Guy Gavriel Kay

Pożeglować Do Sarancjum

Tłumaczyła Agnieszka Sylwanowicz 
Moim synom, Samuelowi Alexandrowi i Matthew Tylerowi, na których patrzę z 
miłością... 
codziennie 
Wszystko z niczego tworzyć 
I uczyć śpiewu gwiazdy poranne.
PODZIĘKOWANIA 
Choć jasno to wynika z tytułu książki, ale muszę wspomnieć, że inspirację do jej 
napisania 
zawdzięczam Williamowi Butlerowi Yeatsowi, którego poetyckie i prozatorskie 
rozważania nad 
tajemnicami Bizancjum zaprowadziły mnie do tego miasta i podsunęły kilka 
głównych motywów 
oraz dały poczucie, że w takim otoczeniu wyobraźnię można znakomicie pogodzić z 
historią.
Od dawna jestem przekonany, że aby przedstawić fikcyjną wersję jakiegoś okresu 
historycznego, najpierw trzeba się jak najwięcej o nim dowiedzieć. Bizancjum 
zostało doskonale 
opisane przez własnych, chociaż skłóconych między sobą, historyków. Ich dzieła, 
a także 
osobiste kontakty – za pośrednictwem poczty elektronicznej – z wieloma uczonymi 
oraz ich 
szczere wsparcie pogłębiły i ukierunkowały moją wiedzę. Mam nadzieję, że nie 
muszę 
podkreślać, iż wymienione przeze mnie osoby nie ponoszą najmniejszej 
odpowiedzialności za 
błędy czy świadome zmiany poczynione w tym, co zasadniczo stanowi wariację na 
temat 
Bizancjum.
Z przyjemnością odnotowuję wielką pomoc, jaką otrzymałem dzięki dziełu Alana 
Camerona 
o wyścigach rydwanów i stronnictwach hipodromowych; Rossiego, Nordhagena i 
L’Orange’a 
o mozaikach; Lionela Cassona o podróżowaniu w starożytnym świecie; Roberta 
Browninga, 
szczególnie o Justynianie i Teodorze; Warrena Treadgolda o wojsku; Davida 
Talbota Rice’a, 
Stephena Runcimana, Gervase’a Mathew i Ernsta Kitzingera o bizantyńskim 
pojmowaniu piękna; 
oraz ogólniejszym historiom Cyrila Manga, H.W. Haussiga, Marka Whittowa, Averil 
Cameron 
i G. Ostrogorskycgo. Dziękuję także za pomoc, jaką uzyskałem, uczestnicząc w 
ożywionych 
i inspirująco swarliwych internetowych listach dyskusyjnych poświęconych 
Bizancjum oraz 
późnej starożytności. Moje metody badawcze zmieniły się całkowicie.
Na bardziej osobistej płaszczyźnie moim pierwszym i najsurowszym czytelnikiem 
pozostaje 
Rex Kay, mapę sporządził dzięki swym wielkim umiejętnościom Martin Springett, a 
nad 
tekstami moich czterech książek czuwa Meg Masters, kanadyjska, bardzo przeze 
mnie ceniona 
redaktorka. Linda McKnight i Anthea Morton-Saner w Toronto i Londynie wspierają 
mnie swoją 
przyjaźnią oraz niezwykłymi umiejętnościami jako agentki literackie; wymagający 
niekiedy autor 
docenia te dwie cechy. Moja matka zaszczepiła mi w dzieciństwie zamiłowanie do 
książek, 
a potem wiarę, że sam mogę pisać. Nadal to robi. Moja żona natomiast stwarza 
przestrzeń, 
w której mogą się pojawić słowa i opowieści. Stwierdzenie, że jestem wdzięczny, 
jest poważnym 
niedomówieniem.
... I nie wiedzieliśmy, czy znajdujemy się w niebie czy na ziemi. Nie ma bowiem 
na ziemi 
takiego przepychu czy takiego piękna, i nie wiedzieliśmy, jak je opisać. Wiemy 
jedynie, że tam 
wśród ludzi mieszka Bóg, a ich obrzędy są wspanialsze od uroczystości innych 
ludów. Nie 
możemy bowiem zapomnieć tego piękna.
Kronika podróży Włodzimierza. Wielkiego Księcia Kijowskiego, do Konstantynopola 
Prolog
Nocne burze zdarzały się latem w Sarancjum na tyle często, że wielokrotnie 
opowiadana 
historia o tym, jak to cesarz Apiusz odszedł do boga w środku potężnej burzy, 
kiedy nad 
Świętym Miastem rozpalały się błyskawice i przetaczały gromy, mogła być 
wiarygodna. Nawet 
Perteniusz z Eubulus, zaledwie dwadzieścia lat później, tak właśnie podawał tę 
historię, dodając 
upadek posągu cesarza przed spiżowymi wrotami, które prowadziły do pałacu, oraz 
rozszczepienie dębu rosnącego tuż za murami strzegącymi miasta od strony lądu. 
Historycy 
często przedkładają efekt dramatyczny nad prawdę. To słabość tego zawodu.
W rzeczywistości noc, w której Apiusz wydał ostatnie tchnienie w Sali Porfirowej 
Pałacu 
Attenińskiego, była w Mieście bezdeszczowa. Wieczorem wyraźnie na północ od 
Sarancjum, 
w kierunku uprawnych ziem Trakezji, widziano kilka rozbłysków błyskawic i 
słyszano grzmoty. 
Wziąwszy pod uwagę wydarzenia, które wkrótce nastąpiły, ten północny kierunek 
można by 
uznać za wystarczający znak.
Cesarz nie miał żyjących synów, a jego trzej siostrzeńcy przed niespełna rokiem 
dość 
widowiskowo zawiedli w próbie charakterów, czego konsekwencje ponieśli. Kiedy 
zatem Apiusz 
usłyszał – albo i nie – ostatnie w swoim długim życiu słowa, które zostały 
wypowiedziane przez 
wewnętrzny głos boga, mówiącego tylko do niego: „Zdejmij koronę, czeka na ciebie 
władca 
cesarzy”, w Sarancjum nie było mianowanego cesarza.
Trzej mężczyźni, którzy w tej jeszcze chłodnej godzinie przedświtu weszli do 
Sali 
Porfirowej, doskonale zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa niestabilnej 
sytuacji. Eunuch 
Gezjusz, kanclerz dworu cesarskiego, nabożnie złożył dłonie o długich, 
szczupłych palcach, po 
czym ukląkł sztywno, by ucałować nagie stopy zmarłego cesarza. To samo uczynili 
kolejno 
Adrastus, przełożony urzędów, który zawiadywał służbami cywilnymi i 
administracją, oraz 
Waleriusz, dowódca excubitores gwardii cesarskiej.
– Trzeba zwołać senat – mruknął Gezjusz swoim cichym głosem. – Natychmiast musi 
rozpocząć posiedzenie.
– Natychmiast – zgodził się Adrastus, wstając i pedantycznie poprawiając 
kołnierz swojej 
długiej do kostek tuniki. – A patriarcha musi rozpocząć obrzędy żałobne.
– W Mieście zostanie zachowany porządek – rzekł Waleriusz żołnierskim tonem. – 
Ja się 
tym zajmę.
Dwaj pozostali spojrzeli na niego.
– Oczywiście – powiedział łagodnie Adrastus i pogładził się po schludnie 
utrzymanej 
brodzie. Zachowanie porządku to główny powód, dla którego Waleriusz pojawił się 
w tej sali 
jako jedna z pierwszych osób, które dowiedziały się o tej godnej ubolewania 
sytuacji. Jego uwagi 
były... nieco zbyt oczywiste.
Armia znajdowała się wówczas głównie na wschodzie i północy; duża jej część 
stacjonowała 
w pobliżu Eubulus na obecnej granicy z Bassanią, a inna, złożona głównie z 
najemników, broniła 
otwartych przestrzeni Trakezji przed barbarzyńskimi wypadami Karchitów i 
Vrachów, którzy 
ostatnio byli wyjątkowo spokojni. Gdyby senat zwlekał, strateg każdego z tych 
zgrupowań 
wojskowych mógłby się stać decydującym czynnikiem – albo cesarzem.
Senat składał się z nieudolnych, roztrzęsionych, przestraszonych ludzi. Obawiano 
się, że jeśli 
nie otrzyma wyraźnych wskazówek, będzie opóźniał swe działanie. Trzej urzędnicy 
znajdujący 
się w jednej sali ze zmarłym wiedzieli o tym bardzo dobrze.
– Polecę, by zawiadomiono wysoko postawione rodziny – odezwał się spokojnie 
Gezjusz. – 
Ich członkowie będą chcieli złożyć wyrazy szacunku.
– Naturalnie – odparł Adrastus. – Szczególnie Daleinoi. Jeśli się nie mylę, 
Flawiusz Daleinus 
powrócił do Miasta zaledwie dwa dni temu.
Eunuch był zbyt doświadczonym człowiekiem, by się zaczerwienić. Waleriusz 
odwrócił się 
już ku drzwiom.
– Postępuj ze szlachetnie urodzonymi tak, jak uważasz za stosowne – rzucił przez 
ramię. – 
W Mieście jest jednak pięćset tysięcy ludzi, którzy na wieść o śmierci cesarza 
poczują strach 
przed gniewem świętego Dżada, który może zstąpić na cesarstwo pozbawione 
przywódcy. Zajmę 
się nimi. Zawiadomię prefekta miejskiego, by przygotował swoich ludzi. Cieszcie 
się, że w nocy 
nie było burzy z piorunami.
Wyszedł z sali, energicznie stąpając po mozaikach zdobiących posadzkę i nie 
garbiąc 
szerokich ramion, mimo swoich sześćdziesięciu lat. Pozostali dwaj spojrzeli po 
sobie. Adrastus 
pierwszy odwrócił wzrok, by spojrzeć na zmarłego, który leżał we wspaniałym 
łożu, i na, 
wysadzanego klejnotami ptaka, siedzącego na srebrnej gałęzi obok owego łoża. 
Wokół panowała 
cisza.
Po wyjściu z Pałacu Attenińskiego Waleriusz zatrzymał się w ogrodach cesarskich 
tylko po 
to, by splunąć w krzaki, i wtedy zorientował się, że do inwokacji o wschodzie 
słońca jest jeszcze 
trochę czasu. Nad wodą unosił się biały księżyc. Wiatr wiał z zachodu; Waleriusz 
słyszał szum 
morza, a wśród woni letnich kwiatów i cedrów wyczuwał zapach soli niesiony 
bryzą.
Oddalił się od wody oświetlonej późnymi gwiazdami, minął plątaninę pałaców i 
budynków 
służb cywilnych, trzy kapliczki, budynek i warsztaty Cesarskiej Gildii 
Jedwabniczej, boiska, 
warsztaty złotników oraz absurdalnie ozdobne Łaźnie Marizjana i skierował się ku 
koszarom 
excubitores, leżącym w pobliżu spiżowych wrót, które prowadziły do Miasta.
Na zewnątrz czekał młody Leontes. Waleriusz wydał mu dokładne polecenia, 
starannie 
zapamiętane jakiś czas temu, w oczekiwaniu na ten dzień.
Jego prefekt wrócił do koszar i chwilę później Waleriusz usłyszał, że 
excubitores – jego 
ludzie przez ostatnie dziesięć lat – szykują się do działania. Zaczerpnął 
głęboko tchu, czując, jak 
bardzo bije mu serce, i wiedząc, jak wielkie znaczenie ma ukrycie jakiegokolwiek 
podniecenia. 
Przypomniał sobie, iż ma wysłać do Petrusa, który mieszkał poza pałacem 
cesarskim, 
wiadomość, że święty cesarz Dżada Apiusz nie żyje, że rozpoczęła się wielka gra. 
W milczeniu 
podziękował bogu, że jego własny siostrzeniec jest zdecydowanie lepszym 
człowiekiem niż trzej 
siostrzeńcy Apiusza.
Zobaczył, jak Leontes i excubitores wychodzą z koszar w cienie przedświtu. Twarz 
miał po 
żołniersku obojętną.
Miał to być dzień wyścigów na hipodromie, a Astorgus od Błękitnych wygrał 
ostatnie cztery 
wyścigi podczas poprzednich zawodów. Producent sandałów Focjusz założył się o 
pieniądze, na 
przegranie których nie było go stać, że główny woźnica Błękitnych wygra dzisiaj 
pierwsze trzy 
wyścigi, co da szczęśliwą siódemkę z rzędu. Poprzedniej nocy Focjuszowi 
przyśniła się 
dwunastka, a wyścigi kwadryg oznaczały, że Astorgus będzie powoził dwunastoma 
końmi; jeśli 
dodać jedynkę i dwójkę, tworzącą tę dwunastkę... znów otrzyma się trójkę! Gdyby 
wczorajszego 
popołudnia Focjusz nie zobaczył ducha na dachu kolumnady stojącej naprzeciwko 
jego 
warsztatu, byłby zupełnie spokojny o swój zakład.
Zostawił żonę i syna śpiących w mieszkaniu nad warsztatem i ostrożnie – 
wiedział, że ulice 
Miasta są nocą niebezpieczne – zmierzał do hipodromu. Do wschodu słońca było 
jeszcze daleko; 
biały, ubywający księżyc wisiał na zachodzie nad morzem, unosząc się nad wieżami 
i kopułami 
kompleksu cesarskiego. Focjusz nie mógł sobie pozwolić na opłacanie za każdym 
razem miejsca 
siedzącego, nie mówiąc już o miejscu w zacienionej części trybun. W dniu wyścigu 
mieszkańcom miasta rozdawano tylko dziesięć tysięcy darmowych miejsc. Ci, którzy 
nie mogli 
kupować, czekali.
Kiedy Focjusz przybył pod majaczącą w mroku bryłę hipodromu, na otwartym placu 
znajdowały się już trzy czy cztery tysiące widzów. Sam pobyt w tym miejscu 
przyprawiał go 
o dreszcz emocji, odpędzający resztki senności. Pośpiesznie zdjął swoją zwykłą, 
brązową tunikę 
i przebrał się w wyjętą z worka błękitną. Dzięki ciemności nikogo nie zgorszył. 
Dołączył do 
grupki podobnie ubranych osób. W tym jednym uległ żonie po pobiciu przez 
Zielonych dwa lata 
temu podczas szczególnie gwałtownego sezonu letniego: dopóki nie znalazł się w 
stosunkowo 
bezpiecznym towarzystwie innych Błękitnych, nosił strój nie rzucający się w 
oczy. Przywitał się 
z paroma współstronnikami, których znał po imieniu, sam radośnie powitany. Ktoś 
podał mu 
kubek taniego wina; Focjusz upił łyk i podał kubek dalej.
Obok przeszedł doradca wyścigowy sprzedający listę dzisiejszych wyścigów i swoje 
przewidywania. Focjusz nie umiał czytać, więc nie dał się skusić, ale widział, 
jak inni płacą kilka 
miedziaków za kartę. Na środku Forum Hipodromu zajął miejsce półnagi i 
śmierdzący święty 
błazen, który już pouczał tłum o złu płynącym z wyścigów. Miał donośny głos i 
dostarczał 
pewnej rozrywki... jeśli nie stało się pod wiatr. Uliczni handlarze zaczęli 
sprzedawać figi, 
kandaryjskie melony i pieczoną jagnięcinę. Focjusz spakował sobie klinek sera i 
część chleba 
z poprzedniego dnia. Ale i tak był zbyt podekscytowany, by odczuwać głód.
Nieopodal, w pobliżu własnego wejścia, zebrała się podobna grupka Zielonych. 
Focjusz nie 
dostrzegał wśród nich Pappia, dmuchacza szkła, ale wiedział, że tam będzie. To z 
nim się 
założył. Z nadchodzącym świtem Focjusz jak zwykle zaczął się zastanawiać, czy 
nie postąpił 
lekkomyślnie. Ten duch, którego widział w biały dzień...
Noc była, jak na lato, łagodna, z lekką bryzą. Później, kiedy zaczną się 
wyścigi, zrobi się 
bardzo gorąco. Podczas południowej przerwy łaźnie publiczne oraz gospody będą 
zatłoczone.
Focjusz, wciąż rozmyślając o swoim zakładzie, zastanawiał się, czy nie powinien 
po drodze 
zatrzymać się przy cmentarzu z tabliczką rzucającą klątwę na głównego woźnicę 
Zielonych, 
Skorcjusza. To właśnie ten chłopak miał największe szanse stanąć dzisiaj – czy 
też wjechać – 
między Astorgiem i jego siedmioma kolejnymi zwycięstwami. Ostatnim razem spadł z 
rydwanu 
w środku serii i stłukł sobie ramię, więc nie powoził, kiedy Astorgus wygrał tę 
wspaniałą 
czwórkę pod koniec dnia.
Focjusz czuł się urażony, że ciemnoskóry, ledwie brodaty parweniusz z pustyń 
Ammuzu – 
czy skądkolwiek pochodził – może stanowić takie zagrożenie dla jego ukochanego 
Astorga. 
Pomyślał ze smutkiem, że jednak powinien był kupić tę tabliczkę z klątwą. Przed 
dwoma dniami 
terminator w gildii lnianej zginął od ciosu nożem w tawernie i zaraz został 
pochowany: 
wspaniała okazja dla właścicieli tabliczek do prośby o wstawiennictwo u grobu 
osoby, która 
zginęła gwałtowną śmiercią. Wszyscy wiedzieli, że dzięki temu zapisane klątwy 
nabierają 
większego znaczenia. Focjusz uznał, że jeśli Astorgus dzisiaj przegra, to 
wyłącznie przez niego. 
Nie miał pojęcia, jak wtedy zapłaci Pappiowi. Wolał o tym nie myśleć. I o 
reakcji żony.
– Niech żyją Błękitni! – zawołał nagle. Kilkunastu mężczyzn stojących wokół 
niego podjęło 
okrzyk.
– Niech żyją Błękitni sami ze sobą! – Zza przejścia nadeszła przewidziana 
odpowiedź.
– Gdyby tylko jacyś Zieloni mieli jaja! – odwrzasnął mężczyzna stojący obok 
Focjusza. 
Focjusz roześmiał się. Biały księżyc już się schował za pałacami cesarskimi. 
Wstawał świt, na 
wschodzie po swojej ciemnej podróży pod światem wjeżdżał rydwanem na niebo Dżad.
A potem rydwany śmiertelników ruszą w imię wspaniałego boga i będą się ścigać 
przez cały 
letni dzień w świętym mieście Sarancjum. I, jeśli Dżad pozwoli. Błękitni 
zatryumfują nad 
śmierdzącymi Zielonymi, którzy, jak wszyscy wiedzieli, nie są lepsi od 
barbarzyńców, 
pogańskich Bassanidów czy nawet Kindathów.
– Patrzcie – odezwał się ktoś ostro i pokazał ręką.
Focjusz odwrócił się. Usłyszał kroki, zanim jeszcze zobaczył żołnierzy – cienie 
wyłaniające 
się z cieni – maszerujących przez Spiżowe Wrota u zachodniego krańca placu.
Na Forum Hipodromu weszli z kompleksu cesarskiego excubitores, całe ich setki, 
uzbrojone 
i odziane w zbroje pod złocisto-czerwonymi tunikami. O tej porze było to na tyle 
niezwykłe, że 
aż przerażające. W minionym roku dwakroć miały miejsce drobne zamieszki, kiedy 
to co 
bardziej zacietrzewieni zwolennicy obu kolorów wszczęli bijatykę. Pojawiły się 
wtedy noże i kije 
i w rozgromieniu walczących pomogli ludziom miejskiego prefekta excubitores. 
Uspokajanie 
przez cesarską gwardię Sarancjum nie należało do łagodnych czynności. W obu 
przypadkach na 
kamieniach legło po kilkunastu zabitych.
Ktoś inny powiedział:
– Święty Dżadzie, proporce! – Dopiero wtedy Focjusz zobaczył, że barwy 
excubitores 
zostały opuszczone do połowy drzewc. Poczuł zimny wiatr wiejący mu przez duszę, 
lecz nie 
z żadnego ziemskiego kierunku.
Cesarz nie żyje.
Ich ukochany przez boga ojciec opuścił ich. Sarancjum zostało osierocone, 
porzucone, 
otwarte dla wrogów ze wschodu, północy i zachodu, zajadłych i bezbożnych. A 
skoro nie ma 
cesarza Dżada, to kto wie, jakie demony czy duchy z półświata mogą teraz zstąpić 
na 
bezbronnych śmiertelników, by siać między nimi spustoszenie? Czy to dlatego 
Focjusz zobaczył 
ducha? Pomyślał o powrocie zarazy, o wojnie i głodzie. W tej chwili wyobraził 
sobie swoje 
martwe dziecko. Przerażenie rzuciło go na kolana, na bruk placu. Uświadomił 
sobie, że opłakuje 
cesarza, którego nigdy nie widział inaczej niż tylko jako odległą, hieratyczną 
postać w cesarskiej 
loży hipodromu.
I wtedy wytwórca sandałów Focjusz, zwykły człowiek żyjący w świecie zwykłych 
ludzi, 
zrozumiał, że tego dnia wyścigi się nie odbędą. Ze jego lekkomyślny zakład z 
dmuchaczem szkła 
został unieważniony. Mimo przerażenia i żalu odczul naglą ulgę niczym jasny 
promień słońca. 
Trzy wyścigi z rzędu? To był głupi zakład, a teraz Focjusz był już spokojny.
Na placu klęczało wiele osób. Święty błazen postanowił skorzystać z okazji i 
podniósł 
oskarżycielski głos, ale Focjusz nie słyszał go w narastającym hałasie, więc nie 
wiedział, co 
takiego błazen teraz potępia. Bezbożność, rozwiązłość, podział wśród 
duchowieństwa, heretyków 
o heladyckich przekonaniach. Zwykła litania. Jeden z excubitores podszedł do 
niego i powiedział 
mu coś cicho. Święty mąż, jak to święty mąż, zignorował żołnierza. Wtedy jednak 
Focjusz ujrzał 
ze zdumieniem, jak asceta otrzymuje cios drzewcem włóczni w golenie. Obdartus 
wydał okrzyk 
– bardziej ze zdumienia niż jakichkolwiek innych powodów – i w milczeniu padł na 
kolana.
Wtedy nad jęk tłumu wzniósł się inny glos, stanowczy i mocny, zmuszający do 
posłuchu. 
Mówca jako jedyny na całym forum siedział na koniu.
– Wysłuchajcie mnie! Nikomu nie stanie się tu żadna krzywda, jeśli zostanie 
zachowany 
porządek. Widzicie nasze proporce. Mówią same za siebie. Nasz wspaniały cesarz, 
najukochańszy, po trzykroć wyniesiony rządca Dżada na ziemi, opuścił nas, by 
połączyć się 
z bogiem w chwale słońca. Nie odbędą się dziś żadne wyścigi, ale bramy hipodromu 
zostaną 
wam otwarte, byście mogli się wzajem pocieszać, podczas gdy cesarski senat 
zbierze się, aby 
ogłosić naszego nowego cesarza.
Głośniejszy pomruk tłumu. Wszyscy wiedzieli przecież, że nie ma spadkobiercy. 
Focjusz 
zobaczył, że do hipodromu ze wszystkich kierunków wlewają się ludzie. Taka 
wiadomość 
rozniesie się lotem błyskawicy. Zaczerpnął tchu, usiłując nie ulec ogarniającej 
go po raz kolejny 
panice. Cesarz nie żyje. W Sarancjum nie ma cesarza.
Jeździec ponownie uniósł rękę, by uspokoić tłum. Siedział na koniu prosto jak 
włócznia, 
odziany jak jego żołnierze. O jego randze świadczył tylko kary koń i srebrna 
lamówka na 
wierzchniej tunice. Żadnej ostentacji. Chłop z Trakezji, syn rolnika przybyły w 
młodości na 
południe, który awansował w armii dzięki ciężkiej pracy i ogromnej odwadze 
podczas walki. 
Wszyscy znali jego historię. Mężczyzna wśród mężczyzn – tak się powiadało o 
Waleriuszu 
z Trakezji, dowódcy excubitores.
Mówił teraz:
– We wszystkich kaplicach i sanktuariach Miasta będą duchowni, a inni przyjdą tu 
do was, 
by poprowadzić obrzędy żałobne w hipodromie pod słońcem Dżada.
Tu uczynił znak słonecznego dysku.
– Niech Dżad cię strzeże, Waleriuszu! – ktoś zawołał.
Mężczyzna siedzący na koniu zdawał się tego nie słyszeć. Szorstki i krzepki 
Trakezyjczyk 
nigdy nie schlebiał tłumowi, tak jak inni z cesarskiego kompleksu. Jego 
excubitores wypełniali 
swe obowiązki sprawnie i bez stronniczości, nawet jeśli ranili, a czasem 
zabijali ludzi. Zieloni 
i Błękitni, a czasami nawet wysoko urodzeni, byli traktowani jednakowo, jako że 
wielu z co 
bardziej rozhukanych przedstawicieli stronnictw hipodromowych było synami 
arystokratów. Nikt 
nawet nie wiedział, które stronnictwo popiera Waleriusz ani jaką religię wyznaje 
spośród 
rozlicznych podziałów dżadyckiej wiary, choć oczywiście snuto domysły. 
Wiedziano, że jego 
siostrzeniec jest orędownikiem Błękitnych, ale rodziny często były podzielone 
pod względem 
popierania stronnictw.
Focjusz pomyślał, że po rannych modlitwach w ulubionej kapliczce nieopodal Forum 
Mezaros wróci do żony i syna. Niebo od wschodu zrobiło się szare. Focjusz 
spojrzał w kierunku 
hipodromu i zobaczył, że zgodnie z obietnicą excubitores otwierają bramy.
Zawahał się, ale wtedy ujrzał dmuchacza szkła, Pappia, stojącego daleko od 
pozostałych 
Zielonych, samego w pustej przestrzeni. Płakał i łzy ściekały mu na bujną brodę. 
Focjusz, 
poruszony zupełnie nieoczekiwanym uczuciem, podszedł do niego. Pappio spostrzegł 
go i wytarł 
oczy. Bez słowa wkroczyli ramię w ramię na teren hipodromu; słońce boga wstało z 
lasów i pól 
położonych na wschód od potrójnych murów strzegących Sarancjum od strony lądu i 
zaczął się 
dzień.
Plautus Bonosus nigdy nie chciał być senatorem. Jego wybór na ten urząd w wieku 
czterdziestu lat przede wszystkim go zirytował. Przeszkadzało mu między innymi 
straszliwie 
przestarzałe prawo, stanowiące, że senatorom nie wolno brać za pożyczanie 
pieniędzy więcej niż 
sześć procent całej sumy. Członkowie „Nazwisk” – rodzin arystokratycznych 
wpisanych do 
cesarskich rejestrów – mogli brać osiem, a wszyscy inni, nawet poganie i 
Kindathowie, dziesięć 
procent. Liczby te podwajały się oczywiście przy morskich wyprawach, ale tylko 
człowiek 
opętany demonem szaleństwa ulokowałby fundusze w morskiej wyprawie kupieckiej za 
dwanaście procent. Bonosus nie był szaleńcem, a ostatnio – raczej bezsilnym 
człowiekiem 
interesu.
Senator cesarstwa sarantyńskiego. Taki zaszczyt! Złościło go nawet puszenie się 
jego żony, 
która tak niewiele rozumiała z całej tej sytuacji. Senat robił to, co kazał mu 
robić cesarz albo jego 
osobiści doradcy; nie mniej i z całą pewnością nie więcej. Ze stanowiskiem tym 
nie wiązała się 
żadna władza ani uzasadniony prestiż. Może było tak kiedyś, jeszcze na 
zachodzie, w pierwszych 
dniach po założeniu Rhodias, kiedy to potężne miasto zaczęło się rozwijać na 
swoim wzgórzu, 
a dumni, spokojni ludzie – choć zapewne byli poganami – rozprawiali nad 
najlepszym sposobem 
ukształtowania królestwa. Zanim jednak Rhodias w Bachiarze stało się sercem 
światowego 
imperium – około czterystu lat temu – tamtejszy senat już był posłusznym 
narzędziem cesarzy 
mieszkających w tarasowym pałacu nad rzeką.
Te legendarne ogrody pałacowe porastały teraz chwasty i zaśmiecał gruz, a Wielki 
Pałac 
został splądrowany i osmalony ogniem przed stu laty. Smutne, skurczone Rhodias 
było siedzibą 
słabego wysokiego patriarchy Dżada i zwalczało barbarzyńców z północy i wschodu 
– Antów, 
którzy – według wiarygodnych doniesień – wciąż nacierali włosy niedźwiedzim 
sadłem.
A senat tu, w Sarancjum – w Nowym Rhodias – był równie bezwolny i usłużny jak 
niegdyś 
w cesarstwie zachodnim. Zupełnie możliwe, pomyślał Bonosus ponuro, rozglądając 
się po sali 
senatu o skomplikowanych mozaikach na podłodze, ścianach i niewielkiej, 
delikatnej kopule, że 
te same dzikusy, które splądrowały Rhodias – albo ktoś jeszcze gorszy – wkrótce 
mogą zrobić to 
samo tutaj, gdzie teraz mieszkają cesarze, jako że zachód został utracony i 
oddzielony. Walka 
o sukcesję ukazuje słabości każdego imperium, i to bardzo.
Apiusz panował trzydzieści sześć lat. Trudno w to uwierzyć. Wiekowy, zmęczony, a 
ostatnio 
pod urokiem i wpływem swoich chiromantów, nie chciał wyznaczyć następcy po tym, 
jak jego 
siostrzeńcy nie przeszli próby, na którą ich wystawił. Nic byli teraz nawet 
brani pod uwagę – 
ślepcy ani osoby o widocznym kalectwie nie mogą zasiadać na Złotym Tronie. 
Rozcięte nozdrza 
i wydłubane oczy sprawiły, że senatorowie nie myśleli nawet o wygnanych 
siostrzeńcach 
Apiusza.
Bonosus potrząsnął głową, rozdrażniony tokiem własnych myśli. Sugerował on, że 
pięćdziesięciu mężczyzn obecnych w tej sali ma podjąć jakąś decyzję. W 
rzeczywistości mieli po 
prostu zatwierdzić to, co wynikało z intryg rozgrywających się teraz w cesarskim 
kompleksie. 
Niedługo przybędzie kanclerz Gezjusz albo Adrastus, albo Hilarin, przełożony 
cesarskiej 
sypialni, i poinformuje ich, jaką mądrą decyzję mają podjąć. To była tylko gra, 
teatr.
A zaledwie przed dwoma dniami do Sarancjum powrócił ze swoich rodzinnych dóbr, 
leżących po drugiej stronie cieśniny, Flawiusz Daleinus. Nadzwyczajny zbieg 
okoliczności.
Bonosus nie miał żadnemu z Daleinoi nic do zarzucenia, a przynajmniej nic mu nie 
było 
o tym wiadomo. To dobrze. Niezbyt go obchodzili, a nawet jeśli jakiś kupiec o 
nieco lepszym 
pochodzeniu rozmyślał o jednej z najbogatszych i najznakomitszych rodzin w 
cesarstwie, nie 
miało to raczej znaczenia.
Oradiusz, przewodniczący senatu, dawał znak do rozpoczęcia posiedzenia. W 
zamęcie 
panującym w sali nie odnosiło to zbyt wielkiego skutku. Bonosus podszedł do 
swojej ławy 
i usiadł, kłaniając się oficjalnie przed siedziskiem przewodniczącego. Zauważyli 
to inni i poszli 
za jego przykładem. W końcu zapanował porządek. W tej chwili Bonosus zdał sobie 
sprawę 
z obecności tłumu za drzwiami.
Ich skrzydła drgały od głuchych, budzących przerażenie uderzeń. Wtórowało im 
dzikie 
wywrzaskiwanie imion – obywatele Sarancjum wyraźnie mieli swoich kandydatów do 
zaproponowania dostojnym senatorom cesarstwa.
Sądząc po odgłosach, za drzwiami mogła toczyć się bójka. Cóż za niespodzianka, 
pomyślał 
sardonicznie Bonosus. Patrzył, zafascynowany, jak pozłacane, zdobne drzwi sali 
senatu – 
w końcu dzieją się tu ważne sprawy – zaczynają się wybrzuszać pod spadającymi na 
nie ciosami. 
Wspaniały symbol, pomyślał Bonosus: drzwi wyglądają okazale, lecz ustępują pod 
najmniejszym 
naciskiem. Ktoś w odległej ławie wydał pozbawione godności kwiknięcie. Plautus 
Bonosus, 
będący w krotochwilnym nastroju, zaczął się śmiać.
Drzwi otwarły się z trzaskiem. Czterej strażnicy polecieli w tył. Do sali wpadł 
z hałasem 
tłum obywateli, wśród których znajdowali się też i niewolnicy. Pierwszy szereg 
natychmiast 
jednak się zatrzymał, onieśmielony. Mozaiki, złoto i klejnoty do czegoś się 
przydają, pomyślał 
Bonosus, ciągle ironicznie rozbawiony. Z kopuły spoglądał w dół wizerunek 
Heladika, 
pędzącego na rydwanie z pochodnią w ręce ku swemu ojcu, Słońcu; wizerunek ten 
budził 
obecnie w cesarstwie spore kontrowersje.
Wyglądało na to, że nikt z obecnych w sali senatu nie potrafi odpowiednio 
zareagować na 
wtargnięcie tłumu, który teraz falował niespokojnie: ludzie z zewnątrz parli do 
przodu, a ci w sali 
starali się stać w miejscu, nie bardzo wiedząc, co mają zrobić, kiedy już się w 
niej znaleźli. Były 
tu oba stronnictwa – Błękitni i Zieloni. Bonosus spojrzał na przewodniczącego. 
Oradiusz tkwił 
bez ruchu na swoim miejscu, jak przykuty. Tłumiąc rozbawienie, Bonosus wzruszył 
w myślach 
ramionami i wstał.
– Witaj, ludu Sarancjum! – powiedział z powagą, wyciągając obie ręce. – Jestem 
pewien, że 
wasza pomoc w naszych rozważaniach w tym jakże trudnym czasie będzie 
nieoceniona. Czy 
zanim wycofacie się i pozwolicie nam szukać świętego natchnienia u Dżada, byśmy 
mogli 
wypełnić nasze niezwykle ważne zadanie, zechcecie nam uczynić zaszczyt i 
wyjawicie imiona 
osób, które uznaliście za godne zasiadania na Złotym Tronie?
Wszystko to trwało bardzo krótko.
Bonosus polecił pisarzowi senackiemu posłusznie powtarzać i zapisywać każde 
z wykrzykiwanych imion. Nie było wielu niespodzianek. Znani stratedzy, równie 
popularni 
arystokraci. Cesarscy urzędnicy. Jeden wyścigowy woźnica. Bonosus z powagą jego 
imię też 
kazał zapisać: Astorgus od Błękitnych. Śmiać się z tego będzie mógł później.
Oradiusz, który spostrzegł, że bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, zmusił się 
do 
wygłoszenia swoim głębokim głosem kwiecistej przemowy dziękczynnej. Wydawało 
się, że 
została przyjęta dość dobrze, mimo że Bonosus raczej wątpił, by motłoch 
zgromadzony w sali 
zrozumiał choć połowę z archaicznej retoryki Oradiusza. Przewodniczący poprosił 
strażników, 
by pomogli lojalnym obywatelom cesarstwa wyjść z sali. Wyszli – Błękitni. 
Zieloni, sklepikarze, 
terminatorzy, członkowie gildii, żebracy, wielorasowa reprezentacja bardzo 
dużego miasta.
Sarantyńczycy nie byli nastawieni szczególnie buntowniczo, pomyślał kwaśno 
Bonosus, jeśli 
codziennie dostawali swój darmowy chleb, mogli sprzeczać się o religię i mieli 
swoich 
ukochanych aktorów, woźniców i tancerki.
Właśnie, woźniców. Najświętszy cesarz Dżada, woźnica Astorgus! Wspaniały obraz! 
Mógłby wymusić na ludziach posłuszeństwo batem, pomyślał Bonosus, pozwalając 
sobie na 
kolejną chwilę rozbawienia.
Wyczerpawszy swój zapas aktywności, Plautus Bonosus wsparł się na ręce i czekał, 
by 
z cesarskiego kompleksu przybyli posłańcy i powiedzieli senatorom, co mają 
myśleć.
Sprawa okazała się jednak nieco bardziej skomplikowana. Morderstwo, nawet w 
Sarancjum, 
mogło czasem stanowić niespodziankę.
W lepszych dzielnicach miasta w poprzednim pokoleniu nastała moda na dodawanie 
na 
drugich i trzecich piętrach domów zamkniętych balkonów. Te wystające nad wąskimi 
uliczkami 
pokoje słoneczne, jak na ironię, choć było to do przewidzenia, prawie całkowicie 
zasłaniały 
światło słońca, a wszystko w imię statusu i umożliwienia kobietom z co lepszych 
rodzin 
podglądania życia ulicznego przez zasłony z paciorków, a czasami ekstrawaganckie 
okna, bez 
upokarzającej świadomości, że same są obserwowane.
Za czasów cesarza Apiusza prefekt miejski ustalił, jak daleko te konstrukcje 
mogły wystawać 
ze ścian domów, i wprowadził swoje zarządzenie w czyn, burząc te solaria, które 
nie spełniały 
warunków. Rzecz jasna, nie zdarzało się to na ulicach, gdzie swoje miejskie domy 
miały osoby 
wyjątkowo zamożne i wpływowe. Umiejętnościom skarżenia się jednego patrycjusza 
dorównywały talenty innego do przekupstwa lub gróźb. Nie można było oczywiście 
całkowicie 
powstrzymać prywatnych działań i w ciągu ostatnich lat nawet w najlepszych 
dzielnicach miały 
miejsce pożałowania godne zajścia.
W przesadnie dużym solarium przy jednej z takich ulic między pięknymi ceglanymi 
fasadami, hojnie wyposażonymi w latarnie, zapewniające drogie oświetlenie w 
nocy, siedzi teraz 
mężczyzna, obserwując to ulicę, to rozkosznie powolne, wdzięczne ruchy kobiety, 
która splata 
i układa włosy w sypialni tuż za owym mężczyzną.
Sądzi on, że jej brak skrępowania stanowi jakby złożony mu hołd. Siedząc bez 
przyodziewku 
na krawędzi łóżka, kobieta ukazuje swe ciało w serii krzywizn i wklęsłości: 
uniesiona ręka, 
gładkie zagłębienie łokcia, wypukłości piersi i biodra koloru miodu oraz pokryte 
lekkim 
puszkiem miejsce między udami, gdzie mężczyzna był mile widziany minionej nocy.
Nocy, podczas której przybył posłaniec z wieścią o śmierci cesarza.
W rzeczywistości mężczyzna myli się co do jednego: nieskrępowana nagość kobiety 
ma 
więcej wspólnego z jej swobodą niż z jakimkolwiek uczuciem do niego. Przecież 
nawykła do 
tego, że mężczyźni oglądają jej ciało. On to wie, ale czasami woli o tym 
zapominać.
Obserwuje ją z lekkim uśmiechem. Ma gładko ogoloną, okrągłą twarz o miękkim 
podbródku 
i szarych oczach o uważnym spojrzeniu. Nie jest przystojny ani nie przyciąga 
uwagi, lecz 
emanuje z niego łagodność, ugodowość, otwartość. Jest to, oczywiście, przydatne.
Zauważa, iż w ciągu lata jej ciemnobrązowe włosy nabrały rudawego odcienia. 
Zastanawia 
się, kiedy miała okazję przebywać na dworze wystarczająco długo, by tak się 
stało, a po chwili 
zdaje sobie sprawę, że ten kolor może być sztuczny. Nie pyta. Nie zamierza 
wnikać w szczegóły 
tego, co robi, kiedy nie są razem w tym mieszkaniu, które kupił dla niej przy 
starannie wybranej 
ulicy.
To przypomina mu, dlaczego sam się teraz w nim znajduje. Odwraca wzrok od 
kobiety 
siedzącej na łożu – ma na imię Aliana – i przenosi go z powrotem na ulicę, za 
zasłonę 
z paciorków. Kręci się już trochę ludzi, bo słońce dawno wstało i wiadomość na 
pewno obiegła 
Sarancjum.
Drzwi, które obserwuje, są wciąż zamknięte. Na zewnątrz stoi dwóch strażników, 
ale oni są 
tam zawsze. Zna ich imiona, podobnie jak pozostałych, oraz ich życiorysy. Takie 
szczegóły mogą 
czasem mieć znaczenie. Właściwie raczej je mają. Jest ostrożny w takich sprawach 
i mniej 
łagodny, niż mogłoby się to wydawać mniej bystrym obserwatorom.
Tuż przed wschodem słońca przez drzwi wszedł pośpiesznie mężczyzna, najwyraźniej 
z jakąś wiadomością. Obserwujący zauważył w świetle pochodni jego liberię. 
Uśmiechnął się 
wtedy. Kanclerz Gezjusz postanowił wykonać ruch. A więc gra się zaczęła. 
Mężczyzna 
w solarium spodziewa się, że ją wygra, ale jest już na tyle doświadczony w 
sprawach władzy, by 
wiedzieć, że wcale nie musi tak się stać. Nazywa się Petrus.
– Jesteś mną zmęczony – odzywa się kobieta, przerywając ciszę. Głos ma cichy, 
rozbawiony. 
Wystudiowane ruchy jej rąk układających fryzurę nie ustają. – Niestety, nadszedł 
ten dzień.
– Taki dzień nie nadejdzie nigdy – odpowiada spokojnie mężczyzna, także 
rozbawiony. To 
gra, którą prowadzą w całkowicie nieprawdopodobnej pewności swego związku. Nie 
odrywa 
jednak wzroku od drzwi.
– Znów się znajdę na ulicy, na łasce stronnictw. Zabawka dla rozhukanych 
stronników 
o manierach barbarzyńców. Odrzucona aktorka, zhańbiona i opuszczona, która 
najlepsze lata ma 
już za sobą.
Kiedy zmarł cesarz Apiusz, miała dwadzieścia lat. Mężczyzna widział lato 
trzydzieści jeden 
razy; nie był młody, ale powiadano o nim – przed i po owym roku – że jest jednym 
z tych, którzy 
nigdy nie byli młodzi.
– Dałbym ci dwa dni – mruknął – zanim twoje płoche serce zdobędzie biżuterią i 
prywatną 
łaźnią jakiś rozwścieczony potomek którejś z arystokratycznych rodzin czy 
wschodzący kupiec 
handlujący jedwabiem albo isfahańskimi przyprawami.
– Prywatna łaźnia – zgadza się kobieta – stanowiłaby znaczną pokusę.
Rzuca na nią okiem, uśmiecha się. Wiedziała, że tak zrobi, i wcale nie 
przypadkiem udało jej 
się ustawić bokiem, z obiema rękoma uniesionymi do włosów, z głową zwróconą ku 
niemu 
i szeroko rozwartymi ciemnymi oczyma. Była na scenie, od kiedy skończyła siedem 
lat. Przez 
chwilę tkwi nieruchomo, a potem wybucha śmiechem.
Mężczyzna o miękkich rysach, ubrany jedynie w popielatą tunikę, całkowicie bez 
bielizny po 
miłosnych uniesieniach, potrząsa głową. Jego własne płowe włosy są nieco 
przerzedzone, lecz 
jeszcze nie siwe.
– Nasz ukochany cesarz nie żyje, w zasięgu wzroku żadnego spadkobiercy, 
Sarancjum jest 
w śmiertelnym niebezpieczeństwie, a ty dręczysz zrozpaczonego i zaniepokojonego 
człowieka.
– Mogę podejść i podręczyć go jeszcze trochę? – pyta.
Widzi, że mężczyzna się waha. To ją zaskakuje i w gruncie rzeczy nawet podnieca: 
to miara 
tego, jak bardzo jej potrzebuje, że nawet tego poranka...
W tej chwili jednak z ulicy dobiega kilka dźwięków. Szczęk zamka, otwarcie i 
zamknięcie 
ciężkich drzwi, pośpieszne, zbyt donośne głosy, a potem jeszcze jeden, stanowczy 
i rozkazujący. 
Mężczyzna siedzący przy zasłonie z paciorków szybko się odwraca i spogląda w 
dół, na ulicę.
Kobieta milknie, ważąc w tej chwili wiele istotnych w jej życiu spraw. Lecz w 
gruncie 
rzeczy ta prawdziwa decyzja została podjęta już jakiś czas temu. Wierzy mu i – 
co zdumiewające 
– sobie. Owija się, jakby dla obrony, lnianymi prześcieradłami, po czym, patrząc 
na profil 
mężczyzny, z którego twarzy całkowicie zniknęła zwykła łagodność, pyta:
– Co włożył?
Mężczyzna później stwierdzi, że nie powinien być aż tak zaskoczony owym pytaniem 
ani 
tym, co kobieta – z pełnym rozmysłem – przez nie ujawniła. Jej atrakcyjność dla 
niego od 
początku polegała co najmniej w takim samym stopniu na dowcipie i 
przenikliwości, jak na jej 
urodzie oraz talentach, które przyciągały sarantyńczyków do teatru w każdy 
wieczór jej 
występów, podczas których rozochoceni mężczyźni krzyczeli, śmiali się i 
klaskali.
Jest jednak zdumiony, a taki stan u niego to rzadkość. Nie jest człowiekiem 
dającym się 
łatwo wprawić w zakłopotanie. Przypadkiem jest to jedna ze spraw, z której jej 
się nie zwierzył. 
A jak się okazuje, strój, jaki wybrał sobie srebrnowłosy mężczyzna, wychodzący 
tego 
brzemiennego w skutki ranka na ulicę jeszcze pogrążoną w cieniu, na świat, jest 
bardzo ważny.
Petrus spogląda na kobietę. Odwraca się od widoku za oknem do niej, co oboje 
będą później 
pamiętać. Widzi, że się okryła, że trochę się boi, chociaż z pewnością by temu 
zaprzeczyła. 
Umyka mu bardzo niewiele. Jest poruszony zarówno implikacjami jej pytania, jak i 
jej strachem.
– Wiedziałaś? – zapytał cicho.
– Miałeś nadzwyczajne wymagania co do tego mieszkania – mruczy – z solarium nad 
tą 
właśnie ulicą. Nietrudno było zauważyć, które drzwi można było stąd obserwować. 
A teatr czy 
sala bankietowa Błękitnych są źródłami informacji o cesarskich manipulacjach tak 
samo dobrymi 
jak pałace czy koszary. Co on włożył, Petrusie?
Kiedy chce skupić na sobie uwagę, ma zwyczaj ściszania głosu, a nie podnoszenia 
go – 
wyszkolenie sceniczne. To bardzo skuteczne, jak wiele innych jej umiejętności. 
Petrus znów 
patrzy przez zasłonę na ulicę, na grupkę mężczyzn stojących przed tymi jednymi 
drzwiami, które 
mają znaczenie.
– Białą szatę – odpowiada i po chwili dodaje szeptem: – Oblamowaną od ramion do 
kolan na 
fioletowo.
– Ach tak – odpowiada kobieta, po czym wstaje i podchodzi do mężczyzny, wlokąc 
za sobą 
koniec okrywającego ją prześcieradła. Nie jest wysoka, lecz porusza się tak, 
jakby była. – Włożył 
purpurę. Tego ranka. A zatem?
– A zatem – powtarza za nią, lecz nie jako pytanie.
Sięgając przez paciorki zasłony jedną ręką, robi krótki, nienaganny znak 
słonecznego dysku, 
na który od dawna czekają ludzie w mieszkaniu na parterze po drugiej stronie 
ulicy. Odczekuje 
tylko, by zobaczyć taki sam znak przekazany z niewielkiego, okutego żelazem 
wejścia dla straży, 
po czym wstaje i podchodzi do drobnej, wspaniałej kobiety, stojącej między 
pokojem i solarium.
– Co się stanie, Petrusie? – pyta kobieta. – Co się teraz stanie? Nie jest 
rosłym mężczyzną, co 
czasami tylko wzmacnia atmosferę spokojnego opanowania, którą potrafi wytworzyć 
wokół 
siebie.
– Była mowa o dręczeniu – mruczy. – Prawda? Mamy teraz trochę wolnego czasu.
Kobieta waha się, a potem uśmiecha i prześcieradło, stanowiące przez chwilę jej 
odzienie, 
spływa na podłogę.
Wkrótce poniżej na ulicy rozlega się wrzawa. Krzyki, rozpaczliwe wołanie, tupot 
nóg. Tym 
razem kochankowie nie wychodzą z łóżka. W pewnej chwili mężczyzna szepcze 
kobiecie do 
ucha, przypominając jej o obietnicy złożonej nieco ponad rok wcześniej. 
Oczywiście pamiętała 
o niej, ale nigdy nie pozwoliła sobie w nią całkowicie uwierzyć. Dzisiaj – tego 
ranka – obejmując 
jego usta swoimi wargami, a jego ciało przyjmując w siebie, myśląc o śmierci 
cesarza tej nocy 
i o drugiej śmierci w tej chwili, a także o najwyższym nieprawdopodobieństwie 
miłości, wierzy. 
Teraz naprawdę mu wierzy.
Nic jej bardziej nie przerażało, a jest to kobieta, która mimo swej młodości 
prowadziła życie 
pełne wielkiego, uzasadnionego strachu. Nieco później, gdy wraca im zdolność 
mówienia 
i przemija wspólny dreszcz, kobieta odzywa się. Z jej ust padają słowa:
– Pamiętaj, Petrusie. Prywatna łaźnia, zimna i gorąca woda i para albo znajdę 
sobie jakiegoś 
handlarza przypraw, który wie, jak traktować wysoko urodzoną damę.
Przez całe życie chciał tylko brać udział w wyścigach rydwanów.
Wydawało mu się, że od pierwszego przebłysku świadomości swojego istnienia na 
świecie 
jego pragnieniem było przebywanie wśród koni, obserwowanie, jak galopują, chodzą 
stępem 
i kłusem; przemawianie do nich, rozmowa o nich, o rydwanach i woźnicach przez 
cały boży 
dzień aż do zapadnięcia nocy. Chciał się nimi opiekować, karmić, przyjmować na 
świat, 
przyuczać do uprzęży, lejców, bata, rydwanu, wrzawy tłumu. A potem – z łaski 
Dżada i na cześć 
Heladika, dzielnego boskiego syna, który zginął w swoim rydwanie, gdy niósł 
ludziom ogień – 
stanąć w swojej własnej kwadrydze za czterema końmi, wychylając się mocno do 
przodu nad ich 
ogonami, z lejcami owiniętymi wokół ciała, by nie wyśliznęły mu się ze spoconych 
palców, 
z nożem wetkniętym za pas, by się błyskawicznie odciąć, gdyby wypadł, i 
przynaglać je do 
niewyobrażalnych dla innych ludzi prędkości i szaleńczego wdzięku na zakrętach.
Lecz hipodromy i rydwany należały do szerszego świata, a nic w cesarstwie 
sarantyńskim – 
nawet cześć oddawana bogu – nie było czyste i proste. Tu, w Mieście, było 
ostatnio wręcz 
niebezpiecznie mówić o Heladiku ze zbytnią swobodą. Przed paroma laty wysoki 
patriarcjia 
w tym, co zostało ze zrujnowanego Rhodias, oraz wschodni patriarcha tu, w 
Sarancjum, wydali 
rzadkie wspólne oświadczenie, że święty Dżad, bóg w słońcu i poza słońcem, nie 
miał żadnych 
dzieci, śmiertelnych czy też nie i że wszyscy ludzie są duchowo synami boga. Ze 
istota Dżada 
jest ponad wszelkie rozmnażanie. Że oddawanie czci lub nawet rozważanie 
koncepcji poczętego 
syna jest pogaństwem, atakiem na czystą boskość boga.
Opozycyjni duchowni w dalekiej Soriyyi i gdzie indziej pytali jednak, w jaki 
inny sposób 
oślepiająco jasny Złocisty Władca Światów jest osiągalny dla pokornej ludzkości? 
Jeśli Dżad 
kocha swe śmiertelne dzieło, synów swego ducha, to czy nie jest słuszne 
założenie, iż wcieliłby 
część samego siebie w śmiertelną postać, by przypieczętować przymierze tej 
miłości? A tą 
pieczęcią był Heladikos, Woźnica, jego dziecko.
Byli też Antowie, którzy zwyciężyli w Bachiarze i przyjęli wiarę w Dżada, a 
razem z nim 
w Heladika, lecz jako półboga, a nie zaledwie śmiertelnego dziecka. 
Barbarzyńskie pogaństwo, 
grzmieli teraz ortodoksyjni duchowni, oprócz tych, którzy mieszkali w Bachiarze 
pod rządami 
Antów. A ponieważ w Rhodias mieszkał dzięki lasce tych ostatnich sam wysoki 
patriarcha, 
gromy rzucane na heladyckie herezje na zachodzie były przytłumione.
W Sarancjum jednak sprawy wiary omawiano bez końca i wszędzie: w portowych 
tawernach, domach publicznych, jadłodajniach, w hipodromie, w teatrach. Nie 
można było kupić 
broszy do spinania płaszcza, nie wysłuchując poglądów sprzedawcy na Heladika czy 
właściwą 
liturgię inwokacji o wschodzie słońca.
W cesarstwie – a szczególnie w samym Mieście – żyło zbyt wiele osób, które za 
długo 
myślały i czciły boga po swojemu, by patriarchowie i duchowni mogli je 
agresywnie 
prześladować, lecz oznaki pogłębiającego się podziału były wszędzie i zawsze 
gdzieś tliły się 
niepokoje.
W Soriyyi, leżącej na południu między pustynią i morzem, gdzie dżadyci mieszkali 
niebezpiecznie blisko granicy bassanidzkiej, wśród Kindathów i ponuro 
milczących, nomadzkich 
plemion z Ammuzu oraz leżących za nim pustyń, których niewytłumaczalna wiara 
różniła się 
w zależności od plemienia, świątynie Heladika trafiały się tak często, jak 
sanktuaria i kaplice 
wystawione bogu. W krainach graniczących z wrogiem odwaga syna i jego gotowość 
do 
poświęcenia były zaletami wysławianymi zarówno przez duchowieństwo, jak i przez 
świeckich 
przywódców. Miasto, strzeżone przez potężne potrójne mury i morze, mogło sobie 
pozwolić na 
odmienne poglądy, mówiono w pustynnych krainach. A Rhodias na dalekim zachodzie 
zostało 
spustoszone dawno temu, więc jakimż przewodnictwem mógł teraz służyć jego wysoki 
patriarcha?
Skorcjusz z Soriyyi, najmłodszy woźnica, jaki kiedykolwiek powoził w barwach 
Zielonych 
z Sarancjum, który chciał tylko jeździć rydwanem i myśleć wyłącznie o szybkości 
i ogierach, 
będąc skrytym młodzieńcem – właściwie na wpół synem pustyni – modlił się w 
cichości swej 
duszy do Heladika i jego złotego rydwanu. Już w dzieciństwie uznał, że żaden 
woźnica nie może 
nie oddawać czci Woźnicy. Co więcej, żywił wewnętrzne przekonanie – chociaż nie 
pobierał 
w tych sprawach żadnych nauk – że jego przeciwnicy na wyścigach, którzy zgadzali 
się 
z oświadczeniem patriarchów i zaprzeczali istnienia boskiego syna, sami się 
odcinali od 
wszelkiej pomocy, kiedy wypadali spod łukowatych sklepień na niebezpieczne, 
probiercze piaski 
hipodromu przed osiemdziesiąt tysięcy wrzeszczących obywateli.
To ich problem.
W wieku dziewiętnastu lat powoził Pierwszym Rydwanem Zielonych na największym 
stadionie świata i miał rzeczywistą szansę zostać pierwszym woźnicą od czasów 
Esperanina 
Ormaeza, który wygrał w Mieście swój setny wyścig przed dwudziestymi urodzinami, 
przypadającymi w końcu lata.
Ale cesarz umarł. Tego dnia wyścigi się nie odbędą, a bóg jeden wie, ile dni 
będą trwały 
obrzędy żałobne. Tego ranka w hipodromie znalazło się co najmniej dwadzieścia 
tysięcy ludzi, 
którzy wylegli na tor, ale nie przyglądali się rydwanom jadącym w procesji, lecz 
rozmawiali 
między sobą cicho, z niepokojem, albo słuchali żółto odzianych duchownych 
intonujących 
liturgiczne śpiewy. W zeszłym tygodniu Skorcjusz stracił pół dnia wyścigów z 
powodu urazu 
ramienia, a teraz czyżby przepadł ten dzień i następny tydzień? Może przepadnie 
jeszcze 
kolejny?
Skorcjusz wiedział, że w takiej chwili nie powinien tak się przejmować własnymi 
problemami. Skarciliby go za to i heladycy, i ortodoksi – w pewnych sprawach 
duchowieństwo 
było jednomyślne.
Widział mężczyzn szlochających na trybunach i na torze; inni gestykulowali zbyt 
szeroko, 
mówili zbyt głośno, ze strachem w oczach. Skorcjusz widział taki strach na 
twarzach innych 
woźniców podczas wyścigów. Sam go nigdy nie czuł, oprócz tego dnia, gdy zza 
pustyni nadeszły 
grabieżcze bassanidzkie armie, a on, stojąc na wałach obronnych miasta, podniósł 
wzrok 
i zobaczył oczy ojca. Poddali się wtedy, stracili swoje miasto i domy, a w 
cztery lata później 
odzyskali je na mocy traktatu zawartego po zwycięstwach na północnej granicy. 
Podbite tereny 
cały czas przechodziły z rąk do rąk.
Skorcjusz rozumiał, że teraz cesarstwo może znajdować się w niebezpieczeństwie. 
Podobnie 
jak konie, potrzebowało silnej ręki. Kłopot w tym, że dorastając tam, gdzie 
dorastał, widział 
wschodnie armie Shirvana, króla królów, zbyt wiele razy, by choć w przybliżeniu 
czuć taki 
niepokój jak ludzie, na których teraz patrzył. Życie jest zbyt bogate, zbyt 
świeże, zbyt 
nieprawdopodobnie ekscytujące, by go przygnębić, nawet tego dnia.
Ma dziewiętnaście lat i jest woźnicą. W Sarancjum.
Sens jego życia stanowiły konie, tak jak kiedyś marzył. Sprawy szerszego 
świata... Skorcjusz 
mógł je zostawić innym. Ktoś zostanie mianowany cesarzem. Już niedługo ktoś 
zasiądzie 
w kathisma – cesarskiej loży – w połowie zachodniej ściany hipodromu i – daj 
boże! – upuści 
białą chustkę na znak rozpoczęcia parady, po czym wyjadą uroczyście rydwany i 
zaczną się 
wyścigi. Dla woźnicy jest nieistotne, pomyślał Skorcjusz z Soriyyi, kim jest 
człowiek z chustką.
Był zaiste młody; przebywał w Mieście niespełna pół roku, zwerbowany przez 
stronnika 
Zielonych z małego hipodromu w Samicy, gdzie powoził wybrakowanymi końmi dla 
mało 
liczących się Czerwonych – i gdzie wygrywał wyścigi. Musiał jeszcze bardzo 
wydorośleć i wiele 
się nauczyć. Tak się stanie, i to dość szybko. Ludzie czasami się zmieniają.
Skorcjusz oparł się o ścianę w sklepionym, zacienionym przejściu, obserwując 
tłum z tego 
dogodnego miejsca, skąd można było cofnąć się do wewnętrznych warsztatów, 
stanowisk dla 
zwierząt i maleńkich mieszkań personelu hipodromu pod trybunami. Zamknięte drzwi 
w połowie 
tunelu prowadziły do przepastnych cystern, gdzie przechowywano znaczną część 
miejskich 
zapasów wody. W dni wolne od wyścigów młodsi woźnice i stajenni czasami 
urządzali sobie na 
małych łódkach regaty między tysiącami tamtejszych kolumn, w rozbrzmiewających 
echem, 
wilgotnych, pogrążonych w półmroku przestrzeniach.
Skorcjusz zastanawiał się, czy nie powinien wyjść na zewnątrz i przejść przez 
forum do 
stajni Zielonych, by rzucić okiem na swój najlepszy zaprzęg, zostawiając 
duchownych ich 
śpiewom, a rozkrzyczaną miejską społeczność przerzucaniu się imionami kandydatów 
na 
cesarza, mimo trwających świętych obrzędów.
Rozpoznał, co prawda niezbyt wyraźnie, kilka z wykrzykiwanych imion. Jak dotąd 
nie znał 
jeszcze całej armii sarantyńskich oficerów i arystokratów, a co dopiero mówić o 
oszałamiającej 
liczbie urzędników z pałacu. Któż mógłby tego dokonać i wciąż skupiać się na 
tym, co ważne? 
Skorcjusz wygrał osiemdziesiąt trzy wyścigi, a urodziny miał ostatniego dnia 
lata. To dałoby się 
zrobić. Potarł stłuczone ramię i spojrzał w górę. Żadnych chmur, groźba deszczu 
odeszła na 
wschód. To będzie bardzo gorący dzień. Upał służył Skorcjuszowi na torze. 
Urodzony w Soriyyi, 
spalony słońcem boga, znosił rozpalone do białości lato lepiej niż większość 
pozostałych 
woźniców. Był pewien, że to byłby jego dobry dzień. Teraz został stracony. 
Cesarz umarł.
Przypuszczał, że zanim skończy się poranek, nad hipodromem będzie się unosić coś 
więcej 
niż słowa i imiona. Takie tłumy rzadko bywały spokojne przez dłuższy czas, a 
okoliczności tego 
dnia sprawiły, że Zieloni i Błękitni przemieszali się bardziej, niż to było 
bezpieczne. Kiedy 
powietrze robiło się gorące, rosła też temperatura nastrojów. Tuż przed wyjazdem 
Skorcjusza 
rozruchy na hipodromie w Samicy skończyły się pożarem połowy dzielnicy 
Kindathów, 
wywołanym przez tłumy wylewające się na ulice.
Tego ranka znaleźli się tu jednak excubitores, uzbrojeni i czujni, a atmosfera 
była raczej 
pełna niepokoju niż złości. Skorcjusz mógł się mylić co do rozruchów. On 
pierwszy przyznałby, 
że poza końmi nie ma właściwie o niczym pojęcia. Powiedziała mu to pewna kobieta 
zaledwie 
dwie noce wcześniej, ale jej słowa brzmiały po kociemu leniwie, a ona sama nie 
sprawiała 
wrażenia niezadowolonej. Właściwie Skorcjusz odkrył, że ten sam łagodny głos, 
którym 
uspokajał płochliwe konie, działał czasami na kobiety czekające na niego po dniu 
wyścigów albo 
wysyłające po Skorcjusza swoich służących.
Nie zawsze jednak to działało. W połowie nocy spędzonej z tą kocicą miał dziwne 
wrażenie, 
że może wolałaby, żeby obchodził się z nią jak z kwadrygą na ostrym finiszu w 
świście bata. To 
była niepokojąca myśl. Oczywiście nigdy tego nie sprawdzi. Choć trudno było 
zrozumieć 
kobiety, warto jednak było o nich myśleć.
Ale na pewno nie tak często jak o koniach. Nic nie jest tego warte.
– Jak ramię?
Skorcjusz obejrzał się szybko, ledwo maskując zaskoczenie. Niewysoki, dobrze 
zbudowany 
mężczyzna, który zadał to pytanie, stanął swobodnie w przejściu obok niego; nie 
był to ktoś, po 
kim Skorcjusz spodziewałby się uprzejmego pytania o swoje zdrowie.
– O wiele lepiej – poinformował krótko Astorga z Błękitnych, najlepszego woźnicę 
dnia, 
człowieka, dla zmierzenia się z którym został sprowadzony z Samicy. Stojąc obok 
starszego 
mężczyzny, Skorcjusz czuł się niezręcznie, wręcz głupio. Nie miał pojęcia, jak 
się zachować 
w takiej chwili. Na cześć Astorga wzniesiono wśród pomników ustawionych na spina 
– osi 
hipodromu – nie jeden, lecz dwa posągi, a jeden z nich odlano ze spiżu. Astorgus 
podobno pół 
tuzina razy jadł kolację w Pałacu Attenińskim. Urzędnicy z kompleksu cesarskiego 
zasięgali jego 
opinii w wewnętrznych sprawach Miasta.
Astorgus roześmiał się wesoło.
– Nie mam na myśli nic złego, chłopcze. Żadnych trucizn, tabliczek z klątwami, 
żadnych 
kroków w ciemności przed domem damy.
Skorcjusz poczuł, że się czerwieni.
– Wiem o tym – wymamrotał.
Astorgus ze wzrokiem utkwionym w zatłoczonych trybunach i torze dodał:
– Rywalizacja służy nam wszystkim. Dzięki niej ludzie rozmawiają o wyścigach. 
Nawet 
kiedy się nie odbywają. Dzięki niej robią zakłady. – Oparł się o jeden z filarów 
wspierających 
łuk. – Sprawia, że chcą więcej dni wyścigowych. Składają cesarzom prośby. 
Cesarze chcą, by 
obywatele byli zadowoleni. Umieszczają w kalendarzu więcej wyścigów. To oznacza 
więcej 
mieszków dla nas wszystkich, chłopcze. Pomożesz mi o wiele szybciej zrezygnować 
z wyścigów. 
– Odwrócił się do Skorcjusza z uśmiechem. Miał zdumiewająco pobliźnioną twarz.
– Chcesz się wycofać? – zapytał ze zdumieniem chłopak.
– Tak – odparł Astorgus łagodnie. – Mam trzydzieści dziewięć lat. Najwyższy czas 
się 
wycofać.
– Nie pozwolą ci. Błękitni zażądają twojego powrotu.
– I powrócę. Raz. Dwa razy. Za odpowiednią cenę. A potem dam moim starym kościom 
zasłużony odpoczynek, a złamania, blizny i upadki zostawię tobie albo jeszcze 
młodszym. Masz 
pojęcie, ile razy widziałem śmierć woźnicy na torze?
W ciągu swojej krótkiej kariery Skorcjusz sam widział dość śmiertelnych 
wypadków, by nie 
musiał odpowiadać na to pytanie. Niezależnie od reprezentowanych barw 
stronnictwa, ściągało 
się na siebie życzenia śmierci lub kalectwa rozszalałych zwolenników obozu 
przeciwnego. 
Ludzie przychodzili do hipodromu, by w takim samym stopniu zobaczyć krew i 
usłyszeć krzyki, 
jak podziwiać prędkość. Śmiertelne klątwy zapisane na woskowych tabliczkach 
wrzucano do 
grobów, studni i cystern, zakopywano na rozstajach dróg, wrzucano do morza z 
murów Miasta 
przy świetle księżyca. Alchemicy i chiromanci – ci prawdziwi oraz szarlatani – 
dostawali 
pieniądze za rzucanie przekleństw na określonych woźniców i konie. W hipodromach 
cesarstwa 
woźnice ścigali się w takim samym stopniu ze śmiercią – Dziewiątym Woźnicą – co 
ze sobą 
nawzajem. Heladikos, syn Dżada, zginął w swym rydwanie, a oni szli w jego ślady. 
Przynajmniej 
niektórzy z nich.
Dwaj woźnice przez chwilę stali w milczeniu, przyglądając się zamętowi z 
zacienionego 
przejścia. Skorcjusz wiedział, że gdyby ktoś ich zauważył, zostaliby natychmiast 
oblężeni.
Ale byli bezpieczni. Po chwili Astorgus powiedział bardzo cicho:
– Ten mężczyzna. W tamtej grupce. Błękitnych? On nie jest Błękitnym. Znam go. 
Ciekawe, 
co robi?
Skorcjusz, niezbyt zainteresowany, zerknął we wskazanym kierunku i zobaczył, jak 
mężczyzna unosi dłonie do ust i krzyczy patrycjuszowskim, donośnym głosem:
– Daleinus na Złoty Tron! Błękitni za Flawiuszem Daleinem!
– Coś takiego – powiedział Astorgus, Pierwszy Woźnica Błękitnych, prawie do 
siebie. – 
Tutaj też? Ależ z niego sprytny łajdak.
Skorcjusz nie miał pojęcia, o czym mówi starszy mężczyzna. Zrozumie dopiero dużo 
później, cofając się pamięcią i dopasowując do siebie fragmenty układanki.
Tego przysadzistego, starannie wygolonego mężczyznę w nienagannie wyprasowanej 
błękitnej tunice wytwórca sandałów Focjusz obserwował już od pewnego czasu.
Stojąc w przemieszanej grupie zwolenników różnych stronnictw i obywateli bez 
wyraźnych 
sympatii, Focjusz osuszył czoło wilgotnym rękawem i usiłował nie zwracać uwagi 
na pot 
ściekający mu po żebrach i plecach. Tunikę miał poplamioną i brudną. Podobnie 
wyglądała 
zielona tunika stojącego obok niego Pappia. Łysiejącą głowę dmuchacza szkła 
przykrywała 
czapka, która kiedyś mogła być i szykowna, lecz teraz stanowiła przyklapnięty 
obiekt ogólnych 
docinków. Było nieznośnie gorąco. Bryza zanikła wraz ze wschodem słońca.
Ten rosły, elegancki mężczyzna zastanawiał Focjusza. Stał pewnie w grupie 
Błękitnych, 
wśród których znajdowało się kilku przywódców, tych, którzy przewodzili wspólnym 
okrzykom 
podczas parady oraz po zwycięstwach. Focjusz nie widział go jednak nigdy 
przedtem ani na 
trybunach Błękitnych, ani na bankietach czy uroczystościach.
Szturchnął nagle Pappia.
– Znasz go? – Wskazał ręką mężczyznę. Pappio, z rozdziawionymi ustami, zmrużył 
oczy od 
blasku. Nagle skinął głową.
– Jeden z nas. A przynajmniej był nim w zeszłym roku.
Focjusz poczuł podniecenie. Właśnie miał podejść do grupy Błękitnych, kiedy 
mężczyzna, 
którego obserwował, uniósł ręce do ust i wykrzyczał imię Flawiusza Daleina, 
proponując tego 
wyjątkowo znanego arystokratę na cesarza w imieniu Błękitnych. Kiedy jednak w 
chwilę potem 
z rozmaitych miejsc hipodromu rozległ się taki sam okrzyk, w imieniu Zielonych, 
znowu 
Błękitnych, a nawet pomniejszych stronnictw Czerwonych i Białych, a potem w 
imieniu jednej 
z gildii, i jeszcze kilku innych, wytwórca sandałów Focjusz roześmiał się w 
głos.
– W imię świętego Dżada! – usłyszał pełen goryczy okrzyk Pappia. – Czy on nas 
wszystkich 
uważa za głupców?
Technika „spontanicznej aklamacji” nie była stronnictwom obca. Muzyk każdego 
koloru 
odpowiadał między innymi za dobór i wyszkolenie ludzi, którzy podejmowali 
okrzyki 
w krytycznych momentach wyścigów. Należenie do stronnictwa dawało przyjemność 
usłyszenia, 
jak cały hipodrom rozbrzmiewa doskonale zgranym, potężnym okrzykiem „Cała chwała 
wspaniałym Błękitnym!” czy „Wieczne zwycięstwo wielkiemu Astorgowi!”, biegnącym 
od 
północnych trybun, wokół zakrętu i wzdłuż przeciwnej strony, wtórując rundzie 
honorowej 
zwycięskiego woźnicy, przejeżdżającego przed milczącymi, pobitymi Zielonymi.
– Pewnie tak – odparł kwaśno mężczyzna stojący obok Focjusza. – Co Daleinoi mogą 
wiedzieć o kimkolwiek z nas?
– To honorowa rodzina! – wtrącił ktoś inny.
Focjusz zostawił ich dyskusji. Poszedł w kierunku grupki Błękitnych. Kipiał 
gniewem. 
Uderzył oszusta w ramię. Z takiej odległości czuł od mężczyzny jakiś zapach. 
Perfumy? 
W hipodromie?
– Na światło Dżada, kim jesteś? – zapytał. – Nie jesteś z Błękitnych, więc jak 
śmiesz 
przemawiać w naszym imieniu?
Mężczyzna odwrócił się. Był potężny, lecz nie gruby. Miał dziwne, bladozielone 
oczy, które 
teraz patrzyły na Focjusza, jakby ten był jakimś owadem, wypełzłym z flaszki z 
winem. Mimo 
natłoku myśli Focjusz zadał sobie pytanie, jak czyjakolwiek tunika mogła tego 
ranka pozostać 
tak świeża i czysta.
Inni usłyszeli jego słowa. Spojrzeli na Focjusza i mężczyznę, który powiedział z 
pogardą 
wyraźnym, ostrym głosem:
– A ty, jak ośmielam się domyślać, jesteś Archiwistą Błękitnych w Sarancjum? Ha. 
Zapewne 
nawet nie potrafisz czytać.
– Może i nie – wtrącił zuchwale Pappio – ale zeszłej jesieni na naszym bankiecie 
kończącym 
sezon miałeś na sobie tunikę Zielonych. Pamiętam, że tam byłeś. Wzniosłeś nawet 
toast. Byłeś 
pijany!
Mężczyzna wyraźnie uznał Pappia za blisko spokrewnionego z pełzającym stworem, 
którym 
był Focjusz. Zmarszczył nos.
– A jakieś nowe zarządzenie zakazuje teraz zmieniać barwy? Nie wolno mi cieszyć 
się 
i święcić tryumfów potężnego Asporta?
– Kogo? – zapytał Focjusz.
– Astorga – rzekł szybko mężczyzna. – Astorga z Błękitnych.
– Wynoś się stąd – powiedział Daccilio, który za pamięci Focjusza zawsze był 
jednym 
z przywódców stronnictwa Błękitnych i podczas tegorocznych uroczystości otwarcia 
hipodromu 
niósł flagę. – Wynoś się, ale już!
– Najpierw zdejmij tę niebieską tunikę! – odezwał się ktoś ze złością. Rozległy 
się czyjeś 
podniesione głosy. Ludzie zwrócili głowy w ich kierunku. Ze wszystkich stron 
hipodromu nazbyt 
dobrze zgrani oszuści wciąż wykrzykiwali imię Flawiusza Daleina. Czując palący 
gniew, który 
właściwie stanowił rodzaj radości, Focjusz zacisnął spocone dłonie na 
świeżutkiej, błękitnej 
tunice oszusta.
Asportus, rzeczywiście.
Szarpnął mocno i poczuł, że tunika drze się na ramieniu. Spinająca ją zdobna 
klejnotami 
brosza spadła na piasek. Focjusz roześmiał się – po czym wrzasnął, uderzony 
czymś pod 
kolanami. Zachwiał się i padł w pył. Zupełnie jak upadek woźnicy, pomyślał.
Podniósł załzawione oczy, nie mogąc z bólu złapać tchu. Excubitores. Oczywiście. 
Pojawiło 
się trzech. Uzbrojonych, bezosobowych, bezlitosnych. Mogli go zabić równie 
łatwo, jak uderzyć 
po kolanach, i to równie bezkarnie.
To jest Sarancjum. Zwykli ludzie codziennie ginęli dla przykładu. W pierś 
Focjusza mierzyła 
włócznia.
– Następny człowiek, który kogoś uderzy, oberwie grotem, a nie drzewcem – 
oznajmił 
mężczyzna z włócznią. Jego głos spod hełmu brzmiał głucho, ale był całkowicie 
spokojny. 
Cesarscy gwardziści byli najlepiej wyszkolonymi ludźmi w Mieście.
– No to będziecie mieć dużo roboty – stwierdził bez ogródek nie zastraszony 
Daccilio. – 
Zdaje się, że spontaniczna demonstracja zaplanowana przez znakomitych Daleinoi 
nie przynosi 
pożądanych rezultatów.
Trzej excubitores spojrzeli na trybuny, a ten z wymierzoną włócznią zaklął, już 
nie tak 
spokojnie. Wszędzie wybuchały bójki na pięści, zwłaszcza wokół ludzi, którzy 
wykrzykiwali te 
jawnie spreparowane hasła. Focjusz leżał bez ruchu, nie śmiąc nawet rozetrzeć 
sobie nóg, dopóki 
grot włóczni nie zachwiał się i nie oddalił. Zielonooki oszust w podartej 
niebieskiej tunice już 
zniknął. Focjusz nie miał pojęcia, dokąd poszedł.
Obok niego ukląkł Pappio.
– Dobrze się czujesz, przyjacielu?
Focjuszowi udało się skinąć głową. Wytarł sobie z twarzy łzy i pot. Jego tunikę 
i nogi 
pokrywał teraz pył ze świętego toru, na którym ścigali się woźnice. Poczuł nagłą 
sympatię do 
łysiejącego dmuchacza szkła. Pappio był Zielonym, to prawda, ale mimo to okazał 
się 
porządnym człowiekiem. I pomógł odkryć oszustwo.
Asportus z Błękitnych! Asportus? Focjusz o mało się nie udławił. Można się było 
spodziewać, że Daleinoi, ci aroganccy patrycjusze, mają tak mało szacunku dla 
obywateli, że 
wyobrażają sobie, iż ta niezręczna pantomima mogła posadzić zadek Flawiusza na 
Złotym 
Tronie!
Stojący obok nich excubitores stanęli nagle w szeregu, najeżeni z wojskową 
precyzją. 
Focjusz zerknął za nich. Jakiś mężczyzna wjechał na koniu do hipodromu, 
posuwając się powoli 
wzdłuż spina ku punktowi środkowemu.
Inni też zauważyli jeźdźca. Ktoś zawołał jego imię i okrzyk podjęło więcej 
głosów. Tym 
razem było to spontaniczne. Kiedy ściągnięciem wodzy zatrzymał konia, otoczyła 
go straż 
excubitores. Ich oficjalny szyk oraz milczenie przyciągnęły wzrok dwudziestu 
tysięcy ludzi 
i zmusiło ich stopniowo do spokoju.
– Obywatele Sarancjum, mam wieści. – Waleriusz, dowódca excubitores, zawołał 
szorstkim, 
żołnierskim tonem.
Oczywiście nie słyszeli go wszyscy, ale jego słowa powtarzane przez innych – co 
zawsze 
miało tu miejsce – obiegły ogromną przestrzeń, dotarły wysoko na trybuny, na 
drugą stronę spina 
z jej obeliskami i posągami, do pustej kathisma, gdzie podczas wyścigów zasiadał 
cesarz, i pod 
luki, skąd rozwój sytuacji obserwowało paru woźniców i kilka osób z obsługi 
hipodromu 
chroniących się przed palącym słońcem.
Focjusz dostrzegł na piasku obok siebie broszę. Szybko wziął ją do ręki. Chyba 
nikt tego nie 
zauważył. Sprzeda ją wkrótce za wystarczającą kwotę pieniędzy, by zmienić swoje 
życie. Teraz 
jednak szybko wstał. Był zakurzony, brudny, lepił się od potu, ale uznał, że 
powinien stać, kiedy 
padnie imię jego cesarza.
Mylił się co do rozwoju wypadków, ale dlaczego miałby rozumieć tańczony tego 
dnia 
taniec?
O wiele później okazało się, co było dziwne i nad wyraz żenujące, że śledztwo, 
prowadzone 
przez przełożonego urzędów za pośrednictwem kwestora cesarskiego wywiadu, nie 
jest w stanie 
wykazać, kto zamordował najznaczniejszego sarantyńskiego arystokratę swoich 
czasów.
Dość szybko ustalono, że Flawiusz Daleinus – który tak niedawno wrócił do Miasta 
– 
wyszedł rano z domu w dniu śmierci cesarza Apiusza w towarzystwie swoich dwóch 
starszych 
synów, siostrzeńca i niewielkiego orszaku. Członkowie rodziny potwierdzili, że 
szedł do sali 
senatu, by przekazać senatorom wyrazy wsparcia w trudnych chwilach próby i 
podejmowania 
decyzji. Istniała pewna sugestia – nie potwierdzona przez nikogo z kompleksu 
cesarskiego – że 
umówił się tam na spotkanie z kanclerzem, który miał go później odprowadzić do 
Pałacu 
Attenińskiego, by złożył tam ostatnie wyrazy szacunku.
Stan ciała Daleina i tego, co zostało z jego odzienia, kiedy zaniesiono go na 
marach do domu, 
a potem na miejsce ostatniego spoczynku w rodzinnym mauzoleum, był taki, że 
szeroko 
rozpowszechnionej plotki na temat jego stroju tego poranka także nie dało się 
oficjalnie 
potwierdzić.
Całe ubranie – ozdobione czy też nie tym paskiem purpury, o którym tak 
rozprawiano – 
spłonęło, a większość skóry eleganckiego arystokraty była albo zwęglona, albo 
całkowicie 
odpadła. To, co zostało z jego twarzy, budziło przerażenie: rysy pod niegdyś 
wspaniałymi 
srebrnymi włosami zlały się w nierozpoznawalną maskę. Zginął także jego 
najstarszy syn, 
siostrzeniec i czterech służących. Ocalały syn podobno oślepł i nie chciał się 
pokazywać. 
Spodziewano się, że złoży śluby duchowne i wyniesie się z Miasta.
Sarantyński ogień tak działał na ludzi.
Była to jedna z tajemnic cesarstwa, pilnie chroniona, stanowiła bowiem broń 
strzegącą 
Miasta – jak dotąd – przed atakami z wody. Przed tym stopionym, płynnym ogniem, 
palącym 
ludzi i statki na morzu, pędziło przerażenie.
Nigdy za pamięci żyjących czy według wojskowych kronik broni tej nie użyto 
wewnątrz 
murów ani w żadnym lądowym starciu.
To oczywiście kierowało podejrzenia na stratega marynarki wojennej i w gruncie 
rzeczy na 
każdego innego dowódcę, zdolnego nakłonić do współpracy inżynierów marynarki, 
którym 
powierzono technikę przepuszczania płynnego ognia przez wąż lub miotania go na 
morskich 
nieprzyjaciół Sarancjum.
W odpowiednim czasie dokładnie zbadano pewną liczbę odpowiednich osób. Ich zgony 
nie 
przyczyniły się jednak do osiągnięcia ostatecznego celu, jakim było określenie, 
kto zorganizował 
to potworne zabójstwo znanego patrycjusza. Strateg marynarki, człowiek starej 
szkoły, 
postanowił zakończyć życie, lecz zostawił list, w którym zapewniał o swojej 
niewinności oraz 
o śmiertelnym wstydzie, że broń powierzona jego pieczy została wykorzystana w 
ten sposób. 
W związku z tym jego śmierć na nic się nie zdała.
Istniały wiarygodne doniesienia, że urządzenie wyrzucające ogień trzymało trzech 
ludzi. 
Albo pięciu. Że mieli ubranie w barwach bassanidzkich i o takimże kroju, 
barbarzyńskie wąsy 
i długie włosy najbardziej radykalnych członków stronnictwa Zielonych. Albo 
Błękitnych. Co 
więcej, mieli na sobie jasnobrązowe tuniki o czarnym wykończeniu, noszone przez 
ludzi prefekta 
miejskiego. Opowiadano, że uciekli wąską uliczką na wschód. Oraz na zachód. Albo 
tylnym 
wyjściem domu przy ekskluzywnej, ocienionej ulicy, gdzie znajdowała się miejska 
siedziba 
Daleinoi. Utrzymywano z przekonaniem, iż mordercami byli Kindathowie w swoich 
srebrzystych 
szatach i niebieskich czapeczkach. Nie przemawiał za tym żaden konkretny motyw, 
ale ci 
czciciele dwóch księżyców mogli czynić zło dla niego samego. Prefekt miejski 
uznał 
sporadyczne ataki w dzielnicy Kindathów mające miejsce niedługo potem za 
zrozumiałe jako 
sposób na zmniejszenie napięć w Mieście.
Wszystkim obcym kupcom mającym zezwolenie na handel w Sarancjum zalecono 
trzymanie 
się ich wyznaczonych dzielnic Miasta do odwołania. Tych, którzy lekkomyślnie nie 
zastosowali 
się do zaleceń – być może chcąc obserwować rozwój wypadków – spotkało 
przewidziane, lecz 
niezbyt dla nich szczęśliwe zakończenie.
Zabójców Flawiusza Daleina nigdy nie znaleziono.
W drobiazgowym wykazie ludzi zmarłych w tym trudnym czasie, zarządzonym 
i prowadzonym przez prefekta miejskiego na rozkaz przełożonego urzędów, istniał 
raport 
o trzech ciałach wyrzuconych na brzeg w cztery dni później, a znalezionych przez 
żołnierzy 
patrolujących wybrzeże na wschód od potrójnych murów. Ciała były nagie, ich 
skóra szarobiała 
od morskiej wody, a twarze i wystające części ciała naruszone przez morskie 
stwory.
Nie odkryto żadnego związku między tym znaleziskiem i wydarzeniami owej 
straszliwej 
nocy, kiedy cesarz Apiusz odszedł do boga, a w jego ślady poszedł rano 
szlachetny Flawiusz 
Daleinus. No bo jaki związek można by odkryć? Rybacy cały czas znajdowali ciała 
w wodzie 
i wzdłuż kamiennych plaż na wschodzie.
Na prywatny, może małostkowy sposób inteligentnego człowieka nie mającego żadnej 
prawdziwej władzy, Plautus Bonosus wpatrywał się w cesarskiego kanclerza, kiedy 
przełożony 
urzędów pojawił się tego ranka w sali senatu wkrótce po przybyciu tego 
pierwszego.
Wysoki szczupły eunuch złożył palce i z powagą pochylił głowę, jakby pojawienie 
się 
Adrasta stanowiło dla niego źródło wsparcia i pociechy. Kiedy jednak ozdobne 
drzwi – dość 
zniszczone wcześniejszym atakiem – zostały otwarte przez straż, Bonosus 
obserwował twarz 
Gezjusza.
Eunuch spodziewał się kogoś innego.
Bonosus domyślał się, kto to mógł być. Spodziewał się, że kiedy zbiorą się 
wszyscy aktorzy 
porannej pantomimy, może się zrobić ciekawie. Adrastus najwyraźniej przybył we 
własnym 
imieniu. Jako że dwaj najpotężniejsi – i najniebezpieczniejsi – strategowie oraz 
ich siły 
znajdowali się o ponad dwa tygodnie forsownego marszu od Sarancjum, przełożony 
urzędów 
miał prawnie wytyczoną ścieżkę do Złotego Tronu – jeśli podjąłby stanowcze 
działania. Jego 
pozycja wśród „Nazwisk” była bez zarzutu, jego doświadczenie i status 
niedoścignione, miał też 
zwykły krąg sprzymierzeńców – a także wrogów.
Gezjusz oczywiście nie mógł sobie nawet wyobrażać cesarskich godności dla 
siebie, ale 
potrafił doprowadzić na tron kogoś – lub się o to starać – kto zapewniłby mu 
niezachwianą 
pozycję w sercu władzy cesarstwa. Nie pierwszy raz jeden z cesarskich eunuchów 
kierowałby 
sprawami sukcesji.
Bonosus, który słuchał bezbarwnych mów swoich kolegów – wariacji na temat 
bolesnej 
straty i konieczności podejmowania ważkich decyzji – skinął na niewolnika, by 
przyniósł mu 
kubek schłodzonego wina. Zastanawiał się, kto zechce się z nim założyć.
Wino przyniósł mu czarujący blondynek, Karchita z dalekiej północy, sądząc po 
karnacji 
skóry. Bonosus uśmiechnął się do niego i leniwie odprowadził chłopaka wzrokiem 
do jego 
miejsca pod najbliższą ścianą. Jeszcze raz przypomniał sobie własne stosunki z 
Daleinoi. 
Żadnych konfliktów. Dwa wspólne – i zyskowne – wsparcia statku z przyprawami 
płynącego do 
Isfahanu przed kilku laty, przed wyznaczeniem go na stanowisko. Jego żona 
opowiadała, że 
witała się z żoną Flawiusza Daleina podczas spotkań w łaźniach, które obu 
przypadły do gustu, 
że zawsze była uprzejmie pozdrawiana, i to po imieniu. Zatem wszystko w 
porządku.
Bonosus spodziewał się, że tego ranka wygra Gezjusz. Że jego patrycjuszowski 
kandydat 
okaże się mianowanym cesarzem, a eunuch zachowa stanowisko cesarskiego 
kanclerza. 
Połączone siły kanclerza i najbogatszego rodu w Mieście przerastały ambicje 
Adrasta, bez 
względu na to, jak jedwabne mogły być nici skomplikowanych sieci wywiadu, 
tkanych przez 
przełożonego urzędów. Bonosus był gotów zaryzykować znaczną sumę w tej sprawie, 
gdyby 
tylko mógł znaleźć kogoś, kto przyjmie zakład.
Później on też będzie miał powody do osobistej wdzięczności, że tego dnia się 
nie założył.
Sącząc swoje wino, Bonosus dostrzegł, że Gezjusz prawie niedostrzegalnym, 
eleganckim 
ruchem długich palców prosi Oradiusza o udzielenie mu głosu. Przewodniczący 
senatu 
natychmiast kiwnął głową jak uliczna marionetka. Został kupiony, uznał Bonosus. 
Adrastus też 
na pewno zapewnił sobie tu wsparcie. Wkrótce zapewne wygłosi własną mowę. 
Naprawdę może 
być ciekawie. Któż mógł mocniej nacisnąć nieszczęsny senat? Nikt nie usiłował 
przekupić 
Bonosa. Zastanawiał się, czy powinien poczuć się mile połechtany, czy też 
dotknięty.
Kiedy kolejna rutynowa pochwala zmarłego, po trzykroć wyniesionego, 
świetlistego, 
niezrównanego cesarza dotarła do banalnego końca, Oradiusz wykonał pełen 
szacunku gest 
w kierunku kanclerza. Gezjusz skłonił się łaskawie i podszedł do marmurowego 
kręgu dla 
mówcy umieszczonego pośrodku mozaik na podłodze.
Zanim jednak zaczął, rozległo się po raz kolejny stukanie do drzwi. Bonosus 
odwrócił się 
wyczekująco. Nadzwyczajne wyczucie czasu, zauważył z podziwem. Właściwie 
idealne. 
Zastanawiał się, jak Gezjusz tego dokonał.
Lecz do sali nie wszedł Flawiusz Daleinus.
Zamiast niego ogromnie wzburzony urzędnik miejskiej prefektury opowiedział 
zebranemu 
senatowi o sarantyńskim ogniu użytym w Mieście oraz o śmierci pewnego 
arystokraty.
Wkrótce potem, kiedy wyraźnie postarzałemu kanclerzowi o poszarzałej twarzy 
senatorowie 
i niewolnicy ofiarowywali na ławie pomoc, a mistrz urzędów demonstrował albo 
pełne osłupienia 
niedowierzanie, albo wspaniałe umiejętności aktorskie, czcigodny senat cesarstwa 
po raz drugi 
tego dnia usłyszał za bardzo podniszczonymi drzwiami swojej sali tłum.
Tym razem jednak wykrzykiwano tylko jedno imię, z dziką, wyzywającą pewnością. 
Drzwi 
rozwarły się z hukiem i do środka wlało się życie uliczne Miasta. Bonosus znów 
ujrzał barwy 
stronnictw, tyle gildii, że nie dawało się ich policzyć, sklepikarzy, kramarzy, 
karczmarzy, 
pracowników łaźni, opiekunów zwierząt, żebraków, prostytutki, rzemieślników, 
niewolników. 
I żołnierzy. Tym razem przybyli żołnierze.
A na ustach wszystkich było jedno imię. Lud Sarancjum oznajmiał swoją wolę. 
Powodowany 
jakimś impulsem, Bonosus odwrócił się i zobaczył, że kanclerz nagle opróżnia 
swój kubek 
z winem. Gezjusz zaczerpnął głęboko powietrza. Wstał bez niczyjej pomocy i 
ponownie 
podszedł do marmurowego kręgu dla mówcy. Wróciły mu kolory.
Święty Dżadzie, pomyślał Bonosus, a myśli wirowały mu w głowie niczym koło 
przewróconego rydwanu, czyżby był aż tak szybki?
– Wielce szlachetni członkowie cesarskiego senatu – zaczął kanclerz swoim 
cienkim, 
wspaniale modulowanym głosem. – Patrzcie! Oto przyszło do nas Sarancjum! Czy 
wysłuchamy 
głosu naszego ludu?
Ludzie usłyszeli go i w odpowiedzi ich głosy przeszły w ryk, od którego zadrżała 
sala. Jedno 
imię, powtarzane raz po raz, odbijające się echem wśród marmuru i mozaik, 
klejnotów i złota, 
wznoszące się spiralą ku kopule, gdzie powoził swym rydwanem nieszczęsny 
Heladikos. Jedno 
imię. Pod pewnym względem absurdalny wybór, lecz pod innym, pomyślał Plautus 
Bonosus, 
może nie aż tak. Zadziwił samego siebie. Nigdy przedtem tak nie sądził.
Stojący za kanclerzem Adrastus, uprzejmy, pełen oglądy przełożony urzędów – 
najpotężniejszy człowiek w Mieście, w cesarstwie – wciąż sprawiał wrażenie 
osłupiałego, 
oszołomionego biegiem wydarzeń. Nie poruszył się ani nie zareagował. Gezjusz 
owszem. 
W końcu to zawahanie, przeoczenie chwili, kiedy wszystko się zmieniło, miało 
kosztować 
Adrasta jego urząd. A także oczy.
Już utracił Złoty Tron. Może rodząca się tego świadomość przykuła go do 
marmurowej ławy, 
podczas gdy tłum ryczał i grzmiał, jakby to był hipodrom albo teatr, a nie sala 
senatu. Kiedy 
muskularny, bezzębny kowal wywrzaskiwał Adrastowi w jego rasową twarz wybrane 
przez 
Miasto imię, marzenia przełożonego urzędów rozpadły się, delikatne, 
skomplikowane wzory 
zostały rozbite.
A może nieporuszony Adrastus słyszał wtedy zupełnie inny dźwięk: ozdobione 
klejnotami 
ptaki cesarza, śpiewające teraz innej tancerce.
Waleriusz na Złoty Tron!
Słowa te obiegły hipodrom dokładnie tak, jak mu zapowiedziano. Nie przyjął ich 
do 
wiadomości, stanowczo potrząsnął głową, obrócił konia, by wyjechać z hipodromu, 
zobaczył 
biegnący w jego kierunku oddział strażników miejskiego prefekta – nie jego 
własnych ludzi – 
i dalej patrzył, jak klękają przed jego wierzchowcem, zagradzając mu drogę 
własnymi ciałami.
Oni też głośno wykrzykiwali jego imię, błagając, by przyjął tron. Ponownie 
odmówił, 
potrząsając głową i zaprzeczając gestem ręki. Tłum jednak już szalał. Okrzyk, 
który się zbudził, 
kiedy Waleriusz przyniósł wieść o śmierci Daleina, rozbrzmiewał w ogromnej 
przestrzeni, gdzie 
zwykle pędziły rydwany i wiwatowali widzowie. Znajdowało się tam już 
trzydzieści, może 
czterdzieści tysięcy ludzi, mimo że tego dnia nie było wyścigów.
Do planowanego końca dobiegały inne zawody.
Petrus powiedział mu, co się stanie i co ma robić w każdej chwili. Że jego 
wiadomość o tej 
drugiej śmierci wywoła wstrząs i strach, lecz nie żal, a nawet pewne zadowolenie 
po zbytnio 
wypracowanych okrzykach na cześć Daleina. Waleriusz nie zapytał swego 
siostrzeńca, skąd 
wiedział, że takie okrzyki się pojawią. Pewnych rzeczy nie musiał wiedzieć. Miał 
dość spraw do 
zapamiętania, aż nadto, by je tego dnia utrzymać w odpowiedniej kolejności.
Sytuacja rozwijała się jednak dokładnie tak, jak powiedział Petrus, tak jak atak 
ciężkiej 
konnicy na otwartym terenie, a on tu siedzi na koniu przed ludźmi prefekta 
miejskiego, 
zagradzającymi mu drogę, i słyszy, jak tłum w hipodromie wykrzykuj ej eg o imię 
w jasne słońce 
boga. Jego i tylko jego imię. Zgodnie z instrukcjami odmówił dwakroć. Teraz go 
proszą. Widział, 
jak ludzie wykrzykujący jego imię szlochają. Hałas był ogłuszający, stanowiąc 
ścianę dźwięku; 
excubitores – tym razem jego ludzie – przybliżyli się, a potem całkowicie go 
otoczyli, 
uniemożliwiając skromnemu, lojalnemu, mało ambitnemu człowiekowi opuszczenie 
tego 
miejsca, ucieczkę przed wolą ludu oznajmioną w chwili wielkiego 
niebezpieczeństwa i potrzeby.
Waleriusz zsiadł z konia.
Otoczyli go zbitym murem jego ludzie, osłaniając przed tłumem, w którym 
przemieszali się 
Błękitni i Zieloni, połączeni w przemożnym, wspólnym, wcześniej nawet nie 
przeczuwanym 
pragnieniu, przed tymi wszystkimi ludźmi zebranymi w białym, płonącym świetle, 
wzywającymi 
go, by został ich cesarzem. By ich uratował.
I tak w sarantyńskim hipodromie, pod jaskrawym letnim słońcem Waleriusz, dowódca 
excubitores, poddał się swemu losowi i pozwolił swym lojalnym gwardzistom odziać 
się 
w oblamowany purpurą płaszcz, który Leontes akurat wziął ze sobą.
– Nie będą się nad tym zastanawiać? – zapytał wcześniej Petrusa.
– Wtedy nie będzie to już miało znaczenia – odparł jego siostrzeniec. – Zaufaj 
mi.
I excubitores rozstąpili się; ich zewnętrzny pierścień otworzył się powoli, 
niczym zasłona, 
ukazując tych stojących w samym środku z ogromną, okrągłą tarczą. A na tej 
tarczy, którą 
wznieśli na ramiona w starożytnym geście żołnierzy ogłaszających, kto został 
cesarzem, stał 
Trakezyjczyk Waleriusz z rękoma uniesionymi ku swemu ludowi. Zwrócił się do 
wszystkich 
zakątków grzmiącego hipodromu – ponieważ owego dnia tu były prawdziwe grzmoty – 
i przyjął, 
pokornie i łaskawie, spontaniczną wolę ludu sarantyńskiego, by został jego 
cesarskim władcą, 
regentem świętego Dżada na ziemi.
– Waleriusz! Waleriusz! Waleriusz!
– Wszelka chwała cesarzowi Waleriuszowi!
– Waleriusz Złoty na Złoty Tron!
Jego włosy były niegdyś złociste, dawno temu, kiedy wraz z dwoma innymi 
chłopcami 
opuścił żyzne ziemie Trakezji, ubogi niczym kamienista gleba, lecz silny, jak na 
takiego chłopca, 
chętny do pracy i walki, idąc boso przez zimną, wilgotną jesień, czując na 
plecach podmuchy 
północnego wiatru zwiastującego zimę, przez całą drogę do sarantyńskiego obozu 
wojskowego, 
by zaoferować swe usługi jako żołnierz dalekiemu cesarzowi w niewyobrażalnym 
Mieście, 
dawno, bardzo dawno temu.
– Zostaniesz ze mną na kolacji, Petrusie?
Noc. Zachodnia bryza chłodząca pokój przez otwarte okna, które wychodzą na 
położony 
niżej dziedziniec. Od fontann wzlatywał szmer spadającej wody, a z większej 
oddali dobiegał 
szelest wiatru w liściach drzew cesarskich ogrodów.
W jednej z komnat Pałacu Trawersyńskiego stało dwóch mężczyzn. Jednym z nich był 
cesarz, bo uczynił go nim ten drugi. W większym, bardziej oficjalnym Pałacu 
Attenińskim, 
leżącym niedaleko po drugiej stronie ogrodów, leżał wystawiony na widok 
publiczny w Sali 
Porfirowej Apiusz z monetami na powiekach, ze złotym dyskiem słonecznym 
zaciśniętym 
w złożonych dłoniach: to zapłata za podróż oraz paszport.
– Nie mogę, wuju. Muszę dotrzymać kilku obietnic.
– Dzisiaj? Gdzie?
– Wśród stronnictw. Błękitni byli dziś bardzo użyteczni.
– Ach. Błękitni. A ich ulubiona aktorka? Czy też była bardzo użyteczna? – Głos 
starego 
żołnierza brzmiał szelmowsko. – A może ma być użyteczna dziś wieczorem?
Petrus się nie speszył.
– Allana? Dobra tancerka, a kiedy gra w komicznych scenkach, zawsze się śmieję. 
– Na jego 
okrągłej, gładkiej twarzy zagościł uśmiech.
Cesarz spojrzał na Petrusa przenikliwie, a po chwili powiedział cicho:
– Miłość jest niebezpieczna, siostrzeńcze.
Wyraz twarzy młodszego mężczyzny zmienił się. Przez chwilę milczał, stojąc przy 
jednych 
z drzwi. W końcu skinął głową.
– Może tak być. Wiem o tym. Czy... to ci się nie podoba?
Pytanie padło w odpowiednim momencie. Jak jego wujowi mogłoby się nie podobać 
cokolwiek, co Petrus robił tego wieczoru? Po takim dniu? Waleriusz potrząsnął 
głową.
– Właściwie nie. Przeniesiesz się do kompleksu cesarskiego? Do jednego z 
pałaców?
Było ich sześć, rozrzuconych po całym terenie. Teraz wszystkie należały do 
niego. Musi się 
do tego przyzwyczaić. Petrus skinął głową.
– Oczywiście, jeżeli chcesz mnie tak uhonorować. Ale dopiero po obrzędach 
żałobnych, 
inwestyturze i uroczystości na twoją cześć w hipodromie.
– Sprowadzisz ją ze sobą?
Wyraz twarzy Petrusa był równie szczery co pytanie.
– Tylko jeśli się na to zgodzisz.
– Czyżby nie istniały prawa? – zapytał cesarz. – Jak pamiętam, ktoś coś kiedyś 
powiedział. 
Aktorka?...
– Ty teraz jesteś źródłem wszelkich praw w Sarancjum, wuju. Prawa można 
zmieniać.
Waleriusz westchnął.
– Musimy o tym jeszcze porozmawiać. I o urzędnikach. O Gezjuszu. Adraście. 
Hilarinie – 
nie ufam mu. Nigdy mu nie ufałem.
– A zatem odejdzie. Obawiam się też, że będzie musiał odejść Adrastus. 
Gezjusz... jest 
bardziej skomplikowany. Wiesz, że przemawiał za tobą w senacie?
– Mówiłeś. Miało to jakieś znaczenie?
– Zapewne nie, ale gdyby przemówił za Adrastem – choć brzmi to dość 
nieprawdopodobnie 
– sprawy mogłyby przybrać paskudny obrót.
– Ufasz mu?
Petrus chwilę się zastanawiał; cesarz przyglądał się pozornie pozbawionej 
wyrazu, okrągłej 
twarzy swego siostrzeńca. Nie był on żołnierzem. Nie wyglądał na dworaka. 
Waleriusz uznał, że 
właściwie zachowuje się jak uczeń jednej ze starych pogańskich szkół. Był jednak 
ambitny. 
Ogromnie ambitny. Starczyłoby tej ambicji na obdzielenie całego cesarstwa. 
Znalazłszy się tu, 
gdzie się znalazł, miał podstawy tak sądzić.
Petrus rozłożył nieco swe miękkie dłonie.
– Szczerze? Nie jestem pewien. Powiedziałem, że to skomplikowana sprawa. 
Rzeczywiście 
będziemy musieli jeszcze o tym porozmawiać. Dziś jednak wolno ci mieć cały 
wieczór dla 
siebie, ja może pozwolę sobie na to samo, jeśli się zgodzisz. Pozwoliłem też 
sobie posłać po piwo 
dla ciebie, wuju. Stoi na stoliku obok wina. Czy zezwolisz mi łaskawie odejść? 
Waleriusz nie 
miał ochoty go puścić, ale co mógł zrobić? Poprosić siostrzeńca, by przesiedział 
z nim całą noc, 
trzymał za rękę i mówił, że bycie cesarzem nie jest takie trudne? Przecież nie 
jest dzieckiem!
– Oczywiście. Chcesz excubitores?
Petrus zaczął potrząsać głową, ale nie dokończył ruchu.
– W gruncie rzeczy to chyba niezły pomysł. Dziękuję.
– Zatrzymaj się przy koszarach. Powiedz Leontesowi. Właściwie od tej chwili 
będziesz miał 
rotacyjną sześcioosobową straż. Ktoś tu dzisiaj użył ognia sarantyńskiego.
Nazbyt szybka reakcja Petrusa dowodziła, że nie bardzo wie, jak rozumieć tę 
uwagę. To 
dobrze. Nie musi być do końca zrozumiały dla takiego siostrzeńca.
– Niech Dżad strzeże cię i broni przez wszystkie twoje dni, mój cesarzu.
– Jego wieczne światło na ciebie.
I po raz pierwszy w życiu Trakezyjczyk Waleriusz zrobił nad drugim człowiekiem 
cesarski 
znak błogosławieństwa.
Jego siostrzeniec ukląkł, trzy razy dotknął czołem podłogi, dłonie ułożywszy 
płasko po obu 
stronach głowy, po czym wstał i wyszedł, spokojny jak zwykle, nie zmieniony, 
choć wszystko się 
zmieniło.
Waleriusz, cesarz Sarancjum, następca Sarania Wielkiego, który wybudował Miasto, 
oraz 
cesarzy panujących po nim, a także ciągnącego się wstecz prawie na sześćset lat 
pochodu cesarzy 
z Rhodias, stał samotnie w ozdobnej komnacie, w której lampy oliwne zwieszały 
się z sufitu 
i tkwiły w ściennych uchwytach i gdzie płonęło zbytkownie pół setki świec. Jego 
sypialnia na tę 
noc znajdowała się gdzieś w pobliżu. Nie był pewien gdzie. Nie znał tego pałacu. 
Dowódca 
excubitores nie miał powodu tu wchodzić. Rozejrzał się po komnacie. Przy oknie 
wychodzącym 
na dziedziniec stało drzewo Z kutego złota, a w jego gałęziach siedziały 
mechaniczne ptaki. 
Lśniły w pełgającym świetle od klejnotów i kamieni półszlachetnych. Pewnie 
śpiewają, jeśli 
potrafi się je uruchomić. Drzewo było ze złota. Całe ze złota. Waleriusz 
zaczerpnął tchu.
Podszedł do stolika i nalał sobie piwa. Pociągnął kilka łyków i uśmiechnął się. 
Porządny 
trakezyjski gatunek. Na Petrusie można polegać. Waleriuszowi przyszło na myśl, 
że powinien 
wezwać klaśnięciem jakiegoś niewolnika albo cesarskiego urzędnika, ale to tylko 
wszystko by 
opóźniło, a jemu chciało się pić. Miał do tego prawo. Jak mawiali żołnierze, był 
to dzień nie jak 
co dzień. Petrus miał rację – należy mu się wieczór bez snucia dalszych planów 
czy określania 
celów. Dżad świadkiem, że w najbliższych dniach będzie miał dość spraw do 
załatwienia. Po 
pierwsze, trzeba będzie zabić parę osób – jeśli wciąż jeszcze żyją. Waleriusz 
nie znał imion ludzi, 
którzy posłużyli się w Mieście tym płynnym ogniem – nie chciał ich znać – ale 
oni nie mogą 
dłużej żyć.
Odszedł od stolika i opadł na wyłożony miękkimi poduszkami fotel z wysokim 
oparciem. 
Obicie było jedwabne. Waleriusz nie stykał się w swym życiu zbyt często z 
jedwabiem. Powiódł 
po materii zgrubiałym palcem. Była miękka, gładka. Była... jedwabista. Waleriusz 
uśmiechnął się 
do siebie. Podobała mu się. Tyle lat jako żołnierz spędzał noce na kamienistej 
ziemi, 
w przejmującym zimowym chłodzie czy w południowych pustynnych burzach. Wyciągnął 
nogi 
w wysokich butach, pociągnął głęboki łyk piwa i wytarł usta wierzchem 
pobliźnionej, ciężkiej 
dłoni. Zamknął oczy, znów się napił. Chciał, by mu zdjęto buty. Ostrożnie 
odstawił pucharek 
z winem na wyjątkowo delikatny, trójnogi stolik z kości słoniowej. Wyprostował 
się, zaczerpnął 
głęboko powietrza i trzy razy klasnął, tak jak zwykł to robić Apiusz, niech Dżad 
strzeże jego 
duszy.
W tej samej chwili rozwarło się z trzaskiem troje drzwi.
Do komnaty wpadło kilkanaście osób i natychmiast rzuciło się plackiem na 
podłogę. 
Waleriusz zobaczy! Gezjusza i Adrasta, następnie kwestora świętego pałacu, 
prefekta miejskiego, 
przełożonego cesarskiej sypialni – Hilarina, któremu nie ufał – kwestora 
cesarskiego skarbu. 
Wszystkich najwyższych urzędników cesarstwa. Rozciągniętych przed nim na 
zielono-błękitnej 
mozaice w morskie stwory i kwiaty.
W zapadłej ciszy zaczął śpiewać jeden z mechanicznych ptaków. Cesarz Waleriusz 
roześmiał 
się.
Była już głęboka noc; morski wiatr dawno ścichł do lekkiego tchnienia, a 
większość 
mieszkańców Miasta spała. Wśród czuwających tej nocy byli członkowie Świętego 
Zakonu 
Bezsennych, zgromadzeni w swoich surowych kaplicach, wierzący z żarliwym i 
ostatecznym 
oddaniem, że wszyscy oni – prócz niewielkiej garstki – muszą czuwać i modlić się 
przez całą 
noc, kiedy to Dżad odbywa w swym słonecznym rydwanie niebezpieczną podróż przez 
czerń 
i lód znajdujące się pod światem.
Piekarze też nie spali, przygotowując chleb, dar cesarstwa dla wszystkich 
mieszkańców 
wspaniałego Sarancjum. Zimą rozżarzone piece wabiły z ciemności ludzi 
szukających ciepła – 
żebraków, kaleki, prostytutki, wyrzuconych z domów oraz nowo przybyłych do 
Świętego Miasta, 
którzy nie znaleźli sobie jeszcze żadnego schronienia. Z nadejściem szarego, 
zimnego dnia 
przenosili się oni wszyscy do dmuchaczy szklą i kowali.
Teraz, w letnim upale, przy piecach pracowali i przeklinali niemal nadzy, 
lśniący od potu 
piekarze, całą noc żłopiąc wodniste piwo; u drzwi piekarni nikt się nie tłoczył, 
od czasu do czasu 
przebiegały tylko przez plamy blasku szczury.
Na lepszych ulicach pochodnie oświetlały domy zamożnych, a kroki i nawoływania 
ludzi 
prefekta miejskiego ostrzegały przebywających tam bezprawnie, by zajęli się 
swoimi sprawami 
gdzie indziej. Wałęsające się bandy co bardziej zapalczywych miłośników wyścigów 
– tak 
Zieloni, jak i Błękitni mieli kadrę gwałtowników – nie bardzo zwracały uwagę na 
patrole, 
a raczej samotny patrol wolał roztropnie zachować dyskrecję na widok wyzywająco 
odzianych 
i ufryzowanych stronników zataczających się przed tą czy inną gospodą.
Kobiety, oprócz tych sprzedających swe ciała lub patrycjuszek niesionych w 
lektykach 
i strzeżonych przez zbrojną eskortę, nie wychodziły na dwór po zmroku.
Tej nocy jednak w związku ze śmiercią cesarza i obwołaniem nowego władcy 
wszystkie 
gospody – nawet najobskurniejsze tawerny, w których pili marynarze i niewolnicy 
– były 
zamknięte. Wstrząsające wydarzenia minionego dnia najwyraźniej utemperowały 
nawet 
przedstawicieli stronnictw. Na pustych ulicach nie było widać – ani słychać – 
żadnych 
zataczających się, wykrzykujących młodzieńców w luźnych, wschodnich szatach z 
Bassanii 
i uczesaniach barbarzyńców z zachodu.
W jednej ze stajni przy hipodromie zarżał koń, a z otwartego okna nad pobliską 
kolumnadą 
dobiegał kobiecy głos śpiewający refren jakiejś bynajmniej nie pobożnej pieśni. 
Potem rozległ się 
męski śmiech, do którego dołączyła kobieta, po czym tam również zapanowała 
cisza. Wysoki 
wrzask kota w zaułku. Zapłakało jakieś dziecko. Dzieci zawsze gdzieś płaczą w 
ciemnościach. 
Świat był taki, jaki był.
Słońce boga przejechało w swym rydwanie przez lód i wyjące demony pod światem. 
Oba 
księżyce czczone przewrotnie przez Kindathów jako boginie zaszły na zachodzie, 
pogrążając się 
w otwartym morzu. Nad miastem założonym przez Sarania, by stało się Nowym 
Rhodias i pod 
każdym względem przewyższyło Rhodias, lśniły niczym rozsypane brylanty tylko 
gwiazdy, 
których nikt nie uznawał za święte.
„O Miasto, Miasto, ozdobo ziemi, oko świata, chwało dzieła Dżada, czy umrę, nie 
ujrzawszy 
cię nigdy więcej?”
Tak wzdychał Lysurgos Matanias, umieszczony jako ambasador na bassanidzkim 
dworze 
przed dwustu laty, tęskniąc w głębi serca za Sarancjum mimo wschodnich 
wspaniałości Kabadli. 
„O Miasto, Miasto”.
We wszystkich krainach rządzonych przez to Miasto z jego kopułami, ze spiżowymi 
i złocistymi wrotami, pałacami, ogrodami i posągami, forami, teatrami i 
kolumnadami, łaźniami, 
sklepami i siedzibami gildii, gospodami i domami publicznymi, i świątyniami, i 
wielkim 
hipodromem, z jego potrójnymi murami od strony lądu, które nigdy jeszcze nie 
zostały 
przerwane, i jego głęboką, osłoniętą zatoką oraz strzeżonym i strzegącym morzem, 
istniało 
starodawne powiedzenie, mające to samo znaczenie we wszystkich językach i 
dialektach.
Powiedzieć o kimś, że żegluje do Sarancjum, równało się stwierdzeniu, że 
znajduje się on 
w punkcie zwrotnym, na progu rodzącej się wielkości, blasku, szczęścia – lub nad 
samą 
przepaścią ostatecznego i całkowitego upadku w zetknięciu z czymś, co przerasta 
jego 
możliwości.
Trakezyjczyk Waleriusz został cesarzem.
Heladikos, czczony przez niektórych jako syn Dżada i przedstawiany na mozaikach 
zdobiących święte kopuły, zginął w swym rydwanie, kiedy wracał na ziemię z 
ogniem słońca.
I 
Cudowny ptak, zabawka ze złota wykuta, 
Bardziej cud niż ptak albo rzecz ze złota wykuta.
(przeł. S. Barańczak)
Rozdział 1
Poczta cesarska, razem z większością cywilnych stanowisk w cesarstwie 
sarantyńskim, od 
śmierci Waleriusza I i objęcia Złotego Tronu przez jego siostrzeńca, który 
przybrał stosowne 
imię, znajdowała się w gestii przełożonego urzędów.
Niezwykle zawiłe przesyłanie poczty – od zdobytych niedawno pustyń Madżritu i 
Esperany 
na dalekim zachodzie po długą, stale zmieniającą się granicę bassanidzką na 
wschodzie oraz od 
północnych bezdroży Karchu i Moskavu do pustyń Soriyyi i ziem leżących jeszcze 
dalej – 
wymagało znacznego zaangażowania sił i środków, a także egzekwowania pracy oraz 
rekwirowania koni w tych wiejskich społecznościach, które miały wątpliwy 
zaszczyt posiadania 
na swoim terenie cesarskiego zajazdu pocztowego.
Stanowisko kuriera cesarskiego, który miał obowiązek przewożenia poczty oraz 
dworskich 
dokumentów, było zaledwie średnio płatne i polegało na forsownych, niemal 
nieustannych 
podróżach, niekiedy przez niepewne tereny, zależnie od barbarzyńskiej czy 
bassanidzkiej 
aktywności w danej porze roku. Fakt, że o takie stanowiska chciwie zabiegano za 
pomocą 
wszelkich związanych z tym łapówek, bardziej niż cokolwiek innego wskazywał, 
dokąd mogło 
doprowadzić takie stanowisko po kilku latach.
Kurierzy cesarscy musieli też być częściowo szpiegami kwestora wywiadu 
cesarskiego, 
a pilne wywiązywanie się z tej niepisanej części obowiązków – związane z 
kolejnymi łapówkami 
– mogło doprowadzić do bezpośredniego zatrudnienia w służbie wywiadowczej, co 
łączyło się 
z większym ryzykiem, mniejszą liczbą dalekich podróży i znacznie wyższym 
wynagrodzeniem. 
Oraz szansą znalezienia się – nareszcie – w pozycji łapówkobiorcy.
Z wiekiem przeniesienie z wywiadu do prowadzenia dużego zajazdu pocztowego mogło 
skończyć się pokaźną emeryturą – szczególnie jeśli było się sprytnym, a zajazd 
leżał na tyle 
daleko od Miasta, by dało się bardziej rozwadniać wino oraz zwiększać dochody 
przez 
przyjmowanie podróżnych bez wymaganych zezwoleń.
Stanowisko kuriera zapewniało, krótko mówiąc, dobrą karierę dla człowieka o 
środkach 
wystarczających, by ją zacząć, lecz niewystarczających, by rodzina mogła mu 
załatwić coś 
bardziej obiecującego.
Tak przypadkiem przedstawiały się umiejętności i pochodzenie Pronobiusza 
Tillitica. Mając 
niefortunnie zabawne imię (stanowiące często przeklinane dziedzictwo dziadka 
jego matki oraz 
jej nieznajomości bieżącego żargonu wojskowego), niewielkie umiejętności w 
zakresie prawa 
czy liczb oraz bardzo skromną niszę w sarantyńskiej hierarchii, Tilliticus wiele 
razy słyszał, jakie 
to ma szczęście, że kuzyn jego matki pomógł mu w objęciu stanowiska kuriera. 
Najczęściej 
uwagę tę wypowiadał podczas rodzinnych zebrań ów otyły kuzyn, bezpiecznie 
sadowiąc swój 
miękki zad na ławie wśród innych urzędników biura cesarskiego skarbu.
Tilliticus musiał się uśmiechać i potakiwać. Wiele razy. Jego rodzina lubiła się 
gromadzić.
W tak niemiłej sytuacji – matka stale go teraz nagabywała, by wybrał sobie jakąś 
praktyczną 
żonę – ulgę czasem przynosił wyjazd z Sarancjum. Tilliticus właśnie znajdował 
się w podróży, 
wioząc listy do stolicy barbarzyńskich Antów, Vareny w Bachiarze, oraz 
rozmaitych miejsc po 
drodze. Wiózł też jeden szczególny cesarski pakiet, który – co niespotykane – 
przynieśli mu 
eunuchowie samego kanclerza z poleceniem, by doręczył go z niejakim 
namaszczeniem. 
Znaczenie pakietu podkreślała skomplikowana pieczęć urzędu kanclerskiego.
Kurierowi dano do zrozumienia, że chodzi o jakiegoś ważnego rzemieślnika. Cesarz 
odbudowywał sanktuarium Świętej Mądrości Dżada. Do Miasta wzywano rzemieślników 
z całego cesarstwa i spoza niego. Tillitica to drażniło: barbarzyńcy i wiejscy 
prowincjusze 
otrzymywali oficjalne zaproszenia do uczestnictwa w tym ostatnim cesarskim 
szaleństwie oraz 
zapłatę trzy-lub czterokrotnie przewyższającą jego wynagrodzenie.
Jednak trudno było utrzymywać złą minę wczesną jesienią na dobrych drogach 
prowadzących na północ, a potem na zachód przez Trakezję. Pogoda podnosiła na 
duchu nawet 
Tillitica. Słońce świeciło mu łagodnie nad głową. Północne zboża zostały zżęte, 
a kiedy skręcił 
na zachód, winnice fioletowiały na zboczach dojrzewającymi gronami. Już od 
samego patrzenia 
na nie chciało mu się pić. Zajazdy pocztowe na tej trasie były mu dobrze znane. 
Rzadko w nich 
oszukiwano kurierów. Zamarudził nieco w jednym z nich („Niech ten zatracony 
pacykarz trochę 
poczeka na to swoje wezwanie!”), oddając się rozkoszom podniebienia, 
dostarczanym przez 
hojnie nadziewanego winogronami lisa z rożna. Dziewka, którą zapamiętał, 
najwyraźniej też 
z radością go sobie przypomniała. Co prawda za jej pełne usługi karczmarz liczył 
podwójnie, ale 
Tilliticus o tym dobrze wiedział i upatrywał w tym jeden z dodatkowych walorów 
posady, którą 
wymarzył dla siebie.
Ale ostatniej nocy dziewczyna poprosiła go, by wziął ją z sobą, co było po 
prostu śmieszne.
Tilliticus odmówił z oburzeniem i – podbudowany pewną ilością prawie nie 
rozwodnionego 
wina – uraczył ją wykładem o pochodzeniu rodziny jej matki. Przesadził tylko 
trochę; jeśli 
chodziło o wiejską prostytutkę, właściwie trudno było to zrobić. Dziewczyna nie 
przyjęła bury ze 
szczególną pokorą i kiedy Tilliticus rano odjeżdżał, zastanawiał się, czy nie 
ulokował uczuć 
w niewłaściwym miejscu.
W kilka dni później zyskał już pewność. Nagłe okoliczności natury medycznej 
podyktowały 
mu krótki wypad na północ oraz dalszą kilkudniową zwłokę w sławnym szpitalu 
Galina, gdzie 
poddał się kuracji genitaliów zainfekowanych przez dziewkę.
Puszczono mu krew, podano lek, który gwałtownie oczyścił jego jelita i żołądek, 
zmuszono 
do przyjmowania rozmaitych niesmacznych płynów, ogolono krocze i dwa razy 
nakładano na nie 
piekącą, cuchnącą czarną maść. Miał jeść tylko nie przyprawione potrawy oraz 
powstrzymać się 
od aktywności seksualnej oraz spożywania wina przez nienaturalnie długi czas.
Szpitale były drogie, a ten szczególnie, z uwagi na sławę Galina. Tilliticus był 
zmuszony 
przekupić administratora, by ten zapisał jego pobyt jako leczenie ran 
odniesionych podczas 
pełnienia obowiązków, bo inaczej musiałby zapłacić za wizytę z własnej kieszeni.
No cóż, zawszona dzierlatka z zajazdu pocztowego stanowiła przecież ranę 
odniesioną 
w służbie cesarza, prawda? W ten sposób administrator mógł obciążyć kosztami 
bezpośrednio 
pocztę cesarską, niewątpliwie dodając do rachunku pół tuzina usług medycznych, 
którymi 
Tilliticus nie był objęty, i zgarniając zwrócone za nie pieniądze do własnej 
sakiewki.
Tilliticus zostawił następnemu kurierowi jadącemu na wschód urzędowy list 
zaadresowany 
do karczmarza z zajazdu odległego o cztery dni jazdy. Skoro ta dziwka nie 
zamierza dbać 
o czystość, to niech się parzy z niewolnikami i parobkami na tyłach jakiejś 
gospody. Zajazdy 
pocztowe na drogach cesarstwa były najlepsze w świecie i Pronobiusz Tilliticus 
uznał wręcz za 
swój obowiązek zadbać o to, by przy jego następnych odwiedzinach dziewki już w 
zajeździe nie 
było.
Znajdował się w służbie sarantyńskiego cesarza. Takie wydarzenia przynosiły 
bezpośrednią 
ujmę majestatowi i prestiżowi Waleriusza II oraz jego wspanialej cesarzowej 
Alixanie. Na tym 
etapie rozwoju świata fakt, że Alixanę, zanim została cesarzową, kupowano i 
wykorzystywano 
w młodości dokładnie w taki sam sposób, jak tę dziewkę z zajazdu, nie stanowił 
tematu 
otwartych rozmów. Można było sobie o tym rozmyślać, ale nie można zabić 
człowieka za jego 
myśli.
Tilliticus wytrzymał część zalecanego okresu wstrzemięźliwości, ale zbyt dobrze 
mu znany 
zajazd w Megarium, mieście portowym i ośrodku administracyjnym zachodniej 
Sauradii, okazał 
się, czego można się było spodziewać, kuszący. Tym razem Tilliticus nie 
przypominał sobie 
żadnej z dziewcząt, ale wszystkie były ponętne, a wino dobre. Bez względu na to, 
jak 
barbarzyńska mogła być reszta Sauradii, Megarium było znane z przyzwoitego wina.
Niefortunne zajście związane z żartami na temat jego imienia – robionymi pewnego 
wieczoru przez prostackiego terminatora i handlarza heladyckich ikon – skończyło 
się rozciętym 
podbródkiem oraz wykręconym ramieniem, co wymagało kolejnego leczenia i 
dłuższego niż 
przewidywany postoju w zajeździe. Po pierwszych kilku dniach postój okazał się 
mniej niż 
przyjemny, jako że najwyraźniej dwie z owych chutliwych dziewek nabawiły się 
przypadłości 
w niemiły sposób przypominającej tę, z której Tilliticus miał już być wyleczony, 
o co obwiniały 
właśnie jego.
Nie został oczywiście wyrzucony – był przecież cesarskim kurierem, a dziewczyny 
tylko 
ciałami na sprzedaż; jedna z nich była niewolnicą – ale jedzenie przynoszono mu 
odtąd dziwnym 
trafem zimne albo przypalone i nikt się nie kwapił, by pomóc człowiekowi z 
przetrąconym 
ramieniem przy talerzach i flaszkach. Kiedy Tilliticus w końcu uznał, że może 
podjąć podróż, 
czuł się poważnie zlekceważony. Karczmarz, rodem z Rhodias, dał mu listy do 
swoich krewnych 
w Varenie. Tilliticus cisnął je na wysypisko śmieci nad zatoką.
Jesień wtedy już ogarnęła cały świat bardziej, niż powinna, i nadeszły deszcze. 
Kurier złapał 
jeden z ostatnich stateczków płynących na zachodni brzeg zatoki, do 
bachiarskiego portu 
Mylazja, i opróżniwszy żołądek kilka razy nad relingiem, zszedł na ląd w zimnym, 
zacinającym 
deszczu. Tilliticus nie znosił morza.
Miasto Varena – gdzie miał siedzibę mizerny dwór barbarzyńskich, wciąż na wpół 
pogańskich Antów, którzy przed stu laty złupili Rhodias i zdobyli całą Bachiarę 
– leżało o trzy 
dni drogi dalej na zachód, a dwa, jeśli Tilliticus by się pośpieszył. Nie miał 
jednak najmniejszego 
zamiaru tego robić. Przeczekiwał deszcz, pijąc ponuro w porcie. Uznał, że jego 
obrażenia mu na 
to pozwalają. To była bardzo trudna podróż. Ramię wciąż go bolało.
A ta dziewka w Trakezji naprawdę mu się podobała.
* * *
Wykorzystując dobrą pogodę, Pardos przygotowywał przy piecu niegaszone wapno na 
zaprawę. Kiedy wiatr się wzmagał, żar bijący od pieca był bardzo przyjemny i 
Pardos lubił 
przebywać na dziedzińcu sanktuarium. Obecność zmarłych pod nagrobkami go nie 
przerażała, 
a w każdym razie nie za dnia. Dżad zarządził, że człowiek ma umierać. Wojna i 
zaraza były 
częścią świata stworzonego przez boga. Pardos nie rozumiał dlaczego, ale też i 
nie oczekiwał, że 
kiedyś to zrozumie. Duchowni, nawet kiedy sprzeczali się o jakąś doktrynę albo 
brali się za łby 
w kwestii Heladika, zawsze głosili uległość i wiarę, a nie próżny wysiłek 
zrozumienia. Pardos 
wiedział, że nie jest na tyle mądry, by pozwolić sobie na próżność czy starać 
się cokolwiek 
zrozumieć.
Przy północnym krańcu dziedzińca, za rzeźbionymi nagrobkami z wyrytymi imionami 
zmarłych wznosił się kopiec ciemnej ziemi, na której nie wyrosła jeszcze trawa. 
Spoczywały tam 
ciała tych, których zabrała zaraza. Pojawiła się przed dwoma laty i ponownie 
zeszłego roku 
i zabiła tyle osób, że trzeba było im urządzać masowe pochówki, zatrudniając 
przy tym 
niewolników schwytanych podczas wojny. W kopcu znajdował się też żużel wapienny 
i parę 
innych składników. Miały podobno pomóc w zatrzymaniu w kopcu rozgoryczonych 
duchów 
zmarłych oraz tego, co ich zabiło. Na pewno nie pozwalały rosnąć tam trawie. 
Królowa rozkazała 
też trzem dworskim chiromantom i staremu alchemikowi, mieszkającemu poza murami 
miasta, 
by rzucili także i swoje zaklęcia wiążące. Po ustąpieniu zarazy robiło się 
wszystko, co możliwe, 
nie zważając na to, co o pogańskiej magii mówili duchowni.
Pardos poszukał swojego słonecznego dysku i złożył dzięki za to, że żyje. 
Patrzył na czarny 
dym, unoszący się z wapiennika ku białym, szybko mknącym chmurom, i zauważył 
jesienne 
czerwienie oraz złoto lasu leżącego na wschodzie. Z błękitnego nieba dochodził 
śpiew ptaków, 
a poniżej zieleniła się trawa, która przy samym budynku sanktuarium, gdzie cień 
nowych murów 
pochłaniał popołudniowy blask, zaczynała już lekko brązowieć.
Wszędzie wokół kolory. Crispin ciągle mu powtarzał, by starał się je dostrzegać. 
By o nich 
myślał, by myślał o tym, jak ze sobą kontrastują i jak ze sobą współgrają; by 
zastanawiał się, co 
się dzieje, kiedy chmura przesłania słońce – tak jak teraz – i pod jego stopami 
ciemnieje trawa. 
Jaką nazwę nadałby w myślach temu odcieniowi? Jak by go wykorzystał? W widoku 
morza? 
W scenie polowania? W mozaice przedstawiającej Heladika, który wznosi się nad 
jesiennym 
lasem ku słońcu? Patrz na trawę – teraz! – zanim wróci światło. Wyobraź sobie 
ten kolor 
w szklanych i kamiennych kostkach. Zapamiętaj go, byś mógł go wcisnąć w wapienne 
podłoże 
i stworzyć mozaikowy świat na jakiejś ścianie czy kopule.
Zakładając oczywiście, że w pokonanej Bachiarze znów pojawi się jakaś huta 
szkła, 
wyrabiająca czerwienie, błękity i zielenie godne swej nazwy, które zastąpiłyby 
te mętne, pełne 
pęcherzyków powietrza i smug bryłki, które dostali poranną przesyłką z Rhodias.
Kiedy rozpakowano pilnie oczekiwane tafle nowego szkła, Martinian, człowiek 
spokojny 
i być może na to przygotowany, tylko westchnął. Crispina dopadł jeden z jego 
notorycznych, 
bluźnierczych ataków wściekłości i mozaicysta rozbił górną, brudnobrązową taflę 
podobno 
czerwonego szkła, rozcinając sobie rękę.
– To jest czerwień, a nie ten gówniany kolor! – wrzasnął, skrapiając własną 
krwią 
brązowawe szkło.
Właściwie potrafił być w swej wściekłości zabawny, chyba że akurat dało mu się 
powód do 
złości. Kiedy robotnicy i terminatorzy zjedli już swoje drugie śniadanie, 
składające się z piwa 
i skórek od chleba, albo zdążali po pracy o zachodzie słońca ku murom Vareny, 
opowiadali 
sobie, co takiego powiedział i zrobił Crispin w napadzie wściekłości. Martinian 
mówił im, że 
Crispin jest utalentowanym, wielkim człowiekiem; Pardos zastanawiał się, czy 
wybuchowy 
charakter idzie z tym w parze.
Crispin miał tego ranka kilka szokująco błyskotliwych pomysłów na to, co zrobić 
z rządcą 
huty szkła. Sam Pardos nigdy nie byłby w stanie nawet sobie wyobrazić 
umieszczania 
i wykorzystywania odłamków szkła w sposób, jaki proponował Crispin, klnąc przy 
tym, chociaż 
znajdowali się na poświęconej ziemi.
Martinian nie zwracał uwagi na swego młodszego partnera i począł przyjmować i 
odrzucać 
tafle szkła, starannie je oglądając i od czasu do czasu wzdychając. Po prostu 
nie mogli odrzucić 
wszystkich. Po pierwsze istniały niewielkie szanse na polepszenie jakości przy 
następnej 
dostawie, a po drugie mieli niewiele czasu, jako że królowa, córka króla 
Hildrica, planowała jego 
oficjalny powtórny pochówek oraz uroczystości ku jego czci na pierwszy dzień po 
święcie 
Dykanii. Miały się one odbyć tu, w świeżo rozbudowanym sanktuarium, które 
właśnie ozdabiali. 
Była już połowa jesieni, po zbiorach winogron. Po zeszłotygodniowych deszczach 
drogi na 
południu rozmiękły. Szanse otrzymania na czas nowego szkła wysłanego z Rhodias 
były zbyt 
małe, by brać je pod uwagę.
Martinian jak zwykle wyraźnie pogodził się z sytuacją. Będą musieli jakoś sobie 
poradzić. 
Pardos wiedział, że Crispin zdawał sobie z tego sprawę tak samo, jak jego 
partner. Tylko że po 
prostu był wybuchowy. Lubił też, by wszystko było jak należy. Być może aż za 
bardzo, 
zwłaszcza że świat, który Dżad przeznaczył na mieszkanie dla swoich śmiertelnych 
dzieci, był 
mało doskonały. Terminator Pardos jeszcze raz szybko uczynił znak dysku 
słonecznego i dołożył 
do pieca, by był jak najgorętszy. Długą szuflą poruszył znajdującą się w środku 
mieszaninę. Nie 
może sobie pozwolić na roztargnienie i sporządzenie wadliwej zaprawy wapiennej.
Crispin miał już w głowie różne pomysły na wykorzystanie potłuczonego szkła.
Pardos był tak zajęty doglądaniem wapiennej mieszaniny podgrzewanej w piecu, że 
dosłownie podskoczył na dźwięk rhodiańskiego z dziwnym akcentem. Odwrócił się 
szybko 
i ujrzał szczupłego mężczyznę o czerwonej twarzy, odzianego w szarość i biel 
poczty cesarskiej. 
Koń kuriera pasł się za nim, przy bramie. Pardos zdał sobie poniewczasie sprawę, 
że inni 
terminatorzy i robotnicy pracujący na zewnątrz sanktuarium przerwali pracę i 
patrzą w jego 
kierunku. Kurierzy cesarscy z Sarancjum nigdy się między nimi nie pojawiali.
– Masz kłopoty ze słuchem? – odezwał się mężczyzna z rozdrażnieniem. Na brodzie 
miał 
świeżą ranę, w jego głosie wyraźnie dawało się wychwycić wschodni akcent. – 
Powiedziałem, że 
nazywam się Tilliticus. Sarantyńska poczta cesarska. Szukam człowieka imieniem 
Martinian. 
Rzemieślnika. Podobno tu jest.
Onieśmielony Pardos potrafił jedynie machnąć rękaw kierunku sanktuarium. 
Martinian 
akurat drzemał na stołku w wejściu, nasunąwszy na oczy swój mocno sfatygowany 
kapelusz, by 
osłonić je przed popołudniowym słońcem.
– Głuchy i na dodatek niemy. Rozumiem – rzekł kurier. Ruszył po trawie ku 
budynkowi.
– Nieprawda – powiedział Pardos, ale tak cicho, że nikt go nie usłyszał. Za 
plecami kuriera 
zamachał energicznie do dwóch terminatorów, usiłując dać im znak, by obudzili 
Martiniana, 
zanim stanie przed nim ten nieprzyjemny człowiek.
Nie spał. Siedząc na swym ulubionym miejscu – w każdym razie ulubionym podczas 
ładnej 
pogody – Martinian z Vareny już z daleka zauważył nadjeżdżającego kuriera. W 
blasku słońca 
szarość i biel wyraźnie kontrastowały z zielenią i błękitem.
Razem z Crispinem posłużyli się nawet tym pomysłem przed wielu łaty przy rzędzie 
błogosławionych męczenników na długich ścianach pewnej prywatnej kaplicy w 
Baianie. 
Odnieśli tylko częściowy sukces – nocą, w blasku świec, efekt nie spełniał 
nadziei Crispina – ale 
sporo się wtedy nauczyli, a jak Martinian lubił powtarzać terminatorom, praca 
przy mozaikach 
polegała na uczeniu się na błędach. Gdyby klienci mieli dość pieniędzy na 
właściwe oświetlenie 
kaplicy nocą, mogłoby być inaczej, tylko że robiąc projekt, mozaicyści znali ich 
środki. To 
wyraźnie była ich wina. Zawsze trzeba pracować w ramach ograniczeń narzucanych 
przez czas 
i pieniądze. Tej lekcji też trzeba było się nauczyć samemu i potem przekazać ją 
innym.
Martinian widział, jak kurier zatrzymuje się przy Pardosie, który pracował przy 
wapienniku, 
i nasunął sobie kapelusz na oczy, udając, że śpi. Poczuł szczególny niepokój. 
Nie miał pojęcia 
dlaczego. Potem też nie potrafił zrozumieć, dlaczego tego jesiennego popołudnia 
zrobił potem to, 
co zrobił, na zawsze zmieniając tyle żywotów. Duchowni nauczali, że czasami w 
ciało człowieka 
wchodzi bóg. A czasami demony i duchy. W półświecie istniały moce niezrozumiałe 
dla 
śmiertelnych ludzi.
W kilka dni później miał powiedzieć swemu uczonemu przyjacielowi Zoticowi przy 
miętowym naparze, że musiało to mieć coś wspólnego z poczuciem starości, jakie 
nawiedziło go 
tego dnia. Deszczowy tydzień sprawił, że stawy palców boleśnie mu spuchły. W 
gruncie rzeczy 
to jednak nie było to. Nie był aż tak słaby, by coś takiego przywiodło go do 
tego szaleństwa. 
Naprawdę nie wiedział, dlaczego postanowił – bez wcześniejszych planów – 
zaprzeczyć, że jest 
sobą.
Czy człowiek zawsze rozumie swoje działanie? Zapyta o to Zotica, kiedy usiądą 
razem 
w wiejskim domu alchemika. Przyjaciel udzieli mu odpowiedzi, której się 
spodziewa i doleje 
naparu zmieszanego z czymś na uśmierzenie bólu w dłoniach. Wtedy nieprzyjemny 
kurier dawno 
już będzie w drodze do swego następnego celu. Crispin też już odjedzie.
Kiedy przybysz ze wschodu z nosem i policzkami pijaka zbliżył się do Martiniana 
z Vareny 
i wychrypiał:
– Hej, ty! Obudź się! Szukam człowieka imieniem Martinian. Cesarskie wezwanie do 
Sarancjum! – ten dalej udawał, że śpi.
Kurier był głośny i arogancki jak wszyscy sarantyńczycy, którzy przybywali do 
Bachiary. 
Miał bardzo wyraźny akcent. Wszyscy go usłyszeli. Chciał, by tak było. Wewnątrz 
sanktuarium 
rozbudowywanego, by dać właściwe schronienie kościom króla Hildrica z Antów, 
zmarłego 
podczas zarazy nieco ponad rok wcześniej, ustała wszelka praca.
Martinian udał, że budzi się z popołudniowej drzemki w jesiennym słońcu. 
Zamrugał jak 
sowa, wznosząc oczy na cesarskiego kuriera, a potem wskazał sztywnym palcem w 
głąb 
sanktuarium, na swego długoletniego przyjaciela i partnera Caiusa Crispusa. 
Crispin, który stał 
wysoko na rusztowaniu pod kopułą, właśnie usiłował zmusić brudnobrązowe tessery 
do 
zalśnienia jasnym blaskiem świętego ognia Heladika.
Jeszcze nie opuściwszy ręki, Martinian zaczął się zastanawiać. Wezwanie? Do 
Miasta? A on 
się bawi jak jakiś chłopiec? Nikt go tu nie wyda temu aroganckiemu 
sarantyńczynkowi, ale 
i tak...
W zapadłej ciszy rozległ się nagle z góry dobrze im znany głos. Brzmiał dość 
wyraźnie – tak 
się składało, że dźwięki w tym sanktuarium rozchodziły się dobrze.
– Na fiuta Heladika, pokroję mu zadek na plastry tym jego bezużytecznym szkłem i 
wepchnę 
mu kawałki jego własnych pośladków do gardła, przysięgam na świętego Dżada!
Kurier wyglądał na urażonego.
– To jest Martinian – powiedział życzliwie Martinian. – Ten na górze. Wścieka 
się.
W gruncie rzeczy już mu przeszło. Bluźniercza wulgarność była niemal odruchowa. 
Kiedy 
całkowicie pochłaniało go jakieś techniczne zadanie, czasami coś mówił i nawet 
nie zdawał sobie 
z tego sprawy. W tej chwili nie wiedział, jak sprawić, by pochodnia Heladika 
lśniła czerwienią, 
skoro nie ma do dyspozycji nic czerwonego. Gdyby miał trochę złota, mógłby 
położyć szkło na 
złotym tle i w ten sposób ocieplić jego odcień, ale tu, w Bachiarze, po wojnach 
i zarazie, złoto na 
mozaiki było nie do zdobycia.
Przyszedł mu jednak do głowy pewien pomysł. Stojąc na wysokim rusztowaniu, Caius 
Crispus z Vareny układał na płask w miękkiej zaprawie wapiennej położonej na 
kopule kostki 
żyłkowanego na czerwono marmuru z Pezzelany, umieszczając między nimi najlepsze 
tessery, 
które udało im się uratować z tych nędznych tafli szklą. Szklane płytki układał 
pod kątem, by 
chwytały i odbijały światło.
Jeśli miał rację, to dzięki przemieszaniu płaskich kamyków z pochyłymi 
błyszczącymi 
tesserami osiągnie wzdłuż wysokiego płomienia taneczne blaski. Mozaika widziana 
od dołu 
powinna dać ten efekt w świetle słońca wpadającym przez okna rozmieszczone wokół 
podstawy 
kopuły albo w blasku świec ściennych i żelaznych lamp, zwieszających się wzdłuż 
całego 
sanktuarium. Młoda królowa zapewniła Martiniana, że jej zapis dla tutejszych 
duchownych 
zapewni wieczorne i zimowe oświetlenie. Crispin nie miał powodów, by jej nie 
wierzyć – to był 
grobowiec jej ojca, a Antowie wyznawali kult przodków, słabo maskowany 
przejściem na wiarę 
dżadycką.
Skaleczoną lewą dłoń obwiązał szmatką, co utrudniało mu pracę. Upuścił dobry 
kamyk, 
popatrzył, jak spada na posadzkę, i sięgając po następny, znów zaklął. Zaprawa 
pod płomieniem 
i pochodnią, które układał, zaczynała twardnieć. Będzie musiał pracować 
szybciej. Pochodnia 
była srebrna. Używali do niej białawego marmuru i kamyków wygładzonych w rzece – 
to 
powinno się sprawdzić. Crispin słyszał, że na wschodzie potrafią zmatowić szkło, 
co dawało 
prawie śnieżnobiałe tessery, i że jest tam dostępna masa perłowa na korony i 
biżuterię. Nie chciał 
nawet myśleć o takich rzeczach. Tu, na zachodzie, wśród ruin, tylko go to 
wpędzało w ponury 
nastrój.
Tak się składało, że w chwili, gdy w jego skupienie i życie wdarł się z dołu 
zirytowany, 
donośny wschodni głos, Crispin myślał właśnie o tych sprawach. Przypadek czy 
może 
rzeczywiście usłyszany sarantyński akcent przeniósł jego umysł ku sławnej 
cieśninie, morzu 
wewnętrznemu i złotu, srebru oraz jedwabiom cesarza?
Crispin spojrzał na dół.
Ktoś, kto z tej wysokości wyglądał jak ślimak, zwracał się do niego jako do 
Martiniana. To 
byłoby zaledwie irytujące, gdyby sam Martinian – tkwiący przy wejściu, co miał o 
tej porze 
w zwyczaju – też nie patrzył w górę na Crispina, słuchając, jak przybysz ze 
wschodu rzuca 
niewłaściwe imię i przerywa wszelkie prace w sanktuarium.
Crispin zdusił dwie obsceniczne odpowiedzi oraz trzecią, która miała skierować 
imbecyla 
w odpowiednią stronę. Coś wisiało w powietrzu. To mogła być tylko kpina z 
kuriera – choć nie 
pasowało to do partnera Crispina – albo coś zupełnie innego.
Zajmie się tym później.
– Zejdę, jak skończę – zawołał, o wiele uprzejmiej niż wymagały tego 
okoliczności. – Idź się 
tymczasem pomodlić za czyjąś nieśmiertelną duszę. Módl się cicho.
Mężczyzna z czerwoną twarzą krzyknął:
– Nie każe się czekać cesarskim kurierom, ty prostacki prowincjuszu! Jest do 
ciebie list!
Chociaż wiadomość była niewątpliwie interesująca, Crispin z łatwością ją 
zignorował. 
Żałował, że nie ma kostek choć trochę tak czerwonych, jak policzki kuriera. 
Nawet z tej 
wysokości widać było, że płoną z gniewu. Crispinowi przyszło na myśl, że nigdy 
nie próbował 
osiągnąć takiego efektu w mozaice. Dołożył ten pomysł do pozostałych i wrócił do 
tworzenia 
przyniesionego ludzkości w darze świętego ognia, posługując się tym, co miał.
Gdyby jego instrukcje nie były tak nieszczęśliwie szczegółowe, Tilliticus po 
prostu cisnąłby 
pakiet na zakurzoną, zarzuconą śmieciami posadzkę tego ubogiego, małego 
sanktuarium, 
cuchnącego najgorszą heladycką herezją, i wypadł na zewnątrz.
Po odbiór zaproszenia do kompleksu cesarskiego w Sarancjum nie podchodzi się – 
nawet tu, 
w Bachiarze – wolnym krokiem. Po coś takiego pędzi się bez tchu. Klęka się. 
Podejmuje się 
kuriera pod kolana. Kiedyś ktoś ucałował zabłocone, pobrudzone odchodami buty 
Tillitica, łkając 
z radości.
A już na pewno okazuje się kurierowi hojność za to, że przynosi takie podniosłe, 
oszałamiające wieści.
Patrząc na rudowłosego mężczyznę imieniem Martinian, który w końcu zszedł ze 
swojego 
rusztowania i ruszył niespiesznie w jego kierunku, Pronobiusz Tilliticus 
zrozumiał, że jego buty 
nie zostaną ucałowane. Ani że nie zostaną mu zaproponowane z wdzięczności żadne 
pieniądze.
To jedynie potwierdzało jego opinię o Bachiarze pod rządami Antów. Może i są 
czcicielami, 
choć powierzchownymi, Dżada, i może są oficjalnymi lennymi sprzymierzeńcami 
cesarstwa, 
pozostającymi z nim w związku wypracowanym przez wysokiego patriarchę w Rhodias, 
i może 
zdobyli przed wiekiem ten półwysep, po czym odbudowali niektóre mury, które 
wówczas 
zburzyli, ale wciąż są barbarzyńcami.
I zarazili swoimi prymitywnymi obyczajami oraz herezjami nawet tych urodzonych 
tu 
potomków cesarstwa rhodiańskiego, którzy rościli sobie prawo do honoru.
Tilliticus zauważył, że włosy tego Martiniana są właściwie obraźliwie 
jaskraworude. Ich 
kolor łagodził tylko pył i wapno, pokrywające jego głowę i zmierzwioną brodę. 
Jego oczy, 
niczym nie złagodzone, miały twardy, nadzwyczaj nieprzyjemny niebieski kolor. W 
poplamionej 
tunice i pomiętych brązowych getrach, rosły mężczyzna poruszał się z dość 
nieprzyjemnym, 
pełnym złości napięciem. Miał duże dłonie, a jedna z nich była owinięta 
zakrwawionym 
bandażem.
„Wścieka się”, powiedział ten dureń przy drzwiach. Dureń wciąż siedział na swoim 
stołku, 
obserwując ich obu spod zdeformowanego kapelusza. Głuchoniemy terminator wszedł 
już do 
środka, a wraz z nim wszyscy, którzy znajdowali się na zewnątrz. Powinna to być 
wspaniała, 
ważna chwila dla Tillitica: najpierw przekazałby swoje posłannictwo i łaskawie 
przyjął 
w imieniu kanclerza oraz poczty cesarskiej wyrazy wdzięczności od jąkającego się 
rzemieślnika, 
po czym udałby się do najlepszego zajazdu, na jaki było stać Varenę, gdzie by 
wydał parę groszy 
na grzane wino z korzeniami i jakąś kobietę.
– No i co? Jestem. Czego chcesz?
Głos mozaicysty był równie twardy co jego spojrzenie. Kiedy oderwało się od 
twarzy 
Tillitica i przeniosło na starszego mężczyznę tkwiącego w wejściu, nie 
złagodniało ani na jotę. 
Bardzo nieprzyjemna postać.
Tilliticus był prawdziwie wstrząśnięty tym grubiaństwem.
– Szczerze? Nie chcę mieć z tobą do czynienia.
Sięgnął do swojej torby, znalazł gruby cesarski pakiet i rzucił go z pogardą 
rzemieślnikowi. 
Mężczyzna chwycił go jedną ręką.
– Najwyraźniej jesteś Martinianem z Vareny. – Tilliticus niemal wypluł z siebie 
te słowa. – 
Choć nie jesteś tego wart, zostałem zobowiązany do oznajmienia tobie, że po 
trzykroć 
umiłowany przez Dżada cesarz Waleriusz II prosi, byś jak najszybciej stawił się 
u niego 
w Sarancjum. Pakiet, który trzymasz, zawiera pewną sumę pieniędzy, które będą ci 
pomocne 
w podróży, oraz zapieczętowane i podpisane przez samego kanclerza zezwolenie na 
korzystanie 
z noclegów oraz innych usług w cesarskich zajazdach pocztowych, a także list, do 
przeczytania 
którego na pewno kogoś sobie znajdziesz. Głosi on, że twoje umiejętności są 
potrzebne przy 
ozdabianiu nowego sanktuarium Świętej Mądrości Dżada, które obecnie wznosi 
cesarz w swej 
własnej wielkiej mądrości.
W sanktuarium rozległ się szmer głosów terminatorów i pomniejszych 
rzemieślników; może 
chociaż oni pojęli znaczenie słów Tillitica. Przyszło mu do głowy, że w 
przyszłości mógłby się 
zastanowić nad wypowiadaniem takich oficjalnych formułek takim właśnie oschłym 
tonem. 
Wywierał spore wrażenie.
– Co się stało ze starym? – Rudowłosy rzemieślnik wydawał się nieporuszony. 
Tilliticus 
zadał sobie pytanie, czy nie jest on upośledzony umysłowo.
– Jakim starym, ty prymitywny barbarzyńco?
– Daruj sobie obelgi, bo inaczej się stąd wyczołgasz. Starym sanktuarium.
Tilliticus zamrugał. On naprawdę jest niespełna rozumu.
– Grozisz cesarskiemu kurierowi? Jeśli choćby podniesiesz na mnie rękę, rozetną 
ci nos. 
Stare sanktuarium spłonęło dwa lata temu podczas zamieszek. Nie wiesz, co się 
dzieje na 
świecie?
– Mieliśmy tu zarazę – odparł mężczyzna beznamiętnym tonem. – Dwa razy. A potem 
wojnę 
domową. Pożary po drugiej stronie świata są w takich czasach nieważne. Dziękuję 
za 
dostarczenie pakietu. Przeczytam i zdecyduję, co zrobić.
– Zdecydujesz? – wyskrzeczał Tilliticus. Nie znosił głosu, jaki się z niego 
wydobywał, kiedy 
coś go zaskakiwało. To samo przydarzyło mu się, gdy ta przeklęta dziewczyna w 
Trakezji 
poprosiła go, by zabrał ją ze sobą. Utrudniło mu to wygłoszenie koniecznej 
rozprawki na temat 
rodziny jej matki właściwym tonem.
– Ależ tak – rzekł mozaicysta. – Śmiem zakładać, że jest to propozycja i 
zaproszenie, a nie 
rozkaz dla niewolnika.
Tilliticowi na chwilę odjęło mowę.
Wyprostował się. Zadowolony, że panuje nad głosem, warknął:
– Tylko niewolnik nie zdołałby pojąć, co to oznacza. Wygląda na to, że jesteś 
pozbawionym 
ambicji tchórzem. Możesz zatem jak niewolnik wczołgać się z powrotem do swojej 
nory i robić, 
co chcesz, w kurzu i pyle, a Sarancjum nie odczuje najmniejszej straty. Nie mam 
czasu na dalszą 
rozmowę. Dostałeś swój list. Żegnam w imieniu po trzykroć wspaniałego cesarza.
– Zegnam – odparł beznamiętnie mozaicysta i odwrócił się. – Pardosie, dzisiaj 
zaprawa była 
dobrze przygotowana. I odpowiednio położona, Radulfie, Couvry. Jestem z was 
zadowolony.
Tilliticus wyszedł gniewnie.
Cesarstwo, cywilizacja, wspaniałości Świętego Miasta... wszystko to do 
niektórych ludzi nie 
dociera, pomyślał. W wejściu zatrzymał się przed starszym mężczyzną, który 
przyglądał mu się 
łagodnie.
– Twój kapelusz – rzekł Tilliticus, gromiąc go wzrokiem – jest najbardziej 
idiotycznym 
nakryciem głowy, jakie w życiu widziałem.
– Wiem – odparł pogodnie mężczyzna. – Wszyscy mi to mówią. Pronobiusz 
Tilliticus, 
dotknięty, rozzłoszczony, dosiadł konia i pogalopował ku murom Vareny, wzbijając 
za sobą 
tumany kurzu.
– Powinniśmy porozmawiać – stwierdził Crispin, patrząc na człowieka, który 
nauczył go 
prawie wszystkiego.
Martinian miał smutną minę. Wstał, poprawił sobie nagłowię swój ekscentryczny 
kapelusz – 
wśród obecnych tylko Crispin wiedział, że kiedyś uratował mu on życie – i 
wyszedł na zewnątrz. 
Cesarski kurier, gnany gniewem, pędził do miasta. Sanktuarium leżało na własnym 
terenie, na 
wschód tuż za jego murami.
Przez chwilę go obserwowali, a potem Martinian ruszył na południe ku bukowemu 
zagajnikowi, rosnącemu na zewnątrz dziedzińca z drugiej strony kurhanu. Słońce 
stało już nisko 
i wiatr stężał. Wychodząc z przyćmionego światła sanktuarium, Crispin zmrużył 
nieco oczy. 
Pasąca się krowa podniosła łeb i odprowadziła ich wzrokiem. Crispin trzymał 
cesarski pakiet. 
Widniało na nim dość elegancko wypisane pochyłym pismem duże imię „Martinian z 
Vareny”. 
Pieczęć była szkarłatna i skomplikowana w rysunku.
Martinian zatrzymał się przed drzewami, tuż za bramą prowadzącą z dziedzińca na 
drogę, 
i usiadł na pieńku. Byli zupełnie sami. Z lewej strony nadleciał kos, skręcił w 
drzewa i zniknął 
wśród listowia. Teraz, pod koniec dnia, kiedy zachodziło słońce, zrobiło się 
chłodno. Błękitny 
księżyc już wzeszedł nad las. Opierając się o drewnianą bramę, Crispin zerknął 
na niego 
i zauważył, że jest w pełni.
W dniu pełni błękitnego księżyca o zachodzie słońca umarła Ilandra; owej nocy 
odeszły też 
za nią do boga dziewczynki – z popękanymi wrzodami, zanieczyszczonymi ciałami i 
straszliwie 
zniekształconymi rysami. Crispin wychodził i widział ten księżyc, ranę na 
niebie.
Podał ciężki pakiet Martinianowi, który przyjął go bez słowa. Starszy mozaicysta 
przez 
chwilę patrzył na swoje imię, po czym złamał pieczęć kanclerza Sarancjum. W 
milczeniu zaczął 
wyjmować to, co było w środku. Zgodnie z obietnicą, główny ciężar stanowiły 
srebrne 
i miedziane monety w sakiewce zdobionej filigranem. Tak jak mówił kurier, list 
wyjaśniał, że 
odbudowuje się Wielkie Sanktuarium i że mozaiki stanowią dużą część dzieła. 
Zawierał kilka 
komplementów związanych z reputacją Martiniana z Vareny. Znajdował się tam też 
oficjalny 
dokument na znakomitym papierze, który okazał się zezwoleniem do korzystania z 
zajazdów 
pocztowych. Martinian gwizdnął cicho i pokazał pergamin Crispinowi: podpisał go 
sam kanclerz, 
a nie jakiś pomniejszy urzędnik. Obaj byli na tyle obyci z wysokimi kręgami – 
chociaż tylko 
wśród Antów w Bachiarze – by wiedzieć, że to zaszczyt.
Inny dokument po trzykrotnym rozłożeniu okazał się mapą z zaznaczonym położeniem 
zajazdów pocztowych oraz mniejszych przystanków wzdłuż cesarskiej drogi 
biegnącej do Miasta 
przez Sauradię i Trakezję. Kolejny złożony dokument wymieniał nazwy godnych 
polecenia 
statków zawijających do portu w Mylazji.
– Za późno już na statki handlowe – rzekł w zamyśleniu Martinian, patrząc na 
listę. Jeszcze 
raz wyjął list, rozłożył go i pokazał palcem datę na górze kartki.
– Został napisany na samym początku jesieni. Nasz czerwonolicy przyjaciel 
niezbyt się do 
nas śpieszył. Chyba miałeś pożeglować.
– Ja miałem żeglować?
– No tak, udając, że jesteś mną.
– Martinianie. Co, na Dżada...
– Nie chcę jechać. Jestem stary. Bolą mnie ręce. Chcę tej zimy pić z 
przyjaciółmi wino 
zaprawione korzeniami i mieć nadzieję, że przez jakiś czas nie będzie wojen. Nie 
chcę płynąć do 
Sarancjum. To wezwanie dla ciebie.
– To nie jest moje imię.
– A powinno być. Od lat wykonujesz już większość prac. – Martinian uśmiechnął 
się 
szeroko. – Już najwyższy czas.
Crispin nie odpowiedział mu uśmiechem.
– Zastanów się. Ten cesarz to podobno mecenas. Budowniczy. O cóż więcej mógłbyś 
prosić 
w życiu, niż żeby zobaczyć Miasto i pracować tam w chwale? Żeby stworzyć coś 
trwałego 
i zdobyć sławę?
– O grzane wino i miejsce przy ogniu w zajeździe Galdery. – I o żonę leżącą obok 
mnie nocą 
aż po kres moich dni, dodał w myślach.
Jego partner prychnął z niedowierzaniem i potrząsnął głową.
– Crispinie, to naprawdę wezwanie dla ciebie. Nie dopuść, by ich błąd zagmatwał 
sytuację. 
Chcą mistrza w układaniu mozaik. Jesteśmy znani z naszych prac w stylu mozaiki 
rhodiańskiej. 
Uważają, że mimo napięć między Wschodem i Zachodem udział w tym przedsięwzięciu 
powinien wziąć ktoś z Bachiary, a ty wiesz, kto z nas dwóch powinien odbyć tę 
podróż.
– Wiem, że nie ja zostałem zaproszony, ale ty. Z imienia. Nawet gdybym chciał 
pojechać, 
a nie chcę.
Martinian, co było u niego niespotykane, powiedział coś nieprzyzwoitego na temat 
anatomii 
Crispina, pioruna i bassanidzkiego boga grzmotów. Crispin zamrugał.
– Będziesz teraz ćwiczył wyrażanie się w moim stylu? – zapytał bez uśmiechu. – 
To jeszcze 
bardziej odwróci sytuację, prawda?
Starszy mężczyzna zarumienił się.
– Nawet nie udawaj, że nie chcesz jechać. Dlaczego udawałeś, że nie wiesz o ich 
sanktuarium? Wszyscy wiedzą o Zamieszkach Zwycięstwa i pożarach w Sarancjum.
– Dlaczego udawałeś, że nie jesteś sobą? – Nastała chwila milczenia. Starszy 
mężczyzna 
odwrócił wzrok na odległy las. – Ja nie chcę jechać, Martinianie. Nie udaję. Nie 
chcę nic robić. 
Wiesz o tym.
Jego przyjaciel odwrócił się do niego.
– Dlatego musisz jechać. Jesteś za młody, by przestać żyć, Caiusie.
– One były młodsze i przestały.
Powiedział to szybko, chrapliwie. Nie był gotów na słowa Martiniana. Kiedy 
pojawiały się 
takie sprawy, musiał być na nie przygotowany.
Było cicho. Słońce boga zapadało na zachodzie, szykując się do podróży przez 
długi mrok. 
Niedługo w sanktuariach całej Bachiary zaczną się obrzędy zachodu słońca. Nad 
drzewami na 
wschodzie widniał błękitny księżyc. Gwiazdy jeszcze się nie pokazały. Ilandra 
umarła, 
wymiotując krwią, z ciałem pokrytym popękanymi czarnymi wrzodami. Wrzodami jak 
rany. 
Dziewczynki. Jego dziewczynki umarły w ciemności.
Martinian zdjął swój bezkształtny kapelusz. Włosy miał siwe i mocno przerzedzone 
na 
czubku głowy. Powiedział bardzo łagodnie:
– A ty czcisz wszystkie trzy, robiąc to samo? Mam pobluźnić jeszcze trochę? Nie 
zmuszaj 
mnie do tego. Nie podoba mi się to. Ten pakiet z Sarancjum to dar.
– A więc przyjmij go. Tu już prawie skończyliśmy. Właściwie zostały tylko 
obramowania 
i polerowanie, a potem mogą już kończyć murarze.
Martinian potrząsnął głową.
– Boisz się?
Crispin ściągnął brwi.
– Jesteśmy przyjaciółmi od dawna. Proszę cię, nie mów do mnie w ten sposób.
– Jesteśmy przyjaciółmi od dawna. Nikt inny tego nie zrobi – rzekł 
nieprzejednany 
Martinian. – W lecie powtórzyła się sytuacja sprzed roku, kiedy umarł tu co 
czwarty człowiek. 
Podobno gdzie indziej było gorzej. Antowie czcili niegdyś swoich zmarłych, 
zapalając im świece 
i wznosząc modły. Pewnie wciąż to robią, w sanktuariach Dżada, zamiast w 
dębinach czy na 
rozstajach, ale nie... Caiusie, nie przez podążanie za nimi w śmierć za życia.
Martinian spuścił wzrok na swoje dłonie, w których trzymał poskręcany kapelusz.
Co czwarty człowiek. Dwa kolejne lata. Crispin o tym wiedział. Kurhan za ich 
plecami był 
tylko jednym z wielu. Domy, całe dzielnice Vareny oraz innych miast Bachiary 
wciąż stały 
opustoszałe. Samo Rhodias, które tak naprawdę nigdy nie podniosło się po 
splądrowaniu przez 
Antów, było opuszczonym miejscem, gdzie fora i kolumnady rozbrzmiewały głuchym 
echem. 
Powiadano, że wysoki patriarcha chodzi nocami samotnie po korytarzach swego 
pałacu, 
przemawiając do duchów nie widzianych przez ludzi. Razem z zarazą pojawiało się 
szaleństwo. 
Wśród Antów rozpoczęła się też krótka, bezlitosna wojna, kiedy zmarł król 
Hildric, zostawiając 
po sobie tylko córkę.
Wszędzie porzucano gospodarstwa i pola zbyt duże dla tych, co pozostali przy 
życiu. 
Opowiadano o dzieciach, które wraz z nadejściem zimy rodzice zaprzedali w 
niewolę za żywność 
i opał.
Co czwarty człowiek. I nie tylko tu, w Bachiarze. Na północy wśród barbarzyńców 
w Ferrieres, na zachodzie w Esperanie, na wschodzie w Sauradii i Trakezji, 
właściwie w całym 
cesarstwie sarantyńskim, w Bassanii i prawdopodobnie jeszcze dalej, chociaż 
wieści stamtąd już 
nie docierały. Według doniesień mocno ucierpiało samo Sarancjum. Głodna Śmierć 
głęboko 
przeorała cały świat.
Lecz w całym dziele stworzenia Dżada Crispin miał trzy dusze, z którymi żył i 
które kochał, 
a teraz wszystkie trzy odeszły. Czy świadomość innych tragedii miała złagodzić 
jego własną? 
Czasami, kiedy w nocy leżał, na wpół śpiąc, z pustą butelką po winie przy łóżku, 
wydawało mu 
się, że słyszy w ciemności oddech, głos, wołanie jednej z dziewczynek, której 
coś się przyśniło. 
Chciał wtedy wstawać i ją pocieszać. Czasami rzeczywiście wstawał i dopiero 
wtedy, nagi, 
budził się całkowicie i uświadamiał sobie przerażającą głębię otaczającej go 
ciszy.
Jego matka zaproponowała, by zamieszkał z nią. Martinian i jego żona też 
zaprosili go do 
siebie. Powiedzieli, że to niedobrze mieszkać samemu, tylko ze służbą, w domu 
pełnym 
wspomnień. W zajazdach czy karczmach mógł wynająć pokoje, gdzie słyszałby 
dobiegające 
z dołu czy dochodzące z korytarzy odgłosy życia. Po upływie kilku miesięcy 
zachęcano go, 
wręcz namawiano do powtórnego ożenku. Dżad jeden wiedział, że zostało dość wdów 
ze zbyt 
szerokimi łożami, a wiele młodych dziewcząt potrzebowało porządnego, zamożnego 
mężczyzny. 
Tak mu mówili przyjaciele. Mimo swoich usilnych starań wciąż ich jeszcze miał. 
Mówili mu, że 
jest utalentowany, sławny, że ma jeszcze przed sobą życie. Jak ludzie mogli nie 
rozumieć 
błahości takich spraw? Mówił im to, starał się im to mówić.
– Dobrej nocy – odezwał się Martinian.
Nie do niego. Crispin spojrzał na przyjaciela. Ludzie wychodzili z sanktuarium i 
szli drogą, 
którą wrócił do miasta kurier. Koniec dnia. Słońce zachodzi. Zrobiło się już 
całkiem zimno.
– Dobrej nocy – powtórzył Crispin, pozdrawiając z roztargnieniem ręką ludzi, 
którzy dla nich 
pracowali, oraz tych, którzy wykańczali sam budynek. Rozległy się radosne 
odpowiedzi. 
Dlaczego nic mieliby być radośni? Praca skończona, deszcze na chwilę ustały, 
plony zostały 
zebrane przed zimą i pojawił się nowy, wspaniały temat plotek do wymiany w 
karczmach 
i wokół kominków. Cesarskie wezwanie do Miasta dla Martiniana, żart z nadętego 
kuriera ze 
wschodu.
Materia życia, kolorowe tematy rozmów i wspólnych dom miech, sprzeczka. Coś, za 
co 
warto wypić, o czym można powiedzieć małżonce, rodzeństwu, długoletniemu 
służącemu. 
Przyjacielowi, rodzicowi, karczmarzowi. Dziecku. 
Dwoje dzieci.
Kto zna miłość?
Kto mówi, że zna miłość?
Powiedz mi, co to jest miłość.
„Ja znam miłość”, 
Mówi to najmniejsze...
To piosenka Kindathów. Ilandra, która wychowała się w krainie winnic na południe 
od 
Rhodias, gdzie osiadło wielu Kindathów, miała niańkę wywodzącą się spośród 
czcicieli 
księżyców. W jej rodzinie istniała tradycja wybierania wśród nich mamek oraz 
lekarzy. Była to 
rodzina lepsza od rodziny Crispina, chociaż jego matka miała koneksje i godność. 
Ludzie, którzy 
nic nie rozumieli, mówili, że dobrze się ożenił. Ludzie nic nie wiedzieli. No bo 
skąd? Ilandra 
śpiewała dziewczynkom tę piosenkę wieczorami. Gdyby zamknął oczy, mógłby 
usłyszeć jej głos.
Gdyby umarł, mógłby połączyć się z nią w świetle boga. Z nimi trzema.
– Ty się jednak boisz – powtórzył Martinian. Jego głos wdarł się w zmierzch 
świata. Crispin 
tym razem usłyszał w nim gniew. To rzadkie u tak łagodnego człowieka. – Boisz 
się przyjąć dar 
życia i musisz z tą łaską coś zrobić.
– To żadna łaska – rzekł Crispin i natychmiast pożałował kwaśnego, żałośliwego 
tonu 
swoich słów. Szybko uniósł dłoń, by powstrzymać reprymendę. – Co mam zrobić, by 
wszystkich 
uszczęśliwić, Martinianie? Sprzedać dom za bezcen któremuś z tych spekulantów? 
Wprowadzić 
się do ciebie? Razem z matką? Poślubić piętnastolatkę gotową mieć młode? A może 
jakąś 
wdowę z ziemią i odchowanymi synami? Może obie? Złożyć śluby Dżadowi i zostać 
duchownym? Przejść na pogaństwo? Stać się świętym błaznem?
– Jedź do Sarancjum – powiedział jego przyjaciel.
– Nie.
Spojrzeli na siebie. Crispin uświadomił sobie, że dyszy. Starszy mężczyzna rzekł 
głosem 
miękkim w wydłużających się cieniach:
– To zbyt ostateczne, jak na coś tak wielkiego. Powtórz to rano, a nigdy już o 
tym nie 
wspomnę. Przyrzekam.
Po chwili milczenia Crispin tylko skinął głową. Zdał sobie sprawę, że musi się 
napić. Gdzieś 
daleko pod lasem krzyknął donośnie jakiś niewidoczny ptak. Martinian wstał i 
wcisnął kapelusz 
na głowę dla ochrony przed wieczornym wiatrem. Wrócili razem do Vareny, zanim 
rozległo się 
nawoływanie do gaszenia ognia, a bramy zamknęły się przed wszystkim, co leżało 
na zewnątrz, 
w dzikich lasach, na nocnych polach i pełnych bezprawia drogach, w rozświetlonym 
księżycem 
i gwiazdami powietrzu, z pewnością zamieszkanym przez demony i duchy.
Ludzie, kiedy tylko mogli, żyli za murami.
Korzystając z resztek światła, Crispin poszedł do swej ulubionej łaźni, o tej 
porze niemal 
opustoszałej. Większość ludzi odwiedzało łaźnie po południu, ale mozaicyści 
potrzebowali do 
swej pracy światła, a Crispin wolał teraz spokój, panujący tam pod koniec dnia. 
Kilku nagich, 
spoconych z wysiłku mężczyzn ćwiczyło z ciężką piłką, rzucając ją do siebie 
niezgrabnie. 
Crispin kiwnął im głową, nie zatrzymując się. Najpierw zażył kąpieli parowej, 
potem w gorącej 
i zimnej wodzie, a następnie dał się natrzeć olejkiem – zawsze tak robił 
jesienią dla ochrony 
przed chłodem. Z nikim nie rozmawiał, wymieniając tylko uprzejme pozdrowienia w 
ogólnych 
pomieszczeniach na końcu, gdzie do swojej zwykłej leżanki kazał przynieść puchar 
wina. Później 
odebrał cesarską przesyłkę od posługacza, któremu ją powierzył, i odmówiwszy 
eskorty, wrócił 
do domu, by zostawić tam pakiet i przebrać się do kolacji. Nie zamierzał tego 
wieczoru 
rozmawiać o wyjeździe.
– A zatem wyjeżdżasz. Do Sarancjum?
W obecności jego matki pewne zamiary traciły wszelkie znaczenie. To się w każdym 
razie 
nie zmieniło. Avita Crispina poruszyła dłonią i służąca dolała jej synowi zupy 
rybnej. Patrzył, jak 
w blasku świec dziewczyna z wdziękiem wycofuje się do kuchni. Miała typowy 
karchicki odcień 
włosów i skóry. Kobiety tej rasy były cenione jako domowe niewolnice zarówno 
przez Antów, 
jak i przez rodowitych Rhodian.
– Kto ci powiedział?
Kolację jedli we dwoje, spoczywając naprzeciwko siebie na łożach. Jego matka 
zawsze 
wolała oficjalne, stare obyczaje.
– Czy to ma jakieś znaczenie?
Crispin wzruszył ramionami.
– Chyba nie. – Tego kuriera słyszeli wszyscy obecni wtedy w sanktuarium. – 
Oświeć mnie 
jednak, matko, dlaczego wyjeżdżam?
– Bo nie chcesz. Postępujesz odwrotnie do tego, co uważasz za swą powinność. 
Przekora 
zachowania. Nie mam pojęcia, skąd ci się to wzięło.
Miała czelność przy tych słowach się uśmiechnąć. Tego wieczoru jej cera 
wyglądała pięknie, 
a może tylko blask świec był łaskawy. Crispin nie miał tesser tak białych jak 
jej włosy, nie miał 
tesser nawet w zbliżonym kolorze. Plotka głosiła, że w Sarancjum cesarskie huty 
szklą znają 
sposób wytwarzania...
Uciął ten tok myśli.
– Nic podobnego. Nie chcę być aż tak oczywisty. Czasem, sprowokowany, mogę 
postępować 
nieco nieroztropnie. Ten dzisiejszy kurier był kompletnym durniem.
– A ty mu to oczywiście powiedziałeś. Crispin musiał się uśmiechnąć.
– Właściwie to on mi to powiedział.
– Co oznacza, że będąc tak spostrzegawczym, sam durniem nie jest.
– Chcesz powiedzieć, że nie jest to oczywiste? Teraz uśmiechnęła się ona.
– Mój błąd.
Crispin nalał sobie jeszcze jeden kielich bladego wina i zmieszał go na pół z 
wodą. W domu 
matki zawsze tak robił.
– Nie jadę – oznajmił. – Dlaczegóż miałbym chcieć wybrać się tak daleko, kiedy 
zima za 
pasem?
– Ponieważ – odparła Avita Crispina – nie jesteś kompletnym durniem, moje 
dziecko. 
Rozmawiamy o Sarancjum, drogi Caiusie.
– Wiem, o czym rozmawiamy. Mówisz jak Martinian.
– To on mówi jak ja. – Stary żart. Crispin tym razem się nie uśmiechnął. Zjadł 
trochę zupy 
rybnej, która była doskonała.
– Nie jadę – powtórzył później w drzwiach, pochylając się, by ucałować matkę w 
policzek. – 
Twój kucharz jest za dobry, żebym mógł znieść myśl o wyjeździe. – Pachniała, jak 
zawsze, 
lawendą. Jego pierwszym wspomnieniem było wspomnienie tej woni. Pomyślał, że 
powinien nim 
być jakiś kolor. Zapachy, smaki, dźwięki często otrzymywały w jego myślach 
kolory, ale nie 
zapach lawendy. Kwiat mógł być fioletowy, właściwie niemal purpurowy – królewski 
kolor – ale 
jego woń taka nie była. To była woń jego matki, po prostu.
Dwóch służących z pałkami w dłoniach czekało, by odprowadzić go w ciemnościach 
do 
domu.
– Na wschodzie są kucharze lepsi od mojego. Będę za tobą tęsknić, dziecko – 
odpowiedziała 
spokojnie. – Spodziewam się regularnych listów.
Crispin był do czegoś takiego przyzwyczajony, ale odchodząc i tak prychnął z 
irytacją. 
Zerknął raz do tyłu i zobaczył matkę w smudze światła, odzianą w ciemnozieloną 
szatę. 
Pozdrowiła go uniesioną ręką i weszła do środka. Crispin skręcił za róg, idąc 
między jej 
służącymi, i po chwili dotarł do swego domu. Odprawił mężczyzn, pozostając czas 
jakiś na ulicy, 
owinięty ciepłym płaszczem, i patrząc w górę.
Błękitny księżyc znalazł się już po zachodniej stronie jesiennego nieba. Pełny 
jak niegdyś 
serce Crispina. Biały księżyc, wznoszący się ze wschodniego krańca ulicy, 
otoczony od spodu 
i z obu stron przez ostatnie domy i mury miejskie, był bladym, zmniejszającym 
się sierpem. 
Chiromanci nadawali takim rzeczom znaczenie. Nadawali znaczenie wszystkiemu na 
niebie. 
Crispin zastanawiał się, czy potrafi znaleźć jakieś znaczenie, które mógłby 
nadać sobie. Temu, 
kim się stał w ciągu roku, który upłynął od drugiego łata zarazy, kiedy to 
pozostał przy życiu, by 
osobiście pochować żonę i dwie córeczki. Na rodzinnej działce, obok swego ojca i 
dziada. Nie 
w kurhanie, przesypanym wapnem. Pewne sprawy były nie do zniesienia.
Pomyślał o pochodni Heladika, którą ułożył tego dnia na niewielkiej kopule. 
Wciąż mu 
pozostawała, niczym przyćmiony cień barwy, ta duma z własnych umiejętności, ta 
miłość do 
sztuki. Miłość. Czy nadal jest to właściwie słowo?
Bardzo chciał zobaczyć swoje ostatnie dzieło w blasku świec: świece i lampy 
oliwne płonące 
rozrzutnie w całym sanktuarium, wznoszące płomyki, by zapalić płomień, który 
Crispin 
ukształtował w kamykach i szkle. Miał poczucie – wyostrzone doświadczeniem – że 
to, co 
wymyślił, może osiągnąć nieco z zamierzonego efektu.
To, jak powiedział kiedyś Martinian, było najlepszą rzeczą, jakiej można się 
spodziewać 
w tym omylnym świecie.
Crispin wiedział, że zobaczy mozaikę podczas poświęcenia sanktuarium pod koniec 
jesieni, 
kiedy młoda królowa i jej duchowni oraz nadęci wysłannicy wysokiego patriarchy w 
Rhodias – 
jeśli nie sam patriarcha – oficjalnie ułożą na wieczny spoczynek kości króla 
Hildrica. Nie będzie 
się wtedy oszczędzać na świecach czy oliwie. Będzie mógł tego dnia ocenić swoją 
pracę.
Wydarzenia tak się potoczyły, że tego nie zrobił. Nigdy nie zobaczył swej 
mozaikowej 
pochodni na kopule sanktuarium leżącego poza murami Vareny.
Kiedy odwrócił się z kluczem w ręce, by wejść do domu – służącym jak zwykle 
powiedział, 
żeby nie czekali – ostrzegł go szelest, ale było już za późno.
Crispinowi udało się wysunąć pięść i mocno uderzyć jakiegoś człowieka w pierś. 
Usłyszał 
głuche stęknięcie, zaczerpnął powietrza do krzyku, a potem poczuł, że ktoś 
zarzuca mu na głowę 
worek i sprawnie zawiązuje go wokół szyi, oślepiając go i jednocześnie dusząc. 
Zakaszlał, poczuł 
zapach i smak mąki. Wyrzucił gwałtownie nogę, trafił stopą w kolano czy też 
piszczel i usłyszał 
kolejny stłumiony okrzyk bólu. Miotając się gwałtownie, Crispin usiłował 
rozewrzeć dłońmi 
duszący uścisk na gardle. Nie mógł gryźć z wnętrza worka. Jego przeciwnicy byli 
milczący, 
niewidoczni. Trzech? Czterech. Prawie na pewno przyszli po pieniądze, które, jak 
oznajmił 
całemu światu ten przeklęty kurier, znajdowały się w pakiecie. Ciekawe, czy 
kiedy zbiry się 
zorientują, że nie ma ich przy sobie, to go zabiją. Uznał, że to prawdopodobne. 
Częścią umysłu 
zastanawiał się, dlaczego tak bardzo się wyrywa.
Przypomniał sobie o nożu, sięgnął po niego jedną ręką, a drugą darł ramię 
obejmujące go za 
gardło. Drapał jak kot albo kobieta, pod paznokciami poczuł krew. Wyrywając się, 
natrafił 
wreszcie dłonią na rękojeść noża i wyszarpnął ostrze.
Odzyskiwał powoli przytomność i stopniowo zdał sobie sprawę ze sprawiającego ból 
migotania światła oraz zapachu perfum. Nie lawendowych. Bolała go głowa, co nie 
było znów 
takie nieoczekiwane. Worek po mące zniknął – to oczywiste: widział rozmyte 
świece i na razie 
zamglone, otaczające je kształty. Ręce miał chyba wolne. Sięgnął w górę i bardzo 
ostrożnie 
pomacał jajowaty guz na potylicy.
Na granicy pola widzenia, które nie było w tych warunkach szczególnie wyraźne, 
ktoś się 
wtedy poruszył – wstał z łoża albo fotela. Crispin dostrzegł coś jakby złoto, 
odcień lapisu.
Wrażenie zapachu – kilku zapachów, jak teraz to sobie uświadomił – wzmogło się. 
Odwrócił 
głowę i natychmiast syknął. Zamknął oczy. Czuł się okropnie.
Kobieta powiedziała:
– Mieli uważać. Wygląda na to, że się opierałeś.
– Bardzo... przepraszam – wykrztusił Crispin. – Zachowałem się fatalnie.
Usłyszał jej śmiech. Znów otworzył oczy. Nie miał pojęcia, gdzie się znajduje.
– Witaj w pałacu, Caiusie Crispusie – rzekła. – Tak się składa, że jesteśmy 
sami. Czy 
powinnam się ciebie bać i wezwać straże?
Walcząc ze szczególnie upartą falą mdłości, Crispin wsparł się na rękach i 
usiadł. W chwilę 
później chwiejnie wstał z bijącym sercem. Spróbował, o wiele za szybko, ukłonić 
się. Musiał 
natychmiast chwycić się blatu stołu, by nie upaść. Wszystko wokół niego 
zawirowało. Żołądek 
również.
– Jesteś zwolniony z przestrzegania najbardziej skrajnych wymogów etykiety – 
rzekło jedyne 
żyjące dziecko zmarłego króla Hildrica.
Gisel, królowa Antów oraz Bachiary i najświętsza pod słońcem Dżada władczyni 
Crispina, 
która składała symboliczny hołd sarantyńskiemu cesarzowi i była duchowo oddana 
jedynie 
wysokiemu patriarsze i nikomu innemu, poważnie spojrzała na Crispina swymi 
szeroko 
rozstawionymi oczyma.
– Jesteś bardzo... niezwykle... łaskawa. Wasza Wysokość – wymamrotał Crispin. 
Usiłował, 
z ograniczonym skutkiem, wyostrzyć spojrzenie i rozejrzeć się po pomieszczeniu 
skąpanym 
w blasku świec. Wydawało mu się, że w powietrzu unoszą się różne przypadkowe 
przedmioty. 
Miał też trudności z oddychaniem. Znajdował się w komnacie sam na sam z królową. 
Nigdy 
dotąd nawet jej nie widział, chyba że z oddali. Artyści, bez względu na swoje 
sukcesy czy sławę, 
raczej nie prowadzili nocnych, osobistych rozmów ze swoim władcą. Nie w świecie 
znanym 
Crispinowi.
Czuł się tak, jakby mały, lecz natarczywy młotek w jego głowie usiłował przebić 
się na 
zewnątrz. Był oszołomiony i zdezorientowany. Schwytała go czy uratowała? I 
dlaczego? Nie 
śmiał zapytać. Wśród woni perfum znów nagle poczuł zapach mąki. To pewnie on. Od 
tego 
worka. Spojrzał na swoją wieczorową tunikę i skrzywił się. Błękit pokrywały 
smugi i plamy 
szarawej bieli. Oznaczało to, że jego włosy i broda...
– Kiedy spałeś, trochę się tobą zaopiekowano – odezwała się dość łaskawie 
królowa. – 
Kazałam wezwać mego własnego lekarza. Powiedział, że natychmiastowe upuszczenie 
krwi nie 
jest konieczne. Czy kielich wina ci pomoże?
Crispin wydał dźwięk, który, jak miał nadzieję, wyrażał powściągliwą, naznaczoną 
dobrym 
wychowaniem zgodę. Królowa nie roześmiała się po raz drugi ani nie uśmiechnęła. 
Przyszło mu 
do głowy, że jest to kobieta nawykła do oglądania skutków przemocy. Przypomniał 
sobie mimo 
woli kilka dobrze znanych wypadków. Niektóre miały miejsce zupełnie niedawno. 
Myśl ta wcale 
nie dodała mu otuchy.
Królowa nie poruszyła się i po chwili Crispin uświadomił sobie, że jej słowa 
należało brać 
dosłownie. Rzeczywiście byli sami. Żadnych służących, nawet niewolników. Było to 
wprost 
zdumiewające. Przecież nie mógł się spodziewać, że naleje mu wina. Rozejrzał się 
i bardziej 
przez przypadek niż dzięki skutecznemu procesowi postrzegania natknął się na 
butelkę i kielichy, 
stojące na stole u jego boku. Nalał ostrożnie wina do dwóch kielichów i dolał do 
nich wody, 
niezbyt pewien, czy nie postępuje zuchwale. Naprawdę nie był obeznany z 
antyjskim dworem. 
Wszystkie zamówienia króla Hildrica, a potem jego córki, odbierał Martinian i on 
też przynosił 
sprawozdania.
Crispin podniósł wzrok. Widział już trochę lepiej; młotek w jego głowie trochę 
się uspokoił, 
a komnata przestała wirować. Zobaczył przeczący ruch głową królowej na widok 
kielicha, który 
jej napełnił. Odstawił go. Zaczekał. Znów na nią spojrzał.
Królowa Bachiary była, jak na kobietę, wysoka i niepokojąco młoda. Z tak bliska 
dostrzegał 
jej prosty nos Antów i mocne kości policzkowe po ojcu. Crispin wiedział, że 
szeroko rozstawione 
oczy mają, co często opiewano, niebieski kolor, ale w blasku świec nie widział 
aż tak wyraźnie. 
Złociste włosy były, oczywiście, wysoko upięte i przytrzymane złotym diademem 
wysadzanym 
rubinami.
Kiedy Antowie przybyli na półwysep, by się na nim osiedlić, wcierali we włosy 
niedźwiedzie 
sadło. Ta kobieta najwyraźniej nie hołdowała takim zwyczajom. Mimowolnie 
wyobraził sobie jej 
rubiny wprawione w mozaikową pochodnię na kopule sanktuarium. Wyobraził sobie, 
jak lśnią 
tam w blasku świec.
Królowa nosiła na szyi złoty słoneczny dysk z wizerunkiem Heladica. Miała na 
sobie szatę 
z niebieskiego jedwabiu, przetykaną cieniutkim złotym drucikiem, a po jej lewej 
stronie, od 
wysokiego kołnierza po kostkę, biegł pasek purpury. Zgodnie z sześćsetletnią 
tradycją, sięgającą 
początków Cesarstwa Rhodiańskiego, purpurę przywdziewali tylko członkowie 
królewskiego 
rodu.
Crispin znajdował się nocą w królewskiej komnacie sam na sam z największym bólem 
głowy 
swego życia oraz królową – jego królową – przyglądającą mu się łagodnym, 
taksującym 
spojrzeniem.
Na całym bachiarskim półwyspie panowało przekonanie, że królowa raczej nie 
przeżyje 
zimy. Crispin słyszał, jak się o to zakładano.
Antowie być może w ciągu stulecia porzucili niedźwiedzie sadło i pogańskie 
rytuały, ale 
najwyraźniej nie byli przyzwyczajeni do kobiecych rządów, a wybór partnera – 
oraz króla – dla 
Gisel wiązał się z niemal niewyobrażalną plątaniną plemiennych hierarchii i 
waśni. W pewnym 
sensie tylko dzięki nim nadal żyła i panowała ponad rok po śmierci ojca oraz 
zażartej, do niczego 
nie prowadzącej wojnie domowej, jaka wtedy wybuchła. Tak to ujął Martinian 
pewnego 
wieczoru przy kolacji. Antyjskie frakcje zakleszczyły się w równych siłach wokół 
królowej; 
gdyby Gisel umarła, równowaga zachwiałaby się i znów by wybuchła wojna.
Crispin wzruszył wtedy ramionami. Bez względu na to, kto będzie rządził, będzie 
on 
zamawiał w imieniu boga budowę sanktuariów ku swej własnej chwale. Mozaicyści 
będą mieli 
pracę. On i Martinian, nadzwyczaj sławni, cieszyli się doskonałą reputacją wśród 
klas wyższych 
oraz solidnych współpracowników i terminatorów. Zapytał wówczas swego starszego 
kolegę, czy 
to, co się dzieje w pałacu w Varenie, ma jakieś większe znaczenie? Czy po 
zarazie takie rzeczy 
w ogóle coś znaczą?
Królowa wciąż mu się przyglądała spod ściągniętych brwi. Czekała. Kiedy Crispin 
uświadomił sobie wreszcie, co ma zrobić, uniósł ku niej swój kielich i wypił. 
Wspaniałe wino. 
Najlepsze sarnicyjskie. Nigdy nie próbował niczego o tak złożonym smaku. W 
normalnych 
warunkach byłby...
Szybko odstawił kielich. Po uderzeniu w głowę to wino mogłoby go całkowicie 
rozłożyć.
– Widzę, że jesteś ostrożnym człowiekiem – mruknęła królowa. Crispin potrząsnął 
głową.
– Nie bardzo. Wasza Wysokość.
Nie miał pojęcia, czego się tu po nim spodziewają ani czego sam się ma 
spodziewać. 
Przyszło mu do głowy, że powinien być oburzony... został napadnięty i 
uprowadzony sprzed 
własnego domu. Zamiast tego odczuwał ciekawość, a był na tyle zdolny do 
samooceny, by 
stwierdzić, że to uczucie było od pewnego czasu w jego życiu nieobecne.
– Czy mogę założyć – zapytał – że rozbójnicy, którzy zarzucili mi na głowę worek 
po mące 
i wyszczerbili moją czaszkę, zostali wysłani z pałacu? Czy może twoi lojalni 
strażnicy uratowali 
mnie przed zwykłymi złodziejaszkami?
Uśmiechnęła się na te słowa. Przypomniawszy sobie królewskie zaręczyny i 
niedoszłego 
męża zmarłego pechowo kilka lat temu w jakimś wypadku, Crispin pomyślał, że 
Gisel nie może 
mieć wiele ponad dwadzieścia lat.
– To byli moi strażnicy. Powiedziałam już, że mieli rozkaz, by zapewniając sobie 
twoje 
towarzystwo, byli uprzejmi. Najwyraźniej zraniłeś kilku z nich.
– Miło mi to słyszeć. Oni najpierw zranili mnie.
– Z lojalności względem swej królowej oraz w jej sprawie. Czy podzielasz tę 
lojalność?
Bezpośrednia, bardzo bezpośrednia.
Crispin patrzył, jak podchodzi do ławy z palisandru i kości słoniowej i siada na 
niej, sztywno 
wyprostowana. Zobaczył, że w pomieszczeniu jest troje drzwi, i wyobraził sobie 
zaczajonych za 
nimi strażników. Przeciągnął dłońmi po włosach w charakterystycznym geście, 
który wspaniale 
je burzył, i powiedział cicho:
– Jestem zatrudniony przy ozdabianiu sanktuarium ku czci twego ojca, mając do 
dyspozycji 
swoje najlepsze umiejętności oraz poślednie materiały. Czy taka odpowiedź 
wystarczy. Wasza 
Wysokość?
– W żadnym wypadku, Rhodianinie. To interesowność. Jesteś nadzwyczaj dobrze 
opłacany, 
a materiały są najlepsze, jakie możemy w tej chwili zaproponować. Mieliśmy 
zarazę i wojnę, 
Caiusie Crispusie.
– Doprawdy? – Nie mógł się powstrzymać. Uniosła brwi.
– Bezczelność?
Jej głos i wyraz twarzy uświadomiły mu nagle, że bez względu na to, jakie są 
właściwe 
dworskie maniery, on ich nie wykazuje, a Antowie nigdy nie słynęli z 
cierpliwości.
Potrząsnął głową.
– Przeżyłem obie – mruknął. – Nie trzeba mi o nich przypominać.
Przyglądała mu się w milczeniu przez długą chwilę. Crispin poczuł nieuzasadniony 
dreszcz 
pełznący mu wzdłuż pleców aż do włosów na karku. Milczenie przeciągało się. 
Wreszcie 
królowa zaczerpnęła tchu i rzekła bez wstępów:
– Muszę dostarczyć cesarzowi w Sarancjum niezwykle osobistą wiadomość. Żaden 
mężczyzna – ani kobieta – nie może znać jej treści ani nawet wiedzieć o jej 
istnieniu. Dlatego 
jesteś tu sam i zostałeś sprowadzony nocą.
Crispinowi zaschło w ustach. Poczuł, jak serce znów zaczyna mu walić.
– Jestem rzemieślnikiem, Wasza Wysokość. Niczym więcej. Nie ma dla mnie miejsca 
w dworskich intrygach. – Żałował, że odstawił kielich. – Poza tym – dodał 
poniewczasie – nie 
wybieram się do Sarancjum.
– Ależ tak – rzekła niedbale. – Któż nie przyjąłby takiego zaproszenia.
Wiedziała o nim. Oczywiście, że o nim wiedziała. Wiedziała o nim nawet jego 
matka.
– To nie zaproszenie dla mnie – stwierdził kwaśno. – A Martinian, mój partner, 
dał do 
zrozumienia, że nie chce go przyjąć.
– To stary człowiek. Ty jesteś młody. I zupełnie nic cię nie trzyma w Varenie.
Zupełnie nic go tu nie trzyma. Nic.
– Nie jest stary – odparł.
Zignorowała to.
– Zasięgnęłam informacji o twojej rodzinie, twojej sytuacji, twoim usposobieniu. 
Podobno 
jesteś cholerykiem i ponurakiem i nie masz skłonności do okazywania należytego 
szacunku. 
Ponadto jesteś uzdolnionym artystą, dzięki czemu osiągnąłeś pewien rozgłos i 
bogactwo. Nic 
z tego mnie nie obchodzi. Nikt jednak nie mówił, że jesteś tchórzem albo że nie 
masz ambicji. 
Oczywiście, że pojedziesz do Sarancjum. Zaniesiesz moją wiadomość?
Zanim zastanowił się nad znaczeniem całej sytuacji, Crispin wypalił:
– Jaką wiadomość?
Oznaczało to – z czego zdał sobie sprawę o wiele później, rozmyślając o tym 
wszystkim 
i odtwarzając sobie w pamięci tę rozmowę wiele razy podczas długiej drogi na 
wschód – że 
w chwili, gdy mu to powie, nie będzie miał właściwie wyboru, chyba że naprawdę 
postanowi 
umrzeć i szukać Ilandry z dziewczynkami u Dżada za słońcem.
Młoda królowa Antów i Bachiary, otoczona śmiertelnymi niebezpieczeństwami i 
walcząca 
z nimi wszelkimi narzędziami, jakie choćby niespodziewanie wpadły jej w ręce, 
powiedziała 
cicho:
– Powiesz cesarzowi Waleriuszowi U i tylko jemu, że gdyby zechciał odzyskać ten 
kraj 
i Rhodias wraz z nim, zamiast mieć do nich nic nie znaczące roszczenia, to jest 
tu niezamężna 
królowa, która słyszała o jego męstwie i potędze i je uznaje.
Crispinowi opadła szczęka. Królowa nie zaczerwieniła się ani nie odwróciła 
wzroku. 
Uświadomił sobie, że uważnie obserwuje jego reakcję. Powiedział, jąkając się:
– Cesarz ma żonę. Od wielu lat. Po to, by ożenić się z cesarzową Alixaną, 
zmienił prawo.
Spokojna i nieruchoma na swoim siedzisku z kości słoniowej, królowa rzekła:
– Mężów albo żony można, niestety, oddalić. Mogą też umrzeć, Caiusie Crispusie.
Wiedział o tym.
– Zostają po nas imperia – mruknęła. – Zostaje też imię, na dobre czy na złe. 
Waleriusz II, 
niegdyś Petrus z Trakezji, chciał odzyskać Rhodias i ten półwysep od chwili, 
kiedy przed 
dwunastoma laty osadził na Złotym Tronie swego wuja. Tylko z tego powodu kupił 
rozejm 
z królem królów w Bassanii. Król Shirvan został przekupiony, by Waleriusz mógł 
zebrać armię 
dla zachodu, gdy nadejdzie odpowiednia chwila. Nie ma tu żadnych tajemnic. Gdyby 
jednak 
spróbował zająć tę ziemię, najeżdżając ją, nie uda mu się jej utrzymać. Ten 
półwysep leży zbyt 
daleko, a my, Antowie, wiemy, jak prowadzić wojnę. I choćby nie wiadomo ile im 
płacił, jego 
wrogowie na wschodzie i północy – Bassanidzi i północni barbarzyńcy – nie będą 
siedzieć cicho 
i patrzeć. Wokół Waleriusza są ludzie, którzy zdają sobie z tego sprawę i może 
nawet mu to 
powiedzą. Jest inny sposób spełnienia jego... pragnień. Ja mu go proponuję. – 
Przerwała na 
chwilę. – Możesz mu też powiedzieć, że widziałeś królową Bachiary z bardzo 
bliska, w błękicie, 
złocie i purpurze, i możesz... uczciwie ją opisać, gdyby tego chciał.
Tym razem, mimo że wciąż patrzyła mu w oczy i nawet nieco uniosła podbródek, 
zarumieniła się. Crispin uświadomił sobie, że pocą mu się dłonie. Przycisnął je 
do tuniki. Poczuł, 
co zdumiewające, jak budzi się w nim długo uśpione pożądanie. Jakby jakieś 
szaleństwo, chociaż 
pożądanie często nim jest. Królowa Bachiary pod żadnym względem nie była osobą, 
o której 
można by myśleć w ten sposób. Poddawała swoją twarz i wspaniale odziane ciało 
jego 
taksującemu spojrzeniu tylko po to, by mógł o niej opowiedzieć cesarzowi na 
drugim końcu 
świata. Nigdy nie marzył, by poruszać się – nigdy nie chciał się poruszać – w 
świecie 
królewskich cieni i intryg, lecz jego analityczny umysł rozpędził się wraz z 
tętnem i Crispin 
zaczynał dostrzegać fragmenty tej łamigłówki.
„Żaden mężczyzna – ani kobieta – nie może znać jej treści”.
Żadna kobieta. Jaśniej już być nie mogło. Został poproszony o przekazanie 
propozycji 
małżeństwa cesarzowi, który był zdecydowanie żonaty, i to z najpotężniejszą 
i najniebezpieczniejszą kobietą w znanym świecie.
– Cesarz i jego nisko urodzona żona-aktorka nie mają, niestety, dzieci – rzekła 
cicho Gisel. 
Crispin zdał sobie sprawę, że jego twarz musiała zdradzić jego myśli. Nie był w 
tym dobry. – 
Smutne dziedzictwo, można by pomyśleć, jej... profesji. I nie jest już młoda.
A ja tak, brzmiała wiadomość ukryta w informacji, którą miał przekazać. Uratuj 
moje życie, 
mój tron, a ja ofiaruję ci kolebkę Cesarstwa Rhodiańskiego, której tak 
pragniesz. Dodam ci 
zachód do twego wschodu i dam ci synów. Jestem ładna i młoda... zapytaj 
człowieka, który 
przynosi ci moje słowa. Powie ci to samo. Tylko go zapytaj.
– Sądzisz... – zaczął Crispin i przerwał. Uspokoił się z trudem. – Sądzisz, że 
można to 
utrzymać w tajemnicy? Wasza Wysokość, jeśli wyjdzie na jaw choćby to, że 
zostałem tu 
sprowadzony...
– Zaufaj mi. Nie przysłużysz mi się, jeśli zostaniesz zabity po drodze czy po 
przybyciu na 
miejsce.
– Ogromnie mnie uspokoiłaś – mruknął.
Ku jego zdumieniu znów się roześmiała. Zadał sobie pytanie, co mogą pomyśleć 
strażnicy za 
drzwiami, słysząc jej śmiech. I co jeszcze mogli usłyszeć.
– Nie mogłabyś posłać z tym żadnego oficjalnego wysłannika?
Znał odpowiedź, zanim jej udzieliła.
– Żaden taki posłaniec ode mnie nie miałby okazji porozmawiać z cesarzem... na 
osobności.
– A ja tak?
– Być może. Jesteś Rhodianinem czystej krwi po obojgu rodzicach. Przyznają ci to 
w Sarancjum, chociaż narzekają na ciebie. Waleriusz podobno interesuje się 
kością słoniową, 
freskami... tym, co ty robisz w kamieniu i szkle. Czasami rozmawia ze swoimi 
rzemieślnikami.
– Jak chwalebnie. A kiedy dowie się, że nie jestem Martinianem z Vareny? Jaka 
wtedy 
będzie rozmowa?
Królowa uśmiechnęła się.
– To będzie zależało od twojej bystrości, prawda?
Crispin zaczerpnął tchu. Zanim zdążył coś powiedzieć, dodała:
– Nie zapytałeś, jak wdzięczna, nowo koronowana cesarzowa mogłaby się przysłużyć 
człowiekowi, który zaniósł jej wiadomość i sprawił, że odniosła sukces. 
Potrafisz czytać?
Skinął głową. Sięgnęła do rękawa szaty i wyjęła z niego pergaminowy zwój, który 
następnie 
wyciągnęła nieznacznie w jego kierunku. Crispin zbliżył się, poczuł jej 
delikatny zapach, 
zobaczył, że jej rzęsy są pomalowane i delikatnie przedłużone. Wziął pergamin z 
jej ręki.
Skinęła przyzwalająco. Crispin złamał pieczęć. Rozwinął zwój. Przeczytał go.
Poczuł, że krew odpływa mu z twarzy. I po zdumieniu od razu pojawiło się 
rozgoryczenie, 
ból, który nigdy go nie opuszczał.
– Szkoda tego dla mnie, Wasza Wysokość. Nie mam dzieci, które mogłyby to 
odziedziczyć.
– Jesteś młody – rzekła łagodnie królowa.
Rozpalił się w nim gniew.
– Doprawdy? To dlaczego nie oferujesz mi tu w nagrodę jakiejś antyjskiej 
komediantki 
z twojego dworu albo arystokratki rhodiańskiej krwi? Klaczy rozpłodowej do 
zapełniania tych 
obiecanych domów i wydawania tego bogactwa?
Przedtem była księżniczką, a teraz królową; całe życie spędziła w pałacach, 
gdzie życie 
zależało od umiejętności oceny ludzi. Powiedziała:
– Nie obrażałabym cię taką propozycją. Podobno ożeniłeś się z miłości. To 
rzadkość. 
Uważam, że miałeś szczęście, chociaż przydzielony wam czas był krótki. Jesteś 
dobrze 
zbudowanym mężczyzną i miałbyś środki przemawiające na twoją korzyść, co 
wykazuje 
pergamin. Wyobrażam sobie, że gdyby nie pojawiły się inne sposoby znalezienia 
drugiej żony, 
sam mógłbyś sobie kupić klacz rozpłodową szlachetnej krwi.
O wiele później, leżąc we własnym łóżku, kiedy księżyce dawno już zaszły i 
zbliżał się świt, 
Crispin doszedł do wniosku, że zmienił decyzję pod wpływem tej właśnie 
odpowiedzi, jej powagi 
z cieniem ironii na końcu. Pomyślał, że gdyby królowa zaproponowała mu partnerkę 
na papierze 
albo ustnie, bez namysłu by odmówił i, gdyby tego chciała, dał się zabić.
Był prawie pewien, że chciałaby jego śmierci.
Myśl ta naszła go w ostatnich chwilach mroku, jeszcze zanim dowiedział się od 
swoich 
terminatorów, z którymi spotkał się w sanktuarium na modlitwach o wschodzie 
słońca, że w nocy 
znaleziono w Varenie sześciu martwych pałacowych gwardzistów. Mieli rozpłatane 
gardła.
Crispin oddalił się od gwaru domysłów, by stanąć samotnie pod swoim woźnicą i 
pochodnią 
na kopule sanktuarium. Światło właśnie zaczynało się przesączać do środka przez 
pierścień okien 
otaczających kopułę, trafiając na ustawione pod kątem kawałki szkła. Mozaikowa 
pochodnia 
wydawała się migotać miękkim, lecz wyraźnym ruchem, jakby stłumionym płomieniem. 
Crispin 
widział ją w wyobraźni ponad płonącymi lampami i świecami... jeśli będzie ich 
odpowiednia 
liczba, efekt zostanie osiągnięty.
Dostał znakomitą lekcję. Królowa Antów, walcząc o swoje życie, dała mu coś 
jeszcze bardzo 
wyraźnie do zrozumienia: nie dopuści do jakiegokolwiek zagrożenia tajemnicy jego 
poselstwa, 
nawet ze strony swoich własnych, najbardziej zaufanych strażników. Sześć trupów. 
Nic tu nie 
było stłumione.
Nie wiedział, jak się czuje. Chociaż właściwie zdał sobie sprawę, że wie: czuł 
się jak za mały 
statek wypływający z portu o zbyt późnej porze roku, z niedostateczną załogą, 
miotany ze 
wszech stron zimowymi wiatrami.
Ale wyruszy do Sarancjum. Mimo wszystko wyruszy.
Wcześniej, w środku nocy, w tej pałacowej komnacie, czując ogarniający spokój, 
Crispin 
powiedział do kobiety spoczywającej na rzeźbionym siedzisku z kości słoniowej:
– Jestem zaszczycony twoim zaufaniem. Wasza Wysokość. Nie chciałbym tu kolejnej 
wojny, 
czy to wśród Antów, czy sarantyńskiej inwazji. Otrzymaliśmy już naszą rację 
śmierci. Jeśli 
przeżyję własne oszustwo, spróbuję dostarczyć twoją wiadomość cesarzowi. To, co 
mam zrobić, 
to szaleństwo, ale jest nim wszystko, co robimy, prawda?
– Nie – zaprzeczyła niespodziewanie. – Nie sądzę jednak, że ja ci to wyjaśnię. – 
Wskazała 
ręką jedne z drzwi. – Za nimi jest człowiek, który odprowadzi cię do domu. Z 
powodów, które 
rozumiesz, już mnie więcej nie zobaczysz. Jeżeli czujesz się na tyle dobrze, 
możesz ucałować 
moją stopę.
Ukląkł przed nią. Dotknął szczupłej stopy w złocistym sandałku. Ucałował jej 
sklepienie. 
W tej samej chwili poczuł długie palce przemykające po jego włosach do miejsca, 
gdzie otrzymał 
cios w głowę. Zadrżał.
– Masz moją wdzięczność – usłyszał. – Cokolwiek się zdarzy.
Ręka cofnęła się. Crispin wstał, znów się ukłonił, wyszedł przez wskazane drzwi 
i został 
odprowadzony do domu wietrznymi ulicami swego miasta przez pozbawionego języka, 
gładko 
wygolonego olbrzyma. Oddalając się w ciemności od pałacu, od tej komnaty, zdawał 
sobie 
sprawę ze swego pożądania. Był tym zdumiony.
Po jego wyjściu w tej wspaniałej, choć niewielkiej komnacie audiencyjnej 
pozostała jeszcze 
przez jakiś czas młoda kobieta. Rzadko przebywała zupełnie sama i uczucie to nie 
było niemiłe. 
Od chwili, gdy jeden z jej tajnych informatorów wspomniał o głośno 
wypowiedzianych 
szczegółach wezwania przekazanego pocztą cesarską rzemieślnikowi, pracującemu 
przy 
grobowcu jej ojca, wydarzenia toczyły się szybko. Gisel nie miała czasu, by 
zastanawiać się nad 
subtelnościami. Mogła jedynie uświadomić sobie, że to nieoczekiwana, nikła 
szansa – i chwycić 
ją.
Teraz, niestety, trzeba było zająć się odbieraniem życia. Gdyby Agila, Eudric 
lub ktokolwiek 
z osób krążących wokół jej tronu dowiedział się, że w noc poprzedzającą jego 
wyjazd na wschód 
ten rzemieślnik odbył z nią prywatną rozmowę, poniosłaby klęskę, zanim jeszcze 
gra się zaczęła. 
Mężczyzna odprowadzający mozaicystę był teraz jedynym człowiekiem, któremu w 
pełni ufała. 
Po pierwsze, nie mógł mówić. Po drugie, należał do niej, od kiedy skończyła pięć 
lat. Kiedy 
wróci, wyda mu dalsze rozkazy do wykonania jeszcze tej nocy. Nie pierwszy już 
raz będzie 
zabijał dla niej.
Królowa Antów zmówiła w końcu krótką, cichą modlitwę, prosząc między innymi 
o wybaczenie. Modliła się do świętego Dżada, do jego syna-woźnicy, który zginął, 
przynosząc 
śmiertelnikom ogień, a potem – by zyskać całkowitą pewność – do bogów i bogiń 
czczonych 
przez jej lud w czasach, kiedy stanowił jeszcze dziki zlepek plemion na 
niegościnnych ziemiach 
na północy i wschodzie, najpierw w górach, a potem obok dębowych lasów Sauradii, 
zanim 
zaszedł do żyznej Bachiary i przyjął Dżada od Słońca, zwyciężając dziedziców 
kolebki 
imperium.
Nie miała wielu złudzeń. Ten człowiek, Caius Crispus, nieco ją zaskoczył, ale 
był tylko 
rzemieślnikiem o gniewnym, pełnym rozpaczy usposobieniu. Był zuchwały, co często 
zdarzało 
się Rhodianom. Niezbyt to odpowiedzialny wykonawca tak rozpaczliwego 
przedsięwzięcia. Było 
ono prawie na pewno skazane na klęskę, ale Gisel mogła właściwie tylko próbować. 
Pozwoliła 
mu się zbliżyć, ucałować swoją stopę. Przeciągnęła palcami po jego oproszonych 
mąką rudych 
włosach rozmyślnie powoli... może bramą do lojalności tego człowieka była 
tęsknota? Zapewne 
nie, ale tego nie wiedziała, a mogła posługiwać się tylko takimi nielicznymi 
narzędziami czy 
bronią, jaką posiadała lub jaką jej dano.
Gisel z Antów nie spodziewała się ujrzeć polnych kwiatów wiosną ani patrzeć na 
ogniska 
płonące na wzgórzach w noc letniego przesilenia. Miała dziewiętnaście lat, ale w 
gruncie rzeczy 
królowym nie pozwalano być tak młodym.
Rozdział 2
– Kiedy Crispin był chłopcem i miał cały dzień dla siebie, jak tylko mogą mieć 
taki czas dla 
siebie chłopcy w lecie, pewnego ranka wyszedł poza miejskie mury. Najpierw 
nawrzucał kamieni 
do strumienia, a potem minął ogrodzony sad ogólnie uważany przez młodych 
varenańczyków za 
należący do nawiedzanego przez duchy wiejskiego domu, w którym po zmroku działy 
się 
niesamowite rzeczy.
Świeciło słońce. W przypływie młodzieńczej brawury Crispin wspiął się na 
nierówny 
kamienny mur, przeskoczył na drzewo rosnące z drugiej strony, usiadł wśród liści 
na mocnej 
gałęzi i zaczął jeść jabłka. Z sercem mocno bijącym z dumy zastanawiał się, jak 
dowiedzie tego 
czynu swoim na pewno powątpiewającym kolegom. Postanowił wyryć na drzewie swoje 
inicjały 
– była to niedawno nabyta umiejętność – i podpuścić ich, by sami je obejrzeli.
W chwilę później ogarnęło go największe przerażenie, jakiego zaznał w swoim 
młodym 
życiu.
To wspomnienie przerodziło się potem w sen, od którego czasami budził się w nocy 
już jako 
dorosły mężczyzna, mąż, ojciec. Właściwie udało mu się przekonać samego siebie, 
że w gruncie 
rzeczy to naprawdę był sen, powstały z nadto żywych niepokojów dzieciństwa, 
południowego 
upału, zbyt łapczywie zjedzonych, niezbyt jeszcze dojrzałych jabłek. To musiała 
być dziecięca 
fantazja, wylęgarnia koszmarów.
Ptaki przecież nie mówią.
Co więcej, nie przerzucają się wśród drzew uwagami wypowiadanymi identycznie 
znudzonym tonem przerasowanego rhodiańskiego arystokraty, o tym, które oko 
grasującego po 
sadzie chłopca powinno zostać wydziobane i zjedzone najpierw albo w jaki sposób 
opróżnione 
oczodoły mogą potem dać łatwy dostęp do śliskich kąsków mózgu.
Caius Crispus, wówczas ośmioletni, z błogosławioną lub też przeklętą nadzwyczaj 
wizualną 
wyobraźnią, nie pozostał na drzewie, by zgłębić to niezwykłe zjawisko przyrody. 
Wyglądało na 
to, że wśród liści i gałęzi wokół niego siedzi częściowo ukrytych kilka ptaków, 
pogrążonych 
w ożywionej rozmowie. Crispin cisnął na ziemię trzy jabłka, wypluł na wpół 
przeżutą papkę 
z czwartego i rzucił się dziko z powrotem do muru, zdzierając sobie skórę na 
łokciu, uderzając 
się w goleń i doznając innych obrażeń, kiedy źle wylądował na spieczonej letniej 
trawie obok 
ścieżki.
Kiedy, z marnym skutkiem usiłując krzyczeć, pędził do Vareny, słyszał za sobą 
sardoniczny, 
skrzeczący śmiech.
A w każdym razie słyszał go potem w snach.
Dwadzieścia pięć lat później, idąc tą samą dróżką na południe od miasta, Crispin 
rozmyślał 
o potędze wspomnień, o tym, że wracają tak żywo i niespodziewanie. Mógł je 
wywołać zapach, 
szum wody, widok kamiennego muru obok ścieżki.
Wspominał ów dzień na drzewie i pamięć tego strachu cofnęła go nieco bardziej w 
czasie, do 
widoku twarzy jego matki, kiedy w tym samym roku rezerwa miejskiej milicji 
wróciła 
z wiosennej kampanii przeciwko plemionom inicyjskim – bez jego ojca.
Murarz Horiusz Crispus był lubianym i szanowanym człowiekiem pełnym życia, 
któremu 
wiodło się w pracy i w interesach. Jego jedyny ocalały syn usiłował jednak po 
tych wszystkich 
minionych latach stworzyć w myślach wyraźny obraz rudobrodego, uśmiechniętego 
mężczyzny, 
który lekkim krokiem wyruszył na północ ku granicy i dalej, do Ferrieres. Kiedy 
do ich drzwi 
zastukał zastępca dowódcy milicji z niczym nie wyróżniającą się tarczą i mieczem 
ojca, Crispin 
był za mały...
Pamiętał brodę, która kłuła, kiedy całował ojca w policzek, niebieskie oczy – 
ludzie mówili, 
że ma takie same – i duże, sprawne dłonie, pobliźnione i zawsze podrapane. I 
donośny głos, który 
w domu, w pobliżu Crispina albo jego drobnej, rozsiewającej zapach matki, zawsze 
cichł. Miał 
te... fragmenty, kawałki, ale kiedy usiłował je w myślach złożyć w całość, jakoś 
znikały, tak jak 
zbyt szybko zniknął jego ojciec.
Zostały mu opowieści: jego matki, jej braci, czasami jego własnych klientów, z 
których 
wielu dobrze pamiętało Horiusza Crispusa. Mógł też przyglądać się solidnej, 
śmiałej pracy ojca, 
jaką ten pozostawił po sobie w domach i kaplicach, cmentarzach i budowlach 
publicznych 
w całej Varenie. Nie potrafił jednak przywołać żadnego wspomnienia twarzy, które 
nie 
rozpłynęłoby się w nicość. Było to trudne dla człowieka, który żył obrazami i 
kolorami, który 
pławił się w królestwie wzroku.
Albo było trudne dawniej. Mijający czas miał złożone działanie, pogłębiał ranę 
albo ją 
zabliźniał. Niekiedy nawet nakładał na nią kolejną, która sprawiała wrażenie, że 
może 
doprowadzić do śmierci.
Wstał piękny poranek. Wiatr wiał Crispinowi w plecy i choć czuło się w nim 
nadchodzącą 
zimę, był, póki świeciło słońce, raczej rześki niż zimny; przeganiał mgły z 
lasów i wzgórz na 
wschodzie ku zachodowi i dalej na południe. Crispin znajdował się sam na drodze. 
Nie zawsze 
było to bezpieczne, ale teraz nie wyczuwał zagrożenia, a widział otwartą 
przestrzeń daleko na 
południe od miasta – wydawało się, że prawie do krańca świata. Za nim lśniła 
Varena spiżowymi 
kopułami, czerwonymi dachówkami, murami miejskimi niemal białymi w porannym 
słońcu. Na 
wschód od drogi, nad własnym ostrzegawczym cieniem kładącym się na ścierniska, 
krążył 
jastrząb. Winne krzewy, porastające zbocza przed Crispinem, obrane z owoców, 
sprawiały 
wrażenie zaniedbanych i nagich, ale winogrona znajdowały się już w mieście i 
właśnie 
zamieniały w wino. Królowa Gisel, sprawna organizatorka, rozkazała miejskim 
robotnikom 
i niewolnikom pomóc w zbiorach zboża i winogron, by w jak największym stopniu 
pokryć stratę 
tak wielu ludzi w czasie zarazy. Już niedługo zaczną się pierwsze uroczystości, 
w Varenie i we 
wszystkich mniejszych wioskach, prowadząc do rozpasania trzech nocy Dykanii. 
Crispin 
pomyślał jednak, że tej jesieni trudno będzie o prawdziwie świąteczny nastrój. A 
może się mylił. 
Może po tym, co się stało, święta są tym ważniejsze. Może w obecności śmierci 
ludzie mają 
mniej zahamowań.
Po drodze widział opuszczone domy i budynki gospodarskie, porozrzucane po obu 
stronach 
ścieżki. Żyzne ziemie i winnice wokół Vareny były w dobrym stanie, ale 
potrzebowały ludzi, 
którzy by na nich siali, żęli i je uprawiali, a w masowych grobach spoczęło zbyt 
wielu 
robotników. Nadchodząca zima będzie ciężka.
Nawet z takimi myślami trudno było zachować tego ranka ponury nastrój. Światło i 
czyste, 
ostre barwy działały na Crispina ożywczo, a dzień był ich pełen. Zastanawiał 
się, czy 
kiedykolwiek będzie umiał stworzyć las z brązami, czerwieniami, zlotem i późną, 
głęboką 
zielenią tego lasu, który rysował się teraz za pustymi polami. Możliwe, że tak – 
mając tessery 
godne swojej nazwy i może kopułę sanktuarium o wystarczającej liczbie okien 
oraz, z łaski boga, 
dobre, przejrzyste szkło do tych okien. Być może.
Podobno w Sarancjum można znaleźć takie rzeczy. W Sarancjum można znaleźć 
wszystko 
pod słońcem, od śmierci po ukojenie serca. Tak powiadano.
A więc chyba się wybierze. Pożegluje do Sarancjum. Właściwie pójdzie piechotą, 
bo było 
już za późno na statek, ale stare powiedzenie mówiło o zmianie, a nie sposobie 
podróżowania. 
Życie Crispina rozgałęziało się, prowadząc go ku niewiadomemu po drodze lub na 
jej końcu.
Jego życie. A więc żyje. Czasami wydawało się, że najtrudniejszą rzeczą jest to 
zaakceptować. Wyruszyć z domu, gdzie w odrażającym bólu zmarła kobieta i dwie 
dziewczynki, 
odarte z wszelkiej wrodzonej godności czy wdzięku; dać się znów dotknąć 
jasności, takiej jak ten 
dar porannego słońca.
W tej chwili znów się poczuł jak dziecko – skręcająca ścieżka wyprowadziła go 
pod 
zapamiętany kamienny mur. Na wpół rozbawiony, na wpół naprawdę zaniepokojony, 
Crispin 
dodał w milczeniu kilka przekleństw do powstającej litanii przeciwko 
Martinianowi, który 
namówił go do złożenia tej wizyty.
Wyglądało na to, że alchemik Zoticus, często odwiedzany przez rolników, osoby 
bezdzietne 
i usychające z miłości, a czasami nawet przez członków królewskiego rodu, 
mieszkał w tym 
samym solidnym domu z przylegającym do niego sadem jabłkowym, gdzie ośmioletni 
chłopiec 
usłyszał kiedyś ptaki dystyngowanie omawiające spożycie jego gałek ocznych i 
mózgu.
– Poślę do niego wiadomość, by się ciebie spodziewał – rzekł Martinian 
stanowczo. – Ma 
największą wiedzę o użytecznych rzeczach i jeśli wybierzesz się w taką podróż 
bez rozmowy 
z Zotikiem, będziesz głupcem. Poza tym robi wspaniałe napary ziołowe.
– Nie lubię naparów ziołowych.
– Crispinie – powiedział Martinian ostrzegawczo, po czym wytłumaczył mu, jak ma 
iść.
Tak więc Crispin, okryty płaszczem od wiatru, szedł wzdłuż chropawych kamieni 
muru, 
stąpając obutymi nogami po dawno zaginionych śladach bosych stóp dziecka, które 
pewnego 
letniego dnia wyszło samo z miasta, by uciec przed domowymi smutkami.
Teraz też był sam. Ptaki przemykały po gałęziach po obu stronach ścieżki. 
Obserwował je. 
Jastrząb zniknął. Po polu z lewej strony pędził celowo nieregularnymi skokami 
brązowy, zbyt 
odsłonięty zając. Przed słońcem przesunęła się chmura i jej wydłużony cień 
pomknął po tym 
samym polu. Kiedy dotknął zająca, ten zamarł, a gdy tylko wróciło światło, znów 
rzucił się 
nieregularnymi skokami do przodu.
Po drugiej stronie dróżki Crispinowi towarzyszył mur, solidnie zbudowany z 
ciężkich 
szarych kamieni i dobrze utrzymany. Przed sobą widział bramę gospodarstwa i 
stojący 
naprzeciwko niej głaz. Chociaż teraz droga ta była nie używana, została 
wytyczona w czasach 
świetności Cesarstwa Rhodiańskiego. Niedaleko stąd – wystarczyło spokojnie iść 
cały ranek – 
łączyła się z traktem prowadzącym aż do Rhodias i dalej, do południowego morza 
omywającego 
południowy kraniec półwyspu. Jako dziecko Crispin z przyjemnością myślał, że 
jest na tej samej 
drodze, co ktoś patrzący na owe odlegle oceaniczne wody.
Zatrzymał się na chwilę i popatrzył na mur. Owego dawno minionego ranka wspiął 
się nań 
z łatwością. Na rosnących za nim drzewach jeszcze wisiały jabłka. Crispin 
zacisnął wargi, 
zastanawiając się nad czymś. Powiedział sobie stanowczo, że nie jest to pora na 
walkę ze 
wspomnieniami z dzieciństwa. Jest dorosłym, szanowanym człowiekiem, znanym 
rzemieślnikiem, wdowcem. Żegluje do Sarancjum.
Zdecydowanym ruchem ramion zrzucił na brunatną trawę tuż obok ścieżki plecak, 
dar żony 
Martiniana dla alchemika. Przestąpił płytki rów, przeorał ręką włosy i zaczął 
się wspinać na mur.
Nie wszystkie umiejętności stracił w ciągu tych lat i miał wrażenie, że wcale 
nie jest taki 
stary. Zadowolony z własnej zręczności, podciągnął jedno kolano, potem drugie, 
następnie stanął 
na szerokim, nierównym szczycie muru, złapał równowagę i przestąpił – skaczą 
tylko chłopcy – 
na mocną gałąź. Znalazł wygodne miejsce, usiadł i ostrożnie zerwał jabłko.
Zdziwił się, że serce tak mocno mu bije.
Wiedział, że gdyby zobaczyła go matka, Martinian i pół tuzina innych osób, 
potrząsnęliby 
smutno głowami niczym chór w jednej z rzadko wystawianych tragedii dawnych 
trakezyjskich 
poetów. Wszyscy mówili, że Crispin robi różne rzeczy tylko dlatego, że wie, iż 
nie powinien ich 
robić. Jego matka nazywała to przekorą zachowania.
Być może. On sam tak nie uważał. Jabłko było dojrzałe, a poza tym smaczne.
Rzucił je na ziemię do innych, już opadłych, dla małych zwierząt, i wstał, żeby 
wrócić na 
mur. Nie musi być łakomy albo dziecinny. Udowodnił sobie i czuł się dziwnie 
zadowolony 
z siebie. W pewien sposób rozliczył się ze swoją młodością.
– Niektórzy niczego nie mogą się nauczyć, prawda?
Stojąc zjedna stopą na gałęzi, a drugą na murze, Crispin bardzo szybko spojrzał 
w dół. Nie 
ptak, nie zwierz, nie duch z półświata powietrza i cienia. W sadzie stał, 
patrząc w górę na 
Crispina, mężczyzna z bujną brodą i niemodnie długimi siwymi włosami, wsparty na 
lasce, 
widziany pod tym kątem w niewłaściwej perspektywie.
Crispin zaczerwienił się i wymamrotał z ogromnym skrępowaniem:
– Mawiano, że ten sad jest nawiedzony. Chciałem... sam to sprawdzić.
– I sprawdziłeś? – zapytał łagodnie starzec, niewątpliwie Zoticus.
– Chyba tak. – Crispin stanął na murze. – Jabłko było dobre.
– Tak dobre, jak wiele lat temu?
– Nie bardzo pamiętam. Naprawdę... Crispin przerwał. Ukłucie strachu.
– Skąd... skąd wiesz, że tu byłem? Wtedy, dawno temu?
– Zakładam, że jesteś Caiusem Crispusem? Przyjacielem Martiniana. Crispin 
postanowił 
usiąść na murze. Czuł dziwną słabość w nogach.
– Tak. Mam dla ciebie prezent. Od jego żony.
– Carissa. Wspaniała kobieta! Mam szczerą nadzieję, że to szalik. Okazuje się, 
że teraz, 
kiedy zbliża się zima, są mi potrzebne szaliki. Starość. Muszę ci powiedzieć, że 
to straszna rzecz. 
Skąd wiem, że już tu byłeś? Niemądre pytanie. Zejdź. Lubisz napar z liści mięty?
Crispinowi wcale się ono nie wydawało niemądre. Przez chwilę zwlekał z 
odpowiedzią.
– Pójdę po prezent – powiedział i zszedł – gdyby skoczył, pozbawiłby się 
wszelkiej godności 
– po drugiej stronie muru. Podniósł paczkę z trawy, strzepnął z niej kilka 
mrówek i poszedł drogą 
do bramy, oddychając głęboko, by się uspokoić.
Zoticus czekał, opierając się na lasce i trzymając przy sobie dwa duże psy. 
Otworzył przed 
Crispinem bramę. Psy obwąchały mozaicystę, ale na rozkaz wróciły do nogi. 
Zoticus 
poprowadził gościa do domu, przecinając uporządkowany, niewielki dziedziniec. 
Crispin 
zobaczył, że drzwi są otwarte.
– Może zjedzmy go od razu?
Crispin zatrzymał się. Dziecięce przerażenie. To najgorsze, z którego rodzą się 
koszmary na 
całe życie. Podniósł wzrok. Głos był leniwy, arystokratyczny, wyraźny. Należał 
do ptaka 
siedzącego na gałęzi jesionu nieopodal drzwi.
– Zachowuj się, Linon. To gość – rzekł Zoticus z naganą.
– Gość? Wspina się na mur? Kradnie jabłka?
– No cóż, zjedzenie go nie stanowiłoby raczej właściwej reakcji, a filozofowie 
uczą, że 
proporcja to istota zacnego życia, prawda?
Crispin, oszołomiony i walczący ze strachem, usłyszał, że ptak demonstracyjnie 
prycha 
z dezaprobatą. Przyjrzawszy mu się bliżej, stwierdził nagle, że to nie jest 
prawdziwy ptak. To był 
przedmiot. Wyrób rzemieślniczy.
Mówiący. Chyba że...
– To ty za niego mówisz! – powiedział szybko. – Wysyłasz swój głos? Tak jak 
robią to 
czasem aktorzy na scenie?
– Na myszy i krew! A teraz nas obraża!
– Przyniósł szalik od Carissy. Zachowuj się, Linon.
– Weź ten szalik, a potem pozwól nam go zjeść.
Crispin poczuł, że nagle ogarnia go gniew, i powiedział bez ogródek:
– Jesteś przedmiotem ze skóry i metalu. Nie możesz niczego zjeść. Nie strasz 
mnie.
Zoticus zerknął szybko na niego zaskoczony i głośno się roześmiał; 
nieoczekiwanie tubalny 
dźwięk wypełnił przestrzeń przed drzwiami jego domu.
– To cię czegoś nauczy, Linon! – powiedział. – Jeśli cokolwiek jest cię w stanie 
czegokolwiek nauczyć.
– Tylko tego, że mamy dziś rano niewychowanego gościa.
– Przecież chcesz go zjeść. Pamiętasz?
– Jestem tylko ptakiem. Pamiętasz? Właściwie wygląda na to, że nawet mniej niż 
ptakiem. 
Jestem przedmiotem ze skóry i metalu.
Crispin miał przemożne wrażenie, że gdyby to małe szarobrązowe coś o szklanych 
oczach 
mogło się poruszać, to odwróciłoby się do niego plecami albo odleciało, oburzone 
i zranione 
w swej dumie.
Zoticus podszedł do drzewa, przekręcił śrubki na każdej z nóżek ptaka, 
rozluźniając ich 
uchwyt na gałęzi, i wziął go do ręki.
– Chodź – powiedział. – Woda się zagotowała, a mięta została zebrana dziś rano.
Mechaniczny ptak milczał, wtulony w jego wolną dłoń. Wyglądał jak dziecięca 
zabawka. 
Crispin wszedł za Zotikiem do domu. Psy ułożyły się na dziedzińcu.
Napar był doskonały. Crispin, spokojniejszy, niż się spodziewał, zastanawiał 
się, czy stary 
alchemik nie dodał do niego czegoś oprócz mięty, ale nie zapytał. Zoticus stał 
przy stole i oglądał 
mapę dostarczoną przez kuriera, którą Crispin wyjął z wewnętrznej kieszeni 
płaszcza.
Rozejrzał się. Pokój frontowy był komfortowo wyposażony, jakby jego właścicielem 
był 
zamożny gospodarz. Żadnych porozcinanych nietoperzy ani garnków z gotującymi się 
zielonymi 
czy czarnymi płynami, żadnych pentagramów wyrysowanych kredą na drewnianej 
podłodze. 
Były, owszem, księgi i zwoje, jak przystało na uczonego i nieoczekiwanie 
zamożnego człowieka, 
ale poza nimi nic nie wskazywało na magię czy chiromancję. Co prawda Crispin 
zauważył pół 
tuzina sztucznych ptaków z rozmaitych materiałów, usadowionych na półkach albo 
oparciach 
krzeseł, które wywołały w nim niepokój. Żaden z nich jeszcze się nie odezwał, a 
ten mały 
imieniem Linon leżał w milczeniu na boku na stole przy palenisku. Crispin nie 
miał jednak 
wątpliwości, że każdy z nich, gdyby tylko zechciał, mógłby do niego przemówić.
Zdumiewało go, że tak spokojnie to przyjął. Z drugiej strony, miał dwadzieścia 
pięć lat na 
oswojenie się z tą wiedzą.
– Cesarskie zajazdy pocztowe za każdym razem, kiedy tylko się da – mruczał 
Zoticus 
z głową wciąż pochyloną nad mapą i wygiętym, wypolerowanym szkiełkiem w ręce, 
które 
przybliżało obraz. – Gdzie indziej wygody i jedzenie nie są godne zaufania.
Crispin skinął głową, wciąż zamyślony.
– Wiem, psie mięso zamiast koniny albo wieprzowiny.
Zoticus podniósł wzrok z krzywym uśmiechem.
– Psina jest całkiem dobra – stwierdził. – Ryzykuje się ludzkie mięso w 
kiełbasce.
Crispin z trudem zachował spokój.
– Rozumiem – rzekł. – Jestem pewien, że dobrze je przyprawiają.
– Czasami – odparł Zoticus, wracając do mapy. – Szczególnie uważaj w Sauradii, 
która 
jesienią może być niespokojna.
Crispin obserwował go. Zoticus ujął pióro i robił jakieś zapiski na mapie.
– Uroczystości plemienne?
Alchemik zerknął w górę, zmarszczywszy brwi. Miał mocne rysy, głęboko osadzone 
niebieskie oczy i nie był tak stary, jak mogły to sugerować siwe włosy i laska.
– No właśnie. I świadomość, że aż do wiosny znów będą pozostawieni właściwie 
samym 
sobie, mimo dużego obozu wojskowego pod granicą z Trakezją i żołnierzy w 
Megarium. Te 
sauradyjskie plemiona to osławieni zimowi rozbójnicy. Zwracam ci też uwagę, że, 
o ile dobrze 
pamiętam, mają żwawe kobiety. – Uśmiechnął się lekko do siebie i wrócił do 
robienia notatek na 
mapie.
Crispin wzruszył ramionami. Upił łyk herbatki. Za wszelką cenę usiłował odwrócić 
myśli od 
kiełbasek.
Niektórzy mogliby potraktować tę długą jesienną podróż jako przygodę samą w 
sobie, ale nie 
Caius Crispus. Lubił mury własnego miasta, solidne dachy chroniące przed 
deszczem, znajomych 
kucharzy i swoją łaźnię. Jeśli mógł wybierać rozrywkę, zawsze wolał napocząć 
nową beczułkę 
wina z Megarium czy z winnic leżących na południe od Rhodias. Niegdyś przygodą 
było 
projektowanie i układanie mozaiki. Przemierzanie wilgotnych, smaganych wiatrem 
dróg Sauradii 
czy Trakezji i wystrzeganie się drapieżców – także tych dwunożnych – by nie stać 
się czyjąś 
kiełbaską, zdecydowanie nie stanowiło przygody i nie czyniło nią nawet radosne 
mamrotanie 
jakiegoś starca o żwawych kobietach.
– Mimo wszystko wciąż chciałbym usłyszeć odpowiedź na moje pytanie, niezależnie 
od 
tego, czy jest ono głupie czy nie – odezwał się Crispin. – Skąd wiedziałeś, że 
już tu kiedyś 
byłem?
Zoticus odłożył pióro i poprawił się na ciężkim krześle. Do jego wysokiego 
oparcia 
przymocowany był śrubami, które mocno zwierały jego szpony, jeden z 
mechanicznych ptaków 
– sokół ze srebrzystobrunatnym ciałem i oczyma lśniącymi bladożółtymi 
klejnotami, zupełnie 
niepodobny do niepozornego, przypominającego wróbla Linona. Patrzył wrogo na 
Crispina.
– Przecież wiesz, że jestem alchemikiem.
– Tak powiedział Martinian. Wiem również, że większość posługujących się tym 
mianem to 
oszuści, pozbawiający naiwnych ludzi pieniędzy i przedmiotów.
Crispina dobiegł jakiś dźwięk od strony paleniska. To mogła się obsunąć jakaś 
kłoda – choć 
nie był tego pewien.
– To całkowita prawda – rzekł Zoticus, niewzruszony. – Większość to oszuści. 
Niektórzy 
nimi nie są. Jestem jednym z nich.
– Ach, tak. To znaczy, że znasz przyszłość, potrafisz sprowadzać namiętną 
miłość, 
przeganiać zarazę i znajdować wodę? – Crispin wiedział, że brzmi to zaczepnie. 
Nic nie mógł na 
to poradzić. Zoticus wbił w niego wzrok.
– Właściwie tylko to ostatnie, a i to nie zawsze. Nie. To znaczy, że czasami, z 
deprymująco 
zmiennym szczęściem, potrafię widzieć i robić to, czego nie potrafi większość 
mężczyzn. 
I znaczy, że potrafię dostrzegać w mężczyznach i kobietach to, czego nie 
dostrzegają w nich inni. 
Pytasz, skąd cię znam? Ludzie mają aurę, osobowość. Od dzieciństwa do śmierci 
niewiele się ona 
zmienia. Bardzo mało osób waży się zakradać do mego sadu, co, jak możesz się 
domyślać, jest 
wielce korzystne dla kogoś mieszkającego samotnie na wsi. Byłeś tam raz. Dziś 
rano znów 
wyczułem twoją obecność. Trawiącego cię teraz gniewu nie znalazłem u dziecka, 
choć i wtedy 
widać było, że coś utraciłeś. Reszta zmieniła się niewiele. Nie jest to tak 
skomplikowane 
wyjaśnienie, prawda? – zapytał łagodnie.
Crispin spojrzał na niego, trzymając naczynie z napojem w obu dłoniach. Zerknął 
na 
wysadzanego klejnotami sokoła, wczepionego w oparcie ciężkiego krzesła 
alchemika.
– A one? – zapytał, pomijając uwagi na swój temat.
– No cóż. O to przecież chodzi w alchemii, prawda? Przemiana jednej substancji w 
inną, 
dowodzenie pewnych rzeczy na temat istoty świata. Robienie złota z metali. 
Ożywianie tego, co 
martwe. Potrafię sprawić, by substancja nieożywiona myślała i mówiła oraz 
zachowywała duszę.
Powiedział to tak, jakby opisywał umiejętność sporządzania herbatki miętowej, 
którą pili.
Crispin popatrzył na ptaki zgromadzone w pokoju.
– Dlaczego... ptaki? – zadał pytanie, pierwsze z całego tuzina, jakie przyszło 
mu do głowy. 
„Ożywianie tego, co martwe”.
Zoticus spuścił wzrok, znów uśmiechając się jakby do siebie. Odezwał się po 
chwili:
– Sam kiedyś chciałem pojechać do Sarancjum. Miałem wielkie ambicje, chciałem 
zobaczyć 
cesarza i otrzymać od niego zaszczyty, bogactwo, kobiety i chwałę świata. W 
kilka lat po 
wstąpieniu na Złoty Tron Apiusz zapoczątkował modę na mechaniczne zwierzęta. 
Ryczące lwy 
w sali tronowej. Niedźwiedzie wspinające się na tylne łapy. I ptaki. Wszędzie 
chciał mieć ptaki. 
Ptaki śpiewające we wszystkich jego pałacach. Rzemieślnicy z całego świata 
przysyłali mu swoje 
najlepsze dzieła: wystarczyło je nakręcić, by bez końca śpiewały fałszywie jakiś 
pean na cześć 
Dżada albo wiejską śpiewkę, aż chciało się cisnąć nimi o ścianę i patrzeć, jak 
trybiki rozpryskują 
się na wszystkie strony. Słyszałeś któregoś z nich? Niektóre były bardzo miłe 
dla oka. 
A wydawane przez nie dźwięki mogą być przyjemne – z początku.
Crispin skinął głową. Razem z Martinianem ozdabiali dom senatora w Rhodias.
– Uznałem – ciągnął Zoticus – że mógłbym spisać się lepiej. O wiele lepiej. Że 
mógłbym 
tworzyć ptaki, które mówiłyby same z siebie. I myślały. I że te owoce długich 
studiów, pracy 
oraz... pewnego niebezpieczeństwa będą moimi przepustkami do światowej sławy.
– Co się stało?
– Nie pamiętasz? Nie, to niemożliwe. Apiusz pod wpływem swego wschodniego 
patriarchy 
zaczął oślepiać alchemików i chiromantów, a przez pewien czas nawet prostych 
astrologów. 
Duchowni słonecznego boga zawsze bali się jakichkolwiek innych ścieżek do władzy 
czy 
zrozumienia w świecie. Stało się oczywiste, że przybycie do Miasta z ptakami 
mającymi dusze 
i mówiącymi to, co myślą, prowadzi do oślepienia, jeśli nie śmierci. – Zoticus 
mówił to z kwaśną 
miną.
– Zostałeś więc tutaj?
– Zostałem. Po... kilku długich podróżach. Tak się złożyło, że głównie jesienią. 
Ta pora roku 
przyprawia mnie o niepokój nawet teraz. Podczas tych podróży nauczyłem się 
jednak, jak robić 
to, co zamierzałem. Jak sam widzisz. Natomiast nie dotarłem do Sarancjum. Trochę 
tego żałuję. 
Teraz jestem już za stary.
Crispin, który jeszcze raz usłyszał w myślach słowa alchemika, coś sobie 
uświadomił. 
„Duchowni słonecznego boga”.
– Nie jesteś dżadytą, prawda? Zoticus uśmiechnął się i potrząsnął głową.
– To dziwne – rzekł sucho Crispin. – Nie wyglądasz na Kindatha. Zoticus 
roześmiał się. 
Z okolic paleniska znów dobiegł ten dźwięk. To prawie na pewno kłoda.
– Mówiono mi, że wyglądam – odparł. – Ale nie, dlaczegóż miałbym zamieniać jedną 
ułudę 
na inną?
Crispin skinął głową. Zważywszy na wszystko, nie był zaskoczony.
– Jesteś poganinem?
– Owszem, czczę dawnych bogów. Oraz ich filozofów. Razem z nimi wierzę, iż 
błędem jest 
ograniczać nieskończoną dziedzinę boskości do jednego – czy nawet kilku 
wyobrażeń, bez 
względu na to, jak wspaniale mogą wyglądać na kopule czy dysku.
Crispin usiadł na stołku naprzeciwko starca. Znów upił herbatki z kubka. Poganie 
nie byli tak 
niespotykani w Bachiarze wśród Antów – co mogło wyjaśniać, dlaczego Zoticus 
wiódł 
bezpiecznie życie w tej okolicy – ale i tak była to nadzwyczaj szczera rozmowa.
– Mógłbym sobie wyobrazić – rzekł – że dżadyccy nauczyciele, a z tego, co wiem, 
choć jest 
to wiedza niewielka, także Kindalhowie, po prostu powiedzieliby, iż wszystkie 
rodzaje boskości 
mogą się zawrzeć w jednym, jeśli tylko jest on wystarczająco potężny.
– Owszem – zgodził się pogodnie Zoticus. – Albo w dwóch według prawdziwych 
wyznawców Heladika czy trzech z księżycami i słońcem Kindathów. Moim zdaniem 
wszyscy oni 
byliby w błędzie, ale tak właśnie by mówili. Czy zaczniemy omawiać naturę 
boskości, Caiusie 
Crispusie? W takim razie potrzebowaliśmy czegoś więcej niż naparu z mięty.
Crispin prawie się roześmiał.
– I więcej czasu. Wyruszam za dwa dni i mam jeszcze do załatwienia wiele spraw.
– Oczywiście. A starcze filozofowanie raczej cię teraz nie pociąga, jeśli w 
ogóle byłoby to 
możliwe. Zaznaczyłem na twojej mapie zajazdy, które są według mnie do przyjęcia, 
oraz te, 
których należy szczególnie unikać. Ostatnie podróże odbywałem ponad dwadzieścia 
lat temu, ale 
mam swoje źródła informacji. Podam ci też dwa imiona w Mieście. Sądzę, że obu 
tym osobom 
można zaufać, choć nie we wszystkim, co wiesz i robisz.
Wyraził się jasno. Crispin pomyślał o młodej królowej w komnacie oświetlonej 
blaskiem 
świec i zamyślił się, nic jednak nie powiedział. Zoticus podszedł do stołu, 
wziął pergaminową 
kartę i coś na niej napisał. Złożył ją dwa razy i podał Crispinowi.
– Bądź ostrożny w ostatni dzień tego miesiąca i pierwszy dzień następnego. Gdyby 
udało ci 
się załatwić postój w jakimś zajeździe pocztowym, rozsądnie byłoby w te dni nie 
podróżować. 
Sauradia będzie... zmieniona.
Crispin spojrzał na niego pytająco.
– Dzień Zmarłych. Rozważny cudzoziemiec nie wychodzi wtedy w tej prowincji na 
dwór. 
W Trakezji będziesz bezpieczniejszy. Do czasu, gdy dotrzesz do samego Miasta i 
będziesz 
musiał wyjaśnić, dlaczego nie jesteś Martinianem. To powinno być zabawne.
– Zaiste – odparł Crispin. Unikał myśli o tej chwili. Ma dość czasu. To długa 
podróż. 
Rozłożył kartę, odczytał imiona.
– Ten pierwszy to lekarz – wyjaśnił Zoticus. – To zawsze się przydaje. Drugie 
imię nosi 
moja córka.
– Kto taki? – Crispin aż zamrugał oczyma.
– Córka. Nasienie moich lędźwi. Dziecko płci żeńskiej. – Zoticus roześmiał się. 
– Jedno 
z nich. Mówiłem ci: w młodości trochę podróżowałem.
Z dziedzińca dobiegło szczekanie. Z głębi domu wynurzył się służący o pociągłej 
twarzy 
i opadających ramionach, powoli podszedł do drzwi, wyszedł na zewnątrz i uciszył 
psy. Usłyszeli 
jakieś głosy. Po chwili służący wszedł do pokoju, niosąc dwa dzbanki.
– Przyszedł Silavin, panie. Mówi, że jego świnia wyzdrowiała. Przyniósł miód. 
Obiecuje 
szynkę.
– Wspaniale! – zawołał Zoticus. – Zanieś miód do piwnicy.
– Mamy tam trzydzieści dzbanków, panie – oznajmił ponuro służący.
– Trzydzieści? Aż tyle? Coś takiego. No dobrze... nasz przyjaciel weźmie ze sobą 
po jednym 
dla Carissy i Martiniana.
– I tak zostanie dwadzieścia sześć – obliczył służący o posępnej twarzy.
– Co najmniej – zgodził się Zoticus. – Będziemy mieli słodką zimę. Ogień pali 
się dobrze, 
Clovisie, możesz odejść.
Clovis wyszedł przez wewnętrzne drzwi – zanim się zamknęły, Crispin dostrzegł 
korytarz, 
a na jego końcu kuchnię.
– Twoja córka mieszka w Sarancjum? – zapytał.
– Jedna z nich. Jest prostytutką.
Crispin znów zamrugał.
Zoticus zrobił kwaśną minę.
– No może niezupełnie. Tancerką. O ile rozumiem tamtejszy teatr, to prawie to 
samo, ale tak 
naprawdę nie wiem. Nigdy jej nie widziałem. Czasami przysyła mi listy. Potrafi 
pisać.
Crispin jeszcze raz popatrzył na imię zapisane na pergaminie. Shirin. Była też 
nazwa ulicy. 
Podniósł wzrok.
– Trakezyjka?
– Jej matka była Trakezyjka. Jak mówiłem, trochę podróżowałem. Niektóre dzieci 
do mnie 
pisują.
– Niektóre?
– Wiele z nich jest obojętnych na los biednego ojca, zmagającego się ze 
starczym, samotnym 
życiem pędzonym wśród barbarzyńców.
Jego oczy skrzyły się rozbawieniem, a ton zaprzeczał słowom. Crispin siłą 
przyzwyczajenia 
najpierw stłumił ochotę do śmiechu, a potem przestał z nią walczyć.
– Miałeś przeszłość pełną przygód.
– Niespecjalnie. Szczerze mówiąc, bardziej porywające są moje obecne studia. 
Kobiety 
ogromnie mnie rozpraszały. Właściwie teraz jestem od tego wolny, dzięki bogom. 
Sądzę, że 
dopiero teraz właściwie pojmuję niektórych filozofów, a to jest przygoda 
duchowa. Weźmiesz 
jednego z ptaków? Jako dar ode mnie?
Crispin gwałtownie odstawił kubek, rozlewając nieco płynu na stół. Chwycił mapę, 
by nie 
zamokła.
– Co? Dlaczego miałbyś?...
– Martinian to mój bliski przyjaciel. Jesteś jego kolegą, prawie synem. Udajesz 
się w daleką 
podróż do niebezpiecznego miejsca. Jeżeli postarasz się trzymać go w ukryciu, 
jeden z ptaków 
będzie ci pomocny. Widzą i słyszą. Mogą być choćby towarzyszami podróży. – 
Alchemik 
zawahał się. – Miło mi jest pomyśleć... że jedno z moich dzieł jednak dotrze z 
tobą do 
Sarancjum.
– Och, wspaniale. Mam chodzić pod arkadami Miasta, rozmawiając z towarzyskim 
sokołem 
wysadzanym klejnotami? Chcesz, bym został oślepiony zamiast ciebie?
Zoticus uśmiechnął się lekko.
– Gdyby tak było, nie wybrałbym takiego prezentu. Nie. Potrzebna będzie 
dyskrecja, ale 
można z nimi rozmawiać i w inny sposób. Rozmawiać z tym, którego potrafisz 
usłyszeć 
w duchu. Nie zostałeś wyszkolony i to nic pewnego, Caiusie Crispusie. Obawiam 
się, że w mojej 
sztuce nie ma nic pewnego. Jeśli jednak potrafisz usłyszeć jednego z ptaków, 
możesz go sobie 
wziąć. W akcie słyszenia można osiągnąć zespolenie. Wkrótce dowiemy się, czy ci 
się uda. – 
Głos mu się zmienił. – Wszystkie macie sformułować dla naszego gościa jakąś 
myśl.
– Nie bądź śmieszny! – burknęła sowa przykręcona do grzędy obok drzwi 
wejściowych.
– Głupi pomysł! – stwierdził żółtooki sokół siedzący na wysokim oparciu krzesła 
Zotika. 
Crispin wyobrażał sobie, jak ptak wbija w niego wzrok.
– Rzeczywiście – odezwał się z przeciwległego krańca pokoju jastrząb, którego 
Crispin 
wcześniej nie zauważył. – Już sam zamysł jest nieprzyzwoity. – Pamiętał ten 
znudzony głos. 
Sprzed dwudziestu pięciu lat. Wszystkie brzmiały dokładnie tak samo. Zadrżał 
mimowolnie. 
Jastrząb dodał: – To złodziejaszek. Niewart zwracania się do niego. Nie 
zamierzam uczynić mu 
tego honoru.
– Dosyć! To rozkaz – rzekł Zoticus. Głos miał nadal łagodny, lecz pojawiła się w 
nim twarda 
nuta. – Przemówcie do niego w duchu. Natychmiast.
Crispin po raz pierwszy zaznał wrażenia, iż tego człowieka należy się bać. Kiedy 
alchemik 
mówił w ten sposób, jego zniszczone, twardo ciosane rysy zmieniały się w sposób, 
który 
wyraźnie mówił, że w swoim życiu człowiek ów widział i robił mroczne rzeczy. On 
przecież 
skonstruował te ptaki. Te przedmioty, które widzą i słyszą. I mówią do niego. W 
jednej chwili 
Crispin uświadomił sobie, co mu się proponuje. Poczuł, że mocno splótł dłonie.
W pokoju zapadła cisza. Niepewny, co ma robić, Crispin patrzył na alchemika i 
czekał.
Coś usłyszał. A może tak mu się tylko wydawało. Zoticus spokojnie sączył napar.
– I jak? Usłyszałeś coś? – Głos znów miał całkiem łagodny.
Crispin nie usłyszał żadnego dźwięku.
Odpowiedział z namysłem, wahając się, walcząc z zimnym strachem:
– Chyba... właściwie jestem pewien, że coś... usłyszałem.
– Co mianowicie?
– Chyba... jakby ktoś powiedział: „Na myszy i krew”.
Od stołu przy palenisku dobiegł skrzek czystego oburzenia.
– Nie! Nie, nie i nie! Na przeżute kości szczura wodnego, nie pójdę z nim! Wrzuć 
mnie do 
ognia! Wolę zginąć!
Oczywiście Linon. Mały brązowo-ciemnoszary wróbel, a nie jastrząb, sowa albo 
wielkopański żółtooki sokół czy choćby jeden z wyglądających na wieszcze kruków, 
siedzących 
na półce zawalonej książkami.
– Ty nawet w pełni nie żyjesz, Linon. Nie dramatyzuj. Niewielka podróż dobrze ci 
zrobi. 
Może nauczy cię dobrych manier.
– Dobrych manier? Po tylu latach oddaje mnie jak znoszony płaszcz jakiemuś 
obcemu i mówi 
o dobrych manierach?
Crispin przełknął ślinę i, naprawdę obawiając się tego, co kryło się za tym 
ćwiczeniem, 
wysłał myśl, nic nie mówiąc:
– Nie prosiłem o to. Mam odmówić przyjęcia tego daru?
– Imbecyl!
To przynajmniej potwierdziło pewną rzecz. Crispin spojrzał na alchemika.
– Czy ty słyszysz... słyszałeś, co do mnie powiedział?
Zoticus potrząsnął głową. Miał osobliwą minę.
– Wyznaję, że uczucie jest dziwne. Zrobiłem to przedtem tylko raz i wtedy było 
inaczej.
– Jestem... chyba zaszczycony. To znaczy jestem oczywiście zaszczycony. Wciąż 
jednak 
mam zamęt w głowie. Nie prosiłem o to.
– No, dalej. Poniż mnie.
– Ja myślę – rzekł Zoticus. Już się nie uśmiechał. Nie wyglądało też na to, by 
usłyszał ptaka. 
Obracał w palcach gliniany kubek. Sokół siedzący na oparciu krzesła wbijał swe 
wrogie, lśniące 
spojrzenie w Crispina. – Nie bardzo mogłeś prosić o coś, czego nie pojmujesz. 
Ani tego ukraść, 
jak jabłko.
– To nieuprzejme – stwierdził Crispin, powstrzymując wybuch gniewu. Zoticus 
zaczerpnął 
tchu.
– To prawda. Wybacz mi.
– Możemy to odwołać, prawda? Nie mam zamiaru wplątywać się w półświat. Czy 
wszyscy 
chiromanci w Sarancjum mają takie stworzenia? Jestem mozaicystą. Kiedy tam 
dotrę, nie chcę 
być niczym więcej. Jeśli pozwolą mi żyć.
Prawie niczym więcej. Miał do przekazania wiadomość, jeśli mu się to uda. Podjął 
się tego.
– Wiem. Wybacz mi. I wiedz, że szarlatani na cesarskim dworze albo ci, co na 
życzenie 
tłumu w hipodromie rzucają przekleństwa na woźniców, nie potrafią zrobić czegoś 
takiego. 
Jestem tego mniej więcej pewien.
– Żaden z nich? Ani jeden? Ze wszystkich śmiertelnych dzieci Dżada na ziemi 
tylko ty 
potrafisz... robić stworzenia takie jak te ptaki? Jeśli potrafisz ty...
– ...to dlaczego nie ktoś jeszcze? Oczywiste. Zrozumiałe pytanie.
– A oczywista odpowiedź to?... – Sarkazm, stary druh, ostatnio zawsze był w 
pobliżu.
– Że jest możliwe, ale raczej nieprawdopodobne, by ktoś się tego nauczył, i nie 
sądzę, że tak 
się stało. Odkryłem... moim zdaniem jedyną ścieżkę do pewnego rodzaju władzy. 
Znalazłem ją 
podczas moich podróży, w... mocno strzeżonym miejscu i przy pewnej dozie ryzyka.
Crispin skrzyżował ramiona.
– Rozumiem. Zwój z zaklęciami i pentagramami? Gotowana krew powieszonego 
złodzieja 
i siedmiokrotne obiegnięcie drzewa przy blasku obu księżyców? A jeśli ostatnie 
okrążenie 
wykona się źle, to zostaje się zamienionym w żabę?
Zoticus zignorował zaczepkę. Po prostu spojrzał w milczeniu na Crispina spod 
gęstych, 
ściągniętych brwi. Po chwili Crispin poczuł wstyd. Może czuć się wytrącony z 
równowagi, to 
niezbyt zgrabne narzucenie magii może być przerażające, ale to jednak był 
prezent, nad wyraz 
hojny, a implikacje tego, co alchemik rzeczywiście tu osiągnął...
– Jeśli potrafisz robić coś takiego... jeśli te ptaki myślą i mówią z własnej... 
woli... to 
powinieneś być najbardziej czczonym człowiekiem naszych czasów!
– Sława? Trwałe imię rozbrzmiewające echem przez stulecia? To chyba mogłoby 
okazać się 
miłe, jakaś pociecha w starości, ale raczej nie mogłoby do tego dojść... Pomyśl 
chwilę.
– Myślę. Dlaczego nie?
– Władza bywa przejmowana przez większą władzę. Ta magia nie jest szczególnie... 
zastraszająca. Żadnych kul ognistych z półświata rodem czy zaklęć 
sprowadzających śmierć. 
Żadnego przechodzenia przez mury czy przelatywania nad nimi w niewidzialnej 
postaci. 
Zaledwie sztuczne ptaki z... duszami i głosami. Drobnostka, ale jak mógłbym 
obronić siebie 
czyje, gdyby wiedziano, że tu się znajdują?
– Ale dlaczego...
– Jak patriarcha w Rhodias albo nawet duchowni w sanktuarium, które odbudowujesz 
pod 
Vareną, potraktowaliby koncept pogańskiej magii umieszczającej duszę w 
sztucznych ptakach? 
Jak myślisz, spaliliby mnie czy ukamienowali? To trudna decyzja doktrynalna. A 
królowa? Czy 
Gisel, wznosząc się nad pobożność, nie dostrzegłaby zalet w pomyśle, by ukryte 
ptaki słuchały 
jej wrogów? Albo cesarz w Sarancjum: podobno Waleriusz II ma najsprawniejszą 
sieć 
szpiegowską w historii cesarstwa, czy to na wschodzie, czy na zachodzie. Gdyby 
rozniosła się 
pogłoska o tych ptakach, to jakie miałbym szanse na spokojne życie albo nawet 
przeżycie? – 
Zoticus potrząsnął głową. – Nie, zastanawiałem się nad tym przez wiele lat. 
Wydaje się, że 
przeznaczeniem pewnych osiągnięć czy wiedzy jest pojawić się, a potem zniknąć 
w zapomnieniu.
Crispin spojrzał teraz na alchemika w zamyśleniu.
– Czy to trudne?
– Co? Stworzenie ptaków? Owszem.
– Tego jestem pewien. Pytałem o życie ze świadomością, że świat nie może poznać, 
czego 
dokonałeś.
Zoticus sączył herbatkę.
– Oczywiście, że tak – powiedział w końcu. Potem wzruszył ramionami, uśmiechając 
się 
ironicznie. – Alchemia zawsze jednak była sztuką tajemną, o czym wiedziałem, 
kiedy zacząłem 
ją zgłębiać. Pogodziłem się z tym. Będę się cieszył w tajemnicy, w głębi duszy.
Crispinowi nie przychodziła do głowy żadna odpowiedź. Ludzie rodzili się i 
umierali, 
chcieli, by coś po nich żyło – poza granicami masowego kurhanu czy nawet 
wyrytego, zbyt 
szybko znikającego napisu na nagrobku. Zaszczytne imię, świece zapalane w 
pamięci, dzieci, 
które te świece mogą zapalać. Wielcy tego świata gonili za sławą. Artysta mógł 
marzyć 
o stworzeniu dzieła, które przetrwa i będzie dawało świadectwo jego kunsztowi. O 
czym marzył 
alchemik?
Zoticus obserwował go.
– Kiedy się nad tym zastanowić, to ten ptak jest... dobrym towarzyszem. Wcale 
nie rzuca się 
w oczy, jest właściwie bezbarwny. Żadnych klejnotów, które by przyciągały uwagę, 
a jest na tyle 
mały, by uchodzić za jakąś pamiątkę, rodzinny talizman. Nie wzbudzisz żadnych 
podejrzeń. 
Z łatwością można coś wymyślić.
– Bezbarwny? Bezbarwny? Na bogów! Dosyć tego! Oficjalnie domagam się – odezwał 
się 
głośno ptak imieniem Linon – wrzucenia do ognia. Nie mam zamiaru wysłuchiwać 
podobnych 
rzeczy. Ani czegokolwiek innego. Mam złamane serce.
Kilka innych ptaków wydawało dźwięki świadczące o pełnym arystokratycznej 
wyniosłości 
rozbawieniu.
Z wahaniem, próbując swych umiejętności, Crispin wysłał myśl: On chyba nie 
chciał cię 
obrazić. Według mnie... boleje nad tym, co zaszło.
– Zamknij się – odpowiedział bez ogródek ptak, który potrafił mówić w jego 
umyśle.
Mimo swoich praktycznych argumentów, Zoticus rzeczywiście wyglądał na 
zaniepokojonego: wyraźnie usiłował pogodzić się faktem, że w głębokiej ciszy 
panującej 
w pokoju jego gość usłyszał w myślach tego właśnie ptaka.
Crispin – obecny tutaj tylko dlatego, że Martinian najpierw wyparł się samego 
siebie przed 
cesarskim kurierem, a potem wysłał Crispina po informacje o drogach do Sarancjum 
– który nie 
prosił o żaden dar, teraz rozmawiał w myślach z wrogo nastawionym, niedorzecznie 
wrażliwym 
ptakiem zrobionym ze skóry i – czego? – cyny albo żelaza. Nie miał pewności, czy 
bardziej jest 
zły, czy zaniepokojony.
– Jeszcze mięty? – zapytał po chwili milczenia alchemik.
– Chyba nie, dziękuję – odparł Crispin.
– Lepiej podam ci kilka szczegółów. Dla wyjaśnienia.
– Dla wyjaśnienia. Tak. Proszę – rzekł Crispin.
– Mam złamane serce – powtórzył wróblowaty ptak, tym razem w jego myślach.
– Zamknij się – odparował Crispin z niekłamaną satysfakcją.
Poskutkowało. Crispin miał jednak świadomość istnienia ptaka, na granicy swych 
myśli 
niemal czuł urażoną obecność, niczym nocnego zwierzęcia tkwiącego poza plamą 
światła 
pochodni. Zaczekał, aż Zoticus naleje sobie świeżego naparu, po czym uważnie i w 
milczeniu 
słuchał alchemika, aż słońce sięgnęło zenitu jesiennego dnia w Bachiarze i 
zaczęło się zniżać ku 
zimnej ciemności. „Robienie złota z metali. Ożywianie tego, co martwe...”
Stary poganin, który umiał tchnąć w sztuczne ptaki patrycjuszowski głos, wzrok 
bez oczu, 
słuch bez uszu oraz duszę, powiedział mu kilka potrzebnych według niego rzeczy o 
ofiarowanym 
prezencie.
Pewne inne sprawy Crispin zrozumiał dopiero później.
* * *
– Ta bezwstydna dziwka cię pragnie! Ulegniesz jej? Ulegniesz?
Zachowując obojętny wyraz twarzy, Crispin szedł obok lektyki pani Massiny 
Baladii 
z Rhodias, niezwykle rasowej żony senatora, i uznał, że zawieszenie ptaka na 
rzemyku na szyi 
jak ozdoby było błędem. Jutro Linon znajdzie się w jednej z toreb podróżnych na 
grzbiecie muła 
człapiącego za nimi.
– Musisz być taki zmęczony – mówiła żona senatora głosem pełnym współczucia. 
Crispin 
wyjaśnił wcześniej, że lubi spacery na otwartej przestrzeni i nie lubi koni. To 
pierwsze było 
całkowicie nieprawdziwe, to drugie przeciwnie. – Gdybym tylko pomyślała o 
zabraniu lektyki 
mogącej pomieścić nas oboje. I oczywiście jedną z moich dziewcząt... przecież 
żadną miarą nie 
moglibyśmy korzystać z niej sami! – Żona senatora zachichotała. Zdumiewające.
Jej biały, lniany chiton, całkowicie nieodpowiedni do podróży, podjechał w górę 
– czego 
dama oczywiście nie zauważyła – na tyle, by odsłonić zgrabną kostkę. Crispin 
dostrzegł, że 
otacza ją złota bransoletka. Stopy, spoczywające na narzutach z jagnięcej wełny, 
miała tego 
ciepłego popołudnia bose, a paznokcie były pomalowane na głęboki odcień 
czerwieni, niemal 
fioletu. Wczoraj, gdy miała na sobie sandały, tak nie było. Zeszłego wieczoru w 
zajeździe ona 
albo jej służąca miała co robić.
– Na myszy i krew, założę się, że śmierdzi perfumami! Tak? Crispinie, śmierdzi?
Ptak nie miał węchu. Crispin postanowił nie odpowiadać. Tak się składało, że 
wokół damy 
unosił się tego dnia mocny aromat przypraw. Jej lektyka była okazała i nawet 
niosący ją 
i towarzyszący jej niewolnicy mieli znacznie lepsze odzienie – bladobłękitne 
tuniki i sandały 
ufarbowane na granatowo – niż Crispin. Reszta grupy – młode towarzyszki Massiny, 
trzej 
handlarze wina odbywający wraz ze służbą krótką podróż do Mylazji, a potem 
wzdłuż drogi 
nadbrzeżnej, duchowny zmierzający do Sauradii oraz dwóch innych podróżnych, 
udających się 
do tych samych leczniczych wód co dama – szła lub jechała na mułach nieco z 
przodu albo za 
nimi po szerokiej, dobrze wybrukowanej drodze. Uzbrojona konna eskorta Massiny 
Baladii, 
także odziana w delikatny błękit – który już jej tak bardzo nie pasował – 
jechała na przedzie 
i z tyłu kolumny.
Nikt z podróżnych nie pochodził z samej Vareny. Nikt nie mógł więc znać 
Crispina. 
Znajdowali się o trzy dni drogi od murów Vareny, wciąż w Bachiarze, na ruchliwym 
odcinku 
drogi. Już kilka razy musieli zejść na żwirową boczną ścieżkę, ustępując 
oddziałom łuczników 
i piechoty, odbywającym manewry. Trzeba było zachować na tej drodze pewną 
ostrożność. 
Dowódca eskorty damy wyraźnie dawał do zrozumienia, że za najbardziej 
niebezpieczną postać 
w okolicy uważa rudobrodego mozaicystę.
Zeszłego wieczoru Crispin i dama zjedli razem kolację w cesarskim zajeździe 
pocztowym.
Jedną z figur ostrożnego tańca Antów z cesarstwem było zezwolenie na 
umieszczenie trzech 
takich zajazdów wzdłuż ich własnej drogi prowadzącej od granicy z Sauradią do 
Vareny, a były 
też i inne zajazdy wzdłuż wybrzeża i głównej drogi do Rhodias. W zamian za to 
cesarstwo 
wpłaciło do antyjskich skrzyń pewną sumę pieniędzy i podjęło się sprawnego 
dostarczania 
poczty aż do bassanidzkiej granicy na wschodzie. Zajazdy reprezentowały 
delikatną obecność 
Sarancjum na półwyspie. Handel zawsze pociągał za sobą konieczność zapewnienia 
noclegów.
Inni z ich grupy, nie mając wymaganych cesarskich zezwoleń, musieli zadowolić 
się 
obskurnym domem noclegowym, który leżał nieco przed zajazdem. Pełne rezerwy 
zachowanie 
pani Massiny wobec pieszego rzemieślnika, ponieważ nawet nie miał wierzchowca, 
przeszło 
cudowną zmianę, gdy tylko żona senatora pojęła, że Martinian z Vareny ma prawo 
korzystania 
z cesarskich zajazdów, i to na podstawie zezwolenia podpisanego przez samego 
kanclerza 
Gezjusza z Sarancjum – dokąd, jak się wydawało, rzemieślnik podróżował, wezwany 
przez 
cesarza.
Otrzymał zaproszenie na kolację w jej towarzystwie.
Kiedy dama pojęła także, przy kapłonach pieczonych na rożnie i znośnym 
miejscowym 
winie, że temu rzemieślnikowi nie są obcy co lepsi mieszkańcy Rhodias i 
eleganckiego 
nadbrzeżnego kurortu Baiana, jako że wykonał dla nich kilka ładnych prac, jej 
stosunek do niego 
zmienił się i posunęła się nawet do wyjawienia mu w zaufaniu, że podróżuje do 
sanktuarium 
medycznego z powodów związanych z rodzeniem dzieci.
To się oczywiście zdarza całkiem często, jak dodała, odrzucając głowę. W gruncie 
rzeczy 
niektóre głupiutkie młode mężatki, jeśli po roku od zamążpójścia nie były przy 
nadziei, pobyt 
u ciepłych źródeł czy w szpitalach uważały za rzecz modną. Czy Martinian wie, że 
sama 
cesarzowa Alixana odbyła kilka podróży do leczniczych świątyń w pobliżu 
Sarancjum? To żadna 
tajemnica. Właśnie to zapoczątkowało tę modę. Oczywiście, biorąc pod uwagę 
wcześniejsze 
życie cesarzowej – czy Martinian wie, że oprócz... innych rzeczy zmieniła także 
swoje imię? – 
łatwo było się domyślić, jakie to wydarzenia z przeszłości w jakimś zaułku 
doprowadziły do 
tego, że nie może dać cesarzowi następcy tronu. Czy to prawda, że teraz farbuje 
włosy? Czy 
Martinian zna luminarzy w kompleksie cesarskim? Jakież to musi być ekscytujące.
Nie znał. Jej rozczarowanie było namacalne, lecz krótkotrwałe. Chyba miała pewne 
trudności 
ze znalezieniem dla swej obutej w sandał stopy takiego miejsca pod stołem, w 
którym by nie 
dotykała kostki Martiniana. Po kapłonach podano talerz ryb ze zbyt dużą ilością 
sosu, oliwkami 
i bladym winem. Przy słodkim serze, figach i winogronach dama, której chęć do 
wyznań jeszcze 
wzrosła, poinformowała swego współbiesiadnika, że jej osobistym zdaniem 
nieoczekiwane 
trudności, jakich doświadcza wraz ze swoim czcigodnym małżonkiem, niewiele mają 
z nią 
wspólnego.
Oczywiście trudno jest zbadać coś takiego, dodała, przyglądając się Martinianowi 
w świetle 
paleniska we wspólnej sali. Mimo to nabrała chęci do opuszczenia nazbyt nudnego 
Rhodias 
i odbycia wśród kolorów jesieni podróży na północ, do słynnego szpitala i 
uzdrawiających wód 
w pobliżu Mylazji. Podczas podróży można czasami – oczywiście tylko czasami – 
spotkać 
bardzo interesujących ludzi.
Czy Martinian też tak uważa?
– Sprawdź, czy nie ma pluskiew.
– Wiem, ty natrętna bryłko metalu. – Tego wieczoru po raz drugi jadł kolację z 
damą; tym 
razem zamówili trzy butelki wina. Crispin zdawał sobie sprawę, jaki to wywarło 
na nim efekt.
– I mów do mnie w myślach, chyba że chcesz, Żeby uznano cię za szaleńca.
Crispin miał z tym trudności. To była dobra rada. Podobnie jak ta pierwsza 
sugestia. Crispin 
odwinął koc i uniósł nad pościelą zapaloną świecę, dzięki czemu udało mu się 
rozgnieść drugą 
ręką kilkanaście paskudnych insektów.
– I to się nazywa cesarski zajazd pocztowy. Ha!
Prezentowi od Zotika nie brakło słów ani ochoty do ich wypowiadania, o czym 
Crispin 
przekonał się już na początku wspólnej podróży. W spokojniejszej chwili wciąż 
odkrywał ze 
zdumieniem, że prowadzi w myślach długie rozmowy z drażliwym wróblowatym ptakiem 
zrobionym ze spłowiałej brązowej skóry i cyny, o oczach z niebieskiego szkła i 
absurdalnie 
patrycjuszowskim, rhodiańskim głosie, którym mówił i w jego myślach, i na głos.
Crispin wszedł do innego świata.
Właściwie nigdy nie zastanawiał się nad swoim podejściem do tego, co ludzie 
nazywali 
półświatem: do tej przestrzeni, w której potrafili się poruszać, jak sami 
utrzymywali, chiromanci, 
alchemicy, czarownice i astrolodzy. Wiedział – wszyscy wiedzieli – że śmiertelne 
dzieci Dżada 
żyją w świecie dzielonym, co było niebezpieczne, z duchami i demonami, które 
mogą być dla 
nich obojętne, niekiedy złe, a czasami nawet życzliwe, ale nigdy nie dopuścił, 
by ta świadomość 
przenikała każdą chwilę jego życia, choć zdarzali się i tacy ludzie. Modlił się 
o świcie i jeśli nie 
zapomniał, to i o zachodzie słońca, chociaż rzadko udawał się do sanktuarium. 
Kiedy 
w świąteczny dzień znajdował się w pobliżu jakiejś kaplicy, zapalał świece. 
Okazywał należny 
szacunek duchownym – kiedy na ten szacunek zasługiwali. Czasem wierzył, że po 
śmierci Dżad 
od Słońca osądzi jego duszę i że od tego sądu będzie zależeć jego los w życiu 
pośmiertnym.
Ostatnio w wolnym czasie bardzo skrycie rozpamiętywał straszliwą ohydę dwóch 
letnich 
zaraz i był głęboko, a nawet gniewnie niepewny takich duchowych spraw. Jeszcze 
przed paroma 
dniami powiedziałby, że wszyscy alchemicy to szalbierze, a ptak taki jak Linon 
jest oszustwem 
mającym nabrać wiejskich głupców.
To z kolei oznaczało zanegowanie własnych wspomnień z jabłoniowego sadu, lecz 
jak dotąd 
łatwo było wyjaśnić dziecięce obawy sztuczkami, wysyłaniem głosu aktora. Czyż 
one wszystkie 
nie mówiły tym samym głosem?
Mówiły, ale to jednak nie było żadne oszustwo.
Miał za towarzysza i – przynajmniej takie było założenie – strażnika w podróży 
sztucznego 
ptaka od Zotika. Czasami wydawało mu się, że to wybuchowe, niedorzecznie 
drażliwe 
stworzenie – czy też twór – jest z nim od zawsze.
– Z pewnością nie trafił mi się łagodny duch, prawda? – powiedział do Zotika na 
odchodnym 
tamtego dnia.
– Żaden z nich taki nie jest – mruknął wtedy alchemik, z pewnym smutkiem. – 
Nieustannie 
tego żałuję, zapewniam cię. Zapamiętaj tylko rozkaz zamilknięcia i w razie 
konieczności używaj 
go. – Przerwał i po chwili dodał kwaśno: – Sam nie jesteś zbyt łagodny. Może 
trafił swój na 
swego.
Crispin nic wtedy nie odpowiedział.
Wydał rozkaz zamilknięcia już kilka razy. Pod pewnym względem gra nie była warta 
świeczki... po zwolnieniu z mroku i milczenia ptak był niemal nieznośnie 
zjadliwy.
– Kolejny zakład – odezwał się Linon w myślach Crispina. – Zostaw otwarte drzwi, 
a nie 
będziesz dziś spał sam.
– Nie żartuj! – warknął Crispin, po czym zmitygował się i dodał w milczeniu: – 
To jest 
zatłoczony cesarski zajazd, a ona to rhodiańska arystokratka. Poza tym – 
dorzucił zrzędliwie – 
I tak nie masz czego postawić, ty kulko nie wiadomo czego.
– To przenośnia, imbecylu. Po prostu nie rygluj drzwi. Zobaczysz. Będę uważać na 
złodziei.
To, oczywiście, jak już się Crispin przekonał, było jednym z dobrodziejstw 
posiadania ptaka. 
Sen nie miał dla tworu Zotika znaczenia, a jeśli Crispin go nie uciszył, to mógł 
zostać obudzony, 
gdy tylko zbliżało się coś niepożądanego. Był jednak zirytowany, i to tym 
bardziej, że 
doprowadził do tego sztuczny ptak.
– Dlaczego zakładasz, Że choć w najmniejszym stopniu rozumiesz taką kobietę? 
Posłuchaj: 
prowadzi te swoje gierki za dnia albo przy kolacji z czystych nudów. Tylko 
głupiec uznałby je za 
coś więcej. – Nie był pewien, dlaczego tak się tym zdenerwował, ale był 
rozdrażniony.
– Ty naprawdę nic nie wiesz, co? – odparł ptak. Crispin tym razem nie potrafił 
odczytać jego 
tonu. – Myślisz, Że nuda kończy się wraz z posiłkiem? Chłopak stajenny rozumie 
kobiety lepiej od 
ciebie. Baw się dalej swoimi szklanymi kostkami, imbecylu, a takie osądy zostaw 
mnie!
Crispin wyrzekł rozkaz zamilknięcia z pewnym zadowoleniem, zdmuchnął świecę i 
położył 
się do łóżka z niewesołym przeświadczeniem, że stanie się nocnym pożywieniem 
drapieżnych 
owadów, których nie udało mu się dopaść. Wiedział, że w zwykłym zajeździe, do 
którego 
musieli dotrzeć na noc inni podróżni, będzie o wiele gorzej. Niezwykle mała 
pociecha. Crispin 
nie lubił podróżować.
Rzucał się, przewracał, drapał tam, gdzie wyobrażał sobie, że coś go ugryzło, a 
potem poczuł 
prawdziwe ukąszenie i zaklął. Po kilku chwilach, zaskoczony własnym 
niezdecydowaniem, 
wstał, zrobił kilka kroków po zimnej podłodze i zaryglował drzwi. Następnie 
wśliznął się 
z powrotem do łóżka.
Od czasu śmierci Ilandry nie kochał się z żadną kobietą.
Jeszcze przez jakiś czas nie spał, obserwując, jak ubywający błękitny księżyc 
przesuwa się 
w poprzek okna, kiedy usłyszał, jak ktoś naciska klamkę, a potem bardzo cicho 
stuka do drzwi.
Nie poruszył się ani nic nie powiedział. Stukanie rozległo się jeszcze dwa razy 
– lekko, 
prowokacyjnie. Potem ustało i znów zapadła jesienna nocna cisza. Przypominając 
sobie wiele 
rzeczy, Crispin patrzył, jak księżyc odrywa się od okna, ciągnąc za sobą 
gwiazdy, i w końcu 
zasnął.
Obudziły go poranne hałasy na leżącym poniżej dziedzińcu. W chwili, gdy otworzył 
oczy, 
wynurzając się z jakiegoś utraconego snu, uświadomił sobie coś nagle o ptaku 
Zotika i zdziwił 
się, że zajęło mu to tak dużo czasu.
Kiedy zszedł na dół na chrzczone piwo i poranny posiłek, nie był szczególnie 
zaskoczony 
odkryciem, że pani Massina Baladia z Rhodias, senatorska żona, oraz jej konna 
eskorta i służba, 
wyjechała o świcie.
Crispin poczuł lekki, niespodziewany żal, ale myśl o powrocie w tę sferę 
śmiertelnego życia 
poprzez kopulację ze znudzoną rhodiańską arystokratką, która prowadzi wiejską 
nocą łóżkowe 
gry i nawet nie zna jego prawdziwego imienia, była prawie nieznośna. Z drugiej 
strony tak 
mogłoby być łatwiej, ale Crispin nie osiągnął jeszcze takiego stopnia... 
oderwania.
Znalazłszy się znów na drodze, w chłodnym, porannym wietrze, wkrótce dogonił 
kupców 
i duchownego, którzy czekali na niego w nieco dalej położonej gospodzie. 
Wyruszając 
w całodniowy marsz, Crispin przypomniał sobie myśl, która pojawiła się tuż po 
przebudzeniu. 
Zaczerpnął tchu, zwolnił ptaka z milczenia w torbie na grzbiecie muła i zadał mu 
jedno pytanie.
– Jakiś ty oszałamiająco błyskotliwy – usłyszał lodowatą odpowiedź. – Ale 
przyszła w nocy, 
prawda? Racja była po mojej stronie, tak?
Po jasnobłękitnym, odległym niebie płynęły białe chmury, gnane północnym 
wiatrem. 
Słońce, które bezpiecznie wróciło ze swej ciemnej podróży pod lodowato zimną 
krawędzią 
świata, wznosiło się na wprost podróżnych, świetliste jak obietnica. Rżyska 
znaczyły czarne 
kropki wron. Zbrązowiała trawa na poboczu błyszczała od bladego szronu. Crispin 
patrzył na to 
wszystko w porannym świetle i zastanawiał się, jak za pomocą szkła i kamienia 
osiągnąć taką 
tęczową jaskrawość kolorów i lśnień. Czy ktoś kiedyś przedstawił na kopule 
oszronioną jesienną 
trawę?
Westchnął, zawahał się i odpowiedział szczerze:
– Przyszła. Racja była po twojej stronie. Zaryglowałem drzwi.
– Imbecyl. Zoticus dałby jej zajęcie na całą noc, a potem odesłał wyczerpaną do 
jej pokoju.
– Nie jestem Zotikiem.
Niezbyt błyskotliwa odpowiedź i Crispin o tym wiedział. Ptak tylko roześmiał się 
sardonicznie. Crispin nie miał jednak sił na sprzeczkę. Wspomnienia były zbyt 
żywe.
Tego dnia było chłodniej, szczególnie kiedy wschodzące słońce przysłaniały 
chmury. Stopy 
marzły w sandałach; Crispin pomyślał, że następnego dnia włoży wysokie buty. 
Pola i winnice 
od północnej strony drogi były już oczywiście nagie i wcale nie zatrzymywały 
wiatru. W oddali, 
na północnym wschodzie, można było teraz dostrzec pierwsze ciemne smugi lasów: 
dzikie, 
legendarne puszcze ciągnące się do granicy, a potem w głąb Sauradii. Tego dnia 
droga rozwidli 
się i poprowadzi na południe w kierunku Mylazji, gdzie wcześniej Crispin mógłby 
złapać statek 
i szybko pożeglować do Sarancjum. Teraz będzie powoli zdążał lądem, najpierw 
nieco na północ, 
ku owemu nie ujarzmionemu lasowi, a potem znów na wschód, długą cesarską drogą 
biegnącą 
wzdłuż jego południowego skraju.
Crispin trochę zwolnił, otworzył jedną z toreb niesionych przez muła, 
zmierzającego leniwie 
po idealnie dopasowanych kamiennych płytach drogi, i wyjął brązowy płaszcz z 
wełny. Po chwili 
znów sięgnął do torby, wyciągnął z niej ptaka na rzemieniu i zawiesił go sobie 
na szyi. 
Oznaczało to przeprosiny.
Po wymuszonym milczeniu i ślepocie spodziewał się usłyszeć jego ostry, zjadliwy 
głos. Już 
się do tego przyzwyczajał. Zawiązując torbę i owijając się płaszczem, Crispin 
pomyślał, że 
powinien teraz pogodzić się z paroma innymi aspektami tej podróży na wschód, 
odbywanej pod 
przybranym imieniem, z wiadomością od królowej Antów dla cesarza i stworzeniem z 
półświata 
na szyi. A wśród spraw, którymi musi się teraz zająć, była świeżo pojęta prawda, 
że sztuczny 
ptak, którego ma ze sobą, jest niezaprzeczalnie i zdecydowanie samiczką.
Przed południem dotarli do przydrożnej kapliczki. Napis nad sklepionym wejściem 
głosił: 
„Ku pamięci Clodiusza Paresa. Teraz u Dżada, w Świetle”.
Kupcy i duchowny chcieli się pomodlić. Crispin, zaskakując samego siebie, wszedł 
z nimi do 
środka, a służący pilnowali mułów i towaru zostawionego na zewnątrz. Żadnych 
mozaik. 
Mozaiki były kosztowne, stanowiły luksus. Crispin uczynił znak słonecznego dysku 
przed 
łuszczącym się, marnym freskiem jasnowłosego Dżada o gładkich policzkach na 
ścianie za 
kamieniem ołtarzowym, i ukląkł za duchownym na kamiennej posadzce, przyłączając 
się do 
obrzędów wschodu słońca.
Może i było już dość późno, ale niektórzy ludzie wierzyli, że bóg jest 
pobłażliwy.
Rozdział 3
Kasja wzięła dzbanek piwa, tylko trochę rozwodnionego, ponieważ czterej kupcy 
siedzący 
przy dużym stole byli stałymi gośćmi, i chciała wyjść z kuchni do ogólnej sali.
– Kiciu, jak z tym skończysz, możesz się zająć naszym starym przyjacielem w 
pokoju na 
górze. Twoje stoły skończy za ciebie obsługiwać Deana. – Morax pokazał na sufit 
nad swoją 
głową, uśmiechając się znacząco. Kasja nie znosiła, kiedy się uśmiechał i był 
taki nadzwyczaj 
miły. Zwykle oznaczało to kłopoty.
Tym razem prawie na pewno oznaczało to coś gorszego.
Pokój tuż nad ciepłą kuchnią był zarezerwowany dla lojalnych i stałych – albo 
hojnych – 
gości zajazdu. Tego dnia zatrzymał się w nim kurier cesarski z Samicy imieniem 
Zagnes, który 
spędził na drogach wiele lat, był spokojny i znany z łagodności względem 
dziewcząt, czasami 
pragnąc w swoim łóżku tylko ciepłego ciała w jesienną czy zimową noc.
Kasja, najnowsza i najmłodsza dziewka w zajeździe, niezmiennie przeznaczana 
gwałtownym 
gościom, jeszcze nigdy nie została do niego wysłana. Deana, Syrene, Khafa – 
wszystkie się przy 
nim zmieniały, gdy się tu zatrzymywał, nawet kłóciły o możliwość spędzenia 
spokojnej nocy 
z Zagnesem z Samicy.
Kasja dostawała tych nieokrzesanych. Jak u większości Inicyjek, na jej skórze 
szybko 
pojawiały się sińce i Morax zwykle wymuszał na jej mężczyznach dodatkową zapłatę 
za 
wyrządzoną jej krzywdę. To przecież był cesarski zajazd pocztowy; zatrzymujący 
się tu podróżni 
mieli pieniądze albo stanowiska, które musieli chronić. Nikt tak naprawdę nie 
przejmował się 
obrażeniami kupionej dziewki, ale większość gości – poza prawdziwymi 
arystokratami, których 
nic nie obchodziło – nie chciała wydawać się w oczach swoich bliźnich osobami 
bez ogłady czy 
wykształcenia. Morax doskonale potrafił grozić wybuchem wielkiego oburzenia w 
imieniu całej 
poczty cesarskiej.
Jeżeli pozwalano jej spędzić noc z Zagnesem w najlepszej izbie, to dlatego, że 
Morax czuł 
niepokój w związku z czymś, co jej dotyczyło. Albo – to było odkrycie – dlatego, 
że nie chciano, 
by akurat teraz była posiniaczona.
Od kilku dni widywała, jak rozpadają się grupki i urywają szepty, gdy tylko 
wchodziła do 
pomieszczenia, czuła, że ludzie wodzą za nią wzrokiem, kiedy pracowała. Nawet 
Deana przestała 
ją dręczyć. Przynajmniej od dziesięciu dni nikt nie wylał pomyj dla świń na jej 
słomiane 
legowisko. I sam Morax był nadzwyczaj uprzejmy – od czasu, gdy kiedyś późną nocą 
złożyło mu 
wizytę paru wieśniaków, którzy przyszli do zajazdu w świetle niesionych pochodni 
i zimnych 
gwiazd.
Kasja wytarła pot z czoła, odgarnęła jasne włosy z oczu i zaniosła piwo kupcom. 
Dwóch 
z nich chwyciło ją, z przodu i z tyłu, zadzierając jej tunikę, gdy napełniała im 
szklanice, ale Kasja 
była przyzwyczajona do takich rzeczy i rozśmieszyła ich, udając, że nadeptuje na 
but 
najbliższego z nich. To byli stali klienci, którzy płacili Moraxowi na boku 
niezłą sumkę za 
możliwość nocowania tu bez zezwolenia i nie sprawiali kłopotów, chyba że wypili 
znacznie 
więcej piwa niż teraz.
Kasja skończyła nalewać, odtrąciła dłoń wciąż ściskającą jej pierś – ani na 
chwilę nie 
przestając się uśmiechać – i odwróciła się, by odejść. Wieczór był wczesny, 
trzeba było podawać 
i uprzątać talerze i flaszki, podtrzymywać ogień. Właśnie zwolniono ją z tej 
niewdzięcznej roboty 
i wysłano do łagodnego mężczyzny w ciepłej sypialni. Kasja wyszła niepewnie ze 
wspólnej sali 
do ciemniejszego, zimniejszego korytarza.
Kiedy weszła na schody w pełgającym blasku świecy, chwycił ją nagły, 
przyprawiający 
o mdłości strach. Musiała się zatrzymać i oprzeć o poręcz, by go opanować. Było 
tu cicho, hałas 
ze wspólnej sali wydawał się stłumiony. Na czole i szyi poczuła zimny pot. 
Wzdłuż boku 
pociekła jego strużka. Kasja przełknęła ślinę. W ustach i gardle miała 
nieświeży, kwaśny smak. 
Serce biło jej bardzo szybko, ledwie oddychała; rozmazane cienie drzew za 
pokrytym smugami 
oknem kryły w sobie bezimienne i bezkształtne potworności.
Powodowana dziecinną, bezmyślną i naturalną w tej sytuacji paniką, chciała 
zawołać matkę, 
lecz jej matka znajdowała się w wiosce odległej o trzy tygodnie drogi na północ, 
na pustkowiach 
Drzewielasu, i to ona ją sprzedała zeszłej jesieni.
Nie mogła się modlić. Na pewno nie do Dżada, chociaż na rozkaz karchickiego 
handlarza 
niewolników, który kupił ją oraz kilka innych osób i zabrał wszystkich na 
południe, została 
pośpiesznie nawrócona wraz z nimi w jakiejś przydrożnej kaplicy. A biorąc pod 
uwagę to, co 
miało się wkrótce stać, modlitwy do Ludana z Lasu były zupełnie bezcelowe.
To miała być dziewica, i niegdyś tego pilnowano, ale świat się zmienił. Sauradia 
była teraz 
nominalnie dżadycką, płacącą podatki prowincją Cesarstwa Sarantyńskiego, 
utrzymującą dwa 
obozy wojskowe oraz oddziały stacjonujące w Megarium. Choć po cichu nadal 
przestrzegano 
pewnych pradawnych obrzędów plemiennych, na które dżadyccy duchowni nie zwracali 
uwagi, 
jeśli nie byli zmuszani do ich zauważania, to nikt już nie uważał, że trzeba 
ofiarowywać swoje 
dziewicze córki.
Nie wtedy, gdy wystarczała dziwka z zajazdu pocztowego.
Ściskając poręcz w połowie schodów i wyglądając przez małe okienko na nocny 
świat, Kasja 
nie miała żadnych wątpliwości. Czuła się bezradna, co doprowadzało ją do 
wściekłości. Miała 
nóż, ukryty obok kuźni, ale na co się może przydać nóż? Nie mogła nawet 
spróbować ucieczki. 
Pilnowali jej teraz, a właściwie dokąd miałaby pójść niewolnica? Do lasu? Drogą, 
gdzie szukano 
by jej z psami?
Przez pokryte smugami szkło nie widziała lasu, ale czuła jego obecność, bliską 
obecność 
w czerni. Nie ma się co oszukiwać. Te szepty, obserwacja, te nie wyjaśnione 
drobne uprzejmości, 
nie widziana przedtem łagodność w oczach tej suki Deany, wilgotne pożądanie na 
twarzy grubej 
żony Moraxa, gospodyni, która zbyt szybko odwracała wzrok, ilekroć Kasja 
napotykała go 
w kuchni.
W Dniu Zmarłych, o poranku za dwa dni, zabijają.
* * *
Crispin posłużył się swoim zezwoleniem, by w pierwszym zajeździe pocztowym 
Sauradii, 
tuż za kamieniami oznaczającymi granicę z Bachiarą, wziąć sobie służącego. 
Znajdował się już 
w Cesarstwie Sarantyńskim, po raz pierwszy w życiu. Zastanawiał się nad wzięciem 
dla siebie 
drugiego muła, ale nie bardzo lubił jeździć, a jego nogi czuły się wyjątkowo 
dobrze w dobrych 
butach, które sobie sprawił. Mógłby wynająć niewielką dwukołową birotę z koniem 
albo mułem, 
ale stanowiłoby to wydatek znacznie przekraczający limit wyznaczony przez 
zezwolenie, a tak 
czy owak, pojazdy te słynęły z niewygody.
Vargos, ten wynajęty służący, był rosłym, milczącym, czarnowłosym – rzadkość 
u Inicyjczyka – mężczyzną z wyraźną blizną na kości policzkowej i kijem 
zdecydowanie 
cięższym od kija Crispina. Blizna z poprzecznymi nacięciami wyglądała na jakiś 
pogański 
symbol; Crispin nie chciał wiedzieć o niej nic więcej.
Mimo namów Martiniana, nie zabrał ze sobą żadnego z terminatorów. Jeżeli odbywa 
tę 
szaloną podróż pod nie swoim imieniem, by zmienić swoje życie czy coś w tym 
stylu, to nie 
będzie tego robił w towarzystwie chłopca z domu. Będzie miał dość zajęcia 
podczas 
niebezpiecznej drogi prowadzącej do niepewnego celu bez obciążania się młodym 
chłopcem 
Z drugiej strony, nie zamierzał okazać się durniem – czy też imbecylem, jak to 
za bardzo lubiła 
go nazywać Linon – i podróżować sam. Nie lubił przebywać poza murami miasta, a 
ta droga 
prowadzaj a przez zachodnią Sauradię, w sąsiedztwie ponurego lasu i gór od 
południa smaganych 
wiatrem, w niczym nie przypominała uczęszczanego traktu w gęsto zaludnionej 
Bachiarze. 
Upewnił się, że Vargos zna drogę do trakezyjskiej granicy, ocenił jego wyraźną 
siłę 
i doświadczenie i zgodził go na podstawie zezwolenia. Poczta cesarska ściągnie 
opłatę z biura 
kanclerza. Wszystko to było bardzo dobrze pomyślane. Tylko że Crispin nie 
wiedział, jak bardzo 
czarny jest las, leżący na północ od drogi.
Kupcy oraz ich wino skręcili na południe na długo przed granicą, podążając 
śladem Massiny 
Baladii, wyprzedzającej ich o pół dnia. Duchowny – uczciwy, dobroduszny człowiek 
– szedł 
tylko do odosobnionego sanktuarium tuż za granicą z Sauradią. Pomodlili się 
wspólnie i rozstali 
wczesnym rankiem. Crispin mógłby się przyłączyć do innych podróżnych 
zmierzających na 
wschód – na pewno znalazłby się ktoś podążający z Megarium – i na pewno chciałby 
tak później 
zrobić, ale tymczasem rosły, sprawny mężczyzna idący obok niego stanowił 
świadectwo 
minimum zdrowego rozsądku. Była to jedna z zalet poczty: Crispin mógł zgodzić 
człowieka jak 
Vargos i zwolnić go w każdym zajeździe pocztowym mijanym w drodze do celu lub z 
powrotem. 
Cesarstwo Sarantyńskie rzeczywiście mogło w obecnych czasach niezbyt przypominać 
Rhodias 
u szczytu potęgi, ale i nie było od niego zbyt odległe.
A jeśli Gisel, młoda królowa Antów, miała rację, to Waleriusz II i tak chciał 
przywrócić 
cesarstwo zachodnie.
Natomiast jeżeli chodzi o rhodiańskiego mozaicystę Caiusa Crispusa z Vareny, 
nieszczęśliwego teraz i przemarzniętego w jesiennym deszczu, to należało 
energicznie popierać 
wszelkie posunięcia mające na celu wzrost cywilizowanego porządku w takich 
miejscach.
Crispin naprawdę nie lubił lasu, ani trochę.
Odczuwał coraz większy niepokój, w miarę upływu dni spędzanych na drodze, z 
której wciąż 
było widać las. Z pewnym rozczarowaniem musiał przyznać, że okazał się większym 
mieszczuchem, niż sądził. Mimo czyhających tam niebezpieczeństw, miasta miały 
jednak mury. 
W zasadzie można było założyć, że wszelka dzicz – czy to zwierzęta, czy ludzie 
nie uznający 
praw – znajduje się za owymi murami. I gdy tylko uważało się, by nie wychodzić 
samotnie po 
zmierzchu albo nie zapuszczać się w niewłaściwe zaułki, największym 
niebezpieczeństwem, 
jakie mogło spotkać człowieka, był rzezimieszek na targu lub nazbyt 
rozgorączkowany święty 
mąż, plujący śliną i przekleństwami.
W miastach znajdowały się też budynki, publiczne i prywatne. Pałace, łaźnie, 
teatry, domy 
kupców, mieszkania, kaplice i sanktuaria – ze ścianami, podłogami, a niekiedy 
kopułami, na 
które ludzie dysponujący odpowiednimi środkami zamawiali czasem mozaiki.
Człowiekowi z doświadczeniem i pewnymi umiejętnościami dawało to utrzymanie.
W tym lesie czy na dzikich terenach leżących na południe od niego istniało 
niezwykle małe 
zapotrzebowanie na szczególne talenty Crispina. Od wczesnych dni cesarstwa 
rhodiańskiego 
sauradyjskie plemiona stanowiły synonim barbarzyńskiego okrucieństwa. Właściwie 
najgorsza 
klęska, jaką poniosła armia rhodiańska przed powolnym upadkiem i ostatecznym 
zniszczeniem, 
nastąpiła niedaleko na północ od miejsca, gdzie się teraz znajdowali, kiedy to 
cały legion 
wysłany do stłumienia plemiennego powstania znalazł się w zasadzce między 
bagnami i lasem 
i został wybity co do nogi.
Według zapisków historycznych wojna rozpętana w odwecie trwała siedem lat. W 
końcu 
rhodiańskie legiony odniosły sukces. W Sauradii niełatwo było walczyć falangą 
czy kolumną. 
A wrogowie, którzy rozpływali się wśród drzew jak duchy, a potem ćwiartowali i 
jedli 
schwytanych jeńców podczas krwawych obrzędów w mrocznych, rozbrzmiewających 
echem 
bębnów lasach, potrafili wzbudzić pewien niepokój w nawet najbardziej 
zdyscyplinowanym 
wojsku.
Rhodianie nie zagarnęli jednak większości znanego świata dzięki niechęci do 
stosowania 
szorstkich metod, a dysponowali środkami cesarstwa. Na świętych drzewach 
sauradyjskich lasów 
zawisły w końcu martwe ciała plemiennych wojowników – a także ich kobiet i 
małych dzieci – 
z odrąbanymi kończynami i genitaliami, powieszone za natłuszczone, żółte włosy.
Bez względu na to, pomyślał Crispin pewnego poranka, jak dawno rozegrały się te 
wydarzenia, nie były to dzieje, które pozwalały na spokojną refleksję. Tego dnia 
zamilkła nawet 
Linon. Ciemny las znajdował się tu bardzo blisko drogi, rozciągając się pozornie 
bez końca na 
wschód i, kiedy Crispin oglądał się do tyłu, na zachód. Dąb, jesion, jarzębina, 
buk i inne, nie 
znane mu drzewa, spadłe lub opadające Uście. Gdzieniegdzie wznosiły się pasma 
czarnego dymu 
– wypalano drewno na skraju lasu. Ku południowi teren wznosił się skokami do 
bariery gór, za 
którymi krył się morski brzeg. Crispin widział owce i kozy, psy, dym unoszący 
się z pasterskiej 
chaty. Żadnych innych oznak ludzkiego życia. Zwykły szary dzień, padał zimny 
deszcz, 
a szczyty gór ginęły w chmurach.
Osłoniwszy głowę kapturem płaszcza podróżnego, Crispin z niewielkim tylko 
powodzeniem 
usiłował przypomnieć sobie, dlaczego to robi.
Starał się przywołać jaskrawe, wielobarwne obrazy Sarancjum – bajeczne 
wspaniałości 
cesarskiego miasta, chwały dzieła Dżada, oka i ozdoby świata, jak głosiło znane 
wyrażenie. Nie 
potrafił. Miasto leżało za daleko. Było mu zbyt nie znane. Czarny las, mgiełka i 
zimny deszcz 
okazywały się za bardzo przygniatająco obecne. Podobnie jak brak murów, ciepła, 
ludzi, 
sklepów, targowisk, gospód, łaźni, jakichkolwiek obrazów stworzonych przez 
człowieka wygód, 
a co dopiero piękna.
Prawda była po prostu taka, że Crispin jest mieszczuchem. Ta podróż zmuszała go 
do 
zaakceptowania, co prawda ze smutkiem, wszystkiego, co się z tym wiązało... 
dekadencji, 
miękkości, zepsucia, arystokratycznego luksusu. Tych ostatnich sardonicznych 
karykatur 
Rhodias przed jego upadkiem: zniewieściałych, puszących się arystokratów, którzy 
wynajmowali 
barbarzyńców, by za nich walczyli, a kiedy owi najemnicy zwrócili się przeciwko 
nim, okazali 
się bezwładni. Bez względu na to, co chciałby powiedzieć, on i pani Massina 
Baladia z jej 
lektyką wymoszczoną poduszkami, ze wspaniałym strojem podróżnym, perfumami 
i pomalowanymi paznokciami u nóg, byli sobie jednak bardziej bliscy niż obcy. 
Miejskie mury 
określały granice świata Crispina w takim samym stopniu, jak świata pani Massiny 
Baladii. Jeśli 
miał być szczery wobec siebie, to w tej chwili najbardziej pragnął kąpieli, 
namaszczenia 
i profesjonalnego masażu, a potem kielicha gorącego, korzennego wina, łoża w 
ciepłej komnacie 
i szmeru cywilizowanych rozmów. Tu, w tej dziczy, tracił zwykłą pewność siebie i 
był 
zdezorientowany. A ma przed sobą jeszcze długą drogę.
Co prawda nie tak długą do następnego łóżka. Spokojny marsz w spokojnie 
padającym 
deszczu, z krótkim jedynie przystankiem na południowy kawałek sera, chleba i 
butelkę kwaśnego 
wina w zadymionej, cuchnącej śmieciami gospodzie w jakiejś osadzie, doprowadził 
ich 
w pobliże następnego zajazdu pocztowego późnym popołudniem. Przestało nawet 
padać, a na 
południu i zachodzie – nie nad lasem jednak – przejaśniło się. Crispin dostrzegł 
szczyty 
niektórych gór. Za nimi jest morze. Gdyby kurier przybył na czas, mógłby 
wyruszyć morzem. 
Myśl, która nie była w stanie czegokolwiek zmienić.
Gdyby zaraza ominęła ich dom, wciąż mógłby mieć rodzinę.
Nisko za nimi, kiedy razem z Vargosem i mułem przeszli przez kolejne skupisko 
domów, po 
raz pierwszy tego dnia pojawiło się blade słońce, rozjaśniając stoki gór, 
podświetlając od dołu 
ciężkie chmury zawieszone nad szczytami, błyskając zimno w kałużach w 
przydrożnym rowie. 
Minęli kuźnię, piekarnię i dwa odstraszające swym wyglądem zajazdy, nie 
zwracając uwagi na 
badawcze spojrzenia garstki wieśniaków ani na chrapliwe zaproszenie wychudłej 
dziwki, stojącej 
w zaułku przy drugiej karczmie. Nie po raz pierwszy Crispin podziękował w duchu 
cesarzowi za 
zezwolenie, przechowywane w skórzanej sakiewce u pasa.
Zajazd pocztowy leżał na wschód od wioski, dokładnie tam, gdzie pokazywała mapa. 
Crispin 
bardzo lubił swoją mapę. Wielce pokrzepiała go myśl, że miejscowości pojawiały 
się codziennie 
tam, gdzie według mapy powinny się pojawić. To dodawało mu pewności.
Zajazd był obszerny, miał, jak zwykle, kuźnię, wewnętrzny dziedziniec i żadnych 
gnijących 
śmieci w wejściu. Za bramą prowadzącą na tyły posiadłości mignął mu zadbany 
ogród warzywny 
i ziołowy, a za nim owce na łące i solidna chata pasterza. Niech żyje Cesarstwo 
Sarantyńskie, 
pomyślał kwaśno Crispin, i wspaniała poczta cesarska. Dym unoszący się z 
szerokich kominów 
obiecywał ciepłe pomieszczenia.
– Zatrzymamy się dwa dni – oznajmiła Linon.
Ptak znów wisiał Crispinowi na szyi. Nie odzywał się od rana. Nagłe, stanowcze 
słowa 
zaskoczyły Crispina.
– Doprawdy? A dlaczegóż to? Zmęczyły się małe nóżki?
– Na myszy i krew! Jesteś za głupi, żeby wypuszczać cię za próg bez niańki. 
Przypomnij sobie 
kalendarz i to, co ci mówił Zoticus. Jesteś w Sauradii, imbecylu. A jutro jest 
Dzień Zmarłych!
Crispin rzeczywiście o tym zapomniał i zganił się za to w myślach. Chociaż było 
to 
nierozsądne, złościł się, kiedy ptak miał rację.
– Więc co się stanie? – zapytał kwaśno. – Ugotują ze mnie zupę, jak znajdą mnie 
na dworze? 
Pogrzebią moje kości na rozstajach?
Linon nie raczyła odpowiedzieć.
Czując się jakoś nieswojo, Crispin kazał Vargosowi zająć się mułem i bagażami, a 
sam 
ruszył przez grząski dziedziniec do zajazdu, mijając dwa rozszczekane psy i 
kilka kurcząt. 
Wszedł do frontowej sali zajazdu, by pokazać zezwolenie i sprawdzić, czy za 
pieniądze cesarstwa 
można natychmiast załatwić gorącą kąpiel.
Sień była zachęcająco czysta, duża z wysokim sklepieniem. Za drzwiami z lewej 
strony 
płonęły dwa kominki we wspólnej sali. Dochodził z niej radosny, wieloakcentowy 
gwar rozmów. 
Po zimnej i mokrej całodziennej drodze sala ta niewątpliwie kusiła. Crispin 
zastanawiał się, czy 
ktoś w tej kuchni potrafi gotować. W tych lasach muszą być jelenie i dziki, a 
może nawet 
nieuchwytne sauradyjskie żubry; talerz dobrze przyprawionej dziczyzny i kilka 
flaszek choćby 
tylko znośnego wina na pewno trochę by go uspokoiły.
Kiedy Crispin się rozejrzał i zauważył zamiecione, suche płytki podłogi, 
przyszło mu do 
głowy, że ten zajazd rzeczywiście mógłby stanowić znakomite miejsce odpoczynku 
dla jego nóg 
przez dwa dni i dwie noce. Zoticus wyraźnie radził mu, by w Dzień Zmarłych nie 
wychodził na 
dwór. Choć podchodził sceptycznie do takich spraw, nie warto było postąpić 
nierozsądnie tylko 
dlatego, by wygrać bitwę z jakimś sztucznym ptakiem. Crispin nagle pomyślał, że 
sama Linon 
jest dowodem na istnienie półświata.
Nie była to całkowicie pocieszająca myśl.
Czekał na gospodarza z błogosławionym zezwoleniem w dłoni, rozkoszując się 
poczuciem 
suchości oraz bliską perspektywą ciepła i wina. Usłyszał jakiś dźwięk 
dobiegający z głębi 
zajazdu, zza schodów, i odwrócił się z uprzejmym wyrazem twarzy. Zdawał sobie 
sprawę, że 
w tej chwili raczej nie wygląda dostojnie, a podróżowanie piechotą z jednym 
tymczasowo 
zgodzonym służącym nie świadczy o zamożności, ale Crispin odkrył, że zezwolenie 
z elegancko 
wypisanym jego – a raczej Martiniana – imieniem oraz osobista pieczęć i podpis 
samego 
cesarskiego kanclerza potrafi w mgnieniu oka uczynić z niego ważną osobistość.
Z tylnych schodów nie zszedł gospodarz, lecz chuda służąca w poplamionej 
brązowej tunice 
sięgającej kolan, bosa, z jasnymi włosami i uginająca się pod ciężarem 
zapieczętowanego dzbana 
z winem. Gdy go ujrzała, stanęła jak wryta, wpatrując się w niego szeroko 
rozwartymi oczyma.
Crispin uśmiechnął się lekko, nie zwracając uwagi na jej spojrzenie.
– Jak masz na imię, dziewczyno? Przełknęła ślinę, spuściła wzrok i wymamrotała:
– Kicia.
Poczuł, że usta same rozciągają mu się w uśmiechu. – Dlaczego? Znów przełknęła, 
jakby 
miała kłopoty z mówieniem.
– Nie wiem – wykrztusiła w końcu. – Ktoś pomyślał, że wyglądam jak kot.
Po tym pierwszym bezpośrednim spojrzeniu nie odrywała wzroku od podłogi. Crispin 
uświadomił sobie, że przez cały dzień do nikogo się nie odzywał – oprócz wydania 
kilku pleceń 
Vargosowi. To było coś dziwnego i sam nie potrafił określić, jak się z tym 
czuje. Wiedział 
natomiast, że marzy o kąpieli, a nie o rozmowie ze służącą.
– Nie wyglądasz. Jak masz naprawdę na imię? Na te słowa podniosła powieki i znów 
je 
opuściła.
– Kasja.
– A więc, Kasju, pobiegnij po gospodarza. Jestem mokry na zewnątrz i wyschnięty 
w środku. 
I nawet się nie waż mówić, że nie ma wolnych pokoi.
Nie poruszyła się. Wciąż patrzyła na podłogę, podtrzymując ciężki dzban z winem 
obiema 
rękami. Była dość młoda, bardzo chuda i miała szeroko rozstawione niebieskie 
oczy. 
Najwyraźniej z jakiegoś północnego plemienia. Inicyjskiego albo jakiegoś innego. 
Zastanawiał 
się, czy zrozumiała jego żart; rozmawiali po rhodiańsku. Już miał ponowić prośbę 
po 
sarantyńsku, bez dowcipu, kiedy zobaczył, że dziewczyna nabiera powietrza w 
płuca.
– Jutro mnie zabiją – powiedziała, tym razem bardzo wyraźnie. Spojrzała na 
niego. Oczy 
miała ogromne, głębokie niczym las. – Zabierzesz mnie ze sobą?
* * *
Zagnes z Samicy nie miał na to najmniejszej ochoty.
– Jesteś niespełna rozumu? – zawołał poprzedniej nocy. W zdenerwowaniu wypchnął 
Kasję 
z łóżka na podłogę. Mimo kuchennych palenisk znajdujących się bezpośrednio pod 
nią, była 
zimna. – Co, na święte imię Dżada, miałbym robić z kupioną dziewczyną w 
Sauradii?
– Robiłabym wszystko, co zechcesz – rzekła wtedy, klęcząc obok łóżka i 
powstrzymując łzy.
– To oczywiste. Co innego miałabyś robić? Nie o to chodzi.
Zagnes był mocno zdenerwowany.
Nie z powodu prośby o wykupienie i zabranie jej ze sobą. Kurierzy cesarscy byli 
przyzwyczajeni do takich próśb. Chodziło pewnie o powód. Ten bardzo pilny, 
szczególny 
powód. Musiała jednak mu powiedzieć... inaczej nie miałby żadnego motywu, by 
nawet 
rozważyć tę prośbę – jedną spośród tylu innych zwykłych próśb. Podobno był 
uprzejmym 
człowiekiem...
Wydawało się jednak, że niezupełnie. Albo nie był dość nierozsądny. Kurier – 
łysiejący, 
niemłody już mężczyzna z brzuszkiem – zbladł; naprawdę go przestraszyła. Wcale 
nie był 
okrutny, tylko rozsądnie odmawiał udziału w życiu sauradyjskiej wioski, nawet 
jeśli wiązało się 
ono z zakazaną ofiarą z dziewczyny dla pogańskiego boga. A może właśnie dlatego? 
Co by się 
stało, gdyby doniósł o tym duchownym albo wojskowym z obozu leżącego dalej na 
wschód? 
Dochodzenie, pytania, prawdopodobnie połączone z zadawaniem bólu – a nawet 
śmierci – były 
to bowiem sprawy świętej wiary. A później surowe kroki podjęte przeciwko 
odradzającemu się 
pogaństwu? Grzmiący duchowni, wojsko stacjonujące we wsi, nałożone karne 
podatki? Może 
ukarano by Moraxa i innych; gospodarz mógłby zostać pozbawiony swego stanowiska, 
rozcięto 
by mu nozdrza i obcięto dłonie.
A dla Zagnesa z Samicy nie byłoby już najlepszej obsługi, najcieplejszych pokoi 
w tym ani 
żadnym innym zajeździe w Sauradii. Wieści roznosiły się szybko po głównych 
drogach, a nikt 
nigdzie nie lubi informatorów. Był cesarskim urzędnikiem, lecz większość swoich 
dni – oraz 
nocy – spędzał z dala od Sarancjum.
I wszystko to dla jakiejś służącej? Jak mogła liczyć na to, że jej pomoże? Nie 
liczyła na to. 
Nie chciała jednak umrzeć, a z każdą chwilą miała coraz mniejsze szanse 
uniknięcia śmierci.
– Wracaj do łóżka – rzekł wtedy szorstko Zagnes. – Zamarzniesz na podłodze i 
potem na nic 
mi się nie zdasz. Ostatnio ciągle jest mi zimno – dodał z wymuszonym śmiechem. – 
Za dużo lat 
na drogach. Deszcz i wiatr przenikają mnie do kości. Czas się wycofać. I 
zrobiłbym to, gdybym 
nie miał w domu żony. – Kolejny nieprzekonujący śmiech. – Jestem pewien, że twój 
strach jest 
nieuzasadniony, dziewczyno. Znam Moraxa od lat. Kiedy nadchodzi ten niemądry... 
kiedy 
nadchodzi ten dzień, wy, dziewczęta, zawsze boicie się cieni.
Kasja wróciła w milczeniu do łóżka i położyła się, naga, obok kuriera. Odsunął 
się nieco od 
niej. Nic dziwnego, pomyślała z goryczą. Czy jakikolwiek mądry mężczyzna wziąłby 
dziewczynę przeznaczoną Ludanowi z Lasu? Jej święta śmierć mogłaby przejść 
prosto na niego.
Nie o to jednak chodziło. Wyglądało na to, że Zagnes jest bardziej przyziemny.
– Masz zimne stopy, dziewczyno. Rozetrzyj je albo co. I ręce też – dodał. – 
Ciągle jest mi 
zimno.
Kasja wydała jakiś dziwny dźwięk, ni to śmiech, ni to jęk tłumionego 
przerażenia. Posłusznie 
potarła o siebie stopy, usiłując je rozgrzać, by mogła z kolei ogrzać leżącego 
obok mężczyznę. 
Słyszała zawodzenie wiatru, gałąź uderzającą o ścianę. Nadeszły chmury, 
przynosząc deszcz. Nie 
było księżyców.
Spędziła z nim noc. Nie tknął jej. Trzymał się blisko, skulony jak dziecko. 
Leżała, słuchając 
wiatru, gałęzi i deszczu. Nadejdzie ranek, potem noc, a następnego dnia umrze. 
Dziwiło ją, że 
potrafi ułożyć taki ciąg, w ten sposób myśleć. Zastanawiała się, czy udałoby się 
jej zabić Deanę, 
zanim ją zwiążą albo pozbawią przytomności uderzeniem palki. Żałowała, że nie 
potrafi się 
modlić, ale nie wychowano jej w wierze w Dżada od Słońca i nie przychodziła jej 
na myśl żadna 
z inwokacji do niego. Z drugiej strony, jak się modli przyszła ofiara do boga, 
któremu ma być 
złożona? O co mogłaby prosić Ludana? Żeby była martwa, zanim potną ją na 
kawałki? Czy też 
zrobią z nią to, co się robi tu, na południu. Nawet tego nie wiedziała.
Obudziła się na długo wcześniej przed kurierem, w czarnym, wilgotnym chłodzie 
przedświtu. Trzęsąc się z zimna, wciągnęła na siebie bieliznę i tunikę i zeszła 
do kuchni. Wciąż 
padało. Kasja słyszała odgłosy dochodzące z dziedzińca: to chłopcy stajenni 
przygotowywali 
zmianę wierzchowców dla kurierów cesarskich oraz konie i muły dla podróżnych, 
którzy mieli 
swoje własne czy też wynajęte zwierzęta. Zgarnęła naręcze drewna z komórki na 
zapleczu, 
wróciła jeszcze dwa razy, po czym uklękła, by rozpalić w kuchennym palenisku. Na 
dół zeszła 
ziewająca Deana, by rozpalić paleniska w sali od frontu. Kasja zauważyła, że na 
policzku ma 
nowy siniec.
– Spałaś dobrze, suko? – rzuciła Deana, przechodząc obok niej. – Nie dostaniesz 
go już 
nigdy więcej, zapewniam cię.
– Powiedział mi, że jesteś tak samo niechlujna poniżej, jak powyżej – mruknęła 
Kasja, nie 
odwracając się nawet. Zastanawiała się, czy Deana ją uderzy. Miała pod ręką 
drewno na opał.
Nie chciano jednak, by miała sińce czy była zeszpecona w jakikolwiek inny 
sposób. 
Mogłoby to być nawet zabawne... tego dnia mogła mówić, co chce, bez obawy o 
uderzenia.
Deana przez chwilę stała nieruchomo, a potem ominęła ją, nie dotykając.
Pilnowali jej starannie. Kasja zdała sobie z tego sprawę, kiedy oderwała się na 
chwilę od 
opróżniania nocników, by stanąć na ganku z tyłu zajazdu i odetchnąć zimnym, 
wilgotnym 
powietrzem. Góry spowijała mgła. Wciąż padało. Wiatr prawie ucichł. Dym unosił 
się z komina 
prosto do góry i niknął w szarości. Ledwie widziała sad i owce na stokach. 
Dźwięki były 
przytłumione.
O słup po drugiej stronie ganku opierał się niedbale Pharus, główny stajenny, 
strugając 
nożem wilgotną gałązkę, a w otwartych drzwiach chaty za sadem stał Rugash, stary 
pasterz, 
zostawiwszy stado owiec chłopakom. Kiedy zobaczył, że dziewczyna na niego 
patrzy, odwrócił 
się i splunął w błoto przez szparę w zębach.
Oni naprawdę sądzili, że może uciec. Dokąd mogłaby uciec niewolnica? Boso w 
góry? Do 
Drzewielasu? Czy śmierć z zimna lub zadana przez zwierzęta byłaby lepsza? A może 
demony 
czy też zmarli znaleźliby ją pierwsi i na zawsze zagarnęli jej duszę? Kasja 
zadrżała. Niepotrzebny 
strach: nie dotarłaby nawet do lasu czy wzgórz, a gdyby jej się to udało, to by 
ją wytropili. Mają 
psy.
W otwartych drzwiach za nią pojawiła się Khafa. Nie widząc jej, Kasja rozpoznała 
ją po 
krokach.
– Powiem pani, dostajesz baty za lenistwo – powiedziała dziewczyna. Kazano jej 
mówić 
tylko po rhodiańsku, żeby nauczyła się go wystarczająco dobrze.
– Pieprz się – rzekła Kasja bez przekonania. Odwróciła się jednak i weszła do 
środka, 
przechodząc obok Khafy, która prawdopodobnie była najprzyzwoitsza z nich 
wszystkich.
Poroznosiła wszystkie nocniki do pokojów, wiele razy przemierzając schody w górę 
i w dół, 
po czym wróciła do kuchni, by dokończyć poranne zmywanie. Ogień palił się za 
słabo; jeśli się 
tego nie przypilnowało albo rozpaliło go za mocno, marnując drewno, dostawało 
się baty albo 
trafiało pod klucz do piwniczki z winem i szczurami. Kasja dołożyła do ognia. 
Oczy załzawiły jej 
od dymu. Otarła policzki wierzchem dłoni.
Ma ten nóż schowany w szopie kowala obok stajni. Postanowiła po niego pójść 
trochę 
później. W najgorszym razie użyje go na sobie tej nocy. Odbierze im to, czego 
chcą. Odniesie 
w ten sposób zwycięstwo.
Nie udało się jej. Przybyła następna grupa kupców, którzy przerwali podróż 
wcześniej ze 
względu na deszcz. Oczywiście nie mieli żadnych zezwoleń, ale po zwykłych 
cichych 
rozmowach zapłacili Moraxowi za prawo do nielegalnego noclegu. Usiedli przy 
jednym 
z kominków we wspólnej sali i bardzo szybko wypili znaczną ilość wina. Potem 
trzem z nich 
zachciało się dziewcząt, by jakoś przetrwać wilgotne popołudnie. Na górę z 
jednym z nich, 
Karchitą, poszła Kasja, a Deana i Syrenę wzięły pozostałych. Karchita śmierdział 
winem, 
mokrym futrem i rybą. Ledwie weszli do pokoju, pchnął ją twarzą na łóżko i 
zadarł jej tunikę, nie 
zadając sobie trudu, by ją zdjąć; sam też się nie rozebrał. Kiedy skończył, 
natychmiast zasnął, 
rozciągnięty w poprzek Kasji. Wyśliznęła się spod niego. Wyjrzała przez okno. 
Deszcz słabł; 
wkrótce przestanie padać.
Zeszła na dół. Karchita chrapał tak głośno, że słychać go było w sieni; nie 
miała 
usprawiedliwienia, by zostawać na górze. Morax, który właśnie przechodził przez 
frontową salę, 
uważnie przyjrzał się Kasji schodzącej ze schodów – pewnie sprawdzał, czy nie ma 
sińców – 
i bez słowa wskazał ręką kuchnię. Czas zacząć przygotowywać kolację. We wspólnej 
sali piła już 
kolejna grupka mężczyzn. Tego wieczoru w zajeździe będzie tłoczno. Zbliżający 
się dzień 
sprawiał, że ludzie byli nerwowi, podekscytowani, spragnieni alkoholu i 
towarzystwa. Kasja 
dostrzegła przez łukowate drzwi trzech wieśniaków i czwarty kielich na ich 
stoliku. To z nimi 
siedział Morax.
Deana zeszła nieco później, bardzo ostrożnie, jakby ją coś bolało. Stały 
naprzeciwko siebie, 
krojąc ziemniaki i cebulę i wykładając do małych miseczek oliwki. Obserwowała je 
gospodyni; 
żadna się nie odzywała. Żona Moraxa biła dziewczęta za rozmowy przy pracy. 
Powiedziała coś 
do kucharza. Kasja nie dosłyszała co. Wiedziała, że gospodyni wciąż na nią 
zerka. Nie podnosząc 
głowy, wyniosła z kuchni miseczki z oliwkami, a z piekarni koszyki z małymi 
chlebkami 
i porozstawiała je na stołach obok dzbanków z oliwą. W końcu był to zajazd 
pocztowy; 
oferowano tu pewne wygody – za odpowiednią opłatą. Gdy tylko Kasja weszła do 
sali, trzej 
wieśniacy pogrążyli się w ożywionej rozmowie. Żaden z nich nie podniósł głowy, 
kiedy 
postawiła przed nimi oliwki i chleb. Ogień na obu paleniskach przygasał, ale za 
to było 
odpowiedzialna Deana.
W kuchni kucharz kroił teraz kurczęta i wrzucał kawałki mięsa do garnka z 
ziemniakami 
i cebulą na potrawkę. Kończyło się już wino. Wilgotny, zimny dzień. Mężczyźni 
chętnie pili. Na 
polecenie gospodyni Kasja znów poszła na zaplecze, biorąc klucz do piwniczki. 
Otworzyła 
ciężką klapę w podłodze i wyciągnęła z zimnej, płytkiej piwniczki dzban. 
Pamiętała, że kiedy 
Morax kupił ją przed rokiem od handlarza, nie potrafiła dźwignąć takiego dzbana. 
Duże, 
zapieczętowane naczynie wciąż było dla niej ciężkie i trudno było je utrzymać. 
Zamknęła 
piwniczkę, przeszła przez sień i zobaczyła mężczyznę stojącego samotnie przy 
drzwiach we 
frontowej sali.
Później uznała, że miał dziki wygląd. Gęsta ruda broda, rozczochrane włosy, 
kiedy zdjął 
kaptur zabłoconego płaszcza. Miał duże, zręczne dłonie porośnięte rudymi 
włoskami, 
a przemoczony brązowy płaszcz podciągnął i zebrał w talii pasem, by nie 
przeszkadzał w marszu. 
Kosztowne buty. Ciężka laska. Na tej drodze pełnej kupców i urzędników, 
uzbrojonych oficerów 
i kurierów cesarskich ten samotny podróżny przypominał jednego z twardych 
mężczyzn z jej 
własnego, odległego świata na północy.
Tkwiła w tym oczywiście wielka ironia, ale Kasja nie mogła o tym wiedzieć.
Stał samotnie, bez żadnego towarzysza czy służącego w zasięgu wzroku, a w 
pobliżu przez tę 
jedną chwilę nie było, co zdumiewające, nikogo. Odezwał się do niej po 
rhodiańsku. Ledwie go 
słyszała, podobnie jak swoje odpowiedzi, które udało się jej wybełkotać. Coś na 
temat jej 
imienia. Patrzyła w podłogę. W uszach jej huczało, jakby w pomieszczeniu hulał 
wiatr. Bała się, 
że upadnie albo upuści dzban z winem, rozbijając go. Nagle przyszło jej do 
głowy, że nie 
miałoby to znaczenia. Cóż mogą jej zrobić?
– Jutro mnie zabiją – powiedziała.
Podniosła na niego wzrok. Serce waliło jej niczym północny bęben.
– Zabierzesz mnie ze sobą?
Nie wzdrygnął się jak Zagnes ani nie spojrzał z zaskoczeniem czy 
niedowierzaniem. 
Przyjrzał się jej uważnie. Oczy mu się zwęziły; były niebieskie i zimne.
– Dlaczego? – zapytał niemal chrapliwie.
Kasja poczuła wzbierające łzy. Zwalczyła je.
– Dzień... Dzień Zmarłych – wykrztusiła. Miała wrażenie, że w ustach ma pełno 
popiołu. – 
Bo... dębowy bóg... oni...
Usłyszała kroki. Oczywiście. Czas minął. Zawsze go brakowało. Gdyby matka nie 
sprzedała 
jej za jedzenie, mogłaby w domu umrzeć na zarazę, tak jak ojciec i brat. Albo z 
głodu następnej 
zimy. Została jednak sprzedana. Jest tu. Jako niewolnica. Czas minął. Zamilkła 
nagle, spojrzała 
prosto na podłogę, ściskając ciężki dzban. Ze wspólnej sali wyszedł przez 
łukowate drzwi Morax.
– Najwyższy czas, gospodarzu – powiedział spokojnie rudobrody. – Czy zawsze 
każesz 
czekać gościom samotnie we frontowej sali?
– Kicia! – ryknął Morax. – Ty mała suko, jak śmiałaś mi nie powiedzieć, że mamy 
dostojnego gościa? – Nie podnosząc wzroku, Kasja wyobraziła sobie, jak z 
doświadczeniem 
taksuje rozczochranego mężczyznę. Morax zaczął mówić normalnym tonem: – To jest 
jednak 
zajazd pocztowy, łaskawy panie. Wiesz zapewne, że wymagane są zezwolenia.
– I dlatego spodziewam się, że pozostali goście to osoby godne szacunku – odparł 
chłodno 
mężczyzna. Kasja obserwowała ich kątem oka. Oczywiście nie był to człowiek 
północy. Nie 
z takim akcentem. Czasami Kasja bywała taka głupia. Mówił po rhodiańsku. Patrzył 
ponuro na 
Moraxa, po czym zerknął przez łukowate drzwi do zatłoczonej ogólnej sali. – 
Wygląda na to, że 
w ten wilgotny dzień w podróż wyruszyło zdumiewająco wielu właścicieli zezwoleń. 
Gratuluję 
ci, gospodarzu. Zapewne przyjmujesz ich szczególnie serdecznie.
Morax zaczerwienił się.
– Masz zatem zezwolenie? Jeśli tak, to witam cię z radością.
– Owszem. I pragnę, by twoja radość okazała się nadzwyczaj namacalna. Chcę 
najcieplejszego pokoju na dwie noce, czystego posłania dla mojego służącego tam, 
gdzie 
umieszczasz służących. Do mojego pokoju ma być natychmiast zaniesiona gorąca 
woda, olejek, 
ręczniki i balia. Zamierzam się wykapać przed kolacją. Co do jedzenia i wina 
naradzę się z tobą, 
czekając na przygotowanie kąpieli. I chcę, żeby namaściła mnie i umyła jakaś 
dziewczyna. Może 
być ta.
Morax wyglądał na wstrząśniętego. Potrafił doskonale grać.
– Aj aj aj! W tej chwili przygotowujemy wieczorny posiłek, łaskawy panie. Jak 
widzisz, 
zajazd jest dzisiaj zatłoczony i mamy o wiele za mało personelu. Żałuję, ale 
kąpiel musimy 
odłożyć na później. To tylko skromny wiejski zajazd, łaskawy panie. Kiciu, 
zanieś to wino do 
kuchni, ale już!
Rudobrody mężczyzna uniósł rękę. W dłoni trzymał jakiś papier. Oraz monetę, jak 
zauważyła Kasja. Podniosła głowę.
– Nie poprosiłeś jeszcze o moje zezwolenie, gospodarzu. To przeoczenie. Proszę, 
przeczytaj 
je. Niewątpliwie rozpoznasz podpis i pieczęć samego kanclerza z Sarancjum. Z 
pewnością 
mnóstwo twoich gości ma zezwolenia podpisane osobiście przez Gezjusza.
Czerwona twarz Moraxa w jednej chwili zrobiła się biała jak ściana.
Było to niemal zabawne, ale Kasja bała się, że upuści wino. Zezwolenia były 
podpisywane 
przez cesarskich urzędników w różnych miastach albo przez młodszych oficerów w 
wojskowych 
obozach, a nie przez cesarskiego kanclerza. Przyłapała się na tym, że 
wytrzeszcza oczy. Kim jest 
ten człowiek? Przesunęła dłonie podtrzymujące dzban. Ręce jej drżały z wysiłku. 
Morax sięgnął 
i wziął papier – oraz monetę. Rozłożył zezwolenie i przeczytał je, poruszając 
ustami. Spojrzał na 
mężczyznę. Powoli odzyskiwał kolory. Pomogła moneta.
– Powiedziałeś... powiedziałeś, że twoi służący są na zewnątrz, łaskawy mój 
panie?
– Tylko jeden, wzięty na granicy, by doprowadził mnie do Trakezji. Z pewnych 
powodów 
Gezjusz i cesarz chcą, bym podróżował, nie zwracając na siebie uwagi. Prowadzisz 
cesarski 
zajazd. Zrozumiesz to. – Rudobrody uśmiechnął się krótko i przytknął palec do 
ust.
Gezjusz. Kanclerz. Ten człowiek nazwał go po imieniu i ma zezwolenie z jego 
osobistą 
pieczęcią i podpisem.
Wtedy Kasja zaczęła się modlić w duchu. Nie do jakiegoś określonego boga, ale z 
całego 
serca. Ręce wciąż jej drżały. Morax kazał jej przecież iść do kuchni. Odwróciła 
się.
Zobaczyła, jak oddaje zezwolenie. Moneta zniknęła. Kasja jeszcze się nie 
nauczyła śledzić 
ruchu, jakim Morax ukrywał w dłoni takie datki. Położył jej rękę na ramieniu.
– Deana! – warknął, zobaczywszy, jak dziewczyna przechodzi przez ogólną salę. 
Deana 
szybko położyła na podłodze naręcze drewna i zbliżyła się. – Zabierz ten dzban 
do kuchni 
i powiedz Bredenowi, żeby wniósł największą balię do pokoju nad kuchnią. Kiciu, 
razem 
z Bredenem zaniesiesz gorącą wodę z kociołka. Natychmiast. We dwójkę macie 
napełnić balię. 
Zrobicie to szybko, żeby woda nie wystygła. Potem będziesz usługiwać jaśnie 
panu. Jeśli 
poskarży się na cokolwiek, zostaniesz na noc zamknięta w piwniczce na wino. 
Zrozumiano?
– Nie nazywaj mnie, z łaski swojej, jaśnie panem – powiedział cicho rudobrody. – 
Podróżuję 
w ten sposób nie bez powodu, pamiętasz?
– Oczywiście – odparł Morax, kuląc się. – Oczywiście! Wybacz mi! Jak jednak 
mam?...
– Może być Martinian – rzekł mężczyzna. – Martinian z Vareny.
– Na myszy i krew! Co ty wyprawiasz?
– Nie bardzo wiem – odparł uczciwie Crispin. – Potrzebują jednak twojej pomocy. 
Czy jej 
opowieść wydaje ci się prawdziwa?
Po tym pierwszym wybuchu Linon natychmiast przycichła, a po chwili milczenia 
odezwała 
się: – Owszem. Natomiast jeszcze bardziej prawdziwe jest to, że musimy się 
trzymać od tego 
z daleka. Nie należy się wtrącać do obrzędów Dnia Zmarłych, Crispinie.
Nigdy nie używała jego imienia. Najbardziej lubiła się do niego zwracać per 
„imbecylu”.
– Wiem. Okaż trochę cierpliwości. Jeśli możesz, pomóż.
Spojrzał na niskiego i grubego gospodarza o spadzistych ramionach i powiedział 
głośno:
– Może być Martinian. Martinian z Vareny. – Przerwał i dodał cicho:
– Byłbym wdzięczny za dyskrecję.
– Oczywiście! – wrzasnął gospodarz. – Nazywam się Morax i jestem do twoich 
usług, mój... 
Martinianie. – Posunął się do tego, że mrugnął. Chciwy, mały człowieczek.
– Najlepszy pokój leży nad kuchnią – odezwała się Linon w milczeniu. – Robi to, 
o co 
poprosiłeś.
– Znasz ten zajazd?
– Znam ich większość na tej drodze, imbecylu. Wypływasz na niebezpieczne wody.
– Żegluję do Sarancjum. Oczywiście, że to niebezpieczne wody – odparł kwaśno w 
milczeniu 
Crispin. Linon prychnęła i zamilkła. Jakaś inna dziewczyna, z fioletowiejącym 
sińcem na 
policzku, odebrała dzban wina od tej żółtowłosej. Obie pośpiesznie odeszły.
– Mogę zaproponować ci do kolacji nasze najlepsze kandariańskie czerwone wino? – 
spytał 
gospodarz, ściskając własne dłonie w geście właściwym chyba wszystkim 
karczmarzom. – Jest 
oczywiście skromna dopłata, ale...
– Masz kandariańskie? Świetnie. Przynieś je, nie zmieszane, i dzbanek wody. Co 
jest na 
kolację, przyjacielu?
– Ale jesteśmy wielkopańscy!
– Mamy wyborne wiejskie kiełbasy własnego wyrobu. Albo potrawkę z kurczęcia, 
która 
właśnie się gotuje.
Crispin wybrał potrawkę.
Po drodze do pokoju nad kuchnią usiłował zrozumieć, dlaczego zrobił to, co 
właśnie zrobił. 
Nie znalazł żadnej jasnej odpowiedzi. Właściwie nie zrobił nic. Na razie. 
Przyszło mu jednak do 
głowy, co wywołało niemal prawdziwy ból, że ostatni raz widział tak rozszerzone 
przerażeniem 
oczy u swej starszej córki, kiedy umierała jej matka, wymiotując krwią. Nie 
potrafił wtedy nic 
zrobić. Wściekły, niemal oszalały z rozpaczy. Bezradny.
– Robią te potworności w całej Sauradii?
Podciągnąwszy kolana pod brodę, siedział nago w metalowej balii w swoim pokoju. 
Największa balia nie była szczególnie duża. Zółtowłosa dziewczyna namaściła go, 
niezbyt 
umiejętnie, a nie mając strigila, szorowała mu teraz plecy szorstkim gałganem. 
Linon leżała na 
parapecie.
– Nie. Nie, panie. Tylko tu, u południowego krańca Starego Lasu... Drzewielasu, 
jak go 
nazywamy... i przy krańcu północnym. Są dwie dąbrowy poświęcone Ludanowi. Bogu 
lasu. – 
Mówiła cicho, prawie szeptem. Głos niósł się przez tutejsze ściany. Mówiła po 
rhodiańsku 
znośnie, choć z pewnym trudem. Crispin znów przeszedł na sarantyński.
– Jesteś dżadytką, dziewczyno? Zawahała się.
– Zostałam postawiona przed Światłem w zeszłym roku. Zapewne przez handlarza 
niewolnikami.
– A Sauradia jest dżadycka, prawda? Kolejne wahanie.
– Tak, panie. Oczywiście, panie.
– Ale ci poganie wciąż wybierają młode dziewczyny i... robią z nimi to, co 
robią? 
W prowincji cesarstwa?
– Crispinie. Lepiej, żebyś tego nie wiedział.
– Na północy nie, panie – odparła dziewczyna. Przeciągnęła mu gałganem po 
żebrach. – Na 
północy na drzewie boga wiesza się złodziejkę albo kobietę przyłapaną na 
cudzołóstwie... kogoś, 
kto i tak ma stracić życie. Tylko się wiesza. Nic... gorszego.
– Ach, tak. Łagodniejsze barbarzyństwo. Rozumiem. A dlaczego tu jest inaczej? 
Nie ma tu 
złodziejek albo cudzołożnic?
– Nie wiem. – Nie zareagowała na jego sarkazm. Wiedział, że nie powinien tak się 
zachowywać. – Na pewno nie chodzi o to, panie. Ale... może Morax postępuje tak 
po to, by 
utrzymać dobre stosunki z wioską. Pozwala zatrzymywać się tu podróżnym bez 
zezwoleń, 
szczególnie jesienią i zimą. Dlatego jest bogaty. Wiejskie gospody na tym 
cierpią. Może to jego 
sposób na przeprosiny? Oddaje jedną ze swoich niewolnic. Ludanowi?
– Dosyć. To jasne jak słońce, że nigdy cię nie uczono masażu. Na krew Dżada! 
Cesarski 
zajazd bez strigila? To hańba. Podaj mi suchy ręcznik, dziewczyno. – Crispin 
czuł znany sobie, 
twardy gniew i usiłował mówić cicho. – To oczywiście dobry powód do zabicia 
niewolnicy. 
Stosunki z sąsiadami.
Wstała i pośpiesznie wzięła z łóżka ręcznik – namiastkę ręcznika, którą 
przysłano na górę. 
To zdecydowanie nie była jego łaźnia w Varenie. Sam pokój miał nieokreślony 
wygląd, ale 
przyzwoite rozmiary i z kuchni poniżej rzeczywiście chyba dochodziło trochę 
ciepła. Crispin 
zdążył zauważyć, że drzwi mają jeden z tych nowszych żelaznych zamków, 
otwieranych 
miedzianym kluczem. Kupcom na pewno się coś takiego spodoba. Wyglądało na to, że 
Morax 
zna się na interesach, zarówno legalnych, jak i nielegalnych. Prawdopodobnie 
rzeczy wiście jest 
bogaty albo na najlepszej ku temu drodze.
Crispin opanował gniew, intensywnie myśląc.
– Czy miałem rację? Są tu dziś ludzie bez zezwoleń?
Wstał i, ociekając wodą, wyszedł z małej balii. Dziewczyna zarumieniła się pod 
wpływem 
jego nagany, była zaniepokojona i wyraźnie przestraszona. To go tylko jeszcze 
bardziej 
rozgniewało. Wziął od niej ręcznik, wytarł głowę i brodę, po czym owinął się nim 
dla ochrony 
przed zimnem. Następnie zaklął, ugryziony przez jakieś stworzenie pełzające w 
ręczniku.
Dziewczyna stała z rękoma zwisającymi niezręcznie po bokach i spuszczonym 
wzrokiem.
– No więc? – zapytał Crispin. – Odpowiedz. Miałem rację?
– Tak, panie. – Mówiąc w języku sarantyńskim, który wyraźnie rozumiała lepiej, 
sprawiała 
wrażenie dość inteligentnej jak na swoją sytuację, a kiedy z jej niebieskich 
oczu znikało 
przerażenie, pojawiało się w nich życie. – Większość z nich jest tu nielegalnie. 
Jesień to spokojny 
okres. Jeśli pojawiają się urzędnicy podatkowi albo żołnierze, on ich 
przekupuje, a kurierzy 
cesarscy przejeżdżają w obie strony zbyt często, by się skarżyć... o ile ich 
miejsca nie są zajęte 
przez innych gości. Morax dobrze się opiekuje kurierami.
– Na pewno. Znam takich ludzi. Wszystko za pieniądze.
Crispin kiwnął głową z roztargnieniem, ale zaraz przywołał się do porządku. 
Zaczął się 
ubierać w suche ubranie z worka, który przyniesiono mu na górę. Jego wilgotne 
rzeczy zostały 
rozłożone przy ogniu na dole.
– Cicho, Linon. Myślę!
– Niech nas strzegą wszystkie moce!
W ostatnim czasie było mu coraz łatwiej nie zwracać uwagi na takie rzeczy. 
Dzisiaj jednak 
Linon zachowywała się jakoś szczególnie. Crispin odłożył ten problem na później, 
razem 
z istotniejszym pytaniem, dlaczego się tym zajmuje. Codziennie w całym 
cesarstwie niewolnicy 
umierali, byli krzywdzeni, chłostani, sprzedawani – przerabiani na kiełbasę. 
Crispin potrząsnął 
głową: czy naprawdę jest aż tak naiwny, że idiotyczne skojarzenie przerażonej 
dziewczyny z jego 
córką wciąga go do świata, w którym nie ma dla niego żadnego bezpiecznego 
miejsca? Następne 
trudne pytanie. Później się nad tym zastanowi.
Dawniej, kiedy jeszcze cieszyło go wiele spraw, Crispin miał bardzo dociekliwy 
umysł. 
W pracy, w zabawie. Kiedy projektował ścienną mozaikę czy uprawiał hazard w 
swojej łaźni. 
Teraz, ubierając się szybko w wieczornym chłodzie, znów układał w myślach 
kawałki informacji 
niczym tessery tworzące obraz. Obracał go, przechylał jak szkło, by uchwycić 
padające światło.
– Co z nią zrobią? – zapytał impulsywnie.
Linon tym razem milczała tak długo, że Crispin uznał, iż ptak go ignoruje. 
Czekając na 
odpowiedź, włożył sandały. Kiedy w jego głowie odezwał się głos, był zimny, 
beznamiętny, 
niepodobny do niczego, co dotąd usłyszał od Linon.
– Rano dostanie razem z tym, co zwykle pije, sok z maku. Wydadzą ją temu, kto po 
nią 
przyjdzie. Prawdopodobnie komuś z wioski. Zabiorą ją Czasami parzą je ze 
zwierzętami, dla 
dobra pól i myśliwych, czasami mężczyźni robią to sami, jeden po drugim. Mają 
wtedy na 
twarzach zwierzęce maski. Potem kapłan Ludana wycina jej serce. Może to być 
wiejski kowal 
albo piekarz – Gospodarz zajazdu. Tego się nie dowiemy. Jeśli będzie żyła do 
usunięcia serca, 
uznają to za dobry znak. Serce zakopią na polu. Zedrą Z niej skórę i spalą ją 
jako pozostałość 
życia. Następnie o zachodzie słońca powieszą dziewczynę za włosy na świętym 
dębie, by wziął ją 
dla siebie Ludan.
– Na świętego Dżada! Chyba nie...
– Zamilcz! Imbecyl! Mówiłam, że lepiej, byś tego nie wiedział!
Dziewczyna, zaskoczona, podniosła wzrok. Crispin zgromił ją spojrzeniem, na co 
natychmiast odwróciła oczy, w których zagościł zupełnie inny strach.
Crispin czuł mdłości i nie bardzo mógł uwierzyć w to, co usłyszał. Znów zaczął 
układać 
w myślach łamigłówkę, starając się odzyskać spokój. Obracał kawałki szkła, by 
schwytały 
światło. Choćby nikłe, niepewne światło świec na wietrze czy promienia zimowego 
słońca 
wpadającego ukosem przez otwór strzelniczy.
– Nie mogą im na to pozwolić – odezwał się w myślach do Linon.
– Proszą! Niech zabrzmią werble! Caius Crispus z Vareny, zuchwały bohater 
ostatnich 
czasów! Nie możesz? Nie rozumiem dlaczego. Znajdą sobie kogoś innego. A ciebie 
zabiją za 
próbą przeszkodzenia im. Kimże jesteś, rzemieślniku, by wkraczać między boga i 
przeznaczoną 
mu ofiarą?
Crispin skończył się już ubierać i usiadł na łóżku. Zaskrzypiało.
– Nie wiem, co na to odpowiedzieć.
– Oczywiście – odparła Linon.
– Panie – szepnęła dziewczyna. – Zrobię, cokolwiek zechcesz, zawsze.
– A co innego robi niewolnica? – warknął z roztargnieniem. Dziewczyna wzdrygnęła 
się, 
jakby od uderzenia. Crispin zaczerpnął tchu.
– Potrzebują twojej pomocy – zwrócił się do ptaka. Łamigłówka przybrała kształt, 
choć może 
nie był on najlepszy. Zakołysał się w przód i w tył, skrzypiąc łóżkiem. – 
Chciałbym, żeby...
W kilka chwil później wyjaśnił dziewczynie, jakie ona z kolei ma podjąć kroki, 
jeśli chce 
przeżyć następny dzień. Mówił tak, jakby wiedział, co robi. Prawie nie do 
zniesienia stało się jej 
spojrzenie, kiedy w miarę słuchania go zrozumiała, że Crispin spróbuje ją 
ocalić. Tak bardzo 
chciała przeżyć. Cała płonęła tym pragnieniem życia.
Jeszcze w domu powiedział Martinianowi, że tak naprawdę niczego nie pragnie, 
nawet żyć. 
Może, pomyślał Crispin, to czyni z niego idealnego wykonawcę tego szaleńczego 
pomysłu.
Odesłał dziewczynę na dół. Przedtem uklękła przed nim, sprawiając wrażenie, 
jakby chciała 
coś powiedzieć, ale zdusił to spojrzeniem i gestem wskazującym drzwi. Po jej 
wyjściu siedział 
jeszcze przez chwilę, a potem wstał i zajął się przygotowaniami w pokoju.
– Jesteś zła? – zapytał nagle Linon, zaskakując samego siebie.
– Tak – odparł ptak po chwili.
– Powiesz mi dlaczego?
– Nie.
– Pomożesz mi?
– Jestem przedmiotem ze skóry i metalu, jak ktoś kiedyś powiedział. Jedną myślą 
możesz 
mnie oślepić, ogłuszyć i odebrać mową. Cóż jeszcze mogą zrobić?
Schodząc do gwarnej i ciepłej wspólnej sali, Crispin wyjrzał na dwór. Było 
ciemno, las 
roztopił się w mroku. Znów pojawiły się chmury, przesłaniając księżyce i 
gwiazdy. Umysł 
powinien mieć zajęty jedynie przyjemnymi myślami o dobrym czerwonym winie z 
Candarii 
i umiarkowanymi nadziejami na potrawkę. Tymczasem każdy cień, każdy ruch w 
cieniach za 
pełnymi smug oknami niósł ze sobą posmak przerażenia. Jeśli będzie Żyła do 
usuniącia serca, 
uznają to za dobry znak.
Klamka prawie zapadła. Miał u pasa miedziany klucz, ale drzwi do swojego pokoju 
zostawił 
uchylone, jak nieudolny rhodiański dureń nie przyzwyczajony do szorstkiej 
rzeczywistości 
podróży, do prawdziwych niebezpieczeństw na drodze.
Wiadomo było, że rudobrody Rhodianin nie tylko pijący, ale nawet dzielący się 
stale 
dolewanym kosztownym winem, podróżuje aż do Sarancjum z zezwoleniem podpisanym 
przez 
samego cesarskiego kanclerza. Teraz wiedziała o tym już cała ogólna sala. 
Mężczyzna 
wspominał imię Gezjusza w co trzecim zdaniu. Gdyby nie był tak dobroduszny... i 
hojny, byłoby 
to irytujące. Wyglądało, że jest jakimś artystą, miękkim mieszczuchem wezwanym 
do pomocy 
przy realizacji jednego z pomysłów cesarza. Thelon z Megarium uważał się za 
biegłego w ocenie 
takich ludzi i okazji, jakie sobą przedstawiali.
Przede wszystkim artysta – Martinian, jak się przedstawił – najwyraźniej nie 
miał przy sobie 
sakiewki. Co oznaczało, że nie ma przy sobie zezwolenia ani pieniędzy, które mu 
przysłano lub 
które przyniósł ze sobą z Bachiary – była to bez wątpienia suma wystarczająca, 
by mógł sobie 
pozwolić na prawdziwy zbytek candariańskiego wina – chyba że ukrył je gdzieś pod 
bielizną. 
Thelon uśmiechnął się pod osłoną dłoni na myśl o pogniecionym, pomazanym 
odchodami 
dokumencie pokazywanym w następnym zajeździe pocztowym. Wiele by postawił na to, 
że pod 
ubraniem Martiniana nie ma cesarskiego zezwolenia.
Albo wiele by postawił, gdyby w ogóle miał coś do postawienia. Thelon nie miał 
środków do 
życia i został przyjęty do kupieckiej grupy swego wuja tylko dzięki dobroci 
serca wuja – co wuj 
lubił mu przypominać. Wracali do Megarium po zawarciu paru korzystnych 
transakcji 
w wojskowym obozie pod granicą z Trakezją, gdzie stacjonowały Czwarty i Pierwszy 
Legion 
Sauradyjski. To znaczy korzystnych dla wuja Ery ta. Thelon nie miał żadnych 
bezpośrednich 
udziałów w zyskach. Nawet mu nie płacono. Znajdował się tu jedynie po to, by 
zaznajomić się 
z trasą, jak powiedział wuj, i ludźmi, z którymi należy utrzymywać kontakty, 
oraz udowodnić, że 
potrafi zachowywać się właściwie wśród osób lepszych od portowych szumowin.
Wuj Erytus przyznał, że jeśli Thelon okaże się w miarę pojętnym uczniem, to być 
może 
pozwoli mu przystąpić do interesu za godziwe wynagrodzenie i poprowadzić 
samodzielnie kilka 
drobniejszych wypraw kupieckich. W końcu, być może, po pewnym czasie, gdy 
dowiedzie swej 
dojrzałości, mógłby zostać wspólnikiem swego wuja i kuzynów.
Rodzice Thelona okazywali wujowi Erytowi pokorną, wręcz krępującą wdzięczność. 
Wierzyciele Thelona, łącznie z paroma zapijaczonymi graczami w kości w pewnej 
portowej 
tawernie, nie chcieli okazywać podobnego entuzjazmu.
Właściwie musiał Thelon przyznać, że podróż ta wypadła w odpowiedniej chwili, 
chociaż 
pogoda była straszna, a jego pobożny wuj i nieudolni kuzyni traktowali inwokacje 
o wschodzie 
słońca zbyt poważnie i marszczyli brwi na samo wspomnienie dziwek. Thelon 
rozmyślał nad 
tym, jak by odbyć tego wieczoru szybki, przynoszący ulgę stosunek z ładną, 
obsługującą ich 
blondyneczką, kiedy potoczyste wyznania rzemieślnika, który siedział przy 
sąsiednim stole, 
skierowały jego myśli na zupełnie nowe tory.
Niestety, pewnych faktów nie dawało się zmienić. W domu będzie za dwa zbyt 
krótkie dni. 
Niektórzy dawali mu do zrozumienia, że jeśli nadal chce się cieszyć sprawnością 
swoich nóg, to 
powinien być przygotowany do zapłacenia znacznej sumy na poczet długu 
zaciągniętego podczas 
gry w kości. Wuj Thelona, który miał do hazardu taki sam stosunek jak do 
dziewcząt, nie 
zamierzał pożyczyć mu żadnych pieniędzy. Stało się to oczywiste mimo niemal 
niechętnego 
dobrego humoru wuja Eryta po udanej sprzedaży butów, płaszczy i innych rzeczy 
dla żołnierzy 
oraz kupnie niestarannie wyrzeźbionych wyrobów religijnych w mieście leżącym na 
wschód od 
obozu. Na drewniane trakezyjskie słoneczne dyski, jak poinformował wuj Thelona, 
był wielki 
popyt w Megarium, a jeszcze większy po drugiej stronie zatoki, w Bachiarze. 
Można z nich było 
osiągnąć dobry zysk, nawet piętnaście procent, po odliczeniu wszystkich kosztów. 
Thelon 
heroicznie powstrzymał się wtedy od ziewania.
Na długo przedtem postanowił też nie wytykać wujowi, że jego pobożność i 
skrupuły jakoś 
nie przeszkadzają mu przekupywać gospodarzy – wszyscy oni najwyraźniej dobrze 
znali Eryta – 
by pozwalali im zatrzymywać się nielegalnie w cesarskich zajazdach po drodze. 
Nie żeby się 
skarżył, skądże znowu, ale powinna tu obowiązywać jakaś zasada.
– Czy wielką śmiałością byłoby poprosić – mówił teraz wuj Erytus, przechylając 
się do 
rudobrodego – o możliwość zerknięcia na wspaniałe zezwolenie, którym zostałeś 
zaszczycony?
Thelon skrzywił się na ten ugrzeczniony, obłudny język. Jego wuj liżący komuś 
buty 
przedstawiał nieznośny widok. Twarz rzemieślnika pociemniała.
– Chyba nie sądzisz, że go nie mam? – burknął, obrażony.
Thelon szybko uniósł dłoń, by ukryć kolejny uśmieszek. Jego wuj, pijący 
candariańskie wino 
postawione przez nieznajomego, poczerwieniał jak zawartość trzymanego kubka.
– Nie, nie, skądże znowu! Jestem pewien, że... oczywiście... tylko że nigdy nie 
widziałem 
pieczęci ani podpisu czcigodnego kanclerza Gezjusza. Taki słynny człowiek. 
Służył trzem 
cesarzom! Bardzo byś mnie zaszczycił, łaskawy panie! Jedno spojrzenie... 
odręczne pismo tak 
wspaniałej osobistości... przykład dla moich synów.
Thelon pomyślał kwaśno, że jego wuj ma wszelkie cechy pnącego się w górę 
parweniusza, 
jakich można by się spodziewać u średnio zamożnego prowincjonalnego kupca. Jeśli 
zobaczy to 
zezwolenie, to bez końca będzie raczył rodzinę jego niewymownie trywialną 
historią 
i prawdopodobnie znajdzie w niej jakiś morał religijny. Cnota i jej 
błogosławione skutki. Thelon 
poprawił sobie humor myślą, jakim to przykładem dla jego kuzynów jest eunuch.
– W poszsządku – mówił bachiarski rzemieślnik z pańskim gestem, którym o mało 
nie 
przewrócił najświeższej flaszki wina. – Pokasze jutro. Zezwolenie jesss w 
pokoju. W najlepszym 
pokoju. Nad kuchnią. Dzisiaj to o wiele sa daleko! – Roześmiał się, najwyraźniej 
uznając, że jest 
bardzo zabawny. Wuj Erytus też się głośno roześmiał z widoczną ulgą. Thelon 
uznał, że ma 
okropny, nieprzekonujący śmiech. Rudobrody wstał, przechylił się chwiejnie ku 
ich stołowi, 
i chciał dolać Erytowi wina. Uniósł flaszkę niepewną ręką w pytającym geście; 
kuzyni Thelona 
pośpiesznie zakryli swoje kielichy, więc i on musiał zrobić to samo.
Nagle miał kompletnie dość. Proponują candariańskie, a on musi odmówić? Znajduje 
się 
w samym środku jakiegoś piekielnego pustkowia, bez jakichkolwiek funduszy i o 
kilka dni drogi 
od spotkania co najmniej ryzykownego dla jego nóg – i Dżad jeden wie, czego 
jeszcze. Thelon 
podjął decyzję. Tak czy owak, właśnie się potwierdził jego wcześniejszy domysł. 
Ten gość to 
taki głupiec.
– Wybacz, wuju – odezwał się Thelon, wstając z ręka na brzuchu. – Za dużo 
kiełbasy. Chyba 
muszę wziąć na przeczyszczenie.
– Umiarkowanie – rzekł zgodnie z oczekiwaniami wuj, unosząc ostrzegawczo palec – 
jest 
cnotą tak przy stole, jak i gdzie indziej.
– Zgadzam sie! – wrzasnął nierozgarnięty rzemieślnik, wymachując swoim 
kielichem.
Przechodząc przez łukowate wejście do mrocznej sali frontowej, Thelon uznał, że 
to 
właściwie będzie przyjemność. Nie poszedł do latryny po drugiej stronie sieni. 
Wszedł cicho po 
schodach. Potrafił sobie świetnie radzić z zamkami.
Tak się składało, że teraz nawet nie musiał wykorzystywać swoich umiejętności.
– Przygotuj się – powiedział w myślach Crispin. – Chyba złapaliśmy nasza, rybą.
– Jakiś ty marynarski – odparła sardonicznie Linon. – Zjemy go solonego czy w 
oleju?
– Olej przyda cisie w głowie. Nie żartuj, proszę. Jesteś mi potrzebna. Wysyłam 
na górę 
dziewczynę.
– Kiććciu! – zawołał zbyt głośno i lekko się jąkając. – Kiciu!
Dziewczyna, która przedstawiła się jako Kasja, podeszła szybko z niepokojem w 
błękitnych 
oczach, wycierając dłonie o boki tuniki. Crispin spojrzał na nią znacząco, a 
potem zachwiał się, 
rozlewając jeszcze trochę wina, i wyciągnął zza pasa klucz do swego pokoju.
Naprawdę nie miał pojęcia, kto złapie się na jego przynęty... nie zaryglowane 
drzwi, pijacką 
gadatliwość, niewyszukane aluzje rzucane przy kolacji i winie. Właściwie było 
całkiem możliwe, 
że nikt się nie złapie. Nie miał planu awaryjnego. Żadnych lśniących konstelacji 
kamyków. 
Potrafił tylko wpaść na pomysł lekkomyślnie otwartych drzwi, niedbałych słów o 
sakiewce na 
górze...
Wydawało się jednak, że ktoś chwycił przynętę. Kiedy obserwowany przez niego 
ponury 
siostrzeniec obdarzył go nazbyt otwartym spojrzeniem i wstał od stołu, Crispin 
nie pozwolił 
sobie na roztrząsanie etycznej strony swojego postępowania.
Spojrzał nieprzytomnym, pijackim wzrokiem na dziewczynę i wskazał niepewnym 
palcem 
Eryta z Megarium.
– Ten mój fielki przyjaciel chce sobaczyć seswolenie. Pieczęć Gezzzusza. Jest w 
skórzanej 
sakfie. Na łóżku. Znaszsz pokój, ten nad kuchnią. Idź tam. I, Kiciu... – 
Przerwał, grożąc jej 
palcem. – Dokładnie fiem, ile jest w sakiefce pieniędzy, Kiććciu.
Kupiec z Megarium trochę protestował, ale Crispin mrugnął do niego i dając 
dziewczynie 
klucz, uszczypnął ją w pośladek.
– To nie tak taleko dla młodych nóg – oznajmił ze śmiechem. – Póśniej mosze 
pozwolę się 
nimi opleśśś.
Jeden z synów kupca wydał niepokojący chichot, lecz pod szybkim spojrzeniem ojca 
straszliwie się zaczerwienił.
Karchita siedzący przy stole w drugim końcu sali roześmiał się głośno i pomachał 
im swoim 
piwem. Kiedy Crispin po raz pierwszy wszedł do tej sali, pomyślał, że na górę 
może się wymknie 
ktoś z tamtej grupy. Mówił na tyle głośno, by tamci go słyszeli... ale oni chyba 
pili bez przerwy 
od popołudnia i dwóch z nich mocno spało z głowami na stole wśród talerzy. 
Pozostali długo się 
nigdzie nie ruszą.
Znudzony, zły siostrzeniec Eryta z wąskimi ustami i szczupłymi, niespokojnymi 
dłońmi 
powiedział, że idzie do latryny. Crispin był pewien, że skłamał. To ryba, która 
połknęła haczyk.
Jeśli wejdzie do pokoju z zamiarem kradzieży, pomyślał, to zasługuje na 
cokolwiek, co się 
stanie. Crispin był jednak całkowicie trzeźwy – prawie całe swoje wino rozlał 
albo się nim 
podzielił – i tak naprawdę wcale nie przekonał siebie samego. Przyszło mu nagle 
do głowy, że 
matka może kochać tego młodego człowieka.
– Juz tu jest – powiedziała Linon w pokoju na piętrze.
Kasja wchodziła po schodach, tym razem szybko mijając ścienne pochodnie, których 
płomienie chwiały się pod wpływem zawirowań powietrza i znaczyły jej przejście 
nierównym 
światłem. Miała ze sobą klucz. Serce jej biło, ale teraz zupełnie inaczej. Teraz 
miała nadzieję, 
chociaż dosyć słabą. Tam, gdzie jest nieprzenikniona ciemność, świeca zmienia 
świat. Nic nie 
było widać przez okna. Kasja słyszała wiatr.
Dotarła na szczyt schodów i poszła prosto do ostatniego pokoju, tego nad 
kuchnią. Drzwi 
zastała uchylone. Mężczyzna powiedział, że tak może być. Nie wyjaśnił dlaczego. 
Tylko że jeśli 
tam, dokąd ją wyśle, zobaczy kogokolwiek, ma zrobić dokładnie tak, jak jej 
powiedział.
Weszła do pokoju. Stanęła w drzwiach. Zobaczyła w mroku zarys zaskoczonej, 
odwracającej 
się sylwetki. Usłyszała przekleństwo. Nie wiedziała, kto to jest.
Krzyknęła, tak jak jej kazano.
Zajazd przeszył ostry krzyk dziewczyny. Usłyszeli go wyraźnie, nawet w 
hałaśliwej wspólnej 
sali. W nagłej ciszy jej następny gorączkowy krzyk zabrzmiał wyraźnie:
– Złodziej! Ratunku! Na pomoc!
– Niech go Dżad oślepi! – ryknął rudobrody, który zareagował pierwszy, zrywając 
się na 
równe nogi. W następnej chwili z kuchni wypadł Morax, pędząc ku schodom. Co 
dziwne, 
rzemieślnik, który pierwszy dotarł do sklepionego wejścia, ruszył w przeciwną 
stronę. Chwycił 
spory kij sprzed frontowych drzwi i wypadł w czerń nocy.
– Na myszy i krew! – wykrztusiła Linon. – Skaczemy!
Jej słowa nastąpiły tuż po krzyku dziewczyny.
– Dokąd? – zapytał Crispin, zrywając się od stołu i rzucając przekleństwo dla 
zachowania 
pozorów.
– A jak myślisz, imbecylu? Na dziedziniec, przez okno. Pośpiesz się!
Kłopot w tym, że wrzask tej przeklętej dziewczyny niemal go śmiertelnie 
przeraził. Był za 
głośny, zbyt... przeszywający i przerażony. Wibrowało w nim coś, co znacznie 
wykraczało poza 
spostrzeżenie złodzieja w pokoju na piętrze. Thelon nie miał jednak czasu na 
rozmyślania; 
zorientował się jedynie, prawie natychmiast po tym, jak zrobił niewłaściwą 
rzecz, że powinien 
spokojnie się do niej odwrócić i ze śmiechem kazać jej przynieść światło, by tym 
łatwiej mógł 
znaleźć cesarskie zezwolenie tego Rhodianina i zgodnie z jego obietnicą pokazać 
je wujowi. Tak 
łatwo mógłby wyjaśnić, jak to powodowany impulsem, chęcią pomocy, przyszedł do 
tego 
pokoju. Jest człowiekiem odpowiedzialnym, który podróżuje z zacną kupiecką 
grupą. Cóż innego 
mógłby robić w tym pokoju?
Tak powinien zrobić.
Zamiast tego wpadł w dziką panikę; pewien, że w ciemności dziewczyna nie widzi 
go 
wyraźnie, chwycił z łóżka skórzaną sakwę z dokumentami, pieniędzmi i czymś, co 
wyglądało jak 
jakaś wystająca z niej ozdoba, i rzucił się do okna. Mocno pchnął drewnianą 
okiennicę, przełożył 
nogi na zewnątrz i skoczył.
W mroku nocy wymagało to odwagi. Nie miał pojęcia, co leży poniżej, na 
dziedzińcu. Mógł 
złamać nogę na jakiejś beczce albo skręcić kark. Nic takiego jednak się nie 
stało, chociaż lądując 
na ślepo, zachwiał się i padł na kolana w błoto. Nie wypuścił sakwy z rąk, 
szybko wstał i ruszył 
chwiejnie przez błotnisty dziedziniec do stajni. Myślał gorączkowo. Jeśli 
zostawi sakwę gdzieś 
w słomie, mógłby wrócić do frontowych drzwi zajazdu i poprowadzić pościg za 
złodziejem, 
którego dojrzał po drodze z latryny, usłyszawszy krzyk. Potem mógłby odzyskać 
sakwę albo jej 
wartą zachodu zawartość.
Była to dobra strategia, zrodzona z dobrego refleksu i sprytu.
Mogłaby się nawet powieść, gdyby nie powalił go cios, pozbawiając przytomności, 
a nieledwie życia, kiedy pod pędzącymi chmurami i paroma słabo przeświecającymi 
przez nie 
gwiazdami pomykał w kierunku ciemnej bryły stajni.
– Imbecyl! Mogłeś trafić we mnie!
– Naucz się uchylać – warknął Crispin. Oddychał ciężko. – Przepraszam. Nie 
widziałem 
wyraźnie.
Przez zamknięte okiennice wspólnej sali wydostawało się bardzo nikłe światło.
– Tutaj! Mam go! – zawołał Crispin. – Światła, niech was zaraza! Światła, w imię 
Dżada!
Nawoływania mężczyzn, kakofonia głosów, akcentów, języków, czyjeś chrapliwe 
okrzyki 
w jakimś nieznanym dialekcie. Wysoko, w otwartej okiennicy pokoju Crispina 
pojawiła się 
pochodnia. Crispin usłyszał zbliżające się kroki, coraz bliższe podniesione 
głosy gości i sług 
wysypujących się z frontowych drzwi. Niezłe zamieszanie w tę deszczową, jesienną 
noc.
Crispin zamilkł, patrząc w dół w pomarańczowym świetle trzymanego mu nad głową 
łuczywa, a potem w coraz jaśniejszym blasku pochodni trzymanych przez niektórych 
mężczyzn, 
tworzących wokół niego rosnący krąg.
U ich stóp leżał siostrzeniec kupca; z jego skroni sączyło się w błoto coś 
czarnego – zapewne 
krew. Jedną dłoń wciąż miał omotaną rzemieniem od sakwy Crispina.
– Niechaj nas strzeże święty Dżad! – rzekł Morax, dysząc z wysiłku. Wbiegł na 
górę, 
a potem na dół. W zajeździe zdarzały się kradzieże, lecz to było coś innego. To 
nie był żaden 
służący czy niewolnik. Crispin, zmagający się ze złożonymi uczuciami i świadom, 
że znajdują 
się dopiero na początku tego, co trzeba tu zrobić, odwrócił się i zobaczył, jak 
gospodarz szybko 
przenosi przestraszone spojrzenie z niego na twarz kupca Eryta, który teraz stał 
bez słowa nad 
ciałem swego siostrzeńca.
– Czy on nie żyje? – zapytał w końcu Erytus. Crispin zauważył, że nie ukląkł, by 
samemu to 
sprawdzić.
– Co się dzieje? Nic nie widzę! Wepchnął mnie do środka!
– Zatem słuchaj. Niewiele tu do oglądania. Ale bądź cicho. Muszę teraz uważać.
– Teraz musisz uważać? Kiedy zostałam prawie połamana na kawałki?
– Proszę cię, moja droga.
Crispin pomyślał, że jeszcze nigdy przedtem tak się nie odezwał do ptaka. Linon 
też mogła to 
zauważyć. Zamilkła.
Jeden z kuzynów ukląkł i przyłożył głowę do leżącego.
– Żyje – oznajmił, spoglądając na ojca. Crispin na chwilę zamknął oczy; uderzył 
mocno, ale 
nie tak mocno, jak potrafił. Wciąż trzymał kij.
Na dziedzińcu było zimno. Wiał północny wiatr. Nikt nie miał czasu narzucić 
płaszcza. 
Crispin czuł, jak przez jego sandały przelewa się błoto. Teraz nie padało, 
chociaż wiatr niósł 
zapowiedź deszczu. Nie było widać żadnego księżyca, i tylko zmieniającą się 
garstkę gwiazd 
tam, gdzie pędzące chmury rozdzielały się na południu, nad niewidocznymi górami.
Crispin zaczerpnął tchu. Czas pchnąć sprawę do przodu, a potrzebował 
publiczności. 
Spojrzał wprost na gospodarza i powiedział swym najbardziej lodowatym głosem – 
tym, którego 
tak bardzo bali się terminatorzy w domu:
– Chciałbym wiedzieć, gospodarzu, czy ten złodziej, a właściwie czy wszyscy jego 
towarzysze są w posiadaniu zezwoleń na zatrzymywanie się w cesarskim zajeździe 
pocztowym. 
Chciałbym to wiedzieć natychmiast.
Na dziedzińcu zapadła nagle cisza, mącona jedynie sykiem ognia. Morax nawet się 
zachwiał. 
Nie tego się spodziewał. Otworzył usta. Ale nie wydobył się z nich żaden dźwięk.
Teraz pojawiły się nowe głosy. Do kręgu pochodni zbliżali się z ciemności inni. 
Crispin 
obejrzał się i zobaczył Kasję. Popychało ją dwóch służących, trzymając ją za 
łokcie. Nie byli 
delikatni. Dziewczyna potknęła się, więc zaczęli ją ciągnąć.
– Co się dzieje? Nic nie widzę!
– Jest tu dziewczyna.
– Zrób z niej bohaterką.
– Oczywiście. Jak myślisz, dlaczego ją posłałem na górę?
– Ach, więc tego popołudnia myślałeś.
– Wiem, że to niepokojące.
– Puśćcie ją, zaraza na was! – powiedział głośno do służących. – Zawdzięczam tej 
dziewczynie moje zezwolenie i sakiewkę.
Puścili ją szybko. Crispin zauważył, że jest bosa. Jak większość tutejszych 
służących.
Odwrócił się z rozmysłem do Moraxa.
– Nie otrzymałem odpowiedzi na moje pytanie, gospodarzu.
Morax rozłożył bezradnie ręce, po czym złożył je błagalnie. Crispin zobaczył za 
nim jego 
żonę. Jej oczy płonęły głęboką wściekłością nie zwróconą wyraźnie do 
kogokolwiek.
– Ja na nie odpowiem. Nie mamy zezwoleń, Martinianie – odezwał się wuj Erytus. 
Jego 
pociągła twarz była w kręgu pochodni blada. – Jest jesień. Kiedy w zajeździe nie 
ma wielkiego 
ruchu, Morax czasami udziela nam z uprzejmości swego ognia i pokojów.
– Zajazd jest pełen, kupcze. A ja zakładam, że uprzejmość Moraxa ma swoją cenę i 
że ta 
cena nie przynosi zysków poczcie cesarskiej. Czy ja miałem opłacić twojego 
siostrzeńca?
– Och, świetna robota! Strzał w obu!
– Cicho, Linon!
Rzemień od sakwy wciąż spoczywał w dłoni siostrzeńca. Nikt nie odważył się jej 
dotknąć. 
Leżący w błocie Thelon z Megarium nie poruszył się od chwili, kiedy został 
powalony przez 
Crispina, oddychał jednak miarowo. Crispin przyjął to z ulgą. Zabicie tego 
człowieka nie leżało 
w jego planach, chociaż miał nieuniknioną świadomość, że może to zrobić ktoś 
inny. „Na 
północy na drzewie boga wiesza się złodzieja”. Działał szybko, mając niewiele 
czasu na ocenę, 
a jeszcze mniej na to, by zrozumieć, dlaczego to robi.
Erytus przełknął ślinę, nic nie mówiąc. Morax odchrząknął, zerknął na kupca i 
znów na 
Crispina. Jego żona stała sztywno za nim, o czym dobrze wiedział. Zgarbił się. 
Wyglądał jak 
zaszczuty.
Crispin, już nie wędkarz z przynętą, lecz myśliwy z łukiem, odezwał się 
lodowatym tonem:
– Wiadomo teraz, że ten godny pogardy złodziej zatrzymał się tu nielegalnie za 
zgodą 
uprawnionego gospodarza cesarskiego zajazdu pocztowego. Ile ci płacą, Moraksie? 
Gezjusz 
może zechce to wiedzieć. Albo Faustinus, przełożony urzędów.
– Panie mój! Powiesz im? – Z ust Moraxa wydobył się skrzek. W innej sytuacji 
byłoby to 
nawet zabawne.
– Ty nędzniku! – Crispinowi z łatwością przyszło udawać wściekłość. – Moje 
zezwolenie 
i sakiewka zostają skradzione przez kogoś, kto jest tu wyłącznie z powodu twojej 
chciwości, a ty 
pytasz, czyja się poskarżę? Nie powiedziałeś jeszcze ani słowa o jakiejkolwiek 
karze, a jak dotąd, 
widzę jedynie złe traktowanie dziewczyny, która przeszkodziła kradzieży! Gdyby 
nie ona, 
złodziej by uciekł! Co się robi ze schwytanymi złodziejami w Sauradii, Moraksie? 
Wiem, co się 
robi w Mieście z cesarskimi gospodarzami, którzy zawodzą pokładane w nich 
zaufanie, 
przekładając nad nie prywatne zyski. Ty idioto!
– Uważaj! On mógłby cię zabić. Tu chodzi o jego utrzymanie.
– Wiem. Jest tu jednak tłum ludzi.
Crispin miał jednak bolesną świadomość, że nikogo na tym dziedzińcu nie może 
uważać za 
sprzymierzeńca. Większość z tych ludzi zatrzymała się tu nielegalnie i na pewno 
będzie chciała 
nadal tak robić. Teraz stanowił zagrożenie nie tylko dla Moraxa.
– Wszyscy... panie mój, jesienią czy zimą prawie wszystkie cesarskie zajazdy 
przyjmują 
uczciwych podróżnych. Z uprzejmości.
– Uczciwych podróżnych. Ach, tak. Rozumiem. Nie omieszkam powiedzieć tego w 
twojej 
obronie, gdyby kanclerz pytał. Zadałem ci jednak inne pytanie: co tu się robi ze 
złodziejami? 
I jak wynagradza się pokrzywdzonych gości, którzy są tu legalnie?
Crispin spostrzegł, że Morax jeszcze raz zerka na Eryta. Gospodarz niemal się 
kulił.
Głos zabrał kupiec:
– Jakie wynagrodzenie zaspokoi twoje żądania, Martinianie? Przyjmuję 
odpowiedzialność za 
mojego siostrzeńca.
Crispin, który wspomniał o wynagrodzeniu w gorączkowej nadziei usłyszenia 
właśnie tego, 
zwrócił się do Eryta, i to już bez gniewu:
-. To szlachetny postępek, ale on osiągnął już pełnię wieku, prawda? Z pewnością 
sam 
potrafi odpowiadać za siebie.
– Powinien. Lecz jego... wady są tu wyraźnie widoczne. Źródło rozpaczy dla jego 
rodziców. 
I dla mnie, zapewniam cię. Co załagodzi sprawę?
– My w domu złodziei wieszamy – mruknął jeden z Karchitów. Crispin zerknął na 
niego. To 
ten, który wcześniej pozdrowił go kubkiem piwa. Miał w oczach pijacki błysk. 
Nadzieję na 
przemoc, która uatrakcyjni nudną noc.
– Tu ich też wieszamy! – powiedział ktoś niewidoczny, z tyłu tłumu. Rozległ się 
ostry 
pomruk. Wyczuwało się w nim nutę podekscytowania. Pochodnie zatańczyły, zbliżyły 
się.
– Albo odcinacie im dłonie – rzekł Crispin, udając obojętność. Odepchnął 
pochodnię, która 
zanadto zbliżyła się do jego twarzy. – Nie obchodzi mnie, co zaleca tu prawo. 
Zróbcie z nim, co 
chcecie. Erycie, widzę, że jesteś szlachetnym człowiekiem. Nie możesz odpłacić 
mi za ryzyko 
dla mojego zezwolenia, ale przyjmę sumę równą tej w sakiewce – sumę, którą bym 
stracił.
– Zgoda – odparł kupiec bez namysłu. Był wysuszonym, smutnym, ale na swój sposób 
imponującym mężczyzną.
Crispin ciągnął, usiłując zachować ten sam swobodny ton:
– A potem kup mi dziewczynę, która uratowała moją sakwę. O cenę sam się umów 
z gospodarzem. Nie daj mu się oszukać.
– Co?! – wydusił Morax.
– Dziewczynę! – odezwała się z niepokojem jego żona. – Ale...
– Zgoda – zupełnie spokojnie rzekł znów Erytus. Wyglądał jednocześnie na lekko 
zdegustowanego i zadowolonego.
– Kiedy dotrę do Miasta, będę potrzebował służby domowej, a jestem tej 
dziewczynie coś 
winien. – Pomyślą, że jest chciwą rhodiańską świnią; nie szkodzi, nic go to nie 
obchodzi. Crispin 
schylił się i wyjął rzemień od sakwy z palców rozciągniętego mężczyzny. 
Wyprostował się 
i spojrzał na Moraxa.
– Zdaję sobie sprawę, że nie jesteś jedynym gospodarzem, który to robi. Ja z 
kolei nie jestem 
z natury plotkarzem. Sugerowałbym, żebyś zażądał od Eryta z Megarium niezwykle 
rozsądnej 
ceny za dziewczynę, a ja jestem gotów powiedzieć, że dzięki interwencji jednej z 
twoich 
uczciwych i dobrze wyszkolonych służących nie poniosłem żadnej trwałej szkody.
– Żadnego wieszania? – odezwał się zawiedziony Karchita. Erytus spojrzał na 
niego 
lodowato.
Crispin uśmiechnął się lekko.
– Nie mam pojęcia, co z nim zrobią. Nie obchodzi mnie to. Ja już tego nie będę 
oglądał. 
Wezwał mnie cesarz i nie zamierzam się ociągać, nawet dla dopełnienia 
sprawiedliwości 
i obejrzenia egzekucji. Rozumiem, że po tym, jak zostaliśmy zmuszeni do wyjścia 
na ten ziąb, 
dobry Morax jest głęboko skruszony i proponuje teraz wszystkim spragnionym 
ciepła 
candariańskie wino. Mam rację, gospodarzu?
Stłoczeni wokół nich mężczyźni wybuchnęli ochrypłym śmiechem i okrzykami 
radości. 
Napotkawszy kilka spojrzeń, Crispin uśmiechnął się szerzej.
– I znów świetna robota. Na myszy i krew! Czy będę zmuszona obdarzyć cię 
szacunkiem?
– Jak byśmy sobie dali z tym radą?
– Mężu! Mężu! – odezwała się z niepokojem żona, po raz trzeci lub czwarty. Blask 
pochodni 
ukazywał czerwone plamy na jej twarzy. Crispin zauważył, że wpatruje się w 
Kasję. Dziewczyna 
sprawiała wrażenie oszołomionej. Albo tak było naprawdę, albo spotkał nadzwyczaj 
dobrą 
aktorkę.
Morax nie odwrócił się do żony. Zaczerpnął tchu i ująwszy Crispina za łokieć, 
odprowadził 
go kawałek w mrok.
– Kanclerz? Przełożony urzędów? – szepnął drżącym głosem.
– ...mają o wiele ważniejsze zajęcia. Nie będę ich tym niepokoił. Erytus 
powetuje mi ryzyko 
straty, a ty jako zadośćuczynienie sprzedasz dziewczynę z jej wszystkimi 
podpisanymi 
dokumentami. Zażądaj uczciwej ceny, Moraksie.
– Panie mój, chcesz... tę dziewczynę spośród wszystkich innych?
– Nie bardzo mogę wykorzystać wszystkie inne, gospodarzu. To ona uratowała moją 
sakwę. 
– Znów pozwolił sobie na uśmiech. – To twoja ulubienica?
Gospodarz zawahał się.
– Tak, panie.
– To dobrze – skwitował Crispin. – Powinieneś coś na tym stracić, choćby tylko 
żóltowłosą 
partnerkę do łóżka. Wybierz sobie jakąś inną dziewczynę, na którą będziesz 
właził w ciemności, 
kiedy twoja żona będzie spała. – Przerwał, a z jego ust zniknął uśmiech. – 
Jestem hojny, 
gospodarzu.
To była prawda i Morax o tym wiedział.
– Ja nie... To jest ona nie jest... moja żona... – Gospodarz zamilkł. Nabrał z 
wysiłkiem 
powietrza. – Tak, mój panie – powiedział i spróbował się uśmiechnąć. – 
Rzeczywiście, mam tu 
inne dziewczęta.
Crispin akurat wiedział, co to oznacza.
– Mówiłam ci – odezwała się Linon.
– Nie ma na to rady – odparł w milczeniu. W tym wszystkim tkwiły pytania, na 
które nie 
potrafił odpowiedzieć. Powiedział na głos:
– Mówię poważnie, Moraksie... bardzo uczciwa cena dla Eryta. I podaj wino.
Morax przełknął ślinę i kiwnął głową ze zbolałą miną. Crispin nie miał wyrzutów 
sumienia. 
Drogie wino będzie stanowiło jedyną prawdziwą stratę gospodarza, a Crispin 
bardzo chciał, by 
inni goście czuli teraz do niego sympatię i żeby Morax o tym wiedział.
Zaczęło padać. Crispin spojrzał w górę. Ciemne chmury pokrywały całe niebo. Las 
leżał na 
północy, bardzo blisko, co dawało się odczuć. Zza kręgu pochodni ktoś do nich 
podszedł: 
muskularna, napawająca otuchą postać z płaszczem Crispina w rękach. Crispin 
uśmiechnął się do 
mężczyzny.
– Wszystko w porządku, Vargosie. Idziemy do środka.
Vargos skinął głową, ale wciąż pozostawał czujny.
Ludzie podnieśli już z ziemi Thelona z Megarium i właśnie wnosili go do zajazdu. 
Jego wuj 
i kuzyni szli obok niego, a służący oświetlali drogę. Kasja stała niepewnie z 
tyłu, podobnie jak 
żona gospodarza, która patrzyła na nią jadowitym wzrokiem.
– Co się dzieje?
– Słyszałaś. Wchodzimy do środka.
– Idź na górę. Kiciu – rzekł łagodnie Crispin, podchodząc do światła. – 
Zostaniesz sprzedana 
mnie. Nie musisz już w tym zajeździe nic robić, rozumiesz? – Przez chwilę stała 
nieruchomo, 
patrząc ogromnymi oczyma, a potem skinęła głową urywanym ruchem, jak królik. 
Crispin 
zauważył, że się trzęsie. – Zaczekaj na mnie w pokoju. Mam obiecane dobre wino 
na dole. 
Ogrzej łóżko. Nie zaśnij. – Musi zachowywać się swobodnie. To niewolnica, 
kupiona pod 
wpływem impulsu; nie wie o niej nic więcej.
– Co do tego wina, mój panie? – Głos stojącego obok Moraxa był cichy, 
konspiracyjny. – 
Tego candariańskiego? Prawie nikt się na nim nie pozna, panie.
To akurat była prawda.
– Nic mnie to nie obchodzi – odparł Crispin lodowatym tonem.
A to już nie była prawda. Prawie go to zabolało. Candariańskie wyspiarskie wino 
było 
słynne, o wiele za dobre, by je marnować. W normalnych okolicznościach.
– Na myszy i krew, rzemieślniku. Wciąż jesteś imbecylem. Oczywiście wiesz, co to 
oznacza 
w związku z jutrzejszym dniem?
– Oczywiście. Nic na to nie poradzę. Nie będziemy mogli tu zostać. Liczę, Że 
wszystkich nas 
ochronisz.
Chciał to powiedzieć z ironią, ale nie bardzo mu się udało. Ptak nie 
odpowiedział.
W tym lesie po drugiej stronie drogi rosło gdzieś drzewo boga, a nazajutrz był 
Dzień 
Zmarłych. I wbrew temu, co radził mu Zoticus, będą musieli znaleźć się na drodze 
o świcie albo 
jeszcze wcześniej.
Crispin wszedł do zajazdu z gospodarzem. Posłał dziewczynę na górę z kluczem. 
Usiadł przy 
swoim stole w ogólnej sali, by wypić kilka flaszek rozsądnie rozwodnionego wina 
i zaskarbić 
sobie jak najwięcej sympatii u tych, z którymi dzielił ten niespodziewany dar. 
Tym razem sakwę 
z pieniędzmi, zezwoleniem i ptakiem miał przy sobie.
Po pewnym czasie w sali pojawił się Erytus z Megarium. Podał Crispinowi 
dokumenty, 
z których wynikało, że inicyjska niewolnica Kasja jest teraz prawnie własnością 
rzemieślnika 
Martiniana z Vareny. Erytus uparł się też, by dopełnić finansowego 
zadośćuczynienia, na które 
się zgodzili. Crispin pozwolił mu przeliczyć zawartość sakiewki; Erytus wyjął 
swoją i odliczył 
odpowiednią sumę. Karchiccy kupcy obserwowali ich, lecz byli za daleko, by 
widzieć coś 
wyraźnie.
Erytus przyjął tylko bardzo niewielki kubek wina jako znak dobrej woli. Sprawiał 
wrażenie 
znużonego i smutnego. Jeszcze raz przeprosił za niegodne zachowanie siostrzeńca 
i po chwili 
wstał od stołu. Crispin także wstał i odkłonił mu się. Kupiec zachował się 
nienagannie. 
W gruncie rzeczy Crispin Uczył na to.
Sączył dobre wino, patrząc na dokumenty i dość ciężką sakiewkę leżącą obok niego 
na stole. 
Spodziewał się, że grupa z Megarium opuści rano zajazd jeszcze przed nim – jeśli 
siostrzeńcowi 
będzie dane go opuścić. Podejrzewał, że doprowadzą do tego pewne dalsze nakłady 
ze strony 
Eryta, jeżeli oczywiście już do tego nie doszło. Crispin miał taką nadzieję. 
Młodzieniec był 
hultajem, ale do tej zbrodni został sprowokowany, miał rozbitą głowę i na pewno 
ucierpi ze 
strony rodziny. Crispin nieszczególnie chciał się przyczynić do powieszenia go 
na pogańskim 
dębie w Sauradii.
Rozejrzał się. Ożywieni Karchici i paru innych gości – łącznie z wesołym, 
odzianym 
w szarość kurierem – żłopali candariańskie czerwone wino bez wody, jakby to było 
piwo. Udało 
mu się nie skrzywić na ten widok, a nawet unieść szklanicę w dobrodusznym 
pozdrowieniu. Czuł 
się bardzo oddalony od własnego świata. Wszystko, co znane i przyjazne, zostało 
daleko, 
w domu, za murami miasta. Tam, gdzie powinien teraz przebywać, tworząc wizje 
piękna 
z materiałów, jakie miał pod ręką. Tu nie było żadnego piękna. Przyszło mu na 
myśl, że nie 
powinien zbyt długo zostawiać swojej nowej niewolnicy samej, nawet jeśli drzwi 
mają zamek. 
Niewiele mógłby zrobić, gdyby teraz gdzieś przepadła. Poszedł na górę.
– Wsadzisz go jej? – odezwała się nagle Linon. Jej patrycjuszowski głos, 
wulgarność i nastrój 
Crispina zupełnie do siebie nie pasowały. Nic nie odpowiedział.
Dziewczyna miała klucz. Zapukał cicho do drzwi i zawołał do niej. Otworzyła na 
dźwięk 
jego głosu. Nie zapaliła świec i zamknęła okiennice. Crispin słyszał padający 
deszcz. 
Dziewczyna stała bardzo blisko niego; milczała. Był skrępowany, zaskakująco 
wyczulony na jej 
obecność i wciąż się zastanawiał, dlaczego zrobił tego wieczoru to, co zrobił. 
Uklękła – 
rozmazany kobiecy kształt – z szelestem tuniki i zanim zdążył cofnąć nogę, 
pochyliła głowę 
i ucałowała jego but. Crispin szybko odsunął się krok w tył i odchrząknął, 
zakłopotany, nie 
wiedząc, co powiedzieć.
Dał jej wierzchni koc z łóżka i kazał położyć się na posłaniu dla służącego pod 
przeciwległą 
ścianą. Nie odezwała się ani słowem. On potem też milczał. Długo leżał w łóżku, 
nasłuchując 
odgłosów deszczu. Myślał o królowej Antów, której stopę sam ucałował, zanim 
rozpoczęła się ta 
podróż. Przypomniał sobie pewną żonę senatora, pukającą do jego drzwi. Inny 
zajazd.
Inny kraj. W końcu zasnął. Śniło mu się Sarancjum i mozaika – którą robi tam na 
jakiejś 
olbrzymiej kopule z lśniących kamyków i wszelkich klejnotów, jakich tylko 
potrzebował: 
dąbrowa z wielkim dębem i błyskawice na sinym niebie.
W Mieście zostałby spalony za taką bezbożność, ale to był tylko sen. Nikt nie 
umiera za 
swoje sny.
Obudził się w ciemności przedświtu. Po chwili dezorientacji wstał z łóżka i 
podszedł do 
okna, stąpając po zimnej podłodze. Otworzył okiennice. Deszcz znów ustał, choć z 
dachu wciąż 
kapało. Pojawiła się gęsta mgła; ledwo widział dziedziniec. Kręcili się już tam 
jacyś ludzie – 
wśród nich na pewno Vargos, przygotowujący muła – ale odgłosy były stłumione i 
odległe. 
Dziewczyna też się obudziła i obserwowała go, stojąc obok swego posłania – 
blada, szczupła 
postać podobna do ducha.
– Chodźmy – odezwał się Crispin po chwili.
Niedługo potem znaleźli się we trójkę na drodze, podążając na wschód w spowitym 
mgłą 
półświecie; Dzień Zmarłych wstawał bez wschodu słońca.
Rozdział 4
Inicyjczyk Vargos nie był niewolnikiem.
Oczywiście wielu służących do wynajęcia z zajazdów wzdłuż głównych cesarskich 
traktów 
było niewolnikami, ale Vargos wybrał to zajęcie z własnej woli, co szybko 
uświadamiał osobom, 
którym zdarzyło się zwrócić do niego niewłaściwie. Drugą pięcioletnią umowę z 
pocztą cesarską 
podpisał przed trzema laty; swój egzemplarz nosił przy sobie, chociaż nie 
potrafił czytać, i dwa 
razy do roku odbierał wynagrodzenie należne mu oprócz gwarantowanego pokoju i 
wyżywienia. 
Nie było to wiele, ale w ciągu tych lat dwa razy kupił sobie nowe buty, wełniany 
płaszcz, kilka 
tunik i esperański nóż, a od czasu do czasu mógł dać dziwce kilka miedziaków. 
Poczta cesarska 
oczywiście wolała niewolników, ale odkąd cesarz Apiusz postanowił raczej 
uspokajać 
północnych barbarzyńców, niż ich podbijać, było ich za mało, a podróżni bardzo 
potrzebowali 
rosłych mężczyzn. Niektórzy z nich, łącznie z Vargosem, byli północnymi 
barbarzyńcami.
W domu ojciec Vargosa często wyrażał – na ogół rozlewając piwo i waląc pięścią w 
stół – 
swoje poglądy na zatrudnianie się u zniewieściałych sarantyńskich 
homoseksualistów o tłustych 
tyłkach, ale Vargos pozwalał sobie czasami nie zgadzać się z rodzicem. To 
właśnie po jednej 
z takich awantur opuścił nocą wioskę i wyruszył w podróż na południe.
Nie pamiętał już szczegółów tamtej kłótni – miała coś wspólnego z zabobonem 
dotyczącym 
orki podczas pełni błękitnego księżyca – ale skończyła się tym, że stary, 
brocząc krwią z głowy, 
rozmyślnie naznaczył myśliwskim nożem policzek swego najmłodszego syna, 
entuzjastycznie 
przytrzymywanego przez własnych braci i wujów. Chociaż Vargos stawiał im wówczas 
krwawy 
opór, musiał potem przyznać, że prawdopodobnie zasłużył na tę bliznę. Wśród 
Inicyjczyków 
było raczej nie do przyjęcia, by podczas sprzeczki wynikłej z różnych poglądów 
na temat 
rolnictwa syn prawie zatłukł wał ojca na śmierć gałęzią.
Wolał jednak nie czekać na ciąg dalszy dysputy czy rodzinną karę. Poza wioską 
był cały 
świat, a w niej bardzo niewiele dla najmłodszego syna. Opuścił dom jeszcze tej 
samej wiosennej 
nocy – dwa niemal idealnie okrągłe księżyce unosiły się wysoko nad świeżo 
obsianymi polami 
i gęstymi, dobrze znanymi lasami – i nie oglądając się za siebie, obrócił swą 
pokiereszowaną 
twarz ku dalekiemu południu.
Oczywiście miał zamiar wstąpić do cesarskiej armii, ale ktoś w przydrożnej 
karczmie 
wspomniał, że w zajazdach pocztowych są wolne posady, i Vargos pomyślał, że 
przez kilka 
sezonów może tego spróbować.
To było przed ośmiu laty. Zdumiewające, kiedy się nad tym zastanowić: jak to 
naprędce 
podejmowane decyzje stają się życiem człowieka. Od tamtej pory czoło Vargosa 
pokryło się 
nowymi bliznami, drogi bowiem rzeczywiście były niebezpieczne, a w Sauradii 
głodni ludzie 
łatwo zadzierali z prawem, lecz taka praca mu odpowiadała. Lubił otwarte 
przestrzenie, nie miał 
jednego pana, któremu musiałby bić czołem, i nie podzielał głębokiej nienawiści 
swego ojca do 
cesarstw – czy to Sarantyńskiego, czy tego starego w Bachiarze.
Choć był człowiekiem zamkniętym w sobie, miał znajomych we wszystkich zajazdach 
pocztowych i przydrożnych gospodach od bachiarskiej granicy do Trakezji. 
Oznaczało to 
w miarę czystą słomę do spania albo jakieś posłanie, czasami w zimie miejsce 
przy ogniu, 
jedzenie i piwo, a niektóre z dziewcząt okazywały się dość miękkie – kiedy nie 
potrzebowano ich 
gdzie indziej. Takie traktowanie zawdzięczał temu, że był wolny i że miał kilka 
monet do 
wydania. Nigdy nie opuszczał Sauradii. Większość służących w poczcie cesarskiej 
zostawała 
w swojej prowincji, a Vargos nigdy nie miał najmniejszej ochoty zapuścić się 
dalej, niż zrobił to 
przed ośmioma laty, z policzkiem ociekającym krwią.
Aż do tego ranka w Dniu Zmarłych, kiedy rudobrody Rhodianin, który wynajął go 
w zajeździe Lauzena przy granicy, opuścił we mgle zajazd Moraxa, z dziewczyną 
przeznaczoną 
dębowemu bogu.
Vargos nawrócił się na wiarę dżadycką przed wielu laty, ale nie oznaczało to, że 
człowiek 
z północnych rubieży Drzewielasu nie potrafi rozpoznać kogoś obiecanego drzewu. 
Ona sama 
była Inicyjką, sprzedaną handlarzowi niewolników, może nawet z wioski czy 
gospodarstwa 
sąsiadującego z wioską Vargosa. Odpowiednie znaki odczytał zeszłego wieczoru w 
jej oczach 
i spojrzeniach, jakie rzucali jej niektórzy mężczyźni i kobiety w zajeździe. 
Nikt nie powiedział 
słowa, ale nie było to konieczne. Vargos wiedział, jaki zbliża się dzień.
Jego nawrócenie na wiarę słonecznego boga – oraz sporna wiara w świętość 
Heladika, 
śmiertelnego syna boga – przypadkiem okazało się prawdziwe. Modlił się co dnia o 
wschodzie 
i zachodzie słońca, zapalał w kaplicach świece dla Błogosławionych Ofiar, pościł 
w wyznaczone 
dni. Teraz też głęboko potępiał dawny styl życia, od którego odszedł: dębowego 
boga, zbożową 
pannę, nie kończące się na pozór pragnienie krwi i ludzkich serc spożywanych na 
surowo. Nigdy 
jednak nie myślał o wtrącaniu się w te sprawy i oczywiście nie robił tego 
podczas dwukrotnej 
bytności u Moraxa w tym szczególnym dniu.
A gdyby nawet taka myśl przyszła mu do głowy lub ktoś poruszyłby ten temat, 
Vargos 
odparłby, że to nie jego interes. Służący nie wzywa cesarskiej armii czy 
duchowieństwa, by 
powstrzymali pogańską ofiarę. Chyba że nie chce dalej żyć i pracować na tym 
szlaku. A cóż to 
jest jedna dziewczyna rocznie? Dwa lata z rzędu była zaraza. Śmierć czai się 
wszędzie.
Rudobrody Rhodianin w ogóle nie rozmawiał o tym z Vargosem. Po prostu kupił 
dziewczynę 
– a raczej kazał ją sobie kupić – i zabierał ze sobą, ratując jej życie. Wyboru 
mógł dokonać 
przypadkowo, ale Vargos wiedział, że tak nie było.
Chcieli zostać tu dwie noce, by nie podróżować tego dnia.
Tak zrobiłby każdy choć trochę rozważny człowiek podróżujący po drogach 
Sauradii. Nocą 
jednak, zanim udał się do swego pokoju po niezwykle dziwnym schwytaniu 
złodzieja, Martinian 
z Vareny wezwał Vargosa do sieni z pomieszczenia dla służby i oznajmił, że 
wyruszają rano, 
przed świtem, razem z dziewczyną.
Małomówny Vargos nie mógł się powstrzymać, by nie powtórzyć:
– Jutro?
Rhodianin, nad wyraz trzeźwy po hałaśliwej libacji w sąsiedniej sali, spojrzał 
wtedy 
przeciągle na Vargosa w słabo oświetlonej sieni. Trudno było zobaczyć wyraz jego 
twarzy 
ukrytej pod bujną brodą.
– Chyba niebezpiecznie jest tu zostawać dłużej – powiedział wtedy po rhodiańsku. 
– Po tym, 
co się stało.
Na dworze w ogóle nie jest bezpiecznie, pomyślał Vargos, ale tego nie 
powiedział. Uznał, że 
mężczyzna albo go bada, albo usiłuje coś powiedzieć, nie wyrażając tego słowami. 
Nie był 
jednak przygotowany na to, co usłyszał potem.
– Jutro jest Dzień Zmarłych – rzekł powoli Martinian. – Nie będę cię zmuszał, 
byś szedł 
z nami. Nie musisz tego robić. Jeżeli wolisz zostać, zwolnię cię i wynajmę 
służącego gdzie 
indziej.
Vargos wiedział, że nie stanie się to następnego dnia. Padną słowa żalu, ale 
nikt nie będzie 
wolny, by wyruszyć z rzemieślnikiem. Nawet za garść srebrnych solidów.
Nikt nie będzie musiał.
Vargos podejmował już w życiu szybkie decyzje. Potrząsnął głową.
– Pamiętam, że prosiłeś o człowieka do trakezyjskiej granicy. Będę gotowy z 
mułem przed 
modlitwami o wschodzie słońca. Światło Dżada rozjaśni nam ten dzień.
Bachiarczyk nie uśmiechał się często, ale wtedy zrobił to i położył dłoń na 
ramieniu Vargosa.
– Dziękuję, przyjacielu – powiedział i ruszył na górę.
W ciągu ośmiu lat nikt jeszcze nie zaproponował Vargosowi zwolnienia ze służby w 
taki 
sposób ani nie podziękował na krótko wynajętemu służącemu za wykonanie – czy też 
kontynuowanie – umówionej usługi.
Wróciwszy na swoje wąskie posłanie, Vargos w końcu uznał – odpychając łokciem 
chrapiącego Trakezyjczyka – iż oznacza to dwie rzeczy: że Martinian jakimś cudem 
dokładnie 
wiedział, co robi, każąc temu kupcowi podarować sobie dziewczynę, i że on – 
Vargos – jest teraz 
jego służącym.
Przemawiała do niego odwaga. Odwaga Dżada co noc walczącego ze swego rydwanu 
z zimnem i ciemnością, Heladika poganiającego swe konie o wiele za wysoko, by 
przynieść 
ogień od ojca, i samotnego podróżnego, który ryzykował własne życie za 
dziewczynę mającą 
zginąć nazajutrz straszną śmiercią.
Podczas służby na drodze Vargos widywał słynnych ludzi. Kupców książęcej krwi, 
odzianych w złoto i biel arystokratów z samego dalekiego Miasta, żołnierzy w 
spiżowych 
zbrojach i pułkowych barwach, surowych, przepotężnych duchownych boga. Przed 
kilku laty 
przejeżdżał tędy w towarzystwie własnej, starannie dobranej gwardii sam Leontes, 
najwyższy 
strateg wszystkich armii cesarstwa. Wracał z Megarium na wschód, do obozu pod 
Trakezją, 
a potem wybierał się na północny wschód przeciwko niespokojnym plemionom 
moskavskim. 
Vargos, który stał przy drodze w gęstym tłumie mężczyzn i kobiet krzyczących w 
uniesieniu, 
zobaczył tylko błysk złocistych włosów nie przykrytych hełmem. To było w roku po 
wielkim 
zwycięstwie nad Bassanidami za Eubulusem i tryumfie, jaki cesarz pozwolił odbyć 
Leontesowi 
w hipodromie. Słyszano o tym nawet w Sauradii. Na taki pochód nie zezwolił 
strategowi żaden 
cesarz od czasów Rhodias.
Najbardziej odważnego czynu – zeszłej nocy i teraz – dokonał jednak ten 
rzemieślnik 
z Vareny, potomek rhodiańskich legionów, krwi, w nienawiści do której został 
wychowany 
Vargos. I Vargos go nie opuści.
Raczej nie zajdą daleko, pomyślał ponuro. „Światło Dżada rozjaśni nam ten 
dzień”, 
powiedział zeszłej nocy w sieni. Kiedy w mroku przedświtu wyprowadzali muła w 
gęstej, 
oblepiającej wszystko mgle, nie było żadnego światła wartego wzmianki. Wkrótce 
wzejdzie 
przed nimi blade jesienne słońce, a oni nawet nie będą wiedzieli, kiedy to 
nastąpiło.
Troje podróżnych opuściło dziedziniec w nienaturalnej, zduszonej ciszy. 
Obserwowali ich 
ludzie – albo zamazane sylwetki ludzi. Nikt nie zaproponował pomocy, chociaż 
Vargos znał tu 
wszystkich. Martinian doradził swoim towarzyszom, by nic nie jedli ani nie pili. 
Vargos wiedział 
dlaczego. Wciąż nie miał pewności, skąd wiedział o tym Martinian.
Dziewczyna szła boso, owinięta w zapasowy płaszcz rzemieślnika, ukrywając twarz 
pod 
kapturem. Nie ruszali żadni inni podróżni, chociaż megaryjscy kupcy wyruszyli 
jeszcze 
wcześniej, w całkowitych ciemnościach, niosąc rannego w lektyce. Vargos widział 
ich, kiedy 
przy świetle pochodni juczył muła. Tego dnia daleko nie zajdą, ale nie mieli 
wyboru. Stamtąd, 
skąd pochodził Vargos, złodziej przyłapany na gorącym uczynku byłby oczywistym 
kandydatem 
do powieszenia na Drzewie Ludana.
Tutaj nie miał pewności. Dziewczyna została wyznaczona. Mogliby wybrać inną albo 
nie 
wypuścić tej, bojąc się złej wróżby na cały rok. Na południu sprawy wyglądają 
zupełnie inaczej. 
Osiedliły się tu inne plemiona, odcisnęły swój ślad inne wydarzenia. Czy 
zabiliby jego 
i Bachiarczyka, żeby odzyskać dziewczynę? Prawie na pewno, gdyby im na niej 
zależało, a obaj 
mężczyźni stawialiby opór. W starej religii ta ofiara była najświętszym obrzędem 
w roku; ludzie, 
którzy mieszali się do tych spraw, ryzykowali życie.
Vargos był całkowicie przekonany, że Martinian stawiałby opór.
Z zaskoczeniem odkrył, że zrobiłby tak samo. Zimny gniew pomagał pokonać strach. 
Wychodząc z dziedzińca, mijali głównego stajennego, Pharusa, krzepką sylwetkę we 
mgle. 
Pharus patrzył na nich w sposób, w którym zabrakło najmniejszych oznak szacunku, 
i chociaż 
Vargos znał go od lat, nie zawahał się. Stanął przed nim i mocno zamachnął się 
dolnym końcem 
swej laski w górę, bez słowa trafiając Pharusa między nogi. Stajenny wydał 
wysoki skrzek i padł 
w zimne bioto, trzymając się za krocze.
Vargos pochylił się nad wijącym się z bólu mężczyzną i powiedział mu cicho do 
ucha:
– Ostrzeżenie. Zostawcie ją. Znajdźcie inną, Pharusie.
Wyprostował się i odszedł, nie oglądając się. Nigdy tego nie robił. Nigdy od 
czasu, kiedy 
opuścił dom. Zobaczył, że Martinian i dziewczyna patrzą na niego – odziane w 
płaszcze cienie na 
niemal niewidocznej powierzchni drogi. Wzruszył ramionami i splunął.
– Osobisty zatarg – rzekł. Wiedział, że uznają to za kłamstwo, ale Vargos zawsze 
czuł, że 
pewnych rzeczy nie mówi się na glos. Na przykład nie powiedział im, że przed 
południem 
spodziewa się śmierci.
Jej matka nazywała ją „erimitsu”, co w ich dialekcie znaczyło „bystra”. Jej 
siostra była 
„calamitsu”, „piękna”, a jej brat oczywiście „sangari”, czyli „ukochany”. Brat i 
ojciec zmarli 
zeszłego lata; ich ciała pokryte były czarnymi, pękającymi wrzodami, a kiedy na 
samym końcu 
usiłowali krzyczeć, z ich ust wyciekała krew. Zostali pochowani we wspólnym 
dole. Jesienią, 
stanąwszy w obliczu nadchodzącej zimy i śmierci głodowej, matka sprzedała 
handlarzowi 
niewolników jedną z córek: tę inteligentną, która może przeżyje w twardym, 
dalekim świecie.
O Kasji sądzono, że prawie na pewno nie wyszłaby za mąż. Była o połowę za bystra 
i o wiele 
bardziej niż o połowę za szczupła w plemieniu, które ceniło kobiety za pełne 
biodra i miękką 
figurę – obietnicę ciepła w długie zimy i łatwości rodzenia dzieci. Gdy na 
górskie szczyty 
wznoszące się nad nimi spadły pierwsze śniegi, matka Kasji dokonała wyboru 
pełnego goryczy 
i bólu, lecz nie jako jedyna. Karchiccy handlarze niewolników krążący między 
wioskami 
północnej Trakezji, a potem Sauradii, dobrze wiedzieli, co robią.
Po pierwszych dwóch nocach spędzonych w drodze na południe z kajdanami na rękach 
Kasja 
zrozumiała, że świat to padół cierpienia. Zabrakło jej już łez. Mężczyźni 
rodzili się do smutku, 
a kobiety zaznawały go jeszcze więcej od nich. Kiedy dwaj z handlarzy pozbawiali 
ją 
w ciemności dziewictwa, leżała na zimnej ziemi z odwróconą głową i obserwowała 
ostatnie skry 
zamierającego ogniska.
Rok spędzony w zajeździe Moraxa nie zmienił jej sytuacji, chociaż nie 
przymierała głodem 
i nauczyła się, co robić, by nie bito jej zbyt często. Żyła. Matka i siostra 
mogły już nie żyć. Tego 
jednak nie wiedziała. Nie miała się jak dowiedzieć. Mężczyźni czasami sprawiali 
jej ból – 
w swoich pokojach na górze – ale nie zawsze i nie wszyscy. Osoba bystra mogła 
się nauczyć 
chronić tę bystrość i otaczać się tępą, niewrażliwą postawą jak płaszczem. I 
spędzała w ten 
sposób dnie i noce, noce i dnie. Pierwszą zimę na tym obcym południu, wiosnę, 
lato, a potem 
znów nadchodzącą jesień z żółknącymi liśćmi i wspomnieniami, których chciała 
uniknąć.
Osoba taka starała się nigdy nie myśleć o domu. O swobodzie wyjścia na dwór po 
skończonej pracy, o chodzeniu w górę strumienia do miejsc, gdzie można było 
usiąść w zupełnej 
samotności pod krążącymi wysoko jastrzębiami i wśród bystrych leśnych 
zwierzątek, na które te 
jastrzębie polowały, wsłuchując się w bicie serca świata i śniąc na jawie. Tu 
się nie śniło. Tu się 
wytrzymywało, owijając się płaszczem. Kto kiedykolwiek mówił, że życie obiecuje 
coś więcej?
Aż do dnia, kiedy do człowieka dotarło, że to koniec i że mimo wszystko chce się 
przeżyć. 
Że jakimś sposobem wewnątrz wciąż tli się życie jak uparty żar ogniska 
gorętszego niż 
pożądanie czy rozpacz.
Idąc w Dniu Zmarłych niemal niewidoczną drogą w szarej, tłumiącej dźwięki mgle, 
Kasja 
patrzyła, jak jej dwaj towarzysze zmagają się z własnym strachem i grozą 
niebezpieczeństwa, 
i nie potrafiła ukryć radości. Usiłowała to robić, tak jak ukrywała wszystkie 
emocje przez rok. 
Bała się, że jeśli się uśmiechnie, uznają ją za prostaczkę albo wariatkę, więc 
trzymała się blisko 
muła i ilekroć rozrzedzona mgła ukazywała twarze mężczyzn, starała się nie 
napotykać ich 
wzroku.
Mogli być śledzeni. Mogli zginąć na tej drodze. To dzień ofiary i ożywionych 
zmarłych. 
Wokół mogą być demony poszukujące śmiertelnych dusz.
Jej matka w to wierzyła. We mgle przedświtu Kasja pobiegła jednak do kuźni i 
wyjęła ze 
schowka swój nóż. Zanim schwytają ją dla Ludana, może kogoś zabić albo samej 
sobie odebrać 
życie.
Wychodząc z dziedzińca, widziała sylwetkę Pharusa. Pochylał się w przód, wciąż 
pilnie ją 
obserwując, jak przez ostatnie dwa dni. I chociaż jego oczy niemal ginęły we 
wszechogarniającej 
szarości, czuła trawiącą go wściekłość. Zaczęła się zastanawiać, czy to on jest 
tu kapłanem, który 
wyrywa serce osobie składanej w ofierze.
I wtedy Vargos – dotychczas jeden z wielu służących na drodze, człowiek, który 
spędził tu 
wiele nocy, nie zamieniając z nią jednego słowa – zatrzymał się przed Pharusem i 
zdzielił go 
laską między nogi.
To właśnie w chwili, gdy Pharus padł z przerażającym charkotem na ziemię, Kasja 
zaczęła 
tłumić oznaki dzikiej radości. Z każdym krokiem na tej drodze – spowitej mgłą 
niczym kocem, 
jak w łonie, gdzie nic nie było widać na dziesięć kroków w przód i wstecz – 
czuła, że rodzi się na 
nowo, staje się od nowa.
Wiedziała, że robią źle. Tego dnia po świecie krąży śmierć i nikt przy zdrowych 
zmysłach 
nie powinien wychodzić z domu. Śmierć jednak została wezwana już wcześniej i 
czekała na 
Kasję w zajeździe; to było pewne, natomiast we mgle być może jej nie znajdzie. 
Jakkolwiek by 
na to patrzeć, jakaś nadzieja była lepsza niż jej brak. Poza tym Kasja miała 
swój nóż.
Prowadził Vargos, Rhodianin szedł na końcu. Podążali w milczeniu; czasami tylko 
głucho 
prychał muł i skrzypiał ładunek na jego grzbiecie. Nasłuchiwali. Świat skurczył 
się niemal do 
nicości. Poruszali się po omacku w nieskończonej szarości prostą drogą, 
zbudowaną przed 
pięciuset laty przez Rhodian za czasów chwały swego cesarstwa.
Kasja pomyślała o idącym za nią rzemieślniku. Biorąc pod uwagę to, co dla niej 
zrobił, 
powinna być gotowa oddać za niego życie. Być może będzie musiała to zrobić. Ale 
była 
„erimitsu” i za dużo myślała. Tak mawiała jej matka, a także ojciec, bracia, 
ciotki – prawie 
wszyscy.
Nie bardzo wiedziała, dlaczego zeszłej nocy jej nie tknął. Może woli chłopców 
albo jest dla 
niego za chuda, a może po prostu był zmęczony. A może delikatny. Niewiele 
wiedziała 
o delikatności.
W środku nocy wykrzyknął jakieś imię. Ona, ubrana, drzemiąc tylko na posłaniu, 
zerwała się 
na jego głos. Nie pamiętała, co to było za imię, i chociaż czekała, nasłuchując, 
rzemieślnik się nie 
obudził.
Nie rozumiała także, skąd wiedział, że ma wybiec na dziedziniec, zamiast ze 
wszystkimi 
innymi rzucić się na schody, kiedy krzyknęła. Złodziej mógłby uciec gdzie 
indziej. W pokoju 
było ciemno; nikogo nie potrafiłaby rozpoznać. Idąc obok muła, Kasja rozważała 
tę myśl na 
wszystkie strony, jak pies ogryzający kość z resztek mięsa, i w końcu dała za 
wygraną. Owinęła 
się ciaśniej płaszczem Martiniana. Zimno było wilgotne, przenikliwe. Nie miała 
butów, ale do 
tego się przyzwyczaiła. Rozejrzała się na prawo i lewo; nic nie widziała oprócz 
drogi, zresztą 
nawet i ją ledwo było widać. Właściwie łatwo można by wpaść do rowu. Wiedziała, 
że las jest na 
lewo, wiedziała, że w miarę posuwania się na wschód las będzie coraz bliżej.
Gdzieś w połowie ranka – trudno było dokładnie ocenić porę dnia – doszli do 
jednej 
z przydrożnych kapliczek. Kasja zauważyła ją dopiero wtedy, gdy Vargos coś cicho 
powiedział 
i stanął. Przebiła wzrokiem szarość i z trudem dostrzegła ciemne zarysy 
maleńkiej budowli. 
Gdyby Vargos nie usiłował jej odnaleźć, minęliby ją. Martinian zarządził postój. 
Stojąc tam, 
gdzie się zatrzymali, i cały czas nasłuchując ze wszystkich stron, szybko zjedli 
po kawałku 
ciemnego chleba, który popili piwem, i podzielili się krążkiem sera, pochwyconym 
przez 
Vargosa ze stołu dla służby. Po posiłku Vargos spojrzał pytająco na Martiniana. 
Rudobrody po 
krótkim wahaniu skinął głową i poprowadził ich do pustej kapliczki na modlitwę 
do Dżada. 
Słońce gdzieś już wstało, świeciło. Kasja słuchała, jak dwaj mężczyźni 
pośpiesznie odmawiają 
litanię, i przyłączała się do nich w wyuczonych odpowiedziach: „Obdarz nas 
Światłem w życiu, 
o Panie, i Światłem wiecznym, gdy przyjdziemy do Ciebie”.
Odwiązali mula i ruszyli w drogę we mgle. Nic nie było widać. Świat Kasji 
kończył się tuż 
za Vargosem. Zupełnie jak spacer we śnie, żadnego upływu czasu, poczucia ruchu, 
pod stopami 
zimne płyty drogi, wciąż przesuwające się do tyłu.
Kasja miała nadzwyczaj dobry słuch. Usłyszała głosy, zanim dotarły do mężczyzn.
Wyciągnęła do tyłu rękę, dotknęła Martiniana i pokazała w kierunku, z którego 
przyszli. 
W tej samej chwili Vargos powiedział bardzo cicho:
– Nadchodzą. Z lewej. Przejdźmy na drugą stronę.
Nad rowem był przerzucony krótki, płaski mostek dla wozów prowadzący na pola. 
Jego 
Kasja też by nie zauważyła. Przeprowadzili muła, przeszli kawałek po błotnistym 
rżysku 
w gęstej, nieprzeniknionej szarości i zatrzymali się. Nasłuchiwali. Serce Kasji 
biło szybko. 
A więc przyszli po nią. To już koniec. Pomyślała, że nie powinni byli 
zatrzymywać się na 
modlitwę.
„Obdarz nas Światłem”. Nie ma żadnego światła. Żadnego.
Martinian, którego broda i włosy straciły we mgle nieco jaskrawości, stał z 
drugiej strony 
muła. Kasja zobaczyła, że mężczyzna po chwili wahania cicho wysunął spod sznurów 
przytrzymujących pakunki na grzbiecie muła stary, ciężki miecz. Vargos też go 
obserwował. 
Teraz słyszeli już wyraźnie głosy zbliżające się z zachodu, głosy mężczyzn 
rozmawiających zbyt 
głośno głównie dlatego, by dodać sobie odwagi. Dosłyszeli i kroki na drodze – 
ośmiu ludzi? 
dziesięciu? – stłumione, lecz bardzo bliskie, po drugiej stronie rowu. Kasja 
wysilała wzrok 
i modliła się, by nic nie mogła dostrzec. Gdyby mgła uniosła się choć na chwilę, 
byliby zgubieni.
Wtem usłyszała warczenie i ostre, pełne niepokoju szczeknięcie. Wzięli ze sobą 
psy. 
Oczywiście. A one znają jej zapach. A jednak zgubieni.
Kasja położyła dłoń na grzbiecie muła, wyczuła jego zdenerwowanie i wysłała mu 
błagalną 
myśl, by nie hałasował. Poszukała noża. Miała moc odebrania sobie życia, zanim 
ją schwytają, 
nawet jeśli to była jej jedyna moc. Krótka, szalona radość zniknęła w dookolnej 
szarości szybko 
jak ptak.
Kasja wróciła myślą do swojej matki, która przed rokiem stała samotnie na 
zaścielonej liśćmi 
ścieżce z woreczkiem pieniędzy w dłoniach i patrzyła, jak handlarze niewolników 
zabierają jej 
córkę. Był to jasny, świetlisty dzień; szczyty gór lśniły śniegiem, śpiewały 
ptaki, spadały 
czerwone i złociste Uście.
Crispin uważał się za człowieka elokwentnego i wiedział, że otrzymał staranne 
wykształcenie. Przez wiele lat po śmierci ojca miał nauczyciela, o co zadbali 
jego matka i wuj. 
Przebrnął przez klasyczne dzieła retoryczne i etyczne oraz tragedie Arethae, 
tego największego 
państwa-miasta w Trakezji, opisujące konflikty ludzi i bogów sprzed tysiąca lat 
w niemal 
zaginionym dialekcie języka teraz nazywanego sarantyńskim. Pisma z innego 
świata, sprzed 
czasów, kiedy surowe Rhodias zbudowało swoje cesarstwo, a miasta Trakezji 
skarlały do 
wysepek pogańskiej filozofii, która i tak się nie ostała po zamknięciu jej 
szkół. Teraz była to 
zaledwie kolejna prowincja Sarancjum, pełna barbarzyńców w północnej części i 
granicząca 
z barbarzyńcami na północy, a Arethae zmieniło się w wioskę skuloną pod 
majestatem swych 
ruin.
Crispin pomyślał, że umysł każdego człowieka bardziej niż takie wykształcenie 
wyostrzyłoby piętnaście lat pracy dla Martiniana z Vareny, a potem partnerowania 
mu. Choć jego 
starszy wspólnik mógł być delikatny w obejściu, każdą dyskusję doprowadzał do 
ostatecznych 
wniosków bezlitośnie, a nawet z radością. Crispin z konieczności nauczył się 
odpłacać mu tym 
samym i nawet czerpać pewną przyjemność w takim porządkowaniu słów, by dawały 
przesłanki 
do rozwiązań. Barwa, światło i kształt zawsze stanowiły dla niego główne źródło 
radości 
czerpanej ze świata i królestwo jego własnego talentu, lecz był też bardzo dumny 
z tego, że 
potrafi porządkować i formułować swoje myśli.
Dlatego na początku tego dnia poczuł prawdziwy niepokój, gdy zrozumiał, że nie 
dysponuje 
nawet w przybliżeniu odpowiednimi słowami na określenie tego, jak nieswojo czuje 
się w tej 
mgle. Nie potrafiłby choćby zacząć wyjaśniać, jak bardzo chce się znaleźć 
gdziekolwiek indziej 
niż tu, w Sauradii, na niemal niewidocznej drodze. Wykraczało to poza strach i 
świadomość 
niebezpieczeństwa: było cierpieniem duszy czującej, że znajduje się w całkowicie 
nieodpowiednim świecie.
A przytrafiło mu się to, zanim jeszcze usłyszeli ludzi i psy.
Stali teraz w milczeniu na wilgotnym nagim polu. Crispin czuł obok siebie 
obecność 
dziewczyny, widział jej uspokajającą dłoń na grzbiecie muła. Vargos, dzierżąc 
swoją laskę, 
stanowił zamazaną sylwetkę nieco przed nimi. Powodowany nagłą myślą, Crispin 
odwrócił się 
i ostrożnie wysunął miecz spod sznurów przytwierdzających go do grzbietu muła. 
Trzymając go, 
czuł się niezręcznie, a nawet głupio, a jednocześnie naprawdę się bał. Jeżeli 
cokolwiek ma 
zależeć od umiejętności szermierskich Caiusa Crispusa z Vareny... Spodziewał 
się, że Linon, 
wisząca mu na rzemieniu u szyi, powie coś kostycznego, ale od momentu, kiedy 
rano się 
obudzili, ptak milczał.
Crispin wziął ze sobą miecz w ostatniej chwili, powodowany impulsem, i tylko 
dlatego, że 
był to miecz jego ojca, a on opuszczał dom i wybierał się w daleką podróż. Jego 
matka nic nie 
powiedziała, ale jej uniesione brwi były – jak zwykle – nieskończenie wymowne. 
Po ciężki 
miecz piechura, który podczas pełnienia służby w milicji nosił u pasa Horiusz, 
posłała wtedy 
służącego.
W domu, w którym się wychował, Crispin wyciągnął go z pochwy i ze zdumieniem 
zauważył, że brzeszczot i pochwa są naoliwione i zadbane, nawet po upływie 
ćwierćwiecza. Nie 
skomentował tego, a tylko sam uniósł brwi i wykonał kilka wielce dramatycznych 
cięć mieczem 
w pokoju przyjęć swojej matki. Przybrał wojowniczą pozę z bronią wycelowaną w 
stojącą na 
stole misę z jabłkami.
Avita Crispina skrzywiła się i mruknęła sucho:
– Postaraj się nie skaleczyć, kochanie.
Crispin roześmiał się wtedy, schował miecz do pochwy i z ulgą wziął do ręki 
kielich 
z winem.
– Powinnaś powiedzieć, żebym wrócił do domu z nim albo na nim – mruknął z 
oburzeniem.
– Pomyliło ci się z tarczą, kochanie – odparła łagodnie matka.
Nie miał tarczy ani bladego pojęcia, jak posługiwać się mieczem, a myśliwi 
wzięli ze sobą 
psy. Czy mgła albo woda w przydrożnym rowie może ich powstrzymać? Czy może ogary 
po 
prostu pójdą za znanym zapachem dziewczyny przez mostek i doprowadzą tych ludzi 
prosto do 
nich? W tej chwili szczekanie stało się bardziej piskliwe. Ktoś krzyknął, prawie 
dokładnie 
naprzeciwko nich:
– Przeszli na pole! Chodźcie!
Odpowiedź na jedno pytanie była już znana. Crispin zaczerpnął tchu i uniósł 
ojcowski miecz. 
Nie modlił się. Pomyślał jak zwykle o Ilandrze, lecz się nie modlił. Vargos 
szeroko rozstawił 
nogi i ujął swą laskę w obie dłonie.
– On tu jest! – odezwała się nagle Linon tonem, jakiego Crispin wcześniej u 
ptaka nie 
słyszał. – O panie światów, wiedziałam! Crispinie, nie ruszaj się! I nie pozwól 
na to innym.
– Nie ruszajcie się! – powiedział Crispin ostro, instynktownie, do Vargosa i 
dziewczyny.
W tej chwili wydarzyło się kilka rzeczy naraz. Przeklęty muł, któremu nogi 
zesztywniały na 
kamień, ryknął z przerażeniem. W zwycięskie szczekanie psów wkradła się nagle 
wysoka, 
przeszywająca nuta panicznego skowytu. Mgłę rozerwał przerażony wrzask 
mężczyzny.
Mgła zawirowała, na chwilę rozstąpiła się.
I w tej chwili Crispin ujrzał coś niemożliwego. Sylwetkę z koszmarnego snu. Jego 
umysł 
przestał funkcjonować, rozpaczliwie odrzucając to, co zobaczyły oczy. Vargos 
wyskrzeczał coś, 
co musiało być modlitwą. Wtedy mgła znów wszystko przesłoniła jak zapadająca 
kurtyna. Nic 
już nie było widać. Z niewidocznej drogi wciąż dobiegał wysoki, przerażający 
krzyk. 
Zesztywniały muł drżał. Crispin usłyszał obok siebie szmer oddawanego przezeń 
moczu. Psy 
skomlały jak bite szczenięta. Usłyszeli, jak uciekają ku zachodowi.
Rozległo się jakby dudnienie samej ziemi, drżącej pod ich stopami. Crispin 
przestał 
oddychać. Przed nimi krzyk pierwszego myśliwego wzniósł się ostro, dziko do 
góry, po czym 
urwał się. Dudnienie umilkło. Tupot nóg, krzyki mężczyzn i skomlenie psów 
oddalały się szybko 
w kierunku, z którego przyszli. Vargos padł na kolana w zimną, wilgotną ziemię, 
a laska wypadła 
mu z rąk. Dziewczyna przylgnęła kurczowo do drżącego muła, usiłując go uspokoić. 
Crispin 
spostrzegł, że ręka, w której trzyma miecz, trzęsie się niepohamowanie.
– Co to jest? Linon! Co to jest?
Zanim jednak wiszący mu u szyi ptak zdołał cokolwiek powiedzieć, mgła przed nimi 
znów 
zawirowała, lecz tym razem wyraźnie się rozdzieliła, po raz pierwszy tego ranka 
odsłaniając 
drogę za wąskim rowem, i Crispin mógł dokładnie zobaczyć, co się naprawdę stało. 
W tej chwili 
jego pojmowanie świata i półświata zmieniło się na zawsze; również osunął się w 
błoto na 
kolana, wypuszczając z palców ojcowski miecz. Dziewczyna stała jak skamieniała 
przy mule. 
Crispin będzie to potem pamiętał.
* * *
– Bardzo daleko na zachodzie w tej jesiennej chwili słońce dawno już wzniosło 
się nad lasy 
w pobliżu Vareny. Niebo było niebieskie, a słoneczny blask podkreślał czerwień 
dębowych liści 
i ostatnich jabłek na drzewach sadu rosnącego przy drodze, która trochę dalej na 
południe łączyła 
się z wielkim traktem do Rhodias.
Na dziedzińcu wiejskiego domu przylegającego do sadu siedział na kamiennej ławce 
przy 
drzwiach stary człowiek, owinięty wełnianym płaszczem, który chronił go przed 
chłodnym 
wiatrem, i cieszył się porannym światłem i kolorami. Obiema dłońmi trzymał 
glinianą miseczkę 
gorącego naparu ziołowego. Służący karmił kurczęta, zrzędząc starym zwyczajem. 
Przy otwartej 
bramie spały na słońcu dwa psy. Na dalekim polu pasły się owce bez pasterza. W 
czystym 
powietrzu można było ku północnemu zachodowi dostrzec wieże Vareny. Na dachu 
domu 
świergotał ptak.
Zoticus nagle wstał, postawił naczynie na ławce, rozlewając nieco napoju. Gdyby 
ktoś na 
niego patrzył, widziałby, jak trzęsą mu się ręce. Służący nie patrzył. Alchemik 
postąpił kilka 
kroków w kierunku bramy i zwrócił się ku wschodowi z poważnym, pełnym napięcia 
wyrazem 
twarzy.
– Co to jest? Linon! – rzekł ostro, na głos. – Co to jest?
Oczywiście nie wiedział, że powtarza cudze pytanie. I też nie otrzymał 
odpowiedzi. 
Oczywiście. Wstał za to jeden z psów, lekko przekrzywiając łeb.
Zoticus pozostał tak bez ruchu dłuższą chwilę, jakby czegoś nasłuchując. Zamknął 
oczy. 
Służący, przyzwyczajony do takich sytuacji, nie zwracał na niego uwagi. Nakarmił 
kurczęta, 
następnie kozę, a potem wydoił jedyną krowę. Zebrał jajka. Tego ranka sześć. 
Zaniósł je do 
domu. Przez cały ten czas alchemik się nie poruszył. Po krótkim wahaniu pies 
podszedł do swego 
pana i położył się u jego nóg. Drugi pies został przy bramie, na słońcu.
Zoticus czekał, lecz świat, czy też półświat, nic mu już nie podpowiedział. Nic 
poza tym 
jednym ostrym drgnieniem duszy, krwi, poza darem – czy karą – dla kogoś, kto 
chodził 
i obserwował wśród cieni nieznanym większości ludzi.
– Linon – zaczął znów, ale tym razem cicho, szeptem. Otworzył oczy i spojrzał na 
odlegle 
drzewa, widoczne przez bramę. Tym razem oba psy usiadły, patrząc na niego. 
Zoticus poklepał 
tego u swych nóg, nie odrywając wzroku od lasu, i po chwili wszedł do domu. 
Zapomniana 
herbatka stygła na kamiennej ławce. Słońce wznosiło się coraz wyżej na czystym, 
bezchmurnym 
błękicie jesiennego nieba.
* * *
Vargosowi dwa razy w życiu wydawało się (nigdy nie miał całkowitej pewności), że 
widział 
zubira. Majaczącego w półmroku, nic więcej, sauradyjskiego bizona, władcę 
Drzewielasu 
i wszystkich wielkich puszcz, symbol boga.
Kiedyś, gdy latem o zachodzie słońca pracował na ojcowskim polu, podniósł 
zmrużone oczy 
i zobaczył na skraju lasu olbrzymi włochaty kształt. Ściemniało się już i 
odległość była duża, ale 
na tle ciemnej zasłony drzew poruszyło się coś bardzo wielkiego, a potem 
zniknęło. Mógł to być 
jeleń, ale zwierzę było zbyt duże i Vargos nie widział wysokich, rozgałęzionych 
rogów.
Jego ojciec stłukł go tego wieczoru trzonkiem siekiery za samą myśl, że mógł 
zobaczyć 
jedno ze świętych zwierząt lasu. Widok zubira był czymś przerażającym, 
zarezerwowanym dla 
kapłanów i świętych wojowników przeznaczonych Ludanowi. W porządku świata 
takiego, jakim 
postrzegali go Inicyjczycy – oraz ojciec Vargosa – nie mieściło się 
obdarowywanie takim 
szczęściem czternastoletnich chłopców o lekceważącym stosunku do wielu spraw.
Drugi raz wydarzyło się to przed ośmiu laty podczas samotnej wiosennej podróży 
Vargosa na 
południe z rozciętym policzkiem i zapiekłym, dodającym sił gniewem. Zasnął do 
wtóru wilczego 
wycia i zbudził się w blasku księżyca od jakiegoś ryku w lesie. Usłyszał drugi 
ryk znacznie 
bliżej. Wytężając wzrok w noc pełną dziwnych głosów i błękitnej księżycowej 
poświaty, znów 
dostrzegł, jak na krawędzi lasu porusza się coś ogromnego, a potem znika wśród 
drzew. Leżał 
potem, nasłuchując, ale ryk się nie powtórzył i nic już się nie pojawiło na 
skraju pola widzenia; 
najpierw biały, potem błękitny księżyc przesunął się na zachód i zaszedł, 
pozostawiając za sobą 
niebo usiane gwiazdami, dalekie wycie wilków i szmer płynącego w pobliżu 
ciemnego 
strumienia.
A zatem dwakroć, i za każdym razem nie do końca był pewien. Tym razem jednak nie 
było 
wątpliwości. Strach, który zdjął Vargosa, tkwił w nim jak nóż wbity między 
żebra. Stojąc we 
mgle i wilgotnym zimnie Dnia Zmarłych na rżysku między starożytnym rhodiańskim 
traktem 
wiodącym do Trakezji i południowym skrajem nieskończenie bardziej starożytnego 
lasu, Vargos 
padł na kolana na widok tego, co odsłoniła na drodze kłębiąca się mgła.
Leżał tam martwy człowiek. Inni już uciekli razem z psami. Vargos nie poznał 
Pharusa, 
głównego stajennego u Moraxa. Leżał na wznak, z członami szeroko rozrzuconymi 
jak 
u porzuconej lalki. Nawet z tej odległości było widać wylewające się 
wnętrzności. Wszędzie 
wokół czerwieniła się krew. Brzuch i tors mężczyzny zostały rozszarpane.
Ale nie to, niczym cios, rzuciło Vargosa na kolana. Widywał już ludzi, którzy 
zginęli okrutną 
śmiercią. Chodziło o coś innego, co teraz znajdowało „na drodze, o istotę, która 
tę śmierć zadała. 
O zubira, który – Vargos był tego tak pewien, jak własnego imienia – stanowił 
jednak coś więcej 
ni tylko symbol, bez względu na to, jak ten symbol mógł być przerażający sam w 
sobie. 
Pojmowanie wiary i potęgi przez Vargosa zawaliło się na tym zimnym, błotnistym 
polu.
Przyjął nauki słonecznego boga, czcił i wzywał Dżada oraz jego syna, Heladika, 
prawie od 
chwili, gdy tylko przybył na południe, porzucając bogów swego plemienia i krwawe 
obrzędy, tak 
jak porzucił swój dom.
A teraz znalazł się w obecności Ludana, Pradawnego, dębowego boga, stojącego 
przed nim 
w kłębach szarości na cesarskim trakcie, w jednej ze swoich znanych postaci. 
Zubir. Bizon. 
Władca lasu.
I to jest bóg, który żąda krwi. A ten dzień to dzień ofiary. Serce Vargosa 
waliło jak młotem. 
Zobaczył, że drżą mu ręce, ale nie czuł wstydu. Tylko strach. Śmiertelny 
człowiek w miejscu, 
w którym nie powinien był się znaleźć.
Mgła znów zawirowała i okryła drogę niczym płaszcz. Usuwający wszystko inne w 
cień 
ogrom bizona zniknął. A jednak nie. W jakiś sposób znalazł się na polu tuż obok 
nich, wielki 
i czarny, przytłaczający swą obecnością, niosąc z sobą odór zwierzęcia i krwi, 
wilgotnego futra 
i gnijącej ziemi; zostawił po sobie na drodze samotnego trupa z sercem wydartym 
na światło tego 
szczególnego dnia.
Trzymając dłoń na szyi drżącego muła, Kasja zobaczyła rozstępującą się mgłę, 
zobaczyła to, 
co się pojawiło na drodze, i w okamgnieniu przekroczyła granicę własnego 
strachu.
Jakby w pozbawionym czucia transie patrzyła, jak mgła znów opada, i całkiem 
naturalnie 
przyjęła obecność zubira na polu obok nich. Vargos padł na kolana.
Jak należy się dziwić czemukolwiek, co może zrobić bóg, pomyślała. Zdała sobie 
nagle 
sprawę, że muł przestał drżeć i że stoi nienaturalnie wręcz spokojnie, wziąwszy 
pod uwagę 
zapach i bliskość tego przerażającego stwora. Czy jednak może dziwić cokolwiek, 
kiedy zeszło 
się tak daleko ze znanej drogi w świat potęg? Dziesięć kroków od nich stał 
bizon, tak wielki, że 
przesłoniłby pół drogi, gdyby droga była widoczna. Między ostrymi, krótkimi 
lukami jego rogów 
mogłoby usiąść trzech mężczyzn. Kasja zobaczyła na tych rogach krew i skapującą 
z nich powoli 
mazistą, lepką ciecz. Widziała przecież na drodze stajennego rozszarpanego na 
kawały.
Tego ranka myślała głupio, że może uda się jej uciec.
Wiedziała teraz – o, dobrze wiedziała! – że Ludanowi nie można uciec. Nie w ten 
sposób. 
Nie ucieknie mu zgodnie z planem jakiś sprytny Rhodianin. Ani dziewczyna 
przeznaczona, 
choćby niesprawiedliwie i okrutnie, bogu na ofiarę. Okrucieństwo nie miało... 
racji bytu na tym 
polu. To słowo było pozbawione znaczenia, kontekstu. Nie był go pozbawiony bóg, 
który robił 
to, co robił.
Znajdując się w tym ponadczasowym stanie spokoju, Kasja spojrzała w oczy zubira, 
oczy tak 
bardzo brązowe, że aż czarne, i zobaczyła je wyraźnie nawet we mgle; a 
zobaczywszy, poddała 
pradawnemu bogu jej ludu swą śmiertelną wolę oraz znaczenie swej duszy. Jaki 
człowiek – jaka 
kobieta, bardziej nawet niż mężczyzna – był kiedykolwiek wolny od przeznaczenia? 
Dokąd może 
uciekać człowiek, którego imię jest znane bogu? Potajemny pogański kapłan, 
szepczący 
wieśniacy, prostacka żona Moraxa o małych oczkach... nikt z nich się nie liczył. 
Czekało ich 
własne przeznaczenie albo już ich znalazło. Ważny był Ludan, a znajdował się 
tuż.
Kiedy bizon ruszył w kierunku lasu, Kasja była spokojna, bezwolna, jak ktoś 
odurzony 
sokiem z maku. Zubir obejrzał się na nich, powoli odwróciwszy swój potężny łeb. 
Kasja 
pomyślała, że rozumie. Została wyznaczona. On ją rozpoznał. Nie ma na świecie 
takiej ścieżki, 
która by jej tu nie doprowadziła. Ruszyła za zubirem, pewnie stąpając bosymi 
stopami po błocie 
i zgniecionej trawie. Strach zostawiła za sobą, w innym świecie. Zastanawiała 
się, czy zdąży 
zmówić jakąś modlitwę, która miałaby znaczenie, modlitwę za matkę i siostrę, 
jeśli takie rzeczy 
są dopuszczalne, jeśli wciąż żyją, jeśli ofiara ma jakąkolwiek moc. Wiedziała, 
nie oglądając się, 
że obaj mężczyźni podążają za nią. Nikt tu nie miał wyboru.
Weszli do Drzewielasu w Dniu Zmarłych, idąc za zubirem, a czarne drzewa 
pochłonęły ich 
skuteczniej niż mgła.
„Tego, co boskie”, napisał przed dziewięciuset laty filozof Archilochus z 
Arethae, „nie da się 
bezpośrednio pojąć. Zaiste, jeśli bogowie zechcą zniszczyć jakiegoś człowieka, 
wystarczy, by mu 
się tylko ukazali”.
Crispin usiłował postawić przed swoją duszą barykadę ze starożytnej nauki, z 
rozpaczliwie 
wyczarowanego obrazu marmurowego portyku w blasku słońca i siwowłosego, 
odzianego w biel 
nauczyciela, który w najsłynniejszym z państw-miast Trakezji spokojnie objaśniał 
świat swoim 
zasłuchanym uczniom.
Nie udało mu się. Porażony, opanowany przerażeniem, szedł za dziewczyną i tym 
wprawiającym w osłupienie stworem, który był... czymś, czego nie potrafił pojąć. 
Bogiem? 
Wyobrażeniem boga? Boskością? Szli za nim pod wiatr – śmierdział. W gęstym, 
splątanym 
futrze, które zwisało mu z brody, szyi, kłębu, a nawet kolan i piersi, coś 
pełzało. Bizon był 
ogromny, nieprawdopodobnie ogromny, wyższy od Crispina, potężny jak dom; jego 
wielki, 
rogaty łeb napawał przerażeniem. Mimo to, kiedy weszli do lasu, między pierwsze 
czarne drzewa 
stojące jakby na czatach i obsypujące ich liśćmi, stwór poruszał się lekko, z 
wdziękiem. Po tym 
pierwszym spojrzeniu nie odwrócił się ani razu, pewien, że za nim idą.
Szli. Gdyby istniał tu wybór, choćby cień wolnej woli, to Caius Crispus z 
Vareny, syn 
murarza Horiusza Crispusa, wolałby umrzeć na tym mokrym, zimnym polu i dołączyć 
do żony 
i córek w zaświatach – czymkolwiek się one okażą – niż wejść za życia do 
Drzewielasu. Ten las 
napawał go przerażeniem nawet na odległość, w blasku słońca, widziany z 
bezpiecznej drogi 
w Bachiarze. Tego ranka, tego niesamowitego ranka w Sauradii, na całym bożym 
świecie nie 
było miejsca, w którym nie wolałby się znaleźć zamiast tu, na tym ociekającym 
wilgocią, 
nieludzkim pustkowiu, gdzie przerażają nawet zapachy.
Na bożym świecie. Jakiego boga? Jaka potęga rządziła w świecie znanym 
Crispinowi? 
Znanym dotąd, ponieważ ten nienaturalny stwór pojawiający się we mgle na drodze 
zmienił 
wszystko i na zawsze. Crispin znów przemówił w myślach do ptaka, ale Li non 
milczała jak 
zaklęta, wisząc mu na szyi, jakby naprawdę była tylko amuletem, przyziemnym 
przedmiotem ze 
skóry i metalu, noszonym przez jakiś sentyment.
Powodowany impulsem, uniósł dłoń i zamknął w niej dzieło alchemika. Wzdrygnął 
się – 
ptak parzył. I właśnie to – ta zmiana, gdzie nic takiego nie powinno być możliwe 
– sprawiło, że 
Crispin w końcu pogodził się z faktem, iż opuścił znany sobie świat i 
najprawdopodobniej już do 
niego nie wróci. Zeszłej nocy dokonał wyboru, wtrącił się w nie swoje sprawy. 
Linon go 
ostrzegła. Nagle zrobiło mu się żal Vargosa: ten człowiek, przypadkiem wynajęty 
w przygranicznym zajeździe przez rzemieślnika zmierzającego do Trakezji, nie 
zasługiwał na 
taki los.
Żaden człowiek nie zasługuje na taki los, pomyślał Crispin. Zaschło mu w gardle; 
trudno mu 
było przełykać. Mgła unosiła się i kłębiła, drzewa znikały, a potem pojawiały 
się bardzo blisko 
wokół nich. Wilgotne liście i wilgotna ziemia tworzyły beznadziejnie krętą 
ścieżkę. Bizon 
prowadził dalej; las połknął ich jak szczęki jakiejś żywej istoty. Czas rozmazał 
się tak jak świat 
widzialny; Crispin nie miał pojęcia, jak daleko zaszli. Nie mogąc nad tym 
zapanować, zdjęty 
grozą i strachem, znów dotknął ptaka. Nie był w stanie go utrzymać. Żar już 
przenikał jego 
płaszcz i tunikę. Czuł Linon na piersi, jakby była węglem wyjętym z ognia.
– Linon? – odezwał się jeszcze raz, ale usłyszał tylko ciszę.
Zaskoczył wtedy samego siebie – zaczął się modlić bez słów do Dżada od Słońca za 
swą 
własną duszę, za dusze matki i znajomych, za zabrane dusze Ilandry i 
dziewczynek, prosząc 
o Światło dla nich i dla siebie.
Niewiele ponad dwa tygodnie wcześniej powiedział Martinianowi, że niczego już w 
życiu 
nie chce, nie ma pragnień, nie marzy o podróżach, nie ma celów do osiągnięcia w 
pustym, 
rozdartym świecie. Nie powinien teraz tak drżeć, tak głęboko bać się zmiennej 
faktury 
otaczającego ich lasu i mgły czepiającej się jego twarzy jak jakieś palce, i 
tego stwora, który 
prowadził ich coraz dalej. Jeśli wtedy mówił prawdę, to powinien być gotów tu 
umrzeć.
Teraz jednak Crispin uświadomił sobie, że wcale tak nie jest. I ta prawda, która 
niczym młot 
spadła na jego bijące serce, rozbiła wszystkie jego złudzenia, gromadzone i 
pielęgnowane od 
ponad roku. Wyglądało na to, że ma jeszcze coś do zrobienia w swoim śmiertelnym 
domu. 
Jeszcze coś mu zostało.
I Crispin wiedział, co to takiego. Stąpając w świecie, gdzie wzrok niemal się 
nie liczył – pnie 
drzew i poskręcane konary w szarości, spadające ciężkie, wilgotne Uście, czarna 
bryła bizona 
z przodu – teraz to, czego chce, widział jakby oświetlone ogniem. Był zbyt 
inteligentnym 
człowiekiem, by nawet tak wielki strach nie pozwolił mu dostrzec tej ironii. 
Całej ironii. Teraz 
jednak wiedział w głębi serca, co chce zrobić, i był na tyle mądry, by tu, w tym 
lesie, tego nie 
odrzucać.
Crispin wiedział, że chce osiągnąć coś trwałego i niezrównanie pięknego – na 
kopule, za 
pomocą szkła, kamienia, półszlachetnych kamieni i strumieni światła wlewającego 
się przez okna 
oraz unoszącego się od setek pełgających płomieni świec.
Dzieło, które świadczyłoby o tym, że on – mozaicysta Caius Crispus z Vareny – 
urodził się, 
żył i zrozumiał część natury świata, tego, co kryje się za czynami kobiet i 
mężczyzn, co przenika 
ich dusze i piękno, i ból ich krótkiego życia w blasku słońca.
Chciał stworzyć mozaikę, która by przetrwała, by potomni wiedzieli, że to jego 
dzieło, i by 
go szanowali. A to, pomyślał, idąc po rozmiękłych, gnijących liściach pod 
czarnymi, 
ociekającymi wodą drzewami, oznaczałoby, że istniał i zostawił po sobie ślad w 
świecie.
Dziwnie było zdać sobie sprawę, że tylko na krawędzi nad otchłanią, na progu 
ciemności czy 
świętego, boskiego światła człowiek potrafi pojąć i zaakceptować swoje 
najgłębsze pragnienie 
czegoś więcej w świecie. Pragnienie życia.
Crispin uświadomił sobie, że przerażenie już zniknęło. Kolejne dziwo. Rozejrzał 
się po 
gęstych cieniach lasu – już się ich nie bał. Cokolwiek leżało za granicą wzroku, 
nie mogło być 
ani w połowie tak oszałamiające, jak idące przed nim stworzenie. Teraz zamiast 
strachu czuł 
niewyobrażalny smutek. Jakby obok we mgle szli wszyscy urodzeni po to, by 
umrzeć, a każdy 
z nich tęsknił do czegoś, czego nigdy nie pozna. Znów dotknął ptaka. Tego żaru, 
jakby żaru 
życia, w wilgotnym, szarym zimnie. Żadnego ciepła. Linon była ciemna i szara jak 
nigdy 
przedtem. W Drzewielesie nie ma miejsca na blask.
Mieściło się tu tylko budzące grozę stworzenie, które przez czas poza czasem 
prowadziło ich 
z delikatnością przeczącą jego rozmiarom wśród wysokich, milczących drzew, aż 
wyszli, jedno 
po drugim, na polanę, i Crispin od razu poznał, że jest to miejsce ofiary. 
Pomyślał, że 
Archilochus z Arethae jeszcze się nie urodził, kiedy w tym gaju już ginęli dla 
Ludana mężczyźni 
i kobiety.
Bizon odwrócił się.
Stali przed nim w szeregu, Kasja między mężczyznami. Crispin zaczerpnął 
powietrza. 
Spojrzał na Vargosa. Napotkał jego wzrok. Mgła się uniosła. Było szaro i zimno, 
ale wszystko 
było wyraźnie widoczne. Zobaczył strach w oczach Vargosa, ale i to, że Vargos z 
nim walczy. 
Poczuł dla niego wielki podziw.
– Przepraszam – powiedział w las. Wypowiedzenie tego słowa wydawało się ważne. 
Wypowiedzenie czegoś – przyznanie się – ze świata spoza tej polany i 
otaczających ją drzew, 
gdzie wilgotne Uście spadały cicho na wilgotną, zimną trawę. Vargos skinął 
głową.
Dziewczyna osunęła się na kolana. Wydawała się bardzo mała, prawie jak dziecko, 
ginąc 
w zapasowym płaszczu Crispina. Zdjął go żal. Spojrzał na stojące przed nimi 
stworzenie, w jego 
ciemne, ogromne, prastare oczy, i powiedział cicho:
– Już wziąłeś krew i życie na drodze. Czy musisz też odebrać je jej? Nam?
Nie wiedział, że to powie. Usłyszał, jak Vargos wciąga powietrze. Crispin 
przygotował się na 
śmierć. Na dudnienie ziemi. Rogi rozdzierające jego ciało. Wciąż patrzył 
bizonowi w oczy, co 
było największym aktem odwagi w jego życiu.
I zobaczył tam nie gniew czy groźbę, lecz smutek.
W tej chwili wreszcie odezwała się Linon.
– On nie chce dziewczyny – powiedział ptak bardzo łagodnie, niemal czule. – 
Przyszedł po 
mnie. Połóż mnie na ziemi, Crispinie.
– Co? – powiedział na głos, zdumiony i oszołomiony.
Bizon nie ruszał się, wciąż patrząc na niego. A właściwie nie na niego. Na 
małego ptaka 
wiszącego u jego szyi na wytartym rzemieniu.
– Zrób to, mój drogi. Wygląda na to, że zostało to zapisane dawno temu. Nie 
jesteś 
pierwszym człowiekiem z zachodu, który usiłuje odebrać Ludanowi jego ofiarą.
– Co? Zoticus? Co on...
Mimo zamętu panującego w jego myślach Crispin przypomniał sobie coś i uchwycił 
się tego 
jak tonący gałęzi. Długa rozmowa w domu alchemika, kubek naparu ziołowego, głos 
starca: 
„Odkryłem... jedyną ścieżkę do pewnego rodzaju władzy. Znalazłem ją podczas 
moich podróży, 
w... mocno strzeżonym miejscu i przy pewnej dozie ryzyka”.
Zaczynał – zaledwie zaczynał – coś rozumieć. Pojawiła się zupełnie inna mgła. 
Poczuł bicie 
własnego serca, własnego życia.
– Oczywiście, że Zoticus – powiedziała Linon, wciąż łagodnie. – Pomyśl, mój 
drogi. Skąd 
mogłam znad te obrzędy? Nie ma czasu, Crispinie. Sprawa wciąż nie jest 
rozstrzygnięta. On 
czeka, a to jest miejsce krwi. Zdejmij mnie z szyi – Połóż na ziemi. Odejdź – 
Zabierz ich ze sobą. 
Odniosłeś mnie Z powrotem. Myślą, że będzie wam wolno odejść.
Crispinowi znów zaschło w ustach. Czuł smak popiołu. Od kiedy dziewczyna osunęła 
się na 
kolana, nikt się nie poruszył. Uświadomił sobie, że na polanie nie ma wiatru. 
Mgła zawisła na 
gałęziach drzew. Kiedy spadały Uście, wydawało się, że spływają z chmur. Z 
nozdrzy bizona 
z każdym jego oddechem unosiły się obłoczki białej pary.
– A ty? – zapytał w myślach. – Mam uratować ją, a ciebie tu zostawić?
Ku swojemu zdumieniu usłyszał bezgłośny wybuch śmiechu.
– Och, dziękują ci za to, mój drogi. Moje ciało skończyło się tu, kiedy ty byłeś 
jeszcze 
dzieckiem, Crispinie. On myślał, że po złożeniu ofiary można sobie wziąć 
uwolnioną duszę. 
W chwili tej potęgi. Wydaje się, że jednocześnie miał rację i jej nie miał. Nie 
żałuj mnie. Ale 
powiedz to Zotikowi. I powiedz mu też ode mnie...
Chwila wewnętrznej ciszy, która dorównywała tej panującej na szarej, nieruchomej 
polanie.
– Albo nie. Będzie wiedział, co bym powiedziała. Pożegnaj go. Połóż mnie teraz 
na ziemi, 
mój drogi. Musicie odejść albo nie odejdziecie nigdy.
Crispin spojrzał na bizona. Wciąż się nie poruszał. Nawet teraz umysł Crispina 
nie potrafił 
ogarnąć jego ogromu, obecności tak wielkiej i nieokiełznanej potęgi. Brązowe 
oczy nie zmieniły 
się, w szarym świetle widać w nich było pradawny smutek, ale rogi czerwieniły 
się krwią. 
Crispin zaczerpnął niepewnie powietrza i powoli uniósł obie ręce, by zdjąć ptaka 
z szyi. Ukląkł – 
wydało mu się to właściwe – i delikatnie położył Linon na zimnej ziemi. Zdał 
sobie sprawę, że 
już nie plonie, lecz jest ciepła, ciepła jak żywa istota. Ofiara. Czuł ból; 
sądził, że po Ilandrze, po 
dziewczynkach nie jest już zdolny do takiego żalu.
A kiedy go kładł, ptak odezwał się głosem, jakiego Crispin nigdy u niego nie 
słyszał, 
poważnym i spokojnym głosem kobiety:
– Jestem twoja, panie, jak zawsze byłam od chwili, kiedy mnie tu przyprowadzono.
Bezruch, sztywny jak zawieszony czas. Wtem głowa bizona poruszyła się w dół i w 
górę na 
znak zgody, i czas znów ruszył z miejsca. Kasja wydała cichy jęk. Stojący dalej 
Vargos dziwnie 
dziecinnym gestem przyłożył dłoń do ust.
– Teraz odejdźcie, szybko. Zabierz ich i idź – Pamiętaj o mnie.
Teraz głos Linon w myślach Crispina był tym samym głosem łagodnej kobiety. 
Głosem 
dziewczyny, która została złożona tu na ofiarę tak dawno temu, rozcięta, obdarta 
ze skóry 
i pozbawiona serca, podczas gdy ukrywający się w pobliżu pewien alchemik dokonał 
aktu lub 
sztuki, której Crispin nawet nie usiłował zrozumieć. Zło? Dobro? Cóż tu znaczą 
te słowa? 
Przemiana jednej substancji w inną. Ożywianie tego, co martwe. Ruch dusz”. 
Pomyślał o Zotiku. 
O odwadze, którą ledwie potrafił sobie wyobrazić, i niewiarygodnej arogancji.
Wstał niepewnie. Zawahał się, nie znając żadnych zasad i rytuałów tego 
półświata, do 
którego wszedł, lecz po chwili skłonił się ogromnemu, przerażającemu, 
śmierdzącemu stworowi, 
który był leśnym bogiem albo żywym symbolem boga. Położył rękę na ramieniu 
Kasji, dając jej 
tym znak, by wstała z klęczek. Zerknęła na niego z zaskoczeniem. Spojrzał na 
Vargosa i skinął 
głową. Służący patrzył na niego nie rozumiejącym wzrokiem.
– Prowadź – powiedział Crispin do Vargosa i odchrząknął. Jego głos brzmiał 
piskliwie, obco. 
– Do drogi.
Sam zgubiłby się po dziesięciu krokach zrobionych w głąb lasu. Bizon nie 
poruszał się. 
Ptaszek leżał na trawie. W nieruchomym powietrzu unosiły się pasma mgły. Spadł 
liść, potem 
jeszcze jeden.
– Żegnaj – powiedział w myślach Crispin. – Będę pamiętał.
Szlochał. Po raz pierwszy od ponad roku.
Wyszli z polany za Vargosem. Bizon powoli odwrócił potężny łeb i patrzył na nich 
niezgłębionymi, ciemnymi oczyma spod wilgotnych, zakrwawionych rogów. Nie zrobił 
żadnego 
innego ruchu. Szli, potykając się, i szybko stracili go z oczu.
Vargos odnalazł ścieżkę; nic w całym Drzewielesie ich nie zatrzymywało. Żaden 
leśny 
drapieżnik, demon ani duch powietrza czy mroku. Znów pojawiła się mgła, a razem 
z nią 
poczucie ruchu bez upływu czasu. Wyszli jednak z lasu w miejscu, w którym do 
niego weszli, 
i przedostali się na pole. Muł nie ruszył się na krok. Crispin schylił się po 
miecz, który wypadł 
mu z ręki; Vargos podniósł swą laskę. Kiedy wrócili na drogę po tym samym mostku 
nad rowem, 
stanęli nad ciałem zabitego i mimo nagromadzonej krwi Crispin zobaczył, że jego 
klatka 
piersiowa została całkowicie rozszarpana, od krocza w górę i na boki, i że 
zniknęło jego serce. 
Kasja odwróciła się i zwymiotowała do rowu. Vargos drżącymi rękoma podał jej 
flaszkę z wodą. 
Napiła się, wytarła twarz i skinęła głową.
Ruszyli, sami na drodze, sami w szarym świecie.
Jakiś czas później mgła zaczęła się podnosić. Potem po raz pierwszy tego dnia za 
cieńszą 
warstwą chmur pojawiło się słońce. Zatrzymali się bez słowa, patrząc w górę. W 
tej chwili z lasu 
leżącego na północ od nich dobiegł ich dźwięk, wysoki, czysty, jak wyśpiewana 
nuta. Głos 
kobiety.
– Linon? – zawołał w myślach Crispin, nie mogąc się powstrzymać. – Linon?
Nie było odpowiedzi. Nic nie mąciło wewnętrznej ciszy. Ta długa, nieziemska nuta 
jakby 
zawisła w powietrzu między lasem i polem, ziemią i niebem, a potem rozpłynęła 
się jak mgła.
Tuż przed zmierzchem tego samego dnia daleko na zachodzie pewien siwowłosy i 
siwobrody 
mężczyzna jechał na trzęsącym się wiejskim wozie w kierunku murów Vareny.
Gospodarz, którego pasażer wyleczył mu wiele zwierząt, zawsze z przyjemnością 
podwoził 
go do miasta. Pasażer w tej chwili nie wyglądał na zadowolonego czy 
szczęśliwego, a jedynie na 
zamyślonego. Kiedy zbliżyli się do murów i włączyli do strumienia pojazdów oraz 
ludzi 
chcących dostać się do miasta lub je opuścić przed zamknięciem bram o zachodzie 
słońca, parę 
osób rozpoznało samotnego pasażera. Niektórzy witali go z nabożnym szacunkiem, 
inni szybko 
przechodzili na drugą stronę drogi albo cofali się, robiąc na widok wiejskiego 
wozu 
z alchemikiem znak słonecznego dysku. Zoticus od dawna przywykł do obu reakcji i 
wiedział, 
jak je przyjmować. Tego dnia ledwo je zauważał.
Rano doświadczył wstrząsu, który znacznie zachwiał jego pełną dystansu postawą, 
jaką 
wolał zachowywać wobec świata i zachodzących w nim wydarzeń. Wciąż dochodził – z 
niejakim 
trudem – do siebie.
– Chyba powinieneś pojechać do miasta – powiedziała wcześniej tego ranka 
sokolica. Kiedy 
Zoticus przejął jej duszę, nazwał ją Tiresą. – Dobrze ci to zrobi wieczorem.
– Idź do Martiniana i Carissy – dodała cicho mała Mirelle. – Z nimi możesz 
porozmawiać.
Pozostałe ptaki zgodziły się z nią – szelest liści w jego myślach.
– Mogę rozmawiać z wami wszystkimi – powiedział głośno, zirytowany. Kiedy ptaki 
robiły 
się troskliwe, obrażał się, oznaczało to bowiem, że według nich z wiekiem stawał 
się słaby 
i potrzebował opieki. Niedługo będą mu przypominać, żeby wkładał buty.
– To nie to samo – odparła stanowczo Tiresa. – Dobrze o tym wiesz.
Była to prawda, ale Zotikowi i tak się to nie podobało.
Usiłował czytać – przypadkiem Archilocha – ale nie mógł się skupić, więc poszedł 
na spacer 
po sadzie. Czuł się bardzo dziwnie, jakby pozbawiony życia. Linon odeszła. W 
jakiś sposób. Nie 
było jej, oczywiście, od kiedy ją oddał, ale teraz odczuwał to... inaczej. Nigdy 
właściwie nie 
przestał żałować, że podarował ptaka temu mozaicyście podróżującemu na wschód. A 
raczej nie 
tak po prostu na wschód: do Sarancjum. Do Miasta, którego on nigdy nie widział, 
którego nigdy 
już nie ujrzy. Znalazł w swym życiu potęgę, sięgnął po dar, po swoje ptaki. 
Wyglądało na to, że 
nie dostąpi wielu innych rzeczy.
Ale przecież te ptaki tak naprawdę nie są jego własnością? A jeśli nie są, to 
jak można je 
określić? I gdzie jest Linon, i w jaki sposób usłyszał rano jej głos z tak 
daleka?
I co robi, trzęsąc się w swoim sadzie bez płaszcza i laski, w ten wietrzny, 
zimny jesienny 
dzień? Dobrze, że chociaż włożył buty.
Wrócił do domu, wysłał zrzędliwie Clovisa z prośbą do Silavina, sąsiada 
mieszkającego 
nieco dalej przy drodze, i jednak posłuchał zbiorowej rady swoich ptaków.
Nie mógł rozmawiać ze swoimi znajomymi o tym, co go gnębi, ale czasami rozmowa 
o innych sprawach, o czymkolwiek, samo brzmienie ludzkich głosów, uśmiech 
Carissy, łagodny 
dowcip Martiniana, ciepło ognia, łóżko, które zaproponują mu na noc, poranna 
wizyta na 
zatłoczonym targu...
Filozofia mogła stanowić pocieszenie, próbę wyjaśnienia i zrozumienia miejsca 
człowieka 
w boskim dziele stworzenia. Nie zawsze jednak to skutkowało. Czasami pociechę 
można było 
znaleźć tylko w śmiechu kobiety, znajomej twarzy i głosie przyjaciela, plotkach 
o antyjskim 
dworze, nawet w czymś tak prostym, jak parująca miska grochówki przy wspólnym 
stole.
Czasami, kiedy cienie półświata podchodziły zbyt blisko, człowiek potrzebował 
świata.
Zoticus podziękował Silavinowi u bram miasta i poszedł do domu Martiniana. Dzień 
chylił 
się ku zachodowi. Został mile powitany, tak jak się spodziewał. Rzadko składał 
wizyty, 
prowadził bowiem życie za murami miasta. Został zaproszony na noc, a jego 
przyjaciele 
sprawiali wrażenie, jakby przyjmując to zaproszenie, czynił im wielki honor. 
Widzieli, że coś go 
bardzo trapi, ale, jako przyjaciele, nie wypytywali go, proponując to, co mają i 
co wtedy 
wystarczyło.
Zoticus obudził się w nocy w obcym łóżku, w ciemności, i podszedł do okna. Na 
górnych 
piętrach pałacu, gdzie zapewne przebywała osaczona młoda królowa, paliło się 
światło. Nie tylko 
on nie spał. Nie jego zmartwienie. Skierował wzrok dalej, na wschód. Na 
bezchmurnym niebie 
nad Vareną płonęły gwiazdy. Zamazywały się w jego oczach, a on stał, trzymając 
się 
wspomnienia jak dziecko.
Rozdział 5
Szli długo, poruszając się w coraz bardziej znajomym świecie, jako że mgła 
ciągle się 
podnosiła. Mimo powrotu codzienności, pomyślał Crispin, krajobraz zmienił się 
poza jego 
umiejętność opisu. Tam, gdzie na jego szyi wisiał ptak, pojawiła się dziwnie 
ciążąca pustka. Na 
polach pod lasem znów pokazały się wrony, a w zagajniku na południe od drogi 
śpiewał ptak. 
Rdzawy błysk to był lis, ale nie udało im się zobaczyć ściganego przezeń zająca.
Przystanęli gdzieś w połowie popołudnia. Vargos rozpakował jedzenie. Chleb, ser, 
piwo dla 
każdego. Crispin pił długo. Spojrzał ku południowi. Znów było widać góry z 
ośnieżonymi 
szczytami, a zza porozdzieranych chmur wyzierał błękit. Do świata wracało 
światło, strzały 
koloru.
Crispin poczuł na sobie wzrok Kasji.
– Ona... ptak przemówił – powiedziała. Niepokój na jej twarzy, chociaż nie było 
go tam 
w lesie, w szarej mgle pól.
Skinął głową. Przygotował się na to podczas milczącego marszu. Domyślił się, że 
padną, że 
muszą paść takie słowa.
– Słyszałem – odparł. – Przemówiła.
– Jak? Panie?
Vargos obserwował ich, trzymając flaszkę.
– Nie wiem – skłamał. – Ptaka dostałem jako talizman od pewnego człowieka 
uważanego za 
alchemika. Moi przyjaciele chcieli, żebym miał coś takiego dla ochrony. Oni 
wierzą w siły, 
którym ja nie wierzę. A przynajmniej do tej pory nie wierzyłem. Z tego, co się 
dzisiaj stało, nie 
rozumiem prawie nic.
I to nie było kłamstwo. Poranek już się wydawał Crispinowi tylko wspomnieniem 
wszechogarniającej mgły, stwora z Drzewielasu większego niż świat, niż jego 
pojmowanie 
świata. Kiedy o tym myślał, jedynym żywym kolorem, jaki pamiętał, była czerwień 
krwi na 
rogach bizona.
– Zabrał ją zamiast... mnie.
– Zabrał też Pharusa – rzekł cicho Vargos, zatykając flaszkę. – Dzisiaj 
widzieliśmy Ludana 
albo jego cień. – Na pobliźnionej twarzy pojawiło się uczucie bliskie gniewu. – 
Jak po czymś 
takim mamy czcić Dżada i jego syna?
Crispin dostrzegł prawdziwe cierpienie Vargosa i był nim poruszony. Tego ranka 
wspólnie 
coś przeżyli. Szaleńczo odmienne ścieżki prowadzące na tamtą polanę wydawały się 
znaczyć 
mniej, niż się można było spodziewać.
Crispin zaczerpnął tchu.
– Czcimy ich jako moce przemawiające do naszych dusz, jeśli nam się wydaje, że 
tak czynią. 
– Zdumiał samego siebie. – Robimy tak, wiedząc, że świat, półświat i może światy 
leżące za nimi 
to coś więcej, niż potrafimy pojąć. Zawsze to wiedzieliśmy. Nie jesteśmy w 
stanie nawet 
odwrócić śmierci od dzieci, to jak moglibyśmy zrozumieć istotę rzeczy? Tego, co 
jest poza nimi? 
Czy obecność jednej potęgi zaprzecza istnieniu innej? – Wypowiedział te słowa 
jako pytanie 
retoryczne, jako ozdobnik, lecz słowa zawisły w coraz bardziej przejrzystym 
powietrzu. Z rżyska 
poderwał się kos i odleciał na zachód niskim, szerokim łukiem.
– Nie wiem – odparł w końcu Vargos. – Nie jestem wykształcony. Kiedy byłem 
młodszy, 
dwukrotnie mi się zdawało, że widziałem zubira, bizona. Nie miałem pewności. Czy 
wtedy 
byłem naznaczany? Na dzisiejszy dzień?
– Ja nie potrafię udzielić na to odpowiedzi – stwierdził Crispin.
– Czy teraz jesteśmy... bezpieczni? – zapytała dziewczyna.
– Aż do następnego razu – odrzekł Crispin i dodał łagodniej: – Bezpieczni od 
tych, którzy 
nas ścigali... tak, chyba tak. Od tego, co było w lesie? Myślę, że tak. – „On 
nie chce dziewczyny. 
Przyszedł po mnie”.
Wymagało to pewnego wysiłku woli, ale Crispin powstrzymał się przed zawołaniem w 
ciszę. 
Linon była z nim tak krótko, oschła i nieustępliwa, ale nikt inny, nawet 
Ilandra, nie znalazł się tak 
bardzo wewnątrz niego. „Mój drogi”, powiedziała na końcu. „Pamiętaj o mnie”.
Jeśli cokolwiek z tego dobrze zrozumiał, Linon była kobietą, podobnie jak Kasja 
przeznaczoną leśnemu bogowi, ale która dawno temu w tym gaju umarła. Z wyciętym 
sercem, 
ciałem wiszącym na świętym drzewie. A duszą?... Duszą przejętą przez 
śmiertelnika, który 
wszystko obserwował z szaleńczą brawurą i posiłkował się jakąś tajemną mocą, 
której umysł 
Crispina nie potrafił ogarnąć.
Przypomniał sobie niespodziewanie wyraz twarzy Zotika, kiedy okazało się, że ze 
wszystkich jego ptaków Crispin usłyszał głos Linon. Ona była pierwsza, pomyślał 
Crispin 
i wiedział, że to prawda.
„Pożegnaj go”, powiedziała w myślach na samym końcu głosem, który niegdyś musiał 
być 
jej własny. Crispin potrząsnął głową. Kiedyś sądził w swej arogancji, że wie coś 
o świecie 
mężczyzn i kobiet.
– Wkrótce dojdziemy do kaplicy – oznajmił Vargos. Crispin ocknął się z 
zamyślenia 
i spostrzegł, że oboje patrzą na niego. – Przed zachodem słońca. Do prawdziwej 
kaplicy, a nie 
przydrożnego miejsca modlitw.
– A zatem wejdziemy do niej i się pomodlimy – rzekł Crispin.
Zdał sobie sprawę, że w dobrze znanych rytuałach można znaleźć pociechę. Powrót 
do tego, 
co znajome, gdzie ludzie prowadzą swoje życie. Gdzie muszą prowadzić swoje 
życie. Pomyślał, 
że ten dzień uczynił już wszystko, co mógł uczynić, że świat wyjawił wszystko, 
co chciał na razie 
wyjawić. Uspokoją się, on uporządkuje myśli, zacznie przyzwyczajać się do pustki 
na szyi 
i w myślach, zacznie myśleć, co napisać w trudnym liście do Zotika, może nawet 
pomyśli 
z radością o wieczornym winie i posiłku w zajeździe. Powrót do codzienności, 
jakby wracał do 
domu po bardzo długiej podróży.
Kiedy ludzie myślą w ten sposób – że minął kryzys, chwila ujawnionej potęgi – są 
najbardziej bezbronni. Wiedzą o tym dowódcy armii podczas wojny. Wie każdy 
doświadczony 
aktor czy dramaturg. Podobnie duchowni, kapłani, może chiromanci. Kiedy przeżyło 
się bardzo 
głęboki wstrząs, jest się w gruncie rzeczy otwartym na następny grom z jasnego 
nieba. 
Najważniejszą chwilą dla nowo narodzonego gąsiątka nie jest moment narodzin – 
przebicie się ze 
skorupki na świat – lecz to, co dzieje się potem, widok pierwszej rzeczy, która 
naznacza duszę.
Szli dalej, dwaj mężczyźni i kobieta, przez otwierający się świat. Na drodze 
niebyło nikogo 
innego. To Dzień Zmarłych. Słońce, spowite bladym oparem, skłaniało się ku 
zachodowi 
i jesienne światło teraz złagodniało. Chłodny wiatr pędził chmury. Wysoko widać 
było coraz 
więcej błękitu. Wrony na polach, sójki i jeszcze jakiś mały ptak, którego 
Crispin nie znał, szybko 
przelatujący po prawej stronie, z ogonkiem jaskrawoczerwonym jak krew. Śnieg na 
dalekich, 
wyłaniających się po kolei szczytach gór. Za nimi morze. Mógłby popłynąć, gdyby 
kurier...
Przybyli na miejsce, o którym mówił Vargos. Kaplica stała za żelazną bramą, 
nieco cofnięta 
od drogi po jej południowej stronie, zwrócona w stronę lasu. Była znacznie 
większa od zwykłych 
przydrożnych kapliczek. Prawdziwa kaplica, jak ujął to Vargos: szary kamienny 
ośmiobok 
przykryty kopułą, otoczony starannie przystrzyżoną trawą, z dormitorium obok, 
budynkami 
gospodarczymi z tyłu i cmentarzem. Było tu bardzo spokojnie. Na łące za grobami 
Crispin 
zobaczył kilka krów i kozę.
Gdyby lepiej orientował się w czasie i przestrzeni, a jego umysł nie zmagał się 
z tym, co 
niewidzialne, być może zdałby sobie sprawę, gdzie się znajdują. Był jednak nie 
przygotowany.
Uwiązali muła przy niskim murku, weszli przez nie zaryglowaną bramę i ruszyli 
kamienną 
ścieżką. Wzdłuż niej rosły starannie utrzymane jesienne kwiaty. Z lewej strony, 
bliżej łąki, 
Crispin dostrzegł ogród ziołowy. Otworzyli ciężkie drewniane drzwi kaplicy i 
weszli do środka; 
Crispin spojrzał na ściany, powoli przyzwyczajając wzrok do nikłego światła, a 
potem, 
postąpiwszy krok do przodu, spojrzał na kopułę.
Spory dotyczące oddawania czci Dżadowi prawie od samego początku prowadziły do 
stosów, tortur i wojny. Doktryna i liturgia słonecznego boga, wyrosłego we 
wczesnym okresie 
cesarstwa rhodiańskiego z licznych bogów i bogiń Trakezji, nie rozwinęły się bez 
zwykłej porcji 
schizm, herezji i często ostrych na nie reakcji. Bóg znajdował się w słońcu albo 
za słońcem. 
Świat narodził się w świetle albo został uwolniony od lodu i ciemności przez 
święte światło. 
Kiedyś uważano, iż bóg umierał w zimie i powtórnie rodził się wiosną, ale 
łagodny duchowny, 
który tak tłumaczył, został z rozkazu wysokiego patriarchy w Rhodias rozdarty 
kawaleryjskimi 
końmi. Gdzie indziej przez krótki czas nauczano, że dwa księżyce są potomstwem 
Dżada, co 
ogromnie zbliżało się do doktryny Kindathów, którzy nazywali je siostrami boga, 
równymi mu 
pod wieloma niepokojącymi względami. Do wykorzenienia tego niefortunnego i 
fałszywego 
poglądu też trzeba było kilku śmierci.
Rozmaite formy wiary w Heladika – jako śmiertelnego syna, jako na wpół 
śmiertelne 
dziecko, jako boga – stanowiły zaledwie pożywkę dla najbardziej zajadłych sporów 
toczonych 
w święte imię Dżada. Cesarze i patriarchowie, najpierw w Rhodias, a potem w 
Sarancjum, 
chwiali się i wzmacniali swoje stanowiska, po czym je zmieniali, i Woźnica 
Heladikos stawał się 
modny lub przestawał taki być, był akceptowany lub nie bardzo podobnie do tego, 
jak słońce 
chowa się i wygląda zza chmury w wietrzny dzień.
Wśród tych wszystkich zażartych wojen prowadzonych słowami, żelazem i ogniem, w 
taki 
sam sposób na przestrzeni lat linią demarkacyjną stało się wyobrażenie samego 
Dżada. Było to 
pole walki między sztuką i wiarą, między sposobami przedstawiania boga, który 
wysyła 
życiodajne światło i co noc walczy pod światem z ciemnością, podczas gdy ludzie 
są pogrążeni 
w niepewnym śnie.
I ta stojąca na uboczu przy starożytnej cesarskiej drodze skromna, pięknie 
zbudowana stara 
kaplica stanowiła tę linie podziału.
Nie był w stanie tego przewidzieć. Crispin postąpił kilka kroków w stłumionym, 
delikatnym 
świetle kaplicy, dostrzegając z roztargnieniem na ścianach starodawne mozaiki 
przedstawiające 
splątane kwiaty, po czym spojrzał w górę.
W chwilę później leżał na zimnych kamieniach posadzki, z trudem chwytając oddech 
i patrząc na swego boga.
Powinien wiedzieć, co go czeka w tym miejscu. Jeszcze wyruszając z Vareny 
pomyślał, że 
droga prowadząca przez Sauradię kiedyś doprowadzi go do tej kaplicy – nie był 
pewien, gdzie 
dokładnie ona leży, ale wiedział, że przy cesarskiej drodze – i nawet cieszył 
się, że zobaczy, co 
dawni rzemieślnicy stworzyli na swój prymitywny sposób, przedstawiając Dżada na 
wschodnią 
modłę.
Intensywność i potworność wydarzeń tego ranka we mgle tak dalece przyćmiła tę 
myśl, że 
Crispin był otwarty, kompletnie bezbronny, całkowicie wystawiony na działanie 
siły tego, co 
śmiertelni ludzie dokonali na kopule kaplicy. Po Drzewielesie, bizonie i Linon 
Crispin nie miał 
wewnątrz siebie już żadnych barier, żadnego schronienia i potęga górującego nad 
nim obrazu 
uderzyła weń jak młotem, pozbawiając całej siły i powalając na ziemię jak klowna 
w pantomimie 
czy bezradnego pijaka w zaułku za tawerną.
Leżał na wznak, patrząc w górę na brodate popiersie Dżada przedstawione 
właściwie na całej 
kopule. Postać wychudzona, zmęczona walką i posępna, przygnieciona – Crispin 
zauważył ciężki 
płaszcz, zgarbione ramiona – własnymi ciężarami i złymi postępkami swoich 
dzieci. Postać tak 
absolutna i przerażająca jak tamten bizon: też ciemna, potężna głowa, pokazana 
na tle bladych, 
złocistych kostek tworzących słońce. Postać sprawiająca wrażenie, jakby miała 
wydać porażający 
sąd. Mozaika przedstawiała głowę, ramiona i uniesione dłonie. Nic więcej – na 
kopule nie było 
już miejsca na nic więcej. Zajmując miękko oświetloną przestrzeń, spoglądając w 
dół oczyma 
wielkimi jak niektóre postacie stworzone przez Crispina, mozaika była w tak 
niewłaściwej skali, 
że w ogóle nie powinna się udać, a jednak Crispin w całym swym życiu nie widział 
niczego, co 
siłą choćby trochę dorównywało temu wyobrażeniu.
Wiedział, że to dzieło tu jest: najbardziej wysunięty na zachód z wizerunków 
boga 
przedstawionego z pełną wschodnią brodą i tymi czarnymi, pełnymi smutku oczyma; 
Dżad jako 
sędzia, jako znużony, osaczony wojownik w śmiertelnej walce, a nie lśniąca, 
błękitnooka, 
złocista słoneczna postać crispinowego zachodu. Jednak wiedza i widok były tak 
odległe od 
samej rzeczy, jakby... jakby jedno stanowiło świat, a drugie półświat ukrytej 
potęgi.
Dawni rzemieślnicy. Prymitywny sposób.
Tak myślał w domu. Crispin poczuł w sercu ból, spowodowany głębią własnego 
szaleństwa, 
ujawnionymi ograniczeniami swego rozumienia i umiejętności. Przed tym 
wizerunkiem czuł się 
nagi i rozumiał, że na swój własny sposób to dzieło śmiertelnych ludzi na 
kaplicznej kopule jest 
w takim samym stopniu objawieniem świętości, jak tamten bizon z rogami 
pomazanymi krwią 
w lesie, i że jest ono równie przerażające. Gwałtowna, dzika potęga Ludana, 
przyjmującego 
ofiarę w swoim gaju, skontrastowana z ogromem artyzmu i zrozumienia, z obrazem 
ze szkła 
i kamienia wywołującym uczucie równej pokory. Jak przejść od jednego z tych 
biegunów do 
drugiego? Jak ludzkość może żyć między takimi skrajnościami?
Najgłębszą bowiem tajemnicą, bijącym sercem zagadki było to, że leżąc tak na 
plecach, 
sparaliżowany objawieniem, Crispin zobaczył, iż oczy są takie same. Smutek 
świata, który ujrzał 
u zubira, był smutkiem słonecznego boga widniejącego nad nim, przedestylowanym 
przez 
bezimiennych artystów, których czystość wizji i wiary go deprymowała. Przez 
chwilę Crispin 
wręcz zwątpił, czy kiedykolwiek będzie mógł wstać, odzyskać opanowanie, wolę.
Z wysiłkiem począł wyodrębniać elementy dzieła, by zyskać nad nim i nad sobą 
jakieś 
panowanie. Głęboki brąz i obsydian w oczach, czyniące je ciemniejszymi i 
mocniejszymi od 
obejmujących głowę i sięgających do ramion, brązowych włosów. Długa twarz 
jeszcze bardziej 
wydłużona przez te proste włosy i brodę; łukowato wygięte, grube brwi, głęboko 
pobrużdżone 
czoło, zmarszczki na policzkach – skóra między brodą i włosami tak blada, że 
niemal szara. 
Następnie bogaty, głęboki błękit boskiej szaty widocznej pod płaszczem mieniącym 
się, jak 
zauważył Crispin, oszałamiającą liczbą skontrastowanych kolorów, oddających 
tkaninę, a także 
sugerujących grę oraz potęgę światła u boga, który przecież włada światłem.
A potem dłonie. Dłonie rozdzierały serce. Powykrzywiane, wydłużone palce, 
świadczące 
o ascetycznej duchowości, ale to nie wszystko: pokryte bliznami, nie były to 
dłonie duchownego, 
dłonie spokoju, złożone w medytacji. Jeden palec lewej dłoni został wyraźnie 
złamany; był 
zakrzywiony, a jego kostka spuchnięta: czerwone i brązowe tessery na białym i 
szarym tle. Te 
dłonie dzierżyły broń, były kaleczone, odmrożone, znały zaciętą walkę z lodem i 
czarną pustką 
w nie kończącej się obronie śmiertelnych dzieci, które rozumiały... tyle, co 
dzieci, nie więcej.
A smutek i osąd kryjący się w ciemnych oczach łączył się z dziejami tych dłoni. 
Jak 
zauważył z podziwem Crispin, kolory nieuchronnie zbliżały dłonie do oczu. Żywe, 
nienaturalnie 
zaakcentowane żyły na przegubach obu bladych rąk zostały ułożone z takich samych 
brązowych 
i obsydianowych płytek, których użyto do oczu. Intuicja podpowiadała Crispinowi, 
że takiego 
dokładnego dopasowania kostek nie znajdzie nigdzie na całej kopule. Oczy smutku 
i oskarżenia, 
dłonie cierpienia i wojny. Bóg stojący między swymi niegodnymi dziećmi i 
mrokiem, każdego 
ranka w ich krótkim życiu dający im blask słońca, a potem, tym godnym, swoje 
własne, czyste 
Światło.
Crispin pomyślał o Ilandrze, o dziewczynkach, o zarazie szalejącej po całym 
świecie jak 
wściekły mięsożerca, i leżąc na zimnym kamieniu pod tym wizerunkiem Dżada, 
zrozumiał, co on 
mówi do niego, do wszystkich ludzi: że zwycięstwo boga nigdy nie jest 
zagwarantowane, nigdy 
nie jest oczywiste. Pojął, że nieznani mozaicyści sprzed wieków przekazują 
obrazem tego 
ogromnego, znużonego boga na tle miękkiego słonecznego złota tę właśnie prawdę.
– Dobrze się czujesz? Panie! Nic ci się nie stało?
Crispin uświadomił sobie, że Vargos zwraca się do niego z niepokojem i troską, 
które po 
tym, co przeżyli tego dnia, wydawały się niemal zabawne. Na kamieniach nie było 
mu 
szczególnie niewygodnie, choć zimno. Poruszył niepewnie ręką. Właściwie wciąż 
miał pewne 
trudności z oddychaniem. Czuł się lepiej, kiedy nie patrzył w górę. Odwróciwszy 
głowę, 
zobaczył, że Kasja stoi nieco z boku i wpatruje się w kopułę.
Patrząc na nią, pojął coś jeszcze: Vargos zna to miejsce. Od lat podróżuje tą 
drogą. 
Dziewczyna też na pewno nie widziała tego ucieleśnienia Dżada, 
najprawdopodobniej nawet 
o nim nie słyszała. Przybyła z północy zaledwie przed rokiem, została 
przymuszona do niewoli 
i wiary w słonecznego boga i znała Dżada jako młodego, jasnowłosego, 
błękitnookiego boga, 
bezpośredniego potomka – chociaż tego nie mogła wiedzieć – słonecznego bóstwa z 
panteonu 
Trakezyjczyków sprzed wieków.
– Co widzisz? – zapytał Crispin. Chrypiał. Vargos odwrócił się, by też spojrzeć 
na 
dziewczynę. Kasja popatrzyła na niego z niepokojem, a potem odwróciła wzrok. 
Była bardzo 
blada.
– Ja... on... – Zawahała się. Usłyszeli kroki. Crispin z trudem usiadł i 
zobaczył duchownego 
w białych szatach zakonu Bezsennych. Teraz zrozumiał, dlaczego tu tak cicho. To 
byli święci 
mężowie, którzy czuwali całą noc na modlitwie, podczas gdy bóg walczył z 
demonami pod 
światem. Ludzkość ma pewne obowiązki, mówiła postać nad ich głowami, to nie 
kończąca się 
wojna. Ci ludzie w to wierzyli i wcielali to do swoich obrzędów. Wizerunek na 
kopule i zakon 
duchownych, którzy modlili się całą noc, pasowały do siebie. Ludzie, którzy tak 
dawno temu 
wykonali tę mozaikę, na pewno o tym wiedzieli.
– Powiedz nam – zachęcił Crispin Kasję cichym głosem; odziany w biel drobny 
mężczyzna 
o okrągłej twarzy okolonej brodą podszedł do nich.
– On... on nie sądzi, że wygrywa – wyrzekła w końcu. – Tę bitwę.
Usłyszawszy te słowa, duchowny zatrzymał się. Popatrzył z powagą na troje 
podróżnych, 
najwyraźniej niezbyt zaskoczony widokiem mężczyzny siedzącego na podłodze.
– On nie jest tego pewien – odezwał się do Kasji duchowny po sarantyńsku, tak 
jak ona. – Są 
wrogowie i człowiek czyni zło, pomagając im. Wynik tej bitwy nigdy nie jest 
pewny. Dlatego 
musimy brać w niej udział.
– Czy wiadomo, kto tego dokonał? – zapytał cicho Crispin.
Duchowny wyglądał na zaskoczonego.
– Chodzi ci o ich imiona? Tych rzemieślników? – Potrząsnął głową. – Nie. Chyba 
musiało 
być ich wielu. To byli artyści... i na jakiś czas wstąpił w nich święty duch.
– Tak, oczywiście – rzekł Crispin, wstając. Zawahał się. – Dzisiaj mamy tu Dzień 
Zmarłych 
– mruknął, nie bardzo wiedząc, dlaczego o tym wspomina.
Vargos ujął go pod łokieć, by go podtrzymać, a potem cofnął się.
– Najwyraźniej – powiedział łagodnie duchowny. Miał miłą, gładką twarz. – 
Otaczają nas 
pogańskie herezje. Wyrządzają bogu zło.
– Czy tylko tyle dla ciebie znaczą? – zapytał Crispin. W myślach słyszał głos – 
młodej 
kobiety, sztucznego ptaka, duszy: „Jestem twoja, panie, jak zawsze byłam od 
chwili, kiedy mnie 
tu przyprowadzono”.
– A cóż innego miałyby dla mnie znaczyć? – rzekł mężczyzna w bieli, unosząc 
brwi.
Crispin uznał, że to uczciwe pytanie. Spostrzegł pełne niepokoju spojrzenie 
Vargosa i dał 
spokój sprawie.
– Przepraszam za... pozę, w jakiej mnie zastałeś. To ten wizerunek tak na mnie 
podziałał.
Duchowny uśmiechnął się.
– Nie jesteś pierwszy. Czy dobrze odgaduję, że jesteś z zachodu... z Bachiary?
Crispin skinął głową. Nietrudno się było tego domyślić. Pewnie zdradził go 
akcent.
– Gdzie bóg jest urodziwy, ma jasne włosy i błękitne oczy spokojne jak letnie 
niebo?
Mężczyzna w bieli uśmiechał się z zadowoleniem.
– Zdaję sobie sprawę z tego, jak się przedstawia Dżada na zachodzie. Crispin 
nigdy nie 
przepadał za kazaniami.
– Czy mogę założyć, że jesteś jakimś artystą? Kasja sprawiała wrażenie 
zdumionej, Vargos 
czujnego.
– Pomysłowe przypuszczenie – rzekł Crispin chłodno. – Mogę zapytać, skąd wiesz?
Duchowny splótł dłonie na brzuchu.
– Jak rzekłem, nie jesteś pierwszym przybyszem z zachodu, który tak reaguje. A 
pod 
największym wrażeniem często są ci, którzy sami bawią się w coś takiego.
Crispin zamrugał. Mógł czuć pokorę wobec tego, co znajdowało się na kopule, ale 
„bawią się 
w coś takiego” było nie do przyjęcia.
– Imponuje mi twoja przenikliwość. To rzeczywiście piękne dzieło. Kiedy skończę 
pewne 
prace zlecone mi przez cesarza w Sarancjum, może zechcę tu wrócić i pokierować 
koniecznymi 
korektami nierówno położonej zaprawy.
Tym razem zamrugał duchowny, co sprawiło Crispinowi przyjemność.
– To dzieło stworzyli święci ludzie, którzy mieli świętą wizję – rzekł z 
oburzeniem.
– Nie wątpię. Szkoda, że nie znamy ich imion, by ich uczcić, i szkoda, że ich 
technika nie 
dorównywała wizji. Przecież wiesz, że kamyki zaczęły się przesuwać ku prawej 
stronie kopuły, 
kiedy spojrzeć na nie, stojąc twarzą do ołtarza. Fragmenty płaszcza i lewego 
przedramienia boga, 
zdaje się, lekkomyślnie postanowiły odłączyć się od reszty jego dostojnej 
postaci.
Duchowny spojrzał w górę niemal niechętnie.
– Zapewne masz jakąś przypowieść czy inne liturgiczne wyjaśnienie tego faktu – 
dodał 
Crispin.
To bardzo dziwne, ale ta szermierka słowna przywracała mu równowagę. Nie było to 
chyba 
szczególnie właściwe, ale w tej chwili bardzo mu potrzebne.
– Chciałbyś zmienić postać boga? – Zakonnik wydawał się szczerze zdumiony.
Crispin westchnął.
– Ona już została zmieniona, dobry człowieku. Kiedy twoi nadzwyczaj pobożni 
artyści 
stworzyli przed wiekami to dzieło, Dżad miał płaszcz i lewą rękę. – Pokazał 
palcem. – A nie 
pozostałości wyschniętej zaprawy.
Duchowny potrząsnął głową. Poczerwieniał ze złości.
– Jakiż człowiek podnosi wzrok na wspaniałość i waży się mówić o dotykaniu jej 
własnymi 
rękami?
Crispin już się zupełnie uspokoił.
– Spadkobierca rzemiosła tych, którzy ją stworzyli. Może i jest pozbawiony ich 
pobożności, 
lecz lepiej zna się na technice układania mozaik. Powinienem dodać, że kopuła 
też wygląda, 
jakby miała utracić nieco tego złotego słońca, z lewej strony. Musiałbym wejść 
na rusztowanie, 
by zdobyć pewność, ale wydaje się, że tam też odpadło trochę kostek. Obawiam 
się, że jeśli 
odpadnie ich więcej, to bogu wkrótce zaczną wypadać włosy. Jesteś gotów na 
zstąpienie Dżada, 
nie w grzmiącej chwale, lecz w postaci deszczu szkła i kamienia?
– To jest bluźniercza herezja! – warknął duchowny, czyniąc znak dysku.
Crispin westchnął.
– Przykro mi, że tak to widzisz. Nie chcę cię prowokować, a w każdym razie nie 
tylko. 
Zaprawa na kopule została położona bardzo starą metodą. Jako jedna warstwa 
i najprawdopodobniej z materiałów, które obecnie uznajemy za mniej trwałe od 
innych. Jak 
wszyscy wiemy, nad nami widnieje nie święty Dżad, lecz jego wizerunek 
sporządzony przez 
śmiertelnych ludzi. Rozumiem, że czcimy boga, nie jego obraz.
Przerwał. W niektórych kręgach był to przedmiot gorących sporów. Duchowny 
otworzył usta 
jakby do odpowiedzi, lecz zaraz je zamknął.
– Śmiertelnicy mają swoje ograniczenia, i to też wiemy – ciągnął Crispin. – 
Czasami 
odkrywa się nowe rzeczy. Zauważenie tej prawdy nie stanowi krytyki ludzi, którzy 
dokonali tego 
dzieła. Mniejsi mogą chronić prace większych. Mając fachowych pomocników, 
mógłbym 
prawdopodobnie przedłużyć życie odnowionego wizerunku o kilkaset lat. Praca 
trwałaby jeden 
sezon. Może trochę krócej albo dłużej. Mogę jednak stwierdzić, że bez takiej 
ingerencji te oczy, 
ręce i włosy wkrótce pojawią się na kamieniach wokół nas. Nie chciałbym tego 
oglądać. To 
szczególne dzieło.
– Na świecie nie ma nic, co by mu dorównywało!
– Jestem o tym przekonany.
Duchowny zawahał się. Crispin zauważył, że Kasja i Vargos spoglądają na niego ze 
zdumieniem. Przyszła mu do głowy myśl – wywołując ożywcze rozbawienie – że 
przecież żadne 
z nich nie ma najmniejszych powodów, by uznać jego kompetencje. Mozaicysta 
przemierzający 
pustkowia Sauradii niewiele ma okazji do wykazania się swoimi talentem czy 
umiejętnościami.
W tej chwili zdarzyło się coś, co Crispin mógłby śmiało nazwać boską 
interwencją. Gdzieś 
z podłogi dobiegł delikatny dźwięk; Crispin stłumił uśmiech, zrobił kilka 
kroków, przyklęknął 
i rozejrzawszy się uważnie, bez trudu znalazł brązowawą kostkę. Odwrócił ją. 
Zaprawa była 
wysuszona i krucha. Pod dotykiem jego palca zmieniła się w pył. Crispin wstał, 
wrócił do swoich 
towarzyszy i podał kawałek mozaiki duchownemu.
– Święta wiadomość? – zapytał sucho. – A może tylko ciemny kamyk 
najprawdopodobniej 
z – tu spojrzał w górę – szaty, z prawej strony?
Duchowny otworzył usta i zamknął je, dokładnie tak samo jak przedtem. Crispin 
pomyślał, 
że niewątpliwie żałuje, iż to jemu wypadło czuwać tego dnia i zajmować się 
odwiedzającymi 
kaplicę. Crispin ponownie podniósł wzrok na surowy majestat wizerunku na kopule 
i pożałował 
swego żartobliwego tonu. Sformułowanie „bawią się w coś takiego” rozdrażniło go, 
ale słowa te 
nie były skierowane do niego i powinien przejść nad tym obojętnie. Szczególnie 
tego dnia 
i w tym miejscu.
Pomyślał, że ludzie – a może szczególnie ten człowiek, Caius Crispus z Vareny – 
tak rzadko 
odrywają się od trosk i błahych uraz codziennego życia. Dzisiaj chyba powinien 
zostawić je 
daleko za sobą. A może – pojawiła się nagła, zupełnie inna myśl – może właśnie 
dlatego, że 
znalazł się tak daleko od nich, musiał odnaleźć drogę powrotną w taki sposób?
Spojrzał na duchownego, a potem znów na boga. Na jego wizerunek. To można by 
naprawić, 
z dobrymi fachowcami. Zajęłoby to pewnie jakieś pół roku. Podjął nagle decyzję, 
że zostaną tu 
na noc. Porozmawia z przełożonym tego świętego zakonu, odpowie za swoją ironię i 
brak 
powagi. Jeżeli zrozumieją, co się dzieje na kopule, to może kiedy Crispin dotrze 
do Miasta 
z listem od nich, uda się pozyskać dla próby zachowania tej wspaniałości 
kanclerza albo kogoś 
innego – może cesarskiego mozaicystę? Crispin pomyślał, że był złośliwy i 
nonszalancki. Może 
naprawi to przez rekonstrukcję mozaiki na pamiątkę tego dnia i może ku czci 
swoich zmarłych.
Tyle rzeczy może mieć wpływ na rozwój wydarzeń w ludzkim życiu. Tak jak Crispin 
nie 
miał ujrzeć swojej pochodni Heladika w kaplicy za murami Vareny w pełgającym 
blasku świec, 
tak i to miało okazać się pracą, której Crispin nigdy nie wykona, chociaż w tej 
chwili jego 
intencje były bardzo szczere i niemal pobożne. I nie spędzili tej nocy w 
dormitorium starego 
sanktuarium.
Duchowny schował kostkę w fałdach swej szaty. Zanim jednak ktokolwiek zdążył się 
odezwać, z oddali dobiegł narastający tętent końskich kopyt.
Duchowny zerknął z zaskoczeniem na drzwi. Crispin wymienił z Vargosem ostre 
spojrzenia. 
Po chwili, mimo że znajdowali się za zamkniętymi drzwiami i w dużej odległości 
od drogi, 
usłyszeli głośny rozkaz zatrzymania się. Tętent ucichł. Dało się słyszeć 
podzwanianie, a potem 
kroki obutych nóg na ścieżce i męskie głosy.
Drzwi rozwarły się z trzaskiem, wpuszczając do środka strzałę światła 
słonecznego i pół 
tuzina kawalerzystów. Przemierzali posadzkę ciężkimi krokami. Żaden nie spojrzał 
na kopułę. 
Ich dowódca, krzepki, czarnowłosy, bardzo wysoki mężczyzna z hełmem pod pachą, 
zatrzymał 
się przed czworgiem obecnych już w kaplicy, skinął głową duchownemu i wbił wzrok 
w Crispina.
– Carullus, trybun Czwartego Sauradyjskiego. Uszanowanie. Zobaczyłem muła. 
Szukamy 
kogoś na tej drodze. Może to ty jesteś Martinian z Vareny?
Crispin, nie znajdując żadnego powodu, by zrobić inaczej, skinął głową. W 
gruncie rzeczy 
odebrało mu mowę.
Oficjalny wyraz twarzy Carullusa z Czwartego w jednej chwili ustąpił mieszaninie 
pogardy 
i tryumfu – wyjątkowemu połączeniu, stanowiącemu prawdziwe wyzwanie dla 
mozaicysty, który 
chciałby je uwiecznić tesserami. Żołnierz wyciągnął oskarżycielsko w kierunku 
Crispina gruby 
palec.
– Gdzie się podziewasz, ty obsrany rhodiański próżniaku? Wsadzałeś każdej 
zasyfionej 
dziwce po drodze? Co robisz na drodze, zamiast być na morzu? Jego po trzykroć 
wyniesiony 
majestat, Jego Cesarska Wysokość, sam pieprzony cesarz Waleriusz II oczekuje cię 
w pieprzonym Mieście już od wielu tygodni. Ty bobku!
* * *
– Wiesz co, jesteś upośledzonym umysłowo rhodiańskim idiotą.
Razem z tymi słowami z pamięci Crispina zupełnie niespodziewanie wychynął obraz, 
przechowywany w jakimś zaginionym zakątku dzieciństwa. To doprawdy zdumiewające, 
do 
czego potrafi dokopać się umysł. W najbardziej absurdalnych momentach. Crispin 
stracił 
przytomność w wieku około dziewięciu lat podczas zabawy w „Oblężenie” z kolegami 
wokół 
drewutni i na jej dachu. Nie udało mu się odeprzeć zażartego ataku 
przypuszczonego przez 
dwóch starszych od niego barbarzyńców i spadł z dachu na głowę między kłody.
Doświadczenie to nie powtórzyło się do czasu, gdy gwardziści królowej Gisel 
zarzucili mu 
na głowę worek po mące i ciosem w czaszkę zmusili do uległości.
Przez zasłonę rozdzierającego bólu głowy do świadomości Crispina dotarła myśl, 
że tej 
jednej jesieni owo doświadczenie zostało powtórzone dwukrotnie. Reszta jego 
myśli była 
nadzwyczaj pogmatwana. Przez chwilę przypisywał właśnie usłyszane obraźliwe 
słowa Linon. 
Linon wyrażała się sardonicznie, natomiast nigdy nie przeklinała, nazywała go 
imbecylem, a nie 
idiotą, mówiła po rhodiańsku, a nie sarantyńsku, a poza tym już jej nie ma.
Nierozważnie otworzył oczy. Świat straszliwie przesuwał się i falował. Crispin, 
bliski 
zwymiotowania, pośpiesznie zamknął oczy.
– Prawdziwym durniem – ciągnął gruby głos nieugięcie. – W ogóle nie powinno się 
wypuszczać cię za drzwi. Co, na święty grzmot, miało się według ciebie stać, 
kiedy 
cudzoziemiec – i to Rhodianin! – nazywa sarantyńskiego trybuna kawalerii w 
obecności jego 
ludzi zabzdzioną mendą?
To nie była Linon. To był ten żołnierz.
Carullus. Z Czwartego Sauradyjskiego. Tak się nazywa ten wieprz. Wieprz 
kontynuował, 
teraz już tonem przesadnej cierpliwości, który był nie do zniesienia:
– Czy masz chociaż blade pojęcie o tym, w jakiej postawiłeś mnie sytuacji? Armia 
cesarska 
jest całkowicie zależna od szacunku względem władzy... i oczywiście regularnych 
wypłat... a ty 
mi nie zostawiłeś prawie żadnego wyboru. Nie mogłem dobyć miecza w kaplicy. Nie 
mogłem cię 
uderzyć pięścią... to by ci nadało zbyt wiele godności. Powalenie cię hełmem 
było właściwie 
jedyną możliwością. Nawet się mocno nie zamachnąłem. Dzięki bogu, że jestem 
znany 
z łagodności, ty zasmarkany rhodiański kołtunie, i że masz brodę. Siniec nie 
będzie tak 
widoczny. Będziesz taki brzydki jak zawsze, ale nie bardziej.
Carullus z Czwartego zachichotał. Naprawdę zachichotał.
Crispin oberwał hełmem. Teraz zaczął to sobie przypominać. W kość policzkową i 
szczękę. 
Pamiętał widok szybko przesuwającego się, grubego ramienia, a potem już nic 
więcej. Spróbował 
poruszyć szczęką w górę i w dół, a potem na boki. Przeszywający ból wydarł z 
niego syknięcie, 
ale wydawało się, że może nią poruszać. Nadal co pewien czas otwierał oczy, ale 
za każdym 
razem świat wirował, wywołując mdłości.
– Nie masz nic złamanego – stwierdził swobodnym tonem Carullus. – Mówiłem ci, że 
jestem 
dobrodusznym człowiekiem. To niedobre dla dyscypliny, ale trudno się mówi. 
Jestem taki, jakim 
uczynił mnie bóg. Naprawdę nie możesz myśleć, że wolno ci chodzić po drogach 
Cesarstwa 
Sarantyńskiego i obrażać – choćby w wyszukany sposób – oficerów w obecności ich 
żołnierzy, 
mój przyjacielu z zachodu. Mam znajomych trybunów i chiliarchów, którzy 
wywlekliby cię od 
razu na dwór i przebili na cmentarzu, by oszczędzić sobie ciągania ze sobą 
trupa. Ja, z drugiej 
strony, niezupełnie podzielam ogólną nienawiść i pogardę, jaką żywi większość 
żołnierzy 
cesarstwa do świętoszkowatych, tchórzliwych, zasranych rhodiańskich pedałów. 
Właściwie twój 
naród wydaje mi się czasami zabawny i, jak już wspomniałem, jestem łagodnym 
człowiekiem. 
Zapytaj moich żołnierzy.
Wyglądało na to, że Carullus, trybun Czwartego Sauradyjskiego, lubi brzmienie 
własnego 
głosu. Crispin zastanawiał się, jak i kiedy będzie mógł zabić tego łagodnego 
człowieka.
– Gdzie... jestem? Mówienie sprawiało mu ból.
– W lektyce. Zmierzasz na wschód.
Ta informacja przyniosła mu znaczną ulgę: wydawało się, że świat rzeczywiście 
się porusza, 
a widok falującego krajobrazu i podskakującego w górę i w dół rozmownego oficera 
nie jest 
jedynie wytworem jego obolałej czaszki.
Crispin miał coś ważnego do powiedzenia. Przez chwilę usiłował sobie 
przypomnieć, co to 
takiego, po czym zmusił się do uniesienia powiek, pojmując wreszcie, że Carullus 
jedzie obok 
niego na ciemnoszarym koniu.
– Mój służący? – zapytał Crispin, ledwo poruszając szczęką. – Vargos.
Carullus potrząsnął głową. Jego usta tworzyły cienką linię w gładko wygolonej 
twarzy.
– Niewolnicy, którzy uderzają żołnierza – jakiegokolwiek żołnierza, a co dopiero 
oficera – są 
publicznie rozrywani końmi. Wszyscy o tym wiedzą. On prawie mnie przewrócił.
– On nie jest niewolnikiem, ty podły gnoju!
– Uważaj – powiedział dość łagodnie Carullus, – Mogliby cię usłyszeć moi ludzie 
i musiałbym zareagować. Wiem, że on nie jest niewolnikiem. Widzieliśmy jego 
papiery. Kiedy 
dotrzemy do obozu, zostanie tylko wychłostany i wykastrowany.
Crispin poczuł mocne uderzenia serca.
– To wolny człowiek, obywatel cesarstwa i mój wynajęty służący. Jeśli cokolwiek 
mu się 
stanie, odpowiedzialność spadnie na was. Mówię poważnie. Gdzie jest dziewczyna? 
Co się z nią 
stało?
– Ona jednak jest niewolnicą z jednego z zajazdów. I to dość młodą. Może się 
przydać 
w obozie. W sumie napluła mi w twarz.
Crispin zmusił się do spokoju; gniew przyprawiłby go znów o mdłości i uczynił 
bezsilnym.
– Została sprzedana. Należy do mnie. Zapewne to wiesz, skoro przejrzałeś 
papiery, ty 
krostowaty wrzodzie. Jeżeli ktoś ją tknie albo skrzywdzi, albo jeżeli stanie się 
jakakolwiek 
krzywda mojemu służącemu, to przede wszystkim poproszę cesarza o obcięcie ci 
jąder, 
zatopienie ich w spiżu i przeznaczenie na kości do gry. Miej to na uwadze. 
Carullus wyglądał na 
rozbawionego.
– Ty naprawdę jesteś idiotą, co? Chociaż muszę powiedzieć, że „krostowaty wrzód” 
jest 
dobry. Jak chcesz cokolwiek powiedzieć cesarzowi, jeśli otrzyma on raport, 
według którego nasz 
oddział znalazł dzisiaj na drodze ciebie i twoich towarzyszy obrabowanych, 
wykorzystanych 
seksualnie na różne sposoby i brutalnie zamordowanych przez bandytów? Powtarzam, 
z tym 
mężczyzną i dziewką rozprawimy się w zwykły sposób.
– Owszem, jest tu idiota, ale na koniu, nie w lektyce – rzekł Crispin, wciąż 
starając się 
zachować spokój. – Cesarz otrzyma dokładne sprawozdanie z naszego spotkania od 
Bezsennych 
wraz z żarliwą petycją o mój powrót, bym mógł nadzorować odnowę wizerunku Dżada 
na 
kopule, co właśnie omawialiśmy, kiedy wpadłeś do kaplicy. Nie zostaliśmy ani 
obrabowani, ani 
zabici. Zostaliśmy nagabnięci w świętym miejscu przez nieudolnych kawalerzystów 
pod 
dowództwem niekompetentnego, gównianego trybuna, a człowiek wezwany do Sarancjum 
osobiście przez cesarza Waleriusza II otrzymał cios bronią w twarz. Wolisz 
naganę złagodzoną 
moim przyznaniem się, że cię sprowokowałem, czy kastrację i śmierć, trybunie?
Nastała przyjemna chwila ciszy. Crispin uniósł rękę i delikatnie dotknął 
szczęki.
Spojrzał na jeźdźca, mrużąc oczy od blasku. W polu jego widzenia wirowały 
rozmaite 
punkciki i kolory.
– Oczywiście – dodał – moglibyście zawrócić na zachód, zabić duchownych – teraz 
już 
wszyscy pewnie o tym słyszeli – i twierdzić, że wszystkich nas obrabowali, 
zgwałcili i zabili ci 
podli zbóje. Mógłbyś tak postąpić, ty wysuszony szczurzy bobku.
– Przestań mnie obrażać – rzekł Carullus, lecz tym razem bez pewności siebie. 
Jakiś czas 
jechał w milczeniu. – Zapomniałem o tym pieprzonym duchownym – przyznał w końcu.
– Zapomniałeś też, kto podpisał moje zezwolenie – zauważył Crispin. – I kto 
poprosił, bym 
przybył do Miasta. Czytałeś dokumenty. No, dalej, trybunie, daj mi choć mały 
powód do bycia 
pobłażliwym. Możesz się zastanowić nad błaganiami.
Carullus z Czwartego Sauradyjskiego zaczął jednak kląć. Imponująco i przez 
dłuższy czas. 
W końcu zeskoczył z konia, machnął na kogoś niewidocznego dla Crispina, a kiedy 
żołnierz 
przybiegł, podał mu wodze i ruszył piechotą obok lektyki.
– Niech ci wygniją oczy, Rhodianinie. Nie możemy pozwolić na to, by cywile, a 
szczególnie 
cudzoziemcy, obrażali oficerów! Nie rozumiesz? Cesarstwo zalega z żołdem pół 
roku. Pół roku, 
a nadchodzi zima! Wszystko idzie na budynki. – Wypowiedział to słowo jak kolejną 
sprośność. – 
Masz pojęcie, jakie jest morale?
– Służący. Dziewczyna – rzekł Crispin, nie zwracając najmniejszej uwagi na słowa 
trybuna. 
– Gdzie oni są? Czy coś im się stało?
– Są tutaj, są tutaj. Nikt jej nie tknął, nie mamy czasu na zabawę. Mówiłem ci, 
że się 
spóźniłeś. Dlatego cię szukaliśmy. Najbardziej upokarzający, przeklęty przez 
Dżada rozkaz.
– Och, odpieprz się! To kurier się spóźnił. Ja skończyłem swoje sprawy i 
wyruszyłem w pięć 
dni po jego przybyciu! Sezon żeglugowy już się skończył. Sądzisz, że chciałem 
się znaleźć na tej 
drodze? Znajdź go i sam zapytaj. Titaticus czy coś takiego. Idiota z czerwonym 
nosem. Zabij go 
swoim hełmem. Jak się czuje Vargos?
Carullus obejrzał się przez ramię.
– Jest na koniu.
– Co? Jedzie wierzchem?
Trybun westchnął.
– Przywiązany w poprzek siodła. Trochę go... poturbowali. Kiedy upadłeś, śmiał 
mnie 
uderzyć. Nie wolno tego robić!
Crispin spróbował usiąść, ale poniósł sromotną klęskę. Zamknął oczy i otworzył 
je dopiero 
wtedy, gdy wydawało się to uzasadnione.
– Posłuchaj mnie uważnie. Jeśli ten człowiek odniósł poważne obrażenia, to 
naprawdę każę 
pozbawić cię stopnia i żołdu, jeśli nie życia. Przysięgam. Umieść go w lektyce i 
zapewnij opiekę. 
Gdzie jest najbliższy lekarz, który nie zabija pacjentów?
– W obozie. On mnie uderzył – powtórzył płaczliwie Carullus. Po chwili jednak 
odwrócił się 
i znów machnął ręką, a kiedy przykłusował jeden z żołnierzy, zasypał go gradem 
poleceń. Mówił 
jednak tak cicho, że Crispin nic nie słyszał. Jeździec mruknął coś 
niezadowolony, ale zawrócił, 
by wykonać rozkazy.
– Zrobione – oznajmił Carullus, zwracając się do Crispina. – Mówią, że nic mu 
nie złamali. 
Przez jakiś czas nie będzie mu łatwo chodzić ani szczać, ale to minie. Jesteśmy 
przyjaciółmi?
– Pieprz się własnym mieczem. Jak daleko do waszego obozu?
– Zajedziemy jutro wieczorem. Mówię ci, że nic mu nie jest. Ja nie kłamię.
– Nie, tylko kiedy uświadomisz sobie, że popełniłeś największy błąd w życiu, 
obsrasz sobie 
cały mundur.
– Na krew Dżada! Przeklinasz więcej ode mnie! Martinianie, wina leży po obu 
stronach. Ja 
jestem rozsądny.
– Tylko dlatego, że jakiś święty mąż widział, co się stało, ty nadęty pierdzie, 
ty błaźnie 
z pantomimy!
Carullus nagle się roześmiał.
– Słusznie. Zalicz to do wielkich błogosławieństw twojego życia. Dawaj pieniądze 
Bezsennym do dnia śmierci. Nawiasem mówiąc „nadęty pierd” też jest dobry. Podoba 
mi się. 
Wykorzystam to. Chcesz się napić?
Sytuacja była oburzająca i Crispin w niewielkim tylko stopniu uspokoił się co do 
stanu 
Vargosa, ale wszystko wskazywało na to, że Carullus z Czwartego Sauradyjskiego 
nie jest 
kompletnym draniem, a poza tym chciał się napić.
Crispin powoli skinął głową.
Przyniesiono mu flaszkę, a później, kiedy zatrzymali się na krótki popas, 
adiutant trybuna 
wytarł mu z należytą troską zakrwawiony policzek i szczękę. Wtedy też zobaczył 
Vargosa. 
Rzeczywiście go poturbowali, i to więcej niż trochę, ale najwyraźniej 
postanowili odłożyć 
poważniejszą karę do czasu, kiedy zabawę będą mogli obejrzeć wszyscy w obozie. 
Vargos 
odzyskał przytomność. Twarz miał spuchniętą, a na czole paskudne rozcięcie, ale 
znajdował się 
już w lektyce. Przyprowadzono też Kasję, najwyraźniej nietkniętą, choć znów 
miała to 
niespokojne spojrzenie sarny schwytanej w światło pochodni przez nocnych 
myśliwych 
i znieruchomiałej ze strachu. Przypomniał sobie, jak wyglądała, kiedy zobaczył 
ją po raz 
pierwszy. Wczoraj mniej więcej o tej samej porze we frontowej sali zajazdu 
Moraxa. Wczoraj? 
Zdumiewające. Jeśli będzie myśleć o tym dłużej, znów rozboli go głowa. Jest 
idiotą. Imbecylem.
Linon odeszła do swego boga, w ciszę Drzewielasu.
– Mamy eskortę do obozu wojskowego – poinformował ich oboje Crispin, wciąż jak 
najmniej poruszając szczęką. – Doszliśmy z trybunem do porozumienia. Nic już nam 
nie zrobią. 
W zamian ja pozwolę mu dalej funkcjonować jako mężczyzna i żołnierz. Przykro mi, 
że 
zostaliście skrzywdzeni i przestraszeni. Wygląda na to, że na resztę drogi do 
Sarancjum mam 
eskortę. Moje wezwanie było pilniejsze, niż wynikało to z dokumentów czy sposobu 
ich 
dostarczenia. Vargosie, obiecano mi jutro w obozie lekarza dla ciebie i wtedy 
też zwolnię cię ze 
służby. Trybun przysięga, że nic ci się nie stanie, a ja uważam, że jest 
uczciwy. To prostacki, ale 
uczciwy wieprz.
Vargos potrząsnął głową i wymamrotał coś niezrozumiale. Mocno spuchnięte usta 
utrudniały 
mu mówienie.
– On chce iść z tobą – rzekła cicho Kasja. Słońce stało już bardzo nisko, za jej 
plecami, śląc 
promienie niemal równolegle do drogi. Robiło się coraz zimniej, zbliżał się 
zmierzch. – Mówi, że 
po tym poranku nie może już służyć na tej drodze. Zabiją go.
Po chwili namysłu Crispin uznał, że to prawda. Pamiętał cios zadany przez 
Vargosa w mroku 
dziedzińca przed świtem. On też wtrącił się do sprawy tej ofiary. Wyglądało na 
to, że nie tylko 
życie Crispina ulega zmianie. Spojrzał uważnie na mężczyznę w resztkach 
brązowego blasku 
słońca podświetlającego chmury.
– To prawda? Chcesz, żebym cię zatrzymał przez całą drogę do Miasta? Vargos 
skinął 
głową.
– Wiesz, że Sarancjum to inny świat – rzekł Crispin.
– Wiem – odparł Vargos i tym razem Crispin usłyszał go wyraźnie. – Twój służący.
Wtedy poczuł coś nieoczekiwanego, jakby promień światła przeszywający wszystkie 
wydarzenia tego dnia. Chwilę trwało, zanim rozpoznał go jako szczęście. Crispin 
wyciągnął ze 
swojej lektyki rękę; Vargos zrobił to samo i uścisnęli sobie dłonie.
– Odpoczywaj – powiedział Crispin, walcząc z opadającymi powiekami. Głowa bardzo 
go 
bolała. – Będzie dobrze. – Nie był pewien, czy w to wierzy, ale po chwili 
zobaczył, że Vargos 
zamknął oczy i zasnął. Crispin dotknął swego obolałego podbródka i stłumił 
ziewnięcie: kiedy 
otwierał usta tak szeroko, czuł potworny ból. Spojrzał na dziewczynę. – 
Porozmawiamy w nocy – 
mruknął. – Twoje życie też trzeba uporządkować.
Znów zobaczył w jej oczach tę iskrę niepokoju. Właściwie nic dziwnego, zważywszy 
na jej 
życie, na to, co się jej przydarzyło tego roku i tego ranka. W ich kierunku 
szedł długim krokiem 
Carullus, a jego cień kładł się za nim na drodze. W gruncie rzeczy wcale nie był 
takim złym 
człowiekiem. W obecności jego żołnierzy. To prawda. Nie postąpił najrozsądniej. 
Może przyzna 
się do tego później. A może nie. Może lepiej nie.
Zasnął, zanim trybun dotarł do jego lektyki.
– Nie rób mu nic złego! – powiedziała Kasja, choć Crispin już tego nie słyszał. 
Szybko 
weszła między lektykę i oficera.
– Ja mu nie mogę zrobić nic złego, dziewko – rzekł trybun Czwartego 
Sauradyjskiego, 
potrząsając z oszołomieniem głową. – Położył moje jaja na kowadle, a sam trzyma 
młot.
– To dobrze! – ucieszyła się. – Nie zapominaj o tym.
Minę miała groźną, północną, i w niczym nie przypominała wylęknionej sarny.
Żołnierz roześmiał się głośno.
– Niech przeklęta będzie chwila, w której zobaczyłem was troje w tej kaplicy. 
Teraz 
inicyjska niewolnica mówi mi, co mam robić. A w ogóle co robiliście na drodze w 
pieprzony 
Dzień Zmarłych? Nie wiesz, że dzisiaj w Sauradii jest niebezpiecznie?
Zobaczył, że zbladła, ale nic nie odpowiedziała. Intuicja mu podszepnęła, że 
kryje się za tym 
jakaś tajemnica. Domyślił się też, że tajemnica ta raczej nie zostanie mu 
wyjawiona. Mógłby 
kazać wychłostać dziewczynę za brak szacunku, ale wiedział, że tego nie zrobi. 
Naprawdę jestem 
łagodnym człowiekiem, powiedział sobie w duchu Carullus. Rhodianin nie ma 
pojęcia, jakie ma 
szczęście.
Carullus miał też obawy – co prawda bardzo nikłe – że w wyniku tego spotkania 
w sanktuarium zagrożona może być jego własna przyszłość. Zobaczył, trochę za 
późno, 
zezwolenie Rhodianina oraz figurujący na nim podpis i przeczytał dokładne 
warunki cesarskiego 
zaproszenia dla niejakiego Martiniana z Vareny.
Artysta. Zaledwie artysta, lecz osobiście zaproszony do Miasta, by użyczyć swych 
„umiejętności i wiedzy” nowemu cesarskiemu Sanktuarium Świętej Mądrości Dżada. 
Jeszcze 
jeden budynek. Jeszcze jeden pieprzony budynek.
Mądrość, święta czy też święcie praktyczna, sugerowała Carullusowi, by wykazał 
się tu 
niejaką ostrożnością. Ten człowiek zachowywał się z wielką pewnością siebie i 
miał 
odpowiednie dokumenty. Był też właścicielem tej dziewki; w sakwie znajdowały się 
wymagane 
papiery. Co prawda dopiero od zeszłego wieczoru. Carullus domyślał się, że to 
część tej 
tajemnicy, której nie pozna. Dziewka wciąż wbijała w niego te swoje błękitne 
północne oczy. Ma 
twardą, bystrą twarz. Żółte włosy.
Gdyby ten duchowny nie widział, co się stało, Carullus rzeczywiście mógłby kazać 
zabić 
tych troje i wrzucić ich do rowu. Prawdopodobnie by tego nie uczynił. Jestem o 
wiele za miękki, 
powiedział sobie w duchu. Nawet nie złamał temu Rhodianinowi hełmem szczęki. 
Taki wstyd. 
U tego pokolenia zaniknął szacunek dla armii. Wina cesarza? Możliwe, chociaż za 
takie gadanie 
można było wylecieć z szeregów z rozciętymi nozdrzami. Ostatnio zamiast dla 
uczciwych 
żołnierzy, którzy czuwają nad bezpieczeństwem Miasta i cesarstwa, pieniądze idą 
na pomniki, na 
rhodiańskich artystów, na niegodne opłaty dla w dupę pieprzonych Bassanidów na 
wschodzie. 
Chodzą pogłoski, że nawet Leontes, ulubieniec armii, złotowłosy najwyższy 
strateg, spędza teraz 
cały czas w Mieście, w kompleksie cesarskim, skacząc na tylnych łapkach przed 
cesarzem 
i cesarzową, biorąc udział w porannych konnych meczach z kulami i drewnianymi 
młotkami, 
zamiast rozbijać Bassanidow czy północnych wrogów w kwilący motłoch, jakim są. 
Teraz ma 
bogatą żonę. Kolejna nagroda. Żony mogą sprawiać żołnierzowi mnóstwo kłopotów, 
pomyślał 
Carullus. Zawsze tak myślał. Dziwki – po prostu dziwki – były o wiele mniej 
kłopotliwe.
Popasali już dość długo. Skinął na swego zastępcę. Robiło się ciemno, do 
następnego zajazdu 
było jeszcze daleko, a tempo marszu narzucały lektyki. Tragarze je podnieśli, 
inni żołnierze 
zebrali ich konie i poprowadzili je w ręku. Dziewczyna po raz ostatni zgromiła 
Carullusa 
wzrokiem, po czym ruszyła między dwoma śpiącymi mężczyznami, bosa, bardzo mała 
i delikatna w za dużym, brązowym płaszczu, oświetlona ostatnimi promieniami 
słońca. Była dość 
ładna. Ale za szczupła, jak na jego gust, chociaż pełna życia, a nie można mieć 
wszystkiego. Tej 
nocy artysta na nic się jej nie przyda. Należy zachowywać pewną ostrożność z 
osobistymi 
niewolnikami innych ludzi, ale Carullus zastanawiał się z roztargnieniem, co 
mógłby tu zdziałać 
jego najlepszy uśmiech. Usiłował napotkać jej wzrok, ale mu się nie udało.
Czuł dotkliwy ból, ale swego czasu ojciec i bracia sprawiali mu gorsze cięgi, a 
Vargos nie 
był z natury skłonny do użalania się nad sobą albo poddawania się niewygodzie. 
Uderzył w pierś 
wojskowego trybuna, niemal powalając go na ziemię; żołnierze mieli wszelkie 
prawo go za to 
zabić. Wiedział, że zamierzają to zrobić, kiedy dotrą do obozu. A potem jakoś 
wtrącił się 
Martinian. Martinian robił... nieoczekiwane rzeczy. Vargos potrząsnął głową w 
ciemności 
zatłoczonej sypialni w zajeździe. Tyle się wydarzyło od ostatniej nocy u Moraxa.
Wydawało mu się, że rano widział dawnego boga.
Ludana, pod postacią zubira, w Drzewielesie. W świętym gaju Drzewielasu. Stał, 
klęczał 
w tym gaju... i wyszedł z niego żywy na spowite mgłą pole, ponieważ Martinian z 
Vareny miał 
na szyi jakiegoś magicznego ptaka.
Zubir. Czymże są w porównaniu z nim sińce, spuchnięte wargi czy strumień 
czerwieni, kiedy 
wieczorem oddawał mocz? Widział to, co widział, i przeżył. Czy jest 
błogosławiony? Czy ktoś 
taki jak on może być błogosławiony? A może dostał ostrzeżenie – nagła myśl – by 
porzucił tego 
innego boga, stojącego za słońcem, Dżada i jego syna w rydwanie?
A może Martinian co do tego też ma rację: że jedna potęga nie musi oznaczać 
wyrzeczenia 
się drugiej? Żaden duchowny znany Vargosowi by tego nie zaakceptował, ale Vargos 
już uznał, 
że warto słuchać tego Rhodianina. I z nim zostać.
Prawdopodobnie aż do Sarancjum. Myśl ta budziła pewien niepokój. Przybrzeżne 
Megarium 
leżące na zachodzie Sauradii było największym miastem, jakie widział Vargos, i 
wcale mu się 
ono nie podobało. Ograniczające mury, zatłoczone, brudne, hałaśliwe ulice. Wozy 
turkoczące 
całą noc, pijackie wrzaski rozlegające się, gdy z tawern wysypywali się klienci, 
ani chwili 
spokoju czy ciszy nawet w ciemnościach, kiedy na niebie stały księżyce. A Vargos 
wiedział 
z opowieści, jakie jest Sarancjum: tak odmienne od prowincjonalnego Megarium, 
jak 
złocistowłosy Leontes, strateg cesarstwa, był odmienny od Inicyjczyka Vargosa.
Nie mógł tu jednak zostać. To najprostsza prawda. Podjął decyzję późną nocą w 
mroku sieni 
u Moraxa i przed świtem przypieczętował ją ciosem swego kija na dziedzińcu wśród 
dymiących 
we mgle pochodni. Jeśli nie można się cofnąć i nie można trwać w bezruchu, to 
idzie się naprzód. 
Nie ma o czym myśleć, tylko trzeba to zrobić. Coś takiego powiedziałby jego 
ojciec, osuszając 
kolejną flaszkę domowego piwa, po czym wytarłby wąsy wilgotnym rękawem i 
machnięciem 
grubej ręki kazałby jednej z kobiet przynieść jeszcze piwa. Nie była to trudna 
decyzja, jeśli 
rozpatrywało się ją w odpowiedni sposób, a Vargos miał na szczęście człowieka, 
za którym 
warto było pójść, i miejsce, do którego on zmierzał.
Vargos leżał na bardzo przyzwoitym posłaniu w pierwszym zajeździe na wschód od 
zajazdu 
Moraxa i słuchał chrapania żołnierzy oraz śmiechu dobiegającego z ogólnej sali. 
Martinian 
i trybun wciąż pili.
Kiedy sen nie przychodził, Vargos znów wrócił myślami do Drzewielasu. Do zubira 
wyłaniającego się z kłębów mgły na środku cesarskiej drogi, a w chwilę później 
pojawiającego 
się jakimś sposobem tuż obok nich na zamglonym polu. Wiedział, że będzie myśleć 
o tych 
rzeczach do końca swych dni. I pamiętać, jak wyglądał Pharus na drodze, kiedy 
znów na nią 
wyszli.
Główny stajenny był martwy, zanim weszli do lasu, ale kiedy później stanęli nad 
jego ciałem, 
zobaczyli, co się z nim jeszcze stało. Vargos mógłby przysiąc na życie matki i 
swoją własną 
duszę, że do martwego mężczyzny nie podchodził żaden człowiek. Cokolwiek zabrało 
jego serce, 
nie należało do istot śmiertelnych.
Vargos słyszał, jak pozbawiony życia ptak przemawia do zubira głosem kobiety. 
Przeprowadził przez Drzewielas mężczyznę i kobietę. Uderzył nawet – tu po raz 
pierwszy 
Vargos lekko się uśmiechnął w ciemności – sarantyńskiego oficera, trybuna, za co 
został tylko 
trochę poturbowany, a potem umieszczony w lektyce – w lektyce! – i przyniesiony 
do tego 
zajazdu, bo Martinian ich do tego zmusił. To wspomnienie też się nie zatrze. 
Przyjemność 
sprawiłby mu widok jego przeklętego ojca patrzącego, jak kawalerzyści zsiadają z 
koni, by nieść 
go cesarską drogą jak jakiegoś senatora czy kupieckiego księcia.
Vargos zamknął oczy. Niegodna, próżna myśl, i to akurat teraz. Tej nocy nie ma w 
duszy 
miejsca na dumę. Vargos spróbował ułożyć odpowiednią modlitwę do Dżada i jego 
syna, prosząc 
o wskazanie drogi i przebaczenie. W wyobraźni wciąż jednak widział tę rozdartą 
klatkę 
piersiową martwego, znanego mu człowieka i czarnego zubira z krwią na krótkich, 
zakrzywionych rogach. Do kogo się modlić?
Zmierza do Miasta. Do Sarancjum. Tam, gdzie jest cesarski pałac, cesarz, 
potrójne mury 
i hipodrom. Sto świętych sanktuariów, jak słyszał, i pół miliona ludzi. W to 
ostatnie tak naprawdę 
nie wierzył. Nie jest już prostakiem z północy, którego można nabierać 
niewybrednymi, 
przesadzonymi opowieściami. Ludzie kłamią z próżności.
Kiedy dorastał, nie wyobrażał sobie życia poza swoją wioską. Potem, gdy pewnej 
ciepłej, 
krwawej wiosennej nocy, jego wyobrażenia się zmieniły, uznał, że spędzi swoje 
dni, chodząc tam 
i z powrotem po cesarskiej drodze w Sauradii, aż zrobi się na to za stary i 
przejdzie do pracy 
w stajni czy kuźni w jednym z zajazdów.
Życie płata człowiekowi figle, pomyślał Inicyjczyk Vargos w ciemności. Człowiek 
podejmuje decyzję albo podejmuje ją ktoś inny i tak już zostaje. Usłyszał 
znajomy szelest, 
a potem stęknięcie i westchnienie; ktoś z drugiej strony pokoju miał ze sobą 
kobietę. Vargos 
ostrożnie przewrócił się na bok. Dostał kopniaka w krzyż. Dlatego miał czerwony 
mocz i bolało 
go, kiedy się obracał.
Po cesarskiej drodze krążyło pewne wyrażenie. „Żegluje do Sarancjum” – mówiło 
się, gdy 
ktoś podejmował wyraźne i ogromne ryzyko, zmieniając wszystko w ten czy inny 
sposób, jak 
zdesperowany hazardzista, stawiający wszystkie pieniądze na jeden rzut kośćmi. 
To właśnie robił 
Vargos.
Niespodziewanie, naprawdę. Nie w jego naturze. Ekscytujące, musiał przyznać. 
Usiłował 
sobie przypomnieć, kiedy ostatni raz czuł się tak podekscytowany. Może z 
dziewczyną, chociaż 
teraz jest zupełnie inaczej. Nawet przyjemnie. Vargos żałował, że nie czuje się 
trochę lepiej. 
Dość dobrze znał dwie z tutejszych dziewek, a one go lubiły. Z drugiej strony, 
są tu żołnierze. 
Dziewczęta będą zajęte całą noc. Trudno. Potrzebuje snu.
Z ogólnej sali wciąż dobiegał śmiech, zaczęły się nawet śpiewy. Vargos poczuł, 
że odpływa. 
Z tym krzepkim, gładko ogolonym trybunem był tam Martinian. Niespodzianka.
Śniło mu się tej nocy, że lata. Wyleciał z zajazdu i przeleciał przez drogę w 
blasku obu 
księżyców i wszystkich gwiazd. Najpierw na zachód, nad kaplicą Bezsennych; niósł 
się z niej 
powolny nocny śpiew zakonników, a z okien kopuły sączyło się światło świec. 
Przeleciał obok 
wizerunku świętego Dżada i skręcił na północ, nad Drzewielas.
Leciał nad lasem wiele staj, coraz dalej na północ; czarne drzewa pociągnięte 
zmieszanym 
światłem księżyców stały w żelaznym zimnie. Wielki las słał się staja za stają i 
Vargos 
zastanawiał się w swoim śnie, jak można nie czcić mieszkającej w nim potęgi.
Potem przez pewien czas znów leciał na zachód, przecinając trawiaste grzbiety 
łagodnych 
wzgórz i szeroką, powoli meandrującą na południe rzekę oraz biegnącą obok niej 
drogę. Po 
drugiej stronie lśniącej wody następny las, równie czarny, równie rozległy, 
ciągnący się dalej 
i dalej na północ w bezchmurnej, zimnej nocy. Skończyły się dęby i zaczęły 
sosny, a potem 
w końcu Vargos zobaczył w świetle księżyców łańcuch gór, które znał od zawsze; 
leciał teraz 
nisko nad polami, które sam uprawiał w dzieciństwie. Po chwili ujrzał strumień, 
w którym pływał 
dawnymi laty i pierwsze maleńkie domki wsi, własny dom obok niewielkiej 
świątyni, dom 
Starszego z gałęzią nad drzwiami, a potem zobaczył we śnie cmentarz i grób ojca.
* * *
To dość niezwykłe, że mężczyzna odbywał jakąkolwiek podróż w towarzystwie 
niewolnicy, 
ale żołnierze Czwartego Sauradyjskiego dowiedzieli się, iż artysta stał się 
właścicielem dziewki 
zaledwie zeszłej nocy – podobno w wyniku jakiegoś zakładu. I nie było nic 
niezwykłego w tym, 
że w wietrzną jesienną noc mógł zapragnąć towarzystwa ciepłego ciała. Po co 
płacić za dziwkę, 
kiedy ma się własną kobietę, która zrobi to, na co on będzie miał ochotę. Choć 
za chuda, by 
okazała się naprawdę ciepła, ale była młoda, żółtowłosa i prawdopodobnie miała 
wiele innych 
talentów.
Żołnierze już wiedzieli, że Rhodianin jest ważniejszy, niż na to wygląda. 
Zaprzyjaźnił się też 
podczas kolacji z ich trybunem. Wystarczyło to, by wzbudzić szacunek. Dziewczyna 
została 
odprowadzona – nietknięta – do pokoju artysty. Rozkazy były wyraźne. Carullus, 
który każdemu, 
kto chciał słuchać, lubił się przedstawiać jako człowiek o łagodnej duszy, 
potrafił kazać 
okaleczyć i wyrzucić z oddziału na żebry tego, kto źle wykonał rozkaz. Jego 
główny centurion 
był jedyną osobą, która wiedziała, że stało się tak tylko raz, wkrótce po 
awansie Carullusa do 
rangi trybuna i objęciu przez niego dowództwa nad pięciuset ludźmi. Centurion 
miał stały rozkaz 
pilnowania, by wszyscy nowi rekruci poznali tę historię, i to odpowiednio 
ubarwioną. Żołnierze 
powinni się trochę bać swoich oficerów.
Kasja, która po raz pierwszy od roku miała spać poza domem Moraxa, usiadła obok 
kominka 
w sypialni i dokładając co pewien czas do ognia, czekała na swego pana. Pokój 
był mniejszy od 
tych lepszych w zajeździe Moraxa, ale miał własny kominek. Siedziała na płaszczu 
– płaszczu 
Martiniana – i patrzyła w płomienie. Jej babka umiała odczytać przyszłość z 
języków ognia, ale 
Kasja nie miała takiego daru i od wpatrywania się w taniec płomieni jej myśli 
zaczynały błądzić. 
Bardzo jej się chciało spać, ale w pokoju nie było posłania, tylko jedno łóżko, 
a nie wiedziała, 
czego ma się spodziewać, kiedy Rhodianin wejdzie na górę. Słyszała dobiegający z 
dołu śpiew 
Martiniana i żołnierza, który powalił go na ziemię, pozbawiając przytomności. 
Nigdy nie 
zrozumie mężczyzn. Pamiętała poprzednią noc u Moraxa, kiedy została posłana do 
pokoju 
Martiniana, by znaleźć złodzieja. Wtedy wszystko się zmieniło. Ocalił jej życie 
już dwa razy. 
W zajeździe i potem jakimś sposobem dzięki magicznemu ptakowi w Drzewielesie.
Dzisiaj była w Drzewielesie.
Widziała potęgę lasu, znaną dotychczas je dynie z opowieści babki snutych przy 
dymiącym 
północnym ogniu. Wyszła ze świętej polany i czarnego lasu żywa, nie złożona w 
ofierze, 
i zobaczyła, że serce wydarto z piersi komuś innemu. Mężczyźnie, którego znała, 
z którym wiele 
razy była zmuszana spać. Widok szczątków Pharusa przyprawił ją wtedy o gwałtowne 
mdłości; 
widok jego ciała przypominał jej, co on robił z jej ciałem. Pamiętała mgłę na 
polu, swoją rękę na 
grzbiecie muła. Głosy i tropiące ją psy. Martiniana dobywającego miecza.
O dziwo, wydarzenia, które rozegrały się w lesie, już przesuwały się w jej 
pamięci, zacierały, 
ginęły jakby we własnej mgle, zbyt skomplikowane, by je ogarnąć czy zachować. 
Czy naprawdę 
widziała tego ogromnego zubira z ciemnymi oczyma? Czy naprawdę był tak duży? 
Senna 
i pogrążona jakby w transie od patrzenia w ogień, Kasja odnosiła niezwykłe 
wrażenie, że miała 
już nie żyć i że całe jej istnienie jest dlatego... pozbawione korzeni, dziwnie 
nieważkie. Na 
płaszcz spadła iskra i Kasja szybko ją strąciła. Czy można poznać przyszłość 
człowieka? Czy jej 
babka mogłaby cokolwiek dostrzec w tym ogniu, czy może Kasja znajduje się teraz 
w pustce, od 
tej chwili już nie zapisanej, niemożliwej do poznania? Coś jakby żywy duch? A 
może właśnie 
uwolniona od przeznaczenia? „Porozmawiamy w nocy”, powiedział Martinian w 
lektyce, zanim 
znów odpłynął w sen. „Twoje życie też trzeba uporządkować”.
Jej życie. Na zewnątrz wiał północny wiatr; noc była bezchmurna, lecz bardzo 
zimna. Za 
wiatrem podążała zima. Kasja dołożyła do ognia, może szafując drewnem. Drżały 
jej ręce. 
Położyła sobie jedną dłoń na piersi, szukając bicia własnego serca. Po chwili 
stwierdziła, że ma 
wilgotne policzki, i otarła łzy.
Zapadła w płytki, niespokojny sen, ale obudzili ją, bo kiedy wchodzili na górę, 
robili 
mnóstwo hałasu i jeden z kupców z pokoju po drugiej stronie korytarza krzyknął 
na nich. Któryś 
z żołnierzy załomotał wojowniczo w jego drzwi, wywołując kolejną salwę śmiechu 
swoich 
towarzyszy. Kiedy więc pchnięciem otworzyli nie zaryglowane drzwi, Kasja stała 
już na środku 
pokoju; Martinian zatoczył się do środka, wspierany – właściwie prawie niesiony 
– przez dwóch 
żołnierzy Czwartego Sauradyjskiego, za którymi weszło jeszcze dwóch.
Poprowadzili chwiejącego się Martiniana chwiejnym zygzakiem do łóżka. Wypuścili 
go tam 
z rąk, dobroduszni i rozbawieni, mimo – a może właśnie z powodu – kolejnej 
wściekłej salwy 
okrzyków z pokoju naprzeciw. Było bardzo późno, a oni raczej nie zachowywali się 
cicho. Kasja 
doskonale to znała: wedle prawa cesarskie zajazdy musiały dawać bezpłatnie 
nocleg, nawet 
dwudziestu żołnierzom naraz, często stłaczając płacących gości, by zrobić im 
miejsce. Goście 
musieli się na to godzić, ale nikt nie był zadowolony z takich warunków.
Jeden z żołnierzy, sądząc po karnacji, Soriyyańczyk, spojrzał na Kasję w blasku 
ognia.
– Jest cały twój – rzekł, pokazując mężczyznę rozciągniętego bezwładnie na 
łóżku. – Nie na 
wiele ci się przyda. Chcesz zejść na dół z nami? Z ludźmi, którzy mają mocne 
głowy i mocne 
ręce?
– Zamknij się – odezwał się inny. – Pieprzone rozkazy.
Soriyyańczyk wyglądał przez chwilę tak, jakby miał zaprotestować, ale właśnie 
wtedy 
mężczyzna leżący na łóżku, choć oczy miał zamknięte, zaczął dość wyraźnie 
recytować:
– Uznaje się za rzecz bezsporną, że do wybuchu Pierwszej Wojny Bassanidzkiej 
znacznie 
przyczyniła się retoryka Kallimarcha. Czy przy takim założeniu późniejsze 
pokolenia powinny 
zatem składać winę za tyle okrutnie zadanej śmierci na barki tego zmarłego 
filozofa? 
Niepokojące pytanie.
Zapadła całkowita, pełna osłupienia cisza, a potem roześmiało się dwóch 
żołnierzy.
– Idź spać, Rhodianinie – rzekł jeden z nich. – Przy odrobinie szczęścia rano 
twoja głowa 
znów będzie pracować. Trybun pozbawiał przytomności albo zwyciężał w piciu 
lepszych od 
ciebie.
– Niewielu przydarzyły się obie rzeczy naraz – dodał Soriyyańczyk. – Chwała 
Rhodianinowi!
Kolejny wybuch śmiechu. Soriyyańczyk wyszczerzył zęby w uśmiechu, zadowolony z 
siebie. 
Wyszli, trzaskając drzwiami.
Kasja skrzywiła się, po czym zasunęła rygiel. Usłyszała, jak wszyscy czterej po 
kolei walą 
w drzwi kupca, a potem ich kroki zadudniły na schodach prowadzących do sypialni 
na parterze.
Po chwili wahania podeszła do łóżka, patrząc niepewnie na rozciągniętego na nim 
mężczyznę. Ogień rzucał chwiejne cienie. Z trzaskiem obsunęła się kłoda. 
Martinian otworzył 
oczy.
– Zaczynam się zastanawiać, czy moim przeznaczeniem nie jest teatr – odezwał się 
po 
sarantyńsku swoim normalnym głosem. – Muszę to robić już drugą noc z rzędu. Jak 
myślisz, 
mam jakąś przyszłość w pantomimie?
Kasja zamrugała.
– Nie jesteś... pijany, panie mój?
– Nie za bardzo.
– Ale?...
– Korzystnie jest dać mu się w czymś pokonać. A Carullus ma mocną głowę. 
Moglibyśmy 
tkwić tam na dole całą noc, a ja potrzebuję snu.
– Dać mu się w czymś pokonać? – Kasja usłyszała własny głos, który na pewno 
rozpoznałaby jej matka i inni mieszkańcy wioski. – Pozbawił cię przytomności i 
niemal złamał ci 
szczękę.
– Drobnostka. Na pewno dla niego. – Martinian potarł z roztargnieniem swój 
zarośnięty 
policzek. – Miał broń, to żadne osiągnięcie. Oni mnie tu przynieśli, Kasju. A 
także służącego, 
który uderzył oficera. Ja ich do tego zmusiłem. Carullus stracił nieco na 
prestiżu. To dość 
przyzwoity człowiek, jak na cesarskiego żołnierza. A mnie się chciało spać. – 
Uniósł nogę 
i Kasja ściągnęła mu dopasowany but, a potem drugi.
– Podobno mój ojciec potrafił przetrzymać w piciu większość współbiesiadników, 
tak że 
zwalali się na podłogę gospody albo spadali z łóż. Odziedziczyłem to chyba po 
nim – mruknął 
niejasno Martinian, ściągając tunikę przez głowę. Kasja milczała. Niewolnicy nie 
zadają pytań. – 
Nie żyje – dodał Martinian z Vareny. – Podczas kampanii przeciw Inicyjczykom. W 
Ferrieres.
Kasja po tych słowach zdała sobie sprawę, że Martinian nie jest zupełnie 
trzeźwy. Pijatyka 
trwała długo. Zdjął już tunikę; na piersi miał zbite kępki ciemnorudych włosków. 
Widziała je, 
kiedy myła go poprzedniego dnia.
– Ja jestem... Inicyjką – rzekła po chwili.
– Wiem. Vargos też. To na pewien sposób dziwne.
– Plemiona w Sauradii są... inne od tych, które poszły na zachód do Ferrieres. 
Te, które 
odeszły, są... gwałtowniejsze.
– Gwałtowniejsze... Wiem. Dlatego odeszły.
Zapadło milczenie. Crispin wsparł się z trudem na łokciu i rozejrzał po pokoju 
w chybotliwym blasku płomieni.
– Ogień. Dobrze – skwitował. – Dołóż drew, Kasju.
Nie nazwał jej Kicią. Dziewczyna szybko podeszła do paleniska, uklękła i 
dołożyła polano, 
popychając je patykiem.
– Nie przynieśli ci łóżka – zauważył Crispin z drugiego końca pokoju.
– Zakładają, że kupiłem cię tylko z jednego powodu. Muszę ci powiedzieć, iż 
zostałem na 
dole dokładnie poinformowany, że inicyjskie dziewczęta, a szczególnie te chude, 
mają paskudny 
charakter i niepotrzebnie wydałem pieniądze. Czy to prawda? Carullus nawet 
zaproponował, że 
skoro jestem obolały, oszczędzi mi dziś obowiązku przespania się z tobą. 
Uznałem, że to ładnie 
z jego strony. Powinni tu wstawić łóżko.
Kasja nie ruszała się z miejsca i patrzyła w ogień. Czasami trudno było 
rozszyfrować ton 
Martiniana.
– Mam twój płaszcz – powiedziała w końcu. – Mogę na nim spać, o, tam.
Zajęła się zgarnianiem popiołu do paleniska. Uznała, że prawdopodobnie on jednak 
woli 
chłopców. Rhodianie czystej krwi podobno mają takie skłonności jak Bassanidzi. 
Będzie miała 
spokojne noce.
– Kasju, gdzie jest dom? Twój dom? – zapytał. Przełknęła ślinę. Nie tego się 
spodziewała. 
Odwróciła się, wciąż na klęczkach, by na niego spojrzeć.
– Na północy, panie. Bardzo blisko Karchu.
Zobaczyła, że już się skończył rozbierać i siedzi, przykryty kocem, ramionami 
obejmując 
kolana. Blask ognia pełgał na ścianie za nim.
– Jak cię schwytano? A może zostałaś sprzedana?
Ścisnęła ręce na podołku.
– Sprzedana – rzekła w końcu. – Zeszłej jesieni. Zaraza zabrała mojego ojca i 
brata. Matka 
nie miała wyboru.
– Nieprawda – odparł szybko. – Zawsze jest wybór. Sprzedała córkę, żeby się 
wyżywić? 
Jakież to cywilizowane.
– Nie – sprzeciwiła się Kasja, zaciskając pięści. – Ona... my... rozmawiałyśmy o 
tym. Kiedy 
przybyli handlarze niewolników. Musiała odejść moja siostra albo ja, bo inaczej 
żadna z nas by 
nie przetrwała zimy. Nie zrozumiesz tego. Nie było dość mężczyzn, by uprawiać 
ziemię czy 
polować; nic nie zostało zebrane z pól. Kupili sześć dziewcząt z wioski za 
ziarno i monety 
potrzebne na targu. Była zaraza. To... wiele zmienia.
– Tak, wiem o tym – powiedział cicho Crispin. Po chwili milczenia zapytał: – 
Dlaczego ty, 
a nie twoja siostra?
Tego też się nie spodziewała. Nikt nie pytał o takie rzeczy.
– Moja matka sądziła, że ona... łatwiej znajdzie męża. Nie mając do zaoferowania 
niczego 
prócz siebie.
– A ty jak uważałaś?
Kasja znów przełknęła ślinę. Broda i nikłe, nierówne światło sprawiały, że nie 
można było 
odgadnąć wyrazu twarzy Crispina.
– Dlaczego... jakie to ma znaczenie? – odważyła się spytać. Westchnął.
– Masz rację. Nie ma żadnego. Chcesz wrócić do domu?
– Co?
– Do swojej wioski. Zwrócę ci wolność. Nie potrzebuję dziewczyny w Sarancjum, a 
po tym, 
co... przydarzyło się nam dzisiaj, nie zamierzam kusić żadnych bogów zbijaniem 
na tobie 
fortuny. – Rhodiański głos, pokój oświetlony blaskiem ognia. Noc na krawędzi 
zimy. Przemiana 
świata. – Nie sądzę, by... to, co dzisiaj widzieliśmy... darowało ci życie po 
to, żebyś mi sprzątała 
dom albo grzała wodę na kąpiel. Oczywiście nie mam pojęcia, dlaczego darowało 
życie mnie. 
Chcesz zatem wrócić do swojej... o, na Dżada. Na krew Dżada. Przestań, kobieto!
Starała się, zagryzając wargę, wycierając mokrą twarz grzbietami dłoni umazanymi 
sadzą. 
Jak można jednak nie szlochać w obliczu czegoś takiego? Zeszłej nocy wiedziała, 
że tego dnia 
będzie martwa.
– Mówię poważnie, Kasju. Zrzucę cię ze schodów i pozwolę zająć się tobą ludziom 
Carullusa! Nie znoszę płaczących kobiet!
Pomyślała, że wcale nie mówi prawdy. Pomyślała, że tylko udaje gniew i srogość. 
Nie była 
pewna, co jeszcze myśli. Czasami wydarzenia toczą się zbyt szybko. Jak 
rozszczepione drzewo 
ma wyjaśnić błyskawicę?
Dziewczyna zasnęła blisko dogasającego ognia. Nie zdjęła tuniki, owinęła się 
jednym 
płaszczem, drugi położyła pod głowę i przykryła się jednym z koców Crispina. 
Mógłby kazać jej 
przyjść do łóżka, ale nawyk samotnego spania od śmierci Ilandry był już mocno 
zakorzeniony, 
stał się czymś mistycznym, magicznym. Jest niezdrowy i zabobonny, pomyślał 
Crispin sennie, 
ale nie zamierzał go złamać z niewolnicą, którą kupił zeszłej nocy.
Co prawda „niewolnica” było niewłaściwym słowem. Przed rokiem była osobą tak 
wolną jak 
on, ofiarą tej samej letniej zarazy, która zniszczyła jego życie. Pomyślał, że 
istnieje mnóstwo 
sposobów niszczenia życia.
Wiedział, że za zmuszenie dziewczyny do spania przy ogniu Linon nazwałaby go 
imbecylem. Linon tu nie było. Położył ją rano na wilgotnej trawie obok 
wilgotnych liści w lesie 
i odszedł. „Pamiętaj o mnie”.
Co się dzieje z uwolnioną duszą, kiedy jej ciało i serce są ofiarowywane bogu? 
Czy Zoticus 
znał odpowiedź na to pytanie? Co się dzieje z duszą, kiedy wreszcie przychodzi 
po nią bóg? Czy 
alchemik mógł to wiedzieć? Crispin miał do napisania trudny Ust. „Pożegnaj go”.
Gdzieś o ścianę uderzała okiennica. Wietrzna noc; rano będzie zimno na drodze. 
Dziewczyna 
uda się z nim na wschód. Wyglądało na to, że udadzą się z nim oboje 
Inicyjczykowie. Koła 
i wzory zakreślane przez życie są naprawdę przedziwne. Albo pozornie zakreślane. 
Wzory, które 
ludzie usiłują narzucić swemu życiu dla uspokajającego złudzenia porządku?
Kiedy był chłopcem, podsłuchał kiedyś rozmowę w jadłodajni. Dowiedział się, że 
głowa jego 
ojca została całkowicie odcięta od ciała. Ciosem topora. Spadła w pewnej 
odległości, 
a z padającego, bezgłowego ciała tryskała krew. Jak czerwona fontanna, 
powiedział ze zgrozą 
jeden z dwóch rozmówców. Było to na tyle dramatyczne i niepokojące nawet dla 
żołnierzy, by 
stać się opowieścią: śmierć murarza Horiusza Crispusa.
Kiedy Crispin ją usłyszał, miał dziesięć lat. Inicyjski topór. Plemiona, które 
udały się na 
zachód do Ferrieres, były gwałtowniejsze. Wszyscy tak mówili. Dziewczyna 
powiedziała tak 
tego wieczoru. Ciągle napierali na południe, wdzierając się do Bachiary, nękając 
jej północne 
gospodarstwa i wioski. Antowie mniej więcej co roku wysyłali do Ferrieres armie, 
w skład 
których wchodziła miejska milicja. Zwykle były to udane kampanie, dostarczające 
potrzebnych 
niewolników. Ale były i ofiary. Zawsze. Inicyjczycy umieli walczyć nawet z 
przeważającymi 
silami. Czerwona fontanna. Nie powinien tego usłyszeć. Nie w wieku dziesięciu 
lat. Potem przez 
długi czas miał koszmary i nie potrafił ich opowiedzieć matce. Był pewien, nawet 
wówczas, że 
gdyby ci mężczyźni w jadłodajni wiedzieli, że słucha ich chłopak Horiusza, 
byliby przerażeni.
Kiedy Kasja przestała płakać, jej wyjaśnienie okazało się wystarczająco jasne: w 
domu nie 
było już dla niej miejsca. Raz sprzedana, uczyniona niewolnicą, wysłana do 
pokoju 
przypadkowego mężczyzny, nie miała żadnych szans na życie wśród swoich. Nie było 
już dla 
niej powrotu, małżeństwa, nadziei tworzenia rodziny, współudziału w tradycjach 
plemiennych. 
Tradycje te nie miały już miejsca dla kogoś, kim została zmuszona zostać, bez 
względu na to, 
kim była w czasie sprzed zarazy, kiedy jej schronienie stanowił ojciec i brat.
Mężczyzna złapany i zmieniony w niewolnika mógł uciec i wrócić do wioski z 
honorem jako 
żywy symbol buntowniczej odwagi. Nie mogła tego zrobić dziewczyna sprzedana 
handlarzom za 
zimowe ziarno. Wioska jej dzieciństwa była dla niej zakazana, leżała po drugiej 
stronie drzwi do 
przeszłości, do których zgubiono klucz. Nasłuchując wiatru, Crispin zrozumiał, 
że można czuć 
smutek z powodu bólu innych ludzi.
Na zatłoczonych, kipiących życiem ulicach Sarancjum, wśród arkad, warsztatów, 
sanktuariów i tylu ludzi z różnych krain może mogłaby stworzyć sobie jakieś 
życie. Rzecz 
niełatwa i niepewna dla kobiety, ale ona była młoda, inteligentna i energiczna. 
Nikt nie musi się 
dowiedzieć, że była dziewką w sauradyjskim zajeździe, a jeśli nawet... no cóż, 
swego czasu 
cesarzowa Alkana sama nie była lepsza. Droższa, ale nie inna, jeśli w plotkach 
była odrobina 
prawdy.
Crispin pomyślał, że za mówienie takich rzeczy człowieka może spotkać rozcięcie 
nozdrzy 
albo coś gorszego. Na zewnątrz mocno wiało. Słyszał uderzenia okiennicy i 
zawodzenia wiatru. 
Dzień Zmarłych. Czy to na pewno wiatr?
Ogień złagodził nieco chłód panujący w pokoju, a on sam miał dwa ciepłe koce. 
Pomyślał 
niespodziewanie o królowej Antów, młodej i przestraszonej, wodzącej palcami po 
jego włosach, 
kiedy przed nią klęczał. Za ostatnim razem, kiedy tak rozbito mu głowę. Był 
zmęczony i bolała 
go szczęka. Właściwie nie powinien pić tego wieczoru z żołnierzami. To było 
wyjątkowo głupie. 
Imbecylne, jakby ktoś powiedział. To całkiem porządny człowiek, ten Carullus z 
Czwartego. 
Niespodzianka. Lubi słyszeć własny głos. Ten wizerunek boga na kopule kaplicy. 
Stworzyli go 
mozaicyści, artyści jak on. Choć pewnie całkiem inni. Crispin żałował, że nie 
zna ich imion, że 
nikt ich nie zna. Napisze o tym do Martiniana; spróbuje uporządkować myśli. 
Teraz widział 
oczyma wyobraźni oczy boga. Nigdy niczego nie widział tak wyraźnie. Poranna 
mgła, nic nie 
widać, świat wyprany z kolorów. Głosy pogoni, psy, martwy człowiek. Las i to, co 
ich do niego 
zaprowadziło. Bał się tych lasów od samego początku, od samej granicy, a jednak 
wszedł do 
Drzewielasu, czarne, gęste drzewa, opadające liście, ofiara na polanie. Nie. 
Niezupełnie. 
Dokończenie ofiary.
Jak sobie można z tym wszystkim poradzić? Pijąc wino z żołnierzami? Możliwe. 
Najstarsze 
schronienie, jedno z najstarszych. Naciągając koce aż pod posiniaczoną twarz i 
zasypiając 
w ukryciu przed smaganiem wiatru i nocą? Chociaż nie przed nocą, która teraz 
jest zawsze.
Caius Crispus też miał sen w tej zimnej ciemności, chociaż w nim nie latał. 
Zobaczył siebie 
w rozbrzmiewających echem korytarzach pustego pałacu i od razu wiedział, co to 
jest, gdzie się 
znajduje. Był tam z Martinianem przed wielu laty: to Pałac Patriarchów w 
Rhodias, najbardziej 
lśniący symbol religijnej władzy – oraz bogactwa – w cesarstwie. W każdym razie 
kiedyś. Swego 
czasu.
Crispin widział go jako zakurzoną, pustą ruinę, długo po tym, jak złupili go 
zwycięscy 
Antowie. Większość komnat była splądrowana i zamknięta. Szli przez pałac, 
prowadzeni przez 
wychudłego, kaszlącego duchownego, by obejrzeć słynną starą mozaikę ścienną, 
której kopię 
zamówił ich klient do letniego domu w Baianie nad morzem. Zostali z niechęcią 
wpuszczeni do 
środka tylko dzięki listowi – i prawdopodobnie pewnej sumie pieniędzy – od ich 
zamożnego 
klienta i teraz szli wśród ech, pustki i kurzu.
Wysoki patriarcha żył, odprawiał obrzędy, knuł intrygi i dyktował nie kończący 
się strumień 
listów do wszystkich części znanego świata na dwóch górnych piętrach, rzadko je 
opuszczając 
oprócz dni świątecznych, kiedy szedł po krytym moście na drugą stronę ulicy do 
Wielkiego 
Sanktuarium, w którym przewodniczył modłom do Dżada, wyobrażonego w lśniącym 
złocie na 
kopule.
Trzej mężczyźni przebyli nie kończące się, puste korytarze parteru – ich 
rozbrzmiewające 
kroki brzmiały niczym wyrzut – i w końcu dotarli do komnaty z dziełem do 
skopiowania. 
Komnata przyjęć, mruknął duchowny, przebierając w kluczach wiszących na kółku u 
jego pasa. 
Kaszląc, wypróbował kilka z nich, zanim znalazł właściwy. Mozaicyści weszli do 
środka, 
zatrzymali się, a potem zaczęli otwierać okiennice, chociaż od razu obaj 
wiedzieli, że nie ma to 
większego sensu.
Mozaika, na całej długości i wysokości ściany, była zniszczona, ale nie przez 
działanie czasu 
czy wskutek nieodpowiedniej techniki wykonania. Została uszkodzona przez młotki 
i topory, 
sztylety, rękojeści mieczy, maczugi, kije, a w dolnych partiach obcasy butów i 
chciwe palce. 
Martinian i Crispin wiedzieli, że przedstawiała niegdyś krajobraz morski. Znali 
pracownię, 
w której złożono zamówienie, ale nie imiona artystów, którzy je wykonali: imion 
mozaicystów, 
podobnie jak imion innych artystów zajmujących się upiększaniem wnętrz, nie 
uważano za godne 
zachowania.
Odcienie ciemnego błękitu i wspaniałej zieleni wciąż widoczne pod sufitem 
wyłożonym 
drewnem świadczyły o pierwotnym wyglądzie mozaiki. Użyto tu kamieni 
szlachetnych: na oczy 
kałamarnicy albo pławikonika, na lśniące łuski ryb, na korale, muszle, błyski 
węgorzy lub 
podmorskiej roślinności. Wszystkie one zostały zrabowane, a w ten sposób mozaika 
zniszczona. 
Crispin pomyślał, że gdyby takie zniszczenia nie były oczywiste po upadku 
Rhodias, widok ten 
mógłby wywołać mdłości. Kiedyś w komnacie rozpalono ogień, o czym świadczyły 
osmolone, 
milczące ściany.
Przez chwilę przyglądali się w milczeniu, a unoszący się w strumieniach światła 
kurz 
łaskotał ich w nozdrza. Potem dokładnie pozamykali wszystkie okiennice i wrócili 
za cierpiącym 
duchownym tymi samymi rozgałęziającymi się korytarzami na rozlegle, niemal puste 
przestrzenie miasta, które niegdyś było centrum świata, cesarstwa, i tętniło 
rojnym, brutalnym 
życiem.
W swoim śnie Crispin znajdował się w tym pałacu sam; był on nawet bardziej 
mroczny 
i pusty niż tego jedynego razu w życiu, który teraz wydawał mu się przerażająco 
odległy. Wtedy 
był młodym mężem, awansującym w swojej gildii, zdobywającym bogactwo i początki 
sławy, 
a splatało się to z cudowną, trudną do ogarnięcia prawdą, że uwielbia poślubioną 
przed rokiem 
kobietę, a ona kocha jego. Przemierzał korytarze pałacu ze snu, szukając 
Ilandry, choć wiedział, 
że ona nie żyje.
Jakimś sposobem ciężki żelazny klucz, który miał ze sobą, otwierał kolejne drzwi 
i w kolejnych komnatach Crispin znajdował tylko kurz i wypalone miejsca po 
ogniskach. 
Wydawało mu się, że słyszy wiatr wiejący na zewnątrz, a raz przez połamane 
deseczki okiennic 
zobaczył ukośny promień błękitnego księżyca. Słyszał jakieś hałasy. Odległa 
uroczystość? 
Plądrowanie miasta? Crispin pomyślał we śnie, że z odpowiedniej odległości 
dźwięki te są 
prawie takie same.
Komnata za komnatą, ciągnące się za nim ślady jego stóp w dawno opadłym kurzu. 
Nikogo 
w zasięgu wzroku, wszystkie dźwięki na zewnątrz, gdzie indziej. Pałac 
niewymownie rozległy, 
nieznośnie opuszczony. Duchy, wspomnienia i dźwięki skądinąd. To moje życie, 
pomyślał 
Crispin. Komnaty, korytarze, przypadkowy ruch, nikt, o kim można powiedzieć, że 
ma 
znaczenie, kto mógłby życiem, światłem czy choćby samym pojęciem śmiechu 
zapełnić te puste, 
niepotrzebnie duże przestrzenie.
Otworzył kolejne drzwi, nie różniące się niczym od pozostałych, wszedł do 
jeszcze jednej 
komnaty i zatrzymał się na widok zubira.
Za nim, ubrana jak na bankiet w suknię koloru kości słoniowej, oblamowaną przy 
szyi i na 
dole głębokim błękitem, z włosami zaczesanymi do tyłu i ozdobionymi klejnotami 
oraz 
w matczynym naszyjniku, stała jego żona.
Nawet we śnie Crispin zrozumiał.
Nie było to trudne ani subtelne czy niejasne, jak bywa z przesłaniami snów, za 
wyjaśnianie 
których trzeba płacić chiromantom. Ilandra była dla niego niedostępna. Miał 
zrozumieć, że 
odeszła. Podobnie jak jego młodość, ojciec, chwała tego zrujnowanego pałacu, 
samo Rhodias. 
Zniknęła. Prawdę tę oznajmiał mu zubir z Drzewielasu, przerażająca, stojąca 
między nimi 
dzikość, ogromna, bezlitosna i absolutna, na którą składało się czarne, splątane 
futro, potężna 
głowa i rogi, i oczy pamiętające niezliczone tysiące tysięcy lat. Nie można było 
go ominąć. 
Przychodziło się z niego i do niego się wracało, a on przyjmował człowieka albo 
wypuszczał go 
na czas, którego nie dawało się ani zmierzyć, ani przewidzieć.
I wtedy, kiedy Crispin usiłował zrozumieć we śnie te prawdy i zaczynał podnosić 
rękę, by 
pożegnać ukochaną kobietę stojącą za leśnym bogiem, zubir zniknął, znów 
wprowadzając zamęt 
w jego myślach.
Zniknął, tak jak wtedy na drodze we mgle, i już się nie pojawił. Crispin 
przestał w swoim 
śnie oddychać, poczuł wewnątrz jakby uderzenia młota i nie wiedział, że krzyknął 
w zimnym 
pokoju w sauradyjską noc.
Ilandra uśmiechnęła się. Byli w pałacu sami. Żadnych barier. Jej uśmiech wyrywał 
mu serce; 
mógł być ciałem z rozdartą klatką piersiową, leżącym na drodze. Zobaczył w swoim 
śnie, jak 
Ilandra idzie lekko do przodu: między nimi nie było już nic, co mogłoby ją od 
niego odgrodzić. 
„Na drzewach są ptaki”, powiedziała jego martwa żona, wtulając się w jego 
ramiona, „a my 
jesteśmy młodzi”. Wspięła się na palce i pocałowała go w usta. Crispin poczuł 
coś słonego, 
usłyszał własny głos mówiący coś bardzo, ogromnie ważnego, ale nie rozumiał 
słów. Własnych 
słów. Nie rozumiał ich.
Obudził się. Za oknami wył wiatr, ogień zgasł, a obok niego na łóżku siedziała – 
cień, ciężar 
– owinięta jego płaszczem Inicyjka, zaciskając dłonie na własnych łokciach.
– Co? Co się stało? – zawołał Crispin, zdezorientowany, obolały, z mocno bijącym 
sercem. 
Pocałowała go...
– Krzyczałeś – szepnęła dziewczyna.
– O dobry Dżadzie. O Dżadzie. Idź spać... – Usiłował przypomnieć sobie jej imię. 
Czuł się 
oszołomiony, ociężały, chciał wrócić do tego pałacu. Chciał tego tak, jak 
niektórzy ludzie chcą 
soku z maku, bez końca.
Dziewczyna milczała i nie ruszała się.
– Boję się – rzekła.
– Wszyscy się boimy. Idź spać.
– Nie. To znaczy chciałabym cię pocieszyć, ale się boję.
– Ach. – To niesprawiedliwe, ale poczuł konieczność uporządkowania myśli. 
Znalezienia się 
tutaj. Bolała go szczęka, bolało serce. – Osoby, które kochałem, nie żyją. Nie 
możesz mnie 
pocieszyć. Idź spać.
– Twoje... dzieci?
Każde wypowiedziane słowo odciągało go dalej od tego pałacu.
– Córeczki. Zeszłego lata. – Zaczerpnął tchu. – Wstyd mi, że tu jestem. 
Pozwoliłem im 
umrzeć.
Nigdy tego nie mówił, ale to była prawda. Zawiódł je. I przeżył.
– Pozwoliłeś im umrzeć? Na zarazę? – powiedziała z niedowierzaniem Inicyjka 
siedząca na 
jego łóżku. – Nikt nie może nikogo przed tym uratować.
– Wiem. Dżadzie. Wiem. To nie ma znaczenia. Po chwili rzekła:
– A twoja... ich matka? Potrząsnął głową.
Ta przeklęta przez boga okiennica wciąż stukała. Crispin chciał wyjść w dziką 
noc, wydrzeć 
ją ze ściany i położyć się na lodowatym wietrze z Ilandrą.
– Kasju – odezwał się. Tak ma na imię. – Idź spać. Pocieszanie nie jest twoim 
obowiązkiem.
– Nie jest obowiązkiem – powtórzyła.
Tyle w nim gniewu.
– Na krew Dżada! Co chcesz powiedzieć? Że twoja umiejętność kochania przyniesie 
mi 
radość?
Zesztywniała. Zaczerpnęła tchu.
– Nie. Nie. Nie, nie mam... żadnych umiejętności. Nie to... miałam na myśli.
Zamknął oczy. Dlaczego musi teraz choćby myśleć o takich sprawach? Taki żywy, 
taki pełny 
sen: na palcach, w jego ramionach, suknia, którą pamiętał, naszyjnik, perfumy, 
miękkość 
rozwartych ust.
Nie żyła, była duchem, ciałem w grobie. „Boję się”, powiedziała Inicyjka Kasja. 
Crispin 
westchnął chrapliwie. Okiennica wciąż uderza gdzieś w ścianę. Bez końca. To 
takie głupie. 
Takie... zwykłe. Przesunął się.
– Spij więc tutaj – rzekł. – Nie masz się czego bać. To, co się stało dzisiaj, 
już się skończyło.
Kłamstwo. To się nie kończy aż do śmierci. Życie jest zasadzką, ciosami, które 
czekają na 
człowieka.
Odwrócił się na bok, twarzą do drzwi, robiąc jej miejsce. Na początku nie 
poruszyła się, 
a potem Crispin poczuł, jak wślizguje się pod koce. Stopą dotknęła jego stopy; 
szybko ją zabrała, 
ale po lodowatym dotyku Crispin poznał, jak musiała zmarznąć po wygaśnięciu 
ognia. Środek 
nocy. Duchy na wietrze? Dusze? Zamknął oczy. Mogą leżeć razem. Dzielić się 
śmiertelnym 
ciepłem. Czasami w zimowe noce mężczyźni tylko po to kupowali dziewczyny w 
zajazdach.
W pałacu był zubir, który potem zniknął. Żadnej przeszkody. Niczego między nimi 
nie było. 
Ależ było. Oczywiście, że było. „Imbecyl”, Crispin słyszał głos. „Imbecyl”. 
Przez dłuższą chwilę 
leżał bez ruchu, a potem powoli odwrócił się.
Leżała na wznak, patrząc w ciemność, wciąż przestraszona. Wiedział, że od dawna 
sądziła, iż 
tego dnia umrze. Umrze brutalnie. Starał się zrozumieć, jak wygląda takie 
oczekiwanie. 
Poruszając się jakby pod wodą albo we śnie, położył rękę na jej ramieniu, na 
szyi, odgarnął z jej 
policzka długie złociste włosy. Była taka młoda. Zaczerpnął tchu, mimo wszystko 
bardzo 
niepewny, wciąż na wpół zagubiony w innym miejscu, ale potem dotknął przez 
cienki materiał 
tuniki jednej małej, twardej piersi. Kasja nie odrywała wzroku od jego oczu.
– Umiejętności stanowią tu bardzo niewielką część – powiedział. Jego własny głos 
zabrzmiał 
mu dziwnie. A potem pocałował ją, najdelikatniej jak umiał.
Znów poczuł coś słonego, jak w tym śnie. Odsunął się i spojrzał na nią, na łzy. 
Ona jednak 
uniosła rękę, dotknęła jego włosów, a potem zawahała się, jakby niepewna, co ma 
dalej robić, jak 
się poruszać – jaką być – kiedy ma wybór. Ból innych ludzi, pomyślał Crispin. 
Noc taka ciemna, 
bo słońce znajduje się pod światem. Bardzo powoli opuścił głowę i znów pocałował 
dziewczynę, 
a potem przesunął się i musnął ustami jej sutek, przez tunikę. Dłoń Kasji 
zacisnęła się na jego 
włosach. Sen jest ucieczką, pomyślał, ściany, wino, jedzenie, ciepło i to. I to. 
Śmiertelne ciała 
w mroku.
– Nie jesteś u Moraxa – powiedział.
Serce biło jej tak szybko, że czuł jego uderzenia. Co musiała przeżyć przez ten 
rok! Chciał 
być uważny, cierpliwy, ale minęło tyle czasu, że jego rosnąca namiętność 
zaskoczyła go, 
a następnie zawładnęła nim. Potem Kasja przytuliła go mocno; jej ciało było 
bardziej miękkie, 
niż mógłby się domyślać, a dłonie na plecach nieoczekiwanie mocne. Spali tak 
przez jakiś czas, 
a potem – bliżej świtu, kiedy oboje się obudzili – pokierował ich tempem 
uważniej i po chwili 
zorientował się, że Kasja zaczyna dokonywać własnych odkryć, akcentując je 
wstrzymaniem 
oddechu – jak wspinacz zdobywający grzbiet, a potem następny – zanim wzeszło 
wreszcie słońce 
boga, zaświadczając o kolejnym nocnym zwycięstwie, choć odniesionym nie bez 
strat.
* * *
Główny lekarz w bazie wojskowej okazał się Bassanidem. Był też bardzo dobry. To 
pierwsze 
było całkowicie sprzeczne z przepisami, a to drugie tak rzadkie – i cenne – że 
gubernator 
wojskowy dowodzący południową Sauradią zignorował wszelkie stosowne zasady 
biurokratyczne i inne. Tak się składało, że nie był jedynym wyższym urzędnikiem 
wojskowym 
cesarstwa przyjmującym taką postawę. W całej armii oficjalnie znajdowali się 
pogańscy lekarze, 
Bassanidzi oddający cześć Perunowi i Anahicie, Kindathowie ze swoimi 
księżycowymi 
boginiami. Jeśli trzeba było wybierać między przepisem i dobrym lekarzem... 
decyzja była jedna.
Doktor dokładnie obejrzał łagodnie upomnianego inicyjskiego służącego, zbadał 
czerwoną 
próbkę jego moczu i oznajmił, że mężczyzna przez dwa tygodnie nie będzie mógł 
jeździć konno. 
To oznaczało konieczność zdobycia dla niego wózka albo zakrytego wozu. A 
ponieważ 
dziewczyna też jechała na wschód, a kobiety nie jeździły konno, wóz musiał 
pomieścić dwie 
osoby.
Następnie rzemieślnik wyjawił swoją ogromną niechęć do koni, a ponieważ i tak 
mieli 
wykorzystać transport kołowy...
Gubernator wojskowy kazał swojemu sekretarzowi podpisać odpowiednie papiery, nie 
tracąc 
na ten drobiazg ani trochę więcej czasu, niż to było konieczne. Cesarz w swojej 
najwyższej 
mądrości potrzebował tego człowieka do czegoś związanego z najnowszym 
sanktuarium 
w Sarancjum. Najnowszym, nad wyraz kosztownym sanktuarium. Za pośrednictwem 
wyniosłego 
urzędu kanclerza rozkazał dobrym żołnierzom poświęcić czas na wytropienie 
jakiegoś 
rhodiańskiego artysty. Czteroosobowy wojskowy wóz stanowił tylko jeszcze jedną 
obrazę.
W zaistniałych okolicznościach gubernator okazał się podatny na nieśmiałą – choć 
obszerną 
– sugestię jednego z trybunów Czwartego Sauradyjskiego, człowieka, który 
odnalazł tę grupkę.
Carullus zaproponował, że będzie towarzyszył artyście, udając się w ślad za 
wysłanym przez 
kuriera listem od gubernatora, by osobiście i bezpośrednio zaapelować do 
przełożonego urzędów 
i najwyższego stratega, Leontesa, o jak najszybsze zajęcie się zaległym żołdem. 
Bóg jeden 
wiedział, że Carullus potrafi mówić, pomyślał ponuro gubernator, dyktując list 
wojskowemu 
posłańcowi. Niech wykorzysta do czegoś swój język.
Okazało się też, że mimo wszystko Rhodianin nie zlekceważył zaproszenia. 
Dostarczenie do 
Vareny cesarskich dokumentów zajęło kurierowi pocztowemu nieprawdopodobnie dużo 
czasu. 
Jego imię i numer służbowy znajdowały się, jak zwykłe, na kopercie pod złamaną 
pieczęcią – 
sekretarz gubernatora zapisał je. Tilliticus. Pronobiusz Tilliticus.
Poirytowany gubernator zastanawiał się przez chwilę, jaka to głupia matka nadaje 
synowi 
imię prawie identyczne z określeniem żeńskich organów płciowych w wojskowym 
żargonie. 
Następnie podyktował dopisek sugerujący przełożonemu urzędów udzielenie 
kurierowi nagany. 
Nie mógł też się oprzeć propozycji, by ważne zawiadomienia skierowane do 
królestwa Antów 
w Bachiarze lepiej powierzać wojsku. Mimo chronicznych ostatnio bólów żołądka 
gubernator 
uśmiechnął się kwaśno do siebie, dyktując ten ustęp. Wysłał posłańca.
Grupa rzemieślnika została w obozie tylko przez dwie noce, chociaż lekarzowi nie 
podobał 
się taki pośpiech. Podczas tego krótkiego pobytu Rhodianin skorzystał z usług 
notariusza, który 
wystawił dokumenty zaświadczające o wolnym stanie kobiety, Inicyjki Kasji, 
włączył je do 
swoich akt oraz zgodnie z przepisami wysłał ich kopie do cywilnego rejestru w 
Mieście.
Jednocześnie centurion werbunkowy Czwartego Sauradyjskiego kawaleryjskiego zajął 
się 
formalnościami wymaganymi przy zaciągnięciu się do wojska mężczyzny, Vargosa, 
które 
jednocześnie pozwoliły rozwiązać jego kontrakt z pocztą cesarską i oddawały mu 
do 
natychmiastowej dyspozycji wszystkie pieniądze zarobione w ramach owego 
kontraktu. 
Sporządzono także dokumenty zlecające przeniesienie odpowiednich sum do 
wojskowego 
płatnika w Mieście. Centurion robił to w gruncie rzeczy z wielką 
przyjemnością... stosunki 
między wojskiem i służbą cywilną były tu równie serdeczne jak gdzie indziej. To 
znaczy, że 
wcale serdeczne nie były.
Centurion czuł znacznie mniejszy entuzjazm, podpisując zwolnienie tego samego 
człowieka 
z owej nazbyt krótkotrwałej służby. Gdyby nie miał wyraźnych poleceń, mógłby się 
temu 
sprzeciwić. Mężczyzna był silny i w dobrej kondycji i po wyleczeniu tych 
przypadkowych 
obrażeń zostałby znakomitym żołnierzem. Centurion borykał się z dezercją – przy 
żołdzie 
zaległym ponad pół roku nie było w tym nic dziwnego – i wszystkim oddziałom 
brakowało ludzi.
Miało się stać inaczej. Wydawało się, że zarówno Carullusowi, jak i 
gubernatorowi zależy na 
szybkim wyekspediowaniu rudobrodego Rhodianina i jego towarzyszy. Centurion 
uznał, że 
cesarskie dokumenty podpisane przez samego kanclerza Gezjusza mogą wywierać taki 
wpływ. 
Gubernator miał na tyle niedaleko do emerytury, że z najwyższą niechęcią myślał 
o rozdrażnianiu kogokolwiek w Mieście.
A Carullus najwyraźniej wybierał się z rzemieślnikiem do Sarancjum, osobiście 
prowadząc 
eskortę. Centurion nie miał pojęcia dlaczego.
W gruncie rzeczy istniało kilka powodów, które przyszły do głowy trybunowi 
Czwartego 
Sauradyjskiego podczas podróży na wschód, a potem, w Trakezji, coraz bardziej na 
południe. 
Trybun dowodził pięciuset ludźmi i był o wiele ważniejszy od jakiegoś posłańca 
wiozącego 
kolejny Ust ze skargą. Mógł się słusznie spodziewać przynajmniej przyjęcia i 
uzyskania 
oficjalnej odpowiedzi w sprawie zaległości żołdu dla sauradyjskich wojsk. 
Przełożony urzędów 
może i zbędzie go frazesami, ale Carullus miał nadzieję na spotkanie albo z 
samym Leontesem, 
albo którymś z jego osobistych oficerów i uzyskanie jaśniejszego obrazu.
Poza tym od lat nie był już w Sarancjum i pokusa odwiedzenia Miasta była zbyt 
duża, by jej 
się oprzeć. Obliczył, że mogliby tam dotrzeć – nawet bez pośpiechu – jeszcze 
przed kończącymi 
sezon wyścigami na hipodromie w święto Dykanii. W Sauradii Carullus nie bardzo 
mógł 
oddawać się swojej długoletniej namiętności do rydwanów i kibicować swym 
ukochanym 
Zielonym.
Ponadto nieoczekiwanie i zupełnie szczerze polubił rudobrodego Rhodianina, 
którego 
trzasnął hełmem. Martinian z Vareny nie był szczególnie towarzyski – nie żeby 
Carullusowi do 
podtrzymywania rozmowy tak naprawdę byli potrzebni inni ludzie – ale rzemieślnik 
miał głowę 
prawie tak mocną jak żołnierz, znał kilka zaskakująco obscenicznych zachodnich 
piosenek i nie 
okazywał arogancji właściwej większości Rhodianom stykającym się z uczciwymi 
cesarskimi 
żołnierzami. Na dodatek przeklinał z pomysłowością wartą naśladownictwa.
Oprócz tego Carullus musiał z niechęcią przyznać przed samym sobą – rozglądając 
się 
z konia za pewnymi osobami – że przez cały czas opanowuje go całkowicie nowe 
uczucie.
Było to nadzwyczaj nieoczekiwane.
* * *
Dzienniki i korespondencja wytrawnych podróżników od wieków dowodziły, że 
najlepiej po 
raz pierwszy oglądać Sarancjum z pokładu statku o zachodzie słońca.
Wszyscy oni twierdzili, że kiedy wpływało się od zachodu do słynnego portu, 
mając za 
plecami słońce boga, które oświetlało kopuły i wieże, lśniło na murach 
zwróconych ku morzu 
i na skałach wokół niesławnej cieśniny – Wężowego Zęba – wówczas żadną miarą nie 
można 
było się uwolnić od niesamowitego wrażenia potęgi i majestatu wzbudzanego przez 
miasto 
Saraniosa. Oko świata, ozdoba Dżada.
Daleko z morza było widać wśród krytych złotem oraz spiżem pałaców – 
Trawersyńskiego, 
Attenińskiego, Baracjańskiego i wszystkich innych – ogrody kompleksu cesarskiego 
i plaski 
teren, gdzie cesarze sami grali albo przyglądali się importowanej bassanidzkiej 
grze w churkar, 
do której były potrzebne konie i drewniane młotki z długim trzonkiem. Tuż za nim 
można było 
dostrzec potężny hipodrom, a po drugiej stronie forum – w roku panowania 
wielkiego 
i wspaniałego ulubieńca Dżada, po trzykroć wyniesionego Waleriusza Ii, cesarza 
Sarancjum, 
spadkobiercy Rhodias – olbrzymią złotą kopułę, najnowszy cud świata, na nowym 
sanktuarium 
Świętej Mądrości Dżada.
Kiedy żeglowało się do Sarancjum, wszystko to rozpościerało się przed podróżnym 
niczym 
uczta dla wygłodzonego oka, zbyt oślepiające, zbyt złożone i wyraźne, by można 
je pojąć. Ludzie 
podobno ze zgrozy zakrywali twarze płaszczami, zamykali oczy, odwracali się, 
klękali na 
pokładzie statku i modlili się, szlochając. „O Miasto, Miasto, kiedy cię 
wspominam, me oczy 
nigdy nie są suche. Moje serce to ptak lecący do domu”.
Na spotkanie statkom wypływały portowe łodzie, na pokład wchodzili urzędnicy, 
sprawdzali 
papiery, potwierdzali dokumenty celne, oglądali ładunek i nakładali cło, i w 
końcu statek mógł 
wpłynąć w zakrzywiony, wąski Wężowy Ząb – w tych czasach pokoju potężne łańcuchy 
były 
wciągnięte na brzeg – mijając wysokie skały, potężne mury i strażników po obu 
stronach, 
przywodzących na myśl sarantyński ogień spuszczany na nieszczęsnych wrogów, 
którzy myśleli, 
że uda im się zdobyć święte i bronione Miasto Dżada. Podziw zastępowała – lub 
towarzyszyła 
mu – odpowiednia dawka strachu. Sarancjum nie było portem ani przystanią dla 
słabych.
Na lewo, zgodnie z poleceniami kapitana portu przekazywanymi za pomocą okrzyków, 
rożków sygnałowych i ognia i po ponownym sprawdzeniu papierów podróżny mógł 
wreszcie 
postawić stopę na lądzie, na zatłoczonych, hałaśliwych pomostach i w dokach 
Sarancjum. Po tak 
długim przebywaniu na morzu można było odejść niepewnym krokiem od wody i wejść 
do 
Miasta, które od ponad dwustu lat stanowiło ukoronowanie chwały Dżada i 
wschodniego 
cesarstwa oraz najbardziej brudne, niebezpieczne, przeludnione i niespokojne 
miejsce na ziemi.
Jeżeli przybywało się morzem.
Jeśli natomiast po raz pierwszy zbliżało się do miasta lądem przez Trakezję – 
tak jak zrobił 
to przed trzydziestu laty sam cesarz – najpierw widziało się Potrójne Mury.
Odszczepieńcy, których nigdy nie brak wśród podróżnych, twierdzili – stanowią 
bowiem 
część rodu ludzkiego o silnych przekonaniach i chętnie je wypowiadają – że 
potęgę i skalę 
Sarancjum czynią najbardziej widoczną i przytłaczającą te gigantyczne mury 
oślepiające 
blaskiem o wschodzie słońca. Tak właśnie ujrzał je Caius Crispus z Vareny 
pewnego poranka, 
dokładnie w sześć tygodni po tym, jak wyruszył z domu na zaproszenie cesarza 
skierowane do 
kogoś innego, by odnaleźć sens życia – jeśli przedtem nie zostanie zabity jako 
oszust.
Spoglądając na potężne zarysy murów strzegących od lądu Miasto położone na 
cyplu, 
Crispin pomyślał, że jest w tym pewna niedorzeczność. W tej chwili nie miał 
nastroju, by się nad 
tym zastanowić. Znajdował się i utaj. Na progu. Cokolwiek miało się zacząć, 
mogło się już 
zaczynać.
II 
W świetle gwiazd lub księżyca ogromna kopuła 
Gardzi ludzkimi sprawami 
I całym ich zagmatwaniem, 
Na błoto i na furią ludzkich żył nieczuła.
(Przeł. S. Barańczak)
Rozdział 6
Przewodniczący senatu Plautus Bonosus, idąc wraz z żoną i niezamężnymi córkami 
do 
niewielkiego, elitarnego sanktuarium Błogosławionych Ofiar usytuowanego w 
pobliżu ich domu, 
by w drugą rocznicę Zamieszek Zwycięstwa w Sarancjum odmówić inwokację o 
wschodzie 
słońca, czuł się niezwykle pobudzony, jak na tak wczesną porę.
Wróciwszy dyskretnie do domu w chłodnym mroku, zmył z siebie zapach młodego 
kochanka 
– chłopiec upierał się przy szczególnie charakterystycznej miksturze ziołowej – 
i zmienił ubranie 
na czas, by o wschodzie słońca spotkać się w przedsionku ze swoimi kobietami. 
Dopiero kiedy 
zauważył, że z okazji Dykanii każda z nich ma we włosach gałązkę zimozielonej 
rośliny, nagle 
i niezwykle dokładnie przypomniał sobie, jak to przed dwoma laty o poranku dnia, 
w którym 
Miasto wybuchnęło krwią i ogniem, zrobił dokładnie to samo – pożegnawszy się z 
innym 
chłopcem.
Stojąc w przepięknie ozdobionym sanktuarium i, zgodnie z oczekiwaniami względem 
człowieka na jego stanowisku, aktywnie uczestnicząc w recytacji antyfon, Bonosus 
odpłynął 
myślami wstecz – nie do nadąsanego, ugrzecznionego kochanka, lecz do piekła 
sprzed dwóch lat.
Bez względu na to, co się mówiło i co pewnego dnia mogliby napisać – albo już 
napisali – 
historycy, Bonosus tam był: w Pałacu Attenińskim, w sali tronowej z cesarzem, 
kanclerzem 
Gezjuszem, strategiem, przełożonym urzędów oraz wszystkimi innymi, i wiedział, 
kto wyrzekł 
słowa powstrzymujące dwudniową falę, która zalała już hipodrom i Wielkie 
Sanktuarium 
i docierała nawet pod Spiżowe Wrota kompleksu cesarskiego.
Faustinus, przełożony urzędów, gorąco obstawał przy tym, by cesarz opuścił 
Miasto, 
wypłynął na morze z przystani ukrytej poniżej ogrodów, przepłynął cieśninę do 
Deapolis, albo 
jeszcze dalej, i przeczekał chaos ogarniający stolicę.
Byli uwięzieni w kompleksie od poprzedniego rana. Pojawienie się cesarza w 
hipodromie, by 
upuszczeniem chusteczki otworzyć wyścigi święta Dykanii, nie wywołało wiwatów, 
lecz 
stopniowo wzmagający się pomruk gniewu; potem tłum wylał się z trybun pod lożę 
cesarską, 
gdzie krzyczał i gestykulował. Ludzie chcieli głowy Calizjanina Lysippa, 
głównego urzędnika 
podatkowego, i wyraźnie dawali o tym znać namaszczonemu cesarzowi Dżada.
Strażnicy prefekta hipodromu, wysłani rutynowo, by rozproszyć tłum, zostali 
przezeń 
wchłonięci i brutalnie zabici. Razem z tym zniknęło wszystko, co przypominało 
jakąkolwiek 
rutynę.
– Zwycięstwo! – wrzasnął ktoś, unosząc odciętą rękę strażnika niczym sztandar. 
Bonosus 
zapamiętał tę chwilę; czasami nawiedzała go we śnie. – Zwycięstwo dla 
wspaniałych Błękitnych 
i Zielonych!
Do okrzyku przyłączyły się oba stronnictwa. Niesłychane. Po chwili rozbrzmiewał 
nim cały 
hipodrom. Zabójstwa miały miejsce bezpośrednio pod lożą cesarza. Rozsądek 
nakazywał, by 
w tej sytuacji Waleriusz II i jego cesarzowa wyszli tylnym wyjściem i wrócili do 
kompleksu 
cesarskiego krytym, nadziemnym korytarzem.
Pierwsze zabójstwa zawsze są dla tłumu trudne do przyjęcia. Potem ludzie są już 
w innym 
kraju, przekraczają pewien próg i sytuacja staje się prawdziwie niebezpieczna. 
Będzie więcej 
krwi, a także pożary. Tak też się stało, minął już jeden taki dzień i straszliwa 
noc, a teraz nastał 
dzień drugi.
Leontes właśnie wrócił z zakrwawionym mieczem z rekonesansu po mieście 
przeprowadzonego z Auxiliusem z excubitores. Przynieśli wiadomości o pożarach 
całych ulic 
i Wielkiego Sanktuarium. Błękitni i Zieloni rzucali Sarancjum na kolana, krocząc 
przez dym 
ramię przy ramieniu, ze śpiewem na ustach. Wysoki strateg powiedział też 
spokojnie, że 
wykrzykiwano imiona kilku osób mających zastąpić cesarza.
– Czy ktoś z nich jest jeszcze w hipodromie?
Waleriusz stał obok swego tronu i uważnie słuchał. Jego miękkie, gładkie rysy i 
szare oczy 
nie zdradzały żadnego niepokoju, a jedynie ogromne skupienie w zmaganiach z całą 
tą sytuacją. 
Bonosus pamiętał, że pomyślał wtedy: „Jego miasto płonie, a on wygląda jak 
nauczyciel jednej 
ze starożytnych szkół, roztrząsający problem objętości ciał stałych”.
– Na to wygląda, panie mój. Jeden z senatorów. Symeonis. – Leontes, zawsze 
uprzejmy, 
powstrzymał się przed zerknięciem na Bonosa. – Kilku przywódców stronnictw 
odziało go 
w purpurę i ukoronowało jakimś naszyjnikiem w kathisma. Moim zdaniem zrobili to 
wbrew jego 
woli. Tłum schwytał go przed jego własnymi drzwiami.
– To przerażony stary człowiek – rzekł Bonosus. To były jego pierwsze słowa 
wypowiedziane w tej sali. – On nie ma żadnych ambicji. Wykorzystują go.
– Wiem – odparł cicho Waleriusz.
– Usiłują namówić Tertiusa Daleina, by do nich wyszedł – rzekł Auxilius z 
excubitores. – 
Włamali się do jego domu, ale on podobno już wcześniej opuścił miasto.
Waleriusz uśmiechnął się wtedy, ale jego oczy pozostały nieruchome.
– Oczywiście. Ostrożny młodzieniec.
– Albo tchórz, po trzykroć wyniesiony, panie – powiedział Auxilius. Dowódca 
excubitores 
pochodził z Soriyyi i był skwaszonym, łatwo wpadającym w gniew człowiekiem. 
Wziąwszy pod 
uwagę jego stanowisko, nie stanowiło to wady.
– Być może po prostu jest lojalny – wtrącił łagodnie Leontes, spoglądając na 
żołnierza.
Możliwe, lecz nieprawdopodobne, pomyślał wtedy Bonosus. Pobożny strateg był 
znany 
z podsuwania życzliwych interpretacji zachowania innych ludzi, jakby każdego 
można było 
mierzyć według jego zalet. Lecz najmłodszy syn zamordowanego Flawiusza Daleina 
nie żywiłby 
wobec swego cesarza większej lojalności niż wobec pierwszego Waleriusza. Na 
pewno miał 
ambicje, ale raczej nie sięgałby po kubek z kośćmi tak wcześnie w tak poważnej 
grze. 
Z najbliższej wiejskiej posiadłości Daleinów mógł śledzić nastroje w Mieście i 
bardzo szybko do 
niego wrócić.
Bonosus, tkwiący w mocnym uścisku własnego strachu, nie mógł się powstrzymać 
przed 
spiorunowaniem wzrokiem człowieka siedzącego obok: Calizjanina Lysippa, kwestora 
cesarskiego skarbu, który to wszystko sprowokował.
Główny urzędnik podatkowy cesarstwa milczał cały czas. Jego ogromne ciało 
przelewało się 
przez krawędzie rzeźbionej ławy, na której siedział, grożąc jej zmiażdżeniem. Ze 
strachu 
i z napięcia zaczął się mienić na twarzy, pot plamił jego ciemną szatę. Jego 
charakterystyczne 
zielone oczy przesuwały się niespokojnie po uczestnikach rozmowy. Musiał 
wiedzieć, że jego 
publiczna egzekucja – a nawet wyrzucenie rozwścieczonemu motłochowi przez 
Spiżowe Wrota – 
była w tej chwili całkowicie możliwym rozwiązaniem, choć nikt jeszcze głośno 
tego nie 
powiedział. Nie pierwszy raz urzędnik cesarskiej kwestury zostałby oddany na 
ofiarę ludowi.
Waleriusz II nie zdradzał żadnych oznak takiego zamiaru. Jego lojalność względem 
rozpustnego tłuściocha, który tak skutecznie i uczciwie finansował jego plany 
budowlane oraz 
kosztowne pozyskiwanie rozmaitych barbarzyńskich plemion, była niezachwiana. 
Powiadano, że 
Lysippus uczestniczył w machinacjach, dzięki którym Waleriusz I został 
wyniesiony na Iron. 
Czy była to prawda czy nie, ambitny cesarz potrzebował zarówno bezwzględnego, 
jak 
i uczciwego urzędnika podatkowego: Waleriusz powiedział to raz bardzo wyraźnie 
Bonosowi. 
Ogromny Calizjanin może i miał obyczaje nie do przyjęcia, ale nikt nigdy nie 
słyszał, by dał się 
przekupić, namówić do kłamstwa albo zmiany wyliczeń.
Dwa lata później Plautus Bonosus, pogrążony w modlitwie u boku swej żony i 
córek, wciąż 
jeszcze pamiętał chaotyczną mieszaninę podziwu i przerażenia, jaką odczuwał 
owego dnia. Hałas 
motłochu zgromadzonego przed bramą kompleksu dociera} nawet do sali, w której 
zgromadzili 
się wokół złotego tronu, otoczeni przedmiotami z drewna sandałowego i kości 
słoniowej oraz 
ptakami zrobionymi ze złota i kamieni półszlachetnych.
Bonosus wiedział, że on sam bez wahania rzuciłby kwestora stronnictwom. Przy 
podatkach 
podnoszonych co kwartał przez ostatnie półtora roku, nawet mimo spustoszenia 
uczynionego 
przez zarazę, Lysippus nie powinien zaaresztować i torturować dwóch lubianych 
duchownych za 
udzielenie schronienia poszukiwanemu przez niego arystokracie, który uchylał się 
od płacenia 
podatków. Ściganie bogaczy to jedno (chociaż Bonosus miał na ten temat własne 
przemyślenia), 
ale prześladowanie duchownych służących ludziom to zupełnie co innego.
Przecież każdy zdrowy na umyśle urzędnik uwzględniłby niepokój Miasta, jego 
zmienne 
nastroje w przededniu Jesiennego Święta. Dykania zawsze była trudnym okresem dla 
władzy. 
Cesarze postępowali wtedy ostrożnie, zjednując sobie Miasto igrzyskami i 
hojnością, wiedząc, 
jak wielu z ich poprzedników utraciło wzrok, kończyny, a nawet życie w owe pełne 
zamętu dni 
pod koniec jesieni, kiedy Sarancjum świętowało – albo wpadało w niebezpieczny 
szał.
W dwa lata później Bonosus zaśpiewał swym silnym głosem: „Niechaj będzie dla nas 
Światło, i dla naszych zmarłych, i dla nas, kiedy zemrzemy, panie. Święty 
Dżadzie, daj nam 
schronienie u siebie, byśmy się nigdy nie zgubili w ciemności”.
Znów nadchodziła zima. Długie miesiące wilgotnego i wietrznego mroku. Owego 
popołudnia przed dwoma laty jaśniało światło... czerwone światło nieopanowanego 
pożaru, 
trawiącego Wielkie Sanktuarium. Strata tak wielka, że niemal niewyobrażalna.
– Północna armia może tu przybyć z Trakezji w ciągu czternastu dni – mruknął 
owego dnia 
Faustinus, opanowany i kompetentny. – Najwyższy strateg to potwierdzi. Ten tłum 
nie ma 
przywódcy ani sprecyzowanego celu. Każda marionetka, którą obwołają cesarzem w 
hipodromie, 
będzie beznadziejnie słaba. Symeonis jako cesarz? To śmieszne. Opuść Miasto 
teraz, a przed 
nastaniem prawdziwej zimy wrócisz do niego w tryumfie.
Waleriusz, położywszy rękę na oparciu tronu, spojrzał wtedy najpierw na 
Gezjusza, 
wiekowego kanclerza, a potem na Leontesa. Zarówno kanclerz, jak i złotowłosy 
strateg, jego 
długoletni druh, zawahali się.
Bonosus wiedział dlaczego. Faustinus mógł mieć rację, ale mógł się też bardzo 
mylić: żaden 
cesarz, który uciekł od swego ludu, nie wrócił, by ponownie nim rządzić. 
Symeonis mógł być 
przerażonym figurantem, ale co powstrzyma innych, kiedy rozniesie się wieść, że 
Waleriusz 
opuścił Sarancjum? A jeśli potomek Daleinów odnajdzie w sobie odwagę albo ktoś 
mu jej doda?
Z drugiej strony, co było dość oczywiste, żaden cesarz, rozszarpany przez wyjący 
tłum 
oszołomiony własną potęgą też już nigdy potem nie rządził. Bonosus chciał to 
powiedzieć, ale 
milczał. Zastanawiał się, czy motłoch, gdyby dotarł tak daleko, byłby w stanie 
pojąć, że 
przewodniczący senatu znalazł się tu z czysto formalnych powodów, że nie ma 
żadnej władzy, 
nie stanowi zagrożenia, nie wyrządził żadnej krzywdy ludowi. Że nawet jest 
finansowo taką samą 
ofiarą złego cesarskiego kwestora, jak ów lud.
Wątpił w to.
W tej chwili, w chwili wyboru i przeznaczenia, nikt nie odezwał się ani słowem. 
Przez 
otwarte okna widzieli falujące płomienie i dym – to płonęło Wielkie Sanktuarium. 
Słyszeli 
dochodzący od bramy i z hipodromu głuchy, głęboki ryk tłumu. Leontes i Auxilius 
zameldowali 
o osiemdziesięciu tysiącach ludzi zebranych w hipodromie i wokół niego, 
wlewających się na 
tamtejsze forum. Wydawało się, że drugie tyle biega szaleńczo po mieście, co 
trwało też prawie 
całą minioną noc. Powiedzieli, że splądrowano tawerny i gospody. Wciąż odkrywano 
w piwnicach wino, które szybko docierało do rak zataczających się, krążących po 
zadymionych 
ulicach ludzi.
W sali tronowej pachniało strachem.
Plautus Bonosus, w dwa lata później śpiewający uroczyście w swoim sanktuarium, 
wiedział, 
że nigdy nie zapomni tej chwili.
Nie odezwał się żaden mężczyzna. Zrobiła to jedyna wśród nich kobieta.
– Wolałabym umrzeć odziana w purpurę w tym pałacu – stwierdziła cicho cesarzowa 
Alixana – niż ze starości na jakimś wygnaniu. – Kiedy mężczyźni debatowali, 
stała przy 
wschodnim oknie, przyglądając się miastu płonącemu za ogrodami i pałacami. Teraz 
odwróciła 
się i spojrzała tylko na Waleriusza. – Wszystkie dzieci Dżada rodzą się po to, 
by umrzeć. Szaty 
cesarstwa pasują na całun, panie mój. Czyż nie tak?
Bonosus pamiętał, że Faustinus zbladł jak papier. Gezjusz otworzył usta, po czym 
zamknął 
je. Wyglądał bardzo Staro z głębokimi zmarszczkami w bladej, wysuszonej twarzy. 
I Bonosus 
zapamiętał coś, czego, jak sądził, nie zapomni do końca swych dni: cesarz, 
stojący obok tronu, 
uśmiechnął się nagle do drobnej, przepięknej kobiety przy oknie.
Plautus Bonosus uświadomił sobie wtedy z ukłuciem dziwnego bólu, że oprócz wielu 
innych 
rzeczy, nigdy w życiu nie patrzył w ten sposób na żadnego mężczyznę czy kobietę 
i że nikt nigdy 
nie spojrzał na niego tak, jak na Waleriusza tancerka, która została ich 
cesarzową.
* * *
– To nie do zniesienia – oznajmił Cleander, przekrzykując panujący w gospodzie 
hałas – by 
taki człowiek posiadał taką kobietę!
Napił się i wytarł wąsy, które usiłował sobie wyhodować.
– On jej nie posiada – stwierdził rzeczowo Eutychus. – Może nawet z nią nie 
sypia. I należy 
mu się nieco szacunku, niedorostku.
Cleander spiorunował go wzrokiem, a pozostali roześmiali się.
„Spina” niemal trzęsła się od gwaru. Minęło południe i poranne wyścigi już się 
skończyły, 
a po przerwie miały ruszyć popołudniowe rydwany. Najbardziej popularną gospodę w 
pobliżu 
hipodromu przepełniał spocony, ochrypły tłum członków obu stronnictw.
Co bardziej zagorzali zwolennicy Błękitnych i Zielonych udali się do tańszych 
szynków 
i gospód oddanych ich własnym stronnictwom, ale przebiegli właściciele tej 
znanej jako „Spina” 
serwowali darmowy alkohol byłym oraz obecnym woźnicom wszelkich kolorów od dnia, 
w którym otworzyli jej drzwi, i pokusa wzniesienia kubka piwa czy kielicha wina 
z bohaterami 
wyścigów przyniosła gospodzie od samego początku wielką popularność.
Musiało się tak stać... włożono w nią wielkie pieniądze. Dłuższa oś gospody 
została 
zaprojektowana tak, by przypominała prawdziwą spina – centralną wysepkę 
hipodromu, wokół 
której pędziły rydwany w szaleńczych przechyłach. Zamiast rwącymi z grzmotem 
kopyt końmi, 
ta spina była otoczona marmurową ladą; klienci stali lub opierali się o nią po 
obu stronach, 
podziwiając pomniejszone kopie posągów i pomników zdobiących oryginał w 
hipodromie. Pod 
jedną długą ścianą znajdował się oblegany przez klientów długi bar, też z 
marmuru. Dla osób 
wystarczająco zapobiegliwych – i wypłacalnych – by zrobić sobie zawczasu 
rezerwację, 
znajdowały się wzdłuż przeciwnej ściany loże, ciągnące się aż po cienie na 
zapleczu.
Eutychus był zawsze zapobiegliwy, a Cleander i Dorus zdecydowanie wypłacalni, 
lub raczej 
tacy byli ich ojcowie. Pięciu młodzieńców – oczywiście zwolenników Zielonych – 
miało w dni 
wyścigów na stałe zarezerwowaną dobrze widoczną drugą lożę. Pierwsza była zawsze 
dla 
woźniców lub rzadkich klientów z kompleksu cesarskiego, zabawiających się wśród 
miejskich 
tłumów.
– Poza tym żaden mężczyzna nie może prawdziwie posiąść kobiety – rzekł markotnie 
Gidas. 
– Jeśli dopisze mu szczęście, przez jakiś czas może mieć jej ciało, lecz w jej 
duszę może zajrzeć 
jedynie przelotnie.
Gidas był poetą, a raczej chciał nim być.
– Jeżeli one mają dusze – zauważył kwaśno Eutychus, popijając starannie 
rozwodnione wino. 
– To w sumie problem liturgiczny.
– Już nie – zaprotestował Pollon. – Rada Patriarchalna ustaliła to jakieś sto 
lat temu.
– Jednym głosem – rzekł z uśmiechem Eutychus. Dużo wiedział i nie ukrywał tego 
faktu. – 
Gdyby jeden z dostojnych duchownych miał wcześniejszej nocy jakieś niefortunne 
doświadczenie z dziwką, to Rada mogłaby uznać, że kobiety dusz nie mają.
– To prawdopodobnie bluźnierstwo – mruknął Gidas.
– Heladiku, broń! – roześmiał się Eutychus.
– A to już jest bluźnierstwo – powiedział Gidas z rzadkim u niego uśmiechem.
– Nie mają – mruknął Cleander, ignorując tę ostatnią wymianę zdań.
– Nie mają dusz. Albo ona jej nie ma, skoro pozwala temu szarogębemu płazowi, by 
się do 
niej zalecał. Odesłała mój prezent!
– Wiemy, Cleandrze. Mówiłeś to już. Z dziesięć razy – powiedział łagodnie Pollon 
i zmierzwił chłopakowi włosy. – Daruj ją sobie. Jest poza twoim zasięgiem. 
Perteniusz ma swoje 
miejsce w kompleksie cesarskim i stanowisko w wojsku. Płaz czy nie, jest 
człowiekiem, który 
sypia z taką kobietą... chyba że ktoś na jeszcze wyższym stanowisku wypchnie go 
z jej łóżka.
– Stanowisko w wojsku? – Głos Cleandra wzniósł się z oburzeniem.
– Na fiuta Dżada, to zły żart! Perteniusz z Eubulus to lizodup bez życia, 
sekretarz nadętego 
stratega, który, od kiedy wżenił się w lepszą rodzinę i poznał miękkie łoża i 
złoto, zapomniał, co 
to odwaga.
– Ścisz głos, idioto! – Pollon chwycił Cleandra za ramię. – Eutychu, rozcieńcz 
jego 
pieprzone wino, zanim wpędzi nas w bójkę z połową armii.
– Za późno – stwierdził ze smutkiem Eutychus. Pozostali spojrzeli za jego 
przykładem na 
marmurową spina ciągnącą się przez środek sali. Rosły mężczyzna w oficerskim 
mundurze 
oderwał się od kontemplacji repliki drugiego posągu Skorcjusza wystawionego mu 
przez 
Zielonych i patrzył na nich lodowatym wzrokiem. Mężczyźni stojący po jego obu 
stronach – 
żaden z nich nie był żołnierzem – też zerknęli na nich, ale zaraz odwrócili się 
do swoich 
kielichów stojących na kontuarze.
Czując na ramieniu mocną dłoń Pollona, Cleander milczał, chociaż spoglądał 
wojowniczo na 
żołnierza, dopóki ten się nie odwrócił. Cleander pociągnął nosem.
– Mówiłem – rzekł cicho. – Armia bezużytecznych oszustów, przechwalających się 
opowieściami o wyimaginowanych bitwach.
Eutychus potrząsną głową z rozbawieniem.
– Ależ z ciebie narwany niedorostek.
– Nie nazywaj mnie tak.
– Jak, narwanym?
– Nie. Tym drugim. Mam już siedemnaście lat i nie podoba mi się to.
– Że masz siedemnaście lat?
– Nie! To określenie. Przestań, Eutychu. Nie jesteś znów tak dużo starszy.
– Nie, ale ja nie paraduję jak chłopiec mający pierwszą erekcję. Jak nie 
będziesz uważał, to 
ktoś ci go pewnego dnia obetnie.
Dorus skrzywił się.
– Eutychu.
Nagle przy ich loży pojawiła się jakaś postać. Podnieśli wzrok na służebnego. 
Trzymał 
puchar wina.
– Pozdrowienia od tego oficera przy spina – powiedział, nerwowo oblizując usta. 
– Zaprasza 
cię do wzniesienia razem z nim toastu na chwałę najwyższego stratega Leontesa.
– Nie przyjmuję wina obłożonego warunkami – najeżył się Cleander. – Jak zechce 
mi się pić, 
sam je sobie mogę kupić.
Żołnierz nie odwracał się. Służebny wyglądał na bardzo zmartwionego.
– On mi polecił powiedzieć, że jeśli nie napijesz się jego wina i nie wzniesiesz 
jego toastu, 
będzie niepocieszony i wyrazi to, wieszając... najgłośniejszego z was za tunikę 
na haku przy 
drzwiach frontowych. – Przerwał na chwilę. – Nie chcemy tu kłopotów.
– Pieprzyć go! – powiedział głośno Cleander.
Żołnierz odwrócił się dopiero po chwili.
Tym razem odwrócili się też dwaj postawni mężczyźni po obu jego stronach. Jeden 
był 
rudowłosy i brodaty, nieokreślonego pochodzenia, a drugi przybył chyba z 
północy; 
prawdopodobnie był barbarzyńcą, chociaż włosy miał przystrzyżone krótko. Zgiełk 
nie cichł ani 
na chwilę. Posługacz przeniósł wzrok z loży na trzech mężczyzn przy spina i 
zrobił uspokajający 
gest.
– Chłopcy mnie nie pieprzą – rzekł poważnie żołnierz. Na te słowa odwrócił się 
jeden 
z klientów, stojący dalej przy ladzie. – Chłopcy, którzy mają włosy jak 
barbarzyńcy, z którymi 
nigdy się nie mierzyli, i ubierają się jak Bassanidzi, których nigdy nie 
widzieli, robią to, co każe 
im żołnierz będący na służbie. – Powoli podszedł do loży. Wciąż miał miły wyraz 
twarzy. – 
Układasz włosy jak Vrachowie. Gdyby dzisiaj na twojej północnej i zachodniej 
granicy nie stała 
armia Leontesa, to jakiś vrachijski włócznik już dawno mógłby pokonać mury i 
wsadzić ci 
w zadek swoją włócznię. A wiesz, co oni lubią robić z chłopcami schwytanymi 
podczas bitwy? 
Mam ci powiedzieć?
Eutychus uniósł rękę i uśmiechnął się blado.
– Może nie w dzień świąteczny. Jestem pewien, że to nic przyjemnego. Czy 
naprawdę chcesz 
zacząć kłótnię o Perteniusza z Eubulus? Znasz go?
– Nie, ale mam do ciebie żal o obrazę mojego stratega. Dałem ci wybór. To dobre 
wino. 
Wypij za Leontesa, a ja się przyłączę. Potem uczcimy toastami niektórych dawnych 
woźniców 
Zielonych i jeden z was wyjaśni mi, w jaki sposób pieprzeni Błękitni odebrali 
nam Skorcjusza.
Eutychus wyszczerzył zęby w uśmiechu.
– Jesteś, ośmielę się założyć, zwolennikiem wspaniałych i wyniesionych 
Zielonych?
– Całe moje marne życie.
Żołnierz odpowiedział krzywym uśmiechem.
Eutychus roześmiał się i zrobił mu miejsce obok siebie. Rozlał przyniesione 
wino. Wypili 
zdrowie Leontesa; tak naprawdę żaden z nich nie miał nic przeciwko niemu. Trudno 
było, nawet 
Cleandrowi, szczerze gardzić takim człowiekiem, chociaż rzucił jakąś uwagę o 
tym, że poznać 
pana po jego sekretarzu.
Szybko rozprawili się z pucharem żołnierza i z dwoma następnymi, pijąc zdrowie 
długiego 
szeregu woźniców Zielonych. Żołnierz zdawał się mieć rozległą wiedzę o woźnicach 
Zielonych 
z miast w całym cesarstwie za rządów ostatnich trzech cesarzy. Pięciu 
młodzieńców nigdy nie 
słyszało o większości z nich. Dwaj przyjaciele żołnierza obserwowali go, 
opierając się o kontuar 
otaczający spina i od czasu do czasu przyłączając się do toastów. Jeden z nich 
lekko się 
uśmiechał, drugi zachowywał kamienną twarz.
A potem właściciel gospody „Spina” kazał dąć w rogi, naśladując w ten sposób 
sygnał do 
rozpoczęcia parady w hipodromie. Wszyscy zaczęli uiszczać należność i wylęgać 
hałaśliwie na 
wietrzny i słoneczny jesienny dzień, dołączając do tłumów wylewających się z 
innych gospód 
i łaźni. Forum zapełniło się ludźmi zdążającymi na popołudniowe wyścigi.
Pierwszy bieg po południowej przerwie był głównym wyścigiem dnia i nikt nie 
chciał się 
spóźnić.
– Startują w nim wszystkie cztery kolory – wyjaśniał Carullus po drodze. – Osiem 
kwadryg, 
po dwie każdego koloru, duża pula. Jedyna pula, która jej dorównuje, to ostatnia 
w dniu, kiedy 
Czerwoni i Biali nie biorą udziału w wyścigu, a po czterech woźniców Zielonych i 
Błękitnych 
prowadzi bigi – wozy dwukonne. To czystszy wyścig, a ten jest bardziej 
szaleńczy. 
Najprawdopodobniej na torze pojawi się krew. – Uśmiechnął się. – Może ktoś 
przejedzie tego 
ciemnoskórego sukinsyna, Skorcjusza.
– Chciałbyś tego? – zapytał Crispin.
Carullus zastanawiał się przez chwilę.
– Nie – odparł w końcu. – Oglądanie go sprawia mi zbyt wielką przyjemność. 
Chociaż 
jestem pewien, że co roku wydaje fortunę na ochronę przed urokami i tabliczkami 
z klątwami. 
Jest przecież wielu Zielonych, którzy za jego przejście do Błękitnych z radością 
patrzyliby, jak 
jest wleczony i tratowany przez konie.
– Tych pięciu, z którymi piliśmy?
– W każdym razie jeden z nich. Ten hałaśliwy.
Piątka młodzieńców wyprzedziła ich, zmierzając przez Forum Hipodromu ku wejściom 
dla 
patrycjuszy i zarezerwowanym miejscom.
– Kim była ta kobieta, o której tak rozprawiał?
– Tancerką. Zawsze chodzi o tancerkę. Najnowsza ulubienica Zielonych. Chyba 
nazywa się 
Shirin. Zdaje się, że jest na co popatrzeć. Jak zwykle. Młodzi arystokraci 
zawsze rozpychają się 
łokciami, by wejść do łóżka tancerki albo aktorki dnia. To długa tradycja. 
Przecież cesarz taką 
jedną poślubił.
– Shirin? – Crispin był rozbawiony. W bagażu miał oderwany kawałek pergaminu 
z zapisanym tym imieniem.
– Tak, a bo co?
– To ciekawe. Jeśli to ta sama osoba, to mam ją odwiedzić. Dostarczyć wiadomość 
od ojca.
Zoticus najpierw mówił, że jest prostytutką. Carullus był zdumiony.
– Na ogień Dżada, Rhodianinie, kryjesz w sobie same niespodzianki. Nie mów tego 
moim 
nowym znajomym. Jeśli ten najmłodszy usłyszy, że masz do niej dostęp, mógłby cię 
dźgnąć 
nożem – albo kogoś do tego wynająć.
– Albo zostać moim dozgonnym przyjacielem, jeżeli mu zaproponuję, by złożył 
wizytę ze 
mną.
Carullus roześmiał się.
– Bogaty chłopak. Użyteczny przyjaciel.
Wymienili ironiczne spojrzenia.
Vargos, idąc z drugiej strony Crispina, słuchał uważnie i nic nie mówił. Kasja 
została 
w zajeździe, w którym zeszłego wieczoru wynajęli pokój. Zachęcali ją, by poszła 
z nimi – pod 
rządami Waleriusza i Alixany kobiety miały wstęp do hipodromu – ale od chwil 
wkroczenia 
w kipiący chaos Miasta dziewczyna była bardzo zaniepokojona. Vargos też nie był 
zachwycony, 
ale wiedział już, co to jest miasto, i miał jakiś punkt odniesienia do swoich 
oczekiwań.
Sarancjum przerastało wszelkie oczekiwania, ale zostali o tym ostrzeżeni.
Długa droga od murów strzegących miasta od strony lądu do zajazdu położonego w 
pobliżu 
hipodromu wyraźnie zdenerwowała Kasję. Było święto; hałas i tłumy na ulicach 
oszałamiały. 
Minęli na wpół nagiego ascetę z rozwianą na wietrze długą siwą brodą, tkwiącego 
niepewnie na 
czubku ściętego obelisku tryumfalnego. Wygłaszał kazanie o niegodziwościach 
Miasta grupce 
jego mieszkańców. Ktoś powiedział, że siedzi już tam od trzech lat. Dodał, że 
lepiej nie stawać 
pod wiatr.
Na obrzeżach tej samej grupy kręciło się kilka prostytutek. Carullus przyglądał 
się jednej 
z nich, po czym wybuchnął śmiechem, kiedy uśmiechnęła się do niego i powoli 
odeszła, kołysząc 
biodrami. Pokazał palcem: jej sandały zostawiały w pyle wyraźne odciski, 
głoszące: „Chodź za 
mną”.
Crispin zapamiętał, że Kasja się wtedy nie roześmiała.
Wolała tego dnia zostać w zajeździe, niż od razu stawić czoła ulicom.
– Naprawdę wdałbyś się wtedy z nimi w bójkę? – zapytał Vargos Carullusa. To były 
jego 
pierwsze słowa tego popołudnia.
Trybun zerknął na niego.
– Oczywiście. Leontes został spotwarzony w zasięgu mojego słuchu przez 
zniewieściałego 
snoba z Miasta, który nie może sobie jeszcze wyhodować porządnych wąsów.
– Jeżeli taka ma tu być twoja postawa, będziesz się dużo bił – stwierdził 
Crispin. – 
Podejrzewam, że Sarantyńczycy nie kryją się ze swoim zdaniem.
Carullus parsknął.
– Ty mnie pouczasz o Mieście, Rhodianinie?
– Ile razy tu byłeś? Carullus zrobił smutną minę.
– W gruncie rzeczy tylko dwa razy, ale...
– Zatem podejrzewam, że o miejskim życiu wiem nieco więcej od ciebie, żołnierzu. 
Varena 
to nie Sarancjum, a Rhodias nie jest tym, czym było dawniej, ale wiem na pewno, 
że jeśli 
będziesz się zżymał na każdą zasłyszaną opinię, tak jak robiłbyś to w swoich 
koszarach, to długo 
nie pożyjesz.
Carullus zmarszczył brwi.
– Atakował stratega. Mojego dowódcę. Walczyłem pod Leontesem z Bassanidami aż za 
Eubulusem. W imię boga, ja wiem, jaki on jest. Ta pluskwa z pieniędzmi swego 
ojca i głupią 
wschodnią szatą nie powinna nawet wymawiać jego imienia. Zastanawiam się, gdzie 
był ten 
chłopak dwa lata temu, kiedy Leontes stłumił Zamieszki Zwycięstwa? To była 
odwaga, na krew 
Dżada! Tak, biłbym się z nimi. To była... sprawa honoru.
Crispin uniósł brew.
– Sprawa honoru – powtórzył. – Zaiste. A zatem powinieneś mieć nieco mniej 
trudności ze 
zrozumieniem tego, co zrobiłem wczoraj przy murach, kiedy je przekraczaliśmy.
Carullus parsknął.
– To wcale nie to samo. Za podanie imienia innego niż to, które figuruje na 
twoim 
zezwoleniu, groziło ci rozcięcie nozdrza. Posługiwanie się tymi dokumentami było 
przestępstwem. W imię Dżada, Martinianie...
– Crispinie – poprawił Crispin.
Drogę przecięła im grupka podnieconych, nie całkiem trzeźwych Błękitnych, 
zmierzających 
do swojej bramy. Potrącili Vargosa, ale ten utrzymał równowagę.
– Postanowiłem wejść do Sarancjum jako Caius Crispus, pod imieniem, które dali 
mi moi 
rodzice, a nie jakimś fałszywym. – Crispin spojrzał na irybuna. – To sprawa 
honoru.
Carullus energicznie potrząsnął głową.
– Jedynym, powtarzam, jedynym powodem, dla którego strażnik nie przyjrzał się 
uważnie 
twoim papierom i nie zatrzymał cię, kiedy imiona okazały się różne, było to, że 
jechałeś ze mną.
– Wiem – odparł Crispin, uśmiechając się szeroko. – Na to Uczyłem. Vargos nie 
mógł 
powstrzymać rozbawienia i parsknął śmiechem. Carullus spojrzał groźnie.
– Zamierzasz może przy Spiżowych Wrotach podać swoje własne imię? A w Pałacu 
Attenińskim? Czy mam cię najpierw przedstawić jakiemuś notariuszowi, z którym 
załatwisz 
sprawę rozporządzenia swoim ziemskim dobytkiem?
Tak się składało, że na skraju Forum Hipodromu było widać słynne wrota kompleksu 
cesarskiego, a za nimi kopuły i mury cesarskich pałaców. Na północ od forum i 
niedaleko od 
niego rusztowania, błoto i warsztaty murarzy otaczały plac budowy ogromnego 
nowego 
sanktuarium Świętej Mądrości Dżada. Crispin – czy też Martinian – został 
wezwany, by mieć 
w tym swój udział.
– Jeszcze nie podjąłem decyzji – rzekł Crispin.
To prawda. Nie podjął jej. Oświadczenie na posterunku celnym przy bramie w 
murach 
miasta było zupełnie spontaniczne. Kiedy po raz pierwszy od wyruszenia z domu 
głośno 
wypowiadał własne imię, uświadomił sobie, iż towarzystwo – właściwie straż – pół 
tuzina 
żołnierzy prawdopodobnie będzie oznaczało, że przepracowany w święto strażnik 
nie będzie 
oglądał jego dokumentów, i tak też się stało. Było do przewidzenia, że gdy tylko 
znajdą się poza 
zasięgiem słuchu strażnika, Carullus będzie zadawał złośliwe, obsceniczne 
pytania.
Crispin odłożył wyjaśnienia do czasu, kiedy wynajęli pokoje w znanym Carullusowi 
zajeździe niedaleko hipodromu i nowego wielkiego sanktuarium. Żołnierze 
Czwartego 
Sauradyjskiego zostali odesłani do koszar, a jeden z nich zaniósł do kompleksu 
cesarskiego 
wiadomość, że do Sarancjum przybył oczekiwany rhodiański mozaicysta.
W zajeździe, przy gotowanej rybie, a potem miękkim serze z figami i melonem, 
Crispin 
wyjaśnił dwóm mężczyznom i kobiecie, jak to się stało, że podróżował z cesarskim 
zezwoleniem 
należącym do kogoś innego. Albo raczej wyjaśnił oczywiste aspekty owego 
zagadnienia. Reszta, 
związana ze zmarłymi i z pewną barbarzyńską królową, należała do niego.
Carullus, osłupiały i milczący, co rzadko mu się zdarzało, jadł i słuchał bez 
przerywania. 
Kiedy Crispin skończył, powiedział:
– Lubię się zakładać i nie boję się marnych szans, ale nie postawiłbym jednego 
miedziaka na 
to, że przeżyjesz choćby dzień w kompleksie cesarskim jako Caius Crispus, kiedy 
w imieniu 
cesarza został zaproszony ktoś imieniem Martinian. Na tym dworze nie lubi się... 
niespodzianek. 
Zastanów się nad tym.
Crispin obiecał, że to zrobi. Przyszło mu to z łatwością. Od wyruszenia z Vareny 
rozmyślał 
o tym, nie znajdując żadnej odpowiedzi.
Przecinali teraz Forum Hipodromu, mając za sobą sanktuarium, a po prawej stronie 
kompleks cesarski. Jakiś krępy łysiejący mężczyzna wykrzykiwał zza składanego, 
pośpiesznie 
rozstawionego kontuaru imiona i liczby. Carullus zatrzymał się przed nim.
– Pozycje w pierwszym wyścigu? – zażądał.
– Wszystkie?
– Oczywiście, że nie. Crescensa i Skorcjusza. Naganiacz wyszczerzył w uśmiechu 
czarne, 
nierówne zęby.
– Ciekawe mamy czasy. Szósta i ósma, Skorcjusz jest na zewnątrz.
– Nie wygra z ósmej. Ile oferujesz na Crescensa z Zielonych?
– Uczciwemu oficerowi? Trzy do dwóch.
– Idź kopulować ze swoją babką. Dwa do jednego.
– Za dwa do jednego robię to, w jej grobie, ale niech ci będzie. Za to wezmę 
przynajmniej 
srebrnego solida. Nie przyjmę takiego zakładu za pieniądze na piwo.
– Solida? Jestem żołnierzem, a nie chciwym naganiaczem.
– A ja prowadzę kantor, a nie wojskową aptekę. Masz srebro, to je postaw. 
Inaczej nie 
zajmuj miejsca innym.
Carullus przygryzł dolną wargę. To było dużo pieniędzy.
Sięgnął do sakiewki, wyjął z niej, zdaniem Crispina, jedyny kawałek srebra i 
podał nad 
prowizoryczną ladą naganiaczowi. Otrzymał zieloną karteczkę z imieniem Crescensa 
widniejącym nad imieniem naganiacza. Ponadto na odwrocie mężczyzna pracowicie 
wypisał 
numer wyścigu, wysokość stawki oraz szanse.
Szli dalej, niesieni ludzką falą. Carullus zbliżał się do ogromnych bram 
hipodromu 
w milczeniu, ale kiedy znaleźli się za nimi, jakby odżył. Mocno ściskał 
karteczkę od naganiacza.
– Jest na ósmej pozycji, ostatniej na zewnątrz. Stamtąd nie wygra.
– Czy szóste miejsce jest o tyle lepsze? – zapytał Crispin, może nieco 
niemądrze.
– Ha! Jeden ranek na wyścigach i ten arogancki Rhodianin z fałszywym imieniem 
sądzi, że 
zna hipodrom! Zamilcz, zasyfiony rzemieślniku, i uważaj, jak Vargos. Może się 
nawet czegoś 
nauczysz! Jak będziecie się dobrze zachowywać, to jeszcze przed końcem wyścigów 
kupię wam 
za moją wygraną sarnicyjskie czerwone.
Bonosus bardzo lubił oglądać rydwany.
Obecność w hipodromie, reprezentowanie senatu w cesarskiej kathisma stanowiło 
część jego 
obowiązków, która sprawiała mu niekłamaną przyjemność. Osiem porannych wyścigów 
stanowiło wspaniałą rozrywkę: zaszczyty dokładnie rozdzielone między Błękitnych 
i Zielonych, 
po dwie wygrane dla nowego bohatera Zielonych, Crescensa, i dla naprawdę 
wspaniałego 
Skorcjusza. Ekscytująca niespodzianka miała miejsce w piątym wyścigu, kiedy 
przedsiębiorczy 
woźnica ścigający się dla Białych wśliznął się po wewnętrznej przed drugi rydwan 
Zielonych 
i wygrał wyścig, którego nie miał prawa wygrać. Stronnicy Błękitnych 
potraktowali zwycięstwo 
swego młodszego koloru jak oszałamiające zwycięstwo wojskowe. Ich rytmiczne, 
zgrane 
szyderstwa pod adresem upokorzonych Zielonych i Czerwonych wywołały trochę bójek 
na 
pięści, które musieli opanować ludzie prefekta hipodromu, rozdzielając 
stronnictwa. Bonosus 
pomyślał sobie, że zarumieniona, rozradowana twarz młodego woźnicy Białych, 
wyraźnie 
widoczna spod jego jasnych włosów podczas rundy honorowej, jest bardzo 
atrakcyjna. 
Dowiedział się, że młodzieniec nazywa się Witticus i pochodzi z Karchu. 
Zapamiętał to, 
pochylając się do przodu, by wraz z innymi osobistościami obecnymi w kathisma 
uprzejmie go 
oklaskiwać.
Takie właśnie wydarzenia dodawały hipodromowi dramatyzmu, niezależnie od tego, 
czy 
było to zaskakujące zwycięstwo, czy wyniesienie woźnicy ze złamanym karkiem – 
kolejnej 
ofiary mrocznej postaci nazywanej Dziewiątym Woźnicą. Pogrążając się w dramacie 
rydwanów, 
ludzie zapominali o głodzie, podatkach, starości, niewdzięcznych dzieciach, 
wzgardzonej 
miłości.
Bonosus wiedział, że cesarz myśli inaczej. Waleriusz najchętniej zupełnie by 
unikał 
wyścigów, wysyłając do kathisma w swoim zastępstwie strumień dworskich 
dygnitarzy 
i ambasadorów odwiedzających akurat miasto. Cesarz, zwykle tak niewzruszony, 
zżymał się, że 
jest zbyt zajęty, by spędzać cały dzień pracy na oglądaniu biegających w kółko 
koni. Po dniu 
spędzonym z rydwanami zwykle wcale nie kładł się do łóżka, by nadrobić stracony 
czas.
Pracowitość Waleriusza była dobrze znana od czasów panowania jego wuja. I wtedy, 
i teraz 
doprowadzał sekretarzy i cywilnych urzędników do rozstroju nerwowego z 
przerażenia oraz 
stanu lunatycznej histerii. Nazywano go Cesarzem Nocy i opowiadano, jak to w 
samym środku 
nocy przemierza sale tego czy innego pałacu, dyktując listy potykającemu się 
sekretarzowi, 
a obok niego idzie niewolnik albo strażnik z lampą rzucającą na ściany i sufity 
wysokie, skaczące 
cienie. Niektórzy powiadali, że w takich godzinach można dostrzec dziwne światła 
albo zjawy 
przemykające się wśród cieni, ale Bonosus tak naprawdę w to nie wierzył.
Rozsiadł się wygodnie na miękkim siedzisku w trzecim rzędzie kathisma i 
wyciągnął rękę po 
kielich wina, czekając na rozpoczęcie popołudniowego programu. W tej samej 
chwili usłyszał za 
sobą charakterystyczne stukanie i bardzo szybko wstał. Starannie zaryglowane 
drzwi z tylu Loży 
Cesarskiej zostały otwarte przez pilnujących je excubitores i w loży pojawił się 
Waleriusz, 
Alixana, przełożony urzędów, Leontes i jego wysoka nowa żona oraz tuzin innych 
dworaków. 
Bonosus opadł na kolana obok innych wcześniej przybyłych i wykonał potrójny 
skłon.
Waleriusz, wyraźnie w złym nastroju, minął ich szybko i stanął obok swego 
wyniesionego 
tronu, na widoku tłumu. Nie pojawił się rano, ale nie odważył się nie być cały 
dzień. Nie tego 
dnia. Nie pod koniec święta, podczas ostatniego wyścigu roku, a szczególnie 
mając w pamięci to, 
co się tu stało zaledwie przed dwoma laty. Powinien być tu widziany.
Na pewien sposób było to przewrotne, ale wszechpotężni, bogom podobni cesarze 
Sarancjum 
byli niewolnikami hipodromowej tradycji i drzemiącej w niej nieomal mitycznej 
siły. Cesarz był 
ukochanym sługą i śmiertelnym regentem świętego Dżada. Bóg powoził swym ognistym 
rydwanem po niebie w dzień, a potem zjeżdżał w ciemność pod światem, by co noc 
toczyć tam 
bitwę. Woźnice w hipodromie walczyli ze sobą, oddając w ten sposób cześć chwale 
boga i jego 
wojnom.
Związek cesarza Sarancjum z ludźmi powożącymi poniżej na piasku kwadrygami i 
bigami 
mozaicyści, poeci, a nawet duchowni sławili od setek lat – chociaż duchowni 
grzmieli też 
przeciwko namiętności ludu do woźniców oraz wynikającej z tego nieobecności w 
kaplicach. To, 
pomyślał kwaśno Bonosus, stanowiło problem – w ten czy inny sposób – o wiele 
dłużej niż 
kilkaset lat, jeszcze przedtem, jak w Rhodias pojawiła się wiara w Dżada.
Lecz ten niejasny związek między tronem i rydwanami tkwił głęboko w 
sarantyńskiej duszy 
i choćby Waleriusz bardzo żałował czasu skradzionego robocie papierkowej i 
planowaniu, jego 
obecność w hipodromie wykraczała poza dyplomację i wchodziła w rejony tego, co 
święte. 
Mozaika na dachu kathisma przedstawiała Założyciela Saraniosa w czterokonnym 
rydwanie 
z wieńcem zwycięzcy, a nie koroną na głowie. Waleriusz znał przesłanie zawarte w 
tym 
wizerunku. Mógł narzekać, ale pojawił się tutaj, wśród swego ludu, by patrzeć, 
jak rydwany 
ścigają się w imieniu boga.
Mandator – cesarski herold – stojący z prawej strony loży, uniósł swą urzędową 
laskę. 
Z osiemdziesięciu tysięcy gardeł natychmiast wyrwał się ogłuszający ryk. Wszyscy 
obserwowali 
kathisma, czekając na tę chwilę.
– Waleriusz! – zawołali Zieloni, Błękitni i wszyscy zgromadzeni: mężczyźni, 
kobiety, 
arystokraci, rzemieślnicy, robotnicy, terminatorzy, sklepikarze, a nawet 
niewolnicy, którzy 
z okazji Dykanii dostali wolne. Ogromnie zmienny lud Sarancjum uznał w ciągu 
minionych 
dwóch lat, że znów kocha swego cesarza. Zły Lysippus odszedł, złocisty Leontes 
wygrał wojnę 
i zdobył ziemie aż do pustyń Madżritu daleko na południu i zachodzie, odnawiając 
wspomnienia 
o wspaniałości Rhodias. – Niech żyje po trzykroć wyniesiony! Niech żyje nasz po 
trzykroć 
wspaniały cesarz! Niech żyje cesarzowa Alixana!
I słusznie ją pozdrawiają, pomyślał Bonosus. Była jedną z nich tak, jak nikt 
inny tu 
w kathisma. Żywy symbol tego, jak wysoko można zajść, nawet z zaszczurzonej nory 
w trzewiach hipodromu.
Waleriusz II z Sarancjum pozdrowił swych wiwatujących obywateli szerokim gestem 
wszechogarniającej łaskawości i dał znak, by podano cesarzowej chusteczkę, którą 
ta upuści, 
dając zezwolenie na rozpoczęcie parady i popołudniowych wyścigów. Jeden z 
sekretarzy już 
kucał, ukryty przed wzrokiem tłumu za barierką loży, przygotowując się do pracy. 
Cesarz będzie 
dyktował nawet podczas wyścigów. Waleriusz mógł się dostosować do wymogów dnia i 
pojawić 
się przed swoim ludem, zjednoczony z nim tu, w hipodromie, poprzez sport i 
odwagę – 
demonstrowaną przez naśladowców Dżada pędzącego w swoim boskim rydwanie – ale 
z pewnością nie zamierzał zmarnować całego popołudnia.
Bonosus zobaczył, że cesarzowa przyjęła jaśniejący bielą kawałek jedwabiu. 
Alixana była 
wspaniała. Zawsze taka była. Nikt nie nosił – nikomu nie wolno było nosić – 
biżuterii we 
włosach i na sobie tak jak ona. Jej perfumy były wyjątkowe, bardzo 
charakterystyczne. Żadna 
kobieta nawet nie marzyła, by je skopiować, i tylko jednej pozwolono używać tego 
zapachu; był 
to wiosenny podarunek Alixany, o którym głośno mówiono.
Cesarzowa uniosła szczupłą rękę. Na widok tego szybkiego, teatralnego ruchu 
Bonosus nagle 
przypomniał sobie, że przed piętnastu laty widział tę rękę uniesioną w takim 
samym geście 
podczas tańca, prawie zupełnie nago, na scenie.
„Szaty cesarstwa pasują na całun, panie mój. Czyż nie tak?” Wyrzekła te słowa 
przed dwoma 
laty w Pałacu Attenińskim. Główna rola na zupełnie innej scenie.
Starzeję się, pomyślał Plautus Bonosus. Pomasował sobie skronie. Przeszłość 
wciąż 
wkraczała w teraźniejszość: wszystko, co widział, zdawało się poprzekładane 
obrazami rzeczy 
widzianych wcześniej. Zbyt wiele splątanych wspomnień. Umrze któregoś jutra, 
które już na to 
czyha, i wszystko stanie się dniem wczorajszym – w łagodnym Świetle boga, jeśli 
Dżad okaże się 
miłosierny.
Obciążona chusteczka opadła na piasek, trzepocząc rogami jak postrzelony ptak. 
Kiedy 
powiał silniejszy wiatr, sfrunęła nieco na prawo. Bonosus wiedział, że wezmą się 
stąd wróżby – 
zajadle współzawodniczące ze sobą interpretacje chiromantów. Zobaczył, że 
otwierają się wrota 
na przeciwległym krańcu hipodromu, usłyszał rogi, wysoki, przenikliwy dźwięk 
fletów, a potem 
cymbały i wojskowe bębny: to tancerze i inni artyści poprzedzali rydwany. Jeden 
z mężczyzn 
zręcznie żonglował płonącymi pałeczkami, podskakując i tańcząc na piasku. 
Bonosus pamiętał 
płomienie.
– Ilu trzeba twoich ludzi – zapytał Waleriusz przed dwoma laty w sztywnej ciszy, 
jaka 
zapadła po słowach cesarzowej – by wedrzeć się do hipodromu przez kathisma! Czy 
to będzie 
możliwe?
Utkwił czujne, szare oczy w Leontesie. Jego ręka wciąż spoczywała swobodnie na 
oparciu 
tronu. Oczywiście z kompleksu cesarskiego prowadził do hipodromu nadziemny, 
kryty korytarz, 
kończący się z tyłu cesarskiej loży.
W tej chwili wszyscy wstrzymali oddech. Bonosus zobaczył, że urzędnik podatkowy 
Lysippus po raz pierwszy patrzy na cesarza.
Leontes uśmiechnął się, sięgając ręką do rękojeści miecza.
– Żeby pojmać Symeonisa?
– Tak. Jest najważniejszym symbolem. Schwytaj go tam i zmuś do poddania się 
tobie. – 
Cesarz przerwał na chwilę. – Przypuszczam, że trzeba będzie kilka osób zabić.
Leontes skinął głową.
– Mamy zejść na dół, w tłum? – Po chwili namysłu poprawił się: – Nie, najpierw 
strzały, nie 
będą mogli przed nimi uciec. Nie mają zbroi ani broni. Żadnego sposobu, by 
dostać się do nas na 
górę. Powstanie chaos. Paniczna ucieczka do wyjść. – Znów skinął głową. – To się 
może udać, 
panie mój. Zależy od inteligencji tych w kathisma, od tego, czy odpowiednio ją 
zabarykadowali. 
Auxiliusie, jeśli uda mi się tam wtargnąć z trzydziestoma ludźmi i spowodować 
zamęt, będziesz 
się mógł przebić z excubitores stąd do dwóch bram hipodromu i wejść do środka na 
spotkanie 
tłumu rzucającego się do wyjść?
– Tak albo zginę, próbując tego dokonać – odparł ciemnobrody Auxilius o twardym, 
energicznym spojrzeniu. – Pozdrowię cię z piasków hipodromu. To są niewolnicy, 
pospólstwo. 
I buntownicy przeciwko pomazańcowi Dżada.
Pomazaniec Dżada podszedł do cesarzowej spoglądającej przez okno na płomienie. 
Lysippus 
ciężko oddychał na pobliskiej ławie.
– A zatem taki jest rozkaz – rzekł cicho cesarz. – Wykonacie go tuż przed 
zachodem słońca. 
Polegamy na was obu. Składamy nasze życie i tron w wasze ręce. Tymczasem – tu 
Waleriusz 
zwrócił się do kanclerza i przełożonego urzędów – każcie ogłosić od Spiżowych 
Wrót, że 
kwestor cesarskiego skarbu został pozbawiony swej pozycji za nadgorliwość i 
wygnany 
w niełasce na prowincję. Każemy też oznajmić to mandatorowi w hipodromie, jeśli 
będzie jakaś 
szansa, że zostanie usłyszany. Weź go ze sobą, Leontesie. Faustinie, niech twoi 
szpiedzy 
rozgłoszą to na ulicach. Gezjuszu, poinformuj patriarchę: Zakarios i wszyscy 
duchowni mają 
obwieścić to w sanktuariach teraz i ponownie wieczorem. Jeśli żołnierze wykonają 
swe zadanie, 
ludzie będą tam się chronić. Sprawa upadnie, jeśli duchowni nas nie poprą. 
Żadnego zabijania 
w kaplicach, Leontesie.
– Oczywiście, panie mój – odparł strateg. Jego pobożność była dobrze znana.
– Jesteśmy twoimi sługami. Będzie tak, jak mówisz, po trzykroć wspaniały panie – 
rzekł 
kanclerz Gezjusz, kłaniając się z wielkim wdziękiem, jak na tak wiekowego 
człowieka.
Bonosus zobaczył, że zebrani zaczynają się ruszać, reagować, podejmować 
działania. Czuł 
się sparaliżowany wagą właśnie podjętej decyzji. Waleriusz zamierzał walczyć o 
tron. Z garstką 
ludzi. Wiedział, że gdyby cesarz i cesarzowa przespacerowali się jesiennymi 
ogrodami nieco na 
zachód od tego pałacu, mogliby zejść do przygotowanego statku po kamiennych 
stopniach 
wykutych w skale i w tajemnicy przed wszystkimi wypłynąć na morze. Jeśli 
doniesienia są 
prawdziwe, to na ulicach znajduje się ponad sto pięćdziesiąt tysięcy ludzi. 
Leontes poprosił 
o trzydziestu łuczników. Auxilius będzie miał swoich excubitores. Może dwa 
tysiące żołnierzy. 
Nie więcej. Bonosus spojrzał na cesarzową; stała wyprostowana i nieruchoma jak 
posąg na tle 
okna. Podejrzewał, że taka pozycja nie była przypadkowa. Na pewno wie, jak 
wywrzeć 
największe wrażenie. „Szaty cesarstwa. Całun”.
Pamiętał, że cesarz spojrzał wtedy na swego korpulentnego, spoconego urzędnika 
podatkowego. O tym, co Lysippus zrobił z tymi dwoma duchownymi w jednym ze 
swoich 
podziemnych pomieszczeń, krążyły opowieści. Opowieści o tym, co w ogóle tam się 
działo, 
krążyły już od pewnego czasu. Paskudne opowieści. Bonosus pamiętał, że 
Calizjanin Lysippus 
był niegdyś dobrze zbudowanym mężczyzną o mocnych rysach, donośnym głosie i 
niezwykłych 
zielonych oczach. Miał jednak od dłuższego czasu ogromną władzę. Wszyscy 
wiedzieli, że jeśli 
chodzi o wykonywanie obowiązków, to nie można go było ściągnąć na złą drogę ani 
przekupić, 
ale wszyscy też wiedzieli, że schodzenie na złą drogę może się odbywać na różne 
sposoby...
Bonosus doskonale zdawał sobie sprawę, że jego własne nawyki mieszczą się w 
granicach 
tego, co jest do przyjęcia, ale to, co według plotek robił grubas – z chłopcami, 
przymuszanymi 
żonami, oszustami, niewolnikami – napawało go wstrętem. Poza tym reformy 
podatków Lysippa 
i gnębienie zamożniejszych klas kosztowały Bonosa w przeszłości spore sumy. Nie 
wiedział, co 
u tego człowieka oburza go bardziej. Natomiast wiedział, ponieważ kilka razy 
zwracano się do 
niego po cichu w tej sprawie, że w zamieszkach jest coś więcej niż ślepa 
wściekłość zwykłych 
ludzi. Wielu patrycjuszy z Sarancjum i z prowincji nie byłoby niezadowolonych z 
odejścia 
Waleriusza z Trakezji i wstąpienia na Złoty Tron jakiejś bardziej... uległej 
osoby.
Bonosus patrzył w milczeniu, jak cesarz mruczy coś do mężczyzny siedzącego na 
ławie. 
Lysippus szybko podniósł wzrok. Wyprostował się z wysiłkiem i poczerwieniał. 
Waleriusz 
uśmiechnął się zdawkowo i odszedł. Bonosus nigdy się nie dowiedział, jakie padły 
wówczas 
słowa. W sali powstał wtedy ruch, a od wrót dobiegały nie kończące się 
uderzenia.
Wezwany na to spotkanie wyłącznie z powodów formalnych – oficjalnie senat wciąż 
doradzał cesarzowi w imieniu ludu – Bonosus znalazł się, niepewny, zbędny i 
przestraszony, 
między delikatnie wykutym ze srebra drzewkiem i otwartym wschodnim oknem. 
Cesarzowa 
odwróciła głowę i zobaczyła go. Alixana uśmiechnęła się.
Siedząc teraz trzy rzędy za nią z twarzą płonącą na wspomnienie tamtej chwili, 
Plautus 
Bonosus przypomniał sobie, jak cesarzowa zapytała go poufnym tonem figlarnej, 
rozbawionej 
ciekawości, jakby dzielili loże na przyjęciu dla jakiegoś ambasadora:
– Powiedz mi coś, senatorze, zaspokój moją kobiecą ciekawość. Czy młodszy syn 
Regala 
Paresisa jest równie piękny bez ubrania, jak w pełnym odzieniu?
Tarasowi, czwartemu woźnicy Czerwonych, nie podobała się jego pozycja. Wcale mu 
się nie 
podobała. W gruncie rzeczy, chcąc być tak uczciwym, jak powinien być uczciwy 
człowiek 
względem siebie i swojego boga, musiał przyznać, że nie cierpi jej jak 
skorpionów w butach.
Póki pomocnicy przytrzymywali jego zdenerwowane konie za żelazną barierą, poty 
Taras 
przestał zwracać uwagę na wymowne spojrzenia woźnicy z prawej strony i 
sprawdził, czy lejce 
na plecach ma dobrze związane. Węzeł musiał być mocny. W gorączce wyścigu bardzo 
łatwo 
było wypuścić lejce z dłoni. Następnie Taras sprawdził nóż przy pasie. Dziewiąty 
Woźnica 
zawładnął wieloma zawodnikami tylko dlatego, że po przewróceniu rydwanu nie 
mogli odciąć 
się od lejców i byli wleczeni za końmi jak słomiane laleczki. Taras pomyślał, że 
zawsze grozi mu 
niebezpieczeństwo.
Przyszło mu do głowy, że odnosi się to szczególnie do niego w tym pierwszym 
wyścigu 
świątecznego popołudnia. Znajdował się na siódmej pozycji – niedobre miejsce, 
ale to nie 
powinno mieć znaczenia. Powoził dla Czerwonych. Nikt od niego nie wymagał, by 
wygrał 
ważny wyścig, w którym biorą udział pierwsi i drudzy woźnice Błękitnych i 
Zielonych.
Miał jednak – jak wszyscy woźnice Białych i Czerwonych – pewną rolę do odegrania 
w każdym wyścigu. Zadanie to ogromnie teraz komplikował Tarasowi niezaprzeczalny 
fakt, że 
zawodnicy na pozycji szóstej i ósmej bardzo liczyli na wygraną mimo znalezienia 
się na 
zewnątrz stawki, utrzymujący swój doświadczony zaprzęg w miejscu, uśmiechał się 
do niego. 
Gibki, ciemnoskóry Soriyyańczyk łatwo się uśmiechał – co podobno siało 
spustoszenie wśród 
kobiet w Mieście – i w tej chwili oglądał się na Tarasa z rozbawieniem.
Taras zmusił się do podniesienia wzroku. Nie może wyglądać na zastraszonego.
– Fatalna pozycja, co? – odezwał się łagodnie pierwszy woźnica Błękitnych. – Nie 
martw się 
za bardzo. Pod tą skorupą Crescens jest przemiłym gościem. Wie, że nie dasz rady 
mnie 
zablokować.
– A gówno jestem, gówno wiem! – warknął Crescens z drugiej strony. – Chcę wygrać 
ten 
wyścig, Skorcjuszu. Chcę mieć siedemdziesiąt pięć zwycięstw w roku i chcę, by to 
był ten rok. 
Barasie, albo jak się tam nazywasz, trzymaj go po zewnętrznej albo przyzwyczajaj 
się do smrodu 
końskiego gnoju we włosach.
Skorcjusz roześmiał się.
– Wszyscy jesteśmy do tego przyzwyczajeni, Crescensie.
Zaklaskał uspokajająco na swoje cztery konie.
Największy z nich, zaprzężony pierwszy z lewej majestatyczny gniadosz, nazywał 
się 
Servator i Taras marzył w głębi serca, by kiedyś choć raz w życiu stanąć w 
rydwanie za tym 
wspaniałym zwierzęciem. Wszyscy wiedzieli, że Skorcjusz jest znakomity, ale 
wiedzieli też, że 
znaczną część swego sukcesu – którego dowodziły dwa posągi w spina wystawione na 
jego 
cześć, zanim skończył trzydzieści lat – zawdzięcza Servatorowi. W zeszłym roku 
na dziedzińcu 
przed sala biesiadną Zielonych stał nawet spiżowy posąg tego konia. W zimie 
został przetopiony. 
Kiedy Zieloni stracili woźnicę, stracili też konia, ponieważ ostatni kontrakt 
Skorcjusza stanowił – 
wyjątkowo – że Servator należy do niego, a nie do stronnictwa.
W zimie przeszedł do Błękitnych, za kwotę i na warunkach, o których nikt nie 
wiedział nic 
pewnego, chociaż plotek było pełno. Muskularny, gburowaty Crescens przybył na 
północ ze 
słynącego z bijatyk hipodromu w Sarnicy, drugim mieście cesarstwa, gdzie był 
pierwszym 
woźnicą Zielonych, i uśmierzył nieco żal stronnictwa swoją surowością, odwagą i 
szorstką 
agresywnością – oraz wygrywaniem wyścigów. Siedemdziesiąt pięć zwycięstw 
stanowiłoby 
wspaniałe zamknięcie pierwszego sezonu nowego chorążego Zielonych.
Taras za wszelką cenę chciał dać do zrozumienia, że takim wspaniałym zamknięciem 
byłyby 
również siedemdziesiąt cztery zwycięstwa, ale nic nie powiedział.
Nie miał też na to czasu. Jego prawy lejcowy był niespokojny i Taras musiał się 
nim zająć. 
Powoził tym zaprzęgiem tylko raz, jeszcze w lecie. Starter uniósł trąbkę. 
Podbiegł pomocnik 
i pomógł Tarasowi utrzymać pozycję. Chłopak nie spojrzał na Crescensa, ale 
usłyszał, jak 
gwałtownik z Amorii woła:
– Skrzynka czerwonego z mojego domu, jeśli przez jedno okrążenie utrzymasz tego 
soriyyańskiego łajdaka na zewnętrznej. Karasie!
– On ma na imię Taras! – odkrzyknął ze śmiechem Skorcjusz z grupy 
znienawidzonych 
Błękitnych w chwili, gdy zabrzmiała trąbka i odskoczyły bariery. Szeroki tor 
leżał otwarty jak 
zasadzka albo marzenie o sławie.
– Obserwuj start!
Carullus chwycił Crispina za ramię, wrzeszcząc w ogłuszającym hałasie; 
trzydzieści dwa 
konie podeszły do barier i zabrzmiał pierwszy ostrzegawczy dźwięk trąbki. 
Crispin obserwował. 
Przez cały ranek sporo się z Vargosem nauczyli; byli zaskoczeni wiedzą Carullusa 
i zupełnie nie 
zdziwieni jego rozmownością. Zaczęli zdawać sobie sprawę, że start stanowi 
połowę wyścigu, 
szczególnie z najlepszymi woźnicami na torze, którzy podczas siedmiu okrążeń 
spina raczej nie 
popełnią żadnych błędów. Gdyby jeden z najlepszych Błękitnych czy Zielonych 
objął 
prowadzenie na pierwszym zakręcie, wyprzedzenie go na zatłoczonym torze 
wymagałoby 
szczęścia i wielkiego wysiłku.
Prawdziwie dramatyczna rozgrywka miała miejsce, kiedy – tak jak teraz – dwaj 
najlepsi 
woźnice znajdowali się tak daleko na zewnątrz, że mogli wygrać, jedynie 
nadjeżdżając z tyłu 
i przebijając się przez blokady i przeszkody stawiane przez pomniejsze kolory.
Crispin nie spuszczał wzroku z zewnętrznych zawodników. Uznał, że bardzo wysoki 
zakład 
Carullusa jest uzasadniony: Skorcjusz z Błękitnych miał fatalną pozycję, a obok 
siebie woźnicę 
Czerwonych, którego jedynym zadaniem – jak dowiedział się podczas porannych 
wyścigów – 
będzie jak najdłużej powstrzymywać ulubieńca Błękitnych przed przebiciem się na 
wewnętrzny 
tor. Jazda przez dłuższy czas obok siebie była brutalnie wyczerpująca dla koni. 
Crescens 
z Zielonych miał z lewej strony własnego partnera z tego samego stronnictwa – 
szczęśliwy zbieg 
okoliczności mimo jego zewnętrznej pozycji na starcie. Jeżeli Crispin w ogóle 
zrozumiał ten 
sport, to ten drugi woźnica Zielonych wystrzeli spomiędzy barier, a gdy tylko 
minie białą 
kredową linię oznaczającą początek spina oraz punkt, gdzie zaczyna się chaos 
manewrów, 
zacznie przeć na lewo, w kierunku wewnętrznych torów, pociągając za sobą 
Crescensa.
Crispin nie spodziewał się, że wyścigi aż tak go wciągną, ale serce mu teraz 
mocno biło, 
a rano często krzyczał. Osiemdziesiąt tysięcy wrzeszczących ludzi mogło 
człowieka do tego 
doprowadzić. Nigdy w życiu nie znajdował się w tak wielkiej ciżbie. Zaczął sobie 
uświadamiać, 
że tłumy mają własną władzę; porywają człowieka ze sobą.
A teraz zjawił się cesarz – nowy element w świątecznym ożywieniu panującym 
w hipodromie. Ta odległa postać odziana w purpurę przy zachodnim skraju trybun – 
tam, gdzie 
rydwany kładły się w pierwszy zakręt wokół spina – reprezentowała inny wymiar 
władzy. 
Mężczyźni stojący poniżej widzów w swoich kruchych rydwanach, z batami w rękach 
i lejcami 
owiniętymi wokół twardych, wytrenowanych ciał, stanowili jej trzeci wymiar. 
Crispin na chwilę 
podniósł wzrok. Słońce stało wysoko na bezchmurnym niebie: bóg w swoim rydwanie 
podążał 
wysoko nad Sarancjum. Władza panująca nad wszystkim powyżej, poniżej i dookoła.
Crispin na chwilę zamknął oczy, niemal oślepiony blaskiem, i właśnie wtedy, bez 
żadnego 
ostrzeżenia, niczym ciśnięta włócznia albo nagły promień światła, nawiedziła go 
wizja. Wyraźny, 
ogromny i niezapomniany obraz, całkowicie nieoczekiwany, jakby dar.
A także ciężar, jakim zawsze dla niego były takie obrazy: straszliwa odległość 
dzieląca 
sztukę zrodzoną w wyobraźni od tego, co można było wykonać w niedoskonałym 
świecie przy 
użyciu niedoskonałych narzędzi i w obliczu własnych, miażdżących ograniczeń.
Siedzący jednak na marmurowych ławach sarantyńskiego hipodromu i atakowany przez 
ryk 
tłumu, Caius Crispus z Vareny wiedział już z przerażającą pewnością, co chciałby 
zrobić na 
kopule tutejszego sanktuarium, gdyby otrzymał taką możliwość. Być może ją 
otrzyma. Prosili 
o mozaicystę. Poczuł nagłą suchość w gardle, więc przełknął ślinę. Czuł 
mrowienie w palcach. 
Otworzył oczy i spojrzał na swoje pobliźnione, podrapane dłonie.
Trąbka rozbrzmiała po raz wtóry. Crispin uniósł głowę w chwili, gdy 
błyskawicznie usunięto 
bariery i rydwany skoczyły do przodu jak grom wojny, spychając wewnętrzny obraz 
w zakątki 
umysłu, ale nie wymazując go.
– Dalej, przeklęty Czerwony! Dalej!!! – ryczał Carullus swym potężnym głosem z 
całych sił, 
a Crispin wiedział dlaczego. Skupił się na zewnętrznych rydwanach i zobaczył, że 
woźnica 
Czerwonych wystrzelił z linii nadzwyczaj szybko – wydawało mu się, że pierwszy z 
całej stawki. 
Crescens był niemal tak samo szybki, a jadący na piątym torze drugi woźnica 
Zielonych mocno 
chłostał swoje konie, szykując się do poprowadzenia swego mistrza do wewnątrz 
toru, gdy tylko 
przetną białą linię. Crispinowi wydawało się, że zajmujący ósmą pozycję 
Skorcjusz z Błękitnych 
został zaskoczony sygnałem trąbki; chyba był odwrócony do tyłu i coś mówił.
– Dalej! – ryczał Carullus. – Dalej! Nie żałuj bata! Zuch Czerwony!
Crispin zobaczył, że woźnica Czerwonych już zrównał się ze Skorcjuszem, choć 
zewnętrzny 
rydwan miał przewagę dzięki schodkowemu ustawieniu zawodników na starcie. 
Carullus 
powiedział to rano: wyniki połowy wyścigów były znane przed pierwszym zakrętem. 
Wyglądało 
na to, że i teraz tak będzie. Mając Czerwonego tuż obok siebie – a wystartował 
on z takim 
impetem, że nawet wysuwał się przed Skorcjusza – ulubieniec Błękitnych nie miał 
jak przedrzeć 
się do środka. Jego wspólnicy na wewnętrznych torach będą mieli wielkie 
trudności 
z utrzymaniem Crescensa na zewnątrz czy z zablokowaniem go, szczególnie że był 
tam drugi 
woźnica Zielonych, który na pewno postara się zrobić mu miejsce.
Pierwsze rydwany dotarły już do białej linii. Ręka woźnicy Czerwonych na siódmym 
torze, 
którą okładał swoje konie, stanowiła rozmazaną plamę ruchu; do linii dotarł 
pierwszy. Crispin 
wiedział, że bez znaczenia jest pozycja, na której ten zaprzęg skończy wyścig. 
Liczyło się tylko 
to, by jak najdłużej utrzymać Skorcjusza na zewnętrznym torze.
– Udało mu się! – zawył Carullus, ściskając lewe ramię Crispina w żelaznym 
chwycie.
Crispin zobaczył, jak dwa rydwany Zielonych przecinają linię i natychmiast 
zaczynają 
skręcać do środka – miały na to miejsce. Rydwan Białych na czwartym torze nie 
wystartował na 
tyle szybko, by temu przeszkodzić. Nawet gdyby woźnica Białych zaatakował 
prowadzącego 
Zielonego i obaj znaleźli się na piasku, zrobiłby w ten sposób jeszcze więcej 
miejsca 
Crescensowi. Było to wspaniale zrobione; widział to nawet Crispin.
Wtem zobaczył coś jeszcze.
Skorcjusz z Błękitnych, na najgorszej pozycji, najbardziej na zewnątrz, mając 
obok siebie 
woźnicę Czerwonych, który za wszelką cenę chciał go wyprzedzić, zmuszając konie 
do 
szaleńczego cwału, pozwolił mu to zrobić.
Wtedy woźnica Błękitnych wychylił się nagle mocno na lewo, poza platformę 
rydwanu, i po 
raz pierwszy użył bata – smagnął prawego lejcowego. Jednocześnie rosły gniadosz 
z lewej strony 
zaprzęgu, Servator, pociągnął mocno w lewo i rydwan Błękitnych niemal obrócił 
się w miejscu, 
podczas gdy Skorcjusz rzucił się z powrotem w prawo, by go zrównoważyć. Było 
prawie pewne, 
że rydwan się przewróci i nie pojedzie dalej, lecz czwórka koni przemknęła pod 
niewiarygodnie 
ostrym kątem w poprzek wolnego toru za wciąż przyśpieszającym woźnicą Czerwonych 
i znalazła się tuż za rydwanem Crescensa.
– Niech mu wygnije dusza! – wrzasnął Carullus, jakby skręcał go śmiertelny ból. 
– 
Niewiarygodne! Absolutnie niewiarygodne! To jakaś sztuczka! Specjalnie tak 
wystartował! 
Chciał to zrobić! – Potrząsnął obiema pięściami w powietrzu, jak człowiek 
znajdujący się 
w szponach wielkiej namiętności. – Och, Skorcjuszu, serce me, dlaczego nas 
opuściłeś?
Wszędzie wokół nich, nawet na trybunach widzów nie związanych z żadnym 
stronnictwem, 
mężczyźni i kobiety reagowali tak samo jak Carullus na ten zaskakujący i 
efektowny ostry skręt. 
Crispin i Vargos krzyczeli z nimi wszystkimi, jakby ich własne duchy znajdowały 
się w tym 
rydwanie powożonym przez woźnicę w niebieskiej tunice i skórzanych pasach. Konie 
wpadły 
z grzmotem kopyt w pierwszy zakręt pod lożą cesarską. Zawirował pył, hałas był 
nie do 
zniesienia. Skorcjusz był tuż za swoim rywalem; jego czwórka niemal dosięgała 
kopytami tyłu 
rydwanu Zielonych. Żaden ze sprzymierzeńców Crescensa nie mógł zablokować 
Skorcjusza, nie 
szkodząc przy tym woźnicy Zielonych albo nie najeżdżając na rydwan jego rywala z 
boku 
w sposób tak oczywisty, że zdyskwalifikowałoby to ich kolor.
Rydwany mknęły pod najdalszymi trybunami i Crispin wraz z innymi usiłował coś 
dojrzeć 
nad spina i zdobiącymi ją posągami. Drugi woźnica Błękitnych wykorzystał swoje 
miejsce 
wewnątrz stawki, by zdobyć i utrzymać prowadzenie; pierwszy wjechał w drugi 
zakręt, z trudem 
powstrzymując konie przed wypadnięciem na zewnętrzną stronę toru. O dziwo, tuż 
za nim 
znalazł się młody woźnica Czerwonych z siódmego toru. Nie wypełniwszy 
wyznaczonego 
zadania, zrobił jedyną rzecz, jaką mógł zrobić, i sam parł do wewnątrz, 
wykorzystując swój 
widowiskowy – i widowiskowo nieudany – start.
Pierwszy z siedmiu spiżowych pławikoników przechylił się i zanurkował do 
srebrnego 
zbiornika z wodą umieszczonego na jednym końcu spina. Żeton w kształcie jajka na 
przeciwległym jej końcu obrócił się o sto osiemdziesiąt stopni. Jedno okrążenie 
zakończone. 
Zostało jeszcze sześć.
Wydarzenia Zamieszek Zwycięstwa najobszerniej opisał Perteniusz z Eubulus. Był 
wojskowym sekretarzem Leontesa, zdeklarowanym pochlebcą i służalcem, lecz 
człowiekiem 
wykształconym, niezwykle bystrym i bardzo spostrzegawczym, a ponieważ Bonosus 
uczestniczył 
w wielu wydarzeniach opisanych przez eubulejczyka w jego kronice, mógł ręczyć za 
ich 
zasadniczą dokładność. Perteniusz był w gruncie rzeczy człowiekiem, który tak 
potrafił nie 
rzucać się w oczy, że zapominało się o jego obecności... co oznaczało, że 
słyszał i widział rzeczy, 
które mogły umknąć innym. Sprawiało mu to przyjemność, nad którą nie zawsze 
potrafił 
zapanować, i pozwalał czasami, by wymykała mu się jakaś informacja, jawnie 
spodziewając się 
jakichś zwierzeń w rewanżu. Bonosus go nie lubił.
Mimo wszystko Bonosus był skłonny dać wiarę jego wersji wydarzeń, które 
rozegrały się 
w hipodromie przed dwoma laty. W każdym razie potwierdzało ją wiele innych 
źródeł.
Prowokacyjne działania ludzi wprowadzonych do tłumu przez Faustina doprowadziły 
pod 
koniec owego dnia do pewnych niesnasek między Błękitnymi i Zielonymi. Niepewność 
źle 
wpływała na ich nerwy i przymierze między stronnictwami wydawało się chwilami 
niestabilne. 
Wszyscy wiedzieli, że cesarzowa popiera Błękitnych jako ich była tancerka. 
Zasianie wśród 
Zielonych zgromadzonych w hipodromie niepokoju i podejrzeń, że mogą stać się 
głównymi 
ofiarami jakiejkolwiek reakcji na wydarzenia minionych dwóch dni, nie było 
trudne. Strach mógł 
ludzi zbliżyć, ale i poróżnić. Leontes wraz z trzydziestoma łucznikami z gwardii 
cesarskiej 
przeszedł w milczeniu krytym korytarzem z kompleksu na zaplecze kathisma. Tam 
miał miejsce 
niejasny incydent z kilkoma strażnikami prefekta hipodromu, którzy pilnowali 
korytarza na 
rozkaz osób znajdujących się w loży i prawdopodobnie nie bardzo wiedzieli, komu 
są winni 
lojalność. W opisie Perteniusza strateg wygłosił w tym ciemnym korytarzu 
spokojną, lecz żarliwą 
mowę i przeciągnął ich z powrotem na stronę cesarza.
Bonosus nie miał wyraźnych powodów, by wątpić w tę wersję, choć elokwencja tej 
przytoczonej mowy wydawała się sprzeczna z potrzebą chwili.
Ludzie stratega – z których każdy oprócz miecza był też uzbrojony w łuk – wpadli 
następnie 
przez tylne drzwi kathisma, wspierani przez żołnierzy prefekta. Zobaczyli, że 
Symeonis siedzi na 
miejscu cesarza. To zostało potwierdzone: wszyscy obecni w hipodromie tam go 
widzieli. Potem 
miał utrzymywać, zresztą wiarygodnie, że nie miał wyboru.
Leontes osobiście zdarł z przerażonego senatora prowizoryczną koronę i purpurową 
szatę, po 
czym Symeonis padł na kolana i objął nogi najwyższego stratega. Pozwolono mu 
żyć; takie 
pokorne i bardzo publiczne złożenie hołdu stanowiło użyteczny symbol, jako że 
wszystko, co 
działo się w kathisma, było wyraźnie widać w całym hipodromie.
Żołnierze bezlitośnie szybko rozprawili się z tymi, którzy umieścili Symeonisa 
na miejscu 
cesarza. Większość z nich była znanymi agitatorami, choć nie wszyscy. Czterech 
czy pięciu ludzi 
znajdujących się w loży z Symeonisem to byli arystokraci, uważający, iż mają 
powód, by pozbyć 
się niezależnego cesarza i stać się władzą stojącą za tronem figuranta.
Ich porąbane ciała zostały natychmiast zrzucone na dół, na piasek, lądując 
krwawo na 
głowach i ramionach ludzi tak ściśniętych, że prawie nie mogli się ruszać.
To oczywiście stało się główną przyczyną rzezi.
Leontes kazał mandatorowi ogłosić wygnanie znienawidzonego urzędnika 
podatkowego. Tę 
mowę Perteniusz też obszernie przytoczył, Bonosus podejrzewał jednak, że w tych 
okolicznościach chyba nikt jej nie słyszał.
Stało się tak dlatego, że gdy mandator oznajmiał decyzję cesarza, Leontes 
rozkazał swoim 
łucznikom strzelać. Niektóre strzały zostały wymierzone w zgromadzonych 
bezpośrednio pod 
lożą; inne wzniosły się wysoko, by spaść jak zabójczy deszcz na niczym nie 
chronionych ludzi, 
stojących znacznie dalej. Nikt ze zgromadzonych na piasku nie miał żadnej broni 
ani zbroi.
Strzały, wypuszczane z łuków miarowo, umiejętnie i na oślep, spowodowały 
natychmiastową 
panikę. Ludzie padali, byli tratowani w powstałym chaosie na śmierć, rozdawali 
ciosy 
w rozpaczliwych próbach ucieczki z hipodromu przez któreś z wyjść.
Według Perteniusza to w tej chwili Auxilius i jego dwa tysiące excubitores, 
podzielonych na 
dwie grupy, pojawili się w wejściach po przeciwnych stronach hipodromu. Jednym z 
nich – 
opowieść o tym przetrwa i nabierze znaczenia – była Brama Śmierci, przez którą 
wynoszono 
martwych i rannych woźniców.
Excubitores włożyli swoje hełmy z przyłbicami. Miecze mieli już dobyte. I 
nastąpiła rzeź. 
Ludzie stojący naprzeciwko nich byli tak ściśnięci, że ledwie mogli unieść ręce, 
by się bronić. 
Masakra trwała jeszcze po zachodzie słońca; jesienny mrok przydawał przerażeniu 
dodatkowy 
wymiar. Ludzie ginęli od mieczów i strzał, tratowani i miażdżeni w krwawym 
ścisku.
Kronika Perteniusza zanotowała skrupulatnie, że noc była bezchmurna; na rzeź 
patrzyły 
gwiazdy i biały księżyc. Tego wieczoru i nocy w hipodromie zginęła oszałamiająca 
liczba ludzi. 
Zamieszki Zwycięstwa zakończyły się czarną rzeką krwi wsiąkającą w oświetlony 
księżycem 
piasek.
Dwa lata później Bonosus patrzył, jak rydwany pędzą wokół spina po tym samym 
piasku. 
Zanurkował kolejny pławikonik – jeszcze niedawno były to delfiny – i obróciło 
się kolejne jajko. 
Zrobili pięć okrążeń. Bonosus wspominał biały księżyc zawieszony we wschodnim 
oknie 
i Leontesa – nietkniętego, spokojnego jak człowiek siedzący w swej ulubionej 
łaźni, ze 
złocistymi włosami lekko zmierzwionymi jakby przez parę – który wrócił do Pałacu 
Attenińskiego z bełkoczącym i sparaliżowanym Symeonisem. Wiekowy senator rzucił 
się jak 
długi przed Waleriuszem na mozaikową podłogę, szlochając z przerażenia.
Cesarz, siedzący teraz na tronie, spojrzał na niego z góry.
– Jesteśmy przekonani, że zostałeś do tego zmuszony – mruknął do jęczącego i 
bijącego 
głową w podłogę Symeonisa.
– Tak! O, tak, mój drogi, po trzykroć wyniesiony panie! Zmuszony!
Bonosus dostrzegł na okrągłej, gładkiej twarzy Waleriusza dziwną minę.
Było wiadomo, że cesarz nie jest człowiekiem, który lubi zabijać. Kazał nawet 
zmienić 
kodeks sądowy, eliminując egzekucję jako karę za wiele przestępstw. A Symeonis 
był przede 
wszystkim starą, żałosną ofiarą tłuszczy. Bonosus mógłby się założyć, że sędziwy 
senator 
zostanie wygnany.
– Panie mój?
Alixana została przy oknie. Waleriusz odwrócił się do niej. Nie powiedział tego, 
co właśnie 
miał powiedzieć.
– Panie mój – powtórzyła cicho cesarzowa – on został ukoronowany.
Odziany w purpurę przed ludem. Czy tego chciał, czy nie. Zatem w tej sali jest 
dwóch 
cesarzy. W tym mieście. Dwóch... żyjących cesarzy.
Bonosus pamiętał, że wtedy zamilkł nawet Symeonis.
Eunuchowie kanclerza zabili starca jeszcze tej samej nocy. Rano jego nagie, 
zbezczeszczone 
ciało zostało wystawione na widok publiczny, wywieszone na murze obok Spiżowych 
Wrót 
w zwiotczałej, bladej hańbie.
Także rano we wszystkich świętych miejscach Sarancjum ogłoszono ponownie, że 
namaszczony cesarz Dżada przychylił się do woli swego ukochanego ludu i 
znienawidzony 
Lysippus już został wygnany za mury.
Dwaj aresztowani duchowni, obaj co prawda żywi, ale bardzo zmęczeni pobytem u 
kwestora 
cesarskiego skarbu, zostali wypuszczeni, jednak dopiero po odbyciu spotkania z 
przełożonym 
urzędów oraz Zakariosem, najświętszym wschodnim patriarchą Dżada, podczas 
którego dano im 
wyraźnie do zrozumienia, że szczegóły tego, co z nimi robiono, mają zachować dla 
siebie. Tak 
czy owak, żaden z nich nie przejawiał chęci do rozpowiadania o swoich 
przejściach.
Jak zawsze ważne było, by we wszelkich próbach zaprowadzenia porządku wśród ludu 
brali 
udział duchowni Miasta, ale współpraca duchowieństwa Sarancjum miała swoją cenę. 
Jeszcze na 
tym samym spotkaniu nastąpiło pierwsze oficjalne ogłoszenie nadzwyczaj ambitnych 
planów 
cesarza dotyczących odbudowy Wielkiego Sanktuarium.
Bonosus nigdy nie był pewien, w jaki sposób Perteniusz się o tym dowiedział. 
Mógł jednak 
potwierdzić kolejny aspekt kroniki zamieszek. Sarantyńskiej służbie cywilnej 
zawsze zależało na 
dokładnych liczbach. Pracownicy przełożonego urzędów i prefekta miejskiego 
sporządzali 
dokładne wnioski i obliczenia. Bonosus, jako przewodniczący senatu, widział to 
samo 
sprawozdanie co Perteniusz.
Pod owym białym księżycem zginęło w hipodromie przed dwoma laty trzydzieści 
jeden 
tysięcy ludzi.
Po dzikim wybuchu podniecenia przy starcie, w ciągu czterech okrążeń nastąpiły 
tylko 
drobne zmiany w pozycjach rydwanów. Trzy kwadrygi, które rozpoczęły wyścig na 
wewnętrznych torach, przekroczyły linię na tyle szybko, by utrzymać swoje 
pozycje, ale 
ponieważ powozili nimi drudzy woźnice Czerwonych, Białych i Błękitnych, nie 
jechały 
szczególnie prędko. Za nimi trzymał się Crescens z Zielonych ze swoim drugim 
woźnicą, który 
poprowadził go za sobą tuż po starcie. Konie Skorcjusza były tuż za rydwanem 
rywala. Kiedy 
zawodnicy przemknęli w piątym okrążeniu, Carullus znów chwycił Crispina za ramię 
i wychrypiał:
– Tylko czekaj! Teraz wydaje rozkazy!
Crispin, usiłując coś dojrzeć przez kłęby kurzu, zdał sobie sprawę, że Crescens 
rzeczywiście 
wykrzykuje coś do drugiego woźnicy Zielonych, który przekazuje wiadomość do 
przodu.
Na samym początku szóstego okrążenia, gdy wychodzili z zakrętu, zaprzęg 
Czerwonych – 
sojusznik Zielonych – pędzący na drugim miejscu nagle się przewrócił, pociągając 
za sobą drugą 
kwadrygę Błękitnych w eksplozji kurzu i krzyków.
Oderwane koło rydwanu potoczyło się w poprzek toru. Stało się to tuż przed 
Crispinem 
i w powstałym chaosie mozaicysta zapamiętał tylko obraz wirującego koła, 
oddalającego się 
spokojnie od jatek. Patrzył, jak się toczy, jakimś cudem nie zawadzone przez 
żaden ze 
skręcających i podskakujących rydwanów, aż wreszcie zatrzymało się na 
zewnętrznej granicy 
piasku.
Crescens i drugi woźnica Zielonych uniknęli katastrofy. Podobnie Skorcjusz, 
który szybko 
zatoczył szeroki łuk na prawo. Drugi zaprzęg Białych nie zdążył objechać 
przeszkody. Jego 
wewnętrzny koń zawadził o spiętrzone, połamane rydwany, a woźnica, zanim spadł 
na piasek, 
zaczął wściekle ciąć lejce zawiązane wokół pasa. Przetoczył się w poprzek toru 
do spina. Jadący 
za nim mieli więcej czasu i objeżdżali splątane rydwany szerokim łukiem. 
Uwolnionemu z lejc 
woźnicy Białych nic już nie groziło. Natomiast jeden z jego koni leżał na torze 
i kwiczał, 
najwyraźniej złamawszy nogę. A obok pierwszych dwóch rydwanów leżał nieruchomo 
na torze 
drugi woźnica Błękitnych.
Crispin zobaczył obsługę hipodromu biegnącą pędem po piasku, by wydostać ludzi – 
i konie 
– zanim nadjadą ocalałe rydwany.
– To było ukartowane! – wrzasnął Carullus, spoglądając na skłębione konie, ludzi 
i rydwany. 
– Piękna robota! Zobacz, jaki tor otworzył Crescensowi! Dalej, Zieloni!
Crispin oderwał oczy od przewróconych kwadryg i nieruchomego mężczyzny, 
skupiając się 
na rydwanach mknących po prostej w kierunku loży cesarza. Drugi woźnica 
Zielonych, po 
wypadku zajmując drugą pozycję, skierował nagle swój zaprzęg na zewnątrz, a 
jadący tuż za nim 
Crescens zaczął mocno okładać własne konie. Wyliczenie czasu było wspaniałe, jak 
w tańcu. 
Pierwszy woźnica Zielonych przemknął obok swego partnera i znalazł się nagle tuż 
obok 
zaprzęgu Białych, który prowadził do tej chwili – po czym go niebezpiecznie 
wyprzedził po 
zewnętrznej, ale zdumiewająco blisko, zanim ten zdążył zareagować i oddalić się 
od barierki, by 
zmusić go do pokonania zakrętu szerszym lukiem.
Kiedy jednak Crescens z Zielonych doskonale przyśpieszał, wchodząc w zakręt, 
woźnica 
Białych porzucił zamiar zablokowania go i wstrzymał swoje konie, mocno ściągając 
lejce 
i utrzymując zaprzęg przy samej barierce; tuż obok niego znalazł się Skorcjusz.
Wspaniały gniadosz pierwszego woźnicy Błękitnych otarł się o zewnętrznego konia 
Białych; 
Skorcjusz powoził tak precyzyjnie, że wydawało się, iż jego koła stapiają się z 
kołami rydwanu 
jego partnera, i w tej chwili Crispin znów zerwał się na nogi, krzycząc ze 
wszystkimi widzami 
w hipodromie, jakby stanowili jedną osobę, zespoloną w całość przez tę chwilę.
Crescens pierwszy wpadł przed Lożę Cesarską, ale dzika szybkość jego koni 
wyniosła je 
mocno na zewnątrz. I Skorcjusz z Błękitnych znów wychylił się szaleńczo na lewo, 
poza 
podskakujący, pędzący rydwan; wielki gniadosz pociągnął trzy pozostałe konie do 
środka i na 
zakręcie kwadryga znalazła się tylko o pół długości za Crescensem. Wypadli na 
przeciwległą 
prostą, a osiemdziesiąt tysięcy ludzi stało i krzyczało na całe gardło.
Dwaj najlepsi woźnice znajdowali się na przedzie.
Ochrypły od krzyku, usiłując dojrzeć coś poprzez spina oraz zdobiące ją obeliski 
i posągi, 
Crispin zobaczył, jak Crescens z Zielonych chłoszcze swoje konie, wychylając się 
do przodu 
niemal nad ich ogony; z trybun Zielonych rozległ się grzmiący ryk, ponieważ 
zwierzęta 
wspaniale zareagowały, odsądzając się nieco od ścigających je koni Błękitnych.
„Nieco” okazało się tu wystarczające. „Nieco” mogło zadecydować o wyścigu, 
odzyskawszy 
bowiem te pół długości, Crescens z kolei wychylił się na lewo, zerknął do tyłu i 
poświęcił 
ułamek prędkości dla ostrego ruchu do wewnątrz i znów znalazł się na wewnętrznym 
torze.
– Udało mu się! – zawył Carullus, waląc Crispina po plecach. – Ho, Crescensie! 
Dalej, 
Zieloni! Dalej!
– Jak? – zapytał głośno Crispin, nie kierując pytania do nikogo konkretnego. 
Patrzył, jak 
Skorcjusz poniewczasie zaczyna okładać batem swój zaprzęg, który też 
błyskawicznie 
zareagował. Obie kwadrygi pędziły przeciwległą prostą. Konie Błękitnych znów 
dogoniły rywala 
i ich głowy kołysały się teraz na poziomie rozpędzonego rydwanu Crescensa – ale 
było za późno, 
znajdowały się już po zewnętrznej. Woźnica Zielonych znów znalazł się blisko 
barierki po 
wspaniałym wyjeździe z zakrętu, a na tym końcowym etapie krótsza odległość do 
pokonania po 
wewnętrznej na pewno zaważy na wygranej.
– Święty Dżadzie! – zawołał nagle Vargos z drugiej strony Carullusa, jakby ktoś 
mu wydarł 
te słowa z gardła. – Och, na Heladika, patrzcie! On to zrobił rozmyślnie! Znowu!
– Co? – krzyknął Carullus.
– Patrz! Przed nami! Och, Dżadzie, skąd on wiedział?
Crispin spojrzał tam, gdzie pokazywał Vargos, i sam krzyknął z niedowierzaniem 
coś 
niezrozumiałego, jakby porwany falą podniecenia i podziwu zarazem. Chwycił ramię 
Carullusa, 
usłyszał jego ryk, dźwięk zawieszony między udręką i ekstazą, a potem po prostu 
patrzył z pełną 
przerażenia fascynacją, z jaką można by było obserwować jakąś daleką postać 
pędzącą ku 
przepaści, której nie widzi.
Obsługa toru, którą zarządzał cywilny urząd prefekta hipodromu, a więc ludzie 
zdecydowanie nie opowiadający się za żadnym ze stronnictw, ze swoich obowiązków 
wywiązywali się nadzwyczaj sprawnie. Mieli dbać o stan toru i barier startowych, 
pilnować 
prawidłowości startów, oceniać niebezpieczne manewry podczas wyścigów i 
patrolować stajnie 
dla zapobieżenia otruciu koni lub atakom na woźniców – przynajmniej na terenie 
samego 
hipodromu. Ataki dokonywane na zewnątrz obsługi nie interesowały.
Jednym z najważniejszych obowiązków było oczyszczanie toru po zderzeniu. 
Personel był 
wyszkolony w szybkim i umiejętnym usuwaniu rydwanów, koni i rannych woźniców 
albo 
w bezpieczne miejsce przy spina, albo na drugą stronę toru, pod trybuny. 
Potrafił rozdzielić parę 
splątanych kwadryg, odciąć wspinające się i spłoszone konie, zepchnąć z drogi 
poskręcane koła, 
a wszystko to zrobić tak szybko, by ocalałe rydwany nie musiały zwalniać.
Trzy przewrócone i zniszczone kwadrygi, dwanaście przemieszanych koni, a wśród 
nich 
dyszlowy koń Białych ze złamaną nogą, który przewracając się, pociągnął za sobą 
miotającego 
się drugiego dyszlowego, oraz nieprzytomny, poważnie ranny woźnica przedstawiały 
jednak 
pewien problem.
Rannego zaniesiono na noszach do spina. Uwolniono wszystkie sześć koni lejcowych 
i wyprzęgnięto dwie pary dyszlowych. Jeden rydwan odciągnięto jak najdalej na 
zewnętrzną. 
Obsługa właśnie usiłowała odprząc przerażonego zdrowego konia od tego ze złamaną 
nogą, 
kiedy rozległ się ostrzegawczy okrzyk, że nadjeżdżają prowadzący – bardzo szybko 
– i odziani 
na żółto ludzie prefekta hipodromu sami musieli czym prędzej gdzieś się 
schronić.
Wypadek zdarzył się na wewnętrznych torach. Pędzące kwadrygi miały mnóstwo 
miejsca po 
zewnętrznej. Albo tylko tyle po wewnętrznej, by zmieściła się jedna z nich, 
gdyby jechały prawie 
obok siebie i zewnętrzny woźnica nie miałby ochoty przesunąć się, by zrobić 
miejsce 
wewnętrznemu.
Przypadkiem jechały prawie łeb w łeb. Po wyjeździe z zakrętu, kiedy pławikonik 
zanurkował 
na rozpoczęcie ostatniego okrążenia, Skorcjusz z Błękitnych był na zewnątrz i 
nieco z tyłu. 
Wyjeżdżając na prostą, przesunął się gładko na zewnątrz – na tyle, by 
bezpiecznie objechać 
zniszczone kwadrygi i dwa złączone konie.
Crescens z Błękitnych stanął zatem, w mgnieniu oka i u szczytu rozgorączkowania, 
w obliczu trzech oczywistych, lecz nadzwyczaj niekorzystnych możliwości. Mógł 
wjechać na 
przeszkodę i zniszczyć swój zaprzęg, a nawet sam zginąć. Mógł skręcić w kierunku 
Skorcjusza, 
próbując wymusić drogę na zewnątrz przeszkody, narażając się na pewną 
dyskwalifikację 
i zawieszenie na resztę dnia. Mógł też ostro ściągnąć swoje parujące konie, 
przepuścić 
Skorcjusza i skręcić za niego, w rezultacie przyznając się do porażki na 
ostatnim okrążeniu.
Był odważnym człowiekiem. To był oszałamiający, burzący krew w żyłach wyścig.
Spróbował przejechać po wewnętrznej.
Dwa leżące konie znajdowały się nieco dalej. W pobliżu barierki spina leżał 
tylko jeden 
przewrócony rydwan. Crescens raz uderzył batem swojego wspaniałego lewego 
lejcowego, 
skierował go na wewnętrzną barierkę i jakoś przecisnął swoje cztery konie między 
nią 
a rydwanem. Lewy koń mocno się otarł o barierkę. Zewnętrzny lejcowy uderzył nogą 
o wirujące 
koło – ale zaprzęg przejechał. Rydwan także minął przeszkodę, podskakując w 
powietrze tak, że 
przez chwilę Crescens wydawał się lecieć jak obraz Heladika. Ale przejechał. 
Wylądował na obie 
nogi, wspaniale utrzymując równowagę i wciąż trzymając w dłoniach bat i lejce.
Przy takim pokazie odwagi i umiejętności ogromnym nieszczęściem było to, że 
zewnętrzne 
koło jego rydwanu wylądowało za nim, oderwawszy się podczas przejazdu przez 
przeszkodę.
Bez względu na odwagę czy wprawę nie można się ścigać na jednokołowym rydwanie. 
Crescens odciął się od lejców okręconych wokół torsu. Przez chwilę stał 
wyprostowany na dziko 
przechylającym się rydwanie, uniósł nóż w krótkim, lecz wyraźnym pozdrowieniu 
oddalającej się 
postaci Skorcjusza, i zeskoczył na ziemię.
Przetoczył się kilka razy, tak jak wszyscy woźnice uczą się to robić za młodu, 
po czym wstał, 
sam na piasku. Zdjął skórzany kask, skłonił się loży cesarskiej – nie zwracając 
uwagi na 
pozostałe zaprzęgi wychodzące teraz z zakrętu – rozłożył ręce w geście 
rezygnacji i równie nisko 
pokłonił się trybunom Zielonych.
Następnie podszedł do spina. Przyjął od pomocnika flaszkę wody. Pił długo, a 
resztę płynu 
wylał sobie na głowę; stał tak, rozgrzewając powietrze między posągami żarliwymi 
przekleństwami, podczas gdy Skorcjusz zamienił ostatnią prostą w paradę jednego 
rydwanu, 
a potem wykonał oficjalną rundę honorową, odbierając po drodze wieniec; Błękitni 
oszaleli ze 
szczęścia, a sam cesarz w kathisma – ten obojętny cesarz, który nie popierał 
żadnego ze 
stronnictw i nawet nie lubił wyścigów – uniósł dłoń w geście pozdrowienia 
zwycięskiego 
woźnicy, gdy ten przejeżdżał pod jego lożą.
Skorcjusz nie puszył się, nie okazywał przesadnego zadowolenia. Nigdy tego nie 
robił. Nie 
robił tego przez dwanaście lat i tysiąc sześćset zwycięstw. Po prostu ścigał 
się, wygrywał 
i spędzał noce na świętowaniu w jakimś arystokratycznym pałacu albo łóżku.
Crescens miał kiedyś dostęp do ksiąg stronnictw. Wiedział, ile Zieloni wydali na 
zaklęcia 
przeciwko tabliczkom z klątwami, które zamawiano przeciwko Skorcjuszowi w ciągu 
tych lat. 
Wyobrażał sobie, że w tym roku Błękitni przeznaczyli na ten cel półtora raza 
więcej pieniędzy.
Byłoby miło, pomyślał Crescens, wycierając błoto i pot z twarzy, pośród posągów 
ostatniego 
dnia wyścigów swojego pierwszego roku w Sarancjum, móc nienawidzić tego 
człowieka. Nie 
miał pojęcia, w jaki sposób Skorcjusz przewidział, że po prostym zderzeniu dwóch 
rydwanów 
będą one wciąż tam leżeć. Nie zapyta o to, ale bardzo chciał poznać prawdę. 
Skorcjusz pozwolił 
mu wjechać na wewnętrzną po tym ostatnim zakręcie, a on się na to złapał jak 
dziecko, które 
chwyta cukierka z nadzieją, że jego nauczyciel nie patrzy.
Zauważył niemal z podziwem, że chłopak ścigający się dla Czerwonych na siódmym 
torze – 
Baras, Varas czy jak mu tam – ten, którego na początku Skorcjusz wystrychnął na 
dudka, dogonił 
na ostatnim zakręcie ustający zaprzęg Białych i zajął drugie miejsce, zdobywając 
znaczną 
nagrodę. Był to wspaniały wynik dla młodego drugiego woźnicy Czerwonych, no i 
nie pozwolił 
zgarnąć wszystkiego Błękitnym i Białym.
Crescens uznał, że w tych okolicznościach zwymyślanie chłopaka byłoby nie na 
miejscu. 
Najlepiej zapomnieć o tym wyścigu. Tego dnia będzie ich jeszcze siedem, a on 
brał udział 
w czterech z nich i nadal chciał zwyciężyć siedemdziesiąt pięć razy.
Po drodze do przebieralni pod trybunami, gdzie chciał odpocząć przed swoim 
drugim 
występem tego popołudnia, dowiedział się, że drugi woźnica Błękitnych, Dauzis, 
biorący udział 
w zderzeniu, zmarł: doznał złamania karku, albo podczas upadku, albo 
przenoszenia.
Dziewiąty Woźnica zawsze jeździł razem z nimi. Tego dnia pokazał swoją twarz.
W hipodromie ścigano się na cześć słonecznego boga oraz cesarza, a także, by 
dawać radość 
ludziom; niektórzy ścigali się w hołdzie dzielnemu Heladikowi, wszyscy zaś 
wiedzieli – za 
każdym razem, kiedy stawali za swymi końmi – że mogą tu na piasku umrzeć.
Rozdział 7
Czy można zapomnieć, jak być wolnym? Pytanie to przyszło jej do głowy na drodze 
i wciąż 
pozostawało bez odpowiedzi. Czy rok niewolnictwa może na zawsze naznaczyć 
charakter 
człowieka? Czy może to uczynić sama sprzedaż? W domu była wygadana, surowa, 
bystra. 
„Erimitsu”. Matka martwiła się, że jest za sprytna, by wyjść za mąż. Teraz Kasja 
w głębi duszy 
czuła obawę: była pełna niepokoju, zagubiona, podskakiwała przy nieoczekiwanych 
dźwiękach, 
odwracała wzrok. Przez cały rok każdy mężczyzna, który zapłacił Moraxowi, mógł 
ją 
wykorzystać tak, jak mu się żywnie podobało. Przez cały rok była bita za 
najmniejsze 
przewinienie albo i bez powodu, by pamiętała, gdzie jest jej miejsce.
Skończyło się to dopiero niedawno, kiedy chcieli, by jako ofiara przeznaczona 
śmierci 
w lesie nie miała sińców.
Ze swojego pokoju w zajeździe Kasja słyszała hałas dobiegający z hipodromu. 
Dźwięk 
monotonny jak wody spadające na północ od jej domu, ale czasami nasilający się – 
w przeciwieństwie do wód – do nieznośnego poziomu, jakby ryku wydawanego przez 
wielogardłego zwierza, kiedy tam, gdzie pędziły konie, następował jakiś straszny 
lub cudowny 
obrót kola fortuny.
Zubir nie wydał w lesie ani jednego dźwięku. Pod liśćmi i nad nimi panowała 
cisza okryta 
mgłą. Świat ograniczający się do najmniejszej rzeczy, do tej jednej rzeczy. 
Czegoś strasznego 
albo cudownego; została jej zwrócona własna egzystencja, a sama Kasja została 
wyprowadzona 
z Drzewielasu do Sarancjum, o czym nigdy nawet nie marzyła. I do wolności, o 
czym marzyła 
każdej nocy podczas owego roku.
Teraz w hipodromie znajdowało się osiemdziesiąt tysięcy ludzi. Tak powiedział 
Carullus. 
Takiej liczby nie potrafiła sobie nawet wyobrazić. Powiedział, że w Mieście jest 
prawie pięćset 
tysięcy. Nawet po zamieszkach sprzed dwóch lat i zarazie. Jak to się dzieje, że 
oni wszyscy nie 
drżą?
Ranek spędziła w tym niewielkim pomieszczeniu. Kazała przysłać sobie jedzenie na 
górę, 
zastanawiając się nad zmianą w swoim życiu i nad tym, jakaż to pobita i 
wystraszona dziewczyna 
pojawi się z tacą dla damy.
Damy z żołnierzami. Z mężczyzną, który udawał się do pałacu. To ona jest tą 
damą. Carullus 
zadbał, by na dole o tym wiedziano. Tutaj, jak wszędzie, usługiwanie stanowiło 
funkcję statusu, 
a otwierające się Spiżowe Wrota były bramą do świata Sarancjum.
Wkraczał do niego Martinian. A raczej Caius Crispus. Powiedział, że na osobności 
powinni 
nazywać go Crispinem. Miał na imię Crispin. Miał kiedyś żonę imieniem Ilandra. 
Nie żyła, 
podobnie jak jego dwie córki. Wołał ją głośno po imieniu w ciemności.
Od czasu tamtej nocy po Drzewielesie więcej już Kasji nie dotknął. Nawet wtedy, 
na 
początku, kazał jej znów sypiać na podłodze w jego płaszczu. Do jego łóżka 
przyszła sama, kiedy 
krzyknął. Dopiero wtedy zwrócił się do niej. I tylko ten jeden jedyny raz. Potem 
pilnował, by 
miała własny pokój podczas tej podróży z żołnierzami przez jesienne deszcze i 
tumany liści, 
kiedy bystre rzeki i kopalnie srebra Sauradii zmieniły się w sprzątnięte pola 
Trakezji, a potem 
wszyscy po raz pierwszy ujrzeli przerażający widok potrójnych murów Miasta.
Pięćset tysięcy dusz.
Kasja, której świat wirował i zmieniał się zbyt szybko, by dała sobie z tym radę 
nawet tak 
bystra osoba, nie miała pojęcia, jak uporządkować własne uczucia. Za bardzo 
pochłonął ją bieg 
wypadków. Teraz potrafiła się zmusić do rumieńca, przypominając sobie to, co 
nieoczekiwanie 
poczuła przed świtem pod koniec tamtej jednej nocy.
Siedziała w swoim pokoju, słuchając hipodromu i naprawiając swój – jego – 
płaszcz. Nie 
posługiwała się sprawnie igłą i nitką, ale trzeba było to zrobić. Potem zeszła 
na południowy 
posiłek do ogólnej sali. Była przecież „erimitsu”, sprytna, i wiedziała, że 
jeśli pozwoli sobie na 
zamknięcie się w czterech ścianach, to może nigdy nie wydostać się na zewnątrz. 
Choć było to 
trudne, zmusiła się do zejścia na dół – Obsłużono ją sprawnie i ze swobodą, choć 
bez respektu. 
Być może to było wszystko, o co mogła prosić kobieta, szczególnie w Mieście.
Zjadła pół pieczonego ptaka z porami i dobry chleb, a popiła to kielichem wina, 
które 
rozwodniła wodą więcej niż w połowie. Kiedy tak siedziała przy stoliku w kącie, 
przyszło jej na 
myśl, że nigdy w życiu tego nie robiła: nie jadła w zajeździe jako klientka, 
pijąc wino. Samotnie.
Nikt jej nie zaczepiał. Sala była niemal pusta. Wszyscy znajdowali się w 
hipodromie albo 
świętowali na ulicach ostatni dzień Dykanii, zgarniając jedzenie i zbyt wiele 
alkoholu ze 
straganów sprzedawców, machając grzechotkami i chorągwiami gildii czy stronnictw 
hipodromowych. Słyszała, jak tłumy kłębią się w słońcu. Zmusiła się do powolnego 
jedzenia, do 
picia wina, a nawet nalała sobie drugi kielich. Była wolną obywatelką Cesarstwa 
Sarantyńskiego 
pod rządami Waleriusza II. Trwało publiczne święto. Kiedy służebna zapytała, czy 
chce melona, 
Kasja zmusiła się do odpowiedzi twierdzącej.
Kobieta miała włosy takiego samego koloru co ona, ale była od niej starsza. Na 
czole miała 
słabo widoczną bliznę. Kasja uśmiechnęła się do niej, kiedy służebna przyniosła 
melona, ale 
kobieta nie odpowiedziała uśmiechem. Nieco później jednak przyniosła kubek z 
dwoma uszkami, 
pełen grzanego wina z przyprawami.
– Nie zamawiałam tego – rzekła z niepokojem Kasja.
– Wiem. A powinnaś. Zimny dzień. To cię uspokoi. Niedługo wrócą twoi mężczyźni, 
a będą 
rozochoceni. Zawsze są tacy po wyścigach rydwanów. Znów będziesz zajęta, 
kochana.
Zanim Kasja zdążyła zaprzeczyć, odeszła, wciąż bez uśmiechu. Okazała jej jednak 
uprzejmość. „Kochana”. Chciała być miła. A zatem w miastach to wciąż jeszcze się 
zdarza.
Grzane wino było dobre. Pachniało żniwami i ciepłem. Kasja dokończyła je 
spokojnie. 
Obserwowała otwarte drzwi prowadzące na ulicę. Nie kończący się strumień ludzi, 
podążających 
w przeciwnych kierunkach. Z całego świata. Pomyślała o matce i o domu, a potem o 
miejscu, 
w którym się znalazła. W tej chwili. O miejscu w bożym świecie, gdzie teraz 
jest. A potem 
pomyślała o nocy, kiedy spała z Martinianem – Crispinem – co sprawiło, że 
poczuła się 
nadzwyczaj dziwnie i znowu się zarumieniła.
Zrobiła tak, jak ją poinstruował Carullus, i kazała służebnej wliczyć cenę 
posiłku do opłaty 
za pokój, po czym wróciła na górę. Miała własny pokój. Drzwi zamykane na nowy 
zamek. Nikt 
tu nie wejdzie i jej nie wykorzysta ani nie każe czegoś zrobić. Luksus tak 
wielki, że aż 
przerażający. Usiadła przy okienku z igłą w ręce i ciepłym płaszczem na 
kolanach, ale po 
grzanym winie i poprzednich dwóch kielichach zrobiła się senna i chyba przysnęła 
w ukośnych 
promieniach słońca.
Mocne stukanie do drzwi poderwało ją, przyprawiając o szybkie bicie serca. 
Wstała 
pośpiesznie, owinęła się płaszczem – mimowolny, obronny gest – i podeszła do 
zaryglowanych 
drzwi. Nie otwierała.
– Kto tam? – zawołała. Usłyszała, jak łamie jej się głos.
– Aha. Podobno przywiózł dziwkę. – Odmierzony, wschodni głos, wykształcony i 
kwaśny. – 
Chcę się widzieć z tym przybyszem z zachodu, z Martinianem. Otwieraj drzwi.
Jest „erimitsu”, przypomniała sobie wtedy Kasja. Jest „erimitsu”. Jest wolna, ma 
gwarantowane prawa, a na dole jest gospodarz i jego ludzie. Jest środek dnia. I 
być może, że 
Martinianowi zależy, by zachowała teraz przytomność umysłu. Kasja często 
słyszała, jak Morax 
rozmawia z kupcami i patrycjuszami. Da sobie radę.
Zaczerpnęła tchu.
– Mogę zapytać, kto go poszukuje?
Rozległ się krótki, suchy śmiech.
– Nie rozmawiam przez zamknięte drzwi z prostytutkami.
Gniew właściwie pomagał.
– A ja nie otwieram drzwi źle wychowanym obcym. Wygląda na to, że się nie 
dogadamy.
Cisza. Usłyszała skrzypnięcie deski w korytarzu. Mężczyzna kaszlnął.
– Zarozumiała suka. Nazywam się Siroes i jestem mozaicystą cesarskiego dworu. 
Otwieraj 
drzwi.
Otworzyła je. Mogło się okazać, że to błąd, ale Marti – Crispin – został tu 
wezwany do 
wykonania mozaiki dla cesarza, a ten człowiek...
Ten człowiek był drobny, pulchny i łysiejący. Miał na sobie bogatą, bardzo 
ciemnoniebieską 
lnianą tunikę do kolan przetykaną kosztowną złotą nicią i karmazynowy płaszcz 
przecięty także 
złotym pasem o skomplikowanym wzorze. Jego ciemne oczy i długie palce kłóciły 
się z okrągłą, 
promieniejącą zadowoleniem twarzą i ogólnym wrażeniem krągłej miękkości. Na jego 
dłoniach 
Kasja dostrzegła taką samą siateczkę skaleczeń i blizn, jaką miał Crispin. Był z 
nim tylko 
służący, który stał nieco za nim w pustym korytarzu.
– Aha – odezwał się mężczyzna imieniem Siroes. – Lubi chude kobiety. Nie mam nic 
przeciwko nim. Ile sobie Uczysz za popołudniową schadzkę?
Ważne było zachować spokój. Jest wolną obywatelką.
– Obrażasz wszystkie napotkane kobiety? Czy może w jakiś sposób cię uraziłam? 
Powiedziano mi, że kompleks cesarski słynie z uprzejmości. Najwyraźniej źle mnie 
poinformowano. Mam zawołać gospodarza, by kazał cię wyrzucić, czy po prostu 
zacząć 
krzyczeć?
Mężczyzna znów się zawahał i tym razem, spojrzawszy na niego, Kasja chyba coś 
dostrzegła. Było to nieoczekiwane, ale miała niemal całkowitą pewność.
– Wyrzucić? – Roześmiał się tym samym ostrym śmiechem. – Nie jesteś zarozumiała, 
tylko 
nic nie wiesz. Gdzie jest Martinian?
Uważaj, powiedziała sobie w duchu. To ktoś ważny, a Crispin może od niego 
zależeć, 
pracować z nim, dla niego. Nie może ulec ani panice, ani gniewowi.
Opanowała głos, spuściła oczy i pomyślała o Moraksie, zginającym kolano przed 
jakimś 
kupcem z ciężką sakiewką.
– Przepraszam, panie mój. Być może mam barbarzyńskie pochodzenie i jestem nie 
przyzwyczajona do Miasta, ale nie jestem niczyją dziwką. Martinian z Vareny jest 
w hipodromie 
z trybunem Czwartego Sauradyjskiego.
Siroes zaklął pod nosem. Znów uchwyciła to coś, czego się nie spodziewała.
Boi się, pomyślała.
– Kiedy wróci?
– Zapewne po zakończeniu wyścigów, panie. – Usłyszeli ryk dochodzący zza wąskich 
uliczek i rozległego Forum Hipodromu. Ktoś wygrał wyścig, ktoś go przegrał. – 
Zechcesz na 
niego zaczekać czy mam mu przekazać wiadomość od ciebie?
– Zaczekać? Bynajmniej. Muszę powiedzieć, że to zabawne, iż ten Rhodianin 
pozwala sobie 
na wyścigi, przybywszy tu tak późno.
– Z pewnością nie jest to nic zdrożnego podczas Dykanii, panie mój? Powiedziano 
nam, że 
tak cesarz, jak kanclerz mają się pojawić w hipodromie. Na dworze nie były 
przewidziane żadne 
prezentacje.
– Ach. A kto was informuje tak wyczerpująco?
– Trybun Czwartego Sauradyjskiego ma rozległą wiedzę, panie.
– Ha! Sauradyjczycy? Wiejski żołnierz.
– Tak, panie. Oczywiście jest oficerem i jest umówiony na spotkanie z najwyższym 
strategiem. Przypuszczam, że wymagało to od niego zapoznania się z sytuacją w 
kompleksie 
cesarskim. Najlepiej, jak potrafił. Oczywiście, jak powiadasz, tak naprawdę nie 
może wiele 
wiedzieć.
Podniosła wzrok na czas, by uchwycić niespokojne spojrzenie mozaicysty. Szybko 
spuściła 
oczy. Daje sobie radę. Jednak jest to możliwe. Siroes znów zaklął.
– Nie mogę czekać na niedoinformowanego człowieka z zachodu. Dziś wieczorem po 
wyścigach rydwanów odbędzie się cesarski bankiet. Mam tam honorowe łoże. – 
Przerwał na 
chwilę. – Powiedz mu to. Powiedz mu... że przyszedłem jako kolega, by go 
powitać, zanim stawi 
czoło... trudom pojawienia się na dworze.
Nie podnosiła oczu.
– Wiem, że będzie zaszczycony oraz niepocieszony, że go nie zastałeś, panie mój.
Mozaicystą podciągnął płaszcz na ramieniu, poprawiając spinającą go złotą 
broszę.
– Nie udawaj właściwych manier czy sposobu wysławiania się. To nie pasuje do 
kościstej 
dziwki. Naprawdę mam dość czasu, by cię przelecieć. Czy pół solida sprawi, że 
zrzucisz ubranie?
Powstrzymała kąśliwą odpowiedź. To dziwne, ale już się nie bała. Wytrzymała jego 
spojrzenie.
– Nie – odparła. – Nie zrzucę. Powiem jednak Martinianowi z Vareny o twoich 
odwiedzinach i propozycji.
Zrobiła ruch, jakby chciała zamknąć drzwi.
– Zaczekaj! – Oczy mu błysnęły. – To żart. Żartowałem. Wieśniacy nigdy nie 
rozumieją 
dworskich dowcipów. Czy masz.” czy może... masz przypadkiem jakieś wrażenia 
związane 
z pracami Martiniana albo, eee... może znasz jego poglądy na, powiedzmy, 
układanie kamyków 
metodą przenoszenia?
Przestraszony człowiek. Czasami tacy są niebezpieczni.
– Nie jestem ani jego dziwką, ani uczennicą, panie. Kiedy wróci, powiem mu, że 
tego 
właśnie chciałeś się dowiedzieć.
– Nie! To znaczy... nie kłopocz się. Omówię tę sprawę z nim osobiście. Będę 
musiał, 
hmmm... ocenić jego umiejętności. Oczywiście.
– Oczywiście – rzekła Kasja i zamknęła drzwi przed mozaicystą cesarskiego dworu.
Zaryglowała je, oparła się o drewno i nie mogąc się powstrzymać, zaczęła się w 
milczeniu 
śmiać, a potem jednocześnie płakać.
* * *
Gdyby Crispin wrócił do zajazdu po wyścigach tak, jak zamierzał, gdyby 
porozmawiał 
z Kasją i dowiedział się o jej spotkaniu z gościem – szczegóły tego spotkania 
miałyby dla niego 
o wiele większe znaczenie niż dla niej – to później prawie na pewno zachowałby 
się inaczej.
To z kolei mogłoby wywołać ogromne zmiany zarówno prywatne, jak i o znacznie 
większej 
doniosłości. Mogłoby w gruncie rzeczy zmienić jego życie oraz życie wielu osób, 
a także – choć 
co do tego można by się spierać – bieg wydarzeń w cesarstwie.
Takie rzeczy się zdarzają, i to częściej, niż się czasami przypuszcza. 
Kochankowie poznają 
się podczas kolacji, na którą jedno z nich o mało nie przyszło. Beczka z winem 
spadająca z wozu 
łamie nogę komuś, kto pod wpływem impulsu wybrał inną drogę do swojej łaźni. 
Rzucony przez 
zabójcę sztylet nie zabija tylko dlatego, że niedoszła ofiara przypadkowo się 
odwraca i zauważa 
jego lot. W taki sposób są kształtowane i zmieniane przypływy losu oraz życie 
ludzi w świecie 
stworzonym przez boga.
Crispin nie wrócił do zajazdu.
Albo raczej kiedy wraz z Carullusem i Vargosem szli do niego o zachodzie słońca 
rojnymi, 
hałaśliwymi ulicami, od frontowej ściany zajazdu ruszyło do nich pół tuzina 
podpierających tę 
ścianę mężczyzn. Crispin zauważył, że byli odziani w sięgające kolan 
ciemnozielone tuniki 
o subtelnym wzorze i z pionowymi brązowymi pasami po bokach, ściągnięte 
ciemnobrązowymi 
pasami, oraz w brązowe spodnie. Wszyscy mieli identyczne naszyjniki z 
medalionem, oznaką 
urzędu. Byli poważni, spokojni, w całkowitej sprzeczności z panującym wokół 
chaosem.
Na ich widok Carullus zatrzymał się. Sprawiał wrażenie ostrożnego, lecz nie 
zaniepokojonego. Crispin, kiedy to zauważył, jak również, że podchodzi do niego 
przywódca 
owej szóstki, przyjął swobodną postawę. W gruncie rzeczy podziwiał smak i krój 
jego stroju. 
W ostatniej chwili uświadomił sobie, że mężczyzna jest eunuchem.
– Ty jesteś tym mozaicystą? Martinianem z Vareny? Crispin skinął głową.
– Mogę wiedzieć, kto pyta?
Kasja patrzyła ze swego okna nad ich głowami. Gdy tylko ustały wiwaty w 
hipodromie, 
zaczęła wyglądać swoich trzech mężczyzn. Spojrzała w dół i przyszło jej do 
głowy, by zawołać. 
Nie zrobiła tego. Oczywiście.
– Zostaliśmy przysłani z biura kanclerza. Jesteś oczekiwany w kompleksie 
cesarskim.
– Dano mi to do zrozumienia. Dlatego wybrałem się w podróż do Sarancjum.
– Nic nie rozumiesz. Zostałeś ogromnie zaszczycony. Masz przyjść dzisiaj. 
Natychmiast. 
Niedługo cesarz wydaje bankiet. Po nim przyjmie cię w Pałacu Attenińskim. 
Pojmujesz? Ludzie 
najwyższej rangi czekają na audiencję całymi tygodniami, miesiącami. 
Ambasadorowie czasem 
wyjeżdżają z Miasta bez uzyskania audiencji. Zostaniesz przedstawiony 
dzisiejszego wieczoru. 
Cesarz jest wielce zaangażowany w budowę nowego sanktuarium. Mamy przyprowadzić 
cię ze 
sobą i przygotować.
Carullus gwizdnął cicho. Spojrzał na niego jeden z eunuchów. Vargos słuchał w 
bezruchu.
– Zaiste, jestem zaszczycony – rzekł Crispin. – Ale teraz? Mam zostać 
przedstawiony tak, jak 
stoję?
Eunuch uśmiechnął się krótko.
– Bynajmniej.
Któryś z pozostałych pociągnął nosem z rozbawieniem.
– A zatem muszę się wykąpać i przebrać. Cały dzień spędziłem w hipodromie.
– Wiadomo nam o tym. Jest mało prawdopodobne, by jakiekolwiek ubranie, które 
przywiozłeś ze sobą, nadawało się do oficjalnego wystąpienia na dworze. 
Znalazłeś się tu na 
zaproszenie kanclerza i Gezjusz przyjmuje odpowiedzialność za ciebie przed 
cesarzem. My się 
zajmiemy twoim wyglądem. Idziemy.
Poszedł. Po to tu przybył.
Kasja obserwowała z okna, zagryzając wargi. Miała ochotę za nim zawołać, chociaż 
nie 
potrafiłaby powiedzieć dlaczego. Przeczucie. Coś z półświata? Cienie. Kiedy 
Carullus i Vargos 
przyszli na górę, powiedziała im o popołudniowym gościu, o tym ostatnim, dziwnie 
szczegółowym pytaniu, które zadał. Carullus zaklął, pogłębiając jej obawy.
– Nic z tego – oznajmił po chwili. – Nie ma teraz jak mu powiedzieć. To jakaś 
pułapka, ale 
na tym dworze ktoś musiał ją zastawić. Dżad wie, że on potrafi szybko myśleć. 
Miejmy nadzieję, 
że zachowa przytomność umysłu.
– Muszę iść – odezwał się po chwili milczenia Vargos. – Słońce zachodzi.
Carullus spojrzał na niego, zerknął przebiegle na Kasję, a potem żwawo 
poprowadził oboje 
zatłoczonymi, ciemniejącymi już ulicami do sporego sanktuarium, leżącego nieco 
dalej 
w kierunku potrójnych murów. Wysłuchali obrzędów zachodu słońca śpiewnie 
recytowanych 
przez żylastego, ciemnobrodego duchownego, wciśnięci w tłum ludzi zgromadzony 
przed 
ołtarzem i widniejącym na ścianie za nim słonecznym dyskiem. Kasja wstawała, 
klękała, 
wstawała i klękała między oboma mężczyznami, usiłując nie myśleć o zubirze ani o 
Caiusie 
Crispusie i wszystkich tych ludziach tak gęsto stłoczonych wokół niej i w całym 
Mieście.
Potem zjedli kolację w pobliskiej karczmie. Znów tłumy. Było też wielu 
żołnierzy. Kiedy 
weszli do środka, Carullus pozdrowił kilku z nich i sam też był witany. Wciąż 
jednak zachowując 
ostrożność, wybrał lożę pod samą ścianą, z dala od zgiełku. Posadził Kasję 
plecami do sali, by 
nawet nie musiała patrzeć na kogoś innego poza Vargosem i nim. Zamówił jedzenie 
i wino dla 
wszystkich trojga, swobodnie żartując z posługaczem. Kasja domyślała się, że 
tego popołudnia 
stracił mnóstwo pieniędzy na jednym wyścigu. Nie wydawało się, by bardzo go to 
przygnębiło. 
Już wcześniej zrozumiała, że nie jest mężczyzną, którego łatwo pognębić.
Był niewymownie oburzony, czuł się zgwałcony i zaatakowany, ponieważ naruszono 
istotę 
tego, kim jest. Miotał wściekle przekleństwa, wymachiwał rękoma w dzikiej furii, 
rozchlapując 
wodę z balii i mocząc wszystkich dookoła.
Śmieli się. A wziąwszy pod uwagę szeroki pas, jaki już mu wycięli, kiedy leżał 
odprężony 
w cudownie ciepłej, pachnącej wodzie, niewinnie zamknąwszy oczy, Crispin 
właściwie nie miał 
już wyboru. Kiedy skończył warczeć, przeklinać i obiecywać im obsceniczne i 
nieprzyjemne 
rzeczy, co tylko jeszcze bardziej ich rozśmieszało, musiał pozwolić im na 
skończenie tego, co 
zaczęli – albo wyglądałby jak rozwścieczony szaleniec.
Skończyli golić mu brodę.
Wydawało się, że na dworze Waleriusza i Arkany panuje moda na gładkolicych 
mężczyzn. 
Eunuch dzierżący nożyczki, a później lśniącą brzytwę, wydął usta z niesmakiem i 
powiedział, że 
zarost noszą barbarzyńcy, żołnierze z głębi kraju i prowincjusze, którzy nic nie 
wiedzą. Orzekł, 
że wyglądają jak niedźwiedzie, kozły, żubry oraz inne zwierzęta.
– A co ty wiesz o żubrach? – zapytał z goryczą w zachrypniętym glosie Crispin.
– Zupełnie nic! Dzięki za to świętemu Dżadowi w jego miłosierdziu! – odparł 
żarliwie 
eunuch z brzytwą, czyniąc nią znak słonecznego dysku, co wywołało śmiech jego 
towarzyszy.
Wyjaśniał cierpliwie, precyzyjnie operując brzytwą, że mężczyźni przebywający na 
dworze 
mają względem boga i cesarza obowiązek prezentowania jak najbardziej 
cywilizowanego 
wyglądu. Noszenie brody przez rudowłosego stanowi taką samą prowokację i oznakę 
złego 
wychowania, dodał stanowczo, jak... jak zepsucie powietrza podczas inwokacji o 
wschodzie 
słońca w cesarskiej kaplicy.
Czekając później w przedpokoju Pałacu Attenińskiego, odziany w jedwab dopiero po 
raz 
drugi w życiu – miał na sobie miękkie, dobrze dopasowane buty ze skóry i krótki, 
spięty na 
ramieniu ciemnozielony płaszcz, a pod nim długą, gołębiego koloru tunikę 
oblamowaną czernią – 
Crispin nie potrafił się powstrzymać przed dotykaniem twarzy. Jego dłoń wciąż 
wędrowała 
w górę jakby z własnej woli. W łaźni przyniesiono mu lustro: wspaniałe 
zwierciadło z rączką 
z kości słoniowej, z winogronami i liśćmi wygrawerowanymi z tyłu srebrnej oprawy 
i z cudownie czystym szkłem, nie powodującym prawie żadnych zniekształceń.
Spojrzał na niego ktoś nieznajomy, wilgotny, blady i rozzłoszczony. Gładkolicy 
niczym 
dziecko. Crispin miał tę brodę, jeszcze zanim poznał Ilandrę. To już ponad 
dziesięć lat. Prawie 
nie poznał dziwnie bezbronnej, zadzierżystej osoby o kwadratowym podbródku, 
która spojrzała 
na niego z lustra. Oczy miał bardzo niebieskie. Jego usta – cała twarz – 
sprawiały wrażenie 
obnażonych i bezradnych. Spróbował uśmiechnąć się na próbę, ale szybko przestał. 
Ta twarz nie 
sprawiała wrażenia jego twarzy. Crispin został... zmieniony. Nie był sobą. To 
niezbyt miłe 
uczucie, szczególnie podczas przygotowań do przedstawienia na najbardziej 
zawiłym 
i niebezpiecznym dworze na świecie, i to pod fałszywym imieniem oraz z tajną 
wiadomością.
Czekał wciąż zły, chroniąc się niejako w gniewie przed rosnącym niepokojem. 
Wiedział, że 
urzędnicy kanclerza działali włącznie z dobrą wolą i potraktowali jego atak 
złego humoru oraz 
poczynania podczas kąpieli z wielką tolerancją. Eunuchowie chcieli, by zrobił 
dobre wrażenie. 
Dali mu do zrozumienia, że odbije się to na nich. Wezwał go tu i wygładził przed 
nim drogę 
podpis Gezjusza. Crispin stał teraz we wspaniałym przedpokoju skąpanym w blasku 
świec, 
słysząc, jak przez drzwi po drugiej stronie dwór zaczyna wchodzić do sali 
tronowej, i w pewien 
sposób był przedstawicielem kanclerza, choć nigdy go nawet nie widział.
Crispin zdał sobie poniewczasie sprawę, że do kompleksu cesarskiego przybywa 
się, 
stanowiąc cząstkę pewnych układów, jeszcze zanim padną pierwsze słowa czy 
zostaną złożone 
pierwsze ukłony. Powiedziano mu o tych ukłonach na kolanach. Instrukcje były 
szczegółowe 
i zmuszono go nawet do przećwiczenia ich. Poczuł wtedy mimowolne bicie serca; 
powtórzyło się 
to teraz, kiedy słyszał dygnitarzy Waleriusza II po drugiej stronie wspaniałych 
srebrnych drzwi. 
Wznosił się i opadał śmiech, dochodził pomruk rozmów. Po świątecznym dniu i 
bankiecie na 
pewno są w dobrym humorze.
Znów potarł swój nagi podbródek. Jego gładkość była przerażająca, niepokojąca. 
Zupełnie 
jakby w jego ciele, oddalonym o pół świata od domu, stał jakiś ogolony, odziany 
w jedwab 
i pachnący sarantyński dworzanin. Crispin czuł się wyzuty ze swojego wizerunku, 
który tworzył 
przez te wszystkie lata.
Później uznał, że to wrażenie – ta narzucona zmiana wyglądu i tożsamości – 
prawdopodobnie miało wiele wspólnego z tym, co się wydarzyło później.
Nic z tego nie było zaplanowane. Tyle wiedział. Był po prostu porywczym, 
przekornym 
człowiekiem. Jego matka zawsze to mówiła, podobnie jak żona i znajomi. Już dawno 
przestał 
temu zaprzeczać, bo wszyscy wtedy się śmiali.
Po przeciągającym się oczekiwaniu, podczas którego Crispin obserwował wschód 
błękitnego 
księżyca i jego wędrówkę w poprzek okna wychodzącego na wewnętrzny dziedziniec, 
wydarzenia, kiedy już ruszyły z miejsca, potoczyły się szybko. Srebrne drzwi się 
rozwarły. 
Crispin oraz przedstawiciele kanclerza odwrócili się. Z sali tronowej wyszło 
dwóch niezwykle 
wysokich strażników w lśniących srebrzystych tunikach. Crispin dostrzegł za nimi 
ruch i kolor. 
W powietrzu unosiła się miła woń kadzidła. Usłyszał muzykę, lecz po chwili 
zapanowała cisza, 
ustał nawet ruch. Za strażnikami pojawił się mężczyzna w szkarłacie i bieli, z 
ozdobną laską 
w dłoni. Jeden z eunuchów skinął do niego głową, po czym spojrzał na Crispina. 
Uśmiechnął się, 
co w danej chwili było wspaniałomyślnym gestem, i mruknął:
– Wyglądasz całkiem odpowiednio. Jesteś łaskawie oczekiwany. Niech Dżad będzie z 
tobą.
Crispin postąpił z wahaniem do przodu i stanął w drzwiach obok herolda. 
Mężczyzna 
spojrzał na niego obojętnie.
– Martinian z Vareny, tak? – zapytał.
To naprawdę nie było zaplanowane.
Kiedy Crispin odpowiadał, krążyła mu po głowie myśl, że może za swoje słowa 
umrzeć. 
Potarł swój nazbyt gładki podbródek.
– Nie – odparł dość spokojnie. – Jestem, co prawda, z Vareny, ale nazywam się 
Caius 
Crispus.
Gdyby sytuacja była choć nieco inna, zaskoczona mina herolda mogłaby być 
właściwie 
komiczna. Jeden ze strażników stojących obok Crispina poruszył się lekko, ale 
nawet nie 
odwrócił głowy.
– Pieprz się własnym mieczem – szepnął herold z eleganckim akcentem wschodniej 
arystokracji. – Sądzisz, że zapowiem jakiekolwiek inne nazwisko niż to, które 
mam na Uście? Ty 
sobie tam rób, co chcesz.
I wkraczając do sali, uderzył laską w podłogę. Trajkotanie dworzan ucichło już 
wcześniej. 
Czekali, utworzywszy między sobą ścieżkę.
– Martinian z Vareny! – oznajmił herold dźwięcznym i silnym głosem; imię 
rozległo się 
echem w sklepionej komnacie.
Crispin postąpił do przodu z zamętem w głowie, świadom nowych woni i tysiąca 
kolorów, 
ale nie bardzo jeszcze to wszystko widząc. Zrobił przepisowe trzy kroki, ukląkł, 
pochylił czoło 
do podłogi. Policzył do dziesięciu. Wstał. Kolejne trzy kroki ku mężczyźnie 
siedzącemu na 
skąpanym w blasku świec złocistym lśnieniu, które było tronem. Crispin ukląkł 
ponownie i znów 
dotknął czołem chłodnej kamiennej mozaiki. Policzył, starając się uciszyć 
galopujące serce. 
Wstał. Trzy następne kroki i po raz trzeci ukląkł i się ukorzył.
Teraz, znajdując się zgodnie z instrukcją około dziesięciu kroków od tronu 
cesarskiego i tego 
drugiego, na którym siedziała kobieta w blasku biżuterii, nie podnosił się. Nie 
podnosił wzroku. 
Usłyszał lekko zdziwiony pomruk dworzan, którzy przyszli tu po biesiadzie, by 
zobaczyć 
nowego Rhodianina na dworze. Rhodianie wciąż się cieszyli zainteresowaniem. Dał 
się słyszeć 
krótki żarcik i perlisty kobiecy śmiech, a potem zapadła cisza.
Odezwał się w niej cichy, bardzo wyraźny głos:
– Witaj na cesarskim dworze Sarancjum, rzemieślniku. W imieniu prześwietnego 
cesarza 
oraz cesarzowej Arkany pozwalam ci wstać, Martinianie z Vareny.
Crispin wiedział, że to zapewne Gezjusz. Kanclerz. Jego protektor, jeżeli w 
ogóle ma kogoś 
takiego. Zamknął oczy i głęboko odetchnął. I nadal trwał w bezruchu z czołem 
przy podłodze.
Nastała cisza. Ktoś zachichotał.
– Otrzymałeś zezwolenie, by wstać – powtórzył ten cichy głos.
Crispin pomyślał o zubirze w lesie. A potem o Linon, o ptaku – duszy – który 
przez krótki 
czas mówił do niego w myślach. Przypomniał sobie, że kiedy umarła Ilandra, on 
też chciał 
umrzeć.
Nie podnosząc oczu, powiedział najwyraźniej, jak potrafił:
– Nie śmiem, panie mój.
Szelest głosów i ubrań niczym liście na posadzce. Crispin był świadom 
zmieszanych 
zapachów, chłodu mozaiki; muzyka już nie grała. Miał sucho w ustach.
– Zamierzasz pozostać w tej pozycji na zawsze? – Głos Gezjusza zdradzał pewną 
szorstkość.
– Nie, mój miły panie. Tylko do czasu, kiedy otrzymam przywilej stanięcia przed 
cesarzem 
pod własnym imieniem. Inaczej będę oszustem zasługującym na śmierć.
To ich uciszyło.
Kanclerz był chyba przez chwilę zaskoczony. Glos, który teraz rozbrzmiał, był 
piękny 
i należał do kobiety. Potem Crispin przypomni sobie, że kiedy usłyszał go po raz 
pierwszy, 
zadrżał.
– Obawiam się, że gdyby wszyscy oszuści znajdujący się w tej sali mieli umrzeć, 
to nie 
zostałby nikt, by nam doradzać lub nas bawić.
To doprawdy godne uwagi, jak bardzo może się różnić cisza od ciszy. Kobieta – 
Crispin 
wiedział, że to Alixana i że ten głos na zawsze już utkwi mu w głowie – ciągnęła 
po odmierzonej 
przerwie:
– Rozumiem, że wolałbyś raczej być nazywany Caiusem Crispusem? Rzemieślnikiem na 
tyle 
młodym, by odbyć podróż, kiedy twój wezwany kolega uznał się za zbyt 
niedołężnego na 
przybycie do nas?
Crispinowi zabrakło powietrza, jakby otrzymał cios w żołądek. Wiedzą. Wiedzą. 
Nie miał 
pojęcia skąd. Wiązały się z tym różne implikacje, przerażająca liczba 
implikacji, ale on nie miał 
szansy, by to przemyśleć. Dotykając czołem podłogi, walczył o odzyskanie 
równowagi.
– Cesarz i cesarzowa znają serca i dusze ludzi – udało mu się w końcu wyrzec. – 
Zaiste 
przybyłem zamiast mojego partnera, oferując cesarzowi moje skromne umiejętności 
i wszelką 
pomoc, jaką mógłby wykorzystać. Wstanę pod moim własnym imieniem, którego 
wymienieniem 
zaszczyciła mnie cesarzowa, albo przyjmę każdą karę odpowiednią do mojego 
zuchwalstwa.
– Wyjaśnijmy to sobie bardzo dokładnie. Nie jesteś więc Martinianem z Vareny? – 
Nowy 
głos, patrycjuszowski i ostry, dobiegający z sąsiedztwa obu tronów.
Podczas ostatnich etapów podróży Carullus opowiadał trochę, co wie o tym dworze. 
Crispin 
był niemal pewien, że odezwał się Faustinus, przełożony urzędów. Rywal Gezjusza, 
człowiek 
prawdopodobnie najpotężniejszy z tu obecnych – po tym siedzącym na tronie.
Ten siedzący na tronie na razie nic nie powiedział.
– Wydaje się, Faustinie, że jeden z twoich kurierów nie zadbał o właściwe 
dostarczenie 
cesarskiego wezwania – stwierdził Gezjusz swoim suchym głosem.
– Wydaje się raczej – odparł zagadnięty – że eunuchowie kanclerza nie zadbali o 
to, by 
człowiek oficjalnie przedstawiany na dworze był tym, kim ma ponoć być. To 
niebezpieczne. 
Dlaczego kazałeś się zapowiedzieć jako Martinian, rzemieślniku? To oznaczało 
oszustwo. 
Trudno było odpowiadać z głową na podłodze.
– Nie zrobiłem tego – rzekł Crispin. – Wydaje się – co godne pożałowania – że 
herold chyba 
źle usłyszał moje imię, kiedy mu je wyjawiłem. Ja mu powiedziałem, kim jestem. 
Nazywam się 
Caius Crispus i jestem synem Horiusza Crispusa. Jestem mozaicystą i byłem nim 
przez całe 
dorosłe życie. Martinian z Vareny jest moim przyjacielem, a od dwunastu lat 
partnerem.
– Heroldowie – odezwała się cicho cesarzowa tym zdumiewającym, jedwabistym 
głosem – 
nie na wiele się przydają, jeśli błądzą w taki sposób. Chyba się zgodzisz, 
Faustinie?
Według Crispina pozwalało się to domyślać, kto tu wyznacza heroldów. Myśli 
kłębiły mu się 
pod czaszką. Przyszło mu do głowy, że robi sobie wrogów z każdym wypowiadanym 
słowem. 
Wciąż nie miał pojęcia, w jaki sposób cesarzowa – musiał więc założyć, że także 
i cesarz – 
dowiedziała się jego imienia.
– Naturalnie zbadam tę sprawę, po trzykroć wyniesiona.
Ostry ton Faustina okazał się nagle przytłumiony.
– Nie wydaje się – wtrącił się nowy głos, brzmiący bezpośrednio i trzeźwo – by 
przedstawiało to jakąś wielką trudność. Zażądano obecności rzemieślnika z 
Rhodias i pojawił się 
rzemieślnik. Towarzysz wezwanego. Powiedziałbym, że jeżeli okaże się odpowiedni 
do 
przydzielonych mu zadań, nie ma to wielkiego znaczenia. Szkoda by było zepsuć 
świąteczny 
nastrój, panie mój i cesarzu, kłótnią o jakąś drobnostkę. Czyż nie jesteśmy tu 
po to, by się bawić?
Crispin nie wiedział, kim może być ten człowiek, pierwszy, który zwrócił się 
bezpośrednio 
do Waleriusza. Usłyszał jednak dwie rzeczy. Pierwszą, po chwili, był szmer zgody 
i ulgi, 
przywrócenie dobrego nastroju w sali. Ktokolwiek to powiedział, miał znaczne 
wpływy.
Tym drugim dźwiękiem, który uchwycił po kilku chwilach, było dobiegające z 
przodu, 
ledwo słyszalne skrzypienie.
Właściwie dla każdej innej osoby znajdującej się w tak niewygodnej pozycji jak 
Crispin, 
z czołem przyciśniętym do posadzki, nie oznaczałoby to niczego. Miało jednak 
znaczenie dla 
mozaicysty. Słuchał, początkowo z niedowierzaniem. Usłyszał z prawa i z lewa 
stłumiony 
śmiech, szybkie, uciszające szepty. A przed nim ciągle rozlegało się ciche, 
monotonne 
skrzypienie.
Pomyślał, że tego wieczoru dwór się zabawia. Dobre jedzenie, wino, miłosne i 
dowcipne 
rozmowy. Był wieczór – świąteczny wieczór. Wyobraził sobie damskie dłonie 
położone 
wyczekująco na męskich rękach, uperfumowane, odziane w jedwab ciała nachylające 
się ku 
niemu. Rhodianin, którego należy nieco ukarać, może dostarczyć wspaniałej 
rozrywki.
Crispin znajdował się tu, na sarantyńskim dworze, pod własnym rodowym 
nazwiskiem, jako 
syn ojca, który w tej chwili nie posiadałby się z dumy, i nie zamierzał stać się 
obiektem żartów.
Był przekornym człowiekiem. Już dawno się do tego przyznał. Czasami mogło to 
prowadzić 
do samozniszczenia. Do tego też się przyznał. Był także bezpośrednim potomkiem 
narodu, który 
rządził imperium o wiele większym od tego, w czasie gdy to miasto stanowiła 
zaledwie garstka 
chat na skalistym, omiatanym wiatrami urwisku.
– Dobrze więc – rzekł kanclerz Gezjusz głosem już nie tak suchym jak poprzednio. 
– Możesz 
wstać, Caiusie Crispusie, Rhodianinie. Stań przed wszechpotężnym, umiłowanym 
przez Dżada, 
wysokim i wyniesionym cesarzem Sarancjum.
Ktoś się roześmiał.
Wstał powoli. Twarzą do obu tronów.
Do jednego tronu. Przed nim siedziała tylko cesarzowa Cesarz zniknął.
Wysoki i wyniesiony, pomyślał Crispin. Jakie to straszliwie dowcipne.
Wiedział, że powinien wpaść w panikę. Wyglądać na oszołomionego, 
zdezorientowanego, 
a nawet przerażonego. Może w poszukiwaniu cesarza powinien okręcić się niepewnie 
jak 
ogłupiały niedźwiedź, otwierając w zakłopotaniu usta.
Zamiast tego Crispin spokojnie zerknął w górę taksującym wzrokiem i uśmiechnął 
się na 
widok tego, co zobaczył. Wyglądało na to, że Dżad czasami potrafi być hojny 
nawet dla 
pomniejszych, nie zasługujących na to śmiertelników.
– Jestem niewymownie zaszczycony – rzekł poważnie, zwracając się do postaci 
siedzącej na 
złotym tronie w połowie wysokości wspaniałej, choć niewielkiej kopuły. – Po 
trzykroć 
wyniesiony cesarzu, z najwyższą przyjemnością pomogę przy układaniu 
jakichkolwiek mozaik, 
które ty lub twoi zaufani słudzy zechcą mi powierzyć. Mógłbym też zaproponować 
pewne 
sposoby ulepszenia efektu twego wyniesienia na tym wspaniałym cesarskim tronie.
– Ulepszenia efektu? – znów odezwał się Faustinus, tym razem z osłupieniem w 
ostrym 
głosie. Wokół sali przebiegła fala pomruku. Żart został zepsuty. Z jakiegoś 
powodu Rhodianin 
nie dał się oszukać.
Crispin zastanawiał się, jaki efekt na przestrzeni lat wywierał ten szczególny 
pomysł. 
Barbarzyńscy wodzowie i królowie, emisariusze handlowi, ambasadorowie Bassanii w 
długich 
szatach i Karchu w futrach, wszyscy oni spoglądaliby poniewczasie na 
zawieszonego 
w powietrzu świętego cesarza Dżada, podtrzymywanego niewidocznymi linami, 
wyniesionego 
nad nich fizycznie w takim samym stopniu, w jakim górował nad nimi potęgą. Takie 
przynajmniej byłoby przesłanie, kryjące się za tą wyrafinowaną rozrywką.
Odparł łagodnie, wciąż patrząc w górę, a nie na przełożonego urzędów:
– Mozaicysta dużą część swego życia spędza, poruszając się w górę i w dół na 
rozmaitych 
podestach i wyciągach. Mogę zaproponować pewne urządzenia, które cesarscy 
inżynierowie 
mogliby wykorzystać na przykład do wyciszenia mechanizmu.
Mówiąc to, był świadom spoczywającego na nim wzroku cesarzowej. Było rzeczą 
niemożliwą nie być jej świadomym. Alixana miała przybranie głowy ozdobione 
klejnotami 
bardziej niż jakikolwiek przedmiot, jaki Crispin widział w życiu.
Nie spuszczał wzroku.
– Powinienem dodać, że większe wrażenie mogłoby wywołać umieszczenie po trzykroć 
wyniesionego cesarza bezpośrednio w blasku księżyca, wpadającym teraz przez 
południowe 
i zachodnie okna w kopule. Zauważmy, jak światło pada jedynie na wspaniałe 
cesarskie stopy. 
Wyobraźmy sobie jego efekt, gdyby umiłowany przez Dżada unosił się w tej chwili 
w świetlistej 
poświacie niemal okrągłego błękitnego księżyca. Przypuszczam, że do osiągnięcia 
tego 
wystarczyłoby półtora obrotu korby mniej, panie mój.
Rozległ się mroczny pomruk. Crispin zignorował to.
– Każdy kompetentny mozaicysta ma tabele wschodów i zachodów obu księżyców, z 
których 
mogliby korzystać inżynierowie. Kiedy układaliśmy tessery na kopułach jakiegoś 
sanktuarium 
czy pałacu w Bachiarze, dzięki znajomości czasu i miejsca padania księżycowego 
światła 
w ciągu roku mieliśmy z Martinianem szczęście osiągać zadowalające efekty. 
Byłbym 
zaszczycony – zakończył – mogąc służyć cesarskim inżynierom pomocą w tym 
względzie.
Przerwał, wciąż patrząc w górę. Pomruk także ustał. Cisza oznaczała mnóstwo 
rzeczy w tej 
oświetlonej świecami sali tronowej Pałacu Attenińskiego, pełnej ptaków 
wysadzanych 
klejnotami, złotych i srebrnych drzew, kadzielnic, pięknych wyrobów z kości 
słoniowej, 
jedwabiu, drewna sandałowego i kamieni półszlachetnych.
W końcu przerwał ją śmiech.
To też Crispin będzie zawsze pamiętał. To, że pierwszym dźwiękiem, jaki 
kiedykolwiek 
usłyszał z ust Petrusa z Trakezji, który umieścił na cesarskim tronie swego 
wuja, a potem 
zagarnął go dla siebie jako Waleriusz II, był ten śmiech: głęboki, 
niepowstrzymany, serdeczny 
śmiech spadający z góry, od człowieka zawieszonego jak bóg, śmiejącego się nad 
swoim dworem 
niczym bóg, niezupełnie tkwiącego w plamie błękitnego księżycowego światła.
Na znak cesarskiej ręki tron został miękko opuszczony na swoje miejsce u boku 
cesarzowej. 
Nikt nie odzywał się słowem. Crispin stał bez ruchu z rękoma po bokach i wciąż 
mocno bijącym 
sercem. Spojrzał na cesarza Sarancjum. Umiłowanego przez Dżada.
Waleriusz II miał miękkie, dość niesympatyczne rysy, czujne szare oczy i gładko 
wygolone 
policzki, co stało się powodem ataku na brodę Crispina. Linia jego włosów już 
się przesuwała, 
choć one same pozostały jasnobrązowe z niewielkim tylko dodatkiem siwizny. 
Crispin wiedział, 
że cesarz skończył już czterdzieści pięć lat. Nie był zatem młodzikiem, ale i 
nie nadszedł jeszcze 
schyłek jego życia. Miał na sobie ściągniętą pasem tunikę z purpurowego jedwabiu 
o wyrazistej 
fakturze, oblamowaną u dołu i przy szyi skomplikowanym wzorem ze złota. Jego 
strój był 
bogaty, ale bez ozdób czy ostentacji. Żadnej biżuterii oprócz jednego bardzo 
dużego pierścienia 
pieczętnego na lewej dłoni.
Siedząca obok niego kobieta miała inne podejście do spraw ubioru i ozdób. 
Crispin 
właściwie starał się nie patrzeć bezpośrednio na cesarzową, ale nie potrafiłby 
powiedzieć 
dlaczego. Teraz to zrobił, świadom spoczywającego na nim spojrzenia jej 
ciemnych, 
rozbawionych oczu. Na chwilę zetknął z nimi własny wzrok – inne obrazy, aury, 
świadomości – 
po czym znów go opuścił. Czuł zawrót głowy. Widywał już piękne kobiety, i to o 
wiele młodsze. 
Na przykład w tej sali znajdowały się nadzwyczajne kobiety.
Cesarzowa przykuła jednak jego uwagę, i to nie tylko z powodu swej pozycji czy 
dziejów. 
Alixana – niegdyś zaledwie Aliana od Błękitnych, aktorka i tancerka – oślepiała 
szkarłatem 
i złotem jedwabiu; purpura w płaszczu narzuconym na tunikę stanowiła tylko 
akcent, ale była 
obecna, nieuniknienie obecna, jako określenie jej pozycji. Crispin domyślał się, 
że przybranie jej 
bardzo ciemnych włosów oraz naszyjnik są warte więcej niż wszystkie klejnoty 
koronne 
królowej Antów. W tej chwili poczuł ukłucie litości dla Gisel, młodej, osaczonej 
i walczącej 
o życie.
Unosząc głowę wysoko mimo ciężaru jej przybrania, cesarzowa Sarancjum lśniła 
Crispinowi 
w oczach, a pełne bystrości i spostrzegawczości rozbawienie w jej ciemnych 
oczach 
przypomniało mu, że na ziemi nie ma nikogo bardziej niebezpiecznego od tej 
kobiety siedzącej 
u boku cesarza.
Zobaczył, że otwiera usta, by coś powiedzieć, lecz gdy w tej samej chwili ktoś 
ją 
zdumiewająco ubiegł, spostrzegł – bo na nią patrzył – jak cesarzowa szybko 
zaciska usta 
w krótkim grymasie niezadowolenia.
– Ten Rhodianin – stwierdziła elegancka blondynka stojąca za cesarzową – ma w 
sobie tyle 
arogancji, ile można się było spodziewać, i żadnej ogłady, na którą chciałoby 
się mieć nadzieję. 
Przynajmniej trochę go ociosano. Ruda broda i nieokrzesane zachowanie byłyby 
nadto obraźliwe.
Crispin milczał. Zobaczył, że cesarzowa uśmiecha się sztywno. Nie odwracając 
się, Alixana 
powiedziała:
– Wiedziałaś, że ma brodę? Zbierałaś informacje, Styliane? Mimo niedawnego 
ślubu? Jakież 
to typowe dla Daleinoi.
Ktoś się nerwowo roześmiał, szybko umilkł. Rosły, przystojny mężczyzna, który 
sprawiał 
wrażenie uczciwego, stojący obok zagadniętej kobiety, lekko się zaniepokoił. 
Crispin wiedział 
już jednak, kim jest tych dwoje ludzi. Fragmenty układanki wsuwające się na 
swoje miejsce. 
Umiał rozwiązywać łamigłówki. Taki już miał umysł. Potrzebował teraz tej 
umiejętności.
Patrzył na ukochanego stratega Carullusa, człowieka, na spotkanie z którym 
trybun przybył 
tu z Sauradii, na największego żołnierza swoich czasów. Tym wysokim mężczyzną 
był Złocisty 
Leontes, a obok niego stała jego pani. Córka najbogatszej rodziny w Sarancjum. 
Nagroda dla 
zwycięskiego generała. Crispin musiał przyznać, że warta jest tego określenia. 
Styliane Daleina 
była wspaniała, a pojedyncza, niesamowicie efektowna perła lśniąca w złotym 
naszyjniku 
u zagłębienia szyi mogłaby nawet...
W tej chwili uderzyła go pewna myśl, zrodzona ze złości. Skrzywił się w duchu na 
własną 
lekkomyślność i pozostał w ciszy. Są granice przewrotności.
Styliane Daleina pozostała całkowicie nieporuszona uwagą cesarzowej. Crispin 
uświadomił 
sobie, że to u niej naturalne: ujawniła wiedzę na jego temat wraz z obelgą. Na 
pewno jest gotowa 
na ciętą odpowiedź. Doznał gwałtownego poczucia, że stanowi teraz kolejny bardzo 
mały pionek 
w skomplikowanej grze toczącej się między obiema kobietami.
Albo trzema. Miał do przekazania wiadomość.
– Jeśli mu się spodoba, może mieć brodę jak święty błazen – rzekł łagodnie 
cesarz 
Sarancjum – jeżeli tylko potrafi pomóc przy mozaikach w sanktuarium.
Głos Waleriusza był cichy, ale przenikał wszystkie inne dźwięki. Crispin 
pomyślał, że to 
naturalne. Wszyscy w tej sali są zapewne wyczuleni na jego brzmienie.
Spojrzał na cesarza, wyrzucając kobiety z myśli.
– Mówiłeś przekonująco o inżynierii i świetle księżyca – przypomniał Waleriusz 
z Sarancjum. – Porozmawiamy chwilę o mozaikach?
Sprawiał wrażenie uczonego, akademika. Tak też wyglądał. Powiadano, że nigdy nie 
sypia. 
Że w nocy chodzi po jednym ze swoich pałaców, dyktując różne dokumenty, albo że 
czyta 
meldunki przy świetle latarni. Że potrafi wciągać filozofów i wojskowych 
taktyków do dyskusji 
wykraczających poza granice ich pojmowania. Że spotkał się z młodymi 
architektami swego 
nowego Wielkiego Sanktuarium i że sprawdził każdy ich rysunek. Że jeden z nich 
zabił się, kiedy 
cesarz odrzucił jego projekt, szczegółowo wyjaśniając dlaczego. To dotarło nawet 
do Vareny: 
w Sarancjum jest teraz cesarz lubujący się tak w pięknie, jak we władzy.
– Jestem tu tylko z tego powodu, po trzykroć wyniesiony – odparł Crispin. To 
była mniej 
więcej prawda.
– Ach – wtrąciła Styliane Daleina. – Kolejna rhodiańska cecha. Mówi, że jest tu 
po to, by 
rozmawiać – żadnych czynów. Dlatego też Antowie tak łatwo odnieśli zwycięstwo. 
To wszystko 
jest takie znajome.
Znów zabrzmiał śmiech. Na swój sposób jej druga wypowiedź bardzo wiele 
wyjaśniła: 
Styliane musiała się czuć całkowicie bezpieczna, albo ze względu na samą siebie, 
albo na 
swojego męża, długoletniego przyjaciela cesarza, by wtrącać się do takiej 
rozmowy. Niejasne 
jednak było to, dlaczego ta kobieta atakuje Crispina. Mozaicysta nie odrywał 
wzroku od cesarza.
– Rhodias upadło z rozmaitych powodów – rzekł Waleriusz II łagodnie. – W tej 
chwili 
rozmawiamy jednak o mozaikach. Caiusie Crispusie, jaka jest twoja opinia na 
temat nowej 
metody odwrotnego przenoszenia kostek układanych w warsztacie na kartonach?
Nawet po tym wszystkim, co słyszał o tym człowieku, techniczna precyzja pytania 
– 
zadanego przez cesarza po bankiecie, wśród jego dworzan – całkowicie zaskoczyła 
Crispina. 
Przełknął ślinę. Odchrząknął.
– Jest ona zarówno odpowiednia, jak i korzystna w przypadku mozaik na bardzo 
dużych 
ścianach i podłogach, panie mój. Tam, gdzie to pożądane, pozwala na bardziej 
jednolite ułożenie 
kawałków szkła czy kamienia i znacznie zmniejsza potrzebę szybkości przy 
układaniu kostek tuż 
przed wyschnięciem podłoża. Jeśli cesarz sobie życzy, mogę to wyjaśnić.
– To niekonieczne. Rozumiem. A co z wykorzystaniem jej na kopule?
Crispin miał się później zastanawiać, w jaki sposób rozwinęłyby się następne 
wydarzenia, 
gdyby w owej chwili spróbował zachować się dyplomatycznie. Nie próbował. 
Wydarzenia 
rozwinęły się tak, jak się rozwinęły.
– Na kopule?! – Powtórzył, wznosząc głos. – Po trzykroć wyniesiony panie, tylko 
głupiec 
mógłby proponować użycie tej metody na kopule! Żaden mozaicysta wart tego 
określenia nawet 
by nie brał tego pod uwagę.
Zza pleców Crispina dobiegło coś, co można było nazwać tylko prychnięciem.
Styliane Daleina rzekła lodowatym głosem:
– Jesteś w obecności cesarza Sarancjum. Obcych, którzy są tak zuchwali, batożymy 
lub 
oślepiamy.
– Oraz obdarzamy szacunkiem tych – dopowiedziała swym pięknym głosem cesarzowa 
Alixana – którzy dowodzą swego szacunku do nas swą szczerością, gdy zostaną o 
nią 
bezpośrednio poproszeni. Zechcesz nam powiedzieć, dlaczego wyrażasz tak... mocne 
przekonanie, Rhodianinie?
Crispin zawahał się.
– Dwór wspaniałego cesarza w wieczór Dykanii... czy naprawdę pragniesz tych 
wyjaśnień?
– Cesarz pragnie – rzekł cesarz.
Crispin znów przełknął ślinę. Pomyślał, że Martinian zrobiłby to o wiele 
taktowniej.
Nie był Martinianem. Wyjawił jedno ze swoich najgłębszych przekonań, zwracając 
się 
bezpośrednio do Waleriusza z Sarancjum.
– Mozaika – zaczął, teraz już ciszej – to marzenie ze światła. Z koloru. Gra 
światła na 
kolorze. To rzemiosło... czasami ważyłem się nazywać je sztuką, panie mój... 
zbudowane wokół 
tańca światła świecy, latarni, słońca, obu księżyców na kolorach szkła, 
klejnotów i kamieni, 
których używamy... by stworzyć coś, co ma udział, choćby w niewielkim stopniu, w 
ruchu, jakim 
Dżad obdarzył swoje śmiertelne dzieci i świat. W sanktuarium, panie mój, to 
rzemiosło, które ma 
aspiracje do przywołania świętości boga i jego dzieła.
Zaczerpnął tchu. Wydawało mu się niewiarygodne, że mówi te rzeczy na glos, i to 
w takim 
miejscu. Spojrzał na cesarza.
– Mów dalej – zachęcił go Waleriusz.
Szare, czujne, chłodno inteligentne oczy cesarza spoczywały na jego twarzy.
– A na kopule – podjął Crispin – na łuku kopuły, sanktuarium czy pałacu, 
mozaicysta ma 
okazję pracować właśnie z tym, tchnąć w swoją wizję cień życia. Ściana jest 
płaska, podłoga jest 
płaska...
– No cóż, przynajmniej powinny być – wtrąciła lekko cesarzowa. – Mieszkałam 
w pomieszczeniach...
Waleriusz roześmiał się. Crispin przerwał w pół słowa i musiał się uśmiechnąć.
– Zaiste, po trzykroć łaskawa pani. Mówię oczywiście ogólnie. To są rzadko 
osiągane ideały.
– Ściana albo podłoga są płaskie w zamierzeniu – stwierdził cesarz. – A 
kopuła?...
– Krzywizna i wysokość kopuły pozwala nam poprzez zmieniające się światło 
stworzyć 
złudzenie ruchu, panie mój. To bezcenna możliwość. To naturalne miejsce dla 
mozaicysty. 
Jego... azyl. Fresk namalowany na płaskiej ścianie może osiągnąć wszystko to, co 
mozaika, 
a czasami – choć wielu członków mojej gildii nazwałoby to herezją – nawet 
więcej. Nic 
w świecie Dżada nie potrafi sprawić tego, co może osiągnąć mozaicysta na kopule, 
układając 
tessery bezpośrednio na jej powierzchni.
Głos zza jego pleców, dystyngowany i gderliwy:
– Śmiem ufać, po trzykroć wyniesiony panie, że pozwoli mi się zareagować na tę 
bezdenną 
zachodnią głupotę?
– Kiedy skończymy, Siroesie. Jeśli to głupota. Słuchaj. Zostaną ci zadane 
pytania. Bądź 
gotów na nie odpowiedzieć.
Siroes. Crispin nie znał tego imienia. Prawdopodobnie powinien. Nie przygotował 
się tak 
dobrze, jak wymagała tego sytuacja... ale nie spodziewał się, że znajdzie się na 
dworze nazajutrz 
po przybyciu do Miasta.
Teraz był też zły. Bezdenna głupota? Zbyt wiele obelg naraz. Usiłował poskromić 
swój 
gniew, ale tu chodziło o wnętrze jego duszy. Powiedział:
– Wschód czy zachód nie ma z tym nic wspólnego, panie mój. Określiłeś odwrotne 
przenoszenie jako nową metodę. Obawiam się, że ktoś cię wprowadził w błąd. Na 
ścianach 
i podłogach w Rhodias, Mylazji i Baianie mozaicyści układali odwrócone kartony z 
tesserami 
pięćset lat temu. Przykłady wciąż istnieją, można je oglądać. Takich przykładów 
nie ma na 
żadnej kopule w Bachiarze. Czy mam powiedzieć trzykrotnie wyniesionemu cesarzowi 
dlaczego?
– Powiedz – zażądał Waleriusz.
– Ponieważ przed pięciuset laty mozaicyści już się nauczyli, że układając 
kamienie, klejnoty 
i szkło płasko na lepkich kartonach, a potem przenosząc je, zrzekają się 
wszelkiej mocy, jaką 
dawała im krzywizna kopuły. Kiedy układa się tesserę na jakiejś powierzchni 
ręcznie, ustawia 
sieją. Nachyla się ją pod pewnym kątem, obraca. Dopasowuje do sąsiedniej tessery 
i tesser 
leżących dalej, nachylając ku światłu wpadającemu przez okna lub wznoszącemu się 
z dołu albo 
ją od niego odchylając. Dla uzyskania odpowiedniego efektu można uformować w 
podłożu 
występy lub zagłębienia. Można – jeśli jest się mozaicystą, a nie ledwie kimś, 
kto wtyka szkło 
w ciastowatą powierzchnię – pozwolić, by to, co się wie o planowanym 
umieszczeniu i liczbie 
świec w pomieszczeniu poniżej oraz o rozmieszczeniu okien wokół podstawy kopuły 
i wyżej, 
o zorientowaniu pomieszczenia na ziemi świętego Dżada i o wschodach jego 
księżyców oraz 
boskiego słońca... swoim narzędziem, sługą, darem... w przedstawianiu tego, co 
święte, czyni się 
samo światło.
– A ta druga metoda?
Tym razem, co zaskakujące, odezwał się kanclerz Gezjusz. Wychudzona twarz 
starego 
eunucha była zamyślona, jakby śledził on jakiś szczegół rozmowy. Crispin 
podejrzewał, że 
zajmował go nie jej temat, lecz zainteresowanie nim Waleriusza. To był człowiek, 
który służył 
u trzech cesarzy.
– Ta druga metoda – odparł cicho Crispin – zmienia ten dar wysokiej, sklepionej 
powierzchni 
w... ścianę. W źle wybudowaną, zakrzywioną ścianę. Stosując ją, porzuca się grę 
światła, która 
leży w sercu mozaiki. W sercu tego, co robię. Albo zawsze usiłowałem robić, 
panie mój. Mój 
cesarzu.
To był cyniczny, znudzony dwór. Crispin mówił prosto z głębi duszy, z nadmierną 
pasją. 
Z zanadto nadmierną pasją. Brzmiało to idiotycznie. Czuł się idiotycznie i nie 
miał pojęcia, 
dlaczego ujawnia w ten sposób najbardziej osobiste uczucia. Potarł swój nagi 
podbródek.
– Traktujesz wykonywanie świętych wizerunków w sanktuarium jak... jakąś grę? – 
zapytał 
strateg Leontes. Po surowym żołnierskim tonie Crispin poznał, że to on wtrącił 
się wcześniej, 
sugerując, iż wszyscy zachodni rzemieślnicy są do siebie podobni, w związku z 
czym nie ma 
znaczenia, który z nich przybył.
Crispin zaczerpnął tchu.
– Obecność światła traktuję jak coś, z czego należy się cieszyć. To źródło 
radości 
i wdzięczności. Czymże innym jest, panie mój, inwokacja o wschodzie słońca? 
Utrata słońca to 
wielka strata. Ciemność jest wrogiem dzieci Dżada, a w przypadku mozaicysty jest 
to tym 
bardziej prawdziwe.
Leontes spojrzał na niego, lekko zmarszczywszy przystojne czoło. Włosy miał 
żółte niczym 
pszenica.
– Ciemność jest czasem sprzymierzeńcem żołnierza – zauważył.
– Żołnierze zabijają – mruknął Crispin. – Jest to być może konieczne, ale nie 
służy boskiej 
chwale. Sądzę, że się z tym zgodzisz, panie mój.
Leontes potrząsnął głową.
– Nie. Oczywiście, że nie. Jeśli pokonujemy barbarzyńców i heretyków, tych, co 
wyszydzają 
i zaprzeczają istnieniu Dżada od Słońca, to czyż nie przysparzamy mu chwały?
Crispin zobaczył, że jakiś szczupły mężczyzna o ziemistej cerze pochyla się do 
przodu, 
uważnie słuchając.
– A zatem narzucanie wiary jest tym samym, co wychwalanie naszego boga?
Dyskusje z Martinianem przygotowały Crispina do takich rozmów. Prawie mógłby 
zapomnieć, gdzie się znajduje. Prawie.
– Ależ to się nagle stało nużące – orzekła cesarzowa tonem będącym kwintesencją 
kapryśnej 
nudy. – To nawet gorsze niż rozmowa o tym, w jaki sposób położyć kawałek szkła 
na jakimś 
lepkim podłożu. Nie sądzę, by lepkie łoża były tu odpowiednim tematem. W sumie 
Styliane jest 
bardzo młodą żoną.
To strateg się zaczerwienił, a nie jego elegancka żona; zamyśloną twarz cesarza 
rozjaśnił 
uśmiech, a przez salę przetoczył się śmiech zabarwiony złośliwością.
Crispin zaczekał, aż ucichnie. Nie bardzo pewien, dlaczego to robi, powiedział:
– To trzykroć wyniesiona cesarzowa poprosiła mnie o obronę moich poglądów. 
Nazwała je 
mocnym przekonaniem. To ktoś inny określił je jako głupotę. W obecności takiej 
wielkości, 
w jakiej się teraz znajduję, nie śmiem wybierać żadnych tematów, a jedynie 
odpowiadać 
napytania najlepiej, jak umiem. Oraz starać się unikać przepaści głupoty.
Wyraziste usta Alixany lekko drgnęły, lecz z jej ciemnych oczu nic się nie dało 
wyczytać. 
Była drobną, wspaniale zbudowaną kobietą.
– Masz dobrą pamięć, Rhodianinie. Rzeczywiście, zapytałam cię, prawda?
Crispin skłonił głowę.
– Cesarzowa raczy łaskawie sobie przypominać. Oczywiście pomniejsi śmiertelnicy 
nie są 
w stanie zapomnieć któregokolwiek z jej słów.
Zaskakiwał samego siebie prawie każdym wypowiadanym tego wieczoru słowem.
Waleriusz, który odchylił się na oparcie tronu, zaklaskał.
– Dobrze, choć bezczelnie powiedziane. Ten przybysz z zachodu może jeszcze 
nauczyć 
naszych dworzan kilku rzeczy poza inżynierią i techniką układania mozaik.
– Mój cesarzu! Chyba nie przyjąłeś jego gadaniny o odwrotnym...
Zniknęło swobodne zachowanie. Szary wzrok przeszył powietrze obok Crispina.
– Siroesie, kiedy przedstawiałeś nam i naszym architektom swoje rysunki i plany, 
powiedziałeś przecież, że ta technika jest nowa, czyż nie?
Atmosfera w sali zmieniła się drastycznie. Głos cesarza był lodowaty. Wciąż 
siedział 
wygodnie oparty, lecz jego oczy były zupełnie inne.
Crispin chciał się odwrócić i zobaczyć, kim jest ten drugi mozaicysta, ale nie 
śmiał się 
poruszyć. Mężczyzna stojący za jego plecami wyjąkał:
– Panie mój... po trzykroć wyniesiony panie, ona nigdy nie była używana w 
Sarancjum. 
Nigdy i na żadnej kopule. Zaproponowałem...
– A co właśnie usłyszeliśmy o Rhodias? Sprzed pięciuset lat? Powody? 
Zastanawiałeś się 
nad tym?
– Panie mój, sprawy upadłego zachodu...
– Co? – Waleriusz II wyprostował się. Nachylił do przodu. Mówiąc, kłuł palcem 
powietrze. – 
To było Rhodias, rzemieślniku! Nie mów nam o upadłym zachodzie. To było 
Cesarstwo 
Rhodiańskie u szczytu potęgi! W imię boga! Jak Saranios nazwał to miasto, kiedy 
wykreślił 
mieczem linię od kanału do oceanu pod pierwsze mury? Powiedz mi!
W sali dawało się wyczuć strach. Crispin zobaczył mężczyzn i kobiety, ludzi 
eleganckich 
i lśniących, z oczyma wbitymi w podłogę jak skarcone dzieci.
– Sa... Sa... Sarancjum, po trzykroć wyniesiony.
– I jak jeszcze? Jak jeszcze? Powiedz to, Siroesie!
– Nazwał je Nowym Rhodias, po trzykroć wielki panie. – Patrycjuszowski głos 
zamienił się 
już w skrzek. – Wiemy, wspaniały cesarzu, wszyscy wiemy, że na świecie nigdy nie 
istniało 
święte sanktuarium, które by dorównało temu, które sobie wyobraziłeś i tworzysz. 
Będzie to 
ozdoba świata Dżada. Kopuła przerasta wszystko wielkością, majestatem...
– Stworzymy je tylko wtedy, gdy nasi słudzy będą znali się na rzeczy. Teraz 
powiadasz, że 
kopuła zaprojektowana przez Artibasa jest za duża, by zastosować na niej 
właściwą technikę 
układania mozaiki? Czy tak, Siroesie?
– Nie, mój panie!
– Otrzymujesz z cesarskiego skarbu niewystarczające środki? Za mało uczniów 
i rzemieślników? Twoje własne wynagrodzenie jest nieodpowiednie, Siroesie?
Głos cesarza był zimny i twardy jak kamień w środku zimy. Crispin poczuł strach 
i żal. 
Nawet nie widział tak bezlitośnie niszczonego człowieka, ale usłyszał, jak ktoś 
za nim pada na 
kolana.
– Hojność cesarza przerasta moją wartość tak samo, jak on sam przerasta 
majestatem 
wszystkich w tej sali, mój po trzykroć wyniesiony panie.
– Właściwie w to wierzymy – rzekł lodowatym tonem Waleriusz II. – Musimy jeszcze 
raz 
zastanowić się nad pewnymi aspektami naszych planów budowlanych. Możesz odejść, 
Siroesie. 
Jesteśmy wdzięczni pani Styliane Daleinie za polecenie nam twoich talentów, ale 
zaczyna 
wyglądać na to, że rozmiary naszego sanktuarium mogły cię przerosnąć. To się 
zdarza, oj, 
zdarza. Zostaniesz odpowiednio wynagrodzony za to, co zrobiłeś do tej chwili. 
Nie obawiaj się.
Kolejny element układanki. Arystokratyczna żona stratega poleciła tego innego 
mozaicystę 
cesarzowi. Pojawienie się Crispina tego wieczoru, jego szybkie wezwanie na dwór, 
zagroziło 
temu człowiekowi, a pośrednio i jej.
To, czego się domyślił wcześniej, było przerażająco prawdziwe: przybył tu, mając 
sprzymierzeńców i wrogów, zanim jeszcze otworzył usta – albo uniósł głowę z 
podłogi. Mogę tu 
zginąć, pomyślał nagle.
Usłyszał, jak otwierają się za nim srebrne drzwi. Kroki. Chwila ciszy. Wygnany 
rzemieślnik 
zapewne składa pokłon.
Drzwi znów się zamknęły. Płomyki świec zamigotały w przeciągu. Światło 
przygasło, 
uspokoiło się. W sali tronowej panowała cisza, skarceni dworzanie bali się. 
Siroes, ktokolwiek to 
był, wyszedł. Crispin właśnie zniszczył człowieka, uczciwie odpowiadając na 
jedno pytanie, nie 
zważając na takt i dyplomację. Uczciwość na dworze to niebezpieczna rzecz dla 
innych i dla 
samego siebie. Ponownie zatopił wzrok w mozaice na podłodze. W środku scena 
polowania. 
Któryś z dawnych cesarzy z łukiem w lesie, skaczący jeleń, cesarska strzała w 
locie ku niemu. 
Nadchodząca śmierć, gdyby scena trwała dalej.
Scena trwała dalej.
– Jeśli utrzyma się ten niepokojący zwyczaj psucia świątecznych wieczorów – 
rzekła Alixana 
– to dołączę do dzielnego Leontesa w jego ubolewaniach z powodu twojego nowego 
sanktuarium, mój ukochany. Muszę powiedzieć, że płacenie żołnierzom na czas 
wydaje się 
wywoływać o wiele mniej zamętu.
Cesarz nie przejął się jej słowami.
– Żołnierze otrzymają zapłatę. Sanktuarium ma stanowić część naszego 
dziedzictwa. Jedną 
z rzeczy, która poniesie nasze imiona przez wieki.
– Wzniosły cel składany na barki nie wypróbowanego, aroganckiego przybysza z 
zachodu – 
rzekła cierpko Styliane Daleina.
Cesarz zerknął na nią z nieodgadnionym wyrazem twarzy. Crispin musiał przyznać, 
że jest 
odważna, drażniąc go, gdy znajduje się w takim nastroju.
– Byłoby to prawdą, gdyby rzeczywiście spoczywał na jego ramionach – rzekł 
Waleriusz. – 
Sanktuarium jest już jednak wzniesione. Jego ciężar – oraz ciężar owej 
heroicznej kopuły – 
dźwiga nasz wspaniały Artibasos, który je dla nas zaprojektował i zbudował, 
niczym jakiś półbóg 
z trakezyjskiego panteonu. Jeśli Rhodianin okaże się do tego zdolny, spróbuje 
ozdobić nasze 
sanktuarium w sposób miły dla Dżada i dla nas.
– A zatem musimy żywić nadzieję, po trzykroć wyniesiony, że znajdzie u siebie 
milsze 
zachowanie – powiedziała jasnowłosa kobieta.
Waleriusz uśmiechnął się nieoczekiwanie.
– Mądrze powiedziane – orzekł. Crispin zaczynał sobie zdawać sprawę, że ten 
cesarz bardzo 
sobie ceni inteligencję. – Caiusie Crispusie, obawiamy się, że ściągnąłeś na 
siebie 
niezadowolenie jednej z ozdób naszego dworu. Pracując wśród nas, musisz postarać 
się jej to 
wynagrodzić.
Tak się składało, że Crispin nie miał ochoty niczego jej wynagradzać. Z własnych 
powodów 
wspierała jakiegoś nieudacznika, a teraz usiłowała zrzucić przykre tego 
konsekwencje na 
Crispina.
– Już tego ogromnie żałuję – mruknął. – Nie mam wątpliwości, że pani Styliane to 
klejnot 
wśród kobiet, czego dowodem i odbiciem jest perła, którą ma na szyi, większa od 
jakiejkolwiek 
damskiej ozdoby, jaką tu widzę.
Tak się składało, że tym razem wiedział, co robi.
Było to niebezpiecznie pochopne, ale nie dbał o to. Nie podobała mu się ta 
wysoka, 
arogancka kobieta o idealnych rysach, złocistych włosach i zimnych oczach – oraz 
kąśliwym 
języku.
Usłyszał zbiorowe westchnienie; nie mógł się omylić co do nagłego płomyka gniewu 
w oczach kobiety, ale tak naprawdę czekał na reakcję tej drugiej i odwracając 
się do niej, Crispin 
znalazł w ciemnym spojrzeniu cesarzowej Sarancjumto, czego szukał: króciutki 
błysk 
zrozumienia pełnego zaskoczenia i ironii.
W niezręcznej ciszy, która nastąpiła po tym, jak sprecyzował coś, czego pani 
Styliane 
Daleina raczej wolałaby nie podkreślać tak wyraźnie, cesarzowa odezwała się ze 
zwodniczą 
łagodnością:
– Mamy wśród nas wiele klejnotów. Przychodzi mi teraz na myśl, że jeszcze jeden 
z nich 
obiecał rozstrzygnąć zakład zaproponowany podczas biesiady. Skorcjuszu, zanim 
udam się na 
nocny spoczynek... jeśli mam spokojnie zasnąć, po prostu muszę poznać odpowiedź 
na pytanie 
cesarza. Nikt nie zgłosił się po odbiór postawionego klejnotu. Powiesz nam, 
woźnico?
Tym razem Crispin jednak się odwrócił, by popatrzeć. Kolorowa ciżba dworzan z 
prawej 
strony rozstąpiła się w lśnieniu jedwabiu i do kandelabru spokojnie podszedł 
drobny, schludny 
mężczyzna. Crispin przesunął się nieco, by zrobić Skorcjuszowi z Błękitnych dużo 
miejsca przed 
tronami. Nie mógł się powstrzymać od patrzenia na niego.
Soriyyański woźnica, który na oczach Crispina dokonywał tego dnia w hipodromie 
cudów, 
miał głęboko osadzone oczy w ciemnej twarzy poznaczonej lekko – a w kilku 
przypadkach 
bardziej – bliznami. Jego swobodne zachowanie wskazywało, że pałac nie jest mu 
obcy. Miał na 
sobie sięgającą kolan lnianą tunikę w naturalnym, płowym kolorze, ozdobioną z 
każdej strony 
ciemnoniebieskimi pasami biegnącymi od ramion do dołu, oblamowaną złotą nitką. 
Jego czarne 
włosy przykrywała miękka błękitna czapeczka. Miał zloty pas, prosty, nadzwyczaj 
kosztowny. 
Na jego szyi wisiał pojedynczy łańcuch, z którego zwieszał mu się na piersi 
złoty koń z oczyma 
z drogich kamieni.
– We wszystkim, co robimy – rzekł poważnie woźnica – staramy się zadowolić 
cesarzową. – 
Przerwał z rozmysłem, po czym błysnął białymi zębami. – A potem, oczywiście, 
cesarza.
Waleriusz roześmiał się.
– Schowaj ten zabójczy urok, woźnico. Albo zachowaj go dla kogokolwiek, kogo 
teraz 
uwodzisz.
Zabrzmiał kobiecy śmiech. Crispin zauważył, że nie wszyscy wyglądali na 
rozbawionych. 
Alixana mruknęła z błyskiem w ciemnych oczach:
– Ale ja lubię, kiedy on go ukazuje, mój cesarzu.
Zaskoczony Crispin nie potrafił powstrzymać własnego nagłego wybuchu śmiechu. 
Nie 
miało to znaczenia. Waleriusz i zgromadzony wokół niego dwór dawał upust 
rozbawieniu, 
a woźnica, uśmiechnięty i nieporuszony, skłonił się nisko cesarzowej. Crispin 
zrozumiał 
w końcu, że charakter tego dworu chociaż częściowo określają jego kobiety.
A z pewnością kobieta siedząca na tronie. Powrót dobrego humoru u cesarza był 
wyraźnie 
nieudawany. Patrząc na oba trony, Crispin pomyślał nagle o Ilandrze, czemu wciąż 
jeszcze 
towarzyszyło dziwne wewnętrzne szarpnięcie, jakby obrócenie wbitej klingi. Gdyby 
jego żona 
zrobiła taką samą otwarcie prowokującą uwagę, on też byłby na tyle odprężony, by 
go rozbawiła 
– do tego stopnia był pewien żony. To właśnie łączyło Waleriusza z jego 
cesarzową. Crispin nie 
po raz pierwszy zadał sobie pytanie, jak to by było mieć za żonę kobietę, której 
nie można ufać. 
Zerknął na stratega, Leontesa. Wysoki mężczyzna nie śmiał się. Podobnie jak jego 
arystokratyczna małżonka. Co prawda mogło być ku temu wiele powodów.
– Dopóki Skorcjusz nie wyjawi swojego sekretu, klejnot wciąż jest do zdobycia – 
rzekł 
cesarz. – Szkoda, że nasz Rhodianin tego nie widział, wydaje się mieć tyle 
odpowiedzi.
– Dzisiejszych wyścigów, panie mój? Oglądałem je. Wspaniałe widowisko.
Nieco zbyt późno Crispinowi przyszło na myśl, że być może popełnia kolejny błąd.
Waleriusz skrzywił się.
– Ach, tak. Jesteś miłośnikiem toru? Wszak jesteśmy otoczeni takimi ludźmi.
Crispin potrząsnął głową.
– Bynajmniej nie miłośnikiem, panie mój. W hipodromie byłem dzisiaj po raz 
pierwszy 
w życiu. Eskortujący mnie Carullus z Czwartego Sauradyjskiego, który przybył tu 
na spotkanie 
z najwyższym strategiem, był tak dobry i służył mi za przewodnika na wyścigach.
Pomyślał, że nie zaszkodzi wspomnieć imienia Carullusa.
– Dobrze więc. Jako nowicjusz i tak nie potrafiłbyś odpowiedzieć na to pytanie. 
Mów, 
Skorcjuszu. Czekamy na oświecenie.
– O, nie. Nie, zapytajmy go, panie mój – poprosiła Sty lianę Daleina. W jej 
zimnej urodzie 
naprawdę kryła się złośliwość. – Jak mówi nasz po trzykroć wyniesiony cesarz, 
rzemieślnik zdaje 
się tyle wiedzieć. Dlaczego rydwany miałyby się znaleźć poza zasięgiem jego 
pojmowania?
– Wiele jest rzeczy, których nie pojmuję, pani – rzekł Crispin tak łagodnie, jak 
umiał. – 
Postaram się jednak... zadowolić cię.
Teraz on się lekko uśmiechnął. Płacił za to, co niechcąco zrobił jej 
rzemieślnikowi i za 
rozmyślną wzmiankę o jej perle. Mógł tylko mieć nadzieję, że cena zatrzyma się 
przy kąśliwych 
insynuacjach.
– Pytanie, nad którym zastanawialiśmy się przy kolacji – odezwała się ze swego 
tronu 
Alixana – brzmi tak: skąd w pierwszym wyścigu popołudnia Skorcjusz wiedział, 
żeby oddać 
wewnętrzny tor? Rozmyślnie pozwolił go zająć rydwanowi Zielonych i posłał 
biednego 
Crescensa na spotkanie z katastrofą.
– Przypominam to sobie, pani. Posłało to też na spotkanie z finansową katastrofą 
trybuna 
Czwartego Sauradyjskiego.
Słaba próba. Cesarzowa nie uśmiechnęła się.
– Jaka szkoda. Nikt z nas nie potrafił jednak podać wyjaśnienia, które by 
pasowało do 
odpowiedzi, skrywanej przez naszego wspaniałego woźnicę. Obiecał nam ją wyjawić. 
Czy 
pragniesz zaryzykować przedtem własny domysł?
– Niewiedza nie przyniesie ci wstydu – dodał Waleriusz. – Szczególnie jeśli 
nigdy przedtem 
nie byłeś w hipodromie.
Właściwie nigdy nie przyszło mu do głowy, by nie odpowiadać. Może powinno. Może 
jakiś 
ostrożniejszy człowiek dostrzegłby niuanse i nie udzielił odpowiedzi. Martinian 
prawie na pewno 
by tak postąpił.
– Mam pewien pomysł, panie mój, pani. Oczywiście mogę się bardzo mylić. 
Prawdopodobnie tak jest.
Stojący obok woźnica zerknął na niego. Brwi miał lekko uniesione, ale spojrzenie 
jego 
piwnych oczu było uprzejme i pełne ciekawości. Crispin spojrzał na niego i 
uśmiechnął się.
– Siedzieć nad torem i zastanawiać się, jak coś zostało zrobione, to jedno, a 
dokonać tego 
przy pełnej szybkości na piasku, to co innego. Bez względu na to, czy mam rację, 
pozwól, że 
oddam ci cześć. Nie spodziewałem się, że coś mnie dzisiaj poruszy, a jednak tak 
się stało.
– Robisz mi zbyt wielki honor – mruknął Skorcjusz.
– A zatem co to za pomysł, Rhodianinie? – zapytał cesarz. – Do zdobycia jest 
ispahański 
rubin.
Crispin spojrzał na Waleriusza i przełknął ślinę. Oczywiście nie wiedział, co 
stanowi 
nagrodę. To nie była żadna drobnostka; to było bogactwo, pochodzące z 
najdalszego wschodu. 
Odwrócił się z powrotem do Skorcjusza i odchrząknął.
– Czy miało to coś wspólnego z jasnością i ciemnością tłumu?
Po uśmiechu, który natychmiast rozjaśnił twarz woźnicy, poznał, że trafił. 
Naprawdę. Umiał 
rozwiązywać łamigłówki. Przez całe życie.
W wyczekującej ciszy Crispin ciągnął z rosnącą pewnością siebie:
– Powiedziałbym, że dla bardzo doświadczonego Skorcjusza wskazówką była ciemność 
tłumu, kiedy dojeżdżał do zakrętu pod Lożą Cesarską, panie mój i cesarzu. Musiał 
też wiedzieć 
o innych rzeczach, których ja nie potrafię sobie nawet wyobrazić, ale 
zaryzykowałbym 
twierdzenie, że to było najważniejsze.
– Ciemność tłumu – odezwał się przełożony urzędów. Faustinus patrzył złym 
wzrokiem. – 
Co to za bzdura?
– Mam nadzieję, że to nie bzdura, panie mój. Mówię oczywiście o twarzach ludzi.
Crispin przerwał, patrząc na woźnicę. Teraz już wszyscy na niego patrzyli.
– Wydaje się – rzekł w końcu Soriyyańczyk – że mamy tu woźnicę. – Roześmiał się, 
ukazując białe, równe zęby. – Obawiam się, że ten Rhodianin nie jest żadnym 
mozaicystą. To 
niebezpieczny oszust, panie mój.
– On ma rację? – zapytał ostrym tonem cesarz.
– Całkowicie, po trzykroć wyniesiony panie.
– Wyjaśnij!
Rozkaz zabrzmiał jak strzelenie z bicza.
– Jestem zaszczycony, że mnie pytasz – odparł spokojnie ulubieniec Błękitnych.
– Nie pytam. Caiusie Crispusie z Vareny, wyjaśnij, co masz na myśli.
Skorcjusz po raz pierwszy się speszył. Crispin uświadomił sobie, że cesarz jest 
naprawdę 
zirytowany, i domyślił się dlaczego: w tym pomieszczeniu wyraźnie jest jeszcze 
ktoś, kto umie 
rozwiązywać łamigłówki.
Crispin powiedział ostrożnie:
– Człowiek, który widzi jakąś rzecz po raz pierwszy, może czasami zauważyć coś, 
czego 
inni, bardziej przyzwyczajeni, tak naprawdę już nie dostrzegają. Wyznaję, że 
znużyły mnie 
wyścigi przez ten długi dzień i mój wzrok zaczął błądzić. Padł na trybuny po 
drugiej stronie 
spina.
– I to ci podpowiedziało, jak wygrać wyścig rydwanów? – Krótkie rozdrażnienie 
Waleriusza 
minęło. Crispin spostrzegł, że znów przejawia zainteresowanie. Ciemne spojrzenie 
siedzącej 
obok niego Alixany było nieprzeniknione.
– Podpowiedziało mi, jak mógłby to zrobić ktoś lepszy ode mnie. Mozaicysta, jak 
ci już 
mówiłem, panie, widzi zmieniające się barwy i światło świata Dżada z pewną... 
precyzją. Musi, 
bo inaczej źle będzie wykonywał swoją pracę. Część popołudnia spędziłem, 
obserwując to, co się 
dzieje, kiedy rydwany przejeżdżają obok dalszych trybun, a ludzie obracają się, 
by je śledzić.
Waleriusz pochylił się do przodu, zmarszczywszy brwi. Nagle uniósł dłoń.
– Czekaj! Zaryzykuję. Czekaj. Tak... Obraz jest jaśniejszy, kiedy patrzą prosto 
na 
nadjeżdżające rydwany – z twarzami zwróconymi ku tobie – i ciemniejszy, kiedy 
odwracają 
głowy, kiedy widzisz włosy i nakrycia głowy?
Crispin milczał, jedynie się skłonił. Skorcjusz z Błękitnych zrobił to samo.
– Zasłużyłeś na ten rubin, panie mój – rzekł woźnica.
– Nie. Wciąż nie... Teraz ty, Skorcjuszu. Wyjaśnij!
– Kiedy dotarłem do zakrętu przy kathisma, panie mój i cesarzu – odparł 
Soriyyańczyk – 
trybuny z mojej prawej strony były wielobarwne, zupełnie zaś ciemne, kiedy 
mijałem Crescensa, 
zjeżdżając na wewnętrzny tor. Nie powinny takie być, skoro tuż pod nimi 
znajdowali się pierwsi 
woźnice Zielonych i Błękitnych. Twarze publiczności powinny być zwrócone prosto 
ku nam, 
jaśniejąc w słońcu. Podczas wyścigu nigdy nie ma czasu, by zauważać pojedyncze 
twarze, 
a jedynie wrażenie – jak powiedział Rhodianin – jasności i ciemności. Trybuny 
przed zakrętem 
były ciemne. Oznaczało to, że widzowie są odwróceni do nas tyłem. Dlaczego 
mieliby się od nas 
odwracać?
– Zderzenie – rzekł cesarz Sarancjum, powoli kiwając głową; dłonie zetknął 
czubkami 
palców, a łokcie oparł o poręcze tronu. – Coś bardziej przyciągającego uwagę, 
bardziej 
dramatycznego nawet od pojedynku dwóch mistrzów.
– Niebezpieczne zderzenie, panie mój. Tylko coś takiego mogło odwrócić ich 
uwagę, zmusić 
do odwrócenia głów. Zechcesz sobie przypomnieć, że pierwszy wypadek miał 
miejsce, zanim 
zbliżyliśmy się z Crescensem. Wydał się jednak niegroźny, obaj go dostrzegliśmy, 
ale 
ominęliśmy. Tłum też na pewno to widział. Aby cały hipodrom się od nas odwrócił, 
musiało się 
stać coś bardzo niebezpiecznego po tym pierwszym wypadku. A jeżeli w pierwszą 
parę uderzył 
trzeci – albo czwarty – rydwan, personel hipodromu nie zdążyłby oczyścić toru.
– A pierwszy wypadek zdarzył się na wewnętrznym torze – dopowiedział cesarz, 
znów 
kiwając głową. Uśmiechał się teraz z zadowoleniem, a jego szare oczy płonęły. – 
I ty to wszystko 
zrozumiałeś, Rhodianinie?
Crispin szybko potrząsnął głową.
– Nie, panie mój. Domyśliłem się tylko najprostszej części. To, że miałem rację, 
napawa 
mnie wielką... pokorą. To, czego domyślił się Skorcjusz w trakcie wyścigu, 
powożąc 
rozpędzonymi czterema końmi i walcząc z rywalem, niemal przekracza moją zdolność 
pojmowania.
– W gruncie rzeczy uświadomiłem to sobie zbyt późno – przyznał Skorcjusz ze 
smutkiem. – 
Gdybym rzeczywiście zachował czujność, wcale nie wyprzedziłbym Crescensa po 
wewnętrznej. 
Zostałbym po jego zewnętrznej stronie na zakręcie i na przeciwnej prostej. Tak 
należało to 
zrobić. Czasami – mruknął – odnosimy sukces dzięki szczęśliwemu losowi i boskiej 
łasce.
Nikt tego nie skomentował, ale Crispin spostrzegł, jak najwyższy strateg, 
Leontes, robi znak 
słonecznego dysku. Po chwili Waleriusz odwrócił głowę i skinął nią kanclerzowi. 
Gezjusz z kolei 
przywołał gestem człowieka, który wyszedł z pojedynczych drzwi za tronem. W 
rękach trzymał 
czarną jedwabną poduszkę. Spoczywał na niej złoty pierścień z rubinem. Mężczyzna 
podszedł do 
Crispina. Nawet z pewnej odległości Crispin widział, że ta lśniąca nagroda za 
rozbawienie 
cesarza na uczcie jest warta więcej pieniędzy, niż ich kiedykolwiek miał w 
życiu. Służący 
zatrzymał się przed nim. Skorcjusz, stojący po prawej stronie Crispina, 
uśmiechał się szeroko. 
Szczęśliwy los i boska łaska.
– Nikt nie jest mniej warty tego daru – rzekł Crispin – choć mam nadzieję 
zadowolić cesarza 
moimi usługami w innym zakresie.
– To nie dar, Rhodianinie. To nagroda. Mógł ją tu wygrać każdy mężczyzna, każda 
kobieta. 
Wszyscy mieli okazję wcześniej.
Crispin skłonił głowę. Wpadł nagle na pewien pomysł i zanim zdołał mu się 
oprzeć, usłyszał 
własne słowa:
– Czy mógłbym... czy mógłbym zatem zrobić z niej dar, panie mój?
Trochę się zacinał. Odniósł sukces, lecz nie był bogaty. Tak jak nie była jego 
starzejąca się 
matka ani Martinian i jego żona.
– Jest twoja – powiedział po krótkim milczeniu cesarz. – Z tym, co się ma na 
własność, 
można zrobić to, co się chce.
To oczywiście była prawda. Cóż jednak miało się na własność, jeśli życie, jeśli 
miłość mogła 
zostać zabrana w mrok? Czy to wszystko nie jest jedynie... pożyczką, dzierżawą, 
przemijającą 
jak dopalające się świece?
To nie czas ani miejsce na takie rozważania.
Crispin zaczerpnął głęboko tchu, zmuszając się do jasnego myślenia, do 
odwrócenia się od 
cieni. Wiedząc, że może popełnić błąd, powiedział:
– A zatem byłbym zaszczycony, gdyby pani Styliane Daleina zechciała przyjąć ode 
mnie ten 
rubin. Gdyby nie oceniła tak życzliwie moich umiejętności, nie miałbym nawet 
szansy stawić 
czoła temu wyzwaniu. Obawiam się też, że moje własne nieuprzejme słowa mogły 
urazić 
cenionego przez nią rzemieślnika. Czy mogę ci tym wynagrodzić moje zachowanie?
Zdawał sobie sprawę z bliskiej obecności woźnicy, który patrzył na niego z 
otwartymi 
ustami, z pełnego niedowierzania szmeru powstałego wśród dworzan.
– Szlachetnie powiedziane! – zawołał Faustinus zza obu tronów.
Crispinowi przyszło na myśl, że przełożony urzędów, mający wielką władzę nad 
służbą 
cywilną, nie jest być może najsubtelniejszym z ludzi. W tej samej chwili 
przyszło mu też do 
głowy – kiedy zauważył zamyśloną minę Gezjusza i nagle ironiczną, przebiegłą 
minę cesarza – 
że to mogło nie być przypadkowe.
Skinął głową służącemu – jego strój aż lśnił od srebra – który zaniósł poduszkę 
złotowłosej 
damie stojącej w pobliżu obu tronów. Crispin zobaczył, że strateg się uśmiecha, 
ale sama 
Styliane Daleina pobladła. To rzeczywiście mógł być błąd; Crispin zupełnie nie 
wiedział, jak się 
tu poruszać.
Żona stratega sięgnęła jednak po pierścień z rubinem i położyła go sobie na 
otwartej dłoni. 
Właściwie nie miała wyboru. Choć był wspaniały, przy ogromnej perle na jej szyi 
sprawiał 
wrażenie tylko błyskotki. To była córka najbogatszej rodziny w cesarstwie. 
Wiedział o tym nawet 
Crispin. Potrzebowała tego rubinu mniej więcej tak samo jak on... kielicha wina.
Niewłaściwe porównanie, pomyślał. Naprawdę musiał się napić.
Dama przez długą chwilę patrzyła na niego poprzez salę, po czym powiedziała, 
stanowiąc 
obraz lodowatej, wystudiowanej doskonałości:
– Teraz ty robisz mi nazbyt wielki zaszczyt i czcisz pamięć cesarstwa w Rhodias 
z taką 
hojnością. Dziękuję ci.
Nie uśmiechnęła się, tylko zacisnęła długie palce na pierścieniu. Crispin 
ukłonił się.
– Muszę powiedzieć – wtrąciła płaczliwym głosem cesarzowa Sarancjum – że jestem 
nad 
wyraz rozżalona. Czyż i ja nie zachęcałam cię do mówienia, Rhodianinie? Czyż nie 
powstrzymałam naszego ulubionego Skorcjusza, by dać ci okazję do 
zademonstrowania twej 
bystrości? Jaki dar złożysz mnie, śmiem pytać?
– Ach, jakżeś okrutna, miłości moja – rzekł cesarz. Znów miał rozbawioną minę.
– Czuję się okrutnie wzgardzona i pominięta – odparła jego żona. Crispin 
przełknął ślinę.
– Jestem na usługi cesarzowej we wszystkim, co mogę dla niej uczynić.
– Świetnie! – stwierdziła raźnym tonem Arkana z Sarancjum, zmieniając się w 
mgnieniu oka, 
jakby to właśnie chciała usłyszeć. – Doskonale. Gezjuszu, każ zaprowadzić 
Rhodianina do moich 
komnat. Pragnę tam omówić pewną mozaikę, zanim udam się na spoczynek.
Zrobił się ruch i szum. Zapełgały płomyki lamp. Crispin zobaczył, że mężczyzna o 
ziemistej 
cerze, stojący obok stratega, nagle zaciska wargi. Cesarz, wciąż rozbawiony, 
powiedział tylko:
– Wezwałem go do sanktuarium, ukochana. Wszystkie inne drobiazgi muszą temu 
ustąpić.
– Nie jestem – odparła cesarzowa Sarancjum, wyginając w łuk swe wspaniałe brwi – 
drobiazgiem.
Uśmiechnęła się jednak przy tych słowach i sala tronowa posłusznie rozbrzmiała 
śmiechem. 
Waleriusz wstał.
– Witaj w Sarancjum, Rhodianinie. Nie wszedłeś między nas cicho.
Uniósł rękę. Alixana położyła na niej swoją lśniącą od pierścieni dłoń i wstała. 
Razem 
zaczekali, aż ich dwór im się pokłoni. Następnie odwrócili się i wyszli z sali 
przez pojedyncze 
drzwi, które Crispin zauważył za tronami.
Wyprostował się, wstał i na chwilę zamknął oczy, oszołomiony prędkością 
wydarzeń. Czuł 
się jak w pędzącym rydwanie, nad którym wcale nie panuje.
Kiedy otworzył oczy, zobaczył, że patrzy na niego prawdziwy woźnica, Skorcjusz.
– Bądź bardzo ostrożny – mruknął cicho Soriyyańczyk. – Z nimi wszystkimi.
– Jak? – udało się wykrztusić Crispinowi, zanim posępny stary kanclerz zgarnął 
go jak jakąś 
zdobycz. Gezjusz położył mu władczo na ramieniu szczupłe pałce i gładko 
wyprowadził z sali po 
tesserach cesarskiego polowania, mijając srebrne drzewa i wysadzane klejnotami 
ptaki w ich 
gałęziach oraz nad wyraz uważne, jedwabne postacie sarantyńskiego dworu.
Kiedy przechodził przez srebrne drzwi do przedpokoju, ktoś za nim trzy razy 
klasnął ostro 
w dłonie i Crispin usłyszał, jak wśród wznawianych rozmów oraz leniwego śmiechu 
zaczynają 
śpiewać mechaniczne ptaki cesarza.
Rozdział 8
– Niech Dżad ugotuje drania w jego własnym sosie rybnym! – warknął półgębkiem 
Rasie, 
szorując garnek. – Równie dobrze moglibyśmy przyłączyć się do Bezsennych i 
zarobić trochę 
świętości za niespanie przez całą pieprzoną noc!
Kyros, który długą drewnianą łyżką mieszał swoją zupę gotującą się na ogniu, 
udawał, że nie 
słucha. W każdym razie w sosie rybnym niczego się nie gotuje. Strumosus był 
znany 
z nadzwyczaj dobrego słuchu i jak głosiła plotka, ekscentryczny kucharz przed 
laty wrzucił 
drzemiącego kucharczyka do ogromnego żelaznego kotła, bo nie dopilnowana zupa 
się 
zagotowała w tym kotle.
Kyros był prawie pewien, że to nieprawda, ale na własne oczy widział, jak 
pulchny 
kuchmistrz spuścił kuchenny nóż o palec od dłoni podkuchennego, który 
niestarannie czyścił 
pory. Nóż drgał, wbity w stół. Podkuchenny spojrzał na niego, na swoje palce tuż 
obok noża, 
i zemdlał. „Wrzucić go do koryta dla koni”, rozkazał wtedy Strumosus. Chora 
stopa Kyrosa 
uratowała go od tego obowiązku, ale czterech innych pomocników wyniosło 
nieprzytomnego 
podkuchennego przez drzwi i zniosło go po schodach portyku. Była wtedy zima, 
przenikliwie 
zimne, szare popołudnie. Powierzchnia wody w korycie po drugiej stronie 
dziedzińca zamarzła. 
Po wrzuceniu do niej podkuchenny widowiskowo ożył.
Praca dla wybuchowego kucharza nie była najłatwiejszym zajęciem w Mieście.
Mimo to Kyros zaskoczył samego siebie, odkrywając w ciągu półtora roku, że 
podoba mu się 
w kuchni. Przygotowywanie jedzenia miało swoje tajemnice i Kyros często nad tym 
rozmyślał. 
Pomagał fakt, że nie była to jakaś tam kuchnia i jakiś tam kucharz. Niski, 
wybuchowy, brzuchaty 
mężczyzna, który dbał tu o jedzenie, stanowił w Mieście legendę. Niektórzy 
twierdzili, że jest 
tego aż nadto świadom, ale jeżeli kucharz mógłby być artystą, to Strumosus nim 
był. A jego 
kuchnia stanowiła salę bankietową Błękitnych, gdzie w niektóre wieczory odbywały 
się uczty na 
dwieście osób.
Tak jak teraz. Strumosus, w gorączce natchnienia, kontrolowanego chaosu i 
palących 
wyzwisk, pokierował przygotowaniem ośmiu skomplikowanych dań kulinarnej chwały, 
które 
osiągnęły apogeum w nadziewanym krewetkami łososiu w jego słynnym sosie. 
Pięćdziesięciu 
chłopców – zwerbowanych i umytych stajennych – niosąc ogromne srebrne półmiski z 
potrawą, 
obeszło salę do wtóru dzikich wiwatów biesiadników, fanfar granych na trąbkach i 
szaleńczego 
trzepotu niebieskich flag. Wyraźnie rozentuzjazmowany Clarus – główny tancerz 
Błękitnych – 
zerwał się dramatycznie ze swego miejsca przy wysokim stole i podbiegł do 
kucharza stojącego 
w drzwiach kuchni, by ucałować go w usta. Strumosus udał, że odgania drobnego 
tancerza, 
czemu towarzyszyły okrzyki i rubaszny śmiech, po czym przyjął oklaski i gwizdy.
Była to ostatnia noc Dykanii, koniec sezonu wyścigowego, a Wspaniali i Słynni 
Błękitni 
jeszcze raz pobili nieszczęsnych i wymoczkowatych Zielonych, zarówno podczas 
całego sezonu, 
jak i tego dnia. Zdumiewające zwycięstwo Skorcjusza w pierwszym popołudniowym 
wyścigu już 
zdawało się zyskiwać rangę jednego z tych tryumfów, o których mówi się bez 
końca.
Wino płynęło szeroką strugą przez cały wieczór, podobnie jak towarzyszące mu 
toasty. Poeta 
stronnictwa, Khardelos, wstał chwiejnie, podparł się dłonią rozczapierzoną na 
stole 
i zaimprowizował wiersz, unosząc w drugiej ręce pękatą flaszkę z winem:
Wśród grzmotu głosów zebranej ciżby Skorcjusz leci jak orzeł po piasku pod orlim 
gniazdem 
kathisma. Cała chwała wspaniałemu cesarzowi! Chwała szybkiemu Soriyyańczykowi i 
jego 
rumakom! Cała chwała wspaniałym i słynnym Błękitnym!
Kyrosowi przebiegi po kręgosłupie dreszcz czystego zachwytu. „Jak orzeł po 
piasku”. To 
było cudowne! Oczy zamgliły mu się z emocji. Strumosus, stojący obok niego w 
drzwiach 
kuchni w chwili przerwy w pracy, prychnął cicho.
– Wierszokleta – mruknął na tyle głośno, by Kyros usłyszał. Często tak robił. – 
Stare zwroty 
i posiekane wyrażenia. Muszę pogadać z Astorgiem. Woźnice są wspaniali, kuchnia 
jest 
niezrównana, co wszyscy wiemy. Tancerze są dość dobrzy, ale poeta musi jednak 
odejść. Musi 
odejść.
Kyros zerknął na Strumosa i zaczerwienił się, napotkawszy spojrzenie jego 
ostrych oczek.
– Część twojej edukacji, chłopcze. Nie daj się uwieść tanim sentymentom ani ręce 
hojnie 
sypiącej przyprawy. Jest różnica między pochwałami mas i uznaniem prawdziwych 
znawców.
Odwrócił się i zniknął w gorącej kuchni, a Kyros szybko poszedł w jego ślady.
Później poznaczony bliznami Astorgus, niegdyś najsławniejszy woźnica w Mieście, 
a obecnie przełożony stronnictwa Błękitnych, wygłosił mowę, w której obwieścił 
wystawienie 
Skorcjuszowi nowego posągu na spina w hipodromie. Były już tam dwa, ale oba 
zamówili ci 
pryszczaci Zieloni. Astorgus oznajmił, że ten posąg będzie ze srebra, a nie z 
brązu, na tym 
większą chwałę Błękitnych i woźnicy. Rozległ się ogłuszający ryk radości. Jeden 
z młodszych 
kucharczyków, zaskoczony hałasem, upuścił talerz kandyzowanych owoców, które 
właśnie 
wynosił z kuchni do sali. Strumosus trzepnął go w głowę i ramiona długą 
drewnianą łyżką tak 
mocno, że się złamała. Te łyżki łatwo i często się łamały. Kyros zauważył, że 
wbrew pozornej 
sile swoich ciosów, kucharz rzadko wyrządzał komuś prawdziwą krzywdę.
W wolnej chwili Kyros znów stanął w drzwiach, patrząc na Astorga. Przełożony 
stronnictwa 
pił równomiernie, ale z niewielkim skutkiem. Dla każdego, kto przystanął przy 
jego miejscu za 
stołem, miał dobre słowo i uśmiech. Spokojny, wzbudzający niezwykłe zaufanie 
człowiek. 
Strumosus powiedział, że głównym powodem obecnych sukcesów Błękitnych w 
wyścigach 
i wielu innych sprawach jest właśnie Astorgus. Ściągnął Skorcjusza, samego 
Strumosa, 
i podobno cały czas pracował nad innymi przebiegłymi planami. Kyros co prawda 
zastanawiał 
się, jak to jest być uznanym za sprawnego zarządcę, kiedy przedtem samemu było 
się adresatem 
wszystkich tych dzikich wiwatów, modelem posągów, bohaterem mów pochwalnych i 
wierszy, 
w których sypały się porównania do orłów i lwów albo do wielkich postaci 
hipodromu? Czy to 
trudne? Na pewno, pomyślał, ale tak naprawdę nie miał pojęcia, nawet patrząc na 
Astorga.
Bankiet dobiegł do rozmytego końca, jak to się zwykle zdarza w takich 
sytuacjach. Kilka 
kłótni, ktoś gwałtownie wymiotuje w kącie sali, zbyt pijany, by dotrzeć do 
odpowiedniego 
pomieszczenia. Columella, weterynarz, zgarbiony posępnie na swoim miejscu, 
recytuje 
monotonnym głosem starożytne trakezyjskie strofy. Późną nocą zawsze tak robił. 
Znał więcej 
dawnej poezji niż Khardelos. Jego sąsiedzi z obu stron mocno spali z głowami 
wśród talerzy. 
Jedna z młodszych tancerek wciąż powtarzała samotnie serię kroków ze skupioną 
twarzą; jej 
dłonie unosiły się w górę jak para ptaków, po czym spadały do jej boków, by 
odpocząć, póki 
tancerka robiła obrót. Kyros był chyba jedynym, który ją obserwował. Pomyślał, 
że jest ładna. 
Para tancerzy wzięła ją ze sobą, kiedy wychodzili. W sali nie było juz nikogo, 
wyszedł zatem 
i Astorgus, pomagając Columelli. To wszystko działo się jakiś czas temu.
O ile Kyros potrafił to ocenić, bankiet był bardzo udany. Skorcjusza oczywiście 
na nim 
zabrakło. Został wezwany do kompleksu cesarskiego, więc wybaczono mu 
nieobecność. 
Zaproszenie od cesarza przysparzało chwały im wszystkim.
Z drugiej strony ten wspaniały woźnica był też powodem, dla którego Strumosus – 
wyczerpany i niebezpiecznie drażliwy – oraz garstka pechowych chłopców i 
podkuchennych 
wciąż krzątali się po kuchni w środku jesiennej nocy po tym, jak nawet 
najbardziej rozochoceni 
biesiadnicy poszli chwiejnym krokiem do swoich domów i łóżek. Członkowie 
personelu 
i administracji stronnictwa Błękitnych już spali w dormitorium po drugiej 
stronie dziedzińca lub 
we własnych kwaterach, jeśli mieli odpowiednio wysoką rangę. Ulice i place za 
bramą siedziby 
Błękitnych ucichły wraz z końcem święta. Niewolnicy, którzy należeli do urzędu 
prefekta 
miejskiego, zapewne już zaczęli je sprzątać. Zrobiło się zimno; od Trakezji wiał 
przenikliwy 
północny wiatr, niosąc ze sobą zapowiedź zimy.
Wraz ze słońcem zbudzi się zwykłe życie. Uczty się skończyły.
Wydawało się jednak, że Skorcjusz uroczyście obiecał kuchmistrzowi Błękitnych, 
iż 
przyjdzie do kuchni po bankiecie u cesarza i spróbuje wieczornego menu, 
porównując je 
z daniami w kompleksie cesarskim. Spóźniał się. Było już późno. Było bardzo 
późno. Z dworu 
nie dobiegały żadne kroki.
Wszyscy byli zachwyceni perspektywą końca wspaniałego dnia i wieczoru z woźnicą, 
ale to 
było dawno temu. Kyros stłumił ziewnięcie i zerknął na przygasający ogień, 
mieszając swoją 
zupę rybną, by nie zawrzała. Spróbował jej, i postanowił nie dodawać więcej 
morskiej soli. 
Pilnowanie potrawy było dla niego wielkim zaszczytem i kiedy Kyros dostąpił go 
zaledwie po 
roku spędzonym w kuchni, inni zareagowali oburzeniem. Sam Kyros był zaskoczony; 
nie 
wiedział, że Strumosus w ogóle zdaje sobie sprawę z jego obecności.
Na początku nawet nie chciał się tu znaleźć. Jako chłopiec oczywiście planował 
zostać 
woźnicą. Później sądził, że pójdzie w ślady ojca, jako treser zwierząt dla 
Błękitnych, ale 
rzeczywistość zniweczyła ten plan, kiedy Kyros był jeszcze bardzo młody. Treser 
powłóczący 
uszkodzoną stopą raczej nie przeżyłby nawet jednego sezonu wśród wielkich kotów 
i niedźwiedzi. Kiedy Kyros osiągnął pełnoletność, jego ojciec zwrócił się do 
administracji 
stronnictwa o znalezienie mu innego zajęcia. Błękitni dbali o swoich. 
Administracyjne trybiki 
poruszyły się i Kyros został przeznaczony do terminu w wielkiej kuchni, u świeżo 
zwerbowanego mistrza patelni. Tam nie trzeba biegać ani uchylać się przed 
niebezpiecznymi 
zwierzętami.
Jedynie przed kuchmistrzem.
W drzwiach prowadzących z portyku pojawił się Strumosus. Rasie, obdarzony 
niesamowitym instynktem samozachowawczym, przestał mruczeć bez oglądania się za 
siebie. 
Kuchmistrz wyglądał na trawionego gorączką i przemęczonego, ale często sprawiał 
takie 
wrażenie, więc nie miało to wielkiego znaczenia. Matka Kyrosa zbladłaby na widok 
Strumosa 
chodzącego o tej porze między gorącą kuchnią i zimnym dziedzińcem. Głęboko 
wierzyła, że jeśli 
w czerni nocy nie zaszkodzą człowiekowi niezdrowe wyziewy, na pewno zrobią to 
duchy 
pólświata.
Strumosus z Amorii został wynajęty przez Błękitnych – podobno za horrendalną 
cenę – 
z kuchni Lysippa, niegdysiejszego kwestora cesarskiego skarbu, wygnanego po 
Zamieszkach 
Zwycięstwa. Dwa stronnictwa współzawodniczyły ze sobą w hipodromach na rydwany, 
w teatrach cesarstwa na deklamacje swoich poetów i grupowe okrzyki oraz – wcale 
nie tak 
rzadko – na ulicach i w zaułkach na pałki i klingi. Przebiegły Astorgus 
postanowił przenieść 
współzawodnictwo do kuchni siedzib stronnictw i zwerbowanie Strumosa – chociaż 
miał tyle 
kolców, co soriyyańska roślina pustynna – było błyskotliwym posunięciem. Miasto 
całymi 
miesiącami nie mówiło o niczym innym; pewna liczba patrycjuszy odkryła u siebie 
jak dotąd nie 
znane związki z Błękitnymi i z radością napychała sobie brzuchy w sali 
biesiadnej stronnictwa, 
zapełniając jednocześnie kiesę Astorga, z której ten czerpał fundusze na aukcje 
koni czy 
ściąganie tancerzy i woźniców. Błękitni najwyraźniej znaleźli jeszcze jeden 
sposób na walkę 
i wygraną z Zielonymi.
Dwa lata wcześniej, podczas Zamieszek Zwycięstwa, Błękitni walczyli ramię w 
ramię 
z Zielonymi, ale ten zdumiewający, niemal bezprecedensowy fakt nie uchronił ich 
przed 
śmiercią, kiedy do hipodromu wkroczyli żołnierze. Kyros oczywiście pamiętał te 
zamieszki. 
Jeden z jego wujów zginął od miecza na Forum Hipodromu i jego matka leżała potem 
w łóżku 
przez dwa tygodnie. Imię Calizjanina Lysippa wypowiadano w domu Kyrosa, 
spluwając, 
podobnie jak w wielu innych domach różnych klas.
Główny urzędnik podatkowy cesarza był bezlitosny, ale poborcy podatków zawsze 
tacy są. 
Tu chodziło jednak o coś więcej. Opowiadano paskudne i niepokojące historie o 
tym, co działo 
się po zmroku w jego miejskim pałacu. Ilekroć zaginął jakiś chłopak czy 
dziewczyna, oczy ludzi 
zwracały się na te gładkie, pozbawione okien mury. Niegrzeczne dzieci zmuszano 
do 
posłuszeństwa groźbami, że zabierze je gruby Calizjanin.
Strumosus niczego do plotek nie dodał, będąc wyjątkowo małomównym na temat swego 
byłego pracodawcy. Pojawił się w kuchniach i piwnicach Błękitnych, spędził 
dzień, ogarniając 
wzrokiem to, co w nich zastał, wyrzucił prawie wszystkie przybory i sporo wina, 
zwolnił 
wszystkich kucharczyków, zostawiając tylko dwóch, przeraził chłopców i w ciągu 
kilku dni 
zaczął serwować olśniewające i zdumiewające dania.
Oczywiście nigdy nie był zadowolony: bez końca narzekał, gnębił słownie i 
fizycznie 
wynajęty personel, awanturował się u Astorga o większe fundusze, wyrażał opinię 
na różne 
tematy, od poetów po właściwą dietę dla koni, wyrzekał na niemożność subtelnego 
gotowania dla 
tak wielkiej liczby niewykształconych przeżuwaczy jedzenia. Kyros jednak 
zauważył, że mimo 
tego potoku zażaleń potrawy przygotowywane w wielkiej kuchni wciąż się 
zmieniały, 
a Strumosus wcale nie wydawał się ograniczany finansowo w swych porannych 
zakupach na 
targu.
To było jedno z ulubionych zadań Kyrosa: towarzyszenie kucharzowi w wyprawach na 
targ 
tuż po inwokacji w kaplicy i obserwowanie, jak Strumosus ocenia warzywa, ryby i 
owoce, jak je 
ściska, wącha, a czasami nawet ich słucha, wymyślając dzienny jadłospis od ręki 
na podstawie 
tego, co znalazł.
Kyros uznał później, że kucharz awansował go z mycia talerzy i flaszek do 
nadzorowania 
niektórych zup i wywarów najprawdopodobniej właśnie dlatego, że podczas tych 
zakupów 
chłopak pilnie uważał. Strumosus prawie nigdy nie zwracał się do niego 
bezpośrednio, ale 
chodząc szybko od straganu do straganu, gwałtowny grubasek zawsze coś do siebie 
mówił 
i Kyros, starając się za nim nadążać mimo chromej nogi, dużo słyszał i starał 
się to zapamiętać. 
Nigdy na przykład sobie nie wyobrażał, że różnica między smakiem takiej samej 
ryby złowionej 
po drugiej stronie zatoki w pobliżu Deapolis i schwytanej w sieć po tej stronie, 
pod urwiskami na 
wschód od Miasta, może być tak wielka.
Kiedy Strumosus znalazł na targu morskiego okonia ze Spinadii, Kyros po raz 
pierwszy 
zobaczył, jak ktoś plącze na widok jedzenia. Palce Strumosa, którymi pieścił 
lśniącą rybę, 
przypominały Kyrosowi dłoń świętego błazna zaciśniętą na jego słonecznym dysku. 
Wraz 
z innymi w kuchni pozwolono mu po zakończeniu przyjęcia spróbować ryby – 
upieczonej lekko 
w soli i przyprawionej ziołami – i posmakowawszy jej, Kyros zaczął rozumieć 
pewien styl życia. 
Czasami za początek swej dorosłości przyjmował ten wieczór.
Kiedy indziej zaś uznawał, że jego młodość zakończyła się w gruncie rzeczy nieco 
później 
tego samego roku, u schyłku Dykanii, kiedy czekając w środku zimnej nocy na 
woźnicę 
Skorcjusza, usłyszeli nagły krzyk, a potem tupot nóg na dziedzińcu.
Kyros odwrócił się niezgrabnie, by spojrzeć na drzwi. Strumosus szybko odstawił 
kielich 
i flaszkę wina. W wejściu zamajaczyło trzech mężczyzn, którzy następnie wpadli 
do środka, co 
sprawiło, że kuchnia nagle wydała się ciasna. Jednym z nich był Skorcjusz. Miał 
podarte ubranie, 
a w ręku dzierżył nóż. Drugi, ogromny mężczyzna, wyglądający jak ociekająca 
krwią zjawa, 
ściskał zakrwawiony miecz.
Kyrosowi opadła szczęka; usłyszał, jak Chwała Błękitnych, ich własny ukochany 
Skorcjusz, 
wychrypiał zadyszanym głosem:
– Gonią nas! Sprowadźcie pomoc. Szybko!
Dopiero później przyszło Kyrosowi do głowy, że gdyby Skorcjusz był innym 
człowiekiem, 
sam mógłby zawołać o pomoc. Zrobił to za niego Rasie, który rzucił się do 
wewnętrznych drzwi 
i popędził przez salę bankietową ku dormitorium, krzycząc głosem mrożącym krew w 
żyłach:
– Błękitni! Błękitni! Zostaliśmy zaatakowani! Do kuchni! Wstawajcie, Błękitni!
Strumosus z Amorii już chwycił swój ulubiony nóż. W oku miał szaleńczy błysk. 
Kyros 
rozejrzał się i złapał miotłę, celując trzonkiem w puste wejście. Z ciemności na 
zewnątrz 
dobiegały rozmaite hałasy. Biegali ludzie, szczekały psy.
Skorcjusz i jego dwaj towarzysze weszli w głąb pomieszczenia. Ranny mężczyzna 
z mieczem czekał spokojnie przy drzwiach, stanowiąc pierwszy cel jakiegokolwiek 
ataku.
Wtem ruch na dziedzińcu ustał. Przez chwilę nikogo nie było widać. Nastała 
cisza, tym 
bardziej niesamowita po tym zamęcie. Kyros zobaczył, że obaj kucharczykowie oraz 
inni 
chłopcy trzymają jakąś broń. Jeden z nich chwycił żelazny pogrzebacz z 
paleniska. Krew rannego 
mężczyzny kapała jednostajnie na podłogę u jego stóp. Psy wciąż szczekały.
W cieniu portyku poruszył się jakiś cień. Jeszcze jeden rosły mężczyzna. Kyros 
dostrzegł 
ciemny kształt jego klingi. Cień przemówił z północnym akcentem:
– Chcemy tylko Rhodianina. Nie mamy nic do Błękitnych ani tych dwóch innych. 
Jeśli go 
nam wydacie, nikt nie zginie.
Strumosus roześmiał się.
– Głupcze! Kimkolwiek jesteś, czy ty rozumiesz, gdzie się znalazłeś? 
Nieokrzesani prostacy! 
Nawet cesarz nie wysyła żołnierzy do tego kompleksu.
– Nie chcemy tu przebywać. Wydajcie Rhodianina, a odejdziemy. Powstrzymam moich 
ludzi, żebyście...
Człowiek stojący na portyku – kimkolwiek był – nie dokończył tego zdania ani 
żadnego 
innego pod słońcem Dżada czy też księżycami i gwiazdami.
– Dalej, Błękitni! – usłyszał Kyros z zewnątrz. Dziki, tryumfalny okrzyk 
wyrywający się 
z wielu gardeł. – Razem! Zostaliśmy zaatakowani!
Z północnego krańca dziedzińca ozwało się wycie. Nie były to psy. Ludzie. Kyros 
zobaczył, 
że zwalista, ciemna postać z mieczem odwraca się, po czym nagle się chwieje. 
Mężczyzna upadł 
do wtóru klekoczących dźwięków. Na portyk wskoczyły inne ciemne postacie. Nad 
powalonym 
dwa razy uniosła się i opadła ciężka laska, ciemna na tle ciemności. Rozległo 
się chrupnięcie. 
Kyros odwrócił się, przełykając ślinę.
– Prostacy, kimkolwiek są. Albo byli – stwierdził trzeźwo Strumosus. Odłożył nóż 
na stół, 
całkowicie nieporuszony.
– Żołnierze. Na urlopie w Mieście. Wynajęci za nieco pieniędzy. Niewiele by ich 
trzeba 
było, jeśli pili za pożyczone – odezwał się krwawiący mężczyzna.
Kyros spostrzegł, że został raniony w udo i ramię. Sam był żołnierzem. Miał 
twarde, 
gniewne spojrzenie. Tumult na zewnątrz wzmagał się. Inni napastnicy usiłowali 
wyrwać się 
z kompleksu Błękitnych. Na dziedzińcu wciąż przybywało pochodni, które tworzyły 
pomarańczowe smugi.
– Prostacy, powiadam – powtórzył Strumosus. – Żeby iść za wami aż tutaj.
– Zabili dwóch moich ludzi i jednego waszego przy bramie – powiedział żołnierz. 
– Usiłował 
ich powstrzymać.
Słysząc to, Kyros pokuśtykał do stołka i ciężko na nim usiadł. Wiedział, kto 
pilnował bramy. 
Krótka słomka wylosowana w wieczór bankietu. Zaczynało mu się robić niedobrze.
Strumosus w ogóle nie zareagował. Spojrzał na trzeciego nowo przybyłego do 
kuchni, 
gładko ogolonego, bardzo dobrze odzianego mężczyznę o ogniście rudych włosach i 
ponurej 
minie.
– Ty jesteś tym Rhodianinem, którego chcieli dorwać?
Mężczyzna krótko skinął głową.
– To oczywiste. Zechciej mi powiedzieć – rzekł mistrz patelni Błękitnych, 
podczas gdy 
w ciemności poza jego kuchnią walczyli i ginęli ludzie – czy próbowałeś 
kiedykolwiek minoga 
z jeziora w pobliżu Baiany?
Nastąpiła krótka cisza. Kyros oraz pozostali chłopcy już nieco przywykli do 
takich rzeczy, 
ale w przypadku kogoś innego było to niemożliwe – Bardzo mi przykro – odparł w 
końcu 
rudowłosy z godnym podziwu spokojem – ale niestety, nie.
Strumosus potrząsnął z żalem głową.
– Wielka szkoda – mruknął. – Ja też nie. Musisz zrozumieć, że to legendarna 
potrawa. Pisał 
o niej Aspalius czterysta lat temu. Używał białego sosu. Ja sam tego nie robię. 
Nie do minogów.
Słowa te wywołały dalszą, podobną ciszę. Na dziedzińcu znajdowało się już sporo 
pochodni, 
jako że pojawiało się tam coraz więcej Błękitnych w pośpiesznie nałożonych 
butach i ubraniach. 
Wyglądało na to, że spóźnialskich ominęła bitwa. Nikt już nie stawiał oporu. 
Ktoś uciszył psy. 
Wyglądając przez drzwi, Kyros zobaczył Astorga, który szybko przeciął 
dziedziniec i wszedł po 
trzech stopniach na portyk. Przełożony stronnictwa zatrzymał się, patrząc przez 
chwilę na 
powalonego człowieka, a następnie wszedł do kuchni.
– Na dworze jest sześciu martwych napastników – stwierdził, nie zwracając się do 
nikogo 
w szczególności. Na jego twarzy gościł gniew, ale nie był zmęczony.
– Wszyscy zginęli? – To odezwał się rosły żołnierz. – Szkoda. Miałem kilka 
pytań.
– Weszli do naszego kompleksu – odparł beznamiętnym tonem Astorgus. – Z 
mieczami. 
Nikomu nie wolno tego robić. Są tu nasze konie. – Przez chwilę taksował rannego 
wzrokiem, po 
czym warknął przez ramię:
– Wyrzućcie ciała za bramę i zawiadomcie urzędników prefekta miejskiego. Zajmę 
się nimi, 
jak przyjdą. Zawołajcie mnie. Niech ktoś tu sprowadzi Columellę i pośle po 
lekarza.
Odwrócił się do Skorcjusza.
Kyros nie umiał odczytać wyrazu jego twarzy. Dwaj mężczyźni patrzyli na siebie 
przez 
dłuższą chwilę. Przed piętnastu laty Astorgus był dokładnie tym, kim dzisiaj był 
Skorcjusz: 
najsławniejszym woźnicą rydwanów w cesarstwie.
– Co się stało? – zapytał w końcu. – Zazdrosny mąż? Znowu?
* * *
W gruncie rzeczy początkowo tak sądził.
Swoje sukcesy w ciemnościach po wyścigach i ucztach zawsze częściowo zawdzięczał 
faktowi, że nie uganiał się za kobietami. Niemniej jednak niedokładne byłoby 
stwierdzenie, że 
gwałtownie ich nie pożądał albo że kiedy po powrocie do domu z hipodromu czy ze 
stajni 
znajdował zaproszenia do pewnych domów, nie przyśpieszał mu puls.
Tego wieczoru – a był to koniec zabaw Dykanii i sezonu wyścigowego – kiedy 
przyszedł do 
domu, by się przebrać na cesarskie przyjęcie, na marmurowym stoliku w wejściu 
wśród innych 
wiadomości czekała krótka, nie podpisana, bezwonna notatka. Nie potrzebował ani 
podpisu, ani 
zapachu. Z lakonicznej, bardzo charakterystycznej treści wynikało, że w 
pierwszym 
popołudniowym wyścigu zwyciężył nie tylko Crescensa z Zielonych.
,Jeśli potrafisz uniknąć niebezpieczeństw innego rodzaju”, głosił tekst napisany 
starannym, 
drobnym charakterem pisma, „to po uczcie u cesarza moja służąca będzie czekała 
po wschodniej 
stronie Pałacu Trawersyńskiego. Poznasz ją. Można jej zaufać. A tobie?”
Tylko tyle.
Pozostałe listy odłożył na bok. Pragnął tej kobiety od dawna. Ostatnio pociągał 
go dowcip 
oraz jej postawa spokojnego, rozbawionego dystansu, otaczająca ją atmosfera... 
nieprzystępności. 
Był dość pewien, że to wyniosłe zachowanie jest tylko publiczną maską. Że 
oficjalna surowość 
wiele skrywa. Że może nawet jej niezwykle potężny mąż tego nie zgłębił.
Pomyślał, że tej nocy może odkryć – albo zacząć odkrywać – czy tak jest w 
rzeczywistości. 
Ta perspektywa ożywiła cały cesarski bankiet i nadała mu posmak gorącego, 
prywatnego 
wyczekiwania. Oczywiście zasadnicze znaczenie miała owa prywatność. Skorcjusz 
był bardzo 
dyskretny; był to kolejny powód pojawiania się tych liścików, a może nawet tego, 
że jeszcze nie 
został zabity.
Owszem, próby były – albo ostrzeżenia. Kiedyś go pobito: był wtedy młodszy i 
pozbawiony 
ochrony sławy i własnego bogactwa. Właściwie już dawno pogodził się z myślą, że 
raczej nie 
umrze we własnym łóżku, choć pewną możliwość stanowiło łóżko cudze. Mógł go 
dosięgnąć 
Dziewiąty Woźnica albo miecz nocą, gdy będzie wracał z komnaty, w której nie 
powinien się 
znaleźć.
Wymykając się w zimny jesienny mrok przez zaryglowaną, rzadko używaną furtkę w 
murach 
kompleksu cesarskiego, założył więc, że to właśnie mu grozi tej nocy.
Miał klucz do tej furtki dzięki pewnemu spotkaniu przed laty z czarnowłosą córką 
jednego 
z tysiączników excubitores. Dama ta była teraz imponująco przykładną mężatką, 
matką trojga 
dzieci. Kiedyś miała czarujący uśmiech i zwyczaj wydawania okrzyku, a potem 
przygryzania 
dolnej wargi, jakby zaskoczona przez samą siebie w ciemności.
Nie używał tego klucza często, ale zrobiło się niezwykle późno i istniała 
większa niż zwykle 
potrzeba zachowania ostrożności. Spędził nieoczekiwanie emocjonalne chwile w 
pokoju, do 
którego wprowadziła go służąca: nie była to jednak sypialnia damy, choć 
znajdowała się w niej 
otomana, wino i wonne świece. Zastanawiał się, czy pod dworską maską chłodnej 
uprzejmości 
znajdzie namiętność i intymność. Kiedy się zjawiła – wciąż w tym samym stroju, 
który miała na 
sobie w trakcie bankietu i potem w sali tronowej – odkrył obie te rzeczy, lecz 
potem, leniwie 
spędzając czas, kiedy to obrazy dnia zostały zmuszone do odwrotu, napotkał nieco 
zbyt głęboką 
dla jego spokoju ducha świadomość tego samego u siebie.
To stwarzało szczególny rodzaj niebezpieczeństwa. W jego życiu, w życiu, jakie 
wybrał, 
potrzeba kochania się, potrzeba dotyku, zapachu i żarliwości kobiety w jego 
ramionach, była 
ważna i przemożna, lecz pragnienie jakiejkolwiek trwałej intymności stanowiło 
zagrożenie.
Dobrze wiedział, że dla tych dam z kompleksu cesarskiego i patrycjuszowskich 
domów 
Miasta jest zabawką. Zaspokajały jego potrzebę, a on ich żądze, z których nie 
wszystkie zdawały 
sobie sprawę. To była swego rodzaju transakcja. Brał w niej udział od piętnastu 
lat.
W gruncie rzeczy jego nieoczekiwana wrażliwość tego wieczoru, niechęć do 
opuszczenia tej 
kobiety i powrotu na ziąb stanowiła pierwszą oznakę – niczym odległy dźwięk 
trąbki – że być 
może się starzeje. Było to niepokojące.
Skorcjusz cicho zamknął za sobą furtkę i odwrócił się, by przed wyruszeniem w 
drogę 
zajrzeć w mrok. Znał tę porę nocy; nie była ona bezpieczna na ulicach Sarancjum.
Kompleks Błękitnych, dokąd zmierzał, by spełnić obietnicę daną Strumosowi z 
Amorii, nie 
leżał daleko: trzeba było przejść wypełniony materiałami budowlanymi, zaśmiecony 
teren przed 
nowym sanktuarium, pójść wzdłuż północnej strony Forum Hipodromu, a potem z jego 
dalszego 
krańca, gdzie na kolumnie stał posąg pierwszego Waleriusza, wkroczyć w bramę 
kompleksu. Za 
nią Skorcjusz spodziewał się zastać ogień płonący na kuchennym palenisku i 
gwałtownego, 
oburzonego kuchmistrza czekającego na jego stwierdzenie, że nic, czego próbował 
w Pałacu 
Attenińskim, nie może się równać z daniami w prostym prozaicznym cieple kuchni 
Błękitnych 
przed świtem.
Prawdopodobnie byłaby to prawda. Strumosus był na swój sposób geniuszem. Mimo 
całego 
zmęczenia i niepokojących uczuć, z którymi usiłował dojść do ładu, woźnica nawet 
z przyjemnością oczekiwał tego późnego posiłku. Będzie mógł spać cały następny 
dzień. 
Zapewne tak zrobi.
Jeśli go dożyje. Zgodnie z od dawna zakorzenionym zwyczajem przez chwilę trwał 
w bezruchu, osłonięty krzakami i niskimi drzewami rosnącymi przy murze, i 
uważnie 
obserwował otwartą przestrzeń, którą będzie musiał przeciąć.
Na płytach ulicy nie zobaczył żadnych demonów, duchów ani pełgających płomyków, 
ale 
pod marmurowym dachem prawie skończonego portyku Wielkiego Sanktuarium stali 
jacyś 
ludzie.
Nie powinno ich tam być. Nie o tej porze nocy i nie tak precyzyjnie rozstawieni 
jak 
żołnierze. Nie byłby zaskoczony widokiem pijanych mężczyzn przedłużających sobie 
święto 
Dykanii, plączących się w chłodzie wśród materiałów budowlanych na placu przed 
Spiżowymi 
Wrotami, ale ta nieruchoma grupa ludzi uważających, że kryją ich kolumny, 
płaszcze i mrok, 
dawała mu do myślenia. Z miejsca, w którym czekali – kimkolwiek byli – wyraźnie 
widzieli 
wrota i pierwszy krok, jaki uczyniłby Skorcjusz, zwróciłby ich uwagę, nawet 
jeśli nie wiedzieli 
o istnieniu furtki.
Nie czuł już zmęczenia.
Niebezpieczeństwo i wyzwanie było dla Skorcjusza z Soriyyi jak mocne, czyste 
wino; 
właśnie dlatego żył – dla prędkości i krwi toru wyścigowego oraz tych 
potajemnych schadzek 
w kompleksie czy też poza nim. Wiedział o tym, wiedział o tym od wielu lat.
Wyszeptał szybką, zakazaną inwokację do Heladika i zaczął rozważać różne wyjścia 
z sytuacji. Ci ukryci mężczyźni oczywiście mają broń. Są tu w jakimś celu. On ma 
tylko nóż. 
Mógłby zaskoczyć ich i przebiec przez otwartą przestrzeń w kierunku Forum 
Hipodromu, ale 
gdyby którykolwiek z nich potrafił biegać, mógłby mu odciąć drogę. A pieszemu 
wyścigowi 
brakło... jakiejkolwiek godności.
Uznał z niechęcią, że skoro ich dostrzegł, to jedynym rozsądnym posunięciem 
będzie powrót 
do kompleksu. Mógłby znaleźć łóżko u excubitores w ich koszarach – byliby dumni, 
mogąc go 
przenocować, i nie zadawaliby żadnych pytań. Albo mógłby otwarcie podejść do 
Spiżowych 
Wrót od wewnątrz, wzbudzając o tej porze niezdrową ciekawość, i zażądać 
dostarczenia 
wiadomości do kompleksu Błękitnych. W bardzo krótkim czasie przyszłaby po niego 
eskorta.
Tak czy owak, o późnej jego obecności w tym miejscu dowiedziałoby się więcej 
ludzi, niż 
było mu to na rękę. Nie chodziło o to, że jego nocne obyczaje były znów takie 
nie znane, ale 
Skorcjusz szczycił się, że stara się ściągać jak najmniej uwagi na swoje 
wyprawy. Znów ta 
godność oraz szacunek dla kobiet, które mu ufały. Większość życia spędzał na 
oczach świata 
i parę szczegółów tego życia chciał uchronić przed zazdrosnymi czy 
podekscytowanymi 
plotkarzami z łaźni, koszar i gospód Sarancjum.
Nie miał tu, niestety, zbyt wielkiego wyboru. Będzie musiał albo przebiec przez 
ulicę jak 
terminator uciekający przed pałką swego mistrza, albo wśliznąć się z powrotem do 
kompleksu 
cesarskiego i robić dobrą minę do złej gry przy excubitores lub przy bramie.
Naprawdę nie zamierzał biec.
Już wyjął klucz ze skórzanej sakiewki, kiedy rozwarły się jedne z potężnych wrót 
sanktuarium i na portyk wylała się plama światła. Wkroczyło w nią trzech 
mężczyzn, wyraźnie 
widocznych na tle bijącej za nimi jasności. Było naprawdę bardzo późno; działo 
się coś 
niezwykłego. Wielkie Sanktuarium nie zostało jeszcze otwarte dla wiernych i 
wstęp do niego 
mieli tylko robotnicy i architekci. Skorcjusz, niewidoczny dla innych, zobaczył, 
że grupa 
mężczyzn czekających na portyku natychmiast zaczęła się rozpraszać. Był zbyt 
daleko, by 
cokolwiek dosłyszeć czy kogokolwiek rozpoznać, ale dostrzegł, że dwaj z trzech 
mężczyzn 
stojących przed wrotami odwracają się i kłaniają trzeciemu, który wszedł do 
środka. To 
wzbudziło u Skorcjusza zupełnie inne podejrzenie.
Strumień światła zwęził się i zniknął – ciężkie skrzydło drzwi zostało 
zamknięte. Dwaj 
mężczyźni stali samotni i odsłonięci w wietrznej ciemności portyku, wśród 
materiałów 
budowlanych. Jeden z nich odwrócił się i powiedział coś do drugiego. Wyraźnie 
nie byli 
świadomi obecności otaczających ich ludzi z mieczami.
Śmierć cały czas grasowała nocą w Mieście.
Ludzie przynosili do grobów osób zmarłych gwałtowną śmiercią tabliczki z 
klątwami 
otrzymane od chiromantów i za nic mając gromy rzucane przez duchownych, prosili 
o śmierć czy 
kalectwo dla woźniców i ich koni, o namiętność upragnionej kobiety, o chorobę 
dla dziecka lub 
muła znienawidzonego sąsiada, o huraganowe wiatry dla handlowego statku wroga. 
Krew 
i magia, płomienie pomykające nocnymi ulicami. Ognie Heladika. Skorcjusz je 
widział.
Cokolwiek można by powiedzieć o wszechobecnych duchach półświata, po drugiej 
stronie 
placu znajdowali się prawdziwi ludzie z mieczami w rękach. Skorcjusz stał w 
ciemności – 
księżyce zaszły, a gwiazdy migały ukradkiem zza pędzących chmur. Zimny wiatr 
wiał z północy, 
z krainy, w której, według starych soriyyańskich podań, pochodzących z czasów 
zanim jeszcze 
do ludów południa przybył Dżad wraz z legendą o swoim synu, mieszka Śmierć.
To, co działo się na portyku, nie było sprawą Skorcjusza; poza tym musiał zadbać 
o własne 
bezpieczeństwo na ulicach. Nie miał broni, oprócz niewielkiego noża, i raczej 
nie mógłby pomóc 
dwóm bezbronnym ludziom w starciu z napastnikami uzbrojonymi w miecze.
Niektóre sytuacje wymagały pewnej dozy instynktu samozachowawczego.
Skorcjusz był pod tym względem, niestety, upośledzony.
– Uwaga! – ryknął na cały głos, wybiegając zza osłony drzew.
Po drodze wyciągnął nóż. Podjąwszy przed chwilą spokojnie decyzję, że nie będzie 
uciekał, 
rzucił się jednak biegiem, i to w całkowicie niewłaściwym kierunku. Przyszło mu 
jednak na 
myśl, poniewczasie, że postępuje niemądrze.
– Zabójcy! – wrzasnął. – Do środka!
Dwaj mężczyźni stojący na portyku odwrócili się do niego. W ostatniej chwili 
zauważył 
niską, przykrytą stertę cegieł i przeskoczył ją, zawadzając o nią kostką i 
niemal padając przy 
lądowaniu. Zaklął jak marynarz w portowej tawernie – na siebie, na ich 
powolność. Pobiegł 
dalej, rozglądając się za wrogami, za jakimś ruchem, za kolejnymi przeklętymi 
stertami cegieł, 
i zauważył, że najbliższy żołnierz odwraca się i dobywa miecza. Skorcjusz był na 
tyle blisko, że 
usłyszał tarcie metalu o pochwę.
Miał głęboką nadzieję – i marny plan – że trzeci mężczyzna nie zaryglował wrót 
sanktuarium, że dwaj pozostali dostaną się do środka, zanim opadną ich zabójcy. 
Uderzyła go 
myśl, dość spóźniona, że mógłby wykrzyczeć to samo ostrzeżenie i wcale nie wpaść 
jak uczniak 
w środek akcji. Był przecież ulubieńcem Sarancjum, współbiesiadnikiem cesarza. 
Chwalą 
Błękitnych, człowiekiem zamożnym nad wszelkie młodzieńcze marzenia.
Najwyraźniej tą samą osobą, co piętnaście lat wcześniej. Być może, niestety.
Wskoczył na portyk, skrzywił się, lądując na nadwerężonej nodze, rzucił się do 
masywnych 
wrót, chwycił gałkę, przekręcił.
Zamknięte. Szarpnął niepotrzebnie gałkę, uderzył raz we wrota i w końcu się 
odwrócił. Po 
raz pierwszy zobaczył wyraźnie obu mężczyzn. Znał ich. Żaden nie zareagował 
odpowiednio. 
Byli sparaliżowani strachem. Skorcjusz znów zaklął.
Otoczyli ich żołnierze. To było do przewidzenia. Ich dowódca, rosły, wysoki 
mężczyzna, 
stanął tuż przed schodami prowadzącymi na portyk, między jakimiś materiałami 
przykrytymi 
płótnem i patrzył w górę na całą trójkę. Oczy w ciemności miał ciemne. Miecz 
trzymał tak, jakby 
nic nie ważył.
– Skorcjusz z Błękitnych! – rzekł dziwnym głosem. Zapadła cisza. Skorcjusz nic 
nie mówił, 
starając się coś wymyślić. Żołnierz ciągnął, wciąż tym zdziwionym tonem:
– Wiesz co, po południu straciłem przez ciebie fortunę. Trakezyjski akcent. 
Skorcjusz się 
tego domyślał: żołnierze na urlopie w mieście, wynajęci w gospodzie, by zabić, a 
potem zniknąć.
– Ci dwaj ludzie są pod opieką cesarza – warknął lodowatym tonem Skorcjusz. – 
Jeśli 
tkniecie któregoś z nich albo mnie, ryzykujecie życie. Nikt nie będzie w stanie 
was obronić. 
Gdziekolwiek w cesarstwie czy poza nim. Rozumiesz?
Miecz żołnierza nie drgnął, lecz jego głos uniósł się w zdumieniu:
– Co? Myślałeś, że chcemy ich skrzywdzić?
Skorcjusz przełknął ślinę. Opuścił rękę z nożem. Dwaj mężczyźni stojący na 
portyku patrzyli 
na niego z ciekawością, podobnie jak żołnierze. Wiatr wiał, poruszając płótnem 
przykrywającym 
cegły i narzędzia. Na placu szeleściły liście. Skorcjusz otworzył usta, ale 
zaraz je zamknął. Nie 
miał nic do powiedzenia.
Kiedy opuścił kompleks cesarski i zobaczył czekających w ciemności mężczyzn, 
szybko 
wyciągnął z tego kilka różnych wniosków. Żaden z nich, zdaje się, nie był 
prawidłowy.
– Hmm, woźnico, chciałbym ci przedstawić Carullusa, trybuna Czwartego 
Sauradyjskiego 
oddziału kawalerii – odezwał się rudy mozaicysta, on to bowiem stał na portyku. 
– Eskortował 
mnie na ostatnim odcinku mojej podróży i strzeże mnie w Mieście. Rzeczywiście w 
pierwszym 
wyścigu popołudnia stracił dużo pieniędzy.
– Przykro mi – rzekł odruchowo Skorcjusz. Spojrzał na Caiusa Crispusa z Vareny, 
a potem 
na słynnego architekta, Artibasa, który stał obok niego, rozczochrany i czujny. 
Na budowniczego 
tego nowego sanktuarium.
I teraz był już prawie pewien, komu się kłaniali, kiedy obserwował ich z drugiej 
strony placu. 
Wyglądało na to, że wiele docierało do niego z opóźnieniem. Bassanidzi mieli na 
to filozoficzne 
powiedzenie; często je słyszał od ich kupców w Soriyyi w czasach, kiedy panował 
tam pokój. 
Nie bardzo miał w tej chwili ochotę na filozoficzne rozważania.
Znów zapadło milczenie. Północny wiatr gwizdał wśród kolumn, trzepocząc 
materiałami, 
którymi były przykryte cegły i kamienie. Żadnego ruchu przy Spiżowych Wrotach: 
na pewno 
usłyszano tam krzyki Skorcjusza, ale nikt nie zadał sobie trudu, by na nie 
zareagować. 
Wydarzenia rozgrywające się na zewnątrz kompleksu cesarskiego rzadko niepokoiły 
strażników; 
ich zadanie polegało na utrzymywaniu tych wydarzeń właśnie na zewnątrz. Rzucił 
się przez 
otwarty plac, rycząc jak szaleniec, wymachując nożem, rozbijając sobie kostkę... 
bez 
jakiegokolwiek skutku. Skorcjusza stojącego w ciemności na wciąż nie dokończonym 
portyku 
Wielkiego Sanktuarium Świętej Mądrości Dżada nawiedził szybki, niepokojący obraz 
eleganckiej kobiety, którą niedawno opuścił. Jej zapach i dotyk.
Wyobraził sobie, że obserwuje jego zachowanie. Skrzywił się na myśl o jej 
uniesionych 
brwiach, kapryśnych, rozbawionych ustach i – nie widząc żadnej oczywistej 
alternatywy – zaczął 
się śmiać.
Wcześniej tej samej nocy, idąc ze służącym z Pałacu Attenińskiego do 
Trawersyńskiego, 
gdzie cesarzowa Sarancjum miała ulubioną jesienną i zimową siedzibę, Crispin 
myślał o swojej 
żonie.
To się wciąż zdarzało, ale różnica – z czego zdawał sobie sprawę – tkwiła w tym, 
że obraz 
Ilandry pojawiał się teraz jako tarcza, chociaż on sam wciąż nie miał pewności, 
czego się boi. 
W ogrodach było wietrznie i zimno; otulił się płaszczem, który dostał.
Strzeżony przez zmarłych i ukrywający się za wspomnieniem miłości, został 
zaprowadzony 
do mniejszego z dwóch głównych pałaców pod pędzącymi chmurami i niewidocznymi 
już 
księżycami; wszedł do marmurowych korytarzy, gdzie na ścianach płonęły latarnie, 
i zatrzymał 
się przed strażą u wejścia do prywatnych komnat cesarzowej, która wezwała go do 
siebie o tak 
późnej porze.
Czekano na niego. Żołnierz, który stał najbliżej, bez uśmiechu skinął głową i 
otworzył drzwi. 
Crispin wszedł w blask ognia, świec i złota. Eunuchowie i żołnierze zostali na 
zewnątrz. Drzwi 
zamknęły się za nim. Obraz Ilandry powoli zblakł – pojawiła się dama dworu 
ubrana w jedwab 
i miękkie kapcie i podała mu srebrny kielich z winem.
Przyjął go z prawdziwą wdzięcznością. Wzięła jego płaszcz i położyła na ławie 
pod ścianą 
przy kominku. Następnie uśmiechnęła się do Crispina lekko i wyszła przez 
wewnętrzne drzwi. 
Został sam; rozejrzał się w świetle tysiąca świec. Pokój urządzony z przepychem, 
lecz i z dobrym 
smakiem; nieco zbyt ozdobny dla zachodniego oka, ale Sarantyńczycy tacy już 
byli. I wtedy 
wstrzymał oddech.
Na długim stole pod ścianą z lewej strony znajdowała się złota róża. Wiotka jak 
żywy kwiat, 
pozornie tak samo giętka, cztery pączki na długiej łodydze, kolce wśród 
drobnych, doskonałych 
w kształcie listków, wszystkie cztery pączki przedstawione w różnych stadiach 
rozkwitu, a na 
samej górze w pełni otwarty kwiat; każdy cienki, wspaniały płatek był cudem 
złotniczego 
rzemiosła, a w ich sercu tkwił rubin, w blasku świec czerwony jak ogień.
Piękno i niezwykła kruchość róży chwyciły go za serce. Gdyby tylko wziąć tę 
długą łodygę 
dwoma palcami i ścisnąć, zgięłaby się, zniekształciła.
Kwiat wydawał się niemal chwiać na wietrzyku, którego tam nie było. Taka 
doskonałość, 
a taka przemijająca, taka krucha. Crispin łaknął takiego mistrzostwa – czasu, 
troski i umiejętności 
skupionych w tym dziele – oraz jednoczesnej świadomości, że to dzieło, ta sztuka 
jest tak 
nietrwała, jak... jak wszelkie radości w śmiertelnym życiu.
Jak róża, która ginie na wietrze lub przy końcu lata.
Wtedy pomyślał nagle o młodej królowej Antów oraz o wiadomości, którą miał 
przekazać, 
i uświadomił sobie odczuwaną litość i strach.
Płomyki świec w świeczniku stojącym obok róży zamigotały. Crispin nie usłyszał 
żadnego 
dźwięku, ale to drgnienie powietrza kazało mu się odwrócić.
W młodości występowała na scenie i bardzo dobrze wiedziała – nawet teraz – jak 
się 
poruszać cicho i z gracją tancerki. Była drobna, szczupła, ciemnowłosa i 
ciemnooka, doskonała 
jak róża. Przywodziła na myśl kolce, krople krwi, niebezpieczeństwo w sercu 
piękna.
Przebrała się w nocną ciemnoczerwoną szatę oraz kazała sobie zdjąć przybranie 
głowy 
i biżuterię z rąk i szyi. Włosy, gęste, długie i ciemne – niepokojące – 
rozpuściła na noc. 
Zwieszające się z jej uszu brylanty, jej jedyna ozdoba, wciąż chwytały światło. 
Wokół niej unosił 
się zapach jej perfum i otaczała ją też aura władzy, rozbawionej inteligencji 
oraz tego, czego nie 
potrafił określić, ale czego się obawiał i wiedział, że słusznie się boi.
– Jak głęboko jesteś obeznany, Rhodianinie, z prywatnymi komnatami władców?
Jej głos był cichy, ironiczny, szokująco poufały.
Ostrożnie, och, ostrożnie, upomniał się, odstawiając kielich z winem i nisko się 
kłaniając. 
Powolnością ruchów maskował rosnący niepokój. Wyprostował się i odchrząknął.
– Wcale nie jestem z nimi obeznany, pani moja. Jestem zaszczycony i nie w swoim 
żywiole.
– Bachiarczyk z dala od swego półwyspu? Ryba wyciągnięta z wody? Jak byś 
smakował, 
Caiusie Crispusie z Vareny?
Nie poruszyła się. Jej ciemne oczy i kołyszące się przy nich brylanty chwytały 
blask ognia. 
Odbijał się od brylantów, tonął w oczach. Uśmiechnęła się.
Bawiła się nim. Wiedział o tym i wciąż miał sucho w gardle. Znów odchrząknął i 
odparł:
– Nie mam pojęcia. Jestem na twe usługi we wszystkim, po trzykroć wyniesiona.
– Rzeczywiście, tak powiedziałeś. Rozumiem, że ogolono ci brodę. Biedaku. – 
Roześmiała 
się i postąpiła kilka kroków w kierunku Crispina, ale minęła go. Crispin 
wstrzymał oddech. 
Zatrzymała się przy długim stole, patrząc na różę. – Podziwiałeś mój kwiat? Jej 
głos przypominał 
jedwab – albo miód.
– O, tak, pani moja. To dzieło wielkiego piękna i smutku.
– Smutku? – Odwróciła głowę, spojrzała na niego. Zawahał się.
– Róże więdną. Dzieło tak delikatne przypomina o... nietrwałości wszystkich 
rzeczy. 
Wszystkich pięknych rzeczy.
Przez chwilę Alixana nic nie mówiła. Nie była już młodą kobietą. Ciemnych, 
podkreślonych 
oczu nie odrywała od oczu Crispina, aż ten je odwrócił i spojrzał w dół. Jej 
perfumy z tak bliskiej 
odległości były oszałamiające, wschodnie, przywodziły mu na myśl kolory, jak 
robiło to wiele 
innych rzeczy: kolor tych perfum zbliżał się do czerwieni jej szaty, był jednak 
głębszy, 
ciemniejszy, właściwie purpurowy. Purpura władzy. Zastanawiał się, czy jest to 
zamierzone, czy 
to tylko on odbiera zapach, dźwięk, smak jako kolor? Istniały w Sarancjum 
tajemne sztuki, 
o których nic nie wiedział. Znajdował się w Mieście Miast, w ozdobie świata, oku 
wszechświata. 
Kryły się tu zagadki.
– Nietrwałość piękna. Dobrze powiedziane – mruknęła cesarzowa, spoglądając na 
różę. – 
Oczywiście to dlatego tu jest. Mądry człowiek. Czy mógłbyś, Rhodianinie, zrobić 
mi mozaikę 
sugerującą coś wręcz przeciwnego, przedstawiającą to, co trwa wbrew przemijaniu?
Zatem zaprosiła go z konkretnego powodu. Podniósł wzrok.
– Co miałoby dla ciebie takie znaczenie, cesarzowo?
– Delfiny – odparła bez wahania.
Poczuł, że blednie.
Odwróciła się do niego i przyglądała mu się, oparta o stół wykładany kością 
słoniową, 
wspierając się o niego dodatkowo z obu stron dłońmi z szeroko rozpostartymi 
palcami. Twarz 
miała zamyśloną, skupioną na nim; to zaniepokoiło go bardziej niż ewentualna 
ironia.
– Wypij swoje wino – rzekła cesarzowa. – Jest bardzo dobre.
Posłuchał jej. Miała rację.
W tym punkcie historii świata delfiny stanowiły śmiertelne zagrożenie. Były 
czymś więcej 
niż tylko pełnymi wdzięku morskimi stworzeniami, skaczącymi między wodą i 
powietrzem, jakie 
każda kobieta z radością oglądałaby na ścianach swoich pokojów. Delfiny były 
wplątane 
w pogaństwo lub uwikłane w sieci heladyckich herezji – albo w obie te rzeczy 
naraz.
Przenosiły dusze ze śmiertelnego królestwa żywych przez rozbrzmiewające echem 
morskie 
komnaty do królestwa zmarłych, na sąd. Tak wierzyli starożytni w Trakezji – i w 
Rhodias przed 
pojawieniem się nauk Dżada. Delfiny służyły bogu Zaświatów, który miał wiele 
imion. Jako 
przewodnicy dusz zmarłych przekraczały zamgloną przestrzeń między życiem i tym, 
co 
przychodzi po nim.
Niektóre elementy tych dawnych i trwałych pogańskich wierzeń przeszły – poprzez 
inny 
rodzaj zamglonej przestrzeni – do wiary w Dżada i jego syna Heladika, który 
zginął w swoim 
rydwanie, gdy wiózł ludziom ogień. Kiedy rydwan Heladika płonący niczym 
pochodnia runął do 
morza – tak głosiła mroczna opowieść – to właśnie delfiny uniosły na swych 
grzbietach 
zmaltretowane ciało boskiego syna. Uczyniwszy z siebie żywe mary, zaniosły je na 
kraniec mórz 
na spotkanie z jego słonecznym ojcem, zniżającym się o zmierzchu. A Dżad przyjął 
ciało swego 
dziecka, złożył je we własnym rydwanie i zwiózł je – jak co noc – w ciemność. 
Tej nocy 
ciemność była głębsza i chłodniejsza, bo zmarł Heladikos.
Powiadano więc, że delfiny były ostatnimi stworzeniami świata żywych, które 
widziały 
i dotykały umiłowanego Heladika, i za to, co dla niego uczyniły, stały się 
święte w naukach tych, 
co wierzą w śmiertelnego syna Dżada.
Człowiek może sobie wybierać zgubne bluźnierstwa. Delfiny przynoszą dusze 
mrocznemu 
bogu Śmierci w starożytnym pogańskim panteonie albo unoszą ciało jedynego syna 
jedynego 
boga w zakazanej obecnie herezji.
Tak czy owak, rzemieślnik, który umieściłby delfiny na jakimś suficie czy 
ścianie, narażał 
się na fatalne konsekwencje ze strony coraz bardziej czujnego duchowieństwa. 
Niegdyś 
w hipodromie dla oznaczenia liczby przejechanych okrążeń nurkowały delfiny. 
Zostały 
przetopione i zastąpione pławikonikami.
To obecny cesarz, Waleriusz II, doprowadził do ogłoszenia Wspólnego Oświadczenia 
Athana, wysokiego patriarchy w Rhodias, i Zakariosa, wschodniego patriarchy z 
Miasta. 
Waleriusz usilnie pracował nad osiągnięciem tego rzadkiego porozumienia. 
Dokument 
zatuszował zażartą, wrogą dysputę ciągnącą się dwieście lat w łonie wiary 
dżadyckiej, lecz ceną 
za wszelkie korzyści, jakimi mógł się cieszyć ambitny cesarz i pozornie 
zjednoczone 
duchowieństwo, było uznanie wszystkich heladyków za heretyków, którym za 
głoszenie 
przekonań groziło potępienie, publiczne wyklęcie w kaplicach i sanktuariach oraz 
ogień. 
W cesarstwie Waleriusza rzadko odbywały się egzekucje za złamanie praw ludzkich, 
lecz 
heretyków palono.
I to właśnie cesarzowa Waleriusza, wyperfumowana i płonąca w blasku nocnych 
świec 
czerwienią oraz przetykanym złotem, prosiła Crispina o delfiny w swoich 
komnatach.
Czuł się zbyt wyczerpany wydarzeniami tego wieczoru, by właściwie ocenić tę 
prośbę. 
Postanowił ostrożnie zagrać na zwłokę.
– To zaiste piękne stworzenia, szczególnie gdy wyskakują spod fal.
Alixana uśmiechnęła się do niego.
– Oczywiście. – Jej uśmiech pogłębił się. – Niosą także Heladika do miejsca, 
gdzie 
o zmierzchu morze styka się z niebem.
I już po grze na zwłokę. Przynajmniej wiedział, za popełnienie którego grzechu 
może zostać 
spalony.
Cesarzowa ułatwiała mu jednak sytuację. Spojrzał jej w oczy, których nie 
spuszczała z jego 
twarzy.
– Obaj patriarchowie zakazali takich nauk, cesarzowo. Cesarz złożył przysięgę w 
starym 
Sanktuarium Mądrości Dżada, że będzie ich w tym wspierał.
– Słyszeliście o tym? Nawet w Bachiarze? Pod rządami Ant ów?
– Oczywiście, że słyszeliśmy. Wysoki patriarcha rezyduje w Rhodias, pani moja.
– A czy król Antów... albo potem jego córka... złożyli podobną przysięgę?
Zdumiewająco niebezpieczna kobieta.
– Wiesz, że nie, pani moja. Antowie poznali Dżada poprzez nauki heladyckie.
– I, niestety, nie zmienili przekonań.
Crispin obrócił się na pięcie.
Cesarzowa zaledwie odwróciła głowę i uśmiechnęła się do człowieka, który wszedł 
– tak 
cicho, jak przedtem ona – do komnaty i właśnie odezwał się od jej najdalszych 
drzwi.
Po raz drugi Crispin odstawił z bijącym sercem wino i skłonił się, by ukryć 
rosnący niepokój. 
Waleriusz nie zmienił ani ubrania, ani zachowania. Podszedł do stołu i sam nalał 
sobie wina. 
W komnacie było tylko ich troje, bez żadnych służących.
Cesarz sączył wino i patrzył wyczekująco na Crispina. Chyba spodziewał się 
odpowiedzi.
Było bardzo późno; Crispina ogarnął zupełnie nieoczekiwany nastrój, chociaż jego 
matka 
i znajomi stwierdziliby zgodnie, że doskonale go znają. Mruknął:
– Jeden z najczcigodniejszych duchownych Antów napisał, że herezje nie są jak 
stroje czy 
brody, panie mój, żeby co roku stawały się modne czy przestawały takie być.
Alixana roześmiała się. Waleriusz uśmiechnął się lekko, choć jego szare oczy w 
okrągłej, 
miękkiej twarzy pozostały uważne.
– Czytałem to – rzekł. – Sybard z Vareny. Odpowiedź na Oświadczenie. 
Inteligentny 
człowiek. Napisałem mu o tym i zaprosiłem do nas.
Crispin tego nie wiedział. To oczywiste.
Wiedział natomiast – wiedzieli o tym chyba wszyscy – że ambicje Waleriusza co do 
Półwyspu Bachiarskiego wielce zyskiwały na wiarygodności dzięki religijnym 
rozdźwiękom 
i głoszonej potrzebie uratowania półwyspu od „błędu”. Było to dziwne, a zarazem 
pasowało do 
tego, czego Crispin zaczynał się dowiadywać o tym człowieku, że cesarz potrafił 
oprzeć możliwy 
podbój Rhodias oraz zachodu na religii, chwaląc jednocześnie antyjskiego 
duchownego, który 
w swym dziele punkt po punkcie rozprawiał się z dokumentem, który dawał 
cesarzowi owo 
oparcie.
– Odrzucił zaproszenie – rzekła cicho Alixana – w nieuprzejmych słowach. Twój 
partner, 
Martinian, także nie przyjął naszego zaproszenia. Dlaczego, Rhodianinie, nikt z 
was nie chce do 
nas przyjeżdżać?
– To niesprawiedliwe, serce me. Caius Crispus przecież przybył, stawiając czoło 
zimnym 
jesiennym drogom, brzytwie golibrody i naszemu dworowi... tylko po to, by psotna 
cesarzowa 
nagabywała go o świętokradczą mozaikę.
– Lepsze moje psoty niż niechęć Styliane – rzekła krótko Alixana, wciąż 
opierając się o stół. 
W jej głosie zabrzmiała nuta przebiegłości. To ciekawe: Crispin już znał jego 
odcienie. Miał 
wrażenie, jakby zawsze tak było. – Jeżeli herezje zmieniają się wraz z porami 
roku – mruknęła – 
to nie mogą tego robić ozdoby moich ścian, panie mój i cesarzu? Tu w każdym 
razie odniosłeś 
już zwycięstwo.
Uśmiechnęła się słodko do nich obu. Zapadła chwila milczenia.
– Jakiż biedak – odezwał się w końcu cesarz, potrząsając jakby w oszołomieniu 
głową – 
może mieć nadzieję na tyle mądrości, by znajdować repliki na twoje słowa?
Uśmiech jego cesarzowej pogłębił się.
– Świetnie. Mogę więc to zrobić? Naprawdę chcę mieć tutaj delfiny. Załatwię 
naszemu 
Rhodianinowi...
Przerwała. Po drugiej stronie pokoju uniosła się w sędziowskim geście cesarska 
dłoń.
– Potem – powiedział surowo Waleriusz. – Po sanktuarium. Jeżeli zechce się 
zgodzić. To 
herezja, okresowa czy jakakolwiek inna, i jeśli zostanie odkryta, jej ciężar 
spadnie na 
rzemieślnika, nie na cesarzową. Zastanów się nad tym. I zdecyduj później.
– Później – odparła Alixana – zapewne okaże się bardzo długim czasem. Zbudowałeś 
bardzo 
duże sanktuarium, panie mój. Moje komnaty są żałośnie małe.
Wydęła usta z niezadowoleniem.
Crispin zaczynał mieć wrażenie, że jest to zarówno zwykłe przekomarzanie się 
tych dwojga, 
jak i coś specjalnie wymyślonego, by go rozbawić. Po co, nie miał pewności, ale 
myśl ta 
przyniosła odwrotny skutek: pozostał skrępowany i czujny.
I właśnie wtedy rozległo się stukanie do zewnętrznych drzwi.
Cesarz Sarancjum obejrzał się szybko, a potem uśmiechnął. Kiedy to robił, 
wyglądał 
młodziej, prawie chłopięco.
– A! Może mam jednak dość mądrości. Pocieszająca myśl. Wydaje się – mruknął – że 
zaraz 
wygram pewien zakład. Z niecierpliwością będę czekał na obiecane przez ciebie 
pieniądze, pani 
moja.
Alixana wyglądała na zirytowaną.
– Nie do wiary, że to zrobiła. To pewnie coś innego. Coś... – Zamilkła, 
przygryzając wargę. 
W wewnętrznych drzwiach pojawiła się dama dworu z pytająco uniesionymi brwiami. 
Cesarz 
odstawił wino i cicho wyszedł przez te same drzwi, znikając w następnej 
komnacie. Crispin 
zauważył, że się uśmiecha.
Alixana skinęła głową do swojej sługi. Dama dworu zawahała się, po czym pokazała 
ręką na 
swoją panią i na swoje włosy.
– Pani moja?...
Cesarzowa wzruszyła ramionami, a po jej twarzy przemknął wyraz 
zniecierpliwienia.
– Ludzie widzieli więcej niż moje rozpuszczone włosy, Crysomallo. Niech tak 
zostaną.
Kiedy drzwi się otworzyły, Crispin odruchowo cofnął się do stołu z różą. Alixana 
stała 
nieopodal, władcza mimo całej swobody swego wyglądu. Przyszło mu do głowy, że 
ktokolwiek 
to jest, na pewno nie jest nikim obcym, bo inaczej nie zostałby wpuszczony do 
tego pałacu, nie 
mówiąc już o wydawaniu strażnikom polecenia stukania do tych drzwi tak późno w 
nocy.
Dama dworu cofnęła się nieco i do komnaty wszedł mężczyzna; właściwie to 
postąpił do 
środka tylko parę kroków. W obu rękach trzymał ostrożnie szkatułkę z kości 
słoniowej. Podał ją 
Crysomallo i zwróciwszy się do cesarzowej, złożył pełny dworski ukłon, 
trzykrotnie dotykając 
czołem posadzki. Crispin nie był tego pewien, ale miał wrażenie, że taka 
ceremonia jest tu 
niepotrzebna, przesadzona. Kiedy gość wreszcie się wyprostował i na znak Alixany 
wstał, 
Crispin go rozpoznał: był to szczupły mężczyzna o wąskiej twarzy, który w sali 
audiencyjnej stał 
za strategiem Leontesem.
– Późnym jesteś gościem, sekretarzu. Czyżby to był prywatny podarunek od ciebie 
czy też 
Leontes pragnie przekazać mi jakąś osobistą wiadomość?
Trudno było odczytać ton cesarzowej, nienagannie uprzejmy, lecz nic ponad to.
– To pragnienie jego żony, po trzykroć wyniesiona. Przynoszę od Styliane Daleiny 
drobny 
upominek dla jej po trzykroć szanowanej i umiłowanej cesarzowej. Jeśli raczysz 
go przyjąć, 
dostąpi ona przerastającego ją zaszczytu.
Następnie mężczyzna szybko się rozejrzał i Crispin wyraźnie poczuł, że sekretarz 
zapamiętuje komnatę. Nie mógł nie zauważyć rozpuszczonych włosów cesarzowej czy 
intymności atmosfery. Alixana w ogóle się tym nie przejmowała. Crispin znów 
zadał sobie 
pytanie, w jakiej to grze stał się pionkiem, jak i w jakim celu jest teraz 
wykorzystywany.
Cesarzowa skinęła głową Crysomallo, która otworzyła złotą klamrę szkatułki i 
uniosła 
wieczko. Kobieta nie potrafiła ukryć zdumienia. Podniosła przedmiot znajdujący 
się w środku. 
Drobny upominek. Zapadła cisza.
– Ojej – odezwała się cicho cesarzowa Sarancjum. – Przegrałam zakład.
– Pani moja? – Sekretarz zmarszczył brwi. Nie to spodziewał się usłyszeć.
– Nieważne. Powiedz pani Styliane, że jesteśmy zadowolone z jej gestu oraz... 
skwapliwości, 
z jaką zechciała nam to przysłać, zatrudniając zapracowanego pisarza tak późną 
porą jako 
posłańca. Możesz odejść.
To było wszystko. Uprzejmość, lakoniczność, odprawa. Crispin wciąż usiłował 
przyswoić 
sobie fakt, że oszałamiająco bogaty naszyjnik z pereł, który widział na Styliane 
Daleinie – ten, na 
który ściągnął niepożądaną uwagę – został właśnie podarowany cesarzowej. Jego 
wartości nie 
potrafił sobie nawet wyobrazić. Był jednak pewien – a nawet całkowicie 
przekonany – że gdyby 
wcześniej nie powiedział tego, co powiedział, nie doszłoby do tych odwiedzin.
– Dziękuję, łaskawa pani. Pośpieszę, by przekazać twoje uprzejme słowa. Gdybym 
wiedział, 
że przeszkodzę...
– Daj spokój, Perteniuszu. Wiedziała, że będziesz przeszkadzał, i ty też o tym 
wiedziałeś. 
Oboje słyszeliście w sali tronowej, że wezwałam Rhodianina do siebie.
Mężczyzna zamilkł z oczyma wbitymi w posadzkę i przełknął ślinę. Crispinowi 
sprawiało 
przyjemność obserwowanie, jak Alixana z Sarancjum zbija z tropu kogoś innego.
– Pomyślałem... pani moja. Pomyślała... że może...
– Perteniuszu, biedaku. Lepiej wyprawiaj się z Leontesem na pola bitew i pisz o 
atakach 
kawalerii. Idź spać. Powiedz Styliane, że z radością przyjmuję jej dar i że 
Rhodianin 
rzeczywiście wciąż u mnie był, tak jak tego pragnęła, by zobaczył, że ofiarowuje 
dar cenniejszy 
od tego, który otrzymała od niego. Możesz jej też powiedzieć – dodała cesarzowa 
– że moje 
rozpuszczone włosy wciąż sięgają mi do krzyża.
Odwróciła się jakby celowo, by sekretarz mógł je zobaczyć, i podeszła do stołu, 
na którym 
stała flaszka wina. Wzięła do ręki kielich odstawiony przez Waleriusza.
Crysomallo otworzyła drzwi. W chwili gdy człowiek imieniem Perteniusz – gdzie on 
dzisiaj 
słyszał to imię? – odwracał się, by wyjść, Crispin ujrzał w jego oczach błysk, 
który szybko 
zniknął, kiedy gość znów trzykrotnie dotknął czołem podłogi i wyszedł z komnaty.
Alixana odwróciła się dopiero wtedy, gdy zamknęły się drzwi.
– Niech Dżad pokarze cię zaćmą i łysiną – powiedziała wściekle tym swoim cichym, 
wspaniałym głosem.
Cesarz Sarancjum, do którego skierowała te słowa jego żona, gdy wracał do 
komnaty, śmiał 
się wesoło.
– Ja przecież łysieję – stwierdził. – To zmarnowana klątwa. A jeśli nabawię się 
zaćmy, 
będziesz musiała oddać mnie lekarzom albo prowadzić przez życie, trzymając w 
moim uchu 
język.
Twarz Alixany z profilu przyciągnęła na chwilę uwagę Crispina. Był dość pewien, 
że wtedy 
się nie pilnowała, że zobaczył coś niepokojąco intymnego. Coś drgnęło mu w 
sercu, przeszłość 
zahaczyła o teraźniejszość.
– Wykazałeś się sprytem, ukochany – mruknęła Alixana – przewidując to.
Waleriusz wzruszył ramionami.
– Nie bardzo. Nasz Rhodianin zawstydził ją hojnym darem po publicznym ujawnieniu 
błędu 
arogancji. Nie powinna nosić biżuterii przewyższającej klejnoty cesarzowej i 
dobrze o tym 
wiedziała.
– Oczywiście. Ale kto miał to powiedzieć w tamtym towarzystwie?
Oboje odwrócili się, jakby na wzajemnie dany znak, by spojrzeć na Crispina. Tym 
razem 
uśmiechnęli się oboje. Crispin odchrząknął.
– Wydaje się, że właśnie ten nie uświadomiony mozaicysta z Vareny, który teraz 
pragnie 
zapytać, czy umrze za swoje przewinienia.
– Och, na pewno. Pewnego dnia – odparła Alixana, wciąż uśmiechnięta. – Wszyscy 
umieramy. Ale dziękuję. Jestem twoją dłużniczką za nieoczekiwany dar, a 
uwielbiam takie perły. 
Taka moja słabość. Crysomallo?
Dama dworu, sama radośnie uśmiechnięta, podeszła ze szkatułką. Wyjęła z niej 
naszyjnik, 
rozpięła go i stanęła za cesarzową.
– Jeszcze nie – rzekł Waleriusz, dotykając jej ramienia. – Chciałbym, żeby 
najpierw Gezjusz 
kazał go obejrzeć.
Cesarzowa była zaskoczona.
– Co? Naprawdę? Petrusie, sądzisz...
– Nie, w gruncie rzeczy nie. Ale każmy go zbadać. To szczegół.
– Trucizna raczej nie jest szczegółem, serce me.
Crispin zobaczył, że na te słowa Crysomallo mruga oczyma i pośpiesznie wkłada 
naszyjnik 
z powrotem do szkatułki. Palce nerwowo wytarła w swoją szatę. Cesarzowa wydawała 
się raczej 
zaintrygowana niż zaniepokojona – o ile Crispin potrafił to ocenić.
– Żyjemy z takich czasach – rzekła cicho Alixana z Sarancjum. – Nie kłopocz się, 
Rhodianinie. A jeśli chodzi o twoje własne bezpieczeństwo... tego wieczoru 
rzeczywiście zbiłeś 
z tropu parę osób. Sądzę, że mógłby się przydać jakiś strażnik. Petrusie?
Mówiąc te słowa, odwróciła się do cesarza. Waleriusz odparł po prostu:
– To już załatwione. Zanim tu przyszedłem, rozmawiałem z Gezjuszem.
Crispin odchrząknął. Zaczął sobie uświadamiać, że przy tych dwojgu sprawy toczą 
się 
szybko.
– Czułbym się... niezręcznie, gdyby wszędzie za mną chodził strażnik. Czy można 
coś 
zaproponować?
Cesarz skinął głową.
– Wspomniałem żołnierza, który mnie tu przyprowadził. Nazywa się...
– ...Carullus, z Czwartego Sauradyjskiego, przybyły na rozmowę z Leontesem. 
Zapewne 
o żołdzie. Owszem, wspomniałeś o nim. Wyznaczyłem go wraz z jego ludźmi na 
twoich 
strażników.
Crispin przełknął ślinę. Według wszelkich zasad cesarz nie powinien nawet 
pamiętać 
istnienia, a co dopiero imienia jakiegoś wspomnianego mimochodem oficera. 
Powiadano jednak 
o nim, że niczego nie zapomina, że nigdy nie śpi, że – naprawdę – rozmawia z 
duchami 
półświata, zmarłymi poprzednikami, i radzi się ich, chodząc nocami po pałacowych 
korytarzach.
– Jestem wdzięczny, panie mój – rzekł Crispin i ukłonił się. – Carullus jest już 
właściwie 
moim przyjacielem. Jego towarzystwo daje mi tu, w Mieście, oparcie. Dzięki jego 
obecności 
będę stąpał pewniej.
– Co, oczywiście, będzie służyło mnie – powiedział cesarz z lekkim uśmiechem. – 
Chcę, 
żebyś zabrał się do pracy. Chciałbyś zobaczyć nowe sanktuarium?
– Z wielką chęcią, mój panie. Pierwszego ranka, kiedy tylko będę mógł...
– Po co czekać? Pójdziemy teraz.
Północ dawno już minęła. O tej porze skończyły się już zapewne nawet hulanki 
Dykanii. 
Jedynymi ludźmi, którzy jeszcze nie spali, byli piekarze przy swoich piecach, 
Bezsenni 
czuwający w swoich kaplicach, sprzątacze ulic, strażnicy miejscy, prostytutki 
obu pici oraz ich 
klientela. To był jednak cesarz, który nigdy nie śpi. Tak opowiadano.
– Powinnam się była tego spodziewać – rzekła Alixana z urazą. – Sprowadzam do 
swoich 
komnat mądrego człowieka dla... umiejętności, które może mi zaoferować, a ty go 
porywasz. – 
Głośno pociągnęła nosem. – Schronię się zatem w kąpieli i w łóżku, panie mój.
Waleriusz uśmiechnął się nagle tym swoim chłopięcym uśmiechem.
– Przegrałaś zakład, ukochana. Nie zaśnij.
Ku swemu prawdziwemu zdumieniu, Crispin zobaczył, że cesarzowa Sarancjum rumieni 
się. 
Ukłoniła się jednak drwiąco.
– Pan mój i cesarz rozkazuje swoim poddanym we wszystkich sprawach.
– To oczywiste – odparł Waleriusz.
– A zatem opuszczam was – powiedziała jego cesarzowa, odwracając się.
Crysomallo wyszła przez wewnętrzne drzwi pierwsza. Crispin dostrzegł kominek, a 
za nim 
szerokie łoże, freski i różnokolorowe tkaniny wiszące na ścianach. Zdał sobie w 
tej chwili 
sprawę, że za chwilę znajdzie się sam na sam z cesarzem. Znów zaschło mu w 
ustach.
Alixana odwróciła się w drzwiach, jakby się nad czymś zastanawiała. Następnie 
przyłożyła 
do policzka palec i potrząsnęła głową z wyrzutem.
– Prawie zapomniałam – rzekła. – Ależ jestem niemądra. Zbyt rozproszona przez 
perłę i myśl 
o delfinach. Przekaż nam, Rhodianinie, tę wiadomość od królowej Antów. Cóż 
takiego ma do 
powiedzenia Gisel?
Crispin odczuwał niepokój na myśl o prywatnej rozmowie z cesarzem właśnie o tym, 
ale 
teraz miał wrażenie, że na brzmienie tego wspaniałego głosu pod jego stopami 
rozstąpiła się 
ziemia. Serce mu zamarło; czuł się, jakby spadał w pustkę.
– Wiadomość? – powtórzył dowcipnie.
– Jesteś kapryśna, okrutna i straszliwie niesprawiedliwa, serce moje – mruknął 
cesarz. – 
Jeżeli Gisel w ogóle powierzyła Caiusowi Crispusowi jakąś wiadomość, to byłaby 
ona 
przeznaczona wyłącznie dla moich uszu.
Święty Dżadzie, pomyślał bezradnie Crispin. Oni są zbyt szybcy. Wiedzą za dużo. 
To 
porażające.
– Oczywiście, że powierzyła mu wiadomość.
Alixana mówiła łagodnie, lecz nie spuszczała wzroku z twarzy Crispina. Zauważył, 
że jest 
uważny, głęboki i że nie ma już w nim rozbawienia.
Nabrał powietrza, żeby się uspokoić. Widział w Drzewielesie zubira. Wszedł do 
lasu, 
spodziewając się śmierci, i wyszedł z niego żywy, spotkawszy coś, co wykraczało 
poza 
śmiertelność. Każda przeżyta później chwila była darem. Przekonał się, że 
pamiętając o tym, 
potrafi opanować strach.
– Czy dlatego mnie tu zaprosiłaś, pani moja? – zapytał cicho. Cesarzowa 
skrzywiła lekko 
usta.
– Tak, i z powodu delfinów. Naprawdę chcę je mieć.
– Oczywiście, mamy ludzi w Varenie – wyjaśnił beznamiętnie Waleriusz. – Pewnej 
nocy tej 
jesieni zginęło kilku osobistych gwardzistów królowej. Zostali zamordowani we 
śnie. To dość 
niezwykłe. Taka rzecz zdarza się tylko wtedy, gdy trzeba zachować jakiś sekret. 
Nasi ludzie 
w Varenie zajęli się tą sprawą. Nietrudno się im było dowiedzieć o przybyciu 
kuriera z naszym 
zaproszeniem, o czym wszędzie rozprawiano. Zdaje się, że przekazał jego treść 
publicznie. 
I z niezbyt jasnych powodów zaproszenie to przyjąłeś oszukańczo ty, zamiast 
Martiniana. To 
było ciekawe. Podjęto pewne kroki. Najwyraźniej widziano cię wracającego do domu 
z królewską eskortą bardzo późną nocą. Widziałeś się z kimś w pałacu? Potem 
nastąpiły te nocne 
zabójstwa. Z tego wszystkiego wyciągnięto i wysłano do nas prawdopodobne 
wnioski.
Cesarz powiedział to tak spokojnie i precyzyjnie, jakby dyktował wojskowy 
raport. Crispin 
pomyślał o królowej Gisel, osaczonej ze wszystkich stron, usiłującej znaleźć 
jakieś wyjście, 
przestrzeń dla siebie, życie. Brutalnie i stopniowo pokonywanej.
Jeżeli miał jakiś wybór, to nie wiedział jaki. Przeniósł wzrok z cesarza na 
cesarzową 
Sarancjum, tym razem wytrzymał spojrzenie Alixany i nic nie powiedział.
Wydawało się, że nie musi. Cesarzowa odezwała się cicho:
– Poprosiła, byś powiedział cesarzowi, że ślub podda mu Bachiarę pewniej niż 
inwazja, i to 
z mniejszym rozlewem krwi po obu stronach.
Opór zdawał się mieć naprawdę tak mały sens, ale Crispin wciąż nie chciał nic 
mówić. 
Opuścił głowę, ale zdążył zobaczyć nagły, oślepiający uśmiech cesarzowej. 
Usłyszał okrzyk 
Waleriusza:
– Jestem przeklęty! Jedynej nocy, kiedy wygrywam jakiś zakład, ona wygrywa 
większy!
– Chciała, by zostało to przekazane tylko cesarzowi, prawda? – zapytała 
cesarzowa.
Crispin uniósł głowę, nic nie powiedział. Wiedział, że zaraz może tu umrzeć.
– To oczywiste. A cóż innego mogłaby zrobić? – W głosie Alixany nie było żadnych 
emocji. 
– Na pewno chciała prawie za wszelką cenę uniknąć inwazji.
– I ona, i ja – odezwał się w końcu Crispin. Starał się mówić jak najspokojniej. 
– Czy nie 
pragnąłby tego każdy mężczyzna? Albo kobieta? – Zaczerpnął tchu. – Powiem jedną 
rzecz, coś, 
co moim zdaniem jest prawdą: Bachiarę można by zdobyć siłą, ale nie da się jej 
utrzymać. Dni 
zjednoczonego cesarstwa, wschodniego i zachodniego, minęły. Świat się zmienił.
– Też tak sądzę – Alixana znów go zaskoczyła.
– A ja nie – stwierdził stanowczo cesarz. – Inaczej nie planowałbym tak tego, co 
planuję. 
Pewnego dnia będę martwy i kiedy będę leżał w grobowcu, chciałbym, by mówiono 
o Waleriuszu II, że za swoich dni pod słońcem Dżada zrobił dwie rzeczy. 
Przyniósł pokój 
i świetność wojującym ze sobą odłamom i sanktuariom boskiej wiary oraz 
przyłączył Rhodias do 
cesarstwa i przywrócił mu chwałę. Jeśli tak się stanie, będę spoczywał spokojnie 
u Dżada.
– A w innym wypadku?
Cesarzowa odwróciła się do swego męża. Crispin miał wrażenie, że jest świadkiem 
długiej, 
często powtarzanej rozmowy.
– Nie dopuszczam innych możliwości – odparł Waleriusz. – Wiesz o tym, serce 
moje. Nigdy 
tak nie myślałem.
– A zatem ożeń się z nią – rzekła bardzo cicho jego żona.
– Jestem już żonaty i nie myślę w kategoriach innego wypadku.
– Nawet po to, by spoczywać spokojnie u boga po śmierci?
Ciemne oczy przykuwające oczy chłodne i szare w pokoju pełnym świec i złota. 
Crispin 
przełknął ślinę i żałował, że nie znajduje się gdzie indziej, wszędzie, byle nie 
tu. Nie przekazał 
ani słowa z wiadomości Gisel, ale oni zdawali się znać ją całą, jakby jego 
milczenie nic nie 
znaczyło. Miało ono jednak znaczenie dla niego.
– Nawet po to – powiedział Waleriusz. – Czy naprawdę możesz w to wątpić?
Po długiej chwili potrząsnęła głową.
– Nie do końca – rzekła cesarzowa Alixana. Zapadło krótkie milczenie. – Ale w 
takim razie 
powinniśmy zastanowić się nad zaproszeniem jej tutaj. Jeśli uda jej się jakoś 
przeżyć i wydostać, 
jej królewskie dziedzictwo stanie się narzędziem przeciwko każdemu, kto 
przywłaszczy sobie 
tron Antów – a ktoś na pewno to zrobi – jeśli ona go opuści.
Waleriusz się wtedy uśmiechnął i Crispin – z przyczyn, których nie pojął od razu 
– poczuł 
chłód, jakby zgasł ogień. Cesarz nie miał teraz chłopięcego wyglądu.
– Zaproszenie zostało wystosowane jakiś czas temu, ukochana. Kazałem je wysłać 
Gezjuszowi.
Alixana znieruchomiała, po czym potrząsnęła głową z nieco dziwnym wyrazem 
twarzy.
– Głupio robimy, starając się dotrzymać ci kroku, prawda, panie mój? Bez względu 
na to, 
jakie żarty czy zakłady cię bawią. Czy kiedykolwiek męczy cię bycie 
sprytniejszym od 
wszystkich dookoła?
Crispin, przerażony tym, co właśnie usłyszał, wybuchnął:
– Ona nie może tu przybyć! Zabiją ją, jeśli choćby o tym wspomni.
– Albo pozwolą jej wyprawić się na zachód i ogłoszą ją zdrajczynią, 
wykorzystując to jako 
pretekst do zawładnięcia tronem bez przelewu królewskiej krwi. Przyda się w 
utrzymaniu was, 
Rhodian, w spokoju, prawda? – Spojrzenie Waleriusza było chłodne, odległe, jakby 
późną nocą 
zastanawiał się nad jakimś problemem w grze. – Ciekawe, czy antyjska szlachta 
jest na tyle 
sprytna, by przeprowadzić to w taki sposób. Ja raczej w to wątpię.
To są jednak prawdziwi ludzie, pomyślał z przerażeniem Crispin: młoda królowa, 
mieszkańcy zniszczonego wojną i zarazą kraju. Jego domu.
– Czy to tylko elementy łamigłówki, panie mój i cesarzu? Wszyscy ludzie 
mieszkający 
w Bachiarze, twoja armia, twoi ludzie opuszczeni na wschodzie, jeśli żołnierze 
udadzą się na 
zachód? Co zrobi król królów w Bassanii, kiedy zobaczy, że twoje armie 
opuszczają granicę?
Crispin usłyszał w swoim głosie lekkomyślny gniew. Waleriusz był nieporuszony. 
Powiedział z namysłem:
– Shirvan i Bassanidzi otrzymują co roku z naszego skarbca czterysta 
czterdzieści tysięcy 
złotych solidów. Oni potrzebują tych pieniędzy. Król jest pod stałym naciskiem z 
północy 
i południa, a poza tym też buduje, w Kabadli. Może poślę mu mozaicystę.
– Siroesa? – mruknęła sucho cesarzowa. Waleriusz uśmiechnął się lekko.
– Być może.
– Podejrzewam, że raczej nie będziesz miał okazji.
Cesarz patrzył przez chwilę na swoją żonę, po czym odwrócił się do Crispina.
– W sali tronowej odniosłem wrażenie, że skoro rozwiązałeś zagadkę Skorcjusza, 
masz 
umysł podobny do mojego. Czy tessery nie są... elementami łamigłówki, jak to 
ująłeś?
Crispin potrząsnął głową.
– To szkło i kamień, a nie śmiertelne dusze, panie mój.
– Słusznie – zgodził się Waleriusz – ale ty też nie jesteś cesarzem. Kiedy 
obejmuje się rządy, 
kamyki się zmieniają. Ciesz się, że twoje rzemiosło zaoszczędza ci podejmowania 
pewnych 
decyzji.
Powiadano – powiadano cicho od lat – że w dniu, kiedy jego wuj został przybrany 
w purpurę, ten człowiek ukartował morderstwo Flawiusza Daleina, który zginął od 
sarantyńskiego ognia. W tej chwili Crispin był w stanie w to uwierzyć.
Spojrzał na kobietę. Miał świadomość, że grają na nim tej nocy jak na jakimś 
instrumencie, 
wyczuł też jednak, że nie ma w tym żadnej niechęci czy złości. Wyczuwał chyba 
nawet 
swobodne rozbawienie oraz pewną dozę szczerości, która mogła odzwierciedlać 
zaufanie czy też 
szacunek dla rhodiańskiej spuścizny... a może po prostu arogancką obojętność 
wobec tego, co 
myślał bądź czuł.
– Ja idę do kąpieli i do łóżka – rzekła stanowczo Alixana. – Zakłady chyba się 
wzajemnie 
zniosły, mój dobry panie. Jeśli wrócisz bardzo późno, zapytaj o mój... stan 
Crysomallo czy 
kogokolwiek, kto nie będzie spał. – Uśmiechnęła się po kociemu do męża, znów 
opanowana, 
i zwróciła się do Crispina: – Nie obawiaj się mnie, Rhodianinie. Jestem twoją 
dłużniczką za ten 
naszyjnik i pewną rozrywkę; któregoś dnia być może zechcę cię jeszcze zobaczyć.
– Delfiny, pani moja? – zapytał.
Nie odpowiedziała. Przeszła przez wewnętrzne drzwi, które zamknęła za nią 
Crysomallo.
– Dopij wino – powiedział po chwili cesarz. – Wyglądasz, jakbyś tego 
potrzebował. A potem 
pokażę ci cud świata.
Już go widziałem, pomyślał Crispin. W powietrzu unosił się zapach jej perfum.
Przyszło mu na myśl, że mógłby to bezpiecznie powiedzieć na głos, ale tego nie 
zrobił. Obaj 
napili się wina. Kiedyś w trakcie podróży Carullus powiedział mu, że w Mieście 
wydano edykt 
zakazujący innym kobietom używania perfum cesarzowej Alixany. „A co z 
mężczyznami?”, 
zapytał wtedy lekkomyślnie Crispin, wywołując gromki śmiech żołnierza. Wydawało 
się, że było 
to dawno temu.
Teraz, tak dalece pogrążony w zawiłościach, że nie potrafił nawet pojąć, co się 
dzieje, 
Crispin wziął płaszcz i wyszedł z prywatnych komnat cesarzowej za Waleriuszem II 
z Sarancjum. Szybko stracił orientację w labiryncie korytarzy. Wyszli na 
zewnątrz – choć nie 
przez główne wrota – i strażnicy cesarza poprowadzili ich przez ciemny ogród, 
rozświetlając 
wietrzną, pochmurną noc pochodniami. Szli kamienną ścieżką, a wokół nich 
wyłaniały się 
z mroku i cofały weń rozmaite posągi. Crispin słyszał szum morza.
Dotarli do muru kompleksu cesarskiego i ruszyli wzdłuż niego ścieżką, która 
doprowadziła 
ich do kaplicy. Weszli do środka.
Wśród płonących świec czuwał duchowny – jeden z Bezsennych, sądząc po jego 
białych 
szatach. Na widok cesarza o tak późnej porze nie okazał żadnego zaskoczenia. 
Złożył pokłon, 
a następnie w milczeniu odczepił od pasa klucz i poprowadził przybyłych do 
ciemnych 
drzwiczek za ołtarzem boga i złocistym słonecznym dyskiem.
Drzwiczki otworzyły się na krótki kamienny korytarz, w którym trzeba było się 
schylić, by 
nie urazić głowy. Crispin zorientował się, że przechodzą przez mur. Na końcu 
tego krótkiego 
przejścia znajdowały się następne niskie drzwi; duchowny je otworzył tym samym 
kluczem i się 
odsunął.
Żołnierze też się zatrzymali i tak Crispin wszedł za cesarzem do Sanktuarium 
Świętej 
Mądrości Dżada.
Wyprostował się i rozejrzał. Gdziekolwiek spojrzał, płonęły światła; wydawało 
się, że są ich 
tysiące, chociaż to miejsce nie zostało jeszcze poświęcone ani ukończone. Wzrok 
Crispina 
powędrował ku górze i jeszcze wyżej i Rhodianin powoli pojął ogrom, 
niedościgniony majestat 
kopuły, którą tu zbudowano. I stojąc tak bez ruchu w miejscu, gdzie się 
zatrzymali, Crispin 
zrozumiał, że tutaj może zrealizować pragnienie swego serca i że to właśnie 
dlatego przybył do 
Sarancjum.
Upadł w przydrożnej kapliczce w Sauradii, ponieważ jego silę zniweczyła potęga 
boga 
przedstawionego na kopule jako surowy sędzia i sterany wojownik. Tutaj nie upadł 
ani nie miał 
na to ochoty. Chciał się znaleźć w powietrzu, zaznać chwały lotu – śmiertelnego 
daru, jaki 
Heladikos otrzymał od ojca – by unieść się nad te wszystkie płonące światła i 
czule położyć 
dłonie na ogromnej i świętej powierzchni tej kopuły.
Zaprzątnięty tak wieloma rzeczami – przeszłością, teraźniejszością, szybkimi, 
jaskrawymi 
obrazami tego, co może się stać – Crispin stał z podniesionym wzrokiem. 
Drzwiczki za nimi 
zostały zamknięte. Czuł się jak łódka podczas sztormu, miotana falami pożądania 
i nabożnego 
podziwu. Cesarz stał w milczeniu obok niego, obserwując jego twarz w pełgającym 
świetle 
tysiąca tysięcy świec palących się pod największą kopułą świata.
Wreszcie po długim, bardzo długim czasie Crispin powiedział pierwszą rzecz, jaka 
wybiła 
się spośród wirujących w jego głowie myśli, a zrobił to szeptem, by nie zakłócić 
czystości tego 
miejsca:
– Nie musisz odzyskiwać Bachiary, panie mój. I ty, i ten, kto to dla ciebie 
wybudował, już 
zyskaliście nieśmiertelność.
Sanktuarium wydawało się ciągnąć bez końca, tak wysokie były cztery luki, na 
których 
spoczywała wielka kopuła, tak ogromna przestrzeń była nakryta tą kopułą i 
podpierającymi ją 
półkopułami, tak daleko sięgały w ciemność i chwiejne światło nawy i wnęki. 
Kiedy Crispin 
spojrzał w jednym kierunku, zobaczył kaplicę w marmurze zielonym jak morze, 
gdzie indziej 
marmur biały z błękitnymi żyłkami, jasnoszary, szkarłatny, czarny. Sprowadzony 
tu 
z kamieniołomów całego świata. Nie potrafił sobie nawet wyobrazić kosztów. Dwa z 
tych 
olbrzymich łuków spoczywały na marmurowych kolumnach przedzielonych w połowie 
wysokości balkonami; skomplikowana praca – nawet na pierwszy rzut oka – jaką 
włożył 
w wykonanie ich balustrad kamieniarz, sprawiła, że Crispinowi zachciało się 
płakać na 
niespodziewane wspomnienie swego ojca i jego rzemiosła.
Nad drugą kondygnacją filarów łuki wschodni i zachodni zostały przebite 
dziesiątkami okien 
i Crispin już sobie wyobrażał – stojąc tu w nocy w blasku świec – czego w tym 
sanktuarium 
mogłoby dokonać światło zachodzącego i wschodzącego słońca, wpadające przez te 
okna niby 
klinga miecza. A także, bardziej miękkie i rozproszone, przez wysokie okna w 
samej kopule. 
Kopuła bowiem, zawieszona jak wyobrażenie nieba Dżada, miała u swej podstawy 
nieprzerwany 
pierścień małych, łukowato sklepionych okienek. Crispin zobaczył też zwieszające 
się z kopuły 
łańcuchy, które podtrzymywały żelazne świeczniki rozpalone od świec.
Światło będzie tu dniem i nocą, zmienne i wspaniałe. Cokolwiek mogliby wymyślić 
mozaicyści do przyozdobienia kopuły, półkopuł, łuków i ścian tego miejsca, 
wszystko będzie 
oświetlone tak, jak żadne inne powierzchnie na świecie. Była tu nieopisana 
wielkość, 
przestronność, ukształtowanie przestrzeni, które nadawały potężnym kolumnom i 
ogromnym 
podporom łuków proporcje i harmonię. Sanktuarium rozgałęziało się od centralnej 
studni pod 
kopułą. Crispin zdał sobie sprawę, że to krąg opisany na kwadracie i z 
niepokojem serca 
bezskutecznie usiłował zrozumieć, jak to zostało osiągnięte – w czterech 
kierunkach, tworząc 
wnęki, nisze i cieniste kaplice służące odosobnieniu, tajemnicy, wierze i 
spokojowi.
Pomyślał, że tu można uwierzyć w świętość Dżada i stworzonych przez niego 
śmiertelnych 
istot.
Cesarz nie odpowiedział na słowa wyszeptane przez Crispina, który nawet na niego 
nie 
patrzył. Mozaicysta wciąż sięgał wzrokiem w górę – oczyma niczym palcami 
stęsknionego 
umysłu – ponad wiszące świeczniki i pierścień okrągłych okienek ciemnych nocą i 
wiatrem, ku 
lśnieniu i obietnicy samej czekającej na niego kopuły.
W końcu Waleriusz powiedział:
– Stawką jest coś więcej niż przetrwanie imienia, Rhodianinie, ale chyba wiem, o 
czym 
mówisz, i chyba cię rozumiem. Jesteś zadowolony z tego, co się tutaj proponuje 
mozaicyście? 
Nie żałujesz, że tu przybyłeś?
Crispin potarł swój nagi podbródek.
– Nigdy w życiu nie widziałem czegoś, co choć trochę mogłoby się równać z tą 
kopułą. 
Niczego takiego nie ma w Rhodias, na całej ziemi. Nie mam pojęcia, jak zbudowano 
tę kopułę. 
Jak on się ośmielił rozpiąć tak wielkie... kto tego dokonał, panie mój?
Wciąż stali przy drzwiczkach prowadzących przez mur do skromnej kapliczki i 
kompleksu 
cesarskiego.
– Zapewne podejdzie tu, gdy usłyszy nasze głosy. Jest tutaj przez większość 
nocy. Dlatego 
od lata każę tu zapalać świece. Powiada się o mnie, że nie sypiam. To nieprawda, 
chociaż 
użyteczna. Myślę jednak, że jest to prawdą, jeśli chodzi o Artibasa: myślę, że 
przez całą noc tu 
coś sprawdza, pochyla się nad swoimi rysunkami albo wykreśla nowe. – Minę 
cesarza trudno 
było odczytać. – Nie boisz się tego, Rhodianinie? Nie jest to dla ciebie zbyt 
duże?
Crispin zawahał się.
– Tylko głupiec nie bałby się czegoś takiego, jak ta kopuła. Kiedy zjawi się 
twój architekt, 
zapytaj go, czy bał się własnego projektu.
– Zapytałem. Powiedział, że był i wciąż jest przerażony. Powiedział, że spędza 
tu noce, 
ponieważ kiedy śpi w domu, śnią mu się koszmary, że wszystko się wali. – 
Waleriusz przerwał 
na chwilę. – Co dla mnie zrobisz na kopule mojego sanktuarium, Caiusie 
Crispusie?
Crispinowi zaczęło walić serce. Niemal spodziewał się tego pytania. Potrząsnął 
głową.
– Musisz mi wybaczyć. Jeszcze za wcześnie, panie mój.
Tak się składało, że było to kłamstwo.
Wiedział, co tu chce zrobić, zanim jeszcze znalazł się w sanktuarium. Sen, dar, 
coś 
wyniesionego z Drzewielasu w Dniu Zmarłych. Dostąpił łaski ujrzenia tego obrazu 
dzisiaj, wśród 
wrzawy hipodromu. W tym też było coś z półświata.
– O wiele za wcześnie – odezwał się nowy, gderliwy głos. Dźwięki słychać tu było 
doskonale. – Kim jest ta osoba i co się stało z Siroesem? Panie mój.
Tytuł ten był spóźniony, wypowiedziany niedbale. Zza rzędu masywnych świec po 
ich 
prawej stronie wyłonił się drobny, rozczochrany mężczyzna w średnim wieku, 
ubrany w wymiętą 
tunikę. Jego włosy koloru słomy sterczały na wszystkie strony. Crispin 
spostrzegł, że mężczyzna 
stoi na lodowato zimnej marmurowej posadzce boso, trzymając sandały w ręce.
– Artibasos – powiedział cesarz, uśmiechając się. – Muszę przyznać, że w każdym 
calu 
wyglądasz na głównego architekta cesarstwa. W dążeniu do niebios twoje włosy 
naśladują twoją 
kopulę.
Mężczyzna przeciągnął z roztargnieniem ręką po włosach, osiągając jeszcze 
większy 
nieporządek.
– Zasnąłem – rzekł. – Potem się obudziłem. I przyszedł mi do głowy dobry pomysł. 
– Uniósł 
sandały, jakby ten gest stanowił wyjaśnienie. – Chodzę.
– Doprawdy? – powiedział z cierpliwością w głosie Waleriusz.
– No tak. To oczywiste. Dlatego jestem boso.
Zapadło chwilowe milczenie.
– To oczywiste – powtórzył już z nieco mniejszą cierpliwością cesarz. Crispin 
już wiedział, 
że jest to człowiek, który nie lubi być trzymany w niepewności. Pod każdym 
względem.
– Szukasz szorstkich marmurów? – zaryzykował Crispin. – To chyba jeden ze 
sposobów, by 
na nie trafić. Powiedziałbym, że łatwiej byłoby w cieplejszej porze roku.
– Obudziłem się z tym pomysłem – rzekł Artibasos, zerkając ostro na Crispina. – 
Chciałem 
sprawdzić, czy jest dobry. Jest! Zaznaczyłem dziesiątki płyt do wypolerowania 
przez 
kamieniarzy.
– Spodziewasz się, że ludzie będą tu przychodzili na bosaka? – zapytał cesarz z 
lekkim 
oszołomieniem.
– Być może. Nie wszyscy, którzy zechcą się modlić, będą mieli buty. Ale nie o to 
chodzi... Ja 
się spodziewam, że marmur będzie doskonały, bez względu na to, czy ktoś o tym 
wie czy nie. 
Panie mój. – Nieduży architekt spojrzał zmrużonymi oczyma na Crispina. Wyglądał 
jak sowa. – 
Kim jest ten człowiek?
– Mozaicysta – wyjaśnił cesarz z wyrozumiałością, która zaskakiwała Crispina.
– To oczywiste – rzekł architekt. – Tyle też się dowiedziałem.
– Z Rhodias – dodał Waleriusz.
– Każdy może to usłyszeć – powiedział Artibasos, wciąż przewiercając Crispina 
wzrokiem.
Cesarz roześmiał się.
– Caiusie Crispusie z Vareny, to jest Artibasos z Sarancjum, człowiek obdarzony 
pewnymi 
drobnymi talentami oraz grzecznością właściwą urodzonym w Mieście. Dlaczego ja 
ci ulegam, 
architekcie?
– Bo lubisz, by wszystko toczyło się właściwie. To oczywiste. – Było to chyba 
ulubione 
słowo Artibasa. – Ta osoba będzie pracować z Siroesem?
– On pracuje zamiast Siroesa. Najwyraźniej Siroes zwiódł nas co do swoich 
pomysłów na 
odwrotne przenoszenie mozaik. A tak przy okazji, omawiał je z tobą, Artibasie?
Było to łagodnie sformułowane, lecz zanim odpowiedział, architekt odwrócił się, 
by spojrzeć 
na swego cesarza, i po raz pierwszy się zawahał.
– Jestem projektantem i budowniczym, panie mój. Ja ci buduję to sanktuarium. 
Jego 
przybranie jest domeną cesarskich rzemieślników zajmujących się ozdabianiem. 
Mało mnie to 
interesuje i nie mam czasu, by się tym zajmować. Nie lubię Siroesa, jeśli ma to 
jakieś znaczenie, 
ani jego protektorki, ale to też ma niewielkie znaczenie, prawda? – Znów 
spojrzał na Crispina. – 
Wątpię, czy go polubię. Jest rudy i za wysoki.
– Dziś wieczór zgolono mi brodę – poinformował go z rozbawieniem Crispin. – 
Inaczej, 
obawiam się, nie miałbyś żadnych wątpliwości. Powiedz mi, rozmawialiście o tym, 
jak masz 
przygotować powierzchnie pod układanie mozaik?
Architekt pociągnął nosem.
– Dlaczego miałbym omawiać szczegóły budowlane z dekoratorem?
Uśmiech Crispina nieco przybladł.
– Może moglibyśmy któregoś dnia podzielić się flaszką wina – zaproponował 
łagodnie – 
i rozważyć jakieś inne podejście do tej sprawy? Byłbym ci wdzięczny.
Artibasos skrzywił się.
– Chyba powinienem być uprzejmy. Nowoprzybyły i te rzeczy. Pewnie będziesz miał 
wymagania co do tynku? To oczywiste. Widzę to. Czy lubisz się wtrącać i 
wygłaszasz opinie nie 
poparte wiedzą?
Crispin pracował już z takimi ludźmi.
– Mam zdecydowane opinie na temat wina, ale żadnej wiedzy, gdzie można znaleźć 
najlepsze w Sarancjum. Zostawię tę sprawę tobie, jeżeli pozwolisz mi na pewne 
przemyślenia co 
do tynku.
Architekt przez chwilę milczał, a potem pozwolił sobie na lekki – bardzo lekki – 
uśmiech.
– Przynajmniej jesteś bystry.
Przestąpił z nogi na nogę – marmurowa posadzka była zimna – i usiłował stłumić 
ziewnięcie.
– Mam zamiar wydać ci rozkaz, Artibasie – powiedział Waleriusz niezmiennie 
pobłażliwym 
tonem. – Uważaj. Włóż sandały – na nic mi się nie przydasz, jeżeli umrzesz z 
nocnego chłodu. 
Znajdź swój płaszcz. A potem idź do domu i połóż się spać. W domu. Na nic mi się 
nie przydasz 
na wpół śpiący i przemęczony. Ranek już blisko. Przed drzwiami czeka na Caiusa 
Crispusa 
eskorta, a przynajmniej powinna już czekać. Ciebie też odprowadzi do domu. Idź 
spać. Kopuła 
się nie zawali.
Drobny architekt uczynił nagły nerwowy znak przeciwko złu. Wyglądało na to, że 
zechce 
zaprotestować, ale przypomniał sobie – poniewczasie – że rozmawia ze swoim 
cesarzem. 
Zamknął usta i znów przeorał dłonią włosy, osiągając pożałowania godny efekt.
– To rozkaz – powtórzył łagodnie Waleriusz.
– To oczywiste – rzekł Artibasos z Sarancjum.
Stał jednak bez ruchu, a tymczasem cesarz wyciągnął rękę i bardzo delikatnie 
przygładził 
słomiany bałagan na jego głowie, zupełnie jak matka usiłująca doprowadzić do 
porządku wygląd 
swego dziecka.
Waleriusz odprowadził ich do głównych wrót – Crispin zauważył, że były ze srebra 
i miały 
wysokość dwóch ludzi – a potem na omiatany wiatrem portyk. Obaj się tam 
odwrócili i skłonili 
cesarzowi, a Crispin spostrzegł, że nieduży mężczyzna obok niego ukłonił się 
równie oficjalnie 
co on. Cesarz wrócił do środka, zamykając za sobą potężne drzwi. Usłyszeli, jak 
zasuwa ciężki 
rygiel.
Odwrócili się i stali tak razem na wietrze, patrząc na ciemny plac przed 
sanktuarium. Cesarz 
zakładał, że będzie tam Carullus. Crispin nikogo nie widział. Poczuł się nagle 
bardzo zmęczony. 
Zobaczył jakieś światła daleko po drugiej stronie placu, przy Spiżowych Wrotach, 
gdzie 
znajdowała się gwardia cesarska. Niebo pokrywały grube chmury. Było bardzo 
cicho.
Do czasu, gdy nocne powietrze rozdarł wyraźnie ostrzegawczy krzyk, po czym przez 
zaśmiecony plac rzuciła się szaleńczym pędem w kierunku sanktuarium jakaś 
postać. 
Kimkolwiek był ten człowiek, wpadł na portyk, przeskakując po trzy stopnie 
naraz, lekko się 
zachwiał, minął Artibasa i zaczął szarpać zamknięte drzwi.
Mężczyzna odwrócił się z dzikim przekleństwem – okazało się, że trzyma w ręce 
nóż – 
i Crispin rozpoznał go, usiłując cokolwiek zrozumieć.
Szczęka mu opadła. Zbyt wiele niespodzianek, jak na jedną noc. Wszczął się teraz 
wokół 
nich ruch; Crispin odwrócił się i odetchnął z ulgą, widząc znajomą postać 
Carullusa 
podchodzącego do schodów z mieczem w ręce.
– Skorcjusz z Błękitnych! – zawołał żołnierz po chwili. – Wiesz co, po południu 
straciłem 
przez ciebie fortunę.
Napięty i zdenerwowany woźnica warknął coś niezrozumiałego o obejmującej ich 
trzech 
cesarskiej ochronie. Carullus zamrugał.
– Myślałeś, że chcemy ich skrzywdzić? – zapytał i opuścił miecz.
Sztylet Skorcjusza też powędrował w dół, ale wolniej. Crispin w końcu pojął 
istotę 
nieporozumienia. Spojrzał na niewysoką postać obok siebie, potem na swego 
rosłego przyjaciela 
stojącego u dołu schodów, i dokonał koniecznej prezentacji.
W chwilę później Skorcjusz z Soriyyi zaczął się śmiać.
Dołączył do niego Carullus. Nawet Artibasos pozwolił sobie na lekki uśmiech. 
Kiedy opadła 
fala rozbawienia, Skorcjusz zaprosił wszystkich na posiłek. Okazało się, że mimo 
absurdalnej 
pory jest oczekiwany w kompleksie stronnictwa Błękitnych, a raczej w tamtejszej 
kuchni. 
Wyjaśnił, że jest zbyt wielkim tchórzem, by sprzeciwić się kuchmistrzowi, 
Strumosowi, a poza 
tym jest, z niewiadomych powodów, głodny.
Artibasos zauważył, że otrzymał od cesarza, który właśnie ich opuścił, 
bezpośredni rozkaz 
udania się do łóżka. Carullus wytrzeszczył oczy, poniewczasie uświadamiając 
sobie, kogo 
widział na portyku, kiedy czekał w ciemności ze swoimi żołnierzami. Skorcjusz 
zaprotestował, 
a Crispin spojrzał na niedużego architekta.
– Myślisz, że cię sprawdzi? – zapytał. – Potraktuje to jak prawdziwy rozkaz?
– Mógłby to zrobić – odparł Artibasos. – Waleriusz nie należy do najbardziej 
przewidywalnych ludzi, a ten budynek to jego spuścizna.
Jej część, pomyślał Crispin.
Pomyślał też o swoim domu i o młodej królowej, której wiadomość została 
ujawniona tej 
nocy. Uznał, że chyba jednak nie przez niego. Znajdując się sam na sam z 
Waleriuszem 
i Alixaną, zrozumiał, że tak bardzo wyprzedzają oni wszystkich innych 
uczestników tej gry, 
której elementami są dwory i intrygi, że... właściwie nie była to już gra. 
Dlatego zaczął się 
zastanawiać, jaką on odgrywa w niej rolę. Czy może mieć nadzieję na wycofanie 
się do swoich 
kamyków i tej wspaniałej kopuły? Czy pozwolą mu na to? W obrazie tej nocy było 
tyle 
splątanych elementów, że Crispin zastanawiał się, czy kiedykolwiek je rozwikła, 
w ciemności lub 
o świcie.
Do odprowadzenia architekta do domu zostało wyznaczonych trzech ludzi Carullusa. 
Z Crispinem i Skorcjuszem został Carullus i dwaj żołnierze. Przecięli wietrzny 
plac na ukos, 
oddalając się od Spiżowych Wrót i konnego posągu, przeszli przez Forum Hipodromu 
i skierowali się ku uliczce prowadzącej do kompleksu Błękitnych. Crispin odkrył 
po drodze, że 
jest w tym samym stopniu wyczerpany i pobudzony. Potrzebował snu, ale wiedział, 
że nie może 
sobie nań pozwolić. Obraz kopuły, jaki miał w myślach, przeobraził się w postać 
cesarzowej, 
wymazując z jego pamięci wspomnienie dotyku pewnej królowej.
Chciała mieć delfiny. Odetchnął głębiej, wspominając niezdrowo wyglądającego 
sekretarza, 
który przyniósł naszyjnik, i jego minę, kiedy przenosił wzrok z Crispina – 
znajdującego się 
według niego sam na sam z cesarzową – na kobietę z rozpuszczonymi włosami. 
Crispin 
pomyślał, że to szybko ukryte spojrzenie składało się z wielu warstw. One też 
znajdowały się 
teraz poza sferą jego pojmowania.
Znów pomyślał o sanktuarium i o człowieku, który go poprowadził do jego chwały 
niskim 
kamiennym tunelem zakończonym niepozornymi drzwiczkami. W wyobraźni wciąż 
widział tę 
kopułę, otaczające ją półkopuły, wspierające je łuki, marmur umieszczony na 
marmurze, 
i widział swe własne dzieło, które tam pewnego dnia ukończy. Pomyślał, że 
znajdujące się za 
nimi sanktuarium jest spuścizną Artibasa, że może kiedyś stać się czymś, z czego 
będzie znany 
cesarz Waleriusz II, i że może tak się zdarzyć, iż dzięki niemu pewnego dnia 
świat się dowie, że 
niegdyś żył i wykonał zaszczytną pracę pod słońcem Dżada i oboma księżycami 
rhodiański 
mozaicysta Caius Crispus, jedyny syn Horiusza Crispusa z Vareny i jego żony 
Avity.
Wtedy zostali zaatakowani.
Jeszcze przed chwilą zastanawiał się, czy będzie mógł wycofać się do swoich 
tesser ze szkła 
i marmuru, złotych i perłowych, z kamieni i kamieni półszlachetnych, do 
kształtowania wizji na 
rusztowaniu zawieszonym w powietrzu, wysoko nad intrygami, wojnami i 
pragnieniami 
mężczyzn i kobiet.
Noc zmieniła się w żelazo i krew i nic nie wskazywało na to, by plany Crispina 
mogły się 
ziścić.
* * *
Strumosus raz mu powiedział – a właściwie powiedział handlarzowi ryb, mając u 
swego 
boku Kyrosa – że wiele można powiedzieć o człowieku, patrząc, jak po raz 
pierwszy próbuje 
bardzo dobrego albo bardzo złego jedzenia. Kyros zaczął obserwować gości, 
których Strumosus 
zapraszał czasami do kuchni.
Robił to tej nocy. Było bardzo późno, a wcześniejsze wydarzenia były tak 
nadzwyczajne, że 
w kuchni zapanowała nieoczekiwana atmosfera zażyłości zrodzonej ze wspólnie 
przeżytych – 
dosłownie – chwil.
Ciała napastników zostały wyrzucone za bramę, a dwaj żołnierze Czwartego 
Sauradyjskiego 
oddziału kawalerii, którzy zginęli w obronie Skorcjusza i mozaicysty podczas 
pierwszego ataku 
na ulicy, zostali wniesieni do środka razem z zabitym strażnikiem, by można im 
było sprawić 
odpowiedni pogrzeb. Gwałtowną śmiercią zginęło w sumie dziewięć osób. Chiromanci 
Miasta 
będą wściekle zajęci przez dwa następne dni, sporządzając zamówione tabliczki z 
klątwami, 
które zostaną następnie złożone przy świeżych grobach. Niedawno zmarli mają moc 
wysłanników do półświata. Astorgus zatrudniał dwóch chiromantów do 
przygotowywania klątw 
przeciwko osobom chcącym sprowadzić na woźniców Błękitnych kalectwo lub śmierć 
lub 
życzyli takiego samego losu ich koniom.
Kyros miał wyrzuty sumienia z powodu strażnika przy bramie.
Po południowych wyścigach Niester grał w konia i lisa na jednej z plansz w 
ogólnej sali. 
Teraz był tylko ciałem okrytym całunem, leżącym na zimnie dziedzińca. Miał dwoje 
małych 
dzieci. Astorgus wyznaczył kogoś, kto miał powiadomić jego żonę, ale kazał mu 
zaczekać do 
zakończenia porannych modłów. Niech kobieta prześpi noc. Żałoba jeszcze zdąży 
uderzyć w jej 
drzwi czarną pięścią.
Sam Astorgus poszedł na spotkanie z urzędnikami miejskiego prefekta w ponurym, 
wybuchowym nastroju. Kyros nie chciałby znaleźć się w skórze człowieka 
obarczonego 
kontaktami z przełożonym stronnictwa Błękitnych.
Główny lekarz stronnictwa – energiczny, brodaty Kindath – został wyrwany ze snu, 
by 
opatrzył rannego żołnierza, którym był Carullus z Czwartego Sauradyjskiego. Jego 
rany okazały 
się efektowne, lecz nie niebezpieczne. Żołnierz wytrzymał ich oczyszczanie i 
bandażowanie 
z obojętną miną; kiedy lekarz opatrywał mu ramię, w drugiej ręce trzymał kielich 
z winem. 
Stoczył w biegu, w ciemnej uliczce, samotną bitwę z sześcioma przeciwnikami, 
umożliwiając 
Skorcjuszowi i Rhodianinowi dotarcie do bramy stronnictwa. Kyros widział, że 
Carullus wciąż 
jest zły, ponieważ wszyscy napastnicy zostali zabici. Teraz niełatwo będzie się 
dowiedzieć, kto 
ich wynajął.
Wypuszczony z rąk doktora trybun Czwartego Sauradyjskiego nie wykazywał oznak 
zmniejszonego apetytu. Ani rany, ani gniew nie odciągały jego uwagi od stojących 
przed nim 
misek i talerzy. Stracił tej nocy dwóch swoich żołnierzy, sam zabił dwóch ludzi, 
ale Kyros 
domyślał się, że żołnierz musi się do tego przyzwyczaić i żyć dalej, bo inaczej 
oszaleje. Czasami 
wpadali w szaleństwo ci, którzy zostawali w domu, jak siostra matki Kyrosa przed 
trzema laty, 
kiedy jej syn został zabity podczas bassanidzkiego oblężenia Asen nieopodal 
Eubulus. Matka 
Kyrosa była przekonana, że to przez swój żal poddała się zarazie, która pojawiła 
się następnego 
roku. Ciotka Kyrosa była jedną z jej pierwszych ofiar. Bassanidzi zwrócili Asen 
następnej 
wiosny na mocy traktatu, który kupił pokój wschodnim granicom, co czyniło 
oblężenie i śmierć 
obrońców jeszcze bardziej bezsensowne. Po obu stronach przesuwającej się granicy 
miasta 
zawsze przechodziły z rąk do rąk.
Ludzie jednak nie wracali do życia, nawet jeśli dane miasto bywało zwracane. 
Żyło się dalej, 
tak jak ten oficer, łakomie wycierający grubą skórką od chleba resztki zupy 
rybnej z talerza. Cóż 
innego można było zrobić? Przekląć boga, rozedrzeć szaty, wycofać się jak święty 
błazen do 
jakiejś kaplicy czy na skałę na pustyni albo w górach? Kyros przypuszczał, że to 
ostatnie byłoby 
możliwe, ale od czasu pojawienia się w tej kuchni odkrył, że jest głodny darów 
i niebezpieczeństw świata. Być może nigdy nie zostanie woźnicą, treserem 
zwierząt, żołnierzem 
– do końca swych dni będzie powłóczył stopą – ale mimo wszystko ma w darze 
życie. Życie 
w świecie. A w tej chwili Skorcjusz, pierwszy woźnica Błękitnych, na którego 
chwałę obiecano 
tego wieczoru wystawienie srebrnego posągu na spina w hipodromie, zerkał w górę 
z łyżką 
w ręce i mruczał do Strumosa:
– Cóż mogę powiedzieć, przyjacielu? Ta zupa jest warta sali bankietowej boga.
– Owszem – zgodził się siedzący obok niego rudy Rhodianin. – Jest doskonała.
Minę miał zachwyconą; jego twarz mówiła tak wiele, jak według Strumosa czasami 
było to 
możliwe.
Strumosus, teraz całkowicie odprężony, siedział u szczytu stołu i nalewał wino 
dla swoich 
trzech gości. Dobrodusznie przekrzywił głowę i powiedział:
– Pilnował jej ten tu młody Kyros. Ma zadatki na kucharza.
Dwa zdania. Proste słowa. Kyros bał się, że rozpłacze się z radości i dumy. 
Oczywiście tego 
nie zrobił. Przecież nie jest dzieckiem. Co prawda zarumienił się, niestety, i 
pochylił głowę przed 
tymi wszystkimi pochwalnymi uśmiechami. A potem zaczął niecierpliwie czekać 
chwili, kiedy 
w samotności swej pryczy w pokoju terminatorów będzie mógł wciąż od nowa 
przeżywać ten 
cudowny szereg słów i komentarze, które po nim nastąpiły. Skorcjusz powiedział. 
Potem 
Rhodianin dodał. Następnie Skorcjusz powiedział...
Kyros i Rasie dostali następnego dnia wolne: nieoczekiwane święto, nagroda za 
całonocną 
pracę. Rasie poszedł, gwiżdżąc, do portu, by kupić sobie w tawernie jakąś 
kobietę. Kyros 
w wolnym czasie odwiedził rodziców w zatłoczonym, śmierdzącym labiryncie 
hipodromu, gdzie 
się wychował. Powiedział im z przebiegłą miną o słowach, jakie padły poprzedniej 
nocy. Jego 
ojciec, człowiek małomówny, dotknął ramienia syna pobliźnioną, pogryzioną 
dłonią, a potem 
poszedł nakarmić swoje zwierzęta. Matka, raczej mniej opanowana, krzyknęła.
Następnie wybiegła z maleńkiego mieszkania, by opowiedzieć to wszystkim 
przyjaciółkom, 
po czym kupiła i zapaliła cały rząd świec w hipodromowej kaplicy. Tym razem 
Kyros uznał, że 
nie przesadziła.
Zadatki na kucharza.
Powiedział to Strumosus!
* * *
Nie poszli spać tej nocy. W cudownie ciepłej, oświetlonej blaskiem płomieni 
kuchni było 
jedzenie godne pałaców boga za słońcem i dorównujące mu wino. Zakończyli herbatą 
ziołową, 
tuż przed wschodem słońca, co przypomniało Crispinowi o napoju, którym 
poczęstował go 
Zoticus, zanim zaczęła się jego podróż – a potem przypomniała mu się Linon i 
dom, co z kolei 
obudziło w nim myśl, że jest od niego bardzo daleko. Wśród obcych, ale po tej 
nocy chyba już 
nie tak bardzo obcych. Sączył gorącą herbatkę i poddał się fali lekkiego 
oszołomienia 
spowodowanego wyczerpaniem, poczuciu oddalenia, echom słów i poruszeń 
nadpływających 
z daleka ku jego świadomości.
Skorcjusz zajrzał do stajni do swego najlepszego konia. Teraz wrócił, zacierając 
zmarznięte 
dłonie, i znów usiadł na ławie obok Crispina. Spokojny człowiek, czujny i 
skromny mimo swego 
bogactwa i sławy. Szczodry duch. Pędził szaleńczo w ciemnościach, by ostrzec ich 
przed 
niebezpieczeństwem. To o czymś świadczyło.
Crispin spojrzał nad kamiennym stołem na Carullusa. Teraz właściwie nie mógł już 
nazywać 
tego człowieka obcym. Znał rosłego żołnierza na tyle, by zdawać sobie sprawę, że 
skrywa on 
niepokój. Rany nie były niebezpieczne, jak zapewnił ich lekarz, ale musiały 
teraz boleć i Carullus 
będzie miał nowe blizny za nich obu. Stracił też tej nocy ludzi, których znał od 
dawna. Może 
nawet wini za to siebie; Crispin nie miał pewności.
Nie mieli pojęcia, kto zapłacił za atak. Wydawało się, że żołnierze na urlopie 
nie wynajmują 
się w Mieście za zbyt wiele pieniędzy. Zorganizowanie porwania albo nawet 
morderstwa 
wymagało tylko pewnej dozy determinacji. Carullus wysłał gońca z wiadomością do 
swoich 
pozostałych ludzi – ci, którzy odprowadzili architekta do domu, na pewno czekali 
na nich 
w gospodzie. Crispin pomyślał, że trudno im będzie przyjąć tę wieść. Carullus, 
dowódca, stracił 
dwóch powierzonych mu ludzi, ale żołnierze stracili swych towarzyszy. Istniała 
pewna różnica.
Urzędnik prefekta miejskiego przybyły z przełożonym stronnictwa zachowywał się 
względem Crispina grzecznie i oficjalnie. Rozmawiali na osobności w dużym 
pomieszczeniu 
służącym jako sala bankietowa. Mężczyzna nie wypytywał go zbyt dokładnie i 
Crispin zdał sobie 
sprawę, że urzędnik wcale nie jest pewien, czy naprawdę chce się za dużo 
dowiedzieć o tym 
usiłowaniu zabójstwa. Kierując się intuicją, Crispin nic nie powiedział o 
mozaicyście 
odprawionym przez cesarza ani o arystokratce, która mogła się poczuć tym urażona 
– lub 
skrępowana wzmianką o naszyjniku, który miała na sobie. Obie rzeczy wydarzyły 
się na oczach 
wszystkich: jeśli urzędnik zechce, może się o nich dowiedzieć.
Czy ktoś zechciałby za coś takiego zabić?
Cesarz nie pozwolił żonie włożyć naszyjnika, kiedy go przyniesiono.
Były tu wątki, które należałoby rozplatać i przyjrzeć się im, ale nie da się 
tego zrobić 
z umysłem zmęczonym i oszołomionym winem oraz wyczerpującą nocą.
Kiedy na wschodzie pokazała się szara obietnica świtu, opuścili kuchnię i 
przeszli przez 
dziedziniec, by razem z personelem Błękitnych odmówić w kaplicy poranną 
inwokację. 
Recytując rytualne odpowiedzi, Crispin odkrył u siebie pokłady wdzięczności, 
prawie nabożności 
za kolejne ocalenie życia, za daną mu tej nocy kopułę, za przyjaciela, którym 
był Carullus, i za 
przyjaciela, jakim mógłby się stać woźnica, za przeżycie wejścia na dwór, pytań 
w komnatach 
cesarzowej i nocnych mieczy.
A na koniec – ponieważ drobne radości życia naprawdę miały dla niego znaczenie – 
za smak 
ryby nadziewanej krewetkami, podanej w sosie jak ze snu.
Skorcjusz nie zawracał sobie głowy powrotem do domu. Pożegnał się przed kaplicą 
i poszedł 
spać w pokoju trzymanym dla niego w kompleksie. Słońce właśnie wschodziło. 
Grupka 
Błękitnych odprowadziła Crispina i Carullusa do ich gospody, a wszędzie dookoła 
rozległy się 
dzwony wzywające sarantyńczyków na późniejsze poranne modlitwy w innych 
kaplicach.
Chmury zniknęły, zmiecione na południe; dzień zapowiadał się zimny i słoneczny. 
Miasto 
przeciągało się, wracając do doczesności na zakończenie święta. Na ulicach 
leżały śmiecie. Było 
ich mniej, niż się spodziewał Crispin – robotnicy byli zajęci całą noc. 
Mężczyźni i kobiety szli do 
kaplic, terminatorzy biegali z poleceniami, hałaśliwie otwierał się targ, 
właściciele warsztatów 
i stoisk wykładali pod kolumnadami rozmaite wyroby. Niewolnicy i dzieci 
śpieszyli z wodą 
i bochenkami chleba. Przed stoiskami zjedzeniem stały już kolejki po pierwszy 
posiłek dnia. 
Siwobrody święty błazen w postrzępionej i poplamionej żółtej szacie człapał boso 
na swoje 
prawdopodobnie stałe miejsce, z którego będzie gromił tych, którzy nie 
uczestniczą w modłach.
Dotarli do gospody. Eskorta zawróciła do kompleksu, a Crispin i Carullus weszli 
do środka. 
Wspólna sala była otwarta, na palenisku płonął ogień i garstka ludzi jadła 
śniadanie, ale minęli 
drzwi prowadzące do niej i powoli weszli na schody.
– Porozmawiamy później? – mruknął Carullus.
– Oczywiście. Nic ci nie jest? – zapytał Crispin.
Żołnierz stęknął ze znużeniem i otworzył drzwi do swego pokoju.
Crispin skinął głową, choć Carullus już zamknął za sobą drzwi. Wyjął klucz i 
ruszył nieco 
dalej do swego pokoju. Wydawało się, że dotarcie do niego zajmuje dziwnie dużo 
czasu. Z ulicy 
dochodziły rozmaite odgłosy. Wciąż dzwoniły dzwony. Właściwie nastał już ranek. 
Crispin 
usiłował przypomnieć sobie, kiedy ostatnim razem nie spał całą noc. Pogmerał 
przy zamku. 
Wymagało to nieco skupienia, ale udało mu się otworzyć drzwi. Okiennice były na 
szczęście 
zamknięte, choć pasma słonecznego blasku przebijały się między deseczkami w 
ciemność 
panującą w pokoju.
Crispin rzucił klucz na stolik przy drzwiach i ruszył chwiejnie w kierunku 
łóżka, już prawie 
śpiąc. Wtedy uświadomił sobie – zbyt późno, by zatrzymać swój ruch – że w pokoju 
ktoś jest, że 
obserwuje go z łóżka. W tej chwili zobaczył w pasmach stłumionego światła 
zbliżające się nagie 
ostrze.
* * *
Jakiś czas wcześniej, jeszcze w chmurnej ciemności nocy, cesarz Sarancjum 
wychodzi 
z kapliczki i kamiennego tunelu przebitego przez mur kompleksu cesarskiego na 
wiatr i zimno; 
czekający żołnierz podaje mu podbity futrem płaszcz.
Cesarz, który pamięta – choć teraz z trudem – jak za pierwszym razem szedł zimą 
z Trakezji 
na południe, wezwany przez wuja, jedynie w krótkiej tunice i podartych, 
przemoczonych butach, 
jest wdzięczny za ciepło płaszcza. Pałac Trawersyński leży nieopodal, cesarz 
jest odporny na 
zmęczenie, ale nie na zimno.
Starzeję się, myśli nie po raz pierwszy. Nie ma spadkobiercy. Nie z braku 
usiłowań, porad 
medycznych czy próśb o pomoc kierowanych i do boga, i do półświata. Dobrze 
byłoby mieć 
syna, myśli cesarz, ale już od pewnego czasu pogodził się z faktami. Tron 
przekazał mu wuj: 
w każdym razie jest w rodzinie jakiś precedens. Niestety, synowie jego siostry 
są nieudolnymi 
typami i na stanowcze żądanie wuja wszyscy czterej pozostają w Trakezji.
Nie chodzi o to, że wywołaliby jakieś powstanie. Coś takiego wymaga odwagi i 
inicjatywy, 
których nie ma żaden z nich. Mogliby jednak służyć jako marionetki cudzym 
ambicjom – a bóg 
jeden wie, że w Sarancjum istnieje głód władzy. Mógłby kazać ich zabić, ale 
uznał, że to 
niekonieczne.
Cesarz drży, przecinając ogrody w nocnym wietrze. To tylko chłód i wilgoć. On 
się nie boi. 
Pamięta tylko jeden raz, kiedy się bał w dorosłym życiu: podczas zamieszek przed 
dwoma laty, 
w chwili, kiedy dowiedział się, że Błękitni i Zieloni stanęli ramię w ramię w 
hipodromie i na 
płonących ulicach. Taki rozwój wypadków był zbyt nieoczekiwany, zbyt 
wykraczający poza 
granice tego, co przewidywalne, racjonalne. Był – i jest – człowiekiem 
opierającym swoją 
egzystencję i myślenie na zdyscyplinowanym zachowaniu. Przez połączenie się 
stronnictw 
poczuł się bezbronny, zdezorientowany, jak statek, który zerwał się z kotwicy 
podczas sztormu.
Tamtego dnia był gotów pójść za radą swoich najstarszych doradców. Wsiąść na 
łódź 
w zatoczce pod kompleksem i uciec z plądrowanego miasta. Głupie, nielogiczne 
zamieszki 
wywołane niewielkim wzrostem podatków i jakimiś wyuzdanymi postępkami 
przypisywanymi 
kwestorowi cesarskiego skarbu groziły zniweczeniem planów i osiągnięć całego 
życia. Cesarz 
był przestraszony i wściekły. To wspomnienie jest o wiele żywsze niż pamięć 
tamtej dawnej 
zimowej wędrówki na południe, do Miasta.
Dociera do mniejszego z dwóch głównych pałaców, wchodzi po szerokich schodach. 
Drzwi 
otwierają przed nim żołnierze pełniący tu służbę. Zatrzymuje się na progu, 
patrząc na szaroczarne 
chmury na zachodnim niebie nad morzem, a potem wchodzi do pałacu, by sprawdzić, 
czy 
kobieta, której słowa uratowały ich wszystkich owego dnia przed dwoma laty, jest 
jeszcze na 
nogach, czy też – jak zapowiadała – poszła spać.
Gisel – córka Hildrika, królowa Antów – jest podobno młoda i nawet piękna, 
chociaż to 
ostatnie raczej nie ma znaczenia dla rozwoju wydarzeń. Jest bardzo 
prawdopodobne, że dałaby 
mu dziedzica, choć mniej prawdopodobne, że w istocie stanowiłaby alternatywę dla 
inwazji 
Bachiary. Gdyby przybyła na wschód, by poślubić cesarza Sarancjum, Antowie 
uznaliby to za 
akt zdrady. Mianowaliby następcę albo sam by się takowy pojawił.
Cesarz rozmyśla, że tak czy owak, następcy u Antów zmieniają się bardzo szybko, 
jako że 
ich szeregi przerzedzają miecze i trucizny. To prawda, że Gisel stanowiłaby 
pretekst dla 
sarantyńskiej interwencji, nadając jego armiom legalność. To nie błahostka. 
Można by się też 
spodziewać poparcia wysokiego patriarchy w imieniu królowej, a to miałoby 
znaczenie dla 
Rhodian – oraz wielu Antów – co podczas wojny mogłoby przechylić szalę 
zwycięstwa. Innymi 
słowy, młoda królowa właściwie nie myli się w ocenie tego, co mogłaby dla niego 
znaczyć. Nie 
mógł temu zaprzeczyć nikt, kto potrafił logicznie myśleć oraz umiejętnie 
analizować 
i przewidywać.
Poślubienie jej – gdyby udało sieją wyłuskać z Vareny żywą – otworzyłoby 
prawdziwie 
oszałamiające perspektywy. A ona rzeczywiście jest na tyle młoda, by rodzić, i 
to wiele razy. On 
też nie jest taki stary, chociaż czasami może to odczuwać.
Cesarz Sarancjum wchodzi do komnat swojej małżonki przez wewnętrzny korytarz, 
z którego zawsze korzysta. Zrzuca tu płaszcz. Odbiera go żołnierz. Waleriusz sam 
puka do drzwi. 
Naprawdę nie jest pewien, czy Aliana nie śpi. Ona bardziej ceni sen od niego – 
tak robi 
większość ludzi. Ma nadzieję, że czeka na niego. Ten wieczór był interesujący w 
nieoczekiwany 
sposób i cesarz wcale nie jest zmęczony; chce rozmawiać.
Drzwi otwiera Crysomallo, wpuszczając go do najbardziej wewnętrznego pokoju 
cesarzowej. 
Jest w nim czworo drzwi. Architekci uczynili z tego skrzydła istny labirynt 
kobiecych komnat. 
Nawet sam cesarz nie wie, dokąd prowadzą i gdzie się rozgałęziają te wszystkie 
korytarze. Drzwi 
zamykają się przed żołnierzami. Płoną świece, co stanowi pewną wskazówkę. Cesarz 
odwraca się 
do wiernej damy dworu cesarzowej, unosząc pytająco brwi, lecz zanim Crysomallo 
udaje się coś 
powiedzieć, otwierają się drzwi sypialni i pojawia się w nich Aliana, cesarzowa 
Alixana, jego 
życie.
– Jednak nie śpisz – mówi cesarz. – Cieszy mnie to.
– Wyglądasz na zmarzniętego – mruczy łagodnie kobieta. – Podejdź do ognia. 
Zastanawiam 
się, które stroje mam spakować, skoro skazujesz mnie na wygnanie.
Crysomallo uśmiecha się, szybko pochylając głowę w nieudanej próbie, by to 
ukryć. 
Odwraca się bez polecenia i znika w innej części labiryntu komnat. Cesarz czeka, 
aż zamkną się 
drzwi.
– A dlaczego zakładasz – mówi, surowy i opanowany, do kobiety, która z nim 
zostaje – że 
będziesz mogła cokolwiek ze sobą zabrać?
– Ach – odpowiada cesarzowa z udawaną ulgą, unosząc rękę do piersi.
– To znaczy, że nie zamierzasz mnie zabić. Waleriusz potrząsa głową.
– To niekonieczne. Kiedy zostaniesz już odrzucona i pozbawiona władzy, mogę na 
to 
pozwolić Styliane.
Rozważając tę nową możliwość, kobieta zwiesza nos na kwintę.
– Kolejny naszyjnik?
– Albo łańcuchy – odpowiada cesarz miłym tonem. – Zatrute kajdany w twojej celi 
na 
wygnaniu.
– Przynajmniej poniżenie nie będzie trwało długo. – Wzdycha. – Zimna noc?
– Bardzo – zgadza się Waleriusz. – Zbyt wietrzna, jak na kości starca. Do rana 
chmury się 
jednak rozwieją. Zobaczymy słońce.
– Trakezyjczycy zawsze wiedzą, jaka będzie pogoda. Ale za to nie rozumieją 
kobiet. Nie 
można jednak mieć wszystkich talentów. Z jakim starcem spacerowałeś? – Uśmiecha 
się. On też. 
– Napijesz się wina, panie mój?
Kiwa głową.
– Jestem zupełnie pewien, że z naszyjnikiem wszystko jest w porządku – mówi 
cesarz.
– Wiem. Chciałeś ostrzec przed nią tego rzemieślnika. Waleriusz uśmiecha się na 
te słowa.
– Znasz mnie zbyt dobrze.
Kobieta potrząsa głową, podchodząc do niego z kielichem.
– Nikt nie zna cię zbyt dobrze. Wiem jedynie, co prawdopodobnie możesz zrobić. 
Po 
dzisiejszym wieczorze on będzie cennym nabytkiem, a ty chciałeś, by nabrał nieco 
ostrożności.
– Myślę, że to ostrożny człowiek.
– To uwodzicielskie miejsce.
Cesarz nagle się uśmiecha. Czasami potrafi wyglądać jak chłopiec.
– Bardzo.
Kobieta śmieje się, podaje mu wino.
– Czy powiedział nam za szybko? – Siada na wyściełanym siedzisku.
– O Gisel? Czy jest więc słaby?
Cesarz też przechodzi przez komnatę i swobodnie siada wśród poduszek – w jego 
ruchach 
nie ma śladu starości – na podłodze u jej stóp. Drwa płonące obok jej krzesła z 
niskim oparciem 
zostały starannie ułożone. W pomieszczeniu jest ciepło, wino jest znakomite i 
odpowiednio 
rozwodnione. Wiatr i świat znajdują się na zewnątrz.
Waleriusz, który był Petrusem, kiedy go poznała, i wciąż nim jest, gdy są sami, 
potrząsa 
głową.
– To inteligentny człowiek. Właściwie bardzo inteligentny. Nie spodziewałem się 
tego. Jeśli 
sobie przypomnisz, tak naprawdę nic nam nie powiedział. Milczał. Byłaś w swoich 
pytaniach 
zbyt precyzyjna i powiedziałaś, że się tylko domyślasz. Wyciągnął wniosek i 
postąpił zgodnie 
z nim. Nazwałbym go spostrzegawczym, nie słabym. Poza tym na pewno już się w 
tobie 
zakochał.
Uśmiecha się do niej i sączy wino.
– Dobrze zbudowany mężczyzna – mruczy kobieta. – Chociaż nie chciałabym oglądać 
tej 
rudej brody, z którą podobno przybył. – Wzdryga się nieznacznie. – Ale, 
niestety, lubię znacznie 
młodszych mężczyzn.
Cesarz śmieje się.
– Po co go więc zaprosiłaś?
– Chciałam mieć delfiny. Słyszałeś.
– Owszem. Dostaniesz je, kiedy skończymy w sanktuarium. Jakieś inne powody?
Cesarzowa unosi jedno ramię szczególnym ruchem, który zawsze uwielbiał. Jej 
ciemne 
włosy falują, odbijając światło.
– Jak powiadasz, po skompromitowaniu Siroesa i rozwiązaniu zagadki woźnicy 
okazał się 
cennym nabytkiem.
– I po prezencie dla Styhane. Leontesowi nie bardzo się to podobało.
– Nie to mu się nie podobało, Petrusie. A jej już na pewno wcale się nie 
podobało, że musiała 
dorównać jego hojności.
– Będzie miał straż. Przynajmniej na początek. W sumie Styhane rzeczywiście 
popierała 
tamtego rzemieślnika.
Cesarzowa kiwa głową.
– Nieraz ci mówiłam, że to małżeństwo jest błędem.
Mężczyzna marszczy brwi i sączy wino. Kobieta uważnie go obserwuje, choć jej 
zachowanie 
wydaje się swobodne.
– Zasłużył na to, Aliano. Walcząc z Bassanidami i w Madżricie.
– Zasłużył na odpowiednie zaszczyty, owszem. Nie należało go nagradzać Styhane 
Daleiną, 
mój ukochany. Daleinoi i tak już cię nienawidzą.
– Ciekawe dlaczego – mruczy drwiąco, po czym dodaje: – O małżeństwie z Leontesem 
marzyły wszystkie kobiety w cesarstwie.
– Wszystkie oprócz dwóch – mówi cicho jego żona. – Tej znajdującej się tu z tobą 
i tej 
zmuszonej do poślubienia go.
– Zatem mogę mu tylko życzyć, by ją przekonał do zmiany zdania.
– Albo patrzeć, jak ona zmienia jego? Waleriusz potrząsa głową.
– Sądzę, że Leontes wie, jak przeprowadzić i takie oblężenie. I jest odporny na 
zdradę. Jest 
mocny wiarą w siebie i w swój obraz Dżada.
Alixana otwiera usta, by coś jeszcze powiedzieć, ale milczy. On to jednak 
zauważa 
i uśmiecha się.
– Wiem – mruczy. – Zapłać żołnierzom, odłóż budowę sanktuarium.
– Między innymi – mówi cesarzowa. – Ale cóż z tych wielkich spraw może zrozumieć 
kobieta?
– Właśnie – stwierdza on z naciskiem. – Trzymaj się swoich miłosiernych uczynków 
i porannych modlitw.
Oboje śmieją się. Cesarzowa jest znana ze spędzania ranków w łóżku. Zapada 
milczenie. On 
dopija swoje wino. Ona wstaje płynnym ruchem, bierze kielich, napełnia go, wraca 
i siada, 
podając wino cesarzowi. On kładzie rękę na jej stopie w miękkim pantoflu, która 
spoczywa na 
poduszce obok niego. Przez chwilę patrzą w ogień.
– Gisel z Antów mogłaby urodzić ci dzieci – mówi cicho ona. Cesarz dalej patrzy 
w płomienie, kiwa głową.
– I sprawiać o wiele mniej kłopotów, niż można zakładać.
– Czy mam wrócić do wybierania garderoby na wygnanie? Czy mogę zabrać naszyjnik?
Cesarz wciąż patrzy na języki ognia. Dar Heladika, jak mówią schizmatycy, 
których zgodził 
się wziąć w karby w imię harmonii w wierze dżadyckiej. Chiromanci twierdzą, że 
potrafią 
zobaczyć przyszłość w płomieniach, przewidzieć kształt przeznaczenia. Nad nimi 
też trzeba 
panować. Trzeba to zrobić z wszystkimi poganami. Cesarz zamknął nawet – z 
niechęcią, o której 
wiedzą nieliczni – dawne pogańskie szkoły. Tysiąc lat nauki. Nawet delfiny 
Aliany stanowią 
wykroczenie. Są tacy, co zechcieliby spalić lub napiętnować rzemieślnika, który 
by je stworzył.
Siedząc u stóp kobiety, zjedna ręką na jej podbiciu i ozdobionym klejnotami 
pantoflu, cesarz 
nie widzi w płomieniach żadnych mistycznych pewników.
– Nigdy mnie nie opuszczaj – mówi.
– A dokąd miałabym pójść? – mruczy po chwili ona. Zabrzmiało to prawie tak 
lekko, jak 
zamierzała.
On podnosi wzrok.
– Nigdy mnie nie opuszczaj – powtarza, tym razem nie spuszczając szarych oczu z 
jej 
twarzy.
Potrafi to zrobić – pozbawić ją tchu. Gardło ściska się jej wielką potrzebą. Po 
tych 
wszystkich latach.
– Nigdy w życiu – odpowiada.
Rozdział 9
Kasja obudziła się o świcie. Coś jej się śniło. Leżała w łóżku, zdezorientowana, 
na wpół 
śpiąca, i dopiero stopniowo uświadomiła sobie, że na zewnątrz biją dzwony. W 
domu, gdzie 
bogów znajdowało się w czarnym lesie, nad rzekami czy na polach i zjednywało się 
ich sobie 
krwią, nie było dżadyckich dzwonów. Stanowiły one część miejskiego życia. Kasja 
znajdowała 
się w Sarancjum. Pół miliona ludzi, powiedział Carullus. Powiedział też, że 
przyzwyczai się do 
tłumów, że jeśli zechce, nauczy się spać przy dźwięku dzwonów.
Śniła o swoim wodospadzie w domu, w lecie. Siedziała na brzegu stawu utworzonego 
przez 
spadającą wodę, ocienionego gęstym listowiem pochylonych nad nim drzew. Był z 
nią 
mężczyzna, co nigdy nie miało miejsca w domu, w prawdziwym życiu.. We śnie nie 
widziała 
jego twarzy.
Dzwony wciąż biły, wzywając Sarancjum na modlitwę. Dżad od Słońca wznosił się w 
swoim 
rydwanie. Wszyscy szukający boskiej ochrony w życiu i orędownictwa po śmierci 
powinni 
wstawać razem z nim i podążać do kaplic i sanktuariów.
Kasja leżała bez ruchu, zastanawiając się nad swoim snem. Czuła się dziwnie 
zaniepokojona; 
coś kołatało do jej świadomości. Po chwili przypomniała sobie: mężczyźni nie 
wrócili na noc do 
gospody, a przynajmniej nie przed jej zaśnięciem. I złożył tę niepokojącą wizytę 
dworski 
mozaicysta. Zdenerwowany, pełen obaw człowiek. Nie mogła uprzedzić o nim 
Crispina, zanim 
zabrano go do pałacu. Carullus zapewnił ją, że to nie ma znaczenia, że Rhodianin 
da sobie radę 
w kompleksie cesarskim, że ma tam obrońców.
Kasja wiedziała, że samo pojęcie obrońcy oznacza, iż może istnieć ktoś, przed 
kim potrzebna 
jest ochrona, ale nie powiedziała tego. Razem z Carullusem i Vargosem zjedli 
kolację, po której 
wrócili do gospody na spokojną szklaneczkę wina. Kasja wiedziała, że trybunowi 
sprawiłby 
ogromną przyjemność spacer po szalejących ulicach z flaszką piwa w ręce w 
ostatnią noc 
Dykanii, ale że zostaje w gospodzie dla niej. Była mu wdzięczna za jego 
życzliwość, za liczne 
opowieści. Sprawiał, że się uśmiechała, i sam się wtedy uśmiechał. Kiedy po raz 
pierwszy 
zetknął się z Crispinem, pozbawił go przytomności uderzeniem hełmu; jego ludzie 
dotkliwie 
pobili Vargosa. W krótkim czasie wiele się zmieniło.
Później do gospody wszedł ze świątecznego chaosu energiczny posłaniec, szukając 
żołnierzy: mieli się udać do kompleksu cesarskiego, czekać przy Spiżowych 
Wrotach – czy 
gdziekolwiek zostaną posłani – i kiedy rhodiański mozaicysta, Caius Crispus z 
Vareny, zostanie 
odprawiony, odprowadzić go do domu. Był to rozkaz kanclerza.
Carullus uśmiechnął się wtedy do Kasji nad stołem.
– Mówiłem ci. Obrońcy. I upiekło musie posługiwanie własnym imieniem. To dobre 
wieści, 
dziewczyno.
Wraz z pięcioma swoimi ludźmi wziął broń i wyszedł.
Vargos, który wcześnie kładł się spać i wcześnie wstawał, już poszedł do łóżka. 
Kasja znów 
została sama. Tak naprawdę nie bała się o siebie. No, może troszeczkę. Nie miała 
pojęcia, jak 
potoczy się jej życie. Jeżeli zacznie się nad tym zastanawiać, lekka obawa może 
się zamienić 
w strach.
Zostawiła resztkę wina na stole i poszła do swego pokoju, zamykając drzwi na 
klucz, 
rozebrała się i w końcu zasnęła. Coś jej się śniło z przerwami przez całą noc; 
budziły ją 
przypadkowe odgłosy dobiegające z ulicy i wtedy nasłuchiwała kroków na 
korytarzu.
Nie usłyszała ich.
Teraz wstała, umyła twarz i górną część ciała w misce znajdującej się w pokoju i 
ubrała się 
w to, co miała na sobie podczas podróży. Crispin mówił coś o kupieniu jej ubrań, 
co znowu 
przypomniało Kasji o niepokojącej kwestii jej przyszłości.
Dzwony chyba przestały bić. Kasja przeczesała palcami splątane włosy i wyszła na 
korytarz. 
Po chwili wahania uznała, że może do niego zajrzeć, opowiedzieć o odwiedzinach 
tego drugiego 
mozaicysty, dowiedzieć się, co się działo w nocy. Jeśli coś takiego jest nie do 
przyjęcia, to lepiej 
dowiedzieć się tego teraz, pomyślała. Jest wolną obywatelką Cesarstwa 
Sarantyńskiego. Była 
niewolnicą niecały rok. To nie definiuje ludzkiego życia, powiedziała sobie w 
duchu.
Jego drzwi były oczywiście zamknięte na klucz. Uniosła rękę, by zapukać, i 
usłyszała 
dobiegające ze środka głosy.
Serce zabiło jej mocniej, co wielce ją zaskoczyło, choć później będzie mniej 
zaskoczona. 
Natomiast wstrząsnęły nią słowa, które usłyszała, oraz odpowiedź Crispina. Kasja 
poczuła, że 
zarumieniła się, słuchając tego; jej uniesiona ręka drżała w powietrzu.
Nie zastukała. Zakłopotana, odwróciła się, by zejść na dół.
Na schodach spotkała dwóch z żołnierzy Carullusa. Opowiedzieli jej o nocnym 
ataku.
Słuchała, oparta o ścianę. Nogi miała dziwnie słabe. Zginęło dwóch żołnierzy, 
ten mały 
Soriyyańczyk i Ferix z Amorii, ludzie, których znała. Cała szóstka nieznanych 
napastników 
została zabita. Crispinowi nic się nie stało. Carullus został ranny. Oni dwaj 
właśnie przyszli, 
o świcie. Widziano, jak wchodzą po schodach, nie zatrzymując się na żadne 
rozmowy.
Nie, powiedzieli żołnierze, nikogo więcej z nimi nie było.
Nie słyszała ich na korytarzu. A może usłyszała i właśnie to – a nie bicie 
dzwonów – 
zbudziło ją albo ukształtowało jej sen. Mężczyzna bez twarzy przy wodospadzie. 
Ludzie 
Carullusa, posępnie zmarszczeni, poszli do swego pokoju po broń. Kasja 
zrozumiała, że teraz 
będą nosili ją zawsze przy sobie. Śmierć zmienia sytuację.
Zatrzymała się na schodach, wstrząśnięta i niepewna. Vargos jest zapewne w 
kaplicy; na dole 
nie ma nikogo do towarzystwa. Przyszło jej na myśl, że jakiś wróg mógł się już 
znaleźć na górze, 
ale w głosie Crispina nie brzmiał... niepokój. Pomyślała, że powinna komuś 
powiedzieć albo 
sama do niego zajrzeć, ryzykując krępującą sytuację. Zeszłej nocy ktoś usiłował 
go zabić. 
Zginęło dwóch ludzi. Zaczerpnęła głęboko powietrza. Kamienna ściana, o którą się 
opierała 
ramieniem, była szorstka w dotyku. On naprawdę nie sprawiał wrażenia 
zaniepokojonego. A ten 
drugi głos należał do kobiety.
Odwróciła się i poszła do pokoju Carullusa. Powiedzieli, że jest ranny. Śmiało 
zastukała do 
drzwi. Odezwał się zmęczonym głosem. Wypowiedziała swoje imię. Drzwi otworzyły 
się.
Drobne rzeczy potrafią zmienić życie. Życie wielu osób.
Crispin przekręcił się gwałtownie w powietrzu, unikając wyciągniętego noża. 
Wsparł się 
mocno ręką o słupek baldachimu w nogach łóżka, by nie upaść.
– Ach – odezwała się kobieta w półmroku jego sypialni. – To ty, Rhodianinie. 
Dobrze. 
Bałam się o moją cnotę.
Odłożyła nóż. Potem przypomniał sobie swoją myśl, że nie była to broń, którą 
musiała 
dzierżyć. Wtedy jednak odjęło mu mowę.
– Dowiedziałam się – rzekła Styliane Daleina, siedząc swobodnie w jego łóżku – 
że ta 
aktoreczka rozpuściła dla ciebie włosy w swoich komnatach. Czy uklękła tak, jak 
niegdyś robiła 
to na scenie, i wzięła cię do ust?
Uśmiechnęła się z niezmąconym spokojem.
Crispin poczuł, że blednie. Odnalezienie głosu zajęło mu trochę czasu.
– Zostałaś najwyraźniej wprowadzona w błąd. Kiedy przybyłem do kompleksu 
Błękitnych, 
nie było tam żadnych aktorek – powiedział bardzo ostrożnie. Wiedział, co miała 
na myśli. Nie 
zamierzał się do tego przyznać. – I byłem tylko w kuchni; nie wchodziłem do 
żadnych 
prywatnych pokojów. Co ty robisz w moim?
Powinien dodać „pani moja”.
Przebrała się. Dworski strój zniknął. Miała na sobie ciemnoniebieską szatę z 
kapturem, 
odrzuconym tak, by stanowił tło dla jej złocistych włosów, które wciąż były 
upięte, lecz już bez 
ozdób. Pomyślał, że na pewno włożyła kaptur, by nikt jej nie rozpoznał na 
ulicach i kiedy tu 
wchodziła. Czy kogoś przekupiła? Pewnie tak.
Nie odpowiedziała na pytanie, które zadał jej głośno. W każdym razie nie 
słowami. Patrzyła 
na niego przez długą chwilę z łóżka, a potem wstała. Bardzo wysoka kobieta, 
błękitnooka 
i złotowłosa, pachnąca perfumami: Crispin pomyślał o kwiatach, górskiej łące i 
upojnej nucie – 
maki. Serce szybko mu biło: niebezpieczeństwo i – przybierające na sile szybko i 
wbrew jego 
woli – pożądanie. Wyraz jej twarzy był pełen namysłu, taksujący. Uniosła 
niespiesznie jedną 
rękę i powiodła palcem po ogolonej szczęce Crispina. Dotknęła jego ucha, 
obwiodła je. 
Następnie wzniosła się na palce i pocałowała go w usta.
Nie poruszył się. Później pomyślał, że mógł się cofnąć. Nie był niewiniątkiem, 
mimo 
zmęczenia rozpoznał taksujące spojrzenie kobiety, która stała w cieniach i 
świetle pokoju. Nie 
cofnął się. Powstrzymał się jednak, najlepiej jak potrafił, od reakcji, nawet 
kiedy jej język...
Wydawało się, że jest jej to obojętne. Właściwie rozbawiło ją, że się 
powstrzymuje, stojąc 
sztywno przed nią. Rozmyślnie się nie śpieszyła, przylegając mocno do niego, 
muskając 
językiem jego wargi, wciskając się między nie, a potem przesuwając się w dół, po 
szyi. Usłyszał 
jej cichy śmiech, a na skórze ciepły oddech.
– Mam nadzieję, że zostawiła w tobie odrobinę życia – mruknęła arystokratyczna 
żona 
najwyższego stratega cesarstwa i jęła badawczo przesuwać dłoń po tunice Crispina 
w dół do pasa 
i dalej.
Tym razem Crispin odstąpił, ciężko oddychając, ale ona zdążyła go dotknąć przez 
jedwab 
jego szaty. Zobaczył jej uśmiech i drobne, równe zęby. Ta Styliane Daleina była 
wspaniała, jak 
mleczne szkło, blada kość słoniowa, jak klinga któregoś z tych noży wytwarzanych 
na dalekim 
zachodzie świata, w Esperanie, gdzie takie rzeczy były zarówno dziełami sztuki, 
jak i nosicielami 
śmierci.
– Dobrze – powtórzyła. Spojrzała na niego, pewna siebie, rozbawiona, córa 
bogactwa 
i władzy, poślubiona bogactwu i władzy. Czuł jej smak, czuł miejsca na szyi, 
których dotykała 
językiem. Powiedziała z namysłem: – Teraz się obawiam, że cię rozczaruję. Jak 
mogę mierzyć 
się w tym z aktorką? Powiadano w jej młodości, że rozpaczała, iż święty Dżad 
wyposażył ją 
w zbyt małą liczbę otworów do uprawiania miłości.
– Przestań! – wychrypiał Crispin. – To gra. Dlaczego to robisz? Po co tu 
przyszłaś? – Znów 
się uśmiechnęła. Białe ząbki, dłonie wznoszące się ku jej włosom, szerokie 
rękawy szaty 
ukazujące jej nagie, szczupłe ramiona. Powiedział z gniewem, walcząc z 
pożądaniem: – Ktoś 
usiłował mnie dziś zabić.
– Wiem – rzekła Styliane Daleina. – Czy to cię podnieca? Mam nadzieję, że tak.
– Wiesz? Co jeszcze o tym wiesz?
Kiedy to mówił, zaczęła wyciągać szpilki ze swych złocistych włosów. 
Znieruchomiała. 
Spojrzała na niego z zupełnie innym wyrazem twarzy.
– Gdybym chciała twojej śmierci, Rhodianinie, to byś nie żył. Dlaczego ktoś z 
Daleinoi 
miałby wynajmować pijaków w tawernie? Dlaczego miałabym zadawać sobie trud 
zabicia 
rzemieślnika?
– Dlaczego miałabyś zadawać sobie trud przyjścia bez zaproszenia do jego pokoju? 
– 
warknął Crispin.
Roześmiała się na te słowa. Dłonie jeszcze przez chwilę miała zajęte wyjmowaniem 
szpilek; 
potem potrząsnęła głową i jej włosy spłynęły na dół, spadając na jej ramiona i 
wypełniając kaptur 
szaty.
– Czy ta aktorka musi mieć wszystkich interesujących mężczyzn? – zapytała.
Crispin potrząsnął głową, czując, jak wzbiera w nim znajomy gniew. Poszukał w 
nim 
schronienia.
– Powiem jeszcze raz: grasz w jakąś grę. Nie jesteś tu dlatego, że chcesz się 
przespać 
z obcym rzemieślnikiem.
Nie cofnęła się. Między nimi było bardzo mało miejsca i oboje spowijał zapach 
jej perfum. 
Ciemna czerwień, oszałamiająca jak maki, jak nierozwodnione wino. Perfumy bardzo 
odmienne 
od perfum cesarzowej. Musiały takie być. Powiedział mu o tym Carullus, a potem 
eunuchowie.
Crispin usiadł z rozmysłem na drewnianej skrzyni, stojącej pod oknem. Odetchnął 
głęboko.
– Zadałem ci kilka pytań. W tych okolicznościach wydaje się to dość rozsądne. 
Czekam – 
powiedział i po chwili dodał: – Pani moja.
– Ja też – mruknęła, jedną ręką odgarniając włosy. Jednak jej głos również się 
zmienił, 
reagując na jego ton. W pokoju zapadła cisza. Crispin słyszał, jak na dole z 
turkotem przejeżdża 
wóz. Ktoś krzyknął. Był ranek. W poprzek jej ciała padały pasy światła i cienia. 
Pomyślał, że 
efekt jest niezwykły.
– Być może jesteś skłonny się nie doceniać, Rhodianinie – odezwała się w końcu. 
– 
Niewielkie masz pojęcie o układach na tym dworze. Nikt nie był wzywany tak 
szybko, jak 
wezwano ciebie. Ambasadorowie czekają całymi tygodniami, rzemieślniku. Cesarz 
jest jednak 
zakochany w swoim sanktuarium. W ciągu jednej nocy zostałeś wezwany na dwór, 
dostałeś 
pieczę nad mozaikami, odbyłeś prywatną rozmowę z cesarzową i spowodowałeś 
zwolnienie 
człowieka, który wykonywał tę pracę przed twoim przybyciem.
– Twojego człowieka – rzekł Crispin.
– Poniekąd – odparła niedbale. – Trochę dla nas pracował. Uznałam za korzystne, 
by 
Waleriusz zawdzięczał nam znalezienie rzemieślnika. Leontes nie zgadzał się z 
tym, ale miał 
własne powody, by przedkładać Siroesa. On... ma sprecyzowane zdanie na temat 
tego, na co 
powinno się pozwalać w sanktuariach tobie i innym rzemieślnikom.
Crispin zamrugał. Być może trzeba to będzie przemyśleć. Później.
– A więc to Siroes wynajął tych żołnierzy? – domyślił się. – Nie miałem zamiaru 
niszczyć 
niczyjej kariery.
– Ale to zrobiłeś – rzekła kobieta. W jej głosie znów się pojawił 
arystokratyczny chłód, który 
zapamiętał z sali tronowej. – Dość definitywnie. Ale nie, mogę zaświadczyć, że 
Siroes nie mógł 
dzisiejszej nocy opłacić zabójców. Uwierz mi.
Crispin przełknął ślinę. W jej głosie nie było nic uspokajającego, ale 
pobrzmiewała w nim 
prawda. Uznał, że lepiej nie pytać, skąd ma tę pewność.
– Więc kto to zrobił?
Styliane Daleina wyciągnęła przed siebie dłonie w eleganckim, pełnym obojętności 
geście.
– Nie mam pojęcia. Przypomnij sobie wykaz swoich wrogów. Wybierz któreś imię. 
Czy 
aktorce podobał się mój naszyjnik? Czy go włożyła?
– Cesarz jej na to nie pozwolił – odparł Crispin z rozmysłem. Zauważył, że ją 
zaskoczył.
– Był tam Waleriusz?
– Był. I nie klękała żadna kobieta.
Była zdumiewająco opanowana. Lata intryg i kontaktów z pomniejszymi 
śmiertelnikami. 
Uśmiechnęła się lekko.
– Na razie – rzekła głosem głębszym i z bezpośrednim spojrzeniem. Była to gra i 
Crispin 
o tym wiedział, ale całkowicie wbrew sobie znów począł odczuwać pożądanie.
– Nie jestem przyzwyczajony do propozycji uprawiania miłości po tak krótkiej 
znajomości, 
chyba że ze strony dziwek. Zasadniczo ich oferty również przyjmuję niechętnie, 
pani moja – 
powiedział tak ostrożnie, jak tylko potrafił.
Popatrzyła na niego i Crispin miał wrażenie, że – może po raz pierwszy – kobieta 
zadaje 
sobie trud ocenienia mężczyzny znajdującego się z nią w pokoju. Do tej pory 
stała, ale teraz 
usiadła w nogach łóżka, niedaleko skrzyni, na której siedział. Otarła się 
kolanem o jego nogę, ale 
szybko je cofnęła.
– Czy sprawiłoby ci to przyjemność? – mruknęła. – Chciałbyś potraktować mnie jak 
dziwkę, 
Rhodianinie? Wepchnąć mi twarz w poduszki, wziąć mnie od tyłu? Przytrzymać mnie 
za włosy, 
a ja bym krzyczała i mówiła szokujące, podniecające rzeczy? Czy mam ci 
powiedzieć, co lubi 
robić Leontes? Może cię to zaskoczy. Bardzo mu się podoba...
– Nie! – wykrzyknął chrapliwie i z odrobiną rozpaczy Crispin. – O co tu chodzi? 
Czy bawi 
cię odgrywanie rozpustnicy? Czy chodzisz po ulicach, zaczepiając mężczyzn? W tej 
gospodzie są 
też inne pokoje.
Nie można było odczytać wyrazu jej twarzy. Crispin miał nadzieję, że jego tunika 
skrywa 
dowód jego podniecenia. Nie śmiał spojrzeć w dół, by to sprawdzić.
– On pyta, o co tu chodzi – rzekła Styliane Daleina. – Zakładałam, że jesteś 
inteligentny, 
Rhodianinie. Zdradziłeś tego pewne oznaki w sali tronowej. Czy ogłupiałeś ze 
zmęczenia? Nie 
potrafisz się domyślić, że w tym mieście mogą być ludzie, którzy uważają, że 
inwazja na 
Bachiarę to zabójcze szaleństwo? Którzy zakładają, że ty – jako Rhodianin – 
mógłbyś podzielać 
to przekonanie i pragnąć zaoszczędzić swojej rodzinie i krajowi skutków najazdu?
Słowa padały jak noże, ostre i dokładne, niemal wojskowe w swej bezpośredniości. 
Dodała 
tym samym tonem:
– Należało cię oszacować, zanim zostaniesz beznadziejnie wplątany w intrygi tej 
aktorki i jej 
męża.
Crispin potarł sobie dłonią oczy i czoło. Jednak mu dała częściowe wyjaśnienie. 
Na nowo 
rozpalony gniew zwyciężył zmęczenie.
– Sypiasz ze wszystkimi, których werbujesz? – zapytał, patrząc na nią zimno.
Potrząsnęła głową.
– Nie jesteś uprzejmym człowiekiem, Rhodianinie. Śpię tam, gdzie sprawia mi to 
przyjemność.
Crispina nie poruszył jej wyrzut. Jego zdaniem mówiła z nieskrępowaną pewnością 
osoby, 
której życzeniom nigdy się nie sprzeciwiano. „Tej aktorki i jej męża”.
– I spiskujesz przeciwko planom twojego cesarza?
– On zabił mojego ojca – rzekła Styliane Daleina bez ogródek. Siedziała na jego 
łóżku 
z przepiękną, patrycjuszowską twarzą obramowaną jasnymi włosami. – Spalił go 
żywcem 
sarantyńskim ogniem.
– To stara plotka – stwierdził Crispin, ale był wstrząśnięty i starał się to 
ukryć. – Dlaczego mi 
to mówisz?
Dość nieoczekiwanie uśmiechnęła się.
– Żeby cię podniecić?
Musiał się roześmiać. Bardzo starał się powstrzymać, ale swobodna zmiana tonu i 
jego ironia 
były zbyt dowcipne.
– Obawiam się, że spalenie kogoś w imię jakiejś sprawy mnie nie podnieca. Czy 
mam 
rozumieć, że najwyższy strateg podziela pogląd, iż w Bachiarze nie powinno się 
rozpętywać 
wojny? On cię tu przysłał?
Zamrugała.
– Nic podobnego. Leontes zrobi to, co mu każe Waleriusz. Najedzie was tak samo, 
jak 
najechał pustynie Madżritu, północne stepy, albo jak oblegał bassanidzkie miasta 
na wschodzie.
– A tymczasem jego młoda, ukochana żona będzie działać na jego szkodę?
Po raz pierwszy zawahała się.
– Powinieneś użyć sformułowania „jego nowa nagroda”, Rhodianinie. Otwórz oczy i 
uszy; 
powinieneś dowiedzieć się paru rzeczy, zanim Trakezyjczyk Petrus i jego 
tancereczka zwerbują 
cię do swojej służby.
W arystokratycznym głosie brzmiała nieskrywana pogarda. Crispin pomyślał, że w 
sprawie 
swego zamążpójścia Styliane Daleina na pewno nie miała żadnego wyboru. Strateg 
był jednak 
mężczyzną młodym, odważnym, sławnym, niezaprzeczalnie przystojnym. Crispin 
spojrzał na 
kobietę znajdującą się z nim w pokoju i miał wrażenie, że wszedł w ciemne wody 
pełne 
niewyobrażalnie skomplikowanych prądów, próbujących go wessać w głębiny.
– Jestem tylko mozaicystą, pani moja. Zostałem tu sprowadzony do pomocy przy 
wizerunkach na ścianach i kopule sanktuarium.
– Opowiedz mi – rzekła Styliane Daleina, jakby w ogóle się nie odezwał – o 
królowej 
Antów. Czy w zamian za twoją służbę też zaproponowała ci swoje ciało? Czy 
dlatego jesteś teraz 
znudzony? Czy pojawiłam się zbyt późno, by być pociągająca? Odrzucasz mnie jako 
pośledni 
towar? Czy mam się rozpłakać?
Ciemne wody zawirowały. To musiał być blef, domysł. Tamto sekretne spotkanie 
późną nocą 
nie może być nikomu znane. Crispin coś sobie przypomniał – dłoń w jego włosach, 
kiedy 
przykląkł, by ucałować podawaną stopę. Inna kobieta, nawet młodsza od tej, lecz 
równie 
obeznana z kulisami władzy i intrygami. A może... nie równie. Zachód i wschód. 
Czy Varena 
mogłaby kiedykolwiek być tak subtelna jak Sarancjum? Czy mogłoby takie być 
jakiekolwiek 
miejsce na ziemi?
Potrząsnął głową.
– Nie jestem obeznany z myślami ani... względami rządzących naszym światem. To 
spotkanie jest jedyne w moim życiu, pani moja.
Było to kłamstwo, a jednak, kiedy patrzył na nią poprzez pasy światła i cienia, 
wcale nim nie 
było.
Znów ten niepokojący uśmiech pełen pewności siebie. Crispin pomyślał, że ta 
kobieta 
przerzuca się z intryg cesarskich na sypialniane bez chwili wahania.
– Jak miło – powiedziała. – Lubię być wyjątkowa. Zapewne jednak wiesz, że 
odrzucenie 
propozycji damy, która chce się oddać mężczyźnie, przynosi jej wstyd? Mówiłam 
ci, kładę się do 
łóżka tam, gdzie sprawia mi to przyjemność, a nie gdzie wymaga tego potrzeba. – 
Przerwała na 
chwilę. – Albo raczej gdzie pociąga mnie potrzeba innego rodzaju.
Crispin przełknął ślinę. Nie wierzył jej, ale jej kolano okryte niebieską, 
prostą szatą 
znajdowało się o szerokość dłoni od jego kolana. Trzymał się rozpaczliwie swego 
gniewu, 
poczucia, że jest wykorzystywany.
– Dumnemu mężczyźnie przynosi wstyd traktowanie go jak pionka w grze.
Jej brwi powędrowały natychmiast w górę i zmienił się ton głosu – jeszcze raz.
– Ależ ty nim jesteś, niemądry człowieku. Oczywiście, że nim jesteś. Duma nie ma 
z tym nic 
wspólnego. Wszyscy na tym dworze są dumni, wszyscy są pionkami w grze. W wielu 
grach 
jednocześnie – w niektórych stawką jest morderstwo, w innych pożądanie – choć 
jest tylko jedna 
gra, która ostatecznie się liczy, a wszystkie inne są jej częściami.
Uznał, że to odpowiedź na jego myśl. Jej kolano dotknęło jego kolana. Celowo. 
Był pewien, 
że jeśli chodzi o tę kobietę, nic nie jest przypadkowe. „W innych pożądanie”.
– Dlaczegóż miałbyś być inny? – dodała cicho Styliane Daleina.
– Bo takim pragnę być – odparł, zdumiewając samego siebie.
Nastała chwila ciszy.
– Muszę przyznać, że robisz się interesujący, Rhodianinie, ale prawie na pewno 
okłamujesz 
samego siebie. Podejrzewam, że ta aktorka już cię zaczarowała, a ty nawet o tym 
nie wiesz. 
Chyba jednak się rozpłaczę.
Wyraz jej twarzy zmienił się, ale bynajmniej nie na płaczliwy. Wstała 
gwałtownie, trzema 
krokami znalazła się przy drzwiach i tam się odwróciła.
Crispin też wstał. Teraz, kiedy się wycofała, czuł chaos emocji: niepokój, żal, 
ciekawość, 
irytującą dozę pożądania. To ostatnie tak długo było mu obce. Naciągnęła kaptur 
na głowę, 
ukrywając rozsypane złociste włosy.
– Przyszłam tu też po to, by ci podziękować za mój klejnot. Był to... 
interesujący gest. 
Gdybyś chciał się podzielić myślami o twoim domu i perspektywach wojny, 
rzemieślniku, 
nietrudno mnie znaleźć. Sądzę, że niedługo zrozumiesz, iż człowiek, który 
sprowadził cię, byś 
tworzył dla niego święte wizerunki, zamierza także zniewolić Bachiarę wyłącznie 
dla swej 
chwały.
Crispin odchrząknął.
– Miło mi, że mój drobny podarunek został uznany za godny podziękowania. – Po 
chwili 
dodał: – Jestem tylko rzemieślnikiem, pani moja.
Potrząsnęła głową, ponownie z chłodnym spojrzeniem.
– Tak przemawia tkwiący w tobie tchórz, ukrywający się przed prawdami świata, 
Rhodianinie. Wszyscy mężczyźni – i kobiety – są kimś więcej niż jedną osobą. A 
może pragniesz 
się w tym ograniczać? Będziesz żył na rusztowaniu nad wszystkimi umierającymi?
Jej inteligencja była przerażająca. Podobnie jak cesarzowej. Przyszło mu na 
myśl, że gdyby 
najpierw nie poznał Alixany, rzeczywiście mógłby nie mieć żadnej obrony przed tą 
kobietą. 
Przecież Stykane Daleina mogła się nie mylić. A potem zadał sobie pytanie, czy 
pomyślała o tym 
cesarzowa. Czy dlatego właśnie otrzymał to błyskawiczne zaproszenie na nocne 
spotkanie 
w Pałacu Trawersyńskim. Czy te kobiety mogą być tak szybkie, tak subtelne? 
Bolała go głowa.
– Jestem tu dopiero od dwóch dni, pani moja, a dzisiejszej nocy nie spałem. 
Proponujesz 
przewrót wymierzony przeciwko cesarzowi, który zaprosił mnie do Sarancjum, a 
nawet 
przeciwko twemu mężowi, jeśli dobrze cię rozumiem. Czy mam się sprzedać za 
kobiece włosy 
na mojej poduszce nocą czy rano? – Zawahał się. – Nawet twoje?
Jej uśmiech powrócił, enigmatyczny i prowokujący.
– To się zdarza – mruknęła. – Czasami trwa to dłużej niż noc albo noc jest... 
dłuższa niż 
zwykle. W pewnych okolicznościach czas płynie bardzo dziwnie. Nigdy tego nie 
doświadczyłeś, 
Caiusie Crispusie?
Nie ośmielił się udzielić odpowiedzi. Chyba jej nie oczekiwała.
– Możemy do tego wrócić kiedy indziej – powiedziała i na chwilę zamilkła. 
Crispinowi 
wydawało się, że z czymś się zmaga. Wreszcie dodała: – Jeśli chodzi o te twoje 
wizerunki... 
Kopuły i ściany? Nie przywiązuj się zbytnio do swojej pracy, Rhodianinie. Mówię 
to 
z życzliwości, a prawdopodobnie nie powinnam. Tu okazuję słabość.
Postąpił krok w jej kierunku. Uniosła rękę.
– Żadnych pytań.
Zatrzymał się. Była ucieleśnieniem lodowatego, niedostępnego piękna. Nie była 
jednak 
niedostępna. Jej język dotykał jego języka, jej dłoń, przesuwająca się w dół...
I ta kobieta też wydawała się czytać w jego myślach. Znów się uśmiechnęła.
– Jesteś podniecony? Zaintrygowany? Lubisz, kiedy twoje kobiety okazują słabość, 
Rhodianinie? Czy mam to zapamiętać, i poduszkę też?
Zaczerwienił się, ale wytrzymał jej ironiczne spojrzenie.
– Lubię, kiedy ludzie obecni w moim życiu dają... coś z siebie. To, co nie 
wyrachowane. 
Ruchy poza grą, o której mówiłaś. Tak, to by mnie przyciągnęło.
Teraz ona milczała, stojąc nieruchomo przy drzwiach. Blask słoneczny, 
przeciskający się 
przez deseczki okiennic, kładł się pasami bladego porannego światła na ścianie, 
podłodze 
i błękicie szaty kobiety.
– Obawiam się – rzekła w końcu – że to chyba zbyt wielkie oczekiwania, jak na 
Sarancjum. – 
Wyglądała, jakby chciała coś dodać, ale potrząsnęła głową i tylko wymruczała: – 
Idź spać, 
Rhodianinie.
Otworzyła drzwi, wyszła, zamknęła je; zniknęła, lecz pozostawiła za sobą swój 
zapach, lekko 
rozburzone łóżko i spore wzburzenie w duszy Crispina.
Padł w ubraniu na łóżko. Leżał z otwartymi oczyma, najpierw nie myśląc o niczym, 
a potem 
o wysokich, majestatycznych ścianach z marmurowymi kolumnami nad marmurowymi 
kolumnami i o przygniatającym, pełnym wdzięku ogromie kopuły, którą dostał, 
potem przez 
długi czas myślał o pewnych kobietach, żywych i zmarłych, a następnie zamknął 
oczy i zasnął.
Kiedy jednak nawiedziły go sny, najpierw śnił o zubirze, znoszącym czas i świat 
pogrążony 
we mgle, a później tylko o jednej kobiecie. Na dworze wstawał wietrzny i 
słoneczny jesienny 
dzień.
– Niech będzie nam dane Światło – recytował Vargos wraz z innymi w pobliskiej 
kapliczce. 
Modły dobiegały końca. Duchowny w bladożółtej szacie uczynił obiema rękami gest 
słonecznego błogosławieństwa używany w Mieście i ludzie znów zaczęli rozmawiać i 
tłoczyć się 
ku drzwiom i porannej ulicy.
Vargos wyszedł razem z nimi i na chwilę przystanął, mrugając w słońcu. Nocny 
wiatr 
zdmuchnął wszystkie chmury; nastał rześki, bardzo jasny dzień. Kobieta 
podtrzymująca 
chłopczyka na jednym biodrze, a dzban z wodą na ramieniu, uśmiechnęła się, 
przechodząc obok 
Vargosa. Przez tłum przecisnął się jednoręki żebrak, ale kiedy Vargos potrząsnął 
głową, skręcił 
w bok. W Sarancjum jest dość potrzebujących; nie trzeba dawać jałmużny komuś, 
komu obcięto 
rękę za kradzież. Vargos miał w tym względzie stanowcze zdanie. Północna 
wrażliwość.
Co prawda, nie był ubogi. Dzięki interwencji jednego z centurionów Carullusa 
przełożony 
poczty cesarskiej wypłacił mu, acz niechętnie, jego nagromadzone oszczędności i 
wypłaty, zanim 
jeszcze opuścili Sauradię. Vargosa było tu stać na posiłek, zimowy płaszcz, 
kobietę, flaszkę piwa 
albo wina.
Właściwie był głodny. Nie zjadł śniadania w gospodzie przed modłami, o czym 
przypomniał 
mu zapach jagnięciny pieczonej na rożnach na ulicznym stoisku po drugiej stronie 
ulicy. 
Przeszedł ją, przepuszczając wóz pełen drewna na opał i grupkę rozchichotanych 
służących 
zmierzających do studni na końcu ulicy, a potem kupił sobie za miedziaka jeden 
szaszłyk. Zjadł 
go na stojąco, obserwując innych klientów drobnego, żylastego sprzedawcy – 
sądząc po kolorze 
skóry, pochodził z Soriyyi lub Amorii – szybko jedzących poranny posiłek po 
drodze do miejsc, 
do których zdążali. Sprzedawca był zajęty. Vargos zauważył, że ludzie w Mieście 
poruszają się 
szybko. Wcale nie lubił tłumów i hałasu, ale znalazł się tu z własnego wyboru, a 
swego czasu 
przyzwyczajał się już do trudniejszych rzeczy.
Skończył mięso, wytarł brodę, rzucił rożen na kupkę przy ruszcie. Następnie 
wyprostował 
ramiona, zaczerpnął głęboko powietrza i ruszył do portu, by poszukać mordercy.
Wiadomość o ataku dotarła do gospody z kompleksu Błękitnych w nocy, kiedy Vargos 
był 
pogrążony we śnie. Czuł się z tego powodu winny, choć wiedział, że 
bezpodstawnie. 
O wydarzeniach nocy dowiedział się od trzech żołnierzy, kiedy zszedł na dół, na 
wezwanie 
dzwonów: Crispin zaatakowany, trybun ranny. Ferix i Sigerus zabici. Sześciu 
napastników 
zabitych przez trybuna i stronników Błękitnych w kompleksie stronnictwa. Nikt 
nie wiedział, kto 
wydał rozkaz ataku. Ludzie prefekta miejskiego prowadzą śledztwo. Vargos 
usłyszał, że ludzie 
rzadko swobodnie z nimi rozmawiają. Zbyt łatwo można było wynająć żołnierzy do 
czegoś 
takiego. Być może nie dowiedzą się niczego więcej – aż do następnego ataku. 
Vargos spostrzegł, 
że ludzie Carullusa są uzbrojeni.
Powiedzieli, że Crispin i trybun jeszcze nie wrócili. Obaj są jednak bezpieczni 
u Błękitnych, 
gdzie spędzili noc. Rozległy się dzwony. Vargos udał się do pobliskiej kapliczki 
– nie poszedł 
z nim żaden z żołnierzy – i skupił się na swoim bogu, modląc się za dusze dwóch 
zabitych 
żołnierzy, by znalazły schronienie w Świetle.
Teraz modlitwy się skończyły i Inicyjczyk Vargos, który z własnej woli związał 
się 
z rhodiańskim rzemieślnikiem za jego akt odwagi i współczucia, a potem wszedł z 
nim do 
Drzewiełasu i wyszedł zeń żywy, ruszył na poszukiwanie kogoś, kto chciał śmierci 
tego 
człowieka. Inicyjczycy byli groźnymi wrogami i kimkolwiek ten ktoś był, miał 
teraz wroga.
Vargos nie mógł tego wiedzieć – i nie byłby zadowolony, gdyby mu o tym 
wspomniano – ale 
krocząc tak środkiem ulicy, bardzo przypominał swego ojca. Ludzie szybko 
ustępowali mu 
z drogi. Nawet mężczyzna jadący na osiołku pośpiesznie się usunął. Vargos w 
ogóle go nie 
zauważył. Myślał.
Nigdy by nie powiedział, że potrafi planować. Reagował raczej na wydarzenia, niż 
je 
przewidywał czy rozpoczynał. Chodząc latami tam i z powrotem z rozmaitymi 
podróżnymi po 
cesarskiej drodze w Sauradii, Vargos nieczęsto musiał wybiegać myślami do 
przodu. Bardziej 
pożądana była wytrzymałość, spokój ducha, siła, obycie z wozami i zwierzętami, 
umiejętność 
posługiwania się kijem, wiara w Dżada.
Z tego wszystkiego chyba tylko to ostatnie przydałoby mu się w wytropieniu 
zleceniodawcy 
tamtych żołnierzy. Nie mając lepszego pomysłu, Vargos postanowił udać się do 
portu i wydać 
kilka monet w co bardziej obskurnych tawernach. Może coś usłyszy, może ktoś 
zechce mu coś 
powiedzieć. Klientami będą tam niewolnicy, służący, terminatorzy, żołnierze 
pilnujący swoich 
monet z brązu. Kilka postawionych kolejek mogło być mile widzianych. Vargosowi 
przyszło co 
prawda do głowy, że może się narazić na pewne niebezpieczeństwo. Nie sądził 
jednak, by z tego 
powodu zmienić plan.
Tylko część poranka zajęło mu odkrycie, że przynajmniej pod jednym względem 
Sarancjum 
jest bardzo podobne do północy albo cesarskiej drogi: mężczyźni w gospodach 
niechętnie 
odpowiadają na pytania obcych, jeśli chodziło o przemoc i udzielenie informacji.
Nikt w tej nieprzyjemnej dzielnicy nie chciał nikogo wskazywać, a Vargos nie 
miał tak 
giętkiego języka, by tak po prostu nakierować kogoś na temat nocnych wydarzeń w 
kompleksie 
Błękitnych. Wszyscy zdawali się o nich wiedzieć – wtargnięcie uzbrojonych 
żołnierzy do 
siedziby jednego ze stronnictw oraz ich rzeź stanowiła wydarzenie godne uwagi 
nawet 
w znudzonym mieście – lecz nikt nie chciał powiedzieć nic więcej nad rzeczy 
oczywiste i kiedy 
Vargos naciskał, spotykał się z ponurymi spojrzeniami i milczeniem. Sześciu 
zabitych żołnierzy 
było na urlopie z Calizjum, gdzie pełnili służbę wzdłuż bassanidzkiej granicy. 
Od kilku dni pili 
w Mieście za pożyczone pieniądze. Robili mniej więcej to, co zawsze robią 
żołnierze. Tyle było 
powszechnie wiadomo. Należało się dowiedzieć, kto ich kupił, ale tego nikt nie 
wiedział albo nie 
chciał mówić.
Vargos zrozumiał, że ludzie prefekta miejskiego już zaczęli węszyć w tym 
rejonie. Po tym, 
jak ktoś rozmyślnie przewrócił jego piwo w pewnym barze dla marynarzy, zaczął 
się domyślać, 
że dowiedzą się tyle, co on. Nie bał się wdać w bójkę, ale gdyby to zrobił, na 
pewno niczego by 
nie osiągnął. Zmilczał, zapłacił za rozlane piwo i wyszedł na 
wczesnopopołudniowy blask.
Był w połowie kolejnej zwężającej się, krętej uliczki, zdążając w kierunku 
hałaśliwego 
nabrzeża, gdzie na mocnym wietrze kołysały się maszty statków, kiedy wraz ze 
wspomnieniem 
z wojskowego obozu Carullusa przyszedł mu do głowy pewien pomysł.
Później właśnie tak to opisywał sobie i innym. Otrzymał myśl. Jakby została mu 
podana 
z zewnątrz, zaskakując swoją nagłością. Przypisywał to bogu i zachowywał dla 
siebie 
wspomnienie pewnego gaju w Drzewielesie.
Zapytał o drogę dwóch terminatorów, zniósł ich uśmieszki z powodu jego akcentu 
i posłusznie zawrócił ku murom strzegącym miasta od lądu. Była to daleka droga 
przez duże 
miasto, lecz chłopcy nie byli złośliwi i po pewnym czasie Vargos zobaczył szyld 
„Domu 
Kuriera”. Jego usytuowanie w pobliżu potrójnych murów miało sens: to tędy 
przybywali cesarscy 
jeźdźcy.
Słyszał o tej gospodzie od dawna. Różni kurierzy zapraszali go, by tam wpadł na 
kilka 
flaszek z nimi, jeśli kiedyś znajdzie się w Mieście. Kiedy był młodszy, 
zrozumiał, że kielich 
z niektórymi jeźdźcami najprawdopodobniej skończy się wyprawą na górę na chwilę 
intymności, 
ale to nigdy go nie pociągało. W miarę jak przybywało mu lat, zaproszenia 
straciły to 
zabarwienie i oznaczały tylko, że jest użytecznym i sympatycznym towarzyszem dla 
tych, którzy 
znoszą nieustanne trudy drogi.
Zatrzymał się w progu, powoli przyzwyczajając oczy do zamkniętych okiennic i 
braku 
światła. Pierwsza część tej nowej myśli nie była szczególnie skomplikowana: po 
doświadczeniach poranka wiedział już, że ma większą szansę dowiedzieć się 
czegokolwiek od 
kogoś, kto go zna, niż wypytując ponurych obcych przy porcie. Vargos musiał 
przyznać, że sam 
też nie odpowiadałby na takie pytania. Ani zadawane przez ludzi prefekta 
miejskiego, ani przez 
ciekawskiego Inicyjczyka świeżo przybyłego do Miasta.
Zasadnicza część pomysłu – to, co otrzymał na ulicy – polegała na tym, że teraz 
szukał kogoś 
określonego i pomyślał, że tutaj może go znaleźć albo czegoś się o nim 
dowiedzieć.
„Dom Kuriera” był sporą gospodą, lecz o tej porze niezbyt zatłoczoną. Przy 
stołach siedziało 
kilkunastu mężczyzn, pojedynczo i parami, jedząc spóźniony południowy posiłek. 
Mężczyzna za 
kamiennym kontuarem spojrzał na Vargosa i skinął mu uprzejmie głową. To nie 
żadna tawerna; 
do portu było bardzo daleko. Można było nawet Uczyć na grzeczność.
– Pieprzyć tego barbarzyńcę od tyłu – odezwał się ktoś z cieni. – Co on tu robi?
Vargos wzdrygnął się mimowolnie. Niewątpliwie strach, ale i coś jeszcze. Poczuł 
w tej 
chwili, jakby otarł się o niego cały półświat, zakazana magia, prymitywna 
ciemność w środku 
miasta, w rześki, jasny dzień. Pomyślał, że kiedy to się skończy, znów będzie 
musiał się 
pomodlić.
Znał ten głos, pamiętał go.
– Kupuje sobie coś do picia albo do jedzenia, ty pijackie łajno. Ktoś mógłby 
zapytać, co ty tu 
robisz?
Mężczyzna podający napoje i posiłki zgromił wzrokiem postać skrytą w cieniu.
– Co ja tu robię? To mój zajazd od czasu, kiedy wstąpiłem do poczty!
– A teraz w poczcie już nie jesteś. Zauważyłeś, że cię jeszcze nie wykopałem? 
Ale już się 
prawie na to zdecydowałem. Więc uważaj na swój pieprzony język, Tillitiku.
Vargos nigdy nie twierdził, że jego myśli podążają chyżo. Musiał... zawsze 
wszystko 
przemyśleć. Nawet kiedy usłyszał znany głos, a potem potwierdzające imię, 
najpierw podszedł 
do kontuaru, zamówił kubek wina, rozwodnił je, zapłacił i upił pierwszy łyk, 
zanim poszczególne 
elementy połączyły się w jego umyśle: rozpoznany głos zlał się z przywołanym 
wspomnieniem 
z wojskowego obozu. Odwrócił się. Zanim się odezwał, zmówił kolejną modlitwę 
dziękczynną.
Tak się składało, że teraz był dość pewny siebie.
– Pronobiusz Tilliticus? – zapytał cicho.
– Pieprz się, tak – odparła ciemna postać siedząca przy stole w kącie. Niektórzy 
klienci 
odwrócili się, by z niesmakiem na nią spojrzeć.
– Pamiętam cię – stwierdził Vargos. – Z Sauradii. Jesteś cesarskim kurierem. 
Pracowałem 
tam na drodze.
Mężczyzna hałaśliwie się roześmiał. Wyraźnie nie był trzeźwy.
– No to ty i ja razem. Ja też pracowałem na drodze. Na koniu, na kobiecie. 
Jeździłem na 
drodze.
Znów się roześmiał.
Vargos skinął głową. Teraz widział już wyraźniej w przytłumionym świetle. 
Tilliticus 
siedział przy swoim stole samotnie; przed nim stały dwie flaszki.
– Nie jesteś już kurierem?
Dość dobrze znał odpowiedź na to pytanie oraz kilka innych rzeczy. Przysłał go 
tu święty 
Dżad. A w każdym razie Vargos miał nadzieję, że Dżad.
– Zwolniony – wyjaśnił Tilliticus. – Pięć dni temu. Ostatnia płaca, 
natychmiastowe 
zwolnienie. Ot, tak. Postawić ci, barbarzyńco?
– Mam swoje – odparł Vargos. Teraz czuł coś zimnego: gniew, ale inny od tego, do 
którego 
był przyzwyczajony. – Dlaczego cię zwolnili?
Musiał się upewnić.
– Spóźnione doręczenie, choć to niczyj pieprzony interes.
– Wszyscy o tym dobrze wiedzą – wtrącił ponuro któryś z mężczyzn. – Mógłbyś 
wymienić 
oszustwo w szpitalu, wyrzucenie powierzonych ci listów i dodać jeszcze 
roznoszenie choroby.
– Pieprz się – poradził mu Pronobiusz Tilliticus. – Tak jakbyś nigdy nie spał z 
ospowatą 
dziwką? Nic z tego nie miałoby znaczenia, gdyby ten rhodiański pederasta... – Tu 
rwał.
– Gdyby co ten Rhodianin? – zapytał cicho Vargos.
I teraz się bał, ponieważ naprawdę trudno było zrozumieć, dlaczego bóg miałby mu 
pomagać 
w taki sposób, i choć bardzo się starał tego nie robić, Vargos wciąż teraz 
myślał o Drzewielesie, 
zubirze i tamtym ptaku ze skóry i metalu, którego Crispin nosił na szyi, a potem 
zostawił.
Mężczyzna siedzący przy stole w kącie nie odpowiedział. Nieważne. Vargos 
odepchnął się 
od kontuaru i wyszedł na ulicę. Rozejrzał się, mrużąc oczy od blasku, i na końcu 
ulicy zobaczył 
jednego z ludzi prefekta miejskiego w charakterystycznym brązowo-czarnym 
mundurze. 
Podszedł do niego i oznajmił, że zleceniodawca żołnierzy, którzy zeszłej nocy 
zabili trzech ludzi, 
siedzi przy stole z prawej strony drzwi w „Domu Kuriera”. Vargos powiedział, kim 
jest i gdzie 
go można znaleźć w razie potrzeby. Popatrzył, jak młody urzędnik wchodzi do 
gospody, po czym 
ruszył do swojej.
Po drodze zatrzymał się w kaplicy – ta była większa, z marmurami i jakimiś 
malowidłami, do 
których zaliczały się resztki fresku za ołtarzem, przedstawiającego Heladika na 
niebie, prawie 
całkowicie zatartego – i w mroku i ciszy między obrzędami pomodlił się przed 
dyskiem 
i ołtarzem o wskazanie wyjścia z półświata, do którego najwyraźniej zabłądził.
Nie chciał się modlić do zubira, bez względu na to, jak potężną moc jego 
własnego ludu on 
przedstawiał, ale wyczuwał u siebie straszliwą świadomość jego istnienia, 
istnienia czegoś 
ogromnego i mrocznego jak lasy na granicach jego dzieciństwa.
* * *
Kiedy Crispin tuż po wybiciu południa zszedł na dół, Carullus wciąż był w swoim 
pokoju, 
najwyraźniej odsypiając czas leczenia ran. Crispin sam się czuł otępiały i 
zdezorientowany, i to 
nie tylko z powodu wina wypitego zeszłej nocy. W gruncie rzeczy to wino 
stanowiło najmniejszą 
z jego dolegliwości. Usiłował zająć obolałą głowę niektórymi sprawami, jakie 
wydarzyły się 
w obu pałacach, w sanktuarium i potem na ulicy, a następnie oswoić się z tym, 
kto był w jego 
pokoju – na jego łóżku – kiedy wtoczył się do niego o świcie. Obraz Styliane 
Daleiny, pięknej 
niczym emaliowana ikona, wzbudzał w nim tylko większy niepokój.
Zrobił to, co zawsze robił w domu w takich wypadkach. Poszedł do łaźni.
Gospodarz, patrząc ze zrozumieniem na ponury wyraz nie ogolonej twarzy Crispina, 
potrafił 
mu coś doradzić. Crispin rozejrzał się za Vargosem, którego też – z nie 
wyjaśnionych powodów 
– nie było. Wzruszył ramionami, zły i niezadowolony, i wyszedł sam, mrugając i 
mrużąc oczy, 
w irytujący blask jesiennego dnia.
A właściwie niezupełnie sam. Razem z nim poszło dwóch żołnierzy Carullusa z 
mieczami 
w pochwach. Cesarskie rozkazy z zeszłej nocy. Teraz ma mieć straż. Ktoś pragnie 
jego śmierci. 
Nie ten drugi mozaicysta i nie dama, jeśli mógł jej wierzyć. Wierzył jej, ale 
zdawał sobie sprawę, 
że nie ma do tego zbytnich podstaw.
Mijając pozbawioną okien fasadę świętego przybytku dla kobiet, pomyślał o Kasji, 
ale i ten 
temat zarzucił. Nie dzisiaj. Dzisiaj nie będzie podejmował żadnych ważnych 
decyzji. Wiedział 
jednak, że potrzebuje ubrań. Zastanowił się, czy w czasie, kiedy będzie się 
kąpał, nie wysłać na 
targ jednego z żołnierzy, by kupił jej jakiś strój, i na myśl o którymś z ludzi 
Carullusa poważnie 
przebierającym w damskiej bieliźnie na ulicznym targu na twarzy Crispina pojawił 
się pierwszy 
tego dnia lekki uśmiech.
Przyszedł mu jednak do głowy drobny, użyteczny pomysł i w łaźni poprosił o 
papier i stylus. 
Wysłał gońca do kompleksu cesarskiego z wiadomością dla eunuchów biura 
kanclerza. Bystrzy 
mężczyźni, którzy poprzedniej nocy ogolili go i odziali, doskonale poradzą sobie 
z wyborem 
ubrań dla świeżo przybyłej do Miasta młodej kobiety. Crispin poprosił ich o 
pomoc. Po dalszym 
namyśle ustalił sumę do wydania.
Później, tego samego popołudnia, Kasja – borykając się z kilkoma własnymi 
nieoczekiwanymi odkryciami – została otoczona w gospodzie przez żwawą, pachnącą 
grupkę 
eunuchów z kompleksu cesarskiego i porwana przez nich na niezwykle wciągające 
zakupy 
strojów odpowiednich do życia w Sarancjum. Byli zabawni i troskliwi, wyraźnie 
zadowoleni 
z zadania, i toczyli dowcipnie sprośne spory o to, co pasuje do Kasji. Podczas 
tej eskapady 
dziewczyna zarumieniła się i nawet głośno śmiała. Żaden z eunuchów nie pytał, 
jakie będzie 
prowadziła życie w Sarancjum, co przyjęła z ulgą, ponieważ tego nie wiedziała.
W łaźni Crispin kazał się namaścić olejkiem, wymasować i oskrobać, po czym 
zanurzył się 
z błogością w uspokajającym basenie z pachnącą, gorącą wodą. Byli tam też inni. 
Znajomy 
pomruk cichych głosów prawie go ukołysał do snu. Odżył w sąsiednim, chłodnym 
basenie, 
a następnie owinięty białym prześcieradłem poszedł do pomieszczenia z parą. 
Kiedy otworzył 
drzwi, zobaczył w jej kłębach z pół tuzina podobnych zjaw spoczywających na 
marmurowych 
ławach.
Ktoś bez słowa zrobił mu miejsce. Ktoś inny machnął niewyraźnie ręką i nagi 
łaziebny wylał 
na gorące kamienie kolejny dzban wody. Para uniosła się z sykiem, jeszcze 
szczelniej 
wypełniając niewielkie pomieszczenie. Crispin odżegnał się w myślach od 
skojarzeń z pewnym 
mglistym porankiem w Sauradii, zamknął oczy i oparł się o ścianę.
Wokół niego rozlegały się strzępki rozmów. Ludzie rzadko prowadzili ożywione 
dyskusje 
w kłębach gorącej pary. Łatwiej było odpłynąć z zamkniętymi oczyma w marzenia. 
Crispin 
słyszał, jak inni przesuwają się i wstają, a także wchodzą i siadają; 
towarzyszyły temu fale 
chłodniejszego powietrza, które wpadało do środka przy otwieraniu drzwi. Zaraz 
potem wracał 
upał. Ciało Crispina było śliskie od potu, rozleniwione spokojem. Stwierdził, że 
takie łaźnie 
znajdują się wśród osiągnięć charakteryzujących współczesną cywilizację.
Właściwie, pomyślał sennie, tutejsza mgiełka nie ma nic wspólnego z chłodną, 
nieziemską 
mgłą odległego bezludzia Sauradii. Znów usłyszał syk pary – ktoś wylał na 
kamienie porcję 
wody – i uśmiechnął się do siebie. Jest w Sarancjum, oku świata, i zbyt wiele 
już się zaczęło 
dziać.
– Byłbym ogromnie zainteresowany twoimi poglądami na niepodzielność natury Dżada 
– 
mruknął ktoś. Crispin nawet nie otworzył oczu. Mówiono mu o takich rzeczach. 
Sarantyńczycy 
zapalali się do trzech tematów: rydwanów, tańców i pantomim, oraz nie kończących 
się dyskusji 
o religii. Carullus ostrzegł go, że sprzedawcy owoców będą go pouczać o 
znaczeniu brodatego 
lub gładko ogolonego Dżada, wytwórcy sandałów będą wygłaszać stanowcze i 
gwałtowne opinie 
o ostatnim oświadczeniu patriarchy na temat Heladika, a dziwka, zanim raczy się 
rozebrać, 
będzie chciała usłyszeć jego zdanie o znaczeniu ikon Błogosławionych Ofiar.
Nie był więc zaskoczony, słysząc dobrze urodzonych mężczyzn prowadzących takie 
rozmowy w łaźni. Zdziwił się jednak, kiedy czyjaś stopa trąciła go w kostkę, a 
ten sam głos 
dodał:
– Bardzo niemądrze jest zasypiać w parówce.
Crispin otworzył oczy.
Znajdował się w kłębach pary sam z tym drugim mężczyzną. Pytanie o boga było 
skierowane 
do niego.
Pytający, luźno owinięty białym prześcieradłem, siedział, wpatrując się w niego 
bardzo 
niebieskimi oczyma. Miał wspaniałe złociste włosy, rysy jak wykute, ciało 
pokryte bliznami 
i umięśnione, i był najwyższym strategiem cesarstwa.
Crispin wyprostował się. Bardzo szybko.
– Panie mój! – wykrzyknął. Leontes uśmiechnął się.
– Okazja do rozmowy – mruknął. Skrajem materiału otarł pot z czoła.
– To przypadek? – zapytał ostrożnie Crispin. Mężczyzna roześmiał się.
– Bynajmniej. Miasto jest na to raczej za duże. Pomyślałem, że zaaranżuję chwilę 
rozmowy, 
by poznać twoje poglądy w pewnych interesujących sprawach.
Zachowywał się nadzwyczaj uprzejmie. Carullus powiedział, że jego żołnierze go 
uwielbiają. 
Oddaliby za niego życie. Oddawali – na polach bitew tak odległych jak pustynie 
Madżritu i na 
północy, w kierunku Karchu i Moskavu.
Żadnej arogancji. W przeciwieństwie do jego żony. Mimo to bezgraniczna pewność 
siebie 
ukryta za tym spotkaniem była prowokująca. Przed kilkoma chwilami w parówce 
znajdowało się 
przynajmniej sześciu mężczyzn i niewolny łaziebny...
– W pewnych interesujących sprawach? Takich jak Antowie i ich gotowość do 
najazdu?
Wiedział, że mówi bez ogródek i prawdopodobnie nierozsądnie. Z drugiej strony, 
jeśli 
wszyscy w domu znają jego charakter, równie dobrze mogą zacząć go poznawać 
tutaj.
Leontes wyglądał na zdumionego.
– Dlaczego miałbym cię o to pytać? Masz wyszkolenie wojskowe?
Crispin potrząsnął głową.
Strateg spojrzał na niego.
– Czy wiesz coś temat miejskich murów, źródeł wody, stanu dróg, górskich 
ścieżek? Którzy 
z ich dowódców odchodzą od zwykłego ustawienia sił? Ile strzał noszą w 
kołczanach ich 
łucznicy? Kto dowodzi w tym roku ich marynarką wojenną i co wie o portach?
Leontes roześmiał się nagle. Miał oszałamiający uśmiech.
– Nie potrafię sobie wyobrazić, jak mógłbyś mi pomóc, nawet gdybyś chciał. Nawet 
gdyby 
było rozważane coś takiego jak najazd. Nie, nie, wyznaję, że bardziej mnie 
interesuje twoja wiara 
i poglądy na wizerunki boga.
Wtedy pojawiło się pewne wspomnienie, które pasowało jak klucz do zamka. 
Irytacja 
ustąpiła innemu uczuciu.
– Mogę się domyślać, że ich nie pochwalasz?
Przystojna twarz Leontesa promieniowała szczerością.
– Nie pochwalam. Podzielam pogląd, że sporządzanie wizerunków tego, co święte, 
kala 
czystość boga.
– A ci, którzy czczą takie wizerunki? – zapytał Crispin. Znał odpowiedź. Już to 
przechodził, 
chociaż nie w kłębach pary i nie z takim człowiekiem.
– To oczywiście bałwochwalstwo – rzekł Leontes. – Powrót do pogaństwa. A co ty o 
tym 
sądzisz?
– Ludzie potrzebują ścieżki prowadzącej do ich boga – odparł cicho Crispin. – 
Wyznaję 
jednak, że w takich sprawach wolę moje poglądy zachowywać dla siebie. – Zmusił 
się do 
uśmiechu. – Choć w Sarancjum powściągliwość w kwestiach wiary może być 
nietypowa. Jestem 
tu na wezwanie cesarza, panie mój, i postaram się zadowolić go moją pracą.
– A patriarchów? Zadowolisz ich?
– Człowiek zawsze ma nadzieję na aprobatę lepszych od siebie – mruknął Crispin. 
Przeciągnął rogiem prześcieradła po twarzy ociekającej potem. Wydało mu się, że 
dostrzegł 
poprzez opary błysk niebieskich oczu i drgnięcie ust. Leontes nie był pozbawiony 
poczucia 
humoru. Sprawiło mu to pewną ulgę. Miał świadomość, że nikogo tu z nimi nie ma i 
że żona tego 
człowieka była tego ranka w jego sypialni, mówiąc... to, co powiedziała. Uznał, 
że nie jest to 
najbardziej prawdopodobne spotkanie.
Udało mu się znów uśmiechnąć.
– Jeżeli uważasz mnie za nieodpowiedniego rozmówcę w sprawach wojskowych – 
a rozumiem, dlaczego mogłoby tak być – to dlaczego sądzisz, że powinniśmy 
omawiać moją 
pracę w sanktuarium? Tessery i ich układy? Ile wiesz albo chcesz wiedzieć o 
barwieniu szkła? 
Albo o jego cięciu? Do jakich wniosków doszedłeś w związku z zaletami i 
sposobami układania 
płytek pod kątem na podłożu bądź też ze składem i warstwami samego podłoża? Czy 
masz jakieś 
sprecyzowane poglądy na temat wykorzystania gładkich kamyków do oddania ciała 
postaci 
ludzkich?
Leontes patrzył na niego z powagą. Crispin przerwał i zmienił ton.
– Każdy z nas ma swoją domenę, panie mój. Powiedziałbym, że twoja ma raczej 
większe 
znaczenie, ale moja mogłaby... przetrwać dłużej. Najlepiej byłoby porozmawiać, 
jeśli zechcesz 
wyrządzić mi ten honor, o zupełnie innych sprawach. Byłeś wczoraj w hipodromie?
Leontes przesunął się nieco na swej ławie; jego białe prześcieradło ułożyło mu 
się wokół 
jego bioder. Od obojczyka do pasa miał ukośną poczerwieniałą bliznę, wyraźną jak 
szew. 
Pochylił się i wylał dzban wody na kamienie. Na chwilę pomieszczenie spowiła 
para.
– Siroes nie ma żadnych trudności w opowiadaniu nam o swoich wzorach i 
zamierzeniach – 
powiedział strateg.
Nam, pomyślał Crispin.
– Rozumiem, że twoja szlachetna małżonka była jego protektorką – mruknął. – 
Sądzę, że 
wykonywał też jakieś prywatne prace dla ciebie.
– Owszem, mozaiki z drzewami i trawą. W naszych małżeńskich komnatach. Jelenie 
nad 
strumieniem, dziki i psy, takie tam drobiazgi. Oczywiście takie wizerunki nie 
budzą mego 
niepokoju.
Mówił bardzo poważnym tonem.
– Oczywiście. Jestem pewien, że to piękna robota – powiedział łagodnie Crispin.
Zapadła chwila milczenia.
– Nie mam o tym pojęcia – stwierdził Leontes. – Sądzę, że jest dobrze zrobiona. 
– Znów 
błysnęły jego zęby. – Jak powiadasz, nie mógłbym osądzić jej lepiej niż ty 
taktykę jakiegoś 
generała.
– Ty śpisz w tej komnacie – odparł Crispin, przewrotnie porzucając własne 
stanowisko. – 
Patrzysz na tę mozaikę co noc.
– W niektóre noce – rzekł krótko Leontes. – Nie zwracam zbytniej uwagi na kwiaty 
na 
ścianach.
– Ale na tyle martwisz się bogiem w sanktuarium, by urządzić to spotkanie?
Strateg skinął głową.
– To co innego. Czy zamierzasz umieścić na sklepieniu wizerunek Dżada?
– Na kopule. Podejrzewam, że tego się właśnie ode mnie oczekuje, panie mój. Z 
braku 
innych instrukcji cesarza czy patriarchów, jak powiadasz, chyba będę musiał.
– Nie obawiasz się obciążenia herezją?
– Przedstawiam boga, od kiedy zostałem terminatorem, panie mój. Jeśli przestało 
się o tych 
sprawach mówić i stały się one oficjalną herezją, to nikt mnie o tej zmianie nie 
powiadomił. Czy 
armia zaczęła kształtować doktryny duchowe? Czy porozmawiamy teraz o tym, jak 
rozbijać 
mury wroga recytowaniem inwokacji do Dżada? Lub wystrzeliwaniem świętych błaznów 
z katapult?
Chyba posunął się za daleko. Twarz Leontesa pociemniała.
– Jesteś bezczelny, Rhodianinie.
– Mam nadzieję, że nie, panie mój. Daję ci jednak do zrozumienia, że wybrany 
przez ciebie 
temat jest niepożądany. Nie jestem Sarantyńczykiem, panie mój. Jestem 
rhodiańskim 
obywatelem Bachiary, zaproszonym tu jako gość cesarstwa.
Leontes nieoczekiwanie znów się uśmiechnął.
– Słusznie. Wybacz mi. Zeszłej nocy... wkroczyłeś między nas dość spektakularnie 
i muszę 
wyznać, że byłem spokojniejszy o planowane ornamenty, wiedząc, że wykonuje je 
Siroes i że 
moja żona zna jego zamiary. Planował mozaikę bez... włączania do niej wizerunku 
Dżada.
– Rozumiem – rzekł cicho Crispin.
To było nieoczekiwane i rozwiązywało kolejną część łamigłówki.
– Powiedziano mi, że zwolnienie go może sprawić przykrość twojej szlachetnej 
małżonce. 
Widzę, że ta sprawa z innych powodów niepokoi i ciebie.
Leontes zawahał się.
– Do spraw wiary podchodzę poważnie.
Gniew Crispina zniknął.
– To roztropne, panie mój. Wszyscy jesteśmy dziećmi boga i musimy oddawać mu 
cześć... 
na swój sposób.
Poczuł pewne znużenie. Przybył na wschód tylko po to, by zostawić za sobą ból, 
poszukać 
pocieszenia w ważnej pracy. Zawiłości świata tu, w Sarancjum, wydawały się 
nadzwyczaj... 
wszechobecne.
Leontes siedzący na ławie naprzeciwko oparł się o ścianę, nic nie mówiąc. Po 
chwili 
wyciągnął rękę i zastukał w drzwi. Na ten sygnał ktoś je otworzył, wpuszczając 
do środka 
podmuch powietrza, po czym je zamknął. Na wejście czekał chyba tylko jeden 
mężczyzna. 
Przeszedł obok stratega, powłócząc jedną nogą, i usiadł naprzeciw Crispina.
– Nie ma łaziebnego? – spytał przeciągle.
– Ma przerwę na ochłodzenie się – odpowiedział uprzejmie Leontes. – Zaraz 
powinien 
wrócić albo przyjdzie jakiś inny. Mam wylać wodę?
– Proszę – rzekł obojętnie nowo przybyły.
Crispin uświadomił sobie, że człowiek ten dokładnie nie wie, kto właśnie 
zaproponował, że 
mu usłuży jako łaziebny. Leontes podniósł dzban, zanurzył go w korycie i wylał 
wodę na gorące 
kamienie, raz i drugi. Para syczała. Fala wilgotnego gorąca zalała Crispina, jak 
coś dotykalnego, 
utrudniając oddychanie i mącąc wzrok.
Spojrzał ironicznie na stratega.
– Drugi zawód?
Leontes roześmiał się.
– Mniej niebezpieczny. I mniej popłatny. Powinienem cię opuścić. Mam nadzieję, 
że 
przyjdziesz kiedyś na kolację? Moja żona z przyjemnością by z tobą porozmawiała. 
Ona... 
kolekcjonuje bystrych ludzi.
– Jeszcze nigdy nie byłem eksponatem w kolekcji – mruknął Crispin.
Trzeci mężczyzna siedział bez słowa, nie zwracając na nich uwagi, ciasno 
owinięty swoim 
prześcieradłem. Leontes zerknął na niego, po czym wstał. W tym niewielkim 
pomieszczeniu 
wydawał się jeszcze wyższy niż poprzedniej nocy w pałacu. Na jego plecach 
widniały inne 
blizny i doskonale wyrobione mięśnie. Odwrócił się w drzwiach.
– Nie wolno mieć tutaj przy sobie broni – rzekł poważnie. – Jeśli oddasz klingę, 
którą masz 
pod stopą, będziesz winien tylko drobnego wykroczenia. Jeśli nie, stracisz dłoń 
albo spotka cię 
coś gorszego, ponieważ będę świadkiem w sądzie.
Crispin zamrugał. A potem poruszył się bardzo szybko.
Musiał. Mężczyzna siedzący na ławie sięgnął z wściekłym warknięciem w dół i 
wyszarpnął 
spod lewej stopy klingę cienką jak papier. Trzymał ją zręcznie, osłaniając 
dłonią, i od razu 
zamachnął się na Crispina, bez żadnej groźby czy ostrzeżenia.
Leontes stał bez ruchu przy drzwiach, przyglądając się z wyraźnym 
zainteresowaniem.
Crispin rzucił się w bok, zdzierając prześcieradło z ramion, by zablokować 
klingę. 
Mężczyzna zaklął z pasją. Rozciął materiał, starając się uwolnić nóż, ale 
Crispin zerwał się 
z ławy, owijając zamaszystym ruchem ramiona i tors napastnika w prześcieradło 
jak w całun 
pogrzebowy. Bez zastanowienia – nie miał na to czasu – ale czując w piersiach 
potężną, duszącą 
wściekłość, uderzył mężczyznę łokciem w głowę. Ten wydał głuche sieknięcie, a 
wysuwana 
klinga upadła z cichym brzękiem na podłogę. Crispin okręcił się, chcąc nabrać 
rozpędu, i uderzył 
mężczyznę pięścią w twarz lewą ręką. Poczuł, jak jego zęby rozsypują się niby 
małe kamyki, 
usłyszał trzask łamanej kości i syknął z bólu.
Mężczyzna padł na kolana, wydając jakby słabe kaszlnięcie. Zanim zdążył chwycić 
upuszczony nóż, Crispin kopnął go w żebra, a kiedy napastnik potoczył się po 
wilgotnej 
podłodze, poprawił cios, tym razem w głowę. Mężczyzna leżał bez ruchu.
Crispin osunął się na kamienną ławę; był nagi, ciężko dyszał i ociekał potem. 
Zamknął 
i otworzył oczy. Serce waliło mu jak oszalałe. Spojrzał na Leontesa, który przez 
cały czas 
pozostawał przy drzwiach.
– Jak to miło... że mi... pomogłeś – wydyszał Crispin. Lewa dłoń już mu 
obrzękła. Wbił 
w stratega wzrok poprzez kłęby pary i wilgotne powietrze.
Złotowłosy żołnierz uśmiechnął się. Jego doskonałe ciało pokrywała lśniąca 
warstewka potu.
– Mężczyzna musi się obronić. I przyjemna jest tego świadomość. Nie czujesz się 
lepiej, 
pokonawszy go samemu?
Crispin usiłował uspokoić oddech. Potrząsnął gniewnie głową. Pot kapał mu z 
czoła. Po 
kamiennej posadzce płynęła strużka krwi, wsiąkając w białe prześcieradło, którym 
był omotany 
powalony mężczyzna.
– A powinieneś – rzekł poważnie Leontes. – Nie lada to rzecz umieć obronić 
samego siebie 
i kochane osoby.
– Pieprz się. Powiedz to wrzodom podczas zarazy – warknął Crispin. Usiłował 
opanować 
mdłości.
– Ojej. Nie możesz do mnie tak mówić – oznajmił strateg ze zdumiewającą 
łagodnością. – 
Wiesz, kim jestem. Poza tym zaprosiłem cię do mojego domu... nie powinieneś się 
do mnie tak 
odzywać.
Mówił takim tonem, jakby to było jakieś towarzyskie niedociągnięcie, uchybienie 
etykiecie. 
Crispin pomyślał, że mogłoby to nawet go rozbawić, gdyby nie był tak bliski 
wymiotów 
w dusznym, wilgotnym pomieszczeniu. Ciemna krew obcego wciąż wsiąkała w biały 
materiał 
u jego stóp.
– Co zamierzasz ze mną zrobić? – wychrypiał Crispin przez zaciśnięte zęby. – 
Zabić mnie 
ukrytym ostrzem? Wysłać żonę, by mnie otruła?
Leontes parsknął dobrodusznie.
– Nie mam żadnego powodu, by cię zabijać. A reputacja Styliane jest o wiele 
gorsza od jej 
charakteru. Sam zobaczysz, kiedy przyjdziesz do nas na kolację. Tymczasem lepiej 
już idź stąd 
i bądź spokojny – ten człowiek z całą pewnością wyjawi, kto go wynajął. Moi 
ludzie zaprowadzą 
go do biura prefekta miejskiego. Tam są mistrzowie w prowadzeniu dochodzenia. 
Tajemnicę 
zeszłej nocy rozwiązałeś sam, rzemieślniku. Za niewielką cenę rozbitej dłoni. 
Powinieneś być 
zadowolony.
Pieprz się, o mały włos znów powiedział Crispin. Tajemnica zeszłej nocy. 
Wydawało się, że 
wszyscy już wiedzą o ataku. Spojrzał na wysokiego dowódcę sarantyńskiej armii. 
Błękitne oczy 
Leontesa napotkały jego wzrok.
– I to jest dla ciebie szczyt zadowolenia? – zapytał z goryczą w głosie Crispin. 
– Pozbawienie 
kogoś przytomności ciosem, zabicie go? To właśnie robi mężczyzna, by uzasadnić 
swoje miejsce 
w dziele stworzenia Dżada?
Leontes milczał przez chwilę.
– Nie zabiłeś go. Dzieło stworzenia Dżada to niebezpieczne, niepewne miejsce dla 
śmiertelnych, rzemieślniku. Powiedz mi, jak trwała jest wspaniałość Rhodias, 
skoro nie można 
jej było obronić przed Antami?
Leży oczywiście w gruzach. Crispin to wiedział. Widział osmalone przez ogień 
resztki 
mozaik, do których niegdyś podróżował cały świat, by je podziwiać i wychwalać.
Leontes dodał, nadal łagodnym tonem:
– Byłbym biednym stworzeniem, gdybym miał dostrzegać wartość jedynie w rozlewie 
krwi 
i wojnie. Owszem, to jest mój wybrany świat i chciałbym po sobie zostawić dumne 
imię, ale 
rzekłbym, że człowiek odnajduje honor w służbie swemu miastu, cesarzowi i bogu, 
w wychowywaniu dzieci i te same obowiązki wskazuje swej szlachetnej małżonce.
Crispin pomyślał o Styliane Daleinie. „Kładę się do łóżka tam, gdzie sprawia mi 
to 
przyjemność, a nie gdzie wymaga tego potrzeba”. Odepchnął tę myśl.
– A dzieła sztuki? – zapytał. – To, co odróżnia nas od Inicyjczyków z ich 
ofiarami czy 
Karchitów pijących niedźwiedzią krew i pokrywających swoje twarze bliznami? A 
może 
odróżnia nas od nich tylko lepsza broń i taktyka?
Był zbyt słaby, by pokazać prawdziwy gniew. Przyszło mu na myśl, że mozaicyści – 
a właściwie wszyscy rzemieślnicy – jakoś nigdy nie zostawiali po sobie imion, 
sławnych czy też 
nie. To było zarezerwowane dla tych, którzy wymachiwali mieczami albo toporami, 
potrafiąc 
odrzucić odrąbaną głowę daleko od ciała. Chciał to powiedzieć, ale milczał.
– Sztuka to luksus, Rhodianinie. Potrzebuje murów i... lepszej broni i taktyki. 
To, co robisz, 
zależy od tego, co robię ja. – Leontes przerwał. – Albo od tego, co właśnie 
zrobiłeś temu 
człowiekowi, który byłby cię zabił. Jakie mozaiki byś stworzył, leżąc martwy na 
podłodze łaźni 
parowej? Jakie tutejsze dzieła by przetrwały, gdyby Robazes, dowódca 
bassanidzkiej armii, 
pokonał nas dla swojego króla królów? Albo gdyby zrobili to ludzie północy, 
rozpaleni tą 
niedźwiedzią krwią? Albo jakaś inna silą, inna wiara, jakiś wróg, o którym nawet 
jeszcze nie 
wiemy? – Leontes znów wytarł oczy z potu. – To, co budujemy, nawet sanktuarium 
cesarza, 
utrzymujemy niepewnie i musimy tego bronić.
Crispin spojrzał na niego. Tak naprawdę nie chciał tego słuchać.
– A żołnierze zbyt długo czekają na żołd? Z powodu tego sanktuarium? Jak mają 
zarabiać na 
życie dziwki cesarstwa? – powiedział z goryczą.
Leontes zmarszczył brwi. Przez chwilę patrzył Crispinowi w oczy poprzez kłęby 
pary.
– Powinienem już iść. Moja straż zajmie się tym człowiekiem. Przykro mi – dodał 
– jeśli 
zaraza odebrała ci rodzinę. Człowiek w końcu oddala się od swej straty.
Otworzył drzwi i wyszedł, zanim Crispin zdążył odpowiedzieć – na cokolwiek, co 
powiedział Leontes.
Crispin wyszedł z łaźni jakiś czas potem. Łaziebny w pomieszczeniu z zimnym 
basenem 
krzywił się i cmokał nad jego spuchniętą dłonią, i nalegał, by czekając na 
lekarza, Crispin 
zanurzył ją w wodzie. Lekarz mruczał coś uspokajająco, obmacując dłoń, wciągał 
powietrze 
przez zęby i stwierdził, że nic nie jest złamane. Zalecił upuszczenie krwi z 
prawego uda, by 
zapobiec gromadzeniu się złej krwi wokół urażonego miejsca, czemu Crispin się 
sprzeciwił. 
Lekarz, potrząsając głową nad ignorancją niektórych pacjentów, zostawił ziołową 
miksturę do 
mieszania z winem na uśmierzenie bólu. Crispin zapłacił za usługę.
Mikstury też postanowił nie pić, ale znalazł miejsce w łaziebnej winiarni, gdzie 
rozprawił się 
z flaszką bladego wina. Uznał również, że nie ma nawet nikłej nadziei na 
zorientowanie się 
w tym, co właśnie zaszło. Ból był tępy i stały, ale do zniesienia. Mężczyzna, 
którego tak mocno 
uderzył, został zgodnie z obietnicą usunięty przez osobistą straż stratega. 
Kiedy żołnierze 
Carullusa o wszystkim się dowiedzieli, zbledli jak ściana, ale niewiele mogli 
zrobić, chyba żeby 
szli za Crispinem z basenu do basenu i do parówki.
W gruncie rzeczy Crispin musiał przyznać, że nie czuje się źle. W przeżyciu 
kolejnego ataku 
i prawdopodobieństwie, że napastnik wyjawi źródło morderczych napadów, tkwiła 
niezaprzeczalna pociecha. Prawdą okazało się nawet – choć Crispin niechętnie to 
przyznawał – 
że samodzielne załatwienie sprawy przyniosło mu pewne zadowolenie.
Potarł z roztargnieniem podbródek, po czym powtórzył ruch z przygnębieniem. 
Zapytał o coś 
łaziebnego i ze stoickim spokojem oraz swoim kubkiem wina udał się do 
sąsiedniego 
pomieszczenia. Zaczekał na ławie, aż zostanie obsłużonych dwóch innych mężczyzn, 
po czym 
zasiadł ponuro na stołku golibrody.
Uperfumowana serweta zawiązana na szyi była w dotyku jak sznur zabójcy. Będzie 
musiał to 
robić codziennie. Crispin uznał za wysoce prawdopodobne, iż gdzieś w Mieście 
jakiś golibroda 
podetnie mu przypadkiem gardło, racząc czekających klientów jakąś wyborną 
anegdotą. 
Ktokolwiek płaci zabójcom, po prostu marnuje pieniądze; czyn ten zostanie 
wykonany za niego. 
Naprawdę wolałby, aby ten człowiek nie podkreślał swego dowcipu wymachiwaniem 
brzytwą. 
Crispin zamknął oczy.
Wyszedł jednak tylko z lekkimi okaleczeniami, a na dodatek w porę przeciwstawił 
się 
skropieniu wonnościami. Był zaskakująco ożywiony, czujny, gotów do zajęcia się 
sprawą swojej 
kopuły w sanktuarium. Z odrobiną ironii stwierdził, że w myślach już ją nazywa 
swoją kopulą. 
Przypomniał sobie, że Styliane Daleina ostrzegła go przed czymś takim, ale jaki 
rzemieślnik wart 
czegokolwiek posłuchałby takiej przestrogi?
Poczuł, że znów musi zobaczyć sanktuarium. Postanowił, że pójdzie tam przed 
powrotem do 
gospody. Zastanawiał się, czy będzie tam Artibasos, i uznał, że pewnie tak. 
Cesarz powiedział, że 
on właściwie mieszka w swojej budowli. Crispin podejrzewał, że dla niego to też 
może się tak 
skończyć. Chciał porozmawiać z architektem o podłożu dla swoich mozaik. Musi też 
znaleźć 
sarantyńską hutę szkła, a potem zająć się oceną – i prawdopodobnie wymianą – 
stworzonego 
przez Siroesa zespołu rzemieślników i terminatorów. Trzeba się będzie 
dowiedzieć, jakie są 
zasady funkcjonowania gildii, i wypracować sposoby ich omijania. I będzie musiał 
zacząć 
szkicować. Bezsensowne są pomysły w głowie, których nikt nie może zobaczyć. Będą 
musiały 
zostać zaaprobowane. Niektórych rzeczy już postanowił nie umieszczać na 
rysunkach. Nikt nie 
musi znać wszystkich jego pomysłów.
Jest mnóstwo do zrobienia. Przecież znalazł się tu w jakimś określonym celu. 
Poruszył 
dłonią. Była spuchnięta, ale to nic. Crispin podziękował Dżadowi za natchnienie, 
które kazało mu 
posłużyć się lewą pięścią. Zdrowa dłoń mozaicysty była jego życiem.
Wychodząc, zatrzymał się przy marmurowym kontuarze w przedsionku. Powodowany 
czystym impulsem, zapytał służącego o adres, który otrzymał dawno temu. Okazało 
się, że to 
blisko. Z jakiegoś powodu tak właśnie sądził. To była dobra okolica.
Crispin postanowił złożyć wizytę. Będzie to wizyta z obowiązku. Załatw to, 
powiedział sobie 
w duchu, zanim jak zawsze pochłonie cię praca. Pocierając gładki podbródek, 
wyszedł z łaźni na 
popołudniowe słońce.
Mając za sobą dwóch ponurych i czujnych żołnierzy, Caius Crispus z Vareny 
wyruszył we 
wskazanym kierunku do domu, którego nazwę wraz z ulicą, przy której stał, 
otrzymał na 
oddartym kawałku pergaminu w gospodarstwie pod Vareną. W końcu, skręciwszy z 
pięknego 
placu w szeroką ulicę z porządnie zbudowanymi kamiennymi domami po obu jej 
stronach, 
Crispin wszedł po schodach zadaszonego portyku i mocno zastukał do drzwi zdrową 
ręką.
Nie podjął decyzji, co powie albo co będzie mógł tu powiedzieć. Sytuacja może 
być 
niezręczna. Czekając na służącego i otwarcie drzwi, Crispin rozejrzał się. Na 
marmurowym 
cokole przy drzwiach stało popiersie Błogosławionej Ofiary Eladii, strażniczki 
dziewic. 
Zważywszy na to, co słyszał, Crispin podejrzewał, że popiersie ma tu ironiczny 
wydźwięk. Ulica 
była cicha; on, dwaj żołnierze i chłopiec czyszczący spokojną klacz przywiązaną 
nieopodal byli 
jedynymi ludźmi w zasięgu wzroku. Stojące szeregiem domy sprawiały wrażenie 
zadbanych 
i zamożnych. We frontowych ścianach i na portykach były zatknięte pochodnie, 
obiecując 
bezpieczeństwo światła po zmroku.
Stojąc tak pośród tych gładkich fasad, można było sobie wyobrazić życie w 
Sarancjum 
nieskończenie spokojniejsze niż to, co dotąd spotykało Crispina. Oczyma duszy 
zobaczył freski 
o delikatnych barwach, zdobiące pokoje o dobrych proporcjach, kość słoniową, 
alabaster, 
solidnie wykonane drewniane stołki, skrzynie i ławy, dobre wino, świece w 
srebrnych 
lichtarzach, może jakiś cenny manuskrypt starożytnych do poczytania przy ogniu w 
zimie lub 
w zaciszu dziedzińca wśród letnich kwiatów i brzęczenia pszczół. Atrybuty 
cywilizowanego 
życia w mieście, które za swoimi potrójnymi murami, strzeżone przez morze, było 
centrum 
świata. Czarne lasy Sauradii wydawały się nieskończenie dalekie.
Otworzyły się drzwi.
Crispin odwrócił się, gotów podać swoje imię i kazać się zapowiedzieć. Zobaczył 
na progu 
szczupłą kobietę o ciemnych oczach, ciemnych włosach i drobnych kościach, 
odzianą w szkarłat. 
Ledwie zdążył to zauważyć i uświadomić sobie, że to nie służąca, kiedy kobieta 
zawołała 
i rzuciła się w jego ramiona, całując go z nieopanowaną namiętnością. Dłonie 
zacisnęła na jego 
włosach, pociągając go ku sobie. Żołnierze wpatrywali się w nich z otwartymi 
ustami. Zanim 
Crispin zdążył zareagować w jakikolwiek rozsądny sposób, kobieta przysunęła usta 
do jego ucha. 
Poczuł jej język, a potem usłyszał gorączkowy szept:
– W imię Dżada, udawaj, że jesteśmy kochankami, błagam cię! Nie będziesz 
żałował, 
obiecuję!
– Co ty robisz? – Crispin usłyszał dobiegający skądś, zdumiewająco znajomy głos. 
Serce mu 
zamarło. Na chwilę stracił dech, po czym znów usta kobiety przykryły jego wargi. 
Jego zdrowa 
ręka powędrowała w górę – posłusznie lub mimowolnie, ale tego nie potrafił 
określić – 
i przytrzymała kobietę, która całowała go, jakby był jej utraconą miłością.
– O, nie! – usłyszał w myślach: straszliwie znajomy głos, lecz nowy, ponury ton. 
– Nie, nie, 
nie! To się nie uda! Przez ciebie zostanie wychłostany albo zabity, bez względu 
na to, kim jest.
W tej chwili ktoś, kto stał we frontowym korytarzu domu za kobietą w ramionach 
Crispina, 
odchrząknął.
Kobieta w czerwonej tunice do kolan oderwała się od Crispina jakby z bolesną 
niechęcią 
i wtedy Crispin doznał ponownego wstrząsu: poniewczasie zorientował się, że zna 
jej perfumy. 
To był zapach, którego podobno mogła używać tylko jedna kobieta w Mieście. A ta 
kobieta 
zdecydowanie nie była cesarzową Alixaną.
Ta kobieta była – chyba że Crispin został mocno zwiedziony – Shirin z Zielonych, 
ich 
główną tancerką, słynnym obiektem pełnego udręki pożądania przynajmniej jednego 
młodego 
arystokraty, którego Crispin poznał w gospodzie poprzedniego dnia, oraz 
najprawdopodobniej 
wielu innych mężczyzn w różnym wieku. Była także córką Zotika z Vareny.
A lamentujący, niepokojący wewnętrzny głos, który właśnie dwukrotnie usłyszał, 
był głosem 
Linon.
Crispina znów nagle rozbolała głowa. Żałował, że w ogóle opuścił łaźnię albo 
gospodę. Albo 
dom.
Kobieta cofnęła się, przesuwając tęsknie dłonią po jego tunice, jakby nie 
chciała go puścić, 
a potem odwróciła się do osoby, która kaszlnęła.
Prowadząc ją wzrokiem, oszołomiony zbyt wieloma rzeczami naraz, Crispin musiał 
nagle 
zwalczyć niepohamowaną chęć roześmiania się jak dziecko albo człowiek 
nierozgarnięty.
– Och! – powiedziała kobieta, zakrywając dłonią usta, jakby w zdumieniu. – Nie 
słyszałam 
cię. Wybacz mi, drogi przyjacielu, ale nie mogłam się powstrzymać. Widzisz, to 
jest...
– Ty się chyba wszędzie wkradasz, Rhodianinie – rzekł Perteniusz z Eubulus, 
sekretarz 
najwyższego stratega, który dopiero co zniknął Crispinowi z oczu w kłębach pary. 
A tego 
mężczyznę spotkał po raz ostatni zeszłej nocy, kiedy ten przyniósł cesarzowej 
pewną perłę.
Perteniusz ubrał się tego dnia nadzwyczaj starannie, w cienki błękitny i srebrny 
haftowany 
len, granatowy płaszcz i dopasowany kolorystycznie miękki kapelusz. Pociągła, 
długonosa twarz 
sekretarza była blada, a wąskie, czujne oczy – co w tych okolicznościach nie 
było zaskakujące – 
nie patrzyły nazbyt serdecznie na scenę rozgrywającą się w wejściu.
– Wy... się znacie? – zapytała niepewnie kobieta. Wciąż usiłując opanować 
rozbawienie, 
Crispin zauważył, że i ona teraz pobladła.
– Ten rhodiański rzemieślnik został zeszłego wieczoru przedstawiony na dworze – 
wyjaśnił 
Perteniusz. – Dopiero przybył do Miasta – dodał z naciskiem.
Kobieta zagryzła usta.
– Ostrzegałam cię! Ostrzegałam! Zasługujesz na wszystko, co się teraz zdarzy – 
powiedział 
patrycjuszowski głos, który niegdyś był głosem Linon. Brzmiał jakby z daleka, 
ale Crispin 
słyszał go w myślach, tak jak przedtem.
Głos nie zwracał się do niego.
Crispin odsunął nasuwające się skojarzenia i spojrzawszy na ciemnowłosą córkę 
alchemika, 
ulitował się nad nią. Oczywiście w żaden sposób nie mogli udawać, że są 
kochankami lub choćby 
dobrymi znajomymi, ale...
– Przyznaję, że nie spodziewałem się tak entuzjastycznego powitania – rzekł 
swobodnie. – 
Bardzo musisz kochać swego ojca, Shirin. – Mówił dalej z uśmiechem, dając jej 
czas na 
ochłonięcie. – Dzień dobry, sekretarzu. Rzeczywiście nawiedzamy chyba te same 
progi. To 
ciekawe. Powinienem poszukać cię przed chwilą w łaźni, by wspólnie wypić kubek 
wina. 
Rozmawiałem natomiast ze strategiem, który zechciał zaszczycić mnie swoim 
towarzystwem. 
Czy dobrze się czujesz po wczorajszej późnej eskapadzie?
Sekretarz otworzył usta. Wyrazem twarzy bardzo przypominał rybę. To jasne, że 
zaleca się 
do tej kobiety. Byłoby to oczywiste, nawet gdyby młodzi stronnicy Zielonych nie 
mówili o tym 
poprzedniego dnia w gospodzie o nazwie „Spina”.
– Strateg? – wyjąkał Perteniusz. – Jej ojciec?
– Mój ojciec! – powtórzyła Shirin na szczęście bezbarwnym tonem.
– Jej ojciec – potwierdził życzliwie Crispin. – Zoticus z Vareny, od którego 
przynoszę 
wiadomości i rady, co zapowiadałem w Uście. – Uśmiechnął się do sekretarza z 
uprzejmą 
łagodnością i zwrócił do kobiety, która teraz patrzyła na niego z niekłamanym 
zdumieniem. – 
Mam nadzieję, że nie przeszkadzam w umówionym spotkaniu?
– Nie, nie! – odparła pośpiesznie, lekko się rumieniąc. – O, nie. Perteniusz po 
prostu znalazł 
się przypadkiem w tej dzielnicy, jak mówił. Postanowił... zaszczycić mnie 
wizytą. Tak 
powiedział. – Crispin zdał sobie sprawę, że kobieta szybko myśli. – Miałam mu 
wyjaśnić... kiedy 
usłyszeliśmy twoje stukanie i w pomieszaniu...
– ...powitałaś mnie w niezapomniany sposób. – Uśmiech Crispina promieniował 
dobrodusznym zrozumieniem. – Za jeszcze jedno takie powitanie wrócę do samej 
Vareny 
i przybędę z kolejnymi wieściami od Zotika.
Zarumieniła się jeszcze bardziej. Zasługuje na chwilę skrępowania, pomyślał 
wciąż 
rozbawiony.
– Nie zasługujesz na tyle szczęścia – usłyszał w myślach, a potem po krótkiej 
chwili: – Nie, 
nie ugotuję się w garnku na kolację. Mówiłam ci, żebyś nie próbowała takiego 
wyraźnie 
idiotycznego...
Zapadła nagła cisza; wewnętrzny głos zamilkł.
Crispin domyślał się, jak to się stało, ponieważ sam robił to wiele razy na 
drodze. Nie miał 
jednak pojęcia, co tu się dzieje. Nie powinien słyszeć tego głosu.
– Jesteś Rhodianką? – Wyraz twarzy Perteniusza, z jakim patrzył na smukłą 
dziewczynę, 
zdradzał chciwą ciekawość. – Nie wiedziałem tego.
– Częściowo Rhodianką – zgodziła się Shirin, odzyskując zimną krew. Crispin 
pamiętał, że 
po uciszeniu ptaka było to zawsze łatwiejsze. – Mój ojciec pochodzi z Bachiary.
– A matka? – zapytał sekretarz. Shirin uśmiechnęła się, unosząc głowę.
– No, sekretarzu, chciałbyś zgłębić wszystkie tajemnice kobiety?
Jej spojrzenie z ukosa było czarujące. Perteniusz przełknął ślinę i znów 
odchrząknął. 
Odpowiedź, oczywiście, brzmiała „tak”, ale Crispin pomyślał, że nie mógł 
przecież tego 
powiedzieć. Sam milczał, rozglądając się szybko wokół wejścia. Nigdzie nie było 
widać żadnego 
ptaka.
Córka Zotika ujęła go pod łokieć – Crispin zauważył, że tym razem uścisk był o 
wiele 
bardziej oficjalny – i wprowadziła go do domu.
– Perteniuszu, drogi przyjacielu, pozwolisz mi cieszyć się odwiedzinami tego 
człowieka? Już 
tak dawno nie rozmawiałam z nikim, kto widział mojego ukochanego ojca.
Puściła Crispina i odwróciwszy się, ujęła sekretarza pod rękę równie mocno i 
przyjaźnie jak 
Crispina, popychając go gładko w drugą stronę, w kierunku wciąż otwartych drzwi.
– Jak to ładnie z twojej strony, że wpadłeś tylko po to, by sprawdzić, czy 
wysiłek Dykanii nie 
dał mi się zbytnio we znaki. Jesteś takim troskliwym przyjacielem. Mam wielkie 
szczęście, że 
tacy potężni ludzie jak ty interesują się moim zdrowiem.
– Nie tacy potężni – rzekł sekretarz z niezręcznym, pogardliwym gestem wolnej 
ręki – ale 
rzeczywiście bardzo, naprawdę bardzo są zainteresowani twoim dobrobytem. Kochana 
dziewczyna.
Puściła jego rękę. Perteniusz sprawiał wrażenie, jakby chciał zostać, patrząc na 
nią, a potem 
na Crispina, który stał z luźno splecionymi dłońmi i poważnym uśmiechem.
– Musimy, hmmm, zjeść kiedyś razem kolację, Rhodianinie – powiedział po chwili 
sekretarz.
– Koniecznie – zgodził się entuzjastycznie Crispin. – Leontes wyrażał się o 
tobie tak 
pochlebnie!
Sekretarz Leontesa wahał się jeszcze przez chwilę, marszcząc wysokie czoło. 
Wyglądał tak, 
jakby miał mnóstwo pytań, ale w końcu ukłonił się Shirin i wyszedł na portyk. 
Starannie 
zamknęła za nim drzwi i stała, oparłszy się o nie czołem, plecami do Crispina. 
Żadne z nich nic 
nie mówiło. Usłyszeli podzwanianie uprzęży i stłumione dźwięki świadczące o tym, 
że 
Perteniusz odjechał.
– O, na Dżada! – odezwała się córka Zotika do ciężkich drzwi. – Co ty musisz 
sobie o mnie 
myśleć?
– Naprawdę nie wiem – odparł ostrożnie Crispin. – A co powinienem? Że przyjaźnie 
się 
witasz? Powiada się, że tancerki z Sarancjum są niebezpieczne i niemoralne.
Odwróciła się na te słowa i oparła plecami o drzwi.
– Ja nie. Ludzie chcieliby, żebym taka była, ale nie jestem.
Nie miała na sobie biżuterii ani nie umalowała twarzy. Jej ciemne włosy były 
dość krótkie. 
Wyglądała bardzo młodo.
Pamiętał jej pocałunek. Oszukaństwo, zrobione z wielką wprawą.
– Doprawdy?
Znów się zarumieniła, ale skinęła głową.
– Naprawdę. Powinieneś się domyślić, dlaczego to zrobiłam. Odwiedza mnie prawie 
codziennie od końca lata. Połowa mężczyzn w kompleksie cesarskim spodziewa się, 
że jeśli 
zamachają tancerce przed nosem jakimś klejnotem albo kawałkiem jedwabiu, to 
zaraz położy się 
na plecach i rozłoży nogi.
Crispin powstrzymał uśmiech.
– Tak mówili kiedyś o cesarzowej, prawda?
Skrzywiła się; Crispin zobaczył w niej nagle jej ojca.
– Kiedyś to mogła być prawda. Kiedy poznała Petrusa, zmieniła się. Tak to 
rozumiem. – 
Odsunęła się od drzwi. – Jestem niewdzięczna. Twój spryt właśnie wybawił mnie z 
naprawdę 
niezręcznej sytuacji. Dziękuję ci. Perteniusz jest nieszkodliwy, ale plotkuje.
Crispin spojrzał na nią. Pamiętał głodne spojrzenie sekretarza z minionej nocy, 
kiedy wodził 
wzrokiem od cesarzowej do niego i z powrotem do Alixany z rozpuszczonymi długimi 
włosami.
– Może nie być tak nieszkodliwy. Plotkarze nie są, szczególnie, gdy coś ich 
urazi.
Wzruszyła ramionami.
– Jestem tancerką. Ludzie zawsze plotkują. Napijesz się wina? Naprawdę 
przychodzisz od 
mojego drańskiego tak zwanego ojca? – rzuciła lekko.
Crispin zamrugał.
– Tak i tak. Nie potrafiłbym wymyślić takiej historii – powiedział równie lekko.
Przeszła obok niego; ruszył za nią korytarzem. Na jego końcu znajdowały się 
drzwi, 
wychodzące na dziedziniec z niewielką fontanną i kamiennymi ławami, ale było 
zbyt zimno, by 
usiąść na dworze. Shirin skręciła do pięknego pokoju, gdzie rozpalono ogień. 
Klasnęła raz 
w dłonie i mruknęła coś cicho do służącej, która natychmiast się pojawiła. 
Najwyraźniej 
odzyskała pewność siebie.
Crispin stwierdził, że z trudem udaje mu się zachować własną.
Na zrobionej z drewna i brązu skrzyni, ustawionej pod ścianą przy palenisku, 
leżał na 
grzbiecie jak odrzucona zabawka mały ptak ze skóry i metalu.
Shirin odwróciła się od służącej i powędrowała wzrokiem za spojrzeniem Crispina.
– To rzeczywiście był prezent od mojego nieskończenie zaślepionego ojca. – 
Uśmiechnęła 
się zaciśniętymi wargami. – To jedyna rzecz, jaką kiedykolwiek w życiu dostałam 
od niego. 
Wiele lat temu. Napisałam do niego, że przybyłam do Sarancjum i zostałam 
przyjęta przez 
Zielonych jako tancerka. Nie wiem, dlaczego zadałam sobie ten trud, ale on mi 
odpisał. Jeden 
jedyny raz. Powiedział, żebym nie została prostytutką, i przysłał mi dziecięcą 
zabawkę. Śpiewa, 
jak ją nakręcić. Rozumiem, że sam je robi. To chyba jego rozrywka? Widziałeś 
kiedykolwiek 
któregoś z jego ptaków?
Crispin przełknął ślinę i skinął głową. Słyszał – nic nie mógł na to poradzić – 
głos wołający 
w Sauradii.
– Owszem – rzekł w końcu. – Kiedy odwiedziłem go przed opuszczeniem Vareny. – 
Zawahał się, a potem usiadł na najbliższym ognia krześle, które wskazała mu 
gestem. 
Uprzejmość dla gości w zimny dzień. Zajęła miejsce naprzeciw niego ze skromnie 
złączonymi 
nogami, w nienagannej pozie tancerki. Crispin ciągnął: – Zoticus, twój ojciec... 
jest przyjacielem 
mojego kolegi Martiniana. Szczerze mówiąc, nie znałem go wcześniej. Właściwie 
nie mogę ci 
dużo powiedzieć oprócz tego, że kiedy się z nim widziałem, wydawał się w dobrym 
zdrowiu. To 
bardzo uczony człowiek. Spędziliśmy razem prawie całe popołudnie. Był na tyle 
uprzejmy, że 
udzielił mi kilku rad na drogę.
– Rozumiem, że kiedyś wiele podróżował – powiedziała Shirin. Znów krzywo się 
uśmiechnęła. – Inaczej chyba nie byłoby mnie na świecie.
Crispin zawahał się. Nie miał prawa do poznania historii życia tej kobiety. Lecz 
na skrzyni 
leżał uciszony ptak. „To chyba jego rozrywka”.
– Twoja matka... tak ci powiedziała?
Shirin kiwnęła głową; przy tym ruchu jej krótkie czarne włosy zafalowały na 
wysokości 
ramion. Była niezwykłe atrakcyjna: wdzięk tancerki, energia, żywiołowość. Ciemne 
oczy 
przykuwały uwagę. Potrafił wyobrazić ją sobie w teatrze, zwinną i ponętną.
– Szczerze mówiąc, nie pamiętam, żeby moja matka kiedykolwiek mówiła o nim coś 
złego. 
Mówiła, że lubił kobiety. Musiał być przystojnym i przekonującym mężczyzną. 
Kiedy 
przechodził przez naszą wioskę, matka chciała wycofać się ze świata między Córy 
Dżada.
– A potem? – zapytał Crispin, myśląc o siwobrodym pogańskim alchemiku w 
odosobnionym 
gospodarstwie wśród pergaminów i rozmaitych przedmiotów.
– O, przystała do nich. Jest tam teraz. Urodziłam się i zostałam wychowana wśród 
świętych 
kobiet. Nauczyły mnie modlić się, czytać i pisać. Byłam... chyba córką 
wszystkich.
– No to jak?...
– Uciekłam.
Shirin od Zielonych uśmiechnęła się przelotnie. Może i była młoda, ale to nie 
był niewinny 
uśmiech. Pojawiła się służąca z tacą. Wino, woda, miseczka z późnymi owocami. 
Córka Zotika 
odprawiła służkę i sama zmieszała wino, po czym podeszła do Crispina z kubkiem. 
Znów poczuł 
jej zapach, zapach cesarzowej.
Usiadła, patrząc na niego taksująco.
– Kim jesteś? – zadała rozsądne pytanie. Lekko przechyliła na bok głowę. Jej 
wzrok przez 
chwilę go omijał, lecz zaraz do niego wrócił.
– Czy to nowe zasady? Uciszasz mnie poza momentami, kiedy potrzebna ci moja 
opinia? 
Jakieś łaskawa. No właśnie, kim jest ta prostacko wyglądająca osoba?
Crispin przełknął ślinę. Arystokratyczny głos ptaka rozbrzmiewał teraz w jego 
myślach 
bardzo wyraźnie. Znajdowali się w tym samym pomieszczeniu. Po krótkim wahaniu 
zapytał 
w myślach:
– Czy słyszysz to, co mówią?
Żadnej odpowiedzi. Shirin patrzyła na niego wyczekująco. Odchrząknął.
– Nazywam się Caius Crispus. Z Vareny. Jestem rzemieślnikiem. Mozaicystą. 
Zaproszonym 
tu do pomocy przy Wielkim Sanktuarium.
Podniosła rękę do ust.
– Och! To ciebie ktoś próbował zabić zeszłej nocy!
– Tak? Wspaniale! Fantastyczne towarzystwo, muszą powiedzieć. Crispin starał się 
to 
zignorować.
– Wieści roznoszą się aż tak szybko?
– W Sarancjum tak, szczególnie jeśli dotyczą stronnictw.
Crispin przypomniał sobie, że ta kobieta jako główna tancerka na swój sposób 
jest tak samo 
ważna dla Zielonych jak Skorcjusz dla Błękitnych. W tym świetle jej dobra 
orientacja nie 
stanowiła niespodzianki. Odchyliła się nieco do tyłu; obserwowała twarz Crispina 
z pewnym 
zainteresowaniem.
– Chyba żartujesz? Z takimi włosami? Dłońmi? I spójrz na lewą, on się bił. 
Atrakcyjny? Ha. 
To chyba twoja pora miesiąca!
Crispin poczuł, że się czerwieni. Spojrzał mimowolnie na swoje duże pobliźnione 
dłonie. 
Lewa była wyraźnie spuchnięta. Poczuł się straszliwie niezręcznie. Słyszał 
ptaka, ale nie 
odpowiedzi Shirin, a żadne z nich nie miało pojęcia, że słyszy połowę ich 
rozmowy.
Nagły rumieniec Crispina wyraźnie ją rozbawił.
– Nie lubisz, kiedy się o tobie mówi? To może być przydatne. Szczególnie gdy 
dopiero co 
przybyło się do Miasta.
Crispin wypił upragniony łyk wina.
– To chyba zależy od tego, co... ludzie mówią. Uśmiechnęła się. Miała bardzo 
ładny 
uśmiech.
– Chyba tak. Mam nadzieję, że nie zostałeś ranny?
– Czy to rhodiański akcent? Tak? Trzymaj nogi skrzyżowane, dziewczyno. Nic nie 
wiemy 
o tym człowieku.
Crispin zapragnął, by Shirin uciszyła ptaka albo by sam miał taką możliwość. 
Potrząsnął 
głową, usiłując się skupić.
– Nie, nie zraniono mnie, dziękuję. Co prawda zginęło dwóch moich towarzyszy 
oraz młody 
człowiek przy bramie do kompleksu Błękitnych. Nie mam pojęcia, kto wynajął tych 
żołnierzy.
Pomyślał, że wkrótce się o tym dowie. Niedawno pobił człowieka do 
nieprzytomności.
– Musisz być strasznie niebezpiecznym mozaicystą?
Ciemne oczy Shirin błysnęły. W jej głosie brzmiała lekka ironia. Wiadomość o 
zabitych 
raczej jej nie zaniepokoiła. To jest Sarancjum, napomniał się Crispin.
– O bogowie! Może po prostu rozbierz się i połóż tutaj? Zaoszczędziłabyś wam 
długiej drogi 
do łóżka...
Crispin odetchnął z ulgą – ptak znów został uciszony. Spojrzał na swój kubek z 
winem 
i wypił do dna. Shirin wstała płynnym ruchem, biorąc od niego naczynie. Tym 
razem nalała do 
niego mniej wody.
– Moim zdaniem w ogóle nie jestem niebezpieczny – powiedział; Shirin podała mu 
kubek 
i usiadła na swoim miejscu. Jej uśmiech znów był lekko złośliwy.
– A twoja żona tak nie uważa? Cieszył się, że ptak milczy.
– Moja żona umarła dwa lata temu razem z moimi córkami. Wyraz jej twarzy zmienił 
się.
– Zaraza? Skinął głową.
– Przykro mi. – Patrzyła na niego przez chwilę. – Dlatego tu przybyłeś?
Na kości Dżada. Jeszcze jedna zbyt bystra sarantynka.
– Dlatego prawie nie przybyłem – odparł szczerze Crispin. – Ludzie mnie do tego 
zachęcali. 
Zaproszenie tak naprawdę było dla Martiniana, mojego partnera. W podróży 
udawałem, że nim 
jestem.
Uniosła brwi.
– Stawiłeś się na cesarskim dworze pod fałszywym imieniem? I żyjesz? Och, jesteś 
bardzo 
niebezpiecznym człowiekiem, Rhodianinie.
Upił nieco wina.
– Nie bardzo. Podałem moje własne imię. – Coś mu przyszło do głowy. – Właściwie 
herold, 
który mnie zapowiedział, też mógł stracić z tego powodu swoje stanowisko.
– Też?
Nagle wszystko zaczęło się komplikować. Po winie w łaźni i solidnej porcji teraz 
jego myśli 
nie były tak jasne, jak powinny.
– Cesarz odprawił zeszłej nocy poprzedniego mozaicystę sanktuarium. Shirin z 
Zielonych 
patrzyła na niego uważnie. Nastała krótka cisza. Trzasnęła kłoda na palenisku. 
Kobieta 
powiedziała z namysłem:
– A więc nie brak ludzi, którzy mogliby wynająć żołnierzy. To wcale nie takie 
trudne.
Westchnął.
– Tak słyszałem.
Oczywiście było więcej szczegółów, ale Crispin postanowił nie wspominać o 
Styliane 
Daleinie i ukrytym ostrzu w łaźni. Rozejrzał się po pomieszczeniu i znów 
dostrzegł ptaka. Głos 
Linon – taki sam patrycjuszowski akcent, który miały wszystkie ptaki alchemika – 
lecz zupełnie 
odmienny charakter. Nic dziwnego. Crispin teraz już wiedział, kim są te ptaki 
lub kim kiedyś 
były. Miał całkowitą pewność, że ta kobieta nie wie. Nie miał pojęcia, co robić.
– A zatem, nim się pojawi w moim domu ktoś, kto cię zaatakuje z tego czy innego 
powodu, 
jaką wiadomość przekazał ci dla mnie mój kochający ojciec? – zapytała Shirin.
Crispin potrząsnął głową.
– Obawiam się, że nie przekazał żadnej. Podał mi twoje imię na wypadek, gdybym 
potrzebował pomocy.
Starała się to ukryć, ale dostrzegł rozczarowanie. Dzieci, nieobecni rodzice. 
Wewnętrzne 
ciężary niesione poprzez świat.
– Czy przynajmniej mówił coś o mnie?
„Jest prostytutką”, przypomniał sobie Crispin słowa alchemika wypowiedziane z 
kamienną 
twarzą, zanim poprawił nieco to określenie. Znowu odchrząknął.
– Powiedział, że jesteś tancerką. Nie znał żadnych szczegółów.
Poczerwieniała ze złości.
– Oczywiście, że zna szczegóły. Wie, że jestem Pierwszą z Zielonych. Napisałam 
mu o tym 
w dniu, kiedy zostałam mianowana. Nie odpisał. – Uniosła głowę. – Oczywiście, on 
ma przecież 
tyle porozrzucanych dzieci. Z czasów jego podróży. Pewnie wszyscy pisujemy 
listy, a on 
odpowiada tylko swoim ulubieńcom.
Crispin potrząsnął głową.
– Powiedział, że jego dzieci do niego nie piszą. Nie wiedziałem, czy mówi 
prawdę.
– On nigdy nie odpisuje – warknęła Shirin. – Dwa listy i jeden ptak, to 
wszystko, co 
kiedykolwiek dostałam od mojego ojca. – Wzięła do ręki kubek z winem. – Pewnie 
wysłał ptaki 
do nas wszystkich.
Crispinowi nagle coś się przypomniało.
– Chyba... nie.
– Tak? A skąd miałbyś wiedzieć? W jej głosie brzmiał gniew.
– Powiedział mi, że oddał tylko jednego ze swoich ptaków. Znieruchomiała.
– Tak powiedział? Crispin kiwnął głową.
– Ale dlaczego? To znaczy?... Właściwie domyślał się.
– Czy jest w Mieście ktoś z twego rodzeństwa?
Potrząsnęła głową.
– Nic mi o tym nie wiadomo.
– To może dlatego. Powiedział, że zawsze planował wybrać się do Sarancjum, ale 
nigdy tego 
nie zrobił. Że się rozczarował. Może to, że tu jesteś?...
Shirin spojrzała na ptaka, a potem znów na Crispina. Chyba coś jej przyszło do 
głowy.
– Nie mam pojęcia, dlaczego wysłanie mechanicznej zabawki miałoby być dla niego 
takie 
ważne – powiedziała, obojętnie wzruszając ramionami.
Crispin odwrócił wzrok. Udawała, ale musiała to robić. Skoro już o tym mowa, to 
on też. 
Pomyślał, że będzie potrzebował czasu, by i nad tym się zastanowić. Każde 
spotkanie w tym 
mieście wydawało się stawiać przed nim rozmaite wyzwania. Napomniał się surowo, 
że przybył 
tu do pracy. Nad kopułą. Niezwykłą kopułą umieszczoną wysoko nad całym światem, 
darem dla 
niego od cesarza i od boga. Nie da się omotać intrygami tego miasta.
Ogarnięty tą myślą, wstał. Zamierzał pójść po południu do sanktuarium. Ta wizyta 
miała 
stanowić drobną przerwę, spełnienie obowiązku.
– Nie powinienem nadużywać twojej życzliwości dla nieproszonego obcego.
Wstała szybko, co było jej pierwszym niezręcznym ruchem. Sprawiała przy tym 
wrażenie 
młodszej.
Podszedł do niej, znów poczuł zapach jej perfum. Musiał zapytać, mimo że 
rozsądek 
dyktował, by tego nie robił:
– Dano mi wcześniej do zrozumienia, że tylko cesarzowej Alixanie wolno używać 
tego 
szczególnego... zapachu. Czy nietaktem byłoby zapytać?...
Shirin uśmiechnęła się nagle, wyraźnie zadowolona.
– Zauważyłeś? Wiosną widziała, jak tańczę. Przysłała osobistego posłańca z 
wiadomością 
i buteleczką. Później ogłoszono publicznie, że w uznaniu dla mojego tańca 
cesarzowa pozwoliła 
mi używać jej osobistych perfum. Mimo że podobno sprzyja Błękitnym.
Crispin spojrzał na nią. Drobna, bystra, ciemnooka, zupełnie młoda kobieta.
– To wielki zaszczyt. – Zawahał się. – Pasuje do ciebie tak samo jak do niej.
Zrobiła ironiczną minę. Uświadomił sobie, że na pewno jest przyzwyczajona do 
komplementów.
– Związki z władzą są atrakcyjne, prawda? – mruknęła sucho.
Crispin roześmiał się.
– Na krew Dżada! Jeżeli wszystkie kobiety w Sarancjum są tak bystre jak te, 
które już 
poznałem...
– Tak? – powiedziała, patrząc na niego z ukosa. – To co, Caiusie Crispusie?
Jej ton był celowo figlarny, znów drażniący. Musiał przyznać, że jest skuteczny.
Nie mógł wymyślić żadnej odpowiedzi. Teraz ona się roześmiała.
– Oczywiście będziesz mi musiał opowiedzieć o tych pozostałych. W tym mieście 
trzeba 
znać swoje rywalki.
Crispin spojrzał na nią. Potrafił sobie wyobrazić, co powiedziałby na to jej 
ptak. Cieszył się, 
że milczy, bo inaczej...
– O bogowie! Jesteś niepoprawna! Przynosisz wstyd... wszystkiemu!
Crispin skrzywił się, po czym zakrył grymas szybko uniesioną ręką.
Najwyraźniej ptak nie był uciszony. To oczywiste, że córka Zotika ma własne 
sposoby 
panowania nad swoim ptakiem. Pomyślał, że bawi się nimi obojgiem. Shirin 
odwróciła się, 
uśmiechając się do siebie, i poprowadziła go korytarzem do drzwi frontowych.
– Odwiedzę cię jeszcze – mruknął Crispin, odwracając się. – Jeśli mogę?
– Oczywiście. Koniecznie. Wydam niewielką kolację na twoją cześć. Gdzie się 
zatrzymałeś?
Podał nazwę gospody.
– Poszukam jednak jakiegoś domu. Zdaje się, że urzędnicy kanclerza mają mi coś 
znaleźć.
– Gezjusza? Naprawdę? A Leontes spotkał się z tobą w łaźni? Masz potężnych 
przyjaciół, 
Rhodianinie. Mój ojciec się mylił. Ktoś taki jak ja nie mógłby ci się na nic 
przydać. – Znowu się 
uśmiechnęła, bystrym spojrzeniem zadając kłam słowom. – Przyjdź popatrzeć, jak 
tańczę. 
Rydwany się skończyły, teraz jest sezon teatralny.
Skinął głową. Otworzyła drzwi i cofnęła się, by go przepuścić.
– Jeszcze raz dziękuję za przywitanie – rzekł. Nie był pewien, dlaczego to 
zrobił. Droczył się 
z nią. Głównie. Zresztą ona sama w tym celowała.
– Ojej – mruknęła Shirin z Zielonych. – Nie będzie mi dane o tym zapomnieć, tak? 
Mojemu 
ukochanemu ojcu byłoby tak wstyd. Oczywiście nie tak mnie wychowywał. Miłego 
dnia, Caiusie 
Crispusie – dodała, tym razem trzymając się na niewielką, lecz zauważalną 
odległość. Po jej 
kpiących uwagach pod jego adresem z przyjemnością zobaczył, że jednak trochę 
zareagowała.
– Nie całuj go! Nie rób tego! Czy drzwi są otwarte? – Chwila przerwy. – Nie, 
tego nie wiem, 
Shirin! Z tobą nigdy nie mam pewności. – Kolejna chwila milczenia, kiedy Shirin 
mówiła to, co 
miała do powiedzenia, a potem Crispin usłyszał ptaka mówiącego zupełnie innym 
tonem: – 
Doskonale. Tak, kochana. Tak, wiem. Naprawdę wiem.
Czułość brzmiąca w tych słowach natychmiast przypomniała mu Drzewielas. Linon. 
„Pamiętaj o mnie”.
Crispin skłonił się, czując nagły przypływ żalu. Córka Zotika uśmiechnęła się i 
zamknęła 
drzwi. Stał na portyku i myślał, choć niezbyt składnie. Żołnierze Carullusa 
czekali, patrząc na 
niego, obserwując ulicę... która teraz była pusta. Wiał wiatr. Było zimno; 
popołudniowe słońce 
skryło się za dachy domów.
Crispin zaczerpnął głęboko powietrza, a następnie ponownie zapukał do drzwi.
Po chwili otworzyły się. Oczy Shirin były szeroko otwarte. Otworzyła usta, ale 
widząc wyraz 
jego twarzy, nic nie powiedziała. Crispin wszedł do środka i sam zamknął drzwi 
za sobą.
Podniosła na niego wzrok.
– Bardzo przepraszam, Shirin, ale słyszę twojego ptaka – oznajmił. – Mamy do 
omówienia 
kilka spraw.
Za panowania cesarza Waleriusza II prefektura miejska, podobnie jak cała służba 
cywilna, 
podlegała przełożonemu urzędów Faustinowi, przeto działała z jego znaną 
skutecznością 
i dbałością o szczegóły.
Cechy te bardzo rzucały się w oczy, kiedy były kurier i podejrzany zabójca, 
Pronobiusz 
Tilliticus, został przyprowadzony na śledztwo w osławionym, pozbawionym okien 
budynku 
w okolicach Forum Mezarosa. Skrupulatnie przestrzegano nowych przepisów 
ustanowionych 
przez kwestora sądowego Marcellina: śledczy przygotowywał zestaw swoich 
przyborów 
w obecności zarówno pisarza, jak i notariusza.
W sumie nie okazało się konieczne użycie żadnego z wiszących ciężarków, 
metalowych sond 
czy bardziej skomplikowanych przyrządów. Tilliticus złożył pełne i szczegółowe 
zeznanie, gdy 
tylko śledczy, oceniwszy oddanego mu osobnika doświadczonym okiem, nagłym ruchem 
schwycił i odciął kosmyk jego włosów zakrzywionym, ząbkowanym ostrzem. Kiedy 
jego włosy 
spadały na kamienną posadzkę, Tilliticus wrzasnął, jakby to on sam został 
przebity ową klingą. 
Następnie zaczął wyrzucać z siebie o wiele więcej, niż chciano usłyszeć. Pisarz 
zapisywał, 
a kiedy wszystko się skończyło, notariusz zaświadczył i przystawił swoją 
pieczęć. Śledczy 
wycofał się bez żadnych oznak rozczarowania. W sąsiednich pomieszczeniach 
czekali inni.
Szczegółowe zeznania pozwoliły nie przesłuchiwać formalnie żołnierza z Amorii, 
którego 
osobiście zatrzymał najwyższy strateg w publicznej łaźni podczas usiłowania 
dokonania 
kolejnego zamachu na rhodiańskiego rzemieślnika.
Zgodnie z nowymi przepisami natychmiast ściągnięto do prefektury miejskiej 
przedstawiciela sądownictwa. Zaraz po przybyciu sędziemu przedstawiono wyznanie 
niegdysiejszego kuriera oraz dalsze szczegóły, które zebrano w związku z 
wydarzeniami 
z poprzedniej nocy oraz tego popołudnia.
Nowy Kodeks Prawny Marcellina dawał sędziemu nieco swobody. Kara śmierci została 
w dużym stopniu zniesiona jako sprzeczna z duchem dzieła stworzenia Dżada oraz 
łaskawy gest 
cesarza po Zamieszkach Zwycięstwa, lecz istniał szeroki wybór możliwych 
grzywien, okaleczeń 
oraz warunków wygnania czy uwięzienia.
Sędzia sprawujący tego wieczoru obowiązki był akurat zwolennikiem Zielonych. 
Śmierć 
dwóch zwykłych żołnierzy oraz stronnika Błękitnych była niewątpliwie poważnym 
wydarzeniem, lecz wplątany w sprawę Rhodianin – chyba jedyna ważna osoba w całej 
sprawie – 
nie odniósł obrażeń, a kurier wyznał swe zbrodnie dobrowolnie. Zginęło sześciu 
winowajców. 
Sędzia ledwie pozbył się ciężkiego płaszcza i upił kilka łyków wina z 
przyniesionego mu kubka, 
już orzekł, że wyłupienie jednego oka i rozcięcie nozdrzy, by wszyscy wiedzieli, 
że Tilliticus jest 
ukaranym przestępcą, będzie odpowiednią i wystarczającą reakcją sądową. 
Oczywiście razem 
z dożywotnim wygnaniem. Żadną miarą nie można było pozwolić, by taki osobnik 
pozostał 
w Mieście. Mógłby sprowadzić jego pobożnych mieszkańców na złą drogę.
Amoriański żołnierz został zgodnie ze zwykłą procedurą napiętnowany na czole 
gorącym 
żelazem jako niedoszły zabójca i – oczywiście – stracił miejsce w armii oraz 
emeryturę. Też 
został wygnany.
Wszystko to przebiegało niezwykle sprawnie i sędzia miał nawet czas, by 
dokończyć wino 
i wymienić z notariuszem parę lubieżnych plotek na temat pewnego młodego aktora 
pantomimy 
i bardzo znanego senatora. Zdążył do domu na wieczorny posiłek.
Jeszcze tego samego wieczora wezwano chirurga, który miał podpisaną umowę z 
prefekturą 
miejską, i Pronobiusz Tilliticus stracił lewe oko; rozcięto mu też rozgrzanym 
nożem nos. Miał 
spędzić tę oraz następną noc w szpitalu prefektury, po czym miał zostać 
przewieziony 
w łańcuchach na drugą stronę zatoki do portu Deapolis i tam wypuszczony, by 
tułał się po 
świecie boga i cesarstwie – czy gdziekolwiek chciałby się udać.
W rzeczywistości wyruszył, jak kiedyś miała się dowiedzieć większość bożego 
świata, na 
południe przez Amorię do Soriyyi. Szybko wydał nędzną sumkę, którą w tak krótkim 
terminie 
zdążył dla niego zebrać ojciec, i musiał żebrać o resztki jedzenia u drzwi 
kaplic wraz z innymi 
okaleczonymi, sierotami oraz kobietami zbyt starymi, by sprzedawać swe ciała za 
żywność.
Z tego dna upadku został wyzwolony następnej jesieni – jak głosiła opowieść – 
przez 
cnotliwego duchownego w wiosce sąsiadującej z pustyniami Ammuzu. Porażony boską 
jasnością, Pronobiusz Tilliticus udał się następnej wiosny samotnie na pustynię, 
mając przy sobie 
tylko słoneczny dysk, i znalazł stromy skalny słup. Wspinaczka nań była trudna, 
ale Pronobiusz 
dokonał tego tylko raz.
W sumie przeżył tam czterdzieści lat, najpierw żywiąc się tym, co przysyłał mu 
skromny 
duchowny, który przyprowadził go do Dżada, a potem darami pielgrzymów, którzy 
zaczęli 
szukać wśród piasków jego skalnej iglicy, przynosząc kosze z jedzeniem i winem. 
Jednooki 
pustelnik z długą, zaniedbaną brodą i w gnijącym ubraniu wciągał te kosze za 
pomocą liny 
i bloczka, po czym opuszczał je już opróżnione.
Później pewna liczba ludzi, przyniesionych do skały w lektykach, ponieważ nie 
mogli 
chodzić lub byli poważnie chorzy, a także niemało bezpłodnych kobiet, miała 
twierdzić 
w starannie poświadczonych zeznaniach, że zostali wyleczeni ze swych 
dolegliwości po 
zjedzeniu na wpół przeżutych kawałków jedzenia, które nawiedzony przez Dżada 
anachoreta 
miał zwyczaj ciskać ze swej niebezpiecznej grzędy. Ulegając błaganiom 
zgromadzonych poniżej 
ludzi o proroctwa i święte zalecenia, Pronobiusz Tilliticus wygłaszał zwięzłe 
przypowieści 
i ponure, piskliwe ostrzeżenia przed straszną przyszłością.
W dużym stopniu miał oczywiście rację, ponieważ osiągnął nieśmiertelność jako 
pierwszy 
święty mąż zabity przez pogańskich fanatyków, którzy z piaszczystego południa 
wtargnęli do 
Soriyyi, podążając za swoim własnym wizjonerem i jego nowymi ascetycznymi 
naukami.
Kiedy straż przednia tej pustynnej armii dotarła do strzelistej skały, na której 
wciąż tkwił 
pustelnik – wtedy już starzec, plączący się w swoich przekonaniach i ognistych 
przemowach – 
najwyraźniej nieczuły na wiatr i palące słońce, przez pewien czas słuchała z 
rozbawieniem jego 
tyrad. Kiedy zaczął pluć na żołnierzy jedzeniem, rozbawienie im przeszło. 
Łucznicy 
naszpikowali go strzałami tak, że przypominał jakieś groteskowe, kolczaste 
zwierzę. Spadł ze 
swojej grzędy – długą miał drogę. Po zwyczajowym odcięciu mu genitaliów 
zostawili go na 
piasku dla padlinożerców.
W dwa pokolenia później wielki patriarcha Eumedius oficjalnie ogłosił go mędrcem 
oraz 
świętym zaliczonym w poczet Błogosławionych Ofiar skąpanych w Nieśmiertelnym 
Świetle 
i działającym poświadczone cuda.
W oficjalnym „Życiu” zamówionym przez patriarchę zapisano, jak to Tilliticus 
dzielnie 
spędził wiele trudnych lat w poczcie cesarskiej, lojalnie służąc swemu 
cesarzowi, a dopiero 
potem usłyszał wezwanie o wiele większej potęgi. Opowiedziano tam też 
wzruszająco o tym, jak 
święty mąż stracił lewe oko w walce z dzikim pustynnym lwem, kiedy to uratował 
życie 
zagubionemu dziecku.
„Świętego Dżada widzi się wewnątrz, a nie oczyma tego świata”, podobno 
powiedział do 
szlochającej dziewczynki i jej matki; jej suknia, skropiona krwią z ran mędrca, 
została zaliczona 
do świętych skarbów wielkiego sanktuarium w samym Sarancjum.
W czasie, kiedy powstawał Żywot błogosławionego Tillitica, tworzący go duchowni 
albo 
zapomnieli, albo uznali za nieistotną rolę, jaką być może odegrał w podróży 
świętego męża do 
wiecznego Światła pewien drugorzędny rhodiański rzemieślnik. Wojskowy żargon 
pojawia się 
i znika, zmienia się i ewoluuje. Wtedy już imię ukochanego przez Dżada 
Pronobiusza nie 
wywoływało żadnych ordynarnych, sprośnych skojarzeń.
Rozdział 10
Tego samego dnia, kiedy mozaicysta Caius Crispus z Vareny uniknął dwóch zamachów 
na 
swoje życie, po raz pierwszy ujrzał kopułę Sanktuarium Świętej Mądrości Dżada w 
Sarancjum 
oraz poznał mężczyzn i kobiety, którzy mieli kształtować i określać jego 
przyszłe życie pod 
słońcem boga, daleko na zachodzie odbyła się pewna uroczystość poza murami jego 
rodzinnego 
miasta w o wiele mniejszym sanktuarium, którego ozdobienie zlecono jemu, jego 
partnerowi oraz 
ich rzemieślnikom i terminatorom.
Wśród lasów Sauradii lud Antów – a także Vrachowie, Inicyjczycy oraz inne 
pogańskie 
plemiona tej dzikiej krainy – czcił swoich przodków podczas krwawych obrzędów w 
Dniu 
Zmarłych. Wdarłszy się jednak na zachód i południe do Bachiary, kiedy to upadło 
Cesarstwo 
Rhodiańskie, Antowie przyjęli wiarę w Dżada oraz wiele zwyczajów i obrzędów 
tych, których 
podbili. Szczególnie król Hildric podczas swego długiego i przebiegłego 
panowania poczynił 
znaczne kroki, by scalić swój lud na półwyspie i osiągnąć pewną harmonię z 
ujarzmionymi, lecz 
wciąż wyniosłymi Rhodianami.
Za nadzwyczajnego pecha uznano to, że Hildric Wielki nie pozostawił po sobie 
żadnego 
spadkobiercy oprócz córki.
Antowie mogli teraz czcić Dżada i dzielnego Heladika, mogli nosić słoneczne 
dyski, 
budować i odbudowywać kaplice, bywać w łaźniach, a nawet w teatrach, 
pertraktować 
z potężnym Cesarstwem Sarantyńskim jako suwerenne państwo, a nie zgromadzenie 
plemion... 
lecz wciąż pozostawali ludem znanym z krótkich kadencji swoich przywódców i 
całkowicie nie 
przyzwyczajonym do rządów kobiety. W pewnych kręgach wciąż się dziwiono, że 
królowa Gisel 
nie została jeszcze zmuszona do małżeństwa albo zamordowana.
W ocenie uważnych obserwatorów jedynie subtelna równowaga władzy rywalizujących 
stronnictw sprawiła, że taki niemożliwy do przyjęcia stan utrzymał się aż do 
długo oczekiwanego 
poświęcenia grobowca Hildrica, usytuowanego za murami Vareny.
Uroczystość miała miejsce późną jesienią, tuż po zakończeniu trzydniowego święta 
Dykanii, 
kiedy to Rhodianie zwykli czcić swoich przodków. Ich wiara i społeczeństwo były 
cywilizowane: 
zapalano świece, odmawiano modlitwy, nie przelewano krwi.
Jednak znaczna liczba ludzi stłoczonych w rozbudowanym i imponująco ozdobionym 
sanktuarium czuła się na tyle źle po swawolach Dykanii, by niemal żałować, że 
sami jeszcze 
żyją. Spośród wielu rhodiańskich świąt rozsianych po kalendarzu Antowie przejęli 
pijackie 
wyuzdanie Dykanii z całkowicie przewidywalnym entuzjazmem.
W nikłym świetle pozbawionego słońca świtu zebrał się odziany w futra dwór 
Vareny 
i przybyła z daleka szlachta antyjska, mieszając się ze znanymi Rhodianami i 
pewną liczbą 
pomniejszych i znaczniejszych duchownych. Niewielka liczba miejsc została 
przeznaczona dla 
zwykłych mieszkańców Vareny i okolic; ludzie ci gromadzili się już od 
poprzedniego wieczoru. 
Oczywiście większości z nich nie wpuszczono do środka; stali teraz na chłodzie, 
rozmawiając 
i kupując gorące jedzenie, grzane wino i rozmaite błyskotki na straganach szybko 
porozstawianych na trawie wokół sanktuarium.
Wciąż nagi kurhan ziemi usypanej nad zmarłymi podczas ostatniej zarazy stanowił 
przygniatający, niepodważalny element północnej części dziedzińca. Od czasu do 
czasu 
podchodziło tam po kilkoro mężczyzn i kobiet, by postać chwilę w milczeniu na 
silnym wietrze.
Cały czas krążyła pogłoska, że może sam wysoki patriarcha odbędzie podróż z 
Rhodias na 
północ, by uczcić pamięć króla Hildrica, ale tak się nie stało. Z rozmów 
toczonych zarówno 
w środku, jak i na zewnątrz sanktuarium jasno wynikało, co było tego powodem.
Mozaicyści – słynna para urodzona w Varenie -»– posłuszni woli młodej królowej 
umieścili 
na kopule Heladika.
Athan, wysoki patriarcha, który podpisał – jak ogólnie sądzono, pod naciskiem ze 
wschodu – 
Wspólne Oświadczenie zakazujące przedstawiania śmiertelnego syna Dżada, raczej 
nie mógł się 
pojawić w sanktuarium tak zuchwale lekceważącym jego wolę. Z drugiej strony, 
w rzeczywistości Półwyspu Bachiarskiego rządzonego przez Antów nie mógł też 
zignorować 
takiej uroczystości. Antowie przekonali się do wiary w Dżada zarówno ze względu 
na ojca, jak 
i na syna i cokolwiek mogliby na to powiedzieć obaj patriarchowie, nie mieli 
zamiaru wyrzec się 
Heladika. Stanowiło to... pewne utrudnienie.
Wybrano dyplomatyczne rozwiązanie i błotnistą drogę z Rhodias przebyło pół 
tuzina 
starszych duchownych, przybywając przed dwoma dniami, w środku Dykanii.
Siedzieli teraz z ponurymi, nieszczęśliwymi minami z przodu sanktuarium, przed 
ołtarzem 
i słonecznym dyskiem, starając się nie podnosić wzroku na kopułę, gdzie widniał 
wizerunek 
złocistego Dżada oraz równie żywa, zakazana postać jego syna, dzierżącego w 
swoim 
spadającym rydwanie płonącą pochodnię.
Mozaiki już zostały uznane za bardzo piękne przez tych, którzy się znają na 
takich sprawach, 
choć byli i tacy, co wyrażali się niepochlebnie o jakości użytego szkła. Co może 
ważniejsze, te 
nowe wizerunki wyrwały z ust pobożnego ludu Vareny, który czekał najdłużej i 
został 
nagrodzony miejscami z tyłu, pomruk szczerego zdumienia i podziwu. Na ludzi 
zgromadzonych 
poniżej patrzył złocisty bóg i jego nieszczęsne dziecko. Lśniąc w blasku świec, 
które królowa 
kazała zapalić dla swego potężnego ojca, pochodnia Heladika zdawała się błyskać 
i płonąć 
własnym światłem.
Później wiele osób wysnuwało raczej nazbyt oczywiste analogie oraz złożone, 
sprzeczne ze 
sobą nauki z gwałtownych wydarzeń, które rozegrały się w zimnej, wietrznej 
szarości poranka, 
przeniosły się w poświęcony obszar blasku świec i modłów, a skończyły krwią na 
ołtarzu 
i widniejącym za nim słonecznym dysku.
Pardos już wiedział, że jest to najważniejszy dzień jego życia. Częściowo nawet 
uznał, trochę 
przerażając samego siebie ogromem tej myśli, że może on pozostać najważniejszym 
dniem jego 
życia na zawsze.
Razem z Radulphem, Couvrym i innymi siedział – siedział, a nie stał!
– w sektorze przeznaczonym dla rzemieślników: cieśli, kamieniarzy, murarzy, 
kowali, 
malarzy fresków, szklarzy, mozaicystów i wszystkich pozostałych.
Na rozkaz dworu przez kilka ostatnich dni robotnicy wnosili i starannie 
ustawiali w całym 
sanktuarium drewniane ławy. Dziwne uczucie, siedzieć w świętym miejscu. Odziany 
w nową 
brązową tunikę i pas, które Martinian kupił każdemu na tę uroczystość, Pardos ze 
wszystkich sił 
starał się wyglądać spokojnie i godnie, a zarazem widzieć wszystko, co się 
działo w każdej 
mijającej chwili.
Pardos wiedział, że musi wyglądać na zrównoważonego: nie był już terminatorem. 
Martinian 
zeszłego popołudnia podpisał papiery dla niego, Radulpha i Couvry’ego. Teraz 
byli już oficjalnie 
uznanymi rzemieślnikami, mogli służyć każdemu mozaicyście, który zechciałby ich 
nająć, albo 
nawet – choć to byłoby niezbyt rozsądne – starać się o własne zlecenia. Radulph 
wracał do domu, 
do Baiany; zawsze mówił, że tak zrobi. W tym letnim uzdrowisku będzie mnóstwo 
pracy. Był 
Rhodianinem, jego rodzina znała wielu ludzi. Pardos był Antem i nie znał nikogo 
poza Vareną. 
Razem z Couvrym postanowili zostać z Martinianem – i z Crispinem, jeśli kiedyś 
powróci ze 
wspaniałości i okropności wschodu. Pardos nie spodziewał się, że tak bardzo 
będzie tęsknił za 
człowiekiem, który często groził mu okaleczaniem i odejmowaniem członków.
Martinian nauczył ich cierpliwości, dyscypliny, porządku, równowagi między 
wyobraźnią 
i możliwościami. Crispin uczył Pardosa widzieć.
Starał się teraz stosować te lekcje, obserwując kolory strojów krzepkich 
antyjskich 
przywódców i dobrze urodzonych Rhodian, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Siedząca 
obok 
Martiniana jego żona narzuciła na ciemnoszarą szatę szal cudownie głęboko 
czerwonego koloru. 
Wyglądał jak letnie wino. Matka Crispina, zajmująca miejsce z drugiej strony 
Martiniana, 
włożyła długi płaszcz o tak ciemnym odcieniu błękitu, że jej siwe włosy zdawały 
się przy nim 
migotać w blasku świec. Avita Crispina była drobną kobietą; spokojna i 
wyprostowana, 
pachniała lawendą. Kiedy wchodzili razem do sanktuarium, przywitała Pardosa, 
Radulpha 
i Couvry’ego gratulacjami, zwracając się do nich po imieniu: żaden z nich nie 
miał pojęcia, że 
ona choćby wie o ich istnieniu.
Po lewej stronie ołtarza, obok królowej i za nią, blisko miejsca, gdzie duchowni 
odprawią 
obrzędy przypisane do tego dnia oraz ku czci Hildrica, zasiedli najważniejsi 
członkowie dworu. 
Mężczyźni mieli brody, nie uśmiechali się i byli rozsądnie odziani w brązy, 
rudości i ciemną 
zieleń – barwy myśliwych, pomyślał Pardos. Poznał Eudrica, poznaczonego 
wojennymi 
bliznami, lecz mimo wszystko przystojnego blondyna, niegdyś dowódcę północnych 
kohort, 
które walczyły z Inicyjczykami, a teraz kanclerza królestwa Antów. Większości 
pozostałych 
Pardos nie znał. Zauważył, że niektórzy mężczyźni czują się wyraźnie nieswojo 
bez mieczy. 
Wnoszenie broni do kaplicy było oczywiście zakazane; Pardos widział dłonie, 
które sięgały 
niespokojnie do złotych i srebrnych pasów, niczego tam nie znajdując.
Sama królowa siedziała na podwyższeniu w pierwszym rzędzie nowych drewnianych 
ław. 
W białych żałobnych szatach i z białym jedwabnym welonem zakrywającym twarz 
wyglądała 
wspaniale i nieco przerażająco. O jej królewskiej krwi świadczyło jedynie 
podobne tronowi 
krzesło i pojedynczy pasek ciemnej purpury na miękkim kapeluszu, przytrzymującym 
welon. 
Martinian powiedział im, że w czasach chwały Rhodias na pogrzebie mężczyzny – 
albo w trakcie 
obrzędów ku jego czci – żony, matki i córki zawsze nosiły welony. Tak odziana, 
ukryta 
i wywyższona nad wszystkich królowa wydała się Pardosowi postacią z historii 
albo snutych 
przy nocnych ogniach opowieści o innych fantastycznych światach.
Martinian oczywiście jako jedyny spośród nich rozmawiał z nią w pałacu, kiedy 
razem 
z Crispinem otrzymywali zamówienie, a potem kiedy prosił o fundusze i opowiadał 
o postępach 
prac. Radulph widział ją z bliska jeden raz, gdy konno wracała przez miasto z 
królewskiego 
polowania za murami. Pardos nigdy jej nie widział. Radulph powiedział, że jest 
piękna.
Pardos pomyślał, że choć to bardzo dziwne, teraz prawie można było powiedzieć to 
samo, 
mimo że się nie widziało jej twarzy. Przyszło mu do głowy, że biały strój wśród 
tych wszystkich 
głębszych, jesiennych kolorów jest bardzo skutecznym sposobem przyciągnięcia 
wzroku. 
Zastanowił się, jak by to można wykorzystać, i zaraz pomyślał o Crispinie.
Rozległ się jakiś szelest i Pardos szybko odwrócił się do przodu. Zza 
słonecznego dysku 
wystąpili trzej duchowni, którzy mieli poprowadzić obrzędy – słynny Sybard z 
Vareny ze strony 
dworu oraz dwóch innych z sanktuarium: w żółci, błękicie i żółci – i stanęli, 
czekając, aż szmer 
tłumu stopniowo się uciszy. W pełgającym blasku świec i lamp oliwnych, pod 
bogiem i jego 
synem przedstawionymi na kopule, unieśli ręce, wyciągając dłonie w geście 
boskiego 
błogosławieństwa.
To, co nastąpiło, nie było święte.
Później Pardos zrozumiał, że gesty duchownych zostały wybrane jako sygnał. 
Trzeba było 
jakoś skoordynować działania, a wszyscy wiedzieli, jak się rozpocznie 
uroczystość.
Barczystym mężczyzną z brązową brodą, który wstał, kiedy duchowni mieli 
rozpocząć 
obrzędy, był Agila, główny koniuszy, chociaż Pardos dowiedział się o tym dopiero 
później. 
Krzepki Ant, siedzący dotąd obok królowej, postąpił dwa kroki w kierunku ołtarza 
i na oczach 
wszystkich zebranych odrzucił swój podbity futrem płaszcz.
Mocno się spocił, poczerwieniał i wyciągnął miecz.
Duchowni zająknęli się i zamilkli, a ich dłonie, jakby zapomniane, pozostały 
uniesione 
w powietrzu. Pardos, któremu serce zaczynało już mocno bić, zauważył, że z tyłu 
sektora 
królewskiego wstało jeszcze czterech mężczyzn i przesuwa się do przejść między 
ławami. Także 
odrzucili płaszcze, odsłonili miecze i ich dobyli. To była herezja, 
zbezczeszczenie. To było nawet 
coś gorszego.
– Co czynicie? – krzyknął ostro dworski duchowny głosem piskliwym z oburzenia. 
Królowa 
Gisel nie poruszyła się. Rosły, brodaty mężczyzna stał niemal przed nią, ale 
twarzą zwrócony do 
zgromadzonych w sanktuarium.
Pardos usłyszał ciche słowa Martiniana:
– Niech Dżad ma nas w swojej opiece. Jej straż jest na zewnątrz. Oczywiście.
Oczywiście. Pardos znał plotki, obawy i zagrożenia – wszyscy je znali. Wiedział, 
że młoda 
królowa nigdy nie spożywa jedzenia ani nie pije napojów, których nie 
przygotowali, a potem nie 
spróbowali jej ludzie, że nigdzie, nawet w pałacu, nie rusza się bez uzbrojonej 
straży. Ale nie 
tutaj, nie w sanktuarium: okryta żałobą w dniu hołdu składanego jej ojcu, aa 
oczach swego ludu 
wszystkich stanów, świętych duchownych i spoglądającego na wszystko boga, w 
poświęconym 
miejscu, gdzie noszenie broni było zakazane, gdzie mogła zakładać, że będzie 
bezpieczna.
A jednak nie mogła.
– Co powie Bachiara na zdradę? – wychrypiał muskularny, spocony mężczyzna 
stojący przed 
królową, nie zwracając uwagi na duchownego.
– Co robią Antowie z władcami, którzy ich zdradzają?
Słowa rozbrzmiały ostro w świętej przestrzeni, wzniosły się ku kopule.
– Co ty mówisz? Jak śmiesz wchodzić uzbrojony do sanktuarium? – odezwał się ten 
sam 
duchowny. Pardos pomyślał, że to odważny człowiek. Podobno Sybard przeciwstawił 
się na 
piśmie cesarzowi Sarancjum w sprawach wiary. Pardos pomyślał, że na pewno nie 
będzie się tu 
bał. Jemu samemu drżały ręce.
Brodaty Ant sięgnął za pazuchę i wyciągnął związany plik pergaminów.
– Mam dokumenty! – zawołał. – Dokumenty, które świadczą, że ta fałszywa królowa, 
fałszywa córka, fałszywa dziwka przygotowuje się do poddania nas wszystkich 
Inicyjczykom!
– To jest niewątpliwie kłamstwo – rzekł Sybard ze zdumiewającym spokojem, 
podczas gdy 
przez sanktuarium przebiegi pomruk zaskoczenia.
– A nawet gdyby tak nie było, to nie jest tu ani miejsce, ani czas, by się tym 
zajmować.
– Zamilcz, ty wykastrowany piesku dziwki! O tym, kiedy i gdzie kłamliwa suka 
spotka swój 
los, decydują antyjscy wojownicy!
Pardos przełknął ślinę. Był oszołomiony. Te słowa były ordynarne, nie do 
pomyślenia. 
Mówił tak o królowej.
Wtedy, niemal w tej samej chwili, wydarzyły się szybko dwie rzeczy. Brodacz 
dobył miecza, 
a zza królowej wstał jeszcze potężniejszy mężczyzna z ogoloną głową i stanął 
przed swą panią. 
Jego twarz nie wyrażała niczego.
– Odsuń się, niemowo, albo zginiesz – rzekł mężczyzna z mieczem. Ludzie w całym 
sanktuarium wstali i zaczęli przepychać się do drzwi. Słychać było szuranie ław, 
szmer głosów.
Nazwany niemową nie poruszył się, osłaniając królową jedynie swoim ciałem. Nie 
miał 
broni.
– Odłóż miecz! – znów zawołał duchowny od ołtarza. – To szaleństwo w świętym 
miejscu!
– Zabij ją, no już! – Pardos usłyszał bezbarwny, cichy, lecz zupełnie wyraźny 
głos 
dobiegający spośród Antów zgromadzonych wokół Gisel.
Ktoś wtedy krzyknął. Płomyki świec chwiały się w zawirowaniach powietrza 
wywoływanych przez wychodzących ludzi. Wysoko umieszczone mozaiki zdawały się 
poruszać 
i zmieniać w falującym świetle.
Królowa Antów podniosła się.
Stojąc prosto jak świeca, uniosła ręce i zsunęła welon, po czym zdjęła miękki 
kapelusz 
ozdobiony królewskim emblematem i odłożyła go delikatnie na podwyższone krzesło, 
by 
wszyscy mogli zobaczyć jej twarz.
To nie była królowa.
Królowa była młoda, złotowłosa. Wszyscy to wiedzieli. Ta kobieta była starsza, a 
jej 
ciemnobrązowe włosy przetykała siwizna. Kiedy jednak odezwała się ponad 
ramieniem niemowy 
do stojącego przed nią mężczyzny, w jej oczach płonęła zimna, królewska 
wściekłość:
– Ujawniła się, Agilo, twoja zdrada. Poddaj się osądowi.
Pardos patrzył, jak pocący się mężczyzna imieniem Agila traci resztki panowania 
nad sobą. 
Widział jego otwarte usta, wytrzeszczone, pełne zdumienia oczy, a potem usłyszał 
obrzydliwy, 
ordynarny wrzask wściekłości.
Nieuzbrojony niemowa umarł pierwszy, jako że znajdował się najbliżej. Agila 
zamachnął się 
mieczem na odlew i ciął mężczyznę ukośnie przez pierś, wbijając mu klingę 
głęboko w szyję. 
Wyrwał miecz z rany, a niemowa padł bezgłośnie na posadzkę. Pardos zobaczył, jak 
w świętym 
miejscu rozbryzguje się krew, znacząc czerwienią duchownych, ołtarz, święty 
dysk. Agila 
przestąpił przez powalone ciało i wbił miecz prosto w serce kobiety, która 
podszyła się pod 
królową i udaremniła jego plan.
Kobieta umarła z krzykiem bólu, obracając się i padając w tył na ławę obok swego 
krzesła. 
Jedną ręką ściskała klingę wbitą w pierś, jakby przyciągała ją do siebie. Agila 
wyrwał ją 
gwałtownie, rozcinając dłoń kobiety.
Wtedy zewsząd rozlegały się już krzyki. Ruch ku drzwiom zmienił się w szaleńczy 
napór. 
Pardos zobaczył, jak jeden z jego znajomych terminatorów potyka się, pada i 
znika. Zobaczył też, 
że Martinian mocno chwycił pod łokcie swoją żonę i matkę Crispina i w tłoku 
steruje nimi ku 
wyjściu. Tuż za nimi byli Radulph i Couvry; Couvry przesunął się do przodu i 
wziął Avitę 
Crispinę pod drugą rękę, osłaniając ją przed ściskiem.
Pardos stał bez ruchu na swoim miejscu.
Potem nigdy nie potrafił powiedzieć dlaczego; mówił tylko, że patrzył, że ktoś 
musiał 
patrzeć.
I obserwując wszystko w ten sposób – znajdował się w gruncie rzeczy bardzo 
blisko, 
stanowiąc nieruchomy punkt w rozpętanym chaosie – zobaczył, jak kanclerz Eudric 
Złotowłosy 
postąpił do przodu ze swojego miejsca obok zabitej kobiety i powiedział 
dźwięcznym głosem:
– Odłóż miecz, Agilo, albo zostanie ci on odebrany. Twój czyn jest bezbożny. 
Dopuściłeś się 
zdrady i nie będzie ci dane ani uciec, ani żyć.
Pardos pomyślał, że kanclerz zachowuje się zdumiewająco spokojnie. Agila obrócił 
się ku 
niemu. Zrobiło się miejsce, ludzie uciekali z sanktuarium.
– Pieprz się własnym sztyletem, Eudricu! Ty chędożona przez konia padlino! 
Zrobiliśmy to 
razem i teraz się tego nie wyprzesz. Tylko rzut kością zadecydował, który z nas 
będzie tu stał. 
Oddać miecz? Głupcze! Mam wezwać moich żołnierzy, by się z tobą rozprawili?
– Wezwij, kłamco – odparł Eudric. Głos miał oficjalny, niemal uroczysty. 
Dzieliło ich 
niecałe pięć kroków. – Nikt na twoje wołanie nie odpowie. Moi ludzie już się 
nimi zajęli – 
w lesie, gdzie ich sekretnie rozstawiłeś.
– Co? Ty zdradziecki draniu!
– Zważywszy na okoliczności, brzmi to w twoich ustach zabawnie – rzekł Eudric. 
Cofnął się 
szybko o krok i krzyknął nagląco: – Vincelasie!
– ponieważ Agila przeciął mieczem powietrze między nimi z szaleństwem w oczach.
Niezbyt wysoko nad nimi biegła galeryjka: miejsce, gdzie mogli grać niewidziani 
z dołu 
muzycy albo medytować czy przechadzać się duchowni w chłodne jesienne bądź też 
zimowe dni. 
Strzała, od której zginął Agila, główny koniuszy Antów, nadleciała stamtąd. Padł 
jak zwalone 
drzewo, a jego miecz zatrzymał się z brzękiem u stóp Eudrica.
Pardos spojrzał w górę. Na galeryjce znajdowało się kilku łuczników. Czterej 
mężczyźni 
z obnażonymi mieczami – ludzie Agili – powoli je opuścili, a potem rzucili na 
posadzkę.
Zginęli właśnie tak, poddając się, do wtóru świstu kolejnych sześciu strzał.
Pardos spostrzegł, że teraz stoi zupełnie sam w sektorze zarezerwowanym dla 
rzemieślników. 
Czuł się całkowicie odsłonięty. Nie wyszedł, ale usiadł. Miał mokre dłonie i 
drżały mu kolana.
– Przepraszam – rzekł gładko Eudric, przenosząc wzrok z trupów na trzech 
duchownych, 
wciąż stojących przed ołtarzem. Pardos pomyślał, że ich twarze mają kolor 
maślanki. Eudric 
poprawił kołnierz tuniki, a potem ciężki złoty naszyjnik. – Teraz powinno nam 
się udać szybko 
przywrócić porządek, uspokoić ludzi, sprowadzić ich tu z powrotem. To godna 
pożałowania 
sprawa polityczna, która zupełnie was nie dotyczy. Oczywiście poprowadzicie 
dalej uroczystość.
– Co? Nie! – odparł dworski duchowny, Sybard, i zacisnął szczęki.
– Już sama propozycja to bezbożna hańba. Gdzie jest królowa? Co się z nią stało?
– Mogę cię zapewnić, że odpowiedź na to pytanie chciałbym znać o wiele bardziej 
niż ty – 
powiedział Eudric Złotowłosy. Pardosowi, który wszystkiemu się pilnie 
przyglądał, wciąż 
rozbrzmiewały w głowie słowa Agili: „Zrobiliśmy to razem”.
– Można się domyślać – dodał gładko Eudric, do nikogo w szczególności i do 
wszystkich, 
którzy pozostali w sanktuarium – że musiała coś usłyszeć o podłej intrydze Agili 
i wolała się 
raczej ratować, niż brać udział w świętych obrzędach ku czci swego ojca. Trudno 
winić kobietę 
za coś takiego. Naturalnie rodzi to... pewne pytania.
Uśmiechnął się.
Pardos będzie pamiętał ten uśmiech. Eudric podjął po chwili:
– Proponuję przywrócić tu porządek, a następnie zaprowadzić go w pałacu – 
oczywiście 
w imieniu królowej – ustalając jednocześnie dokładne miejsce jej pobytu. Potem 
będziemy 
musieli zdecydować, jak dalej postępować tu, w Varenie, i w całej Bachiarze. 
Tymczasem – 
dodał jasnowłosy kanclerz głosem nagle zimnym, nie dopuszczającym sprzeciwu – ty 
sam jesteś 
w błędzie, mój święty mężu. Posłuchaj: ja nie prosiłem, byście coś zrobili, ja 
wam to kazałem 
zrobić. Poprowadzicie dalej obrzędy poświęcenia sanktuarium oraz ku czci 
Hildrica albo do tych 
trupów dołączą wasze ciała. Uwierz mi, Sybardzie. Nie mam nic przeciwko tobie, 
ale możesz 
albo tu umrzeć, albo żyć i osiągnąć cele, jakie postawiłeś sobie i naszemu 
ludowi. Święte miejsca 
uświęcała krew już wcześniej.
Sybard z Vareny, mężczyzna o długich nogach i długiej szyi, patrzył na niego 
przez chwilę.
– Gdybym zrobił to, co mi każesz – powiedział w końcu – nie miałbym żadnego 
celu, do 
którego osiągnięcia mógłbym dążyć. Muszę odprawić obrzędy nad zabitymi i 
pocieszyć ich 
rodziny. Zabij mnie, jeśli chcesz.
Zszedł z podwyższenia, na którym dotąd stał przed ołtarzem, i wyszedł bocznymi 
drzwiami. 
Pardos zauważył, że oczy Eudrica zwęziły się w szparki, ale kanclerz nic nie 
powiedział. Stał 
teraz obok niego jakiś niższy antyjski szlachcic, bez brody, lecz z długimi 
brązowymi wąsami; 
kiedy Sybard przechodził obok nich, położył on kanclerzowi uspokajająco dłoń na 
ramieniu.
Eudric patrzył wprost przed siebie i głęboko oddychał. Zwięzłe rozkazy wydawał 
teraz ten 
niższy mężczyzna. Strażnicy własnymi płaszczami zaczęli wycierać krew 
zamordowanej kobiety 
i niemowy. Było jej bardzo dużo. Ich ciała wynieśli bocznymi drzwiami, a potem 
to samo zrobili 
z ciałami Agili i jego ludzi.
Inni żołnierze wyszli na dziedziniec, skąd dobiegał gwar przestraszonych 
kręcących się ludzi. 
Mieli im rozkazać, by wrócili do środka, i powiedzieć, że uroczystość będzie 
kontynuowana.
Kiedy Pardos później się nad tym zastanawiał, zdumiał się, że większość ludzi, 
którzy 
wybiegli z sanktuarium, tratując się nawzajem w przerażeniu, teraz jednak 
wróciła. Nie wiedział, 
co to mówiło o ludziach, o świecie, w którym żyli. Wrócił Couvry i Radułph. 
Martiniana i dwóch 
kobiet pod jego opieką nie zauważył. Pardos uświadomił sobie, że się z tego 
cieszy.
Został na swoim miejscu. Wodził oczyma od Eudrica i stojącego obok niego 
mężczyzny do 
dwóch duchownych, którzy zostali przed ołtarzem. Jeden z nich odwrócił się, by 
spojrzeć na 
słoneczny dysk, a potem podszedł do niego i wytarł z niego krew rogiem własnej 
szaty. Wytarł 
też krew z ołtarza. Kiedy wrócił na swoje miejsce, Pardos zobaczył ciemną krew 
rozmazaną na 
jego żółtej szacie, a na twarzy duchownego łzy.
Eudric i jego towarzysz usiedli na swoich poprzednich miejscach. Duchowni 
zerknęli na nich 
nerwowo, po czym jeszcze raz unieśli ręce z dłońmi skierowanymi na zewnątrz i 
przemówili 
doskonale zgranymi głosami:
– Święty Dżadzie, niech zstąpi Światło na wszystkie tu zgromadzone twoje dzieci, 
teraz 
i w przyszłości.
Ludzie w sanktuarium odpowiedzieli, z początku nierówno, a potem już wyraźniej. 
Następnie znów przemówili duchowni i znów padła rytualna odpowiedź.
Kiedy rozpoczęły się obrzędy, Pardos cicho wstał, przecisnął się obok Couvry’ego 
i Radulpha oraz innych, siedzących za nimi ludzi, do wschodniego przejścia, a 
potem przeszedł 
obok wszystkich zgromadzonych pod mozaiką Dżada i Heladika niosącego ogień, 
wyszedł na 
zimno dziedzińca i ruszył ścieżką, przez bramę, byle dalej od sanktuarium.
W chwili, kiedy mężczyzna i kobieta, których kochała od dzieciństwa, umierali 
w sanktuarium jej ojca, królowa Antów, odziana w futro z kapturem, stała na 
rufie statku 
płynącego po wzburzonym morzu z Mylazji na wschód. Patrzyła ku zachodowi i 
północy, ku 
lądowi, ku miejscu, gdzie powinna być Varena, daleko za polami i lasami. W 
oczach nie miała 
łez. Królowa nie była sama, a poddawanie się smutkowi wymagało, w przypadku 
królowej, 
samotności.
Wysoko, nad grotmasztem smukłego, wypolerowanego statku trzepotał na silnym 
wietrze 
wizerunek szkarłatnego lwa i słonecznego dysku na błękitnym polu: bandera 
Cesarstwa 
Sarantyńskiego.
Garstka sarantyńskich pasażerów – kurierzy, oficerowie, urzędnicy podatkowi, 
inżynierowie 
– wysiądą w Megarium, dziękując za bezpieczną podróż przez wiatr i bałwany. Była 
już późna 
pora na żeglugę, nawet jeśli tylko przez zatokę.
Gisel nie miała wysiąść z pozostałymi. Płynęła dalej. Żeglowała do Sarancjum.
Prawie wszyscy inni byli obecni na pokładzie jako parawan, zasłona dymna, mająca 
zmylić 
antyjskich urzędników portowych w Mylazji. Gdyby ten statek nie stał w porcie, 
inni 
pasażerowie pojechaliby cesarską drogą na północ i wschód do Sauradii, a potem z 
powrotem na 
południe do Megarium. Albo gdyby morze zostało uznane za wystarczająco 
bezpieczne dla 
szybkiej podróży na drugą stronę zatoki, mogliby wsiąść na inny, mniej zadbany 
statek niż ten 
królewski żaglowiec z doskonałą załogą.
Stał on na kotwicy w Mylazji, czekając tylko na jedną pasażerkę, gdyby 
zdecydowała się 
przybyć.
Waleriusz II, święty cesarz Sarancjum, wystosował do królowej Antów w Bachiarze 
nadzwyczaj osobiste zaproszenie, proponując jej odwiedzenie wspaniałego Miasta, 
siedziby 
cesarstwa, chwały świata, gdzie byłaby podejmowana z wszelkimi honorami i może 
zechciałaby 
porozmawiać na tematy istotne w świecie Dżada zarówno dla Bachiary, jak i dla 
Sarancjum. 
Królowa przekazała swą zgodę – dyskretnie – kapitanowi statku, stojącego w 
porcie Mylazji, 
przed sześcioma dniami.
Inaczej groziła jej śmierć.
Umrę tak czy owak, pomyślała Gisel, patrząc ponad spienionymi falami na 
oddalającą się 
linię brzegową jej domu i ocierając łzy wywołane przez wiatr i tylko przez 
wiatr. Serce bolało ją, 
jakby zranione, a w myślach widziała ponury obraz swego ojca o twardych oczach, 
wiedziała 
bowiem, jak zostanie oceniona ta ucieczka. Sprawiało jej to ból, kolejny ból w 
jej życiu.
Słony wiatr zrzucił jej kaptur z głowy, wystawiając twarz na działanie żywiołów 
oraz na 
ludzkie spojrzenia i rozwiewając jej włosy. Nieważne. Ludzie na pokładzie 
wiedzą, kim jest. 
Potrzeba najwyższej ostrożności ustała, gdy statek podniósł kotwicę i wraz z 
odpływem o świcie 
poniósł ją daleko od jej tronu, ludu, życia.
Czy istnieje droga powrotu? Szlak żeglowny między skałami gwałtownej rebelii w 
domu 
i rafami na wschodzie, gdzie prawie na pewno jest przygotowywana zbrojna inwazja 
na Rhodias? 
A jeśli taki szlak istnieje, jeśli da się go znaleźć w świecie boga, to czy ona 
jest dość mądra, by 
tego dokonać? I czy będzie jej dane żyć tak długo?
Usłyszała za sobą kroki na pokładzie. Jej obie kobiety znajdowały się na dole, 
przeżywając 
katusze morskiej choroby. Miała ze sobą sześciu własnych strażników. Tylko 
sześciu na tak 
daleką podróż, i nie było wśród nich Pharosa, milczącego mężczyzny, którego tak 
bardzo 
pragnęła mieć u swego boku – ale on zawsze był u jej boku i gdyby nie został w 
pałacu, podstęp 
by się nie udał.
Nie zbliżał się teraz do niej żaden ze strażników ani kapitan statku, który 
okazywał 
uprzejmość i szacunek we właściwych proporcjach. To był ten drugi człowiek, ten, 
którego 
wezwała do pałacu, by pomógł zorganizować tę ucieczkę, ten, który wyjaśnił, 
dlaczego Pharos 
będzie musiał zostać w Varenie. Pamiętała, że wtedy się rozpłakała.
Odwróciła głowę i spojrzała na niego. Średni wzrost, długie szarosiwe włosy i 
broda, 
wyraziste rysy twarzy i głęboko osadzone niebieskie oczy, jesionowy kostur. Był 
poganinem. 
Musiał nim być, pomyślała, by zajmować się tym, czy się zajmuje.
– Słyszałem, że wiatr nam sprzyja – odezwał się alchemik Zoticus. Miał głęboki 
głos i mówił 
powoli. – Szybko zaniesie nas do Megarium, pani moja.
– I tam mnie opuścisz?
Bez ogródek, ale niewielki miała wybór. Ma potrzeby, rozpaczliwe potrzeby; nie 
może teraz 
toczyć podróżniczej rozmowy. Z wszystkiego, z każdego, kto mógłby stać się 
narzędziem, trzeba 
takie narzędzie zrobić, jeśli tylko jej się to uda.
Alchemik podszedł do relingu, zatrzymując się nieśmiało w pewnej odległości od 
królowej. 
Zadrżał i owinął się płaszczem, a potem skinął głową.
– Przykro mi, pani moja. Od razu powiedziałem, że mam coś do zrobienia w 
Sauradii. Jestem 
wdzięczny za tę podróż. Chyba że wzmoże się wiatr i wtedy moją wdzięczność 
przytłumi 
żołądek.
Uśmiechnął się do niej.
Nie odpowiedziała mu tym samym. Mogła kazać swoim żołnierzom go związać i nie 
pozwolić mu odejść w Megarium; wątpiła, by żeglarze cesarza się wtrącali. Jaki 
jednak byłby 
sens takiego postępowania? Mogła związać tego człowieka linami, ale nie mogła 
nimi 
przywiązać do siebie jego serca i umysłu, a tego od niego potrzebowała. 
Potrzebowała tego od 
kogoś.
– Nie tak wdzięczny, by zostać przy swojej królowej, która cię potrzebuje?
Nie kryła wyrzutu. Kiedyś się dowiedziała, że w młodości nie stronił od kobiet. 
Zastanawiała 
się, czy potrafi coś wymyślić, by go zatrzymać. Czy taką pokusą byłoby jej 
dziewictwo? 
Pomyślała z goryczą, że być może sypiał z dziewicami, ale na pewno nie z 
królową. Widok 
szarej linii brzegowej stapiającej się już z szarym morzem sprawiał jej ból. W 
domu, 
w sanktuarium, w blasku świec i lamp już się pewnie zaczynają obrzędy ku czci 
jej ojca.
Alchemik nie odwrócił wzroku, choć jej spojrzenie było lodowate. Czy to pierwsza 
część 
ceny, jaką płaci i będzie jeszcze płacić, zapytała samą siebie Gisel... Królowa 
unoszona na statku 
innego władcy, która opuściła tron, by zagarnęli go inni, a ze sobą ma tylko 
garstkę żołnierzy, nie 
potrafi już wymusić odpowiedniego szacunku czy posługi?
A może to wina tego mężczyzny? Szczerze mówiąc, nie przejawiał braku szacunku, a 
jedynie 
uczciwą bezpośredniość.
– Usłużyłem ci, Wasza Wysokość, na wszelkie dostępne mi sposoby. Jestem starym 
człowiekiem, a Sarancjum leży bardzo daleko. Nie mam żadnych zdolności, które by 
ci tam 
pomogły.
– Masz mądrość, znasz tajemne sztuki i jesteś lojalny... w co wciąż wierzę.
– I słusznie. Podobnie jak ty, pani moja, nie pragnę oglądać Bachiary znów 
pogrążonej 
w wojnie.
Odgarnęła trzepoczący kosmyk włosów. Wiatr siekł ją po twarzy, ale nie zwracała 
na to 
uwagi.
– Rozumiesz, że dlatego tu jestem? Że to nie moja ucieczka? To nie jest... 
ucieczka.
– Rozumiem – odparł Zoticus.
– To nie jest tylko kwestia tego, kto sprawuje rządy w Varenie wśród nas, tu 
chodzi 
o Sarancjum. Nikt w pałacu tego nie rozumie.
– Wiem – odparł Zoticus Zniszczą się nawzajem i będą bezbronni wobec Wschodu. – 
Zawahał się. – Mogę spytać, co masz nadzieję osiągnąć w Sarancjum? Mówiłaś o 
powrocie do 
domu... jak chcesz to zrobić bez armii?
Trudne pytanie. Nie znała na nie odpowiedzi.
– Są armie... i armie – odpowiedziała. – Są różne poziomy zależności. Wiesz, 
czym jest teraz 
Rhodias. Wiesz, co... z nim zrobiliśmy po podboju. Mogłabym tak zadziałać, by 
Varena i reszta 
półwyspu nie została zrujnowana w ten sam sposób. – Zawahała się. – Mogłabym 
nawet 
powstrzymać ich przed przybyciem. Jakoś bym tego dokonała.
Nie uśmiechnął się ani nie zbył tego milczeniem. Powiedział tylko:
– Jakoś. Ale wtedy ty też byś nie wróciła, prawda?
Nad tym też się zastanawiała.
– Być może. Chyba zapłaciłabym tę cenę. Gdybym znała wszystkie ścieżki do 
przyszłości, 
nie prosiłabym cię o radę, alchemiku. Zostań przy mnie. Wiesz, co staram się 
uratować.
Skłonił się, lecz nie odpowiedział na prośbę.
– Teraz wiem, pani moja. Byłem i wciąż pozostaję zaszczycony, że mnie wezwałaś.
To było przed dziesięciu dniami. Kazała go do siebie przyprowadzić pod prostym 
pretekstem: chciała, by jeszcze raz użył swych zaklęć z półświata ku pocieszeniu 
dusz osób 
zmarłych na zarazę, pochowanych w kurhanie – oraz ducha jej ojca. Zbliżała się 
przecież 
uroczystość ku jego czci. Alchemik po raz pierwszy przybył do pałacu przed ponad 
rokiem, 
kiedy został usypany kurhan.
Królowa pamiętała go z tamtego okresu: był to mężczyzna niemłody, powściągliwy 
i uważny, a jego zachowanie działało kojąco. Żadnych przechwałek, żadnego 
obiecywania 
cudów. Jego pogaństwo nie miało dla niej znaczenia. Antowie sami nie tak dawno 
byli poganami 
wśród ciemnych lasów Sauradii i skropionych krwią pól.
Powiadano, że Zoticus rozmawia z duchami zmarłych. To dlatego dwa lata temu 
wezwała go 
do siebie. Był to czas powszechnego strachu i bólu; zaraza, wkrótce po niej 
brutalny najazd 
Inicyjczykow, krótka, krwawa wojna domowa po śmierci ojca królowej. Rozpaczliwie 
potrzebowano uzdrowienia i pociechy, bez względu na to, gdzie dawało się je 
znaleźć.
W swoich pierwszych dniach na tronie Gisel zwracała się o wszelką pomoc, by 
uspokoić 
żywych i martwych. Poleciła temu człowiekowi, by dodał swój głos do tych, które 
miały uciszyć 
duchy w kurhanie za sanktuarium. Kiedyś o zachodzie słońca przyłączył się na 
dziedzińcu do 
chiromantów, zbrojnych w wysokie, pokryte inskrypcjami kapelusze i kurczęce 
wnętrzności; 
duchowni odmówili już swe modlitwy i pobożnie weszli do sanktuarium. Gisel nie 
wiedziała, co 
tam robił czy mówił, ale doniesiono jej, że opuścił dziedziniec ostatni, już po 
wschodzie 
księżyców.
Pomyślała o nim ponownie przed dziesięcioma dniami, kiedy Pharos przyniósł jej 
wiadomości przerażające, lecz, w gruncie rzeczy, nie była nimi zaskoczona. 
Alchemik przyszedł, 
został wpuszczony, ukłonił się oficjalnie i wsparł się na swoim kosturze. Gdyby 
nie Pharos, 
byliby sami.
Włożyła koronę, co rzadko robiła w nieoficjalnych sytuacjach. Wydawało jej się, 
że to 
ważne. Była królową. Wciąż była królową. Pamiętała swoje pierwsze słowa; stojąc 
teraz na 
pokładzie statku, przypuszczała, że on też.
– Mają mnie w sanktuarium zabić – powiedziała wtedy – nazajutrz po Dykanii, gdy 
będziemy oddawać cześć mojemu ojcu. To już postanowione, przez Eudrica, Agile i 
tego węża 
Kerdasa. Jednak zmówili się wszyscy razem. Nigdy nie sądziłam, że do tego 
dojdzie. 
Dowiedziałam się, że kiedy już zniknę, mają rządzić jako triumwirat. Powiedzą, 
że układałam się 
z Inicyjczykami.
– Kiepskie kłamstwo – odparł wtedy Zoticus. Był bardzo spokojny, a jego błękitne 
oczy 
promieniowały znad siwej brody łagodnością i czujnością. Gisel wiedziała, że 
groźba zamachu 
na jej życie nie może nikogo w Varenie zaskoczyć.
– Takie ma być. To tylko pretekst. Rozumiesz, co stanie się potem?
– Mam zgadywać? Powiedziałbym, że Eudric pozbędzie się pozostałych w ciągu 
jednego 
roku.
Wzruszyła ramionami.
– Być może. Nie lekceważ Kerdasa, ale to nie ma znaczenia.
– Ach – wyrzekł wtedy cicho. Bystry mężczyzna. – Waleriusz?
– Oczywiście, że Waleriusz i Sarancjum. Skoro nasz lud jest podzielony i wyrzyna 
się 
w wojnie domowej, to co go może powstrzymać?
– W końcu mogłoby tego dokonać kilka rzeczy – rzekł z powagą. – Ale nie od razu, 
nie. 
Strateg, jakkolwiek się on nazywa, pojawiłby się tu jeszcze, nim nastanie lato.
– Leontes. Tak. Nim nastanie lato. Muszę żyć, muszę temu zapobiec. Nie chcę, by 
Bachiara 
padła, nie chcę, by znów skąpała się we krwi.
– Tego ostatniego nie mógłby chcieć żaden mężczyzna ani kobieta, Wasza Wysokość.
– A zatem pomożesz mi – stwierdziła. Była niebezpiecznie szczera, już uznała, że 
nie ma 
wyboru. – Nie ufam nikomu na tym dworze. Nie mogę aresztować wszystkich trzech 
spiskowców, bo nigdzie się nie ruszają bez małej armii. Jeśli wyznaczę któregoś 
z nich na 
mojego narzeczonego, następnego dnia pozostali podniosą otwarty bunt.
– A w chwili, gdy to ogłosisz, staniesz się nikim. Ludzie będą się zabijać na 
ulicach 
wszystkich miast i na polach za wszystkimi murami.
Spojrzała wówczas na niego z rozpaczą w sercu i pełna obaw, starając się nie 
mieć nadziei na 
zbyt wiele.
– A zatem rozumiesz?
– Oczywiście – odparł i uśmiechnął się do niej. – Powinnaś być mężczyzną, pani 
moja, 
królem, którego potrzebujemy... chociaż w ten sposób wszystkich nas byś zubożyła 
w inny 
sposób.
To było pochlebstwo. Mężczyzna z kobietą. Nie miała na to czasu.
– Jak mogę się stąd wydostać? – spytała bez ogródek. – Muszę to zrobić i 
przeżyć, by tu 
wrócić. Pomóż mi.
Znów się skłonił.
– Jestem zaszczycony – powiedział, musiał powiedzieć. – Dokąd, pani moja?
– Do Sarancjum – rzekła wtedy po prostu. – Jest statek.
Spostrzegła, że jednak go zaskoczyła. Poczuła wtedy drobną iskrę satysfakcji 
rozjaśniającą 
niepokój, który dniami i nocami nosiła głęboko w sobie i który unosił się nad 
nią jak cień lub 
duch z półświata.
Zapytała, czy mógłby dla niej zabić. Pytała już o to wcześniej, kiedy sypano 
kurhan. Wtedy 
było to nieistotne pytanie, szukanie informacji. Tym razem było inaczej, ale 
Zoticus udzielił 
prawie takiej samej odpowiedzi.
– Klingą oczywiście, choć niewielkie mam w tym umiejętności. Truciznami, ale nie 
sprawniej niż wiele innych osób, które mogłabyś wezwać. Alchemia przemienia 
rzeczy, pani 
moja, nie rości sobie prawa do władzy, której opanowaniem chwalą się szarlatani 
i fałszywi 
chiromanci.
– Śmierć jest przemianą życia, czyż nie? – zapytała wtedy.
Pamiętała jego uśmiech, błękitne oczy, ich niespodziewaną czułość. Pomyślała, że 
kiedyś 
musiał być przystojnym mężczyzną, że właściwie wciąż nim jest. Przyszło jej na 
myśl, że 
alchemik ma własne troski, że dźwiga jakiś własny ciężar. Widziała to, ale nie 
mogła się do tego 
w żaden sposób przyznać. Kto w świecie Dżada żyje bez trosk?
– Można to widzieć w taki lub zupełnie inny sposób, pani moja. Można to widzieć 
jako tę 
samą podróż w innym płaszczu. Jeśli masz bezpiecznie dotrzeć do Mylazji – 
mruknął, zmieniając 
ton – potrzebujesz przynajmniej jednego dnia i jednej nocy za tymi murami, zanim 
wyda się, że 
zniknęłaś. Trzeba, by ktoś, komu ufasz, udawał królową w dniu uroczystości.
Był sprytny. Bardzo jej na tym zależało. Mówił dalej, a ona słuchała. Będzie 
mogła opuścić 
miasto w przebraniu w drugą noc Dykanii, kiedy z okazji święta bramy będą 
otwarte. 
W sanktuarium królowa będzie mogła wystąpić w białym rhodiańskim stroju żałobnym 
z welonem, co pozwoli zastąpić jakimś innym. W przeddzień poświęcenia świątyni 
mogłaby 
ogłosić zamiar zaszycia się w swoich prywatnych komnatach, by modlić się za 
duszę ojca. Jej 
strażnicy – wybrana ich garstka – mogliby czekać za murami i spotkać się z nią 
na drodze. 
Zoticus powiedział, że razem z nimi mogłaby czekać jedna czy dwie z jej kobiet. 
Właściwie 
będzie potrzebowała dam dworu, prawda? Dwaj inni strażnicy w świątecznym 
przebraniu 
mogliby razem z nią wydostać się za mury w nocnym chaosie Dykanii i przyłączyć 
do 
pozostałych. Powiedział, że gdyby to królowej odpowiadało, mogliby się nawet 
spotkać w jego 
wiejskim domu. Potem będą musieli pędzić jak wiatr do Mylazji. Dałoby się to 
zrobić w ciągu 
nocy, dnia i wieczoru. Pół tuzina strażników zapewni jej bezpieczeństwo na 
drodze. Zapytał, czy 
potrafi tak jeździć konno?
Potrafi. Jest Antyjką. Siedziała w siodle od dziecka. To nie tak dawno temu.
Kazała mu powtórzyć ten plan, dodając szczegóły, krok po kroku. Niektóre rzeczy 
zmieniła, 
inne dodała. Musiała; Zoticus nie mógł znać pałacowych zwyczajów na tyle dobrze. 
Jako dalsze 
uzasadnienie usunięcia się z widoku publicznego dodała kobiecą dolegliwość. 
Wśród Antów od 
dawna panowały przesądy związane z kobiecą krwią. Nikt nie będzie jej 
przeszkadzał.
Kazała, by Pharos nalał alchemikowi wina, i pozwoliła mu usiąść, a sama w końcu 
zaczęła 
się zastanawiać, kto mógłby ją zastąpić. Straszliwe pytanie. Kto mógłby to 
zrobić? Kto 
zechciałby się tego podjąć? Ani ona, ani siwobrody mężczyzna sączący wino tego 
nie 
powiedział, ale każde z nich wiedziało, że taka kobieta prawie na pewno zginie.
W końcu było właściwie tylko jedno imię. Gisel sądziła, że może się rozpłakać, 
myśląc 
o Anissie, która ją wykarmiła, ale nie zrobiła tego. Wtedy Zoticus mruknął, 
spojrzawszy na 
Pharosa:
– On też będzie musiał zostać, by strzec kobiety przebranej za ciebie. Nawet ja 
wiem, że on 
cię nigdy nie opuszcza.
To Pharos przyniósł jej wiadomość o potrójnej intrydze. Spojrzał teraz na Zotica 
spod drzwi, 
potrząsnął głową i stanął przy Gisel. Schronienie zawsze obecne u jej boku. 
Tarcza. Przez całe jej 
życie. Podniosła na niego wzrok, odwróciła się do alchemika, otworzyła usta, by 
zaprotestować, 
a potem zamknęła je bez słowa, jakby zamykała w nich ból.
Starzec mówił prawdę. Mówił bolesną prawdę. Pharos nigdy nie opuszczał królowej; 
kiedy 
przebywała w swojej komnacie, czuwał na jej progu. Żeby mogła uciec, musiał być 
widziany 
w pałacu, a potem w sanktuarium, kiedy będzie uciekała. I Gisel uniosła rękę, i 
położyła ją na 
umięśnionym przedramieniu niemego, gładko wygolonego olbrzyma, który dla niej 
zabijał 
i który dla niej miał zginąć, a w razie potrzeby zatraciłby dla niej duszę. 
Wtedy pojawiły się łzy, 
ale królowa odwróciła głowę i je otarła. Luksus, na który nie mogła sobie 
pozwolić.
Wyglądało na to, że nie urodziła się, by cieszyć się pokojem, życiem czy pewną 
władzą – 
albo choćby zatrzymywać przy sobie tych nielicznych, którzy ją kochają.
Królowa Antów była prawie sama, kiedy w drugą noc Dykanii wyszła w przebraniu z 
pałacu 
i ruszyła przez swoje miasto, mijając ogniska rozpalone na placach i poruszające 
się pochodnie; 
wyszła za otwarte bramy w rozbawionym, pijanym tłumie, a w dwa dni później, 
kiedy wstawał 
szary dzień grożący deszczem, opuściła jedyny kraj, jaki znała, udając się na 
późnojesienne 
morze i na wschód, w świat.
Alchemik, który przybył na jej wezwanie i obmyślił jej ucieczkę, czekał w 
Mylazji. Zanim 
przed dziesięcioma dniami wyszedł z jej komnaty, poprosił o przewiezienie na 
cesarskim statku 
do Sauradii. Wyjaśnił, że ma tam coś do załatwienia. Od dawna nie zakończone 
sprawy.
Wątpił, czy kiedykolwiek będzie wiedziała, jak głęboko go wzruszyła.
Królowa-dziecko, samotna i nad wiek poważna, nie ufająca cieniom, słowom, samemu 
wiatrowi. I jakiż mężczyzna mógłby ją za to winić? Osaczona i zagrożona ze 
wszystkich stron; 
w jej mieście otwarcie stawiano pieniądze na to, o jakiej porze roku zginie. 
Mimo to była na tyle 
mądra – wydawało się, że jako jedyna w pałacu – by zrozumieć, że antyjskie 
waśnie plemienne 
muszą się teraz zmienić w większym świecie, bo inaczej Antowie staną się tylko 
plemieniem 
wypędzonym z półwyspu, który zagarnęli, plemieniem roznoszącym się na strzępy, 
walczącym 
o żerowiska wśród innych barbarzyńskich federacji. Zoticus stał teraz na slipie 
w porcie 
Megarium, otulony płaszczem w zimnym, siekącym ukośnie deszczu, i patrzył, jak 
sarantyński 
statek oddala się od brzegu, unosząc królową Antów do świata, który – pewne 
prawdy są trudne 
– prawie z pewnością okaże się zbyt niebezpieczny i obłudny nawet dla jej 
gwałtownego 
charakteru.
Pomyślał, że do niego dotrze; przyjrzał się temu statkowi i jego kapitanowi. W 
dawnych 
czasach podróżował, znał drogi i morze. Statek handlowy, szeroki, niezdarny i 
pękaty byłby o tej 
porze roku narażony na ogromne ryzyko. Statek handlowy by nie wypłynął. To był 
jednak 
żaglowiec przysłany specjalnie po królową.
Ocenił, że Gisel dotrze do Sarancjum – zobaczy Miasto, co jemu nigdy nie było 
dane – ale 
nie przewidywał, by miało to jej dać wiele radości. Co prawda, w domu czekała ją 
tylko śmierć, 
jej pewność, a ona była dość młoda – wystarczająco młoda – by trzymać się życia 
i wszelkiej 
nadziei, jaką mogło ono dać w obliczu czyhającego mroku lub światła jej boga, 
które mogły po 
owym życiu nastąpić.
Jego bogowie byli inni. On miał o wiele więcej lat. Sądził, że długiego mroku 
nie zawsze 
należy się bać. Życie nie jest najwyższym dobrem. Istnieje równowaga, harmonia, 
której należy 
szukać. Wszystko ma swoją przyczynę. Ta sama podróż w innym płaszczu, pomyślał. 
Teraz jest 
jesień, pod wieloma względami.
Gdy Bachiara znikała w szarości za rufą, Zoticus w pewnej chwili czuł i widział, 
jak królowa 
rozważa, czy ma spróbować go uwieść. Serce mu się wtedy ścisnęło. Dla Gisel w 
tej chwili, dla 
młodej królowej obcego mu ludu mógłby nawet przezwyciężyć wszystkie swoje 
wewnętrzne 
opory, prawdy, których obawiał się w duszy, i pożeglowałby do Sarancjum.
Istniały jednak moce potężniejsze od królów tego świata i Zoticus podróżował do 
znanego 
sobie miejsca, by spotkać jedną z nich. Uporządkował swoje sprawy. Odpowiednie 
papiery 
zostały złożone u Martiniana i notariusza. Kiedy już podjął tę decyzję, serce 
czasami mu drżało – 
przeczyłby temu tylko zarozumiały głupiec – ale nie miał ani cienia wątpliwości, 
co musi zrobić.
Wcześniej tej jesieni usłyszał wewnętrzny krzyk, znany głos dobiegły z odległego 
wschodu, 
z niewyobrażalnej odległości. A potem, w jakiś czas później, przyszedł list od 
przyjaciela 
Martiniana, tego rzemieślnika, któremu dał ptaka. Linon. I czytając starannie 
dobrane słowa, 
odkrywając znaczenie niejasnych, zawoalowanych sformułowań, zrozumiał ten krzyk. 
Linon. Ta 
pierwsza, ta nieduża. To jednak było pożegnanie, a nawet coś więcej.
Tej nocy, kiedy przyszedł Ust, nie zaznał snu. Z łóżka przeniósł się na krzesło 
z wysokim 
oparciem, a potem do drzwi. Stał w wejściu, owinięty kocem, i patrzył na 
zmieszany blask 
jesiennych księżyców i gwiazd widocznych na czystym niebie. Wszystko w 
ukształtowanym 
świecie – jego pokoje, ogród, a za nim sad, kamienny mur, pola i lasy za wstążką 
drogi, oba 
księżyce wznoszące się coraz wyżej, a potem zachodzące na jego oczach, blady 
świt, kiedy 
wreszcie nadszedł – wszystko to wydawało mu się wówczas niemal nieznośnie cenne, 
święte 
i nadzmysłowe, skąpane w chwale bogów i bogiń, które są, które wciąż istnieją.
O świcie podjął decyzję albo raczej uświadomił sobie, że została ona podjęta za 
niego. 
Będzie musiał wyruszyć, znów spakować do starego worka podróżnego – znoszone, 
poplamione 
płótno, esperanski rzemień, kupiony przed trzydziestu laty – wyposażenie na 
drogę i inne rzeczy, 
które będzie musiał wziąć ze sobą, i po raz pierwszy od prawie dwudziestu lat 
rozpocząć długą 
pieszą wędrówkę do Sauradii.
Lecz tego samego ranka – tak jak niewidzialne moce półświata czasami pokazują 
człowiekowi, że znalazł się we właściwym miejscu, że coś właściwie zrozumiał – 
przybył 
z vareńskiego pałacu posłaniec od młodej królowej i Zoticus udał się do niej.
Wysłuchał tego, co miała mu do powiedzenia, spokojnie, a dopiero potem nieco się 
zdziwił. 
Zrobił to dla Gisel – młodszej od jego nigdy nie widzianych córek i synów, lecz 
zarazem starszej 
niż którekolwiek z nich będzie musiało być – najlepiej jak umiał i litując się 
nad nią, opanowując 
ponure myśli i strach oraz rosnącą świadomość tego, co uczynił dawno temu i musi 
uczynić teraz, 
dał jej, niby swego rodzaju dar, plan ucieczki.
A potem zapytał, czy mógłby popłynąć z nią do Megarium.
Stał więc teraz w porcie na kamiennym nabrzeżu i patrzył, jak statek już robi 
zwrot przez 
sztag ku południowi, przebijając się przez białe grzywacze. Zimny deszcz siekł 
Zotika po twarzy. 
Obeznany z portami, położył pakunek między swoimi stopami. Nie był młodym 
człowiekiem, 
a nabrzeża wszędzie są niebezpieczne. Nie bał się jednak, a w każdym razie nie 
bał się świata.
Świat otaczał go ze wszystkich stron nawet w jesiennym deszczu: marynarze, mewy, 
sprzedawcy jedzenia, urzędnicy celni w mundurach, żebracy, poranne dziwki 
chroniące się na 
portykach, mężczyźni zarzucający linki na ośmiornice, dzieci wiążące cumy za 
rzuconą monetę. 
Latem nurkowały, ale teraz było za zimno. Odwiedzał to miejsce wiele razy. Wtedy 
był innym 
człowiekiem. Młodym, dumnym, szukającym nieśmiertelności w tajemnicach i 
zagadkach, które 
można było otworzyć jak ostrygę w poszukiwaniu perły.
Przyszło mu na myśl, że prawie na pewno ma tu jakieś dzieci. Nie przyszło mu do 
głowy, by 
ich szukać. Nie miało to sensu, nie teraz. Pomyślał, że zburzyłoby to jego 
prawość. Przestarzała 
sentymentalność. Wiekowy ojciec w ostatniej podróży, przybyły, by uściskać swoje 
drogie 
dzieci.
Nie. Nigdy nie był takim człowiekiem. Zamiast tego objął myślami półświat.
– Odpłynął? – odezwała się z worka Tiresa. Włożył tam wszystkie siedem ptaków. 
Nic nie 
widziały, ale nie były uciszone. Nigdy ich nie uciszał.
– Statek? Tak, odpłynął. Na południe.
– A my? – Kiedy ptaki były spokojne, w ich imieniu wypowiadała się zwykle 
Tiresa; 
przywilej sokoła.
– My też wyruszymy, moje drogie. Już wyruszyliśmy.
– Ale pada.
– Jut wędrowaliśmy w deszczu.
Pochylił się i przewiesił sobie pakunek przez ramię; gładki i elastyczny rzemień 
wygodnie 
układał się na piersiach. Worek nie wydawał się ciężki, nawet mimo wieku Zotika. 
Nie powinien, 
pomyślał alchemik. Miał w nim jedną zmianę ubrania, trochę jedzenia i picia, 
nóż, książkę 
i ptaki. Wszystkie ptaki, wszystkie zagarnięte i stworzone ptaki duszy, 
świadectwo jasnej odwagi 
i mroczne osiągnięcie jego życia.
Na słupku siedział może ośmioletni chłopiec, który obserwował Zotika. Alchemik 
uśmiechnął się, sięgnął do sakiewki przy pasie i rzucił mu srebrną monetę. 
Chłopiec chwycił ją 
zręcznie, a potem zauważył, że to srebro, i jego oczy rozszerzyły mu się ze 
zdumienia.
– Dlaczego? – zapytał.
– Na szczęście. Zapal dla mnie świecę, chłopcze.
Odszedł przez deszcz, wymachując kosturem, wyprostowany i z uniesioną wysoko 
głową, 
kierując się na północny wschód, by przy miejskiej bramie od strony lądu wejść 
na odnogę 
cesarskiej drogi, jak robił to wiele razy bardzo dawno temu, lecz teraz szedł 
dokonać czegoś 
zupełnie innego. Zakończyć historię trzydziestu lat, nie dającą się opowiedzieć 
historię życia, 
zanieść ptaki do ich domu i uwolnić ich przywołane i zabrane dusze.
Ten krzyk z daleka był wiadomością. W młodości, kiedy czytał starożytnych i 
kształtował 
ogromne, przerażające ćwiczenie z alchemii, sądził, że w sauradyjskim lesie 
liczy się ofiara, 
złożenie hołdu potędze czczonej w owym lesie. Że dusze osób oddanych leśnemu 
bogu są nic nie 
warte, nieważne; że jeżeli podołają temu mroczne sztuki i umiejętności, można je 
sobie wziąć.
Nie. Było wręcz przeciwnie. Zoticus przekonał się, że ma tę wiedzę, 
przerażającą, a potem 
uskrzydlającą umiejętność przenoszenia dusz, lecz wcześniej tej samej jesieni, 
stojąc pewnego 
ranka na własnym dziedzińcu, usłyszał w swoich myślach głos wołający z 
Drzewielasu. To był 
własny, kobiecy głos Linon – który słyszał tylko raz, z ukrycia, kiedy została 
zabita w lesie – 
i będąc już starym człowiekiem, zrozumiał, gdzie się pomylił.
To, co było w lesie, domagało się jednak dusz. Nie można było ich sobie brać.
Wtedy Zoticus też przeżył bezsenną noc; budziła się w nim świadomość jak powolny 
wschód 
słońca. Nie był już młody. Kto wie, ile pór roku czy lat pozwolą mu jeszcze 
oglądać 
błogosławieni bogowie? I z tą myślą nadeszła świadomość. Wiedział, o co jest 
proszony 
i postanowił nie udawać się w żadną podróż, jaka miałaby nastąpić po zrzuceniu 
płaszcza 
śmiertelnego życia, z tymi niesłusznie zabranymi duszami na sumieniu.
Jednej wciąż nie miał; inna – jego pierwsza – już została zwrócona. Pozostałe 
niósł przez 
deszcz do ich domu.
Nie wiedział, co jego samego czeka wśród drzew, chociaż zabrał coś, co nie było 
mu 
przeznaczone, a równowaga i jej przywracanie leżały u podstaw jego własnej 
sztuki i nauk, które 
studiował. Tylko głupiec zaprzecza, że się boi. Co ma być, to będzie. Czas 
uciekał, czas zawsze 
ucieka. Sztuka Zotika nie obejmowała daru przepowiadania przyszłości. Na świecie 
istnieją moce 
potężniejsze od królów.
Pomyślał o młodej królowej, płynącej do Sarancjum. Pomyślał o Linon: o tym 
pierwszym 
razie, przerażeniu skręcającym wnętrzności, o potędze i nabożnej grozie. Tak 
dawno temu. 
Zimny deszcz siekący go po twarzy był teraz smyczą wiążącą go ze światem. 
Przeszedł przez 
Megarium, dotarł do murów i zobaczył przez otwartą bramę drogę, a w szarej dali 
po raz 
pierwszy dostrzegł zarys Drzewielasu.
Zatrzymał się wtedy, tylko na chwilę, i poczuł mocne, śmiertelne uderzenia 
własnego serca. 
Ktoś wpadł na niego z tyłu, zaklął po sarantyńsku, poszedł dalej.
– Co się stało? – zapytała Tiresa. Jest bystra. To sokół.
– Mc, moja mila. Wspomnienie.
– Dlaczego wspomnienie jest niczym?
No właśnie, dlaczego? Nie odpowiedział i przeszedł przez bramę, dzierżąc kostur. 
Zaczekał 
przy rowie, aż minie go konna grupa kupców i ich obładowane muły, a potem ruszył 
dalej. Tyle 
jesiennych poranków, zlanych w pamięci w niewyraźną plamę, kiedy to kroczył 
samotnie 
w poszukiwaniu sławy, wiedzy, ukrytych sekretów świata. Półświata.
W południe był już na głównym trakcie, prowadzącym prosto na wschód, a razem z 
nim 
maszerowała rozciągająca się na północ wielka puszcza.
Towarzyszyła mu przez następne dni. Zoticus szedł w deszczu; w bladym, skąpym 
słońcu; 
liście były wilgotne, ciężkie, wielokolorowe i prawie wszystkie już opadły. Z 
dołów, gdzie 
wypalano węgiel drzewny, unosił się dym, skądś dochodził odległy stuk toporów, 
szum 
niewidocznego strumienia. Na południe od drogi pasły się owce i kozy, których 
pilnował 
samotny pasterz. Raz wybiegł z lasu dzik, po czym – zdumiony nagłym światłem, 
kiedy chmura 
odsłoniła słońce – z powrotem wpadł w mrok i zniknął.
Nocą las też pozostawał na swoim miejscu, za zamkniętymi okiennicami gospód, 
gdzie po 
tak długim czasie nikt w ogólnych salach nie pamiętał Zotika, a i on nikogo 
sobie nie 
przypominał. Jadał tam i pił samotnie, i nie brał już ze sobą na górę dziewcząt. 
Wychodził na 
drogę z pierwszymi promieniami świtu wyłaniającego się na wschodzie.
Las znajdował się w odległości krótkiego rzutu kamieniem od drogi także pod 
wieczór 
ostatniego dnia, kiedy ustała popołudniowa mżawka, a zachodzące słońce 
czerwieniało nisko za 
wędrowcem, rzucając przed nim drugi cień. Przechodził właśnie przez zapamiętaną 
osadę – teraz, 
pod koniec zimnego dnia, wszystkie okiennice były zamknięte, a na jedynej ulicy 
nie było nikogo 
– i dotarł, wiedziony przez własny cień, do leżącego niedaleko od osady zajazdu, 
gdzie zawsze 
się zatrzymywał przed wyjściem w mrok przed wschodem słońca, by zrobić to, co 
robił w Dzień 
Zmarłych.
Stanął niepewnie przed zajazdem. Z ogrodzonego dziedzińca dochodziły rozmaite 
dźwięki. 
Konie, skrzypienie przetaczanego wozu, uderzenia młota w kuźni, głosy chłopców 
stajennych. 
Zaszczekał pies. Ktoś się roześmiał. Za gospodą wznosiły się wzgórza, stanowiące 
forpocztę gór 
broniących dostępu do wybrzeża i morza; na oblanej szarzejącym światłem łące 
pasły się kozy. 
Wiatr przycichł. Zoticus spojrzał za siebie na czerwone słońce i poczerwieniałe 
chmury ciągnące 
się wzdłuż horyzontu. Obiecywały lepsze jutro. W zajeździe pewnie już napalono w 
paleniskach, 
czeka grzane wino z korzeniami.
– Boimy się – usłyszał.
To nie Tiresa. Mirelle, która nigdy się nie odzywała. Uczynił ją rudzikiem o 
rdzawej piersi, 
małym jak Linon. Ten sam głos, który miały wszystkie, ironiczny, patrycjuszowski 
ton jurysty, 
przy którego świeżym grobie Zoticus przeprowadzał swój mroczny, ostateczny 
obrzęd. Cóż za 
nieoczekiwana ironia... dziewięć dusz sauradyjskich dziewcząt złożonych na 
ofiarę 
w Drzewielesie odzywało się głosem aroganckiego sędziego z Rhodias, którego 
zabiła zbyt duża 
ilość alkoholu. Ten sam głos, ale Zoticus znał timbre każdego ducha jak swój 
własny.
– Och, moje drogie – rzekł łagodnie – nie obawiajcie się.
– Nie o siebie. – Tiresa. Nuta zniecierpliwienia. – Wiemy, gdzie jesteśmy. Boimy 
się o ciebie.
Nie spodziewał się tego. Nie wiedział, co powiedzieć. Znów spojrzał za siebie na 
drogę, 
a potem na wschód, przed siebie. Nikt nie jedzie, nikt nie idzie. Wszyscy zdrowi 
na umyśle 
śmiertelnicy chronią się z końcem dnia między ściany, pod dach i za zamknięte 
okna, a ogień 
broni ich przed zimnem i niemal zapadłą już nocą. Cień Zotika leżał na 
cesarskiej drodze, 
towarzyszył mu cień kostura. Jakiś zając przestraszył się czegoś na polu; zerwał 
się i popędził 
zygzakiem do wilgotnego rowu przy drodze, rzucając długi cień. Słońce i wiszące 
nad nim na 
zachodzie chmury czerwieniały jak ogień, jak dogasający ogień.
Właściwie nie było sensu czekać do ranka, choć rzeczywiście mógł być ładny.
Zoticus poszedł dalej, sam na drodze, zostawiając za sobą światła zajazdu, i po 
niezbyt 
długim czasie dotarł do płaskiego mostka, przerzuconego nad północnym rowem. 
Poznał go 
i przeszedł po nim, jak robił to dawno temu, i ruszył po wilgotnej, ciemnej 
jesiennej trawie pola, 
a kiedy doszedł do czarnego skraju lasu, nie zatrzymał się, lecz wszedł w ciężki 
mrok tych 
przedwiecznych drzew, mając oprócz swojej siedem innych dusz.
Za nim, na świecie, zaszło słońce.
W Drzewielesie panowała ciemność; noc jej nie sprowadzała, a jedynie pogłębiała. 
Ranek 
był czymś odległym, przeczuwanym intuicyjnie, a nie zmianą przestrzeni czy 
światła. Księżyce 
poznawało się zwykle po ich przyciąganiu, a nie blasku, chociaż czasami dawało 
się je dostrzec, 
a kiedy indziej znów między czarnymi gałęziami, poruszającymi się liśćmi, nad 
oparem mgły 
pojawiała się jakaś gwiazda.
Na polanie, na której każdej jesieni kapłani w maskach przelewali krew w 
obrzędzie tak 
starym, że nikt nie znał jego początków, prawdy te były zmienione – odrobinę. 
Drzewa 
rozstępowały się tu na tyle, by dać dostęp światłu, jeśli w powietrzu nie snuły 
się wstęgi mgły. 
Południowe słońce potrafiło wiosną i latem błysnąć zielenią liści, a kiedy 
zawładnęły nimi 
jesienne przymrozki, barwiło je na czerwono i złoto. Biały księżyc potrafił w 
środku zimy 
obdarzyć czarne gałęzie zimnym, oszczędnym pięknem, a błękitny wciągał je z 
powrotem 
w obcość półświata. Można było coś zobaczyć.
Na przykład zgniecioną trawę, opadłe liście i grudę darniny w miejscu, gdzie 
przed chwilą 
stąpnęło kopyto, które powinno być zbyt ciężkie dla ziemi, i zostawiło za sobą 
trop znikający 
wśród drzew. Na przykład siedem ptaków leżących na twardej ziemi, sztucznych 
ptaków, 
przedmiotów. Na przykład mężczyznę obok nich. A raczej to, co z niego zostało. 
Jego twarz była 
nietknięta. Malował się na niej w świetle księżyca, w tej chwili akurat 
błękitnego, wyraz spokoju 
i akceptacji.
Mężczyzna wrócił z własnej woli: nadano temu pewne znaczenie i uwzględniono 
w ostatecznym rozrachunku. Ciało zostało krwawo rozszarpane od krocza do mostka. 
Wnętrzności leżały rozwłóczone po trawie tam, gdzie widniały tropy kopyt.
Nieco dalej leżał na ziemi stary, wysłużony worek podróżny. Miał szeroki 
esperański 
rzemień, miękki od długiego używania.
Na polanie było cicho. Mijał czas. Błękitny księżyc przesunął się przez puste 
miejsca między 
gałęziami i oddalił od tego, co zobaczył na dole. Żadnego wiatru, żadnego 
dźwięku wśród nagich 
gałęzi, żadnego ruchu wśród opadłych liści. W Drzewielesie nie wołała żadna sowa 
ani nie 
śpiewał słowik, nie dawały się słyszeć ciężkie kroki żadnego zwierza ani 
powracającego boga. 
Teraz już nie. To już minęło. Pojawi się jeszcze wiele razy, ale nie tej nocy.
Wtem w ciszę zimnej ciemności wdarły się głosy. Odezwały się ptaki leżące na 
trawie, 
a jednak nie one. W powietrzu rozległy się głosy kobiet miękkie jak liście, 
głosy kobiet, które 
umarły tu dawno temu.
– Nienawidzicie go?
– Teraz? Zobacz, co się z nim stało.
– Nie tylko teraz. Zawsze. Przedtem. Ja go nigdy nie nienawidziłam. I znów przez 
pewien 
czas cisza. Czas znaczył tu niewiele, był trudny do ogarnięcia, chyba że przez 
gwiazdy 
wymykające się z pola widzenia, kiedy w ogóle było je widać.
– Ani ja.
– Ja też nie. A powinnyśmy?
– Jak to?
– Właśnie. Jak to?
– Popatrzcie tylko – odezwała się wtedy po raz pierwszy Linon, która została 
zagarnięta 
pierwsza i pierwsza tu wróciła – jak za to zapłacił.
– Ale się nie bał, prawda? – To Tiresa.
– Owszem, bał się – odparła Linon. Podmuch w nieruchomym powietrzu. – Teraz juz 
nie.
– Gdzie on jest? – To Mirelle. Żadna na to nie odpowiedziała.
– Dokąd mamy iść? – zapytała Mirelle.
– To akurat wiem. Juz tam jesteśmy. Nie ma nas. Pożegnajcie się tylko i juz nas 
nie ma – 
rzekła Linon.
– A więc zegnajcie – powiedziała Tiresa. Sokół.
– Żegnajcie – szepnęła Mirelle.
Po kolei żegnały się ze sobą; słowa szeleściły w mrocznym powietrzu, dusze 
ulatywały. 
W końcu Linon, która była pierwsza, została sama i w ciszy gaju wyrzekła 
ostatnie słowa do 
mężczyzny leżącego obok niej na trawie, choć teraz nie mógł już jej słyszeć, a 
potem powiedziała 
w ciemności coś jeszcze, coś bardziej czułego od pożegnania, i w końcu jej 
spętana dusza 
przyjęła tak długo odmawiane jej uwolnienie.
W ten sposób ukryta wiedza i te przeniesione dusze odeszły ze stworzonego 
świata, gdzie 
żyli i umierali mężczyźni i kobiety, i ptaków alchemika Zotika nikt już więcej 
nie widział ani 
o nich nie słyszał pod słońcem czy księżycami. Oprócz jednego z nich.
Kiedy znów nadeszła jesień w bardzo już wówczas zmienionym śmiertelnym świecie, 
ci, 
którzy przybyli do gaju o świcie w Dniu Zmarłych, by odprawić starodawne, 
zakazane obrzędy, 
nie znaleźli w trawie żadnego martwego człowieka ani sztucznych ptaków. Leżał 
tam kostur 
i pusty worek, który bardzo ich zdziwił. Kiedy już zrobili to, co mieli do 
zrobienia, jeden 
z mężczyzn wziął kostur, a inny worek.
Tak się złożyło, że mieli oni zaznać szczęścia do końca życia, a potem także ich 
dzieci, które 
wzięły sobie po ich śmierci kostur i worek, a następnie dzieci ich dzieci.
Na świecie są moce potężniejsze od królów.
– Byłbym ogromnie wdzięczny – rzekł duchowny Maximius, główny doradca 
wschodniego 
patriarchy – gdyby ktoś zechciał mi wytłumaczyć, dlaczego na kopule Sanktuarium 
Świętej 
Mądrości Dżada ma zostać umieszczona tak absurdalnie duża krowa. Co ten 
Rhodianin sobie 
wyobraża?
Zapadła krótka cisza, warta przebiegle kwaśnego tonu, jakim została zrobiona ta 
uwaga.
– Sądzę, że właściwie to może być byk – odezwał się z powagą architekt 
Artibasos, 
zerknąwszy na cesarza.
Maximius pociągnął nosem.
– Oczywiście z największą przyjemnością ulegam twojej znajomości wiejskiego 
podwórka. 
Pytanie jednakowoż pozostaje.
Patriarcha, który siedział na krześle z miękkim siedziskiem i oparciem, pozwolił 
sobie na 
lekki uśmiech pod osłoną siwej brody. Cesarz zachowywał kamienną twarz.
– Uległość ci przystoi – rzekł dość łagodnie Artibasos. – Warto by może ją 
pielęgnować. Jest 
w zwyczaju – co prawda może nie wśród duchownych – wygłaszać opinie wsparte 
wiedzą.
Tym razem to Waleriusz się uśmiechnął. Była późna noc. Wszyscy znali rozkład 
dnia cesarza 
i Zakarios, wschodni patriarcha, już dawno temu dostosował do niego swoje 
zajęcia. Obaj 
mężczyźni wypracowali związek zbudowany wokół nieoczekiwanej sympatii osobistej 
i prawdziwego napięcia panującego między ich urzędami i rolami. To drugie 
ujawniało się 
w działaniach oraz wypowiedziach ich współpracowników i też przeszło w ciągu 
tych wielu lat 
ewolucję. Obaj mieli tego świadomość.
W komnacie, oprócz służących i dwóch ziewających pod ścianą cesarskich 
sekretarzy, 
znajdowało się pięciu mężczyzn. Każdy z nich przypatrywał się kolejno jakiś czas 
rysunkom, 
które ich tu sprowadziły. Mozaicysty nie było. Jego obecność byłaby tu nie na 
miejscu. Piąty 
mężczyzna, Perteniusz z Eubulus, sekretarz najwyższego stratega, oglądał szkice 
bardzo uważnie 
i robił notatki. Nic dziwnego: historyk znalazł się tu dlatego, że opisywał 
budowlane dzieła 
cesarza, a Wielkie Sanktuarium było wśród nich klejnotem koronnym.
Nadawało to wstępnym projektom mozaik na kopule nadzwyczajne znaczenie, zarówno 
estetyczne, jak i teologiczne.
Służący zaproponował Zakariosowi wino, lecz patriarcha potrząsnął odmownie 
głową. 
Grube, krótkie palce zetknął czubkami na wysokości swoich oczu.
– Byk czy krowa, jest to niezwykłe... duża część projektu jest niezwykła – 
stwierdził. – 
Zgodzisz się, panie mój?
Poprawił sobie nausznik przy czapeczce. Miał świadomość, że jego niezwykłe 
nakrycie 
głowy z dyndającymi pod brodą troczkami nie wpływa korzystnie na jego wygląd, 
ale w jego 
wieku takie rzeczy dawno już przestały mieć znaczenie, a on sam raczej bardziej 
niepokoił się 
faktem, że choć zima jeszcze nie nadeszła, jemu cały czas jest zimno, nawet w 
pomieszczeniach.
– Trudno byłoby się nie zgodzić – mruknął Waleriusz. Miał na sobie 
ciemnoniebieską 
wełnianą tunikę i spodnie w nowym stylu, ściągnięte pasem i wpuszczone do 
czarnych wysokich 
butów. Strój powszedni, żadnej korony, żadnych klejnotów. Ze wszystkich obecnych 
w komnacie 
chyba tylko on nie zwracał uwagi na godzinę. Błękitny księżyc przesunął się już 
daleko na 
zachód, nad morze. – Czy wolelibyśmy dla tego sanktuarium coś bardziej 
„zwykłego”?
– Ta kopuła służy świętemu celowi – stwierdził stanowczo patriarcha.
– Znajdujące się na niej – na samym szczycie sanktuarium – wizerunki mają 
wzbudzać 
u wiernych nabożne myśli. To nie jest śmiertelny pałac, panie mój, to 
przywołanie pałacu Dżada.
– A ty masz wrażenie – rzekł Waleriusz – że propozycji Rhodianina czegoś w tej 
kwestii 
brakuje? Naprawdę?
Pytanie było uszczypliwe.
Patriarcha zawahał się. Cesarz miał niepokojący zwyczaj stawiania takich 
bezpośrednich 
pytań, zmierzających do sedna sprawy z pominięciem szczegółów. W gruncie rzeczy 
wykonane 
węglem szkice proponowanej mozaiki były zdumiewające. Naprawdę nie istniało na 
ich 
określenie żadne inne proste słowo, a przynajmniej nic takiego nie przychodziło 
o tak późnej 
porze patriarsze do głowy.
No, może dwa słowa: „wzbudzające pokorę”.
To bardzo dobrze, pomyślał. Prawda? Kopuła wieńczyła sanktuarium mające uczcić 
boga, 
tak jak pałac dawał schronienie i wynosił śmiertelnego władcę. Wyniesienie boga 
powinno być 
większe, cesarz bowiem był jedynie jego regentem na ziemi. Kiedy umierał cesarz, 
ostatnim 
głosem, jaki słyszał, był głos posłańca Dżada: „Zdejmij koronę, czeka na ciebie 
władca cesarzy”.
To, że wierni czują nabożny podziw, ogromną moc nad swymi głowami...
– Projekt jest znakomity – rzekł szczerze Zakarios; brak bezpośredniości w 
rozmowie 
z Waleriuszem był ryzykowny. Ułożył palce na kolanach.
– Jest także... niepokojący. Czy chcemy, by wierni byli w domu boga niespokojni?
– Ja nawet nie wiem, gdzie jestem, kiedy na to patrzę – rzekł płaczliwie 
Maximius, 
podchodząc do szerokiego stołu, gdzie Perteniusz z Eubulus stał nad rysunkami.
– W Pałacu Trawersyńskim – podsunął życzliwie drobny architekt, Artibasos. 
Maximius 
posłał mu urażone spojrzenie.
– Co masz na myśli? – spytał Zakarios. Jego główny doradca był człowiekiem 
nadgorliwym, 
drażliwym i pozbawionym fantazji, ale swoje obowiązki wypełniał dobrze.
– Zechciej popatrzeć – odparł Maximius. – Mamy sobie wyobrazić, że stoimy pod tą 
kopułą, 
w sanktuarium. Ale wzdłuż... chyba wschodniej krawędzi ten Rhodianin 
najwyraźniej 
przedstawia Miasto... i samo sanktuarium, widziane z daleka...
– Jakby od strony morza – podsunął cicho Waleriusz.
– ...więc będziemy wewnątrz sanktuarium, ale musimy wyobrazić sobie, że patrzymy 
nań 
z daleka. Boli mnie od tego głowa – zakończył z mocą Maximius. Dotknął skroni, 
jakby 
podkreślając ów ból. Perteniusz spojrzał na niego z ukosa.
Znów zapadła chwila ciszy. Cesarz popatrzył na Artibasa.
– On pokazuje nam Miasto w szerszym kontekście – rzekł architekt z 
niespodziewaną 
cierpliwością w głosie. – Sarancjum, Królową Miast, chwałę świata, i w takim 
wyobrażeniu 
mieści się, bo musi się mieścić, sanktuarium, hipodrom, pałace kompleksu, mury 
od strony lądu, 
port, statki w porcie...
– Ale – powiedział Maximius, dziobiąc palcem powietrze nad sobą – z całym 
szacunkiem dla 
naszego wspaniałego cesarza, Sarancjum jest chwałą tego świata, podczas gdy dom 
boga oddaje 
cześć światom nad światem... albo powinien to robić.
Obejrzał się na patriarchę, jakby szukając u niego wsparcia.
– A co jest nad nim? – spytał cicho cesarz. Maximius odwrócił się szybko.
– Panie mój? Zechciałbyś... nad nim?
– Nad Miastem, doradco. Co tam jest? Maximius przełknął ślinę.
– Dżad, panie mój i cesarzu – odpowiedział Perteniusz. Patriarcha pomyślał, że 
jego ton jest 
bezbarwny, jakby historyk naprawdę wolał nie być zmuszony do brania udziału w 
tym 
wszystkim, a jedynie sporządzać zapiski. Niemniej jednak to, co powiedział, było 
prawdą.
Zakarios widział rysunki z miejsca, w którym siedział. Nad Sarancjum 
rzeczywiście widniał 
bóg, wspaniały i majestatyczny w swym słonecznym rydwanie, wznoszący się prosto 
w górę jak 
wschodzące słońce, nieskazitelnie brodaty na wschodnią modłę. Zakarios prawie 
się spodziewał, 
że będzie musiał protestować przeciwko złocistemu, zachodniemu wizerunkowi, ale 
Rhodianin 
nie zaproponował niczego podobnego. Dżad na tej kopule był mroczny i surowy, 
taki, jakim znali 
go jego wschodni wyznawcy, i wypełniał jedną stronę kopuły niemal do jej 
szczytu. Gdyby udało 
się to wykonać, efekt byłby wspaniały.
– Dżad, w istocie – rzekł cesarz Waleriusz. – Rhodianin ukazuje nasze Miasto w 
majestacie – 
Nowe Rhodias, jak na początku nazwał je Saranios i czym chciał, by było – a nad 
nim, gdzie 
musi być i gdzie zawsze jest, rzemieślnik daje nam boga. – Zwrócił się do 
Zakariosa. – I jakie 
w tym mylące przesłanie, patriarcho? Co sobie weźmie do serca tkacz, szewc czy 
żołnierz, 
patrząc na ten obraz z dołu?
– To jeszcze nie wszystko, panie mój – dodał cicho Artibasos. – Spójrz na 
zachodnią 
krawędź kopuły, gdzie pokazuje nam zrujnowane Rhodias – przypomnienie, jak 
kruche są 
osiągnięcia śmiertelników. I zobacz, jak wzdłuż całej północnej krzywizny mamy w 
całym jego 
przepychu i różnorodności świat, który stworzył bóg: kobiety i mężczyzn, 
gospodarstwa, drogi, 
małe dzieci, zwierzęta wszelkich gatunków, ptaki, wzgórza, lasy. Wyobraźcie 
sobie te 
naszkicowane drzewa jako jesienny las, panowie moi, co sugerują notatki. 
Wyobraźcie sobie te 
kolorowe liście na górze, oświetlone przez lampy albo słońce. Byk stanowi tego 
część, część 
tego, co stworzył Dżad, tak jak morze, które rozciąga się wzdłuż południowej 
strony kopuły, 
w kierunku Miasta. Panie mój i cesarzu, patriarcho, Rhodianin chce nam ofiarować 
wykonany 
w mozaice, na mojej kopule, wizerunek tak olbrzymiej części świata, że... 
wyznaję, iż jestem 
oszołomiony.
Jego głos ścichł. Perteniusz spojrzał na niego z zaciekawieniem. Przez chwilę 
nikt się nie 
odzywał. Milczenie zachowywał nawet Maximius. Zakarios przeciągnął ręką po 
brodzie 
i spojrzał na cesarza. Znają się od dawna.
– Oszałamiające – rzekł patriarcha, zagarniając to słowo dla siebie. – Czy to 
zbyt ambitne?
Spostrzegł, że trafił w czułe miejsce. Waleriusz przez chwilę patrzył prosto na 
niego, po 
czym wzruszył ramionami.
– On to naszkicował i podejmuje się wykonać mozaikę, jeśli damy mu ludzi i 
materiał. – 
Znów wzruszył ramionami. – Jeżeli mu się nie uda, mogę mu obciąć dłonie i go 
oślepić.
Perteniusz zerknął przy tych słowach na cesarza, nie zdradzając żadnych emocji, 
po czym 
wrócił do studiowania szkiców.
– Pytanie, jeśli mogę – mruknął. – Czy to jest... pozbawione równowagi, panowie 
moi? Bóg 
zawsze jest pośrodku kopuły. Tutaj jednak Dżad i Miasto są na wschodzie; bóg 
dąży ku 
szczytowi od wschodu... na zachodzie nie ma zaś nic, co by mu odpowiadało. 
Zupełnie jakby 
projekt... wymagał jakiejś postaci z drugiej strony.
– Da nam niebo – rzekł Artibasos, podchodząc do stołu. – Ziemię, morze i niebo. 
Notatki 
opisują zachód słońca nad Rhodias. Wyobraźcie to sobie w kolorach.
– Mimo to dostrzegam pewną trudność – powiedział skryba Leontesa i położył na 
węglowym 
rysunku wypielęgnowany palec. – Z całym szacunkiem, panowie moi, moglibyście 
zaproponować, by coś tu umieścił. Coś bardziej... no, coś. Równowaga. Jak bowiem 
wszyscy 
wiemy, równowaga dla prawego człowieka jest wszystkim.
Ściągnął cienkie wargi i przez chwilę wyglądał pobożnie.
Powiedział to pewnie jakiś pogański czy inny filozof, pomyślał kwaśno Zakarios. 
Nie lubił 
historyka. Ten człowiek wydawał się zawsze obecny, wszystko obserwował i niczego 
nie 
wyjawiał.
– Być może – odezwał się nieco zbyt rozdrażnionym tonem Maximius – ale wcale się 
to nie 
przyczynia do zmniejszenia bólu mojej głowy.
– A my wszyscy jesteśmy ci ogromnie wdzięczni, że nas o tym poinformowałeś, 
doradco – 
rzekł cicho cesarz.
Maximius zaczerwienił się pod swą czarną brodą, a potem, zobaczywszy lodowatą 
minę 
Waleriusza, która nie pasowała do łagodnego tonu jego słów, pobladł. Cesarz 
zachowywał się 
swobodnie i miał szczerą naturę; czasami zbyt łatwo było zapomnieć, w jaki 
sposób Waleriusz 
osadził swego wuja na tronie i jak sam go zachował, pomyślał Zakarios, 
współczując swemu 
pomocnikowi.
– Jestem gotów przyznać, że to mnie zadowala – wtrącił się patriarcha. – Bogu 
została 
oddana cześć, a Miasto w swej ziemskiej chwale jest słusznie ukazane jako 
spoczywające pod 
opieką Dżada. Jeśli cesarz i jego doradcy są zadowoleni, zatwierdzimy ten 
projekt w imieniu 
duchownych boga oraz pobłogosławimy jego wykonanie i dokończenie.
– Dziękuję – rzekł Waleriusz i krótko, oficjalnie skinął głową. – Liczyliśmy, że 
to powiesz. 
Oceniamy, iż jest to wizja godna sanktuarium.
– Jeśli da się ją zrealizować – powiedział Zakarios.
– Zawsze jest ten problem – odparł Waleriusz. – Wiele z tego, co starają się 
osiągnąć ludzie, 
nie dochodzi do skutku. Napijecie się jeszcze wina?
Było naprawdę bardzo późno. Znacznie później dwaj duchowni, architekt i historyk 
pożegnali się i opuścili kompleks cesarski pod eskortą excubitores. Wychodząc z 
komnaty, 
Zakarios zauważył, że na znak Waleriusza jeden z sekretarzy wychodzi chwiejnie z 
cienia 
zalegającego pod ścianą. Cesarz zaczął mu coś dyktować, zanim jeszcze zamknęły 
się drzwi.
Zakarios miał zapamiętać ten widok oraz uczucie, jakiego zaznał, gdy jeszcze tej 
samej nocy 
się obudził.
Rzadko coś mu się śniło, ale w tym śnie stał pod kopułą stworzoną przez 
Rhodianina. Była 
skończona i patrząc w górę w blasku podwieszonych świeczników, lamp naftowych 
i niezliczonych świec, Zakarios zrozumiał ją w całości, jako jedność, i pojął, 
co się działo po 
zachodniej stronie, gdzie naprzeciwko boga znajdował się tylko zachód słońca.
Zachód słońca, kiedy Dżad pędzi po niebie? Naprzeciwko boga? To jednak jest 
herezja, 
pomyślał, siadając nagle w pościeli, przebudzony i zdezorientowany. Nie mógł 
sobie jednak 
przypomnieć, co to za herezja, i pogrążył się w niespokojny sen. Rano nie 
pamiętał już niczego 
oprócz chwili, gdy siedział wyprostowany w ciemności; sen o rozświetlonych 
świecami 
mozaikach uciekł mu w nocy jak woda pędząca w strumieniu, jak spadające letnie 
gwiazdy, jak 
dotyk ukochanych osób, które zmarły i odeszły.
* * *
Martinian zawsze mówił, że wszystko sprowadza się do widzenia, i gorąco w to 
wierząc, 
Crispin przez lata uczył tego samego ich terminatorów. Widzi się oczyma 
wyobraźni; patrzy się 
z wytężoną uwagą na świat i na to, co człowiekowi pokazuje, wybiera się 
starannie wśród płytek, 
kamyków i – jeśli można było je dostać – półszlachetnych kamieni. Stoi się lub 
siedzi 
w pałacowej komnacie, kaplicy, sypialni czy sali bankietowej, w której ma się 
pracować, 
i obserwuje się jej wygląd w ciągu dnia przy zmieniającym się świetle, a potem w 
nocy, przy 
zapalonych świecach lub lampach, w razie potrzeby płacąc za nie samemu.
Podchodzi się blisko do powierzchni, przy której będzie się pracować, dotykając 
jej – tak jak 
robił to teraz, na rusztowaniu wznoszącym się wysoko nad wypolerowaną marmurową 
posadzką 
sanktuarium Artibasa w Sarancjum – i wodząc po niej palcami i wzrokiem. Żadna 
ściana nigdy 
nie będzie całkowicie gładka, żadna krzywizna kopuły nie osiągnie doskonałości. 
Dzieci Dżada 
nie zostały do niej stworzone. Można jednak niedoskonałości wykorzystać. Można 
je naprawić, 
a nawet zmienić w atuty... jeżeli się je zna i wie, gdzie są.
Crispin zamierzał wryć sobie w pamięć krzywiznę tej kopuły, posługując się 
wzrokiem 
i dotykiem, zanim pozwoli położyć nawet dolną warstwę szorstkiej zaprawy. Wygrał 
już 
pierwszą sprzeczkę z Artibasem, przy nieoczekiwanej pomocy przełożonego gildii 
murarzy. 
Wilgoć jest wrogiem mozaiki. Gdy tylko Crispin skończy swój obchód, mieli pokryć 
wszystkie 
cegły ochronną warstwą żywicy. Następnie zespół stolarzy miał wbić poprzez tę 
warstwę między 
cegły tysiące gwoździ o płaskich łebkach tak, by te łebki nieco wystawały, co 
pomoże utrzymać 
się pierwszej szorstkiej warstwie zaprawy – gruboziarnistego piasku zmieszanego 
ze zmieloną 
cegłą. W Bachiarze robiło się tak prawie zawsze, lecz tu, na wschodzie, metoda 
ta była właściwie 
nie znana i Crispin musiał gorąco zapewniać, że gwoździe bardzo pomogą mocno 
związać się 
zaprawie, szczególnie na krzywiznach kopuły. Zamierzał zmusić ich też do 
zrobienia tego 
samego na ścianach, chociaż nie powiedział o tym jeszcze Artibasowi ani 
stolarzom. Miał także 
inne pomysły co do ścian. O nich też jeszcze nie rozmawiał.
Zgodzili się, że na pierwszą warstwę zaprawy położą jeszcze dwie, o coraz 
drobniejszym 
ziarnie. I na tej ostatniej Crispin wykona swoją pracę, z wybranymi przez siebie 
rzemieślnikami 
i terminatorami, zgodnie z projektem zatwierdzonym przez dwór i duchownych. A 
wykonując ją, 
postara się przedstawić tyle ze świata, ile go zna i zdoła zawrzeć w jednym 
dziele. Nie mniej.
Prawda bowiem była taka, że przez te wszystkie lata mylili się z Martinianem 
albo nie 
całkiem mieli rację.
To była jedna z trudnych rzeczy, których Crispin nauczył się podczas podróży 
rozpoczętej 
w poczuciu goryczy i zakończonej w stanie, którego nie potrafił jeszcze 
określić. Widzenie 
rzeczywiście leżało w sercu jego rzemiosła, związanego ze światłem i kolorem – 
nie mogło być 
inaczej – ale to nie wszystko. Trzeba było patrzeć, ale i mieć u podstawy tego 
patrzenia 
pragnienie, potrzebę, wizję. Jeżeli Crispin miałby kiedykolwiek osiągnąć coś 
choćby zbliżonego 
do tego niezapomnianego wizerunku Dżada, który widział w tamtej przydrożnej 
kaplicy, to 
będzie musiał znaleźć w sobie głębokie uczucia, w jakiś sposób dorównujące temu, 
co czuli ci 
nieznani, bardzo pobożni ludzie, którzy stworzyli tamtą podobiznę boga.
Nigdy nie będzie miał ich czystej, niezachwianej pewności, ale wydawało mu się, 
że teraz 
jakimś cudownym sposobem znalazł u siebie coś, co dałoby się porównać z ich 
uczuciami. 
Wyszedł zza miejskich murów na gasnącym zachodzie, niosąc w swym opasanym murami 
sercu 
trzy martwe dusze, a na szyi ptaka duszy, i przybył do jeszcze większych murów 
tu, na 
zachodzie. Z miasta do Miasta, przemierzając pustkowia, wchodząc w mgłę i las, 
który przerażał 
– który nie mógł nie przerażać – i wychodząc z niego żywy. Z darowanym życiem 
lub – co może 
prawdziwsze – z życiem swoim, Vargosa i Kasji kupionym za duszę Linon, 
pozostawionej na 
trawie na jej własny rozkaz.
W Drzewielesie widział stworzenie, które będzie w sobie nosił do końca swych 
dni. Tak jak 
zawsze będzie z nim Ilandra i rozpacz po stracie dziewczynek. Człowiek porusza 
się w czasie 
i zostawia za sobą różne sprawy, a one i tak z nim pozostają. Tak żyją ludzie. 
Crispin chciał tego 
uniknąć, ukryć się przed tym po śmierci bliskich. Nie można było tego zrobić.
„Nie oddajesz im czci, żyjąc tak, jak gdybyś ty też umarł”, powiedział 
Crispinowi Martinian, 
wzbudzając w nim gniew bliski wściekłości. Teraz poczuł wielki przypływ uczucia 
do swego 
odległego przyjaciela. W tej chwili, kiedy znajdował się wysoko nad chaosem 
Sarancjum, 
wydawało mu się, że jest tyle spraw, które chce uczcić lub wychwalać – albo się 
z nimi policzyć, 
gdyby do tego doszło, bo nie ma potrzeby, nie jest sprawiedliwe, by dzieci 
umierały na zarazę 
albo dziewczęta były siekane na kawałki w lesie czy sprzedawane w rozpaczy za 
zimowe ziarno.
Jeśli taki świat stworzył bóg – czy bogowie – to śmiertelny człowiek, ten 
śmiertelny 
człowiek, może to uznać i czcić spoczywającą w nim potęgę oraz niezmierny 
majestat, ale nie 
powie, że taki świat jest dobry ani nie zegnie się w ukłonie, jakby był tylko 
pyłkiem lub kruchym 
liściem zdmuchniętym z jesiennego drzewa, bezradnym na wietrze.
On oraz wszyscy mężczyźni i kobiety mogą być bezradni jak ten liść, ale on się z 
tym nie 
pogodzi i dokona na tej kopule czegoś, co wypowie lub spróbuje wypowiedzieć to 
wszystko. 
Albo jeszcze więcej.
Przybył tu właśnie po to. Odbył swoją żeglugę i może wciąż jeszcze żegluje; 
umieści 
w swoich mozaikach w tym sanktuarium tyle z podróży życia, z tego, co znajduje 
się w nim i za 
nim, ile potrafi objąć jego sztuka i pragnienie.
Umieści tu nawet Heladika, choć wiedział, że może za to zostać okaleczony lub 
oślepiony. 
Nawet jeśli będzie ukryty, obecny tylko strzałą światła zachodzącego słońca, 
nieobecnością. Ktoś 
patrzący w górę, ktoś wyczulony na obrazy będzie mógł tam, gdzie wymaga tego 
kompozycja, 
samemu umieścić syna Dżada spadającego z pochodnią w ręce ku upadłemu zachodowi. 
Pochodnią będzie na mozaice promień światła strzelający w niebo z niskich chmur 
lub spadający 
z nieba na ziemię, gdzie mieszkają śmiertelnicy.
Umieści tam Ilandrę i dziewczynki, swoją matkę, twarze swego życia, ponieważ ma 
miejsce 
na ich umieszczenie, a stanowią one część tego żeglowania, jego podróży, i 
podróży wszystkich 
ludzi. Postacie z życia ludzi są istotą ich życia. To, co się znalazło, kochało, 
zostawiło i zabrało 
ze sobą.
Jego Dżad będzie brodatym wschodnim bogiem z tamtej kaplicy w Sauradii, ale na 
kopule 
znajdzie się też pogański zubir, zwierzę ukryte wśród innych zwierząt, które 
przedstawi. Chociaż 
nie całkiem ukryte: tylko on będzie ułożony z czarnych i białych kamyków, w 
stylu pierwszych 
rhodiańskich mozaik. I Crispin wiedział – choć nie mogli tego wiedzieć ci, 
którzy zaaprobowali 
jego rysunek węglem – jak ten wizerunek sauradyjskiego bizona będzie się wybijał 
na tle tych 
wszystkich kolorów. A obok na trawie będzie leżała Linon z oczyma z lśniących 
klejnotów – 
i niech się ludzie dziwią. Niech nazywają zubira bykiem, jeśli chcą, niech się 
zastanawiają nad 
ptakiem leżącym w trawie. Zadziwienie i tajemnica stanowią część wiary, prawda? 
Tak odpowie, 
jeśli go ktoś zapyta.
Stał sam na rusztowaniu, oddalony od wszystkich, z oczyma wlepionymi w cegły, 
wodząc 
rękoma po ścianie jak ślepiec – świadom tej ironii, jak zawsze, kiedy to robił – 
i od czasu do 
czasu gestem ręki nakazywał terminatorom stojącym na dole, by przepchnęli 
rusztowanie dalej. 
Chwiało się, jadąc na kółkach, i Crispin musiał chwytać się poręczy, ale sporą 
część 
zawodowego życia spędził, pracując na takich podestach, i nie bał się wysokości. 
Właściwie to 
było jego schronienie. Znalazłszy się wysoko ponad światem, nad żywymi i 
umierającymi, nad 
intrygami dworów, mężczyzn i kobiet, narodów, plemion i stronnictw oraz 
ludzkiego serca 
uwięzionego w czasie, tęskniącego za czymś ponad to, co było mu dane, Crispin 
starał się nie dać 
z powrotem wciągnąć w pełen wściekłości zamęt owych spraw, pragnął teraz żyć – 
jak radził mu 
Martinian – lecz z dala od kłębowiska ścierających się racji, po to, by stworzyć 
tę wizję świata na 
kopule. Wszystko inne było przemijające, efemeryczne. Tak jak po wielekroć mówił 
różnym 
ludziom, był mozaicystą, a to wyniesienie stanowiło jego przystań, jego źródło i 
przeznaczenie – 
wszystko naraz. A przy sprzyjającym szczęściu i błogosławieństwie boga może tu 
dokonać 
czegoś, co przetrwa, i może pozostawi po sobie imię.
Tak myślał w chwili, kiedy chcąc sprawdzić, czy terminatorzy ponownie 
zablokowali kółka 
rusztowania, zerknął w dół z tak wielkiej wysokości nad światem i zobaczył 
kobietę wchodzącą 
przez srebrne drzwi do sanktuarium.
Szła po lśniących marmurach posadzki z wdziękiem widocznym nawet z takiej 
odległości; 
zatrzymała się pod kopułą i spojrzała w górę.
Spojrzała na niego i choć nie wypowiedziała ani słowa i nie zrobiła żadnego 
gestu, Crispin 
poczuł przyciąganie świata jako coś gwałtownego i fizycznego, naglącego, 
koniecznego 
i szydzącego ze złudzeń wyniosłej ascezy. Nie był stworzony do życia niczym 
święty mąż 
w niedostępnym miejscu. Lepiej, by pogodził się z tym teraz. Ludzie, o czym 
niedawno myślał, 
nie mogą osiągnąć doskonałości. Niedoskonałości można zmienić w atuty. Być może.
Stojąc na rusztowaniu, jeszcze na chwilę przyłożył dłonie do zimnych cegieł 
kopuły 
i zamknął oczy. Na tej wysokości było nadzwyczaj cicho, spokojnie, samotnie. 
Cały świat 
czekający na niego, na akt stworzenia. To powinno było wystarczyć. Dlaczego nie 
wystarczało? 
Opuścił ręce. Następnie wzruszył ramionami – gest ten znała jego matka, 
przyjaciele i zmarła 
żona – i nakazawszy ruchem ręki, by terminatorzy przytrzymali rusztowanie, 
zaczął długie 
schodzenie.
Znajdował się w świecie, a nie nad nim; nie był już też od niego odgrodzony. 
Jeśli dotarł do 
czegokolwiek, to właśnie do tej prawdy. Wykona swą pracę lub jej nie podoła jako 
mężczyzna 
żyjący w swych czasach, wśród przyjaciół, wrogów, może kochanek, i może z 
miłością, 
w Varenie pod Antami albo tu, w Sarancjum, Mieście Miast, oku świata, za 
panowania wielkiego 
i wspaniałego, po trzykroć wyniesionego cesarza Waleriusza II, regenta Dżada na 
ziemi, oraz 
cesarzowej Alixany.
Była to długa, powolna droga w dół, przekładanie rąk i nóg, znajome ruchy, 
powtarzane bez 
końca. Z przyzwyczajenia oczyścił umysł z wszystkich myśli: ludzie ginęli, jeśli 
byli tu 
nieostrożni, a ta kopuła była wyższa od wszystkich, jakie znał. Cały czas czuł 
jednak 
przyciąganie: świat ściągał go z powrotem do siebie.
Dotarł do drewnianej podstawy ruchomego rusztowania, ustawionego na kółkach na 
marmurowej posadzce. Odwrócił się i przez chwilę stał tam, wciąż jeszcze nieco 
nad ziemią. 
Potem skinął głową kobiecie, która nie wypowiedziała ani słowa i nie zrobiła 
żadnego gestu, 
która jednak tu przyszła i go zagarnęła. Zastanawiał się, czy w jakiś sposób 
jest tego świadoma. 
Możliwe. Pasowałoby to do tego, co już o niej wiedział.
Zaczerpnął tchu i zszedł z rusztowania. Kobieta uśmiechnęła się.