Antologia rosyjskiej fantastyki #2

Zombi Lenina

Przełożyli Eugeniusz Dębski Paweł Laudański Aleksander Pędziński
Wybrał Wojtek Sedeńko
„Zombie Lenina”
Instrumient dla wunderkinda © 2003 by Kir Bułyczow
Goriełaja basznia © 2003 by Marina & Siergiej Diaczenko
Mumija © 2003 by Andriej Łazarczuk
Mumija © 2003 by Andriej Stolarow
Monach na kraje ziemli © 2003 by Siergiej Siniakin
Wy lietitie, kak chotitie © 2003 by Alan Kubatijew
Kir Bułyczow
„INSTRUMENT DLA CUDOWNEGO DZIECKA”
Nigdy nie wstawiam podtytułu „opowiadanie fantastyczne”.
To sprawa czytelnika — sam rozstrzygnie, czy tekst jest fantastyczny, czy tylko 
udaje. Ale 
tym razem czynię to absolutnie świadomie. Muszę, bo w opowiadaniu, w istocie, 
nie ma nic 
fantastycznego poza zachowaniem bohaterów. Nie wykluczone przecież, że będący 
przedmiotem 
opowiadania wynalazek, na pozór mało prawdopodobny, w rzeczywistości już jest 
produkowany 
seryjnie przez fabrykę w Osace albo na Tajwanie. Nie wspominając o Marsie.
Winna była, jak zwykle, Ksenia Udałowa.
Jej marzeniem było wychowanie wnuka w duchu arystokratycznym. Ale ponieważ nie 
dysponowała gotówką, pozwalającą na studia w Oksfordzie, to zaczęła realizować 
arystokratyzację w granicach Wielkiego Guslara.
Nocował kiedyś u Udałowych pewien przybysz, którego Korneliusz Iwanowicz znalazł 
w 
lesie w stanie dość rozpaczliwym, niemal umierającego z głodu i lęku przed 
dzikimi zwierzętami.
Szczególnie wystraszył go kicający zając.
Przybysz ukrył się pod wielką surojadką i stopniowo sobie umierał. Na szczęście 
Korneliusz 
tego ranka wybrał się na grzyby i ściął właśnie tę surojadkę.
Kiedy przybysz zobaczył, że w minimalnym odstępie od jego głowy śmiga ogromne 
ostrze, 
stracił do końca przytomność.
Udałow odwrócił grzyb i zobaczył, że ten jest robaczywy.
Zamachnął się, by cisnąć nim w krzaki i zobaczył, że obok pieńka nóżki leży bez 
przytomności przybysz z innej planety, wzrostu około dziesięciu centymetrów, 
przypominający 
zgrabnego, czarującego, różowiutkiego słonika z futrzastymi uszkami i ogonkiem 
tak 
zakręconym, że każdy prosiaczek umarłby z zazdrości.
— Tego jeszcze brakowało — westchnął Udałow. — Teraz na bank wrócę bez grzybów. 
Nie 
można przecież zostawiać brata w rozumie w lesie, gdzie go każdy zając może 
skrzywdzić.
Udałow ułożył nieszczęsnego przybysza do koszyka, przykrył świeżymi liśćmi, żeby 
mu nie 
wiało i, przeklinając, udał się do domu.
W domu Ksenia trochę pomarudziła — no, co to za maniery takie! Ani jednego dnia 
bez 
przybysza!
Ale potem przyjrzała się biednej istocie i zajęła się urządzaniem mu warunków do 
życia.
Kiedy po trzech dniach przybysz ostatecznie doszedł do siebie i nawet 
przyzwyczaił się już do 
mieszkania Udałowych, przyznał, że przyleciał na Ziemię przez przypadek. Wybrał 
się na planetę 
Simla w systemie Wielkiego Strusia, a komputer z Informacji, dopiero od dwóch 
tygodni tam 
pracujący, wpakował go na dziką Ziemię, gdzie nawet zające są niebezpieczne dla 
materializatorów drugiej klasy.
Kiedy nadeszła chwila rozstania, przybysz zapytał Ksenię, którą uznał za wodza 
stada 
Udałowych, co by chciała otrzymać w prezencie.
Ksenia poprosiła o czas do namysłu, do jutra.
Udałowa cierpiała na kompleks owej staruchy, co to jeśli dostawała kałużę, 
prosiła o jezioro, 
jak otrzymała jezioro, chciała morza, a wraz z morzem i złotą rybkę, żeby ją 
usmażyć na oliwie z 
oliwek.
Ta właściwość charakteru często pakowała Ksenię w dżunglę życiowych kłopotów. 
Często 
musiała korzystać z pomocy sąsiada, profesora Minca.
Póki w domu wszyscy spali, łącznie z przybyszem, Ksenia siedziała w kuchni, piła 
jedną po 
drugiej filiżankę herbaty i zastanawiała się, jak to zrobić, żeby nie skiepścić 
i nie zażądać za 
mało. W końcu przybysze, mimo że w Guslarze rzecz zwyczajna, to rzadko mieszkają 
w 
prywatnych mieszkaniach i na dodatek gotowi są za to płacić według 
międzyplanetarnej taryfy.
Przy tym nie można Kseni nazwać ślepą egoistką. Zawsze się o kogoś troszczyła.
Rano zwróciła się do Tiszy — tak czule nazywano w domu przybysza, którego 
imienia nie 
udało się nikomu z Udałowych wymówić:
— A czy możesz podarować tylko mały przedmiot, czy gabaryty nie odgrywają roli?
— Ach, kochana Kseniu — powiedział Tisza. — Czy gabaryty w ogóle odgrywać rola w 
prawdziwych uczuciach?
Tisza siedział na miękkich i ciepłych kolanach Kseni, a ta drapała go pod trąbą.
— No to zdobądź dla mnie instrument — poprosiła Ksenia. — Dla wnuczka Maksymki.
— Ciekawe — powiedział przybysz. — Instrument do jaka cel? Chirurgiczny czy 
budowlany 
— typu calówka lub młotek?
— Nie kituj mi tu — warknęła Ksenia. — Ja ci zaraz dam młotek!
Wymierzyła mu klapsa, Tisza spadł na podłogę, trochę się potłukł, ale nawet się 
nie obraził, 
ponieważ uznał, że sam jest sobie winien.
— Odpowiedź na jeden pytanie, co? — powiedział. — Po co jest instrument dla twój 
głupi 
dziecko — wnuk?
Czy powiedziałem wam, że Tisza jest w ojczyźnie znanym filologiem?
— Instrument to pianino albo fortepian, ale nie za duży — powiedziała Ksenia. — 
Żeby 
można było na nim grać. Bo na świecie teraz rządzi sprzedąjność i korupcja, w 
naszych ciężkich 
czasach nie mamy co pokazać kolegom ze szkoły muzycznej, którzy sobie 
sprowadzili 
„Steinwaye” z Tajwanu.
Tisza podszedł do prośby Kseni poważnie i uważnie. Poszli razem, do sklepu, do 
działu 
muzycznego dokładnie rzecz ujmując, potem do biblioteki, gdzie przekartkowali 
fundamentalne 
dzieło von Brauhitza „Historia produkcji salonowych fortepianów w księstwie 
Sakson–Weimar 
w końcu XVII wieku”. Co prawda dzieło było w języku niemieckim i tylko 
przypadkowo 
ocalało, kiedy wieśniacy palili bibliotekę obszarnika Gulkina, anglomana i 
teutonofila. 
Przeczytać je mógł co najwyżej słonik Tisza, ale stronice przewracała Ksenia.
Kiedy w drodze powrotnej zajrzeli do Aleksandra Grubina, który nie tak dawno 
sklecił niezły 
komputer ze szczątków walającego się w lesie bezpilotowego statku kosmicznego z 
planety 
Swiekarsa, ten pozwolił sympatycznemu Tiszy przejrzeć wszelkie dane dotyczące 
pianin i 
fortepianów.
Wieczorem słonik zapytał Ksenię:
— Jaki jest cel waszego wyuczenia wnuka Maksyma — junior muzyka klasycznej, tak?
— Jasna sprawa, kocham swoje potomstwo — przyznała się Ksenia.
— Proszę nie kłamać, kobieta — przyhamował ją przybysz. — Gadać prawda.
— Och, Tisza — westchnęła Ksenia. — Co ma zrobić chłopiec, skoro dookoła każdy 
usiłuje 
zrobić ze swojego dzieciaka albo mistrza olimpijskiego, albo skrzypka Kogana? 
Jesteśmy 
społeczeństwem nierównych możliwości. Jutro syn naszego Machmuda z targowiska 
będzie się 
pokazywał z angielską księżniczką, a mój będzie orał w fabryce makaronu? Czy 
można się z tym 
pogodzić?
— Są zdolności u twój wnuk, tak? — zapytał spryciarz Tisza.
— Zdolności ma wybitne — odpowiedziała Ksenia. — Byłam z nim u kilku lekarzy, 
wszyscy 
to przyznali. Ale bez instrumentu nic nie zwojujesz. Wszyscy mają instrumenty, a 
my — pianino 
„Czerwony Październik” i to wynajęte. Czujesz różnicę?
— Jestem z tobą moralnie w zgodzie nie — powiedział przybysz. — Ale moja 
zobowiązanie 
wdzięczności każe milczeć mi. Twój instrument powinien dać przewaga genialnym 
wciśniętym 
w kąt dziecko.
— Masz rację, Tisza.
Instrument dla cudownego dziecka
— Instrument powinien być najlepszy w mieście.
— Oczywiście! Wyobraź sobie, Krugozorowowie zakupili fortepian z Wysp 
Kanaryjskich. 
Wiesz dlaczego? Ponieważ grał na nim Hemingway. Znasz takiego pisarza?
— Niestety, nie miałem szczęścia.
— Ja też — powiedziała Ksenia.
— No to lecę — powiedział słonik.
— Dokąd? W nocy?
— Będę dokonywał wykorzystania możliwości twojego sąsiada Aleksander Grubina w 
celu 
materializacji.
— I zdobędziesz instrument?
— Zobaczymy — powiedział przybysz.
Po godzinie, na środku salonu, czyli dużego pokoju w mieszkaniu Udałowych, stał 
skromny 
na oko, gabinetowy fortepian z napisem „Steinway” nad klawiaturą. Fortepian był 
tak doskonały 
w liniach, tak szlachetnie połyskiwał, że wiadomo było, że przed wnukiem Kseni 
droga kariery 
stoi otworem.
— O, takiego męża mi trzeba — powiedziała żartem Ksenia do przybysza. — Nie 
wziąłbyś 
mnie?
Słonik siedział na kolanach Kseni, przycisnąwszy ogonek do jej brzucha. Nie miał 
poczucia 
humoru.
— Ty mnie troskasz seksualnie — powiedział niskim głosem. — Ale jest możliwość. 
Pomyśl. 
Na pewnej planecie, nie podam jej nazwy, istnieje nielegalna przestępcza 
praktyka, tam 
zmieniają ludzi z rasy na rasę. Można zrobić z ciebie parę dla mnie.
— Ze mnie? — obruszyła się Ksenia. — Takiego małego mikropotwora? Chyba 
zwariowałeś, 
Tisza!
— Nie ja proponował, mi jest propozycja kobieta od ciebie.
— Zamilcz — powiedziała Ksenia. — Nie zapominaj, że jestem zamężna i wedle 
naszych 
ziemskich praw mój mąż Korneliusz ma prawo mnie zadusić, jeśli znajdzie u mnie 
nie tę, co 
trzeba chusteczkę.
— Zadusić? Wow!
Ksenia powiedziała to i wystraszyła się. Korneliusz w życiu nie podniósł na nią 
palca, a 
zresztą, niechby spróbował! Zobaczyłby, co z niego by zostało. Ale przecież 
przydarzają się 
ludziom mistyczne przemiany.
Ksenia pogłaskała błyszczący bok fortepianu. Instrument był ciepły. Cieplejszy, 
niż zazwyczaj 
bywają fortepiany.
Potem Tisza podał Kseni paczkę dolarów. Niewielką, oczywiście, ale jak na 
przybysza ciężką 
— w każdym razie uginał się pod jej ciężarem, jakby trzymał materac.
— A to co znowu! — oburzyła się nieprzekupna Ksenia. — Jestem przecież byłym 
człowiekiem radzieckim! Nie dam się przekupić. A ile tu jest?
— Trzysta czterdzieści — odpowiedział Tisza. — Na tyle niezależna komisja 
wyceniająca 
oszacowali wasz stary instrument, który musiałem dematerializować. Mam nadzieję, 
że okaże mi 
pani honor i przyjmie ode mnie ta suma. Tak!
— Rozumiem — szybko powiedziała Ksenia i wyszarpnęła zielony rulonik z łapek 
przybysza, 
póki się nie rozmyślił.
Ale schowawszy pieniądze, trochę się zdenerwowała.
— Czyżby „Czerwony Październik” ze znakiem jakości tak tanio był wyceniony?
— Nie wszędzie — cierpliwie odparł przybysz. — Podobno na Nowej Gwinei cieszą 
się 
popytem.
— No to po co go dematerializowałeś? Trzeba było raczej tam przenieść.
— A nowy instrument kosztowałby… — zaczął przybysz, ale Ksenia przestała go 
słuchać.
— Poczekaj, wypróbuję. Nie wiadomo, co człowiekowi wcisną.
Usiadła przy fortepianie, podniosła klapę, przejechała po klawiszach pulchnym 
palcem. 
Dźwięk był głośny.
— Nie wiem, czy nie za duży — powiedziała. — Chłopczyk może nie sięgnąć.
— On trochę rozumie — powiedział przybysz. — On będzie się starał zaspokoić 
życzenia 
młodzieży.
— W jakim sensie?
Fortepian westchnął i ten odgłos dotarł do uszu Kseni.
— Proszę go nie krzywdzić — powiedział przybysz. — On jest biologiczny 
instrument.
— Słuchaj — rzekła Ksenia. — Jeśli on jest żywy, czy coś takiego, to lepiej 
zabieraj go z 
powrotem. Bo mi jeszcze pewnego pięknego dnia Maksymka zadusi.
Fortepian drgnął. Z jego wnętrza doleciało buczenie.
— Nawet przedmiot może być oburzona — odparł Tisza. — Nawet przedmiot, tak!
I wyjaśnił Kseni, że nie istnieją żywe fortepiany, ponieważ to przeczy naturze. 
Ale pewną 
cząstkę świadomości można przydać każdemu przedmiotowi, mającemu styczność z 
człowiekiem, ponieważ wszystko w przyrodzie jest skomplikowaną jednością 
przeciwieństw i 
przedmiot, podobnie jak tresowane zwierzę, może efektownie stawać na przednich 
łapach, ale nie 
należy tego rozumieć dosłownie.
Ksenia nie zrozumiała tego dosłownie, ponieważ w ogóle nic nie zrozumiała.
Zamiast rozumieć, głaskała fortepian i czekała, aż przybysz się wyniesie i 
odczepi ze swoimi 
przemowami.
W tym momencie przyszedł Udałow, wybierał się właśnie do lasu, żeby odprowadzić 
przybysza do statku ratowniczego, zobaczył fortepian i zdziwił się.
— To nic szczególnego — powiedział przybysz. — Jest pewna pamiątka dla waszego 
mały 
geniusz.
— Czas, by dziecko zaczęło grać na prawdziwym instrumencie — powiedziała Ksenia.
Udałow nie sprzeczał się, wiedział bowiem, jak bezsensowna jest dysputa z żoną. 
Wziął po 
prostu przybysza pod pachę i poszedł z nim do lasu, rozmawiając po drodze o 
niczym ważnym, 
jak dobrzy znajomi. Przybysz nie zapraszał Udałowa do siebie, ponieważ na jego 
planecie 
Udałowowi wszystkiego będzie mało, w tym toalet.
A tymczasem Ksenia przyprowadziła ze szkoły malca. Maksymek skończył osiem lat, 
w sam 
raz, żeby zacząć trenować na pianistę.
Chłopiec na widok fortepianu zdębiał. Pianino „Czerwony Październik” było 
szczytem 
marzeń. „Steinway” stał tylko u Machmudowych, Seneńków i Krugłozadowych. Ale 
przecież 
tamte dzieciaki były wożone do szkoły muzycznej mercedesami prosto z lekcji 
tenisa.
— Siadaj i graj — powiedziała Ksenia.
Chłopiec, na zewnątrz spokojnie, ale w duchu sprzeciwiając się jak byczek 
prowadzony do 
rzeźni, podszedł do instrumentu i usiadł.
— Podoba się? — zapytała babcia.
— Co? — zapytał wnuczek, pogrążony w rozmyślaniach nad tym, czy Stiopka Ryżyj 
nadaje 
się na kapitana drużyny piłkarskiej? W końcu odgryzł połowę loda Wierki, czy 
nie? Wszyscy 
widzieli.
— Co, nie widzisz, przy czym siedzisz? — zapytała surowo babcia.
Wnukowi nie pozostało nic innego, jak zobaczyć i przyznać się.
— Cieszysz się? — zapytała babcia.
Maksymek nie odezwał się, po prostu nie wiedział, co lepsze. Przyznasz się, że 
się cieszysz i 
zaraz cię zmuszą, żebyś grał od rana do wieczora, a potem jeszcze na koncercie 
każą 
występować. Już się takie rzeczy przydarzały, nie tylko Maksymce, ale i Goszy 
Lupmanowi: 
został wystawiony na koncert, przeziębił się i umarł.
Opowiadali to sobie pierwszoklasiści w szkole muzycznej, straszyli jeden 
drugiego, żeby 
przypadkiem nie zrobiła się modna nauka występów.
Z drugiej strony — powiesz, żeś nieszczęśliwy, to cię ukarzą, za nie czułość.
Maksymek otworzył nuty nudnej i znienawidzonej już wręcz etiudy Gedike i zaczął 
dźgać 
palcami w klawisze.
Klawisze odpowiadały czule i drżąco.
Ksenia z miłością patrzyła na te paluszki, jeszcze nie umyte z konfitur — 
Maksymek 
niedawno pakował do słoika łapy brudne od błota, którym wcześniej ciskał w 
przechodzącą 
wredną babkę, łapy podrapane w trakcie bójki z Niurką z sąsiedniego podwórka, 
która za dużo 
sobie pozwala. Te paluszki teraz jednak fruwały nad klawiaturą niczym 
jaskółeczki, a etiuda 
brzmiała wytwornie, jak nokturn Chopina, o którym Ksenia nawet pojęcia nie 
miała, choć 
kochała wszystko, co piękne.
— Maksym, zwariowałeś? — wrzasnęła od progu jego matka. — Odejdź od pijanina, 
jeszcze 
połamiesz w cholerę!
Ta kobieta od razu widziała sedno problemu i rozumiała, że dziecko kaleczy 
przypadkowo 
znajdujący się w domu obcy i cenny instrument.
Ksenia najpierw roześmiała się, potem jak wilczyca rzuciła się bronić wnusia, w 
tej chwili już 
bowiem miała pewność, że sama kupiła ten instrument za swoje pieniądze, za 
emeryckie. I 
nikomu już nie udałoby się jej przekonać, że było inaczej.
Chłopiec tymczasem bez hałasu zlazł z taboretu i zwiał na podwórko, żeby pograć 
w piłkę. 
Mimo wspaniałych warunków stworzonych przez przybysza, nadal nie lubił grać. 
Ćwiczenia 
fizyczne pociągały go znacznie silniej .
Ale na tym jego cierpienia się nie skończyły.
Kiedy w domu wszyscy zrozumieli, że fortepian wyprzedza wszystkie inne 
instrumenty 
wszystkich majętnych guslarskich rodzin, okazało się, że chłopca należy 
pokazywać, jak jakiś 
cud.
Przecież nie da się pokazywać fortepianu.
W mieście zaczęły się takie rozmowy:
— Udałowowie idą na całość. Niby czemu nie? Ichni Maksymek zdaje do 
konserwatorium. 
Od razu z pierwszej klasy. I biorą go. Mimo że są egzaminy wstępne.
. Gadają, że będzie drugim Roztropowiczem.
— Nie daj Boże! — odpowiadali inni. — On ma taką energiczną żonę!
— Za wcześnie — odpowiadali pierwsi — za wcześnie, żeby Maksymek się żenił. 
Najpierw 
musi wykształcenie zdobyć. Wojsko odsłużyć, a potem już się żenić z tą kobietą.
Takie filozoficzne dyskursy nigdy nie kończą się dobrze. Guslarczycy zaczynali 
się bić, ale i 
to nie rozwiązywało problemu. Zaglądali do Udałowych niektórzy z tych bogaczy. 
Oglądali 
fortepian, dziwili się i nawet proponowali, że kupią. Rodzice Maksymka 
sprzedaliby go chętnie, 
ale nie mogli — Ksenia nie pozwalała.
A potem wydarzyło się coś takiego, że im też odechciało się sprzedawać.
W szkole odbywały się egzaminy, a Maksymek złapał świnkę. Choroba nie jest 
specjalnie 
niebezpieczna, ale do szkoły nie wolno chodzić. Egzaminu też nie można 
przenieść.
Zdecydowano, że skoro szkoła ma do czynienia z tak rzadkim talentem, to 
przeprowadzi się 
egzamin w domu. Maksymek przestał więc chodzić do szkoły muzycznej. Motywował to 
słabym 
zdrowiem. Babcia, kochająca wnusia nad życie, oczywiście poparła go. Rodzice 
Maksymka na 
muzyce nie znali się kompletnie i tylko niecierpliwie czekali chwili, kiedy 
zaproszą go do siebie 
Amerykanie, a oni kupią sobie dom w Kalifornii.
Pewnego razu Udałow postanowił poobserwować wnuka — jak ten przygotowuje się do 
wielkiej kariery. Usiadł za jego plecami tak, że Maksymek nie zdawał sobie 
sprawy z jego 
obecności. I okazało się, że wnuk nie zawsze nadąża za muzyką. Raz zamiast 
akordu trąci 
klawisz, a fortepian wydaje z siebie wspaniały szlachetny dźwięk akordu. A innym 
razem nie 
trafi w klawisz, ale ten sam się naciska i brzmi pięknie, stara się instrument, 
stara.
Tak więc to nie wnuczek gra, a gra za niego fortepian. A to jest niesłuszne. W 
ten sposób z 
człowieka nie wyrośnie Chopin.
A potem, kiedy niekumata babcia postawiła na pulpicie nuty niemieckiego 
kompozytora 
Schuberta, od którego pierwszoklasistów trzyma się na kilometr, żeby nie 
stracili chęci grania, to 
Maksymek tak go odwalił, że z dołu przyszedł sąsiad, profesor Minc i zapytał, co 
to za płyta 
grała u Udałowych, bo co było grane — wiedział, ale który to z genialnych 
pianistów — nie 
skapował.
Po tym incydencie chłopiec zaczął zadzierać nosa, a Udałow się zaniepokoił.
Nie musiał długo myśleć, żeby zrozumieć, że sukcesy wnuka związane są z 
prezentem 
przybysza. Przecież przybysze są zbudowani inaczej, nie jak ludzie. Oni mają 
inne wyobrażenie 
o pedagogice. Coś w tym fortepianie było takiego, co pomagało Maksymkowi w 
osiąganiu 
szczytów interpretacji.
A pędrak co? Jak usłyszał te wszystkie pochwały, zaczął siebie uważać za 
pianistę, nawet w 
piłkę przestał grać, żeby częściej stać obok fortepianu.
Fortepian też się przywiązał do chłopaka. Na jego widok podrygiwał, cicho i 
głucho 
pobrzękiwał strunami i nawet troszeczkę przestępował grubymi drewnianymi nogami, 
jak 
trzynogi rumak w oczekiwaniu na swojego rycerza.
Do szkoły muzycznej Maksymek przestał uczęszczać, usprawiedliwiając się słabym 
zdrowiem, podtrzymała go, jak na złość, babcia, zakochana w chłopcu na maksa. 
Rodzice mieli 
w nosie muzykę, ale nie dolary, które Maksym zarobi, kiedy wszyscy wyjadą do 
Stanów.
Udałow podejrzał, jak Maksymek ćwiczy — nie zawsze wnuk nadążał za muzyką. A 
kiedy nie 
udawało mu się ułożyć paluszków w akord, po prostu uderzał jeden klawisz jednym 
palcem, a 
fortepian wydawał z siebie akord! To samo, kiedy Maksymek nie trafiał w klawisz 
— fortepian 
sam uderzał w odpowiedni.
Udałow powiedział do chłopca:
— Nieładnie, Maksym, okłamywać tak dorosłych.
— Nikogo nie okłamuję! — zaprotestował Maksymek fałszywym głosem.
— Nie umiesz zagrać tego swojego Schuberta — Szostakowicza.
— Umiem.
— Sprawdzimy?
Maksymek z pewną miną zasiadł do fortepianu i kazał dziadkowi otworzyć nuty. 
Nuty jako 
tako znał, więc na początek uderzył we dwie dobre. A potem — hulaj dusza, piekła 
nie ma! — 
zaczął walić w klawisze, jak chciał, a fortepian posłusznie wygrywał to, co było 
zapisane w 
nutach, jakby miał własne dodatkowe oczy.
— No i jak, przekonałem cię, dziaduś?
— Odpowiem ci pytaniem na pytanie: masz zamiar całe życie grać tylko na swoim 
fortepianie?
Chłopiec zamyślił się i myślał całą minutę. Należy mu wybaczyć, przecież dopiero 
zaczynał 
swój ą artystyczną karierę.
— Raczej tak, raczej będę występował ze swoim fortepianem — powiedział. — Kocham 
tę 
maszynę i ona nieźle się do mnie odnosi.
Fortepian kiwnął się i tupnął nóżką.
— Och, te dary przybyszy! — westchnął z grecka Udałow. — Może przejdziemy się do 
uniwersamu?
— A po co? — zapytał chłopiec.
— Słyszałem, że przywieźli tam nowe samochodziki z Niemiec.
Maksymek kochał samochodziki znacznie bardziej niż fortepian. Oczywiście, że 
pognał do 
uniwersamu z dziadkiem.
— A właśnie — powiedział Udałow. — Założę się o pięć samochodzików, że na tym 
pianinie 
nie uda ci się zagrać.
— Dlaczego? — zapytał chłopiec przesiąknięty już nieco dumą, a duma zawsze 
oślepia.
— Dlatego, że za ciebie gra fortepian, dziecino — powiedział Udałow. — 
Widziałem, jak to 
robił.
— Dziaduś, jesteś żałosnym zazdrośnikiem — powiedział chłopiec. — Siedem 
samochodzików.
— Sześć. Przybili.
Udałow podszedł do ekspedientki nudzącej się przy tomie Sydneya Sheldona o 
pięknym życiu 
na Bahamach, a ta pozwoliła:
— Tylko proszę niczego nie połamać. Maksymek rzucił okiem na nuty i zaczął walić 
w 
klawisze.
Walił sobie, a one wydawały straszliwe dźwięki. Maksym walił mocniej, a klawisze 
odpowiadały jeszcze straszniejszymi dźwiękami. Aż ekspedientka odłożyła powieść, 
mimo że 
był to najtragiczniejszy moment w całej książce i powiedziała:
— Hej tam, obywatele, może już dość tego znęcania się nad szlachetnym towarem.
Wracali wolno. Maksymek obracał w ręku samochodzik i wcale się nie przejmował.
— Nie sądzone ci być Richterem — powiedział Udałow do dzieciaka.
— No i chwała Bogu — odparło dziecię. — Znacznie bardziej widzi mi się kariera 
Rinaldo 
albo, w najgorszym razie, Pelego. Słowo honoru.
— A co z konserwatorium?
— Dziadku, pewnie że fajnie, jak człowieka oklaskuje trzydzieści osób — 
rozsądnie 
oświadczył Maksymek. Ale kiedy sto tysięcy krzyczy: „Mak–sym mis–trzem jest!” — 
to brzmi 
lepiej!
— Będziemy musieli pozbyć się fortepianu — powiedział Udałow — bo to się skończy 
jakąś 
wpadką. Może oddajmy go do szkoły muzycznej.
— Dziadku, zwariowałeś? — oświadczył wnuk. — Szkoła zaraz zacznie taki kit 
serwować, że 
się wysunie na pierwsze miejsce w Rosji, a potem się wszystko wyda i polecą na 
Sybir.
— Mądrze gadasz — zgodził się Udałow. Racjonalizm wnuka chwilami go zadziwiał.
— Trzeba znaleźć jelenia — powiedziało chłopię.
A jeleń sam do nich przyszedł.
— Jaki ładny chłopczyk — powiedział jeleń.
Jeleń był elegancko ubrany, ostrzyżony, wygolony, a mercedes na HOLLYWOODZKIEJ 
rejestracji, doprowadzającej do zachwytu miejscową milicję, jechał dziesięć 
metrów za nim.
Czasem Udałow dziwił się, jak to możliwe, że do Wielkiego Guslaru trafiają tak 
znakomici 
ludzie, którzy nie wiadomo, co tu robią. Żadnych bogactw mineralnych nie było w 
okolicy, 
baobaby tu nie rosły, krokodyle zostały wytrzebione… Czyli co innego ci ludzie 
mieli na myśli. 
Co i rusz po ulicach Guslaru przemykały całe kawalkady wspaniałych fur albo 
pojedyncze dżipy. 
Niektórzy z tych ludzi nawet tu osiadali na dłużej.
Profesor Minc wysunął hipotezę, że ludzie ci, starając się rozszerzyć sferę 
zastosowania 
swoich kapitałów, szukają kontaktu z przybyszami, odwiedzającymi miasto. Ale nie 
było na to 
dowodów, a właściciele dżipów do niczego się nie przyznawali.
— Chłopczyk gra na fortepianie? — zapytał jeleń. Na oko miał od dwudziestu do 
pięćdziesięciu lat — skóra gładka, naciągnięta na twarz, ani zmarszczek, ani 
wątpliwości.
Nie doczekawszy się odpowiedzi, przybysz zapytał, nie obrażając się:
— Ja też mam zdolnego chłopczyka. Ani dnia bez Bacha. Kumasz?
Udałow milczał. Maksymek też milczał. Obaj zastanawiali się.
— Ale z instrumentem — kiepścizna. Ludzie mówią, że macie prawdziwego 
„Steinwaya”, 
tak? Bo u nas to zawsze jest tak, że zanim człowiek doczeka się, aż z Australii 
przywiozą 
instrument, to chłopiec wyrośnie, zacznie w piłkę nożną grać. Słuchaj, Udałow, 
sprzedaj mi ten 
fortepian. Dam ci dobre pieniądze i „Czerwony Październik” na dodatek.
— Ile? — zapytał Udałow.
— O, to jest męska rozmowa. Dostaniesz „Czerwony Październik” i piętnaście 
dolarów na 
dodatek.
Jeleń zrobił pauzę, a ochroniarze zachichotali, zachwyceni sprytem pracodawcy.
Inny na miejscu Udałowa obruszyłby się czy nawet roześmiał prosto w twarz 
bezczelnemu 
oligarchowi, ale Udałow przeżył długie radzieckie życie i nie dawał się tak 
łatwo zastraszyć.
— Czyli tak — powiedział, siadając na ławeczkę, obok której przechodzili. — Trzy 
tysiące 
zielonych na stół i pamiętajcie — nasz fortepian jest zaczarowany. Gra nie 
według zdolności, a 
jak należy.
— Właśnie tego mi trzeba — powiedział jeleń. Manewr Udałowa spowodował, że 
musiał się 
zatrzymać i rozmazań, stojąc jak przed nauczycielem. Nie podobało mu się to, ale 
musiał 
ścierpieć. — Trzydzieści dolarów i „Czerwony Październik”.
— Trzy tysiące i zostaw „Czerwony Październik” sobie.
— Zamiast „Czerwonego Października” importowane rolki mojego rozmiaru — wtrącił 
się 
Maksymek.
Jeleń patrzył na mieszczan z góry i życzył im śmierci. Ale był bezsilny.
— Czterdzieści dolarów — powiedział.
— Trzy tysiące.
Udałow odczuwał wielką przyjemność. Targował się o nieziemską forsę i na dodatek 
ratował 
wnuka przed muzycznym wychowaniem i karał Ksenię, która mogła poprosić przybysza 
o coś 
pożyteczniejszego, na przykład o skierowanie na Kanary.
— Czterdzieści dwa.
Udałow pomyślał sobie: wymyślamy dowcipy o nowych ruskich, a oni w tych 
dowcipach są 
tacy naiwni i z gestem. A tak naprawdę nowy ruski za dziesięć kopiejek sprzeda 
matkę rodzoną. 
Czy ktoś kiedyś słyszał, żeby za czynnego „Steinwaya” ktoś dawał czterdzieści 
dwa dolary?
— Idziemy, wnusiu — rzucił Korneliusz. — Wpadniemy na lody.
Ale z miejsca się nie ruszyli. To był atak psychologiczny. Wiadomo.
Ale jeleń tego nie wiedział i nie wytrzymał.
— Wyfasuj mu szmal — polecił sekretarzowi w kamizelce kuloodpornej, siedzącemu w 
mercedesie z laptopem na kolanach.
Obgadano detale.
Zdecydowano, że odbiór odbędzie się w czasie, kiedy Ksenia uda się na aerobik. 
Ostatnio 
nabrała ochoty na młodszy wygląd, żeby potencjalnym młodym kochankom Korneliusza 
Iwanowicza pokazać, jak nie mają lotu do starej gwardii.
Podjechał dźwig.
W obecności profesora Minca i Grubina Udałow przeliczył pieniądze — aż do końca 
obie 
strony nie ufały sobie.
Chłopczyk Wania, synek jelenia, już podjechał na złotej hulajnodze, wykonanej na 
specjalne 
zamówienie w fabryce rollse–royce’a.
Patrzył z pogardą na Maksymka.
Maksymek w ogóle na niego nie patrzył. Maksymka pochłaniały myśli o rolkach.
Ro dzice M aksymki byli w pracy, i dobrze, bo nie wiadomo, jak ustosunkowaliby 
się do 
rezygnacji z muzykalnej kariery jedynego synka.
Fortepian odjechał w zielonym furgonie.
Udałow z wnukiem udali się do uniwersamu, żeby nie odkładać na później zakupu 
rolek. Kasa 
mogła zniknąć. Przyjdzie reszta rodziny i skonfiskuje. Zdarzały się już takie 
numery. A przecież 
nie tylko rolki są potrzebne, konieczny jest nowy spinning dla dziadka.
Udałow z Maksymkiem, zmęczeni, ale zadowoleni, wyszli z domu i skierowali się 
przez 
podwórze na ulicę.
W tym momencie z nieba zjechał niewielki latający talerz z dwoma 
dezintegratorami w części 
dziobowej.
Udałow przyglądał się wychodzącym ze statku przybyszom i myślał, że sprytnie 
postąpił, 
ukrywając dolary.
— Prezent otrzymali? — zapytał pierwszy i najważniejszy przybysz z dwoma 
trąbami, pewnie 
jakiś generał.
— Macie na myśli fortepian? — naiwnie zapytał Udałow.
— Nie mamy wiedzy nazwa — powiedział generał.
— Więc jeśli macie na myśli właśnie fortepian, to zamieniliśmy się — powiedział 
Udałow. — 
Ponieważ mieliśmy własny całkiem dobry instrument „Czerwony Październik”. To 
było tylko 
lekkie polepszenie sytuacji.
— To nie wolno — surowo rzucił generał. — Światowe reguły zabraniające 
rozpowszechniania przodujących technologii na opóźnione światy. Mogą być 
wykorzystane w 
głupim celu na pewno. Zdolności instrumentu już zostały zlikwidowane.
— Zgadzam się z wami — powiedział Udałow.
— No to dajcie adres do konfiskaty.
— Nie znamy adresu.
Rozmowa zaszła w ślepą uliczkę. Latający talerz stał przed Udałowem i nie 
odlatywał, 
ponieważ generał z tamtej planety nie wykonał zadania swojego rządu. Ale co 
robić dalej, nie 
wiedział nikt; przecież nie można chodzić po wszystkich dwupiętrowych willach z 
czerwonej 
cegły, osadzonych na peryferiach Guslaru?
Nie wiedzieli również Udałow i przybysze, że właśnie w tym czasie, nie tak znowu 
daleko od 
nich, w jednym z wiejskich domków mają miejsce dość dramatyczne wydarzenia.
Wszyscy oligarchowie i biznesmeni Guslaru, łącznie z kierownictwem miejscowej 
mafii i 
ojcowie miasta, zebrali się w skromnie udekorowanym saksońską porcelaną salonie.
Na jego środku stał fortepian.
Przy nim siedział potomek jelenia — Wanieczka.
Jego ojciec, jeleń, w białym garniturze, ze złotym łańcuchem na szyi, wyszedł 
przed 
audytorium i, denerwując się wyraźnie, powiedział:
— Długo, kurde, przygotowywaliśmy się. Nawet, w morde, instrument kupiliśmy. Za 
ciężką 
kasę.
Jeleń zaczerpnął powietrza.
Sprowadzony specjalnie na tę okazję profesor konserwatorium z Wołogdy (aż do 
1990 roku 
— muzycznej szkoły imienia Grizadubowej) otworzył klapę fortepianu, rozłożył 
nuty.
— Graj — polecił jeleń synowi.
Wszyscy zaliczkowo zaklaskali, ponieważ jeleń był najbogatszym wśród nich 
oligarchem i 
kontrolował prywatne toalety.
Potomek przejechał palcami po klawiszach.
Dziecię wiedziało co nieco o nutach, dlatego uderzało tam, gdzie należało.
Ale Szopenowi i tak nie zagrażał. Mimo usilnych starań chłopca, fortepian mógł 
wydusić z 
siebie tylko popularną niegdyś piosenkę: „wlazł, kurde, kotek na płotek”.
Audytorium zaczęło szemrać, a ojciec się wściekł i trochę się pieklił. Kobiety 
na wszelki 
wypadek wyszły z salonu. Niektóre wazy z saksońskiej porcelany, te 
delikatniejsze, spadały na 
podłogę i tłukły się.
„Kotek–na–płotek” grzmiał w całym domu niczym groźna symfonia.
Jeleń w końcu polecił:
— Iwan, spadaj od instrumentu! Profesor, idź–no, sprawdź, czy wszystko tam w 
porządku.
Oligarchowie i mafioso, którzy nie znosili gospodarza, zaczęli się chichrać i 
chichotać niby 
ukradkiem.
Profesor usiadł do instrumentu i zaczął grać to, co rano wspaniale wychodziło. 
Rano tak.
A teraz nie.
Słychać było tylko „kotka–na–płotka”.
Wtedy jeleń walnął profesora w głowę pięścią, sypnął kopa Wanieczce i wrzasnął 
do ochrony:
— Siekiera!
Siekiera pojawiła się w oka mgnieniu. Goście nie rozchodzili się w oczekiwaniu 
rzadkiego 
widowiska. Jeleń zaczął rąbać fortepian „Steinway”, goście cicho klaskali w 
dłonie. Profesor 
płakał. Jeleń rąbał i przeklinał. I wygłaszał, przeklinając, taką oto przemowę:
— Niech ja dorwę tego Udałowa! Ja z niego, kurna, kotlety zrobię! Będzie mi 
wylizywał kurz 
w moich kiblach.
Fortepian popiskiwał, jęczał i rozpaczliwie się bronił, nawet usiłował uciec do 
kąta.
Kiedy fortepian był już mocno pokaleczony i czuł, że zbliża się jego śmierć, 
wypadł z willi i 
pobiegł uliczką, mając nadzieję na schronienie u Udałowa — nikogo poza nim w 
mieście nie 
znał.
Możecie więc sobie wyobrazić scenę na podwórzu budynku numer 16 na ulicy 
Puszkina!
Na środku podwórza stoją Udałowowie.
Przed nosem Korneliusz Iwanowicza wolno lata tam i z powrotem talerz z nieznanej 
planety, z 
okien którego wyglądają milutkie wojenne słoniki. W tym momencie na podwórze 
wpada noga 
fortepianu, za nią wpełza klawiatura, za którą niczym garść ogonów wlecze się 
kita ze strun.
Za tymi nieszczęsnymi resztkami fortepianu wpada znany nam już jeleń z siekierą 
i usiłuje 
dobić fortepian, a ten kryje się za Udałowem.
— Ach, tu cię mam! — wrzasnął nieprzyjemnie jeleń. — Coś ty mi, kurde, podsunął?
I w tym momencie latający talerz wpada w przestrzeń między obliczem 
wystraszonego 
Udałowa i rozjuszonym pyskiem jelenia.
I głos generała z dwoma trąbami rozlega się głośno i surowo:
— Natychmiast powstrzymaj się bezrozumny dzikusie!
Bezrozumny dzikus skamieniał na widok malutkiego słonika z dwoma trąbami, a 
widzowie — 
goście jelenia, którzy go dogonili — rozrechotali się, tłocząc się w bramie.
Opamiętawszy się, jeleń podniósł siekierę przeciwko przybyszom, przedstawicielom 
humanistycznej i rozwiniętej cywilizacji.
Podniósł i skamieniał kompletnie.
A jego goście na trzy dni potracili głosy.
— Rozumiem — powiedział dwutrąby generał — że chciwość doprowadza miejscowe 
dzikusy do strasznych granic. Dlatego muszę ogłosić werdykt, który możecie 
zaskarżyć w 
najwyższym sądzie apelacyjnym Centrum Galaktycznego. Od dziś nie będziesz mógł 
wypowiedzieć ani jeden brzydkie słów i będziesz z otaczającymi maksymalnie 
uprzejmy. 
Rozumiesz?
— No, a kto mnie będzie szanował? — rozpłakał się jeleń.
— Szacunek osiąga się poprzez dobre uczynki. Od dziś będziesz dążył do 
bezinteresownych 
dobrych czynów.
— Tylko nie to! — rozszlochał się jeleń.
— Za to, że wystraszyliście naszego przyjaciela Udałowa i jego wnuczka, 
zostawicie mu swój 
siekierę.
— Aj! — wrzasnął jeleń.
— I od tej chwili opuści was chęć zemsty i nigdy do was nie wróci.
— Oczywiście — powiedział jeleń. — Przepraszam. Podał Udałowowi nieszczęsną 
siekierę i 
ukłonił się z szacunkiem Korneliuszowi i jego wnukowi, a potem wyprowadził 
skamieniałych 
gości z podwórka.
Ludzie gadają, że nie tak dawno, sprzedawszy swoją willę i opuściwszy rodzinę, 
wyjechał do 
indyjskiego stanu Kerala, gdzie mieszka w Aszramie, odżywia samym ryżem i 
przegotowaną 
wodą i sławi Krysznę.
Generał i jego towarzysze z talerza rozpuścili w powietrzu resztki fortepianu, 
pożegnali się z 
Udałowem i odlecieli.
Udałow poszedł do siebie i już miał schować siekierę w komórce.
— Poczekaj, dziaduś — powiedział chłopiec. — Gdzieś kiedyś w telewizorze 
opowiadali 
bajkę o złotej siekierze.
— Nie — powiedział Udałow. — Przecież to biały metal, w najlepszym wypadku 
srebrna.
— Spróbuj ugryźć — poradziło dziecko.
Udałow nadgryzł. I pomyślał: rzeczywiście, jeszcze w życiu nie trzymałem w ręku 
tak ciężkiej 
siekiery.
W tym momencie wszedł do nich profesor Minc, który chciał posłuchać historii o 
fortepianie.
— Poczekaj, sąsiedzie — poprosił Udałow. — Zobacz najpierw, co to za siekiera?
Minc zważył narzędzie w ręku i powiedział:
— Najprawdopodobniej platyna.
Tym sposobem Udałowowie stali się bogaci. Okazało się, że jeleń ukrył zagrabione 
kapitały w 
platynowej siekierze.
Latem cała rodzina Udałowych pojechała na wypoczynek do Soczi.
Tam następnego dnia po przyjeździe okradziono ich.
Ale to już kompletnie inna historia.
Tłumaczył Eugeniusz Dębski
Marina i Siergiej Diaczenko
„SPALONA WIEŻA”
…nigdy nie wiesz, z której strony dopadną cię nieprzyjemności.
Przy zjeździe z mostu tylne koło furgonetki podskoczyło na wyboju, stareńką paką 
zatrzęsło i 
Gaj wyraźnie usłyszał rumor wywracającej się klatki. Przyszło mu zakląć i 
zatrzymać samochód.
Był czerwcowy poranek, od rzeki pachniało rybą, nie przykro jednak, lecz świeżo 
i smacznie, 
niczym podczas wędkowania, gdy woda rozpościera się jak lustro, a prężne rybie 
ciało 
podskakuje w pełnej rosy trawie. Wśród rosnących przy samej drodze krzaków 
siedział, 
rozprawiając, nieznany zielony ptaszek; jego monolog optymistycznie nastrajał do 
całego świata. 
Zmrużywszy oczy, Gaj wpatrzył się w niewysoko stojące słońce i z przyjemnością 
pomyślał o 
długim i spokojnym dniu, należącym do niego od tego oto ranka, aż do samej nocy, 
przez cały 
dzień — wolna jazda, gdyż spieszyć się nie ma po co…
Gaj nie wiedział, że od przewróconej na pace klatki odpadły drzwiczki i 
czarnobłyszcząca 
nutria, opisana w specyfikacji liczbą z wieloma zerami, znalazła się w ten 
sposób w połowie 
drogi na wolność. Gaj nie zdawał sobie z tego sprawy i beztrosko otworzył 
żelazne drzwi paki. 
Cenne zwierzę wypadło mu pod nogi i, odbiegłszy kilka kroków, zamarło między 
przerażonym 
strażnikiem więzienia a brzegiem wąskiej rzeki.
Wstrząsy i hałas oszołomiły nutrię i dlatego, znalazłszy się na wolności, nie od 
razu to pojęła. 
Niestety, Gaj pojął to jeszcze później.
— Szczurku — powiedział z fałszywą czułością, robiąc krok w stronę uciekinierki. 
— Mój 
dobry szczurek…
Chwilę później skoczył — z poświęceniem, jakby chcąc zasłużyć sobie na miano 
najlepszego 
bramkarza świata; próbował chwycić za czarny, nagi ogon, złapał jednak tylko 
powietrze i nieco 
trawy. Nutria, pokazując, że wcale nie jest taka głupia, dopadła brzegu i nie 
rozchlapując wody, 
znikła pod jej powierzchnią; przez pewien czas Gaj widział jeszcze jej głowę, 
zaraz jednak i ona 
skryła się pod mostem.
Jakiś czas po prostu siedział na brzegu. Ręce mu opadły. Potem, zacisnąwszy 
zęby, podniósł 
się i wrócił do furgonetki; pusta klatka bez drzwiczek leżała na boku, pozostałe 
były całe i 
dziewięć żółtozębnych stworzeń zerkało na Gaja z nieskrywaną, złośliwą 
satysfakcją.
Wrócił nad wodę, położył się na brzuchu i spojrzał pod most. Na omszałych 
kamieniach 
tańczyły plamki słońca; pod samym brzuchem mostu było całkiem ciemno — tak, jak 
w duszy 
Gaja. Dlatego, że przynajmniej połowa zarobku… zarobku ZA CAŁE LATO. I ta połowa 
właśnie znikła pod wodą. Dosłownie i w przenośni… a niech to szlag.
— Zgubiłeś coś?
Na drodze, nawet i pustej, od czasu do czasu trafiają się podróżni, i to nawet 
interesujący. Nic 
szczególnego w tym głosie nie było — mimo to Gaj cały zmartwiał. 1 już po 
sekundzie 
zrozumiał, że odwrócić się i odpowiedzieć bardzo, ale to bardzo nie ma ochoty. 
Ale nieudzielenie 
odpowiedzi nie byłoby grzeczne; dlatego też, po chwili wahania, odezwał się, 
wciąż jeszcze leżąc 
na brzuchu:
— Nutria mi uciekła. Nieznajomy zaśmiał się cicho.
Gaj przekręcił się na bok i ujrzał wąskie, bose stopy i spodnie wojskowego kroju 
w 
ochronnych barwach. Po prawej nogawce wspinała się mrówka; Gaj poderwał się, 
siadł i uniósł 
głowę.
Odniósł wrażenie, że z dwóch wąskich szczelin spojrzały nań dwa ostre zielone 
reflektory. 
Zdążył zaobserwować jasnowłosą czuprynę, zauważył skórzany futerał wiszący na 
szyi — i 
szybko odwrócił wzrok. Wszystko na raz. A niech to, wszystkie nieszczęścia — 
jednocześnie.
— Nigdy nie słyszałem, żeby w tych okolicach występowały nutrie — oznajmił w 
zamyśleniu 
przybysz.
Odejdź, poprosił w myślach Gaj. Nic ci nie zrobiłem. Odejdź.
Przybysz nie zwracał uwagi na jego modlitwy — stał sobie spokojnie, jakby na coś 
czekając. 
Gaj wymamrotał zatem zachrypniętym głosem:
— Nutrie… mam ich tam… całą furgonetkę.
Przybysz odszedł — po to, by zajrzeć w otwartą pakę i ze zdziwieniem, a kto wie, 
może z 
radością, mruknąć:
— Oho… Ucieczka spod straży. One co, zębami pręty przegryzają?
Wielki czarny żuk przeszedł ze źdźbła trawy na listek babki. A właśnie, że nie 
chcę patrzeć, 
wmawiał w siebie Gaj. Nie mam po co na niego… na TEGO… patrzeć. Nie na darmo 
gadali, 
że… znów się pojawił. Nie na darmo gadali, a ja myślałem, że na darmo…
Przybysz zostawił nutrie. Widać bardziej interesowała go rozmowa z Gajem:
— Co żeś tak się zaciął?
Żuk źle stąpnął i zniknął z pola widzenia, na dobre spadając gdzieś pod listek.
— Jak się nazywasz, milczku?
A co ci do tego, pomyślał Gaj i wcisnął głowę w ramiona.
— Jak — jak? — Gaj…
— Co zamierzasz robić?
Pod siedzeniem w kabinie leżał kawałek ołowianej rurki — „na wszelki wypadek”. 
Nie, to 
myśl absolutnie nie na miejscu.
— Robić? Zdejmę spodnie i wlezę pod most.
— Sądzisz, że ją złapiesz?
— Nie, nie sądzę — burknął Gaj.
— Może pomóc?
— Nie!!
Gaj odskoczył jak oparzony. Należało natychmiast odjechać stąd jak najdalej, ale 
pozostawienie drogocennego zwierzęcia na łasce losu wydawało się niemożliwe — i 
dlatego 
jedyne, co mu pozostało, to podniesienie klapy i uparte wpatrywanie się w 
silnik, dając w ten 
sposób do zrozumienia, że rozmowę uznaje się za zakończoną.
Przybysz jednakże uznał, że jest inaczej i nie zamierzał ustąpić:
— A niby dlaczego „nie”?
— Dziękuję — wydusił Gaj — ale nie trzeba.
Upływały minuty; Gaj z przerażeniem stwierdził, że wyleciało mu z głowy, jak 
zbudowany 
jest silnik, mało tego — sam silnik falował mu przed oczyma, a przecież trzeba 
było jakoś 
imitować ożywioną działalność techniczną.
— Czego się tak przestraszyłeś? — z zaskakującą delikatnością spytał przybysz. — 
Chcę ci 
pomóc. Naprawdę.
— Nie zaczepiałem pana — wydusił Gaj.
— Podobnie jak ja ciebie… wszak jedziesz do Luru? Na fermę futrzarską, jak 
sądzę… Gdzie 
za tego szczura zedrą z ciebie i spodnie, i skórę. Dlaczego zatem nie chcesz, 
abym ci pomógł?
Gaj z łomotem zatrzasnął klapę silnika.
— Dlatego, że pan nie robi niczego za darmo.
Oczywiście, nie powinien tak prosto z mostu, bezczelnie, o tym mówić, ale 
przybysz na 
szczęście tylko się roześmiał:
— Dokładnie. Skoro zatem jest ci to wiadome, powinieneś wiedzieć również coś 
innego: cenę 
uzgadniam z góry. Jeśli nie jesteś w stanie zapłacić — nie zgadzaj się… A z 
obietnicy się 
wywiązuję. Od innych, rzecz jasna, wymagam tego samego.
I delikatnie pogładził wiszący na szyi futerał. Gaj cofnął się o pół kroku:
— Niczego nie mam.
— A czego nie masz, o to nie poproszę. Podrzuć mnie do Luru, podwieź, i tak tam 
przecież 
jedziesz.
Gaj speszył się, pozwalaj ąc przybyszowi kontynuować, jakby nic się nie stało:
— To nawet nie zapłata, a zwykła wymiana usług. Wydobędę ci tego wodnego 
szczura, ty 
zabierzesz mnie na pokład. Odpowiada?
Gaj milczał, przygryzając wargi.
Żeby tylko ta zaraza nie była taka droga. Żeby… harować całe lato na to 
przeklęte, zaczajone 
gdzieś pod mostem stworzenie?!
Z drugiej strony — długi, dłuuugi dzień w towarzystwie. .. tego. Gdyby tylko Gaj 
był choć 
trochę mądrzejszy, już dawno by się zmył i samochód by zostawił, a nawet nutrie, 
ale nie — 
rozmowę nawiązał, dureń…
— Ech — z wyrzutem pociągnął jego rozmówca. — Wykształcony miejski chłopak, a 
boi się 
słuchów, plotek, bajań… Jakaś staruszka naszpikowała cię horrorami? o tym, że 
zjem cię gdzieś 
po drodze, co?
Gaj przełknął, zestawiając w myślach rozumną ostrożność z ogromną pokusą. 
Faktycznie, 
przecież do niczego TAKIEGO się nie zobowiązuje…
— Do Luru? I nic więcej? Żadnych… niczego..?
— Żadnych, niczego — z powagą zapewnił go rozmówca. — Dlatego, że i mnie, co tu 
kryć, 
bez trudu przyjdzie złapanie twojego szczura… No, zastanów się.
Gaj zastanowił się, aż zaswędziało go w tyle głowy.
— Decyduj się — z uśmiechem naciskał rozmówca. — No?
„I niech cię Bóg broni, synku — mówiła starucha t Tina — przed nawiązaniem 
rozmowy ze 
Szczurołapem. A już w interesy z nim wchodzić — to tak samo, jakby diabłu duszę 
zaprzedać”.
— Umowa stoi? — zapytał, uśmiechając się szeroko, Szczurołap.
— Tak — powiedział Gaj, nie usłyszał swojego głosu i powtórzył już głośniej: — 
Tak.
Legendy o Szczurołapie docierały nawet do Stolicy, a czegóż dopiero na ten temat 
w 
tutejszych głuchych i ciemnych miejscach nie gadano. Opowieść o jakichś 
zaginionych dzieciach 
powtarzana była w wielu wersjach, ale stara farmerka Tina, w której domu Gaj już 
trzecie lato 
wynajmował pokój — farmerka owa snuła historie od niej straszniejsze. I to, co w 
uniwersyteckich audytoriach określano mianem „aktualnego folkloru” i co służyło 
jako temat 
naukowych rozpraw — wszystko to przybierało w głuszy zupełnie nie akademicki, 
całkowicie 
złowieszczy sens.
Wszystkie swoje „prawdziwe historie” Tina przedstawiała ze znawstwem, jak na to 
zasługiwały — głucho, monotonnie, kołysząc się i spoglądając w kominek:
— I kogo wezwie ta dudeczka, ten i dębowe drzwi przebije, i w przepaść się 
rzuci, i w ogień 
skoczy, jak do rzeki… O matce zapomnisz i narzeczoną porzucisz, jemu będziesz 
służyć, póki 
nie zetlejesz…
W pokoju gęstniały ciemności, a odblaski ognia zmieniały twarz staruchy w 
miedzianą, 
rytualną maskę:
— I opadł głaz, i zamknęła się szczelina, i mówią, że ich głosy do dnia 
dzisiejszego można 
usłyszeć… Tylko nikt słuchać nie chce — a nuż pojawi się ON i zażąda tego, co mu 
się należy…
Dłoń Szczurołapa była twarda, zwykła ludzka dłoń i w pełni przyjacielski uścisk. 
Uścisk 
pieczętujący zawartą właśnie umowę.
— Dawaj klatkę, chłopcze.
A przecież zaraz zobaczę, jak on to robi, pomyślał Gaj z niepokojem.
— Przymocuj czymś drzwiczki…
Gaj pospiesznie pokiwał głową. Zajął się kłębkiem drutu, zakrzątnął, starając 
się nie patrzeć, 
jak ręce Szczurołapa otwierają zamek skórzanego futerału. Mimo starań jednak, co 
i rusz 
spoglądał w tamtą stronę.
— Nie strzelaj oczyma, chodź tutaj… Popatrz… Jaki piękny.
Nikt mi nie uwierzy — Gaj odpędził natrętną myśl. Nikt mi nie uwierzy, że go 
WIDZIAŁEM.
Flet był rzeczywiście… piękny. Pokrywający go lak, ciemny, delikatnie popękany, 
wydawał 
się być żywą skórą. Opaloną i gładką. I wrażenie to wzmogło się, kiedy flecista 
przesunął po nim 
palcami:
— Jak można się go bać?
Boję się akurat nie jego, lecz ciebie, pomyślał Gaj ponuro.
Szczurołap podniósł flet do ust.
Dźwięk, który poniósł się nad rzeczką, nie miał nic wspólnego z muzyką. 
Przypominał raczej 
głos chorego, bardzo starego i bardzo samotnego zwierzęcia; Gaj poczuł słabość w 
kolanach.
Spod mostu bez najmniejszego plusku wychynęła czarna, głowa.
Przerażający dźwięk urwał się; nutria znieruchomiała, niezdecydowana, ale dźwięk 
znów się 
pojawił, głośniejszy i bardziej natarczywy, i uciekinierka skierowała się do 
brzegu, wydostała się 
na piasek, potem na trawę, pokornie dreptała, ciągnąc mokry goły ogon i 
oniemiałemu Gajowi 
potrzebne było znaczące spojrzenie Szczurołapa, by oprzytomnieć i zatrzasnąć za 
więźniarką 
drzwiczki klatki.
— I już po wszystkim. No co, chłopcze, nie cieszysz się?
— Dziękuję…
Szczurołap przetarł flet kolorową szmatką; Gaj nie patrzył w tamtą stronę, czuł 
jednak na 
sobie jego drwiące spojrzenie.
— Możemy jechać — oznajmił, wbijając wzrok w ziemię.
— Wpuścisz mnie do kabiny czy też przyjdzie mi towarzyszyć nutriom?
Gaj zdobył się na coś słabo przypominającego uśmiech.
Droga do Luru, przezwana Rudą Trasą z powodu nieprzerwanie ciągnącej się, 
wszechobecnej 
żółtej gliny, pamiętała lepsze czasy. Kiedyś panował tu ożywiony ruch, było 
wręcz ciasno, kiedyś 
wzdłuż poboczy tłoczyły się kempingi i bary, a najmniejszy wybój błyskawicznie 
znikał niczym 
zlizany gigantycznym jęzorem; trasa zapewne pamiętała jeszcze tamte czasy, w 
przeciwieństwie 
do Gaja, który był zbyt młody i na tamte czasy się nie załapał. Teraz droga 
zmieniła się — można 
jechać choćby cały dzień i nie spotkać ni człowieka, ni samochodu; zresztą, za 
tę właśnie 
możliwość spokojnej samotności Gaj lubił Rudą Trasę.
Z naprzeciwka nadciągały lasy i zagajniki, wzgórza, pola, pustkowia; czasem 
trafiały się 
zapomniane cmentarze z wrośniętymi w ziemię krzyżami, częściej jednak
— żelazne szkielety przydrożnych zabudowań. Czasami przebiegał, pędząc na oślep, 
zając 
albo migał w trawie lisi grzbiet, pasły się zdziczałe kozy, zmieniały swe 
kształty obłoki, ciągnęły 
korowody odległych i całkiem bliskich drzew — niezmienionym pozostawał tylko 
horyzont. Po 
prawej stronie wiła się rzeka, a to podchodząc do samej drogi, a to umykając 
gdzieś w bok. Gaj 
lubił Rudą Trasę i nawet teraz działała na niego uspokajająco. Jak dłoń 
przyjaciela — nie bój się, 
jakoś to będzie.
Z początku podróżnicy jechali w milczeniu, Gaj siedział skulony i napięty, 
udając, że 
całkowicie pochłonięty jest jazdą. Ale dzień, jak na złość, był tak jasny i 
wyrazisty, a niebo tak 
niemożliwie wręcz błękitne, świat wokół tak wypieszczony słońcem, że wszystkie 
lęki i obawy 
stopniowo blakły, bladły, zdając się być nie na miejscu i niemalże śmiesząc. 
Wszystkie te 
legendy, dodawał sobie otuchy Gaj, dobre są do opowiadania wieczorem przy 
kominku, a w 
południe nie straszcie mnie „aktualnym folklorem”, bo wiedzcie, że nie przynosi 
to żadnego 
skutku… I, zdoławszy wmówić sobie, że jest spokojny, Gaj poweselał, przestał się 
chmurzyć i 
zaczął kątem oka przyglądać się swemu rozmówcy.
A ten siedział, podciągnąwszy pod siebie długie nogi — kabina była dlań zbyt 
mała — i 
wystawił łokieć przez okno; całkiem, jak się zdawało, zapomniawszy o Gaju, 
spoglądał gdzieś w 
niebo i z jego twarzy nie schodził drwiący, nieobecny uśmiech. Na kolanach, 
obciągniętych 
ochronnymi spodniami, leżała torba, nie wiedzieć czemu nadpalona, choć niezbyt 
mocno, a tylko 
tak ciut — ciut. Jedna dłoń Szczurołapa spoczywała na klapie torby, druga z 
roztargnieniem 
gładziła futerał z fletem, i przy tym rozbłyskał i gasł czerwony kamień w 
pierścieniu nasadzonym 
na małym palcu. W opuszczone okno wpadał wiatr, targał żółtymi włosami 
Szczurołapa, szarpał 
wyblakłą kraciastą koszulą, poruszał zszytą ze skrawków materiału chustą, 
okrywającą szyję, i 
Gaj dopiero teraz uświadomił sobie, skąd wzięło się to przezwisko — Pstrokaty 
Flecista.
— Na drogę patrz.
Gaj drgnął. Mocniej chwycił kierownicę.
Droga odbiła w bok od rzeki, by po chwili znów do niej wrócić; wzniecając kłęby 
kurzu, 
nadjechała z naprzeciwka — rzadki przypadek! — ciężarówka, nieznajomy kierowca 
pozdrowił 
go machnięciem ręki, Gaj odpowiedział tym samym i długo obserwował we wstecznym 
lusterku 
oddalający się żółty obłoczek.
— Nie nudno ci tak cały dzień samemu w kabinie? — niedbale spytał Szczurołap.
Gaj wzruszył ramionami. Zapewne jego współtowarzysz podróży nie miał pojęcia ani 
o 
urokach samotności, ani o zniewalającej sile nie kończącej się drogi; na 
wyjaśnianie 
czegokolwiek Gaj nie miał ochoty i dlatego wydusił z siebie tylko krótkie:
— Nie.
— I nie boisz się? — kontynuował Szczurołap z tą samą niedbałością. — A jeśli 
nagle silnik 
zgaśnie, jakaś awaria albo atak serca? Chociaż na atak serca jesteś jeszcze, jak 
sądzę, za młody.
Gaj spojrzał nań podejrzliwie. Chciał powiedzieć, że z podejrzanym towarzystwem 
podróżować jest o wiele niebezpieczniej — ale, oczywiście, nie powiedział tego. 
I nie 
powiedział, że zna Rudą Trasę jak własną kieszeń. I że zżył się z nią, jak ze 
starym ubraniem. I 
że nuda łatwiej dopada w hałaśliwym tłumie.
Wśród miejscowej młodzieży Gaj czuł się beznadziejnie obco, podobnie zresztą 
obco czuł się 
wśród studenckiej braci. Umiał opowiadać anegdoty i fantastycznie wręcz 
Wpasowywał się w 
popijawy, nawet podobał się córkom farmerów — mimo to jednak nie był uznany za 
swojego. 
Wyglądało nawet na to, że bano się go, i z przyjaźnią nikt się doń nie pchał; 
krzywdzić go zresztą 
też nie krzywdzono, gdyż do bicia brał się bez zastanowienia i walczył tak, jak 
walczą zagnane w 
kąt zwierzęta. Nawet więksi, silniejsi i zadziorniejsi chłopcy woleli nie 
wchodzić mu w drogę — 
„ten, no… wściekły, chłopy, niech go…”
Nad huczne imprezy — nawet z udziałem młodych dziewcząt — Gaj przedkładał 
towarzystwo 
starej Tiny; siedział, wpatrując się w ogień, słuchał i milczał, opowieści 
kończyły się — a on 
wciąż milczał i nawet starucha rozumiała wtedy, że ten człowiek jest nieobecny, 
a gdzie 
przebywa, nawet nie próbowała odgadnąć.
Gaj drgnął. Szczurołap już nie spoglądał w niebo, lecz kątem oka przyglądał mu 
się i od tego 
spojrzenia dłonie, spoczywające na kierownicy, pokryły się potem.
— Jak trafiłeś na tę drogę? — spytał cicho flecista, jakby zwracał się do siebie 
samego.
Gaj zatrzepotał rzęsami.
— Pracuję… No, pracuję. Pracuję, a co?
— Nic — Szczurołap chrząknął, jakby ze złością. — Pracuj sobie. Co nowego w 
mieście?
— Nic — na podobieństwo echa odezwał się Gaj i zaraz potem przestraszył się, by 
jego 
odpowiedź nie zostałao debrana jako drwina. — Aaa… studenci… buntują się…
— A ty? Nie buntujesz się, przecież jesteś studentem?
Wszystko wiesz, pomyślał z przygnębieniem Gaj. I burknął, zaciskając zęby:
— Nie mam kiedy. Jeśli latem nie zarobię, to co będę żarł zimą?
— A co, z głodu umrzesz?
O dach kabiny zawadziła gałąź, potem jeszcze jedna. Droga stała się węższa i 
zanurkowała w 
maleńki zagajnik.
— Co, nie możesz znaleźć roboty? W końcu jesteś studentem renomowanego 
uniwersytetu.
— Co ma teraz renomę? — wymamrotał Gaj ponuro. — Nic nie zostało… renomowanego…
— Korepetycjami byś się zajął. Nic skomplikowanego, przyzwoicie płacą, a tutaj… 
tylko kurz 
łykasz…
— Tutaj mi lepiej.
— Co masz na myśli?
Gaj zdenerwował się nie na żarty. Przyczepił się, kleszcz jeden, nic w umowie 
nie było o tym, 
że będzie przez całą drogę gadał.
— Płacą dobrze — wydusił z niechęcią. Odetchnął dodał całkiem niespodziewanie 
dla samego 
siebie:
— A poza tym stąd pochodzę.
No nie, co za siła pociągnęła za jego nieskory z reguły do gadania język?!
Szczurołap odchrząknął. Pokręcił się, rozsiadając — Wygodniej:
— Interesujące… Z Luru?
— Z Krzywych Kątów. To bardziej na zachód.
— No proszę, to przecież całkiem niedaleko. Odwiedzasz rodziców?
Gaj chciał skłamać, ale nie zdecydował się:
— Nie.
Owym „nie” spróbował ze wszystkich sił postawić grubą kropkę; jednakże 
Szczurołap miał 
wnosie wszystkie znaki przestankowe.
— Nie? Ale mam nadzieję, że rodzice jeszcze żyją?
— I ja mam taką nadzieję — wymamrotał Gaj ze znużeniem.
— A gdzie ich masz?
— A kto ich tam wie.
I znów milczeli, ale Szczurołap nie odwracał wzroku, patrzył na Gaja i poprzez 
Gaja, i w głąb 
Gaja, w sam środek, i ten nie wytrzymał wreszcie:
— No, nie mam ochoty rozmawiać! Co m az tym wspólnego… Co, umawialiśmy się na 
to? 
Na rozmowy o życiu się umawialiśmy?!
— Nie krzycz.
Gaj zamilkł. Furgonetka, zapiszczawszy hamulcami, zatrzymała się na poboczu; Gaj 
zaciskał 
zęby, zdawało mu się, że jest zakorkowanym dzbanem z piekącą zawartością, a 
pieczęć za chwilę 
opadnie, gdyż to coś, Zapełniające naczynie po samą szyjkę, podnosi się, rośnie, 
doprasza się 
ujścia…
Rozpierały go słowa. Próbował powstrzymać się jak mógł — lecz słowa stały już u 
samej 
bramy jego ust.
— No… Dobrze, nie duś tego w sobie. Słucham cię, chłopcze.
I niczym dziecko, na ramieniu którego legła ręka bezwzględnego dorosłego, Gaj 
zaczął 
mówić, najpierw powoli, zacinając się, a potem coraz szybciej i łatwiej, a nawet 
z jakąś dziwną 
ulgą:
— No… Moja matka pochodzi ze stolicy. Dwadzieścia lat temu były tam zamieszki, 
jedne z 
pierwszych. Ona wyglądała, jakby urodziła się na północy, a do tych z północy 
odnoszono się 
każdego dnia coraz gorzej, musiała uciekać. Trafiła właśnie do Krzywych Kątów. A 
ojciec też 
był przyjezdny, z Pogórza, tam miał wizję czy coś podobnego, że powinien 
ludzkość ratować… 
Więc kiedy się urodziłem, ojca już w pobliżu nie było — jego przeznaczenie… 
bezwzględne 
było, nie dało mu w miejscu usiedzieć. Ruszył szerzyć dobro, matka została sama 
i myślę, że 
nielekko jej było i, jak mówili, przeżyłem tylko dlatego, że urodziłem się nad 
wyraz rozwinięty, 
dobre pięć kilogramów. Bardzo długo nie pamiętam siebie, jako pięciolatka — nie 
pamiętam, 
jako siedmiolatka — też nie. A potem pojawił się Il.
On był…tak w ogóle to był rudy. Gdy wchodził do domu — to jakby pochodnię ktoś 
wniósł. 
On też kiedyś uciekł ze stolicy, gdyż północni to jedno, a rudych to wtedy nie 
tylko nie lubiono 
— okrutnie nienawidzono, jakby to oni byli wszystkiemu winni… I oto pojawił się 
w Krzywych 
Kątach i zajął miejsce mojego ojca. Matka przy nim uspokoiła się, poweselała, 
przestała krzyczeć 
na wszystkich… Kim on był w stolicy — nie wiem, bo milczał, nie chciał mówić… 
ale nie był 
pierwszym lepszym, tego jestem pewien. Nauczył mnie czytać i pisać, bajki 
układać. Łódeczki 
puszczać w kałużach, jakieś latające węże robić, z ogonami jak u smoków. Wciąż 
opowiadał i 
opowiadał — o obcych krajach, gdzie lato trwa przez cały rok, i innych, gdzie 
cały czas zima. 
Czułem się przy nim jak w twierdzy, a matka też czuła się bezpieczna. Pachniał 
tytoniem, ale nie 
mocno, a tak przyjemnie, niewiele palił… Miał bliznę nad lewą brwią. Każdego 
ranka mył się w 
cebrze, nawet w mrozy, i mnie nauczył… I był tak bardzo dobry…
Gaj zamilkł. Stare, zepchnięte w najdalszy zakątek pamięci, zakazane 
wspomnienia, wciąż 
jeszcze sprawowały nad nim władzę.
— A potem?
Gaj przełknął kulę w gardle:
— Potem pojechaliśmy na jarmark, gdzie jakiś chłopiec zwędził komuś sakiewkę, 
ale go 
złapali… tego chłopca… I skopali na śmierć. To znaczy dopiero zaczęli go bić, ; 
wtedy Il zrobił 
się blady jak ściana, nawet piegi mu znikły. I rzucił się ratować tego chłopaka. 
A przecież był 
rudy, rudych wszyscy nienawidzili… i nienawidzą do tej pory. Powinien był się z 
boku 
trzymać… nie zwracać uwagi na siebie. A on się rzucił. I jego też zabili — wielu 
ich było, cały 
tłum, nawet kobiety i wszyscy chcieli go kopnąć. Kiedy przywieźli go do domu, to 
tylko po 
włosach… poznaliśmy.
Wiatr ucichł.
Słońce zasnuło się mgłą, a z zachodu sunęło w jego kierunku coś złowieszczego i 
szarego; z 
tyłu cichutko kręciły się nutrie.
— Ile miałeś wtedy lat?
— Dziesięć.
— I wszystko tak dokładnie pamiętasz?
— A dlaczego mam nie pamiętać? — Gaj nawet zaśmiał się, choć, szczerze mówiąc, 
nie był to 
wesoły śmiech. — Choć tego, co było później, lepiej w ogóle nie pamiętać. Matka 
po pogrzebie 
przez tydzień milczała, wreszcie spakowała się, zabrała mnie — i poszliśmy, 
gdzie diabeł mówi 
dobranoc, do wesołego miasta Geja. Na początku o mało Z głodu nie pomarliśmy, 
potem matka 
znalazła, robotę i zaczęło być łatwiej. A jeszcze później staliśmy się nagle 
bogaci, matka sprawiła 
sobie mnóstwo sukienek, przez kilka dni .. krótko mówiąc, nie było jej. Potem 
oddała mnie do 
internatu, czegoś w rodzaju uprzywilejowanego przytułku; tam dopiero zrobiło mi 
się niewesoło, 
uciekłem raz — przyprowadzili z powrotem i sprali, uciekłem po raz drugi. Nie 
wiem, czym by 
się to skończyło, ale Watka znów została bez grosza, rzuciła dotychczasową 
pracę, 
przeprowadziła się ze mną na przedmieścia. I nagle znalazłem się w bezpłatnej 
szkole dla 
biedoty. A tam był nauczyciel Kim.
On był… Nie miał nic z tego rudego, był całkiem łysy, jak kolano, ale to on był 
pierwszym 
człowiekiem przypominającym mi Ila. Mieszkał przy szkole… Dziurawy globus. Pył… 
książkowy, to nie zwykły pył, lecz jakby.. .jakby zleżały czas. Zapewne gdyby 
nie nauczyciel 
Kim, za diabła nie trafiłbym na uniwersytet. Miał córkę Olgę. Pisała wiersze, to 
znaczy nie 
pisała, one po prostu z niej się wylewały. Nocą budziła się z płaczem, drżąca, w 
gorączce 
trzydzieści osiem… dopóki nie zapisała wierszy. Zapisała — i jak ręką odjął. 
Potem je paliła. 
Darła na strzępy, a one mimo to ją męczyły, mówiła mi — a może ja jestem po 
prostu 
nienormalna…
Gaj przerwał. Wstrzymał oddech; mrok, szczelina w zmurszałym ogrodzeniu, a w 
szczelinie 
blada twarz, szare oko, okrągłe niczym globus, w otoczeniu jasnych, krótkich 
rzęs.
Co za dziwne stworzenie. Ubranie, jak oczy, szare… I szyja tak cienka, że aż 
strach dotknąć 
— bo a nuż ją złamiesz. Cień, po prostu cień, szary nocny motyl na dnie białej 
porcelanowej 
filiżanki, żywa, a nawet, zdaje się, ciepła, nieulękła…
Gaj oparł się łokciami o kierownicę:
— No, a potem zgwałciło ją w ciemnym zaułku dwóch chłopaków pracujących przy 
wyrębie 
lasu. Sąsiedzi się dowiedzieli, okrzyczeli dziwką. Te chłopaki — ona nawet ich 
twarzy nie 
zapamiętała. To najemni robole, dziś tutaj, a jutro już śladu po nich nie ma.
Uśmiechnął się krzywo. Ci albo inni — zdążyli go pobić; pamiętał rozpaczliwą 
żądzę krwi, 
kiedy wpadłszy do wiejskiej knajpki, złapał za klapy pierwszego z brzegu draba — 
wszak to on, 
on! — i walnął mordą o stół, a co było potem? Nie czuł bólu, choć pięści miał 
starte do żywego 
mięsa, a z niego wciąż tryskała nienawiść i żądza odwetu, dopóki w końcu świat 
nie skurczył się 
do rozmiarów dłoni i nie zgasł…
— Mówiąc krótko, nauczyciel z córką wyjechali. Dlatego, że… no, ona nawet na 
ulicę wyjść 
nie mogła. Wyjechali, miałem adres… najpierw pisali, potem… no, zawierucha była. 
Zgubili 
się…
Gaj pochylił głowę. Westchnął: — I wtedy matka… spotkała swoją wielką miłość. 
Ja, 
szczęście, byłem już duży. Wszystko rozumiałem… nigdy nie ośmieliłbym się… nigdy 
w 
życiu… no… osądzać.
Zamilkł. Diabelstwo zakończyło się tak nagle, jak zaczęło — teraz był pusty. 
Puste naczynie, 
dźwięczne, spokojne i nawet dno już zdążyło podeschnąć.
A przecież wszystko to nie było przeznaczone dla cudzych uszu — to nawet dla 
własnych 
czczych wspomnień nie było przeznaczone! Urywki i skrawki — tak, czasami się 
przypomną, nic 
się na to nie poradzi, ale żeby tak konsekwentnie, jakby na papierze, ni to 
spowiedź, ni to 
pamiętniki, niech to diabli…
Zacisnął zęby, powstrzymując rozdrażnienie:
— No dobrze. Zabawiłem pana, co? A to wszystko kłamstwa, tak naprawdę to jestem 
nieślubnym synem księcia, porzuconym w pieluchach z herbem… pod ścianą 
klasztoru. A 
przecież i w pieluchy z herbem także się siusia i… sra, krótko mówiąc. I herb od 
tego cierpi. A 
mój najjaśniejszy ojciec…
Zaciął się. Rozmówca milczał; Gaj posiedział, opierając się łokciami o 
kierownicę, potem 
zupełnie spokojnie powiedział:
— Mój najjaśniejszy ojciec miał wykład na uniwersytecie. W zeszłym roku. „Drogi 
ratunku”. 
I tak go zobaczyłem… Dobrze, że zapamiętałem, jak się nazywa. Nawet, głupi, 
podejść chciałem. 
Potem, chwała Bogu, zmądrzałem i rozmyśliłem się. I nawet nie upiłem się z tego 
powodu… dla 
zasady.
Zachichotał. Kiedy człowiek się śmieje — nie wygląda żałośnie; w każdym bądź 
razie jeśli 
śmieje się zdrowo, naturalnie i szczerze. A tej szczerości Gajowi zabrakło, 
śmiech utkwił mu w 
gardle, dlatego, że sobie przypomniał.
Właśnie tego dnia, kiedy nie upił się dla zasady — Gajowi po raz pierwszy 
przyśnił się ten 
znamienny sen.
Śniło mu się miejsce, w którym nigdy nie był — ni to miasto, ni osada z 
pokracznie wąskimi i 
krzywymi uliczkami, a nad nimi szarymi brzuchami wisiały ślepe domy bez okien. 
Niebo nad 
miastem było nienaturalnie żółte; pod tym żółtym niebem wlókł Gaja pozbawiony 
twarzy tłum, 
wlókł z niskim, głuchym rykiem, a on dobrze wiedział, gdzie go taszczą, ale nie 
mógł wyrwać się 
z chwytnych, wielopalczastych rąk — nie to jednak było najstraszniejsze. 
Straszniejsze były 
chwile, w których w tłumie zaczął rozróżniać twarze; wykrzykiwała przekleństwa 
matka, 
potrząsał ciężką pałką nauczyciel Kim, szczerzyli zęby przyjaciele ze szkoły, 
migała 
wykrzywiona nienawiścią twarz starej Tiny — i Olga, jego Olga. Gaj próbował 
pochwycić jej 
spojrzenie, lecz łzy przeszkadzały mu w patrzeniu, próbował tylko nie zwalić się 
tłumowi pod 
nogi.
A tłum wlókł go, wnosił na plac, pośrodku którego sterczał kamienny palec; Gaj 
czuł, jak 
wbijają się w ciało żelazne linki, nie mógł się ruszyć, przywiązany do słupa, 
zasypywano go 
wiązkami chrustu powyżej oczu i wtedy budził się z krzykiem, od którego sąsiedzi 
z pokoju 
zrywali się z posłań.
Sen powtarzał się. Przychodził częściej lub rzadziej, obrastał nowymi 
szczegółami, odchodził 
w zapomnienie, powracał znowu na przekór nadziei i nie pomagały ni zioła, ni 
zaklęcia, ni 
rozpaczliwe wysiłki woli.
Jego palce zacisnęły się kurczowo na kierownicy.
— Przypomniałeś sobie? — spytał cicho jego towarzysz.
Gaj spojrzał nań przelotnie — i odwrócił się.
Co niby „przypomniał sobie”? Cóż to za zainteresowanie cudzymi sekretnymi 
wspomnieniami?
— A o to, jeśli można, niech pan nie pyta — wycedził, spoglądając na swe dłonie, 
białe i 
dziwnie stwardniałe. — Przykro mi, ale o tym nie opowiem…
— A i nie trzeba — zaskakująco łatwo zgodził się jego towarzysz. — A pogoda nam 
się chyba 
psuje… Pojedziemy?
Gaj spojrzał na zegarek, drgnął:
— O żesz ty…
I uruchomił silnik.
Nadleciał wiatr, rudy pył zakotłował się; Szczurołap zabrał łokieć z okna i 
podniósł szybę. 
Słońce znikło; Gaj siedział za kierownicą, pragnąc zlać się w jedną całość z 
samochodem, stać 
się samym samochodem, niczego nie wiedzieć i nie pamiętać, prócz dudnienia 
silnika, zapachu 
benzyny, drobnych kamyczków łaskoczących opony i dużych, zostających pomiędzy 
kołami, i 
wybojów, od których trzęsła się skrzynia…
— Nie pędź tak — poprosił Szczurołap. — Nie żałuj mnie — pożałuj swoje nutrie.
Ależ ze mnie dureń, myślał Gaj, jeszcze mocniej ściskając zęby. Ależ ze mnie 
kretyn… Jak 
mu się udało — tak łatwo zmusić mnie do gadania?
— Ale droga, bez dwóch zdań — nagle Szczurołap o mały włos nie uderzyłby głową o 
sufit 
kabiny — no i kierowca, bez dwóch zdań, piekielny… Brałeś pod uwagę, że właśnie 
za to tak 
pięknie ci płacą? I rekrutacja, zapewne, z konkursu, cała masa chętnych?
— Nie — wydusił Gaj.
— Co, pieniądze nikomu niepotrzebne?
Czy on już się w ogóle nie odczep? pomyślał Gaj prawie żałośnie. Czegóż mu 
jeszcze 
potrzeba?
— Droga, sam pan widzi… Nikt nie ma ochoty jeździć tą drogą, a w dodatku obok… 
no, są 
takie miejsca. Obok Pustej Osady…
Szczurołap zauważalnie się ożywił:
— Pusta Osada? Chłopak… filolog, folklorysta. „Samoistny rozwój współczesnego 
folkloru”, 
hm? Kup ode mnie temat, tanio wezmę, a jak chcesz, bierz i za .darmo, „głębokie 
badania 
młodego uczonego”, „młodzieńcze, ma pan już zapewnione miejsce na aspiranturze”.
Gaj ciężko westchnął. Proszę bardzo, śmiej się.
— Kroczące drzewa! — nabijał się dalej Szczurołap. — Gigantyczne pająki! 
Latający 
krwiopijcy! Pełzający kąsający po palcach! Nie, poważnie? O Pustej Osadzie to ty 
mi zgodnie z 
programem przewodnika, czy też może sam w nią wierzysz?
Gaj chrząknął. Komiczność sytuacji polegała na tym, że najjaskrawszy przykład 
„współczesnego folkloru” jechał razem z nim tym samym samochodem.
— Dobra — powiedział flecista, skończywszy się śmiać.
— W porządku… Pusta Osada. A co w niej jest takiego strasznego?
Gaj milczał. Patrzył na drogę.
— Pusta — niech i będzie pusta… Chyba nie boisz się pustki?
Gaj wzruszył ramionami. O Osadzie takie rzeczy opowiadali i to tak malowniczo, 
że gdyby 
Ruda Trasa nie miała odnogi, to nikt by tędy nie jeździł. Gaj też by sobie 
odpuścił…
— No, chłopcze, powiedz szczerze… byłeś kiedyś w Pustej Osadzie?
Gaj zakrztusił się. Szczurołap wzruszył ramionami:
— Sam przecież powiedziałeś — „obok jeżdżę”! Ona przecież przy drodze leży, 
czyżbyś nie 
bywał?!
— Prosta droga — powiedział z naciskiem Gaj — nie zawsze jest najkrótsza.
Teraz zakrztusił się Szczurołap:
— Tak? No, no… „Ten chłopak był zmyślny, nie pchał się na rożen… Śmiały był 
chłopak, ni 
mieczem, ni mową.”
Gaj ciężko westchnął. Szczurołap żartował, podśmiewywał się i kpił, i powodów do 
niepokoju 
w zasadzie nie było, lecz w duszy Gaja obudziły się z jakiegoś powodu wszystkie 
wcześniejsze 
lęki; dokładnie w powiązaniu z jego stanem ducha, chmury na niebie zgęstniały. 
Dzień się 
skrócił, zastąpiony przedburzowymi ciemnościami — i w tym właśnie momencie przed 
nimi 
pojawiło się rozwidlenie.
Stara droga, nie zmieniając kierunku, zagłębiała się w las i ginęła pośród pni; 
nowa ostro 
skręcała w prawo, do rzeki, zamierzając wcisnąć się między urwisko i brzeg, 
przebiec po samej 
krawędzi i wybawić podróżnego od konieczności jazdy przez Pustą Osadę. Gaj nie 
wahając się ni 
chwili, skręcił.
Za oknem mignął drogowskaz; odległy błysk wyłapał z mroku ledwo czytelny napis 
„Objazd”. Szczurołap nagle zaśmiał się cicho, i od tego śmiechu Gajowi zrobiło 
się nieswojo.
— Fajny z ciebie chłopak — oznajmił flecista, nie przestając się śmiać. — 
Chcesz, to maleńką 
legendą cię obdarzę? Klejnotem współczesnego folkloru. O TYM, kto żyje pod 
ziemią i żywi się 
wyłącznie podróżnikami. Pojawia się, gdzie tylko można, chwyta ofiary, za co się 
tylko da— i 
ciągnie pod korzenie, głęboko, głęboko… I bruzdy po sobie pozostawia, zupełnie 
jak koparka… 
Nie słyszałeś?
Ziemia drgnęła.
Nie grom — bo błyskawicy nie było, tylko głuchy, podziemny łomot; furgon 
podskoczył, na 
chwilę oderwawszy od ziemi przednie koła.
Hamując, Gaj o mały włos nie wybił czołem szyby.
— Ostrożniej, chłopcze! — Szczurołap ledwo zdążył złapać swoją torbę.
— Co to było? — wypuścił powietrze Gaj. Szczurołap uśmiechał się od ucha do 
ucha:
— Podziemny potwór rozrabia, wszystko na to wskazuje… A co, strach cię obleciał?
Gaj czuł smak własnej śliny Odpychający, trzeba przyznać. Metaliczny.
— Ze wszystkiego się pan naśmiewa— powiedział głucho.
Szczurołap podniósł długi palec:
— Zapamiętaj raz na zawsze. W mojej obecności jeśli już czegoś należy się bać, 
to co 
najwyżej mnie. Reszty bać się jest głupio, a ja odnoszę się do ciebie… po 
przyjacielsku. A zatem, 
skoro mój młody kierowca jest bezpieczny, to pojedźmy, nie będziemy tu sterczeć 
sto lat, zaraz 
zacznie padać…
I mrugnął porozumiewawczo. I, jakby pragnąc potwierdzić jego słowa, całkiem 
niedaleko 
chlasnęła błyskawica i gruchnął, rozpełzając się po niebie, grzmot.
To był króciutki fragment drogi, gdzie przyciskała ją do rzeki niemalże pionowa 
gliniasta 
ściana, obsypana, niczym rodzynkami, plamkami norek jerzyków; teraz jerzyki 
krążyły nad 
bezkształtnym stosem kamieni i gliny, która kiedyś była częścią owej ściany, a 
dziś zasypała 
drogę od pobocza do pobocza, nie pozostawiając nawet najmniejszej nadziei na 
przejechanie nie 
tylko dla furgonu, ale i dla buldożera.
Gaj zeskoczył na ziemię.
W pociemniałą rzekę toczyły się kamyki; o możliwości powstania osuwiska mówiono 
nieraz, 
ale wzmacnianie ściany było szaleńczo drogie. Po co to, nie tak często tędy się 
jeździ… Ot, kilka 
ciężarówek dziennie, chłopak w furgonie z nutriami…
Gaj skulił się, widząc oczyma wyobraźni, jak kawałek drogi osuwa się spod kół do 
rzeki, jak 
woda wypycha szyby… zresztą, i tak nie miałby po co wypływać, przecież jeśli 
nawet za jedną 
nutrię byłby jeszcze wstanie zapłacić, to za dziesięć… a na dodatek z 
samochodem…
Zresztą, nic strasznego. Udało się; Gaj wstrzymał oddech, z lekkim sercem 
odwrócił się — i 
dopiero wtedy nagle zrozumiał.
Szczurołap siedział w kabinie. Milczał, patrzył, obnażywszy w uśmiechu wspaniałe 
białe 
zęby.
No tak. Oto jak pewna obietnica, dana w nadziei na łatwe wyjście, obraca się w 
całkiem inną 
obietnicę. Myśleć trzeba było wcześniej, teraz za późno na płacz.
Do diabła z nią, z tą cholerną nutrią! Żyłaby sobie pod mostem, Gaj zapłaciłby, 
nie 
zbiedniałby.
Co obiecał?! DZIŚ dostarczyć pasażera do LURU? A jak tam dotrze, skoro droga 
zamknięta? 
Przez PUSTĄ OSADĘ?!
Zaczęło padać.
Ulewa długo czekała na ten moment i teraz mało się nie zakrztusiła ze złośliwej 
satysfakcji; 
koszula prze — miękła od razu i nieprzyjemnie przylgnęła do ciała, woda ciekła 
po włosach i 
wlewała się za kołnierzyk, wiatr wiał jak opętany, nogi rozjeżdżały się w rudym 
błocie, krople 
uderzały po policzkach, kryjąc przed postronnymi oczyma wstydliwe łzy złości.
— Po co? — spytał Szczurołapa. — Co ja panu zrobiłem? I po co tak się trudzić — 
nie 
prościej od razu skręcić kark?
Usta Szczurołapa drgnęły, Gaj prędzej zobaczył, niż usłyszał: „Wsiadaj do 
samochodu”.
I nie ruszył się z miejsca — stał, czując, jak zbiegają mu po plecach chłodne 
strumienie 
deszczu.
— Wsiadaj do samochodu — powtórzył Szczurołap i Gaj zrozumiał, że się nie 
przesłyszał. 
Kiepska sprawa — sprzeciwiać się TAKIM nakazom.
Powoli wspiął się do kabiny, na swoje miejsce; woda lała się po szybach, 
zakrywając świat, 
Gaj zresztą nie miał ochoty nań patrzeć — przykurczył się, objąwszy mokre 
ramiona mokrymi 
rękoma.
— Hej, spójrz na mnie — cicho polecił Szczurołap.
Gaj zgiął się jeszcze bardziej.
— Spójrz na mnie.
Gaj odwrócił głowę — z trudem, niczym nakrętkę na przerdzewiałym gwincie. I 
skierował 
wzrok na futerał z fletem.
— W oczy.
Nad samochodem uderzył grom — zdawało się, że nad samym dachem. Szczurołap wziął 
Gaja za podbródek:
— Spójrz mi w oczy.
Gaj szarpnął się, uwolnił i rozpaczliwie, z fantazją samobójcy spojrzał prosto w 
wąskie, 
zielone, bijące spojrzeniem szczeliny.
Nic się nie stało.
O dach kabiny bębnił deszcz, wydawało mu się, że przeszło kilka lat, nim 
Szczurołap sam, 
pierwszy odwrócił wzrok i wtedy Gaj bezsilnie opadł na oparcie fotela i 
przymknął oczy, 
odprężając się powoli.
— A teraz wysłuchaj mnie — cicho zaczął flecista. — Ja nie wyrzynam studentów i 
nie poluję 
na sezonowych kierowców. Wątpliwe też, by siły ziemi i nieba zjednoczyły się po 
to, aby 
powstrzymać przybycie do Luru dziesięciu nutrii. Nikt nie zamierza usunąć cię z 
tego świata. 
Dopóki tego nie pojmiesz, dalsza rozmowa nie ma sensu.
Szczurołap zamilkł oczekująco. Gajowi było zimno, mokre ubranie kleiło się do 
ciała, odwaga 
minęła, pozostawiając po sobie dreszcze i omdlewającą słabość.
Flecista westchnął. Otworzył torbę, wyciągnął płaską, metalową flachę i po 
krawędź napełnił 
graniastą zakrętkę:
— Wypij.
— Nie chcę.
— Nie wygłupiaj się… To nie trucizna. Wypij.
Gaj wziął zakrętkę, o mało nie rozchlapawszy gęstej, ciemnej cieczy; z 
rezygnacją wlał napój 
do ust, zakrztusił się i zakasłał. Na tym nieprzyjemności, na szczęście, 
skończyły się — po ciele 
błyskawicznie rozlała się fala uspokajającego ciepła, gorąco zapłonęły uszy i 
momentalnie 
wyschła koszula.
— Będziesz panikować? — poważnie zainteresował się Szczurołap.
— Nie — odparł Gaj, co prawda niezbyt pewnie.
Przednia szyba, zalewana potokami deszczu, zupełnie utraciła przezroczystość. 
Wycieraczki 
nawet nie próbowały podjąć walki — zamarły, bezsilne, niczym mokre wąsy niedawno 
zdechłego żuka.
Na co jestem mu potrzebny, myślał Gaj pod nieprzerwanym grzmotem gromu. Właśnie 
ja. 
Tak jakby mrówkę wzięto na dłoń, jest ich w mrowisku setki tysięcy, ale trafiło 
właśnie na tę, 
proszę, jak jej się powiodło… A może nacieszy się — i wypuści?
Szczurołap patrzył i całkowicie jasne było, że ani jedna Gajowa myśl nie potrafi 
się przed nim 
ukryć, Gaj siedzi przed nim całkowicie rozszyfrowany, niczym wiejski głupek, 
niczym otwarty 
elementarz; odpowiedzią na krzywe, naprężone spojrzenie znów był uśmiech — rząd 
wspaniałych, błyszczących niczym klawiatura fortepianu zębów.
— Śmiesznie? — spytał Gaj głucho. — W ogóle nie bywa pan poważny?
— Bywam — dobrodusznie odpowiedział Szczurołap. — Ale ten widok nie należy do 
przyjemnych.
Burza słabła.
Grom nie strzelał już więcej niczym armata, tylko ze zmęczeniem powarkiwał zza 
rzeki, która, 
przeciwnie, rozochociła się, nadęła i wyobraziła sobie, że jest potężnym 
potokiem. Ulewa stała 
się deszczykiem, droga zmieniła się w jednolitą, żółtą maź.
— Co teraz? — zainteresował się posępnie Gaj.
— Teraz… — Szczurołap z roztargnieniem głaskał brew.
— Teraz… Dasz radę tu zawrócić?
Deszcz całkiem ustał.
Samochód co rusz buksował kołami, Gaj z przerażeniem myślał o zamilkłym silniku 
i 
grzęznących kołach
— co wtedy, dla spełnienia obietnicy przyjdzie mu go na plecach targać?!
— Posłuchaj, chłopcze… Tak zwany „współczesny folklor”
— rzeczywiście zamierzasz zająć się tym na poważnie? Czy tylko przypadkiem — 
starucha 
naplotła, wyobraźnia popracowała… Co?
Gaj westchnął.
— Oto, do czego zmierzam — znam jedną historię, akurat o tutejszych siołach, 
bardzo 
interesującą — a ty jej nie znasz. O co się założymy, że nie znasz?
— Droga kiepska — wymamrotał ze zmęczeniem Gaj.
— Niech pan wybaczy, muszę się skupić.
— Skupiaj się. Nie będę ci przeszkadzał. Po prostu w dowód wdzięczności chcę ci 
opowiedzieć pewną historię… Hm, wyobraź sobie, że wiele setek lat temu w 
okolicznych krajach 
szalała epidemia. Jedne osady wymierały całkowicie, inne w przerażeniu 
rozbiegały się… ludzie 
ginęli w polu, zabijały ich zwierzęta, głód… Skupiaj się, skupiaj, uznaj, że 
mówię sam do siebie. 
I pewnego razu, w jednej z osad pojawił się człowiek, który wynalazł lekarstwo. 
Nie 
szczepionkę, o szczepionce wtedy nawet mowy być nie mogło… Ale ten chłopak był 
uczniem 
znachora, zielarzem i w ogóle utalentowanym uczonym — skomponował pewien napój, 
i to 
całkiem intuicyjnie… I proszę, udało mu się wyleczyć połowę osady, choć i o 
własną skórę, co tu 
kryć, walczył… Strach, rozpacz, wymęczeni ciemni ludzie… Tak, odważny był to 
chłopak. I 
uparty. Wypełnił swoją robotę — ów dzwon, który dzwonił u nich za umarłych… 
dzień i noc 
dzwonił… dzwon wreszcie zamilkł. I nastał czas wdzięczności…
Gaj nie odrywał wzroku od drogi. Starannie omijał rozmyte deszczem koleiny — i 
słuchał, 
słuchał z wciąż wzrastającym napięciem i dlatego przedłużająca się pauza zmusiła 
go do zadania 
pytania:
— Odwdzięczyli się?
— Tak, jeszcze jak. Okrzyknęli go czarownikiem. A wiesz, jak zazwyczaj 
traktowano 
czarowników?
— Dobrze ich nie traktowano…
— A pewnie. Cóż jest dobrego w dymiącym pięciometrowym ognisku?
Samochód podskoczył, trafiwszy kołem na kamień.
— Chcieli go spalić?
— Chcieli. Chcieli i spalili, nie miej wątpliwości, także oni byli ludźmi 
solidnymi, z 
charakterem i lubili doprowadzać sprawę do samego końca.
Gaj milczał. Z jakiegoś powodu zrobiło mu się bardzo smutno. Po prostu żałośnie.
— Bajka zrobiła na tobie wrażenie? Samochodem znów zatrzęsło.
— Nie — powiedział wolno Gaj. — Bajki są sprawiedliwe. W bajce by było — 
pacjenci padli 
zbawcy do nóg i ogłosili go królem… A to, co pan opowiedział, bardziej 
przypomina prawdę.
— Co za różnica — uśmiechnął się Szczurołap. — Wszystko to działo się tak 
niewyobrażalnie 
dawno temu…
— Wszystko to powtarzało się wiele razy, również całkiem niedawno — odparł tym 
samym 
tonem Gaj. — Ze zbawcami… postępują właśnie tak. Zresztą, po co ja to panu 
mówię, pan wie to 
lepiej ode mnie…
— Słuchaj, podobasz mi się — powiedział całkiem poważnie Szczurołap. — A ten 
chłopak, o 
którym mowa, był całkiem młody. A wyglądał na jeszcze młodszego — ale nie na 
tyle 
dziecinnie, by go żałować. I nie dość staro, by zacząć go poważać… I nie był 
miejscowy. Obcy; 
kto wie, jeśli wyrósłby pomiędzy wieśniakami…
Gaj zerknął nań ostrożnie:
— A pan tak mówi, jakby to wszystko widział własnymi oczyma.
— Przecież w pewnym sensie jestem… folklorystą. Tak, zatrzymaj się tutaj.
Gaj drgnął — podczas rozmowy podjechali do rozwidlenia; słońce przebijało się 
przez 
rzednące chmury i mokra trawa rozbłyskiwała soczystymi, kolorowymi ogniami.
— Zaciągnie mnie pan do Pustej Osady — Gaj nie pytał, a po prostu stwierdzał.
— Tak.
— Nie ma potrzeby…
— Posłuchaj, przecież wszystko uzgodniliśmy, prawda? Chodźmy, pokażę ci coś.
Szczurołap lekko zeskoczył na ziemię i Gaj, wbrew sobie, poszedł w jego ślady. 
Powietrze i 
słońce — wstrząsający koktajl, kiedy indziej Gaj odetchnąłby pełną piersią i 
głupio uśmiechnąłby 
się, teraz nawet poddał się urokowi tego dnia — na sekundę, nie dłużej…
— Tutaj — zawołał Szczurołap.
Stał dwa kroki od tego, co Gaj przywykł nazywać drogowskazem. W rzeczywistości 
był to 
dwumetrowy drewniany pień z przybitą doń spróchniałą deską.
— Czytamy — uroczyście ogłosił flecista. — Co tu jest napisane?
Napis olejną farbą, głoszący „Objazd”, teraz był jasno oświetlony południowym 
słońcem. 
Koślawa strzałka kierowała podróżnego do zwaliska kamieni i gliny — nad brzeg, 
gdzie krążą 
zaniepokojone jerzyki…
— Tu jest napisane — głucho powiedział Gaj — że nie należy pchać się tam, gdzie 
nie trzeba.
— Dobrze — rzekł Szczurołap z widocznym zadowoleniem. — Nie należy, oczywiście, 
gdzie 
nie należy… Kto ustawił ten drogowskaz?
Gaj dotknął pnia końcówkami palców. Popękana kora była mokra.
— Spójrz — przymilnie uśmiechnął się Szczurołap. Gaj oderwał rękę.
Martwy drogowskaz ożył. Początkowo wydało mu się, że pokrył się jednolitą 
warstwą 
zaaferowanych owadów, ale na wilgotnej korze nie było nawet mrówki — po prostu 
pień 
gwałtownie młodniał. Jakby puszczono taśmę filmową do tyłu; zniknął napis, 
zrobiony białą 
olejną farbą, pojawił się inny, zrobiony żółtą, i jeszcze jeden — znów białą, i 
jeszcze… Po 
upływie kilku sekund „Objazd” znikł zupełnie, a z pęknięć, szczelin i plam 
wypłynął całkowicie 
inny napis, ciemny, niezbyt wyrazisty, w nieznanym na pierwszy rzut oka 
narzeczu.
— No, chłopcze, jesteś uczonym człowiekiem, prawie bakałarzem. Czytaj.
— Ja nie… — zaczął Gaj i zaciął się. Zrozumiał, w jakim języku został 
sporządzony napis — 
w jego ojczystym. Alfabetem sprzed tysiąca lat.
Zapach audytorium. Profesor–filolog, plakaty i schematy, połączenia wyrazowe, 
wyprowadzone kredą na tablicy…
Gaj był niezłym uczniem. Nie przyszło mu tylko do głowy, że mógłby w ten sposób 
wykorzystać swoją wiedzę.
— „Przechodniu — zaczął drżącym głosem. — Wstępujesz na ziemię wspólnoty…” Tutaj 
nazwa.
— Jaka? — spytał Szczurołap, wciąż tak samo przymilnie.
Marszcząc czoło z napięcia, Gaj przeczytał:
— „Spalona…” Tak jakby Spalona Dzwonnica. Nie, Spalona Wieża.
— Brawo! — flecista w zachwycie obnażył białe zęby. — Nic ci ta nazwa nie mówi?
Gaj zamyślił się. Na dnie jego pamięci przemknął słaby cień — ale nagłe 
olśnienie nie 
pozwoliło przebić mu się na wierzch. Nowa myśl była silniejsza.
— Mnie mówi coś innego — powiedział wolno. — Sądząc po literach, tekst ma około 
tysiąca 
lat.
— Ciut mniej. Ale ciepło.
— No? — Gaj oczekująco podniósł wzrok.
— No? — Szczurołap jakby nie zrozumiał.
— A jakie drzewo tak długo wytrzyma? Tu się kamienie kruszą, nie wspominając o 
ludziach, 
o których pamięć już umarła. A spróchniały pieniek stoi sobie jakby nigdy nic, 
tak?
Szczurołap roześmiał się. Dłuższą chwilę Gaj, nastroszywszy się, przyglądał się 
jego wesołej 
postaci.
— Och… Zuch. Trzeźwo rozumujesz i twoja logika jest bez zarzutu…
Drogowskaz na ułamek sekundy powrócił do poprzedniego stanu; Gaj cofnął się.
— A teraz powiedz mi, młodzieńcze — głos flecisty nagle spoważniał. — Znasz 
takie słowo 
— „przekleństwo”?
Gajowi znów zrobiło się zimno.
— Widzę, że znasz… Jak sądzisz, co jest bardziej długowieczne — kawałek drewna 
czy 
przekleństwo?
— Sądzę, że przekleństwo — odparł Gaj ochrypłym głosem.
— I słusznie sądzisz. — Szczurołap zamilkł, potem znów się uśmiechnął i Gaja 
prawie 
ucieszył ów uśmiech. — To co, pojedziemy już?
Gaj odwrócił się i popatrzył na drogę, uchodzącą w las.
Była malownicza. Była bardzo miła, ta droga, w plamach słońca i cienia, wygodna, 
gładka, 
prawie bez wybojów, szeroka, pierwszorzędna droga…
— Nie rozmyśli się pan? — spytał samymi wargami. Jego współpodróżny z uśmiechem 
pokręcił głową.
— No cóż — powiedział Gaj ledwo słyszalnie.
W ostatniej chwili przemknęła mu myśl o tym, co będzie, jeśli pośrodku lasu 
zepsuje się 
samochód; pożytku od takich rozmyślań nie było żadnego — dlatego, że nie było 
wyboru i 
dlatego, że pierwsze gałęzie już zamknęły się za plecami.
Oczywiście, niczego strasznego w tym lesie nie było. Poza tym, że był nadzwyczaj 
gęsty, 
wręcz nienaturalnie gęsty i ciemnawy. Ani polanki, ani ścieżki — droga, wąska i 
prosta, i 
nienormalnie gładka — nawet drzewo nie zdecydowało się na nią upaść, żaden 
krzaczek nie 
przekroczył jakiejś niewidocznej linii, czysta droga, jakby każdej nocy w pocie 
czoła harowali na 
niej robotnicy drogowi…
Gaj zjeżył się. Przywidzieli mu się leśni ludzie, zieloni i kudłaci, z łopatami, 
z papierosami w 
spierzchniętych drewnianych ustach…
Uśmiechnął się krzywo. Po co męczyć się za każdym razem na Rudej Trasie — nie 
łatwiej 
pojechać laskiem, prościutko, po tej przyjemnej pod każdym względem drodze… 
Boże, o czym 
on myśli?!
Ledwo zdążył zahamować — drogę przebiegło małe zwierzątko, przypominające 
tchórza.
Beztroskie stworzenia, pomyślał Gaj, znów naciskając na gaz i wpatrując się w 
pobocza, 
beztroskie stworzenia żyją tu bez lęku i nie myślą o jakimś tam przekleństwie. A 
co ja tutaj 
robię?! Dobrze, niech kraina ta będzie przeklęta, w całości i całkowicie, i 
wszyscy jesteśmy 
winni. Nie to. Przepowiednie zostawmy ojcu. Spalona Wieża, tak… W każdej osadzie 
była wieża 
strażacka, dzwonnica, stanowisko wartownicze… Hm, a w lesie? A czy był tu wtedy 
las? 
Pożar… Wieża strażacka spłonęła pewnie razem z osadą… Stąd nazwa. Spalona Wieża.
— A tak — powiedział nagle Szczurołap — wracając do opowieści o pechowym 
znachorze… 
Nie chciałbyś wiedzieć, co później stało się z jego, hm, pacjentami?
— Chciałbym — powoli odezwał się Gaj. — Chciałbym… wiedzieć.
— Widzisz… Stało się tak, że ich postępek nie został im wybaczony. A oni… krótko 
mówiąc, 
zostali ukarani.
— Przez kogo? — spytał Gaj machinalnie. I zaraz ugryzł się w język; Szczurołap, 
uśmiechając się, opuścił szybę i z zadowoleniem oparł się o nią łokciem.
— Cóż — ostrożnie zaczął Gaj. — Wróciła do nich zaraza?
— Choroba nie wróciła już — odparł Szczurołap niedbale. — Oni sami wyruszyli… 
tak, 
gęsiego wyruszyli do pewnego miejsca. O tym miejscu nie będę ci opowiadać — ale, 
uwierz mi, 
lepiej dla nich byłoby po prostu umrzeć.
Szczurołap zamilkł wyczekująco. Gajowi wydało się, jakby on, mały chłopczyk, bez 
pytania 
zajrzał w ciemną studnię i stamtąd, z głębiny, tchnęło w niego takie zimno i 
takie przerażenie, że 
ręce na kierownicy zmartwiały.
— Zostali wezwani i poszli — kontynuował powoli Szczurołap. — Jak sądzisz, 
okrutnie z 
nimi postąpiono?
— Nie mnie sądzić — z wysiłkiem powiedział Gaj.
— Nie tobie — szorstko potwierdził Szczurołap. — Ale spytałem cię teraz o twoje 
zdanie — 
bądź tak dobry i odpowiedz.
— To byli ciemni, biedni ludzie — z wysiłkiem odrzekł Gaj. — Zaślepieni 
ignorancją.
Przelotnie spojrzał na Szczurołapa — i zamilkł, jakby zatkano mu usta. Zupełnie 
wyraźnie 
ujrzał, jak z oczu Pstrokatego Flecisty spogląda teraz ktoś inny, dla kogo owe 
oczy stanowiły 
tylko wycięcia w masce. Diabelskie złudzenie trwało ledwie kilka sekund — a 
potem Szczurołap 
uśmiechnął się, znów stał się sobą i Gaj zobaczył, jak na jego czole pojawiła 
się niezauważona 
wcześniej, ukośna biała blizna.
— Cóż, usprawiedliwiasz ich? — z uśmieszkiem spytał Szczurołap.
Gaj zmusił się do tego, by nie odwrócić wzroku.
— Ja… nie usprawiedliwiam. Ale czy ich wina… rzeczywiście zasługiwała na tak 
wielką… 
karę?
— „Rzeczywiście” — z ironią przedrzeźnił go Szczurołap.
Nastała cisza i trwała długo, dopóki furgonetka, tocząc się zaledwie, nie 
zjechała na pobocze.
— Patrzyłbyś na drogę — powiedział Szczurołap zaczepnie i Gaj ocknął się.
Jechali godzinę, potem drugą; las się zmieniał i kipiało w nim życie: coś 
łopotało skrzydłami, 
coś rzucało się przez drogę, coś szeleściło krzakami, polowało, uciekało, coś 
śpiewem wzywało 
towarzyszkę. Po pniach pląsały błyski stojącego wysoko słońca, lecz ani jeden z 
nich, choćby nie 
wiadomo jak próbował, nie mógł dotrzeć do ziemi. Po dachu kabiny od czasu do 
czasu łomotały 
gałęzie, a Szczurołap siedział, wystawiwszy łokieć przez okno i już od 
czterdziestu minut 
podśpiewywał miejskie, starodawne piosenki i opatrywał je sprośnymi 
komentarzami, 
przeszkadzając Gajowi myśleć i w końcu osiągnął swoje — Gaj zaczął się śmiać.
Początkowo pochrząkiwał, starając się utrzymać usta równe niczym linijka; potem 
zaczął 
odwracać się i chichotać, wreszcie poddał się, całkowicie oddając się niemalże 
histerycznej 
wesołości i co rusz ryzykując rozbicie samochodu. Kto mógł przypuszczać, że w 
drodze do 
Pustej Osady przyjdzie mu rżeć niczym niewychowana szkapa?!
Pod wpływem śmiechu przypomniał o sobie głód, Wcześniej zagłuszony strachem; nie 
boję 
się, myślał Gaj ze zdziwieniem. Nie boję się i chcę żreć — okazuje się, że albo 
jestem odważny, 
albo całkiem zgłupiałem. Obiad, obiad, obiad!!
W odpowiedzi na jego myśli przed nimi mignął prześwit. Po minucie półmrok lasu 
rozjaśnił 
pionowy słoneczny słup — pojawiła się pierwsza na ich drodze polana.
— Stop — powiedział zdecydowanie flecista. — Urządzimy sobie tutaj mały piknik. 
Panowie 
wycieczkowicze, opuśćcie pojazd.
Gaj wahał się przez sekundę — a potem machnął ręką i wyszedł na słońce. Trawa 
sięgała 
powyżej kolan, jeśli były to kolana Szczurołapa, a Gajowi — niemalże po pas; 
chciwie 
rozdymając nozdrza, Gaj poczuł nagle z całą ostrością, że żyje i upajający smak 
życia pokonał na 
jakiś czas wszystkie inne uczucia.
Trawa była wilgotna. Rozstępowała się przed nim i zamykała za plecami; biegł i 
nie rozumiał, 
że biegnie, po prostu nogi wybijały go na półtora metra w niebo, a niebo 
zaczynało się tuż nad 
czubkami traw.
— Ech… Po prostu niczym królik w stepie. Cienkonoga sarna… Biegaj, biegaj, nie 
krępuj się. 
No biegaj, a co tam…
Szczurołap siedział, podwinąwszy pod siebie długie bose nogi, przed nim na 
trawie leżała jego 
torba, a obok — czysty obrus o rozmiarach prześcieradła; przez następne 
półgodziny z torby na 
obrus wędrowało jedzenie, potrawy i gotowe dania.
Zdrętwiały Gaj obserwował, jak torba wydaje porcję za porcją i, początkowo z 
obawą, potem 
z coraz większą ochotą zaznajamiał się z gastronomicznymi cudami, których 
wcześnie nie tylko 
nie próbował, ale wręcz o nich nie słyszał; jadł — początkowo grzecznie, potem 
łapczywie, 
później już na siłę, popijał ciemnym napitkiem z flaszki i zagryzał rozwlekłymi 
rozważaniami 
gospodarza — bo gospodarzem rozkosznego stołu był, rzecz jasna, Szczurołap.
— Kucharze — opowiadał flecista, szczerząc się łapczywie — to bez wątpienia 
najlepsza 
część ludzkości. Z kucharzami zawsze mi było łatwo. Kapłani świątyni, w imię 
której żołądek… 
A więc zdarzyła mi się kiedyś zabawna historia. W pewnym zamorskim kraju, w 
bogatym 
mieście, w wytwornym pałacu tamtejszego sułtana, kucharzem był niejaki Mustafa…
Gaj już nie siedział, lecz leżał, opierając się na łokciu i żując źdźbło trawki; 
opowieść o 
kucharzu Mustafie płynęła, snuła się, kołysała do snu.
— A co było dalej?
— Dalej było najciekawiej. Równo po trzech latach wróciłem, tak jak obiecałem… 
Słuchaj, 
zasiedzieliśmy się. Czas na nas.
Szczurołap uniósł głowę i spojrzał prosto w słońce; Gaj zobaczył, że patrzy bez 
mrużenia, 
szeroko otwartymi oczami, prosto na słoneczny dysk i nie mruga, i Gaj znów 
poczuł się 
nieswojo.
Przed odjazdem dobry Szczurołap wsunął do każdej klatki po solidnym pęczku 
soczystej 
trawy; Gaj próbował protestować — miał polecenie po drodze nie karmić nutrii — 
ale zaraz 
poddał się i machnął ręką. W miejsce podniecenia i euforii przyszło obojętne, 
senne otępienie z 
przejedzenia.
— Tak zakończę opowieść o kucharzu — kontynuował Szczurołap, trzęsąc się w 
ciasnej 
kabinie. — Kiedy wróciłem, biedak stchórzył… i nie mógł się zdecydować, co ma 
robić — czy 
może uciec, a może mnie zjednać… Wiesz, oni tam nawet więzień nie mają, za to 
pełno katów z 
batami i pałkami, karzą za wszystko biciem, a jeśli przestępstwo poważniejsze, 
do śmierci biją. I 
tak, gdy wczesnym rankiem zabrzmiały trąby…
Długi przeciągły krzyk, podchwycony echem, zagłuszył warkot silnika, 
pobrzękiwanie klatek 
i głos gawędziarza. Zapiszczały hamulce; Gaj uderzył się mocno o kierownicę, ale 
nie poczuł 
bólu.
— Słyszał pan?
Szczurołap przerwał opowieść wpół słowa, nachmurzył się, wsłuchując w ciszę.
— Co to? — wyszeptał Gaj, zmagając się ze wstydliwym spazmem w żołądku.
— To las — w zamyśleniu powiedział flecista. — Las, rozumiesz. Takie buty… 
Jedźmy.
— Może by…
— Jedźmy, jedźmy. Ruszaj.
Gaj podporządkował się; samochód toczył się naprzód i Gaj pragnął, żeby 
przysiadł, 
wciągnąwszy pod siebie koła, wcisnął się w ziemię. A jeszcze mocniej pragnął 
znaleźć się gdzieś 
daleko, choćby nawet w karczmie, niech nawet się ponabijają, a choćby i pobiją…
Nagle naprężył się, pochyliwszy do przodu; tam, na poboczu, w plątaninie światła 
i cieni 
przywidział mu się jakiś ciemny kształt. Nie, nie przywidział się… Albo… Nie…
— Leży — powiedział zachrypniętym głosem. Szczurołap podniósł brwi; i on patrzył 
tam, 
gdzie Gaj.
— Leży — powtórzył Gaj z rozpaczą. — Tam…
W przedzie, na skraju drogi, pośród zwałów brudnych, zbutwiałych zeszłorocznych 
liści leżał 
człowiek.
Kobieta.
Ciemnoniebieski znoszony płaszcz skłębił się na plecach, nakrywszy do połowy 
głowę, 
pozostawiając na widoku szczupłą nogę w brązowej pończosze i plątaninę włosów w 
tyle głowy. 
Prawa ręka kobiety, wyrzucona do przodu, jeszcze minutę temu ugniatała glinę; na 
kruchym 
nadgarstku spoczywała masywna bransoleta z żółtego metalu. Pewnie ze złota.
— Boże — wymamrotał głucho Gaj. Samochód szarpnął do przodu; Szczurołap opadł na 
oparcie siedzenia, a Gaj już hamował, w biegu otwierając drzwi, drugą ręką 
wymacując apteczkę 
pod fotelem i ręce mu się trzęsły:
— Boże…
— Ty gdzie? — ostro rzucił flecista.
Gaj już zeskoczył na ziemię. Gorączkowo rozejrzał się w poszukiwaniu 
potencjalnego 
przeciwnika — nikogo nie zobaczył, podszedł więc do leżącej. Na mgnienie zrobiło 
mu się 
strasznie aż do mdłości — tajemnicza kobieta, być może martwa, pośrodku lasu — 
lecz Gaj 
gwałtownie pokonał słabość, ścisnął zęby, pochylił się, wyciągnął rękę, 
zamierzając odchylić 
płaszcz…
Został brutalnie złapany za kołnierz. Podniesiony z ziemi i rzucony tak, że nim 
runął na drogę, 
przeleciał kilka dobrych metrów w powietrzu.
Oczy Szczurołapa płonęły, niczym zielone lampy; zmierzywszy Gaja lodowatym 
spojrzeniem, 
czubkiem bosej stopy odepchnął na bok upadłą apteczkę:
— Ech, ty…
Po sekundzie w jego rękach pojawił się flet; Gaj zatkał uszy rękami.
Dźwięk przebił się i przez palce. Dźwięk był niedobry, wywracający na drugą 
stronę, 
wyczerpujący; Gaj zdołał otworzyć usta, ale krzyknąć nie zdążył.
Nie przestając grać, Szczurołap odwrócił się do leżącego ciała; ciało drgnęło, 
szarpnęło się 
konwulsyjnie — i przestało być ciałem, zmięty płaszcz poruszył się, to nie był 
już płaszcz, a 
ogromna czarna błona, i pod nią nie było już kobiecego ciała, lecz ślepa rura, 
przypominająca 
fragment wężowego ciała, skórzany worek z pękiem cienkich, wieloczłonowych 
macek, tak 
idealnie imitujących czarne ludzkie włosy… I noga w brązowej pończosze zmieniła 
się w 
pulsującą kiszkę, a tam, gdzie Gaj ujrzał kolano, otworzyło się mętne, jakby 
powleczone 
tłuszczem oko. A zło ta bransoletka na nadgarstku przemieniła się w kostną 
płytkę.
Gaj odskoczył niczym sprężyna. Odczołgał się w stronę furgonetki, schował się za 
kołem i 
wbił zęby w dłoń.
— Życie we wszystkich swych przejawach — ze wstrętem zauważył Szczurołap. — 
Żyjemy, 
korzystając z instynktów. Przy czym przynęty od razu dwie — dobry chłopiec rzuca 
się na 
ratunek nieszczęsnej cioci albo, dajmy na to, chciwy szoferzyna zechce zdjąć 
złotko… Patrz, jaka 
chuda. Tylko patrzeć, jak z głodu zdechnie.
Skórzane boki nieznanego stworzenia podnosiły się i opadały; od bulgoczącego 
dźwięku, 
który przy tym powstawał, Gaja o mało nie zemdliło.
— Pewnie ślimaki żre… Dlatego, że ludzie tutaj, jak zrozumiałem, dawno już nie 
bywają. A 
jeśli ktoś już bywa — u tego strach zwycięża i chciwość, i te same szlachetne 
odruchy… 
Beznadziejnie. Beznadziejnie — podsumował, zwracając się do skórzanego worka. 
Ten szarpnął 
się, podwinął łapy i bliski omdlenia Gaj ujrzał na boku stwora szeroką paszczę. 
Jak suwak 
przepełnionej walizki; paszcza opasywała rurę dookoła i Gaj nagle przypomniał 
sobie jednego 
farmera, który rok temu zaginął w pobliżu lasu, zezowatego, wstydliwego 
chłopaka, milczącego, 
dziwnego, odrobinę „nie tego”.
Gaj zaszlochał. Apteczka leżała na boku, straciwszy w pyle słoiczek z 
amoniakiem, flakonik 
jodyny i opakowany w papier bandaż.
Niezliczone nogi skórzastego potwora wyprężyły się nagle, podnosząc ciało 
niemalże 
pionowo, mignęło okrągłe oko; Gaj krzyknął ochryple, Szczurołap zaś ze 
zdziwieniem uniósł 
brwi:
— No popatrz…
Poderwał rękę do góry, potem opuścił i straszliwe ciało przewróciło się, 
osiadło, zaczęło wić 
w konwulsjach. Szczurołap ponownie uniósł rękę — potwór jęknął prawie ludzkim 
głosem; ręka 
opadła — potwór rozpłaszczył się wśród liści i okrągłe oko na kiszkopodobnym 
wyrostku 
zmętniało jeszcze bardziej. Szczurołap podniósł rękę jeszcze raz, potrzymał ją 
uniesioną, potem 
powiedział z westchnieniem:
— Idź precz.
Potwór szarpnął się; Szczurołap zabrał rękę:
— Mówię: idź precz!
Potwór znikł w oka mgnieniu — dopiero co tarzał się w stosie liści, a po chwili 
już go nie 
było, wspiął się po pniu, rozpłynął wśród gałęzi.
— I po wszystkim — z roztargnieniem oznajmił Szczurołap.
Gaj siedział, przysunąwszy się plecami do koła i patrzył, jak tamten przeciera 
flet kolorową 
szmatką; zakończywszy ów rytuał i schowawszy piszczałkę do futerału, Szczurołap 
pochylił się, 
aby niespiesznie i starannie zebrać zawartość apteczki. Potem westchnął, 
podszedł dwoma 
długimi krokami i stanął obok:
— Po co to zrobiłeś?
— Niczego nie zrobiłem — odpowiedział Gaj z ziemi.
— Nie, zrobiłeś. Zatrzymałeś samochód, chwyciłeś tę oto śmieszną skrzyneczkę… 
Sądzisz, że 
pomogłaby ci jodyna? Po spotkaniu z takim… obrzydlistwem?
— Myślałem…
— W ogóle nie myślałeś. Złapałeś i pobiegłeś… Teraz powiedz mi — po co?
Gaj otworzył już usta, lecz zaciął się pod ciężarem spojrzenia Szczurołapa. 
Dlatego, że pod 
tym spojrzeniem jakiekolwiek słowa wydawały się śmieszną, malutką, wyświechtaną 
bzdurą.
— Spójrz na mnie — polecił flecista.
Gaj podniósł głowę. Las podskoczył i popłynął — nieruchome pozostały tylko dwie 
zielone 
szczeliny; potem powoli opuściły się na nie powieki. Szczurołap zmrużył oczy.
— A czy wiesz — powiedział, nie otwierając oczu — jak wyglądałby świat, jeśli 
każdy tak 
zwany dobry uczynek byłby natychmiast nagradzany? No, przynajmniej obchodziłoby 
się bez 
kary, co?
Gaj nie wiedział, co odpowiedzieć. Czuł się nazbyt żałośnie i głupio.
Flecista chrząknął i popatrzył na niebo.
— Pora na nas — powiedział poprzednim tonem. — Jedźmy.
Po następnej godzinie drogi las rozbił się o czerwoną, ceglaną ścianę. Mocna 
brama, jakby nie 
poddająca się upływowi czasu, była otwarta, zapraszając do środka. Droga wiła 
się i ginęła 
gdzieś tam, w leśnej głębinie; Gaj przyhamował, bezradnie rozejrzał się w 
poszukiwaniu objazdu 
— na próżno. Na obrzeżach osady las rósł gęsto, niczym straż; nad ciemnym 
bezładem 
budynków zawisła odległa wieża. Wieża strażacka; Spalona Wieża.
— No? — cicho ni to spytał, ni to przykazał Szczurołap. Zawył silnik.
W dzieciństwie takim sposobem przewracał w książkach straszne stronice. Szybciej 
i nic ci się 
nie stanie. Szybciej…
Samochód ledwo się toczył.
Silnik ryczał — a furgonetka wlokła się niczym więznąca w smole mucha, Gaj 
trząsł się, 
wczepiwszy kurczowo w kierownicę, a na spotkanie płynęła główna ulica Spalonej 
Wieży — 
Pustej Osady, od tale dawna pustej, że nawet pokrzywa nie zdecydowała się 
zalęgnąć w cieniu 
tutejszych płotów. Nawet potężny las nie potrafił przekroczyć ogrodzenia — 
źdźbło trawy, 
mrówka, ptak, w ogóle nic żywego tu nie przeszło, wszędzie sterylnie, pusto i 
czysto. Gajowi ta 
pustka smakowała niczym wielokrotnie przegotowana woda — martwa woda, w której 
nie ma 
absolutnie NICZEGO…
— Rozejrzyj się — wciąż tak samo cicho poprosił Szczurołap. — Patrz, być może o 
czymś 
zechcesz sobie przypomnieć. Porozmawiać o czymś, zapytać — przyjrzyj się, 
przecież to 
ciekawe…
Gaja to nie interesowało. Nie ma niczego interesującego w ludzkiej siedzibie, z 
której ludzie 
zostali wygnani nagle i przemocą; drobne, nieuchwytne detale ludzkiej obecności 
czyniły 
wszechobecną pustkę jeszcze straszniejszą. Ślad drewnianego trzewika w błocie 
przed otwartą 
bramą. Wóz załadowany złotą słomą, świeżą, która nigdy nie zaznała deszczu. 
Studnia z 
napełnionym wiadrem — tylko podejść i pić. Wydawało się nawet, że woda w wiadrze 
faluje. 
Tak, drży, jakby dopiero co postawiono wiadro na ziemi, sekundę temu. Gaj był 
pewien, że 
gdyby przyszło mu do głowy dotknąć studziennego kołowrotu, rączka byłaby jeszcze 
ciepła. 
Ciepła, przez tysiąc lat chroniąca ciepło dłoni.
Tu pachniało ludźmi. I jednocześnie zaniedbaniem — nieznośny koktajl. A samochód 
toczy 
się dalej jak we śnie, co sekunda pokonując niewidzialne przeszkody.
— Zatrzymaj się, Gaj.
Prawdopodobnie był to pierwszy raz, gdy Szczurołap zwrócił się doń po imieniu.
— Zatrzymaj…
Gaj, nie namyślając się, wcisnął w podłogę pedał gazu; samochód szarpnął — i 
wtedy silnik 
zachłysnął się. Zamilkł; furgonetka niezdarnie podskoczyła, potrząsnęła klatkami 
na skrzyni, 
skręciła i wjechała w niski płotek jakiegoś ogródka.
I od razu nastała cisza. Jak makiem zasiał.
— No, Gaj… Idziemy.
— Tego nie było w umowie — Gaj patrzył prosto przed siebie. W kąt ciemnego 
drewnianego 
domu, pod którego fundament, być może, włożono żywego koguta.
— Tego nie było w umowie — powtórzył szeptem. — Nie tak się umawialiśmy.
Szczurołap westchnął:
— Nie zgodziłbyś się. Jeśli TAK byśmy się umawiali.
— A na cholerę panu moja zgoda?!
— Przestań histeryzować. Jest ktoś, kto pragnie się z tobą zobaczyć. Dziś. 
Teraz. Dla niego to 
bardzo ważne, a ja chciałbym, żebyś zachował się jak mężczyzna. Dasz radę?
Gaj milczał, próbując wybadać głębokość pochłaniającej go przepaści. Przepaści, 
którą uznał 
za kałużę i śmiało weń wskoczył. I oto teraz leci, leci, a dna jak nie widać, 
tak nie widać…
Gaj zdobył się tylko na jeden istotny argument. Był przynajmniej całkowicie 
szczery.
— Boję się…
— Wiem.
— Nie chcę! — Ale cóż zrobić…
Cóż zrobić, ze smutkiem pomyślał Gaj.
Szczurołap lekko zeskoczył na ziemię, jego torba została na siedzeniu, wolno 
pojmujący Gaj 
zdążył się zdziwić — też coś, całą drogę trzymał niczym skarb, a teraz zostawia. 
Żelazne stopnie 
kabiny wydały mu się wysokie, niemożliwie kręte i dlatego wypełzł na zewnątrz 
niezgrabnie, 
niczym wymazana masłem wesz.
Wytarty bruk ulicy oparzył mu stopy. Wrażenie było takie rzeczywiste i mocne, że 
z sykiem 
wciągnął powietrze; na szczęście oparzenie istniało tylko w jego wyobraźni. 
Ulica — Gaj 
specjalnie pochylił się, aby dotknąć jej ręką — była zupełnie zimna. Jak 
przystoi trupowi.
Flecista kiwnął nań — i w milczeniu zagłębił się w zaułek, jakby nie wątpiąc, że 
Gaj pójdzie 
w jego ślady; i Gaj poszedł, niczym pies na smyczy. Szczurołap kroczył 
zamaszyście i spokojnie, 
jakby po znanej od urodzenia ulicy, jakby szedł tak po raz tysięczny, jak do 
dobrze znanej pracy; 
do pracy, myślał Gaj, patrząc, jak migały bose pięty przewodnika. Umieścił 
pewnie na 
dzwonnicy jakiegoś potwora i teraz karmi go podróżnymi. Bzdura. Nie, ale skąd 
pośród tych 
potężnych, zabytkowych budynków wzięła się nowiutka, pobłyskująca szkłem willa?!
Widok był na tyle zaskakujący, że Gaj zwolnił kroku. Na eleganckiej ławeczce 
obok 
wysokiego ganku leżała, z otwartymi stronicami, pornograficzna gazetka. Z 
przedwczorajszą — 
Gaj zerknął — tak, przedwczorajszą datą w rogu okładki.
Ruszył biegiem. Prawie dogonił Szczurołapa, chciał krzyknąć — ale krzyk mu nie 
wyszedł; 
przewodnik kroczył lekko i równomiernie, nie kroczył nawet — stąpał, jakby 
dopełniając 
nieznanego rytuału i od jego wyprostowanych pleców ciągnęło takim uroczystym 
opanowaniem, 
że Gaj nie odważył się doń zbliżyć.
Wtedy, walcząc z paraliżującym strachem, zaczął głośno liczyć kroki:
— Sto trzydzieści siedem… sto trzydzieści osiem… Szczurołap skręcił.
Nowa ulica, ciemniejsza i węższa, ściany, domy, ogrodzenia, znów ściany i wciąż 
mało okien, 
jakby twarze domów — bez oczu.
— Tysiąc dwa… tysiąc trzy…
Drżący głos Gaja brzmiał coraz ciszej, stopniowo przechodził w szept, potem w 
rzężenie, by 
w końcu w ogóle zamilknąć.
Oto on, plac u podnóża dzwonnicy. Zaskakująco rozległy, niekształtny, wyłożony 
kamieniem 
brukowym plac. A pośrodku niego…
Gaj stanął, jak wryty.
Pośrodku placu sterczał kamienny palec. Sznury, wpijające się w ciało, głośne 
urąganie 
tłumu…
Kamienny słup pokryty był warstwą sadzy. A pomost wokół posypany był popiołem.
W pewnym momencie Gajowi zrobiło się nawet lżej — to nie było nic innego, jak po 
prostu 
gorsza wariacja znajomego snu. Źle, że sen wrócił — ale ze snu można wyskoczyć. 
Uciec, 
obudzić się, odejść…
Wściekle ugryzł się w nadgarstek, z całego serca mając nadzieję, że diabelstwo 
pryśnie i 
obudzi się w gościnnym pokoiku staruchy Tiny, popatrzy na zegar i przekona się, 
że spóźnił się 
do pracy.
— Wiele rzeczy może się przyśnić człowiekowi — powiedział, nie odwracając się, 
Szczurołap. — A może akurat przyśniło ci się, że jesteś studentem? Że dorabiasz? 
Że wieziesz 
nutrie?
W ostatnich słowach absolutnie poważnej frazy przebiła się nagle drwina; Gaj 
tępo patrzył na 
swoją rękę
— z białymi śladami zębów. Na jego oczach ślady podeszły czerwienią, pojawiła 
się krew.
— A właśnie, że nie — powiedział, przezwyciężając dreszcze. — Jestem. Urodziłem 
się, 
wyrosłem, jestem, niech to diabli wezmą i nic mi się nie śni… A tutaj nigdy nie 
byłem. Ani razu.
— Jesteś pewien?
I Gaj ujrzał, jak Szczurołap wyjmuje z futerału flet, I chciał nawet powiedzieć 
coś w rodzaju 
„nie trzeba”, ale słowa ugrzęzły mu w gardle.
— Chodź tutaj… Będziesz stał obok. I nie waż się ugiąć!
— głos flecisty nagle ogarnął sobą cały plac. Gaj zobaczył na miejscu swego 
przewodnika 
ciemnego olbrzyma, monstrualny kształt na tle nagle pociemniałego nieba. 
Zobaczył i cofnął się, 
ale pochwycono go i szarpnięciem wciągnięto na pomost.
Dźwięk fletu.
Nic na świecie nie może wydawać takiego dźwięku. To nawet nie dźwięk — słychać 
go nie 
uszami, a skórą, pulsem, sercem, i świat, usłyszawszy go, pękł.
Po jednej stronie szczeliny zostały wsie i stolice, cerkwie i więzienia, bazary 
i cmentarze, 
szpitale i burdele; po drugiej — bezludny plac, który już dłużej nie był 
bezludny.
Setki ich. Wiele setek. Wypluły ich wąskie ulice albo wyszli spod ziemi, a być 
może zawsze 
tu stali w oczekiwaniu na ów dzień. A teraz dzień ten nastał i dla nich nie było 
nic straszniejszego 
od spóźnienia się na Wezwanie. Płac był już pełen, a oni wciąż przybywali i 
przybywali. Gaj 
skręcał się od przenikającego pod skórę dźwięku i właśnie wtedy, gdy na walkę z 
nim zabrakło 
mu sił — dźwięk urwał się.
Nie słyszał najmniejszego szmeru ani szeptu. Setki błyszczących gorączkowo oczu.
Na Spalonej Wieży donośnie i strasznie uderzył dzwon.
— Czy wszyscy stawiliście się, kaci?
To nie był głos Szczurołapa, wątpliwe nawet, by w ogóle był to ludzki głos. Gaj 
spojrzał — i 
od razu pożałował tego, gdyż na miejscu Szczurołapa wznosiła się postać pasująca 
chyba jedynie 
do koszmarnego snu. W miejscu oczu płonęły zielone lampy i czarnymi fałdami 
opadał zębaty, 
przenikający przestrzeń cień, kiedy postać władczym gestem podniosła rękę — 
uderzył go 
czerwony blask z pierścienia.
— Wszyscy — odezwał się głos z tłumu, przypominający postukiwanie w drewno.
— Nie zapomnieliście? — spytał Ten, Który Był Szczurołapem.
— Pamiętamy — odparł drugi martwy głos. Straszna ręka wyciągnęła się nagle, 
wskazując 
prosto na Gaja:
— Oto on.
Gaj pragnął odetchnąć, lecz zawiadujące oddychaniem mięśnie nie posłuchały go, 
ogarnięte 
skurczem. Uciekać nie było gdzie, zdawało się, że nogi wrosły po kolana w 
kamienny pomost, 
strasznie chciało mu się krzyczeć — ale w tym momencie wyraźnie usłyszał głos 
wcześniejszego 
Szczurołapa:
— Spokojnie, chłopcze. Spokojnie, chłopcze, to wciąż tylko ja!
Setki wymęczonych oczu patrzyło prosto na Gaja.
— Poznajecie? — spytał nieludzki głos, a jednocześnie silna i w pełni ludzka 
ręka przezornie 
złapała Gaj a powyżej łokcia.
— Tak — poniosło się po placu, jakby westchnienie. — Tak, tak, tak… To on…
To nie ja, chciał krzyknąć Gaj, szarpnął się, ale trzymająca go ręka od razu 
zmieniła się w 
stalowy potrzask. Gaj zwiotczał, wtedy żywy plac zakołysał się, westchnął i 
opadł na kolana.
— Odpuść nam — doleciało z klęczącego tłumu. — Ponieśliśmy dostateczną karę.
— Nie ja wybaczam — powiedział Ten, Który Był Szczurołapem. — Wybacza teraz on — 
i 
czarna ręka z czerwonym blaskiem znów wskazała na Gaja, któremu wydało się, że 
wyciągnięty 
palec boleśnie wbił mu się w serce.
Tłum znów się zakołysał — i zamarł. Gaj rozróżniał teraz twarze. Młode, stare, 
szczupłe, 
nabrzmiałe i twarze ze śladami minionej piękności; spod kapturów, kapeluszy i 
chust, a nawet 
metalowych hełmów, rozgorączkowane, podpuchnięte oczy i oczy jasne, prawie 
dziecięce— 
wszystkie z jednakowym wyrazem. Tak patrzy na okrutnego t właściciela 
nieszczęśliwy, od 
dawna zaszczuty pies.
— Spójrz — powiedział wolno do Gaja Ten, Który Był Szczurołapem. — Przyjrzyj się 
dobrze… gdyż ich los zależy od ciebie.
— A co powinienem zrobić? — spytał Gaj bezdźwięcznie, lecz Ten, Który Był 
Szczurołapem, 
mimo to usłyszał.
Ciemna postać poruszyła się:
— Niczego nie powinieneś. Możesz im wybaczyć, ale możesz i nie wybaczyć. To 
twoje 
prawo… ale nim zdecydujesz, popatrz wcześniej jak najuważniej. Zrozumiałeś?
— Tak…
— Mamy czas. Patrz.
I nad placem znów zaległa cisza; Gaj stał i wydawało mu się, że wszystkie te 
twarze, twarze 
patrzących na niego ludzi, płyną po okręgu, płyną, nie oddychając i nie 
porzucając 
znieruchomiałego błagania. Znów zrobiło mu się strasznie, lecz tym razem bał się 
nie o siebie. A 
o kogo — nijak nie mógł zrozumieć.
Nieznane twarze. Żółte jak wosk; skąd się pojawili? I co przyszło im TAM 
przeżyć? „Wypuść 
nas, ponieśliśmy dostateczną karę”. Kto decyduje o karze?
— Jeśli nie wybaczę…
— Wrócą tam, skąd przyszli.
— To… za to, że zbudowali mi stos?
— Tak… lecz spójrz sam.
I Gaj zaczął znów patrzeć i tym razem w mieszaninie twarzy przywidział mu się 
ruch. Czyjeś 
powieki drgające z przerażenia, czyjeś rozbiegane, załzawione oczy…
Zachwiał się.
„Daj! No daj, daj, ja, przepuść!” — „Ruuudzi, psia ich mać, namnożyyyli się…” — 
„Daj, 
bydlaku, przejść…” — „Komu miodek, komu miodek słodziutki!” — „Mordę mu popraw, 
płot 
wyrównaj…” — „Bydlaki, nie ruszajcie, bydlaki!!” — „Zaraz, szczeniaku, też 
oberwiesz…”
Bazar. Jarmark, bijący po oczach blask, barwne kramy, złota słoma, pomidorowy 
sok. Złote 
włosy Ila, krew, krew, pomazane krwią ciężkie buciory.
Gaj chwycił się za gardło. Tak wyraźne było to wspomnienie. Takie… jakby to 
wydarzyło się 
wczoraj…
— Bydlaki — wyszeptał przez łzy. I ujrzał, jak zgasły oczy, poszarzały modlące 
się twarze. 
Milczący krzyk zgubionych.
— Bydlaki… Mordercy…
Ruch na opadłym na kolana placu. Zielone płomienie na twarzy Tego, Który Był 
Szczurołapem:
— Patrz dalej.
Gaj przełknął ślinę. Dlatego, że i patrzeć już nie trzeba było — WIDZIAŁ i tak.
Porwana spódnica. Drgające usta dziewczyny imieniem Olga, lina, nieudolnie 
schowana za 
plecami — „Nie dam rady żyć… wszystko mi jedno”. Duszna ciemność letniego 
wieczoru, nie 
widział tego, lecz wie, jak to było — „Cicho, cicho, nie zrobimy ci krzywdy…” — 
No, 
przytrzymaj ją, kąsa, ścierwo…” — „Cicho, cicho, bo jak nie, to zaraz boleć 
będzie, słyszysz?” 
Błyszczące bruzdy łez, zmętniałe z rozpaczy oczy…
Gaj powoli przesunął ręką po jej splątanych włosach. Po rozpalonej głowie, 
istniejącej tylko w 
jego wyobraźni; zabijanie jest złe. Jeśli znalazłbym WAS wtedy…
Skąd natrętne uczucie, że i ONI są tutaj? Że i ci, których twarzy nie pamięta, 
klęczą teraz 
pośród reszty tłumu i dla nich także minęło tysiąc lat odkupienia… A teraz oni 
także kajają się i 
błagają… ONI?! Tak naprawdę to za co?
— A dlaczego właśnie ja powinienem im wybaczyć? Czyżbym był Bogiem… żeby 
wybaczać?!
— Jak uważasz… Nie postępuj jak Bóg. Postępuj, jak ty… jak chcesz. Jak możesz.
— W ogóle nie mogę…
— Patrz. Patrz jeszcze.
Gaj odwrócił się, zabrawszy spojrzenie z woskowych, błagających twarzy. Odwrócił 
się, 
chwiejąc się, podszedł do słupa. Przesunął po nim dłonią — palce pokryły się 
sadzą; powoli 
opuścił się na kamienie pomostu. Sięgnął do kołnierzyka koszuli, lecz koszuli 
nie było, ręka 
natknęła się na zgrzebnicę — odzienie skazańca.
„Oni byli ciemni, biedni… ludzie zaślepieni rozpaczą…”
— „Co, czyżbyś ich usprawiedliwiał?” — „Nie usprawiedliwiam, ale…”
— To niesprawiedliwe — powiedział głucho. — Nie można jednocześnie na szalach 
tej samej 
wagi sądzić biednych, przerażonych, ciemnych ludzi, którzy nie wiedzieli, co 
czynią… i… tych. 
Tak nie można, wszystkich razem, jednym sądem, tak nie można…
— To nie handel detaliczny — to był głos poprzedniego Szczurołapa, cichy i 
szyderczy, tu 
wszystko hurtem. W dużych ilościach. A „wiedzą” czy „nie wiedzą”… Ludzie, między 
innymi, 
po to są ludźmi, żeby właśnie WIEDZIEĆ. Osądź sam… Nie poganiam.
Gaj odchylił głowę, oparł się potylicą o słup. Zamknął oczy, lecz spojrzenia 
tych, którzy 
zebrali się na placu, przebijały się, jak się zdawało, nawet pod opuszczone 
powieki.
Jeszcze to. Ten sen.
Ni to miasto, ni to osada z potwornie wąskimi i krzywymi uliczkami, a nad nimi… 
Niebo… 
nienaturalnie żółte… pozbawiony twarzy tłum… z niskim, głuchym wyciem i 
wiedział, gdzie go 
niosą, ale nie mógł wyrwać się z lepkich wielopalczastych dłoni, ale 
naąjstraszniejsze było coś 
innego — zaczynał rozpoznawać twarze; wykrzykiwała przekleństwa matka, groził 
ciężką pałką 
nauczyciel Kim, szczerzyli zęby szkolni przyjaciele, migała wykrzywiona 
nienawiścią twarz 
starej Tiny — i Olga, Olga, Olga… Gaj próbował pochwycić jej spojrzenie, ale…
Żelazne liny, nie mógł się poruszyć, przywiązany do słupa, zasypywano go 
wiązkami chrustu 
powyżej oczu…
Stop. Nie to; dlaczego pośród tłumu…
Wstał. Podszedł na skraj pomostu, wpatrzył się w tłum badawczo i chciwie; 
rozpalone oczy 
nie śmiały dłużej krzyczeć o litość — oczy milczały i na ich dnie spoczywało 
zrozumienie. 
Własnej beznadziejności. I, co najstraszniejsze — sprawiedliwości orzeczonej 
kary.
Gaj wpatrywał się. Nie mogło mu się przywidzieć — we śnie widział wśród NICH i 
matkę, i 
nauczyciela, Olgę też widział, a przecież jeśli tak było, to…
Patrzył, wpatrywał się i od czasu do czasu serce podchodziło mu do gardła — 
poznawał. 
Łysina nauczyciela — nie, jednak to nie on; spoglądające zza obcych, zwartych 
pleców nieśmiałe 
oczy Olgi — nie, to jednak nie ona, przywidziało się, wydało… Płaszcz dokładnie 
taki, jak Tiny, 
a to kto, mama?! Nie, to niemożliwe!
— Diabelstwo — powiedział bezdźwięcznie, ale Ten, Który Był Szczurołapem, znów 
usłyszał:
— Patrz. Myśl.
— Nie mogę… Nie, ja tak nie mogę.
— Nikt nie wymaga niemożliwego… A zatem są zgubieni.
Nad placem przeszedł jęk. Straszny dźwięk, trwający mgnienie oka i ledwo 
słyszalny; 
przeszedł, przewalił się niczym fala — i ścichł. I wszyscy zaczęli spuszczać 
wzrok.
Pojedynczo. Stopniowo. Bezdźwięcznie. Dopiero co człowiek patrzył, ociekając 
prośbą o 
miłosierdzie — i oto spojrzenie jego gasło jak świece. Opuścił głowę, przypadł 
do ziemi — „jeśli 
tak zdecydowałeś, to znaczy, że tak jest sprawiedliwie”.
„Jeśli tak zdecydowałeś, to znaczy, że tak jest sprawiedliwie”.
„Jeśli tak zdecydowałeś…”
Cały plac, cały ogromny plac, wiele setek ludzi. Odchodzące jeden za drugim 
spojrzenia. 
Opuszczone na twarze kaptury, pochylone głowy, absolutna cisza.
— Jak zostali ukarani? — zapytał szybko Gaj. Czarna postać poruszyła się ledwo 
zauważalnie:
— Nie twoja sprawa.
— Ale czy nie powinienem…
— Nie powinieneś.
— Właśnie ja? Dlaczego?
— A bo tak.
Gaj drgnął. Nazbyt ostry dysonans — beznamiętny czarny olbrzym, oniemiały z 
rozpaczy plac 
— i owa niepoważna, celowo drwiąca odpowiedź.
Wrócił do słupa. Siadł u jego podnóża; plac patrzył w dół. Wszystkie spojrzenia 
kierowały się 
ku ziemi, i zdawało się, że ziemia ta pokryta jest spróchniałymi, zwiniętymi w 
ruloniki losami.
— Myślę, że już odpokutowali swoje winy — powiedział ochryple. — Wybaczam im.
Te słowa drogo go kosztowały; wypowiedziawszy je, poczuł jednocześnie i ciężar, 
i ulgę. I 
teraz…
Spoglądał na plac — i widział wszystkie te opuszczone głowy. Wszystkie te zgięte 
plecy, i 
milczenie trwało, trwało…
Nic się nie wydarzyło. Nic się nie zmieniło.
— Powiedzieć nie wystarczy — wolno powiedział Ten, Który Był Szczurołapem. — 
Powiedziałeś… a wybaczyć — nie wybaczyłeś.
— To znaczy, że nie dam rady — powiedział Gaj szeptem. — Ja… Nie jestem świętym, 
żeby…
Milczenie. Nad pochylonymi głowami płynął wyraźny zapach ziemi: rozkopanej, 
gliniastej, 
cmentarnej. Takiej, że Gajowi bez trudu przywidziała się jama, do której 
opuścili trumnę z 
zamęczonym ciałem Ila…
„…Nie, ciemność nie jest straszna, wyobraź sobie, że to ona ciebie się boi. Nie 
ty — jej, ale 
ona ciebie, rozumiesz; powiedz tak — ciemności, jestem dobry, nie zrobię ci 
krzywdy…”
Gaj zaszlochał.
Wszystko na próżno. Niczego nie ma. Hymn bezsilności, zguby, tęsknoty i śmierci. 
Plac w 
milczeniu tęskni, a on… co on może zrobić? ZAPOMNIEĆ?
A jak można wybaczyć, nie zapominając?
Z drugiej strony — jaki sens wybaczenia, jeśli nie da . się pamiętać?
— Wybaczam wam — powiedział ledwo słyszalnie.
Nic się nie stało. Tylko głowy pochyliły się niżej.
„Nie, ciemność nie jest straszna… Nie bój się ciemności, Gaj. Przecież po 
drugiej jej stronie, 
dobrze o tym wiesz, jest twój dom, a my ciebie kochamy i czekamy. .”
— Co z was za bydlaki — powiedział Gaj przez łzy. — Jak ja was nienawidzę za to, 
co ze 
mną robicie… Na co mi to potrzebne, za co… Jakie z was gady, jakie… no… ja…
Ukrył twarz w dłoniach. I wyszeptał, dławiąc się łzami:
— …wybaczam…
Ziemia drgnęła.
W następnej sekundzie domy wokół placu zaczęły się rozpadać.
Rozpadały się bezdźwięcznie, nie rozpadały nawet, lecz rozsypywały się w proch — 
z 
początku obnażał się szkielet, potem zostawała powoli osiadająca chmura pyłu. 
Gaj klęczał — i 
patrzył na ten koniec świata, dopóki kamienie pod nim nie zatańczyły, 
rozstępując się; okopcony 
kamienny palec przechylił się i runął, rozpadając się w nicość. Najdłużej 
trzymała się dzwonnica, 
ale i ona w końcu upuściła oniemiały dzwon i przemieniła się w stos porośniętych 
mchem 
kamieni. Rozpad dobiegł kresu.
Pusta Osada, zwana kiedyś Spaloną Wieżą, przestała istnieć. Pozostały ruiny — 
stare, spętane 
korzeniami, porosłe krzewami, podbite przez las, w większości nie zauważalne pod 
bujną 
zielenią, a jedyną oznaką cywilizacji była furgonetka, oczekująca całkiem 
niedaleko, pośrodku 
wąziutkiej, porośniętej trawą ścieżki.
Gaj siedział na wrośniętym w ziemię kamieniu, pośród żółtego, latami opadającego 
igliwia. I 
oddychał zapachem igliwia, a nie spieszący się leśny wiatr po cichutku studził 
gorące, wręcz 
rozpalone policzki.
Szczurołap fachowo strzepnął glinę z wyblakłych spodni w ochronnych barwach. 
Przysiadł 
obok, odnalazł pomiędzy igłami kamyczek, podrzucił wysoko, zgrabnie złapał. 
Podał Gajowi:
— Trzymaj.
Gaj wziął, potrzymał na dłoni, potem spytał:
— Po co?
Szczurołap wzruszył ramionami:
— Mało to… Widzisz, tam jest dziurka. Talizman… Na resztkach stuletniego pnia 
usiadła 
niepłochliwa
sikorka. Gdzieś zacykał świerszcz; jego głos był głosem gorącego, beztroskiego 
lata. 
Świerszczowi zawtórował drugi — teraz cykały w duecie.
Gaj bezmyślnie obmacał się — koszula, spodnie… i wspomnienie o płóciennej 
zgrzebnicy. 
Palce pamiętają… Ciało pamięta, jakie to jest w dotyku…
— Jak tam? — cicho spytał flecista. — Wszystko w porządku?
Gaj ukrył twarz między kolanami i zapłakał. Łkał, zanosił się od płaczu, bez 
opamiętania; 
słyszeli go tylko sikorka i Szczurołap. Cykady się nie liczyły — wszystkie 
cykady świata 
słuchają tylko siebie…
Sikorka pisnęła ze zdziwieniem. Szczurołap milczał.
Za lasem zachodziło słońce.
— Kiepsko — powiedział Gaj, wypłakawszy się. — Nader kiepsko. Ten świat nie 
podoba mi 
się. Nie chcę… w nim żyć.
— Pomyśl — wolno odezwał się Szczurołap.
Ukośne promienie zachodzącego słońca oświetliły wierzchołki sosen. Na kolano 
Gaja 
wspinała się zielona mechata gąsienica; zatrzepotały czyjeś skrzydła.
— Czy zostaną mi wybaczone te słowa? — spytał szeptem Gaj.
— Już zostały wybaczone. Za dzisiejszy dzień wiele ci… no, chodźmy. Tam czekają 
na ciebie 
twoje zwierzęta…
Słońce zaszło. Świeczki sosen zgasły; sikorka poderwała się i poleciała w las.
— Gdzie oni teraz są? — cicho spytał Gaj.
— Nie zadawaj głupich pytań. Ta wiedza nie jest dla ciebie.
— Nie rozumiem jednego…
— Ty nie jednego — ty wielu rzeczy nie rozumiesz… Wstawaj, nie siedź, czas już, 
czas, 
jedźmy…
Szczurołap już szedł w stronę samochodu; Gaj bezsilnie rzucił jego plecom:
— Ale przecież jeśli to było ze mną, i jeśli czas ich kary minął, zaklęcie 
zdjęte… to i ja też 
powinienem odejść z nimi?
Szczurołap zatrzymał się. Powoli obejrzał się przez ramię:
— Naprawdę coś z tego rozumiesz? Folklorysta… Nie gap się tak, nic nowego nie 
zobaczysz. 
Wstawaj, idziemy.
Gaj podniósł się.
— Tak… tak czy nie?
Szczurołap westchnął. Wymamrotał z wyraźną niechęcią:
— Tak. Zgodnie z zasadami — powinieneś.
— To znaczy…
— Milcz. Ani słowa. Uznaj, że pewien twój znajomy poręczył za ciebie.
* * *
Kiedy samochód, wyjechawszy z lasu, wydostał się na rozjeżdżoną Rudą Trasę, 
ciemności już 
zgęstniały.
— Nie masz dosyć? — zainteresował się Szczurołap. Jak wcześniej, siedział obok 
Gaja, 
wystawiwszy łokieć przez okno.
— Jeszcze nie… — niepewnie wymamrotał Gaj. I włączył światła. Do fermy pozostała 
góra 
godzina drogi.
— Patrz, księżyc wschodzi… — Szczurołap uśmiechał się z zadowoleniem. Nad 
horyzontem 
podnosił się ciemno–zółty, ciężki dysk.
— Pełnia… — Gaj ni to się zdziwił, ni zamyślił.
— Jesteś specjalistą… — mrugnął Szczurołap. — Pełnia, tak…
Gaj milczał. O zbyt wielu rzeczach chciał opowiedzieć i o wiele rzeczy spytać, 
ale milczał, 
prawie pół godziny, dopóki Szczurołap nie dotknął jego ramienia:
— Zatrzymaj się… Tutaj wysiądę.
Samochód zatrzymał się; drzwi otworzyły się jednocześnie z dwóch stron. Gaj w 
milczeniu 
podszedł do flecisty.
— Spójrz — Szczurołap wskazał w bok, gdzie, ledwo widocznych w ciemnościach, 
stało kilka 
wyschniętych drzew. — Znasz legendę… o tamtych?
Ciemne masywne figury, zwieszające się nad zagajnikiem i nad drogą, wyciągały 
połamane 
gałęzie do księżyca. Gaj uśmiechnął się niepewnie:
— Zwą ich „modlącymi się”. Tak ich nazywają…
— Tak — kiwnął Szczurołap. — To byli ludzie, potężne kiedyś, silne plemię. 
Pewnego 
pięknego dnia plemię to odmówiło oddania czci leśnemu bogu i zwróciło się do 
Nieba. Ale 
Niebo było daleko, a leśny bóg żył wśród nich; rozgniewał się i rzekł: „Wiecznie 
będziecie 
błagać Niebo o litość, ale Niebo was nie usłyszy”. Po czym wrośli w ziemię i od 
tamtej pory 
wyciągają ręce w niemej modlitwie, a Niebo pozostaje głuche… Cóż, Gaju. Żegnam 
się z tobą. O 
nic się nie bój — wszystko będzie dobrze. Szczęśliwej drogi.
Odwrócił się i odszedł w ciemność, lekko i bezszelestnie, oblany światłem 
księżyca; Gaj stał i 
patrzył w ślad za nim, potem odruchowo wsunął rękę do kieszeni — ręka dotknęła 
kamyczka ze 
ścian Spalonej Wieży.
— Niech pan poczeka! — krzyknął Gaj i popędził za nim.
Odchodzący odwrócił się; w świetle księżyca Gaj ujrzał, że ten uśmiecha się.
— Chciałem powiedzieć… — Gaj wstrzymał oddech. Nie wiedział, co powiedzieć. A 
mówić 
boleśnie się chciało — Szczurołap czekał, uśmiechając się i w końcu Gaj wydusił 
z siebie ledwo 
słyszalne:
— Jestem… wdzięczny. Do widzenia.
— Do zobaczenia — Szczurołap znów błysnął białymi zębami.
— Można o coś spytać?
— Oczywiście
— A może Niebo mimo wszystko ich usłyszy? Obaj spojrzeli tam, gdzie z 
rozpaczliwą 
modlitwą wyciągały się ku niebu suche gałęzie.
— Kto wie — odpowiedział Szczurołap. — Kto wie.
Tłumaczył Paweł Laudański
Andriej Łazarczuk
„MUMIA”
Ruśka dopiero w ostatniej chwili przypomniał sobie, że należy ubrać się 
odświętnie.
— Mamo! — zawołał. — Słyszysz? Gala Karpowna powiedziała nam wczoraj, że zamiast 
lekcji idziemy do teatru i trzeba się ubrać jakoś tak…
— Galina Karpowna — odruchowo poprawiła matka, nie odrywając spojrzenia od 
kuchenki. 
Na patelni skwierczały placki kartoflane. — Poczekaj, do jakiego znowu teatru?
— Nie wiem. Do teatru, to do teatru. Co za różnica?
— Zawsze nas uprzedzano… — nachmurzyła się mama.
— Dlaczego nie powiedziałeś mi tego wczoraj?
— Zapomniałem — sapnął Ruśka.
— Zapomniałeś… Och, jak ja bym ci…
— A co się takiego szczególnego stało? Wielkie mi co — teatr! Parę razy już w 
nim byłem, i 
jakoś żyję…
— Może to i nic — mama patrzyła ponad jego głową w kąt — a może nie nic… A ojca 
nie 
ma…
— Oj przestań — Ruśka nie rozumiał, o co to całe zamieszanie. — Daj mi lepiej 
jakiś 
pieniądz, a ja tam w bufecie spróbuję coś wyczaić…
— Boże — powiedziała mama. — Czajniku ty nasz… Placki, oczywiście, trochę się 
przypaliły. Zresztą Ruśka akurat takie uwielbiał, choć mama, nie wiadomo 
dlaczego, zawsze 
starała się, żeby wychodziły blade, miękkie. Placki popił wielkim kubkiem 
wstrętnej herbaty z 
marchwi.
— W to się ubierzesz — powiedziała mama, podając mu sweter.
— Ale on kłuje! — zaprotestował Ruśka. — I strasznie w nim gorąco.
— Wytrzymasz — odcięła mama.
— Ale przecież w teatrze..
— O, matko — powiedziała mama przedostatnim głosem. — Nie będziesz następnym 
razem 
zapominał powiedzieć wieczorem… Jakbyś pamiętał, to poprosiłabym Radę 
Walerjewnę, 
wypisałaby ci zwolnienie…
To już było na tyle dziwaczne, że Ruśka przestał się sprzeciwiać — nawet w 
myślach — i 
naciągnął na siebie „sekretny” sweter. Sekretny dlatego, że mama wrobiła weń 
spleciony w 
warkoczyk włos, tak więc przed niektórymi czarami i przed urokiem sweter chronił 
całkiem 
nieźle
— A to na szyję — powiedziała mama i zawiązała siedem węzłów na jedwabnym 
sznureczku. 
— Gdyby się upierali, że trzeba oddać — oddaj. I powiedz im, że znalazłeś.
— No co ty, czy ja jestem dzidziuś? — obruszył się Ruśka. — Mówisz mi, jakbym 
był…
— Duży jesteś, duży — powiedziała mama. — Dlatego ci to mówię. Od małego bym nie 
wymagała.
Ha! Pod szkołą już stał autobus i Gala Karpowna machała ręką z otwartych drzwi. 
Klasa 
siedziała ze spłaszczonymi o szyby nosami.
— Ty, Powilichin, zawsze wpadasz na ostatnią chwilę — wystartowała z pół obrotu 
Gala 
Karpowna. — Ty i Chromy, dwaj tacy szpeniole…
— Przecież się nie spóźniłem — zaoponował, przekonany słusznie o swojej racji 
Ruśka.
— A ja tyle razy powtarzałam: przychodzimy piętnaście minut przed rozpoczęciem 
lekcji! 
Dzwonek jest nie dla was, a dla nauczyciela! — i jeszcze coś w tym samym duchu.
Ruśka ominął ją, milcząc, po nawietrznej i ruszył przejściem, szukając dla 
siebie miejsca. Nie 
łudził się, że usłyszy coś nowego.
— Ksywa jest? Nie ma Ksywy. Do widzenia — mruknął niezbyt głośno, ale tak, by go 
usłyszeli. Maszka Pozdniakowa, sąsiadka z podwórka i z dziennika, parsknęła 
cichym śmiechem.
— Koło ciebie jest wolne? — zapytał Ruśka.
— Siadaj — powiedziała Maszka. — On i tak nie przyjdzie.
— Skąd wiesz?
— Bo ja wiem wszystko. Na przykład, wiesz dokąd jedziemy?
— No?
— Do Kremla.
— Jak to — do Kremla? Mówili wczoraj, że do teatru…
— A ty, głuptasie, uwierzyłeś?
— Chyba ci przyleję! — zagroził Ruśka.
— No to jak sobie chcesz — obraziła się Maszka, choć to nie ona powinna czuć się 
urażona. 
— Proszę bardzo — dookoła pełno wolnych miejsc…
— Poczekaj. A po co jedziemy do Kremla? Co tam się robi?
— A ty nie wiesz?
— Czego?
— Czego, czego… Nie słyszałeś nigdy, czy co?
— Słyszałem — przyznał niechętnie. — Ale to wszystko jakoś… nie tak… Mama 
opowiadała: ich wozili z całą pompą, wybierali najlepszych… Wręczali kwiaty, 
składali 
meldunki .
— Ludzie mówią, że wszystkich wożą, tylko nie pozwalają o tym mówić — szepnęła 
Maszka 
i odwróciła się gwałtownie.
— O czym wy mi tu szepczecie? — Obok nich zmaterializowała się Gala Karpowna. — 
Miliony razy mówiłam, że szeptanie jest niewłaściwe, chcesz coś powiedzieć — mów 
głośno, do 
wszystkich.
— O tam, Chromy idzie — głośno i do wszystkich powiedział Ruśka.
Tolik Chromy — to jego prawdziwe nazwisko, bo przezywali go Kula — wyskoczył 
zasapany 
do autobusu.
— Tylko na ciebie czekamy — powiedziała Gala Karpowna. — Czterdzieści osób na 
ciebie 
jednego czeka!
— Czy ja się może spóźniłem? — zdziwił się Tolik.
— Nijak nie mogę dopasować się do tych tramwajów.
— Będziesz się tłumaczył przed dyrektorem — powiedziała Gala Karpowna. — To co, 
nie ma 
Połubojarinowa, jest chory i nie ma Stelli Mendelson… — Gala Karpowna zacisnęła 
wargi. — 
Kierowco, jedziemy!
Tolik walnął się na wolne miejsce, akurat po drugiej stronie przejścia od Ruśki. 
Rozpiął 
teczkę, wyjął klaser i puścił do Ruśki oko. Ruśka uniósł się lekko. Gala 
Karpowna akurat 
odwróciła się i mówiła coś do kierowcy — skoczył przez przejście.
— O, jak obiecałem… — zaczął Tolik, ale Ruśka przerwał:
— Wiesz, dokąd jedziemy?
— No — dokąd? — drgnął Tolik.
— Do Kremla… — Ruśka poczuł się trochę skonfundowany na widok lęku Tolika.
— Jak to tak… mnie nie wolno… Ja przecież już tam byłem… — wyszeptał Tolik. — 
Dlaczego nie powiedzieli tego wczoraj? Ja byłem na wiosnę, nie wolno mi teraz…
— Powiedz to Gali — zaproponował Ruśka.
— Nie zwolni… a jeszcze zgłosi do pracy mamy i koniec… Och, ależ ze mnie… osioł, 
a tak 
nie chciałem iść, myślałem: żeby tak nogę złamać…
— To ty tam byłeś? — zapytał szeptem Ruśka.
— Przecież ci mówię — na wiosnę, jak byłem w tamtej szkole…
— Słuchaj, a co tam jest?
Tolik nie odpowiadał, patrzył gdzieś w bok.
— No co? Czego wszyscy tak się boją?
— Sam zobaczysz… a nikt się nie boi… tylko tak… nie wiem. Naprawdę nie wiem. 
Oprowadzają, pokazują wszystko… Nacz–armatę, Nacz–dzwon… Obrazy różne, szable, 
pistolety stare… no i to…
— Jego też?
— No… Słuchaj, Ruśka, jak chcesz, oddam ci swoje znaczki i powiem ci, co mi 
jeden duży 
chłopak powiedział, a ja za to będę się za ciebie przez cały czas chował? Bo ty 
jeszcze nie byłeś, 
ty możesz, a ja już byłem…
— Dobrze. A co ci opowiadał?
— Znaczy się tak. Kiedyś dawno on zmarł — czy tak u jakby zmarł… i ci, co przy 
nim byli, 
towarzysze walki — postanowili: zachować należy jego ciało, zrobić mumię ?(j 
wystawić ją w 
muzeum, żeby wszyscy widzieli i wiedzieli, jakim był. No to, tego… zrobili 
mumię, a potem 
przyszedł do nich jeden mag i powiada: jak chcecie, to jago…
S tę mumię, znaczy się, ożywię? A ci towarzysze, bez niego I sami nie wiedzą, co 
robić i 
powiadają: chcemy. No to mag ‘ ożywił. Potem różne rzeczy się działy…
— Znowu coś szepczecie? — naskoczyła na nich Gala Karpowna. — Ile razy już 
mówiłam: 
nie wolno szeptać! Chcesz coś powiedzieć — wstań i powiedz głośno! Powilichin, a 
kto ci 
pozwolił się przesiadać? Natychmiast wracaj na miejsce!
— No to jak — dogadaliśmy się? — bezgłośnie, samymi wargami zapytał Tolik.
Ruśka skinął głową.
Długo czekali, zanim wpuszczono ich do Czerwonego Kręgu — sprawdzano jakieś 
papiery 
podane przez kierowcę, potem coś jeszcze. W końcu do autobusu weszła gruba baba 
w czarnej 
skórzanej kurtce z żelaznym pentagramem na rękawie i naganem za pasem.
— Urodziwa ta nasza młodzież! — powiedziała, przyglądając się klasie. — Nasza 
przyszłość! 
Jedziemy, kierowco…
Kiedy autobus przecinał Czerwony Krąg, Ruśka nagle poczuł zimno. Zerknął na 
Maszkę: 
Maszce trzęsły się wargi. Ale numer… Autobus skręcił w prawo i Ruśka zobaczył 
Kreml — w 
całej jego okazałości: czerwone ze złotem mury, sześciokątne tarcze z brązu na 
blankach, wieże z 
żelaznymi pentagramami na szpilach — i połyskującą w promieniach słońca, 
delikatną jak 
koronka złotą sieć — od uroku, rozciągniętą między wieżami…
— Ale cool! — wykrztusił zachwycony Ruśka.
— Tę sieć moja babcia wiązała — powiedziała Maszka.
— Nie sama, rzecz jasna…
Przed autobusem otworzyły się wrota, autobus minął je, wrota zamknęły się za 
nimi.
— Wychodzimy i ustawiamy się! — poleciła baba z naganem. Na zewnątrz mocno 
pachniało 
kadzidło: trzej mężczyźni, w takich samych, jak gruba baba, skórzanych kurtkach, 
chodzili 
dokoła autobusu, machali kadzielnicami i szeptali jakieś zaklęcia. Dzieciaki 
dreptały w miejscu, 
rozglądały się.
— Ustawiamy się, ustawiamy! — ponaglała ich baba. — Czy w szkole was już niczego 
nie 
uczą?
W końcu klasa ustawiła się w rządku, Gala Karpow — na biegała za ich plecami, 
tupiąc jak 
jakieś hałaśliwe widmo.
— Kto ma jakieś magiczne przedmioty, amulety, talizmany — oddać! — zażądała 
baba. — 
Potem to, co wolno nosić — zostanie wam zwrócone.
— Ja mam to… — powiedziała Maszka, pokazując kawałek bursztynu.
— Ja też mam — Garik Abowian oddał kamyczek z dziurką.
— Ja mam… I ja… — klasa oddawała broń: małe pentagramy, stare monety, królicze 
łapki, 
miniaturowe kościane kotki i słoniki…
— I nie wstydzicie się tych zabobonów? — powiedziała z wyrzutem baba. — Przecież 
do 
szkoły chodzicie… Dobra, teraz sprawdzimy waszą uczciwość. Fiodor, gdzie jesteś?
Nie wiadomo skąd pojawił się, ubrany w wojskowy mundur, garbus z wypchaną małpką 
na 
ramieniu. Ruśka zmartwiał: no to klapa… Będę rżnął głupa, postanowił, przecież 
mnie nie 
zbiją…
Garbus wolno szedł wzdłuż szeregu, coś do siebie szeptał i chichotał. Doszedł do 
Ruśki i 
nagle zatrzymał się, jakby węsząc. Rozległ się słaby chrzęst, jakby na rzece 
pękał lód — to jego 
małpka uniosła powieki i zaczęła prostować przyciśniętą do piersi łapkę. Cienki 
czarny palec 
wycelował poniżej podbródka Ruśki. Zwalił się na niego strach tak olbrzymi, że 
chłopiec przestał 
odczuwać własne ciało, a ono stało się obce i miękkie, jak z waty. Żeby się 
tylko nie zsikać… 
Może by nawet upadł, ale ktoś go z tyłu podtrzymał, obszukał i — oczywiście — 
znalazł 
sznureczek.
— Co to jest? — Zawisła nad nim baba. — Co to jest, pytam się ciebie?
— Sznu — sznureczek…
— Sznureczek? A co za sznureczek? — Ład… ładny…
— Ja ci dam — ładny! Jedwabny sznureczek z siedmioma syjońskimi węzełkami! Wiesz 
przynajmniej, co to jest?
— Nie… nie wiem…
— Nauczycielka! — baba wezwała Galę do siebie, potrząsając ręką ze sznureczkiem 
— 
trzymała go dwoma palcami, z obrzydzeniem, jakby to była glista. — Nauczycielko! 
Dlaczego 
pani dzieci nie mają pojęcia o podstawowych sprawach?
I w tym momencie Gala Karpowna zadziwiła Ruśkę.
— Przepraszam — powiedziała. — Szkoła otrzymuje wykaz przedmiotów, których 
noszenie 
jest zabronione. O ile wiem, to tego przedmiotu w tym wykazie nie ma. Dlatego 
pretensje proszę 
kierować do instancji decydujących, a nie do szkoły i nie do uczniów.
Baba poburczała jeszcze trochę dla porządku i odeszła, zabierając ze sobą 
zakazany 
przedmiot, i nikt nie domyślił się, że sznureczek ten odwrócił uwagę małpki od 
Ruśkinego 
swetra…
— Gdzieś ty wziął to świństwo? — z nienawiścią, patrząc gdzieś obok, syknęła 
Gala 
Karpowna.
— Znalazłem… — Ruśka powoli zaczynał wyzbywać się brzemienia strachu.
— Co ty mi tu kłamiesz — znalazłem…
— Prawdę mówię… przysięgam… Na Lenina przysięgam. .. — szepnął Ruśka.
Mówiąc to złożył na krzyż palce lewej ręki. Zadziałało i piorun nie poraził 
Ruśki.
Długo oprowadzano ich po Kremlu, pokazując wszystko, co było do pokazania. Przy 
Nacz–
dzwonie Tolik się gdzieś zgubił, ale go znaleziono i przyprowadzono z powrotem. 
Potem 
przewodnik opowiadał bardzo ciekawe rzeczy o Nacz–armacie. Nacz–armatę odlał 
znakomity 
rosyjski mistrz Andriej Czochow wiele lat przed urodzeniem Iljicza, ale 
specjalnie po to, by 
chronić wodza przed zakusami złych ludzi. Zwykłymi pociskami armata nie strzela, 
bo i nie do 
tego jest przeznaczona, ale jeśli ktoś zamyśli coś złego przeciwko Iljiczowi, to 
Nacz–armata 
natychmiast spopieli nędznika magicznym płomieniem… Ruśka pomyślał sobie, że w 
takim 
razie, co to za historia z tą Kapłan? Ale nie odważył się zapytać.
— A teraz chodźmy — Iljicz czeka na was — powiedział przewodnik z szerokim, 
nieruchomym uśmiechem.
Klasa ustawiła się parami i została doprowadzona do drzwi w dużym domu. Przed 
drzwiami 
stali wartownicy w wysokich hełmach. Przyjęli postawę „na baczność” i nie 
poruszyli ani jednym 
mięśniem, póki klasa przechodziła obok nich. Za grubymi drzwiami czekali ludzie 
w skórzanych 
kurtkach.
— Idziemy, dzieci — powiedziała inna baba, podobna w jakiś sposób do tej 
poprzedniej, ale 
jednocześnie zupełnie inna: chuda, z długim nosem. — Nie hałasujcie, nie 
gadajcie, nie 
zadawajcie pytań sami. Jeśli Iljicz zapyta — odpowiadajcie pojedynczo, ja 
pokażę, kto ma 
odpowiadać. Iljicz będzie was częstował cukierkami — nie wolno brać więcej niż 
dwa. Nie 
napychajcie ust cukierkami — to nieładnie. Po spotkaniu dostaniecie w stołówce 
obiad. Jeśli ktoś 
chce do toalety, niech idzie teraz, o tam — pokazała ręką.
Połowa klasy skorzystała z propozycji.
— Mogę o coś zapytać? — rozległ się czyjś głos.
Ruśka zerknął zezem: to był Wieńka Stiepanow, na oko taki cichy okularnik…
— Pytaj, chłopczyku — przyzwoliła wielkodusznie baba. Nie wiedziała ona, kto 
zacz, ten 
Wieńka.
— Stiepanow! — ostrzegawczo ryknęła Gala Karpowna, ale było już za późno…
— A czy to prawda, że Krupska się otruła?
Baba wyglądała, jakby dostała w łeb pałą. Zamarła, przygarbiła się, potem wolno 
wyprostowała się, odrzuciła głowę do tyłu jak kobra, i całym ciałem odwróciła 
się do Wieńki.
— Coś ty, chłopczyku — powiedziała miodowym głosem. — Nadieżda Konstantinowna 
zmarła z powodu zapalenia płuc i wszyscy bardzo się tym zasmucili, a Iljicz 
najbardziej… A 
dlaczego zapytałeś? Ktoś ci to powiedział, tak? Kto to był?
— W tramwaju usłyszałem — powiedział Wieńka. — Dwaj staruszkowie się pokłócili, 
jeden 
powiedział to do drugiego.
— Ach, czego to ludzie nie mówią podczas kłótni! — westchnęła baba. — Nigdy się, 
dzieci, 
nie kłóćcie. A pani, nauczycielko, radzę zwrócić szczególną uwagę na tego 
chłopczyka. Może 
nawet warto by go pokazać jakiemuś dobremu lekarzowi…
Klasa weszła na piętro. Przy dwuskrzydłowych drzwiach, obitych niebieską skórą z 
wytłoczonymi na niej pięcio–, sześcio– i siedmioramiennymi gwiazdami, znakami 
jednorożca i 
jeszcze jakimiś innymi, jakich Ruśka nigdy wcześniej nie widział, stali zupełnie 
dziwaczni 
wartownicy: rycerze w zbrojach, trzymający obnażone miecze w rękach.
— Ustawcie się, ustawcie — krzątały się Gala Karpowna, baba z nosem i jeszcze 
jacyś inni 
ludzie. Klasa ustawiała się, ale ciągle jakoś nie tak. W końcu baba, która 
najwyraźniej wszystkim 
tu dyrygowała, dała sygnał:
— Wchodzimy!
Rycerze z brzękiem i chrzęstem pochylili się i chwycili klamki. Niewidoczna 
orkiestra zagrała 
marsz. Drzwi otworzyły się i klasa zaczęła wolno wlewać się do pokoju.
Panował w nim półmrok. Widać było wielkie biurko, biblioteczki, kanapę, kilka 
krzeseł. Przy 
biurku siedział człowiek i coś pisał, maczając pióro w kałamarzu. Nie zwrócił 
uwagi na 
wchodzących. W końcu wszyscy weszli, znieruchomieli i zapanowała taka cisza, że 
słychać było 
szurgot pióra o papier.
— Włodzimierzu Iljiczu! — miodowo zagadnęła baba. — Goście przyszli, uczniowie, 
prymusi!
Człowiek odłożył pióro i wolno wyprostował się. Bardzo był podobny do wszystkich 
swoich 
portretowi rzeźb, wiszących i stojących wszędzie wokół, a jednocześnie jakoś 
różnił się od nich, i 
Ruśka pomyślał, że rację miał wujek Kostia, kiedy mówił do ojca — a Ruśka 
podsłuchał 
niechcący — że fotografują i rzeźbią innych ludzi, specjalnych aktorów, żeby 
uniknąć uroku… 
Skóra człowieka przy biurku dziwnie lśniła, patrzył na klasę też dziwacznie: 
jakby zupełnie nie 
potrafił zrozumieć, co to za ludzie i co tu robią. Baba z długim nosem ustawiła 
się obok niego, 
odwróciła się do klasy, a Iljicz od razu uśmiechnął się chytrze, puścił oko, a 
może tylko zmrużył 
oczy — Ruśka nie dojrzał tego dokładnie — i szybko wstał z krzesła.
— Problem kultury nie może być rozwiązany tak szybko, jak zadania militarne czy 
polityczne 
— mocno grasejując, powiedział Iljicz. Na słuchaczy patrzył tak, jakby sam stał 
na trybunie, a 
oni u jego stóp. — Nie możemy zatrzeć różnic między klasami przed całkowitym 
wprowadzeniem komunizmu. Nie potrzebujemy wkuwania, ale musimy rozwinąć i 
udoskonalić 
pamięć każdego uczącego się znajomością podstawowych faktów, inaczej komunizm 
przekształci się w pustkę, stanie się pustym szyldem, komunista będzie 
zwyczajnym chwalipiętą, 
jeśli w jego świadomości nie będą przeanalizowane wszystkie podane fakty. Tu 
jesteśmy 
bezlitośni, i tu nie możemy pójść na żadną ugodę czy kompromis. Musimy o tym 
pamiętać, 
kiedy, na przykład, prowadzimy rozmowy o kulturze proletariackiej Stara szkoła 
byłą szkołą 
nauki, zmuszała do przyswajania całej masy niepotrzebnych, zbędnych, martwych 
faktów, które 
zaśmiecały umysły i przekształcały młodych ludzi w zunifikowanych na wspólną 
modłę 
urzędników. Teraz oni widzą: Europa tak się podzieliła, imperializm doszedł do 
takiego punktu, 
że żadna burżuazyjna demokracja nie uratuje tego, co tylko władza radziecka może 
uratować. 
Lud pracujący sięga po wiedzę, ponieważ jest ona mu niezbędna do zwycięstwa. To 
jest 
najważniejsze. Mówimy: naszą sprawą w dziedzinie oświaty jest walka o pokonanie 
burżuazji, 
otwarcie głosimy, że szkoła poza życiem, poza polityką — to kłamstwo i oszustwo. 
To 
pokolenie, które teraz ma piętnaście lat, zobaczy na własne oczy społeczeństwo 
komunistyczne i 
samo będzie budowało to społeczeństwo!
Pierwsza zaczęła klaskać Gala Karpowna, za nią — cała klasa. Ruśka walił w 
dłonie 
„łódeczką” — to znaczy palcami prawej ręki w rozluźnioną dłoń lewej; dźwięk 
powstający w ten 
sposób był głośny i gwałtowny, jak wystrzał. Za jego plecami Tolik klaskał 
„wianuszkiem” — to 
daje jeszcze większą siłę głosu, ale dźwięk jest przygłuszony. Ruśkę ogarnęło 
jakieś dziwne 
rozczarowanie — wszystko, co tu się odbywało, co przeżywał on i cała reszta, 
było jakieś takie 
zwyczajne, rzeczowe… i zupełnie niepojęte. Dlaczego o tym nikt nie chce mówić, 
dlaczego tak 
zdenerwowała się mama i czego boi się Tolik…
Iljicz usiadł, jakimś dziwnym ptasim ruchem wyjął z szuflady biurka ogromne 
pudło 
cukierków, znowu chytrze zmrużył oczy.
— Życzenie porozmawiać z narodem mam zawsze — oświadczył. — Częstujcie się, nie 
wstydźcie. Ciekawa jest teraz nauka w szkole?
— Ty, dziewczynko — baba z ogromnym nosem wskazała palcem Maszkę.
— Ciekawa, Włodzimierzu Iljiczu! — wrzasnęła Maszka. — Uczymy się języka 
rosyjskiego i 
literatury, matematyki i geografii, fizyki i chemii, rysunków, śpiewu i wuefu! 
Ze wszystkich 
przedmiotów nasza klasa ma same pozytywne oceny!
— I śpiewu się uczycie? — zmrużył oczy Iljicz. — A jakie pieśni śpiewacie?
— Rewolucyjne, Włodzimierzu Iljiczu! — Maszce aż załamał się z wysiłku głos. — I 
o naszej 
ukochanej partii!
— A żadnych dziecinnych piosenek nie śpiewacie? Ja, pamiętam, śpiewaliśmy… nie, 
zapomniałem… Częstujcie się cukierkami, bierzcie! Zapomniałem piosenkę…
Wszyscy zaczęli zbliżać się do niego i brać cukierki. Ruśka też podszedł i 
wziął.
Cukierki były wspaniałe, przełknął swoje dwa w jednej chwili i nagle usłyszał, 
jak za plecami 
westchnął nie, przeciągle chlipnął Tolik.
— Idź, weź — powiedział Ruśka. — Smaczne jak nie wiem co.
— Nie — powiedział Tolik.
— Jak chcesz, to ja ci przyniosę — zaproponował Ruśka.
— Nie — słabym głosem zaoponował Tolik. — Ty też… nie bierz…
Długonosa baba zerknęła na zegarek.
— Koniec, dzieciaki — powiedziała. — Czas Włodzimierza Iljicza jest niezwykle 
cenny dla 
kraju i dla nas wszystkich, pożegnajmy się z nim, do widzenia Włodzimierzu 
Iljiczu!
— Do widzenia, do widzenia — zaczęli mówić wszyscy i kierować się do wyjścia.
— Trzymaj mnie… — szepnął Tolik i zawisł na rękawie Ruśki. Ruśka wczepił się w 
pas 
Tolika, rozejrzał się — kto może pomóc? Gala Karpowna była daleko, podskoczył 
Romka 
Żarikow, razem z Ruską podchwycili Tolika pod ręce i poprowadzili do wyjścia. 
Iljicz — Ruśka 
zdążył zauważyć — już siedział jak na początku wizyty i skrobał piórem po 
papierze. I nagle 
Ruśka poczuł nieprzepartą chęć, żeby coś się wydarzyło… żeby Iljicz pokazał 
klasie „kozę”… 
Obejrzał się jeszcze raz i zdrętwiał: Iljicz, nie odrywając się od pisania, 
uniósł lewą rękę, 
wyprostował wskazujący i mały palec — i bodnął powietrze…
W korytarzu źle poczuła się również Maszka. Facet w mundurze pod białym kitlem 
wziął ją 
na ręce i zaniósł na kuszetkę. Tolika posadzili obok, cały był siny i oddychał 
ustami. Nie wolno 
tak się przejmować, gdakała Gala Karpowna. Popatrzyłabyś na siebie, pomyślał 
Ruśka.
— Odetchnęliście? — zapytała baba z dużym nochalem. — Zapraszam do stołówki. 
Dostaniecie obiad z trzech dań, kto będzie chciał dokładki, niech poprosi 
kelnerkę.
— Dojdziesz? — cicho zapytał Ruśka Tolika.
Tolik zamruczał coś w stylu, że da radę i dojdzie.
Ha, pomyślał Ruśka, kiedy prowadzono ich korytarzem, żebym sam się nie 
wygrzmocił! 
Stopy były ciężkie jak odważniki i zupełnie nie chciały odrywać się od podłogi. 
Wszyscy tak 
szli: szorowali stopami po podłodze i wlekli się chwiejnie. Maszkę za nimi 
wszystkimi 
prowadził, podtrzymując, ten wojskowy w białym fartuchu. Na spotkanie klasie 
nadeszła dziwna 
para: garbus, który sprawdzał uczciwość dzieciaków, a z nim szedł gibki szczupły 
mężczyzna w 
miękkim szarym garniturze, okrągłolicy i wypukłooki. Przechodząc obok, mężczyzna 
ów 
powiedział do garbusa: „Podjadł nasz kochaniutki. Popatrz, Fiodor, z paróweczek 
zostały tylko 
skórki…” — na co garbus zasyczał i nerwowo się rozejrzał.
— Widziałeś? — wyszeptał Tolik.
— Kogo? — nie zrozumiał Ruśka.
— Coś ty, nie wiesz, kto to był?
— Który?
— No przecież nie ten garbaty.
— Nie. A kto to?
— Przecież to koci bóg!
Ruśka obejrzał się, ale w korytarzu już nikogo nie było.
W stołówce posadzono ich przy ośmioosobowych stołach, i kelnerki w białych 
fartuszkach i 
czepeczkach zaczęły nalewać zupę. Zupa była strasznie smaczna, tylko za gorąca. 
Na drugie 
danie było też coś smacznego, ale jak się to nazywało, Ruśka nie wiedział. Potem 
podano kompot 
i lody. Lody Ruśka już ledwo dłubał, zasypiając przy stole. Koci bóg, myślał, 
ale numer…
W autobusie Ruśka zasnął. Zbudziła go Gala Karpowna. Okazało się, że wszyscy 
byli 
dowożeni do domu, a nawet więcej — jutro mogli na lekcje nie przychodzić, i 
nawet jeszcze 
więcej — mama albo tata mogą jutro nie iść do pracy, o — masz talon na 
wypoczynek, przekaż 
im… Ruśka nie pamiętał, jak dotarł do łóżka. Spał, a śnił mu się nie wiadomo 
dlaczego koci bóg, 
że niby długo i starannie splata amulet, nakłada go na szyję, ogląda się przez 
ramię, chytrze 
mruga i robi Ruśce „kozę”. Co on powiedział? Parów… pielegniaweczek?. 
Pielęgniaweczki? Co 
to są pielęgniaweczki? Trzeba zapytać… Potem przyśniła mu się mama, siedziała 
przy stole i 
płacząc, wbijała szpilkę w jakiś papierek. Mama bardzo się bała, ale mimo to 
wbijała tę szpilkę i 
wbijała. Potem spaliła papierek. Mamo, zawołał Ruśka, ale zamiast mamy podszedł 
koci bóg i 
powiedział: „Bądź dumny, teraz ‘ jesteś prawdziwym pionierem. Dlaczego 
pionierska chusta 
»jest czerwona, wiesz?” „To jest kolor krwi przelanej — powiedział Ruśka i 
wystraszył się 
czegoś. „Słusznie, powiedział koci bóg, patrz…” Ścisnął chustę i zaczęła z niej 
kapać krew. 
Mamo, zawołał znowu Ruśka, otwórz, otwórz oczy, powiedziała mama, szybciej 
otwórz! Ruśka 
otworzył. Nad głową paliła się osłonięta gazetą lampa, a przy stole siedział 
ojciec i ciocia Luba, 
mama Maszki.
— Chcesz pić? — zapytała mama.
— Pić… — powiedział Ruśka. — Tak, chcę.
— Już… — Mama nalała z czajnika przegotowanej ostudzonej wody, podniosła do ust 
Ruśki. 
Ruśka chciwie wypił.
— Rusłancziku — zapytała ciocia Luba. — Jak się czujesz, skarbie?
— Dobrze… — odpowiedział Ruśka. — Tylko głowa mnie boli… i mdli mnie wszędzie…
— A Maszeńkę zabrali do szpitala — powiedziała ciocia Luba. — Tak z nią źle 
było, tak 
źle…
— Ruśka to nasz zuch — powiedział tata. — To kawał chłopa…
— Wszystko będzie dobrze, Luba — powiedziała mama. — To się zdarza…
— Tak, będzie dobrze, oczywiście… Czy ja wątpię?
Nagle coś zgrzytnęło, mama poderwała się z okrzykiem. Ojciec, pomrukując ze 
złością, wstał, 
strząsając z dłoni odłamki szkła — i nagle pojawiły się kapiące bardzo szybko 
kropelki krwi.
— To nie ja! — zawołała wystraszona ciocia Luba.
— Pewnie, że nie ty. — Ojciec, trzymając dłoń jak wypełnioną po brzegi 
filiżankę, podszedł 
do zlewozmywaka. — Marna z ciebie wiedźma…
Mama pomogła mu przepłukać dłoń wodą, założyła opatrunek z czystego gałganka.
— Może przejdziesz się do szpitala? — zapytała. — Zrobią ci zastrzyk.
— A tam — machnął ręką ojciec. — Zagoi się na mnie, jak na psie.
— Pójdę już — powiedziała ciocia Luba. — Dobrze mi tu z wami, ale…
— Gdzie się śpieszysz? — zapytała mama. — Co tam będziesz sama robiła?
— Położę się spać. Jutro z rana — do szpitala, krew oddam dla Maszeńki…
— Posłuchaj, Luba — powiedział ojciec. — Jeśli będą i potrzebni dawcy, to ja 
pogadam z 
chłopakami. Nie krępuj się, tylko powiedz.
— Dziękuję, Pietia. Powiedzieli, że na razie wystarczy…
Wyszła. Ojciec nalał sobie herbaty do nowej szklanki. Przez opatrunek przebijała 
jasnoczerwona plama.
— Dawaj, poczaruję — powiedziała mama. — Krew zatrzymam, a i zagoi się szybciej.
— Chcesz mnie do pracy jutro posłać? Żartuję, żartuję. Ruśka, co ci jest?
— Nic — powiedział Ruśka. — Po prostu patrzę.
Następny dzień był długi i nudny. Ruśka trochę czytał, trochę grał z ojcem w 
warcaby… Ale 
przez cały czas czuł się jakiś zamulony, ni to chciało mu się spać, ni tylko 
położyć i odwrócić się 
do świata plecami. Przed wieczorem ojca zaczęła boleć ręka, doczekał się powrotu 
mamy i 
poszedł do szpitala. Mama usiadła i zaczęła obierać ziemniaki, a Ruśka leżał i 
patrzył na nią. 
Przypomniał mu się nie wiadomo dlaczego koci bóg, jak wiązał amulet, nakładał go 
na szyję, 
oglądał się przez ramię…
— Mamo — powiedział Ruśka. — A wiesz co, ja tam pomyślałem sobie, żeby on 
pokazał 
„kozę” — i on mi ją pokazał…
Mama zrozumiała wszystko od razu.
— Mówiłeś komuś? — zapytała szeptem. Miała sine wargi.
— N–nie… — odparł wystraszony Ruśka.
— To nie mów nikomu i nigdy! — Mama nagle znalazła się przy Ruśce, objęła go za 
ramiona. 
— Nikomu i nigdy! Nawet tacie! Zapomnij o tym! Zapomnij na zawsze, żeby nikt i 
naprawdę 
nikt… Bo inaczej wszyscy tego pożałujemy: i ty, i ja z tatą, wujek Kostia z 
ciocią Walą, ich 
Żenieczka i Oksanka… Rozumiesz mnie? Rozumiesz, tak?
— Rozum–miem… — szepnął Ruśka i nagle rozpłakał się. — Mamo, mamo…
— Jestem twoją mamą i jestem przy tobie! Och, Boże mój, co za nieszczęście, co 
za 
nieszczęście…
Przyszedł ojciec, powiedział, że oczyścili mu ranę, posmarowali jakąś maścią i 
dali 
zwolnienie do końca tygodnia.
— A wyście się pokłócili czy co? — zapytał podejrzliwie, przyjrzawszy się 
zaryczanym 
twarzom Ruśki i mamy.
— Nie, wszystko w porządku — powiedział Ruśka. — Zagramy w warcaby?
Zasiedli do szachownicy i ojciec przerżnął cztery partie pod rząd.
— Boli ręka, co? — zapytał ze współczuciem Ruśka.
— A czy to ból? — powiedział ojciec dziwnym tonem. — To nie jest ból…
— Mężczyźni, kolacja! — zawołała mama.
— Idź — powiedział ojciec — mama cię woła…
Ruśka wrócił do szkoły po trzech dniach. Maszka przeleżała tydzień w szpitalu, 
potem jeszcze 
tydzień w domu i, w końcu, zjawiła się w szkole — blada i chuda A Tolik ciągle 
nie przychodził 
i nie przychodził, a wreszcie Gala Karpowna powiedziała, że przeniósł się z 
powrotem do swojej 
starej szkoły. Nikt nie wiedział, gdzie Tolik mieszka, nic też nie wyszło z 
pomysłu Ruśki, żeby 
pojechać to tamtej szkoły i oddać znaczki, i takie tam… Wieńka zaczął chorować 
często i w 
końcu rodzice zabrali go ze szkoły.
I tak się to wszystko skończyło.
Tłumaczyli Ewa i Eugeniusz Dębscy
Andriej Stolarow
„MUMIA”
1
Nieprzyjemności często wynikają z drobiazgów. Dla mnie historia ta zaczęła się, 
gdy w 
pewien majowy wieczór 1993 roku, o zmierzchu, przy schodzeniu z peronu stacji w 
Łobni, 
zaczepił mnie jakiś mężczyzna. Właściwie to znałem go: Kamieniecki, taki a taki 
okręg 
wyborczy, niezależny deputowany, jeśli słowo „niezależny” nie wywołuje u was 
uśmiechu na 
twarzy, w modnym szarym płaszczu z guzikami na pagonach, białej koszuli, z trzy 
— 
kolorowym „rosyjskim” krawatem, a na głowie — demokratyczną rogatywką, jak u 
mera 
Moskwy. Niektórzy deputowani już wtedy zaczęli nosić podobne rogatywki.
Muszę zaznaczyć, że zauważyłem go jeszcze w kolejce elektrycznej. Słabo się 
znaliśmy, 
kandydowaliśmy w wyborach w różnych okręgach i dlatego do nienawiści, jak u 
byłych rywali, 
właściwie między nami nie doszło. W Radzie Najwyższej niczym szczególnym się nie 
wyróżniał. 
Cały ten rok, kiedy kraj aż kipiał i bulgotał, kiedy lawina namiętności wylewała 
się z 
telewizorów, kiedy zapalały się i w tym samym momencie gasły gwiazdy mówców, 
spędził 
gdzieś na dalszym planie, w korytarzach Białego Domu.
Stojącego przed mikrofonem na mównicy w Dumie, wydaje mi się, że go nie 
widziałem. 
Nasze drogi nie przecinały się. Znajomość ograniczała się do zwykłego ukłonu. 
Zdziwiło mnie 
tylko to, że wbrew zwyczajowi, nie używał samochodu. Ja tak samo, prawdę mówiąc, 
nie 
cierpiałem samochodów. Kryje się w nich, według mnie, jakieś samozadowolenie. To 
kapryśne, 
urodziwe agregaty, pożerające czas i siły. I tym bardziej były nie na miejscu w 
tej romantycznej 
epoce: chociaż, kiedy walczyliśmy z partyjnymi przywilejami, niezwłocznie po 
odniesieniu 
zwycięstwa, sami rozsiadaliśmy się w służbowych samochodach. Mimo wszystko, 
czułem się 
niezręcznie.
I teraz, po niespodziewanej i przerażającej śmierci Gierczyka, po nocy spędzonej 
w lesie, 
gdzie z nieludzkim chrup! chrup! chrup! trzeszczały zeszłoroczne szyszki, a 
czyjeś ręce 
wyciągały się do mnie zza pnia sosny, po dziwnych i pełnych grozy wydarzeniach, 
które prawie 
że zalały stolicę, jeśli tylko zatrzymuję się w Moskwie na dłużej niż zwykle, 
obowiązkowo biorę 
na postoju przed dworcem taksówkę (sama jazda to jeszcze nie wszystko), płacę 
podwójną 
stawkę i po paru minutach kręcenia się po różnych uliczkach, wy siadam przed 
samą furtką 
domu.
Łobnińscy przedsiębiorcy zdążyli się już przyzwyczaić do tego mojego dziwnego 
zachowania. 
Podejrzewam, że uważają mnie za nieszkodliwego półgłówka. W swoim rewirze 
momentalnie 
pozbywają się niewygodnych osób. Ścieżką, skrzypiącą żwirem, przechodzę szybko 
przez sad i 
po przekręceniu klucza, zamykam wszystkie okna w domu. Moja Halina wymyśla mi, 
chociaż 
wcale nie przynoszę ze sobą ciągnącego się od grządek i kwietników zapachu 
ziemi. To znaczy, 
może nawet żadnego z tych zapachów nie ma — a pachnie tylko płomykami, które 
każdej 
wiosny sadzimy w niewyobrażalnej ilości, świeżą trawą, którą w ciągu dnia koszą 
sąsiedzi, 
gorzkim i gryzącym dymem, dlatego, że przez cały czas pali się tutaj jakieś 
śmieci. A dopiero 
bliżej nocy wyczuwa się aromat kwitnącego tytoniu — delikatne i białe, cukrowe 
kwiatki — 
dzwoneczki zaczynają świecić w półmroku. Wydaje się, że wystarczy oddychać i 
cieszyć się. Ale 
ja mimo wszystko wyczuwam, że pachnie tylko ziemią — jej martwą wilgocią, 
chłodem, 
wydobywającym się z gliniastej głębi. Łapie mnie wtedy dreszcz i szybko zapalam 
papierosa, 
żeby odpędzić ten nieprzyjemny zapach.
Krótko mówiąc, z Kamienieckim prawie się nie kontaktowaliśmy. I dlatego byłem 
trochę 
zaskoczony, kiedy już przy samym zejściu z peronu, nagle mocno, jak przełożony, 
chwycił mnie 
za rękę i z powagą w głosie powiedział, że musimy pogadać.
Zresztą wtedy zrozumiałem, że się pomyliłem. Mężczyzna, który podszedł do mnie, 
wcale nie 
był deputowanym, z takiego a takiego okręgu, Nikołajem Kamienieckim. Tylko 
zewnętrznie, 
prawdę powiedziawszy, ale za to bardzo był do niego podobny. Później, odnosząc 
się już do tej 
sprawy poważniej, zbierając wszelkie możliwe materiały i dosłownie krok po kroku 
odtwarzając 
szczegóły naszego pierwszego spotkania, w jakimś momencie uświadomiłem sobie, że 
podobieństwo do Kamienieckiego było dla niego sposobem maskowania się: 
Kamieniecki także 
mieszkał w Łobni (jakieś dwie albo trzy ulice ode mnie), zdarzało się (zresztą, 
rzadko), że jeździł 
do domu kolejką elektryczną, więc teoretycznie powinniśmy byli się znać. Nie 
mogło być nic 
dziwnego w tym, że dwaj deputowani, którzy się spotkali, chcieli przez chwilę o 
czymś 
porozmawiać. Jeśli ktoś nas śledził, to właśnie tak mogło to wyglądać z boku. 
Nie miało żadnego 
znaczenia, że prawdziwy Kamieniecki przebywa w tym czasie w swoim mieszkaniu, 
zapewne je 
kolację, ogląda telewizję i ani trochę nie podejrzewa, że ma swojego sobowtóra. 
To był 
profesjonalista najwyższej klasy.
Jednak zrozumiałem to wszystko dużo później, a wtedy tylko zadrżałem z powodu 
nieprzyjemnego złudzenia i uwalniając rękę, dość chłodno spytałem, o co 
właściwie chodzi.
Miałem swoje powody, żeby zachowywać się tak chłodno. Wchodziłem wtedy w skład 
parlamentarnej Komisji, nieoczekiwanie będącej skupiskiem najróżniejszych 
politycznych sił. 
Rozpatrywaliśmy pewien incydent, który wydarzył się w pewnym mieście na południu 
kraju. 
Trzy tygodnie temu odbyła się tam demonstracja miejscowej ludności — całkowicie 
pokojowa, 
jak zapewniali przedstawiciele organizacji społecznych, wystąpienie uzbrojonych 
bojowników, 
jak podał do wiadomości sekretarz prasowy MSW. Demonstranci nieśli hasła z 
żądaniem 
narodowej niezależności (nie było żadnych haseł! Były tylko rozjuszające tłum 
okrzyki!). Przed 
budynkiem Miejskiego Komitetu Wykonawczego zaczęły się starcia manifestantów z 
oddziałami 
służb porządkowych. Ktoś ze strajkujących, tworzących kolumnę, strzelał do 
milicjanta albo 
któryś z miejscowych funkcjonariuszy otworzył ogień. Panika była ogromna: 
krzyki, wybuchy 
granatów z gazem łzawiącym. Wiele osób w ten świąteczny dzień zabrało ze sobą 
dzieci (co 
jakby potwierdza punkt widzenia organizacji społecznych). Na domiar złego plac, 
obstawiony 
półokrągłymi budynkami, posiadał tylko dwa wąskie wyjścia. Nie wiem, kto go tak 
zaprojektował, prawdopodobnie jakiś stalinowski architekt. I kiedy bezmyślny, 
przerażony tłum 
zaczął rwać się na zewnątrz, w obu przejściach natknął się na zwarte szeregi 
oddziałów 
specjalnych. Nie było wyjścia. Pierwsza grupa manifestujących była w połowie 
zabita i 
rozrzucona dookoła, a kolejne masy ludzi tratowały ciała już przewróconych. 
Ofiary można było 
liczyć w dziesiątkach. Regionalna telewizja pokazała reportaż z dwóch szpitali 
rejonowych, co 
spowodowało, że centrum telewizyjne z rozkazu władzy zostało zajęte przez OMON.
Oddźwięk to miało ogromny. Po szybkim i oszałamiającym dla wielu rozpadzie 
Związku 
Radzieckiego, kiedy monstrum, zajmujące szóstą część powierzchni Ziemi, 
rozsypało się na 
półtorej dziesiątki niepodległych państw, nadzwyczaj zaostrzyły się problemy 
także w byłych, 
autonomicznych republikach. Miejscowe elity rządzące nie chciały niczym dzielić 
się z Moskwą, 
z kolei centrum było słabe i sparaliżowane wewnętrznymi sprzecznościami, a 
nieostrożne słowa 
ówczesnego prezydenta, wypowiedziane przez niego w Tatarstanie: „Weźcie sobie 
tyle 
niezależności, ile chcecie”, jeszcze brzmiały w prasie, odzywając się to tu, to 
tam, w zależności 
od sytuacji politycznej. Nadchodziła, zdawało się, druga fala cierpień narodu. 
Jak pożar w 
suszarni, wybuchła wojna domowa w Tadżykistanie i dziesiątkami tysięcy uciekała 
stamtąd 
ludność pochodzenia rosyjskiego. W republice Czeczenii ogłosił się prezydentem 
niejaki 
Dudajew i, na ile mogłem się zorientować, ani moskiewscy politycy, ani miejscowa 
administracja 
nie potrafili z tym nic zrobić. Z tym samym Tatarstanem toczyły się teraz 
zacięte i bardzo trudne 
rozmowy. A Jakucja, mająca na swoim terytorium praktycznie cały przemysł 
diamentowy, 
delikatnie przypominała o kontroli nad wykorzystaniem bogactw narodowych. 
Chodziło teraz już 
nie o byłe ZSRR, chodziło o jednolitość Rosji. Wszyscy to rozumieli. Władza 
centralna 
nadzwyczaj chorobliwie odnosiła się do każdej zaostrzonej sytuacji na 
peryferiach państwa.
I dlatego, jak dym rozwiało się wspaniałe sierpniowe zwycięstwo. Nie dająca za 
wygraną 
opozycja bardzo szybko otrząsnęła się z przegranej tak zwanego GKCP, znowu ‘się 
odrodziła, 
skupiła wokół kilku większych figur i z właściwą dla komunistów energią i 
zdecydowaniem, 
przepuściła kolejny atak na rząd. To było dla wielu olbrzymim zaskoczeniem. 
Liderzy puczu 
jeszcze siedzieli wwiezieniu, gromadzili materiały dla przyszłego procesu 
sądowego, Generalna 
Prokuratura Rosji prowadziła śledztwo, a w parlamencie (jeżeli tylko można było 
nazwać 
parlamentem ówczesną Radę Najwyższą) znowu rozległy się histeryczne krzyki o 
narodowej 
przemianie, o zdradzie interesów państwowych i o natychmiastowej konieczności 
zmiany 
obecnego rządu w kraju. Oczywista stała się katastrofalna w skutkach pomyłka 
prezydenta, który 
nie zaryzykował, od razu po sierpniowych wydarzeniach, rozwiązania 
prokomunistycznej Rady 
Najwyższej ,i ustalenia daty przedterminowych wyborów, teraz już, rzeczywiście 
prawdziwego 
parlamentu.
W tej sytuacji incydent na południu od razu pojawił się w centrum 
zainteresowania. W 
rzeczywistości prawda o tamtejszych wydarzeniach nikogo nie interesowała. 
Opozycja chciała 
wykorzystać fakt przemocy wobec rządu, twierdząc, że nie jest on w stanie 
utrzymać t w kraju 
nawet względnego porządku, urząd z kolei powoływał się na namiętności, 
rozbudzane przez 
opozycję. Wyznaczono pełnoprawnego przedstawiciela prezydenta, żeby poradzić 
sobie z 
zaistniałą sytuacją i jednocześnie, po obradach, parlamentarną Komisję Śledczą.
I ja właśnie wszedłem w skład tej nieszczęsnej Komisji. Na usprawiedliwienie 
mogę tylko 
powiedzieć, ze długo i, naprawdę, do znudzenia, odmawiałem podobnych zaszczytów 
Większość 
Komisji stanowili przedstawiciele opozycji, jej wnioski, tym sposobem, były już 
wcześniej 
ustalone, jeden głos (mój własny) prawie o niczym nie decydował, byłem im 
potrzebny tylko do 
zachowania demokratycznych pozorów, a to wszystko, z mojego punktu widzenia, nie 
miało 
żadnego sensu, ale tak żarliwie mnie przekonywali, że powinienem, mam obowiązek 
i w żadnym 
wypadku nie mogę odmówić, tak pięknie i gorąco mówili o mojej wysokiej, 
politycznej reputacji, 
tak naciskali, że w końcu wziąłem głęboki oddech i zgodziłem się. Czas pokazał, 
że ja miałem 
rację, a nie moi koledzy z ruchu demokratycznego, ale skoro wziąłem się za tę 
sprawę, starałem 
się wywiązać z niej jak najsumienniej. Taki już mam idiotyczny charakter. W 
rezultacie — po 
prostu utonąłem w papierowym kołowrocie. Oba moje telefony były rozrywane na 
części, 
Gierczyk, mój pomocnik i sekretarz, miotał się między nimi z dziką furią, 
posiedzenia Komisji 
odbywały się dwa razy dziennie, a najważniejsze — nieprzerwanym potokiem 
zjawiali się 
petenci. Zwracało się do mnie wiele osób, znających prawdę albo myślących 
(zupełnie szczerze), 
że ją znają lub przekonanych (także szczerze), że prawda powinna właśnie tak 
wyglądać. I 
wszystkiego tego trzeba było wysłuchiwać, rejestrować, odnosić do sprawy i 
wszystko sprawdzać 
(z moimi nic nie znaczącymi możliwościami). A na koniec, należało zebrać to do 
kupy — żeby 
znaleźć już nie prawdę, nie, tylko po prostu chociaż kilka wiarygodnych faktów. 
To była 
piekielna, rozszarpująca wszystkie nerwy robota. Niekiedy, pod koniec dnia, 
łapałem się na tym, 
że siedzę za swoim biurkiem, bezmyślnie gapię się w ścianę, a przede mną, jak 
śnięta ryba, buja 
się na falach twarz Gierczyka — wargi mu się poruszają, bełkoczą jakieś dźwięki, 
a ja tylko 
mrużę oczy i nie rozumiem ani jednego słowa. O wyjeździe na miejsce zdarzeń 
marzyłem, jak o 
urlopie. Ale niestety mój wyjazd, Z różnych względów, musiałem cały czas 
odkładać. Dawał się 
we znaki czerwcowy upał, Moskwa do stawała zadyszki od ruchu na drogach, chmury 
gryzącego 
smogu ciągnęły się po ulicach, radio i telewizja dostały politycznej histerii, 
wszystko jakby 
jednocześnie bulgotało i grzęzło, najbardziej zdecydowane apele nie odnosiły 
żadnego skutku. 
Wydawało się, że najpierw będzie u nas nie katastrofa, której wszyscy tak się 
bali, ale jakieś 
wrzenie, bagno, bolesny, nieodwracalny rozkład — gnicie wszystkich i 
wszystkiego, co u nas 
jeszcze zostało.
Opowiadam o tych wszystkich okolicznościach tak dokładnie, żeby było jasne, 
dlaczego 
wtedy nie zwróciłem uwagi na tego mężczyznę, który do mnie podszedł. Był dla 
mnie tylko 
jedną z licznych uciążliwych przeszkód, kolejną osobą oświadczającą, że zna całą 
prawdę. Tym 
bardziej, że zachowywał się stosownie do okoliczności: szybko przeprosił i 
powiedział, że nie 
zajmie mi dużo czasu, wyjaśnił, że posiada pewne ważne dokumenty i chciałby 
przekazać mi je 
osobiście.
Odznaczał się tylko pewną stanowczością zachowania. Nie zdążyłem się jeszcze 
obejrzeć, jak 
szliśmy już razem ulicą. Po słowach o ważnej dokumentacji pojawiła się u mnie w 
rękach 
papierowa teczka, związana tasiemkami. Nie zauważyłem, skąd wyjął tę teczkę i 
nie pamiętam, 
w jaki sposób mija podał — po prostu znalazła się nagle w moich rękach, a ja 
schowałem ją nie 
do r torby, jakby się logicznie mogło wydawać, ale jak w hipnozie, wsunąłem ją 
za poły mojego 
płaszcza. Zajęło mi to więcej niż jedną, dwie sekundy i wątpię, żeby z zewnątrz 
można było coś 
zobaczyć.
I to chyba wszystko o naszym pierwszym spotkaniu. Nic dziwnego, że pamiętam je 
dość 
dobrze. Przeszliśmy razem od stacji do skrzyżowania, gdzie musiałem skręćcie. 
Było duszno, nad 
ogrodzeniami zwisały połyskliwe lezie jabłoni. Słońce zachodziło, a czerwone 
przezroczyste 
cienie ciągnęły się wzdłuż ulicy. Niewątpliwie, można było potraktować to jako 
przepowiednię. 
Chyba tylko ja wtedy tego tak nie odebrałem — po mostku przedostałem się przez 
kanał 
ściekowy, gdzie powinny były znajdować się rury, w tym czasie nie bałem się 
jeszcze ani 
kanałów, ani żadnych wyrw, ani zapachu świeżo wykopanej ziemi cmentarnej. Za 
mostkiem 
mężczyzna znowu złapał mnie mocno za rękę i oznajmił, że za kilka dni odezwie 
się do mnie: 
przedstawi się jako Niewolnikow, czy zapamiętam nazwisko? Rzucił mi uważne 
spojrzenie, 
uprzedził, że teczki lepiej nikomu nie pokazywać, po czym ukłonił się i 
momentalnie zniknął, 
jakby zapadł się pod ziemię.
Ciekawe, że właśnie jakby zupełnie się rozwiał — nie poszedł z powrotem na 
stację i nie 
skręcił w jedną z bocznych uliczek, po prostu był, a po chwili już go nie było. 
To, zapewne, także 
świadczyło o jego wysokim profesjonalizmie.
Zresztą, wszystkie te szczegóły zauważyłem znacznie później. A wtedy tylko 
wzruszyłem 
ramionami i ruszyłem w kierunku domu. Nie usłyszałem wówczas w jego głosie 
złowieszczego 
brzmienia losu — powoli zjadłem kolację, obejrzałem prognozę pogody w 
„Wieczornych 
wiadomościach”, wykonałem dwa, trzy telefony z tych najbardziej koniecznych, 
przekartkowałem parę książek, pokłóciłem się o coś z Haliną, a potem, ciężko 
westchnąłem, 
poszedłem do siebie na górę i prawie do pierwszej w nocy przeglądałem 
nagromadzone papiery. 
Teczkę rzuciłem w to miejsce, gdzie leżały materiały dotyczące historii tej 
południowej 
republiki. Zebrała się już ich spora sterta: monografie, kserokopie jakichś 
artykułów, opinie 
specjalistów, stos listów i telegramów, które przyszły w jakiejś konkretnej 
sprawie, liczne 
wycinki z gazet, które zbierał dla mnie Gierczyk. Na drugi dzień z ulgą oddałem 
to do archiwum 
Komisji. Gierczyk ze zjadliwym uśmiechem żartował, że przywieźli nową porcję 
dokumentów. 
Niech pan wyrzuci tę makulaturę, cynicznie przyznał. Po obiedzie wybuchł skandal 
z powodu 
wystąpienia wiceprezydenta Ruckiego. Coś tam burzliwie przegłosowywali i 
wymagało to 
obecności kworum. Prawie trzy godziny męczyłem się na zupełnie bezmyślnym 
zebraniu. I 
dopiero o dziesiątej wieczorem odezwał się do mnie przewodniczący naszej Komisji 
i 
powiedział, że wszystko zostało przegłosowane i jutro lecimy do republiki.
— Proszę stawić się na lotnisku o dziewiątej rano.
Prawdę mówiąc, o wczorajszym spotkaniu na stacji zwyczajnie zapomniałem. Tym 
sposobem 
teczka znalazła się w papierowym bałaganie archiwum.
To była, oczywiście, niewybaczalna lekkomyślność.
Ale z drugiej strony, właśnie ta lekkomyślność uratowała mi życie.
Do Moskwy wróciłem po tygodniu — spalony słońcem, i wysuszony, z pyłem 
trzeszczącym 
w stawach, z nerwowymi tikami, tak gwałtownymi, jakbym bez przerwy biegł i 
wewnątrz siebie 
samego, przepełniony tym rozgorączkowaniem, jakie czuje się po wielu dniach 
bezsenności. 
Zapewne z zewnątrz sprawiałem wrażenie kogoś pomylonego. Po nienawiści, 
wylewającej się na 
mnie, po kłamstwie, wzajemnych groźbach, strasznym obwinianiu się, po hałasie 
silników, 
wznoszącym się niemal do samego nieba, jak w gorączce, z trudem udawało mi się 
rozumieć 
najzwyklejszą mowę. Cała Moskwa przypominała akwarium przepełnione stęchlizną. 
Charczało 
radio, ale dźwięki pozbawione były jakiegokolwiek sensu. Przejeżdżał brzęczący 
tramwaj i życie 
znowu zamierało. Jak senne, leniwe karasie, kręcili się deputowani w holu 
Białego Domu. Przez 
cały czas marzyłem, żeby ruszali się i mówili szybciej. Nic nie mogłem ze sobą 
zrobić. 
Pozostawało zamknąć powieki, a wtedy pojawiały się bezludne, jasne ulice z 
morelowymi 
drzewami, chodniki obsiane gąsienica — które spadały z drzew, wielkie żelazne 
latarnie po — ‘ 
przewracane i rzucone na barykady, staruszkowie w czerkieskach i baranich 
czapkach, siedzący 
w kręgu na drodze. Mogli tak siedzieć kilka dni pod rząd — milcząc, patrząc 
przed siebie, z 
założonymi na kolanach rękami, które gęsto oplatały żyły. Niekiedy jeden z nich 
podnosił się i, 
nie mówiąc ani słowa, odchodził w południowy półmrok, a wtedy zastępował go inny 
i zajmował 
jego miejsce. I w tym, jak siedzieli, przypominając drewniane kukły, i w tym, 
jak odchodzili nie 
wiadomo dokąd i jak potem wracali, w sinych, poobcieranych paznokciach ich 
starczych rąk, 
czaiła się nieunikniona śmierć.
I jeszcze wyczuwało się ją w zamęcie za ścianami Miejskiego Komitetu 
Wykonawczego. 
Trudno było zrozumieć, kto wydał ostateczną decyzję, żeby strzelać. Trudno było 
zrozumieć, 
dlaczego wśród demonstrantów znalazły się uzbrojone osoby i jaki idiota 
zagrodził OMON–em 
wyjścia z placu. Wojskowe oddziały w sztabie rzęziły poobrywanymi głosami. 
Nikomu nie było 
do śmiechu. Patrzyli na nas, jak na dokuczliwą przeszkodę. Nigdy wcześniej nie 
spotkałem się z 
tym, żeby ludzie byli tak obłudni. Człowiek mógł jak najszczerzej zapewniać o 
tym i o tamtym, 
ale już po chwili tak samo szczerze mówił o czymś zupełnie przeciwnym. I nawet 
gotów był po 
świadczyć za to własną głową czy podpisać dowolny dokument. Dziwna to cecha 
prawdy — 
zawsze chcieć być inną. Niektórzy z moich kolegów bezwstydnie z tego korzystali. 
Żadne moje 
protesty, naturalnie, nic nie pomagały. Jest oficjalnie podpisany protokół, a to 
znaczy, że trzeba 
odnieść go do sprawy. Formalności muszą być zachowane! I żadnego sprzeciwu!
Paradoks polegał na tym, że będąc jakby przedstawicielem demokratycznej części 
parlamentu, 
byłem zmuszony w znacznym stopniu podtrzymywać funkcjonowanie miejscowych władz 
— na 
moje oko, najbardziej zahartowanych partyjnych figur. Na przykład u 
przewodniczącego 
Miejskiego Komitetu Wykonawczego, jakby wezwanie do czegoś, wisiał portret 
towarzysza 
Breżniewa. Przykładnie, z pięcioma Złotymi Gwiazdami na partyjno–rządowej 
marynarce. I 
towarzysz Breżniew przyglądał się uważnie, kiedy się wypowiadało: „Przede 
wszystkim — 
porządek!”. A ja byłem zmuszony potakiwać, zgadzać się albo, w najgorszym 
wypadku, nic nie 
mówić. Dlatego że najważniejsze teraz było — utrzymać sytuację. Opozycja, 
niewątpliwie, całą 
tę sytuację jeszcze rozdmuchała i, czując ją w duszy, w żadnym wypadku nie 
mogłem się z tym 
ujawniać. W konsekwencji jednakowo nienawidzili mnie i jedni, i drudzy.
Przy czym cała sprawa, jak się później okazało, nie dotyczyła ani demokratów, 
ani 
komunistów. Po prostu, dwie wrogie sobie strony należały do zupełnie różnych 
rodzinnych 
klanów. Tutaj znaczenie miały nie humanizm i prawa człowieka, ale stopień 
pokrewieństwa i 
wielowiekowe tradycje, opierające się na więzach krwi. To były stosunki dla mnie 
całkiem nie do 
pojęcia. Bez wątpienia, na całe życie zapamiętam chłopaka z miejscowego Frontu 
Narodowego 
— okaz zdrowia, w rozdartej do pępka brudnej koszuli, z brodą od ucha do ucha, w 
obciągającej 
ogoloną głowę zielonej opasce.
Został aresztowany pod zarzutem morderstwa czterech osób Czekał na wyrok i 
doskonale o 
tym wiedział. Chyba co najmniej z pięć godzin wbijałem mu do głowy konieczność 
zachowań 
zgodnych z prawem — że okrucieństwo pociąga za sobą tylko okrucieństwo i że 
wyjścia z takiej 
sytuacji nie ma. Zawsze razem jedliśmy obiad, chlipiąc kleistą ryżową polewkę. 
Okazało się, że 
był na trzecim roku miejscowego uniwersytetu. Poprosił, jeśli byłoby to możliwe, 
żeby 
dostarczyć mu pewne książki do celi, mówił dużo o tolerancji, o współczesnym 
przenajświętszym islamie, o odmowie stosowania siły, o filozofii nowego 
europejskiego 
humanizmu, opowiadał, jakie wrażenie wywarł na nim akademik Sacharow, ale kiedy, 
już trochę 
tym wszystkim zmęczony, spytałem go na koniec rozmowy: „Załóżmy, że cię 
wypuszczą. Co ty 
wtedy będziesz robił?” — chłopak popatrzył na mnie, jak na skończonego idiotę i 
po chwili, nie 
zastanawiając się ;ani sekundy dłużej, wypalił: „Zabiję Majmuratowa”. 
(Majmuratow był właśnie 
przewodniczącym Miejskiego Komitetu Wykonawczego). I wtedy dotarło do mnie, że 
nikomu i 
nic nie uda mi się tutaj wyjaśnić, wszystko to nie żadnego sensu i na próżno 
tracę w tym mieście 
czas siły.
Nawiasem mówiąc, dopiero tam po raz pierwszy zdarci sobie sprawę, że ZSRR 
rozpadło się 
wcale nie z czyjejś złej woli. I nie dlatego, że w Puszczy Białowieskiej zebrali 
się przedstawicieli 
trzech „braterskich” republik, czy nam się to podoba, czynie, to był 
historyczny, obiektywny 
proces. Powstrzymywanie go siłą oznaczało rozpętanie wojen narodowych. A to 
mogło 
doprowadzić do wielkiej rzezi w skali całego mocarstwa.
W ogóle, znajdowałem się w takim stanie, że chciałem albo przeraźliwie ryknąć na 
wszystkich 
z trybuny Zjazdu., albo wręcz przeciwnie, bardzo cicho i niezauważalnie wycofać 
się stamtąd. 
Wycofać się i więcej nie wracać. Bardzo mocno czułem swoją bezsilność i niemoc. 
I dlatego 
odżywają jeszcze w mej świadomości wydarzenia ostatniego tygodnia. Sprawdzając w 
gorączce 
wyniki i wyrabiając sobie właściwy pogląd, nie od razu zauważyłem, że Gierczyk 
jest czymś 
zaniepokojony, że słucha mnie z pewnym roztargnieniem i zbyt powoli reaguje na 
to, co mówię 
do niego. Jakby cały czas myślał zupełnie o czymś innym.
— Co się stało? — spytałem, przerywając charyzmatyczną opowieść.
— Chyba mieliśmy gości — pogardliwie się uśmiechając, powiedział Gierczyk. — 
Takich, co 
to przychodzą bez uprzedzenia. — A widząc, że tak jak wcześniej, nie mogę 
złapać, o co chodzi, 
mocno się skrzywił i dodał, strzelając palcami. — Ktoś zrobił nam rewizję.
I w tym momencie otworzyły mi się oczy.
— Rewizja? Tutaj, w gabinecie? A po czym to poznajesz?
— Długopisy leżą inaczej — wyjaśnił Gierczyk. — I jeszcze jedno, proszę 
popatrzeć, 
Aleksandrze Michajłowiczu, tu są komentarze do umowy federacyjnej. Miałem je 
ułożone: piąty 
artykuł, dwudziesty siódmy, trzynasty. A teraz, niech pan spojrzy: piąty, 
trzynasty, dwudziesty 
siódmy. Zgodnie ze wzrostem numerów. Prawdopodobnie, oni lubią porządek.
Bez szczególnego zainteresowania rzuciłem okiem na spięte zszywaczem komputerowe 
wydruki. Można było mu wierzyć. Gierczyk był pedantem. Jeżeli mówił, że — piąty, 
dwudziesty 
siódmy, trzynasty, to właśnie to oznaczało — piąty, dwudziesty siódmy, 
trzynasty. Błąd nie 
wchodził tu w grę. Jednakże, pomimo tego, że Gierczyk był pedantem, to ja, jego 
nauczyciel, 
byłem nim chyba w jeszcze większym stopniu. Nie będzie przesadą, jak powiem, że 
byłem 
fanatykiem porządku. Zaraziła mnie tym wieloletnia praca w laboratorium, 
ciągnące się 
miesiącami eksperymenty, codzienne łączenie ze sobą różnych drobnych elementów, 
które były 
często zupełnymi przeciwieństwami. Każda rzecz musiała leżeć na swoim miejscu. 
Wystarczyło 
wyciągnąć rękę i wziąć. Nie było sensu tracić czasu. Dlatego, milcząco 
spoglądając na 
Gierczyka, pożądliwym spojrzeniem ogarnąłem powierzchnię stołu, ostrożnie 
wysunąłem 
szuflady, dotknąłem teczek, pisaków, których lubię używać, zajrzałem do pudełka 
wypełnionego 
gumkami i ołówkami, a potem cofnąłem się na oparcie krzesła i zacząłem bębnić 
palcami po 
gładkim blacie stołu.
Gierczyk z zainteresowaniem przyglądał się temu, co robię. A kiedy skończyłem, 
pytająco 
uniósł brwi.
— Tak — powiedziałem
— Co teraz zrobimy?
— Nic.
Oczywiście, to był skandal Tajemnicza rewizja u deputowanego, chronionego 
immunitetem 
poselskim. To była samowola, to było jawne przekroczenie kompetencji, to był 
powód do zajęcia 
się tą sprawą i wszczęcia, niezwłocznie, parlamentarnego śledztwa. Czułem się 
osobiście 
poszkodowany. Tym niemniej, powiedziałem Gierczykowi: „Nic”. Dobrze wiedziałem, 
że 
śledztwo będzie na rękę tylko komunistycznej opozycji. Podniesie się dziki 
krzyk, pociągną do 
odpowiedzialności dopiero co wybranego przewodniczącego FSB. I odbije się to 
przede 
wszystkim na pozycji prezydenta. Uważałem, że takie, postępowanie będzie 
niezgodne z 
prawem. Nie uda się wtedy niczego dowieść. Pozostaną tylko nasze puste 
zapewnienia, że pisaki 
były inaczej ułożone. Tak, z taką argumentacją wywołamy po prostu śmiech.
Ciekawe, że nie związałem tego z teczką, przekazaną mi tydzień temu — 
poprosiłem, żeby 
Gierczyk pokazał mi spis wszystkich telefonów, które odebrał podczas mojej 
nieobecności, 
natychmiast przejrzałem go, zrobiłem pewne notatki, a na samym końcu natknąłem 
się na 
nazwisko Niewolnikowa i bez zainteresowania spytałem:
— Czy ten zostawił dla mnie jakąś wiadomość?
— Nie — powiedział Gierczyk. — Od razu odłożył słuchawkę.
— Ach tak…
Na tyra sprawa na razie się zatrzymała.
I kiedy tuż przed północą przyjechałem do Łobni, będąc na skutek ostatnich 
wydarzeń trochę 
bardziej ostrożny, rozglądając się dookoła z wytężoną uwagą, kiedy zjadłem obiad 
i wszedłem do 
siebie na drugie piętro, nagle zatrzymałem się, jak pies, który poczuł na swoim 
terytorium obcą 
osobę i z przerażeniem zdałem sobie sprawę, że u mnie w domu też miała miejsce 
rewizja.
To było widać ze szczegółów, o których tylko ja wiedziałem: kwiat na oknie był 
wygięty nie 
w tę stronę co trzeba, fotografia (ja w stroju rządowym) opierała się na półce 
nie o Lenca, a o 
dwa tomiki Leskowa. I tak dalej — czego nie da się uniknąć nawet przy najlepszym 
wyszkoleniu. 
Od razu zrozumiałem, w czym rzecz, ale na wszelki wypadek zawołałem z dołu Halę 
i 
spoglądając groźnie przez szkła okularów, spytałem, czy nie ruszała u mnie 
czegoś. Halina 
zrobiła wielkie oczy i zapewniła, że nie tylko nic nie ruszała, ale nawet nie 
wchodziła do mojego 
pokoju.
— Nie rozumiem, Sasza, o co ci chodzi? Popatrz — nie widzisz, kurz jest nie 
wytarty…
Kurzu, swoją drogą, zebrało się znacznie mniej niż zwykle. Teraz wszystko było 
jasne. 
Przeszył mnie nieprzyjemny dreszcz z powodu czyjejś tu wizyty. Podobnie jak w 
sytuacji, gdy je 
się zupę i w połowie jedzenia wyciąga się z talerza obcy włos.
Ale nawet wtedy byłem daleki od podejrzeń. Wydawało mi się, że rewizja ma 
związek z moją 
pracą w Komisji. Ale na drugi dzień przyszedł do mnie do gabinetu Grisza Ragozin 
(nawiasem 
mówiąc, jeden z doradców prezydenta) i bardzo uprzejmie wypytując się o to i 
owo, wypijając 
filiżankę kawy i dzieląc się świeżymi politycznymi plotkami, przeglądając 
sprawozdanie, które w 
tym momencie przygotowywałem, jakby od niechcenia zapytał, czy nie rzuciła mi 
się 
przypadkiem w oczy pewna teczka. No wiesz, taka szara, z tasiemkami. Aha, były 
tam jeszcze na 
okładce litery zapisane ołówkiem —,, PWŁ”, zdaje się… „ŁPŻ”, nie pamiętam 
dokładnie…
Dziwne, ale od razu zdałem sobie sprawę, że chodzi właśnie o tę teczkę.
— A co w niej było?
— No… cała dokumentacja — powiedział Grisza Ragozin. — Sprawozdania historyczne, 
wykłady, kilka fotografii… O ile dobrze pamiętam, materiały dotyczące Bliskiego 
Wschodu…
Obojętnie wzruszyłem ramionami.
— Chyba nie wpadła…
— Tam nie było nic ważnego — powiedział Grisza. — Wyjeżdżam niedługo i 
wypadałoby 
przejrzeć te papiery. Najgorsze, że to pieprzone kierownictwo liczy na mnie. — 
Ze smutkiem 
zajrzał do filiżanki i kiedy zobaczył, że nie ma tam kawy, podrapał się po 
karku, skrzywił się, 
jakby rozgryzł coś kwaśnego, zajęczał, bez celu podzwonił łyżeczką do herbaty i 
powiedział, 
niespokojnie spoglądając na półki za moimi plecami:
— Wiesz co, mimo wszystko popatrzę? Póki diabeł nie żartuje…
Dopiero teraz zrozumiałem, że sprawa jest poważna. I kiedy Grisza, pod 
ironicznym 
spojrzeniem Gierczyka, grzebał w moim archiwum, co chwilę coś przeglądając i 
przestawiając z 
miejsca na miejsce, ja, jak idiota, siedziałem nad protokołami jakiegoś dawnego 
posiedzenia, coś 
tam nawet podkreślałem, marszczyłem czoło, próbując wywołać skupienie na twarzy, 
robiłem 
notatki, potem znowu coś podkreślałem, ale podczas wszystkich tych działań nie 
udało mi się 
wyłapać ani jednego słowa.
I kiedy Grisza w końcu dał nam spokój, na pożegnanie ze smutkiem mamrocząc, że 
cholera 
wie, co trzeba będzie teraz zrobić, zajrzałem do chlewa, gdzie były zwalone na 
kupę wszystkie 
dokumenty Komisji i pod monografiami, dotyczącymi historii ludów tureckich, 
wcale nie od razu 
wygrzebałem tę teczkę. Swoją drogą, rzeczywiście szarą, z do połowy startymi 
literami, 
zapisanymi ołówkiem na pierwszej stronie.
Lepiej byłoby, oczywiście, żebym wtedy tego nie ruszał. To, co znajdowało się w 
teczce, jak 
się później okazało, zawierało w sobie nie po prostu sekretną, szczególnie 
sekretną czy 
najbardziej sekretną dokumentację. Nie tajemnicze, ale całkiem zwyczajne 
sprośności, jakie mają 
miejsce w każdym rządzie. Nie oszustwa i kłamstwa władzy, chociaż można było tak 
do tego 
podchodzić. Przede wszystkim były tam informacje o życiu Gierczyka. I życiu 
jeszcze innych 
ludzi, których bym nawet nie podejrzewał. Rzeczywiście, lepiej by było, gdyby ta 
teczka została 
w archiwach Komisji — trafiła do magazynów, po jakimś czasie została skopiowana, 
a w końcu 
zapodziała się gdzieś w tym papierowym bałaganie. Może wtedy nie wyszłyby na jaw 
te 
okropieństwa, z jakimi teraz przychodzi mi żyć — te narodziny ciemności, tam 
roczna 
podszewka wszechświata. Ale w tych dniach, oczywiście, niczego się jeszcze nie 
domyślałem i 
dlatego, jakoś tak niedbale, wrzuciłem teczkę do torby, zamknąłem ją na zamek, 
uprzedziłem 
Gierczyka, że dzisiaj już nie wrócę i, o ile mnie pamięć nie myli, zmęczonym, 
powolnym 
krokiem udałem się w kierunku przystanku autobusowego.
Była właśnie godzina szczytu, tysiące moskwian wylewało się z firm i zakładów 
pracy, trącali 
mnie, przepływało morze szarych twarzy, wyczuwało się ogólne napięcie, związane 
ze 
zbliżającymi się dniami wolnymi od pracy, wszyscy się przeciskali, śpieszyli nie 
wiadomo 
dokąd, wyprzedzali mnie i nikomu nie przyszło nawet do głowy, że mogę mieć przy 
sobie bombę 
o ogromnej, niszczącej sile.
Ja sam jeszcze się tego nie domyślałem. Otworzyłem teczkę około dziesiątej 
wieczorem i 
najpierw, szybko przeglądając zawartość, stwierdziłem, że to brednie szarej 
kobyły. Byłem już 
nawet gotów śmiać się ze swoich codziennych niepokojów. Podobnymi głupstwami nie 
może 
przecież interesować się taki człowiek, jak Grisza Ragozin. Na pewno szukał 
zupełnie czego 
innego. I, im bardziej wczytywałem się w te stare, zużyte dokumenty, im 
wyraźniej, zgadzając 
się ze sobą, łączyły się one w jedną logiczną całość, im bardziej docierały do 
mnie słowa 
naocznych świadków, dochodzące z przeszłości, tym lepiej zaczynałem zdawać sobie 
sprawę, że 
nie uda mi się tak łatwo machnąć ręką na tę teczkę i że jest w niej ukryte albo 
okrutne, 
nieprawdopodobne i dzikie kłamstwo, albo dokładnie taka sama okrutna, 
nieprawdopodobna i 
dzika prawda. I teraz tylko ode mnie zależy, czy dowie się o tej prawdzie 
(kłamstwie) cały świat.
I kiedy, chyba już około trzeciej w nocy, podniosłem się z łóżka i przez otwarte 
na oścież 
okno zobaczyłem sad w martwym świetle księżycowym: srebrne, kruche jabłonie, 
czerń maliny, 
zwisającej nad ścieżką, opuszczony prawie nad sąsiednim dachem jasny, zimny 
księżyc, 
natychmiast zamknąłem okno i zasłoniłem do końca żaluzje. A potem jeszcze, 
bardzo dokładnie, 
jak podczas pełni księżyca, zasunąłem zasłony.
Chciałem, że by nie została ani jedna widoczna szczelina, dlatego, że to nie 
była noc, ale 
całkiem coś innego. Teraz wiedziałem już wszystko i zacząłem się naprawdę bać.
Nad ranem strasznie przeraził mnie Gierczyk. Zacierając z zadowolenia ręce, 
marszcząc czoło 
i podnosząc jasne brwi, ironicznie się uśmiechając i w ogóle całym swoim 
wyglądem pokazując, 
że oboje mają teraz wiele ze sobą wspólnego, prawie że dając mi jakieś znaki, 
oświadczył, że u 
niego w domu też ktoś zrobił rewizję, też bardzo dokładną i byli to 
najprawdopodobniej też 
profesjonaliści.
— Wie pan, panie kierowniku, jak ich wyczułem? Jak w powieści kryminalnej: 
przykleiłem 
pajęczynki między niektórymi książkami. No i wczoraj, wracam do domu — a 
pajęczynek nie 
ma. Ciekawe, co my takiego odkryliśmy?
Czekał na odpowiedź, ale zamiast odpowiedzi chłodno uprzedziłem go tylko, że 
gdyby 
dzwonił do mnie niejaki Niewolnikow, od razu ma mnie powiadomić, natychmiast, 
niezależnie 
od tego, gdzie będę się w danej chwili znajdował. Czy na głosowaniu w Radzie 
Najwyższej, czy 
w gabinecie u prezydenta.
— Ależ Aleksandrze Michajłowiczu! — z urazą przeciągnął Gierczyk.
Odwrócił się i z wyrazem męczennika utkwił wzrok w ekranie komputera. Miał, 
oczywiście, 
rację. Zaczynało dziać się coś dziwnego, a ja kryłem przed nim wszystko, jak 
przed małym 
chłopcem. Nawet wargi zadrżały mu z rozczarowania.
— Przygotowałem sprawozdanie. Mogę pokazać…
Przez chwilę wahałem się jeszcze, ale przecież Gierczyk pracował ze mną już od 
trzech lat. 
Był jedynym, który został z mojego pierwszego zespołu. Może trochę zbyt 
porywczy, ale za to 
godny zaufania. Wierzyłem mu. I dlatego otworzyłem dyplomatkę i rzuciłem na stół 
przeklętą 
teczkę.
— No dobra, masz, zapoznaj się z tym, jak chcesz…
Gierczyk przesadnie wzruszył ramionami.
— Nie, dziękuję, nie trzeba…
— No nie wygłupiaj się, bierz — powiedziałem.
Nie wypuszczał jej z ręki chyba z półtorej godziny — mlaskał, chrząkał, z 
niedowierzaniem 
kręcił głową, wiercił się na krześle, robił zagadkowe notatki na osobnej kartce 
papieru, a kiedy 
skończył, obrócił się w moją stronę i dziwnie się krzywiąc, powiedział:
— To niemożliwe.
— „Dlatego, że to nigdy nie może się wydarzyć” — wyrecytowałem.
— Ja w to nie wierzę — powiedział Gierczyk.
I dokładnie w tej chwili zadzwonił telefon.
Ciekawe, ale oboje od razu wiedzieliśmy, kto dzwoni. Gierczyk popatrzył na mnie, 
ja — na 
niego, przerwa przeciągnęła się chwilę, telefon znowu zadzwonił i chwyciłem 
słuchawkę, jakby 
była żywym organizmem.
Dzwonił, jakże by inaczej, Niewolnikow Nie zamierzał tracić czasu i pytać, z kim 
rozmawia, 
nie przywitał się i dlatego nie uważał za konieczne przedstawić się, nie 
zainteresował się nawet, 
czy zdążyłem przejrzeć jego teczkę. Po prostu powiedział, że właśnie wysłał do 
mnie list — na 
adres domowy, proszę się z nim zapoznać, Aleksandrze Michajłowiczu. Pragnąłbym, 
żeby się 
pan nie spóźnił. To wszystko, do widzenia.
I w tym momencie usłyszałem dźwięk odkładanej słuchawki.
Gierczyk patrzył na mnie jak na żywy posąg. Zaczął strzelać splecionymi palcami.
— Pocztę, szybko! — rozkazałem.
List rzeczywiście był. Zapisane w nim było tylko jedno zdanie: „Miejsce — minus 
siedem 
przystanków, czas — pół godziny po rozmowie telefonicznej”. Podpisane — 
Niewolnikow. 
Adres nadawcy był oczywiście wymyślony.
— Aleksandrze Michajłowiczu, proszę wziąć mnie ze sobą — błagalnie poprosił 
Gierczyk.
Zrozumiałe chyba, że go nie zabrałem. Przypominało to trochę seriale kryminalne, 
puszczane 
wówczas w telewizji: plaga łapówkarstwa, sejfy wypełnione dolarami, machinacje 
rządu, 
dokładnie zasłaniane przez urzędników, uczciwy współpracownik policji walczący z 
mafią. 
Tylko w naszym przypadku dawało się odczuć jakiś zupełnie inny posmak. Przekonać 
się, co to 
za posmak, nie miałem kiedy. Do dworca (minus siedem przystanków od Łobni) 
rzeczywiście 
dotarłem po półgodzinie. Niewolnikow już na mnie czekał — wyłonił się z tłumu, 
jakby 
zmaterializował się znikąd i od razu rzucił:
— Szybciej, Aleksandrze Michajłowiczu, proszę nie zostawać w tyle! — skierował 
się w 
stronę nie rzucających się w oczy drzwi, na których było napisane: 
„Przechowalnia bagażu”. W 
zakurzonym świetle dawno nie wycieranych lamp spróbowała zagrodzić nam drogę 
jakaś postać.
— Do Zacharczenki! — ryknął Niewolnikow, nie zatrzymując się.
Czarnym przejściem trafiliśmy na hałaśliwe moskiewskie podwórka: bramy 
wejściowe, senne 
słoneczne zaułki. Bardzo szybko straciłem wszelką orientację. Niewolnikow parę 
razy 
zdecydowanie i szybko skręcił, pociągnął mnie w szczelinę między jakimiś 
garażami, przeciął 
parę ulic, przeszedł korytarzem jakiegoś biura i na koniec, w cichym małym 
sadzie otoczonym 
ścianami z cegły, westchnął z ulgą i rzucił się na stojącą pod dwoma topolami 
ławkę.
— No to jesteśmy, tutaj możemy porozmawiać. Dzisiaj znowu był w stroju 
deputowanego 
Kamienieckiego. Zgadza się, tym razem bez płaszcza, z powodu dużego upału, w 
cienkim 
jasnym garniturze, według mnie z drogiego materiału, modnej koszuli z 
zatrzaskami i wieloma 
drobnymi kieszonkami. A na głowie, nie przykrytej czapką, miał brązową, opaloną 
łysinkę.
Ogólnie rzecz biorąc, nie spodobał mi się. Było w nim coś bezdusznego, dosłownie 
jak u 
robota, coś martwego i mechanicznego, jakby z plastiku, obojętnego aż do szpiku 
kości — w 
tym, jak nie przestając mówić, chciwie zapalił, w jego czarnych źrenicach 
dosłownie 
przyklejonych do okrągłych oczu, przy absolutnej nieobecności mimiki na mętnej 
twarzy, w 
perłowych paznokciach, w rzeźbionych połączeniach palców. Tak, jakby już dawno 
umarł i 
chodził po świecie jako zagubiona dusza, chcąc spłacić jakiś dawny dług. Dym 
papierosowy, 
znikając w jego płucach, jakby wchłaniał się i w momencie wydechu pojawiała się 
tylko 
bezbarwna cienka strużka. Mówił zresztą tonem urzędowym i bardzo poważnym, 
unikając 
niepotrzebnych szczegółów. Spytałem go, dlaczego właśnie do mnie przyszedł z 
tymi 
materiałami i Niewolnikow, po raz kolejny zaciągając się papierosem, wyjaśnił, 
że do prezydenta 
czy do szefa rządu po prostu nie udałoby mu się dostać — mogliby go przechwycić 
już na 
pierwszym etapie i natychmiast zlikwidować. A moja pozycja w zupełności mu 
odpowiada: 
człowiek, z jednej strony jakby na widoku, ale z drugiej — jeszcze nie do końca 
zawalony 
państwowymi sprawami. Chociaż, proszę się nie łudzić, Aleksandrze Michajłowiczu, 
pana także 
obserwują.
— No, takich postaci z pewnością jest z półtorej dziesiątki albo i więcej — 
powiedziałem.
— I chyba właśnie dlatego panu wierzę. Dziwne, prawda? W polityce, w moim… 
fachu… 
zaufanie nie wchodzi w grę. Istnieją tylko służbowe, w pełni profesjonalne 
stosunki. A pan 
wydaje mi się człowiekiem, który nie sprzeda tych papierów, nie wykorzysta ich 
jako narzędzie 
do szantażu, nie będzie próbował wykorzystać ich do jakichś ulg. Krótko mówiąc, 
wygląda pan 
na człowieka, proszę mi wybaczyć, porządnego.
— Dziękuję — powiedziałem chłodno.
Nie wiadomo dlaczego, ale słuchać tego z ust Niewolnikowa wcale nie było 
przyjemnie. 
Zwykle chwali się : tego, kogo się nie szanuje. To prawda, w swoich przeczuciach 
zorientowałem 
się dopiero później, a wtedy starałem się tylko złapać istotę sprawy, o której 
mówił. Zgodnie z 
tym, co mówił Niewolnikow, sytuacja była teraz wyjątkowo dobra. Dopiero co 
doszło do 
kolejnej reorganizacji rosyjskich służb specjalnych. KGB przekształciła się 
najpierw w ANB, a 
potem w FSK. Naturalnie, za każdym razem pociągało to za sobą zmianę 
kierownictwa. A 
przecież z nowym kierownikiem przychodzą nowi ludzie. Dochodzi do kadrowych 
przemian, 
podziału wpływowych środowisk. W rezultacie praca, jak się wyraził, 
„szczurołapa”, zatrzymuje 
się w martwym punkcie. Pojawiają się luki, w które można szybko wskoczyć. Tym 
niemniej dwa 
razy bardzo surowo uprzedził mnie, żebym w żadnym wypadku nie próbował go 
szukać.
— Chaos chaosem, a profesjonalną działalność trzeba kontynuować. Przyniosłem 
panu poufne 
dokumenty, nikt o tym nie wie.
— To znaczy, że tą sprawą zajmuje się teraz FSK — powiedziałem.
— A co, są już jakieś efekty? — momentalnie spytał Niewolnikow.
I wtedy opowiedziałem o rewizjach, które mieliśmy razem z Gierczykiem. 
Niewolnikow 
zaciął się na chwilę, opuścił powieki, zamyślił się, a potem wyznał, że przyczyn 
do poważnego 
niepokoju, według niego, jeszcze nie ma, bo to są tylko zwykłe podejrzenia, 
rutynowe 
sprawdzanie wszelkich wariantów; nie żadna praca dążąca do jakiegoś celu, ale 
badanie słabych 
miejsc. Oni także myślą, że mogę zwrócić się właśnie do was. Ale to wcale nie 
znaczy, że 
rzeczywiście się do was zwróciłem. Tak w ogóle, na razie nie ma się czego bać. 
Najważniejsze, 
że Ona ma teraz okres remisji: kontakty są utrudnione, operacyjna informacja nie 
jest 
przekazywana. Prawdopodobnie, Ona w ogóle nie otrzymuje teraz żadnych wiadomości 
(Niewolnikow w taki sposób wymawiał „Ona”, jakby z dużej litery). Nie warto się 
szarpać, nie 
ma sensu podejmować pochopnych decyzji. Do was należy nie taktyczna zabawa z 
wykonawcami, ale poważna strategiczna praca nad wyższymi warstwami władzy. Cios 
powinien 
być zadany wcześniej, niż Ona zdąży się zorientować.
— Trzeba ją pogrzebać — powiedział Niewolnikow.
I nagle zaskrzypiała ławka, na której się rozsiedliśmy. A zgraja wróbli, 
skaczących po piasku, 
rozprysła się we wszystkie strony.
Na moment wokół pociemniało.
— A dowody? — spytałem tonem wykładowcy matematyki.
Wtedy Niewolnikow podniósł głowę i po raz pierwszy od naszego spotkania pokazał 
coś w 
rodzaju uśmiechu — płaskie, bezbarwne wargi rozciągnęły się wzdłuż palisady 
zębów.
— Dowody się znajdzie — obiecał tępym, dziwnym głosem.
I nagle odwrócił się w stronę, gdzie, niewidoczna teraz za wielopiętrowymi 
budynkami, 
wznosiła się na skraju Placu Czerwonego krwawo — ciemna piramida i gdzie w 
zupełnej ciszy, 
sterylności i wiecznym spokoju nabierało sił Coś, o czym mieliśmy odwagę mówić 
tylko 
szeptem.
Wydawało się, że to Coś się nam przysłuchuje.
Czarne węgle źrenic Niewolnikowa zwęziły się i nie patrząc na słońce, na 
dręczący żar, na 
przytulność patriarchalnego moskiewskiego podwórka, poczułem, jakby poruszył się 
w mojej 
piersi jakiś obleśny robak i że teraz ten robak będzie zżerał moje serce przez 
długie lata.
Mimowolnie wzruszyłem ramionami.
Właściwie to chyba wszystko.
Jakiś czas przestrzegał mnie jeszcze, jak zachować wszelkie środki ostrożności, 
mówił o 
hasłach świadczących o tym, że rozmówca telefoniczny może znajdować się pod 
kontrolą, 
obiecał przynieść taśmę filmową i jakieś nagrania magnetofonowe, zachęcając mnie 
powiedział, 
że pod żadnym pozorem mnie nie zdradzi, żywym mnie nie wezmą, może być pan 
spokojny, 
Aleksandrze Michajłowiczu, w ogóle to wszystko będzie w porządku, czuję to — i 
poszedł, ale 
nie w zaułek, tylko do bramy. Widocznie można było już przejść przez tę bramę.
Więcej nigdy go nie widziałem. Nie zadzwonił do mnie i nie wyznaczył kolejnego 
spotkania, 
nie przyniósł, jak obiecał, dodatkowych materiałów. Po prostu zniknął. Dopiero 
później, kiedy 
koszmar tego roku skończył się, kiedy grudy ziemi ucichły pod płytami na 
cmentarzu i kiedy 
pamięć o jesiennych wydarzeniach zaczęła nieodwracalnie rozmywać się, na przekór 
wszystkim 
zakazom, spróbowałem zdobyć o nim jakieś informacje. Ale w tym przypadku nawet 
Grisza 
Ragozin okazał się bezsilny. O Niewolnikowie nikt nic nie wiedział. Jakby w 
ogóle nie istniał. 
Nie wiadomo, czy był oficerem służb bezpieczeństwa, w pomieszaniu rozumu 
gardzącym jakimś 
długiem służbowym, czy może współpracownikiem GRU, organizacji, podobno, jeszcze 
potężniejszej niż KGB — zupełnie żadnych informacji. Być może dał się złapać, 
próbując 
zdobyć wzmiankowane materiały i w ten sposób ostatnie swoje dni spędził w celi 
jakiegoś 
tajemnie strzeżonego więzienia, dziwny nieprzyjemny człowiek, który zmarł 
jeszcze przed tym, 
zanim pojawił się przede mną. A być może w ogóle się nie dał złapać, tylko 
zwyczajnie 
wywiązał się z należącego do niego zadania — zmienił imię, wygląd zewnętrzny, 
zniknął w 
jakiejś zabitej deskami dziurze, niewidocznej dla świata. Nigdy więcej o nim nie 
słyszałem.
I Jakby wyszedł z niebytu, mając do spełnienia misję, popchnął wiele zdarzeń, 
wprawił w ruch 
niewidoczny mechanizm i cofnął się z powrotem do tego niebytu, o ile misja 
została uznana za 
zakończoną. Mgła zapomnienia zakryła go przed nami na zawsze. Mogło i tak być. 
Jednak 
potwór, którego obudził, podniósł głowę, zamrugał szkarlatynowymi błonami 
powiek, odwrócił 
się, pociągnął nosem i, wysuwając swoją woskową gębę z ciemności, z zupełną 
obojętnością 
zaczął pożerać nas jednego za drugim.
2
To była zwykła papierowa teczka, szara, dosyć zniszczona, z poszarpanymi na 
końcach 
tasiemkami, „sprawa nr…” było wyszczególnione w jej lewym rogu, wypisane tam 
litery 
„PZWL” starły się z biegiem czasu i były ledwo widoczne, granatowy rysik 
zostawił na tekturze 
tylko błękitne zadrapania, rzucały się w oczy odciski po tłustych palcach, 
zatarte, odtworzone i 
ponownie zatarte wieloznaczne szyfry, ślady wilgoci, które zachowały się w 
rodzaju rozmytych 
cieni, wyblakłe plamy po tłuszczu, rdza po brakującym spinaczu. Widać było, że z 
tej teczki 
korzystało wielu i do tego bardzo intensywnie, że była dostarczana i przeglądana 
podczas 
męczących późnych wieczorów, że wpadano nad nią w zadumę, trzymając w jednej 
ręce kubek z 
gorącą herbatą i zapominając się, stawiano go bezpośrednio na tekturze. 
Zwłaszcza tu, w tym 
miejscu, widać odcisk kubka na wewnętrznej stronie okładki. No a granatowy kolor 
— to 
przecież ulubiony kolor towarzysza Stalina.
Wcale nie lepsze wrażenie robiła zawartość. Były tam wycinki z gazet sprzed 
siedemdziesięciu lat, fotografie, na których żółć czasu zamazywała obraz, stare, 
rozlatujące się na 
zgięciach protokoły z przesłuchań. Przy czym atrament w wielu miejscach był 
rozmazany, a 
pismo maszynowe pochodziło z trzeciej albo czwartej kopii: tusz tak wywietrzał, 
jak rysik 
ołówka, zamiast słów można było teraz zobaczyć tylko nieczytelne kulfony. 
Czytanie tego 
sprawiało wielkie trudności. Po zapoznaniu się jednak ze stertą źle 
uporządkowanych 
dokumentów, po wczytaniu się w ledwo zachowane pismo maszyny, ołówka i 
atramentu, po 
wsłuchaniu się w głosy, niewyraźnie dochodzące z przeszłości, wszystko to 
układało się teraz w 
historię, wstrząsającą swoją piekielną wymową. Sens jej sprowadzał się do 
następującej rzeczy.
W 1924 roku po śmierci Lenina jego ciało, jak powszechnie wiadomo, zostało 
poddane wielu 
szczególnym ; operacjom, czyli, mówiąc wprost, zostało zabalsamowane i zaraz 
potem 
wystawione dla publiczności w drewnianej budowli, już wtedy nazywanej 
„Mauzoleum” 
(„mauzoleum”, greckie słowo, pochodzące od imienia cara Mauzolosa, który 
zbudował sobie 
kiedyś w Helikarnasie ogromny grobowiec). Później Mauzoleum powiększono, a 
drewno zastąpił 
granit, labrador i marmur. Poprzedziła to tajna, ale wcale niemniej ostra 
dyskusja w ówczesnych 
władzach. Nie wiadomo, kto pierwszy wysunął pomysł, żeby przemienić ciało Lenina 
w Mumię, 
ale wodzowie rewolucji, pomimo deklarowanego materializmu zawsze czujący wpływ 
mistyki, 
odnieśli się do tego pomysłu z niezwykłym entuzjazmem i kiedy stan wodza 
światowego 
proletariatu był, zgodnie z decyzją lekarzy, beznadziejny, po wielu burzliwych i 
nie zawsze 
łatwych rozmowach, po konsultacji z medykami i pewnych zakulisowych intrygach, 
została 
podana do publicznej wiadomości oficjalna decyzja Komitetu Centralnego.
Z ostrym sprzeciwem wystąpił tylko towarzysz Trocki, już przed rewolucją nie 
darzący 
zbytnią sympatią Włodzimierza Iljicza i dobrze zdający sobie sprawę, że szybko 
rodzący się kult 
jego osobistego i politycznego rywala, może być w przyszłości wykorzystany w 
walce przeciwko 
niemu.
I tak się w rzeczywistości stało. Chociaż towarzysz Trocki, zgodnie ze 
zwyczajem, pozostał w 
mniejszości, to już latem 1923 roku trybiki zaczęły się kręcić: w warunkach jak 
największej 
tajemnicy zaczęła się tak zwana „Operacja tybetańska” NKWD. Żadne ślady po tej 
operacji w 
archiwach NKWD nie zachowały się, niemożliwe jest odtworzenie też wszystkich 
szczegółów 
ówczesnych wydarzeń, niemożliwe ustalenie nawet nazwisk konkretnych jej 
wykonawców, ci 
ludzie zniknęli, podobnie jak wiele rzeczy związanych z tą sprawą. Tajemnica 
pozbyła się prawie 
wszystkich, którzy mieli z nią coś wspólnego, ale o stopniu tajemniczości akcji 
można było 
sądzić po tym, że chociaż była przeprowadzona przez wykwalifikowany Główny 
Zarząd 
Polityczny, to, praktycznie, kierownictwo nad nią objęło, nie zachowujące się 
już jak banda 
pajaców, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a bezpośrednio KC, z towarzyszem 
Stalinem na 
czele, który zajmował wówczas mało ciekawe stanowisko sekretarza generalnego 
partii. 
Niezrozumiałe było także, dlaczego za źródło magicznej mądrości wybrano Tybet, 
przecież 
balsamowanie w celu zachowania ciała praktykowane było także w Egipcie, a 
pokazywane na 
całym świecie mumie faraonów były naocznym tego dowodem i chyba o wiele 
logiczniej byłoby 
wyruszyć do Kairu, a nie do Lhasy. Możliwe, że decydującą rolę odegrała tutaj 
sytuacja 
polityczna: w Egipcie stacjonowali jeszcze Anglicy, natomiast Tybet był już 
prawie od dziesięciu 
lat niepodległym państwem. Możliwe, że istniały też jakieś inne przyczyny. Tak 
czy inaczej, pod 
koniec 1923 roku pojawiła się w prasie informacja o przybyciu do rewolucyjnej 
Moskwy 
przedstawicieli pracowitego Wschodu.
Zgadza się, to była jedyna wzmianka. Więcej o mnichach „braterskiego Tybetu” 
gazety nie 
wspomniały. Dalszy ich los był nieznany. Czy zostały im podarowane tybetańskie 
kroniki, 
przechowywane w zbiorach Ermitażu (zniknięcie wiatach dwudziestych „Wybranej 
drogi” do tej 
pory pozostaje zagadką tybetologii), czy, tak jak inni, przepadli w otchłani 
rodzącego się 
wówczas Gułagu? Z takim samym prawdopodobieństwem mogło dojść do jednego, jak i 
do 
drugiego. Ciekawe, że na drugi dzień po śmierci obywatela Uljanowa, kiedy 
profesor A.I. 
Morelow przystąpił do pierwotnego balsamowania ciała, mającego przede wszystkim 
na celu 
zachowanie go do dnia pochówku, dacza w Gorkim otoczona była przez NKWD, a 
rozpoczynających trepanację czaszki specjalistów szybko odsunięto, a do salonu, 
jak 
przypominał sobie pomocnik Morelowa, w otoczeniu czekistów weszło trzech 
mężczyzn „o 
wyraźnie wschodnich rysach twarzy”.
Dziwne wrażenie musieli wywierać ci mnisi na ulicach ówczesnej Moskwy — z 
ogolonymi, 
opalonymi głowami, w granatowych szatach, pozostawiających jedno ramię gołym, z 
relikwiarzami, w sandałach na bosych nogach. Zresztą, w tym pomieszaniu języków 
i narodów, 
jakie przedstawiała sobą Moskwa 1923 roku, szczególnego zdziwienia chyba jednak 
nie 
wzbudzali. Tym bardziej, że wątpliwe było, żeby pozwolono im swobodnie poruszać 
się po 
mieście. Zachowała się legenda o „seansie odmłodzenia”, jaki odbył się 
specjalnie dla pewnych 
członków KC. Prawdopodobnie tym właśnie można tłumaczyć długowieczność wielu 
wybitnych 
bolszewików. Oczywiście, tych z nich, którzy umarli śmiercią naturalną (Trocki 
nie brał udziału 
w tym „poniżającym dla rewolucji przedsięwzięciu”). Większość czasu mnisi 
spędzili w 
komnatach Kremla — w chronionej części, gdzie miał później swój prywatny pokój 
towarzysz 
Stalin.
A bez wątpienia, jeszcze większe wrażenie musieli wywrzeć w styczniu, w 
pokrytych 
śniegiem Gorkim. Tutaj widocznie odegrała rolę jedna ważna okoliczność. Najpierw 
mówiło się 
o balsamowaniu, to znaczy o zwykłej konserwacji ciała, ale z powodu niemal 
patologicznego 
braku zaufania bolszewików do tak zwanych „burzuazyjnych specjalistów”, za 
tłumacza 
posłużył, wcale nie najwybitniejszy w Rosji znawca języka tybetańskiego, 
profesor 
Przechwałow, pomagający wtedy na kursach likwidacji analfabetyzmu, rewolucyjnie 
nastawiony 
student trzeciego roku, oczywiście znający już w jakimś stopniu podstawy 
gramatyki, ale, 
widocznie, pojęcia nie mający o głębi, jaka otwiera się w każdym żywym języku. W 
rezultacie 
zostało im postawione zadanie jak najpełniejszego zachowania ciała, co w 
tybetańskich świętych 
‘ praktykach jest jeszcze dalekie od właściwego balsamowania.
Ciekawe, że we wspomnieniach samego studenta, jktóre zachowały się tylko w 
jednym 
egzemplarzu w dziale kronik Państwowej Biblioteki Publicznej (prawdopodobnie 
przechwyconym przez NKWD, a następnie odzyskanym przez Niewolnikowa), starszy z 
tybetańskich mnichów — wychudzony, przypominający wtedy jeszcze lało znanego 
Mahatmę 
Gandhiego, przed rozpoczęciem obrzędu, dwa razy uprzejmie spytał, czy mądrzy 
gospoda — ze 
życzą sobie właśnie „pełnego zachowania”, a nie rozumiejący, oczywistego dla 
specjalisty, sensu 
tych słów student potwierdził, że właśnie tego się od nich oczekuje. I wtedy ten 
sam starszy 
mnich wyciągnął zwój papieru z płóciennej torby, dwóch jego pomocników rozłożyło 
na 
specjalnym dywaniku przepiękne, drewniane instrumenty i z jasno oświetlonego 
salonu, 
należącego kiedyś do moskiewskiego naczelnika miasta Rejnbota, zaczęły wydobywać 
się 
przeszywające i jednocześnie monotonne mantry, przenikające przez zimne ściany, 
oplatając 
brzozy, całe w śniegu, płótno puszystych nietkniętych grobowców w parku, wrota 
żelaznej 
bramy, jakby przygnieciony strachem zagajniki ochronę NKWD, stojącą w psich 
płaszczach na 
okrutnym mrozie…
Trudno dokładnie określić, kiedy Mumia zaczęła żyć swoim własnym życiem. 
Niewolnikow 
uważał (a przecież wszystkie komentarze, odnoszące się do dokumentów, wszystkie 
wnioski, 
które znalazły się w teczce na oddzielnych kartkach, wszystkie notatki na 
marginesach i liczne 
podkreślenia, w celu łatwego wyjaśnienia, przypisywałem właśnie Niewolnikowowi), 
że w 
najgorszym wypadku aż do 1929 roku przebywała w stanie podobnym do letargu.
Być może, był to okres gromadzenia sił, coś przypominającego stadium larwy, 
które 
przechodzą niektóre owady, a być może, nie otrzymała po prostu w tym okresie 
niezbędnego dla 
niej życiowego zabezpieczenia. Działanie Mumii zostało wyjaśnione znacznie 
później, a 
powstała prawie pięcioletnia przerwa rzeczywiście nie była wypełniona żadnymi 
wydarzeniami. 
Mumia, oczywiście, mogła odegrać określoną rolę w niezrozumiałym nawet dla 
członków KC 
wywyższeniu Stalina, ale sama ta rola miała charakter, najprawdopodobniej, 
zwierzęcych 
instynktów. Pierwszy Sekretarz Generalny raczej Mumią się nie interesował, 
żadnych kontaktów 
między nimi w tym okresie nie zanotowano, ale nie można zapominać, że to właśnie 
Stalin 
kierował „Operacją tybetańską” NKWD i dlatego właśnie on mógł stać się dla Mumii 
najbardziej 
pożądanym człowiekiem. W każdym bądź razie, wielu pamiętnikarzy tych lat 
zauważa, że w 
momencie największych sporów Genseka z towarzyszem Trockim, Lew Dawidowicz 
dziwnym 
trafem tracił swoje wspaniałe i wojownicze cechy, jak dar przemawiania, 
zjednujący mu miliony 
zwolenników, hipnotyzm dowódcy, nieraz wykazywany przez niego na frontach wojny 
domowej 
i wpadał w niezdecydowanie, zaczynał mieć wątpliwości, w ogóle nie pasujące do 
niego. W 
takich okresach dosłownie zanikał jako osobowość. Według świadectwa najbliższych 
towarzyszy 
broni, narzekał na niespodziewane bóle głowy. Wzywani lekarze rozpoznawali ostrą 
anemię. A 
ponieważ właśnie jasne cechy jego charakteru dawały mu przewagę nad rywalami 
politycznymi, 
to prawdopodobnie, można z pewnym przekonaniem stwierdzić, że nawet słaby wpływ 
martwicy 
mógł odegrać, w nieokreślonej sytuacji tamtych lat, decydujący wpływ.
Zgadza, się, zostały jakieś legendy. Jeszcze w 1927 roku szeregowy plutonu do 
zadań 
specjalnych kremlowskiej komendantury, Skamiejkin, samowolnie opuścił swój 
posterunek w 
wewnętrznych pomieszczeniach Mauzoleum i został zatrzymany tuż przy wyjściu z 
Kremla, 
prawie że pod Bramą Borowicką. Podczas przesłuchania nic logicznego nie potrafił 
powiedzieć 
— niczym obłąkany potrząsał tylko głową, żegnał się, cały dygotał, co chwilę 
oglądał się za 
siebie i bez końca powtarzał panicznym szeptem: „Ono patrzy!” — natychmiast 
wezwany lekarz 
stwierdził pomieszanie zmysłów. Szeregowy został wysłany na leczenie. 
Kierownictwa NKWD 
nie zainteresował ten przypadek. A jeszcze, dokładnie cztery miesiące temu, 
informator tego 
szczególnego resortu komendantury Kremla, w doniesieniu złożonym na ręce 
bezpośredniego 
kierownictwa, ogłosił, że wśród żołnierzy plutonu można zauważyć silne mistyczne 
skłonności, 
wielu szeregowych uważa, że „obiekt L.” rzeczywiście jest fizycznie żywy, że 
słyszy i w ogóle 
reaguje na otoczenie, a kiedy się do niego zwrócić, to nawet spełnia niektóre 
prośby.
Ten raport także, według Niewolnikowa, pozostawiono bez żadnego komentarza. W 
kraju 
realizowany był program socjalistycznej industrializacji, właśnie skończył się 
bardzo burzliwy 
dla wszystkich XV zjazd WKP(b), Trocki, Kamieniew i Zinowiew zostali jeszcze na 
domiar 
złego wyrzuceni z partii, opozycja wypuściła swoich zwolenników na demonstracje, 
Anglia nie 
bez podstaw winiła ZSRR za szerzenie antybrytyjskiej propagandy, w Polsce został 
zamordowany przez białogwardzistówrosyjski pełnomocnik Bojkow. Normalne, że w 
takiej 
sytuacji oddział ochrony nie myślał o jakichś mistycznych wpływach. A do tego 
jeszcze 
rozpoczęto celowo wywyższać osobę Józefa Stalina — spisywać jego historię, 
mitologizować 
niedawną przeszłość.
Grały fanfary, w gazetach na stałe zadomowiły się określenia „wielki” i 
„wybitny” — pewna 
ekstaza w stosunku do przywódców rewolucji wydawała się w pełni uzasadniona. 
Żadnych 
specjalnych środków w związku z tym nie przedsięwzięto. Trocki został wysłany do 
Ałma–Aty, a 
potem — w ogóle wydalony z kraju. Nadal przeprowadzane byty tajne czystki kadr 
partyjnych. 
Grupa liderów, która zebrała się wokół Sekretarza Generalnego, świętowała 
zwycięstwo. 
Mauzoleum powoli stawało się reliktem odchodzącej na zawsze epoki. Euforia 
trwała 
prawdopodobnie do końca 1931 roku, kiedy w czasie czarnej nocy dekabrystów 
nieoczekiwanie 
zaczęto odczuwać jakiś niepokój na Kremlu, całe NKWD zostało postawione w stan 
gotowości 
bojowej, komendant Kremla zażądał osobistego spotkania z towarzyszem Stalinem i 
kiedy 
towarzysz Stalin, który dopiero co zasnął, wyszedł do niego — niezadowolony, z 
oczkami — 
świderkami na pucułowatej kaukaskiej twarzy — komendant poprosił, żeby opuścili 
gabinet 
nawet prywatni ochroniarze i, jak mówi legenda, łamiącym się głosem zaczął 
meldować, że 
osobiście, jako komendant, nie wie, co się tu dzieje, że jest członkiem partii 
od tysiąc dziewięćset 
dziesiątego roku i zawsze walczył przeciwko opozycji Trockiego i Zinowiewa, ale 
tym niemniej, 
stało się coś strasznego i, proszę wybaczyć, towarzyszu Stalinie, ale 
Włodzimierz Iljicz, zdaje 
się, całkiem nie umarł.
Dokumenty nie oddają, oczywiście, dramatycznego ognia tamtych wydarzeń. Na 
jednej z 
fotografii, włożonych do teczki, widać Józefa Wissarionowicza, zaciągającego się 
piękną fajką 
— w mundurze wojskowym i w spodniach wciągniętych w wysokie buty. A obok niego 
śmieje 
się łysiejący mężczyzna w trzyczęściowym garniturze. Krawat ów mężczyzna ma 
zawiązany 
wyraźnie niewprawną ręką, głowę odkrytą, jakby przechyloną do tyłu z powodu 
swojej ciężkości, 
a brodę lekko podniesioną do góry ze względu na śmiech. Fotografia ma wzmiankę — 
1935 rok. 
Podstawowa remisja dokonała się już do tego czasu. Mumia poruszała się i mówiła 
dokładnie 
tak, jak jej osobisty prototyp. Ale ja, dosłownie drżącą piersią, czułem tę 
mroźną noc 
trzydziestego pierwszego roku — jak chroniony w ciszy Mauzoleum człowiek powoli 
otwiera 
oczy, jak w strasznym wysiłku zgina się najpierw jedna ręka, potem — druga, jak 
z 
pożądliwością chwytają od wewnątrz szklaną lampę sarkofagu, jak momentalnie 
rozbija się 
szyba, rozsypują po podłodze odłamki i jak wbiegająca z bronią w ręku, w pełnej 
gotowości, 
ochrona widzi marmurowy postument, oświetlony jasnym reflektorem, ociężałą, 
siedzącą w 
napiętej pozycji postać, rozwiązane buty, aureolę z rudego puchu nad czaszką i — 
w 
męczarniach, jakby zgrzytając, obracającą się w jej stronę twarz wodza 
światowego proletariatu.
Osądźcie sami, o czym myślałem, siedząc przy nocnej lampce u siebie w gabinecie, 
wczytując 
się w niejasne strofy maszynopisu, odgadując bazgroły na marginesach, zrobione 
pośpiesznym 
charakterem pisma. Największe wrażenie wywarły na mnie, oczywiście, fotografie. 
Ale wcale nie 
ta, na której Mumia razem z Józefem Wissarionowiczem, uśmiechnięci, przebiegli, 
prawie dający 
sobie jakieś znaki, pod portretami Marksa i Engełsa oglądają broszurę, 
zatytułowaną 
„Konstytucja ZSRR” nie ta, na której stoją pochyleni nad rozłożoną na stole mapą 
działań 
wojennych (to była jesień czterdziestego drugiego, atak armii faszystowskiej na 
Stalingrad); nie 
ta, na której Nikita Siergiejewicz pokazuje Mumii makietę pierwszej rosyjskiej 
satelity 
(Chruszczow w błogostanie, ubrudzony na twarzy, prawdopodobnie po świątecznym 
obiedzie, a 
Włodzimierz Iljicz — ze wzrokiem skierowanym przed siebie, prawie wszystkimi 
palcami 
trzymający skraj kamizelki); nie ta, na której młody jeszcze Breżniew przypina 
do marynarki 
Mumii order Lenina — w ogóle to nie wiadomo, po co ktoś robił te zdjęcia, czy 
były częścią 
jakiegoś zagadkowego, tajemnego obrzędu, niezbędnym elementem śpiewania mantr, 
czy może 
po to, żeby zatrzymać uciekający nieubłaganie czas: wyobraźni i słowu przydawano 
wtedy 
magiczne znaczenie — poraziło mnie już pierwsze, jeszcze nie najlepszej jakości, 
widocznie 
amatorskie zdjęcie, na którym siedzi zmęczony, prawie bez sił człowiek, 
opierając się ręką o blat 
stołu, z rozstawionymi nogami, jakby po to, żeby ciało nie zsuwało się ze stołu, 
o wielkiej 
głowie, jak u umarłego, z podniesionym do góry podbródkiem, w rozpiętej 
kamizelce, z 
wywalonym krawatem, obejmujący krótkimi palcami złożoną w rulon „Prawdę”. 
Naturalnie, 
przy współczesnej technice zdjęcie można bardzo łatwo podrobić, ale była w nim 
jakaś 
przeszywająca, czysta prawda, jakaś przypadkowo uchwycona szczerość, której nie 
można 
dorobić, żywotność, życiowe prawdopodobieństwo, niedbała wiarygodność detali. 
Gierczyk 
przyznał się później, że i jego przekonało właśnie to zdjęcie.
To był, prawdopodobnie, najtrudniejszy okres wżyciu Mumii. We wniosku komisji 
lekarskiej, 
znajdującym się w teczce, można przeczytać: Pacjent mówi z przerwami, ma 
problemy z 
wymawianiem samogłosek, wyraźnie zachwianą zdolność logicznego myślenia, 
skłonność do 
używania niepoprawnych form gramatycznych… Okresy silnego pobudzenia, kiedy 
„obiekt L.” 
traci kontrolę nad mówieniem i zachowaniem, mogą przechodzić w stany apatii, a 
nawet zupełnej 
prostracji. Pacjent nie odpowiada na zadawane mu pytania, nie reaguje na dotyk… 
Ruchy jego 
są nerwowe, słabo skoordynowane… i tak dalej, na całe cztery strony. Podpisu pod 
rym 
wnioskiem nie ma.
Można tylko domyślać się co do losu lekarzy, dla których jesienią 1931 roku 
utworzono 
Specjalne Laboratorium Kliniczne. Laboratorium istniało prawie od ćwierć wieku — 
razem ze 
swoim personelem, sprowadzonym z zagranicy sprzętem — a przestało istnieć 
dopiero w 
przeddzień XX Zjazdu. Przy czym cała jego medyczna, techniczna i naukowa kadra, 
wszyscy 
profesorowie, sprzątaczki, doktoranci i laboranci, wszyscy mający dostęp do 
czterech 
podziemnych pokoików pod Ministerstwem Obrony Narodowej, dosłownie jak 
fatamorgana, 
rozpłynęli się w nieskończonych przestrzeniach państwa. Nieprzypadkowo zajmowało 
jedną 
szóstą powierzchni Ziemi. W tym przypadku Nikita Siergiejewicz w niczym nie 
różnił się od 
Józefa Wissarionowicza. Dokumentami Specjalnego Laboratorium rozporządzali wtedy 
osobiście 
oni. Razem z tym, po wiadomych wydarzeniach sześćdziesiątego czwartego roku, po 
dymisji 
Nikity Siergiejewicza i dojściu do władzy, jak się wszystkim wtedy wydawało, 
tymczasowej i 
przypadkowej figury, protokołów i zapisów Laboratorium Klinicznego w archiwum 
Sekretarza 
Generalnego nie udało się odnaleźć. Gdzie się znajdują, nie wiadomo do tej pory.
Czy zostały zniszczone z powodu wielu patologicznych szczegółów, jak z uporem 
maniaka 
powtarzał sam Nikita Chruszczow, czy były zgodnie z jego rozkazem wywiezione za 
granicę i 
chronione są do tej pory w bankowym sejfie, niedostępnym nawet dla członków 
Biura 
Politycznego (tej wersji KGB, według mnie, trzyma się do dzisiaj), swoje zadanie 
wypełniły. 
Jeszcze całe siedem lat, do naturalnej śmierci w 1971 roku, Chruszczow żył, 
chociaż 
obserwowany przez służby specjalne, we względnym spokoju i pomyślności. To chyba 
rzadki 
przypadek w historii państwa radzieckiego.
Tym sposobem biologia Mumii pozostawała absolutną zagadką. Doświadczenia 
Repieszyńskiej z zakresu życia pozornego międzykomórkowych substancji, tak jak i 
podobne 
doświadczenia Lifszyca, na nic się nie zdały. Dalej ten kierunek w rosyjskiej 
biologii nie rozwijał 
się. Mumia, jak się okazało, w ogóle była przeciwna jakimkolwiek badaniom w tej 
dziedzinie. 
Zarówno kampania łysych głów, która doprowadziła do zniszczenia genetyki, jak i 
tragiczna, 
zupełnie bezmyślna z politycznego punktu widzenia „sprawa spisku lekarzy”, jak 
uważał 
Niewolnikow, zostały właśnie przez nią zainspirowane. Tym niemniej główne 
wnioski 
Specjalnego Laboratorium stały się powszechnie znane. Kolektywizacja rolnictwa, 
przeprowadzona w latach 1929–1931, pomimo „likwidacji chłopa jako klasy”, 
zabierania wsi 
chleba, niezbędnego dla szybkiego rozwoju przemysłu ciężkiego i wykorzystywania 
więźniów 
jako bezpłatnej siły roboczej, miała jeszcze jedno, nadzwyczaj ważne następstwo. 
W rezultacie 
przemieszczania się i śmierci ogromnych rzesz ludzi, pojawiła się wielka ilość 
tak zwanej 
„energii życia” (określenie Brajdera, jednego ze współpracowników Specjalnego 
Laboratorium). 
Będąc w stosunku do wszelkiego życia nieskończenie suchym substratem”, Mumia, 
naturalną 
koleją rzeczy, wchłonęła energetyczną emanację, co najpierw doprowadziło do 
pierwotnego 
przebudzenia psychiki, a potem już do pełnej witalizacji nekrobiotycznego 
systemu. Mówiąc 
wprost, Mumia zaczęła żyć — czego buddyjscy mnisi, prawdopodobnie, nie wzięli 
pod uwagę.
Gdyby te dane zdobyto i przemyślano wcześniej, to „obiektowi L.”, jak nazywano 
Mumię w 
oficjalnej korespondencji, można było zapewnić określoną kontrolę. Mumia w tym 
czasie była 
osłabiona i sama jeszcze dokładnie nie znała swoich możliwości. Cała historia 
ZSRR mogła 
potoczyć się w innym kierunku Ale zwyczajna nieufność członków partii do nauki, 
bezwład 
myśli, podejrzliwość, jeśli chodzi o wszelkiego rodzaju inicjatywy w połączeniu 
z partyzanckim 
biurokratyzmem stalinowskiego aparatu władzy, zrobiły swoje — wnioski 
Specjalnego 
Laboratorium zostały schowane wtedy pod stół, ambicje polityczne zasłoniły 
wszystko pozostałe 
i kiedy prawdziwy sens wydarzeń ujawnił się przed kierownictwem partii i rządu, 
zrobić coś 
konkretnego było już niemożliwe.
Czas został bezpowrotnie stracony, Mumia nabrała siły, Felicjana Kierbicza, 
który 
zapoczątkował w połowie lat trzydziestych badania nad „promieniami witalnymi”, 
natychmiast 
aresztowano jako niemieckiego szpiega, jego grupę zlikwidowano, a sam, jak 
większość jego 
współpracowników, zniknął gdzieś na Archipelagu G. Działalność Laboratorium 
Klinicznego po 
tych wydarzeniach nabrała czysto formalnego charakteru.
W rezultacie krytyczny okres rehabilitacji minął pomyślnie. Mumia odzyskała 
mowę, poczuła 
w pełni fizyczną i psychologiczną tożsamość z oryginałem i, jak można było 
zauważyć, kiedy 
szybko zdała sobie sprawę, co się stało, pojawiło się u niej szalone 
usposobienie twórcy 
pierwszego na świecie państwa socjalistycznego.
Zaczęła domagać się natychmiastowej legalizacji, Żądała, jako mąż, prawa 
widzenia się z 
Nadzieżdą Krupską, ostro i nieugięcie obstawała przy konieczności uczestnictwa w 
politycznym 
kierowaniu krajem. Przy czym potrafiła uzasadnić swoje wymagania. Szereg 
przypadkowych 
zgonów partyjnych i państwowych działaczy, który przetoczył się przez Moskwę na 
początku lat 
trzydziestych, pokazał, że wpływ nekrobiozy na ludzki organizm — to wcale nie 
czczy wymysł 
oderwanych od życia gabinetowych uczonych, nie ideologiczna dywersja, jak 
próbował to 
klasyfikować, już wtedy zdobywający coraz większy autorytet, profesor Łysenko, a 
najprawdziwsza, przerażająca w swojej tajemniczości prawda i przed tą prawdą nie 
może się 
uchronić żaden człowiek, nikt, nawet sami członkowie Komitetu Centralnego.
Szczególne wrażenie na KC wywarła śmierć Głównego Komisarza do Spraw Uzbrojenia, 
Czerpakowa. Występując w sierpniu trzydziestego drugiego na tajnym, rozszerzonym 
posiedzeniu Biura Politycznego i obstając razem z Rykowem, Bucharinem i 
Piatakowem przy 
konieczności pochowania Mumii, Czerpaków w połowie swojego przemówienia 
nieoczekiwanie 
zaciął się w pół słowa, zacharczał, złapał się za ciasny kołnierzyk swojej 
wojskowej koszuli i 
niespodziewanie, roniąc łzę, upadł na rozłożone na stole papiery. Wezwani 
lekarze doszli do 
wniosku, że coś rozerwało mu serce. Zaczęła się demoralizacja Biura 
Politycznego. I pomimo, że 
Bucharin, najprawdopodobniej z przyzwyczajenia, mówił jeszcze jakiś czas o 
„obrzydliwej 
władzy umarłego”, a Nadieżda Konstantynowna Krupska kategorycznie odmówiła 
widzenia się z 
byłym mężem (do końca swojego życia ani razu nie przekroczyła progu Mauzoleum), 
to 
piołunowy smak przegranej dało się już wyczuć w powietrzu, Biuro Polityczne 
drgnęło, kiedy 
poczuło oddech śmierci, a najbardziej uparte głowy pochyliły się przed 
nieuniknionym. Właśnie 
w tych dniach hasło LENIN ŻYŁ, LENIN ŻYJE, LENIN BĘDZIE ŻYŁ! niesłychanie często 
zaczęło pojawiać się w gazetach i programach radiowych, a prorocze strofy 
Włodzimierza 
Majakowskiego „Lenin nawet teraz jest bardziej żywy od wszystkich żywych…” 
trafiły do 
szkolnych podręczników i wypisów z historii literatury rosyjskiej.
I wszyscy, bez względu na przeciąg, grobowym, czarnym chłodem ciągnący się z 
Mauzoleum, 
nawet ówczesne kierownictwo partii ani wszystkie następujące po sobie kadry 
Biura 
Politycznego partii, nie zdecydowali się ogłosić Mumii oficjalnie żyjącą. 
Problem istniał raczej 
nie w powszechnej opinii świata, który, najprawdopodobniej, ze sceptycyzmem 
odniósłby się do 
podobnej akcji i nie w tym, że jeszcze chrystianizowana (wbrew wszelkim wysiłkom 
bolszewików) ludność potężnego kraju, zapewne utożsamiłaby wskrzeszonego 
Włodzimierza 
Iljicza z postacią Antychrysta. Wierni leninowcy czekali na jedno i drugie. Po 
prostu po piętnastu 
latach, które upłynęły od czasu rewolucji październikowej, stara gwardia 
bolszewików ustąpiła 
miejsca młodym latoroślom — wszystkim tym Mołotowom, Czekanowom, Chruszczowom, 
Kaganowiczom. Marszałkowi Budionnemu, stroszącemu fantastyczne wąsy czy 
marszałkowi 
Woroszyłowowi, układającemu sobie wąsy odwrotnie, w płaską szczoteczkę. Trafili 
do 
Narodowych Komisariatów i biur KC, zaczęli kierować największymi uczelniami i 
przedsiębiorstwami, dostali samochody, dacze, zasłużoną albo nie zasłużoną 
sławę. Żądza 
władzy gotowała się w ich żyłach, zatrutych nienawiścią do siebie.
I nagle pojawiła się Mumia — i wszystko to mogło w jednej chwili runąć. Znowu 
pojawią się 
Zinowiew i Kamieniew, którzy, wydawało się, zniknęli bez śladu, Bucharczyk, 
dawny pupil 
Lenina, otrzyma awans, zaczną się kadrowe przetasowania, zmienią się priorytety, 
a w końcu, 
może nawet wróci z emigracji towarzysz Trocki — chociaż stary ideowy przeciwnik, 
ale o wiele 
lepszy od tych Mołotowów i Kaganowiczów. Chodziło im o władzę, a nawet o samo 
życie. 
Strach dodał im siły, rozpacz zrodziła energię.
Późną jesienią 1932 roku, zgodnie z decyzją Biura Politycznego KC, obradującego 
w tych 
miesiącach prawie bez przerwy, do Mauzoleum został wysłany Sekretarz Generalny 
KC Józef 
Stalin, żeby osobiście przeprowadzić szczere i bezpośrednie rozmowy.
Ten dzień stał się przełomowy w historii Mumii. Oczywiście, nie wiadomo, jak 
odbywały się 
te rozmowy. Najbardziej ze wszystkiego na świecie Biuro Polityczne obawiało się 
rozgłosu. 
Niewolnikow zapewniał, że żadnych protokołów ani żadnych oficjalnych dokumentów 
nie było. 
Czy udało się Stalinowi załagodzić niezadowolenie Włodzimierza Iljicza w ten 
sposób, że w 
przypadku problemów nie do rozwiązania między nimi Mauzoleum zostanie, od 
podziemi do 
samego szczytu, zamurowane na wieki wieków betonem. A ciężarówki z betonem stały 
już na 
Placu Czerwonym. Być może Mumia sama zdała sobie sprawę z przesady swoich 
roszczeń. Jej 
samotność nie podlegała wtedy żadnej wątpliwości. Tak czy inaczej, określona 
umowa została 
mimo wszystko zawarta. Mumia już wtedy obiecała nie opuszczać terenu Mauzoleum, 
a w ciągu 
dnia, kiedy jej aktywność słabła, spędzać czas w sali dla zwiedzających, na 
postumencie. Żeby 
pracujące narody kraj ów związkowych mogły złożyć hołd wodzowi i nauczycielowi 
ludzkości. 
Z kolei Biuro Polityczne KC WKP(b), zachowując całą władzę i utrzymując ją od 
tego momentu 
przy pomocy piekielnie ciężkich środków, zobowiązało się zapewnić ochronę i 
bezpieczeństwo 
Mumii, i zgodnie z pierwszym żądaniem dostarczać jej to, co w późniejszych 
dokumentach było 
określane jako „niezbędne życiowe zabezpieczenie”.
Ten eufemizm był dostatecznie przejrzysty dla obu stron. Żeby zachować 
aktywność, Mumia 
potrzebowała ogromnej ilości tak zwanej „energii życia”. Maszynka terroru, która 
zaczęła kręcić 
się w okresie kolektywizacji, nabrała obrotów i zaczęła mielić nawet samych 
szefów partii. 
Pierwszą jej wielką ofiarą stał się Siergiej Kirów, znajdujący się w opozycji do 
Stalina i 
nieostrożnie nalegający na wprowadzenie ograniczeń dla Mumii. Niejaki Nikołajew 
strzelił do 
niego w samym budynku Smolnego. I wtedy zaczęły się aresztowania, przetoczyła 
się pierwsza 
fala represji.
Potem pojawił się pomysł zaostrzenia walki klasowej z powodu rosnących sukcesów 
socjalizmu. Ten pomysł posłużył za ideologiczną podstawę terroru. A potem w 
kotle 
„moskiewskich przemian” (starannie powtórzonych w republikach, okręgach, 
rejonach), 
dosłownie, jak motyle w ogniu, znikali wszyscy ci, którzy kiedyś chociaż słowem, 
chociaż 
milczeniem, zwykłym napomknieniem zaszkodzili Mumii: sam Bucharin, Piatakow, 
Ryków, 
Tomski, Tuchaczewski, który pewnego razu zauważył, że „armii potrzebni są 
martwi, a nie 
żywi”, Uborewicz, Blucher, Jakir, nie sprzeciwiający się temu stwierdzeniu. A 
razem z nimi 
poznikało tysiące ich podwładnych, zwolenników, kolegów z pracy, dziesiątki 
tysięcy 
znajomych, ich kolegów z pracy, zwolenników i podwładnych i w końcu setki 
tysięcy znajomych 
tych znajomych. Liczba wciągniętych w ten kołowrót ludzi szybko doszła do 
miliona. Jarzmo 
śmierci, wiszące nad krajem, spowodowało, że życie stawało się pozorne. 
Obserwujący Mumię 
lekarz informował w tych dniach, że: na twarzy obiekt L. wygląda znacznie 
zdrowiej. Skórę ma 
wilgotną, sprężystą, podobną do ludzkiej. Źrenice nabrały jasnej przenikliwości. 
Widać gołym 
okiem, że odrosły paznokcie i włosy na głowie. Obiekt jest ożywiony, czasami 
wpada w euforię.
Można się tylko domyślać, do jakiego stopnia byłby w końcu opustoszał kraj, ile 
pojedynczych istnień musiałoby jeszcze poświęcić Biuro Polityczne za swoje prawo 
do 
funkcjonowania. Prawdopodobnie to sama wojna zatrzymała erozję totalnego 
zniszczenia i te 
dwadzieścia milionów, które zginęło w walkach z niemieckim okupantem, razem z 
milionami 
poległymi na polach Europy, jakby nie patrząc, były ceną uczłowieczania martwego 
— 
przeprowadziła go z królestwa niebytu do życia pod słońcem.
I teraz dopiero nabrały prawdziwego sensu wiersze Włodzimierza Majakowskiego, 
których 
uczułem się w szkole:
Krótkie jest
i do ostatniego tchnienia
poznane
przez nas
życie Uljanowa.
Za to o długim życiu
towarzysza Lenina
trzeba pisać
i opisywać je wciąż od nowa.
Brałem w ręce pachnące stęchłym czasem dokumenty i tragiczne epizody tego życia 
pojawiały 
się jakby w świetle tajemniczej latarni.
Pełen niedopowiedzeń raport kierownika Specjalnego Patrolu Komendantury 
Kremlowskiej 
informował, że o czwartej rano tego to a tego dnia i miesiąca, w strefie 
szczególnego reżimu, 
obejmującego cały Plac Czerwony, zatrzymano mężczyznę o „charakterystycznym, 
historycznym 
wyglądzie zewnętrznym”. Zatrzymany nie posiadał żadnych dokumentów, na pytania 
kierownika 
patrolu nie zamierzał odpowiadać i dlatego po rewizji i próbie bezskutecznego 
przesłuchania na 
miejscu, ze szczególną dokładnością został przekazany do wewnętrznych, 
posterunkowych 
pomieszczeń. Na posterunku nr l (Mauzoleum Lenina) po jakimś czasie zaczęły 
pojawiać się 
ciała szeregowców ochrony zewnętrznej. W związku z tym doszło do paniki w całym 
mieście. 
Komendant patrolu szczególnie podkreślał, że żołnierze Pietrunkin i Gwoździew, 
pilnujący 
zatrzymanego, czuli w czasie kontaktu z nim silną ospałość, apatię, 
niedomaganie, a żołnierz 
Seliwanow był przez jakiś czas hospitalizowany z powodu ostrego zapalenia 
wyrostka 
robaczkowego.
Tak zakończyła się pierwsza i, prawdopodobnie, ostatnia (ze znanych) próba 
ucieczki. Było 
zupełnie niezrozumiałe, na co liczyła Mumia. Jej dzienna „racja” wynosiła, 
według przypuszczeń 
Niewolnikowa, nie mniej niż dziesięć–dwanaście istnień. Ukryć się gdzieś nawet w 
trzymilionowej Moskwie mimo wszystko nie udałoby się jej. Rosnąca bez przerwy 
liczba 
zgonów natychmiast wydałaby ją milicji. Nie mówiąc już o braku u niej 
jakichkolwiek 
dokumentów i pieniędzy, o niewyrobionych nawykach obcego dla niej życia. 
Zatrzymałby ją 
pierwszy lepszy dzielnicowy.
Nawiasem mówiąc, nazwisko Seliwanowa było przez Niewolnikowa podkreślone w 
raporcie, 
a na marginesie widniały cztery znaki zapytania.
To należało zapamiętać.
A oto wypiski z raportu specjalnego obserwatora KGB, pełniącego służbę na Placu 
Czerwonym w październiku 1955 roku: Zielonkawe światło, przenikające przez 
kamienie.. . Raz 
mocniejsze, raz słabsze, jakby zamierające… Samoczynne wyłączenie się 
elektryczności w 
sektorze.. . O drugiej czternaście (w nocy) — długi, nieludzki ryk… Asfalt się 
zatrząsł… Drugi z 
obserwatorów dostał skurczy mięśni… Mniej więcej od drugiej trzydzieści do 
trzeciej — zupełna 
utrata świadomości… O trzeciej piętnaście — głuche uderzenia, dochodzące jakby 
spod ziemi… 
Ryk się powtarza… Skurcze przechodzą w drgawki…
To ten okres, który Niewolnikow nazywa „bójką umarłych”. Według jego danych 
Józef Stalin 
zmarł jeszcze na początku wojny — tylko kilka dni przeleżał pod ziemią 
(zniknięcie, odnotowane 
przez wielu biografów) i zgodnie z decyzją Biura Politycznego został przywrócony 
do życia i 
zaczął funkcjonować jako zombi (a czym różni się zombi od Mumii, naprawdę nie 
wiem). 
Prawdopodobnie Mumia oddała mu część swojej „emanacji”. Biuro Polityczne wydało 
decyzję o 
ponownym zabalsamowaniu w marcu 1953. A już w kwietniu tego roku Mauzoleum i 
cały Plac 
Czerwony zostały nagle zamknięte „w celu przebudowy”. Centrum Moskwy 
rzeczywiście 
odgrodzono od całej reszty miasta. Izolacja trwała kilka miesięcy.
Można się tylko domyślać, co działo się w tym ciemnym okresie. Czy zbuntował się 
zombi 
Stalina przeciwko swojemu prawdziwemu gospodarzowi, czy może ta „energia życia”, 
którą 
można było zdobyć w powojennym ZSRR, nie była wystarczająca, żeby utrzymać przy 
życiu 
dwóch nekrobiotów. Osobiście, drugie przypuszczenie uważam za bardziej 
prawdopodobne. 
Szczyt aktywności Mumii, jak zaobserwowano, przypada na okres nocny i bez 
wątpienia można 
wyobrazić sobie, jak dokładnie o północy, głęboko pod ziemią, w samym centrum 
kraju, który 
przykryty jest wtedy sennym mrokiem, przez leżące pod jaskrawymi reflektorami 
istoty 
przebiega jakby galwaniczne drżenie, jak one, podobnie do kukieł, siadają na 
swoich 
jednakowych sarkofagach, jak zaczynają chrzęścić zastygłe kości, jak ocierają 
się o siebie stawy, 
jak powoli, prawie we śnie, odwracają się do siebie — zaczynają patrzeć, jakby 
nie poznając, ich 
szklane źrenice rozszerzają się — i momentalnie dwie pary rąk zrywają się, żeby 
schwycić 
drugiego za gardło.
Niewolnikow pokazuje pośród tego wszystkiego bardzo interesujący dokument: 
„Oświadczenie Specjalnej Komisji Medycznej po zbadaniu zwłok to w. J. W. 
Stalina”. Komisja 
stwierdza, że ciało jest bardzo poszkodowane: wybita szczęka, naderwane mięśnie 
krtani, w 
pięściach obu rąk zerwane ścięgna. Urazy, według niej, zostały spowodowane w 
mechaniczny 
sposób. Trudno powiedzieć, na ile wszystko to było niebezpieczne dla 
przemienionego w zombi 
podmiotu. Prawdopodobnie wódz światowego proletariatu jeszcze raz pokazał swój 
nieobliczalny 
charakter. Wola namiętnego rewolucjonisty pokonała pożądliwość i żywotność 
zwykłego 
urzędnika: jak wiadomo, Stalin został wyniesiony z Mauzoleum i pochowany pod 
Ścianą 
Kremlowską. Po kilku dniach betonowe obmurowanie mogiły zostało roztrzaskane, a 
nagrobek 
odrzucony, jakby ktoś próbował go podkopać i przewrócić. Widocznie takie 
drobiazgi, jak 
rozszarpane gardło, nie mogły powstrzymać Ojca Narodów. W efekcie, miejsce 
pochówku 
zostało pokryte nową warstwą betonu, a granitowa płyta specjalnie zabezpieczona.
I w końcu, cały szereg spraw, które łączyły się ze sobą: obywatel taki to a 
taki, po zwiedzeniu 
Mauzoleum potrzebował niezwłocznej pomocy medycznej, obywatelka taka to a taka 
(także po 
zwiedzeniu Mauzoleum) dostała silnego ataku i musiała być natychmiast 
hospitalizowana. 
Emeryt wojenny, niejaki D., nawiasem mówiąc, w swoim czasie jeden z uczestników 
szturmu na 
Pałac Zimowy, jak mówią świadkowie, przewrócił się przy wyjściu z Mauzoleum — 
zajęczał, 
chwycił się za serce i umarł, nie odzyskując przytomności.
Niewolnikow uważa, że takich przypadków zbierało się każdego roku ze sto albo i 
dwieście. 
Ludzie umierali dosłownie na Placu Czerwonym, rzeczywiście łapiąc się za serce, 
umierali po 
dwóch dniach od kontaktu z Mumią, niektórzy długo chorowali i prawdopodobnie nie 
wszystkim 
udało się do końca wyzdrowieć.
Tak było w latach siedemdziesiątych. Zupełna pustka w ogromnym kraju, brak 
jakichkolwiek, 
godnych uwagi wydarzeń. Powoli starzejący się i wpadający w marazm członkowie 
Biura 
Politycznego. Chyba w tym czasie została zawarta z Mumią nowa ugoda. W końcu 
rozwiązano 
sprawę strasznego haraczu, jaki otrzymywała z szóstej części powierzchni Ziemi. 
Widocznie rząd 
Breżniewa zrozumiał w końcu najważniejsze: nie ma sensu piłować konaru, na 
którym się siedzi, 
nie opłaca się z roku na rok pustoszyć kraju niewyobrażalnym w swoim rozmachu 
terrorem. 
Lepiej brać część, ale za to bardziej lub mniej systematycznie. A być może sama 
Mumia nie 
potrzebowała takiej liczby dawców. Jedną sprawą jest osobiste ożywienie, a 
zupełnie inną, 
podtrzymanie życia. Stosunki w każdym bądź razie nabrały jakiejś królewskiej 
przyzwoitości. 
Przygotowany został cały rytuał codziennego dostarczania ofiar. Po pierwsze, 
wielogodzinne 
stanie w kolejce, wyraźnie osłabiające zwiedzających, po drugie, obowiązkowe 
odwiedzanie 
Mauzoleum przez młodzież szkolną, która nie ma jeszcze do końca ukształtowanej 
woli, po 
trzecie, to prawie religijne drżenie, wywołane dawnym ideologicznym wychowaniem.
Nawiasem mówiąc, bardzo dobrze pamiętam to drżenie. W naszej klasie o zwiedzaniu 
Mauzoleum mówiło się jeszcze przed nastaniem nowych czasów. Cały ostatni 
kwadrans Tatiana 
Grigoriewna opowiadała nam o bohaterskim życiu wodza, pisaliśmy prace domowe na 
temat 
„Włodzimierz Iljicz w moim życiu” (nie wiadomo dlaczego było to wypracowanie na 
wolny 
temat), obejrzeliśmy z całą klasą film „Lenin w październiku”. W uroczysty 
majowy dzień 
ubraliśmy się, jak w święto. A potem — autobus, Moskwa za oknami, podniosły 
nastrój. I 
rzeczywiście — wielogodzinne oczekiwanie w napięciu przed wejściem. Pusty Plac 
Czerwony, 
drżenie dziecięcych kolan. Odgrodzony barierkami tłum, pragnący dostać się do 
środka. Powaga, 
przyciszone głosy, wielkie znaczenie chwili. Niesamowita grobowa cisza świętego 
sarkofagu. 
Woskowe figury strażników w prostokątnej wnęce. Dobrze uchwycona przez światło, 
stojąca w 
centrum, nieprawdopodobnie żywa figura. Jaki on malutki! A dlaczego ma 
opuszczone powieki? 
I moja znikomość, gotowość do poświęcenia wszystkiego, brak tajemnic, jak przed 
Bogiem. 
Wieczorem podwyższona temperatur a i lekkie dreszcze. Cały następny tydzień 
uczucie, jakbym 
przeszedł grypę.
Ciekawe, ile dni (miesięcy, lat) życia zabrała mi Mumia? Oczywiście, „pobranie” 
z jednego, 
jedynego z nią kontaktu było praktycznie nieodczuwalne, ale uwzględniając, że w 
latach 1924–
1972 Mauzoleum odwiedziło ponad 73 miliony ludzi, można z ręką na sercu 
powiedzieć, że 
„energii życia” było wystarczająco dużo, a nawet czuło się jej nadmiar. 
Fantastyczna 
długowieczność rosyjskich działaczy partyjnych miała, jak widać, i taką 
przyczynę Marszałek 
Związku Radzieckiego Budionny dożył dziewięćdziesięciu lat, marszałek Woroszyłow 
— 
osiemdziesięciu ośmiu, „ucieleśnienie wytrwałości”, Mikojan — osiemdziesięciu 
trzech, 
Mołotow, podobnie jak Skriabin — dziewięćdziesięciu sześciu. Ale oczywiście 
wszystkich 
przebił przebiegły staruszek Kaganowicz, który w dobrym zdrowiu dożył aż do 
przemian lat 
osiemdziesiątych. Nie wspominając już o starcach z otoczenia Leonida Breżniewa — 
o 
zachowującym młodość Pielszy, o jakby zakonserwowanym Czernience, tak, nawet i 
sam Leonid 
Iljicz, nie patrząc na wiek, wyglądał dość mężnie. Oczywiście medycyna zrobiła 
od czasu wojny 
ogromny krok naprzód, ale pojedynczymi sukcesami gerontologii nie da się 
wyjaśnić tego 
fenomenu. Przy czym wątpliwe, żeby wszyscy ci ludzie umarli w określonym czasie, 
a potem, 
jak kiedyś Stalin, w charakterze zombi funkcjonowali jeszcze całe 
dziesięciolecia. Nawet 
Niewolnikow uważał takie przypuszczenia za zbyt śmiałe. Ale to, że w nowych 
czasach, chyba 
za Breżniewa, ta opłata — w postaci przedłużonego życia — liczyła się, wydaje 
się oczywiste i 
zostało potwierdzone wieloma faktami.
Dziwny to był czas. Kraj żył jakby jednym ciężkim oddechem: powstawało pierwsze 
na 
świecie państwo socjalistyczne, regulowano rzeki, zbierano, sądząc z ekspertyz, 
niesłychane 
ilości plonów, jak gdyby spod ziemi wyrastały potężne zakłady przemysłowe, 
człowiek poleciał 
w kosmos, trybuny uginały się od świątecznych, partyjnych wystąpień, naprawdę 
byliśmy dumni 
ze sposobu, w jaki żyjemy — i wydawało się, że jeszcze trochę, jeszcze jeden 
krok i tymi 
kolumnami demonstrujących wejdziemy w jasne jutro i nikt z regulujących rzeki, 
zbierających 
plony czy występujących na wiecach, nikt z tych wszystkich ogarniętych dumą i 
wykrzykujących 
nawet nie podejrzewał, że gdzieś w bezpiecznie zamurowanym, pod marmurowymi 
bryłami, 
Mauzoleum, zakładając ręce za plecy, wystawiając do przodu klin rudawej bródki, 
często przy 
tym nerwowo spacerując, było zamknięte COŚ, co chyba nie miało jeszcze swojego 
odpowiednika w historii ludzkości. Na pewno tam, pod sklepieniem, panował 
śmiertelny chłód, a 
„energia życia” momentalnie wsiąkając, nie mogła ani tego czegoś ogrzać, ani na 
dobre ożywić. 
To coś było martwe i uśmiercało wszystko, czegokolwiek się dotknęło. To dlatego, 
po 
skończeniu przeglądania teczki, mimowolnie, podobnie jak Niewolnikow, spojrzałem 
w stronę 
niewidocznego teraz Mauzoleum, a potem zamknąłem okna, przekręciłem zasuwki i 
dokładnie, 
jakby to była pełnia księżyca, zaciągnąłem zasłony.
Chciałem, żeby nie została ani jedna szczelina, przez którą może przedostać się 
noc. 
Zaczynałem się naprawdę bać.
3
Gierczyk towarzyszył mi gdzieś od osiemdziesiątego dziewiątego roku, od tego 
czasu, w 
którym nawał wydarzeń przerzucił mnie z instytutu do polityki. Doskonale 
pamiętam ten dzień, 
kiedy się u mnie zjawił. To były czasy nadziei i romantycznych oczekiwań. 
Organizowano 
pierwszy Zjazd narodowych deputatów ZSRR, mówiło się o jawności i demokracji, 
odbyły się 
pierwsze wybory i chociaż były jeszcze dość swobodnie potraktowane — ile warte 
jest jedno 
odznaczenie deputata organizacji społecznych — to były to już rzeczywiście wolne 
wybory, 
które obudziły z letargu wielu, naprawdę wielu ludzi. To była epoka 
urzeczywistniających się 
iluzji.
Moim głównym politycznym oponentem był wtedy pewien sekretarz Komitetu 
Rejonowego i 
stało się sensacją, kiedy z kretesem przegrał już w pierwszej turze głosowania. 
Zatrważająco 
zachwiał się cały system totalnego ucisku, okazało się na przykład, że wcale już 
nie trzeba 
obawiać się wszechpotężnego KGB (były to oczywiście naiwne wnioski, ale na pewno 
dodające 
otuchy). Z każdym dniem coraz śmielej pisało się o historycznych przestępstwach 
KPZR, o 
zagubionych istnieniach, o przygnębiającym eksperymencie socjalnym. Nigdy 
jeszcze nie 
miałem tylu dobrowolnych pomocników. Ludzie przychodzili nie wiadomo skąd i 
gotowi byli 
pracować za darmo, całą dobę. Pomieszczenie pod sztab wyborczy udostępniła nam 
redakcja 
instytutowej gazety fabrycznej. Komitet partyjny sprzeciwiał się, ale my, bez 
względu na 
wszystko, zajęliśmy dwa małe pokoje — przytaszczyliśmy całe mnóstwo krzeseł i 
zdobyliśmy 
cudo tamtych czasów — komputer. Połowa naszego instytutu przychodziła tutaj, 
żeby 
podyskutować. Bez przerwy słychać było krzyki, unosiły się kłęby tytoniowego 
dymu.
I właśnie w ten rwetes: stukanie maszyny do pisania, nerwowe brzęczenie 
telefonu, właściwie 
nie wiadomo skąd, chyba prosto z ulicy, wszedł chłopak w dżinsach i wytartym na 
łokciach 
starym swetrze, rzucił okiem na sprzęt, przypominający czasy rewolucji, głośno 
zakaszlał, 
potrząsnął hipisowskimi włosami i zwrócił się do mnie, bezbłędnie rozpoznając 
najstarszego:
— Przepraszam bardzo, chciałbym u pana pracować…
Gdyby powiedział, że chce bronić demokracji, czym prędzej odprawiłbym go do 
domu. 
Roboty nie było aż tak wiele, propozycji pomocy nie brakowało, a doświadczenie 
podpowiadało 
mi, że nie ma większego durnia od entuzjasty. Korzyści z niego żadnych, a 
namiętnego 
rechotania czy głupich rozmów — jest już wystarczająco dużo. Jednakże słowo 
„pracować” 
zastanowiło mnie. Spojrzałem na niego, zlustrowałem od góry do dołu i to, co 
zobaczyłem, 
szczerze mówiąc, nie wzbudziło mojego zachwytu. Zapuścić długie kudły — to zbyt 
prostacki 
sposób, żeby się wyróżnić. A wyróżniać warto się chyba tym, co jest niedostępne 
dla nikogo 
innego, oprócz ciebie. Coś jednak powstrzymało mnie od natychmiastowej odmowy i, 
w duchu 
się uśmiechając, posadziłem go przy stanowisku tak zwanych „list bazowych”.
To było coś w rodzaju kamienia probierczego: żmudne, wyczerpujące, wymagające 
dokładności i gorliwości zajęcie: dochodzenie adresów, imion ojcowskich, 
sposobów szybkiej 
łączności, jaki kto ma zawód i krąg znajomych. I najważniejsze, wychwycenie tych 
szczególnych 
charakterów: kto i za co, w rzeczywistości, mógł odpowiadać. Sytuacja wtedy była 
w istocie 
romantyczna, naród szturmował drzwi, a ja po prostu dusiłem się od pustych, nic 
nie znaczących 
kontaktów. W mrowisko rodzącej się demokracji należało wprowadzić porządek. Poza 
tym była 
to praca dla osoby o stalowych nerwach. Kilku entuzjastów przepadło już w tej 
kancelaryjnej 
trzęsawce i prawdę mówiąc, nie robiłem sobie żadnych złudzeń, jeśli chodzi o 
Gierczyka. 
Posiedzi parę dni nie prostując się, a potem szybciutko gdzieś zniknie. 
Sceptycyzmu dodawał 
jeszcze sweter wytarty na łokciach. Nie wierzę ludziom, którzy ubierają się 
niechlujnie. Na 
koniec pokazałem mu palcem na regał przy oknie, burknąłem coś w rodzaju „niech 
pan spróbuje 
doprowadzić to do porządku” i wymazałem go z pamięci chyba na jakieś pięć albo 
sześć dni. 
Tylko wieczorami, kiedy trzeba było zamknąć już redakcję, dostrzegałem pochyloną 
postać, 
zagłębiającą się na parapecie w grube stosy papieru, które szybko wertowała, w 
sterty różnych 
kartek rozwieszonych na ścianie, oblepionej żółtą tapetą. Wydawała mi się 
fantomem, który 
prędzej czy później gdzieś się zapodzieje.
Szybko jednak wyjaśniło się, że Gierczyk tak łatwo się nie podda. Pewnego 
pięknego, 
słonecznego ranka, w niedzielę, jak dobrze pamiętam, gdzieś około jedenastej, 
pojawił się przed 
moim, przykrytym obszarpanym obrusem, biurkiem i kiedy doczekał się krótkiej 
przerwy między 
jedną, a drugą rozmową telefoniczną, zdecydowanym ruchem rzucił mi pod nos 
przezroczystą, 
plastikową teczkę z jakimiś papierami.
— Co to? — nie mogąc domyślić się od razu, spytałem.
— No, prosił mnie pan, więc gotowe — skromnie odparł Gierczyk. — Proszę 
wybaczyć, że 
tak długo, ale musiałem sprawdzić pewne fakty. A poza tym wszystko zostało już 
wprowadzone 
do naszego komputera…
Kiedy po dwudziestu minutach przejrzałem dokumenty, zdałem sobie sprawę, że stoi 
przede 
mną geniusz. To znaczy, może nie dosłownie geniusz, ale na pewno profesjonalista 
najwyższej 
klasy. Nie był to po prostu zwykły wydruk komputerowy, tylko we wspaniały sposób 
zorganizowana robota. Był tam alfabetyczny spis ze wszystkimi telefonami i 
adresami, spis 
zakładów, w których pracował każdy z podejrzanych, spis zawodów, najwięcej 
dziennikarzy i 
literatów, spis prasy, z odnośnikami do konkretnych nazwisk, przy czym wszyscy 
należeli do 
oddzielnych grup, w każdej grupie natomiast zaznaczona była najstarsza osoba, 
mogąca daną 
grupę prowadzić i na koniec, w osobnej rubryce — coś w rodzaju ogólnego zespołu 
sekretarzy, to 
znaczy ludzi potrafiących obdzwonić wiele miejsc i przekazać masę informacji. 
Jeżeli chodzi o 
sposób wykonania, było to po mojej myśli. A co mówi nauka? Nauka mówi, że to 
jeszcze nie 
wszystko, kiedy się ma konkretne fakty. Trzeba najpierw powiązać te fakty, 
pogrupować i 
doprowadzić do stanu, w którym będzie można je wykorzystać. Większość badaczy 
grzęźnie 
dokładnie na tym etapie. Logika i systematyzacja są dostępne tylko dla 
wtajemniczonych. I jeden 
z takich wtajemniczonych stał teraz przede mną. Poczułem to i wszyscy w naszym 
sztabie chyba 
też to poczuli.
— O! — powiedział Grisza Ragozin, zaglądając przez ramię. — O! Właśnie — to ta 
sprawa!
Nawet nie zauważyłem, jak znalazł się za moimi plecami.
Drgnąłem.
Od tej chwili los Gierczyka był jasny. Momentalnie przemienił się z przeszłego 
cudaka w 
jednego z naszych. Swietoczka zaczęła poić go herbatą z konfiturami własnej 
roboty, Wadyk 
Kosykow opowiedział mu swoje najbardziej niesmaczne kawały i w końcu, zwykle 
chłodny, 
powściągliwy, Grisza Ragozin zapisał sobie adres Gierczyka i poprosił o 
zrobienie kopii 
dokumentów.
— Jestem panu bardzo zobowiązany — powiedział zdecydowanie.
Ostatecznie nic jednak nie zachowało się po tej pierwszej grupie. Niektórzy 
bardzo szybko 
zaczęli robić kariery, jak na przy kład, Grisza Ragozin, który strasznie się 
zmienił, po prostu, 
przesiąknął obojętnością władzy. I teraz nie jestem już pewien, czy dawny Grisza 
jeszcze istnieje, 
czy może to ktoś obcy, wewnątrz, wykorzystuje jego ciało. Jakiś zupełnie inny 
człowiek, o 
innym imieniu… Niektórzy zniknęli bez śladu, wracając z polityki do swoich 
poprzednich zajęć. 
A ci, którzy zdążyli się w porę zorientować, zeszli jakby trochę na bok: trafili 
do banków, firm 
eksportowo — importowych. Zdarza się, że spotkamy się przez przypadek na ulicy, 
ale niestety, 
z trudem udaje nam się rozpoznawać.
Natomiast Gierczyk, jakby nigdy nic, został. Może dlatego, że nie miał dokąd 
pójść. Przed 
przyjściem do mnie pracował w jakimś mało interesującym biurze (dobra — 
napiszemy 
sprawozdanie, dobra — odłożymy je na półkę). Po wyborach zrobiłem go swoim 
pomocnikiem. 
Podobała mi się w nim, cechująca każdego prawdziwego uczonego, determinacja w 
osiąganiu 
zamierzonego celu — połączenie wszystkich wydarzeń, doprowadzających w 
konsekwencji do 
jakiegoś rezultatu, wyczucie najważniejszych zadań, dzięki którym przenika się 
każdy postępek. 
To wszystko pozwalało mu nie tonąć w codziennym nawale pracy. W ogóle, szybko 
złapał, o co 
chodzi: nauczył się nosić garnitury i krawaty, dżinsy widziałem teraz na nim 
tylko w dni wolne 
od pracy, a kędziory hipisowskich włosów zastąpiła starannie ułożona fryzura. 
Włosy, zgadza 
się, były mimo wszystko trochę przydługie. Ale to już mniej istotne, to jego 
osobista sprawa. 
Najważniejsze, czuło się, że ma w sobie jakiś jasny, wewnętrzny porządek. 
Przecież my tutaj, 
mówiąc brzydko i zwyczajnie, chodziliśmy po pieniądzach. Nie mogłem nie 
zauważyć, jak 
niektórzy deputowani zaczynają jeździć zagranicznymi samochodami czy kupować 
sobie 
wspaniale zaprojektowane domy, albo nagle stają się konsultantami podejrzanych 
spółek 
handlowych.
W tym przypadku na Gierczyku można było w zupełności polegać: pieniądze nie 
lepiły się do 
niego, tak jak on sam nie lepił się do pieniędzy. Nawiasem mówiąc, nieraz 
otrzymywałem 
propozycję, żeby go wymienić — stawali przede mną jacyś poważnie wyglądający 
młodzieńcy w 
okularach albo bez okularów. Młodzieńcy błyszczeli skromnością i polityczną 
erudycją, 
popisywali się znajomością języków obcych, nawykami pracy na osobistych 
komputerach, ich 
szacunek dla mnie był szczery i bezgraniczny, w oczach czaiła się gotowość do 
poświęcenia 
życia dla ideałów demokracji. Niektórzy z nich nawet mi się podobali. Ale nic 
więcej nie 
mogłem zrobić — po prostu im nie wierzyłem. Dlatego wszyscy ci młodzieńcy bardzo 
szybko 
zniknęli, a Gierczyk został.
Miał jedną śmieszną cechę: nie lubił komunistów. Oczywiście, nie zwykłych 
członków KPZR, 
często wstępujących tutaj tylko za namową kogoś drugiego, ale tych nadętych, 
wszechwładnych, 
partyjnych bonzów, „złotych bażantów”, jak mówiło się na takich urzędników w 
faszystowskich 
Niemczech. Muszę przyznać, że także za nimi nie przepadałem. Głównie dlatego, że 
prawie 
przez pięć lat nie chcieli zrobić mnie kierownikiem laboratorium. Żeby prowadzić 
laboratorium, 
trzeba było należeć do partii. Odmówiłem, wydawało mi się, że nie zasługuję w 
pełni, że jestem 
zbyt zajęty, że nie jestem w stanie wziąć na siebie takiej odpowiedzialności. A 
nasz komisarz 
partyjny, swoją drogą bardzo przyzwoity człowiek, z powagą kiwał głową i za 
każdym razem 
powtarzał: „Ależ Aleksandrze Michajłowiczu, naprawdę, poradzicie sobie ze 
wszystkim…” W 
końcu dostałem to stanowisko. Ale potem, chyba z pięć lat znajdowałem się w 
poniżającym 
stanie „czasowo wypełniającego obowiązki”. To oznaczało, że mogą zwolnić mnie w 
każdej 
chwili, tak więc musiałem brać pod uwagę swoją dwuznaczną sytuację. Gierczyk tak 
zwyczajnie 
nie machał ręką na działaczy partyjnych. Jeśli usłyszał, że któryś ma do 
zarzucenia coś tak 
zwanym demokratom, z chłodną pogardą rzucał:
— Co chcecie? Przecież to były drugi sekretarz komitetu obwodowego.
Jego pogarda nawet trochę mnie przerażała. Wszystko, co było złego w tym kraju, 
zwalał na 
komunistów. Słowem, jakie sprawy, takie zasady. Tym niemniej, zaczęło mi się 
wydawać, że 
uczuciowość pozbawia go niezbędnej obiektywności. Tam, gdzie można się było 
dogadać, on 
stawał jak na śmierć i życie, tam, gdzie trzeba było znaleźć jakiś kompromis, on 
tego 
kompromisu w ogóle nie brał pod uwagę, namówić go do jakichś rozmów to była 
męczarnia: 
albo milczał jak grób, albo ironicznie się uśmiechał. Rozmówca zaczynał odczuwać 
swoje 
ludzkie ograniczenia. Nawet przedstawiciel naszej Komisji, zwykle niewzruszony 
jak tur, 
widzący wszystkich i wszystko, zaprawiony w intrygach, nigdy nie podnoszący 
głosu i nie 
wychodzący poza ramy, jak delikatnie zauważył, umawiając się na zebranie:
— Tylko, jeśli pan może, proszę nie zabierać ze sobą swojego… e–e–e… pomocnika. 
Sprawa 
jest bardzo ważna i trzeba ją omówić na spokojnie — i dodał, zagryzając grube 
wargi: — Jaki to, 
jednak, niemiły młody człowiek…
Niejednokrotnie próbowałem tłumaczyć Gierczykowi, że zachowując się w taki 
sposób, robi 
nam tylko niepotrzebnych wrogów A to, z drugiej strony, odbija się na naszej 
pracy. Ale co 
zrobić, jeśli w przeszłości było się funkcjonariuszem komitetu obwodowego. 
Namawianie do 
lepszego, a nie do gorszego, oto co w nim siedzi.
— A tak w ogóle, za co ty ich tak nie lubisz? Pamiętam, że Gierczyk długo 
milczał po tym 
pytaniu — zacisnął zęby, napiął twarde mięśnie policzków, podniósł ze stołu 
ołówek, rzucił go z 
powrotem, zaskrzypiał na krześle, zgarbił się, strzyknął uszami i powiedział — 
głosem, jakby 
czarnym od nienawiści:
— Nie lubię ich za to, że kiedyś mogli zrobić ze mną, co tylko im się podobało…
— Tak, jak dzisiejsi bandyci — są tacy sami — zauważyłem. — Mogą cię zabić, mogą 
okaleczyć bez żadnego powodu. Idziesz sobie zwyczajnie po ulicy — a tu bęc, 
cegła na głowę…
— Cegła to nieszczęśliwy wypadek — powiedział Gierczyk. — A kiedy taki mruk, 
najedzony, 
zadowolony z siebie, dotyka cię palcem i obiecuje, że zmiesza cię z błotem… 
Najgorsze, że 
wiesz, iż jest w stanie to zrobić. I zrobi to, jeśli od teraz nie zaczniesz mu 
się kłaniać. A ty, jakby 
z daleka, słyszysz tylko swój bełkot.
Gierczyk wyprostował się i z jadowitym sykiem wciągnął powietrze przez zęby. 
Znowu 
strzyknął uszami. Oczy błysnęły, jak od rozpalonego wewnątrz płomienia.
Strzelił palcami.
— No dobra, dosyć tych żartów!
Nie wiem, co tak go naprawdę gnębiło. Chyba każdy z nas ma przynajmniej jedno 
bolesne 
wspomnienie związane z przeszłością — takie, które rozdziera duszę i nie daje 
spokojnie żyć. 
Mnie, na przykład, ukradli kiedyś dosyć ważną, jeśli chodzi o przyszłość, pracę 
naukową. Nie 
znalazłem wtedy żadnego innego wyjścia, jak omówić problem ze swoim kolegą. Po 
pięciu 
miesiącach wydrukowany został na ten temat obszerny artykuł. Czytałem i 
rozpoznawałem 
własne słowa Oczywiście, dowieść komuś i czegoś, było nie możliwe. Długo potem 
jeszcze 
pracowaliśmy razem, nawet kłanialiśmy się sobie. Ale kiedy stawałem przed tym 
człowiekiem 
twarzą w twarz i kiedy słyszałem jego: „Tak, Aleksandrze Michajłowiczu, w 
zupełności się z 
wami zgadzam”, i kiedy musiałem wyciągnąć do niego rękę, zaczynała mi się 
dosłownie gotować 
krew w żyłach i bardzo mocno czułem swoją znikomość i bezsilność.
Coś podobnego, widocznie, przeżywał Gierczyk. Być może zbeształ go jakiś 
wstrętny 
partyjny przedsiębiorca albo ktoś go zmusił, żeby publicznie dokonał jakiegoś 
niecnego czynu. 
Wszyscy byliśmy od czasu do czasu do czegoś potrzebni władzy. Nie będę mówił o 
szczegółach. 
Wiem tylko, że mimo wszystko wyrywał się, żeby uwolnić się od tego Trupa. 
Wszystkie straszne 
nieporozumienia ostatnich miesięcy: spięcia w Radzie Najwyższej, sprzedajność, 
szczera 
podłość, demagogia, rozdmuchiwana przez liderów opozycji komunistycznej, 
zarozumiałość, 
ambicje, słabość frakcji demokratycznej — to wszystko było skutkiem 
niewidocznego wpływu 
Mumii, działaniem tej nekrobiozy, o której była mowa w teczce Niewolnikowa. 
Twierdził, ze 
dopóki jej nie pokonamy, wszystko będzie jak dawniej. Nie zgadzałem się z nim, 
byłem 
przekonany, że Mumia nie ma z tym nic wspólnego. Po prostu wielu ludzi żyje 
wyłącznie 
wspomnieniami. Czy będzie Mumia, czy nie będzie, oni zawsze tkwią w przeszłości. 
I dlatego 
widzą zniewolenie — w duszy, a nie w jakiejś przyczynie zewnętrznej.
Kłóciliśmy się bardzo zażarcie. Przy czym, w trakcie całego spotkania w moim 
gabinecie, ani 
słowa nie wspomnieliśmy o Mumii. Trudno powiedzieć, czy byłem już wtedy 
podsłuchiwany. 
Mimo wszystko nie chcieliśmy ryzykować i wychodziliśmy rozmawiać zwykle na 
ulicę. I tam, w 
parku albo na bulwarze, otoczonym szynami tramwajowymi, Gierczyk, dziko 
gestykulując, 
wygłaszał krytyczne monologi — wskakiwał z niecierpliwości na ławkę, przykucał, 
zeskakiwał, 
prawie jak tygrys w ogrodzie zoologicznym, biegał jak szalony po wydeptanej 
ziemi bulwaru, 
niemal wpadał na przechodniów, którzy czym prędzej schodzili mu z drogi. I, jak 
nawiedzony, 
bez przerwy mówił, mówił i mówił.
W takich chwilach podobny był do wiatraka, obracającego swoimi skrzydłami. 
Nalegał, 
żebyśmy natychmiast wykorzystali najbardziej niezwykłe środki. Na przykład 
przekazali 
dokumenty, znajdujące się w teczce, do mediów. Kopię — prezydentowi Rosji, drugą 
— 
prokuratorowi generalnemu, trzecią — do kongresu USA, czwartą — do Rady 
Najwyższej. 
Chciał, żebym wykorzystał wszystkie swoje stare znajomości i zorganizował 
konferencję 
prasową, żebym powołał specjalną Komisję Śledczą, żeby do sprawy zostali 
włączeni najlepsi 
biologowie, fizycy, psychiatrzy, żeby śledztwo odbywało się pod czujną, 
międzynarodową 
kontrolą.
— Wystarczy, że jest się durniem w kraju durniów! — wykrzykiwał, jakby tłumionym 
głosem.
Doskonale pamiętam te ciężkie, pełne dymu, chore czasy. Czerwony słupek rtęci w 
termometrach dochodził do dwudziestu ośmiu stopni. Spirytus w szklankach był tak 
marny, jak 
życie. Brudne powietrze Moskwy wydawało się nie zawierać żadnej cząsteczki 
powietrza. 
Ludzie, jak ryby, chodzili z otwartymi ustami. Histeryczny krzyk słychać było ze 
wszystkich 
odbiorników radiowych. Dopiero co rozpoczął się kolejny Nadzwyczajny Zjazd 
Narodowych 
Deputatów Rosji. Gdzieś miesiąc temu odbyło się referendum na temat wotum 
zaufania do 
prezydenta. I chociaż prezydent, ku zdziwieniu wielu, zdecydowanie wygrał, to 
nieprzychylna 
opozycja mimo wszystko domagała się odsunięcia go od władzy. Złowieszcze słowo 
„impeachment” syczało w kuluarach Białego Domu. Rucki zamiast Jelcyna. Śledcza 
grupa 
prezydenta zamiast Ruckiego. „W tym czasie, jak Lenin umiera na Kremlu”. Nasza 
Komisja z 
zapałem pracowała nad sprawozdaniem. Dni upływały na dyskusjach. Wszystko to nie 
było, 
oczywiście, nikomu potrzebne. „Potrzebne nikomu”, jak mówią Anglicy. Zgadza się, 
rosyjskie 
podwójne zaprzeczenie jest, według mnie, o wiele silniejsze. Nie miałem w tych 
dniach ani 
jednej wolnej chwili. Żądania Gierczyka, żeby upublicznić na Zjeździe dokumenty 
znajdujące się 
w teczce, okazały się śmieszne. Kto dopuści mnie do słowa? Na mównicę można było 
dostać się, 
tylko pracując łokciami. A tak, prawdę mówiąc, to o czym mam wszystkich 
poinformować? 
Przecież nieprzypadkowo domagałem się od Niewolnikowa dowodów rzeczowych. 
Papiery w 
teczce, z prawnego punktu widzenia, nie przedstawiały sobą żadnej wartości. Ot — 
zwykłe 
papiery, sam mogłem napisać je na maszynie. A zdjęcia to na pewno falsyfikaty. 
Nie miałem 
ochoty robić z siebie idioty w oczach deputowanych, a jeśli Gierczyk, według 
mnie, stawał się 
naprawdę nie do wytrzymania, wcale się z nim nie kłóciłem, nie próbowałem 
udowadniać mu 
tego, o czym i tak powinien był wiedzieć, nie wykorzystywałem nawet swojej 
wielce 
odczuwalnej władzy szefa. Po prostu mętnie, jak doświadczony partyjny urzędnik, 
jakieś 
dwadzieścia sekund patrzyłem mu prosto w oczy, a potem ospale, niskim głosem, 
wypowiadałem 
tylko jedno słowo: „Fantastyka”.
Poskutkowało. Już w połowie lipca sam przyniósł mi książkę niejakiego Łazarczuka 
i, drżąc z 
podniecenia, prawie że rozdzierając stronice, otworzył na opowiadaniu, które tak 
właśnie było 
zatytułowane — „Mumia”. Łazarczuk (jak mi wyjaśniono, bardzo znany pisarz 
fantastyczny), 
pisał o tym, jakoby Lenin dożył do naszych czasów pod postacią Mumii, która 
odżywia się tą 
samą „energią życia”. W opowiadaniu wymienione były rogate diabły, włóczące się 
po Kremlu, 
amulety, znachorstwo, czarna magia. Ale z drugiej strony, czego można wymagać od 
fantasty? 
Żaden fantasta chyba nie domyśla się, że rzeczywistość może być jeszcze bardziej 
przerażająca. 
Podobieństwa tym niemniej były bardzo uderzające, aż do samych detali. Samo 
opowiadanie 
przeszło niezauważone. Kto miał wtedy czas na czytanie fantastyki? A potem 
Gierczyk zdobył 
jeszcze, niewiadomo skąd, artykuł Wiktora Piele wina „Zombifikacja”, wydrukowany 
w 
niezależnym piśmie, wychodzącym w nakładzie stu egzemplarzy. Pielewin, okazuje 
się, też był 
bardzo znanym pisarzem — fantastą, a w swoim artykule dostrzegł bardzo 
interesującą, ale 
zarazem straszną analogię — między metodami wychowania „budowniczych komunizmu” 
w 
ZSRR, a dosyć egzotycznymi obrzędami w tahitańskiej religii wudu. Autor 
zapewniał, że obie 
metody w istocie się nie różnią i obie doprowadzają do zombifikacji człowieka. 
Dla 
niedoświadczonego czytelnika logika tego mówiła sama za siebie. Ale, po 
pierwsze, określony 
zombifikujący wpływ posiada każda religia, dlatego, że każda religia zmusza do 
rezygnacji z 
osobowości, a po drugie, wychowanie totalitarne — to też jakby religia i, 
naturalnie, obie pragną 
zawładnąć ludzką psychiką. W zasadzie to nie było dla mnie nic nowego. Samo 
słowo 
„fantastyka” wywoływało złość u Gierczyka i biegając nerwowo z miejsca na 
miejsce po 
bulwarze, tupiąc ze zniecierpliwienia, czekając, aż przejedzie tramwaj, 
przyciszając, jak 
konspirator, głośna widok przechodniów, uważał, że podać fakty do publicznej 
wiadomości — to 
nasz święty obowiązek. Teraz jest idealny czas dla podobnych akcji, bo potem 
może być już za 
późno, na pewno nas skreślą i zostawią, a on osobiście, wcale nie ma ochoty stać 
się zombi i 
będzie sam prowadził to śledztwo.
Ale trochę udało mu się wyjaśnić. Co prawda, z autorem „Zombifikacji” spotkanie 
nie doszło 
do skutku: drzwi w mieszkaniu nikt nie otwierał, pod jego numerem telefonu 
odpowiadała 
wyłącznie automatyczna sekretarka. Z autorem znakomitej „Mumii” też był 
niewypał. Kiedy 
Gierczyk, pełen nadziei, przyleciał do niego w sierpniu do Krasnojarska (ten 
dziki wyjazd 
służbowy podpisywałem z ściśniętym sercem), okazało się, że Łazarczuk nie 
pamięta swojego 
opowiadania sprzed trzech lat: napisał czy nie napisał, o co w ogóle chodzi?
— A skąd pan wie, że Mumia istnieje?
— To oczywiste — powiedział Łazarczuk, wzruszając ramionami.
Dostępu do partyjnego archiwum, naturalnie, nie miał. W żadnych służbach, 
związanych z 
bezpieczeństwem państwowym, nie pracował. W ogóle, ślepa uliczka, nie trafiony 
los na loterii. 
Natomiast Gierczyk znalazł pismo, mające coś wspólnego z odnowieniem 
stalinowskiej płyty 
nagrobnej. Płyta rzeczywiście została odnowiona. Najpierw pękła, a potem trzeba 
było zamienić 
ją na nową.
— No i co z tego? — powiedziałem. — Zwykłe prace remontowe.
A potem dowiedział się, że „Operacja tybetańska” NKWD rzeczywiście miała 
miejsce. 
Naturalnie pomógł mu w tym udział w naszej Komisji. Incydent, którym się 
zajmowaliśmy, miał 
miejsce na pograniczu pewnej południowej republiki (przepraszam, niezależnego 
przyjacielskiego państwa, jak się wtedy mówiło). Tybet i inne sprawy były tutaj 
na wyciągnięcie 
ręki. Mieliśmy pełne prawo zajmować się badaniami historycznymi. Wypełniłem 
zgłoszenie. 
Dziwne, ale bardzo szybko zostaliśmy dopuszczeni do archiwum. Pomógł nam w tym 
sam 
przewodniczący Komisji (członek grupy komunistów, wkładający kije w szprychy 
podczas 
pierwotnego śledztwa). Wydaje mi się, że wręcz ucieszył się, kiedy zamiast 
dokładnego 
przesłuchiwania świadków, badania okoliczności sprawy i stawiania nieprzyjemnych 
pytań, my, 
jak dwaj idioci, zabraliśmy się za coś zupełnie innego. Miał wrażenie, że 
odbiegamy od istoty 
rzeczy. Ale w zainteresowaniu NKWD Tybetem nie było znowu nic takiego poważnego 
(no 
dobrze, była taka operacja i co dalej? — powiedziałem).
Najważniejszym rezultatem jego samodzielnych poszukiwań, czerwonych od 
bezsenności 
oczu, godzin spędzonych w papierowym kurzu archiwów, nie mającego końca 
nakłaniania nie 
dających się przekonać pracowników ochrony, było nie to, że zapodziały się 
gdzieś nazwiska 
Łazarczuka i Pielewina. Najważniejsze było to, że pojawił się prawdziwy, żywy 
świadek.
Dobrze pamiętam ten ranek, kiedy Gierczyk wpadł do mnie z tą wiadomością. 
Właśnie jakieś 
dziesięć minut temu wróciłem ze swojej Łobni i pokonując zmęczenie, pocierając 
sine skronie, 
chcąc nie chcąc, przeglądałem sprawozdania z wczorajszego posiedzenia. W nocy 
wydarzyło się 
u mnie coś dziwnego. Nigdy nie mam problemów ze snem, wyleguję się zwykle do 
czasu, aż 
zadzwoni budzik, ale właśnie tego dnia obudziłem się, jakby mnie ktoś mocno 
szturchnął i przez 
otwarty lufcik usłyszałem miarowy, ciężki chrzęst żwiru na ścieżce. W ogrodzie 
ktoś był, ale na 
pewno nie pies, chociaż bezdomnych psów pojawiła się ostatnio cała masa. To, bez 
wątpienia, 
był człowiek — przeszedł wzdłuż żywopłotu i w pewnym momencie zaskrzypiały na 
tarasie 
uginają — się pod nim deski podłogowe.
Najbardziej obawiałem się tego, żeby nie obudziła Gala. Przerazi się i zacznie 
krzyczeć. 
Jeszcze trzeba gdzie wzywać milicję. A tak w ogóle, czy to do niej należy 
zajęcie się tym 
nieoczekiwanym gościem? Na szczęście Gala spała dzisiaj na drugim piętrze. 
Ubrałem się, 
poszedłem do sieni i wziąłem z półki lekki, poręczny toporek. Wolałbym młotek, 
ale młotka, jak 
na złość nie mogłem znaleźć. Po drugiej stronie drzwi, poza wszelką 
wątpliwością, ktoś stał. Ale 
nie stał tak zwyczajnie, tylko ciężko, jak niedźwiedź, przestępując z nogi na 
nogę. Ocierały się o 
siebie sąsiednie deski, słychać było szuranie, chyba obcasów, po chodniczku, a 
same drzwi co 
chwilę drżały, jakby ktoś nimi poruszał — szeleściła wycieraczka, pobrzękiwała 
nie najlepiej 
przytwierdzona kołatka.
— Kto tam? — spytałem cicho.
Dźwięki na moment ucichły. Nieznajomy zastygł i staliśmy tak jakiś czas, 
przedzieleni 
drzwiami. On na zewnątrz, a ja wewnątrz, ściskając toporek. Nie bałem się, ale 
słyszałem 
sapanie, jakby wydobywające się z rozpalonego gardła — ochrypłe, mokre, 
bulgoczące 
dyfterytowymi pęcherzykami i czułem duszący, przeszywający chłodem zapach, który 
docierał 
od nocnego gościa. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, co to za zapach, ale kiedy rano 
otworzyłem 
zewnętrzne drzwi, zobaczyłem grudy wilgotnej ziemi, rozsypane po tarasie, na pół 
zgniłe 
korzonki, kawałki miękkiej darni i na jednym z nich — odcisk, jakby bosej pięty.
Pozbyłem się ziemi z tarasu i nie zamierzałem nic mówić Gali. Tym bardziej, że 
nastrój 
miałem tego dnia r nie najlepszy. Nie wyspałem się i do tego przesiedziałem do 
samego rana w 
kuchni z toporkiem w ręce. I dlatego, ku rozczarowaniu Gierczyka, nie 
podzielałem jego 
zachwytów co do tego świadka, nawet nie od razu zrozumiałem, o co właściwie mu 
chodzi, a 
kiedy w końcu poiłem, spytałem dosyć posępnie:
— Jesteś pewien?
— Absolutnie — wyszeptał mi Gierczyk do ucha. — Wasyl Grigoriewicz Seliwanow, 
pamięta 
pan podkreślone nazwisko?
— A tak, pamiętam…
— No właśnie, on żyje — powiedział Gierczyk. — Emeryt, wieś Łyko, okręg 
rostowski, od 
Rostowa kolejką elektryczną, potem autobusem. — Strzelił palcami i rzeczowo 
spytał: — No to 
co, jadę?
— Tylko bez fanfar — powiedziałem po chwili zadumy. Prawdę mówiąc, nie miałem 
ochoty 
go puszczać.
I wcale nie dlatego, żebym się czegoś rzeczywiście obawiał, ale widocznie 
sytuacja polityczna 
zaczynała dawać się nam we znaki: cały czas przebywałem w stanie jakiegoś 
napięcia — jakby 
za chwilę coś miało na mnie spaść. I pomimo tego, że nic nie spada, gną mi się 
plecy. Strachu 
dodawało jeszcze nieprzyjemne wydarzenie w Łobni. Na razie nie łączyłem go z 
naszym 
prywatnym śledztwem, ale osad na duszy zostawał, spokoju nie było, a ja coraz 
bardziej 
czepiałem się szczegółów, przeczuwając jakieś nieszczęście.
To prawda, pewne środki ostrożności wzięliśmy pod uwagę. Jak już wspomniałem, o 
Mumii 
w moim gabinecie nie mówiło się ani słowa. Wychodziliśmy na głośny bulwar, gdzie 
niemożliwe 
było, żeby ktoś nas usłyszał. Albo rozmawialiśmy szeptem, jak teraz, mówiąc 
sobie coś na ucho. 
Raz Gierczyk próbował z powrotem spisać notatki, które tu spalił. W efekcie cały 
dzień czuliśmy 
zapach palonego papieru. W końcu jednak zabroniłem mu tego: mogą paść 
podejrzenia i jeszcze 
pożaru nam tu brakowało. Powstał problem, gdzie trzymać teczkę? Pozwolić, żeby 
dalej leżała w 
archiwum Komisji, było ryzykowne. Przecież archiwum jest prawie zawsze otwarte, 
ktokolwiek 
może na nią trafić. Oddać do przechowalni bagażu na dworcu, zakopać pod ziemią? 
Czy, może, 
dać na przechowanie jakiejś uczciwej osobie? Nie, bez sensu, wszystko to 
przypominało 
namiętne, kiepskie powieści detektywistyczne. Instynktownie czułem, że nic nie 
da korzystanie z 
jakichś książkowych, gotowych recept. Ostatnim razem (kiedy miały miejsce 
pierwsze rewizje) 
zgubiła nas właśnie zwykła naiwność. Gdybyśmy wtedy schowali gdzieś specjalnie 
teczkę, na 
pewno by ją znaleźli. Dlatego, w tym przypadku, trzeba zrobić to samo. Już od 
dawna 
próbowałem wbić to Gierczykowi do głowy: profesjonalistów można pokonać tylko 
nieprofesjonalnymi metodami. Nasza siła polega na tym, że byliśmy zupełnie 
nieprzewidywalni. 
Niestety, młodość Gierczyka nie zgadzała się ze mną. Uważał, że właśnie 
prawdziwego 
profesjonalizmu nam nie brakuje. Można wszystko obliczyć, dokładnie przemyśleć, 
przewidzieć 
wszystkie niebezpieczeństwa. A tak w ogóle, jest jedno takie miejsce, proszę mi 
tylko zaufać, 
Aleksandrze Michajłowiczu! Oczy mu błyszczały. W końcu machnąłem na to po prostu 
ręką. 
Rób, co chcesz. Mogę nawet nie wiedzieć, gdzie ona będzie schowana. A może 
rzeczywiście ma 
rację, tak będzie bezpieczniej. Gdybym jej nagle potrzebował, Gierczyk mija 
dostarczy.
— Proszę się nie martwić, szefie, wszystko będzie w porządku — powiedział 
stanowczo.
Wrzucił teczkę do torby i wskoczył do nadjeżdżającego tramwaju.
Więcej nie widziałem tych dokumentów. Gdybym wtedy wiedział, czym to się może 
skończyć, gdybym chociaż w najmniejszym stopniu mógł przewidzieć tragiczne 
konsekwencje 
tego, co ma nastąpić, osobiście oddałbym tę teczkę Griszy Ragozinowi. Bierzcie, 
żryjcie, róbcie z 
nią, co chcecie, szantażujcie, planujcie sobie kariery, sprzedawajcie, 
zamieniajcie na 
krótkotrwałe, polityczne zwycięstwa. O jedno was tylko proszę: dajcie żyć 
człowiekowi. Oto 
jedyny warunek, wszystko pozostałe nie ma znaczenia.
Niczego podobnego nie mogłem, oczywiście, przewidzieć, dlatego moje podejrzenia 
były 
uzasadnione. Gierczyk to czuł, widziałem, że nie zwraca już na mnie żadnej uwagi 
— tylko 
popychany przez własny upór, pełen nadziei, pędzi jak na złamanie karku, prosto 
na własne 
zatracenie.
Pierwsze oznaki, że coś jest u nas nie w porządku, pojawiły się jeszcze przed 
tym, jak wrócił 
ze swojej feralnej podróży. Wszystkie związane były właśnie z Griszą Ragozinem. 
Ten człowiek 
nie przestaje mnie zadziwiać. Grisza to polityk pełną gębą. Kiedy podczas 
pierwszych wyborów 
trzeba było zmieszać z błotem blok działaczy partyjnych, biegał po mityngach i 
dowodził, że 
komuniści zgubili Rosję. A kiedy, już po wyborach, okazało się, że komuniści 
nigdzie nie 
odeszli, że tak jak dawniej siedzą w gabinetach, tylko z innymi tabliczkami na 
drzwiach, że 
właścicielami wielkich banków zostali wyłącznie funkcjonariusze KC (tylko jeden, 
„Twaruniwersalbank” ile był wart), okazało się, że Grisza wcale nie kłócił się z 
tymi ludźmi, że 
od dawna są przyjaciółmi, znajomymi, prawie braćmi, wspólnie należą teraz do 
jakichś 
półoficjalnych struktur, a wszyscy pozostali przyjaciele (z demokratów, 
oczywiście) już się nie 
liczą. Jeśli trzeba było przyjaźnić się z Chasbułatowem, przyjaźnił się z 
Chasbułatowem, jeśli 
musiał pić wódkę z Ruckim, pił wódkę z Ruckim. A kiedy ich czas minął, obudził 
się w 
administracji prezydenta. Chasbułatow stał się teraz dla niego śmiertelnym 
wrogiem. Przy czym i 
do jednego, i do drugiego podchodził z absolutną szczerością. Gdy go posądzano o 
dwulicowość, 
w zdumieniu podnosił brwi. A z drugiej strony, jaka dwulicowość, po prostu 
sytuacja 
diametralnie się zmieniła. Wydawało mi się, że trzyma się starej angielskiej 
zasady: nie mamy 
tych samych przyjaciół i tych samych wrogów, łączą nas tylko te same interesy. I 
rzeczywiście, 
taka była prawda. W rządowych korytarzach czuł się jak ryba w wodzie. Nowe prądy 
wyczuwał 
dzięki jakimś niewidocznym wahaniom powietrza i wcale się nie zdziwiłem, kiedy w 
sierpniu 
niby przypadkowo wpadliśmy na siebie przy wyjściu z Białego Domu. Po przejściu, 
jak 
przyjaciel z przyjacielem, gdzieś ze stu metrów, nagle, bez żadnego związku z 
poprzednim 
tematem, rzucił, że powinniśmy chyba pogadać.
Prawdopodobnie, tak jak i ja, wątpił w dźwiękoszczelność parlamentarnych 
gabinetów (a być 
może, nie musiał już wątpić, po prostu dokładnie o tym wiedział) i dlatego 
poprowadził mnie nie 
do swoich, wtedy jeszcze dosyć skromnych, apartamentów, ale skręcił dwa razy Za 
rogiem ulicy, 
przeszedł przez tory tramwajowe, ciągnął mnie za sobą przez cały prospekt, 
zlekceważył światła 
na przejściu dla pieszych i w końcu znaleźliśmy się w tym samym miejscu, w 
którym 
rozprawialiśmy o swoich problemach razem z Gierczykiem. Tylko nie na początku 
bulwaru, ale 
na jego końcu. Tutaj Grisza prawie siłą posadził mnie na ławce, sam usiadł obok, 
wyciągnął 
okazałą teczkę z wybitymi literami „Rada Najwyższa RF” wyjął z niej jakieś 
podobno ważne 
papiery, położył na kolanach, wyrównał, przytrzymał, żeby nie porwał ich wiatr i 
więcej nie 
zwracając na nie uwagi, urzędowym, beznamiętnym głosem, powiedział:
— Proszę oddać teczkę.
— Jaką teczkę? — spytałem jak najbardziej naiwnym głosem.
Grisza od razu się skrzywił, jakby rozgryzł coś kwaśnego, obiema rękami poprawił 
gładkie, 
zaczesane do tyłu włosy, zdmuchnął coś z dłoni, potarł je o siebie, jakby mu 
było zimno i tym 
samym urzędowym głosem oświadczył, nie patrząc na mnie:
— Pytali mnie ostatnio, czy czasami nie ma jej u was. Rozumie pan? I byłem 
zmuszony 
odpowiedzieć twierdząco. Proszę uważać, że zaangażowane są w to bardzo poważne 
siły. 
Rozumie pan? Nie radziłbym panu sprawdzać, kto jest tutaj bardziej przebiegły.
Znowu potarł o siebie ręce, jakby mu było zimno.
— A co jest w tej teczce? — niewinnie spytałem.
— Gdybym to ja wiedział — ze smutkiem odparł Grisza. — Słowo honoru, jakby 
wszyscy 
zmysły postradali. Grzebią w Moskwie, obmacują, próbują coś wywąchać. — Nie 
odwracając 
głowy, zmierzył mnie uważnymi, jak u warana, oczami. I nagle, jakby cień, coś w 
nich mignęło.
— A proszę powiedzieć, czy nie chciałby pan, na przykład, zostać doradcą 
prezydenta?
— Aha… — przeciągnąłem. — To taka jest cena?
— Cena jest, według mnie, znacznie wyższa — powiedział Grisza. — Ale przecież 
prawdziwej ceny pan nie udźwignie. A tak w ogóle, to nie jestem pewien, czy pan 
zdaje sobie 
sprawę, o co chodzi, hm?
— Nie — powiedziałem.
Parę sekund siedzieliśmy w napiętym milczeniu. Po chwili Grisza westchnął i, 
prawie jak 
diabełek, skoczył na równe nogi.
— No właśnie — powiedział, uśmiechając się trochę krzywo. — Tylko proszę się już 
dalej 
trzymać tej wersji. To znaczy, nic pan nie słyszał, nic pan nie wie. Dlatego że 
w przeciwnym 
wypadku może mnie pan nieźle urządzić. A tak poza tym, Halina Sergiejewna jest 
jeszcze w 
mieście?
— Póki co, tak.
— Niech wyjedzie gdzieś, odpocząć. Na wschód, zachód — to już nieistotne. 
Wszystko jedno. 
Najważniejsze, żeby nie do rządowego sanatorium. — Nagle pochylił się i 
delikatnie dotknął 
mnie ręką. — Bardzo proszę, niech pan zbyt długo nie zwleka…
To była diabelnie dobra rada. To prawda, całą jej prawdziwą wartość zrozumiałem 
znacznie 
później. A potem już tylko patrzyłem, jak oddala się po bulwarze — O, właśnie 
zatrzymał się na 
skrzyżowaniu, zapalił papierosa, odwrócił się, nie wiadomo po co, od niechcenia 
zamachał do 
mnie ręką i nie czekając, aż zapali się zielone światło, przebiegł na drugą 
stronę.
Nie wierzyłem w ani jedno jego słowo. Przykro mi to mówić, ale niestety tak 
było.
Poza tym, zacząłem w tych dniach coraz bardziej czuć Mumię. Dosyć często 
biegałem w 
różnych sprawach, przecinając Plac Czerwony. Codziennie przechodziłem przez 
Bramę 
Borowicką. I tak, poruszając się po kostce brukowej od samego Muzeum 
Historycznego, 
obojętnie spoglądając na surowe, dumnie stojące zęby kremlowskich krenelaży, 
znak, pokazujący 
kierunek na Łobnię, piernikowy wizerunek soboru, nagle poczułem, jakby coś 
zimnego dotknęło 
mojego serca, delikatnie otoczyło je, lekko, ale dokładnie zaczęło obmacywać, 
badać, 
przymierzać, jakby ważyć, aż w końcu chwyciło jak najwygodniej i ścisnęło 
kościstą dłonią.
Chyba nawet na ułamek sekundy straciłem przytomność — zachwiałem się, prawie bym 
upadł 
na antracytowy prześwit kostki brukowej. W każdym bądź razie, jak spod ziemi, 
wyrósł przede 
mną sierżant z radiostacją na rzemieniu i, niezbyt uprzejmie mierząc mnie 
spojrzeniem, poprosił 
o dokumenty. Prawdopodobnie wziął mnie za pijanego. Drżenie w umyśle już minęło, 
niewidoczne lodowate palce rozluźniły się, serce znowu mocniej zabiło, jakby 
odzyskało 
wolność, szybko pokazałem legitymację deputowanego Rady Najwyższej Rosji, 
sierżant, 
poprawiwszy się, zasalutował i tylko krew, przepływająca przez serce, 
przypominała o tym, co 
było.
Teraz czułem ją już bez przerwy. Nieważne, czy jechałem tramwajem, szedłem w 
kierunku 
Dworca Sawiełowskiego, czy leżałem w nocy, nie mogąc zasnąć, u siebie w cichej 
Łobni, czy 
cały wrzałem w przypływie histerii na obradach obłudnego Zjazdu Nadzwyczajnego 
(każdy głos 
się wtedy liczył i, wbrew sobie, musiałem jakoś wytrzymać na niekończących się 
debatach w 
stylu: „Precz z rządem!”, „Zwróćmy pracującym sprawiedliwość społeczną!”). Sens 
tego, 
oczywiście, zawierał się wyłącznie w walce o władzę. Chasbułatow był strasznie 
ponury i 
niezwykle agresywny. Rucki był przekonany o wojskowej postawie. To prawda, jego 
twarz 
przypominała niekiedy twarz obrażonego dziecka — wszystko jedno, gdzie się 
znajdowałem, 
serce wypełniała mi jakaś dziwna pustka — mrok niewiedzy, międzygwiezdny chłód 
kosmosu. 
Mauzoleum wydawało mi się ogromną mogiłą, unoszącą się nad całym naszym światem. 
O jego 
szczyty zahaczały rozlewiska chmur burzowych, marmurowe bloki mieniły się, jakby 
były 
podłączone do prądu, wejścia do środka strzegły żałobne, srebrzyste świerki, 
natomiast pod 
olbrzymią, dziwaczną jego piramidą, pod ziemią i betonem, które z jednej strony 
chroniły, ale z 
drugiej były więzieniem, w sercu mroku i stałej, martwej temperatury, dosłownie 
jak 
opancerzony żuk, ukrywało się trudne do nazwania COŚ i to coś przez beton i 
ziemię, dotykało 
mnie nieludzkim spojrzeniem.
W jakimś stopniu nawet jej współczułem. Zgadza się, każdy może mieć inny 
stosunek do 
tego, co robił Włodzimierz Lenin — uważać go za wielkiego rewolucjonistę, który 
pokazał 
ludzkości nową drogę albo za despotę, który stał się twórcą okrutnej, 
nieludzkiej tyranii, 
lubującym się w przemocy, który wolę przypadku wzniósł na najwyższe szczyty. To 
nie moja 
sprawa. Ale jego kolejny los: samotny pobyt od siedemdziesięciu lat w 
podziemnych 
pomieszczeniach Mauzoleum, odizolowanie, niemożność życia takim życiem, jakim 
żyją 
najzwyklejsi ludzie, dręcząca świadomość tego, że nie jest się już w ogóle 
człowiekiem — na 
pewno trudno mu się z tym pogodzić, jako powracającemu wodzowi Wielkiej 
Rewolucji 
Październikowej.
Takie jest moje zdanie. A tak nawiasem mówiąc, jasne stało się znaczenie liter, 
nabazgranych 
na teczce szarym ołówkiem. „PZWL” — „pośmiertne życie Włodzimierza Lenina”. Być 
może 
sam Józef Wissarionowicz niedbale to zapisał. A może jednak nie on, to byłoby 
wtedy chyba 
zbyt proste. W każdym bądź razie, widząc teraz mroczną płytę z pięcioma złotymi 
literami, 
skupiska świerków sadzonych zwykle na cmentarzach i przed komitetami miejskimi, 
lalko watę, 
jakby odlane z wosku, figury straży honorowej, starałem się, oczywiście 
mimowolnie, 
przyspieszyć kroku i jak można najszybciej, mieć już za sobą to niezbyt 
przyjemne miejsce. 
Wszystko to przypominało trochę dekoracje, za którymi ukryta jest wstrętna 
prawda i włosy 
stawały mi na głowie, czując, jak rozchodzi się po kraju martwy, czarny chłód.
Dotarł, widocznie, nie tylko do mnie. Gierczyk wrócił z Łyka chudy, blady, jakby 
bez sił do 
życia. Na ogorzałej, pociemniałej twarzy jaśniały białe zęby — w zmiętej kurtce 
w kratę, 
dżinsach wytartych na pupie i na kolanach, z wyrastającymi, jak u młodzieńca, 
włoskami z 
podbródka (prawdopodobnie zapowiedź przyszłej, ohydnej brody, którą trzeba 
będzie golić) — 
spocony, brudny, z kawałkami suchej gliny w szczelinach adidasów. Od razu było 
widać, że 
nawet nie miał czasu pojechać do domu, żeby się przebrać.
Złapał mnie za rękę i siłą pociągnął w dół huczącego bulwaru. Wzburzenie 
pojawiało się w 
nim i znikało razem z gorączką ruchów. Wasyl Grigoriewicz Seliwanow jak się 
okazało, 
rzeczywiście istniał. I rzeczywiście był tym samym żołnierzem, służącym w 
specnazie. Miał 
szczęście. Zdarzały się takie przypadki. NKWD w tamtych drewnianych latach wcale 
nie 
pracowało jak szwajcarski zegarek. Było ogromną, nieruchliwą, biurokratyczną 
organizacją i, jak 
każda organizacja, miało masę problemów. Niższe piętra często nie wiedziały, 
czego chcą 
wyższe. Wyższe z kolei, wydawały przeciwne wytyczne. Ado tego jeszcze — parę 
afer, które od 
podstaw wstrząsnęły całym organizmem. Nic dziwnego, że Seliwanow nawet się nie 
pokaleczył. 
Pozostali uczestnicy incydentu na Placu Czerwonym szybko się ulotnili, a u niego 
— nagłe 
zapalenie wyrostka, szpital, natychmiastowa operacja, komplikacje, prawie dwa 
miesiące 
zawieszenia między życiem a śmiercią, do tego czasu nikt już nie pamiętał o 
żołnierzu 
Seliwanowie, a prawdę mówiąc, nikomu to nie było potrzebne. A potem — służba, 
wojna, praca 
przez trzydzieści lat w kołchozie.
Z tego, co mówił Gierczyk, wydawał się człowiekiem raczej surowym. Siedem 
upalnych 
dziesięcioleci spiekło go nie do poznania. Twarz — pryszczata, jakby pokryta 
korą olchową, ręce 
— czarne od ziemi, z wgryzionym wieloletnim brudem. Wydawał nawet przy 
poruszaniu się 
wyraźnie słyszalne, przeciągłe zgrzyty. O swojej służbie w Oddziałach 
Specjalnych nie mówił z 
ochotą. Tajemnica państwowa, chłopcze, miałem gdzieś twoje dokumenty. No i Rada 
Najwyższa, 
a wiesz co to takiego był Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych? O właśnie! — i 
podnosił 
palec, obrośnięty świńską szczeciną. Mimo wszystko, przy trzeciej butelce 
Seliwanownie 
znacznie osłabł (Gierczyk nalewał głównie jemu, sam tylko moczył usta). Okazało 
się, że 
rzeczywiście na własne oczy widział towarzysza Lenina.
— A co ty tutaj tego, my, chłopcze, zawsze wiedzieliśmy, że Włodzimierz Iljicz — 
tego… 
Przecież nawet w gazetach o tym: „Iljicz zawsze z nami”. Postura — licha, ale 
duchem, człowiek 
widać mocny. Paszek Gorlik zagaił do niego raz po pijanemu: „Wybaczcie, 
Włodzimierzu 
Iljiczu, powiada, ale za dawnych bolszewików było lepiej”. Wtedy położył Paszce 
rękę na szyi, 
dwie sekundy i Paszek zapiał jak kogut.
Czy gotów jest potwierdzić swoje słowa na piśmie? A co mi do tego, kiedy 
kierownictwo 
rozkaże… Czy gotowy jest opowiedzieć o swoim spotkaniu z Leninem w Radzie 
Najwyższej? 
Posłuchaj, chłopcze, musi być nakaz Sądu Najwyższego… A z własnej woli? A z 
własnej woli 
— nic nie znaczymy…
Dom miał bardzo mocny, jedyny we wsi kryty nie blachą, a łupkami, ogród przed 
domem — 
potężne kułackie klatki (czy jak tam się one nazywają, wzruszył ramionami 
Gierczyk), dwóch 
synów, chłopców gdzieś piętnastoletnich, przy czym starszy, jak się okazało, był 
przewodniczącym miejscowej Rady Wiejskiej. Umówiliśmy się, że Gierczyk zostanie 
tutaj, w 
Radzie Wiejskiej, a w razie potrzeby zadzwoni.
To było, o ile mnie pamięć nie myli, w sobotę. W niedzielę i poniedziałek 
wyprosiłem, żeby 
Seliwanow został wezwany przed naszą Komisję w charakterze świadka. Zwrot 
kosztów 
podróży, opłacona doba w moskiewskim hotelu. A we wtorek wieczorem Gierczyk 
wrócił z 
przesłuchania i rwącym się głosem oznajmił mi, że wszystko stracone, że 
rozmawiał z 
przewodniczącym, a nawet z miejscowym lekarzem i — może pan wierzyć albo nie — 
Seliwanow dwa dni temu zmarł.
— Nic nie rozumiem — powiedział Gierczyk. — Dzielnicowy mówi, że udusił się 
podczas 
snu. To jakiś horror. Usta miał zapchane ziemią…
— Ziemią? — O nocnej przygodzie w Łobni zdążyłem mu już opowiedzieć.
Jak zaczarowani popatrzyliśmy na siebie. I nagłe zdaliśmy sobie sprawę, że 
popełniliśmy 
wielki, być może tragiczny błąd. Obawiając się FSK (służb kontrwywiadu byłego 
KGB), 
obawiając się wojskowych i służb bezpieczeństwa przy prezydencie, poza tym 
wszystkim 
zapomnieliśmy o jeszcze jednej, chyba najważniejszej rzeczy: obaj musieliśmy 
zabezpieczyć się 
jeszcze przed samą Mumią.
Stąd ta ziemia.
— A niech mnie! — w roztrzęsieniu powiedział Gierczyk.
Twarz mu się wyostrzyła.
Od tej chwili wiedzieliśmy, że nie jesteśmy już podejrzani, podobnie jak inni, 
ale znajdujemy 
się pod ciągłą obserwacją, a nawet w centrum uwagi. Czarna, wilgotna ziemia 
dotarła do nas 
bezpośrednio. I teraz tylko kwestia czasu — kiedy się na nas obsunie…
4
Wydarzenia, które rozegrały się jesienią 1993, roku niemile mnie zaskoczyły. 
Powinienem od 
razu się przyznać, że może to moja wina, ale nie potrafiłem ich przewidzieć. Nie 
patrząc na całą 
moc namiętności, od których gotowała się Rada Najwyższa, nie patrząc na 
metamorfozy i 
dwulicowość byłych towarzyszy broni, nie patrząc na nienawiść, wyrzucającą z 
siebie gromowe 
oświadczenia obu stron, nienawiść, prawdę mówiąc irracjonalną, której nie można 
logicznie 
wytłumaczyć, miotając się w tym gąszczu, mimo wszystko nie spodziewałem się, że 
przeciwieństwo dwóch form władzy przyjmie postać otwartego buntu. Wcale nie mam 
na myśli 
wiceprezydenta Ruckiego, Rucki, tak jak był pułkownikiem, tak i pułkownikiem 
został, jego 
światopogląd nie wychodził poza granice bezpieczeństwa dywizji, nie mówiąc już o 
analizie czy 
przewidywaniu skutków obecnej sytuacji. Bliskie mu były pochlebstwa, 
przytakiwania lizusów, a 
w ostatnich miesiącach, mocno szturchany przez komunistów, w końcu doszedł do 
wniosku, że 
to on został powołany do tego, żeby ratować Rosję. Nie dało się wybić mu tego z 
głowy.
W trakcie obrad wybadałem trochę Rusłana Chasbułatowa. Chociaż wydawał się 
bardzo 
ambitny, to z drugiej strony był mądrym i rozważnym politykiem i o wiele lepiej 
niż inni 
wiedział, że bunt, wszystko jedno w jakiej postaci, zostanie szybko stłumiony, a 
wszelkie 
zamieszki w stolicy są tylko na rękę administracji prezydenta i, wydaje mi się, 
że to on właśnie w 
czasie blokady Białego Domu studził co gorętsze głowy i powstrzymywał 
deputowanych od 
ostatecznych działań. Jeśli uzbrojone tłumy mimo wszystko wyszły jednak na 
ulice, to 
prawdopodobnie tylko dlatego, że Rusłan Imranowicz nie mógł już zapanować nad 
sytuacją, 
posypała się lawina, która wymknęła się spod kontroli, czarna piana nienawiści 
zagłuszyła 
rozum, uwolniły się najbardziej nikczemne, prawie zwierzęce instynkty, opanowała 
wszystkich 
wszechobecna schizofrenia i w chłodny październikowy wieczór kolumna buntowników 
ruszyła 
na „Ostankino”. Dowiedziałem się o tym dosyć późno: wieczorem dostałem lekkich 
mdłości 
(nieprzypadkowo, jak się później okazało), mimowolnie, jakby w natchnieniu, 
włączyłem 
telewizor i zobaczyłem na ekranie informację: „Programy zostały przerwane z 
przyczyn 
technicznych”. A chwilę potem spiker przestraszonym głosem wyjaśnił, że w 
Moskwie doszło do 
zamieszek i pozostałe programy będą transmitowane z rezerwowego studia.
To było dla mnie zupełnie nieoczekiwane. Powtarzam: wbrew wszelkim bezmyślnym 
zapewnieniom liderów opozycji parlamentarnej, wbrew durnowatej farsie z 
ogłoszeniem się 
przez Ruckiego nowym prezydentem Rosji, wbrew temu, że wokół Białego Domu rosły 
już 
barykady, a w huczącym tłumie obrońców migali uzbrojeni ochotnicy, mimo wszystko 
wydawało 
mi się, że do ostateczności się nie posuną. To akt samobójczy, już łatwiej 
byłoby wysadzić w 
powietrze budynek, gdzie teraz konali ci, co nie chcieli się poddać. A poza tym, 
ustawy wydanej 
przez prezydenta o rozwiązaniu Rady Najwyższej i Zjazdu Nadzwyczajnego też nie 
pochwalałem. Uważałem ją za przedwczesną, podyktowaną raczej ambicjami niż 
polityczną 
koniecznością. Łatwiej było nie zwracać uwagi na Radę Najwyższą: wykończyłaby 
się, pożarła 
sama siebie, rozlazła, dogorywając na prowincjach w politycznym niebycie. 
Prezydent 
rzeczywiście uległ osobistym ambicjom. I tak, dosłownie oburzony krzywym, 
postawionym w 
widocznym pośpiechu, podpisem, a jeszcze bardziej — panicznymi intonacjami 
rwącymi się jak 
głos spikera, nie czekałem ani sekundy dłużej. „Diabeł idzie. Czerwony diabeł.” 
Tak później 
określił to pewien znakomity pisarz. Całym sercem byłem po stronie prezydenta. 
Potem 
będziemy się rozliczać, a teraz, pod wystraszonym spojrzeniem Gali, chwyciłem za 
słuchawkę 
telefonu.
Od tego momentu zaczął się koszmar, który trwał chyba aż do samego świtu. Nigdy 
wcześniej 
nie wpadłem ; w takie potworne bagno. Nie patrząc na ogromne wysiłki, po prostu 
nie mogłem 
do nikogo się dodzwonić: albo nikt nie podnosił słuchawki, albo cały czas było 
zajęte. 
Wybierałem chyba ze sto razy oba numery do Griszy Ragozina i chyba ze sto razy 
rzucałem 
słuchawkę z powodu braku połączenia. Dotrzeć do Griszy nie udawało się. Okazało 
się, że pod te 
numery dzwoni teraz cała Moskwa. Potem Grisza opowiadał, że rzeczywiście go nie 
było pod 
służbowym telefonem, a w gabinecie pojawił się znacznie później i nie bez 
ryzykownych 
przygód (prawdę mówiąc, pierwsze co zrobił, to zdjął słuchawki ze zwykłych 
telefonów), to 
wtedy jeszcze tego nie podejrzewałem i, jak motyl o szybę, odbijałem się od 
kolejnych, krótkich, 
urywanych sygnałów. Telefon przewodniczącego naszej Komisji też się nie odzywał. 
Nikogo nie 
było w Sekretariacie ani w Biurze Rady. A w dziale Bezpieczeństwa Technicznego, 
dokąd 
zrezygnowany zadzwoniłem, senny głos dyżurnego nieuprzejmie oznajmił, że on nic 
nie wie, a ta 
strzelanina, to sprawa kierownictwa, a w ogóle to do diabła z tym całym 
parlamentem. Nas to nie 
dotyczy, zakończył pouczająco.
To było to, czego najbardziej się obawiałem. Obojętność w społeczeństwie w 
ostatnich 
miesiącach doszła do punktu krytycznego. Byliśmy zmęczeni histerią i nie 
kończącymi się 
debatami. I to zmęczeni jakby podwójnie, bo w rezultacie tych debat do niczego 
nie doszliśmy. O 
nastroju lepiej nie mówić — a niech ich wszystkich diabli wezmą. Wątpliwe, żeby 
teraz 
moskwianie, jak jeszcze rok temu, stanęli w obronie demokratycznie wybranego 
prezydenta. 
Prezydent też się już wszystkim opatrzył. A i rok temu obrońców, trzeba 
powiedzieć, nie było 
wcale tak wielu. Tylko kilka tysięcy mężczyzn stanęło za Radą Moskwy. Z całego 
dziewięciomilionowego miasta. W takiej sytuacji buntownicy mogli w pełni liczyć 
na sukces. 
Tym bardziej, że jak już zaczynałem się domyślać, rządowe struktury znajdowały 
się w rozsypce. 
Gdzie są nasze oddziały wojskowe, gdzie specnaz, gdzie nasza bohaterska milicja? 
Wystarczyłby 
jeden pułk OMON–u, żeby bez żadnych większych problemów rozgonić cały ten 
motłoch. 
Niestety, wojsko, sądząc po wszystkim, było bezradne, bezradna była także 
milicja i wszelkie 
oddziały specjalne. Ich zagadkowa, nie do wyjaśnienia bezradność, wprowadzała 
jakąś 
niewiadomą. Po czyjej są stronie?
A właśnie taka niewiadoma jest zgubna dla każdej sprawy. Potem opowiadano mi o 
dziwnej 
opieszałości, jaką w tym czasie wykazali pewni ministrowie. Dziennikarze 
wyjaśnili ją później 
jako potrzebę przeczekania — wykluczenia wszelkiego ryzyka i przyłączenia się 
pod koniec do 
zwycięzcy. To prawda, Jelcyn w konsekwencji nie pozbawił stanowiska ani Grajewa, 
ani 
ministra spraw wewnętrznych. A podobna miękkość, w ogóle nie pasująca do niego, 
zmuszała do 
myślenia i wiele mówiła. A zatem problem nie tkwił ani w opieszałości, ani w 
tajnych 
obliczeniach. Osobiście wydaje mi się, że po prostu nie miał kto podejmować tam 
decyzji. 
Prawdopodobnie wojsko i milicja były na jakiś czas całkowicie sparaliżowane. Tym 
niemniej, 
wieczorem trzeciego października nic jeszcze o tym nie wiedziałem i dlatego, 
gubiąc się w 
podejrzeniach, w zdenerwowaniu biegałem co chwilę od telewizora do telefonu.
I pewnie z tego powodu Gierczyk nie mógł się do mnie dodzwonić. Jestem pewien, 
że 
próbował skontaktować się ze mną w ten straszny, jesienny wieczór. 
Prawdopodobnie jako 
jedyny zdawał sobie sprawę, co się dzieje, że los i przyszłość kraju decydują 
się nie w 
korytarzach „Ostankino”, i że nie ma sensu wznosić barykad, lepiej zabrać się za 
coś innego.
Wcale nie jest dziwne, że ani razu nie byłem u niego w domu. Nie wiem, jak 
wygląda jego 
mieszkanie i gdzie, w pokoju czy w korytarzu mają telefon. Ale potem, kiedy 
wszystko co miało 
się dokonać, dokonało się, kiedy znowu zaczęły przebiegać w pamięci zdarzenia 
tamtych dni, nie 
pozwalając spać w długie, październikowe noce, gdy deszcz stuka o parapet i 
strzelają deski 
podłogowe, nieraz wyobrażałem sobie, jak w rozpaczy chwyta plastikową słuchawkę, 
wybiera 
mój numer: „zajęte”, „zajęte”, „zajęte”, wybiera jeszcze ze dwadzieścia razy w 
napięciu, czeka, 
aż podniosę słuchawkę, a ja w tym czasie próbuję dodzwonić się do Griszy 
Ragozina i wtedy na 
jego twarzy pojawia się zdecydowanie — porywa kurtkę z wieszaka, zakłada i 
zasznurowuje 
adidasy, wyciąga z szuflady nóż (na wszelki wypadek), a potem, kłamiąc coś 
rodzicom, wybiega 
na ulicę.
Być może wpłynęła na niego odezwa Gajdana. Już w nocy, ten ostatni pojawił się 
nie na 
błękitnym, a dosłownie na szarym ekranie i namyślając się, jak to w trudnych 
chwilach, mrugając 
oczami, wezwał wszystkich, którym bliska jest demokracja, żeby ratowali Radę 
Moskwy. To 
mną wstrząsnęło. Zawsze wydawało mi się, że Jegor Timurowicz jest mądrym i 
porządnym 
człowiekiem, czy nawet nie jedynym intelektualistą w ówczesnej administracji, 
jego zdolności 
analityczne niewątpliwie wyróżniały go spośród innych. Ale, oczywiście, ta nocna 
odezwa była 
wielkim nieporozumieniem. Wzywać nieuzbrojonych ludzi do tego, żeby stanęli 
przeciwko 
maszynom i żelaznym bramom! Być może rząd potrzebował jakichś prawdziwych ofiar, 
żeby 
najokrutniejsze środki, podjęte przeciwko buntownikom, mogły potem zostać 
usprawiedliwione. 
A może sytuacja wyglądała na tyle beznadziejnie, że innej drogi oprócz 
poświęcenia już nie było. 
Nie mogłem się w tym wszystkim połapać, siedząc w swojej Łobni. W sytuacji 
zagrożenia 
bardziej skuteczne okazują się niekiedy skrajnie bezmyślne decyzje, w 
przeciwieństwie do 
zdrowych i logicznych, które przynoszą przeciwny efekt. Wiedziałem o tym. I 
nagle, wcale nie w 
związku z Gajdanem, zdecydowałem, że w takiej sytuacji też powinienem być w 
mieście.
Oczywiście, moja Halina była zdecydowanie przeciwna. Po prostu, w dosłownym tego 
słowa 
znaczeniu, chwytała mnie za ręce, próbowała wyrwać płaszcz, a potem — szalik i 
rękawiczki, 
zaczynała narzekać, uważała, że tłumić bunt to nie moja sprawa, że od tego jest 
wojsko i jakieś 
tam OMON–y (myślenie dobre, tylko gdzie ono jest, to wojsko?) i w ogóle, widzę, 
że znowu 
wyglądasz na chorego, popatrz na siebie: chwiejesz się jak pijany, jeszcze się 
gdzieś przewrócisz 
na ulicy z tą temperaturą — komu tam jesteś potrzebny? Oczy miała pełne łez. 
Musiałem na nią 
trochę krzyknąć i przypomnieć, że pozwalam sobie na to wyjątkowo rzadko. 
Chociaż, 
rzeczywiście, nie czułem się najlepiej. Kręciło mi się w głowie, ciało miałem 
osłabione, jak 
podczas gorączki, kolana się trzęsły, a kiedy się pochyliłem, żeby poprawić 
buty, jakaś głupia, 
delikatna siła pociągnęła mnie nagle w bok i prawie upadając, zmuszony byłem 
przytrzymać się 
framugi drzwi. Jeszcze chwilę się wahałem: czy warto, tak naprawdę, jechać? Ale, 
tak jak 
Gierczyka, gnało mnie naprzód jakieś dręczące przeczucie — czegoś, w co nie 
uwierzysz, póki 
nie zobaczysz na własne oczy i tak, jak Gierczyk, wymamrotałem Halinie coś 
uspokajającego. Że 
zadzwonię, żeby się nie martwiła, będę na siebie uważał, przecież nie jadę na 
wojnę i w końcu, 
tak jak Gierczyk, zamknąłem drzwi i szybko zbiegłem po schodach.
Pierwszy zanik pamięci nawiedził mnie w kolejce elektrycznej. Doskonale 
pamiętam, jak 
spieszyłem się na stację przez cichą, wieczorną Łobnię: kurz polnej drogi, gęste 
krzaki malin, 
pojedyncze wycie psa, rozchodzące się jak kleks po papierze. Nic nie było widać, 
dosłownie 
próżnia, olbrzymimi żebrami sterczały słupy ulicznego oświetlenia, lampy na 
nich, jak zwykle, 
nie działały, gdzieniegdzie przebijały przez liście żółciejące okna. Jeszcze 
zdążyłem pomyśleć, 
że tak żyją sobie tutaj zwykli ludzie: popijają herbatę i o niczym nie mają 
pojęcia. Nad kanałem, 
gdzie kiedyś rozstaliśmy się z Niewolnikowem, dziko miaucząc, przebiegł mi drogę 
czarny kot. 
Trzy razy splunąłem, to też dokładnie pamiętam, natomiast drogi od Łobni do 
dworca w 
Moskwie już raczej nie pamiętam: siedziałem w wagonie, chyba trochę trzęsło, 
wszystko jakby 
drżało, huczało na połączeniach szyn, coś jeszcze, jakieś twarze i niby muzyka z 
głośników. Nie 
byłem, oczywiście, pewien, czy nie wepchnęły mi się tu wspomnienia także z 
innych podróży.
Dworca Sawiełowskiego też zupełnie nie pamiętam. Prawdopodobnie dlatego tak 
długo 
trząsłem się w autobusie. Chociaż, z drugiej strony, jakie to my mamy autobusy? 
Doszedłem do 
siebie dopiero na Bożonarodzeniowej ulicy. Do dzisiaj nie wiem, jak tu trafiłem. 
Strasznie 
kręciło mi się w głowie, chodnik podnosił się do góry, jak dziób statku. Ledwo 
stałem na nogach 
i pierwsze, co zobaczyłem — to krzepkiego chłopaka, biegnącego w moją stronę z 
żelaznym 
prętem w ręce. Głowę obciskała mu ciasna pończocha z wycięciami na oczy. Widok 
był straszny, 
nawet nie miałem sił, żeby się bronić. Dziwne, ale ten chłopak wcale nie zaczął 
mnie bić tą 
pałką: w ostatniej chwili momentalnie skręcił, szarpnął się, zaklął pod nosem: 
gdzie leziesz, 
baranie?! — i wgniatając buty w asfalt, pobiegł dalej.
Wszyscy wokoło też biegli. Wznosił się nad ulicą potężny, wielopiętrowy budynek, 
niezliczone ilości świecących okien unosiły się do nieba, przy czym jedne okna 
gasły, a drugie 
powoli się zapalały, widać było, jak ludzie biegają z pokoju do pokoju. Na małym 
balkonie nad 
wejściowymi drzwiami tłoczyło się parę osób i jedna z nich aż się gorączkowała, 
przylepiając 
ucho do głośnika: „ Proszę się rozejść! Odpowiedzialność karna! Będziemy 
zmuszeni do użycia 
siły!”
W mówiącego poleciały z tłumu kamienie i inne przedmioty. Zaczęto wybijać szyby, 
poleciała 
w dół sypiąca się lawina odłamków. Ktoś krzyknął: A–a–a! — i ten krzyk, jakby 
rozbudził ulicę. 
W odpowiedzi odezwały się dziesiątki głosów zewsząd… Bez cenzury… Kobiecy pisk… 
Znowu 
dźwięk rozbijanych szyb… I nagle, wszystko ucichło — padły pierwsze strzały…
Grupę z balkonu, jakby zmiotło.
— Proszę się rozejść!! — krzyknął już inny, wyraźnie wojskowy głos, 
zachrypnięty, wściekły, 
zmęczony, przewidujący zdarzenia. Coś zgrzytnęło, zawyła i umilkła syrena. Ja w 
tym czasie, 
trochę się jeszcze chwiejąc, biegłem już najbliższym zaułkiem. W głowie mi się 
rozjaśniło, 
słyszałem swój nierówny oddech. Zaułek zamienił się w prospekt, na którym, jak 
nigdy dotąd, 
lśniły witryny: manekiny, rozsypane zegarki na aksamicie. Minęło mnie parę 
samochodów 
osobowych, przetoczył się autobus, wypełniony pasażerami. To znaczy, że miałem 
rację, 
autobusy jeździły tej nocy. Wszystko tak wyglądało, jakby nic szczególnego się 
nie działo. 
Trochę postrzelają, zwykła rosyjska rozrywka. Zatrzymałem się, żeby zdecydować 
co dalej. W 
tym momencie ktoś uprzejmie, ale zarazem zdecydowanie, chwycił mnie za rękę i 
czyjś 
ochrypły, gramofonowy głos powiedział, jakby w zadyszce:
— Słuchaj, stary, gdzie tu jest najbliższy Komitet Rejonowy? Wybacz, stary, 
trochę się 
pogubiłem… — Patrzyła na mnie jedzona przez ziemię, beznosa twarz kościotrupa. W 
połączeniach kości sterczały przytwierdzone drobne korzonki, a pojedyncze 
chrząstki, które 
zostały na miejscu małżowin usznych, drżały z niecierpliwości Przez łachmany 
byłej marynarki 
prześwitywały łukowate żebra. — Stary, nie słyszysz, gdzie jest Komitet Rejonowy 
Partii?
— Prospektem i potem w prawo — odpowiedziałem machinalnie, jakby jeszcze nie 
mogąc 
dojść do siebie.
— Daleko?
— Będzie ze cztery przystanki…
Kościotrup podniósł palec, złożony z nagich, nierównych kostek.
— Dyscyplina, stary, to najważniejsza zasada komunisty. Dyscyplina i świadomość 
swojego 
partyjnego długu…
Odwrócił się i ruszył przed siebie, stukając po asfalcie kośćmi, pozostałymi po 
piętach. 
Zwisające resztki spodni dyndały mu na biodrach i goleniach, jak lampasy.
Już miałem krzyknąć. Wyrywał się ze mnie na zewnątrz strach, dziedziczony 
pokoleniami od 
przodków. Mrok podświadomości: potwory, duchy leśne, domowe, wilkołaki, ssące 
krew 
silnymi, lodowatymi wargami, umarli, zaciskający na gardle sztywne palce. Cały 
ten mrok, który 
jakoby nie istnieje. Chwiałem się. Było mi zwyczajnie głupio Wtedy jeszcze nie 
wiedziałem, że 
nie tylko ja miałem okazję się z tym zetknąć. Wystąpienie Mumii przetoczyło się 
echem, 
prawdopodobnie po całej Rosji.
Jak podczas trzęsienia ziemi, zapadały się płyty nagrobne na cmentarzach, 
poruszała się gleba, 
otwierały się wejdą do grobowców — brudni od ziemi nieboszczycy zmartwychwstali. 
Jakimś 
diabelskim światłem rozjaśniły się gabinety w Komitetach Rejonowych, zastukały 
maszyny do 
pisania, jakby niewidoczne sekretarki uderzały po i klawiszach, zadźwięczały w 
histerii telefony, 
poodpadały od nich słuchawki, a membrany, rozmiękczone topniejącym plastikiem, 
zasyczały 
dawno wypalonymi głosami. Fioletowym, ciemnym blaskiem rozbłysło wiele popiersi 
i 
pomników. Kwiaty wokół nich zżółkły. A w granitowym, imponującym budynku 
Ministerstwa 
Obrony Rosji pojawił się zastrzelony rok temu pewien marszałek, nawiasem mówiąc 
uczestnik 
obalonego wówczas puczu — w dymiącym, porwanym mundurze, przez który 
przeświecało 
gnijące ciało, z orderami i medalami brzęczącymi przy każdym kroku — przeszedł 
obok 
oniemiałych takim obrotem rzeczy strażników, po dywaniku, wzdłuż obrazów, 
pokazujących 
wszystkich rosyjskich sławnych wodzów (ci, którzy tam byli, jak wieść niesie, 
schodzili na bok i 
robili mu miejsce), obok adiutantów i skierował się prosto do drzwi Głównego 
Działu 
Operacyjnego — stanął pośrodku sterylnego pomieszczenia, czarnymi, pustymi 
oczodołami 
popatrzył na przerażoną grupę ludzi siedzących przy komputerach i grobowym 
szeptem, który 
zadźwięczał w uszach operatorów jak grom, powiedział: — Rozkazuję…
Niewiadomo, co potem wydarzyło się za ścianami tego resortu. „Wystąpienie 
Lenina”, jak się 
mówiło, trwało prawie do piątej rano (oczywiście, czasu miejscowego, różnego dla 
różnych 
regionów Rosji), kiedy kogut zapiał po raz trzeci, do pierwszych promieni 
słońca. Wątpliwe, czy 
prawda o tych wydarzeniach zostanie kiedyś opublikowana, bardzo wielu ludzi 
pozbawił wtedy 
świadomości wilgotny zapach ziemi, którego nie mogli pozbyć się do końca życia. 
Teraz 
wiadomo, dlaczego wojsko i milicja były tej nocy bezradne.
Dopiero teraz dotarło do mnie, co się tak naprawdę dzieje. Był październik, 
najważniejszy 
miesiąc rosyjskiej historii. Terkotały przejeżdżające samochody, czerwonym, 
żółtym i zielonym 
światłem pulsowała sygnalizacja na skrzyżowaniach, czerń jesiennego nieba spadła 
na dachy 
domów, a wszystko wkoło zdawało się przesiąknięte rozkładem i śmiercią. Śmiercią 
przesiąknięte było chłodne, martwe i mokre powietrze, śmiercią przesiąknięte 
były ogródki, które 
przycupnęły między domami. Kałuże pełne liści wydzielały gorzkawą woń śmierci, 
kołysał się 
asfalt, bezmyślny tłum szturmował budynek Centrum Telewizyjnego, jak w śnie, 
opanowywał 
nas obezwładniający ciężar koszmaru, żeby się z niego otrząsnąć, trzeba było 
podjąć 
zdecydowane kroki. Ale niestety, ani myśleć, ani tym bardziej na coś się 
zdecydować nie było 
siły, a samochody dalej terkotały, docierała skądś muzyka, wirowała w witrynie 
podstawa z 
elegancko ubranym manekinem, wzdłuż prospektu śpieszyli się spóźnieni 
przechodnie i nikt nie 
domyślał się, że nasz ziemski czas już minął, że rozwarł się wszechświat? Że 
wstrętne ręce 
zbliżyły się do nas z podziemi, że na świętym zegarze jest za sekundę dwunasta i 
my wszyscy, 
czy chcemy tego, czy nie, jesteśmy już tak naprawdę martwi…
Dziwne, że sam nie zginąłem w tę przeklętą noc. Kilka razy, niemal do utraty 
tchu, 
zamierałem, a potem, kiedy dochodziłem do siebie, czułem się, jakbym został 
przepuszczony w 
tym czasie przez maszynkę do mielenia mięsa. Kości gięły mi się, jakby były z 
gumy, nogi 
zrobione były dosłownie z surowego fałszu, dostawałem takich mdłości, że 
powietrze wydawało 
się słodkie. Nawiasem mówiąc, wielu moich znajomych narzekało później, że 
właśnie tego 
wieczoru, w tych najbardziej krytycznych godzinach trzeciego października, im 
także nagle, z 
niewyjaśnionych przyczyn, zebrało się na mdłości, mieli kłopoty z oddychaniem, 
poczuli się 
osłabieni, zaczęło im się kręcić w głowie i co najgorsze — dostali napadów 
prawdziwie 
samobójczej rozpaczy. Prawdopodobnie cała Moskwa znalazła się pod niewidocznym 
wpływem 
nekrobiozy. I ten wpływ to zwiększał się, to na jakiś czas zmniejszał. Wydaje mi 
się, ze Mumia 
nie mogła podtrzymywać go bez przerwy. Potrzebne były do tego ogromne siły, w 
końcu to 
ośmiomilionowe miasto i chcąc nie chcąc, musiała skupić się na jakiejś wybranej 
grupie. A 
przede wszystkim — na rządzie i otoczeniu prezydenta. Dlatego pozostali 
zachowali jakąś 
samodzielność. I być może wezwanie Gajdana wcale nie było takie głupie. Właśnie 
rodowici 
obywatele mieli tej nocy pewną swobodę wyboru. Wspaniałe poparcie poglądu, że 
władza 
powinna należeć do narodu.
Natomiast jak przetrwali tę noc Moskwiczanie, mogę się tylko domyślać. Myślę, że 
nie tylko 
mnie, ale też wielu innych uratował Gierczyk. Nie udało mi się ustalić, co robił 
wieczorem 
trzeciego października — gdzie był i jak to się stało, że uległ takim zwierzęcym 
instynktom. Cały 
czas, od momentu wyjścia z domu, do pojawienia się na Kremlu, tonie w mroku. A 
może wtedy 
już dobrze wiedział, co musi zrobić i podjeżdżając tramwajem, powiedzmy, do 
Łysej Wyspy, 
sam podobny do umarłego, biegał po opuszczonym parku, nerwowo pocierając zapałki 
i 
przeklinając swoją marną wiedzę, zdobytą w instytucie. Przypominam, że 
wykształcenie miał 
czysto techniczne. A być może, zwierzęcym instynktom uległ znacznie później i 
najpierw, tak jak 
inni, rzucił się do budynku Rady Moskwy i dopiero tam, czując zapach ziemi, 
zrozumiał, że 
nadszedł czas. Nawiasem mówiąc, niedaleko od Rady Moskwy znajduje się mały 
ogród. To też 
jakiś punkt zaczepienia i to, według mnie, bardzo istotny. Całkiem 
prawdopodobne, że Gierczyk 
uzbroił się właśnie tam. W każdym bądź razie, jedno mu się udało. Mumia, jak się 
domyślam, 
miała kłopot z wychwyceniem poszczególnego człowieka.
Zagrożenie płynące od niego rzeczywiście czuła, ale w żaden sposób nie mogła 
połączyć go z 
konkretną osobą. Był dla niej zwykłym obywatelem, zagubionym w czeluściach 
moskiewskiego 
mrówkowca, a nagłe osłabienia paraliżującego wpływu nekrobiozy miały związek 
właśnie z 
próbami odnalezienia Gierczyka. Często tak się zdarza: boli gdzieś w środku, ale 
gdzie — 
dokładnie nie wiadomo. Jakby ściągał na siebie uwagę Mumii, uwalniając tym samym 
innych, 
pozbywał ich wszelkich więzów, zrywał grobową pajęczynę. W efekcie ta narzuta ze 
śmierci 
miała dziury i pewnie tylko dlatego piszę teraz te słowa.
Prawdę mówiąc, nie pamiętam, jak znalazłem się na Kremlu. Tylko koszmarnym 
bałaganem 
tej burzliwej, październikowej nocy, ogólnym zamętem, zagubieniem, paraliżem 
odpowiedzialnych osób mogę wytłumaczyć sobie, że dostałem się do jakoby 
szczególnie 
chronionej, rządowej strefy. Kreml musiał zostać zablokowany i dla 
bezpieczeństwa otoczony 
specnazem. To pierwsza zapowiedź każdej kryzysowej sytuacji. Bez problemu 
minąłem 
posterunek ochrony przy Borowickiej Bramie: błyszczące, jak u manekinów, 
obojętne twarze 
żołnierzy, kapitan wymachujący głową, prawie jak koń. Nikt nie zapytał mnie o 
żadne 
dokumenty. Na sennym Kremlu porażała potężna, nieprawdopodobna cisza. Jakby 
wszystko 
znajdowało się pod kopułą, która nie przepuszcza żadnych dźwięków. Widoczność 
była 
doskonała, pomimo skąpego oświetlenia — tą szczególną ostrością, jaką spotyka 
się w filmach 
grozy. Każdy szczegół był dokładnie zarysowany: popielaty, podobny do skorupy 
szarej cebuli, 
dzwon Iwana Wielkiego, Dom Rad dosłownie jak z tektury, wycięty, sklejony i 
pomalowany, 
szpiczaste, odgradzające od świata purpurowe ściany kremlowskie. Widoczna była 
każda rysa na 
powierzchni asfaltu, drobinka kurzu, trawka przy spływie kanalizacji. I w tej 
martwej, jak 
wczorajszy dzień, ostrości i ciszy, zupełnie bezdźwięcznie, ale słyszalnie, 
jakby wewnątrz 
mózgu, biły, jakby połączyło się tysiąc głosów, czerwone dzwony.
Naprawdę nie przesadzam, były właśnie czerwone — ze skrzepłej krwi, rozgrzane w 
płomieniach diabelskiego pieca, twarde, dźwięczne, bijące z nieludzką siłą. Nie 
widziałem ich, 
ale ta ostra czerwień odbijała się w mojej świadomości. I jednocześnie, jak 
można było zobaczyć, 
rozbudzone krwawym zwiastunem, rozsuwając tulipany, drżące i osypujące się, jak 
w koszmarze, 
wyrastały żylaste łodygi ostu — pękały czarne pączki, ciernie z ostrością 
brzytwy rozpruwały 
powietrze. Miałem uczucie, jakby cos chwytało mnie za gardło. Kiedy było już po 
wszystkim, 
jeden z moich naukowych kolegów — przyjaciół, osoba, której bez wątpienia można 
zaufać, 
opowiadał, że właśnie tego dnia, z powodów rodzinnych, przebywał w Pskowie i tam 
także po 
północy wściekle zabiły dzwony, także — czerwone i także — jakby ze skrzepłej 
krwi. I znowu, 
jak się okazało, nikt tego bicia, oprócz niego, nie słyszał. A w ogromnych, z 
zeszłego wieku, 
izbach kupca Pogankina, zapaliły się wszystkie okna i zagrzmiała, po chwili 
diabelska muzyka. I 
chociaż mój kolega jest osobą, jak większość uczonych, nie wierzącą, nawet do 
dzisiejszych 
zrządzeń losu odnoszącą się z powściągliwą wyrozumiałością, nie mógł znaleźć 
innego 
określenia na tę muzykę, jak diabelska: mięśnie rąk i nóg same od niej drgały, a 
przechodnie, 
dosłownie jak epileptycy, wyginali się w tańcu nie do opisania.
Osobiście takiej muzyki, na szczęście, nigdy nie słyszałem. Ale bicie krwawych 
dzwonów 
było nie do wytrzymania. Niczym kot przed rykiem klaksonu, skoczyłem w pierwsze 
lepsze 
drzwi, przebiegłem korytarzem z dyżurną lampą nad wejściem, skręciłem, 
przebiegłem drugim 
korytarzem, jeszcze raz skręciłem, prawdopodobnie kierowany jakimś szóstym, 
zbawiennym 
zmysłem, znalazłem się w pokoju oświetlonym bladym światłem i z wielką ulgą 
zobaczyłem tam 
stół, przykryty plastikową, sztabową mapą, monitory i odwróconego na krześle 
niewzruszonego 
Griszę Ragozina.
Oprócz niego w pomieszczeniu znajdowało się jeszcze parę osób: postawny jak 
borowik, 
krępy, ostrzyżony najeża pułkownik, ktoś po cywilnemu, z postrzępioną, 
zwichrzoną jak puch, 
siwą fryzurą (przez chwilę wydawało mi się, że to B.J. we własnej osobie, jak 
mówiło się wtedy 
na prezydenta, ale nie, twarz chociaż była podobna, to jednak inna) i jakichś 
dwóch — w 
żołnierskich mundurach, każdy ze słuchawką w uchu, widocznie operatorzy, 
wpatrujący się w 
srebrzyste powierzchnie ekranów.
To była chyba tak zwana „sala łączności”, prywatne, operacyjne kierownictwo, 
sztabowy 
pododdział prezydenta — na drugim stole znajdowała się radiostacja z palczastym 
ogrodzeniem 
anteny, a wokół niej zgromadziły się niezwykłego rodzaju aparaty telefoniczne: 
też z czułka — 
mi anten, podobne do małych pancerzyków.
Najstraszniejsze było to, że nikt nie zwrócił na mnie uwagi. Krępy pułkownik, 
wpatrujący się 
w kalkulator, chyba nad czymś myślał. Człowiek o postrzępionej, szarej fryzurze, 
ściskał lewą 
ręką płatek ucha. Operatorzy przylepili się do ekranów, plecy mieli wygięte. A 
sam Grisza 
Ragozin siedział, jakby kij połknął, nienaturalnie wyprostowany, z wysoko 
podniesionymi 
brwiami. Za nim stał regał z książkami, wbudowany w ścianę, a w szybie 
wychwyciłem idealnie 
biały, sztywny kołnierzyk koszuli, a nad nim — pasek szyi, jakby brzuszek ryby. 
Pierś rozcinał 
nożyk trzykolorowego „rosyjskiego” krawata.
Chyba naprawdę mnie nie zauważył.
— Grzegorz! — wyszeptałem.
Wtedy Grisza Ragozin drgnął, jakby się obudził i tak, jak ktoś, kto wychodzi z 
wody, 
potrząsnął głową. Twarz mu spoważniała.
— To pan, Aleksandrze Michajłowiczu? Skąd pan się tu znalazł?
Pozostali także się poruszyli, jakby ktoś ich włączył Operatorzy, jednym głosem, 
dorzucili: 
Brak łączności’ Mężczyzna o postrzępionej, siwej fryzurze odwrócił się na 
krześle i wyciągnął 
przed siebie pistolet. Pułkownik, chociaż nie miał zamiaru wyjmować broni, 
popatrzył na mnie 
jak przez oczko celownika, a źrenice, kiedy złapały cel, mocno się zwęziły: Kto 
to? (Grisza 
Ragozin szybko wyjaśnił). Deputowany? No dobra, niech będzie deputowany. Co tam 
w 
mieście?
Wysłuchał mnie chyba dość nieuważnie i wymamrotał, do nikogo szczególnie się nie 
zwracając: Znaczy się, bez zmian — odwrócił się do Griszy i postukał paznokciem 
w zegarek 
elektroniczny na ręce.
— Chyba na jakieś dziesięć minut nas odcięło, co, Grzegorzu Arkadiewiczu?
Grisza wygiął nadgarstek z „Rolexem” w złotej, klasycznej obudowie:
— Prawdopodobnie, tak…
— I wydaje mi się, że przerwy między „omdleniami” stają się coraz krótsze.
— Tak, to prawda, też to zauważyłem… W monitorze coś cichutko zapiszczało.
— Trzeba opuścić Moskwę — cicho powiedział siwy mężczyzna. Pistolet już schował 
i 
zamiast niego wyciągnął teraz z kieszeni chustkę, którą wytarł czoło. Twarz miał 
czerwoną, 
jakby zaognioną. — Pod Swierdłowskiem znajduje się zastępcza siedziba rządu. 
Główny punkt, 
środki łączności. Pamiętacie, siedzieliśmy tam w czasie puczu? Mam nadzieję, że 
Ural i Syberia 
wstawią się za nami…
Jeden z operatorów zakaszlał:
— Ministerstwo Obrony nie odpowiada! — Drugi natychmiast dorzucił, dosłownie, 
jak echo. 
— Ministerstwo Spraw Wewnętrznych sygnału nie przyjmuje!
Zapadła cisza.
— Co z prezydentem? — spytałem wprost.
Grisza znowu popatrzył na mnie, jakby mnie nie poznawał. Nagle zamrugał, 
skrzywił się, 
jakby coś mu wpadło do oka i odpowiedział, chyba trochę wstydząc się swoich 
słów:
— Z prezydentem”3 Niby wszystko w porządku… Jest pod ochroną… Ale trochę się 
przepracował… Mam nadzieję, że dojdzie do siebie… za jakiś czas…
Siwy mężczyzna nie wytrzymał.
— Co też pan wygaduje, Grzegorzu Arkadiewiczu! Proszę powiedzieć wprost: nie 
mamy 
żadnego prezydenta. Nie mamy i, prawdopodobnie, w najbliższym czasie nie 
będziemy mieć!
Jego krzyk był jak rzężenie, wydobywające się z rozpalonego gardła. Siwizna 
wyglądała, jak 
peruka, nad raczą fizjonomią. Wydawało się, że za chwilę przekrzywi się na bok
— Federalne Służby Bezpieczeństwa nie odpowiadają! — dorzucił operator. Drugi 
przerwał 
mu wystraszonym głosem. — Saratow na linii!
Grisza ostrożnie, dwoma palcami, podniósł słuchawkę telefonu.
— Towarzysz minister rolnictwa? — radośnie ktoś wyprorokował. Membrana była 
silna i 
dobrze słyszałem każde słowo. — Skup zboża w okręgu saratowskim będzie 
zrealizowany w 
terminie! Naród pracuje z ogniem w oczach, towarzyszu ministrze! Zawiadomcie 
towarzysza 
Stalina, że zbierzemy o dziesięć procent ziarna więcej, niż planowaliśmy!
Grisza odłożył słuchawkę z powrotem, jakby była zaminowana. Zamyślił się.
— No to mamy — przeciągle westchnął siwy.
A pułkownik melancholijnie wziął flamaster i zakreślił wokół Saratowa gruby, 
niebieski krąg. 
Zauważyłem, że takich kręgów było coraz więcej.
— To znaczy, że dotarło już do Wołgi — oznajmił. — Ogólnie rzecz biorąc, wydaje 
mi się, że 
szybkość rozprzestrzeniania się trochę się zmniejsza. I proszę popatrzeć, 
Grzegorzu 
Arkadiewiczu, gęstość jakby także maleje. Dobrze, jest nadzieja, że za Ural to 
już nie przejdzie…
Siwy momentalnie obrócił się do niego całym ciałem.
— A tak w ogóle, na co my czekamy? Żeby nas wszystkich zgnietli tutaj, jak 
karaluchy? 
Samochód mamy, lotnisko, mam nadzieję, pracuje. Co prawda komuniści z miejscowej 
administracji, ale co z tego — niech będą komuniści. Nie są chyba tacy głupi, 
żeby pomagać 
Józefowi Wissarionowiczowi. Trzydziesty siódmy rok, proszę wybaczyć, chyba 
wszyscy 
pamiętają… Tak? Pan coś mówił, Grzegorzu Arkadiewiczu?
Grisza podniósł rękę i zrobił daszek.
— Chwileczkę!
I teraz coś zazgrzytało w pudle głośnika na ścianie, zaświstało, zatrzeszczało, 
przebiegło po 
skali, dostrajając się i w końcu, jak ciasto nie mieszczące się już więcej w 
foremce, wypełzło 
znajome seplenienie wybitnego, politycznego działacza współczesności: Z nowym 
natchnieniem i 
przekonaniem…Pod kierownictwem Partii Komunistycznej… Leninowskim szlakiem… 
Naprzód, 
do zwycięstwa socjalizmu! — dosłownie, jak stado gołębi, rozległy się oklaski 
Słychać było, jak 
Leonid Iljicz bierze z trybuny szklankę z wodą, upija trochę, przełyka płyn 
przez gardło, 
odstawia ze stukiem szklankę na miejsce i, nabierając powietrza do nowej 
przemowy, zaczyna: 
Towarzysze! W momencie nabierania powietrza czuło się ciszę ogromnej sali — 
dekoracje na 
oknach, sztandary z grubego aksamitu. Przeniosłem się dosłownie do innej epoki.
Pozostali chyba poczuli to samo. Siwy mężczyzna pokazał zęby, prawie jak pies. 
Oczy mu się 
zaokrągliły.
— Panowie, wyłączcie te brednie! Ile można, nic nowego się już nie dowiemy! I 
nie czekając, 
czy ktoś zareaguje na jego apel, sam podskoczył do ściany — pochylił się, 
rozdzierając przy tym 
jasną marynarkę i z wściekłością wyrwał wtyczkę z gniazdka. Wyprostował się i 
rzucił ją w 
stronę Griszy Ragozina.
— Proszę, Grzegorzu Arkadiewiczu! Was będzie sumienie gryzło!
— W najgorszym wypadku wiemy, co robić — Grisza z krzywym uśmieszkiem wyciągnął 
z 
leżącej przed nim paczki papierosa, odpalił, pomachał ręką, rozganiając kłąb 
dymu. Obojętnie 
rzucił do pułkownika, który, jak koń, machał głową: — Co z wami, Sergiuszu 
Iwanowiczu?
— Jakby dzwonią — bez przekonania powiedział pułkownik. Przyłożył dłoń do ucha, 
popukał, starając się pozbyć doznania. — Jakby dzwony… Dziwne…
Starczyło mi rozwagi, żeby to przemilczeć.
— Nie ma łączności z Ministerstwem Spraw Zagranicznych! — dorzucił operator.
Siwy mężczyzna widocznie na coś się zdecydował.
— No pięknie, teraz każdy sobie — mrukliwie powiedział. — No pięknie, a ja 
raczej nie 
zamierzam czekać, aż mnie tu zakopią…
Nabrał powietrza w płuca, chcąc zapewne coś jeszcze powiedzieć. Nikt go nie 
słuchał, 
pułkownik tak jak dawniej dziko trząsł głową próbując się pozbyć dzwonów, Grisza 
Ragozin 
bujał się w rytm słów, wyraźnie nieobecny. Nagle jego chłodne oczy rozwarły się 
na oścież. 
Ścianka za plecami siwego zaczęła pokrywać się drobnymi pęknięciami. Ich liczba 
zwiększała 
się, pęknięcia ciągnęły się od siebie. Jakby z tamtej strony na ścianę napierało 
coś ciężkiego. 
Pokazała się nieprzyjemna czerń cegły starego muru, słabą strużką posypał się na 
podłogę tynk, 
pod pudłem radia odpadł dość duży kawał ściany, a z ostrego mroku pęknięć 
wysunęło się coś 
ziemistego, szarego jak korzenie roślin, chwyciło szczypcami siwego za gardło — 
chrupnęła 
kość, siwy mężczyzna w agonii zacharczał i nagle wygiął się, dosłownie jakby 
ktoś potraktował 
go prądem.
— Trach! Tra–trach! — trzasnęły ekrany przed operatorami.
Grad odłamków posypał się na pułkownika, zrywającego się na równe nogi. Ten 
zgiął się w 
pół, trzymając za rozdarty na brzuchu kitel. I jeszcze jedno ziemiste kłącze 
wpełzło przez 
powstałe szczeliny. A z pęknięć na suficie wylazły blade, przypominające robaki, 
tasiemki — 
wyraźnie mokre, lepkie, jak ugotowany makaron. Od razu dwie z nich, cmokając, 
przyssały się 
do najbliższego operatora i sierżant zaczął się drzeć, jakby mu ktoś przewiercał 
kość czołową.
To prawda, te przerażające szczegóły uświadomiłem sobie znacznie później. A 
wtedy tylko 
zauważyłem, jak zdecydowanie odwraca się do tyłu Grisza Ragozin, jak z całych 
sił wali głową 
w drzwi szalki na książki, jak drzwi w końcu otwierają się i okazują się 
prawdziwymi drzwiami, 
prowadzącymi do pokoju, jak Grisza, razem z krzesłem, gramoli się w ciemność 
korytarza i 
potem biegnie do świecącego, wydłużonego napisu „Wyjście”. A potem drzwi od tej 
szafy 
zaczynają bić mnie po nogach, przewracam się i boleśnie uderzam o kant stołu, 
szybko się jednak 
podnoszę i już biegnę dusznym korytarzem. Wszystko to odbywa się dosłownie w 
ciągu jednej 
sekundy. Z tyłu rozlega się straszny krzyk, jakby komuś kości łamali i 
rzeczywiście — 
chrupnięcie i znowu krzyk, mrożący krew w żyłach. I nagle ten krzyk przycicha i 
zamienia się w 
apetyczne, powolne mlaskanie.
Nie wiem, co tam u nich mogło mlaskać. Nie wiem i nie chcę wiedzieć. Ale to 
żujące, mokre, 
wstrętne wsysanie po prostu wyrzuciło mnie na zewnątrz. Na pewno zapamiętam je 
na całe życie. 
Do końca życia będę też chyba pamiętał ten straszny plac, na którym dogoniłem 
Griszę 
Ragozina. Wewnętrzną budowę Kremla znałem bardzo słabo. Jak już wspomniałem, 
pracowałem 
przede wszystkim w Białym Domu. W Kremlu bywałem rzadko, nie częściej niż pięć, 
sześć razy 
w ciągu roku i dlatego teraz zupełnie nie wiedziałem, gdzie się znajdujemy, 
miejsce rzeczywiście 
było przerażające. Cerkiew, podświetlona reflektorami, wyglądała jak 
rozczochrana głowa, poza 
tym widać było typowo moskiewskie, okazałe, fantastyczne i lakierowane 
sklepienia, arkady, 
taras z grubymi, wijącymi się kolumnami, miedziany dzwon nad wejściem, model 
kamiennych 
schodów. Grisza Ragozin oparł się plecami o jego ciosane ogrodzenie, usta miał 
zaciśnięte, oczy 
— szalone i wyłupiaste.
— Dzwonią w samą porę — powiedział, prawie nie patrząc w moją stronę.
Dzwony biły niemiłosiernie: krwawe, wywołujące ból tony pulsowały pod czerepem. 
Rozchodziły się chyba na tysiąc kilometrów wokoło. Zarośla ostu w kwietnikach 
sięgały mi już 
do pasa. Pękały żebrowate pączki i ze zgrzytaniem wyłaziły z nich błyszczące, 
niklowane kwiaty. 
Słupki i pręciki dźwięczały zgodnie z uderzeniami dzwonu. Wszystko było, tak jak 
dawniej, 
zadziwiająco jasne. Czarne kolce łamały się i wyginały na tle wielokolumnowej 
amfilady. 
Prawdopodobnie w tym budynku znajdowała się kancelaria prezydenta. To prawda, 
wszystkie 
okna były w niej teraz pogaszone. Na żadnym z trzech pięter nie wyczuwało się 
oznak życia.
I z zaokrąglonego, z niszami i przejściami, podziemia, z bezgwiezdnej, czarnej 
jak węgiel 
piwnicy, między kamiennymi izbami, wzdłuż kolców ostu, podobnych do 
porozrywanych 
przestrzeni, zbliżała się w naszą stronę niewielka grupa ludzi, a ich 
podniesione, radosne głosy 
unosiły się nad grobowym odrętwieniem.
Ubrani byli w bluzy albo kurtki na wzór półwojskowy, obowiązkowo w butach, 
czapkach z 
rogowymi, lakierowanymi daszkami, a prawda, były wśród nich dwie, trzy osoby 
ubrane po 
cywilnemu: szerokie marynarki, krawaty wsunięte pod kamizelki. Niektórzy 
pobłyskiwali 
okrągłymi, szklanymi binoklami. A w środku, w płaszczu Armii Czerwonej z długimi 
połami, 
także po cywilnemu, w czapce, w podobnym do kokardy, kropkowanym krawacie, 
niczym 
bożek, kroczył tęgi mężczyzna niewysokiego wzrostu, a jego buty z przekonaniem 
stukały po 
kremlowskim bruku. Na chwilę zatrzymał się przed wielką kałużą, popatrzył, 
przymierzył się i 
przeskoczył, podrygując śmiesznymi nóżkami, a potem obrócił się w stronę postaci 
w 
żołnierskim płaszczu i gardłowo, przenikliwie, zupełnie po ptasiemu, wybełkotał:
— A jeśli chodzi o tę sprawę, Feliksie Edmundowiczu, proszę się zwrócić do 
towarzysza 
Berii. Pracowałem z nim po wojnie, to bardzo odpowiedzialny i ułożony człowiek. 
Pokaże im, 
jak mawiał nasz Nikita Siergiejewicz, kozią matkę. Tak więc, jesteście pewni — 
ani jednego 
esera i mieńszewika?
— Ani jednego, Włodzimierzu Iljiczu. Leżą jak zabici…
— I dzięki Bogu, niech sobie leżą. Niepotrzebne nam są polityczne prostytutki!
Poprawił ogonek brudki i zaraźliwie się zaśmiał. Palce (dokładnie to widziałem) 
wpiły się w 
klapy rozpiętej marynarki.
Cała świta zgodnie przyznała:
— Zgadza się, Włodzimierzu Iljiczu!
— Niech leżą!
— Po co nam mieńszewicy?
— Przypomnijcie sobie, towarzysze, socjaldemokratów!
Było im wesoło.
— Wszyscy! — samymi ustami powiedział Grisza Ragozin.
I w tym momencie z drugiego końca kancelarii, pogrążonego w mroku, oderwał się 
niewyraźny cień, mający zresztą pewne ludzkie cechy i bezgłośnie jakby na 
miękkich 
podeszwach, przypominając olbrzymiego ptaka, rzucił się na idących.
W jakimś chwilowym olśnieniu domyśliłem się, że to Gierczyk. Pędził i trzymał 
nad głową 
zwisający, zaostrzony kij — kołek, jakim letnicy zwykle ogradzają swoje ogródki. 
I nagle 
zamarł, zatrzymał się wyczekująco jak na zawodach sportowych, podskoczył, 
szarpnął się w 
powietrzu i z całej siły rzucił ten kołek w płaczącego ze śmiechu mężczyznę z 
bródką.
Prawdziwy, szary piorun przeciął chmurę ciszy nad Kremlem. Grisza Ragozin 
krzyknął, 
siadając i łapiąc się za głowę. Czerwone, krwawe dzwony uderzyły ze wszystkich 
sił i nagle 
nabrzmiało i pękło w moim mózgu tysiące oślepiających kuleczek…
5
Co było dalej, dobrze wiadomo. Rano 4 października na opustoszały bulwar 
niedaleko Białego 
Domu wyjechały czołgi w towarzystwie specnazu MSW i po rozmowach, które do 
niczego nie 
doprowadziły, otworzyły ogień w kierunku wysokiego budynku, serią na wprost. 
Pożar na 
ósmym piętrze i krótki szturm, który nastąpił chwilę później, stacja telewizyjna 
CNN 
transmitowała na cały świat. Mówiło się o tysiącach ofiar i setkach żołnierzy, 
którzy uciekli 
podziemnymi korytarzami. I jedno i drugie, oczywiście, nie było zgodne z prawdą. 
Mignęła w 
wiadomościach zmęczona, zmięta twarz Chasbułatowa, sztywnym krokiem 
przemaszerował 
pułkownik Rucki. Liderzy buntu zostali zamknięci w „Marynarskiej ciszy”. 
Zresztą, po jakichś 
trzech miesiącach uwolniono ich decyzją nowo wybranego parlamentu. Wszystko się 
jakby 
ułożyło.
Tym niemniej, doskonale wiedziałem, że teraz moja kolej. Mumia nigdzie nie 
zniknęła, 
wątpliwe, że pogodzi się z październikowymi niepowodzeniami. Nieprzyjemności 
mogą pojawić 
się w każdej chwili. Kilka dni po śmierci Gierczyka przebywałem jakby w transie. 
Trans transem, 
ale zrobiłem chyba wystarczająco dużo. Przede wszystkim, wysłałem Galę do 
krewnych w 
okręgu krasnodarskim. I uprzedziłem, żeby w żadnym wypadku nie dzwoniła ani 
stamtąd nie 
pisała. Oto, kiedy przydała się rada Griszy Ragozina! W pierwszej kolejności 
lękałem się nie o 
siebie, a o nią. Mogła stać się zbyt łatwym łupem. Nie pamiętam, co wtedy jej 
powiedziałem: 
muszę pobyć trochę sam, tak będzie lepiej, czy: już niedługo wybory, na pewno 
będę bardzo 
zajęty. Gala była przerażona śmiercią Gierczyka i dlatego na wszystko się 
zgadzała. Z drugiej 
strony, jeszcze bardziej była przerażona tym, że zostaję sam w Moskwie — 
wyjeżdżać, mimo 
wszystko nie chciała, wzdychała, niepokoiła się o kwiaty w ogródku, kto będzie 
ich doglądał? 
Ty? Znam cię! Potrzebowałem wiele wysiłku, żeby pokonać jej cichy sprzeciw. 
Nawet w drodze 
na dworzec nie przestawaliśmy się kłócić. Odetchnąłem z ulgą dopiero wtedy, 
kiedy odezwał się 
gwizdek, zazgrzytały wagony i dość zniszczony skład pociągu ruszył poplątanymi 
szynami na 
południe.
W najgorszym wypadku, dopiero teraz mogłem być spokojny. Czego, prawdę mówiąc, 
nie 
można było powiedzieć o innych okolicznościach związanych z daną sprawą, które, 
szczerze 
mówiąc, wcale nie były pocieszające. Uważałem, że w konsekwencji tragicznej nocy 
z trzeciego 
na czwartego października — po strasznych wydarzeniach, które niemal nie 
zniszczyły całej 
stolicy, po marszu umarłych i biciu dzwonów — przez rząd oraz prezydenta zostaną 
natychmiast 
podjęte nadzwyczajne środki. Na przykład, ewakuacja z Kremla rządowych placówek, 
wysiedlenie centrum Moskwy, blokada samego Mauzoleum, a potem — zdecydowana 
operacja 
wojskowa dotycząca balsamowania. Nie jestem oczywiście specjalistą, ale na moje 
nieprofesjonalne oko trzeba to było zrobić. Niestety, żadnych nadzwyczajnych 
środków nie 
podjęto. Tydzień upływał po tygodniu, ubywało kartek w kalendarzu, kończył się 
październik, 
zżółkły i zaczęły opadać liście z drzew w parkach, przyszły deszcze, które 
przemieniły ziemię w 
warstwę lepkiego błota, natomiast rząd i prezydent nadal przebywali w 
niezrozumiałym 
zamroczeniu. Zdawałem sobie sprawę, że wszystko nie jest takie proste. Zbliżały 
się wybory, 
znaczna część Rosjan popierała jeszcze komunistów, zdecydowane posunięcia, jak 
na przykład 
balsamowanie ciała, mogły wywołać szum i przestraszyć wyborców. Śpieszyć się z 
tym na 
pewno nie było warto. Tym bardziej, że mało prawdopodobne, aby w najbliższym 
czasie można 
się było spodziewać jakichś poważnych ekscesów. Mumia mumią, ale, widocznie, nie 
jest tak 
łatwo wskrzesić martwych po raz drugi. Do tego potrzebne są siły, długotrwały 
proces remisji. 
Otrzymaliśmy chwilę wytchnienia.
Potem się okazało, że zostały jednak podjęte odpowiednie środki ostrożności. 
Zauważyłem, że 
wielu członków rządu nosi teraz krzyże z osiki. Grisza Ragozin powiedział, jak 
to on, ironicznie 
się uśmiechając, że powstała nawet specjalna firma, żeby je wykonać. I tu 
znalazł się więc 
deputowany o patriotycznych przekonaniach. Nawiasem mówiąc, pierwsi założyli 
krzyże 
postkomuniści, wyprzedzając wszystkie pozostałe ugrupowania. O co chodzi tak 
naprawdę, 
oficjalnie nikt nie wiedział. Gazety pisały niewiele o wydarzeniach trzeciego 
października albo 
całkiem sprzecznie. Oficjalne śledztwo ugrzęzło. Normalka. Dużo się mówiło, 
plotkowało, 
opowiadało anegdoty. Na przykład, w budynku Wołgogradzkiego Komitetu Obwodowego 
partii 
komunistów, tamtej nocy same zaczęły pracować zachowane jeszcze stare maszyny do 
pisania i 
bez niczyjej pomocy, na papierze, który, nie wiadomo kto w nie wkładał, 
wystukały dziesiątki 
postanowień, odbywającego się jakoby w tym czasie miejscowego Zjazdu Partii 
Rolniczych 
(zapomnianego już dawno święta niedawnej przeszłości).
Informowały, że opór w społeczeństwie osiągnął krytyczny stan. Prawdopodobnie 
stąd wzięły 
się napady schizofrenii, którym wielu uległo. Ten sam Grisza Ragozin opowiadał, 
że widział się 
w więzieniu z Chasbułatowem i Rusłan Imranowicz w przypływie szczerości wyznał 
mu, że w 
trakcie prawie trzytygodniowego oblężenia Białego Domu (gdzie bez światła i 
telefonów 
obradowała rozwiązana decyzją prezydenta Rada Najwyższa) zdarzały mu się pewne 
przypadki 
zamroczeń: nie mógł sobie przypomnieć, co robił i mówił przez dwie, trzy 
godziny, które właśnie 
upłynęły. Czujesz się marionetką w ręku kogoś obcego. Jakaś dziwna, hipnotyczna, 
wszechpotężna siła opanowała mózgi i kierowała ludźmi, nie pozwalając im myśleć 
o niczym 
innym. Generał Makaszow, na przykład, także stracił świadomość. A Ruckiemu od 
czasu do 
czasu zdarzały się wręcz katastrofalne zapaści. Natomiast samemu Chasbułatowowi 
pokazano 
jakieś rozporządzenie, na którym zamaszyście, czarno na białym, widniał jego 
podpis. Przy 
czym, jak dobrze pamięta, nic takiego nigdy nie podpisywał. To prawda, Rusłan 
Imranowicz 
odmówił złożenia podpisu na tym dokumencie. Jak wiadomo, nie brał już więcej 
aktywnego 
udziału w polityce, unikał walki i sprawiał wrażenie człowieka przegranego.
Zastanawiał pośpiech, z jakim starano się zatrzeć wszystkie ślady. Gierczyk 
został pochowany 
w jeden z ciepłych, słonecznych dni babiego lata. Ziemia trochę podeschła, 
pojawiły się na niej 
rdzawe pasma wyblakłej trawy, skiby tłustej gliny rozrzucone były wokół dołu. A 
wewnątrz 
niego, dokąd światło nie docierało, skupiła się nieprzenikalna ciemność. I w tę 
straszną ciemność 
miał zostać spuszczony. Nie miałem siły patrzeć w tamtą stronę. To przecież był 
Gierczyk — w 
dżinsach i wytartym na łokciach, starym swetrze — który kiedyś powiedział do 
mnie, potrząsając 
długimi włosami: „Dzień dobry. Chciałbym u pana pracować…”, zgarbiony potem i 
umęczony, 
chrząkający znacząco, strzelający palcami, wyrażający sprzeciw w każdej sprawie, 
który przejął 
ode mnie pedantyzm, jako umiejętność pozwalającą osiągnąć określony rezultat. 
Biegający po 
bulwarze i krzyczący: „Wystarczy być durniem w kraju durniów!” Wypowiadający się 
z zimną 
wściekłością o zasiadających w Dumie: „Czego oczekujecie? To przecież były drugi 
sekretarz 
Komitetu Obwodowego”. Denerwujący się, napinający twarde mięśnie, a teraz 
zostawialiśmy go 
w dusznym, podziemnym mroku, w Państwie Umarłych, skąd powrót do dziennego 
światła jest 
już niemożliwy.
Ceremonia odbywała się na starym cmentarzu, niedaleko Łobni. Pamiętam, że już 
wtedy coś 
mnie nieprzyjemnie szarpnęło. I kiedy uderzyły o deski pierwsze, niezręcznie 
rzucone grudy 
ziemi i kiedy zachrzęściły ogniste georginie, przygniecione spadającą gliną, 
nagle powstało we 
mnie dziwne uczucie, że to ja jestem chowany.— Zacząłem teraz rozumieć tego 
chłopca z 
dalekiego ma południu Rosji, który w rozmowie ze mną najpierw zupełnie rozsądnie 
rozprawiał 
o zasadach demokracji, odmowie stosowania siły, o filozofii nowego europejskiego 
humanizmu, 
a potem na pytanie co zrobi, jeśli go wypuszczą z więzienia, ani chwili się nie 
namyślając, 
odpowiedział: „Zabiję Majmuratowa”. Dlatego, że bywają w życiu takie ciężkie 
chwile, w 
których słowa są bezsilne i znaczenia nabiera tylko postępek.
Wiedziałem już, że w domu u Gierczyka była bardzo dokładna rewizja. Na drugi 
dzień po 
śmierci, która, nawiasem mówiąc, w oficjalnym obiegu określana była jako 
„nieszczęśliwy 
wypadek”, pojawili się tam bardzo uprzejmi, ale też i nachalni młodzi ludzie w 
szarych 
garniturach, przepraszając pokazali malinowe legitymacje pracowników FSK, znowu 
przeprosili, 
powiedzieli, że istnieją surowe zasady ochrony bezpieczeństwa państwowego i 
jeśli wasz syn 
miał kontakt z poufnymi papierami, musimy się przekonać, czy wszystko jest w 
porządku. 
Jeszcze raz przepraszamy, ale takie są procedury.
A potem przez cztery godziny dokładnie przeszukiwali całe mieszkanie: oglądali 
ściany, 
zaglądali na półki, do szaf, kartkowali książki, podnosili nawet linoleum w 
toalecie, długo kręcili 
się przy rozbitych szybach na poddaszu, schodzili do piwnicy, trzy razy przeszli 
z góry na dół 
czarne schody. Szukali, oczywiście, teczki z szarym napisem „PZWL”. I nic nie 
znaleźli. Teczka 
przepadła bez śladu w tej przeszłości, którą zabrał ze sobą do grobu Gierczyk. 
Zresztą, nie miało 
to dla mnie żadnego znaczenia. Liczył się teraz tylko szelest ziemi, sypiącej 
się z łopat do dołu, 
pośpieszne ćwierkanie wróbli, skaczących po rozrzuconych grudach ziemi, szare 
zwały gliny, 
grupka ludzi stłoczonych obok siebie w przestworach jesieni.
Najtrudniej było z jego rodzicami. O życiu Gierczyka poza pracą, co wcale nie 
jest dziwne, 
prawie nic nie wiedziałem. To chyba moja wada: nie interesują mnie sprawy 
drugorzędne. Po 
prostu, Gierczyk wcześnie rano pojawiał się u mnie w gabinecie, a potem, późnym 
wieczorem, 
niekiedy o wiele później ode mnie, wychodził. Ale skąd przychodził i dokąd 
odchodził, 
pozostawało zagadką. Pomiędzy jego krewnymi, którzy nagle pojawili się na 
pogrzebie w dużej 
liczbie, czułem się jak brzydkie kaczątko. Czekałem, aż zwrócą w moją stronę 
gniewne 
spojrzenia, podniesie się wskazujący palec, wyróżniając mnie z kręgu winnych i 
potężny głos 
objawi wszystkim, że ten człowiek nic tutaj nie jest w stanie zrobić. Kto jak 
kto, ale ja dobrze to 
rozumiałem. I rozumiałem także, że żadne usprawiedliwienia już mi nie pomogą. 
Jednak 
spojrzenia mimo to nie padały, wskazujący palec nie wyróżnił mnie spośród 
innych, nikt, według 
mnie, nie domyślał się, skąd się wziąłem i kiedy tylko żałobna ceremonia 
dobiegła końca, kiedy 
skończyły się przemówienia i ja także dorzuciłem kilka nic nie znaczących słów, 
kobieta 
przykryta czarną chustą zwolniła przede mną kroku i podniosła suche oczy:
— On przed odejściem powiedział — „Musimy być żywi”.
— Żywi? — ponownie spytałem.
— Tak, tak powiedział…
I podtrzymywana za łokcie przez krewnych ruszyła w stronę głównej alei.
Nawet teraz trudno mi o tym mówić. Szedłem cmentarzem, który rozciągał się od 
horyzontu 
do horyzontu, rzadkimi pociągnięciami liści mieniły się w słońcu brzozy, 
czerniał płot, pstrzyły 
się w przerzedzonej, sennej trawie przekwitające margaretki, chrzęścił piasek 
pod nogami i 
dźwięczała w uszach szczególna, cmentarna cisza. Niezliczone płyty nagrobków 
wydawały mi 
się jakimś umocnionym terenem zamarłego w gotowości wojska, które tylko czeka na 
sygnał. I 
taki sygnał, prawdopodobnie, szybko nastąpi. Nastrój miałem zupełnie wisielczy. 
Co, tak 
naprawdę, dzieje się ze światem? Dźwiga się z przeszłości czerwona głuchota, a 
wszyscy to mają 
gdzieś. Wyrasta dziki oset, a my tylko wzruszamy plecami. Umarli rwa się do 
władzy i nikogo to 
nie niepokoi. Świat na pewno jeszcze nie zwariował, ale potworna, powszechna 
bezmyślność 
staje się już normą. Czy można jakoś temu przeciwdziałać? Ogarniała mnie 
rozpacz. 
Mimowolnie przyśpieszałem kroku. I kiedy w końcu pokazała się brama Z 
ustawionymi za nią 
mikrobusami, z ulgą odetchnąłem. Cieszyłem się, że znowu znalazłem się wśród 
żywych. Nie 
wiedziałem wtedy, że w rzeczywistości wszystko wyglądało znacznie gorzej, że 
sygnału nie 
potrzeba, wojska, tak na dobrą sprawę, wcale nie potrzeba wskrzeszać, a 
dzisiejsze starcie już 
przegraliśmy — jeszcze przed tym, jak zdaliśmy sobie sprawę, że w ogóle się 
zaczęło.
Niezrozumiała była ta nagle powstała przerwa. Wszędzie jakby wrzało, ale z 
drugiej strony 
zupełnie nic się nie posuwało naprzód. Zbliżały się wybory, jedna za drugą 
pojawiały się głośne, 
polityczne deklaracje. Wzajemnie się obwiniano — w przekrętach, korupcji, 
niekompetencji. 
Gazety, jak liście na wietrze, szumiały sensacyjnymi odkryciami. Pęcherze 
nadymały się i 
pękały, zatruwając i bez tego już duszną atmosferę. W istocie, nic się nie 
działo. Czytałem 
gazety, słuchałem radia, oglądałem wiadomości w telewizji, przyniosłem ze 
swojego gabinetu 
papiery nieistniejącej Komisji, napisałem na prośbę przewodniczącego 
sprawozdanie z naszej 
działalności, co chwilę jeździłem do Moskwy na jakieś zebrania polityczne, 
zabierałem głos, 
wyrażałem swoje zdanie, nie zgodziłem się na propozycję wysunięcia mojej 
kandydatury na 
deputowanego do nowego parlamentu (odbyłem niezbyt przyjemną rozmowę z kolegami 
z ruchu 
demokratycznego), stopniowo zacząłem włączać się do pracy mojego instytutowego 
laboratorium, wracałem do Łobni kolejką elektryczną, rozświetlającą reflektorem 
ciemności, 
każdego ranka przyglądałem się, jak rdzewieją od deszczu płomyki w kwietnikach, 
wbijałem 
kołeczki, wygrzebywałem, zgodnie z instrukcją Gali, jakieś cebulki, coś 
skubałem, coś 
spulchniałem, coś okopywałem i chwilami wydawało mi się, że nie było nigdy 
żadnego 
bezgłośnego, krwawego bicia dzwonów, nigdy nie rozrastał się kłujący oset w 
kwietnikach, nie 
sypał się tynk, nie wyłaziły z pęknięć szare kłącza i ze zwykłą niecierpliwością 
nie maszerowała 
na budynek kancelarii kohorta zagorzałych rewolucjonistów, na czele z rudawym, 
zabawnym 
człowiekiem w czapce robotnika. Nic takiego nie miało miejsca. Teczka z napisem 
„PZWL” 
bezpowrotnie zniknęła. Tak, jak zniknął, wskrzeszający ją kiedyś, niejaki 
Niewolnikow.
W korytarzach remontowanego Białego Domu zobaczyłem pewnego razu znajomą mi 
fircykowatą twarz — opaloną łysinkę, garnitur z drogiego materiału, trzykolorowy 
krawat, buty 
na grubej podeszwie. Jak pamiętam, serce mi zatrzepotało. Ale to nie był 
Niewolnikow, tylko 
zupełnie zapomniany przeze mnie deputowany Kamieniecki (który zapodział się 
gdzieś w tym 
październikowym zgiełku, a teraz znowu wypłynął). Niezrozumiale kiwnął tylko w 
odpowiedzi 
na moje niezgrabne pozdrowienie. Mrok się rozjaśnił i z takim samym pośpiechem, 
szybko 
przeszliśmy obok siebie. Wieczorami, ze łzą w oku, wpatrywałem się na 
pojawiającego się na 
ekranie prezydenta. Nie wiem dlaczego, ale jeszcze grzebano w starych, 
przedpaździernikowych 
dokumentach. A najwięcej — minister spraw zagranicznych, głowa rządu. Ściskało 
mnie w 
dołku, zdumienie rosło. Kim, tak naprawdę, był nasz dzisiejszy prezydent w 
przeszłości? 
Pierwszym sekretarzem Swierdłowskiego Komitetu Obwodowego KPZR, kandydatem na 
członka Biura Politycznego, wyższą figurą partyjną. Wydał między innymi 
polecenie zburzenia 
domu Ipatiewych, gdzie rozstrzelano ostatniego rosyjskiego imperatora. Miałem 
takie czyste, 
wewnętrzne przeczucie, że na kremlowskim szczycie dzieje się coś ważnego. Jakieś 
rozmowy, 
tajne, klanowe porozumienia. Czuło się to w powietrzu. Zbyt podejrzliwie, przy 
spotkaniach ze 
mną, zachowywał się Grisza Ragozin, starał się przemknąć niezauważalnie, kłaniał 
się już z 
daleka, a na moje niecierpliwe spojrzenia odpowiadał, że sprawa jest omawiana: 
sytuacja nie jest 
prosta, eksperci dochodzą do odmiennych wniosków. Przesiadywanie w pokoju z 
zerwaną 
łącznością zostało już zapomniane, tak jak zapomniany został jego własny, 
szeptany okrzyk: 
„Wszyscy!” Grisza teraz zastanawiał się nad koniecznością zjednoczenia 
społeczeństwa, nad 
niebezpieczeństwem zbyt nierównej walki demokracji z komunizmem i możliwością 
kompromisu między wszystkimi siłami politycznymi. Takie chyba były najnowsze 
ideologiczne 
koncepcje. Wygadał się, między innymi, że rozbite płyty nagrobne pod ścianą 
kremlowską 
zostały wymienione, a pod nimi ustawiono potężne, trzywarstwowe zabezpieczenia z 
metalu.
— Mauzoleum też zabezpieczyliście pancerzem? — spytałem.
Grisza przerwał na chwilę i jakby mimo woli obejrzał się. Korytarz kancelarii 
prezydenta, 
gdzie wpadliśmy na siebie, był zupełnie pusty. Ciemne okna, podświetlona tarcza 
pokazywała 
dokładny czas. W całym, ogromnym holu rozstawione były rządowe palmy w donicach. 
Niby nic 
podejrzanego. Spokój, senna cisza. Dopiero na zewnątrz, pod dachem, majaczyły 
figury 
ochroniarzy.
Wzruszył ramionami.
— Na szczęście, to nie było konieczne. Chociaż i takie projekty się pojawiały.
— I co?
— Tak w ogóle — to bardzo mądry człowiek. Nie jest dogmatykiem, dużo czyta, 
szczególnie 
z ekonomii. Zna się na ludziach, dobrze wyczuwa sytuację polityczną…
— Rozmawiałeś z nim?! — prawie że podskoczyłem.
A Grisza, krzywiąc się od mojego okrzyku, znowu wzruszył ramionami.
— Nie myślcie, że mi się to podoba — powiedział powściągliwie. — Po prostu, 
trzeba liczyć 
się z istniejącymi realiami. Polityka to sztuka możliwości. Pamiętacie, jak nas 
uczyliście? A poza 
tym to nie ja podejmuję decyzje…
— Ale z drugiej strony przecież doradzasz, co robić — napomknąłem.
Grisza zaszurał nogami, widocznie wahając się wewnętrznie, przygryzł zaciśnięte 
wargi i 
chciał mi już coś odpowiedzieć, ale w tej chwili otworzyły się drzwi windy po 
przeciwległej 
stronie korytarza i pojawił się w nich doradca prezydenta do spraw prasy. 
Chuderlawy, 
wysuszony mężczyzna w towarzystwie dwóch referentów — ukradkiem spojrzał na nas 
i 
zatrzymał się, zapalając papierosa — zazgrzytał zapalniczką i z widoczną 
rozkoszą zaciągnął się 
— w pewnym momencie zauważyłem wyraźnie upiększone kosmetykami kości czaszki, 
elastyczne, skórzane poduszeczki, przyklejone zamiast policzków, zwały pudru, 
gips, który krył 
szwy, warstwę tłustego smaru, wilgotny tusz na rzęsach — i szklane, widocznie 
sztuczne, 
marszczące się szmatki powiek, cebulowe oczy. W ich podmalowaniu widać było 
nawet bruzdy, 
pozostawione torbiele z włosami, a białka wyglądały jak powierzchnia pokryta 
emalią.
Ukłonił się nam — po prostu, jak zwyczajnym znajomym i przeszedł holem z wyrazem 
człowieka obarczonego problemami państwowymi.
Ochrona przy drzwiach nawet na niego nie spojrzała. Za to Grisza nagle szarpnął 
się i jak 
kleszczami, wpił mi się w zgięcie łokcia.
Twarz mu się zarumieniła.
— Oto, kto decyduje — powiedział miękkim, przyciszonym głosem.
Wydaje mi się, że wtedy po raz pierwszy zobaczyłem prawdziwą twarz Griszy 
Ragozina. Była 
zimna, gładka, z błyszczącą, naciągniętą skórą. Oczy miał jak u płaza, wysunięte 
do przodu i 
patrzył tez jak płaz — tępo i zupełnie bezmyślnie. Jakby już przekroczył granicę 
życia i śmierci.
Powiedział, śledząc wzrokiem wsiadającego do samochodu doradcę:
— Gardamirow pojechał do wojskowych. Dobrze się składa. — Poczekał, aż samochód 
zniknie za zakrętem.
— Nawet nie pytam was, Aleksandrze Michajłowiczu, czy jesteście gotowi do czynu. 
Wy, jak 
widzę, zawsze jesteście gotowi, proszę za mną!
Powiedział to z taką ironią, że bez sprzeciwu ruszyłem za nim.
Winda, ozdobiona lustrami i obita czerwonym drewnem, zawiozła nas na trzecie 
piętro. 
Korytarz, czerniejący oknami, prowadził do wielkiej, jasno oświetlonej 
poczekalni. Trzaskały 
klawiatury komputerów, widać było postaci gości w fotelach — wszyscy w 
ministerialnych 
garniturach, dobrze odżywieni, z okrągłymi oczami. Każdy obowiązkowo trzymał na 
kolanach 
teczkę z papierami. Dwóch potężnych strażników podpierało pozłacane, stylowe 
drzwi. Miało się 
wrażenie, że stoją tu już od wielu miesięcy — jak atlanci, wykuci z kamienia i 
ubrani w specjalne 
kombinezony. I podobnie jak oni, od wielu miesięcy siedzą bez ruchu faceci przed 
komputerami. 
Na urzędowym stole, a na nim — martwe, plastikowe pancerze telefonów.
— Nie tutaj — powiedział Grisza, kierując mnie na prawo. — Nie ta ranga, 
Aleksandrze 
Michajłowiczu. Tutaj nikt nas nie wpuści.
Rażąco zmienił się przez te kilka minut od naszego spotkania (dobrze już 
wiedziałem, że 
nasze spotkanie wcale nie było przypadkowe). Jego ruchy stały się szybkie, 
precyzyjne i 
zdecydowane, ton głosu — niezbyt natarczywy, ale władczy, nie znoszący 
sprzeciwu. Był teraz 
zmaterializowanym skupiskiem energii — chwycił mnie za łokieć, jeszcze raz 
skręcił, otworzył 
niskie, mało widoczne drzwi, jakie zwykle prowadzą do osobnych pomieszczeń, 
włączył światło 
i w istocie, znaleźliśmy się w komórce zawalonej gratami i rulonami, skrzypiąc, 
otworzyły się 
drzwi wielkiej szafy na płaszcze.
— Nie bójcie się — uprzedził Grisza, wchodząc do jej fornirowego wnętrza. Tylna 
ścianka 
szafy rozsunęła się na piszczących zawiasach. Tajne przejście porażało 
zaniedbaniem i ilością 
zgromadzonych tu gratów. Ściany były szorstkie od pęcherzykowatej farby, deski 
sterczały tak, 
jakby nigdy nie zostały przybite i jęczały, i skrzypiały w najbardziej 
niesamowitych intonacjach 
Światło dwóch lampek ledwo przedzierało się przez warstwę kurzu. Omal nie 
przewróciłem 
jakiegoś wiadra. Wydając szelest, spadła na podłogę krucha jak papirus gazeta. 
Przeczytałem 
nagłówek, który pojawił się przed moimi oczami: „Nasza odpowiedź 
Chamberlainowi!”.
Grisza, obracając się w połowie, wykrzywił usta w uśmiechu.
— Dobrze być odpowiedzialnym za administracyjno–rolnicze sprawy — powiedział. — 
Możesz dowiedzieć się wiele z tego, o czym wcześniej nie miałeś żadnego pojęcia.
Wyczuwało się w jego głosie pewną mętną nieśmiałość. Tak mogłyby mówić płazy, 
gdyby, 
oczywiście, potrafiły. Zgrzytając drobnym zamkiem, otworzyły się jeszcze jedne 
drzwi. 
Pomieszczenie, do którego weszliśmy, wyglądało zupełnie inaczej: fotele z 
matowej skóry, 
kryształowe krawędzie pucharów w szafce za szkłem. I sama szafka, wyraźnie 
muzealna — z 
błękitnymi łukami zdobień. Półmrok oświetlony był ostrzem światła z sąsiedniego 
pokoju. Szósty 
zmysł podpowiadał mi już, gdzie się znaleźliśmy. Po drugiej stronie, dokładnie 
chronionych od 
poczekalni, drzwi. I rzeczywiście, za biurkiem siedział mężczyzna znajomej 
powierzchowności: 
niezgrabny, ponury, z nie mieszczącą się w garniturze figurą, o wieśniaczej 
twarzy, podobny do 
przemyślnie wyhodowanej rośliny, z zaczesanymi siwymi włosami nad czołem. Jego 
ręce 
przyciskały rozsypaną na stole stertę papierów, a lniane brwi wskakiwały na 
czoło, jakby z 
niezmiernego zdziwienia. Na pierwszy rzut oka widać było, że jest, jakby to 
powiedzieć, nie w 
pełni żywy. To prawda, martwym też nie można go było nazwać, czuło się, że skórę 
ma jeszcze 
elastyczną, wcale nie suchą. Powiedziałbym raczej, że był bardziej żywy niż 
martwy. Tym 
niemniej, od jego rękawa do skraju stołu ciągnęła się nitka pajęczyny i taka 
sama pajęczyna, 
przypominająca obśliniony sznurek, unosiła się od jego karku do żyrandola.
Powietrze w pomieszczeniu było takie, jakby nikt nie oddychał nim od trzystu 
lat.
— No dobrze, Aleksandrze Michajłowiczu — szczerząc zęby, powiedział Grisza 
Ragozin. — 
W życiu, jak się mówi, zawsze jest miejsce dla bohaterskiego czynu. 
Przyprowadziłem was tutaj, 
cała przyjemność po mojej stronie, resztę — już wy sami…
Gardło, jak u warana, lekko mu się podniosło.
— Co mam robić? — spytałem.
— Nic szczególnego — usiąść i o ile to możliwe, rozluźnić się. Starać się nie 
trzymać w sobie 
siły — kiedy poczujecie… — Przełknął ślinę i dodał: — Miejcie na uwadze, że może 
to być 
bardzo niebezpieczne.
Zauważyłem, że okna w pomieszczeniu mają czarno–czerwony kolor. Jakby do ram z 
zewnątrz przylgnął cały ocean krwi. I jego gęsta surowica zaczynała tworzyć 
strupki.
— To wam zabierze z pięć lat życia — powiedział Grisza Ragozin, jakby z daleka.
Tym niemniej siedziałem już w fotelu, cierpko pachnącym skórą — cofnąłem się na 
szerokie 
oparcie i rozluźniłem, jak mi kazano. Żółte światło w pomieszczeniu lekko 
przygasło. Pojawiła 
się szara, pożerająca przedmioty mgła. Tak bywa, kiedy długo i uporczywie patrzy 
się w jeden 
punkt. Mężczyzna naprzeciwko mnie był nieruchomy jak posąg. I nagle, nie mające 
końca 
nieprzyjemne uczucie pojawiło się w moim wnętrzu, jakby tysiące niewidocznych 
niteczek 
połączyło mnie z tym posągiem, przy czym każda wydzierała ze mnie kawałek żywej 
materii — 
powodując ból, jakby ktoś rozcinał mi brzytwą serce i płuca. Byłem spętany 
nitkami jak mucha, 
wysysana przez pająka. Nie mogłem złapać oddechu, puls trwożliwie uderzał w 
skronie. Żyłka 
utrzymująca mnie przy życiu naciągała się i wibrowała. Wydawało się, że zaraz 
pęknie i polecę 
w czarną otchłań. Mgła zgęstniała, pozostawiając tunel światła, niewyraźny po 
bokach. Wyjście z 
niej zasłoniła niekształtna maska posągu. Widać było pory na skórze, żółty i 
spuchnięty, podobny 
do kartofla, nos.
Nagle — pomarszczone powieki drgnęły.
— Wystarczy! — zadźwięczał w uszach nieprzyjemny krzyk Griszy Ragozina.
Głos nie był silniejszy od bzyczenia komara.
Siłą woli, dosłownie jakbym coś rozrywał, odwróciłem głowę w jego kierunku. I 
niewidoczne 
niteczki pękły — odrzuciło mnie z powrotem w fotel. Szara mgła ustąpiła, rozlało 
się żrące jak 
kwas światło. Zakołysał się sznur pajęczyny, zwisający z żyrandola. Do okna 
przylgnęła już nie 
krew, ale mokra, listopadowa ciemność. Przestraszony Grisza Ragozin rzeczywiście 
stał nade 
mną. Ale patrzył nie na mnie, tylko na budzącego się do życia mężczyznę 
naprzeciwko. Ten, z 
trudem, nawet ze zgrzytem, poruszył okrągłymi jak cebule oczami. Nabrzmiała i 
zaczęła 
pulsować na czole sina kreska żyły.
— Rozumiesz! — mruknął, jakby przejechał heblem po drewnie.
I pokręcił grubą kłodą szyi. Pewnie znowu przyzwyczajając się do tego, że może 
nią poruszać.
Wydawało mi się, że idziemy po palącym się torfie. Ognia nie widać, tylko 
strużka dymu 
wydostaje się spod gleby. Trawiasta darń pręży się, wyzierając huczące, ogniowe 
przestrzenie. 
Jeszcze krok — ziemia rozstąpi się i wpadniesz w przepaść, wyłożoną żarzącymi 
się węglami. A 
w naszym przypadku, to nie będą węgle, a nędzna, grobowa dziura. Obsunie się 
płat czarnoziemu 
i przepadnie w otchłani wieczności.
To była, bez wątpienia, zupełna utrata sił. Jak u dawcy, który oddał ogromną 
ilość krwi. Nie 
pamiętam zbyt dobrze, jak potem dotarłem do Łobni. W kolejce elektrycznej chyba 
przysnąłem, 
ukołysany postukiwaniem kół o szyny. Dziwne osłabienie ogarnęło całe moje ciało. 
Kręciło mi 
się w głowie i przy najmniejszym ruchu dostawałem gęsiej skórki i oblewałem się 
zimnym 
potem. W ogóle nie miałem poczucia wielkiego zwycięstwa. Pierwszy atak życia 
pozagrobowego 
został odparty osikowym kołkiem Gierczyka. Ale za nim, na pewno, szybko nastąpi 
drugi i 
trzeci. Mumia się nie uspokoi, przez cały czas potrzebne jej są świeże dostawy 
życiowej energii. 
I potrzebna jej władza, żeby kierować tę energię właśnie do siebie. Z roku na 
rok będzie 
niezauważalnie nas obgryzać. Z roku na rok, w Mauzoleum będzie pobierała swój 
niewidzialny 
haracz. A potem, kiedy siły życiowe kraju wyczerpią się, rudawa bestia znowu 
zawładnie 
Kremlem. Nastąpi tysiąclecie umarłych. To oczywiste.
Z zaparowanego lustra w łazience patrzyła na mnie twarz z zapadniętymi 
policzkami, z 
zadartym końcem nosa, z sinymi workami pod oczami. W postaci fioletowego osadu 
zebrało się 
w nich nieludzkie zmęczenie. Usta szmatki. Pięć lat życia, uprzedził Grisza 
Ragozin. Jak widać 
miał rację. Nie mogłem zebrać myśli. Napiłem się mocnego naparu herbacianego i 
dosłownie 
momentalnie zapadłem w sen.
Ocknąłem się z nieprzyjemnym uczuciem, że w domu ktoś jest. To było jak 
trzęsienie ziemi, 
które wyrwało mnie z łóżka. Wewnątrz mnie wszystko drżało. Nie zdążyłem się 
obejrzeć, a już 
byłem ubrany w swój stary dres, sandały, w których zwykle chodzę po domu — palec 
szukał 
plastikowego włącznika. Pstryknąłem włącznik, światło jednak się nie zapaliło. 
Bez rezultatu, jak 
w koszmarze, wciskałem go raz za razem. Ciekawe, że wcześniej nic takiego w 
ogóle nie 
przyszło mi do głowy. Przeklinałem tylko naszą cherlawą łobnińską podstację, 
która znowu 
pozbawiła nas elektryczności. To zdarzało się u nas chyba ze dwa razy w 
tygodniu. Ale już po 
chwili dotarł do mnie : smród gnijącej ziemi — jakby rozkładający się torfowy 
obłok pojawił się 
w pokoju. Czuło się w nim zapach tłustej próchnicy, cierpki odór odpadów, 
spalonych do 
białości, kwaskowatość bezokich czerwi wyżerających organy. I dosłownie w tym 
momencie 
ciężko, jak pod kawałem żelaza, zaskrzypiała podłoga.
— Jest tu ktoś?
Nie wiem czemu przemknęła mi głupia myśl, że to może Niewolnikow. Otrzymał nowe 
zadanie, pojawił się, nie wiadomo skąd, wydostał się ze szczurzych tuneli, do t 
których zwykły 
człowiek nie ma dostępu. Nie rozumiałem tylko, jak mógł dostać się do domu. 
Drzwi byty 
zamknięte, dobrze pamiętam. Później okazało się, że gwoździe zawiasów wyszły z 
calowych 
desek, w drewnie widać było różnej wielkości dziurki, przepuszczające powietrze, 
a łańcuch 
został przegryziony albo rozerwany. Potrzebna była do tego nieprawdopodobna 
siła. Dziwne, ale 
w czasie snu tego nie słyszałem. To też wyjaśniło się później, wtedy, 
przeniknięty wewnętrznym 
drżeniem, zastygłem na łóżku. Ciemność była taka, że choć oko wykol. Przecież 
zwykle trochę 
światła dają gwiazdy, widać rozmyte kontury, księżycowe cienie. Nawet jeśli jest 
pochmurno, 
zarysy przedmiotów mimo wszystko się wyłaniają. A tu, jak w grobie — końca nosa 
nie widać. I 
właśnie w tym nieprawdopodobnym, grobowym, morderczym oślepieniu nadeszło 
niskie, 
poświstujące gruźlicą dyszenie, nawet nie dyszenie, a sapanie, węszącego 
zwierzęcia i po tym 
odgłosie, którego nie dało się nie słyszeć, nagle zdałem sobie sprawę, że ten, 
kto dostał się do 
domu, jest już całkiem blisko.
Paląca fala strachu dosłownie zmiotła mnie z łóżka. Zabrzęczała kołatka na 
oknie, zadrżały, 
niemal wylatując od uderzenia, szyby. Prawdę mówiąc, być może i wyleciały, po 
prostu nie 
zwróciłem na to uwagi — biegłem już ogródkiem, przeskakiwałem przez grządki, a w 
uszach 
słyszałem tylko zgrzytanie łóżkowych sprężyn, wgniatanych prawie do podłogi. 
Prawdopodobnie 
uratowały mnie jakieś ułamki sekund. Odwróciłem się, kiedy tylko dobiegłem do 
furtki na tyłach 
domu. Latarnie wzdłuż ulicy nie paliły się. Najbliższy betonowy słup 
wytrzeszczał szklane 
oczko. Grobowa, ponura ciemność zaczęła powoli się rozrzedzać. W mętach 
grząskiego nieba 
odnajdywały się drobne gwiazdy. Nabrzmiewał, otoczony dymem, pęcherz księżyca, a 
na jego 
słabym tle majaczyła ostro zakończona bryła domu: ogrodzenie z bzu otaczające 
werandę, 
pomalowane na biało okiennice. Okiennice zachybotały się, jak na silnym wietrze 
i w tej samej 
chwili wyskoczyło z nich coś ciężkiego i zaszurało w krzakach, depcząc 
georginie.
W tym momencie po raz pierwszy go zobaczyłem: skurczona, jakby oblepiona błotem 
postać, 
po niedźwiedziemu rozstawiająca łapy, pragnąca wziąć mnie w objęcia, niezgrabnie 
stąpając, 
ruszyła w moim kierunku przez grządki. Szła jakoś niezgodnie z mechanizmem: 
przysiadając po 
każdym kroku, chwiejąc się pod własnym ciężarem, widocznie koordynacja nie miała 
u niej 
znaczenia, ale upór z jakim się zbliżała, nie wróżył nic dobrego. Tak chyba 
zbliża się śmierć do 
starego człowieka. Zresztą, z wszystkiego tego zdałem sobie sprawę dopiero 
znacznie później. A 
wtedy, ledwo nie wyłamując z ogrodzenia przymocowanej furtki, przeskoczyłem 
przez rów, 
wypełniony jakimiś prętami, o coś zahaczyłem nogą, wyprostowałem się, utrzymałem 
równowagę i przebierając łokciami jak sportowiec, skierowałem się tam, gdzie w 
najbliższej 
okolicy zaczynają się pola kartoflane.
Już po jakichś pięciu minutach zrozumiałem swój błąd. Powinienem kierować się 
nie na pola, 
a do centrum wsi — zaryzykować, przebiec pod nosem swojego prześladowcy. W 
centrum jest 
przecież stacja kolejowa, posterunek milicji, dzielnicowy i w ogóle ludzie, tam 
można było 
chociaż liczyć na jakąś pomoc. Atak, wypchnął mnie na odludzie, głuche od nocnej 
mgły. 
Dużego wyboru nie miałem. Przede mną zaczynało się wzniesienie, wypełnione po 
horyzont 
zagonem kapusty. Bałem się, że po prostu zdechnę z wyczerpania na tym 
wzniesieniu. Z lewej 
strony kłębiła się rozległa, wydawało się, zbawienna ciemność pobliskiego lasu. 
Nie wiem, co 
mnie do tego popchnęło, ale natychmiast skręciłem i wskoczyłem do mokrego 
zagajnika na 
skraju lasu.
Na pewno długo nie zapomnę tego opętańczego biegu po trawiastych wybojach. Od 
razu 
zrozumiałem swój drugi katastrofalny błąd. Znaleźć się w dzień w sosnowym lesie, 
to sama 
przyjemność: świeci słońce, chrzęszczą suche igły pod nogami, świeżo pachnie 
żywicą, można 
zerwać z krzaczka dorodną jagodę. Najważniejsze, że wszystkie pojawiające się 
przeszkody 
widzisz dużo wcześniej. Nawet nie widzisz, a jakby automatycznie ogarniasz 
świadomością. 
Nogi pracują same z siebie, nie przeszkadzając myśleć. Ale nocą wpadasz z 
pośpiechu w jakąś 
norę, gałęzie i ostre sęki nagle wyskakują z ciemności, grożąc wybiciem ci oczu, 
rozerwaniem 
miękkiej skóry, trzeba wysuwać dla bezpieczeństwa łokcie do przodu, a przyjazne 
w dzień 
korzenie, niczym pętle owijają się wokół nogawek. Potykając się raz po raz, 
obwąchujesz darń, 
już w pierwszych minutach podrapałem sobie policzki, a potem cały się pokłułem, 
przedzierając 
się przez gęsty las świerkowy. Zgrzytałem zębami i przeklinałem wszystko na 
świecie: 
Niewolnikowa, który podszedł do mnie wieczorem w Łobni, teczkę z napisem „PZWL”, 
niepotrzebne i gorzkie prawdy, prezydenta, mnichów buddyjskich, Griszę Ragozina, 
całą głupią i 
tragiczną historię naszego kraju — oto, jak kończyła się teraz rozmowa, zaczęta 
kiedyś na 
moskiewskiin podwórku. Nie mogłem zrozumieć, dlaczego nie udaje mi się odskoczyć 
na 
bezpieczny dystans od tej postaci z błota. Nigdy wcześniej nie zdarzało mi się 
narzekać na swoje 
zdrowie. Pomimo tego, że miałem pięćdziesiątlat, a Gierczyk nazywał mnie 
staruszkiem, to serce 
i płuca miałem w doskonałej formie. I chociaż podeszwy sandałów ślizgały się po 
zbutwiałych 
kępkach, a niezaciśnięte palce u nóg niekiedy boleśnie się obijały, to wkrótce 
przestałem to 
zauważać i rozwinąłem przyzwoitą prędkość.
Nie pomogło, nijak nie mogłem go zgubić. To było, jak w przelotnie widzianych 
przeze mnie 
zachodnich filmach grozy. Prześladowca niby biegł, ale niezbyt szybko: 
jednostajnie i, wydaje 
się, nie wkładając w to żadnego wysiłku. Jak maszyna, która może wykonać tylko 
przypisaną jej 
ilość obrotów. Czysto wewnętrznie, odnosiłem wrażenie, że powinienem oddalać się 
od niego z 
każdym krokiem. Ale kiedy tylko na chwilę zatrzymywałem się, celem złapania 
oddechu i 
nasłuchując, z fatalną nieuchronnością docierało do mnie z tyłu ciężkie, 
znaczące chrum! chrum! 
chrum! — i wcale się nie oddalało, pomimo moich starań.
Dwa razy prawie mnie dorwał. Za pierwszym razem, kiedy wywinąłem kozła, 
potykając się o 
wystający korzeń drzewa. Straciłem na chwilę przytomność, poczułem pustkę w 
głowie. Na 
szczęście, nawet w szoku, potrafiłem przeczołgać się na bok. Ciemność pozbawiła 
mnie 
przeglądu sytuacji i w ogóle bardzo przeszkadzała, ale wydało mi się, że w 
miejsce, w którym 
dopiero co leżałem, już wdzierały się ostro zakończone palce, skrobiąc po 
piasku. Zwierzęce, 
gardłowe chrząkanie wyraźnie się nasiliło, rozległo się mlaskanie, które teraz 
dobrze już 
słyszałem i nagle — przeszło w szloch zawiedzionego oczekiwania. Gnilny zapach 
ziemi znów 
uderzył mi w nozdrza. W tym momencie przedzierałem się już między korzeniami 
przewróconych drzew.
A za drugim razem dogonił mnie nad brzegiem bagnistej rzeczki, która nagle 
przecięła mi 
drogę, okazałe kępy paproci zupełnie ją zakrywały — po prostu, nieoczekiwanie 
zapadłem się, 
grzęznąc prawie po kolana. Lepka, chłodna maź otoczyła moje łydki. Nie mogąc się 
poruszyć, 
runąłem twarzą w śmierdzącą, torfową wodę. I dosłownie od razu, jakieś trzy 
metry ode mnie, 
znowu coś głośno zamlaskało. Chyba tylko rozpacz dodała mi nowych sił. Chwytając 
się korzeni, 
nie wiem jakim cudem udało mi się wydostać na drugi brzeg i na czworakach, jak 
prosiak, 
ruszyłem do góry po zboczu. Nawiasem mówiąc, to był jedyny moment, kiedy udało 
mi się 
zwiększyć trochę dystans. Postać z błota rzuciła się w toń całym swoim martwym 
ciężarem i z 
nadnaturalną wściekłością zaczęła wlec się, rozbryzgując fontanny nawozu. Kątem 
oka 
zauważyłem tę nagle pojawiającą się możliwość i przez jakiś czas czując, że 
ziemia znowu 
zaczyna się obniżać, już zupełnie przemyślnie skierowałem się w stronę koryta 
niewidocznego 
strumienia i dosyć długo brnąłem przez wodę, próbując zmylić go, zataczając 
niespodziewany 
łuk.
Właśnie nad strumieniem zauważyłem, że zaczęło świtać. Zegarek miałem 
najzwyklejszy w 
świecie, bez podświetlanej tarczy. Odczytać na nim coś w ciemności było 
niemożliwe. Nie 
miałem pojęcia, jak długo tak bezmyślnie biegamy po tym lesie. Widziałem tylko 
liście 
wyłaniające się z szarego półmroku, poranną, białawą pajęczynę, rozpiętą między 
drzewami i 
nagle — swoje ręce, strasznie pobrudzone i pokrwawione. Przerażającego chrum! 
chrum! chrum! 
na razie nie było słychać. Jak gąsienica wypełzłem na polanę, prężącą się od 
jagód, i będąc 
zupełnie wyczerpanym, oparłem się o pień sosny.
Doskonale pamiętam tych kilka chwil wytchnienia. Powietrze było zimne i niczym 
źródlana 
woda przeczyszczało gardło. Twarz miałem mokrą od potu, nóg ze zmęczenia prawie 
nie czułem, 
serce wściekle waliło, kłujący ból przeszywał płuca — jakby przy każdym wdechu 
wbijały się w 
nie setki szpilek. Bez wątpienia usiadłem na próżno, czułem, że już nie dam rady 
się podnieść. 
To prawda, tego chrum! chrum! chrum! rzeczywiście nie było słychać. Straciłem 
wszelką 
orientację i nie wiedziałem, gdzie się znajduję. I właśnie w tym momencie, kiedy 
zastanawiałem 
się, co dalej: iść, póki nie dowlokę się do jakiegoś miejsca, gdzie będą ludzie, 
oczywiście nie na 
Syberii, a w rodzinnym okręgu moskiewskim — śmierdzący, grobowy zapach, jak 
strumień 
wody, znowu chlusnął we mnie, a zza pnia, jakby próbując mnie objąć, wysunęły 
się strasznie 
poskręcane zielono–oślizłe palce.
Uratował mnie chyba tylko cud. Nie wiem w jaki sposób, ale dosłownie, jak kłoda 
sturlałem 
się w dół po zboczu polany — uderzyłem bokiem o pień, zerwałem się na równe 
nogi, zacząłem 
biec, skoczyłem, upadłem, znowu się zerwałem. Coś strzeliło w nodze, pojawił się 
rwący ból. 
Chyba zwichnąłem kostkę, stanąć na prawej nodze nie dało rady. W martwym kurzu 
jaśniała 
przede mną polna droga. Pomagając sobie rękami, od sosenki do sosenki, zacząłem 
dalej skakać 
po zboczu, po części na czworakach, jęcząc, pokonałem rów i, jak worek z 
kartoflami zwaliłem 
się na twarde podłoże. Noga paliła, było jasne, że to już koniec. Koleina drogi 
jednym końcem 
zawracała w chaszcze, drugim — podnosiła się wśród pól do dalekiego horyzontu. 
Pod 
przezroczystym niebem zarysowała się garstka domków. Było już znacznie jaśniej, 
dachy domów 
i obłoki ogarnęła różowa łuna od wschodu, za chwilę powinno pojawić się słońce. 
Dla mnie 
jednak, wszystko było skończone. Krzaki jałowca zaszeleściły na poboczu, czarna, 
jakby ubrana 
w kombinezon płetwonurka postać wyskoczyła stamtąd — obróciła się całym swoim 
tułowiem w 
jedną i drugą stronę, jak aligator, i namierzywszy cel, ruszyła w moją stronę.
We mgle poranka wyglądała rzeczywiście czarno — przykryta warstwą wilgotnej 
ziemi, na 
której wisiały strzępy odzieży. Bielejące kości czaszki przebiły skórę, a 
ślepia, jak wrzody, żółkły 
w śluzie. Fala ziemistego zapachu rozlewała się przednią. I nagle strupy ust 
pękły, ukazując 
półokrągłą szczelinę, trup parsknął jak koń, wciągnął powietrze i wydobył z 
siebie, ze zgrzytem 
starego patefonu:
— Gdzie pan jest? Nie najlepiej pana widzę, Aleksandrze Michajłowiczu!
Nie patrząc na wszelkie zakłócenia, poznałem głos Gierczyka. Ale nawet poznając 
go, nic nie 
mogłem zrobić. Potrafiłem tylko pełznąć po drodze, pomagając sobie rękami. 
Skrawek słońca 
pokazał się w tej chwili na horyzoncie. Mgła zaczęła się iskrzyć, ciepłe 
promienie dotknęły 
zbliżającej się postaci i — nagle strużki błękitnego dymu podniosły się nad jej 
plecami, strzępy 
odzieży zapaliły się, sina, galaretowata magma wyciekła z jej ślepi, Gierczyk 
zawahał się, jakby 
tracąc równowagę i nagle, nie zginając się, runął całym ciałem na ziemię. Od 
uderzenia jego 
łokcie i golenie aż podskoczyły, magma chlusnęła, jakby wybuchając i momentalnie 
się 
uspokoiła, a powyginane, widocznie wypalone od środka ciało głośno trzasnęło i 
rozpadło się na 
dymiące kawałki.
6
Od tego czasu upłynęło już kilka lat. Wiele różnych wydarzeń miało miejsce 
wówczas w 
Rosji: odbyły się wybory do nowego parlamentu, w którym zdecydowaną większość 
stanowili 
teraz narodowi komuniści, rozpoczęto i nieudolnie przegrano tragiczną wojnę w 
Czeczenii, 
znowu były wybory — tym razem prezydenckie. „Czerwona fala” ledwo znowu nie 
chlusnęła na 
kraj. Po „czarnym wtorku” nastąpiła długa, ekonomiczna stagnacja, a po stagnacji 
— „czarny 
sierpień”, który pogrzebał już ostatecznie wszystkie nadzieje. Światło na końcu 
reformatorskiego 
tunelu zaczęło przygasać. Rosja z jednego ostrego kryzysu natychmiast wpadała w 
drugi.
To były jednak, tylko zewnętrzne, dostępne dla oczu realia. Co w istocie działo 
się w 
strukturach władzy, można się było tylko domyślać. W tym czasie odszedłem już od 
polityki, do 
wszystkich źródeł informacji, tak zwanych „kuluarów”, straciłem dostęp.
Jakby przestałem istnieć dla wielu moich kolegów. Griszę Ragozina, tak naprawdę, 
widziałem 
teraz tylko w telewizji: powściągliwy, wielce szanowany urzędnik wysokiej rangi, 
elegancki, 
poważny, zajęty wyłącznie problemami państwowymi. Na przyjęciach i spotkaniach 
pokazywali 
go zwykle blisko prezydenta. Ani razu do mnie nie zadzwonił, nawet z 
uprzejmości. Politycznie 
byłem dla niego skończonym człowiekiem. Kreml ma swoich sekretarzy, którzy 
zazdrośnie 
strzegą jego gabinetów. Tak, że jakiekolwiek wnioski mogłem wyciągać tylko z 
pośrednich 
obserwacji.
Wiedziałem, na przykład, że w wydarzeniach dziewięćdziesiątego trzeciego roku, 
prezydent 
długo chorował, leżał w kremlowskim szpitalu, znajdował się pod obserwacją 
lekarzy. W Dumie 
Państwowej była nawet podniesiona kwestia o jego zdolności do dalszego pełnienia 
zajmowanej 
przez niego funkcji. Wyglądał w istocie nie najlepiej: niepewne ruchy, łamiący 
się, przyciszony 
głos. Przez jakiś czas myślałem, że jest człowiekiem politycznie skończonym. Na 
chwilę przed 
wyborami poparcie dla niego nie przekracza dziesięciu procent. Analitycy zgodnie 
przewidywali 
katastrofalną przegraną. I nagle coś się stało: jego głos odzyskał jasną barwę, 
w działaniach, a 
szczególnie w wystąpieniach, zaczęła być odczuwalna wewnętrzna energia, 
charyzma. Nawet 
odmłodniał — skóra na twarzy stała się elastyczna. Trudno powiedzieć, kto teraz 
dzieli się z nim 
swoim życiem. Wnioskując z personalnych zmian doradców prezydenckiej 
administracji, 
zwłaszcza wśród inteligentów, dążących do realnych reform, jeszcze wielu 
gotowych jest 
ofiarować wszystko, żeby tylko przybliżyć kraj do demokracji. Te złudzenia nadal 
są aktualne. 
Nie przez przypadek ten sam Grisza Ragozin wyglądał podczas naszego ostatniego 
spotkania tak 
mizernie. Ale możliwy jest, oczywiście, i całkiem inny wariant.
Nie wierzę ani w Boga, ani w diabła, ani w wampirze ugryzienie, ale na pewno nie 
przypadkowo u wszystkich narodów istnieje specjalny obrzęd grzebania zmarłych: 
zakopywania 
w ziemi, palenia w świętym ogniu lub, jak u starodawnych zoroastrian, oddania 
zmarłego na 
pożarcie gryfonom. Widocznie jest w tym wszystkim zawarty jakiś magiczny sens — 
żeby 
umarli nie powracali i nie włóczyli się potem po świecie żywych. Ciało powinno 
zgnić, w tym 
ratunek. Póki Mumia nie zostanie pogrzebana, będzie utrzymywała władzę nad 
ludźmi. I czuję 
się nieswojo, kiedy widzę grobowiec stojący do dzisiaj na Placu Czerwonym: 
ciemny, 
złowieszczy prostokąt dębowych z wyglądu drzwi, pięć matowo–złotych martwych 
liter nad 
wejściem. Wydaje mi się bramą do Królestwa Umarłych. Patrzę potem na polityków, 
wypełniających telewizyjne ekrany — jak się uśmiechają, jak mądrze i 
odpowiedzialnie 
rozprawiają o ekonomii, jak rwą się, żeby bronić nas od nas samych, jak obiecują 
dokonać 
słusznych wyborów — i cały czas czekam, że może właśnie teraz policzek u 
któregoś z nich 
oderwie się, posypią się z niego, jak tynk, kawałki zaschniętego makijażu, 
pęknie elastyczny, 
drogi plastik na kościach policzkowych i pod maską narodowego wybrańca zabłysną 
żółte kości 
czaszki. Już od dawna rządzą nami umarli.
Być może przesadzam z tym niebezpieczeństwem. Codziennie w radiu i telewizji 
słyszy się o 
konieczności kompromisu, że czas nieprzejednanej nienawiści już się skończył, 
nie ma ani 
białych, ani czerwonych, czarnych czy pomarańczowych w kropki. Wszyscy jesteśmy 
teraz 
równi i wszyscy tego samego koloru. Najważniejsze teraz — porozumienie, spokojna 
sytuacja w 
kraju. I ja sam, nawiasem mówiąc, nie jestem przeciwnikiem mądrego kompromisu. 
Wręcz 
przeciwnie. Zawsze uważałem, że lepsza słomiana zgoda niż złoty proces. Ale, jak 
wyraził się 
kiedyś nasz były ideologiczny przeciwnik, prezydent USA, doktor Szulc, świat — 
to ciekawa 
rzecz, ale są rzeczy ważniejsze od świata. Zdarzają się sytuacje, kiedy 
kompromis nie jest 
możliwy.
To dlatego prawdopodobnie niekiedy go czuję. Przenika mnie, jak niewidoczny 
wiatr, 
wymiata strzępy myśli, pozbawia wahania nastroju. Świadomość się oczyszcza, 
nastaje cisza, jak 
podczas wyłączania odbiornika. Żadnego dźwięku, żadnego szelestu, tylko słychać 
bardzo 
wyraźnie oddech czarnego świata. Jak chłód parującego eteru obejmujący mózg. 
Niewidzące, 
obce oczy wciąż mnie badają. Trwa to około dziesięciu, piętnastu sekund, a potem 
do końca dnia 
strasznie boli mnie w skroniach, marzną mi palce, wciąż muszę je rozgrzewać i 
nawet słoneczne 
światło wydaje się przepełnione nikczemnością. Przypomina mi o tym, jak przy 
pierwszych jego 
promieniach zapaliła się na leśnej drodze postać Gierczyka.
I nie chodzi o to, że ja się czegoś tak bardzo obawiam. Myślę, że już nie mam 
czego. Dla 
Mumii przestałem być niebezpieczny. Nie mam żadnych dowodów, aby otwarcie 
przeciwko niej 
wystąpić, ani żadnych realnych możliwości odmienić sytuację. Problem 
prawdopodobnie w 
ogóle nie ma nic wspólnego z Mumią. Po prostu, wszyscy żyjemy wciąż pod 
spojrzeniem 
przeszłości. Ale najgorsze, że chcemy żyć pod tym spojrzeniem. I dopiero 
wówczas, gdy 
wszyscy zapragniemy, aby władza umarłych stała się w naszych oczach poniżająca, 
zostanie 
postawiona ostatnia kropka w tej historii, cmentarz będzie znowu cmentarzem, a 
przybysz 
stamtąd zamieni się w kupę zeschłych kości. Oto, co oznaczają, jak się domyślam, 
ostatnie słowa 
Gierczyka: „pozostać żywymi”.
Ja już nie mam się czego bać. Chociaż, nigdy nie otwieram okien u siebie w domu, 
a po 
deszczu staram się nie wychodzić do mokrego, chlapiącego wodnymi bryzgami 
ogrodu. Nie 
znoszę zapachu wilgotnej ziemi. Dusi mnie. Dlatego, że przypomina mi zbliżające 
się do mnie 
oślizło–zielone palce, postać z błota, ślepia pełne ropy, miarowe chrum! chrum! 
chrum! 
dosięgające mnie w gąszczu. Wsłuchuję się w ciszę włączonego odbiornika i czuję 
na sobie 
uważny, obcy wzrok. I wtedy wiem, że Mumia jeszcze nie zgniła, nadal żyje i 
czeka na swój 
czas.
Tłumaczył Aleksander Pędziński
Siergiej Siniakin
„MNICH NA SKRAJU ZIEMI”
Wszystko już poza nim — i koszmar przesłuchań, i udawany gniew śledczego 
Fiediukowa, i 
smutek półmrocznej celi, w której, wedle kretyńskiego więziennego regulaminu, 
nie wolno było 
leżeć czy chodzić z kąta w kąt, czego domagały się napięte do granic możliwości 
nerwy. W 
końcu enkawudzista, po długim i posępnym namyśle, rysując na czystym kawałku 
papieru 
koncentryczne kręgi i niezrozumiałe zygzaki, westchnął i nachmurzony zapytał:
— Powiedz szczerze, Arkasza, wal, jak na spowiedzi: jak będziesz się zachowywał 
podczas 
rozprawy?
— Nic nie będę ukrywał, obywatelu śledczy!
— No to kim jesteś? — zapytał śledczy.
— Kadetem, panie śledczy! — bez chwili namysłu odpowiedział Sztern.
— To dla mnie jesteś kadetem — ponuro mruknął śledczy. — A dla sądu?
— Kadetem, oczywiście — zdziwił się Arkadij Naumowicz Sztern, były aeronauta 
OSSOWIACHIM–u*, a dziś podejrzany z Lefortowskiego więzienia specjalnego. — Czy 
ja 
jestem wrogiem samego siebie?
— Zuch. — Fiediukow bawił się chwilę ołówkiem, poruszył kilka razy brwiami, 
obojętnie 
przerzucił parę stron obfitych akt sprawy. — A za co jesteś aresztowany?
— Za rozpowszechnianie oszczerczych wymysłów, będących wodą na młyn popów i 
religijnych fanatyków — bez chwili wahania i zwłoki zameldował Sztern.
— Na pewno?
— Pewne, jak w banku!
Śledczy zacisnął futrzaste łapsko, ołówek z trzaskiem pękł na dwie nierówne 
części. Sztern 
jak zaczarowany gapił się na szczątki ołówka. Śledczy uśmiechnął się.
— No i dobrze, Arkasza — powiedział z zadowoleniem.
— I nie daj Boże, żeby twoja sprawa wróciła na dobieg.
— Przecież wy nie wierzycie w Boga! — nie wytrzymał podejrzany. — Czyli można 
uznać, 
że też lejecie wodę na młyn religijnego fanatyzmu?
Fiediukow uśmiechnął się.
— Kawał skurwysyna z ciebie! — rzekł z mocą. — Wróg klasowy, wyhołubiony na 
piersi 
naszej młodej radzieckiej nauki!
Śledczy był we wspaniałym humorze. W myśl zasady: kto dobrze pracuje, ładnie 
potem 
świętuje.
— Napijesz się herbaty? — zapytał.
— Chętnie — poszedł na całość Sztern. — Z cytryną i kanapkami.
— Co za bydlę! — ze smutkiem skonstatował śledczy.
— Czytałeś, co Lenin o takich jak ty, szerzycielach ciemnoty powiedział?
— Na pewno nie! — zameldował Sztern, po miesiącach aresztu świadomy, że 
śledczemu 
człowiek niczego nie udowodni i nawet się z nimi nie sprzecza. Śledczy po prostu 
wykonuje 
zadania postawione przez górę i każdy sprzeciw tak silnie szarpie jego delikatną 
dusze, że musi 
od razu wyładować się przy pomocy swoich dwunastokilowych pięści. Sztern już to 
wszystko 
przerobił. Dla śledczego najważniejszą rzeczą było, by wszystko szło jak po 
maśle. Które sam 
rozsmarował, oczywiście.
Przesiedziawszy swoje w celi i zintegrowawszy się takimi samymi jak on 
nieszczęśnikami, 
poczuwszy moc machiny śledczej na własnych żebrach, Sztern zrozumiał, że prawo, 
głoszące, iż 
nie należy pluć pod wiatr, wymyślił ktoś naprawdę mądry. Owszem, bywali tacy, co 
domagali się 
prawa i sprawiedliwości. Jednakże już po tygodniu i oni pokornie podpisywali 
protokoły z 
najbardziej kretyńskimi zeznaniami, a w celi skonfundowani usprawiedliwiali się 
zbiegami 
okoliczności. I ukrywali w półmroku sińce i wybroczyny pod oczami. Sztern szybko 
przyswoił 
sobie reguły gry, do której został wciągnięty mimo własnej woli, i reguł której 
nie był stanie 
zmienić; uświadomiwszy to sobie, podpisywał protokoły ochoczo, uważając tylko, 
by to, co 
powypisywał Fiediukow, nie zaszkodziło komuś innemu.
Zachowanie aresztanta bardzo przypadło do gustu Fiediukowowi. Nie wypindrza się, 
skubaniec, nie domaga się adwokata, protokoły podpisuje bez przymusu. Słuszny 
podejrzany. 
Szanuje bezcenny czas pracownika państwowej bezpieki. I na kolegów nie kapuje 
bez potrzeby. 
Że niby sam winien, to i sam odpowiem. Takiemu można nawet małe co nieco 
odpuścić. 
Fiediukow podsunął Arkadijowi Naumowiczowi akt oskarżenia, a Sztern, nie 
czytając i nie 
wymądrzając się z powodu widocznych błędów ortograficznych, bez namysłu 
podpisał, że 
zapoznał się z treścią i całkowicie się z nią zgadza. Śledczy głośno sapnął, 
schował akta do sejfu i 
szerokim gestem zaprosił Arkadego Naumowicza do stołu.
— Siadaj — powiedział. — Napijemy się herbatki… z kanapkami. A ty mi opowiesz o 
tej 
swojej… aeronautyce.
— A nie boicie się, towarzyszu śledczy? — uśmiechnął się Sztern.
Fiediukow uniósł brwi, długo i podejrzliwie wpatrywał się w nie wiadomo czemu 
wesołego 
aresztanta, potem burknął, w duchu oczekując jakiegoś podstępu:
— A czego niby mam się bać?
— Przecież za ową aeronautykę zostałem aresztowany — powiedział Sztern. — Czyli 
że 
nauka jest szkodliwa. A jak i was, za zbyteczną ciekawość pociągną?
Takiego obrotu sprawy Fiediukow się nie spodziewał — spurpurowiał, nadął się, 
ale w tej 
samej chwili purpurę oblicza zamieniła śmiertelna bladość, jakby za plecami 
podejrzanego 
zobaczył Fiediukow samą Śmierć lub jej zastępcę do spraw wykonania wyroków.
— No i masz, człowieku, zaproś takiego na herbatę — mruknął. — Żarciki się 
ciebie trzymają 
w stylu Nikołaja Iwanowicza Jeżowa. Siadaj, bydlaku, i opowiadaj o Usyskinie! 
Czy to prawda, 
że sam Blucher* wręczał wam zegarki z dedykacjami?
Arkadij Naumowicz czekał na rozprawę niecierpliwie, bardzo niecierpliwie. Po 
nocach 
ćwiczył swoją przemowę, która miała go oczyścić i nie zostawić kamienia na 
kamieniu z 
dowodów oskarżenia. W końcu, istnieje coś takiego jak niepodważalne naukowe 
dowody, 
zdobyte przez bohaterów nauki! A przeciwko udowodnionym faktom nie można wszak 
występować. Fakty, szanowny towarzyszu śledczy, nawet w Afryce są nadal faktami. 
Przyjdzie 
wam, towarzyszu Fiediukow, odpowiedzieć za prowokacyjne pobicie naukowych kadr 
młodej 
republiki radzieckiej. Owszem, Arkadij Sztern to nie akademik Pawłow, ale jego 
wkład w naukę 
jest nie mniej cenny, niż akademika! Muszą się z tym liczyć wszyscy, a przede 
wszystkim ten 
wasz śmierdzący resort. W socjalizmie nikomu nie wolno wsadzać niewinnego 
człowieka do 
więzienia, to nie carskie bezprawie! I czcigodnego imienia Alek — sieja Usyskina 
społeczność 
naukowa nie pozwoli szkalować. O nie, nie pozwoli! Może i on, Sztern, jest 
młody, ale jako 
członek WLZSM* jest wierny spuściźnie wodza światowego proletariatu i będzie 
bronił swojej 
naukowej słuszności w najwyższych choćby instancjach, nawet w Komitecie 
Centralnym partii. 
Tak! Nawet w Komitecie Centralnym!
Tyle że Sztern niepotrzebnie ćwiczył tę swoją perorę. Nie było żadnego sądu! 
Niepotrzebnie 
przygotowywał : do potyczki z państwowymi oskarżycielami, których oszukiwali 
poszczególni 
nieuczciwi kierownicy naukowi typu Mymrina i Awdieja Polikarpowicza Gudimenki. 
Sztern był 
długo przetrzymywany, wraz z grupą takich samych jak on posępnych biedaków, w 
ciemnym 
dusznym przedpokoju. Każdy, kto odwiedził salę, gdzie realizowała się 
sprawiedliwość, wracał 
stamtąd blady i zszokowany, i z przypisanym mu wyrokiem — dziesięciu lat bez 
prawa do 
korespondencji albo siedmiu lat obozu o szczególnym nadzorze i towarzyszącym mu 
pozbawieniem praw na lat pięć — wpędzając czekających w przedpokoju w zwierzęcy 
strach i 
wątpliwości co do własnego losu. W końcu nadszedł czas na Arkadija Szterna.
Za stołem, przykrytym zielonym suknem, pod wielkim portretem Stalina siedziała 
ich trójka. 
W środku niewysoki, łysy sędzia w półwojskowym trenczu, mając po bokach dwóch 
wojskowych, po gwiazdach sądząc, wysokie szarże. Sędzia miał cichy, wysoki i 
dlatego wstrętny 
głos. Kołnierzyk trencza miał za ciasny, co i rusz usiłował go odciągnąć palcem, 
żeby ułatwić 
sobie oddychanie.
— Nazwisko, imię, imię ojca, rok urodzenia? — z pewnym trudem wyartykułował 
sędzia.
— Sztern Arkadij Naumowicz, osiemnastego maja tysiąc dziewięćset piętnasty rok — 
powiedział Sztern.
— Przyznajecie się do winy? — zapytał sędzia, przerzucając kartki aktu 
oskarżenia.
— Widzicie, towarzyszu sędzio… — wymamrotał Sztern.
— Wystarczy — machnął ręką sędzia i po kolei pochylił głowy ku obydwu 
wojskowymi, 
konsultując się z nimi. Narada była krótka, po wymianie opinii trójka uzgodniła 
zdanie i sędzia w 
cywilu wstał, trzymając w obu rękach kartkę niebieskiego papieru, 
przypominającego papier 
pakowy.
— Sztern Arkadij Naumowicz — powiedział. — Zostaliście uznany winnym 
formułowania i 
rozpowszechniania opinii o charakterze religijnym, szkalujących ustrój 
socjalistyczny i radziecką 
naukę. Na podstawie artykułu pięćdziesiątego siódmego, paragraf dziesiąty, 
trybunał skazuje was 
na piętnaście lat pozbawienia wolności z pozbawieniem prawna trzy lata. Czy 
wyrok jest dla was 
zrozumiały?
— Ależ towarzyszu sędzio… — Sztern był oszołomiony i załamany. Błyskawiczna 
rozprawa 
tak wstrząsnęła byłym aeronautą, że nie potrafił znaleźć odpowiednich słów. 
Zresztą jego 
tłumaczenia nikogo nie obchodziły. Wojskowi przeglądali już inne papiery i na 
skazanego nie 
zwracali uwagi, w oczach cywila wręcz było widać nudę i pustkę.
— Czy wyrok jest dla was zrozumiały? — piskliwym głosem powtórzył sędzia.
Jego głos otrzeźwił Arkadija. Nie było sensu mówić i sprzeczać się, mechanizm 
sprawiedliwości ze szczękiem obrócił się, mieląc jego los. Decyzja podjęta przez 
siedzącą przy 
stole trójkę była ostateczna i nieodwracalna. Z większym powodzeniem można by 
było negować 
kolejność pór roku.
— Wyrok jest zrozumiały, towarzyszu sędzio — powiedział, pozbawionym mocy 
głosem.
— Proszę się podpisać — powiedział sędzia. — Tu i tu.
I Arkadij Sztern podpisał swoje skierowanie do nowego życia, którego miał 
zażywać przez 
piętnaście lat, od tej chwili wyglądających na nie mające ani końca, ani sensu.
OBÓZ, EKIBASTUZ. GRUDZIEŃ 1946 ROK
U „kuma” było ciepło i przytulnie. Lepiej niż w baraku. Oper Łagutin był 
doświadczonym 
pracownikiem., przeszedł niejedną żonę, znał więźniów jak skrzypek swój 
instrument, dlatego 
nie śpieszył się z grą na nerwach Arkadija Szterna — pozwalał zekowi rozluźnić 
się w cieple i 
zapomnieć o życiowych problemach. Nie proponował herbaty, co nawet było 
pozytywne, bo 
znaczyło, że nie trzyma jakiegoś gówna za plecami i nie zamierza, na przykład, 
werbować na 
kapustę. Zresztą, po co miałby werbować zeka, co to już dziewięć lat 
przesiedział w różnych 
zonach i oblatany był w sprawach obozowych nie gorzej niż polityczny w carskich 
czasach. Bez 
Szterna miał kapusty ponad potrzeby. I nie tylko zwykli zekowie kapowali, 
pracowali dlań ludzie 
cieszący się w zonie autorytetem. Nawet złodzieje nie uważali za haniebne 
spłacić za 
pośrednictwem „kuma” ojczyźnie dług. Nie dlatego, że patriotyzm kąsał ich jak 
wesz barakowa, 
a dlatego, że odmowa pracy dla opera pociągała za sobą spore nieprzyjemności i 
spływały one na 
odmawiającego natychmiast po odmowie. Zawsze jednak wezwanie do „kuma” groziło 
jakimiś 
niemiłymi konsekwencjami, dlatego, nawet rozmemłany ciepłem więzień Arkadij 
Sztern swoje 
uszy odmrożone, i zresztą, trzymał w pogotowiu i czujności nie tracił. Kapitan 
Łagutin 
niespiesznie wertował papiery, a Sztern uświadomił sobie, że to muszą być jego 
akta, za czas 
odsiadki obrosłe obozowymi detalami.
— Mnie tu, rozumiesz, twoje akta w ręce wpadły — powiedział zadumany „kum”. — 
Nie 
pojmuję jakoś, za co cię posadzili.
— W akcie oskarżenia wszystko jest napisane — westchnął Sztern.
„Kuma” nawet nie rozeźliła odpowiedź, niezgodna z obozowym regulaminem.
— Nie ma w twoich papierach aktu oskarżenia — powiedział. — Tylko decyzja trójki 
i 
koniec. Ale przecież nie nadaremno sam Ulrich ci wykreślił wyrok… Kim ty byłeś 
przed 
aresztowaniem?
Arkadij uśmiechnął się ze smutkiem.
— Zapomniałem przez te dziewięć lat, towarzyszu kapitanie — powiedział. — Niby 
aeronautyką się zajmowałem.
— Latałeś na samolotach, znaczy? — sprecyzował „kum”.
— Latałem… — Sztern zapatrzył się w parzące, purpurowe wnętrze kozy. Nie chciało 
mu się 
opowiadać o sobie. Zresztą, po co. Przypomniał sobie mordziastego śledczego 
Fiediukowa i jego 
słowa: „Zapamiętaj to, co dla ciebie najważniejsze! Żyjesz, gnido, póki 
milczysz. A jak tylko I 
papę rozewrzesz, natychmiast kopniesz w kalendarz”. Mądrala z tego śledczego 
Fiediukowa, a 
jednak nie skapował, że sam udział w sprawie kalumnii aeronauty Szterna może być 
dla niego 
nieszczęściem. Nie skapował tego, no i zginął w tymże obozie w Ekibastuzie, 
zarżnięty przez 
kryminalistę, jakoby z powodu swoich skórzanych wspaniałych butów. A na kiego 
wała były 
zekowi jego zdeptane buciory? Po prostu padł rozkaz zarżnąć, to i zarżnął.
— Latałem, obywatelu kapitanie. Ale nie na samolotach, a na powietrznych 
balonach.
— Ja cie! — wykrzyknął „kum”. — Czyli co, jak u Juliusza Verne’a? „Pięć tygodni 
w 
balonie”, tak?
Operatywny pełnomocnik Łagutin miał jakieś dwadzieścia siedem lat, o cztery 
mniej niż w 
kwietniu ukończył sam Sztern. Nie wiedział albo z powodu młodości nie chciał 
pamiętać jednego 
z podstawowych zonowskich prawideł: mniej wiesz, dłużej żyjesz. „Pięć tygodni w 
balonie”. A 
dziewięć lat nie łaska? Dziewięć lat bez lądowania na lądzie. I jeszcze czeka go 
sześć kolejnych 
lat lotu. W nieznane.
— W decyzji jest coś niezrozumiałego — powiedział „kum”.
— Napisano tu, że zostałeś skazany za oszczercze wymysły i rozpowszechnianie 
plotek o 
charakterze religijnym, szkalujących ustrój socjalistyczny i radziecką naukę. Co 
za pierdoły 
sadziłeś, że aż do obozu cię wpakowali?
— Ja za te pierdoły już odsiedziałem dziewięć lat — odparł Sztern. — I jeszcze 
sześć 
posiedzę. Wy chcecie zaspokoić zwykłą ciekawość, towarzyszu pełnomocniku, a ja 
sobie mogę 
dokładkę załatwić.
— Nie będzie żadnej dokładki — z mocą powiedział Łagutin. — Przecież to ja tu 
decyduję, 
kto dosiedzi swoje, a kto na nowy termin wskoczy.
— Miałem takiego śledczego, Fiediukowa — na głos myślał Sztern. — To on 
prowadził moją 
sprawę. I co wyszło? Spotkałem go tu, w tym obozie. W ubiegłym roku z kosą w 
boku się 
przekręcił. W rubryce „przyczyna zgonu” dostał — „gruźlica”.
— Ty mnie nie strasz — powiedział Łagutin. — Gadaj, za co trafiłeś do zony? Jaką 
bajką 
ludzi straszyłeś?
— Nikogo nie straszyłem. Powiedziałem, co sam widziałem, co towarzysze widzieli, 
nic od 
siebie nie wymyślałem. Ale partia powiedziała: szkodzisz, Arkadij, młodej nauce 
radzieckiej, 
niebezpieczny jesteś dla naszej ojczyzny. Dali mi piętnaście lat na poprawienie 
się i 
uświadomienie sobie wszystkich swoich politycznych błędów.
— I co, poprawiłeś się? — uśmiechnął się pełnomocnik.
— Na sto pięćdziesiąt procent — potwierdził więzień. Tak się poprawiłem, że ani 
mi w 
głowie wspominanie przeszłości. Nic nie było. Zwidziało mi się.
— Czyli nie chcesz ze mną rozmawiać szczerze — podsumował pełnomocnik Łagutin i 
poruszył mięśniami żuchwy na rumianych policzkach. W zamyśleniu. — No, 
zobaczymy, Sztern! 
Zapamiętaj: sędziowie twoi są daleko, a ja — proszę, tu jestem. Ty się ze mną 
bawisz w zaparte, 
ale ja mogę się przecież zdenerwować, nie? Mogę się obrazić, powiedzmy, na 
dekadę jeszcze.
Sztern westchnął.
— Ech, towarzyszu kapitanie — powiedział z goryczą.
— Co mi tam dyszka, skoro najlepsze lata już mi za drutem kolczastym 
przeleciały?
— To jeszcze nic — pełnomocnik pochylił się nad papierami. — Teraz też jeszcze 
stary nie 
jesteś. Trzydzieści trzy — wiek, jak to się mówi, chrystusowy. Rozkwit sił 
ludzkich. A ty i tak 
jesteś młodszy od Chrystusa.
— Już nie łapię się w pociągu — powiedział Sztern. — I nauka mi uciekła. Teraz 
na wolności 
mogę tylko węgiel kilofem kuć albo mieszać beton.
— W naszym kraju wszystkie zawody są szanowane.
— To prawda — zgodnie skinął głową Arkadij Sztern.
— To mogę odejść, towarzyszu kapitanie?
— Poczekaj — Łagutin, skrzypiąc wysokimi butami, podszedł do niego i Sztern 
zobaczył 
błyszczące z ciekawości i przeczucia bliskości tajemnicy oczy. — Przynajmniej 
daj jakąś aluzję, 
o co chodzi! Ja rozumiem, tajemnica wojskowa, ale daj mi aluzję, a ja sam dotrę 
do reszty!
— Dobra — powiedział Sztern. — Oto aluzja. Tylko proszę mnie już więcej nie 
wzywać. 
Słowo honoru, że dla was samego lepiej nic nie wiedzieć.
Pełnomocnik skinął głową.
— W starym podręczniku geografii był taki obrazek — powiedział w zamyśleniu 
Sztern. — 
Mnich dotarł do krańca ziemi, przebił sferę niebieską i gapi się, co tam jest na 
dole. Oto cała 
tajemnica wojskowa.
Oczy Łagutina rozbłysły.
— Rozumiem więc, że z góry zobaczyłeś coś zakazanego — powiedział. — Statki 
wojenne 
czy jakąś tajną technikę i zacząłeś paplać niepotrzebnie. Ja to rozumiem. Ale co 
ma do tego 
propaganda religijna?
— Wyście kazali, a ja podsunąłem aluzję — wzruszył ramionami Sztern. — Czy mogę 
odejść 
do baraku, towarzyszu kapitanie? Jak długo posiedzę tu u was w oper — kwaterze, 
to moi 
koledzy mogą uznać, że się zsuczyłem…
— Idź — zezwolił pełnomocnik i odprowadził Szterna zamyślonym spojrzeniem.
Kapitan Łagutin pozostał w niewiedzy co do okoliczności, jakie posłały aeronautę 
Szterna do 
obozu na długie piętnaście lat. Mglista była aluzja Szterna, mgła nie do 
przebicia. Może i lepiej 
— zacznie się człowiek przypatrywać, to takie rzeczy może zobaczyć, że żyć mu 
się odechce. A 
jak nawet zechce — to inni nie pozwolą.
Droga z ciepłego domku operkwatery do ciepłego śmierdzącego baraku przez 
stębnowany 
mroźnym wiatrem plac — nic miłego i łatwego. Zona była pusta, tylko wartownicy 
na 
wieżyczkach, zawiązawszy sznurki czapek — uszanek pod podbródkami, raźnie 
przytupywali i 
od czasu do czasu wysuwali ucho na mróz — nie idzie czasem zmiana, nie pełzną 
aby po 
skrzypiącym śniegu do drutów kolczastych uciekinierzy? W baraku panował gwar. 
Przybyli 
nowi, zostali przypisani do baraku Szterna. Do ich prycz ciągnęły prawdziwe 
pielgrzymki — a 
nuż przyniosło jakiegoś rodaka, a może znajomka albo — niech Bóg broni! — 
krewniaka 
jakiegoś? Przy kozie siedział wysoki barczysty Gruzin i opowiadał ciekawskim, 
wśród których 
kręcili się również ci, podejrzewani o kapuchę, swoją dość standardową historię. 
Gruzin był 
mistrzem na wieży wiertniczej, wykonywali w Czeczenii supergłęboki odwiert. Ale 
niefart — 
dotarli do oznaczonej głębokości, a z odwiertu zamiast ropy, trysnął strumień 
zwykłej słonej 
wody. „I oskarżono nas o szkodnictwo — z zapałem opowiadał Gruzin. — Całą zmianę 
jednej 
nocy wzięli, geologów aresztowali. Pół roku przesłuchiwali. Ciągle szukali 
przywódców spisku. 
Jaki spisek? No, powiedz mi, jaki tu może być spisek?! No, rozumiem, że geologów 
aresztowano. Może to i słuszne było, nie znasz się na nauce, nie szukaj ropy! 
Ale nas za co? Za 
co? Ciągle pytali, jakich znam pilotów, z kim rozmawiałem, o jakichś aeronautów 
wypytywali… 
— Gruzin machnął beznadziejnie ręką. — Ja powiadam, że żadnych nie znam. Jak 
wszyscy — 
Czkałowa znam. Lewaniewskiego znam. Bajdukowa i Gromowa* znam. Nikogo więcej nie 
znam. 
Nie mam czasu gapić się w niebo, ja się patrzę na ziemię. Na niebie nie ma ropy. 
No to mi 
napisali w decyzji: „za rozpowszechnianie religijnych treści, szkalujących 
ustrój socjalistyczny, 
szkodzących socjalistycznej ekonomice i całemu krajowi radzieckiemu”! Jakie 
religijne treści? 
W naszej rodzinie, od dziadka począwszy, nikt w Boga nie wierzył!
— I za to właśnie was posadzili! — surowym tonem rzucił jeden ze słuchaczy. — 
Jakbyś 
wierzył w Boga, to może by cię wsparł!
Usłyszawszy ostatnie słowa Gruzina, Sztern przysunął się bliżej.
— A na jaką głębokość się dowierciliście? — zapytał.
Gruzin przechwycił spojrzenie Szterna, długo pokasływał, potem zapytał sam:
— Co, kochany, też jesteś geologiem–zwiadowcą?
— Nie — Sztern odwrócił wzrok. — Ja miałem inny zawód, nie schodziłem w głębiny, 
a 
odwrotnie — w wyżyny…
— Lotnik znaczy? — nachmurzył się Gruzin.
— Prawie — skinął głową Sztern.
OBÓZ W EKIBAZTUZIE. PAŹDZIERNIK 1949 ROK
„Ludzie” przyszli do baraku niespodziewanie. Po gospodarsku przykucnąwszy pod 
ścianą, 
przez jakiś czas gadali ze starostą, potem „szestiorka”, chudy facecik, podszedł 
do pryczy, na 
której leżał od powrotu ze zmiany Sztern, niedbale trącił go w bok:
— Słuchaj, frajerze, szef cię wzywa!
Sztern usiadł, czując łamanie w całym ciele. Twarz miał pokrytą potem. „Chory 
jestem czy 
co?” — pomyślał tępo.
W kącie siedział starzec w ciemnoniebieskim, cywilnym ubraniu. Obok niego 
przykucnęły 
dwa bysie, których szyje rozpierały kołnierzyki koszul. Na palcach cała trójka 
miała dziary. 
Staruch miał zaskakująco inteligentną twarz, Arkadij Naumowicznie zdziwiłby się, 
spotkawszy 
go na korytarzu swojego instytutu. Zresztą, widząc go w żonie, też się nie 
dziwił. Tu można było 
spotkać byłego profesora, smarującego po nocach powieści i chętnie drapiącego po 
piętach 
kryminalnego szefa, posiadacza jednego zwoju mózgowego, a i ten był potrzebny 
„człowiekowi” 
tylko dlatego, by pistoletu podczas napadu nie zgubił. I odwrotnie, zona czasami 
ujawniała 
dziwne typy dumnych ludzi, których nie mogły złamać ani szykany klawiszy, ani 
wielodniowe 
odsiadki w karcerach.
— Siadaj — spokojnie zaproponował staruch. — Musimy pogadać.
Sztern rozumiał, że to staruszek trzyma atu. Z takim należy gadać bez 
wymądrzania się, bo jak 
się obrazi, to nie zdążysz, człowieku, nawet zachrapać, w każdym miejscu cię 
macną. Dlatego 
posłusznie przykucnął, uważnie wpatrując się w staruszka. A temu zachowanie 
„politycznego” 
spodobało się, nawet lekki uśmiech pojawił się na jego cienkich niebieskich 
wargach.
— Arkadij Naumowicz Sztern — powiedział staruszek. — Dobrze mówię?
— Zgadza się wszystko — odpowiedział Sztern. — Jak z teczki opera. A ja jak mam 
was 
nazywać?
Znał tego człowieka. To był słynny Siedoj, piterska szycha, zgodnie z obyczajem 
złodziejskim 
dokonujący inspekcji zony z wyroku leningradzkiego sądu, który dał mu trzy lata 
za kradzież na 
zamówienie. Siedoj był swoiście sprawiedliwym osobnikiem, przeciwko prawu nie 
występował. 
Skoro złodziej powinien od czasu do czasu wejść do zony, to robił to, nie 
sprzeczając się ze 
złodziejskimi prawidłami.
— Od urodzenia wołają na mnie Andriej Gieorgijewicz — powiedział Siedoj. — A mam 
do 
ciebie taką gadkę, Arkadiju Naumowiczu. Byłeś na miejscu katastrofy stratostatu 
„Siewier”?
— Byłem — odparł Sztern, czując, że całego go trzęsie.
— Jesteś coś winien — rzucił złodziej.
— Za co? — Sztern zachwiał się. — Czy to z mojej winy ta katastrofa?
— To mnie nie obchodzi — powiedział Siedoj. — O tym się dogaduj ze swoimi 
szefami. Ale 
tę platynową gwiazdkę, co ją z owego stratostatu skitrałeś, należy oddać.
— Jaką gwiazdkę? — zapytał zdziwiony Arkadij. — Andrieju Gieorgijewiczu, niech 
się pan 
Boga boi! Skąd na stratostacie byłaby platyna? Czy macie pojęcie, jak jest 
zbudowany taki 
stratostat?
— Ty mi tu kitu do uszu nie pakuj — wycedził kryminalista. — Powiedziałem, czyli 
wiem! A 
ty możesz głupa rżnąć z glinami, ja w blachami nie robię. Ja mam inne 
wyliczenia.
— Nie było tam żadnej platyny — z rozpaczą powiedział Sztern. — Słowo honoru!
— Słuchaj, ja cię nie podpuszczam — ciągnął Siedoj — Jeszcze będziesz tu długo 
zacumowany, dlatego nie popędzam cię. Pomajtaj mózgiem, ale dobrze, bo możesz do 
dzwonka 
nie dosiedzieć, nie? A to, żeby ci się lepiej myślało… Mitiaj!
Jeden z byków pośpiesznie poderwał się na równe nogi i zanim Sztern zdołał się 
podnieść, 
potężny cios powalił go na podłogę baraku. Arkadij, bywały w takich opałach, 
zwinął się w 
kłębek, chroniąc czułe miejsca i nie walczył — wiedząc, ze biją go tylko ku 
pamięci.
— Styknie — zupełnie jakby siedział w domu, zwyczajnie i spokojnie rzucił 
staruch.
Silne ręce podniosły Arkadija z podłogi. Nogi mu się rozjeżdżały, Arkadij 
Naumowicz chwiał 
się. Obolały, zawstydzony i zagniewany. Więźniowie z daleka przyglądali się 
wydarzeniom. Nikt 
nie miał zamiaru się wtrącać.
— No i tak, Arkasza — znowu wykrzywił usta w uśmiechu Siedoj. — Masz na razie 
dwa dni 
do namysłu. A potem się zobaczy.
— Przecież jakby nawet była — nie poddawał się Sztern — to co, do zony bym ją ze 
sobą 
brał? Kto by mi na to pozwolił?
Siedoj chyba się nawet ucieszył.
— Ja mam na wolność przełożenie. Narysujesz schemacik, gdzie i jak, chłopcy twój 
skarbczyk odszukają, zabiorą co trzeba i dryndną do mnie. I wtedy zapanuje 
między nami pokój i 
spokój. Ale od razu ci powiem, nie próbuj mi jakiegoś skręta podstawić. Za 
wszystko mi 
odpowiesz. Prawda, Mitiąj?
Byczek sprawnie posłał Arkadija na podłogę.
— Wszystko pasi, Siedoj — powiedział, wyraźnie podlizując się staruchowi. I do 
Szterna: — 
A ciebie załatwić możemy w try miga.
— Dwa dni — powiedział Siedoj.
I cała trójka wolnym, luzackim krokiem skierowała się do drzwi. Sztern umył się, 
nerwowo 
pobrzękując trzpieniem zbiorniczka umywalki. Bęcki wstawiono mu fachowo, ciało 
było obolałe, 
ale śladów pobicia nie było. I odprowadzany spojrzeniami współwięźniów, Arkadij 
wrócił na 
swoje miejsce, położył się i wbił wzrok w sufit. Tylko tego mujeszcze tu 
brakowało! Wyglądało, 
że „ludzie” usłyszeli, iż dzwonią, ale nie wiedzieli gdzie. Platynowa gwiazda! 
Przecież nie 
uwierzą, bydlaki, sprzedadzą kosę! Może iść do opera, opowiedzieć wszystko? Nie, 
to nie jest 
wyjście. Ten, co zakapuje Siedoja, nie utrzyma się na tym świecie. Nieoczekiwana 
myśl 
wystraszyła Szterna: a może Siedoj nie przyszedł tu z własnej inicjatywy? Może 
przysłali go 
operzy? Panie! Z tej sytuacji w ogóle nie ma wyjścia! Arkadij usiadł, objął 
głowę rękami i jęknął.
— Boli? — ostrożnie zapytał sąsiad z pryczy, Dustan Kerbabajew, Turkmen z 
zapomnianej 
przez Boga górskiej wsi, skazany za przygotowywanie kontrrewolucyjnego 
przewrotu. — Bardzo 
boli, Arkadij?
Sztern pokręcił głową.
— To pestka, Dustanie. To po prostu pecha. O, w trzydziestym siódmym tak mnie 
naparzali, 
że do dziś strach wspomnieć. Nikołaj Iwanowicz miał mistrzów prawdziwych, ci w 
porównaniu z 
tamtymi — szczeniaki.
— Czego oni od ciebie chcą? — zapytał Kerbabajew.
— Obraziłeś ich jakoś?
— Nie — niechętnie odparł Sztern. — Nie zrozumiesz, Dustanie.
Kerbabajew nie nalegał. W żonie nikt nikomu wduszę się nie pakuje, każdy ma aż 
nadto 
swoich własnych zmartwień. Sztern nie spał całą noc, ale i tak nic nie wymyślił. 
Przed świtem 
utwierdził się tylko w przekonaniu, że jeśli chce zostać żywy, to ma tylko jedno 
wyjście — 
ucieczkę.
Pierwszy podarowany przez Siedoja dzień był ponury i szary. Obłoki wisiały nisko 
i 
obiecywały, że wprasują mieszkańców zony w ziemię.
Arkadij tego dnia nie wykonał normy. Kiedy winda wyniosła klatkę na 
powierzchnię, Sztern 
od razu zwrócił uwagę na niezwykłe zachowanie ochrony. Codzienne przeszukanie, 
zawsze 
ledwo odfajkowywane, dziś było dokładne. Klawisze objeżdżali więźniów 
bezlitośnie. Jeszcze 
bardziej krzątali się pośmieciuchy z komitetu społecznej samoobrony więźniów. 
Jednego z nich 
Sztern trochę znał, dlatego, znalazłszy się w pobliżu, zapytał cicho:
— Co się stało, Wasia? Ucieczka? Zapytany, rozejrzawszy się na boki, mruknął:
— Gdzie tu zwiejesz? Siedoja z jego braciolami załatwili.
Siedoja i jego byków zabito w nocy, w baraku. Zakatowali ich paragrafami i to 
bezlitośnie. 
Tym dziwniejsze było, że nikt z mieszkańców baraku niczego nie słyszał. Nawet 
dyżurni, 
dokładający do pieca. Operacyjni przez kilka dni ciągali zeków na maglowanie. 
Może z piętnastu 
szczególnie niepokornych wylądowało w baraku podwyższonego reżimu, ale 
poszukiwania 
niczego nie dały. Wrogów Siedoj miał wielu, wielu miało sporo powodów, by 
uruchomić 
paragrafy — owinięte w pokrowiec metalowe pręty. Przeszukania, wykonane przez 
„ludzi” były 
staranniejsze i okrutne, ale i one niczego nie dały. Dziwna sprawa! O tym, że 
Siedoj coś zamówił 
u politycznego Szterna w przeddzień zabójstwa, wiedziało wielu. Ale w maglu 
ominęli go 
zarówno operzy, jak i „ludzie”. Nikt go nawet o nic nie zapytał. Widocznie i 
jedni i drudzy 
uważali go za drobną pchłę, niegodną ich uwagi, obozową wesz, która przecież nie 
może dać 
oporu silnym tego świata. W jedną z bezsennych nocy Arkadij Naumowicz 
opowiedział 
wszystko katolickiemu duchownemu Olesiowi Wojtyle, skazanemu w sprawie 
karpackich 
nacjonalistów na dwadzieścia pięć lat pozbawienia wolności. Duchownemu udało 
się, został 
skazany akurat w momencie, kiedy w Związku Radzieckim zlikwidowano karę śmierci. 
Ksiądz 
widział w tej okoliczności palec boży, jego zdaniem Bóg chronił sługi swoje. 
Sztern opowiedział 
mu wszystko. Duchowny słuchał, marszczył czoło, potem przeżegnał go i rzekł:
— To Bóg zesłał na was próbę, panie Sztern. Nie nadaremno powiedziane jest 
„Miłość i 
prawda spotkają się, prawda i pokój ucałują. Prawda powstanie z ziemi i prawda 
przeniknie z 
niebios”. Musi pan cierpieć, panie Sztern, jest pan jednym z tych, co znają 
prawdę. 
Prześladowania są nieuniknione, ale pan przyjął Jego prawo i ukrył Jego słowo w 
sercu swoim. 
Nadejdzie godzina, gdy będzie potrzebne.
LENINGRAD. MAJ 1954
Na ścianie wisiał wielki czarny głośnik. „Kołchoźnik” emitował brzęczące marsze 
— 
świętowano dziewiątą rocznicę Zwycięstwa. Po ulicach krążyły tłumy byłych 
żołnierzy. Tego 
dnia Sztern starał się nie wychodzić z domu. Nie daj Bóg spotka człowiek 
znajomego, zaczną się 
pytania: w jakich formacjach służyłeś, na jakim froncie, gdzie zakończyłeś 
wojnę? Nie będzie 
przecież wyjaśniał każdemu, że przez całą wojnę zapieprzał na zwycięstwo w 
obozie Ekibastuz. 
Węgiel wydobywał, żeby pancerz naszych czołgów był mocniejszy. Znajomek 
pomilczy, ale od 
tej chwili będzie krzywo patrzył — że niby jak: my krwi swojej nie żałowaliśmy, 
ary, wraży ryju, 
życie swoje cenne chroniłeś. Wyjaśnij takiemu, kto pisał podanie za podaniem, na 
front się 
prosił, chcąc krwią zmazać swoją winę, której nie czuł. I czyja to wina, że 
obozowe 
kierownictwo na każdym podaniu kreśliło odmowę czerwonym ołówkiem.
— Arkadiju Naumowiczu! — ktoś zapukał do pokoju.
— Proszę! — zawołał Sztern.
Do pokoju weszła aktywistka komitetu domowego Kławdija Wasiljewna, mająca na 
koncie 
blokadę leningradską, osobista znaj oma akademika Orbellego i poetki Olgi 
Bergholtz. Kobieta 
pochowała podczas blokady całą swą liczną rodzinę i cudem sama ją przeżyła. Ileż 
to już lat 
minęło, a jej oblicze ciągle zachowywało ostre suche ślady blokadowego głodu i 
sama Kławdija 
Wasiljewna wydawała się być pozbawiona wagi, przypominała raczej szpaka czy 
gawrona, który 
przyleciał na wiosnę zasiedlić domek i jeszcze się nie otrząsnął z trudów 
przelotu.
— Arkadiju Naumowiczu — powtórzyła kobieta, po ptasiemu przekrzywiając głowę i 
wpatrując się w sąsiada z komunalnego mieszkania, z nieukrywanym podejrzeniem w 
spojrzeniu. 
— Wzywają was!
Kławdija Wasiljewna wiedziała mało o sąsiedzie. Wiedziała, że nie walczył (a już 
samo to 
było podejrzane), wiedziała, że w czasie wojny siedział w obozie dla 
politycznych (a to było dla 
niej podejrzanym podwójnie: jej zdaniem, w ciężkich czasach siedzieć w obozie za 
przekonania 
polityczne mógł tylko przeklęty wróg władzy radzieckiej). Wiedziała, że 
przyjaciół i kolegów 
Sztern niemal nie posiadał (i to też było podejrzane, a odwiedzający go od czasu 
do czasu 
nieliczni znajomi, wywoływali u sąsiadki ataki politycznej czujności). Dlatego 
otrzymawszy od 
listonosza wezwanie, zapraszające sąsiada do Wielkiego Domu* na Litiejnym, 
blokową 
aktywistkę Kławdiję Wasiljewna ponownie zalała fala podejrzliwości.
— Wezwanie do was. Mam nadzieję, że się domyślacie, gdzie? — powiedziała. — Na 
jutro, 
na jedenastą.
Arkadij Naumowicz był na wolności od pół roku. Może nie wypuściliby go z obozu, 
ale w 
końcu dopisało mu szczęście. Na początku lat pięćdziesiątych zaczął się proces 
lekarzy — 
szkodników, a oper pełnomocnik Łagutin, jak na złość, miał żonę, która pracowała 
jako 
kardiolog w obozowym szpitaliku, ale jej wuj, jak się okazało, służył w 
kremlowskiej lecznicy i 
był niemalże prawą ręką głównego lekarza — szkodnika Winogradowa. Łagutin z żoną 
zostali 
aresztowani, pół roku trwało śledztwo, potem zmarł Stalin, i wszystkich 
szkodników 
jednocześnie wypuścili. Ale, zgodnie z obyczajem instytucji, Łagutin na 
poprzednie miejsce 
służby już nie wrócił. Dlatego, kiedy wyrok Arkadija Naumowicza Szterna dobiegł 
końca, nie 
miał kto mu zaszkodzić i na początku pięćdziesiątego trzeciego wyszedł na 
wolność z niewielką 
tekturową walizeczką w ręku. Z łatwością zmieścił się w niej cały życiowy 
dobytek Szterna.
Nie udało się Szternowi otrzymać moskiewskiego zameldowania, ale zaskakująco 
łatwo 
zakotwiczył się w Leningradzie, gdzie na wyspie Wasiljewskiej, w komunalnym 
mieszkaniu żyła 
jego ciotka Jesfir Nikołajewna Siewiercewa, wdowa po słynnym polarniku, która 
przeżyła 
zarówno męża, zabitego przez niemiecki pocisk pod Siniawino, jak i blokadę 
leningradzką, i 
pierwsze, niemniej głodne powojenne lata. Jesfir Nikołajewna bratanka kochała, 
ale, niestety, 
zmarła w pięćdziesiątym czwartym; Arkadij został w przestronnym mieszkaniu, 
którego 
wyposażenie zostało niemal w całości wyprzedane jeszcze podczas blokady. 
Mieszkanie składało 
się z trzech pokoi, należących do różnych właścicieli. W jednym mieszkał 
pułkownik w stanie 
rezerwy Nikołaj Gawriłowicz Czelubiejew, a w drugim — Kławdija Wasiljewna. Przez 
jakiś czas 
wspólnie przedsiębierali najprzeróżniejsze możliwe i niemożliwe próby pozbycia 
się 
niepożądanego spadkobiercy sąsiadki.
Obecne wezwanie na pewno nie zapowiadało niczego dobrego. Najgorsza była 
świadomość, 
że pamiętają o nim w tej instytucji! Kiedy Arkadij wychodził z obozu, wezwał go 
do części 
służbowej obozu wysoki stopniem pełnomocnik, przy tym nie miejscowy, a 
przyjezdny, 
wyraźnie moskwianin. W odróżnieniu od miejscowych klawiszy, znał sprawę Szterna 
nie tylko z 
relacji, dlatego od razu, jak to się mówi, wziął byka za rogi.
— Usyskina dobrze znaliście? — zapytał na wstępie.
— A Mintiejewa? Uriadczenkę? Nikołajewa?
Przez piętnaście lat Sztern zaczął już zapominać nazwiska, atu masz — 
przypomnieli sobie. 
Znowu jakby zobaczył zniszczony stratostat i zrujnowaną gondolę, w iluminatorach 
której 
błyszczały grube ciemne okna. Otyły Mintiejew w swetrze i długiej czarnej 
skórzanej kurtce 
klęczy i zagląda do gondoli, a Uriadczenko z Nikołajewym pośpiesznie odkręcają 
śruby 
zaklinowanych drzwi, żeby wynieść ciała ofiar.
— No? — zapytała zniecierpliwiona szarża. Szarża była syta, spasiona i dokładnie 
wygolona.
Dolatywała od niego woń „Chypre” i dobrego koniaku.
— Znałem — powiedział Arkadij Sztern. — Jak mam nie znać, skoro pracowaliśmy 
razem.
— Z OSSOWIACHIM — u, pewnie? — sprecyzowała szarża. — I kto z was był na miejscu 
katastrofy?
— Cała nasza czwórka była — powiedział posępnie Sztern.
— Wszyscy razem tam dotarliśmy. Jednocześnie. Władze Wołogdy nam wtedy, jeśli 
pamiętacie, dały do dyspozycji ciężarówkę w celach poszukiwawczych.
— No — no — skinęła głową szarża. — Ale przecież znany wam przedmiot zabrał z 
miejsca 
katastrofy jeden z was, tak? Kto to był? Mintiejew? Uriadczenko? Nikołajew? Czy 
może wyście 
zabrali?
— Ja nie zabierałem — odparł Sztern. — Ja w tym czasie zdejmowałem zewnętrzne 
czujniki. 
Sami wiecie, jak u nas jest — przyjadą szefowie, zadepczą, z ciekawości capną, 
co się da, potem 
już nic nie da się zrobić.
— A Uriadczenko z Nikołajewem co robili? — niecierpliwie majtnął głową oper.
— Odkręcali luk. Przecież w gondoli byli martwi chłopcy, a nieboszczyka nie da 
się 
wyciągnąć przez małą dziurkę.
— A Mintiejew? — ciągnął moskwianin.
— Przecież nie pamiętam! — wybuchnął Sztern. — Piętnaście lat temu to było, 
obywatelu 
śledczy! A przez te wszystkie lata nie pisałem wspomnień, tylko kopałem węgiel.
— Czyli Mintiejew! — powiedział spokojnie typek.
— Nie wiem — powiedział Sztern. — I nie chcę wiedzieć.
— Coś ściemniacie — nie ustawał moskwianin.
— A z Palejewem byliście rozmowniejsi!
— O Boże! — jęknął Sztern. — Z jakim znowu Palejewem?
— Z Abramem Rubinowiczem — przypomniał gość ze stolicy. — Z pisarzem, który 
pierwszego dnia wypytywał o wszystko.
— Pa–anie na wysokościach… — jęknął Sztem. — Przecież wtedy z nami rozmawiał 
każdy, 
kto chciał, chyba nawet szkolni nauczyciele. Czy da się wszystkich zapamiętać?
Moskwianin wstał od stołu, założył ręce za plecy, obszedł siedzącego na krześle 
więźnia, 
zatrzymał się za jego plecami i powiedział:
— Dalsze trzymanie was pod strażą zostało uznane za niecelowe — zamilkł na 
chwilę, 
pozwalając Szternowi przemyśleć jego słowa. Potem pochylił się do jego uch ai, 
krzywiąc się z 
obrzydzeniem, wysyczał: — Ale jeśli będziesz paplał nie na temat, to tak cię 
ukryjemy, że sam 
siebie nie znajdziesz. Tak więc pilnuj swego zdrowia!
— Jakiego zdrowia? — uśmiechnął się smętnie Sztern.
— Co zostało, to kopalnia zabrała i żona sobie przyswoiła, panie naczelniku… 
Proszę mi 
powiedzieć jedną rzecz: czy po nas nikt już nie latał? Czy to w celach 
naukowych, czy 
militarnych? Może w tajemnicy, ale przecież ktoś latał, nie może być, żeby nikt 
nie poleciał? I do 
czego wam teraz jesteśmy potrzebni? Przecież nasza wiedza postarzała się niemal 
o dwa 
dziesięciolecia, a to, czego szukacie, macie nad swoją głową!
Wysoka szarża chciała coś powiedzieć, ale nie otworzyła ust.
— Węgiel, powiadasz, sobie kopiesz? — po chwili uśmiechnął się nieprzyjemnie 
typ. — No 
to kop. A reszta, to nie twój interes. Twoja sprawa, to odpowiadać na pytania!
Po tygodniu Sztern został zwolniony. W tym czasie Ławrientij Beria był już 
aresztowany, a 
mówiło się, że nawet i rozstrzelany. W koloniach odbywały się czystki, obozowe 
kierownictwo 
nie miało głowy do więźnia Szterna. A o całej tej historii, w wyniku której 
zakazana została 
aeronautyka, a jej najwierniejszych wyznawców porozsadzano po obozach, widocznie 
wiedziała 
tylko Moskwa. A w stolicy w rym czasie pełną parą szły aresztowania w bezpiece. 
Aresztowano 
Abakumowa, Riuminowi załatwili zgrabny pakiet oskarżeń; w takiej sytuacji ludzie 
raczej nie 
pamiętają nawet o krewniakach, a co dopiero o aresztowanych piętnaście lat temu 
powietrznych 
żeglarzach! Ale nie, okazuje się, że przypomnieli sobie.
Kławdija Wasiljewna jeszcze syczała w kuchni coś o takich, co to przychodzą na 
gotowe i za 
nic sobie mają szacownych ludzi, którzy głód wojenny przeżyli, nie hołubili 
żadnych mrocznych 
pomysłów skierowanych przeciw państwu i rządowi, a kochanego przez cały naród 
wodza nie 
obgadywali. Wypuścili przestępców z więzień, ci od razu władzę przejęli, wodzów 
nie szanują, 
towarzysza Stalina opluli swoją szkodliwą śliną i w ogóle starają się dalej na 
wszelkie możliwe 
sposoby szkodzić narodowi, co wojnę przetrzymał. Arkady Naumowicz w zmyśleniu 
wpatrywał 
się w wezwanie, potem wstał, oderwał kawałek miękisza chlebowego i zaczął go 
ugniatać aż do 
konsystencji i gęstości plasteliny. Wyjąwszy z kredensu pudełko zapałek z 
obrazkiem 
przedstawiającym aeroplan, Arkady Naumowicz wytrząsnął jego zawartość na dłoń i 
pokój 
natychmiast rozjarzył się oślepiającym niebieskim światłem. Źródło światła 
zostało wduszone w 
miękisz chleba, Sztern włożył kulkę do tego samego pudełeczka po zapałkach i 
przykrył z góry 
zapałkami. Zdążył w ostatniej chwili — z kuchni już zbliżały się szurające 
kroki, drzwi 
otworzyły się bez pukania, w progu pojawiła się Kławdija Wasiljewna i zapytała 
przestraszona:
— Dlaczego mi tu chuliganicie, obywatelu Sztern? Chcecie mieszkanie spalić?
Arkadij Naumowicz włożył pudełko zapałek do szuflady z różnymi drobiazgami, 
odwrócił się 
do staruchy i powiedział ugodowo:
— To nie ja, Kławdijo Wasiljewna. To tramwaj na dole przejechał, dziś jest 
wilgotno, więc 
przewody iskrzą!
LENINGRAD. KWIECIEŃ 1955 ROK
Tej soboty Arkadij Naumowicz długo spacerował po alejach Parku Centralnego, 
znajdującego 
się na Jełaginej wyspie. Było już dość ciepło, pąki na drzewach nabrzmiały, 
obiecując 
wnajbliższym czasie wystrzelić ostrymi grotami liści. Rzadki, jak na kwietniowy 
Leningrad, 
jasny i ciepły dzień stał w rozkwicie, przepełniony przenikliwym błękitem. Od 
morza napływała 
słona świeżość, zmuszająca Szterna do owijania się płaszczem. Boże! W parku było 
mu tak 
dobrze, że kompletnie nie miał ochoty wracać do dusznego komunalniaka. Mówi się, 
że 
niektórzy ludzie potrafią przewidywać nieprzyjemności. Czasem udaje im się przez 
to zachować 
masę komórek nerwowych, a czasem nawet życie. Lata spędzone w żonie, gdzie życie 
ludzkie 
czasem jest tańsze od paczki herbaty, a jeszcze kiedy indziej odbierane jest z 
powodu nieudanej 
karcianej gry, nauczyły Szterna wyczuwać zbliżające się takie właśnie 
nieprzyjemności przez 
skórę. Może dlatego, ulegając podświadomości, nigdzie się dziś nie śpieszył.
Dopiero kiedy zmierzch stał się niemal namacalny i burymi rozmytymi strużkami 
popłynął 
nad ziemią, a drzewa zaczęły zlewać się w nierówne ząbkowane pasmo, niczym płot 
oddzielając 
ziemię od niebios, niechętnie skierował się w stronę domu, od czasu do czasu 
zatrzymując się, by 
odnaleźć w rodzących się gwiazdozbiorach znajome układy. Przeczucia go nie 
okłamały.
Lana, wnuczka nieboszczki Kławdii Wasiljewnej, od roku mieszkająca w jej pokoju, 
otworzyła drzwi i od razu zakomunikowała:
— Macie gości, Arkadiju Naumowiczu.
Sztern nie oczekiwał żadnych gości. Serce podskoczyło i jęknęło. Nie nadaremno 
nie chciało 
mu się dziś wracać do domu. Kogo tam znowu przyniosło? Znowu tego bezpiecznika? 
Nawet nie 
potrafił sobie przypomnieć od razu jego nazwiska i stopnia, potem wypłynęło z 
głębin pamięci — 
podpułkownik Awruckij, jego kurator na Litiejnym zaułku. Przypomniał sobie, 
kiedy już to nie 
było potrzebne. Z pokoju Łany, z rodzinnym albumem w ręku, wyszedł nieznany 
Szternowi 
szczupły mężczyzna mniej więcej w jego wieku, w dobrym garniturze, śnieżnobiałej 
koszuli, ze 
szczoteczką rudawych wąsów na twardo wy — rzeźbionym obliczu.
— Proszę — proszę — proszę! — powiedział, uśmiechając się i przekazując album 
Łanie. — 
Oto w końcu i nasz Arkadij Naumowicz!
— Z kim mam honor? — zapytał oschle Sztern.
— No co też wy, Arkadiju Naumowiczu — mężczyzna uśmiechał się, ale jego oczy 
nadal 
patrzyły ostro i uważnie. — Dlaczego od razu tak niegrzecznie? Poznajmy się. 
Jestem Nikolski, 
Nikołaj Nikołajewicz. Doktor w naukowo–badawczym instytucie zjawisk fizycznych. 
A wy 
jesteście Arkadij Naumowicz Sztern, jeden z naszych znakomitych aeronautów lat 
trzydziestych. 
Widziałem zdjęcie, na którym jest Usyskin i Mamontow, Mintiejew, Uriadczenko, 
Chabibulin, 
Drozdow, Nowikow. Sam kwiat, sama sława i chwała radzieckiej aeronautyki!
Sypał nazwiskami i jednocześnie tak, by tego nie zauważała Lana, popychał 
Szterna w 
kierunku drzwi, i kompletnie oszołomiony Sztern, potulnie wpuścił 
nieoczekiwanego gościa do 
swojego pokoju.
— Skromnie żyjecie — zauważył Nikolski, bystrym wzrokiem lustrując lokum. — Ale 
przytulnie. I Łanoczkę, sąsiadkę, macie wspaniałą, no a Nikołaj Gawriłowicz — to 
prawdziwy 
wojskowy teoretyk!
Patrzcie — pomyślał z ironią Sztern. — Już się zdążył ze wszystkimi zapoznać! 
Sprytna 
kuna!”
Nikolski tymczasem bezceremonialnie zadomawiał się w jego pokoju. Najpierw 
pojawiła się 
nie wiadomo skąd teczka, z niej wyłoniła się i stanęła na stole butelka koniaku. 
Potem gość 
ułożył w kryształowej wazie cioteczki rumiane, błyszczące jabłka i kilka 
mandarynek, zręcznie 
otworzył pudełko z moskiewskimi czekoladowymi pralinkami. Potem Nikolski 
otworzył koniak, 
nalał do kieliszków i popatrzył na gospodarza.
— No to co, za znajomość? — zaproponował. Wypili. Koniak był cierpki i pachniał 
czekoladą. Takiego koniaku Arkadij Naumowicz zażywał wcześniej tylko raz w 
życiu, po tym, 
jak lot Mintiejewa i Usyskina w czasie niespodziewanego huraganu, o którym nie 
byli, a nawet 
nie mogli być uprzedzeni przez meteorologów, zakończył się nieprawdopodobnym 
powodzeniem. Profesor Tichomirow przyniósł wtedy do hangaru butelkę jeszcze 
przedrewolucyjnego koniaku „Szustowski”, którym uraczyli się z okazji drugich 
narodzin swych 
przyjaciół, co tak nieprawdopodobnie fartownie wylądowali.
— A ciekawość was aż rozwierca, prawda? — puścił do Szterna oko gość. — Po 
oczach 
widzę, że was zżera. Po co do mnie towarzysz Nikolski zaszedł, czego chce od 
zmęczonego 
człowieka?
Sztern pokrył milczeniem jego słowa. Ale Nikolskiego nie zmieszało milczenie 
gospodarza. 
Znowu nalał koniaku do kieliszków i podniósł swój:
— Za wzajemne zrozumienie! Wypili za wzajemne zrozumienie.
— Jak mnie znaleźliście? — zapytał Arkadij Naumowicz.
— A wiecie, że bez trudu? — Nikolski zręcznie obrał ze skórki mandarynkę i 
włożył ćwiartkę 
do ust. — Natrafiłem na zdjęcie, na odwrocie którego były wasze dane. Posłałem 
zapytanie do 
biur adresowych Moskwy i Leningradu. Mintiejewa już nie zastałem żywego, ale z 
wami mi się 
udało.
— Czego ode mnie chcecie? — zapytał Sztern.
— Wzajemnego zrozumienia — powtórzył Nikolski. — Jak rozumiem, wasza szkoła 
została 
rozbita, niemal wszyscy odsiedzieliście wyroki w więzieniach i w chwili obecnej 
jesteście od 
badań odsunięci. A nauka nie powinna stać w miejscu. Wasza grupa w swoim czasie 
zebrała 
niesamowicie cenne dane naukowe, które z woli okoliczności znalazły się pod 
korcem i przez 
pewien czas nie były wykorzystywane. Nadszedł czas, by do nich wrócić. Nauka 
oczekuje od 
was pomocy, Arkadiju Naumowiczu.
— Wszystko, co udało nam się odkryć, jest w raportach — wzruszył ramionami 
Sztern. — 
Obawiam się, że nie będzie ze mnie pożytku.
— Z raportami wyszło coś głupiego — życzliwie uśmiechnął się Nikolski. — Jeszcze 
w latach 
trzydziestych nałożono na nie klauzulę tajności, a przed wojną wszystkie 
sprawozdania zostały 
przejęte przez Ludowy Komitet Obrony NKWD. Przy tym zapotrzebowanie na nie 
podpisał 
osobiście Ławrientij Pawłowicz Beria. Nie wydaje się wam, że takie środki 
ostrożności są 
przesadne w odniesieniu do zwyczajnych dokumentów o stanie atmosfery, ciśnieniu 
atmosferycznym i zjawiskach atmosferycznych?
— Do jakich zatem doszliście wniosków? — uśmiechnął się Sztern.
— Doszedłem do wniosku, że wasza grupa dokonała poważnego naukowego odkrycia, 
ważnego dla obronności. W takim i tylko w takim przypadku klauzule te byłyby 
usprawiedliwione. Wojna czyhała za drzwiami. Ale teraz mamy inne czasy i wasze 
odkrycie 
winno stać się własnością społeczności naukowej.
— Ach tak? — Sztern pokręcił głową. — Laury wam spać nie dają! My, drogi 
towarzyszu, 
naszymi badaniami naukowymi zarobiliśmy pełny wymiar, od gwizdka do gwizdka. A 
wy 
chcecie naszych wyników? Czym zamierzacie za nie zapłacić?
— Macie na myśli pieniądze? — z lekką pogardą w głosie zapytał Nikolski.
Sztern pokręcił głową.
— Po co mi pieniądze? Wy nawet nie podejrzewacie, czym grozi wam ta wiedza. A 
jeśli 
zagraża wam odsunięciem od nauki? Jeśli jedyną zapłatą stanie się wieloletnie 
więzienie albo 
nawet śmierć? Jesteście gotowi nałożyć sobie na głowę koronę cierniową 
męczennika? Czy może 
liczycie, że przekażę wam wyniki prac naszej grupy, a wy, przy dźwiękach werbli 
i trąb, ruszycie 
po stopniach kariery naukowej?
Nikolski uśmiechnął się, ale z pewnym wysiłkiem.
— Przesadzacie, Arkadiju Naumowiczu — powiedział.
— Czasy Jeżowa i Berii minęły. Już są dozwolone badania genetyczne, cybernetyka 
powoli 
przestaje być fałszywą nauką… Postęp jest nieunikniony. Dlaczego uważacie, że 
ogłoszenie 
wyników waszych badań jest niebezpieczne?
— Jesteście głupi i bliskowzroczni — ostro rzucił Sztern. — Wszystko rysuje się 
wam w 
różowym świetle. Jest mi was szczerze żal, ale nie mamy o czym rozmawiać. Nie o 
to chodzi, że 
nie jestem skłonny do dalszej rozmowy. Po prostu nie chcę, by w wyniku mojej 
gadatliwości 
ucierpiały osoby trzecie. Na przykład wy.
Sztern wstał.
Podniósł się również Nikolski.
— A ja sądziłem, że ciągle jeszcze jesteście uczonym
— powiedział, nie kryjąc chęci urażenia rozmówcy. — Teraz widzę, że się 
pomyliłem. Nie 
jesteście uczonym, tylko tchórzem. A jeszcze bardziej prawdopodobne jest to, że 
jesteście 
zwyczajnym chytrusem, który chce się pożywić na nauce. Teraz bardziej jestem 
skłonny 
uwierzyć tym, którzy twierdzili, że nie było żadnego odkrycia naukowego, a 
chcieliście tylko 
wyszabrować z aeronautyki jakieś osobiste korzyści. Do widzenia, panie Sztern!
Nie zdążył jednak wyjść z pokoju. Blady z wściekłości gospodarz chwycił go za 
krawat, 
nawinął jedwabną tkaninę na dłoń.
— Powtórz! — syknął. — Powtórz, co przed chwilą powiedziałeś, bydlaku!
— Puśćcie! — Nikolski spurpurowiał, z chrapliwym świstem, wciągał powietrze do 
płuc. — 
Zadusicie mnie! Puśćcie natychmiast!
Sztern opamiętał się i puścił krawat. Nikolski trzęsącymi się rękami zaczął 
doprowadzać 
kołnierzyk do porządku.
— Mam na myśli to, że teraz jestem bardziej skłonny ufać tym, którzy opowiadali, 
że 
przewoziliście napowietrznych balonach złoto z Syberii — powiedział. — Bo to 
bardziej 
przypomina mi prawdę niż jakieś mityczne odkrycia. Za odkrycia nie wsadzają do 
obozów, a za 
przestępstwa — tak.
— Won! — rzucił Arkadij Naumowicz. — Zabierajcie swoją parszywą butelkę, swoje 
owoce i 
cukierki. I żeby wasza noga więcej tu nie postała!
Nikolski mruknął coś ze złością i wymknął się z pokoju. Arkadij Naumowicz 
chwycił butelkę 
i pralinki, podskoczył do drzwi wyjściowych i cisnął je na schody, po których 
maszerował 
Nikolski. Butelka rozbiła się z brzękiem, cukierki rozsypały się po klatce 
schodowej. Nikolski 
wciągnął głowę w ramiona i migiem zbiegł po schodach. — Co się stało, Arkadiju 
Naumowiczu? 
— zapytała z kuchni zaniepokojona Lana. — Pokłóciliście się?
Sztern zamknął drzwi i dłuższą chwilę stał oparty plecami o ścianę.
— Wszystko w porządku — nie otwierając oczu, odpowiedział po chwili. — Wszystko 
dobrze. Jeśli nie sprawi to wam trudności, to przynieście mi, Łanoczko, krople. 
Są w serwantce 
na górnej półce.
LENINGRAD. PAŹDZIERNIK 1957 ROK
Co to się dzisiaj działo w eterze, co się działo! Co pół godziny uroczyście i 
surowo, dokładnie 
tak, jak w czasach wojny, kiedy informował o zdobytych miastach i wygranych 
bitwach, 
legendarny spiker Lewitan informował o starcie pierwszego sztucznego satelity 
Ziemi. „Bip–bip–
bip! — rozbrzmiewały radiosygnały lecącego na ogromnej wysokości sputnika, 
wywołując 
zgrzyt zębów kapitalistycznych kręgach, które same zamierzały wypuścić w kosmos 
rakietę, ale 
nie zdołały dogonić Kraju Rad, stawiającego siedmio — milowe kroki w naukowym i 
ekonomicznym rozwoju.
— Słyszeliście, Arkadiju Naumowiczu? — zastukała do drzwi Szterna Lana. — Nasi 
wypuścili w kosmos sputnik! Włączcie radio, Arkadiju Naumowiczu!
Sztern nie odczuwał żadnej potrzeby wysłuchiwania przez radio emitowanego po 
wielokroć 
kłamstwa, ale siedzenie za zamkniętymi drzwiami było głupie. Taka taktyka i 
wcześniej nie 
przynosiła dobrych rezultatów, przecież mimo takiego trybu życia nie zostawiali 
go w spokoju 
spece od walki z wrażą ideologią — albo prowadzili obserwację, albo wzywali na 
rozmowy, albo 
podsyłali swoich agentów w charakterze rozmówców. Nie to, żeby Arkadij Naumowicz 
wierzył 
w udział tej miłej i sympatycznej dziewczyny w działaniach określonych organów, 
ale, jak to się 
mówi — strzeżonego pan Bóg strzeże! W końcu, w mieszkaniu mogły zostać 
umieszczone 
aparaty podsłuchowe, technika w ostatnich latach wykonała wiele znaczących 
kroków! Arkadij 
Naumowicz otworzył drzwi i miło uśmiechnął się do dziewczyny.
— Słyszałem już to, Łanoczko. Kilka razy słyszałem! — powiedział.
— Zuchy nasi uczeni, prawda? — rozjarzyła się w uśmiechu dziewczyna. — 
Wyobrażacie 
sobie, leci wśród gwiazd rakieta i na cały świat nadaje sygnały! Teraz pewnie i 
ludzie niedługo 
polecą! Prawda, że polecą? Arkadiju Naumowiczu?
— Na pewno polecą — zapewnił dziewczynę Sztern.
— Łanoczko, mam prośbę? Nie skoczycie mi do apteki? Nie chcę was swoimi 
kłopotami 
obarczać, ale coś mi serduszko nawala, a krople już mi się niemal skończyły…
— Oczywiście, oczywiście! — Dziewczyna wzięła pieniądze i pomknęła na ulicę.
Arkadij Naumowicz popatrzył za nią, uśmiechając się. Lana była całkowitym 
zaprzeczeniem 
swojej babki. Młodość, młodość… Arkadij Naumowicz nagle poczuł, że jest wściekły 
na cały 
świat. A przecież mogło być inaczej! Mógł i on mieć taką sympatyczną żonę, 
dzieci i nawet 
wnuki. W końcu czterdzieści dwa lata. A zamiast tego dostał mu się obóz w 
Ekibastuzie, 
wyniszczająca praca w kopalni, po której nie sposób było odpocząć w wypełnionym 
ludźmi 
baraku.
Sztern podszedł do lustra. W jego toni pojawił się posępny łysy typ, niezdrowo 
otyły, z 
ziemistą cerą, przypominający jakiegoś wampira. Na oko można było typowi dać 
nawet 
pięćdziesiąt pięć lat albo i więcej, a na pewno nie czterdzieści dwa. Arkadij 
Naumowicz położył 
się na kanapie, założył ręce za głowę i zamyślił się. Słyszał jak wysyła sygnały 
tajemniczy 
„sputnik” w sąsiedzkim radioodbiorniku. Wyglądało, że mieszkający piętro wyżej 
Słonimski 
puścił dźwięk na całą moc i rozkoszował się triumfem radzieckiej nauki.
Wtedy, w maju tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego czwartego roku, na Litiejnym 
przyjął go 
podpułkownik bezpieki Walentyn Nikołajewicz Awruckij. Był to inteligentny 
trzydziestopięcioletni mężczyzna, w niczym nie przypominający łamignatów Jeżowa. 
Był 
dowcipny, oczytany, ironiczny i przez cały czas usiłował wpędzić Szterna w 
chytre pułapki.
Rozmowa znowu dotyczyła awarii, i pracownicy bezpieki usiłowali ponownie 
wszystko 
wyjaśnić, niczego nie nazywając po imieniu.
— Ale proszę pomyśleć — powiedział Awruckij. — To dla dobra państwa. Przecież 
jesteście 
człowiekiem radzieckim, Sztern. Zgoda, potraktowano was niesprawiedliwie. Ale 
takie były 
czasy! Zgoda, i teraz traktują pana niesprawiedliwie. Ale proszę zrozumieć, że 
trwa zimna wojna 
i nie mamy prawa przegrywać. Cały świat pracujący na nas patrzy! A wy tu 
wyskakujecie ze 
swoją prawdą. Nie wolno dopuścić, by wasza wiedza dostała się w ręce 
społeczności. Przecież to 
kontrrewolucyjny przewrót w świadomości społecznej! Czy wy tego nie rozumiecie?
— Nie rozumiem — powiedział Sztern. — Przecież to prawda, a prawda nie może być 
niebezpieczna.
— Ach, ta infantylna wiara inteligencji w potęgę prawdy! — uśmiechnął się 
podpułkownik 
Awruckij, klasnąwszy w dłonie. — Komu ona jest potrzebna, ta wasza prawda? 
Ważniejsze od 
prawdy jest poczucie powszechnego bezpieczeństwa, pewność dnia jutrzejszego! Co 
jest dla was 
ważniejsze: bezpieczeństwo naszego kraju czy możliwość roztrąbienia na cały 
świat tego, co 
wiecie? Pamiętajcie przy tym, że wcale nie ma stuprocentowej pewności, że macie 
rację!
— O czym my mówimy? — zapytał Sztern. — Proszę mi nazwać przedmiot naszego sporu 
i 
wtedy, być może, wam uwierzę.
— Ale z pana prowokator! — nerwowo roześmiał się Awruckij. — Nie, jednak nie 
zazdroszczę wam przyszłości. Wiecie, jak się potoczyły losy Mintiejewa?
— A niby skąd? — wzruszył ramionami Arkadij Naumowicz. — Zakazano nam 
utrzymywania jakichkolwiek kontaktów ze sobą.
— Umarł w ubiegłym roku — uważnie wpatrując się w oczy Szterna, powiedział 
bezpiek. — 
Przeprowadzono u niego staranną rewizję. Jak sądzicie, co znaleźliśmy?
— Nie jestem specem od rewizji.
— Kom–plet–nie–nic — wyskandował podpułkownik. — Zupełnie nic. Ani naukowych 
notatek, ani jakichkolwiek wspomnień z wydarzeń z trzydziestego szóstego roku. 
Zupełnie nic!
— A czemu tu się dziwić — uśmiechnął się Arkadij Naumowicz. — Ja też staram się 
niczego 
nie wspominać. I nie dokonuję żadnych obliczeń. Jak widać, zostaliśmy poważnie 
wystraszeni. 
Na całą resztę życia.
— Czyli Mintiejew nic nie miał — powiedział Awruckij. — I zostało was trzech.
— Nikt nie został, towarzyszu podpułkowniku — powiedział smutnym głosem Sztern. 
— 
Nikt. Nas tak naprawdę nie ma. Od tego dnia, kiedy okazało się, że nasza prawda 
nikomu nie jest 
potrzebna, że nasza nauka szkodzi państwu, a nasza wiedza jest tak 
niebezpieczna, że omal nas 
nie rozstrzelano.
— Proszę nie tragizować — uspokajającym tonem powiedział bezpieczniak. — Los 
jednostki 
jest niczym, w porównaniu z losem milionów.
— Zgoda — przytaknął Sztern. — Można podeptać kłos, by uratować pole. Tylko 
jakoś 
zapomina się, że pole składa się właśnie z kłosów.
— Dobrze — powiedział Awruckij. — Jeśli to wam przyniesie ulgę, to jestem gotów 
przeprosić. Rzeczywiście, postąpiono z wami niesprawiedliwie. Ale zrozumcie, oni 
teraz maj ą 
bombę atomową i my mamy taką bombę. Oni mają środki do przenoszenia takich bomb 
i myje 
mamy. Ale potrzebujemy czegoś takiego, co będziemy mieli my, a nie będą mieli 
oni. 
Rozumiecie?
— Tak — powiedział Sztern. — Teraz oni są przed nami, i my śpimy niespokojnie. 
Chcecie, 
byśmy to my byli przed nimi, niech oni tracą sen! Nie wydaje się wam, że w takim 
wyścigu 
nigdy nie będzie zwycięzcy?
— Szkoda — powiedział pułkownik. — Bardzo szkoda, że was nie przekonałem, 
Arkadiju 
Naumowiczu. Ale może istnieją warunki, w których moglibyście oddać nam to, czego 
szukamy?
— Niestety, nie mam niczego — powiedział Sztern.
— Ale nawet gdybym miał, to najpierw musielibyście powiedzieć prawdę!
Podpułkownik zapalił. Niedbałym gestem cisnął paczkę Szternowi.
— Nie palę — powiedział Arkadij Naumowicz. — Rzuciłem. Żona, wiecie, nie bardzo 
na to 
pozwala.
— Lubię was — powiedział podpułkownik Awruckij.
— Tym bardziej niepokoi mnie wasz dalszy los. Brawo, wasza wytrwałość i 
przywiązanie do 
ideałów zasługuje na najwyższy szacunek. Ale czy wy nie rozumiecie, że wasza 
prawda nikomu 
nie jest potrzebna i nie będzie w najbliższym czasie wykorzystana. O ile w ogóle 
będzie kiedyś 
wykorzystana… Ale — przypuśćmy, że tak, niech będzie! Przypuśćmy, że kiedyś 
zakazy zostaną 
wycofane i otrzymacie możliwość wykrzyczenia tego, co nosicie w sercu — na 
wszystkich 
placach. Czy naprawdę sądzicie, że to coś zmieni? Świat i tak jest podzielony na 
wierzących i 
niewierzących. Wierzących jest znacznie więcej. Przypuśćmy, że ilość ich się 
podwoi, a 
niewierzących niemal już nie będzie. Sądzicie, że to polepszy rasę ludzką? 
Sądzicie, że na 
świecie będzie mniej nieszczęść? Jeśli poważnie na to liczycie, Arkadiju 
Naumowiczu, to, 
przepraszam za ostre słowa, ale jesteście niereformowalnym durniem, i wszystko, 
co wam się 
przydarzyło, wynika z takiego a nie innego, ale waszego własnego charakteru.
— Walentynie Nikołajewiczu — Sztern przerwał gospodarzowi biura, krzywiąc się z 
powodu 
dymu papierosowego. — Sytuacja jest taka, jaka jest i muszę pokornie wysłuchiwać 
waszej 
reprymendy, ale słowo honoru, nigdy nie chciałem tego, co mi przypisujecie. 
Jednakże jestem 
przekonany co do jednego: ludzie powinni wiedzieć, że świat jest zbudowany tak, 
a nie inaczej. I 
właśnie z wiedzy, a nie z namolnej ideologii ludzie powinni wyprowadzać swoje 
wnioski o 
budowie świata. Wydałoby się — najprostsza sprawa — ogłoście wszystko ludziom, 
niech sami 
wyprowadzają wnioski. Ale wy się boicie. Boicie, że myśli ludzi nie będą zgodne 
z waszymi 
ustaleniami. Boicie się nie tego, że ktoś pozna prawdę o aeronautyce, boicie się 
tego, że oni w 
ogóle poznają PRAWDĘ.
— Sami mówicie, że prawdy nie da się ciągle ukrywać przed wszystkimi — 
powiedział 
Awruckij.
— To nie ja powiedziałem — sprzeciwił się Sztern. — To amerykański prezydent 
Abraham 
Lincoln. Można stale okłamywać część narodu, można przez jakiś czas okłamywać 
cały naród, 
ale nikomu nigdy nie uda się przez cały czas okłamywać całego narodu.
— Nie polemizuję. Amerykanie wiedzą to lepiej — ironicznie uśmiechnął się 
Awruckij.
— Nie rozumiem jednej rzeczy — powiedział Sztern. — Dobra, zakazaliście nam 
latania. Ale 
natury przecież nie zmieniliście? Czyżby przez ten czas nikt poza nami nie 
latał? Przecież 
jesteście mądrzy, nie mogliście zakazać lotów w ogóle. Choćby utajnionych?
— Posyłaliśmy — chętnie przyznał Awruckij. — Ale po was, poprzedniej wysokości 
nie 
udało się już nikomu osiągnąć. Maksimum — trzydzieści pięć kilometrów. Tego nie 
da się w 
żaden sposób porównać z waszymi osiągami. Mam takie wrażenie, że byliście 
ostatnimi, którzy 
latali dowolnie. Pozostali po prostu nie są dopuszczani powyżej stratosfery. 
Dlaczego tak się 
rzuciliśmy do zagospodarowywania Północy? Właśnie z tego powodu, Arkadiju 
Naumowiczu. I 
co? To, co wyście nazwali Antarktydą, też jest niedostępne! Tylko kra i czysta 
woda. Wysłaliśmy 
Łaniewskiego i straciliśmy go, musieliśmy to zapisać na konto kaprysów przyrody. 
Potem 
lodołamacz „Małygin”. A tu jeszcze się Włosi zaczęli krzątać, zagadywali o 
ekspedycji Andre. 
Pamiętacie, wyruszył ze Szpicbergenu na swoim „Orle”. A przecież było to jeszcze 
w 1897 roku! 
Przypomniano sobie Amundsena, Amerykanina Wilsona, naszych — Judaszowa, Kapicę i 
Danilina. Nawiasem mówiąc, o was też na Zachodzie niemało legend krążyło. 
Byliście popularni 
jak Salomon Andre, Nils Strindberg i Knut Frenkel. Cała ta wrzawa, jak sami 
rozumiecie, wcale 
nam nie była na rękę. Dlatego musieliśmy dogadywać się najpierw z Niemcami, 
potem 
Amerykanami, a całą Antarktydę otoczyć wianuszkiem zakazów. Południowe lodowce w 
ogóle 
zaliczyliśmy do neutralnych. Tak wyglądają sprawy! — Podpułkownik Awruckij 
zaczął palcami 
ugniatać nowego papierosa. — Rozumiecie teraz, dlaczego szczęśliwie 
dosiedzieliście do końca 
wyroku? Sądzicie, że uwolnilibyście się od takiego gada jak Siedoj, gdyby nie 
było obok Dustana 
Kerbabajewa? Zaciukałby was w żonie Siedoj, gdyby nie Dustan, bez wątpienia. Oto 
kto zasłużył 
na pomnik
— Kerbabajew bez wyroku, tylko w ramach służby, przesiedział obok was cały 
wyrok. 
Siedoja z jego bykami w nocy to kto? — Awruckij wypuścił nerwowo pulsujący kłąb 
dymu.
— Proszę tylko nie robić takiej zdziwionej miny. Trzymając parasol nad waszą 
grupą, 
zatrzymaliśmy samych tylko niemieckich szpiegów piętnastu, czy coś koło tego, 
nie mówiąc już 
o Anglikach i Amerykanach! Jedenaście ugrupowań bandyckich zlikwidowaliśmy…
Do drzwi ktoś zastukał, wyrwał Arkadija Naumowicza z objęć wspomnień.
— Arkadiju Naumowiczu! — dźwięcznym głosem powiedział Lana. — Przyniosłam 
krople!
Sztern otworzył drzwi.
— Jesteś aniołem, Łanoczko — powiedział czule.
— Prawdziwym aniołem stróżem!
— No co też pan! — Dziewczyna zarumieniła się. — To takie staroreżimowe! Proszę 
mi 
lepiej powiedzieć, Arkadiju Naumowiczu, dlaczego pan tak bez przerwy w domu 
siedzi? 
Przecież to strasznie nudne siedzieć w domu w taki słoneczny i cudowny dzień!
— Pewnie tak — zgodził się Sztern. — Ale ze mnie już staruch, Łanoczko. W moim 
wieku 
ludzie preferują samotność.
— W waszym wieku! — prychnęła dziewczyna. — Mówicie tak, jakbyście mieli 
osiemdziesiąt. A właśnie, ktoś do was dzwonił. Bardzo uprzejmy i dobrze 
wychowany 
mężczyzna. Ma takie dziwne imię, jakby pochodził z jakiegoś dumnego starożytnego 
rodu. Bo 
tak się właśnie przedstawił — dziewczyna roześmiała się. — Ruryk Iwniew. I 
powiedział, że jest 
ostatnim poetą.
LENINGRAD. CZERWIEC 1959 ROK
Po wejściu do pokoju, Arkadij Naumowicz od razu uświadomił sobie, że coś jest 
nie tak. Nie, 
na oko wszystko było na swoim miejscu i w pokoju panował porządek, ale 
jednocześnie nie 
opuszczało Szterna przeczucie, że w pomieszczeniu ktoś był. Powiesił płaszcz na 
wieszaku, zdjął 
buty i podszedł do biurka. Na pierwszy rzut oka, wszystko było na swoim miejscu, 
ale tablice 
prądów atmosferycznych leżały nie tam, gdzie je zostawił, a zakładki wystawały 
za bardzo W 
serwantce ktoś zamienił miejscami pudełka z makaronem i kaszą. Rano Sztern 
postawił kaszę z 
prawej, teraz stała z lewej. Serce zaczęło mu walić. Arkadij Naumowicz 
pośpiesznie sięgnął po 
kasetkę z drobiazgami. Pudełeczko z zapałkami było na swoim miejscu. Przesunął 
zapałki, 
miękisz chleba w postaci kulki też leżał na swoim miejscu. Sztern uspokoił się. 
Widocznie 
szukali notatek, a tego akurat Sztern nie prowadził.
Wypiwszy dużą filiżankę kawy zbożowej „Jęczmienna”, uspokoił się ostatecznie. 
Bóg z nimi! 
Jeśli nie chcą go zostawić w spokoju, to niech sobie obserwują. Niech śledzą, 
niech grzebią w 
mieszkaniu, najważniejsze, że do głowy mu nie wlezą. Nie dysponują taką 
techniką.
Ciekawe, kto ich wpuścił? Na pewno nie Lana.. Najpewniej ten emerytowany 
artylerzysta 
Nikołaj Gawriłowicz Czelubiejew. Wezwali go pewnie, powiedzieli — wy, 
towarzyszu, jesteście 
starym komunistą, a dookoła wrogie otoczenie, i takie tam. Popytali o sąsiada, 
potem delikatnie 
podsunęli — trzeba, Kola, partia ci twoich zasług nie zapomni. Wiadoma sprawa, 
Nikołaj 
Gawriłowicz jest czujny, w końcu — podpułkownik, podczas wojny dezerterów 
stawiał pod 
ścianą.
Sztern podejrzliwie przyjrzał się pokojowi. Może zostawili jakieś urządzenia. 
Będą teraz po 
całych dobach słuchać, jak on się wierci na kanapie, jak skrzypią sprężyny. A 
dlaczegóż to, 
Arkadiju Naumowiczu, tak ciężko wzdychacie? Władza radziecka wam się nie podoba?
Sztern siedział trochę, wypił jeszcze jedną filiżankę „Jęczmiennej”. Nie, to 
tylko u nas mogą 
wpaść na coś takiego, żeby kawę z jęczmienia robić. Posiedział jeszcze. Hm, no, 
czemu nie, 
pomysł mu się w zasadzie podobał. Może nie jest to takie znowu bezpieczne, ale 
szaławiła 
diabełek już bódł go od środka kręconymi różkami: zadzwoń, przecież to ciekawe, 
jak oni 
zareagują. Będą pewnie rżnęli niewiniątka i rozkładali ręce. Ach, co też wy, 
Arkadiju 
Naumowiczu, my nie mamy z tym nic wspólnego! Myśmy już nawet zapomnieli o was. I 
bez was 
mamy roboty powyżej uszu. Albo jeszcze prościej zareagują. Powiedzą: co ci się 
nie podoba, ryju 
kryminalny? Przeszukanie ci się nie podoba? No to się ciesz, że niczego 
zakazanego nie 
znaleźliśmy, bo inaczej dawno już byś w Lefortowskim celę zasiedlił! Ta myśl 
wywołała zimne 
ciarki. Może w ogóle niczego nie szukali, a właśnie podłożyli?
Arkadij Naumowicz zaczął pośpiesznie przeszukiwać zakątki pokoju. Przerzucił 
wszystkie 
rzeczy w szafie i na antresoli, nawet do kanapy zajrzał, ale, na szczęście, 
niczego nie znalazł. 
Humor jednak i tak miał zepsuty. Już mu się odechciało dzwonić gdziekolwiek. 
Szlag z nimi. 
Niech, jeśli chcą, słuchają, szukają, niech, jeśli chcą, obserwują. Może akurat 
się przydadzą, 
jakby jacyś chuligani napadli. Bo przecież on nie ma nawet w domu nagrań rock 
and rolla na 
rentgenowskich kliszach, czyli na gnatach. Tak więc nie pada na kolana przed 
Zachodem, nie jest 
niewolnikiem i apologetą przeklętego kapitalizmu. Odsiedział swoje i uspokoił 
się. Nie pcha się 
do szeregów przodowników pracy komunistycznej, ale też nie wyleguje się w 
ostatnich 
szeregach. Pracuje jako laborant w Instytucie Chemii Nieorganicznej i wszystkie 
głupie myśli z 
głowy wyrzucił bezpowrotnie. Ale mimo wszystko nie potrafił zrozumieć, kto i 
czego w jego 
pokoju szukał.
Wyszedł do przedpokoju i poszedł do kuchni. Nikołaj Gawriłowicz Czelubiejew 
siorbał prosto 
z garnka zimną zupę. Ciamkał przy tym jak staruch, cmokał i spryskiwał kroplami 
pasiastą 
piżamę. Arkadij Naumowicz chwilę patrzył niechętnie na sąsiada. Och, żeby tak 
złapać za ten 
pysk i walnąć tłustym ryjem o stół i zapytać: no, paskudo, gadaj, kogoś do 
mojego pokoju 
wpuszczał? Arkadij Naumowicz tak plastycznie wyobraził sobie tę scenę, że 
zobaczył strach w 
małych świńskich oczkach Czelubiejewai nawet zacisnął palce w pięść, 
powstrzymując się, by 
nie narobić głupstw
— Nikołaju Gawriłowiczu, nikt się o mnie dziś nie pytał? — zwrócił się do 
Czelubiejewa.
Ten przestał chłeptać zupę, podniósł głowę znad rondelka.
— Co? — Dopiero teraz usłyszał pytanie i pokręcił przecząco głową. — Nie, 
Arkadiju 
Naumowiczu, nikogo do pana nie było. Zobaczyłbym, cały dzień siedzę w domu.
Pysk miał naprawdę szczery, tylko głową, ścierwo, kręcił przesadnie zamaszyście. 
Jakby 
chciał potrząsnąć mózgiem. Zresztą, skąd u artyleryjskiego podpułkownika miałby 
się wziąć 
mózg? Same kości w czaszce.
— I nikt się o mnie nie pytał? — znowu zapytał Sztern.
Drapanie łyżki o dno rondelka ustało.
— Nie — pomyślawszy chwilę, odpowiedział Czelubiejew. — Nawet nikt nie dzwonił.
Czelubiejew przeżuwał, a jego oczy patrzyły gdzieś w pustkę. „Obmyśla kolejny 
donos” — 
uznał Arkadij Naumowicz.
Odczuwał tak silną niechęć do sąsiada, że nie potrafił wytrzymać z nim w jednym 
mieszkaniu; 
ubrał się i wyszedł na ulicę. Tam zatrzymał się przy pierwszym automacie 
telefonicznym. Miał 
szczęście, odebrał sam Awruckij.
— Dzień dobry, Walentynie Nikołajewiczu — powiedział Arkadij Naumowicz. — Sztern 
przy aparacie. Pamiętacie mnie jeszcze?
— Co się stało, Arkadiju Naumowiczu? — z lekką ironią zapytał podpułkownik. — 
Sumienie 
pana wykończyło? Postanowił pan podzielić się z państwem swoim znaleziskiem?
— Przecież mówiłem, że nic nie mam — oświadczył Sztern. — Rozumiem, Walentynie 
Nikołajewiczu, że byłemu zekowi nie można wierzyć. Tym bardziej, że obserwujecie 
go niejedną 
parą oczu. Ale powiedzielibyście swoim ludziom, że jak się grzebią w szafach pod 
nieobecność 
gospodarza, to niech to robią tak, żeby nie było śladów. I nie wiadomo po co 
sąsiada w to 
wciągnęliście!
— Zaraz–zaraz! — szczerze zaniepokoił się na drugim końcu przewodu rozmówca. — 
Mówicie, że ktoś u was dziś robił przeszukanie? Proszę nie odkładać słuchawki.
— Awruckij zamilkł, Arkadij Naumowicz zrozumiał, że podpułkownik z kimś się 
naradza, 
zasłaniając mikrofon dłonią. Po dłuższej chwili odezwał się: — Gdzie jesteście, 
Arkadiju 
Naumowiczu? W mieszkaniu?
— Nie — przyznał się Sztern. — Nie chciałem robić przykrości człowiekowi. W 
końcu 
wypełnia obywatelski obowiązek. Dzwonię z automatu, obok domu.
— Proszę wracać do mieszkania — polecił Awruckij.
— Zaraz tam przyjadę.
Dziwne, ale wracając do domu, Arkadij Naumowicz zrozumiał, że jest onieśmielony 
i czuje 
się niezręcznie. Jakby zrobił coś brzydkiego i niepotrzebnego. Chyba chodziło o 
telefon, 
uświadomił sobie. Niepotrzebnie zadzwonił. Ten telefon do Awruckiego wyglądał 
jak prośba o 
pomoc. Sztern już uświadomił sobie, że bezpiecy nie mieli nic wspólnego z 
rewizją. W takim 
razie, co tu się działo? Wyglądało, że pokój przeszukiwali kryminaliści, którzy 
mimo wszystko 
nie wyzbyli się chęci zawładnięcia mityczną platyną. Albo złotymi sztabkami, 
jakoby 
przemycanymi statkami powietrznymi z sybirskich kopalni. Trzecia możliwość po 
prostu nie 
istniała.
Kiedy Sztern otworzył drzwi, poczuł się jeszcze bardziej niezręcznie. Ponieważ w 
kuchni już 
siedział, wyciągając nogi na całą długość, podpułkownik Awruckij. Miał na sobie 
elegancki szary 
garnitur i dowodził małym oddziałem, składającym się z samych oficerów. 
Czelubiejew siedział 
naprzeciwko podpułkownika. Był purpurowy, co i rusz ocierał twarz z potu wielką 
kraciastą 
chusteczką. Na widok Szterna spurpurowiał jeszcze bardziej i odwrócił się, 
hałaśliwie smarkając 
w tę samą chusteczkę.
— A oto i nasz Arkadij Naumowicz — powiedział podpułkownik Awruckij. — Proszę 
wziąć 
porucznika i iść z nim do pokoju, on tam sprawdzi, czy nie ma jakichś 
niespodzianek.
Porucznik długo chodził po pokój u z niewielką czarną metalową skrzyneczką, 
potem 
przykucnął, zaglądnął pod biurko i wyciągnął coś, co przypominało nabój 
karabinowy.
— Znalazłem, Walentynie Nikołajewiczu — zameldował, przechodząc do kuchni. — W 
ramie 
biurka było.
Awruckij niedbale obejrzał znalezisko, ustawił urządzenie na stole.
— Proszę wpisać do protokołu — powiedział i odwrócił się do Czelubiejewa. — Cóż, 
Nikołaju Gawriłowiczu, ubieracie się. Dziś będziemy sobie rozmawiać u nas.
Czełubiejew zbladł w oczach.
— Przecież wam mówię — mamrotał oszołomiony.
— Ten Nikolski oświadczył, że jest z waszej instytucji. Pokazywał mi dokument…
Wytłumaczenie skierowane było raczej do sąsiada niż do podpułkownika i bezpiek 
zrozumiał 
to w lot.
— Ubierajcie się! — ponaglił — W Wielkim Domu na Litiejnym pogadamy.
Lana siedziała blada i wystraszona. Nie czytając, podpisała protokół spisany 
przez porucznika. 
Drugi oficer w tym czasie opieczętował pokój Nikołaja Gawriłowicza.
— Do jutra, Arkadiju Naumowiczu — pożegnał się Awruckij.
— Jak widzicie, to nie byli nasi ludzie. Proszę mieć świadomość, że podczas gdy 
my 
czekamy, inni czekać nie chcą…
Drzwi za bezpieką i sąsiadem zamknęły się. Arkadij Naumowicz został sam z 
dziewczyną.
— Co tu się dzieje? — chlipnęła Lana.
„Ach ty, Nikolski! — pomyślał Sztern. — Sukinsynu! Czyli to był on? Ale po co mu 
to? Co 
chciał u mnie znaleźć? Moje notatki? W dzisiejszych czasach na te notatki może 
stawiać tylko 
wariat albo człowiek kompletnie pozbawiony instynktu samozachowawczego. A może 
szukał 
mitycznego sybirskiego złota?”
Nie potrafił znaleźć odpowiedzi na te pytania, więc zaczął uspokajać sąsiadkę. W 
głębi duszy 
czuł się podle i przeklinał siebie za to, że nie wytrzymał i zadzwonił do 
Awruckiego. 
Odsiedziawszy piętnaście lat w obozie, nasłuchawszy się opowieści wielu, bardzo 
wielu 
skazanych, nie mógł nie uważać swojego telefonu za rodzaj donosu, na skutek 
którego 
zatrzymano może nie najlepszego, ale jednak niewinnego człowieka. Winny był 
Nikolski, co 
Sztern rozumiał, nawet nie usiłując zrozumieć, kim tak naprawdę Nikolski jest — 
kryminalistą 
czy szpiegiem. Niepotrzebnie zadzwonił do Awruckiego. Och, niepotrzebnie! 
Dobrze, 
przeszukali pokój, ni cholery nie znaleźli.
To duma musiała w tobie zagrać, Arkasza, głupia i nikomu niepotrzebna duma. 
Zachciało się 
spuścić biesa egotyzmu!
LENINGRAD. KWIECIEŃ 1961 ROK
Szczerze mówiąc, tego kwietniowego dnia, jak rzadko błękitnego i czystego, 
Arkadij 
Naumowicz miał ochotę się powiesić. Rozpoczęty zwykłą jajecznicą i szklanką 
mocnej herbaty 
dzień, nagle eksplodował czymś niemożliwym, poderwał na równe nogi ludzi na 
całym świecie 
komunikatem TASS: „Dzisiaj, dwunastego kwietnia tysiąc dziewięćset 
sześćdziesiątego 
pierwszego roku — uroczystym barytonem odczytywał komunikat rządowy spiker — po 
raz 
pierwszy na statku kosmicznym „Wostok” lotnik–kosmonauta ZSRR, major Jurij 
Aleksiejewicz 
Gagarin, dokonał oblotu kuli ziemskiej i wylądował w wyznaczonym rejonie. 
Samopoczucie 
lotnika–kosmonauty ZSRR majora Gagarina jest dobre”.
W znajdującej się w sąsiedztwie szkole działo się coś nieprawdopodobnego. 
Zajęcia zostały 
odwołane i dzieciaki wrzeszczącymi grupkami miotały się po podwórku, ktoś 
przyniósł 
amatorski teleskop, i od pragnących popatrzeć przezeń w błękit niebios nie można 
się było 
opędzić. W gorączce podniecenia jakoś nikt nie zauważył, że lot Gagarina już się 
zakończył, 
każdy chciał zobaczyć na niebie iskierkę rakiety i przy teleskopie nawet doszło 
do małej bójki. 
Bójkę zgasił wuefista, który, ku niezadowoleniu młodzieży, sam zawładnął 
teleskopem i długo 
przeszukiwał niebo w poszukiwaniu metalowej błystki.
Arkadij Naumowicz patrzył na to całe podniecenie z okna, na zewnątrz spokojny, 
ale w duszy 
szalała mu wściekłość i rozpacz. Raz uprawomocnione kłamstwo rozrosło się, 
przekroczyło 
wszelkie możliwe i niemożliwe granice i zaczęło domagać się uznania za prawdę.
W pewnej chwili Sztern pomyślał nawet, że to on zwariował. Chcąc odzyskać 
utraconą 
duchową równowagę, wlazł do swojej serwantki. Pudełko zapałek leżało na swoim 
miejscu, i pod 
zapałkami, jak i wcześniej, spoczywał skamieniały już kawałek chleba. Arkadij 
Naumowicz 
pośpiesznie zaczął gmerać w stwardniałym miękiszu i uspokoił się dopiero wtedy, 
gdy pokój 
zalała łagodna błękitnawa poświata. Upewniwszy się, że wszystko jest na swoim 
miejscu, Sztern 
długo siedział na krześle, wpatrując się w błękitną zorzę. Opamiętał się 
dopiero, słysząc 
spanikowane głosy wystraszonych sąsiadów. Oglądając się ciągle i przeklinając 
siebie za 
lekkomyślność, ukrył źródło światła w świeżym miękiszu, włożył go do pudełka i 
przykrył z 
góry zapałkami. Arkadij owi Naumowiczowi było szczerze żal tego młodego 
człowieka, 
patrzącego teraz na czytelników z pierwszych stron gazet całego świata. Jasne 
było, że swoją 
nową rolę ów młody człowiek grał nie dla swojej osobistej przyjemności i nie z 
własnego 
kaprysu. To było polecenie partii, a polecenia partii zawsze są wykonywane, 
nawet jeśli do ich 
realizacji trzeba poświęcić własne życie. Tak na dobrą sprawę, to oraz 
wieloletnie milczenie 
samego Arkadija Naumowicza Szterna było wywołane tymże nakazem, popartym groźbą 
kompetentnych służb. „Tego wymaga Ojczyzna” — mówiła partia, a oni lecieli w 
niebiosa na 
niepewnych i śmiertelnie niebezpiecznych balonach i stratostatach. „Tego wymaga 
Ojczyzna” — 
powiedziała partia, a oni przestali latać i zamilkli, zgrzytając zębami, od 
chwili, gdy loty w niebo 
na takich samych balonach i stratostatach zostały wyklęte. Dziwna sprawa, zawsze 
znajdzie się 
taki, co wie lepiej od innych, czego potrzebuje Ojczyzna w tych czy innych 
okolicznościach.
Włożone do planszety, kosmiczne nasze mapy,
i szturman wdał się w sprzeczkę na temat jednej z tras.
Zegarek pokazuje, czternaście minut czasu.
Chłopaki, chodźmy na dwór, zapalmy jeszcze raz!
— rozbrzmiewał na falach eteru baryton znanego piosenkarza. Oburzenie Szterna 
musiało 
znaleźć jakieś ujście, Arkady Naumowicz nie wytrzymał. Wyskoczył na korytarz, 
wykręcił 
numer, z którego nigdy nie korzystał, a który, tym niemniej, był trwale 
wyciosany w jego 
pamięci i zaczął czekać na połączenie. Numer ten otrzymał w pocztówce z 
pozdrowieniami, 
cztery lata temu. Na pocztówce nie było stempli pocztowych, ale charakter pisma 
Sztern 
rozpoznał natychmiast. Słuchawkę podniósł Uriadczenko. Nie widzieli się 
dwadzieścia cztery 
lata, ostatni raz przypadkowo spotkali się we władimirowskim więzieniu, ale 
czujni klawisze nie 
pozwolili im wtedy pogadać.
— Słyszałeś? — zapytał Sztern, nie przedstawiając się.
Ostrożność była z gatunku głupich, Uriadczenko prychnął do słuchawki.
— Nie tylko ja — powiedział. — Cały świat słyszał.
— Kłamstwo powtarzane głośno i po tysiąckroć bardziej przypomina prawdę, niż 
prawda 
wypowiedziana tylko raz i po cichu — powiedział Sztern. — Kto usłyszy szept?
— No to nie szepcz — poradził Uriadczenko. — Będziesz zdrowszy! Głupio teraz 
szeptać, od 
razu wyjdziesz na wariata. A i wszystko to, może, nie jest znowu takim 
kłamstwem. Ja już 
szacowałem. Nie wierzysz? Policz sam, mózgu, mam nadzieję, ci nie wytłukli?
— Policzę — obiecał Sztern. — A co u ciebie?
— W porządku — krótko odpowiedział Uriadczenko. — Ożeniłem się. Mam chłopaka. 
Loszkę. A u ciebie?
— Nijak — odpowiedział Sztern. — Czy można cokolwiek zaczynać, żyjąc pod 
kloszem? 
Wiesz coś o Saszce?
— A niby skąd? — zdziwił się Uriadczenko. — Przecież nikogo od tamtej pory nie 
widziałem. Najpierw, rozumiesz, kanał budowaliśmy, a potem osiadłem w 
Stalingradzie. Saszka, 
jak słyszałem, udał się do matki, na wieś. Gdzieś w okolice Tambowa. Mintiejew, 
powiadają, 
zaraz po uwolnieniu zmarł. Jeszcze w pięćdziesiątym trzecim.
— To ja też wiem — rzucił Sztern. — Powiedzieli mi w pięćdziesiątym czwartym na 
Litiejnym. Powiedz mi lepiej, jak żyć, skoro wszystko stoi na głowie.
Słuchawka chwilę sapała.
— Arkaszka, powiem ci tak — w końcu odezwał się Uriadczenko. — Ja już się więcej 
w nic 
nie pakuję. Sam pomyśl — mam rodzinę, chłopiec mi rośnie. A tak szczerze mówiąc, 
co ci za 
różnica? Przypuśćmy, że coś widzieliśmy. Komu to potrzebne? Nam i tak całe życie 
wykrzywiono. Gdybyś wiedział, co przeżyłem w Uchtłagu. Zresztą, co ja gadam — 
nie mniej 
ode mnie kręgów piekła przeszedłeś! Ile nam tego ludzkiego życia zostało? I ja 
mam swoimi 
rękami wszystko łamać? Po co? Kim oni dla mnie są, ci uczeni i popi, żebym ja za 
ich dobrobyt 
swoim płacił?
— A prawda? — przypomniał Sztern.
— Co — prawda? — zdziwił się rozmówca w odległym Stalingradzie. — Ja, drogi mój 
Arkaszo, nie jestem święty. Jestem człowiekiem prostym i nie pchałem się do 
grona proroków. 
Nie wybierałem sobie Golgoty, los mija podsunął.
Uriadczenko zamilkł. Połączenie było dobre, słychać było jak pokasłuje na drugim 
końcu 
przewodu. Sztern dobrze znał ten rodzaj kaszlu — gruźlik.
— Rozumiem cię — powiedział Arkadij Naumowicz, żeby tylko coś powiedzieć.
— I bardzo dobrze, że rozumiesz — zduszonym przez tłumienie kaszlu głosem 
powiedział 
Uriadczenko. — Jak chcesz, to wal łbem w zamkniętą bramę. Ale beze mnie.
Uralskie zony zwalcowały kanciastego kiedyś człowieka.
Nawet się nie pożegnali na zakończenie rozmowy.
Sztern nie miał pretensji do Uriadczenki. Rzeczywiście, ile mu życia zostało? 
Wszystko w 
porządku. Tak powinno być, prawa oporu materii ciągle jeszcze są aktualne.
Wrócił do pokoju, położył się na kanapie, założył ręce za głowę i, ze wzrokiem 
utkwionym w 
pomarańczowym abażurze na suficie, zaczął wspominać przeszłość. I z obliczeń 
ciągle mu 
wychodziło, że tak naprawdę to szczęśliwie przeżył tylko pięć lat. Cała reszta 
została stłamszona, 
zburzona i rozrzucona przez bezlitosny czas, przez tego straszliwego wampira ze 
spokojnym 
obliczem z prac historycznych i podręczników. W nich wszystko było uładzone: 
mongolska 
niewola — nieszczęście, Iwan Groźny — okrutny, ale sprawiedliwy car, walczący o 
zjednoczenie 
ziem Ruśkich, wyniszczające i śmiercionośne wyprawy pułków Piotra i Katarzyny — 
istota 
wzmocnienia państwa rosyjskiego. A do ludzkich owadzików, które bezlitośnie były 
deptane 
przez najjaśniejsze buty w imię wysokich celów i ideałów, nikt nie ma głowy — 
niech orzą i 
sieją, i przepijają co mogą w knajpach, małe niewidoczne mróweczki, których 
pracowitością 
syciła się owa historia. Co tam daleko szukać, czy nie byli takimi mrówkami 
Witia Uriadczenko, 
zmarły Mintiejew, ofiary katastrofy Usyskin, Morochin i Kołokolcew, czy on sam, 
Arkadij 
Naumowicz Sztern, przypadkowy przybysz, który dotknął tajemnicy stworzenia 
świata i przeżył 
potem całe życie z kneblem w ustach, lękając się powiedzieć prawdę, albowiem ta 
prawda 
zdaniem kogoś najjaśniejszego była niebezpieczna, ponieważ burzyła podstawy 
istniejącej 
wiedzy o świecie i wszystkie materialistyczne wyobrażenia ludzkości o Bogu, 
stworzeniu świata 
i prawdziwości nauki?
„Przelicz’”. Tak chyba powiedział Uriadczenko. Czyżby miał na myśli, że w 
określonych 
warunkach lot „Wostoka” był jednak możliwy? Równikowy promień ziemskiego okręgu 
równy 
jest… Pamięć usłużnie podpowiedziała: „Sześciu tysiącom trzystu siedemdziesięciu 
ośmiu i 
dwóm dziesiątym kilometra”. Czyli chcąc dotrzeć do półokręgu, atmosfera powinna 
sięgać 
połowy średniego promienia Ziemi i wysokość jej… Nie, to wszystko powinno 
wyglądać nieco 
inaczej. Arkady’ Naumowicz usiadł przy biurku, szybko i pewnie wyrysował schemat 
i już się 
zagłębił nawet w obliczeniach, gdy w przedpokoju obudził się telefon. Telefon 
dzwonił uparcie i 
Sztern zrozumiał, że to dzwoni przeznaczenie.
KAZAŃ. ZAMKNIĘTA LECZNICA PSYCHIATRYCZNA. STYCZEŃ 1964 ROK
Sanitariusze w świrowni są różni, ale dobrych nie ma w ogóle, dobrym szybko 
wysiadają 
nerwy. W zamkniętej lecznicy psychiatrycznej pacjenci są szczególni. Bardzo 
często trafiają tu 
za zabójstwa. W kazańskim szpitalu długo przebywał kanibal Strieszniow, który 
cały wolny czas 
spędzał na sprawdzaniu smaku ludzkiego mięsa. Według Strieszniowa, smak mięsa 
zależał od 
płci, wieku człowieka, pory roku, w której miało miejsce bicie (właśnie tak 
określał popełnione 
przez siebie zabójstwa), od zawodu ofiary bicia i, najważniejsze, sposobu bicia. 
Strieszniow 
zażądał zeszytów i zaczął w nich pisać pracę naukową z ekonomii i z zapałem 
udowadniał, że 
przyszłość należy do kanibalizmu, że wyż demograficzny zmusi ludzkość do 
przejścia na ten 
wysokokaloryczny i stosunkowo tani produkt żywnościowy. W rozmowach z 
sanitariuszami 
Strieszniow dumnie nazywał siebie pionierem kanibalizmu, stawiając się obok 
wielkich 
podróżników, uczonych i kosmonautów, dokonujących pierwszych lotów w kosmiczne 
nieznane. 
„Sadyści! Bydlaki! — wrzeszczał Strieszniow, umykając przed strzykawką z 
neuroleptykami. — 
Ludzie mi jeszcze pomniki postawią! Postęp ludzkości ja zapoczątkowałem! A wy! — 
wskazywał palcem sanitariuszy. — Was podadzą mi na półmisku! Upieką z oliwkami w 
pysku!”. 
Komu taka perspektywa mogła wydać się kuszącą? Nic dziwnego, że sanitariusze 
wkładali wiele 
serca w reedukację kanibala, ale nie poprzez wykłady i czytanie Biblii, a 
poprzez aktywniejsze 
metody.
Aktualnie Streszniowatu nie było. Pakujący nos we wszystko Nikita Siergiejewicz 
Chruszczow zainteresował się losami sadysty, który w ciągu niecałych pięciu lat 
zjadł ponad 
dwudziestu ludzi i, dowiedziawszy się, że został uznany za niepoczytalnego, 
urządził lekarzom 
awanturę.
— Jak żreć, to był poczytalny! — wrzeszczał sekretarz generalny na głównego 
psychiatrę 
kraju, tupiąc nóżkami, obutymi w lakierowane półbuty. — Dwudziestu ludzi 
zszamał. Cały 
Komitet Centralny w pełnym składzie mniej krów w tym samym czasie zjadł! Posadzę 
cię razem 
z nim, może wtedy zrozumiesz. Dwudziestu ludzi, a wy mu kaszę do sali nosicie? 
Nie rozumiem 
tego, może wy sami jesteście jakimiś padalcami? Może w sekrecie sami po nocach, 
na ulicach 
naszych miast, wpieprzacie innych?
Strieszniow został w trybie pilnym przewieziony na powtórne badania do instytutu 
imienia 
Serbskiego, gdzie lada dzień mieli go uznać za całkowicie poczytalnego i 
nadającego się do 
sądzenia.
— To jakaś paranoja! — zakrzyknął doktor nauk medycznych Waszczenko, w wąskim 
kręgu 
kolegów — specjalistów. — Jeśli jest poczytalny, to powinniśmy jego pracę o 
odżywianiu 
rozpatrywać w Najwyższej Komisji Atestacyjnej!
Po prawej od sali Arkadija Naumowicza było cicho. W tej sali mieszkał Dalajlama. 
Stale 
medytował albo wędrował po astralu, dlatego ściany sali mu nie przeszkadzały. 
Wróciwszy z 
kolejnej podróży Dalajlama, który kiedyś nazywał się Rustam Faridowicz 
Amirchanow, 
opowiadał wszystkim chętnym, jak wyglądają mieszkańcy Saturna, jakie liście mają 
drzewa w 
Mgławicy Andromedy, czym zakończyła się wojna między Plejadami i Kasjopeją, 
dokąd podąża 
gwiazda Bernarda i kiedy Układ Słoneczny nawiedzi Gwiezdna Orda, która na swojej 
drodze 
bezlitośnie eksterminuje wszystko, co żywe. Według Amirchanowa wtedy właśnie 
należy 
oczekiwać Apokalipsy. Dalajlama Amirchanow opowiadał, że w przestrzeni 
kosmicznej istnieją 
niewidzialne gwiazdy, które pochłaniają widzialne światło. Ludzie o tych 
gwiazdach jeszcze nie 
wiedzą, odkryją je dopiero za dziesięć — piętnaście lat, ale pożytku z tego 
żadnego nie będzie. 
Sanitariusze I lekarze słuchali Amirchanowa z zadowoleniem, a Sztern go nie 
lubił i prosto w 
oczy nazywał łgarzem i durniem.
Z lewej strony sąsiadem był Mozart, w poprzednim życiu — Andriej Nikołajewiczu 
Żabin. 
Krążyły o nim sprzeczne opinie, mówiono nawet, że był kiedyś znaczącą partyjną 
fiszą, może 
nawet kandydatem do Biura Politycznego KC KPZR, co było, oczywiście, kompletną 
bzdurą — 
kto by leczył aparatczyka takiego wymiaru w prowincjonalnym zakładzie, gdzie 
nawet kaczkę 
sanitariusze przynosili wedle kolejności, a nie wedle potrzeb? Tym niemniej na 
muzyce Mozarta 
się znał, nie rozstawał się z dwoma pomalowanymi drewnianymi łyżkami, którymi 
zręcznie 
wystukiwał ulubione melodie. Najlepiej wychodził mu „Marsz Turecki”, kompozycja 
własna, 
którą Mozart najchętniej wykonywał na ogolonych głowach pacjentów. Słowo honoru, 
że nawet 
sanitariusze bili mu brawo, a w święta numer ten nieodmiennie wchodził do 
programu koncertu, 
przygotowywanego przez pacjentów dla pracowników powiatowego wydziału zdrowia.
Zwykle występował na nim też siłacz Dżambatyrow, który za molestowanie swojej 
córki 
zadusił przewodniczącego kołchozu. Sąd stanął przed nierozwiązywalnym problemem 
— albo 
musiałby uznać, że członek partii może zgwałcić nieletnią, albo udać, że nic 
takiego nie miało 
miejsca, a Dżambatyrow po prostu zwariował i nie może ponosić odpowiedzialności 
za swoje 
czyny. W psychiatry — ku siłacz, zakładając się albo i bez, podnosił dowolnego 
widza, 
żonglował ćwiczebnymi granatami z gabinetu obrony cywilnej, robił szpagat z 
siedzącymi mu na 
ramionach sanitariuszami i w ogóle dokazywał cudów siły. Dżambatyrow był w 
szpitalu lubiany. 
Lekarze dawno uznaliby go za wyleczonego, ale liczna tatarska rodzina 
przewodniczącego 
jeszcze nie ostygła z chęci zemsty i Dżambatyrow przebywał w szpitalu na 
zasadzie pacjenta 
„zdekonwojowanego” — rąbał drwa i wykonywał inne prace, wymagające zręczności i 
siły.
W szpitalu znajdowali się bardzo różni ludzie, którzy z szacunkiem odnosili się 
do nowego 
pacjenta. Lęka rzom Arkadij Naumowicz Sztern usiłował wytłumaczyć, że nie jest 
żadnym 
świrem, a siedzi raczej z powodu przekonań politycznych. Wysłuchawszy Arkadija 
Naumowicza, 
lekarze zgodnie pokiwali głowami: dwa, góra trzy lata i Arkadij będzie mógł 
wrócić do swojej 
pracy doktorskiej. Akurat, zresztą, towarzysz pułkownik z Pitera specjalnie 
przyjechał, żeby 
dowiedzieć się o stan zdrowia chorego. Rzeczywiście, zaraz za ordynatorem do 
sali wszedł 
stateczny i uśmiechnięty bezpiek Walentyn Nikołajewicz Awruckij, usiadł na 
kiwającym się 
taborecie, owiał Arkadija Naumowicza cierpką chmurką „Chypre’a”, uśmiechnął się 
jak do 
starego znajomego i niecierpliwie machnął ręką do ordynatora, że niby dajcie 
pogadać ze starym 
przyjacielem!
— No, witajcie — władczo uścisnął rękę pacjenta.
— Jak samopoczucie, Arkadiju Naumowiczu? Przywiozłem wam banany i mandarynki, 
nawet 
udało mi się zdobyć ananasa, słowo honoru!
I zaczęła się rozmowa, niezrozumiała i niepotrzebna, w której obaj, jak 
bokserzy, nie raz już 
spotykający się na ringu i dobrze znający atuty rywala, tańczyli, zasłaniali się 
rękawicami, 
klinczowali, udawali ataki, ale żaden z nich nie decydował się na zadanie 
pierwszego ciosu.
— Proszę opowiadać, proszę — dodawał otuchy pułkownik Awruckij, zdecydowawszy 
się w 
końcu na atak.
— Nikt już wam nie będzie przeszkadzał. Tu możecie opowiedzieć całą prawdę. 
Opowiedzcie 
ludziom, że Ziemia nie jest okrągła, a płaska, że stoi na trzech wielorybach, że 
pod nami znajduje 
się bezkresny słony ocean, że niebo nad nami zamknięte jest sferą niebieską, o 
którą w latach 
trzydziestych rozbijały się wasze balony i stratostaty. Opowiadajcie! O tym, że 
gwiazdy są po 
prostu wtopione w niebiański kryształ, że Księżyc i Słońce poruszają się po 
nieboskłonie na 
specjalnych szynach, że mgławice nie są skupiskami gazu czy odległymi 
galaktykami, a tylko i 
wyłącznie wynikami lenistwa aniołów, którym nie chce się przetrzeć sfery 
niebieskiej suchą 
ściereczką. Dlaczego milczycie?
Sztern oblizał wargi. Jego otyła i blada twarz wyglądała na oblicze 
nieboszczyka.
— Wiecie co — powiedział. — Czuję się jak skończony idiota. Długo żyłem 
oczekiwaniem, 
ale nie nigdy nie pomyślałem, że istnieje takie proste wyjście.
Awruckij uśmiechnął się:
— Przyzwyczajajcie się — poradził. — Tu, jak już powiedziałem, możecie nie 
grzeszyć 
przeciwko prawdzie. Tak, macie absolutną rację — żyjemy na powierzchni płaskiej 
Ziemi. 
Owszem, nasza Ziemia rzeczywiście stoi na trzech wielorybach i nikt nigdy nie 
poleciał w 
kosmos, ponieważ nie można się przebić przez sferę. Na pewno wam ulżyło, że nie 
tylko wy to 
wiecie. Tak więc, proszę — wykrzyczcie tę prawdę.
— W domu wariatów? — zapytał Sztern.
— Na razie — powiedział bezpiek. — Kiedy ogłosi się, że ludzie dotarli na 
Księżyc, będziecie 
mogli wykrzykiwać to na każdym rogu. Dogadaliśmy się już z Amerykanami. I, 
oczywiście, 
wszystko potwierdzimy. Ale nie o tym chciałem mówić. Gdzie jest gwiazda, którą 
zdjęliście z 
pokrycia rozbitego stratostatu? Długo bawiliśmy się w kotka i myszkę, ale 
nadszedł czas na 
męską rozmowę. Oddajcie gwiazdę, potrzebuje jej państwo. Przecież ciągle 
jeszcze, do chwili 
obecnej nie wiemy, co to jest! A jej zbadanie może przewrócić do góry nogami 
naszą wiedzę o 
fizyce przestrzeni. Oddajcie, Arkadiju Naumowiczu!
— Nie mam jej — odciął Sztern, dziecinnie skrzyżowawszy palce za plecami. — I 
nigdy nie 
miałem. Może miał Mintiejew?
— Mintiejew zmarł — przypomniał mu Awruckij.
— Tak, udało mu się — skinął głową Arkady Naumowicz.
— Głupi upór — wzruszył ramionami Awruckij.
— A co by się stało, gdyby gwiazda już wtedy trafiła do rąk wojskowych? — 
zapytał głuchym 
głosem Sztern.
— Pewnie uratowalibyście wiele ludzkich istnień — twardo oświadczył pułkownik. — 
Wojna 
z Hitlerem nie byłaby tak krwawą…
— Wątpię — westchnął Sztern. — Ale chcę was zapytać, co by było z nami? Ze mną, 
z 
Mintiejewym, z Uriadczenką i Nowikowym? Dlaczego milczycie, pułkowniku. Ach, 
zapomniałem wam pogratulować…
— Nie mam nic do powiedzenia — mruknął Awruckij.
— O Boże! — Sztern wstał. — Wy ciągle chcecie ratować pole, nie zauważając, że 
pod 
buciorami chrzęszczą deptane kłosy! Mogę już wrócić do swojej sali?
— Proszę posłuchać! — Pułkownik chwycił Szterna za rękaw. — Zrozumcie: nie 
wypuszczą 
was, póki nie otrzymają gwiazdy!
— A po co mam niby wychodzić? — wzruszył ramionami Arkadij Naumowicz. — Jestem w 
domu, pułkowniku. W domu.
Przez długą chwilę Awruckij uważnie mu się przyglądał.
— Szkoda — powiedział w końcu. — Miałem pełnomocnictwo do przedstawienia bardzo 
korzystnych propozycji.
— Boże! — westchnął Sztern. — Jakże mam was wszystkich dość: tych kryminalistów, 
szukających nieistniejących skarbów, tych uczonych, marzących o wjechaniu do 
raju na cudzych 
plecach, tych służących władzy, walczących o dobro całej ludzkości! Żeby 
osiągnąć efemeryczne 
ogólne szczęście, bez namysłu złamaliście życie mnie, Mintiejewowi, Nowikowowi, 
Udriadczence. I to tylko dlatego, że zdobyta przez nas prawda okazała się 
niepotrzebna. Ile 
jeszcze żywotów złamiecie, zanim przekonacie się, że wszechogólne szczęście jest 
nieosiągalne, 
a my jesteśmy tylko pyłkami na płaskich drogach wszechświata i od czegoś 
ogromnego oddziela 
nas niebieska sfera. Nie wiem, czy tam jest Bóg, nie wiem, przez kogo i po co 
został stworzony 
nasz świat, ale wiem, czego jestem pewien: nie jest stworzony dla krwawych 
eksperymentów i 
waszej tępoty. Kiedyś naszemu Stworzycielowi znudzą się wszystkie ludzkie 
sztuczki i wtedy 
nastąpi koniec. Nie będzie trąb i powtórnego nadejścia, po prostu trzy wieloryby 
machną 
ogonami i… Boję się, pułkowniku. Stoimy na skraju przepaści, przy której niczym 
są wszystkie 
ludzkie wysiłki i dążenia. Wy jesteście zbyt młodzi i nie pamiętacie starego 
podręcznika 
geografii. A w tym podręczniku była dziwna rycina — mnich dotarł do skraju 
świata, przebił 
sferę niebieską i wysunął głowę, chcąc zobaczyć, co się za nią kryje. Świat ma w 
nosie nasze 
kłamstwa. Wszyscy stoimy na skraju i nadszedł czas zerknąć, co jest tam dalej!
WIEŚ ANDRONCEWO POD WOŁOGDĄ. PAŹDZIERNIK 1936 ROK
Był czas babiego lata. Po niebieskim niebie fruwały nieważkie pajęczynki, w 
lesie panował 
gęsty zapach grzybów, między drzewami bezczelnie czerwieniły się muchomory. 
Liście na 
drzewach jesień już zezłociła, ale trawa jeszcze zieleniła się i spacer po lesie 
byłby czystą 
przyjemnością, gdyby nie kierowali się w tym momencie na miejsce katastrofy. Nie 
było szans 
na to, że chłopaki ze stratostatu „Siewier” uratowali się i czekają teraz na 
nich przy ognisku. Z 
obliczeń wynikało, że stratostat został wyniesiony na niewyobrażalną wysokość. 
Najprawdopodobniej zaklinowały się klapy, przez które spuszcza się gaz. Jeśli 
aparat był w 
stratosferze ponad dwie doby, to tlen dla Usyskina i Morochina musiał się 
skończyć znacznie 
wcześniej. A sądząc z obserwacji, stratostat majtał się w niebiosach znacznie 
dłużej. Wszyscy 
byli przybici.
Z tyłu została wieś Androncewo, składająca się z dziesięciu chat z bali, 
przyklejonych do 
zbocza wzgórza nad wąską leśną rzeką Sindoszką. Jeden z mieszkańców wsi, Nikołaj 
Małkow 
znalazł w lesie stratostat. Najpierw pomyślał, ze pośród połamanych drzew leży 
szary wieloryb, 
ale zbliżywszy się, zobaczył ogromną, w połowie nadmuchaną gumową gruszę, 
oplataną 
mnóstwem lin. Poniżej gruszki, wbita w ziemię, metalowo połyskiwała kula z 
okrągłymi 
okienkami, zaglądnąwszy do jednego, wieśniak zobaczył nieruchomo leżących ludzi. 
Małkow 
ruszył do powiatu, poinformował o znalezisku radę powiatu, stamtąd zadzwonili do 
Wologdy, a z 
Wołogdy wiadomość dotarła do Moskwy. Wojskowi dali samolot, na którym ekspedycja 
ratunkowa wyleciała tego samego dnia. Dyrektor instytutu uprzedził, by z prasą, 
szczególnie z 
robotniczymi korespondentami uważać, ale i bez tych ostrzeżeń nie było 
zwyczajnie czasu na 
rozmowy z żurnalistami. Od razu po lądowaniu ekipa ratunkowa w dwóch samochodach 
pojechała do Androncewa, a po przybyciu, zostawiwszy radiotelegrafistę w domu 
Malkowa, 
natychmiast wyruszyła na miejsce katastrofy.
Małkow prowadził. Za plecami sterczała mu dubeltówka. Przewodnik był wysoki, 
chudy i 
brodaty. Sądząc z jego gadatliwości, Małkowowi podobało się być w centrum 
zainteresowania. 
Ciągle opowiadał, jak znalazł stratostat, dodając za każdym razem nowe 
szczegóły.
Okolica była bagnista, dlatego do miejsca wypadku nie dało się dotrzeć szybko. 
Wśród 
zaczynającej już płowieć zieleni czerwieniły się dojrzałe jagody. Małkow 
prowadził ratowników 
po ledwo widocznych zwierzęcych ścieżkach, aż dziw, że ani razu nie stracił 
tropu.
Dotarli do aparatu o czwartej.
Najpierw był niski zagajnik, potem za wielką polaną zaczął się stary, mieszany 
las. W połowie 
pozbawiony gazu aparat, z boku rzeczywiście przypominał dziwnego wieloryba, 
który upadając, 
zmiął młode brzózki i choinki. Zwaliwszy się z niebios, gumowy balon zgniótł 
wiele jagód — 
maźnięcia soku na jego powłoce przypominały krwawe ślady. Nad miejscem 
katastrofy 
stratostatu wisiała niezrozumiała błękitnawa zorza, ale nie to interesowało 
ekipę — najpierw 
rzucili się sprawdzić losy ludzi. Metalowa gondola z malutkimi iluminatorami do 
połowy wbiła 
się w próchnicę. W kabinie panowała ciemność, a grube szyby nie pozwalały 
zobaczyć, co się 
dzieje we wnętrzu. Tylko Małkow zapewniał, że widzi w gondoli dwie nieruchome 
postacie. 
Stratostatem poleciała para, Usyskin i Morochin. Myśliwy nie mógł o tym 
wiedzieć.
Mintiejew obejrzał gondolę, przechwycił spojrzenie Szterna i wyrazistym gestem 
przejechał 
kantem dłoni po gardle. Sztern ponuro przytaknął skinieniem głowy. Uriadczenko i 
Nowikow 
przygotowali narzędzia i zaczęli metodycznie odkręcać śruby mocujące luk. Było 
to trudne 
zajęcie, śruby nie chciały puszczać i poddawały się z ogromnym trudem, pozostali 
w tym czasie 
mogli się rozejrzeć.
— Potrzebne będą konie — powiedział zatroskany Mintiejew. — Nie da się inaczej 
wywieźć 
stratostatu.
— Będziemy mieli — zapewnił go Sztern. — Jak tylko tu skończymy, ja sam skoczę 
do rady 
powiatu. Pomogą! Przecież tam też są ludzie radzieccy!
— Szkoda chłopaków — westchnął Mintiejew. — Ale im się dostało!
— Musimy zwołać chłopów — oszacował Sztern. — Bez nich nie damy rady.
— Mam nadzieję, że sobie poradzisz — powiedział Mintiejew.
Nikołaj Małkow, z płonącymi z ciekawości oczami, okrążał wiszący na połamanych 
drzewach 
balon.
— Ej, słuchajcie, uczeni wy tam, ludzie! — nieoczekiwanie zawołał zza balonu. — 
A co to 
jest? Kto mi powie, co to za pierduła? Jak pożar! Oślepnąć można!
Sztern i Mintiejew pośpieszyli w kierunku, skąd dochodził głos. Tam po raz 
pierwszy 
zobaczyli gwiazdę. Na grubej metalizowanej gumie balonu płonęła jaskrawo–
błękitna iskra. 
Rozchodziły się od niej liczne aureole i wydawało się, że wraz ze światłem we 
wszystkie strony 
rozchodzi się spokój.
— Co to jest? — zapytał oczarowany Mintiejew i, widząc, że Sztern wyciągnął ku 
niej rękę, 
uprzedził: — Nie dotykaj, to może być niebezpieczne.
— Dobro nie może być niebezpieczne — nie wiadomo dlaczego odparł wtedy Arkadij, 
patrząc, jak mieni się nieprawdopodobny, bajeczny, skrzący się brylancik na jego 
dłoni.
— Jakież to piękne! — wymamrotał Nikołaj Małkow i przykucnął, żeby zrobić sobie 
skręta z 
kawałka gazety. Ale widać palenie w tym momencie wydało mu się nie na miejscu, 
bo wsypał 
tytoń z powrotem do kapciucha, wstał i jak zaczarowany pochylił się nad dłonią 
Szterna, na 
której ciepło lśnił cud.
— Jakby słońce! — wymamrotał.
— Żywy! — rozległ się krzyk od gondoli i wszyscy rzucili się w tamtym kierunku. 
Sztern też 
ruszył, zacisnąwszy tęczowe migotanie iskierki w dłoni. Uriadczenko i Nowikow 
wyciągnęli z 
gondoli obu. Morochin był martwy, ciało już ostygło, Usyskin, którego rozbita 
głowa owinięta 
była rękawem białego podkoszulka, pokrytego burymi plamami, ciężko, z trudem 
oddychał. 
Twarze obu pokrywały liczne wielkie sińce. Widać nieźle oberwało się chłopakom w 
powietrzu.
— Lekarz! Lekarz! — zawołało jednocześnie kilka osób, lekarz już pochylał się 
nad rannym.
— I jak? — zapytał Mintiejew. — Jaki jest jego stan, doktorze?
Lekarz pokręcił głową. Jego twarz była nieprzenikniona.
— Jest przytomny — powiedział.
Usyskin otworzył oczy, na jego wargach pojawiło się coś na kształt uśmiechu.
— Arkasza… Witek… — powiedział szeleszczącym szeptem.
— Jednak doczekałem się was!
— Milcz — polecił Mintiejew. — Milcz, Loszka. Potem wszystko opowiesz!
— Ko… mu? — na dwa tempa odpowiedział Usyskin.
— Aniołom w niebiosach?
— Wszystko będzie dobrze — obiecał Mintiejew, ale brakowało jego głosowi 
pewności.
Usyskin wychwycił to i znowu spróbował się uśmiechnąć.
— Te… raz… — wy skandował znowu. — Ważne… Bardzo…
Leżał chwilę z zamkniętymi oczami, potem przywołał do siebie Mintiejewa i 
Szterna.
— Ważne… — wyszeptał znowu. — Ile kilometrów, nie wiem… Tysiąc albo i więcej… 
Kopuła… Kopuła nad ziemią. Kopuła jest oblodzona. Kilometrowe sople… Nadzialiśmy 
się na 
jeden z nich… i zaczęliśmy spadać… A tlen… dwadzieścia sześć procent… ozonu 
wykazały 
czujniki… mezosfera… ale i tak niepojęte… I zaczęło się!
Milczał przez chwilę, ale po upartym spojrzeniu widać było, że sili się 
opowiedzieć wszystko.
— Wieloryby… — powiedział. — Trzęsienia ziemi… mnich z podręcznika… myślałem 
bajka… dla Słońca okna… i tunel… długi taki… jak w górach… — Usyskin chrapliwie 
westchnął i powtórzył: — Mnich na skraju ziemi…
— A to? — Sztern rozchylił palce i błękitna zorza rozświetliła pogrążający się 
już w mroku 
las, oświetliła wielorybią tuszę stratostatu, drobnymi iskierkami zatańczyła na 
metalu gondoli, na 
twarzach otaczających rannego ludzi. Ciepła iskierka wesoło tańczyła na dłoni 
Szterna.
Usyskin szeroko otwartymi oczami popatrzył na mieniącą się skrę, drżącą na dłoni 
kolegi.
— Gwiazda — powiedział czule i cicho. — Gwiazdeczka…
I umarł.
Wszystko skończyło się dla niego i wszystko dopiero się zaczęło dla pozostałych. 
Były nowe 
starty i Mintiejew ze Szternem na własne oczy zobaczyli gigantyczne 
wielokilometrowe sople 
lodu, zwisające z tęczowej kopuły sfery niebieskiej. Zobaczyli tunel, po którym 
poruszało się, 
wymachując giętkimi mackami protuberancji, Słońce. Widzieli dziwne skrzydlate 
istoty, 
oczyszczające niebieską sferę z oblodzenia i szadzi, a pewnego razu, kiedy 
Sztern, Mintiejew i 
Uriadczenko wzbili się na rekordową wysokość, kryształowa czystość dnia 
pozwoliła im 
obserwować fantastyczny i potworny zarazem widok — gigantyczne płaskie ogony 
Lewiatanów, 
na których w praoceanie spoczywał dysk Ziemi.
Ale los tych ludzi był już zdecydowany przez niewysokiego wąsatego człowieka o 
stromym 
niskim czole i oszpeconej dziobami twarzy. Wódz długo siedział nad 
sprawozdaniami, ssąc 
niezapaloną fajkę, długo zastanawiał się, ważąc fakty i obliczając konsekwencje, 
potem trzasnął 
w papiery dłonią o krótkich palcach i podniósł tygrysi wzrok na cierpliwie 
oczekującego jego 
decyzji przewodniczącego Akademii Nauk.
— Przedwczesne — powiedział głuchym głosem. — To dotyczy polityki, a ta jest 
dziewoją 
konserwatywną. Nie możemy odżegnać się od materialistycznego światopoglądu. To 
zahamuje 
przemysłowy rozwój kraju. Państwo jest ważniejsze. Odważni ludzie, silni ludzie, 
szczerze jest 
mi ich żal!
KONIEC ZIEMI. 22 MARCA 1965 ROK
Od rana za oknem słychać było szpaki. Okna były jeszcze zaklejone na zimę, ale 
szczebiot 
szpaków przebił się do sali i obudził Arkadija Naumowicza Szterna. Gdyby nie 
kraty w oknach i 
nie służbowe umeblowanie sali, wszystko wyglądałoby jak w domu, na Wasiljewskim 
Ostrowie. 
Tylko sąsiedzi byli inni, no i sanitariusze nijak nie pasowali do domowego 
opisu. Trzymano 
Szterna w jedynce, widać takie było zalecenie kierownictwa.
Zamek w drzwiach zazgrzytał, do sali zajrzał brodaty sanitariusz o ksywce Demon.
— Pora śniadać — rzucił ponuro. — Ty, Naumycz, nie zwlekaj, dziś ma dyżur 
Duremar*, a on 
lubi, żeby wszystko szło według rozkładu.
Śniadanie było skromne. Owsianka, białe pieczywo, lekko posłodzona herbata. 
Pacjenci jedli 
bez pośpiechu, rozmawiali. Krążyły słuchy, że do szpitala ma wkrótce wrócić 
kanibal 
Strieszniow.
— Uważam, że powinniśmy wyrazić swój protest — powiedział twórca narkotycznego 
kierunku w sztuce, Maksym Pietlucha. — Urządzimy mityng, lekarze powinni 
wiedzieć, że 
jesteśmy przeciwni jego powrotowi do szpitala. Niech jedzie się leczyć do 
innego.
— Nie należy przekładać swojego bólu głowy na innych — natychmiast zaoponował 
mechanik–amator Kulibin. Nawet przy śniadaniu jedną ręką budował coś z zapałek, 
którym 
sanitariusze przewidująco obcięli siarczane główki. — Dziś wyślemy gdzieś 
kanibala, potem 
ogłosimy wolność prasy, a może i prezydenturę na wzór Ameryki ogłosimy?! 
Wystarczy, że z 
powodu politbiura łeb boli, a jak coś człowiek powie, od razu szprycują siarką.
— Nie pakujmy się w politykę! — ostrzegł go Maksym Pietlucha.
— Pakujmy, nie pakujmy, a siarkę i tak ci wstrzykną! — dość racjonalnie zauważył 
Kulibin.
— Lepiej zapytaj naszego Kopernika! — wrzasnął prosty radziecki wariat Andriej 
Andriejewicz Kapustin.
Ten trafił do szpitala dlatego, że ogolił na zero swoją żonę, sąsiadów, co było 
jeszcze 
zwyczajnym chuligaństwem, ale potem usiłował ogolić przewodniczącego Rady 
Wiejskiej. — 
Słyszysz, Kopernik, co myślisz o Strieszniowie?
Sztern nie od razu uświadomił sobie, że pytanie skierowane jest do niego.
— Pożre skubany nas wszystkich — mruknął. — Z Pietluchy przecież można tyle 
schabowych nastrugać…
Sanitariusz Demon pojawił się w stołówce z pasem na ramieniu.
— No? — zapytał znacząco. — Kto tu u nas dziś jest pierwszym ochotnikiem do 
zastrzyków?
Pacjenci zamilkli, z lękiem wymieniając spojrzenia: znamy my te zastrzyki, 
człowiek po nich 
dwie godziny leży zwinięty w supeł…
— Idziemy, Kulibin! — powiedział Demon, ruchem ręki łamiąc konstrukcję z 
zapałek.
— Dlaczego ja? Dlaczego ja? — rozjęczał się mechanik — amator. — O, Pietluchę 
weź, on 
nie potrzebuje mózgu, on jest cały w sztuce! Albo Kopernika, w dzień i tak 
gwiazd nie widać!
— Idziemy, idziemy — Demon leniwie popchnął Kulibina do wyjścia.
— To jest zemsta polityczna, towarzysze! — zawył Kulibin.
Jego wrzaski ucichły w korytarzu. Przez jakiś czas wszyscy siedzieli zmieszani. 
Do stołówki 
zajrzała sanitariuszka Chmyzoczka, grube, bezczelne czterdziestoletnie babsko. 
Chmyzoczka 
dwa razy siedziała w zonie za kradzieże, dlatego nie znosiła psycholi, poza 
Szternem, któremu 
współczuła i nawet czasem częstowała domowym pierożkiem albo jabłkiem. 
„Wycierpiałeś się, 
biedaku, przez te piętnaście długich lat! — mówiła, współczująco patrząc, jak 
Arkadij 
Naumowiczje. — Jedz, kto ci jeszcze przyniesie coś smacznego? Te suki mogą 
zdrowego 
załatwić, co dopiero chorego!”. Dziś Chmyzoczka była w dobrym humorze, nie 
tłukła nikogo 
szmatą, wesoło zawołała:
— Jak tam, szizole, nawpieprzaliście się? No to mi marsz do sal, zaraz Duremar 
będzie robił 
obchód!
W pokoju Arkady Naumowicz położył się, ale zaraz przypomniał sobie, że Duremar 
nie lubi 
bałaganu i uważa, że chorzy w ciągu dnia nie powinni wylegiwać się w łóżkach, a 
zajmować 
pracoterapią. Sztern wstał w odpowiedniej chwili — do pokoju wpadł lekarz w 
białym kitlu ze 
swoimi szklanymi probówkami na kał, wiszącymi na piersi — zaiste, Duremar, 
skradający się po 
śladach Buratina.
— No i jak, Arkadiju Naumowiczu, jak się czujemy? — zapytał. — Pacjenci nie 
dokuczają? 
Język proszę pokazać. Tak! Patrzcie na mój palec! Wciągnijcie dolną wargę! Ta–
ak! Teraz 
górną! Dobrze! Bardzo dobrze! Do wyzdrowienia daleko, ale samopoczucie się 
polepsza’ 
Czytaliście szkolną „Astronomię”? To bardzo dobrze, czytajcie dalej! — 
zastanowił się chwilę i 
wypowiedział niewiarygodne słowa: — Od dziś bez zabiegów, tylko spacery!
Oto jaki to był udany dzień. Szterna i Baronowskie — go, chorego z sąsiedniej 
sali, 
skierowano na pracoterapię — rżnąć drzewo do szpitalnej kuchni. Drewno było 
kiepskie, 
próchno przeżarte przez korniki, ale Sztern miał wspaniały humor, niebiosa były 
błękitne, a złoty 
dysk słońca dodawał radości i sił.
— Nie pędź tak — chrypiał Baronowski. — Dla kogo tak się starasz?
Baronowski był spokojnym wariatem. Z zawodu był dworcowym złodziejem. Do 
lecznicy 
trafił prosto z pracy w stanie białej gorączki i już pierwszego dnia długo 
ganiał za pielęgniarką z 
odebraną jej strzykawką, a potem spędził tydzień w pasach pod nadzorem Demona i 
Orangutana, 
którzy szybko wybili mu z głowy wygłupy. Lada moment mieli go przenieść do 
aresztu 
śledczego.
— Przerwa na fajkę! — oznajmił Baronowski i demonstracyjnie usiadł na koźle.
Sztern zostawił go i poszedł w kierunku komórki, pod ścianą której urządził 
swoją kryjówkę. 
Pudełko z zapałkami przywiozła mu Lana, która była na widzeniu z pozwolenia 
służb 
specjalnych. Sztern bardzo się bał, że sąsiadka zawiedzie go, ale tak się nie 
stało. I 
wszechpotężne służby specjalne okazały się nie takie znowuż wszystkowiedzące i 
wszystkowidzące, jak to się Szternowi wydawało. Zaiste: wyobrażając sobie 
drapieżnika, 
zaczynamy od tego, że wymyślamy mu kły…
Pudełko od zapałek było na swoim miejscu. Sztern nagle poczuł nieodpartą chęć 
zerknięcia na 
gwiazdę. To było głupie życzenie, ale rosło w nim i potężniało, krusząc pancerz 
rozumnej 
ostrożności. Sztern wsunął pudełko głębiej do schowka, ale to nie pomogło. Chęć 
zerknięcia na 
gwiazdę była silniejsza niż strach. Znowu wyjął pudełko ze skrytki. Pod 
zapałkami bielała kulka 
z chleba. Jeszcze nawet nie widząc gwiazdy, Sztern wyczuwał jej miękkie ciepłe 
światło, rodzące 
w człowieku wiarę i umacniające nadzieję.
Popatrzył na Baronowskiego. Ten ponuro siedział na koźle. Palenie w szpitalu 
było 
zabronione, a przerwa na papierosa bez papierosa, stawała się po prostu udręką. 
Chęć zapalenia 
była tak silna, że Baronowski pochylił się, chwycił garść świeżych opiłek i 
zaczął je chciwie 
wąchać.
Sztern poszedł za komórkę i jeszcze raz się rozejrzał. Dokoła było pusto, zaczął 
więc 
pośpiesznie rozłupywać skamieniałą grudkę, kryjącą gwiezdne światełko. Gwiazda 
była na 
swoim miejscu. Delikatne lśnienie rozświetliło ponury zakątek za komórką, 
magiczna fala 
podchwyciła Arkadija, podarowując mu spokój. Iskierka mieniła się na jego dłoni, 
a on, nie 
znając jej nazwy i astronomicznych parametrów, czuł, że samo jej istnienie czyni 
życie innym. 
Wszystko co przeżył, wydało mu się teraz drobne i nie zasługujące na uwagę. 
Gwiazda migotała 
na jego dłoni, była obietnicą wieczności życia i nienaruszalności prawd.
Sztern był zbyt pochłonięty wpatrywaniem się w swój niebiański talizman i 
dlatego nie 
usłyszał wystrzału. Po prostu tępy ból, niczym nóż uderzył go w lewą pierś, 
zaskoczony patrzył 
na malutką dziurkę w niebieskiej flaneli kurtki, skąd nagle wytrysnęła fontanka 
czerwonej krwi, 
oszołomiony rozejrzał się i zobaczył zdenerwowanego, ze skamieniałą twarzą 
Maksyma 
Pietluchę, zbliżającego się z pistoletem w dłoni. Z opóźnieniem uświadomiwszy 
sobie, że próżno 
zaniechał ostrożności, a jedna ze stron, polująca na gwiazdę w końcu ją dostała, 
Arkadij 
Naumowicz znalazł w sobie siły, by wyciągnąć ręce ku niebiosom.
Płomienna iskierka, lśniąca życiowym blaskiem na jego dłoni, nagle rozjarzyła 
się tak, jak 
płonęła na gumowej powłoce stratostatu ćwierć wieku temu i pomknęła do góry, by 
zlać się z 
przenikliwym błękitem odległej niebieskiej sfery, skąd została pochwycona przez 
wyprzedzających swoje czasy ludzi. A może to nie gwiazda wcale pędziła do nieba, 
a podążała 
tam, udręczona ziemskimi cierpieniami, dusza aeronauty Arkadija Naumowicza 
Szterna.
Tłumaczył Eugeniusz Dębski
Alan Kubatijew
„PTAKI MUSZĄ LATAĆ…!
Dedykuję moim kolegom z pracy w „ Overseas Strategie Consulting, Ltd”
— Potrzebuję prawdziwego potwora. Tak więc zrobiłem z niego ptaka.
— Dlaczego?
— Bo z ptakiem nie można pogadać.
Juraj Herz. Z rozmowy
Znajomość ptasiego była jedynym powodem, dla którego jednak otrzymał tę pracę.
W innym przypadku zobaczyłby tę wypłatę jak własne uszy bez lustra. 
Podsumowanie, jakie 
zostawił trzy tygodnie temu w Ptasim Pałacu, sformułowane było dość ostrożnie. 
Kasetę nagrał 
we wróblim, który wszyscy, lepiej czy gorzej, ale rozumieli.
Piąty punkt sprawił mu najwięcej kłopotu. Ptaki są niewyobrażalnie wyczulone na 
najmniejsze 
zmiany w tonacji — detektory kłamstw w porównaniu z nimi to kawałki złomu, 
anormalne 
ludzkie uszy — kawałek mięsa. A kiedy się kłamie, tonacja, niestety, podnosi się 
— wysiłek 
powoduje napięcie mięśni krtani…
„Czirr–czurrip–fjuirr–czak’. „Fjuirf — nie wychodziło, choćby się skichał. 
Ciągle „fiuir” i 
„fiuir” — „bardzo kocham”, a za taki błąd w wymowie można było łatwo zapłacić 
własnym 
tyłkiem.
Wroński męczył się dwa wieczory, dopóki nie udało mu się uzyskać przekonującego 
dźwięku.
Siedział teraz na swojej grzędzie w wolierze naprzeciwko naczelnikowej i znowu 
się męczył, 
tłumacząc odpowiedź do dyrektora ptasiej fermy, błagającego o zmniejszenie 
wyroku. To był 
beznadziejny przypadek. Wszyscy dyrektorzy ptasich ferm zostali skazani na 
bezzwłoczną 
utylizację w karmokombinatach, a personel na dożywotnie tam zamknięcie, z 
utylizacją dopiero 
pośmiertną.
Naczelniczki, na szczęście, nie było na miejscu. Przez uchylone drzwi woliery 
widać było stół 
zawalony kasetami i kilka podziobanych jabłek. Grzęda była odrobinę 
zanieczyszczona. 
Dokładnie tyle, by pokazać, że Naczelniczka pamiętała o swojej wrodzonej 
istocie.
Z sąsiednich wolier dochodziły zniekształcone piski i krzyki. Wroński rozumiał z 
tego tylko 
niewielką część.
Wtedy, w tak odległych, że niemal niepamiętnych czasach, poszedł na wydział 
zoolingwistyki 
z bardzo prostego powodu, a właściwie z bardzo prostych trzech powodów.
Trzecim był silny niedobór studentów na wydziale, z tego powodu przyjmowali 
każdego, kto 
zgłosił się na egzamin.
Drugi — do uniwersytetu mógł dojść pieszo z domu w ciągu siedmiu minut.
A pierwszy — na ten wydział zdawała Ledka. Uczyła się w szkole z ornitologiczną 
specjalizacją i miała hysia na punkcie tych spraw. Sama nauczyła się kakadu, bez 
żadnych 
podręczników i kursów, ot tak, ze słuchu. Miała dwie papugi kakadu, tutejszej 
hodowli, nocami 
regularnie słuchała „Krzyk Kakadu”, a braciszek, marynarz dalekomorski, 
przemycał jej z 
zagranicznych rejsów pocket–booki i nagrania w kakadu.
Przez dwa lata Wroński szwendał się za nią, kilka razy, jak miała humor, 
całowali się 
namiętnie w bramach. Potem Wroński zdecydował, że się z nią ożeni i zaciągnął 
się do „brygady 
budowlanej”, żeby zarobić na ślub. Nawiasem mówiąc, ich brygada budowała właśnie 
tę fermę 
ptasią, której dyrektorowi odpowiedź właśnie tłumaczył.
Wrońskiego przeszedł dreszcz: według dzisiejszych standardów była to niezła 
ciemna plama 
w jego życiorysie. Nie daj Bóg dzięcioły się dostukają…
Wiczcz–chjuczi–czir–chir–czi–firr. Odmowa jest nieodwołalna.
Wroński odłożył mikrofon i zdjął słuchawki. Małżowiny uszne, dłuższy czas 
przygniatane 
konchami słuchawek, paliły, w głowie, jak wróble pod kopułą cerkwi, miotały się 
dźwięczne 
krzyki. Dzisiaj to był już osiemnasty przekład, nie licząc pisemnych: wargi mu 
zesztywniały, 
język drżał ze zmęczenia, gardło paliło. Wiedział, że na swoich zlotach one i 
tak podkpiwają z 
niego i innych translatorów, że Ara genialnie przedrzeźnia ich błędy i kiksy… No 
i niech ich 
licho. Najważniejsze, że nie trzeba iść szukać pracy w karmokombinatach. Fju–
irr–czip.
A Ledka i tak nie wyszła za niego. W czasie, kiedy on zasuwał w brygadzie 
budowlanej, 
dziewucha spokojniutko „wyskoczyła z majtek”, jak powiedziała jej babcia. Dla 
lotnika 
marynarki. Błyskawicznie i odczuwalnie zaciążyła, urodziła bliźnięta, nazwała je 
Kastor i 
Polluks, i wypadła z obiegu. Wroński bardzo rzadko ją wspominał i niemal zawsze 
na kacu. 
Zwłaszcza na ciężkim, klasycznym katzenhammerze.
Przez dobre dwa lata nie mógł patrzeć na kobiety. Mdliło go nawet na widok 
nieszkodliwych 
modelek na okładkach czasopism. Wcale to nie znaczyło, że ciągnęło go do 
mężczyzn, wcale nie, 
tak samo go mdliło, nawet mocniej. Wszystko go mdliło. Poza ptasim językiem.
Obronił dyplom nawet z pewnym hukiem. Profesor Zimorodków proponował mu, by 
został na 
wydziale, ale Wroński wyjechał na Półwysep Kurski i siedział tamw celach 
badawczych niemal 
cztery lata. Praca wyglądała na zabawy akademickie, nie mające żadnego sensu 
praktycznego. 
Ale było przyjemne.
A potem wszystko się zmieniło. Nastał czas Ptasiego Targu.
Zakazano polowań, z bibliotek usunięto absolutnie wszystko, co miało jakiś 
związek z 
polowaniami, począwszy od Turgieniewa i Bianca, aż do „Uchwały o polowaniu z 
sokołami”. 
Plotka głosiła, że jej autor ukrywał się obecnie gdzieś pod Moskwą — czyli 
dosłownie pod 
Moskwą. Azyl polityczny u szczurów nie jest rzeczą najpewniejszą, ale jakiś 
jest… Wszystko i 
tak jest lepsze niż to, co oczekiwało biedaka, który „rozpalał nienawiść 
międzygatunkową”.
Przyleciały zza morza. Wroński na własne oczy widział, jak zaczął się Przelot — 
najpierw 
pojedyncze sztuki, potem niewielkie stadka, a wreszcie nadciągnęły prawdziwe 
karawany, 
wrzaskliwe, rechocące, nieustannie coś dziobiące.
Drzwi skrzypnęły, uchyliły się na trzy palce, w szczelinie pokazały się zamglone 
okulary, 
potem mokra łysina. Na końcu obwisły bandzioch, na którym wyginał się krawat.
— Cześć!! — powiedział Sowczuk. — Herbatka czju?
Jemu zawsze jako pierwszemu kończyła się esencja.
Niechętnie złażąc z grzędy, Wroński powiedział:
— Ty ją żresz, czy co?
— Nie, gotuję zupę — powiedział Sowczuk, przykucając w kącie.
Też był tu niemal z przypadku.
Pierwszy nabór FZL, pierwszy rocznik, pierwszy dyplom w roczniku, legendarna 
grupa 
Sroczyńskiej, eksperymentalny przelot trasą kanadyjskich szarych gęsi — już 
wczasach 
Wrońskiego opowiadano o tym bajki. Wszystko to się szybko skończyło, a nawet źle 
skończyło 
dla niektórych szczególnie wybitnych osobników. Ale Sowczuk miał farta — w 
trakcie ostatniej 
wymiany dowodów na obrączki mianowe założono mu niewłaściwie drugi tłocznik i z 
Sawczuka 
zrobił się SOwczuk. Wydział Sów natomiast, był jednym z bardziej prestiżowych i 
szanowanych. 
Sowi język — język wysokiej dokumentacji. Przyjęto go właśnie tam. Gdyby nie to 
— ku–ku! 
Ptaki nie lubią starych.
Pracował w swoim dziale tylko jako tłumacz, ale już kilka razy poratował 
Wrońskiego 
informacjami i wcześniejszym ostrzeżeniem o czyszczeniu piór. Było to dość 
dziwne, ponieważ 
na Półwyspie Kurskim, gdzie Sowczuk robił swój temat, poważnie się ścierali z 
powodu Guli 
Sikorzanki, z którą potem Wroński na rok się ożenił. A naonczas doszło między 
nimi nawet do 
rękoczynów.
Ale w Ptasim Dworze Sowczuk powitał go jak rodzonego brata… Wiadomo — ssaki 
muszą 
trzymać się razem.
Wydrapawszy z dna pudełka dziesięć łyżeczek, Wroński przesypał je do małej 
żółtej czarki i 
oddał Sowczukowi.
— Brakmi słów — powiedział Sowczuk, odbierając czarkę.
— A ty co, nie pijesz w ogóle?
— Nie mam czasu… — udzielił mętnej odpowiedzi Wroński. Przeciągnął się, aż 
trzasnęły 
stawy i ziewnął z cichym chrzęstem.
— Nieracjonalne — zauważył Sowczuk. — Na herbatę musi być czas. To ostatnia 
rzecz, jaka 
nam została z naszych swobód. A właśnie — coś od dawna nie słyszałem twojej 
Strusińskiej.
Wroński machnął ręką.
— Biega gdzieś tam — powiedział i splunął w kąt.
— Mam jej, nie uwierzysz, potąd! Przeskakuje z jednego na drugie, wszystko nie 
tak, 
wszystko na już albo i wcześniej, za minutę ma być gotowe.
— Wiadomo, nawet kumak by skumał — powiedział Sowczuk, z rozkoszą wąchając 
herbatę. 
— One mają przyspieszoną przemianę materii, co powoduje podniesienie temperatury 
ciała. A to 
musi się odbić na mózgu.
— To się odbija, ale u ludzi — ponuro mruknął Wroński. — A te… Wiesz, jaki ta 
moja ma 
dyżurny tryl? Ficzi–czjuirr–czi–czi–czir!
— „Zupełnie po ludzku!” — bez wysiłku przełożył Sowczuk i uśmiechnął się 
sarkastycznie.
Sowczuk znał praktycznie wszystkie dialekty: w swoim czasie jego praca o 
rezerwach 
przyjaźni u wron szarych narobiła sporo hałasu. — To ci ścierwo!
— Dokładnie! — z goryczą potwierdził Wroński. — I zero radości z powodu 
rozpoczęcia 
okresu lęgowego. Może dlatego, że to samce u nich siedzą na jajach…
— Ach, co za, w mordę, różnica! Jakby siedział samiec, to on by cię ruchał. 
Samce są nawet 
agresywniejsze, szczególnie jak dochodzi do tej roboty, wiesz. Walkę Kotowa 
jeden tak dziobem 
huknął, że miał wstrząs mózgu. A potem jeszcze zwolnił z siódmego paragrafu, za 
nazwisko…
— Czekaj, jak to? — zdziwił się Wroński. — To Orlika zwolnili!
— Prawda — potwierdził Sowczuk, przykucając na grzędzie. — Ten głupek, jak 
zmieniał 
nazwisko, to dał w łapę nie temu, co trzeba i Ary się nie dowiedziały. Bo 
przecież nazwisko 
Orlik ma po żoneczce! Na dodatek wciskał, że to ptasie. Tymczasem orlik, to też 
odmiana 
paproci. Lekarstwo moczopędne, jak cholera. Ale dzięcioły się do — stukały i 
cześć — czołem…
— Ścierwa — rzucił beznadziejnym tonem Wroński.
— To wszystko betka — rzekł Sowczuk. — Ale jak wylatujesz z piątki, to już 
kaplica. A jak z 
tobą? Wszystko w porządku?
Wroński już otwierał usta, by powiedzieć „Jasne, że nie”, ale tylko głośno 
przełknął ślinę. Coś 
za bardzo ciekawy się zrobił nasz dziaduś ornitolingwistyki. Przecież wie, że 
takich pytań się nie 
zadaje.
— Całkowicie — powiedział. — Przecież wiesz, że hodowałem rybki.
— Aaa, no tak — ucieszył się Sowczuk, zaczynając zsiadać z grzędy. — Byłeś dumą 
i ozdobą 
naszej akwarystyki. Gulka chyba też podobno na rybki się przerzuciła?
— Nie — powiedział Wroński. — Ptasznica, jak i my. Przecież wiesz. I w ogóle, 
przepraszam, mam jeszcze kupę przeróżnego gwizdu, a Strusińska lada moment tu 
wpadnie…
— Nie przeszkadzam, nie przeszkadzam — sapnął Sowczuk, kierując się do drzwi. W 
progu 
odwrócił się i mrużąc oczy, przemknął spojrzeniem po wolierze. — Mógłbyś grzędę 
przynajmniej wapnem pobielić, albo co. Zobaczysz, od razu będzie się mniej 
czepiała! Chcesz, to 
cię poznani z dekoratorem, pomaluje ci na naturalne guano.
— Czad — powiedział Wroński. — A nie masz jakichś perfum, żeby zapach też był 
naturalny?
Jesień zawsze przynosiła ze sobą coś w rodzaju wyciszenia, uspokojenia. 
Niektórzy klasycy 
twierdzili, że z każdą jesienią rozkwitają na nowo. Rozkwitanie Wrońskiemu na 
razie nie było do 
niczego potrzebne; ale jaskrawe zimne niebo, słodkawy aromat opadłych liści, 
spowolniony krok 
dnia, jakoś go, mimo wszystko, radowały.
Odległe smętne wrzaski dolatywały z błękitu nieba. Zadarł głowę, siląc się, by 
zobaczyć 
szybujące punkty za rzadkimi obłokami. Odlatywały na południe przede wszystkim. 
Naturalni. 
Ptaki leciały, kiedy chciały i gdzie, a nawet zaczynały — bez rozgłosu — 
korzystać z samolotów. 
Sowy tego nie pochwalały.
Nic nie zobaczywszy, przetarł oczy i skręcił z Żurawiej na Gołębia Pokoju. Po 
drodze mijał 
stragany z książkami, ale nawet na nie nie zerknął: i bez tego wiadomo, co tam 
było wystawione: 
„Pieśń o Zwiastunie Burzy”, „Mewa imieniem Jonathan Livingston”, „Słowik”, 
„Wielkie jajo”, 
„Ptasi gościniec” i tak dalej… Na domowe biblioteki nie było zakusów, ale oznaki 
takiego trendu 
były już widoczne…
Omal nie zderzył się z parą pijanych dziewczyn, wlokących się skądś i dokądś z 
wielkim i 
pijanym Strusiem. Dzioby i pióra twarzowe miał całe umorusane szminką — 
fioletową i 
pomarańczową. Ciekawe, jak się odbywają kontakty międzygatunkowe… Chociaż, jeśli 
przyuważą Strusia swoi, to nie wyjdzie mu to na dobre.
Lekki mrozik ścinał oddech. Ale wszystkie okna były uchylone. Zimą wolno było 
zamykać 
okna, ale lufciki z powodu nieodwołalnego nakazu miały być otwarte, żeby małe 
Naturalce 
mogły bez przeszkód wlatywać i wylatywać. Jeśli zaś nadlatywał Ptak, okno 
natychmiast 
powinno zostać otwarte na całą szerokość. A o tym, żeby huknąć Ptaka w dziób, 
pomyślał 
Wroński, można tylko pomarzyć…
Ich podwórko, chwała Bogu, było absolutnie nieprzydatne do gniazdowania. Dach 
zbyt 
stromy, drzewa zbyt cienkie, za ciasne, anten brak. A i na sąsiednich dachach 
widać było tylko 
parę gniazd, ale i te porzucone…
Wchodząc do bramy Wroński, jak zwykle, uśmiechnął się i pokręcił głową. Mimo 
wszystko 
śmierdziało tu kotami — mocno, aktywnie, zwycięsko, od gruntu do drugiego 
piętra, na którym 
obecnie mieszkał. To było dobre, w każdym razie dla niego. Nie da się wytropić, 
gdzie żyje.
Ledwie udało mu się umyć ręce i zjeść: kiedy już wybierał się, żeby wyjść i 
przeciąć 
podwórko, do drzwi ktoś zastukał — mocno, gwałtownie i wyraźnie. Serce 
załomotało. Ale od 
razu uświadomił sobie, że gdyby mieli go wziąć, to przez okno. Wroński zatrzymał 
się i rozłożył 
ręce. Zrobił głęboki wdech i na wydechu wypowiedział całe trzydzieści siedem 
słów „Małej 
Nikoły Morskiego Wiąchy”, wykutej na blachę ze słuchu od bosmana Kulkowa jeszcze 
przed 
Przelotem. Potem w tempie skazańca ruszył otwierać.
W prostokącie drzwi zobaczył przede wszystkim niewyobrażalną, wspaniałą nawet w 
dzisiejszych czasach, czarną fedorę z szerokim rondem. Trochę jakby z niej 
spływał czarny 
płaszcz, zakurzonymi połami wycierający żółtą mozaikę podłogi.
— Barew dzess!. — rozległo się skrzypiące spod ronda fedory.
— Dzień dobry, Ravenie — rzucił zmęczonym głosem Wroński i odsunął się, 
wpuszczając 
gościa.
Pod wlokącym się płaszczem nie było widać, jakie miał dziś obuwie. Jednakże 
męczący 
szurgot natychmiast bezbłędnie ujawniał naciągnięte z upiornym trudem półbuty. 
Raven dowlókł 
się do salonu, zatrzymał, ciężko oddychając, potem skierował się do fotela i 
długo, stękając 
zupełnie po ludzku, sadowił się w nim. Wroński kolejny raz wyobraził sobie 
plastycznie ten 
wykrętas, jaki musiał jego gość wykonać, i jak zwykle, choć może nie przesadnie 
gorąco, 
pożałował go.
— Przepraszam, drogi Ravenie — powiedział. — Zdrzemnąłem się po pracy, a pan 
zastukał, 
jak zwykle tak delikatnie, no to i otworzyłem nie od razu… A właśnie, dlaczego 
pan nie korzysta 
z dzwonka?
— Dlatego, że dzwonek nigdy u pana nie dr–r–rynda — ochrypłym głosem powiedział 
gość.
Spod kapelusza błysnęło ironiczne oko. Wroński kiwnął głową.
— Nigdy nie byłem z elektrycznością za pan brat — przyznał. — Chociaż kto migów 
ubiegłym miesiącu dziobem rozwalił?
— Pańskiego lenistwa to nie uspr–r–raw… — odpowiedział Raven i skrzyżował 
rękawy. — Z 
przyjemnością bym coś dziob… zjadł…
Wroński poszedł do kuchni, wygłaszając w duchu „Wielką Wiąchę z Kapelucha” — 
czterdzieści cztery słowa na jednym oddechu. Na ostatnim słowie wniósł talerz ze 
sznyclem i 
zamierzał pokruszyć go widelcem, ale nagle powietrze przecięło czarno–szare 
ostrze — potężny 
dziób pochwycił sznycel, podrzucił w powietrze, otworzył się, znowu schwytał, i 
trzy 
spazmatyczne ruchy posłały sznycel do żołądka.
— Dość konkr–r–retne — powiedział Raven, opadając na oparcie. — Bar–r–rdzo 
niegłupie.
— Naprawdę czuje pan smak? — zapytał zdziwiony Wroński, wpatrując się w pusty 
talerz.
— A czy ja jestem degustator–r–rem? — wykrakał Ra–ven. — My odr–różniamy a–r–r–
romaty…
— Lepiej by było użyć słowa „zapachy” — poprawił go Wroński.
Raven nie tylko czytał. Dość znośnie nawet pisał i mówił trzema ludzkimi 
językami. 
Przeklinał natomiast niemal jak człowiek — wyraźnie jednak nie rozumiejąc, co 
właściwie 
mówi.
A właśnie — nie znosił Sowczuka. Z Ptakami nigdy nie wiadomo, jaki mają do 
człowieka 
stosunek i czy w ogóle jakiś mają. Ale jeśli mają stosunek negatywny
— widać to od razu. Kiedy na tym właśnie spotkaniu, na którym poznali się Raven 
i Wroński, 
podleciał do niego Sowczuk i zagadał czyściutkim polikruczym z wszystkimi 
niuansami, Raven 
zerknął na niego z ukosa i nagle dziobnął w nasadę nosa, niczym snajper — 
rozwalając łuk 
okularów, nie dotknąwszy skóry…
— Dlaczego pan nie korzysta z okna? — zapytał Wroński.
— Żeby zastukać do drzwi — oświadczył Raven, przesuwając kapelusz na ścięty tył 
głowy. 
— Uwielbiam, kiedy mi otwierrają drzwi.
— Naczytał się pan ulubionego autora — powiedział Wroński.
— Wcale nie — oświadczył Raven. — Po prrostu kocham to. A jak się posuwa pana 
prraca?
— To nie praca — Wroński sięgnął po papierosy, ale w samą porę przypomniał 
sobie, że Ptaki 
nie znoszą dymu.
— Rracja — powiedział Raven. — To się nazywa „służba”. Rright?
— Niemal — uchylił się od konkretnej odpowiedzi Wroński.
— Może też pan nazywać to „chałtura”.
— Nie wykrryłem… — powiedział zdziwiony Raven.
— Dziwne wyrrażenie. Nie ma w słowniku. W każdym rrazie w moim… Co oznacza?
Wroński wyjaśnił, uśmiechając się. Raven nastroszył się po ptasiemu i pokręcił 
głową.
— Barrdzo, barrdzo ludzkie wyrrażenie — powiedział. — I barrdzo krrucze… 
Zapamiętam na 
pamięć. Co mi pan mówił ostatnim rrazem o krruczyźmie Puszkina?
Wroński zmarszczył się, usiłując przypomnieć sobie, co takiego powiedział, a 
Raven 
podpowiedział:
— No jakże! Czarrujące wierrsze, wspaniała zdolność obserrwacji…
— A! — przypomniał sobie Wroński. — „Kruk do kruka w polu skacze…”*
— „Krruk do krruka skacząc kracze: Powiedz, krruku, co z obiadem? Gdzie pożywić 
się, daj 
rradę…” Pardon, jak ttam dalej?
Wroński chciał odpowiedzieć, ale nagle spazm zakneblował mu gardło. Z trudem 
przełknąwszy, rzucił ochryple:
— „Będzie obiad — i nie lada…”
Ale gardło zakneblowało się jeszcze mocniej. Nawet Raven wyczuł, że coś się 
dzieje: 
przemilczał, owszem, ale okrągłe oko wpatrywało się w Siergieja z pewnym 
niepokojem.
Opanowawszy się, Wroński ciągnął:
— „Pod jaworem, pod zielonym leży wojak zastrzelony. Kto go zabił i dlaczego, 
wie to sokół 
tylko jego. I kobyłka jego siwa i gosposia miła… nie urodziwa…”
Raven nagle drgnął, zupełnie jak człowiek, i podkurczył łapy. Brakowało tylko 
łzy 
wzruszenia. Ale zamiast niej Raven powiedział:
— „Sokół w gaju na gałęzi, na kobyłce zbójca pędzi. Żonka czeka na miłego — na 
żywego, 
nie marrtwego…”
Zamilkł. Milczał również zaskoczony Wroński. Potem powiedział:
— Ma pan wspaniałą pamięć…
— Krruczą, po prrostu — odparł Raven. — To wspaniałe wierrsze. Przyrroda… Tylko 
o tych 
sokołach niepotrzebnie…
W tym momencie zamilkł, Wroński także milczał.
Rzeczywiście, przed nocą nie warto było wywoływać Sokołów. Silne, bezlitosne, na 
poły 
nocne, napory dzienne, były tajną i jawną policją. Szpony i dzioby miały 
wszystkie Ptaki, ale 
Sokoły, na dodatek z ich wspaniałym wzrokiem, posługiwały się nimi szczególnie 
umiejętnie — i 
okrutnie.
Dalej rozmowa potoczyła się po ludzku, rozmawiali jak ludzie zespoleni wspólnym 
nieszczęściem. Wroński wiedział, że Raven bezbłędnie wyczuwa napięcie i niepokój 
w jego 
głosie, choćby nie wiadomo jak głęboko Wroński je upychał, ale wytłumaczenie 
powodu takiego 
stanu, przekraczało możliwości Wrońskiego.
Jednakże z Ravenen też coś było nie tak. Po półtorarocznej pracy z Ptakami 
Siergiej już 
wyczuwał, przynajmniej z grubsza, ich podstawowe stany ducha. Mógł pomylić się 
co do stanu 
napięcia, ale co do charakteru — niemal się nie mylił.
Raven był zmieszany. Na siłę, wolno i starannie, prowadził swoje tak uwielbiane 
dialogi 
literaturoznawcze, przeskakując z języka na język — ormiańskiego używał ze 
szczególną 
przyjemnością, chociaż Wroński kompletnie go nie rozumiał. Raven wiedział o tym; 
i to, że 
przez cały czas przechodził na „chajk” oznaczało, że umysł ma zaprzątnięty 
innymi myślami.
W końcu Raven zamilkł. Z całych sił unikając posługiwania się dziobem, wyciągnął 
końcem 
strzępiastego pióra złoty zegarek na łańcuszku, ale o otwarciu go bez pomocy 
dzioba nie było co 
marzyć. W końcu pokrywka otworzyła się.
— Och, zasiedziałem się — powiedział z westchnieniem. — Cóż, drrogi przyjacielu, 
na mnie 
porra… Na biust Pandorry…
Powtórzył to kilka razy, ale jakoś ciągle nie wychodził. Wtedy Wroński 
zdecydował się mu 
pomóc.
— Coś się panu przydarzyło? — zapytał cicho.
— Nie — po długiej pauzie odpowiedział Raven. — Panu.
— To znaczy, co? — Wroński popatrzył na niego, nie rozumiejąc.
Raven przemierzył dywan w zakurzonych sztyletach. Dywan natychmiast odpowiedział 
taką 
samą ilością kurzu, widoczną w świetle lampy na biurku.
— Wie pan — powiedział z wysiłkiem — cieszę się tylko względnym zaufaniem… Nawet 
swoi… Durrrnie… Tysiąc lat przeżyliśmy obok ludzi i nawet nie usiłowaliśmy ich 
zrrozumieć… 
A ludzie się starrali… Oto Edgarr czy Gorrki… czy Aleksanderr… Ta wspaniała 
legenda, którrą 
mi pan opowiedział, o orrle i krruku… Przecież zawierra prrawdę… Padlina jest 
przyjemniejsza 
w smaku, padlina jest łatwiej przyswajalna, padlinożerrcą szlachetnie jest być, 
ale mimo 
wszystko czasem chce się zmienić swój los… Na moje nieszczęście, nauczyłem się 
rrozrróżniać 
te wasze literry i słowa… Przez co stałem się zbyt wam bliski i oddaliłem się od 
narrodu 
Krruków…
— Proszę się tak nie denerwować, Ravenie — powiedział Wroński. — To nie pierwszy 
taki 
przypadek w historii.
— Jestem wystarrczająco wykształcony — sucho odparł Raven. — Ale to nie o mnie 
chodzi… Dziś byłem za — prroszony służbowo do Deparrtamentu Sów. One mi nie 
ufają, ale 
obejść się beze mnie nie potrrafią. W gabinecie białej Płomykówki, którra dziś 
poleciała na obiad 
z mysz do wiwarrium… Krręcił się tam magnetofon. Dźwięk był wyłączony, ale nie 
do końca, a 
mój słuch… pan wie… Mówił człowiek… ale ze wspaniałym sowim akcentem…
Nerwowo dziobnął guzik własnego płaszcza. Guzik prysnął na wszystkie strony 
czarnymi 
odłamkami.
— To była inforrmacja o panu, mój drruhu — powiedział, brzydząc się Raven. — 
Chodziło o 
to, że pan z prre — medytacją i nie po rraz pierrwszy łamie piąty punkt… a — 
arkraa…
Wroński wolno podniósł się z fotela.
— I jakie podano dowody? — zapytał cicho.
— Komprromitujące… Kocia sierść na pańskiej kurrtce …
— I to wszystko, tak?
Raven pokiwał ze współczuciem głową.
— To wystarrczy, przyjacielu mój… Sowy nie żarrtują… Poza tym, zza oceanu 
przyleciał 
Bielik i wszystko się strrasznie skomplikowało…
— Co teraz będzie? — wykrztusił Wroński. — Przecież to jakaś bzdura…
— Przyjacielu, to nie żadna bzdurra! — wykrakał Raven. — Nawet jeśli pana tylko 
firre… 
wykopią… to już jest wystarrczająco strraszne… Z punktem piątym wszystko rrobi 
się znacznie 
gorrsze.
Wstrząsnął nim dreszcz.
— Co za koszmarr! — wykrakał. — Nie znoszę tych złodziejek i bandytek! Rrujnują 
gniazda, 
pożerrają pisklęta! A każdy dorrosry krruk jest w stanie rrozwalić każdej znich 
czerrep! A 
wkońcu to jest osobista sprrawa krronk… ludzi, kogo oni wolą. Ssaki i 
mięsożerrcy… Ale nie, 
koniecznie musi się taka wpakować, dyrrektorrować, montować sitwy i koterrie…
Wroński tylko kiwał głową, nie bardzo rozumiejąc, o czym w tej chwili mówi 
Raven.
Czas płynął.
Jedyne, co można było zrobić, to zmywać się, i to natychmiast. Każda sekunda 
opóźnienia 
zmniejszała szansę, a Raven zwlekał z wyjściem. I nagle Siergieja przeszyła 
gorąca igła litości 
dla tego dziwaka… Ni człowiek, ni Ptak… Zresztą, nie. Ptak nawet by nie 
pomyślał, żeby zrobić 
coś takiego. Dla nich im więcej surowca zostanie podane do karmokombinatów, tym 
lepiej. W 
miejscach historycznego gniazdowania nawet im się nie marzył taki wypas. Tam 
walka o 
przetrwanie staje się coraz okrutniejsza, z każdym dniem… Wielki Przelot… Ptasi 
Targ… 
Oczywiście, od historii nie da się wymigać… Ale i tak gorycz człowieka zalewa. 
Przyzwyczailiśmy się, niech to diabli, brzmieć dumnie…
Odwróciwszy się do fotela, chciał po bratersku potarmosić Ravena za wystający 
bark, ale 
Ravenjuż szamotał się w fotelu, usiłując wyrwać się z jego objęć. Wreszcie 
wstał, odsapnął i, nie 
oglądając się, powlókł do drzwi. Drzwi trzasnęły. Wroński został sam.
— Cóż — skomentował na głos. — Długie pożegnanie, zbędne łzy.
Zgasiwszy światło, po omacku wbił stopy w ciężkie buciory, zdjął z wieszaka 
kurtkę i 
wełnianą czapkę. Drugą ręką wymacał dawno temu przygotowany plecak.
Do jego uszu dotarł wizg drzwi wejściowych. Wroński skoczył do uchylonego okna.
Na podwórzu, w paśmie żółtego światła, stał Raven. Przygarbiony, patrzył sobie 
pod nogi, a z 
jego całej czarnej sylwetki bił taki smutek i depresja, większa niż zwyczajna 
wieczorna, jesienna 
ennui, że Wroński poczuł, jak lód ogarnia mu serce.
Już miał go zawołać, ale w tym momencie pasmo światła z latarni przecięły dwie 
bezszelestne, bure błyskawice.
Dwa bezlitosne ciosy powaliły Ravena na asfalt. Z rozprutego gardła chlusnęła 
purpurowa 
krew, zmieszała się z błotem i w oczach ściemniała.
Wroński poczuł, że załamują mu się kolana. Gorzka zgaga zapiekła w gardle.
Sokoły wykonały rundę nad podwórzem. Potem pojedynczo wylądowały obok Ravena, 
wprost 
w purpurowe błocko i rozejrzały się czujnie.
Obejrzawszy trupa, cicho zaklekotały do siebie.
Wroński nie zrozumiał ani sylaby. To był słynny kwirr — bojowy język Sokołów, 
którego nie 
znali nawet sokolnicy. Ale kiedy oba jednocześnie popatrzyły do góry, na jego 
okno, wściekłymi 
i żółtymi oczami, Wrońskiego przeszedł dreszcz.
Szarpnął się, chcąc uciekać. I w tym momencie huknęły wystrzały.
Kiedy opadły wirujące w powietrzu pióra i puch, zobaczył dwa nieruchome ciała, 
leżące 
bezwładnie na Ravenie. Krew rozbryznęła się na połowę podwórza. Sądząc z tego, 
jak zostały 
pochlastane ciała, musiał to być śrut. Skąd uderzył, kto zachował broń i 
amunicję po okrutnym 
„polowaniu na myśliwych” — raczej nie było czasu się nad tym zastanawiać.
W gorączkowym pośpiechu ubrał się, zarzucił na ramiona plecak i rzucił się po 
schodach na 
ulicę.
Musiał przeciąć podwórko. Jeśli z Sokołami przyleciał ktoś z Nocnych, to i tak 
zostało mu 
niewiele życia.
Starając się trzymać cienia, Wroński pobiegł, ale nagle wychwycił słaby dźwięk 
dobiegający z 
kupy pierza.
Nie wiadomo dlaczego — w końcu nie zamierzał nikogo ratować — Siergiej zatrzymał 
się i 
podszedł do niej.
Nie pomylił się. Raven jeszcze żył. Słabe bulgocące syczenie dobiegało z jego 
szarpanej rany 
na gardle. Ale okrągłe złoto–czarne oko wpiło się w niego i mrugnęło.
Odrzuciwszy na bok truchła sokołów, Wroński pochylił się nad nim i udało mu się 
rozróżnić 
cichy, cichusieńki szelest:
— Będzie ch–chchch… obiad i nie lada…
Potem szelest ucichł. Oko zatrzymało się i błyskawicznie zmętniało — jak 
wysychający 
kamień.
Wroński pogłaskał mokrą martwą głowę i wstał.
Nikt mu nie przeszkadzał, gdy biegł do zstępujących w mrok schodów. Stalowe 
ciężkie drzwi 
smarował kilka razy, dlatego zamek i zawiasy działały bezszelestnie.
W schronie było ciemno i wilgotno. Promień światła wychwycił koło sterowe 
wierzei drugich 
drzwi. Od drzwi prysnęły we wszystkie strony szare strzępy. Szczury bardzo 
chciały przedostać 
się do wnętrza, ale żelazobeton nie poddawał się nawet szczurzym zębom. Kiedy 
Wroński 
dobiegł do drzwi, dobiegł go zza nich cichy i bardzo żałosny dźwięk.
— Zaraz, maluchu — szepnął Wroński. — Zaraz, wytrzymaj…
Północna brama znajdowała się o dwie godziny marszu.
Głęboką nocą wyszedł na gigantyczną konstrukcję z betonu i niegdyś pomalowanego 
minią 
żelaza. Na tle rozgwieżdżonego nieba było widać czarne sylwetki Birkutów z 
ochrony 
zewnętrznej, siedzących na krawędzi.
Wroński podszedł bliżej, modląc się tylko o jedno — żeby kociak nie odezwał się 
w tym 
momencie… Ale ten, po trzech dobach w zamknięciu, nakarmiony i ugłaskany, spał, 
leżąc pod 
pazuchą. Podwójnego oddechu z takiej odległości nawet strażnicy nie byli w 
stanie usłyszeć…
Zatrzymał go okrzyk, sprawdzono go, używając wróblego, odpowiedział i poszedł 
dalej, 
ponieważ pozwolono mu. Trzeba było korzystać i iść, póki się dało. Ptaki latają 
wszędzie. A 
ludzie wszędzie przechodzą.
Powiał wilgotny duszny wiatr. Gwiazdy gasły jedna po drugiej — napływały chmury, 
kłębiące 
się lodowatym deszczem. Fart — Ptaki nie latają w deszczu. A ja mogę iść, dokąd 
chcę.
Mówi się, że coraz więcej ludzi nie chce żyć pod Ptakami. Jestem jednym z nich. 
Jest jeszcze 
ten, który strzelał do Sokołów, chociaż nie uda się go znaleźć. Ale niech będę 
nawet tylko ja, 
jeden, a i tak już dłużej nie wytrzymam.
A ptaki niech latają, jak chcą i gdzie chcą. Jak latały zawsze.
Tłumaczył Eugeniusz Dębski
* OSSOWIACHIM — Obszczestwo Sodiejstwija Oboronie i Awiacionno–Chimiczeskomu 
Stroitielstwu SSSR — 
Towarzystwo Wspierania Obrony i Lotniczo–Chemicznej Budowy ZSRR — organizacja 
czynna w latach 1927–1948 
— w całym tekście przypisy tłumacza.
* Blucher Wasyli — marszałek ZSRR — 1935. Aresztowany, zmarł podczas śledztwa.
* Wielki Leninowski Związek Młodzieży Socjalistycznej — Komsomoł.
* Czkałow — pilot — legenda, mistrz akrobatyki samolotowej, bohater ZSRR, 
przeloty nad biegunem wraz z 
Bajdukowem, Lewaniewskij — pilot, bohater ZSRR; Gromow — pilot, rekord długości 
lotu w 1934
* „Bolszoj Dom”(Wielki Dom) — znajdujący się na prospekcie Litiejnym budynek, 
właściwie dwa przylegające 
do siebie budynki, nr 4 i 6, w których od 1932 roku mieściło się NKWD (KGB). 
Nazwa pochodzi podobno od 
powiedzenia: „Bolszoj Dom, najwyższy budynek wmieście — widać z niego Sybir”.
* postać z rosyjskiej wersji Pinokia — Buratino, autorstwa L. Tołstoja; Duremar, 
obwieszony słoikami i 
menzurkami, był łowcą pijawek
* „Kruk” A.Puszkin, przekł, J. Tuwim „Puszkin, Liryki i ballady” PIW, W–wa, 1966