ROMAN WARSZEWSKI 

INICJACJA

Tower Press 2000 
COPYRIGHT BY TOWER PRESS, GDAŃSK 2000 
INICJACJA
Jesteśmy młodzi. Mamy ogorzałe twarze i jasne oczy. Nikt z nas nie ma więcej niż 
25 lat. Nosimy kolorowe stroje. Na szyjach wielu widać sznury barwnych 
koralików. Podróżujemy w butach na bardzo grubej podeszwie. Na ramionach mamy 
garby pękatych plecaków. Przed chwilą jeszcze się nie znaliśmy. Spotykamy się w 
hali luksemburskiego lotniska, a każdy z nas udaje się w inną stronę. Teraz do 
odlotu pozostało kilka godzin. Lecz i one należą do ry-tuału, który rozpoczął 
się wiele dni wcześniej, gdy każdy z nas podejmował tę decyzję. 
Raija mówi językiem, w którym jest czternaście przypadków. Judith kiwa głową, 
nie chce wierzyć; w jej mowie ojczystej doliczyć się można tylko dwóch. Baulu 
nie zna w ogóle liczby mnogiej – w narzeczu jego plemienia wszystko jest 
niepowtarzalne; wszystko zawsze liczyć trzeba od nowa. Ja też mam się czym 
pochwalić: chrząszcz, który brzmi w trzcinie, nawet po wielokrotnie powtarzanych 
próbach nikomu nie chce pomieścić się w krtani. Jedyne, co nas łączy – to nasz 
wiek. To, że należymy do pokolenia, dla którego nikt jeszcze nie zdołał ukuć 
imienia. 
Wśród ludów prymitywnych w momencie wkraczania w dorosłe życie młody człowiek, 
który chciał zyskać nowe imię, był poddawany szeregowi egzaminów i prób. Jedni 
szukali samotności w górach. Drudzy, zamieszkując przez dłuższy czas opuszczone 
pieczary, żywili się tylko ziołami i łodygami różnych gatunków roślin. Jeszcze 
inni podążali w głąb dzikich lasów, by szukać tam kontaktu ze światem 
nadprzyrodzonym i jego siłami. Znad tej krawędzi albo nie powracano już w ogóle, 
albo wracał nowo uformowany człowiek potrafiący czerpać siłę ze świadomości, iż 
stoczył walkę o najwyższą stawkę: o siebie samego i swoje życie. 
My wybraliśmy inny sposób, choć także ma to być nasza inicjacja. Nie będziemy 
pościć w odosobnionych pustelniach. Nie będziemy co rano skakać do lodowato–
zimnych strumieni. Postanowiliśmy – każdy na swój sposób, każdy w innym momencie 
ziemskiego globu – że w chwili przekroczenia bariery dorosłości ruszymy w świat. 
Unikać będziemy przetartych dróg. Szukać będziemy obrzeża rzeczywistości, owej 
krawędzi. Będziemy wędrować szlakiem wśród pyłu i strug deszczu. Będziemy uczyć 
się świata, szukając jednocześnie drogi ku sobie samemu. Starać się będziemy 
dotrzeć do miejsc z naszych marzeń i snów, chcąc pokonać Ocean Niemożliwego. 
DZIEŃ WIELKIEJ OSTRYGI
Opowieść tę rozpoczynam od końca: 
Od dziesięciu lat w kraju tym trwa stan wyjątkowy. Teraz ta wyjątkowość lada 
dzień osią-gnie punkt kulminacyjny. Napięcie wzrasta z godziny na godzinę. 
Ludzie chodzą po ulicach spłoszeni. Uzbrojone po zęby patrole wojskowe prowadzą 
psy na długich smyczach. Są one wszędzie. Jest ich coraz więcej. Szukają bomb, 
szukają kandydatów do więzień. Do piątku – jak twierdzi Diego – w stolicy ma 
zostać zgromadzone 18 tysięcy wojska. 
To Santiago de Chile, schyłek tutejszej jesieni. Jest rok 1983, za kilkanaście 
tygodni rządy Pinocheta chcą święcić swe dziesiąte urodziny. Końca dobiega 
trzeci miesiąc mojej podróży. Jestem w trzy czwarte drogi do celu. Celu? 
Kolumbia, Peru, Boliwia. Cel pojawił się sam: codziennie mijam na skwerze w 
centrum Santiago kamienny posąg siedmiometrowej wyso-kości. To make–make – 
bazaltowa głowa z Wyspy Wielkanocnej. Przywieziono ją stamtąd, dokąd się właśnie 
wybieram. 
Pierwszy projekt tej eskapady powstał w roku 1977. Pojechać, zobaczyć, czy w 
ogóle ist-nieje, przekonać się na własne oczy. Szybko jednak okazało się, że nic 
z tego, że nierealne; jeszcze szybciej projekt został zapomniany. Teraz – po 
siedmiu latach – myślę: „A jednak! Jestem. Jestem już tu”. Lecz od tamtej Wyspy 
dzieli mnie jeszcze 3500 kilometrów. 
Do niedawna wszystko było jeszcze stosunkowo proste. Teraz coraz bardziej zdaję 
sobie sprawę, iż nie tak łatwo będzie mi się stąd wyrwać. Wszystkiemu winien ten 
niepokój; twarze mijanych na ulicy ludzi. Nie, rzecz wcale nie w tym, że stalowy 
pierścień wokół miasta zaci-ska się coraz bardziej. Lotnisko na pewno nie 
zawiesi lotów. Lecz ja mam tu coraz więcej przyjaciół. Po prostu nie wiem, czy 
wyjechać stąd będzie mi wolno. 
Najpierw niczego nie zauważyłem. Ulice były spokojne. Dla mnie – obcego, 
człowieka z zewnątrz. Było tak do chwili, gdy w biały dzień na jednym z 
największych placów miasta zginął student Jose Gonzales. Zastrzelony został 
przez wojskowy patrol. Najprawdopodobniej przez pomyłkę, bo do dziś nikt nie wie 
dlaczego. 
Choć salwa była krótka, policja zaraz była na miejscu. Błyskała fleszem, 
mierzyła, ze zdziwieniem potrząsała głowami. Odganiała ludzi, którzy ściągali na 
widok świeżej krwi. Tłum gęstniał i rośli mężczyźni w mundurach musieli służyć 
za słupki i barierki, twarde, umięśnione ich ramiona – za zaporowe żerdzie. W 
chwilę potem lekarze wyskoczyli z trzech samochodów pędzących na sygnale. 
Przestrzelone były płuca, na sztuczne oddychanie było za późno. Podstawili 
nosze. Zmasakrowane ciało zbierali pewnymi ruchami, metodycznie, jakby zamiatali 
bardzo dużą kuchnię. 
W dniu pogrzebu Jose Gonzalesa, na cmentarzu, na wiązankach kwiatów od kolegów z 
uczelni przeczytałem napis: „Temu, który zginął niepotrzebnie”. Podniosłą 
atmosferę uroczy-stości zakłócali tylko dziennikarze. Chodzili między ludźmi i 
zadawali denerwujące pytania: „To tylko agenci” – usłyszałem zza pleców. Prasa 
drukowała zdjęcia: zamknięte oczy, zaci-śnięte usta i pięści. Były pewnie i łzy, 
lecz pochłonęła je faktura gazetowego papieru. 
Z cmentarza nie wracam już sam. Idzie za mną Diego. 
Diego mieszka w dzielnicy, w której nie ma prądu. Nasze rozmowy odbywają się 
przy świecach. Jest reżyserem, lecz nie pracuje w teatrze. Dla niego sceną jest 
całe miasto. Jedy-nymi meblami w jego mieszkaniu są książki. Zalegają w stosach 
aż po sufit. Wśród nich toczy się opowieść: 
O więźniu, któremu sugerowano, że w jego więzieniu zawsze zabijano w czasie 
próby ucieczki, i któremu później dawano do zrozumienia, że jest wolny, aby 
przez całą wieczność odczuwał wątpliwość, czy słuszny jest strach, który nie 
pozwala mu się ruszyć, przejść przez zawsze otwarte drzwi. O więźniu, któremu 
pozwolono dokonać wyboru między natychmia-stową śmiercią w strasznych 
męczarniach, a śmiercią rozłożoną na lata, zadawaną za pomocą bezbolesnych, 
coraz bardziej idących amputacji. O więźniu skazanym na wiele lat, który są-
dził, że zdaje sobie sprawę z powolnego upływu dni dzięki odległemu blaskowi w 
końcu ko-rytarza, i nie wiedział, że sztuczny blask trwał tydzień, aby ustąpić 
miejsca równie sztucznej całotygodniowej ciemności... 
To tylko poszczególne sceny. Cały spektakl nazywa się „Czy pan nas słyszy, panie 
Pino-chet?” Wystawiony ma być już wkrótce na bruku, na ulicach, na największym w 
mieście uniwersytecie. W trakcie kolejnego dnia protestu narodowego. W dniu, gdy 
niepokój osiągnąć ma kulminację. Ludzie wyjdą na ulice, łyżkami uderzać będą w 
dna pustych garnków. Będą ich dwa miliony. Blaszanym hukiem zagłuszą dudnienie 
silników nadlatujących helikopterów i salwy oddawane w tłum. 
Im bliżej tej daty, tym Diego ma mniej czasu. Wolne pozostają tylko wieczory. 
Mimo to spotykamy się coraz częściej. Na ulicach przybywa psów na kagańcach i 
kilkuosobowych patroli. 
Opowiadam mu o sobie. Opowiem o Dniu Wielkiej Ostrygi, w którym na odległą Wyspę 
przybył przed wiekami tajemniczy żeglarz ze wschodu. O wydarzeniu, o którym 
można prze-czytać na drewnianych tabliczkach pokrytych znakami rytymi zębami 
rekina. O nazwie, która od tamtych czasów się zachowała i dziś oznacza po prostu 
chwilę, w której dzieje się coś na-prawdę ważnego. Opowiadam o swojej wielkiej 
przygodzie – o tajemniczym piśmie z Wyspy, której nie znam, na której nigdy nie 
byłem; o piśmie z Wyspy, od której teraz oddalony już jestem tylko o krok. O 
piśmie, które – krok po kroku, latami – uczyłem się wytrwale czytać. On zapal 
się do mojego pomysłu, mówi: „Musisz jechać, koniecznie, to już przecież tak 
bli-sko”. A ja mam nadal wątpliwości: Chciałbym wiedzieć, co będzie się dziać 
tu, w mieście, w dniu kulminacji. Chciałbym móc wziąć w tym udział. Czy to nie 
będzie ucieczka? 
Mówi: „Czy masz pewność, że kiedyś jeszcze tu wrócisz?” 
Przekonał. Ostatnie kilkadziesiąt godzin. Santiago przygotowuje się do trzeciego 
dnia protestu narodowego, ja – przygotowuję się do odlotu. Diego się cieszy. 
Ostrzega przed dro-żyzną na Wyspie, przed insektami, pomaga zacisnąć rzemyki 
plecaka. Każdy z nas będzie miał inny Dzień Wielkiej Ostrygi, mówi. A na 
lotnisku raz jeszcze chce się upewnić: 
– Powiedz, czy ty naprawdę umiesz czytać znaki tego przedziwnego pisma? 
Człowiek z dzidą. 
Obok ryba. 
Ma ogon, dwie płetwy. Wygląda jak żywa. 
Krzyżyk, dwa kółka. Dookoła jakby promienie. 
Koniec wersetu. Koniec zdania? 
Pismo jest stare. Ma 1500 lat. W przestrzeni równie odległe: powstało dokładnie 
po prze-ciwnej stronie globusa. Właśnie t a m – na Wyspie Wielkanocnej. Pismo 
jest nie odczytane, przez to fascynujące. Nie wiadomo, kim byli jego twórcy. I 
dlatego przerysowuję znaki z drewnianych tabliczek na papier: chcę je odczytać. 
Jest rok 1972. Wszak ostrzegałem: Santiago – to koniec. Ledwie kilkanaście 
tygodni temu. Teraz, w poszukiwaniu początku, cofnąć należy się w czasie: 
Dwadzieścia tysięcy znaków należy rozmieścić w równych kwadracikach. W 
krateczkach 
o boku piętnastu milimetrów. Centymetr za centymetrem. Tabliczka za tabliczką. W 
sumie – pięć lat: rok za rokiem. Ze szkłem powiększającym nad fotokopią. 
Każdy kwadracik należy zaopatrzyć w numer. Razem dwadzieścia tysięcy numerów. 
Żeby łatwiej je było odnaleźć. Warianty znaków, ich mutacje. Nieraz tylko jeden 
palec więcej. Al-bo bez ucha. Po czterdzieści, pięćdziesiąt odmian. 
W rogu karteczki starannie zatemperowanym ołówkiem należy zapisać domniemane po-
krewieństwo. Znów – dwadzieścia tysięcy razy. I grupę. Właśnie – bo są jeszcze 
grupy. Sześć grup. Kiedyś było ich trzynaście. Na przykład motywy 
antropomorficzne albo geometryczne. Motywy łączne. 
Przesypuję te znaki przez sito systematyki. Wiem, że należy właśnie tak 
postępować. Prze-czytałem o tym w książkach. W książkach, które nie tak łatwo 
znaleźć, w takich, co trzeba sprowadzać przez pół Polski albo z zagranicy. 
Przesypuję, segreguję – odstawiam czarną ro-botę rzemieślnika od starożytnego 
pism. Tak robili wszyscy ci, którzy zmagali się z tym pi-smem, ci, którzy 
kiedykolwiek chcieli odczytać jakiekolwiek nieznane pismo. Jaussen, Kno-rozow, 
Butinow, Barthel, de la Rocca. Muszę więc tak robić i ja. 
Tę systematykę stworzyłem sam, gdy byłem jeszcze uczniem siódmej klasy szkoły 
pod-stawowej. W przerwach między palcówkami i gamą molową – chodzę wtedy bowiem 
do szkoły muzycznej. Miałem wtedy trzynaście lat. Przez tę systematykę nie 
zdążyłem zbyt dłu-go pograć w piłkę; a szkoda – bo koledzy twierdzili, że rokuję 
nadzieje na bramce. 
I tak już kilka lat. Przybywa kart w katalogu. Ile kart? Ile lat? Rysuję 
domniemane gałęzie na drzewie rozwoju pisma. Potem przekreślam. Kolejna hipoteza 
nie wytrzymuje konfrontacji z nowo odnalezionymi znakami. Kartka wędruje do 
kosza. Rysuję od nowa. Ten cykl powtó-rzy się jeszcze wielokrotnie. 
W tym drzewie jest główny pień, są boczne odgałęzienia i ślepe uliczki. Gałęzie 
potrafią się rozrosnąć. Niektóre z czasem karłowacieją. Inne strzelają w górę. 
Ja staram się zejść jak najniżej. Choć w chodzeniu po drzewach nie zdążyłem 
nabyć zbyt wielkiej praktyki. To schodzenie nazywam – podróżą do źródeł. 
Dlaczego właśnie tak – o tym też będzie mowa kilka, no, może kilkanaście stron 
dalej, jeszcze nie teraz, bo to dopiero wstęp. Tą samą drogą szło siedmiu 
Rosjan, trzech Niemców, Holender i Węgier. Oni zawrócili. Albo weszli w te ślepe 
uliczki. A czy mnie się uda? 
Wysłałem 424 listów. Na 4 kontynenty. Do 15 krajów. Do ambasad, muzeów, 
archiwów. Do instytutów, na uniwersytety. DO kolekcjonerów, właścicieli 
prywatnych zbiorów. W Pol-sce nikt jeszcze serio się tym nie zajmował, bo brak 
literatury, dokumentacji. Stąd egzotyczne adresy: Honolulu, Bello Horizonte, 
Palapa, Canberra. Ale i bliższe: Wiedeń, Leningrad, Rzym, Bruksela, Waszyngton, 
Nowy Jork. To tylko niektóre. Dostałem 20 fotokopii. Fotoko-pii – bo oryginał 
kosztuje 180 tysięcy. Na dodatek dolarów. 
20 fotokopii starczyło na 5 lat pracy. Na całe setki hipotez. Na dziesiątki 
zimowych wie-czorów. 
Ile kartek podarłem? 
Ile razy pomyślałem: oto i ślepy zaułek? 
Aż... 
Był rok 1976. Osiągnąłem dno, którego szukałem. Źródło. Byłem w tym punkcie, 
gdzie pień styka się z ziemią, gdzie się zaczynają korzenie. Potrafiłem wskazać 
na globusie ten punkt, z którego wywodzi się pismo. Wiedziałem, w jaki sposób 
dotarło aż na Wyspę Wiel-kanocną. Kto je tam zawiózł. 
Wtedy redaktor Witold Baniewicz z „Literatury” napisał: „Było cicho w Elblągu. 
Za ci-cho. W Londynie, Leningradzie, Brukseli, w kołach naukowych znano to 
nazwisko... Lat 17. Odkrywca sekretów pisma rongo–rongo z Wyspy Wielkanocnej...” 
Bo pismo nazywa się rongo–rongo. Ta nazwa, jak dotąd, jeszcze nie padła. 
To była dopiero połowa drogi. 
Ta druga połowa – odczytać pismo. Na przekór geometrii byłem pewien, że będzie o 
wiele dłuższa. 
Nadal jest rok 1976. Już drugi rok jestem uczniem II Liceum Ogólnokształcącego w 
Elblą-gu. Ulga. Żegnajcie palcówki, gamy, piano, forte i fermaty. Więcej czasu 
na rongo–rongo; z nauką nigdy nie miałem kłopotów. 
Trzykrotnie jestem gościem Studia Telewizji Młodych. Rozmowę prowadzą redaktor 
Jerzy Śladkowski, asystuje mu Stanisław Krzemiński. Siadam przed światłami, 
mikrofonami i mó-wię. Krzemiński pokazuje do kamery listy: doktor, profesor. 
Dziwią się. Mówię, że rzeczywi-ście w korespondencji tak mnie tytułują. Nikomu 
nie przychodzi do głowy, że gdzieś, w dale-kim kraju, jakiś licealista może 
chcieć odczytać prastare pismo z drugiej półkuli. Mówię, że początkowo mnie to 
bawiło, teraz jednak mniej. Śladkowski pokazuje list, jaki przyszedł od 
akademika Butinowa z Leningradu: Towariszcz Warszewskij, żdjom rezulatatow... 
Mówię dalej: o bardzo dziwnym piśmie, bardzo dziwnej wyspie, bardzo dziwnym 
zajęciu, jakim jest przepisywanie hieroglifów z tabliczek na papier. O 
korespondencji. O pomocy, jaka nadeszła z zagranicy. Mówię o listownym kontakcie 
z Muzeum Brytyjskim w Londynie. 
Gdzieś po drugiej stronie telewizyjnego obrazu siedzi i słucha Sir Walter Holsay 
– konsul ambasady brytyjskiej w Polsce. A efekt taki, że na wakacje wyjeżdżam do 
Londynu. Spoty-kam się z profesorem Johnem Warrickiem, którego dotąd znałem 
tylko korespondencyjnie. Chodzę po archiwach, przerzucam tony papieru, czytam, 
robię notatki. Po dziesięciu tygo-dniach, gdy wracam – ta druga połowa zadania 
wydaje mi się już znacznie prostsza. 
Po prostu – odczytać pismo. 
Właśnie – ale jak się właściwie odczytuje pismo? 
Nowa literatura, nowe problemy, nowe autorytety, listy i adresy na pięciu 
kontynentach. Owocują już godziny poprzednio spędzone nad katalogiem znaków. 
Znajomość ich morfolo-gii. Znajomość odgałęzień. Zgłębiam dysputy naukowe. 
Czytam, co na ten temat napisano. A jest tego niemało. Kilkanaście tysięcy 
stron. Rzadko kiedy po polsku. Lektura idzie opornie. Nie mogę mieć już 
wątpliwości: wiem, że mój przypadek należy do najtrudniejszych. Od-wieczny spór 
między teoria a praktyką. 
Teoretycy: Najtrudniej odczytać pismo, gdy nie znamy języka, jakim posługiwali 
się staro-żytni pisarze i gdy jednocześnie nie znamy graficznego szyfru, jaki 
stosowali. 
Praktycy: Ale my nawet i takie pismo odczytujemy. 
Teoretycy: Ależ to niemożliwe. Bo jak? 
Praktycy: Dokładniej – to prawie niemożliwe. W tych paru procentach, których 
brak do stu 
– tkwi nasza szansa. Teoretycy: Więc? Praktycy: Należy czekać na przypadek. W 
międzyczasie trzeba jednak do przypadku do
brze się przygotować. 
Tego rodzaju szaradę miałem przed sobą: nie znałem ani języka, ani szyfru. 
Pozostawało liczyć na ów przypadek sprzed stuleci... Przypadek miał polegać na 
tym, iż ten sam fragment tekstu został niegdyś przez kogoś zapisany dwojako. 
Tak, by jedna z wersji była możliwa do odczytania jeszcze dziś. Tak, by była ona 
zapisana w znanym języku, w znanym piśmie. Na ten przypadek czekał Champollion 
zmagając się z egipskimi hieroglifami. Aż się doczekał: pomogła mu tablica z 
Rosetty. I Grotefend, ten, który, rozwikłał tajemnicę glinianych tabli-czek z 
tysiącami znaków – asyryjskich klinów. I Ventris, który przeniknął zagadkę pisma 
kreteńskiego. Bo potem problem jest już prosty. Wtedy ma się w ręku klucz. Rebus 
sprzed stuleci staje się ledwie najzwyklejszą krzyżówką. W odpowiednie miejsce 
muszą trafić od-powiednie słowa. I trzeba je tam umieścić. 
Umieścić. Po prostu – odczytać pismo.Cóż prostszego?Tyle w telegraficznym 
skrócie. Zacznijmy jednak raz jeszcze od początku...
Wyspa jest naprawdę niewielka: 179 kilometrów kwadratowych. To nawet nie tyle, 
co pół województwa. Skalista. Bardziej niż wyspa – zlepek 19 wulkanów. Wulkany 
już wygasły. Na wschodnim Pacyfiku. Dokładniej -na Grzbiecie 
Wschodniopacyficznym. W zasięgu połu-dniowej odnogi Prądu Peruwiańskiego, co 
ważne. Najbliższy kontynent to Ameryka Połu-dniowa. Najbliższy – a jednak 
odległy 0 3500 kilometrów. Dziś należy do Chile. Amerykań-ska baza wojskowa tam 
zlokalizowana – wciąż się rozbudowuje, przybywa wielokilometro-wych pasów 
startowych. Liczy 600 mieszkańców. Usiana pięcioma tysiącami pieczar. Ma kształt 
trójkąta. Stąd – przez niektórych nazywana Sycylią Pacyfiku. Po polinezyjsku 
Waihu Rapa Nui. Po hiszpańsku Isla de Pasqua. Czyli Wyspa Wielkanocna. Cechy 
szczegółowe: słynna z kamiennych posągów i śladów nieznanej starej kultury o 
pasjonującej przeszłości... 
Historię ma inną od innych. Bo zwykle historię odtwarza się na podstawie 
odnalezionych grotów strzał, połamanych w boju ostrzy, czy skorup naczyń 
porzuconych w popłochu ucieczki. Bo zwykle – historia to czas nieustających 
najazdów i wojen. Czas pokoju – to czas zbierania sił przed następną bitwą. Bo 
zwykle – dzieje ludzkości mierzone są rytmem zmian ostrzy kamiennych na odlane z 
brązu, tych zaś – na kule formowane z ołowiu. To historią łączenia się jednej 
grupy z drugą, by móc się przeciwstawić trzeciej. 
Dlatego gdy archeolog odkopie system fortyfikacji – powie, że podobnych systemów 
od-kopał już bardzo wiele. Ale gdy archeolog odkopie posąg – koniecznie będzie 
chciał odnaleźć następny. Powie, że dopisało mu szczęście. 
A co będzie, jeżeli odkryje cały las kamiennych figur? 
Co będzie, jeżeli natknie się na cały las kamiennych figur, z których każda 
będzie wielko-ści wagonu kolejowego? 
Bo tak właśnie było na Wyspie Wielkanocnej, gdzie inaczej biegła historia. Na 
wyspie niepodobnej do żadnej innej. 
Gdy Roggeveen w roku 1722 jako pierwszy z europejskich żeglarzy dotarł do 
brzegów Wyspy Wielkanocnej, nie musiał nawet sięgać po łopatę. Roggeveen nie był 
archeologiem, miał zdobywać lądy i morza. Nie miał też, jak stwierdza w swoich 
pokładowych zapiskach, zbyt wielkiego szczęścia. A jednak odkrył to, co przez 
stulecia ludziom miało zapierać dech... 
„Las posągów. Niektóre z nich są przysypane, wystają im czubki nosów, 
wierzchołki usznych zgrubień wymodelowanych z kamienia. Przed niektórymi palą 
się ogniska. Wszędzie tłumy krajowców. I ten las. Wzdłuż brzegów, na skałach, 
figury w czerwonych, także ka-miennych perukach. Kamienny las. Las posągów z 
czerwonymi fryzurami” – tak pisał w swoim dzienniku pokładowym. 
Na brzegach skalistej wysepki odkrytej w dniu Wielkiej Nocy marynarze Roggeveena 
na-liczyli czterysta kamiennych kolosów. Niektóre z nich były tak potężne, że 
trzech mężczyzn nie było w stanie otoczyć ich rękoma. Dokładniejsze oględziny 
wyspy liczbę tę powiększyły do ponad sześciuset. Ten sam profil, jakby zdjęty z 
prehistorycznej matrycy: wydatny nos, wydłużone uszy, a raczej małżowiny. 
Portrety długouchych. Rozmiarami sięgające dziesięciu metrów. 
Wyspa – później zwana Pępkiem Świata – ochrzczona została jako Zakątek Tajemnic 
i Za-skoczeń. Była maleńkim światłem rządzącym się własnymi niepowtarzalnymi 
prawami. Była całym mikrokosmosem. Bo historia ludzkości to historia wojen, 
ucieczek i najazdów. Na tę wyspę również dokonano najazdu – jednego z 
najdziwniejszych w dziejach. Nikt nie wie – kiedy. Nikt nie potrafi powiedzieć – 
dlaczego. Najazd odbył się bez ognia. Bez zgrzytu oręża i płaczu kobiet. Gdy w 
Europie sądzono, że świat kończy się na Słupach Herkulesa, gdy roz-począć się 
miała doba upadku Cesarstwa Rzymskiego – na drugiej półkuli inni żeglarze wylą-
dowali u brzegów najsamotniejszej z wysp. Żeglarze – pionierzy najdziwniejszej z 
koloniza-cji. Zamiast ostrzy i mieczy – wyostrzyli kamienne topory: odtąd czas 
na wyspie mierzony był tętnem stuku w kamieniołomach – nieznani żeglarze 
posiedli niespotykany kunszt rzeź-biarski. W skałach, litych blokach wykuwali 
posągi–giganty, olbrzymie ludzkie figury. Jedna grupa łączyła się z drugą, tak 
samo jak w innych częściach świata, lecz nie po to, by walczyć z wrogiem; lecz 
by nazajutrz rozpocząć pracę przy jeszcze większym skalnym bloku, by szybciej 
móc gotowy posąg transportować poprzez góry i przełęcze wulkanicznego wnętrza 
wyspy, by szybciej móc stawiać je na kamiennych podmurowaniach. 
Na bezdrzewnej wyspie tworzywem musiała być skała. 
Na bezdrzewnej wyspie przez stulecia nie zbudowano jednego miasta. 
Na bezdrzewnej wyspie w sercu Pacyfiku przez całe stulecia wyrastały kamienne 
kolosy. 
Dlaczego – zamiast budować drogi, świątynie, miasta, akwedukty – wciąż wykuwano 
ka-mienne posągi, których waga dochodziła do ciężaru współczesnego czołgu? 
Kim byli ich twórcy? 
W jaki sposób potrafili oni podołać zadaniom, których rozwiązania nie 
powstydziłoby się najnowocześniejsze biuro projektowe? 
Wyspa Wielkanocna stała się ostatnim ogniwem w sporze izolacjonistów z 
dyfuzjonistami. 
Izolacjoniści to ci, którzy twierdzą, że dwa oceany, które dzielą Ameryką 
Południową i Północną od Europy i Azji, izolowały Nowy Świat od kontaktów ze 
Starym Światem do roku 1492. To ci, którzy Kolumbowi przyznają patent na 
pierwszą podróż przez Atlantyk. To ci, którzy uznają, że mieszkańcy 
prekolumbijskiego Peru nie byli w stanie oddalić się na swych tratwach dalej niż 
na kilka mil od brzegu. To ci, którzy uważają, że ludzkość rozwijała się 
niezależnie w kilku centrach, które nie były w stanie na siebie wzajemnie 
wpływać. 
Dyfuzjoniści zaś to ci, którzy twierdzą przeciwnie. Są zdania, że istniała jedna 
wspólna kolebka wszystkich cywilizacji. Przyjmują za możliwe, ba... za 
konieczne, różne warianty transoceanicznych podróży starożytnych. Tak jak 
izolacjoniści oceany również uznają za nie-przebyte, lecz stwierdzają 
jednocześnie: istnieją strefy wód wyraźnie uprzywilejowane. A o tych 
przywilejach wiedzieć musieli starożytni. Przywilej to stały wiatr wiejący z 
określonego kierunku, to także prąd morski. Według nich – to właśnie wiatry i 
prądy mają wytyczać szlak przenikania kultur. Tworzą jakby przenośnik taśmowy na 
powierzchni oceanu. To dzięki nim nawet wątłe stateczki sprzed tysięcy czy setek 
lat były w stanie sprostać trudom wielomie-sięcznej podróży. Dyfuzjoniści to ci, 
którzy mówią, że właśnie dzięki tym prądom rozprze-strzenił się kult słońca i 
sztuka obróbki kamienia; ci, którzy traktują prądy, wiatry i oceany jako 
poszczególne ogniwa prehistorycznych migracji. Z basenu Morza Śródziemnego 
poprzez Wyspy Kanaryjskie, poprzez Atlantyk. Do Ameryki Środkowej, do 
starożytnego Peru. Stam-tąd – zgodnie z kierunkiem Prądu Peruwiańskiego przez 
Pacyfik. Na wyspy Polinezji. Po dro-dze – na Wyspę Wielkanocną. 
Każda ze stron przytacza własne argumenty. Dyfuzjoniści wskazują na korelację 
czasową. Starożytny Egipt to trzecie tysiąclecie p.n.e. A przecież między Afryką 
a Ameryka istniał Prąd Kanaryjski – zaczynał się u wybrzeży Maroka, kończył 
pętlą na Morzu Karaibskim, wracając ku Staremu Światu drogą północną Golfsztrom. 
W Peru kultura Paracas to pierwsze tysiąclecie p.n.e. Wyspa Wielkanocna z 
posągami przypominającymi do złudzenia te, które są dziełem ludów znad Jeziora 
Titicaca, w Taihuanaco, w Boliwii – to już pierwsze tysiąclecie naszej ery. I 
znów prąd! Tym razem Peruwiański: od wybrzeży Peru ku Polinezji. Powołują się na 
podobieństwa i kulturowe pararele: umiejętność obróbki kamienia, oddawanie czci 
słońcu, sztuczne brody, umiejętność trepanacji czaszki, pismo, kalendarz, 
tarasowa uprawa ziemi, tkactwo, zbliżone motywy zdobnicze, bóstwa o ptasich 
głowach, trzcinowe łodzie, grobowce, podobne polichromie, prawie identyczne 
motywy występujące w rzeźbie. Wyli-czać można by jeszcze długo. 
Izolacjoniści odpowiadają na to po swojemu: No dobrze, ale cała koncepcja jest 
utopijna; zbieżności to czysty przypadek; cywilizacje rozwijały się niezależnie 
od siebie, a podobień-stwa wynikają tylko stąd, że niezależnie od kontynentu, w 
różnym czasie, na pewnym etapie historii i rozwoju, ludzie stawali przed 
podobnymi problemami... i podobnie je rozwiązywali. 
Dyfuzjoniści: Główna fala migracyjna na Wyspę Wielkanocną napłynęła ze wschodu, 
od strony wybrzeży amerykańskich. 
Izolacjoniści: Nieprawda! Na odwrót! Od strony Malajów, metodą „małych kroków”, 
z wyspy na wyspę, a nie dzięki „oceanicznemu skokowi”. 
Spór ten bardzo wcześnie mnie zafascynował. Wydał mi się bardziej frapujący od 
najbar-dziej tajemniczej zagadki kryminalnej. I na dobrą sprawę wszystko zaczęło 
się rozkręcać, gdy przeczytałem o trzech zagadkach Wyspy: i kamiennych posągach 
(to pierwsza z nich), nie odczytanym piśmie pozostawionym przez jej dawnych 
mieszkańców (to druga), o tym, że w Leningradzie chłopcy niewiele starsi ode 
mnie próbowali je odczytać, wreszcie – o przeszło stuletniej dyspucie o 
pochodzeniu ludności tego najsamotniejszego skrawka globu (to trzecia zagadka). 
Był rok 1972. 
Pierwsza zagadka została rozwiązana już w roku 1959 przez Thora Heyerdahla w 
czasie jego ośmiomiesięcznego pobytu na Wyspie Wielkanocnej. Okazało się, że 
gigantyczne figury są rodzajem pomników wystawionych ku czci wybitnych żeglarzy 
i nawigatorów. Co naj-dziwniejsze, mimo upływu wielu stuleci sama technika 
wykuwania w twardym tworzywie, jak również sposób ustawiania ich w pozycji 
stojącej – pozostał żywy wśród niektórych kra-jowców należących do grupy tzw. 
długouchych. Metoda – genialna dzięki swojej prostocie i jednocześnie chyba 
jedyna możliwa do zastosowania na tę skalę przez społeczność nie znają-cą wytopu 
żelaza ani nawet zastosowania koła – polegała na podważaniu „cielska” leżącego 
kolosa drewnianymi żerdziami i na podkładaniu odłamków skalnych w ten sposób, że 
po wielokrotnym powtórzeniu całej operacji posąg stopniowo „piął się” w górę, z 
wolna osiąga-jąc pozycję pionową. Tak w końcu stawał „o własnych siłach”. 
Natomiast zagadkę pochodzenia ludności można było sprowadzić do pojedynczego 
zagad-nienia: gdyby rozstrzygnąć kwestię rodowodu pisma, sprawa pochodzenia 
kultury Wyspy – jej osadnictwa, a przynajmniej jednej z fal migracyjnych – 
byłaby ostatecznie przesądzona. Potrafiąc zaś wskazać rodowód pisma – można było 
w obszarze spokrewnionym poszukać wskazówek mogących ułatwić jego odczytanie. 
Pozostała kwestia: skąd przywędrowało? Z zachodu czy ze wschodu? 
I tak powstał plan: przeprowadzić analizę porównawczą pisma rongo–rongo z 
systemami zapisu graficznego obszarów ościennych. Zastosować metodę 
umożliwiającą ścisłe zmierze-nie wyniku: teorię informacji, szacunki 
statystyczne. Wyodrębnić najstarszą warstwę pisma, porównać ją z pismami 
ościennymi z określonej epoki. Istnienie zbieżności mogło przesądzić 
o racji jednej ze stron. Następna część planu: pismo odczytać... 
Pierwszym wnioskiem było stwierdzenie, że pismo nie mogło być miejscowym 
„produk-tem”; na Wyspę musiało przewędrować. Już prof. M. McLuhan zwrócił uwagę 
na to, iż pań-stwo i pismo rozwijają się równolegle, że pismo rozwija się zawsze 
wraz z rozwojem konfe-deracji czy też organizmu społecznego o dużym zasięgu 
terytorialnym. Pismo jest bowiem praideą telegrafu czy telefonu – jest głosem 
zamienionym na symbole, które na powrót mogą przybrać formę dźwięku – z tym że 
elektryczność zastępowana była sprawnością mięśni goń-ców niosących wiadomości, 
czy – jak w przypadku Polinezji – siła ramion wioślarzy żeglują-cych z wyspy na 
wyspę. Pismo pojawiało się zawsze tam, gdzie głos władcy musiał docierać do 
odległych zakątków rozległego państwa. Czyli – pismo na Wyspę musiało 
przywędrować z zewnątrz, bo na terytorium obejmującym kilka dolin, przełęczy i 
wulkanicznych wierzchoł-ków nie było po prostu nikomu potrzebne. 
Właściwie były nawet dwa pisma: istniało bowiem jeszcze jedno, jak mówi ustna 
tradycja wyspiarzy – pismo tau, mniej powszechne w użyciu niż rongo-rongo; 
zarezerwowane tylko dla funkcji czysto ceremonialnych, najczęściej związanych z 
kultem bogów czy przodków. Dziś o piśmie tau prawie nic nie wiadomo, zachowało 
się dosłownie kilkadziesiąt znaków. Reszta została zniszczona przez nadgorliwych 
misjonarzy uznających drewniane tabliczki za narzędzie szatana. Przez sto lat, 
bo aż do początków XIX wieku, płonęły ogniska, a w nich bezcenne zabytki 
piśmiennictwa mieszkańców tajemniczej wyspy. Po części ten sam los spotkał 
rongo–rongo. A strata tym większa, że było to praktycznie jedyne tak wysoko 
rozwi-nięte pismo na terenie całej Polinezji. Jedynie na Nowej Zelandii istniał 
jeszcze w czasach poprzedzających kolonizację system zapisu graficznego, jednak 
bez porównania bardziej prymitywny. 
Z ustnych przekazów tubylców: Znajomość sztuki pisania i czytania była wielkim 
przywi-lejem zastrzeżonym dla specjalnie kształconych pieśniarzy tangata manu o 
te–rongo–rongo, czyli „ludzi–ptaków znających rongo–rongo”. Wywodzili się oni z 
artystokratycznych rodów Wyspy. Tradycyjnie ukształtowana nazwa pisma kohau 
rongo–rongo oznaczała „łamać włócznie” lub też „łamać słowa”. Tak właśnie 
określano samą umiejętność posługiwania się pismem. 
Z badań lingwistycznych: sam wyraz rongo lub rong oznacza w polinezyjskim 
„słyszeć”, „wysłuchać”. W kilku odmianach narzecza quechua z terenu Andów 
również odnaleziono słowo o podobnym brzmieniu – rongo–go – oznaczające 
wiadomość. 
Z badań etnograficznych: znaki były zapisane sposobem bustrofedon; czytanie 
rozpoczy-nać należy od dolnego lewego rogu tekstu, idąc następnie ku prawemu. 
Przy końcu każdego wersu należało tabliczkę odwrócić o 180 stopni i czytać od 
lewej ku prawej, odwracając ta-bliczkę o 180 stopni przy końcu następnego wersu. 
W latach siedemdziesiątych minionego stulecia Tepano Jaussen, duchowny, był 
pionierem badań nad pismem rongo–rongo. Dysponował czterema tabliczkami 
zawierającymi 4130 znaków. Chcąc rozwikłać zagadkę „mówiącego drzewa” przyjął, 
że pradawni mieszkańcy Wyspy posługiwali się językiem polinezyjskim, i 
postanowił skorzystać z pomocy wyspiarzy. Jeden z nich, Metoro Tuoaoure – jak 
sam twierdził – potrafił czytać znaki rongo–rongo. Dru-gi, Ourouoane Hinapote, 
był synem wodza, który ponoć potrafił jeszcze ryć znaki pisma zę-bem rekina w 
miękkim drewnie. Tepano Jaussen żywił nadzieję, że przy ich pomocy uda mu się 
zgłębić tajemnicę znaków oraz określić znaczenie poszczególnych ich grup. 
Wkrótce jed-nak rozczarował się – wyspiarze recytowali na pamięć pieśni zapisane 
na tabliczkach, ale nie byli w stanie określić znaczenia poszczególnych 
hieroglifów. Poszczególne z nich przypomi-nały im jedynie główny sens – 
następował tzw. odczyt mnemotechniczny. Na tak wątłej pod-stawie Jaussen oparł 
swoją interpretację około 500 znaków. W początkach XX wieku wyniki jego prac 
zostały zakwestionowane. 
Para uczonych – John Thompson i Catherine Routledge – w latach 1889 i 1914–1915 
po-dobną metodą, opierając się na interpretacji wyspiarzy Tomenika, Kaitae i Uro 
Waciko, przy-stąpiła do badań. Nie posunęli się oni jednak dalej, niż uczynił to 
Jaussen. 
W roku 1935 Stephen Chauret opierając się na słowniku stworzonym przez Jaussena 
pró-buje na nowo odczytać tabliczkę Aruku Kurenga. Stwierdza on, ze w piśmie 
występują znaki spełniające role uwypuklenia treści danego fragmentu, nic 
więcej. 
W roku 1940 „grupa leningradzka”: Borys Kudriawcew, Walery Czernuszkow i Oleg 
Kli-tin, stwierdza identyczność tekstów zawartych na czterech tabliczkach, które 
dotąd były uznawane (i odczytywane „kluczem Jaussena”) za całkowicie różne. 
W latach pięćdziesiątych Thomas Barthel podaje własną interpretację pisma 
opierając się na skorygowanym słowniku Jaussena, jednak w latach 
sześćdziesiątych prace te są krytyko-wane przez J. Knorozowa i W. Butinowa. 
Wniosek: wszystkie dotychczasowe próby odczytywania oparte były na pracach 
Jaussena lub przesłankach, z jakich on wyszedł. Prace te, mimo wielokrotnej 
krytyki, w opinii więk-szości badaczy stanowiły jedyny możliwy do przyjęcia 
punkt odniesienia; należało stworzyć „klucz niezależny”, następnie – kluczem tym 
się posłużyć... 
Powstał zamysł i plan działania. W świat powędrowały listy z prośbą i materiały, 
fotogra-fie i fotokopie. Dziwne to były listy – nieśmiało wystukiwane na 
maszynie po angielsku, naj-prawdopodobniej z mnóstwem błędów, bo pisane nieomal 
ze słownikiem w ręku przez sta-wiającego w tym języku pierwsze kroki ucznia 
klasy siódmej. I dlatego też nie bardzo wie-rzyłem, że otrzymam kiedykolwiek 
odpowiedź. Spróbowałem jednak, bo może się uda? Nic przecież nie mam do 
stracenia. Spróbowałem i czekałem. 
„Cieszymy się bardzo, że możemy pomóc w dociekaniach nad pismem rongo–rongo. W 
naszym posiadaniu znajdują się dwie tabliczki o numerach katalogu 129773 i 
129774. W za-łączeniu przysyłamy ich fotokopie”... 
Pierwszy list nadszedł po czterech miesiącach z Waszyngtonu, ze Smithsonian 
Institute. Gdy rozrywałem kopertę wielokrotnie ostemplowaną, zalakowaną, 
oklejoną kolorowymi znaczkami – z wrażenia zwilgotniały mi ręce. Już przecież 
zaczynałem wątpić, a jednak... Czyżby? – zadawałem sobie pytanie, na które bałem 
się odpowiedzieć. Usztywnione zawi-niątko w papierze firmowym dalekiego muzeum: 
Smithsonian Institute, Waszyngton... Aż wreszcie sznurki puściły. 
A jednak! 
Przysłali! 
Między dwiema tekturkami nieznana ręka umieściła trzy fotokopie dwóch tabliczek; 
na gładkiej powierzchni fotograficznego pozytywu widniał niewielki kawałek 
drewna ze wszyst-kich stron pokryty miniaturowymi znaczkami. Rozróżniałem głowę 
bóstwa Człowieka–Ptaka 
– 
Tangata Manu. Motyw bożka Kiore. Symbol owocu drzewa chlebowego. A tu – woda. 
Tam 
– 
fale morskie. I znów woda. Luźne ręce, dłonie, w których brak palców, ramiona 
powygina-ne w łokciach, jakby chciały coś pokazać. Ale co? Pierwszy znak 
zapytania. Za trzy lata w notatniku, w którym gromadziłem wszystkie 
spostrzeżenia i wnioski, napiszę: 
„Czyżby znaki te stanowić miały swoisty język gestów, taki, jakim posługiwali 
się Majo-wie czy Hindusi; wskazuje na to wielkość odmian znaków opartych na 
motywie dłoni, stałość ich występowania w późniejszych okresach rozwoju 
pisma”... 
Wzrok mój dalej biegał wzdłuż wersetów utrwalonych w drewnie: co może oznaczać 
ten człowiek z włócznią? A ten owal – z jakby koralikami na obwodzie?... 
Następnie, już w trzy tygodnie później, zareagował Leningrad: 
„Drogi Panie Profesorze... radzi jesteśmy niezmiernie... prosimy o dalsze 
listy... z nauko-wym pozdrowieniem”... 
Więc brano mnie za profesora! A to ci dopiero! Później miało się to powtórzyć 
kilkakrot-nie. Tymczasem – ja miałem 14 lat. Niezłomnie wierzyłem, że mimo braku 
naukowych pa-tentów mam szansę; że być może uda mi się odczytać szyfr sprzed 
stuleci. Chodziłem wciąż jeszcze do siódmej klasy, cieszyłem się, że coraz 
bliżej wakacje. Wiedziałem., że jeszcze je-den, no, może dwa listy i już na 
dobre będę mógł przystąpić do pracy. Następny odpowiedział Wiedeń. Potem Londyn. 
Honolulu. Bruksela. Rzym. 
Jak odnaleźć wśród znaków pierwotnych substrat? 
Jak wyodrębnić najstarszą warstwę? 
Jak wśród dwudziestu tysięcy znaków odnaleźć początek nitki wiodącej do kłębka? 
W jaki sposób przeniknąć psychikę prastarych pisarzy, którzy wyposażeni w 
rekinie zęby rzeźbili drewniane tabliczki pokrywając je setkami, tysiącami 
znaków? 
Jak?... 
Teraz dopiero miały zacząć się trudności! Zgromadziłem surowiec, należało z 
niego zrobić 
użytek. Wieczór w wieczór gromadziłem doświadczenia, zestawiłem zależności. 
Ślimaczym krokiem. Po pierwsze: poznać strukturę pisma. Dwa: ustalić jego 
chronologię. Trzy: uporząd-kować je, zbudować „drzewo rozwoju”. Cztery: 
przeprowadzić analizę porównawczą. Pięć: zastanowić się nad ciągiem dalszym... 
Na początku w każdym z równań miałem same niewiadome. Moje iksy, moje igreki 
były pytaniami: jak?, dlaczego?, co oznacza?, w jaki sposób?... 
„Odczytywanie pisma – powiedział Champollion – to ciągłe przekładanie z kupki na 
kup-kę, z grupy do grupy, to stałe ulepszanie kryteriów, według jakich tworzy 
się grupy i ich wa-rianty, to dopasowywanie, stawianie tysiąca hipotez, z 
których żadna nie może być odpo-wiednia... to tak, jakby na podstawie kilku 
mebli chcieć zrekonstruować wnętrze królewskie-go pałacu wraz z otaczającym go 
ogrodem... to tak, jakby mieszając ze sobą litery i ich kom-binacje chcieć, 
podrzucając ja na sicie, ułożyć za dokładnie trzecim ruchem ręki w tekst Szek-
spirowskiego Hamleta...” 
Ja rozumowałem tak: gdy masz tysiąc znaków, powinieneś je najpierw skatalogować, 
ustalić pokrewieństwo między nimi, ułożyć w rodziny, wyodrębnić fragmenty 
niezmienne, odróżnić rdzenie, wyłowić elementy najczęściej powtarzające się w 
danym okresie, zastano-wić się, dlaczego właśnie ten, a nie inny? Wniosek 
zapamiętać lub zapisać, jeżeli już jednak zapisać, to koniecznie ołówkiem, by 
łatwo można było wniosek zmienić i skorygować. Dalej 
– znaki obrysować trzeba cieniutkim konturem na wyznaczonych im miejscach w 
katalogu. Katalog powinien składać się z luźnych kartek, by jak najłatwiej było 
je przekładać, przecho-dzić z grupy do grupy, bo przecież na drewnianych 
tabliczkach hieroglify nie słuchają żadnej systematyki, występują tak, jak tego 
wymaga pradawna gramatyka czy choćby gramatyki tej zaczątki... 
I zacząłem katalogować. Katalogować, czyli zachowane teksty przepisywać na nowo, 
ale z podziałem na grupy. Miałem już nie tysiąc znaków, lecz ów tysiąc 
przemnożony przez dwa-dzieścia. 
Musiałem więc stworzyć bardzo duży katalog. 
Należało przechodzić od kryteriów najbardziej ogólnych do coraz bardziej 
szczegółowych. Po trzech miesiącach zapisałem już pierwsze ważniejsze 
spostrzeżenie w notatniku: „Można odnieść wrażenie, że pismo w miarę swojego 
rozwoju ulegało stopniowo komplikacji, znaki zamiast ulegać uproszczeniu – 
stawały się coraz bardziej skomplikowane; jest to tendencja przeciwna do 
obserwowanej zwykle w przypadku większości pism dążących do geometryza-cji, co – 
z biegiem czasu – miało ułatwić posługiwanie się hieroglifami”... 
Po pięciu miesiącach: „Tendencja ta, w miarę wnikania coraz głębiej pod kolejne 
warstwy znaczące rozwój pisma – to najważniejszy i najbardziej zaskakujący 
wniosek pierwszych ośmiu miesięcy pracy”... 
„Odczytywanie pisma – mówi Grotefeld – to ruch w labiryncie. Jakby po omacku, 
bez świateł. To wielokrotnie przechodzenie tym samym korytarzem i wielokrotne 
jego odkrywa-nie na nowo. To wyłamywanie raz otwartych drzwi i przechodzenie 
zamkniętymi, jakby były od dawna otwarte. To ciągła myśl – co będzie za 
następnym zakrętem”... 
Rozumowałem: gdy masz już w katalogu dwadzieścia tysięcy znaków ustawionych w 
kar-nych szeregach – to musisz się pozbyć znaków, które się powtarzają. Musisz 
to uczynić tak, by duży katalog stał się katalogiem już tylko średnim. Ale i 
średni katalog jest za duży na to, by poruszać się w nim szybko, sprawnie, bez 
wahania. I dlatego w każdej z grup należy wy-odrębnić to, co twoim zdaniem 
najistotniejsze, najbardziej charakterystyczne. Trzeba stwo-rzyć jakby samo 
rusztowanie rozwoju pisma, pozostawić jego „kościec”, tę najbardziej pod-stawowa 
strukturę. Czyli najmniejszy z katalogów. Katalog numer trzy. Ten najważniejszy. 
Już nie mam wątpliwości. Na drzewie rozwoju wciąż przybywa gałęzi. Jest rok 
1974. To już cała gęstwina. O swoich obserwacjach piszę do profesora Gonzalesa w 
Bello Horizonte. Odpisuje, że to bardzo ciekawe zjawisko. Potwierdza to, co 
poprzednio już zapisałem w swoim kajecie: jest to odstępstwem od reguły, pisma – 
zwykle – w miarę swojego rozwoju ulegają uproszczeniom. Oczywiście wyjątki są 
możliwe. Zawsze trzeba jednak dojść do przy-czyn ich powstania. Sugerował, że po 
prostu warunki formowania pisma były odmienne. Od-mienne, czyli – jakie? Wciąż 
nie potrafiłem udzielić odpowiedzi na to pytanie. Ani iksów, ani igreków wciąż 
nie ubywało. Czy znaczy to, że sprawa jest beznadziejna? Czyżbym nie był w 
stanie przebić się przez gąszcz narosły przez stulecia? 
Rok później: katalogowanie skończone. Ostatni katalog jest już gotowy. Wiele 
sobie obie-cuję po wykonanej pracy. Jeszcze tylko kilka tygodni. Za oknami 
kolejne lato. W góry, nad morze biorę z sobą katalog, biorę fotokopie. Przybywa 
notatek. 
Rzecz w tym, że cały czas musisz obserwować znaki – konkluduję. Musisz uważać, 
by nie dać się zwieść rutynie. Każdy przypadek, jeżeli chcesz mieć cień szansy, 
traktować należy jako nowy, jako właśnie „ten” przypadek. Być może ten 
rewolucyjny. Najważniejszy. 
Rok 1976: Nadzieja. Zwątpienie. Nadzieja. Zwątpienie. Nadzieja. I tak na 
przemian. 
Rozstrzygnąć kluczową kwestię – skąd pismo przybyło? Przeanalizować najstarsza 
war-stwę. Składa się ona z 78 znaków. Jak poustawiane w rzędzie koraliki. Owale 
w kilkudziesię-ciu wariantach. Napuchnięte, pękające, niektórym wyrastają ręce. 
Wiedziałem, gdzie jest po-czątek. Wiedziałem, że w miarę rozwoju pismo się 
skomplikowało. Jeszcze nie rozumiem – dlaczego. Ale rozwiązanie jest już bardzo 
blisko. Niezwykle proste. Na razie jeszcze tego nie wiem. Stawiam tylko pytania. 
Wciąż te same. Aż... 
Czyżby brakowało im symboli? 
Czyżby w piśmie zabrakło czegoś, co dotąd stanowiło jego ważny składnik? 
Może? 
Ale co by to mogło być? 
Potem miało się okazać, że rzeczywiście – brakowało. Na razie tworzyłem całe 
generacje hipotez roboczych. Może zdawać się to dziwne, ale wtedy jeszcze nie 
rozumiałem pojedyn-czej sylaby, ani jednego znaku, ale już wyczuwałem pewne 
niuanse. Wiedziałem, po jakim znaku jaki powinien nastąpić. Wyczuwałem rytm, 
domniemaną melodykę nieznanych tek-stów, rytm pulsu pisma, które umarło przed 
stuleciami. Koncepcja za koncepcją. Hipotezy, które potem jednym ruchem 
długopisu potrafiłem przekreślić. Rezultaty kilkunastogodzin-nych dociekań 
wędrowały do kosza. I zaczynałem od nowa. To normalna kolej rzeczy. Kolej, do 
której zdążyłem się już przyzwyczaić. 
Owale. Jeden koło drugiego. Niektóre z frędzlami. Inne bez. Ręce 
czteropalczaste. Nie-kompletne kończyny. Większość jakby grubsza na zewnątrz, 
nabrzmiała w dwóch miejscach. I przewężenie w dwóch punktach. Najstarsza 
warstwa, ponad wszelką wątpliwość. Ta myśl, w końcu odnaleziona wśród setek 
innych: To przecież wygląda jak fasola! 
Jak fasola! 
Fasola! 
To było właśnie to: więc jednak ze wschodu! Z Ameryki! Że też wcześniej na to 
nie wpa-dłem! Że też trwało to aż tyle lat! 
Bo fasola była przecież pismem. Nie w Polinezji. W Peru. Zanim się nim stała – 
najpierw była rośliną uprawną, potem bogiem. Ciąg zależności był następujący: 
była podstawą uprawy 
– dawała ludziom życie; powinna być więc bogiem. A wizerunek boga najlepiej 
można czcić używając go jako przewodniego motywu pisma. 
I zaczęto rysować fasolę. Wyszywać na tkaninach. Na wełnianych pledach, na 
ceramice. Peruwiańska uczona, Victoria de la Jara, odnalazła tysiące małych 
fasolek – hieroglify jedne-go ze starożytnych pism andyjskich. Już w pierwszym 
tysiącleciu p.n.e. twórcy kultury Para-cas, Necropolis i Cavernas „pisali” 
różnokolorową wełną na swych kultowych tkaninach. Larco Hoyle już w roku 1946 
zwrócił uwagę na fakt stosowania motywu fasoli jako elementu ideografii na 
terenie starożytnego Peru. W różnych postaciach. Karbowane przedmioty po-dobne z 
kształtu do fasoli – z prostymi, zakrzywionymi, łamanymi i równoległymi liniami, 
kropkami, krzyżykami, kołami i podobnymi znakami – były przenoszone przez gońców 
w specjalnych workach. 
Stanowiły one prastare depesze. 
Nadal jest rok 1976. Kolejne nagranie w telewizji. Dowiaduję się o zaproszeniu 
do Londy-nu. Osobiście więc poznam profesora Johna Harrisona Warricka. 
Pociemniało mi w oczach. 
Dwa miesiące po drugiej stronie Kanału zaczęły się od tego, że przedstawiłem 
swoje wnio-ski. Potem kolej przyszła na detale. Moja droga postępowania została 
zaakceptowana przez profesora. Spory sprowadzały się do szczegółów. Między 
konsultacjami przygotowywałem schematy, rozrysowywałem „drzewo rozwoju” pisma. 
Czytałem literaturę, przesiadywałem w bibliotece. 
Z dyskusji z Warrwickiem: 
– A kwestia materiału, na którym pisano? 
– 
Hodowla lam i alpak była trudniejsza do przeniesienia przez ocean niż transport 
samej idei pisma. Dlatego musiano zrezygnować z tkanin, z tkactwa w ogóle. 
Spowodowało to wiele trudności. Okazało się, że sposób zapisu nie może być 
przeniesiony bez zmian. Zabra-kło koloru jako elementu pisma. To, co było łatwe 
do zastosowania w tkaninie – na drewnie stało się nieprzydatne. Dało to impuls 
do rozwoju całkiem już odmiennego pisma. 
– Czyli zmianie uległa gramatyka i morfologia... 
– 
Tak. Sądzę, że proces ten trwał nie dłużej niż sto lat. Dlatego w pierwszej swej 
fazie pi-smo uległo daleko idącej komplikacji. Później pismo okrzepło, 
ustabilizowało się... Ja natomiast w międzyczasie natrafiłem na ślad: albo 
inaczej – na właśnie t e n przypadek. T e n. Nie inny. Ten decydujący. 
Ślad. Nitka wiodąca do kłębka. Jeszcze nie dowód nawet – nie dowodu tego 
przeczucie. Przypadek. Mniej niż poszlaka. Właściwie jeszcze nie wiem, że to 
ślad. Na razie to tylko in-formacja, którą koniecznie trzeba zanotować. Taka, 
jakich już setki tkwią w moim notatniku. 
Pod stosem gazet przeznaczonych do kasacji. W archiwum, na pierwszym piętrze, 19 
sierpnia 1976. Godzina gdzieś koło południa, jeszcze przed lunchem. T e n ślad 
to zapiski jednego z marynarzy uczestniczących w wyprawie Cooka, w trakcie 
której kilku członków załogi ląduje na skalistej wysepce pośród oceanu. Na 
Wyspie Wielkanocnej. Notatki z roku 1779. Marynarz relacjonuje w nich przebieg 
jednego ze świąt odbywających się w czasie jego kilkudniowego pobytu na Wyspie. 
Między wierszami rozrzuconego pisma – hieroglify ron-go–rongo. Z załączonego 
angielskiego komentarza wynika, że te piktogramy pochodzą z drewnianej deseczki 
używanej przez krajowców w czasie „Święta Wody”. Przepisuję ko-mentarz. 
Przepisuję znaki. Jeszcze nie wiem, że trzymam w ręce swój Kamień z Rosetty. Za-
mykam notes. 
Za kilka miesięcy, na marginesie tego samego notatnika, na tej samej stronie, 
napiszę: „To właśnie ten przypadek, którego tak długo szukałem”. 
Zamykam wieko neseseru. Na razie na próbę. Gdzie pomieszczę wszystkie książki i 
arty-kuły, które mi przybyły? Powoli myślę o powrocie. Za kilka dni zaczyna się 
rok szkolny. Przede mną klasa maturalna. 
Już pobieżna analiza fragmentu pochodzącego z notatek marynarza Cooka wskazywała 
na swoiste „zaszyfrowanie” tych kilku wersetów. W porównaniu z innymi, znanymi 
mi tekstami 
– fragment ten zawierał dużo więcej liczebników niż przeciętnie. I znów 
dlaczego? Czyżby chodziło o fragment miejscowych statystyk? To jednak nie 
zgadzało się z pozostałymi informacjami przekazywanymi przez uczestnika 
wyprawy Cooka. Pisał on bowiem, że skopiowane znaki pochodzą z drewnianych 
tabliczek, którymi „wykonywano magiczne ruchy” w czasie odśpiewywania pieśni 
Święta Wody. Nie miałem wątpliwości, co mogą oznaczać owe „magiczne ruchy”. Jak 
już wspomniałem – ron-go–rongo zapisywane było sposobem bustrofedon – jeden wers 
w stosunku do poprzedniego był odwrócony o 180 stopni. I dlatego – by odczytać 
tekst, po dojściu do końca jednego z wersów należało tabliczkę przekręcić w ten 
sposób, aby tekst mógł być dalej zrozumiały. 
Czyli – znaki pochodzące z notatek nie były – jak sądził marynarz Cooka – 
motywami zdob-niczymi, lecz deseczki zawierały utrwalone dzięki nim teksty 
pieśni odśpiewywanych w cza-sie Święta Wody. 
Skąd więc w pieśniach liczebniki? 
Czym w ogóle było Święto Wody? 
Literatura na ten temat milczała. Dopiero w pracy amerykańskiego etnografa 
Williama Smitha odnalazłem garść niezbędnych informacji: „... jest to święto 
towarzyszące przejęciu władzy po śmierci wodza. Brali w nim udział tylko wybrani 
członkowie kasty arystokratycz-nej. Cała procedura obrzędów otoczona była ścisłą 
tajemnicą w obawie przed zemstą duchów. Teksty odśpiewywane w czasie trwania 
święta znane były tylko wybranym wojownikom ze świty mającego zasiąść na tronie 
nowego wodza wioski...” 
Był to następny krok. Już było jasne, że liczebniki wcale nie są liczebnikami: 
mogą zna-czyć odpowiednie znaki. Ale jakie? Chodziło o to, by tekst nie mógł być 
odczytany, odśpie-wany przez nie wtajemniczonych. Tymczasem ja byłem takim „nie 
wtajemniczonym”, z in-nego kontynentu, z innej epoki... 
Wciąż tkwiłem w martwym punkcie: te liczebniki. Co mogą oznaczać? 
Mijały miesiące. Pytania nadal pozostawały bez odpowiedzi. Jednego byłem pewien: 
Święto Wody – całe misterium przejmowania władzy, miało być otoczone tajemnicą, 
więc liczebniki najprawdopodobniej miały „szyfrować” zapis pieśni. Miało to na 
celu utrudnienie dostępu dla osób niepowołanych. Zgoda. Ale skoro tak, to według 
jakiego klucza odbywało się zaszyfrowywanie? 
Aż... 
W ręce wpadła mi jedna z rozpraw C. Routledge, uczonej, która w początkach 
naszego stulecia prowadziła badania na Wyspie Wielkanocnej. I tu znalazłem 
kilkustronicowy opis Święta Wody, który w dużej mierze pokrywał się z relacją 
odnalezioną w Londynie. Co wię-cej – uczona podawała angielską wersję dziewięciu 
pieśni, które – według jej słów – ”były odśpiewywane – jak podaje ustna tradycja 
wyspiarzy – w czasie ceremonii mianowania no-wego wodza”... 
Czyżbym trzymał w ręce bilingus? 
Postawiłem roboczą hipotezę: zapis graficzny – ten, który w swoich notatkach 
podawał marynarz Cooka – jest tekstem jednej z dziewięciu pieśni przytaczanych 
przez C. Routledge. Nie miałem jednak żadnych podstaw, by sądzić, że hipoteza 
jest prawdziwa. 
Druga hipoteza robocza: rola liczebników jest prosta. Każdy z nich oznacza 
symbol, który w tekście występował odpowiednio wcześniej. Gdy odnalazłem w 
notatkach Cooka liczebnik „sześć” – oznaczało to – według mojego założenia – że 
w tym miejscu odczytać należy znak występujący w danym tekście o sześć symboli 
wcześniej. Teraz obie te hipotezy należało zweryfikować. 
Pierwszy krok: każdą z dziewięciu pieśni angielskich należało podstawić pod 
jeden zapis graficzny pochodzący z notatnika uczestnika wyprawy Cooka. 
Drugi krok: w zapisie graficznym pod każdy liczebnik trzeba było podstawić 
odpowiedni symbol według przyjętej drugiej hipotezy. 
Trzeci krok: oba podstawienia należało zanalizować. 
Gdyby oba człony hipotezy były prawdziwe, w którejś wersji m u s i a ł y b y 
pojawić się w miejscu tych znaków te same słowa, lecz a n g i e l s k i e. Gdyby 
to nastąpiło – znaczyłoby to, że mam w ręce swój bilingus. W odpowiednie miejsca 
należałoby wpisać odpowiednie sylaby. Rozwiązanie zagadki byłoby dosłownie w 
zasięgu ręki... 
Powtórzenia pojawiły się: pieśń opowiadała o wojowniku, który przybył na Wyspę w 
Dniu Wielkiej Ostrygi. Przepowiadał on szereg dziwnych zjawisk astronomicznych, 
następnie wsiadł do łodzi i pożeglował dalej. Na zachód. 
Rok 1977: odczytuję tekst tabliczki Aruku Kurenga i Otamara. 
Rok 1978: odczytuję, opierając się na tym samym kluczu, tabliczkę Waiku Tu oraz 
Otere. 
Rok 1979: odczytuję tabliczkę Makere, Aruku Me, Waloha, Osantara. 
Rok 1980: zaprasza mnie „Studio 2”, do wzięcia udziału w programie „Moje 
marzenia”. Przed kamerami spotykam się z panią profesor Henryką Presse, 
archeologiem z Uniwersytetu Warszawskiego. Pani profesor zachęca mnie, bym 
zainteresował się pismem kreteńskim. Pi-smem nie odczytanym. Oferuje swą pomoc. 
Rozważamy szanse. Pani profesor mówi, ze sta-wia na amatorów. To znaczy, że 
fakt, iż studiuję już trzeci rok ekonomikę handlu zagranicz-nego na 
Uniwersytecie Gdańskim, wcale nie musi być przeszkodą. I jeszcze raz zachęca. 
Że-by spróbować. Bo może się uda. 
Gasną światła, wycofują się kamery. Rozstajemy się. 
Mówię: „Ciąg dalszy nastąpi”. 
Nastąpił. Oto on: 
Lot trwał osiem godzin. Gdy osiadamy na betonowym pasie – właśnie świt rozlewa 
się nad Wyspą. Pomarańczowa łuna w tle podkreśla kopulaste masywy kilkunastu 
pobliskich wulka-nicznych stożków. Ich czarne sylwetki stają się coraz bardziej 
fioletowe, w końcu i fiolet przechodzi w orzechowy brąz. Przez otwarty luk wiatr 
przynosi świeży zapach kwiecia, nasy-ca powietrze słodyczą. Wreszcie po 
dwudziestominutowym oczekiwaniu pod kadłub samo-lotu podjeżdżają schodki z 
napisem Aloha Rapa Nui. Dziwię się: jestem jedynym wysiadają-cym. 
Kamienny barak lotniska jest bardzo skromny. Stąd – jeepem drogą pełną wertepów 
jadę w stronę jedynej na Wyspie wioski – do Hangaroa. Trawa porastająca 
kopulaste, przewodzące na myśl Głowę Cukru, wzgórza jest sucha, żółta, o 
promieniście rozchodzących się źdźbłach: wygląda jak włosie źle wysuszonego 
pędzla. I... są! Pośród jej kęp, zza zasłony unoszącej się nad ziemia wilgoci, 
rozróżniam obłe cielska bazaltowych kolosów: leżą, osuwają się, są przy-sypane 
skalnym gruzem, tylko nieliczne tkwią w pozie wpółwyprostowanej. Znam ten widok 
i tę atmosferę złomowiska starożytności. W Tiahuanaco i Pima Punku w Boliwii, na 
Altiplano wokół Jeziora Titicaca jest ona taka sama. 
Nawet powietrze pachnie tu podobnie. 
Na odprawienie formalności związanych z przylotem czekam, aż wioska ożyje. Potem 
od-szukuję adresy osób, które przez znajomych zostały mi zarekomendowane jeszcze 
na konty-nencie. Przywożę ze sobą trochę podarków – odzież, zapałki, kolorowe 
obrazki – wszędzie więc witany jestem z dużą radością. Wyspiarze – ubrani 
niezwykle kolorowo – są muskularni. Wyspiarki – o skórze w szlachetnym odcieniu 
brązu – promienieją szerokim uśmiechem, go-ściowi – jak każe obyczaj – nakładają 
na szyję wieniec z białego kwiecia. W końcu decyduję się na chatę rodziny 
starego Reiriko. A decyzji nie pożałuję. W dwa dni później, gdy znać już będę 
najbliższe otoczenie wsi, ruszę z nimi na wędrówkę. 
–
Dokąd? – zapytam o świcie. 
–
Dookoła Wyspy – odpowie. 
Teraz siedzimy w księżycowym świetle zwróceni twarzą ku morzu. Jest wieczór, 
kończy się pierwszy tydzień na Wyspie, a trzeci miesiąc, odkąd opuściłem Europę. 
Za moimi plecami pół obwodu kuli ziemskiej. Oto dotarłem do celu. 
Skupieni, baczni na wszystko, znużeni, lecz czujni – Reiriko i ja – napełniamy 
się otacza-jącą nas przyrodą, jej zapachem, szelestem, harmonią i 
światłocieniem. Czekałem na tę chwilę od dawna i teraz, przekonując się, że 
właśnie trwa – czuję łagodne ciepło w każdym centymetrze ciała. Stopniowo 
wszystko staje się coraz bardziej oczywiste i jasne, od dawna oczekiwane: 
Najpierw zbieram odłamki suchych drew wyniesione sztormem aż po skłon ska-
listego klifu, a on szuka ostryg pośród kamieni na dnie płycizny nie opodal 
brzegu. Potem długo i bez pośpiechu krzeszemy iskrę. Podział ról i rytm naszych 
gestów jest czymś tak natu-ralnym jak monotonny huk przyboju. 
Lekko przysmażone mięso wysysane spękanymi od słońca wargami spomiędzy wpółroz-
chylonych muszli małżów smakuje oceanem i pachnie wodorostami. Nasze nozdrza 
wypełnia słony zapach bezmiaru wód. Wciąż siedzimy twarzą zwróceni ku morzu, a 
ponad wulkanicz-nym grzbietem, który wyrasta kilkadziesiąt metrów dalej wprost z 
zatoki – szumi ciepły połu-dniowy wiatr. W regularnych odstępach czasu wielkie 
wały wodne nadbiegają wprost z oce-anu, pienią się u brzegu i drą w pieniące się 
strzępy wśród bezwładnie porozrzucanych nad-brzeżnych gazów. Powstaje wtedy huk 
zagłuszający wszystkie dźwięki, a miliony błyszczą-cych kamyków toczą się z 
chrzęstem, gdy morska woda cofa się od brzegu zbierając siły do następnego ataku 
na niezwyciężony ląd. 
– Hotu Matua – opowiada on cicho – był bogiem i człowiekiem zarazem. To on 
przywiódł moich przodków na tę Wyspę. Miał białą skórę i dzierżył dzidę w ręce. 
Przybył właśnie na tę plażę. Do Anakena. A pieczary tego zbocza były jego 
pierwszym królewskim pałacem... 
Pochyla się nad dogasającym ogniskiem. Kijem poprawia obramowanie z płaskich 
kamie-ni, między którymi żarzy się popiół. Mówi wolno, często przerywa i długo 
siedzi zamyślony. On żyje jeszcze wczoraj, przedwczoraj właściwie. Żyje wciąż 
jeszcze przed wiekami. Ubó-stwia swych przodków i ich czasy. Wspomina ten wiek, 
gdy na ziemi żyli wielcy bogowie. Tęskni do nich, jak najszybciej chce się z 
nimi połączyć. Dlatego tak często przychodzi tu – do Anakena, gdzie niegdyś 
miała rozpocząć się historia tej Wyspy. Dlatego kazał mi zdjąć koszulę, sandały, 
przyodział mnie w strój z wysuszonej trawy i nie pozwolił bać się słońca. 
Dlatego, bym mógł stanąć na tej plaży, krok za krokiem pięć dni szliśmy przez 
pół obwodu tej zagubionej łupiny rzuconej pośród oceanu. 
Szliśmy wolnym krokiem w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Najpierw na 
zachód, potem na północ, a gdy przed nami była już tylko otwarta przestrzeń 
morza – skręcić musieliśmy na wschód. W płaskodennej łodzi, na przekór ostrej 
sieci prądów w cieśninie, przedostaliśmy się na niewielki archipelag będący 
przedłużeniem północnego cypla Wyspy – do prastarych skał przyozdobione są 
archaicznymi rytami: nieznana ręka pokryła je płasko-rzeźbami przedstawiającymi 
Ludzi–Ptaków i bożków, wśród których prym wiedzie mściwy Kiore. Sól morska 
wżarła się bielą w szczeliny, które wyszły spod antycznego dłuta; naskalne 
ryciny zyskały przez to na wyrazistości i ekspresji. 
Choć wcale nie było po drodze, zboczyliśmy w skalny labirynt w masywie wulkanu 
Rono Raraku. Niegdyś znajdował się tam kamieniołom, a stuk toporków, którymi 
ociosywano kolo-sy, nieść się musiał aż na samo wybrzeże. Cała wulkaniczna 
skarpa przeżarta jest jak kłoda stoczona kornikiem. Kamień wygląda, jakby 
beczkami wylewano nań specjalne stężony kwas. Okolicę tę wielokrotnie 
przeczesywały już ręce naukowców i poszukiwaczy starożyt-ności, a jednak co 
chwila natykamy się na porzucone ostrza kamiennych siekierek. Od razu pewni 
byliśmy, że to ten punkt globu, gdzie świat zgubił prawdziwe proporcje – 
zapadając się w oczodołach nie wykończonego kolosa, jest się pewnym, iż to 
krater jednego z pobliskich wulkanów. 
Teraz, w Anakena, długo siedzieliśmy w bezruchu. Tak długo, aż minie noc. Aż 
rozpocz-nie się świt. Aż żaden z nas nie będzie wiedział, że czuje znużenie. 
Garściami dorzucamy tylko chrustu, który płonie wątłymi pasemkami czerwieni. 
Rękoma rozgarniamy suchy piach na boki. Powstaje ubita wilgotna powierzchnia, 
która ma zastąpić drewniany blat. Na nim wyostrzonym patykiem jeden za drugim 
rysujemy znaki przedziwnego pisma: 
Człowiek z dzidą. 
Obok ryba. 
Ma ogon, dwie płetwy. Dookoła jakby promienie... 
Ustawiamy je w szereg. Przerysowujemy. Poprawiamy kontury. Odwracamy je o 180 
stopni. Ja – nauczyciel, białoskóry Tangata Manu o te Rongo–Rongo. On – Reiriko 
– mój uczeń, który tak bardzo się stara i pisze drżącą ręką: Piszemy: Dzień 
Wielkiej Ostrygi trwa. 
POGOŃ ZA ZIARNEM FASOLI
Stacja nazywa się Qoriwayrachina. Ten, Który Wypłukuje Złoto Ze Strumienia. 
Dokładnie osiemdziesiąt osiem kilometrów od Cuzco. To właśnie tu trzeba wysiąść. 
Przepychamy się przez tłum indiańskich ciał. Kolanami torujemy sobie drogę 
między wor-kami. Nasze plecaki zahaczają o sprzedawców parującego rocoto 
zawijanego w bananowe liście. Pociąg wjeżdża w tunel i gwałtownie hamuje. 
Równowagę łapiemy dopiero nad wia-drami pełnymi purpurowej chichy. Pod nogami 
trzepocą się spętane kurczaki i koguty. Na nasze głowy sypią się przekleństwa w 
miejscowej odmianie quechua. Tymczasem trzeba się spieszyć: pociąg zatrzymuje 
się ledwie na trzydzieści sekund. 
Allen, Andy i ja. Zeskakujemy z wysokich schodów wagonu koloru skórki 
pomarańczo-wej. I zaraz okazuje się, że nie jesteśmy sami. Grupa liczyć będzie 
dwadzieścia osób z co najmniej ośmiu krajów. Australijczycy, Amerykanie, Szwed 
ze Sztokholmu, Hindus z Bom-baju, Argentyńczyk i Urugwajczycy z Montevideo. Jest 
też Grek, a raczej Kreteńczyk, który twierdzi, że jest prawnukiem Alexisa Zorby. 
Zresztą nikt nikogo o nic nie pyta. Tu, w dolinie Urubamby, ważniejsze niż 
paszport są kapelusze z szerokim rondem, sznury muszelek na szyi i uśmiech pod 
tygodniowym zarostem; na peronie, którego właściwie nie ma, przybywa wy-miętych 
postaci, wyplutych z czeluści najważniejszego pociągu relacji Cuzco –Santa Ana. 
W oczy rzucają się najpierw góry i kaktusy. 
Góry – mieszanina fioletu, różu i wilgotnej zieleni: nieokiełznana, wsparta na 
skalnych że-brach zbiegających stokami ku dnu doliny, o opływowych kształtach, 
jak wzorowo napięte płótno cyrkowego namiotu; kaktusy – szerokoramienne 
świeczniki, jeżaste z każdej strony, najbardziej jednak kolczaste od góry; 
koloru suszy i trawy tkwiącej pod celofanem w zielni-ku, lecz tak silne, tak 
muskularne, tak królujące. Wśród nich znajduje się stacja. 
Składa się ona z jednego toru, drewnianego baraku, przekupniów sprzedających 
tresowane małpy, z których można ugotować rosół tak słodki jak miód, oraz z 
mdłego zapachu, dławią-cego i ciągnącego się jak guma. W dole spieniony nurt 
Urubamby. Rzeka jest napuchnięta wielotygodniowymi deszczami i niesie pnie 
wyrwane z brzegów. Wzrokiem szukamy mostu. Jest. Trzysta, może czterysta metrów 
w górę nurtu, zawieszony na stalowych linach, zbudo-wany na wzór tych sprzed 
stuleci, inkaskich, z hiszpańska teraz zwanych la oroya. Mało eg-zotyczny, za to 
cały drewniany. To ostatni ślad cywilizacji. Dalej, na drugim brzegu, będzie 
tylko droga. 
Bardziej niż droga – ścieżka. 
Ścieżka wiodąca wprost w przeszłość. 
Ścieżka wiodąca w czasy, gdy kukurydziane kolby liczono na węzełkach, lenistwo 
karano śmiercią, a na rozkaz Inki podwładni byli gotowi przenieść górę z miejsca 
na miejsce. 
Ścieżka ułożona i wydeptana przed ośmioma stuleciami, na długo przed Kolumbem, 
za panowania Inki Roca. Jedna z nielicznych odnóg całej ich sieci, która niegdyś 
łączyła najod-leglejsze zakątki inkaskiego imperium – Tawatinsuyu. Przez pięć 
dni, przełęczami, z pleca-kiem, namiotem, żywnością w puszkach i plastykowych 
workach, szlakiem, który sięga wyżej niż chmury, ścieżkami zawieszonymi nad 
przepaściami, przez 29 potoków, wędrować bę-dziemy jak indiańscy chasquis – 
posłańcy zmierzający do miasta, które do dziś spowite jest w niejedną tajemnicę. 
Do Machu Picchu. 
Będzie to reportaż o trzykrotnym przypadku. O tym, co zdarzyć się było nie 
powinno i co właśnie dlatego nastąpiło. 
Bo w żadnym ze swych planów nie pozostawiłem miejsca na te pięć dni. Do Peru i 
Boliwii przyjechałem z jasno zarysowanym zamysłem: będzie to pogoń za ziarnem 
fasoli; wędrówka śladem owalnego ziarna rośliny, która była bogiem. Ot... 
wszystko. Nie wiedziałem, że, by pogoń ta mogła się w pełni udać, będę musiał 
noce spędzić na przełęczach i w chatach ludzi, którzy byli pająkami. 
Wszak kontynent ten, którego już samo istnienie było zawsze wyzwaniem, wciąż 
zaraża tym samym bakcylem. Najpierw poszukiwano jego brzegów. Potem ruszano w 
pogoń za zło-tem i srebrem. Za legendą El Dorado i Paititi. Za sławą i duszami 
niewiernych. Za kamien-nymi miastami zatopionymi na dnie oceanu selvy; rybami, 
które śpiewać mają w Ucayali. 
Od stuleci trwa tu nieprzerwane poszukiwanie igły w stogu siana. Ja do listy 
tych namięt-ności postanowiłem dopisać jeszcze tę jedną: pogoń za ziarnem 
fasoli. 
Jeszcze zanim zostanie za nami most, wymieniamy kilka ostatnich informacji. 
Zapamięta-ne, zasłyszane, przeczytane, zanotowane na skrawku papieru. Staramy 
się przekrzyczeć huk rozpędzonej rzeki. 
Przed nami trzy przełęcze. W sumie 53 kilometry. Pierwsza – Warmiwanusqa – 
Przełęcz Martwej Kobiety – jest najtrudniejsza. Długie strome podejście. 
Kamieniście, w sam raz na grube podeszwy butów. Umiejętnie rozłożyć siły. Iść 
krok za krokiem. Nie tracić rytmu. Naj-lepiej bez przerwy i odpoczynku; podobno 
ci, którzy nie przestrzegają tego abecadła, po dwóch dniach wracają do kilometra 
88. Przy torze czekają na pociąg wracający do Cuzco. 
Od nich też – tych, którym się nie powiodło – wiadomo, że wody na trasie jest 
dość. To ważne. I jeszcze jedno: czerpać ją najlepiej z dopływów możliwie 
najbliżej źródła; tylko tam, gdzie wiadomo, że wyżej nie ma zagubionych wśród 
stromizm osad. Pogoda, choć mgliście, robi wrażenie ustabilizowanej. Może uda 
nam się dotrzeć do celu między kolejnymi oberwa-niami chmury. To życzenie–
zaklęcie. Inaczej – grozi nam brnięcie w bagienku po łydki, jeżeli nie po 
kolana... 
Druga przełęcz – Runturacay – Kapelusz z Ptasiego Jaja, znacznie krótsza, 
łatwiej dostęp-na. Lecz zejście na dno pierwszego kotła ma złą sławę łamacza 
nóg. Na trzy czwarte podej-ścia – na kamiennym tarasie – szczątki inkaskiego 
tambo – zajazdu dla znajdujących się na trasie gońców. Dziś to tylko ruiny, lecz 
łatwo je odnaleźć, widoczne są z daleka. Miejsce na-daje się na rozpalenie 
ogniska lub schronienie przed nadciągającym deszczem. 
Trzeciej przełęczy – której do tej pory nikt nie nadał nazwy – prawie... nie ma. 
To raczej uskok tektoniczny, przegięcie górskiego grzbietu. Wejście nań – bardzo 
nieskomplikowane: kilka łagodnych zakosów. Selva podpełzła tuż, tuż. Przydatne 
mogą się okazać wysokie cho-lewy i szeroko otwarte oczy. Właśnie tu najłatwiej o 
ukąszenie zielonkawych żmii. 
Między nas i góry napływają strzępy gęstej mgły. Początkowo to tylko pojedyncze 
luźne warkocze bieli, lecz przybywa ich. Powietrze zamienia się w białą watę i 
skaliste stoki giną pod nią, jakby świat ręką kata pozbawiony został głowy. 
– 
Allinmi1 
– 
Allillanchu2 
Indianie sprzedający kamienne amulety – bóstwa opiekuńcze szlaku – pozdrawiają 
nas w quechua. Naprawdę język ten nazywa się Runa Simi – Usta Człowieka – i 
tylko przez niepo-rozumienie nazwany został jak wysokogórska strefa klimatyczna. 
Przez Inków zapożyczony 
1 Allinmi (quechua) – powitanie 2 Allillanchu (quechua) – odpowiedź na powitanie 
od tubylców prowincji Ancash, na tym szlaku – to więcej niż język urzędowy. 
Język onoma-topeja. Jak mowa wiatru i szelest kamieni usuwających się 
stromiznami. Jak mowa dzieci, które na złość starszyźnie wymyśliły własne 
narzecze. Jest częścią krajobrazu. Częścią tych gór. Częścią drogi, w którą 
ruszamy. Echo kosmosu, który tu zaczyna się bliżej niż gdzie in-dziej: zaraz nad 
ośnieżonymi szczytami. 
– 
Sumaq punchey3 
– 
Diosniquchu munanki?4 
Jest w tym temperatura podniebnych przestrzeni i kolor gór, któremu nie jest w 
stanie sprostać żadna paleta. Na przykład przyrostek ylla nadaje wyrazom drżenie 
małych chityno-wych skrzydeł zamieniających się w mgiełkę w czasie lotu; illa – 
to zaś nazwa pewnego, tyl-ko Indianom znanego rodzaju światła, odblasku tak 
ostrego, iż można nim zadawać bolesne, trudno gojące się rany. A najstarsi z 
tubylców twierdzą, że są w języku tym słowa, w których jak w kokonie, tkwi to, 
co od dawna już nie istnieje: Amak’ay – to ogon ptaka, który już od dawna 
wyginął; awankay – to dziki kwiat koloru tak złotego, że nie sposób pokazać go 
pal-cem; ratanik – to wzrok czarownika, pod którym kamień może zamienić się w 
złoto. 
– 
Imaynan kashanki?5 
– 
Allinmi. Quanri?6 
Są też w języku tym słowa, które u mieszkańca Sierry natychmiast wywołują 
uśmiech zro-zumienia, dla obcego nieprzetłumaczalne, wzbudzające zdziwienie, 
które najłatwiej odpędzić wzruszeniem ramion: illarichiy – odbijać, lśnić, lecz 
tylko w ten jeden i niepowtarzalny spo-sób; mumuy – nie tylko kiełkować, co 
przekraczać granicę kiełka; phachiriy – to otwieranie się kwiatu, a jednocześnie 
dźwięk rozkwitania, stopniowe wypełnianie się kolorów; rojyay – to zaś odgłos 
żabich krtani, odgłos wody w strumieniu powstający dzięki odpowiednim wła-
snościom skalnego podłoża. 
Mijamy nawołujących się przekupniów. Statuetki mające chronić przed uderzeniem 
pioru-na nie interesują nas; trzy pudełka zapałek wymieniamy na brezentowy 
woreczek pełen su-szonych liści. To coca. „It is not a narcotic – it is a 
stimulant” – podpowiada angielska książ-ka – przewodnik. Potrzebujemy jeszcze ów 
kamień – llibta – wapień andyjski koloru popiołu, którym zagryzać trzeba 
liściasty susz. By tłumił pragnienie, tłamsił głód, mięśniom dodawał hartu i 
sprężystości. Cena: pięć metalowych guzików. Dostajemy go od strażnika 
pilnującego mostu. 
Nasze kroki kołaczą na drewnianych belkach zawieszonych na stalowych linach. 
Przekra-czamy Rubikon, granicę między dziś a przedwczoraj. 
Marzenia ilu zapakowałem do bagażu i doniosłem aż tu? Myślę o tych, którzy 
jeszcze na chwilę przed wyjazdem na lotnisko, po raz nie wiem który, mówili: 
„Jedź i wracaj, byś mógł opowiedzieć!” O liście najbliższego przyjaciela aż z 
Charkowa: „Móc oddychać tym powie-trzem, spojrzeć w twarze tym ludziom, dotknąć 
tych kamieni! Ileż więcej to warte niż wszystkie książki i papier leżący przede 
mną na stole. Zanieś i moje marzenia do Machu Pic-chu!” 
Właśnie je niosę. 
Most tańczy, wymyka się spod stóp. Twardy odgłos kroków zlewa się z hukiem 
rzeki. 
Drugi brzeg. Przed nami pięć dni drogi. Pięć dni kaktusów i przepaści: ostatni 
etap pogoni za ziarnem fasoli. 
3 Sumaq punchey (quechua) dosł.: piękny dzień, tu: pozdrowienie4 Diosnniquchu 
munanki? (quechua) – czy chcesz posążek naszego boga?5 Imaynan kashanki? 
(quechua) – Jak się masz?6 Allinmi. Quanri? – Dobrze. A ty?
Fasola była świętą rośliną starożytnych Peruwiańczyków. Drogi rozprzestrzeniania 
się jej uprawy to jednocześnie szlak ekspansji kultury. Kultury, która po raz 
pierwszy pojawiła się w tym rejonie – jakby wbrew logice – na pustynnym 
wybrzeżu. Lecz logika w tym była. Micha-el Marley i Robert Feldman z 
Uniwersytetu Harwardzkiego są zdania, że znalezione w Ancon i Supe zabytki 
pozwalają stwierdzić ponad wszelką wątpliwość, że na dwa tysiące lat przed naszą 
erą dzięki dobrze rozwiniętemu rybołówstwu, korzystnej konfiguracji morskich 
prądów i uprawie fasoli mieszkańcy suchych nadmorskich dolin południowego Peru 
przekroczyli to, co w literaturze nosi miano „progu cywilizacyjnego”. W ten oto 
sposób w Peru miałby zostać postawiony pod znakiem zapytania pewnik archeologii 
klasycznej: aksjomat jakoby długi okres rozwoju rolnictwa był nieodzowny dla 
wykształcenia się cywilizacji. 
Na dobrą sprawę opowieść tę należałoby rozpocząć przed czterema tysiącami lat. 
Na to jednak potrzeba by bardzo dużo cierpliwości. Tego mi zaś brak. Posłużę się 
więc dużym skrótem: 
Kultura Ancon i Supe związana z rybim rogiem obfitości i organizacją wspólnoty 
opartą na matriarchacie, gdzie dla kobiety–tkaczki rybackich sieci zarezerwowane 
były kluczowe pozycje, stanowił zaledwie początek łańcucha, którego dalsze 
ogniwa łopata archeologa od-słoniła na środkowym i południowym wybrzeżu kraju: w 
Garagay, Paracas, Nazca, Ica i Pi-sco. Najcenniejszym znaleziskiem w Supe i 
Aspero, gdzie pasma nagich wzgórz podchodzą nad sam brzeg oceanu, są... 
śmietniska sprzed czterech tysięcy lat: piętnaście pasm popiołu wymieszanego z 
kamieniami, które rozgrzane, niegdyś służyły do gotowania rybich filetów, i 
gliniane figurki kobiecych bóstw pozwalające wyróżnić również piętnaście 
poziomów osad-niczych. Pobliskie ruiny – mury z niszami, trapezoidalnymi 
otworami okiennymi i starannie rzeźbionymi portalami, mające pochodzić z tego 
samego okresu – każą właśnie tu zlokalizo-wać początki urbanistycznej myśli 
starożytnych Peruwiańczyków. 
Huacos – owe stożkowe budowle przywodzące na myśl egipskie grobowce sprzed pano-
wania faraona Dżosera – to najbardziej charakterystyczny symbol architektoniczny 
tych nad-morskich kultur. One też znaczą czas przełomu. Począwszy od tysiącznego 
roku przed naszą erą huacos zaczęły być także wznoszone w głębi lądu. Właśnie 
dzięki fasoli. Dzięki roślinie, która stała się bogiem. Która była podstawą 
życia. Której w ofierze składano bukiety dzikich kwiatów i trawiastych porostów 
koloru pustynnego piachu. Którą wyszywano i rysowano na wełnianych tkaninach. 
Która w międzyczasie zyskała sto wcieleń i twarzy uwiecznionych na ceramice: 
była żółwiem, ptasim jajem, księżycem, pumą z parą wystających kłów. Bez niej 
ludzkie siedziby pozbawione bezpośredniego dostępu do morza, zamknięte w 
granicach plam zieleni – oaz, zwanych lomas, otoczonych zewsząd żwirem i 
rozpalonymi kamieniami pusty-ni, odcięte od życiodajnych rybich zasobów – nigdy 
nie mogłyby nie tyle się rozwijać, co nawet przetrwać. 
Jednym z najstarszych centrów „fasolowego osadnictwa” jest Garagay. Ostatnio 
poczynio-ne tam znaleziska zmieniają całkowicie datowanie i mapę migracji w 
prehistorycznym Peru: okrągła podziemna świątynia w formie placu otoczonego z 
czterech stron przez huacos wraz z przylegającymi doń komorami wykazuje 
uderzające podobieństwo z fragmentami architektu-ry odsłoniętej w Chavin na 
północy kraju. Chavin uznano powszechnie za praźródło – tak wszystkich 
starożytnych kultur, jak i migracji. Tymczasem – datowania dr Roggero Ravinesa 
zmuszają do rewizji tego poglądu. 
Bo – jak się okazuje – Garagay jest dużo starsze niż Chavin! 
Czyli: również wysokogórska kultura Chavin swymi korzeniami sięgać musi na 
wybrzeże, a późniejsze jej centrum w Chavin de Huantar było jedynie ośrodkiem 
handlowym na skrzy-żowaniu dróg – szlaków wiodących z wybrzeża w Sierrę, z selvy 
ku oceanowi. Sensacji, wy-wiadom i tłusto drukowanym tytułom w prasie nie było 
końca, a dr Ravines otrzymał dwie nagrody państwowe. 
Po uwzględnieniu tej poprawki szlak ekspansji ziarna fasoli wygląda następująco 
: pierw-sza w pełni wykształcona kultura – Chavin, wyrosnąć musiała z 
nadmorskiego substratu, ze wspomnianych śmietnisk zawierających setki ton rybich 
ości i kręgosłupów znaczących miej-sca prastarych osiedli matriarchalnych 
wspólnot wyplataczy koszy i sieci. To region między Piura i Pisco – 1500 km z 
północy na południe. Chavin dała początek kulturze Paracas, znanej z półwyspu 
kurzu i skorpionów, gdzie odkryto cmentarzyska – wydrążone w kamienistym podłożu 
kilkupoziomowe pieczary zamieszkane przez całe rodziny siedzących ramię przy 
ramieniu mumii; zapoczątkowała ona także kulturę Nazca, a bardziej na północy – 
w dolinie Moche koło Trujillo – kulturę Mochica. Każda z nich znana dziś jest 
dzięki znaleziskom świadczącym o wyjątkowym rozkwicie garncarstwa, tkactwa i 
obróbki miedzi. Tkaniny Para-cas, zachowane dzięki suchemu klimatowi w stanie 
nieomal nienaruszonym, uchodzą za szczyt sztuki tkackiej: każda z mantos – 
tkanin – stanowi ołtarz ku czci fasoli. Z jednej strony fasola–bogini stawał się 
głównym motywem zdobniczym, który z czasem dał początek staro-żytnemu pismu – 
temu z wełnianych kobierców, z inkaskich keros – drewnianych tabliczek 
odnalezionych o tysiące kilometrów na zachód – z Wyspy Wielkanocnej. Z drugiej – 
wciąż trwała jej niestrudzona wędrówka: ekspansja rośliny uprawnej w głąb 
kontynentu. Przełęcza-mi wdzierającymi się w samo serce Sierry pionierzy 
prehistorycznego osadnictwa nieśli ją ku wschodowi wraz z całym dorobkiem swego 
dwutysiącletniego rozwoju. I żaden z nich nie mógł się domyślać, jaka 
metamorfoza spotka fasolowe ziarno na brzegach jeziora Titicaca. 
Gdyby reportaż słuchał chronologii, opowieść tę powinienem był rozpocząć w 
chwili, gdy ruszyłem w drogę, by dotrzeć tam, gdzie przed dwoma tysiącami lat 
dokonała się ta przemia-na: gdzie ziarno fasoli z parnych oaz nadmorskich 
zaginęło w skalnym podłożu, by o 400 km dalej na wschód znów odnaleźć drogę ku 
powierzchni i wystrzelić ku niebu już nie wiotką zieloną łodygą, lecz twardą 
kolbą kukurydzy. Gdy ruszyłem w podróż, by dotrzeć do miejsc, gdzie chaty z 
sitowia i trzciny zamieniły się w kompleksy z równo ociosanego kamienia, kult 
nocy, żółwia i Księżyca ustąpił przed potęgą Słońca, nazywanego odtąd Tayta 
Inti, matriar-chat ugiął się przed patriarchatem i scentralizowanym państwem, a 
w imię ekonomicznej ko-nieczności i przetrwania na skrajnie niegościnnym terenie 
jednostka pozbawiona została pra-wa bytu i na jej miejsce pojawiło się ayllu – 
zespół rodzin poddany rygorystycznemu podzia-łowi obowiązków. 
Słowem: powinienem był zacząć od chwili, gdy ruszyłem ku brzegom Jeziora 
Titicaca. Gdy przez Paracas, Ica, Nazca jechałem na spotkanie potrójnemu 
przypadkowi, dwóm Angli-kom i człowiekowi, który w rzeczywistości był pająkiem. 
POCZĄTEK: 
Nie ma schodów. Nie ma nawet ogarka świecy. Jest tylko czarny wylot sztolni. 
Jest lina, na której trzeba zjechać w dół. Gdyby to porównanie miało sens, można 
by powiedzieć, że jest ich cały las: otwór przy otworze. Anty–las, bo każdy z 
nich prowadzi w głąb ziemi. I tak na całym półwyspie. 
Na półwyspie pełnym dziur niczym ser holenderski. 
Na półwyspie, który się nazywa Paracas. 
Sztolnie łączą się w komory rozmieszczone na różnych wysokościach. To dziuple w 
pniach drzew anty–lasu. Zamiast dzikiego ptactwa mieszkają w nich mumie – 
świadectwo fasolowej cywilizacji, religii i fasolowego tkactwa. Wnętrze krypt 
pachnie kurzem, dziurą w ziemi i skorpionami. 
Mumie są ogromne – ciała zawinięto w kilkadziesiąt warstw bawełnianych tkanin; 
są znie-kształcone – to worki, dokładnie takie, z jakimi Indianie trzy razy w 
tygodniu idą na targowi-sko. Gdy przepuścić przez nie wiązkę promieni Roentgena, 
można się przekonać, że tym z wnętrza worków trepanowano czaszki, zgodnie z 
wymogami mody deformowano i upiększa-no głowy, i że ulubioną ozdobą były niegdyś 
czapki z ptasich piór. O tym jednak najłatwiej przekonać się można na pustyni. 
Jadę w piaski. Mumie ze zbielałymi na słońcu czaszkami bez twarzy, znów – tak 
jak te z podziemia – spowite w bawełniane kobierce z wyszytymi symbolami 
różnokolorowych owal-nych ziaren, tkwią wśród skorup ceramiki tak, jak je 
pozostawiono tu przed dwoma tysiącami lat. Na głowach mają pióropusze, które 
niegdyś musiały być duże i kolorowe, teraz zostały z nich jedynie pojedyncze 
igły jak ości. Na słońcu i suchym wietrze ości zamieniły się w ka-mienie. Gdy je 
dotknąć – są twarde, jakby wygięte zostały z drutu. 
Przewodnik opowiada o dziesięciu tysiącach mumii: po horyzont spod piachu 
wystają strzępu mantos. Wyglądają jak mohair i mają kolor mocnego kukurydzianego 
piwa. W glinia-nych czarach resztki pożywienia sprzed stuleci – owalne kamienie 
wielkości połowy paznok-cia. To skamieniała bogini: fasola. 
Całe Paracas jest wielkim cmentarzyskiem. 
Jest też cmentarna pochodnia: ogromny świecznik el candelero. Tak ochrzciła go 
miej-scowa tradycja. 
I znów – po amerykańsku: nie wiadomo kto, nie wiadomo po co, ani dlaczego. 
Gdy od strony morza, z łodzi, spojrzeć na to wybrzeże, którego wnętrze jak 
holenderski ser przewiercone jest setkami sztolni – widać go najlepiej: w stromo 
nachylonym stoku nieznana ręka wyryła pięćdziesięciometrową sylwetkę 
trójwymiarowego świecznika. Musiało to nastą-pić jeszcze zanim fasola zamieniła 
się w kukurydzę. Rysunek nie jest symetryczny, w jednym z ramion brak części 
elementu przywodzącego na myśl liście kukurydzy. Całość przypomina drogowskaz, 
trójząb pokazujący na południe. To kierunek, w którym z północy nadchodząc, 
dalej wędrowała fasola. Kierunek, w którym ruszam i ja. 
Ica: Szukam doktora Cabrerry. To najbardziej kontrowersyjna postać 
peruwiańskiego światka archeologicznego. Wciąż jeszcze nie wiadomo, czy to 
oszust, czy też odkrywca: człowiek, za którego przyczyną trzeba będzie przepisać 
wszystkie podręczniki historii i ar-cheologii. 
W roku 1968 na pampie na południe od miasteczka Ica odkrył Cabrerra wąski szyb 
wydrą-żony w skalnym podłożu, a w nim – tysiące płaskich białych kamieni 
pokrytych rysunkami. Chcę się dowiedzieć, czy jest na nich fasola i – jeżeli tak 
– czy coś z tego wynika. 
Cabrerra: „Te kamienie zmieniają całą historię”. 
Dla kontrastu, by rysunki były lepiej czytelne, kamienie wysmarowano pastą do 
butów. W ten sposób białe kamienie z Ica stały się czarnymi eksponatami z 
narożnikowego domu–mu-zeum na głównym placu miasteczka. Błyszczą się i – mimo 
niecodziennego zabiegu – są bez szewskiego zapachu. Poustawiano je na półkach w 
mrocznym wnętrzu. A ich kolejność wcale nie jest dowolna. Bo tworzą one serie. 
Setki różnych serii. 
To komiksy ryte czubkiem igły w twardej powierzchni. 
To książka z kamienia zamiast stron. 
Jest również wątek sensacyjny: dotyczy on cywilizacji „nadludzi” (Cabrerra: 
sobre–hom-bres) sprzed milionów lat, którzy byli rówieśnikami dinozaurów, nosili 
trójkątne nakrycia głowy, żywili się promieniami słonecznymi i wcale nie jedli 
fasoli. Bo najkrócej ujmując Ca-brerra dzieli ludzi na ludzi właściwych – jak my 
– i na nadludzi: „Na tych, którzy łapią ener-gię, i tych, którzy są do tego 
niezdolni i dlatego wyrastają im zęby”. 
Tyle przynajmniej wynika z wieloletnich studiów nad tysiącami wyrytych w 
kamieniu ry-sunków. Na jednym z najokazalszych kamieni sobre–hombre walczy z 
dinozaurem za pomo-cą urządzenia zasilanego energią słoneczną, które na pierwszy 
rzut oka przypomina siekierkę. 
Sobre–hombre ma tylko jedno oko, dokładnie na środku czoła, jest bezzębny, bo 
energię ssie wprost z powietrza, a jego nakrycie głowy w kształcie trójkąta 
„pozostaje w ścisłym związku z piramidami i Dänikenem” (Cabrerra). Inne kamienie 
przedstawiają sceny transplantacji ser-ca i przeszczepienia mózgu. Można się z 
nich dowiedzieć, że „nadludzie” w czasie zabiegów chirurgicznych stosowali 
enzymy i z łatwością rozróżniali grupy krwi. Jest też kamień–glo-bus. Na nim 
Atlantyk, Mu i Lemuria. 
A fasola? 
Jest! Sobre–hombre wyciąga ją z jednej kieszeni swojego kaftana i w 
przezroczystym po-jemniku wręcza istocie wzrostem sięgającym mu do pępka, z 
dwojgiem oczu i ze szpiczasty-mi zębami. Wniosek: „fasolowa kultura” została 
zainicjowana przez „nadludzi”, najprawdo-podobniej – przybyszów z kosmosu. Stąd 
też ich niepowtarzalność i odmienność. Później przemiana fasoli w kukurydzę 
także miała się dokonać dzięki... interwencji „nadludzi”. Tak przynajmniej 
twierdzi Cabrerra. A Manco Capac – Syn Słońca, pierwszy z Inków, nauczyciel 
barbarzyńskich ludów – to również sobre–hombre. Jest na to dowód . Jest na to 
rysunek na kamieniu. 
Nie trzeba wierzyć. Można zanotować w notesie. Można ruszyć dalej na południe. W 
trzy dni potem Maria Reiche – niemiecka uczona z Nazca – powie: „Cabrerra chce 
tylko sławy i pieniędzy; te kamienie produkuje pięć rodzin z Rio Grande; 
dentystycznym sprzętem ryją powierzchnie kamieni 10 godzin na dobę”. 
Nazca: z Ica 96 km bardziej na południe. Spotkanie z niemiecką uczoną, która od 
37 lat bada gigantyczne rysunki z płaskowyżu nazywającego się tak jak osada, w 
której pobliżu zo-stały odkryte. To największy archeologiczny zabytek świata. 
Większy niż piramidy. Większy niż cokolwiek. Bardziej od piramid rozległym, choć 
na pierwszy rzut oka wcale go nie widać: rysunki pokrywają powierzchnię 40 
tysięcy kilometrów kwadratowych. 
Przez stulecia ludzie przechodzili nad nimi obojętnie, wypatrując chmur na 
niebie w okoli-cy, gdzie deszcz jest wielką sensacją i spada średnio raz na trzy 
lata. Nie zdawali sobie spra-wy, że depczą po palcach małpy, ogonie stumetrowego 
psa lub po skrzydłach równie wielkie-go kolibra. Dopiero w roku 1939 dr Paul 
Kosock – Amerykanin – w czasie lotu samolotem przypadkowo zauważył kontury 
zwierzęcych sylwetek wrysowanych w ciemną powierzchnię pampy. Jako pierwszy 
postanowił pytanie: kto? Kiedy? I owo najważniejsze: dlaczego? 
Właśnie : bo rysunki widać dopiero ze znacznej wysokości. 
Dla pieszego przedstawiają one nie więcej niż przypadkową rysę wyżłobioną erozją 
w po-wierzchni ziemi. Dla psychoanalityka to cała otwarta księga, z której można 
czytać jak ze snów: ryby, ptaki, motyw bicza i spirali; unikalny zapis narodzin 
prometejskiej cywilizacji – ręce małpy o chwytnych palcach wyrastają ze 
zwiniętego w spiralę ogona, odnóża pająka – z korpusu będącego.. ziarnem fasoli! 
Dla ich odkrywcy – Kosocka – to gigantyczny unikalny kalendarz: świadectwo 
matematycznej precyzji i znajomości ruchów gwiazd. A dla niej? 
Dla Marii Reiche – to całe życie. 
Dziś uczona ma 96 lat, mieszka w hotelu jak z kryminału Joe Alexa, jest pół 
niewidoma, pół zesztywniała. Cabrerra twierdzi, że popadła w szaleństwo, inni – 
że ona wcale nie żyje, zmarła ponoć przed laty, a teraz, na leżaku, siedzi jej 
duch... 
Tymczasem – ona opowiada. 
Opowiada – rzecz jasna – o kalendarzu wielkim jak życie. 
Bo przed laty podchwyciła ideę Amerykanina i od tego czasu przez 34 lata, 
nieodmiennie, utwierdza się w niej. Mierzy, liczy, dzieli. Przykłada piramidalny 
łokieć. Kalendarium ma być oparte na punktach przesilenia słonecznego i elipsie 
orbity Wenus. Więcej ustalić się nie udało; krzyżujące się linie i zawarte 
między nimi kąty nie chcą zdradzić swych sekretów. 
Dla mnie natomiast to nie tyle kalendarz, co dowód szaleństwa rodzącego się ze 
strachu, każącego mylić przyczynę ze skutkiem. To dowód szaleństwa kultury, 
która porzuciła krosna i tkackie warsztaty tylko po to, by móc rozsuwać kamienie 
w linie i desenie, które oglądać można tylko z lotu ptaka. To przecież jasne: 
miała to być obłędna metoda, by... przywiązać Słońce do Ziemi; by ognistą kulę 
zmusić do corocznych powrotów w oznaczonych na pampie punktach. 
Największa w świecie tabletka od bólu głowy. 
Wyszła spod rąk tysięcy ludzi przez długie lata pracujących w pustynnej pampie, 
którym nigdy nawet nie było dane zobaczyć owocu swej paranoi. Środek na 
odwieczną niepewność: czy po nocy nazajutrz znów nastąpi dzień? 
– Jak sądzisz? – pada niechcący to samo pytanie. Lecz to już dwa tygodnie potem, 
następ-ne 500 km dalej na południe. Stoimy na brzegu Jeziora Titicaca i czekamy, 
aż rozpalona kula zapadnie za horyzont. Zahipnotyzowani słońcem: Allen – 
angielski matematyk budujący na co dzień cyfrowe modele mózgu, któremu nie wolno 
mieć wątpliwości, i ja. Właściwie jest nas trzech; Andy zbiegł właśnie w dół 
wzgórza i teraz pije wodę z jeziora. Chce sprawdzić, czy naprawdę jest słona. 
Zaraz wróci, krzyknie: „Są, są!” – „Co?” – zapytamy. Odpowie: „Tratwy splecione 
z sitowia”. 
Llamas lub balsas de totora. Tak dziś na nie tu mówią. Ich kadłuby leżą jeden 
przy dru-gim, jak rekinie brzuchy wyrzucone burzą na brzeg. Wieś nazywa się 
Huantayana. Stąd naj-bliżej do wyspy Suriqui. Do domu, w którym mieszka Paulino 
Esteban wraz z żoną i plikiem zdjęć Thora Heyerdahla. 
Błękit i żółć: temat jest kolorowy, temat jest bardzo filmowy. W kadrze Paulino 
i jego zło-ciste rogale. Lecz Paulino wcale nie jest piekarzem. Hiszpański zna 
słabo, mówi prawie wy-łącznie narzeczem aymara. Ma wełnianą czapeczkę na głowie 
i niezwykle sprawne palce: jest specjalistą od wiązania snopków sitowia w 
półksiężyce koloru słońca. Półksiężyce potrafią pływać, na wodzie unoszą się jak 
korek. Gdy wyposażyć je w ster, silny żagiel i załogę przy-gotowaną na wszystko 
– są w stanie przepłynąć... cały Atlantyk 
Bo ułamana pojedyncza łodyga pływa – podobno (Heyerdahl) „może unieść żabę”; bo 
dwieście tysięcy łodyg związanych sznurem – to najprawdziwsza łódź. 
Przed laty, jeszcze nikomu nieznany, Paulino wygrał konkurs zorganizowany dla 
wyplata-czy trzcinowych statków. Mówi: „Kadłub, by mógł być stateczny – składać 
się musi z pięciu związanych linami snopków”. Ten środkowy, co ginie w objęciach 
czterech pozostałych, ma specjalną nazwę: corazón. 
Corazón czyli serce. 
Odnaleziony na jednej z wysp na Jeziorze Titicaca przez T. Heyerdahla – 
człowiek, który za punkt honoru postawił sobie tchnąć iskrę życia w napędzane 
wiatrem wehikuły sprzed wieków i tą samą techniką zbudował z egipskiego papirusu 
tratwę, o której swego czasu gło-śno mówił cały świat: „Ra II”. Później z 
eufrackich suszonych na słońcu szuwarów skonstru-ował „Tygrysa” – łódź wzorowaną 
na glinianych płaskorzeźbach z czasów Sumerów. Dziś jest zamożny. Więcej łodzi 
już nie zbuduje. Chyba że miniaturki dla ciekawskich. Chyba że dla muzeów, które 
gotowe są płacić hojną ręką. Najchętniej zaś opowiada historie podniebne-go 
jeziora: 
Właśnie tu, nad tym jeziorem, na Wyspie Słońca, z woli Tayta Inti, czyli Boga 
Słońca, sta-nąć miał na Ziemi niegdyś Manco Capac. Osiem kilometrów na zachód, 
na Wyspie Księżyca, tam gdzie teraz słońce dotyka powierzchni wody, z woli 
Bóstwa Księżyca – Mama Killa – do towarzystwa zesłana mu została jego własna 
siostra – Ocllo. Jak chce mit – znad tego brzegu mityczna para podjęła swą 
wędrówkę mającą się zakończyć w dolinie Cuzco, gdzie położony miał zostać 
fundament pod inkaskie imperium; wędrówkę, w czasie której fasolowe ziarno 
przeradzać się zaczęło w kukurydzianą kolbę; w czasie której ludzie słuchający 
zesłanego im przez bogów głosu uczyli się trudnej sztuki splatania trzcinowych 
łodyg. Najpierw w kosze, potem w łodzie... 
Słuchamy, notujemy, ruszmy w drogę. Tych dwóch – Allen i Andy – to Anglicy, 
których poznałem dzięki przypadkowi. Przypadek bowiem sprawił, że właśnie tego 
dnia ruszyłem z Arequipa do Puno. Przypadkiem usiadłem wraz z nimi przy jednym 
oknie w pociągu. Przy-padkiem rozmowa nasza zeszła na Drogę Inków. I tak 
dowiedziałem się, że mają zamiar pie-szo dotrzeć do Machu Picchu. 
Decyzja zapadła błyskawicznie: żaden z nich nie znał hiszpańskiego, pilnie 
potrzebny był pomocnik mogący służyć za „przedłużenie języka”. Gdy zaś 
zdradziłem się ze swoimi po-czątkami quechua – nie było drogi odwrotu. W Cuzco 
kupiliśmy gaz do piecyka i konserwy. Mapę, a raczej białe plamy w ozdobnej 
ramce, znaleźliśmy w klubie „Explorandes”. Tam też dowiedziałem się, że zgodnie 
z rejestrem grup wychodzących na Drogę Inków mam być pierwszym Polakiem na tej 
trasie. 
Następnego dnia byliśmy gotowi do startu. 
Droga jest najpierw leśną ścieżką. 
Zaraz za mostem skręca na wschód. Wije się wśród zieleni. Wśród kolczastych 
krzewów o twardych a mięsistych liściach. Pośród kaktusów i kęp promieniście 
wyrastających liści przywodzących na myśl sztylety – liście, z których Indianie 
potrafią przyrządzać odurzający napój. Droga podchodzi pod sam skłon grzbietu 
wyrastającego z dna doliny, w której położo-no tor kolejowy. 
Grupa się rozsypuje. Choć teren jest jeszcze płaski, sznureczek postaci z 
garbami różno-kolorowych plecaków rozciąga się. Giniemy sobie wzajemnie z oczu. 
Będzie trwało to już do końca, aż do Machu Picchu, po Inti Punktu, czyli Bramę 
Słońca, skąd widać już miasto ni-czym kamienne gniazdo zawieszone nad 
przepaścią. Choć razem – każdy będzie szedł osob-no. Własnym krokiem i tempem. 
Uzbrojony we własny sposób na zmęczenie, sztywniejące mięśnie i coraz rzadsze 
powietrze. Spotykać będziemy się dopiero w południe i z wieczora, wspólnie 
gotując posiłek i szukając miejsca na rozbicie namiotu. 
Dogania mnie Björn. Björn jest młodym lekarzem mieszkającym na 18 piętrze 
wysoko-ściowca w centrum Sztokholmu. Pracuje w szpitalu ze szkła, betonowej 
perforowanej płyty, gdzie nawet trawnik jest sterylny – automatycznie 
dezynfekowany dwa razy dziennie. Od trzech lat, co roku, na sześć tygodni ucieka 
stamtąd. Najważniejszą częścią jego podróżnego bagażu jest japoński magnetofon 
„Seiko”. 
Bo Björn szuka tego, co szumi; interesuje go woda spadająca z wysokości na 
kamienie. 
Ma unikalną kolekcję: na chromowanych czarnych taśmach magnetofonowych zbiera 
od-głosy wodospadów. Wędruje w świat, by nagrywać huk mas wodnych osuwających 
się w przepaść. Na trasie do Machu Picchu są dwa miejsca o rzadko spotykanym 
echu i pogłosie studni wydrążonej w skale. Gdy go pytam, co było najpierw – chęć 
ucieczki w świat czy myśl 
o pogoni za sznurem wody, mówił: „Ten sterylny trawnik, którego źdźbła są 
paskami zielo-nego plastyku”. 
Kilometr w górę strumienia szlak skręca gwałtownie ku południowi. Przecina 
eukaliptu-sowy gaj. Po prawej stronie w tyle zostaje zbocze opadające ku dołowi 
kilkunastoma tarasa-mi. Niegdyś rosła tu zapewne kukurydza, a wąskie rynny 
wyżłobione w skalnym podłożu doprowadzały wodę nawet w okresie nieustępliwej 
suszy. To północna rogatka inkaskiego miasta z XII stulecia. Miasto zapomniane 
przez archeologów, bez biletów wstępu i coca–coli w puszkach sprzedawanej 
zdyszanym turystom. Lecz żaden z nas nie zatrzymuje się. Sierra woła nas. Jej 
głos słyszymy coraz wyraźniej. Z każdym krokiem potężnieje. Kusi, każe wy-dłużyć 
krok. 
To szumi Cosichaca. Cosichaca oznacza Radosny Most. Nazwa pasuje do naszych na-
strojów. Coraz mniej w nich niepewności. Nikt nie wątpi już, że się nam 
powiedzie. 
Niebo przeczyszcza się. Przed nami wynurzają się trzy chaty kryte trzcinową 
strzechą jak nie uczesany kok. Tu przy przejściu przez strumień zaczyna się 
podejście na pierwszą prze-łęcz. 
Droga, którą idziemy, nazywa się Yawar nan: Droga Krwi. 
Krew w nazwie to ulubione sformułowanie quechua: Yawar unu – Krwawa Woda; 
Puk’tik yawar k’ocha – Jezioro Wrzącej Krwi; Yawar wek’e – Krwawa Łza. To nazwy 
potoków, skalnych iglic i stawów o wodzie jak płynny kryształ. 
Yawar mayu – Rzeka Krwi – mówią Indianie na wzburzony nurt rzeki, bo lśni w 
słońcu, jak świeżo tryskająca krew; na ekstatyczny taniec wojenny, w którym 
przebrane postacie krzyżują ze sobą wyostrzone lance. Yawar nan znaczy więc 
tyle, co droga, która faluje, gnie się, ginie. Która zawisa nad przepaścią. 
Która porywa, zwija się w spiralę skalnych schodów. 
Nikt nie wie, kto nazwę tę nadał tej drodze. 
Odkrył ją Hiram Bingham w roku 1915, gdy powrócił do Peru, by uzupełnić 
dokumentację wykopalisk w Machu Picchu. Ricardo Charaya z Santa Rosa wskazał mu 
ścieżkę do pomniej-szych ruin na południe i wschód od głównego kompleksu. Tak 
też natrafiono na ślady Kró-lewskiej Drogi Antisuyu. Na jej odcinek zwany Yawar 
nan. 
Bo każda z dróg nosiła nazwę jednej z czterech prowincji, jak chce quechua – 
dzielnic. Tawatinsuyu oznacza Kraj Czterech Dzielnic. Antisuyu, Cuntinsuyu, 
Chinchasuyu, Collasuyu 
– cztery prowincje położone na wschód, zachód, północ i południe względem 
centralnie poło-żonej stolicy – Cuzco – rozciągały się 4 tysiące kilometrów z 
północy na południe i 1500 ki-lometrów ze wschodu na zachód. By zapewnić sprawne 
działanie tak rozległego organizmu państwowego wśród dzikich gór i wciskającej 
się dolinami selvy, Inkowie podjęli się zadania rozmachem dorównującego budowie 
rzymskich akweduktów: budowali drogi. „Są one – pisał kronikarz Pedro Cieza de 
Leon – tak słynne jak trakt Hannibala w poprzek Alp”. 
Weźmy do ręki na chwilę mapę Ameryki Południowej. Droga Chinchasuyu – o długości 
2010 km – prowadziła z Cuzco do Quito. Później rozbudowano ją po rubieże 
dzisiejszej Ko-lumbii. Jej odgałęzienia docierały do Tumbez i Pachacamac. Droga 
Cuntisuyu biegła ze stoli-cy imperium do Nazca. Tu skręcała na południe, sięgała 
aż do Arequipa. Droga Collasuyu – 5320 km – biegła brzegiem Jeziora Titicaca i 
Popo, łączyła Cuzco z pustynią Atacama i Men-dozą w Argentynie. Południowa jej 
odnoga – via Calama i Capiapo – kończyła się na rzece Maulle w Chile. To punkt 
graniczny inkaskiego państwa. Droga biegnąca brzegiem oceanu w pół tysiąca lat 
potem miała służyć za fundament... szosy panamerykańskiej. 
Nazwa: droga – może być myląca. 
To prawda, że wielokilometrowe jej odcinki miały szerokość między 5 a 6 metrów. 
Że na obszarach nawiedzanych przez częste ulewy była brukowana. Że w górach 
tworzyły ją często nie kończące się spirale wykutych w kamieniach schodów, a nad 
przepaściami biegła zawie-szona na linach mostami. Że znane są nawet cztery 
tunele, z których najdłuższy liczy 30 me-trów. Że na najczęściej uczęszczanych 
odcinkach budowano co 20–30 km tampos – kamienne zajazdy dla podróżujących. Że 
najlepiej do dziś zachowany odcinek, 13 km na wschód od wsi Shelby, ma z obu 
stron równo położony krawężnik i rynny odprowadzające nadmiar desz-czowej wody. 
Lecz to raczej wyjątek niż reguła. Najczęściej była to ledwie ścieżka. 
Ścieżka wśród gór. 
Taką właśnie ścieżką jest Yawar nan: Droga Krwi. 
W roku 1942 została spenetrowana przez „Viking Expedition” szwedzkiej fundacji 
Wen-ner Gren. Paul Fejos – jej uczestnik – wyniki opublikował w USA. Później, w 
roku 1968, peruwiańska grupa dr Victora Anglesa poprowadziła dalsze badania. 
Od tego czasu datuje się słana tego szlaku pełnego zarośniętych ruin i 
wspaniałych wido-ków. Nie jest w stanie sprostać im żadna kamera, żadne pióro. 
Został on rozpropagowany w wielojęzycznych przewodnikach o wysokich nakładach: 
„You will never forget the Inca Tra-il” (Exploring Cuzco, 1980, str. 97); „You 
would not find yourself too tired to enjoy what you see” (South American 
Handbook, 1981 str. 698); „Inca trail makes a spectacular 3–5 day trip” 
(Backpacking in South America, 1982, str. 98); „The tril itself must be one of 
the lovelist walks in the world” (The Inca Trail, 1980, str. 106). 
Dziś jest to miejsce spotkań tropicieli Zapachu Wielkiej Przygody z całego 
świata. Wła-śnie takich jak nasza dwudziestka. Większość z plecakiem i w 
trampkach przewędrowała już Dekan, mokradła Yukatanu, bezdroża Gwatemali. Zna 
smak słonych piasków australijskich pustyń, na wielbłądzim garbie przemierzała 
bezwodne przestrzenie Kraju Tauregów, zbierała muszle na Cejlonie. Jako jeden z 
nielicznych jestem tu całkiem początkującym włóczęgą. I – gdyby nie moja 
znajomość quechua – pewnie kazano by mi zdać egzamin wstępny lub co najmniej 
wpiąć korsarski kolczyk w prawe ucho... 
O Björnie już wspomniałem. 
Carlos – z Montevideo, 26 lat, wysoki, o migdałowych oczach; miłośnik jazzu i 
Bessie Holiday; kolekcjonuje posążki Buddy i czyta Hermanna Hessego w 
hiszpańskim przekładzie Herrery; w torbie przewieszonej na szyi – trzy 
teleobiektywy, na każdym postoju pali dające błękitny dym skręty; nikt nie wie 
dlaczego, lecz wszyscy wołają nań Jack. 
Harry – najmłodszy, dwudziestolatek, Amerykanin z kopulastego namiotu 
wypełniającego się sprężonym powietrzem za naciśnięciem zielonego guzika; zwany 
także Black cat, chce studiować historię sztuki, specjalizować się w inkaskich 
technikach łączenia kamienia i w trapezoidalnych otworach kamiennych; mieszka w 
New Orlean i w żyłach ma trzy krople polskiej krwi. 
Georg – od pół roku bezrobotny, od miesiąca w górach; do niedawna technik w 
stoczni w Bremen; nigdy nie wierzył prasie ani książkom; jeszcze przed miesiącem 
był pewny, że Zie-mia jest płaska jak talerz i pływa po oceanie, a „cała reszta 
to wymysł propagandy, telewizji i technokratów myślących o łatwym pieniądzu”; 
postanowił sprawdzić, jak jest naprawdę, i kupił bilet na drugą półkulę; idzie 
zwykle w ogonie grupy; powoli zmienia zdanie. 
Ivonne – Finka, jedyna dziewczyna; wyjątkowe zamiłowanie do filozofii i 
urugwajskich bród; wspaniale wysokogórskie buty obcierające pięty do krwi; 
interesuje ją droga jako taka i doszukuje się analogii między inkaskim szlakiem 
wśród mgieł a wschodnioazjatyckim poję-ciem tao; wyniki tych przemyśleń chce 
opublikować, tylko jeszcze nie wie, gdzie, i czy na pewno; chętnie rozdaje swój 
adres i klnie po lapońsku. 
Są też inni: Annapulos, Johnny, Roberto, Annashirim Bojurmani, Stanley i Tom. 
Każdy przybywa tu z innym zamysłem. Każdy pretekst jest dobry, by ruszyć na ten 
szlak. Każdy znajduje tutaj to, czego szuka. A dobra puenta kazałaby dodać: 
„Każdy obiecuje, że już wkrótce tu powróci”. 
Lecz to nie byłaby prawda. 
Bo magiczna to droga. Kto raz na nią trafił – iść nią będzie już do końca; mieć 
ją będzie już w sobie. Choćby wśród betonowej płyty i sterylizowanych dwa razy 
dziennie trawników. Lub jeszcze gdzie indziej. 
Leśna ścieżka zmienia się w górski szlak. 
Zaraz za strumieniem Radosny Most zaczyna się łagodne podejście. Lecz to tylko 
podstęp. My podstępów tych jeszcze nie znamy i łykamy haczyk: łagodność trwa 
tylko kilkaset me-trów, potem zmienia się w... No właśnie – mówiąc najkrócej – 
zbocze jest strome, przeważnie pionowe. Nieznana ręka kamienie ułożyła tu w 
schody dla olbrzymów. W każdym z nich wy-drążono kilka ich mniejszych 
braciszków. 
Inaczej żaden chasquis nie przeszedłby tędy. 
Inaczej trzeba by wbić haki w szczeliny, a przecież Inkowie nie znali żelaza ani 
stali. 
Zastosowano też stary trick: ścieżka biegnie nie kończącymi się zakosami, na 
których za każdym nawrotem zyskuje się nie więcej niż pół metra wysokości; wijąc 
się, wgryza się pra-cowicie w stromiznę i skalną niedostępność; każda fałda i 
rysa staje się jej sojusznikiem. 
To ten sam trick, którego od Inków nauczyli się konstruktorzy kolei, kiedy 
musiała się przebić przez „Skórę Węża”, przez góry, którym nadano tu nazwę 
„czarna skrzynka”, bo ani ich koloru, ani kształtów nie sposób przepisać z 
rzeczywistości na papier. 
I teraz bardzo ważne: 
Z jednego trzeba sobie dokładnie zdać sprawę, zanim wspólnie ruszymy w tę drogę: 
są to góry, które wyrastają wprost z oceanu. Przed nimi cały kontynent, który 
czymś trzeba wypeł-nić. To pozbawia krajobraz wszelkich kompleksów – kontury 
rozwijają się bez pośpiechu, góry pozwolić sobie mogą na wszelkie dziwactwa i 
niemożliwości. Wtedy, gdy po raz pierw-szy ujrzałem je z bliska na swoim 
fasolowym szlaku, na trasie z Nezca do Arequipa, zapisa-łem w notatniku: 
„Że ma kły, pazury – wiedziałem od dawna. Dziś jednak wyszło to na jaw, 
potwierdziły się bardziej domysły niż pewność. Nadęła się, zarżała, rozpuściła i 
nastroszyła włosy, dotąd za-plecione w warkoczyki, wytargała z nich kolorowe 
pasma wełny, takie, jakie noszą tutejsi Indianie. Kto? Ona. Przyroda. Tu, gdzie 
Andy wychodzą z morza na brzeg i setkami metrów skalistego zbocza strzelają w 
niebo. I gdy byłem już pewien, że nic nie jest w stanie mnie zdziwić, okazało 
się, że była to nie tylko skóra, co naskórek kontynentu, a widowisko zaczęło się 
na dobre, gdy poczęliśmy się przedzierać w głąb jego brzucha. Pełzaliśmy 
wąwozem, przełęczą, po drodze było wszystko, a na samym końcu – piekło. Na kilka 
godzin dano nam przepustki, a potem pokazano, jak się z niego wyczołgać: 
pustynią, zieloną naroślą, wodę czerpiącą nie wiadomo skąd, doliną żółtą jak 
banan, czerwono–sinymi wydmami, które ja – idiota – brałem za stosy nawiezionego 
cementu. Dopiero teraz uświadomiłem sobie wielkość i przepaścistość tego 
kontynentu, donkiszoterię całej reszty. Ta twarz tak piękna, a tak okrutna! Tak 
uwodzicielski ma makijaż! Tylko samochody, które nadbiegały z naprzeciwka, 
przypo-minały, że nie dostaliśmy się pod podszewkę świata, a jeżeli już – że 
jest stąd jakaś droga wyjścia. Przez dziesięć godzin jechaliśmy przez dziesięć 
Księżyców, a każdy z nich innego boga był siedzibą.” 
Tu, na początku podejścia na pierwszą przełęcz, jest całkiem podobnie. Wszak 
dotarliśmy do samego serca „Skóry Węża”. 
Tuż za zakrętem, na grzbiecie, po lewej ręce muszą znajdować się ruiny 
Llactapata. Zna-czy to tyle, co angielskie Town–on–the–site, na co bardzo trudno 
znaleźć polski odpowied-nik7. Od dwóch lat brytyjska ekspedycja prowadzi tam 
wykopaliska, oczyszcza zarośnięte mury, systematyzuje odłamki ceramiki. Nikt nie 
jest w stanie wzrokiem odszukać tego miej-sca. Nikt nie ma na to nawet ochoty: 
ścieżka zmusza do wspinaczki z twarzą zwróconą ku zboczu. O półobrocie nie ma 
mowy. Plecak ciągnie w dół. 
Ten dół to dolina koloru wilgotnego mchu. Na jej dnie – kopulasta skała. Gdy 
zmrużyć oczy – przypomina głowę pumy. To jeden z 327 „punktów szczególnych” 
zlokalizowanych niegdyś przez Tarpuntakuna – nadwornych astronomów Inki. 
Tarpuntakuna stworzyli system ceques – współśrodkowych wyimaginowanych kół, 
których centrum znajdować się miało w Cuzco, w Świątyni Słońca, oraz linii 
wyznaczających na horyzoncie punkty wschodu i zacho-du Słońca, ważniejszych 
konstelacji i Księżyca. „Punkty szczególne” – jak ten, który zostaje za nami w 
dole – to święte miejsca wzdłuż tych linii promieniście biegnących ku horyzonto-
wi. 
Słowem – Tarpuntakuna prowadzili dalej szaleństwo zapoczątkowane w Nazca. 
Teraz zaczyna się mordęga. Krok za krokiem. Mimo to oddech świszcze jak 
indiański flet. Okazuje się, że jest to metoda – wyprzedzam wszystkich, choć 
pełznę. Tajemnicą tego pełza-nia jest to, że pełznę bez przerwy. Pełzającego 
łapie mnie deszcz, mżawka właściwie, jeszcze dokładniej – jedno ze skrzydeł 
zawieszonej chmury. Siedząc pod rozłożystym drzewem myślę 
o gniotących paskach plecaka. Od tej chwili będzie to mój ulubiony temat 
utyskiwań. Wagę zagadnienia zrozumiem dopiero nazajutrz, gdy ramiona, tam gdzie 
łączą się z obojczykiem, wojnę wypowiedzą paskom. Tylko ja będę jednak ponosił 
tego konsekwencje. Tylko mnie będzie bolało. 
7 Town–on–the–site (ang.) – dosłownie: miasto na miejscu 
Ci z dołu doganiają mnie. Idę, pnę się i znowu – pełz, pełz – wyprzedzam. Jestem 
coraz wyżej, to mój pierwszy krok w chmury. Nad strumieniem odnajduję polankę. Z 
Allenem i Andy na pusty żołądek jemy krakersy i jedna konserwę na trzech. 
Sytuacje ratuje mate de coca – herbata z liści z brezentowego woreczka. 
Przybiegają dzikie świnie i domagają się krakersów. Nie całkiem są więc dzikie; 
to znak, że do wsi Huayllabamba – Trawiasta Równi-na – już nie tak daleko. 
Zanim jednak tam dotrzemy, robi się na chwilę jeszcze bardziej kamieniście. Na 
tym ka-miennym szlaku natrafiamy na campesinokuna – wieśniaków – i ich dwa 
konie, o bardzo krótkich nogach, wytresowane przeciwko zawrotom głowy. Twarze 
tych ludzi spalone są gór-skim słońcem i maja kolor górskiego zbocza. To 
ostatnie spostrzeżenie przypomnę sobie znacznie później. Gdy na kartce papieru 
napiszę obok siebie dwa słowa: 
Rumi i runa. 
Czyli – kamień i człowiek 
Już sam język podpowiada, jak blisko muszą być ze sobą spokrewnieni. 
Gdy przemierza się wzgórza otaczające Cuzco, gdzie prawie każda skała nosi ślady 
ludz-kiej ręki, gdzie schody, platformy, nisze, krypty wycinano w granicie, 
jakby krojono nożem ser, lub gdy stanąć przed cyklopami wśród kamieni 
zestawionych w trójpoziomowy bastion fortecy Sacsahsuaman, z których – wg 
naukowców – największy ma ważyć 364 tony – zadać sobie trzeba pytanie: jak to 
właściwie się działo, że skała była aż tak posłuszna pod ręką człowieka? Można 
odnieść wrażenie, że skalne bloki same z siebie chwytały się za ręce, ru-szały w 
dół zboczy ku miejscu, gdzie dziś stoi miasto, by zlać się w kamienne prostokąty 
ulic i placów. Potem ze zdziwieniem się stwierdza, że to właśnie opowiadają w 
legendach India-nie: dla nich granica między kamieniem a człowiekiem praktycznie 
nie istnieje. Kamienie, ba... całe góry potrafią chodzić, tańczyć, śmiać się 
ludzkim głosem. Trzeba znać tylko odpo-wiednie zaklęcie. Jedno właściwe słowo. 
Bo: „każda góra ma swojego Wawami: a Wawami jest duchem gór; Wawami ukryte są w 
każdym ze szczytów”. 
Także góry, które mijamy i w które wgryzamy się, pełznąc urwistym szlakiem, mają 
swo-jego Wawami. 
– A jakże – potwierdzi to w kilka godzin później człowiek, w którego chacie 
spędzimy pierwszą noc. Człowiek, o którym dowiemy się, że w rzeczywistości jest 
pająkiem. Swoje opowiadanie zaczyna od słów: Dionisquchica seperawimi... 
Rzecz o duchach gór i skalnych garbów. 
Wawamikuna terra kachcan, dios hina, animalninchik causa. Todo paymanta. 
Paymantan dios bendisionnin lloqsimuchkan, ve ne, aguay unu, diospa venan8 A 
inni to jeszcze potwier-dzą: „Każda z gór ma swojego Wawami. Wawami karmi stada 
lam, ludziom zsyła własną krew – wodę. W nocy Wawami wychodzi z wnętrza gór. 
Odwiedza swych sąsiadów. Są nimi inne Wawami. Ubiera się w skórę kondora, lecz 
na szyi pióra ma wygolone aż po różowy naskórek. Chodzi w sandałach z dzikiego 
łyka i w spodniach z wełny wikunii. Nocą wielu już go spotkało. Jest wysoki, 
milczący. Chodzi długimi krokami, a brzegi strumienia zasklepiają się pod jego 
wzrokiem, by suchym szponem mógł przejść na drugą stronę”. 
Po dwudziestu minutach mamy tę kamienistość za sobą. Zaczyna się trawiastość, 
potem Trawiasta Równina – Huayllabamba, inaczej mówiąc – wieś. Liczymy 
kilometry, które pozo-stały za nami. Pod nami. Mało. A jutrzejsze podejście ma 
być mordercze. Lecz teraz nie my-ślimy o tym. Myślimy o tym, żeby się najeść i 
wcześnie móc iść spać. Tu będziemy nocować. Fama niesie, ze miejscowy nauczyciel 
włóczęgom, takim jak my, pozwala kłaść śpiwory na podłodze w szkole. Szukamy 
nauczyciela. 
Wieś składa się z chat, jakie widzieliśmy u wylotu doliny: są przesadziste, z 
czapą słomia-nego dachu o lekko wygiętych ku górze rogach, prawie jak japońskie 
pagody; o ścianach z 
8 przykład tzw. „mezkli” czyli mieszaniny quechua z hiszpańskim: Wawami jest 
ziemią, bogiem, duchem na-szych zwierząt. Wszystko ma w nim swój początek i 
pochodzi od niego, przede wszystkim zaś woda. 
glinianych kostek suszonych na słońcu; bez okien, ze smugą dymu przyczepioną do 
dachu, z ujadającymi psami i stadkami udomowionych dzikich świń, jak te z 
pierwszego popasu. Do-my są nieregularnie rozrzucone na sporej polance otoczonej 
chaszczami i drzewami o koro-nach jakby pokrytych pajęczą siatką. Bo wieś leży u 
stóp Pajęczego Szczytu, w połowie stoku Pajęczej Przełęczy. 
– 
Allinmi! 
– 
Allillanchu! 
Chcę zapytać o nauczyciela, przyjaciela włóczęgów. Wieśniak natychmiast odgaduje 
moje intencje. Jest to mężczyzna niskiego wzrostu, o wąskich wargach, w filcowym 
kapeluszu z zadartym rondem, w brudnym, wojłokowym ponczo i spodniach 
sięgających ledwie kolan. Nocować możemy u niego – mówi. Nie czeka na naszą 
reakcję. Prowadzi do swojej chaty. 
Jest mniejsza od pozostałych. Bardziej szałas niż chata. Ściany – niczym kosz ze 
splecio-nych gałęzi; oka między nimi pracowicie uszczelniono mchem. Wnętrze 
pachnie na przemian gorzko i słodko – dymem i sokiem mango. Palenisko otoczono 
kręgiem owalnych kamieni. Łóżka, podparte drewnianymi klocami, wyplecione są z 
miękkich trzcinowych prętów. Roz-glądamy się chwilę, a potem kiwamy głowa na 
„tak”. 
Zostajemy. 
I tak – dziś w nocy te gałęzie zamiast dachu będą naszym domem. 
Dobrze się składa: bo szałas jakby stworzony do tego, by mogła się w nim zacząć 
historia odkrycia któregoś z zaginionych miast. To szałas dokładnie taki, jak 
ten, w którym po raz pierwszy biały człowiek usłyszał opowieść o wielu dużych 
kamieniach w selvie. O kamie-niach, znad których potem przez cztery lata 
karczowano las i spośród których wypłaszano węże. O kamieniach nazywanych potem 
Stary Szczyt. 
Stary Szczyt czyli Machu Picchu. 
Mit zaginionych kamiennych miast. Przez stulecia był wyzwaniem. Niczym magnes 
przy-ciągał najcenniejszy z kruszców – ludzkie namiętności i marzenia. A zielone 
monstrum za-zdrośnie strzegło swych sekretów. Już we wczesnych kolonialnych 
czasach puszcza pochło-nęła setki śmiałków zwabionych mitem miast cierpliwie 
czekających na swoich odkrywców. Z biegiem czasu żniwo to zostało 
zwielokrotnione. Na próżno. Nie znaleziono niczego. Ni-czego oprócz Amazonki. 
Lecz wbrew logice – owej pewności, że „zaginione miasta istnieją” – nic nie było 
w stanie zachwiać. „Istnieją” – przerodziło się w – „bo muszą istnieć”. Jakby 
bardziej potrzebne było samo przeświadczenie każące zagłębiać się w odmęcie 
niezmierzonego niż ostateczne dotar-cie do celu i postawienie krzyżyka na mapie. 
Miasta zyskały nimb odwiecznego mitu–archetypu. 
Stały się Moby Dickiem oceanu selvy: białym – bo z białego kamienia – wielorybem 
ści-ganym przez beznogiego kapitana Achaba. Nie tyle nierealnym, co 
nieosiągalnym. Wciąż wymykającym się z rąk, uciekającym przed ludzkim wzrokiem. 
I dopiero wiek dwudziesty przyniósł pewności tej potwierdzenie. Jednocześnie 
pytanie – gdzie kończy się prawda widzialna, a zaczyna się niewidzialna? Czy 
miasta istniały zawsze, czy może mit stał się tak niezniszczalny i na tyle 
realny, iż wynurzył się i zmaterializował w odmęcie Oceanu Wielkiego Lasu? 
W północnym Peru odkryto ruiny Gran Pajaten, bardziej na południe – Vilcabambę, 
jesz-cze sto kilometrów dalej – najsłynniejsze z miast: Machu Picchu – miasto 
kamiennych scho-dów, tajemniczych trzech okien i okrągłej Świątyni Słońca. 
Także... coca–coli. 
I koszulek z Hongkongu z napisem: „MADE AT MACHU PICCHU”. 
Bo kariera tego miasta jest tyleż zawrotna, co pożałowania godna. Za trzy dni 
zapiszę w notatniku: „Dzień Psa Strzeżonego Jak Angielski Trawnik. Pies jest 
rasowy, ma sprężysty ogon, to prawie pudel. Ale jak mu się przyjrzeć z bliska, 
zamienia się w Duże Kamienne Mia-sto, w Nowy Jork sprzed stuleci. Gdyby nie 
Urubamba w dole, można by się pomylić. Bo mówi się tu właściwie tylko po 
angielsku”. 
Po angielsku mówią nawet Indianie. Jeden z nich stoi przed wejściem do ruin i 
powtarza w kółko, za pieniądze i emeryturę po 65 roku życia, to, co ktoś kiedyś 
powiedział całkiem przy-padkiem, co ktoś inny usłyszał, a jeszcze inny doszedł 
do wniosku, że mógłby to być zgrabny slogan reklamowy: 
„Nad kamieniami rosły ogromne drzewa. Wydawało się, że upłyną tak miliony lat. 
Że las strawi kamienie, bramy, mury i zamieni je w węgiel lub w drobne banany. 
Tymczasem przy-szedł biały człowiek i powiedział: Kiedyś było tu miasto!” 
Biały człowiek nazywał się Hiram Bingham. 
Rodem z Honolulu, miłośnik szerokich krawatów, wina pitego szklankami, absolwent 
University of Yale, później senator, z wykształcenia historyk. Jednak przede 
wszystkim od-krywca. Po raz pierwszy trafia do Ameryki Południowej zbierając 
materiały do monografii na temat wojen i strategii Bolivara. Przez wiele lat 
poszukuje ruin Vilcabamby – ostatniej stolicy Manco Inki i jego synów. Historia 
Kolumba i Indii Zachodnich powtarza się: dziś wiadomo, że Bingham w pobliżu 
Espiritu Pampa nad rzeką Apurimac dotarł do poszukiwanej przez sie-bie 
Vilcabamby... nie zdając sobie jednak z tego sprawy. Indiańscy przewodnicy 
pokazują mu jedynie część ruin, twierdząc, że dalej nie ma już nic godnego 
uwagi. Więc zawierza im sło-wom. Wyjeżdża, nie zdając sobie sprawy ze znaczenia 
swego odkrycia. 
Jest rok 1911. Fascynacja archeologią peruwiańską prowadzi go do Doliny 
Urubamby. Miejscowy przewodnik Melchor Arteaga, od lat mieszkający w selvie, 
opowiada mu o ru-inach rozsianych na stromym zboczu i przełęczy między dwoma 
szczytami. „Tam, gdzie miejscowi wykarczowali polankę i gdzie teraz wygania się 
lamy i wikunie”. Bingham posta-nawia ruszyć w górę wskazanego zbocza. 
Dzień 24 lipca. 
Od świtu w Dolinie Urubamby gęsta mgła, zaraz po wschodzie słońca spada lodowaty 
deszcz. Arteaga jest zniechęcony chłodem, traci przekonanie o celowości 
wspinaczki. Oznaj-miam, że zostaje w swoim szałasie. Targ trwa długo. Dopiero 
obietnica sutej zapłaty skłania go do opuszczenia posłania z trzciny i gałęzi. 
Na pytanie, gdzie są ruiny, nieodmiennie wska-zuje palcem strome zbocze góry: 
„Tam”. 
Nikt nie sądzi, że „tam”, wśród zarośli, które niczym nie różnią się od tych 
widzianych w dole biegu rzeki, będzie można odnaleźć cokolwiek godnego uwagi. 
Bingham: „O mały włos i ja bym porzucił myśl, by sprawdzić opowiadanie starego 
Arte-agi”. 
Przyrodnik towarzyszący Binghamowi postanawia pozostać w obozie na dnie doliny, 
tłu-macząc, iż: „więcej motyli można odnaleźć właśnie tu, bliżej rzeki”; jest 
pewien, ze uda mu się uzupełnić swój zbiór preparatów, „może nawet wytropić 
rzadkie odmiany”. Chirurg skar-ży się na bolesne ukąszenia mrówek–górali, ma w 
planie pranie i naprawienie bielizny. „Dla-czego by nie iść i się przekonać”, 
mówi tylko sierżant Carrasco – ramię zbrojne wyprawy. 
Ruszają krótko przed dziesiątą. 
Wspinaczka jest wyczerpująca. Rzekę trzeba przejść przez most ze słabych, luźno 
ułożo-nych pniaków, z których nie każdy dosięga dwóch wsporników wbitych w 
kamieniste dno. Zdejmują buty. Nigdy dotąd nie wiedzieli, że palce u stóp mogą 
być aż tak przydatne. Wręcz niezastąpione. Centymetr za centymetrem wzdłuż pni. 
Aż po drugi brzeg. Dalej – tak stromo, jak nigdy dotąd. Palcami – tym razem u 
dłoni – trzeba wczepiać się w zbocze. Tymczasem Arteaga niestrudzenie opowiada 
historie o ukąszeniach jadowitych żmii. O tym, jak ciało uką-szone puchnie i 
pokrywa się cętkami. 
Bingham: „A pogoda była w sam raz jak na węże; wilgoć tak ogromna. Zaczynałem 
my-śleć, że ci, którzy pozostali w dole, mieli rację”. 
W zasięgu wzroku – ani śladu ruin. 
Są jednak zbyt wysoko, by można było zawrócić. Spotykają Richarte i Alvareza – 
dwóch Indian, którzy nie posiadają się ze zdziwienia, że ktoś dociera tu, gdzie 
do tej pory nikt nie przychodził. Richarte i Alvarez mieszkają tu już od 
czterech lat, mają własną chatę. Ich po-czątkowa rezerwa zmienia się w radość i 
zadowolenie, gdy dowiadują się, że przybysze nie mają zamiaru zbierać podatków 
ani nie szukają ochotników do armii, że interesują ich tylko stare kamienie. 
Mówią, że uprawiają kartofle, kukurydzę, fasolę o brunatnej łusce, trzcinę 
cukrową. Ziemia jest urodzajna, wystarczy odsłonić kilka kamiennych tarasów... 
–
Tarasy? A ruiny? 
–
Są także. Trochę dalej... 
Trzysta metrów i... już nie można mieć wątpliwości, choć to jeszcze nie 
rewelacja: tarasy są rozległe, łatwo je rozróżnić pod poszyciem selvy. Umocnione 
starannie dopasowanymi kamieniami. 
Czyżby?!... 
Od pewności dzieli ich ledwie pół kilometra. Idą za małym chłopcem, który 
towarzyszy im od chaty C. Richarta i P. Alvareza. Chłopak przemierzał tę trasę 
wielokrotnie. Wydeptał na-wet ścieżkę, nosząc nią naszyjniki o paciorkach z 
ziaren brunatnej fasoli, by tanim sposobem zyskać przychylność duchów. Zawiesza 
je na szyjach mumii... 
–
Są tu mumie? Gdzie? 
–
Tam – chłopak pokazuje palcem. 
Za moment stają przed wylotem pieczary, która dziś znana jest pod mianem tumba 
royal9, dokąd dzień w dzień pociąg dowozi turystów odzianych w koszulki „I LIKE 
YOU, MACHU PICCHU” i gdzie pstrykają migawki aparatów fotograficznych, a 
przewodnik recytuje jed-nym tchem: „Oto Świątynia Słońca. Półokrągła ściana 
przywodzi na myśl Qoricanchę z Cuzco – kamieniarski kunszt nie mający sobie 
równych w całej Ameryce prekolumbijskiej”. Dziś jednak pieczara jest pusta. 
Wtedy, 24 lipca 1911 r. Około godziny wpół do czwartej, na kamiennych półkach w 
głębi wydrążonych nisz siedziały krępe mumie otulone w wełniane tkaniny, 
okręcone grubym bawełnianym sznurem, o rękach skrzyżowanych na piersiach, o 
palcach wyschniętych na wiór, na suche gałęzie, a ich brunatne poncha spięte 
były miedzia-nymi igłami, których końcówki rozbito na kamieniach, tak że 
przypominały ostrza bojowych toporów. Wokół – dziesiątki glinianych naczyń, na 
dnie których dopatrzeć się było można śladów pokarmu sprzed stuleci – także z 
czasem zamienione na kamień, duże na pół ludzkie-go paznokcia ziarna, które 
zachowały kształt owalu o lekko wygiętych końcach. 
To nasza stara znajoma. Skamieniała bogini. Fasola. 
I w ten oto sposób odkrycie staje się faktem: Bingham jest pewny, ze ma przed 
sobą od lat poszukiwana Vilcabambę; Melchor Arteaga nie potrafi zrozumieć 
poruszenia Amerykanina: Richarte i Alvarez nie są w stanie przewidzieć, jaką 
karierę zrobi to, co oni dotąd uważali za swoją hacjendę, a co okazało się czymś 
całkiem innym: całkiem zaginionym miastem. 
Schodek za schodkiem. A każdy z nich równo ociosany. Im wyżej, tym schody stają 
się szersze: 365 schodów. Jeden na każdy dzień roku. Raz w tygodniu – kamienna 
misa, prawie fontanna – co siedem szczebli w kamiennej drabinie. 
Też zaginione. Pierwsze z nich. Pierwsze z trzech miast na szlaku. Za nami: 
szałas, nocleg i campesino, który trzy razy jechał pociągiem, miał plastykowy 
długopis, nie umiał nim pisać i długo przekonywał, że w rzeczywistości jest 
pająkiem. A tu – Sayacmarca. 
Miasto W Górze. Tyle znaczy ta nazwa. Miasto, które wisi na zielonej skarpie. 
Mała, gęsto zabudowana pucara. Schronienie dla ludzi z dwóch sąsiednich dolin na 
czas najazdu i walk. Niegdyś – rzecz jasna. Forteca–labirynt. Gdy wrogowi udało 
przedrzeć się za mury, każdy 
9 tumba royal (hiszp.) – królewski grobowiec 
sektor twierdzy mógł bronić się oddzielnie. W bramach – splecione liany. W 
oknach w kształcie trapezu – trawa sięgająca pół metra ponad głowę. Tak wygląda 
to dziś. 
Pierwszy był tu Bingham. Znowu. Rok 1915. Potem – wraz z Vikingie Expedition – 
Paul Fejos. W trzydzieści trzy lata później. Potem... inca trail hikers – 
dokładnie tacy jak my. Ma-rzyciele zmęczenie uciskiem pasków plecaka, lecz o 
śmiejących się oczach. Gdy przeciskać się cienistymi ulicami, które wyglądają 
jak omszałe rynny – stada nietoperzy podrywają się do lotu. Z nietoperzych 
krtani wyrwa się pisk tak ostry, że go nie słychać. A gdy iść jeszcze wyżej, 50 
metrów ku szczytowi wzgórza, zarys murów staje się bardziej zrozumiały: jak 
dziób, rufa, wyrwa w burcie, którędy wdziera się roślinność. Widać nawet 
wyłamane maszty. 
Okręt na dnie Zielonego Oceanu. Nietoperze – latające ryby. 
To koniec trzeciego dnia wspinaczki. Już zmierzch. Nocleg na piaszczystej półce 
skalnej nad strumieniem. Tak ciasno, że linki namiotów wiążemy do liściastych 
gałęzi drzew. To o 365 schodów niżej, o trzy rzuty kamieniem przez zarośla 
nazwane między innymi „rzęsa dżungli”. O jedną przełęcz i dzień bliżej celu. 
Znad płomienia ogniska obserwujemy, jak ho-ryzont pod ręką zapadającego zmroku i 
mgły wychodzącej zza drzew z kiczu przeradza się w arcydzieło. Aż nadchodzi 
Godzina Świecących w Ciemnościach Skrzydeł. 
Chmurami, jak sztuczne ognie rozpryskujące się na boki, nadlatują. Skrzydło przy 
skrzy-dle. Ćmy, które fosforyzują, które uchodzić mogłyby za cud ożywionej 
przyrody. Nadpływają z zewsząd, całe rozlewa się ich morze. Mimo ciemnej nocy – 
skrzydłami przynoszą ze sobą dzień – można by czytać książkę. Lub po prostu 
patrzeć: skrzydło przy skrzydle. Widowisko, jakiego żaden z nas dotąd nie 
widział. 
Zapisuję w notatniku: „Droga spada jak kamień rzucony w otchłań. Spadamy razem z 
nią. Rozsiane chmury i kolejne ogniwa fasolowego naszyjnika, które tak bardzo 
chcemy zebrać, gonią się jak plastykowe lampy z koła cotygodniowej karuzeli z 
Urcos. Nasz marsz to lot skalnych okruchów, które zatrzymują się dopiero na dnie 
przepaści. Spadamy tak przez naj-bardziej spadziste góry świata: dwa dni, bez 
przerwy, spadać będziemy do celu. Całym sobą stajesz się przyspieszeniem 
ziemskim. Zanim wypowiesz zdanie – jesteś już przy kropce”. 
By mogło być tylko w dół, musi najpierw być w górę. 
I jest. 
Bo najpierw jest jeszcze przełęcz i cały dzień, który streścić można w czterech 
słowach: szliśmy wciąż pod górę. Wąwóz, który nazywa się Lluchuacha. Strumień, 
który tworzy ka-skady. Selva, która gęstnieje. Gęstwina, która jest coraz 
bardziej kolczasta. Drzewa, które wśród kolców mają najprawdziwsze brody. 
Gąszcz, parująca zeń wilgoć, szmer budzącego się ze snu po rozkrzyczanej nocy 
Wielkiego Lasu, nazwanego „pączkującą dżunglą”. Gniazdo os, które spada na plecy 
Andy’ego. Żądła, które zamiast grotów mają potrójną zadrę jak dzie-
więtnastowieczny harpun. Biegunka koloru krwi, która usidla Allena. Nocleg na 
polance, któ-ra jest wyzwoleniem z wewnętrznego nakazu: wyżej, wyżej, jeszcze 
wyżej. Kilometry, które trzeba dodawać. Dwie puszki, które nikomu nie smakują. 
Mate de coca, której picie jest już rytuałem. Noc, która jest za krótka. Ranek, 
który jest... przełęczą. 
A przełęcz jest bezlitosna. 
Kwadrans za kwadrans jestem pewny, że to już, tuż–tuż. Tymczasem przybywa 
nawrotów. Ścieżka wije się zakręt za zakrętem. Ta góra, pod która idę, nawet na 
krok nie chce się przy-bliżyć. Jak na nią dopełznąć? 
Pełznąć. Czyż to nie proste? 
Tak też się dzieje. 
Pełz, pełz. Zakręt. Pełz. Nawrót. Znów zakręt. I nawrót. I jeszcze raz. Potem 
zacząć można od nowa. Słońce nad głową. Wiatr prosto w twarz. Ile, ile jeszcze 
zostało? Trzy zakręty. Dwa kaktusy wśród kamieni. Jedno spojrzenie w dół, za 
siebie: cała góra pode mną. Czy może być jej jeszcze więcej? Czyżby więc? Ty 
niepoprawny optymisto! Lecz to już naprawdę nie może być daleko. Tylko dwa razy 
będę już całkiem pewny, że wyżej być już nie może. Tylko dwa razy, za każdą z 
tych pewności odnajdę ciąg dalszy skalistego skłonu. Aż... iść będę chciał 
jeszcze wyżej, a już po prostu nie będzie można. Wszędzie będzie już tylko 
niżej. Jama ogromnego kotła. Kilometr niczego zaczynający się tuż pod stopami. 
Przepaść i siodło: prze-gięcie między szczytami. 
Przełęcz. 
Jest około wpół do dwunastej. 
Najwyższy punkt na szlaku. 4300 metrów w górę od Pacyfiku. 
Zaraz potem ścieżka zmienia się w drogę, której w ogóle nie ma. Bo zmyła ja 
woda, zasy-pały kamienie. W ludzkiej pamięci pozostał tylko kierunek: w dół. 
Jest spadziście. Szpiczasto wręcz. Na poboczach „selviasto”. Od Sayac– do 
Phuyupata-marca droga wiedzie wśród kwiatów. Mają kielichy, kwieciste korony. Są 
jak słoneczne pro-mienie. Płatki jak motyle skrzydła i papuzie ogony. Pachną jak 
miód, są koloru pierza mło-dych flamingów. Są też osty. I liście koloru 
szynszylej skóry. Suche odłamki gałęzi, które ożywają: to jaszczurki z kościaną 
naroślą między parą czarnych kulek zamiast oczu. 
Phuyupatamarca znaczy Miasto Nad Chmurami. Miasto na fundamencie fasoli. Sanktu-
arium wody, deszczu i urodzaju. Sześcioma kamiennymi rynnami woda czerpana 
wprost z chmur i porannej mgły spływa ku basenowi. Niegdyś na jego powierzchni 
pływały sztuczne wyspy z sitowia. Kapłańska ręka pielęgnowała na nich 
kukurydziane kolby i dorodne fasolo-we strąki. Ich brunatna łuska, gdy palono ją 
na ofiarnym ołtarzu, dawała dym i zapach niczym indyjskie kadzidła. Wzdłuż 
rynien biegną schody – sześć kamiennych promenad. Takie same jak te, które 
nazajutrz widzimy w Huinay Huayna. 
Huinay Huayna – czyli Wiecznie Młody. To imię małej orchidei o czerwonych 
płatkach. Przed stuleciami ozdabiano nimi diadem Inki w czasie uroczystej 
koronacji władcy. Dziś zdobią one stoki doliny, na której dnie płynie Urubamba. 
Kwiat ten rośnie także wśród omszałych ruin. Stąd ich nazwa. 
To miasto o niezrozumiałym czarze. Chodzimy urzeczeni, rozgarniając gałęzie 
przegra-dzające kamienne portale. Całość zabudowy, symetryczna, opiera się o 
kilkudziesięciometro-wej długości schody. Od nich na różnych poziomach 
rozbiegają się przecznice wiodące ku domostwom o dobrze zachowanych 
rusztowaniach, które w przeszłości służyć musiały za oparcie dla słomianych i 
trzcinowych dachów. Ponoć miało to być niegdyś więzienie, gdzie przestępcom 
pozwalano umierać, choć wolno i przez długie lata, jednak bez szczególnych 
tortur. I tu jednak nie ma zgodności – dla wielu to przysłowiowa wieża ze 
słoniowej kości. Miejsce rozmyślań inkaskich mędrców, których pomysły i 
koncepcje urzeczywistniać miano 
o cztery i pół kilometra dalej na północ, za trzema zakolami rzeki. W Machu 
Picchu. To już bowiem tak blisko. 
Do celu docieramy następnego dnia. Wcześnie, bo około szóstej nad ranem, razem z 
Tayta Inti powracającym zza strzępów chmur i ośnieżonych szczytów. Pozostaje nam 
kilka godzin do przybycia codziennej porcji turystycznej „stonki”, która stadnie 
nadciągnie pociągiem. Ostatni obóz w ruinach Wiecznie Młody – mieście jak 
człowiek wiszącym nad przepaścią, kruczowo trzymającym się krawędzi – zwijamy na 
długo przed świtem. Ścieżka, ciemność i wilgotność: pytanie – kiedy wreszcie? A 
wilgoć sięga najpierw do kostek. Potem do kolan. Obejmuje biodra. Gdy dosączy 
się na wysokość piersi – będziemy na miejscu. 
Widzimy je najpierw z Inti Punku – pierwszej bramy wielkiego miasta, z której 
pozostały dziś dwa kamienne obeliski. W dole Machu Picchu zza chmur, Machu 
Picchu – miasto koloru mchu; chmury, gdzie być powinno Machu Picchu; za moment – 
miasto, które ukaże się za chwilę. Potem ostatnie pół godziny to spadanie. Na 
dodatek – biegiem. 
Ruiny dzielą się na pięć sektorów, pięć dzielnic – każda o innym charakterze i 
przeznacze-niu. Ja szukam jednak przede wszystkim modelu koła. Inkowie koła nie 
znali. A mieszkańcy Machu Picchy byli o krok od wielkiego odkrycia. To nie tyle 
koło, co jego prototyp. Jeszcze się nie toczy. Jest wydrążone w skale. Kamienny 
rysunek, płaskorzeźba, której inspiracją – według najnowszej hipotezy Garcii 
Gonzalesa – miał być zdeformowany kształtem ... ziarna fasoli! Odnajduję to 
miejsce – koło z zaznaczonym miejscem na osadzenie osi. Eureka, którą urwano w 
pół słowa. Kres pogoni za fasolowym ziarnem. 
Wiele wskazuje na to, że w przeszłości musiało być to miasto intelektualistów i 
ekspery-mentatorów. Intihuatana – słoneczny ołtarz to kamień ociosanym tak 
skutecznie, że dzienna gwiazda powraca od stuleci co dnia; że oddala się od 
miasta kamiennych schodów najwyżej na odległość jednej nocy; uwalnia – jak 
szaleńczy kalendarz z Nazca –od największej nie-pewności, od egzystencjonalnego 
strachu, który nieobcy musiał być także starożytnym. Skal-ne tarasy zostały tak 
zaplanowane – ich nachylenie w stosunku do słońca – że uprawiane być na nich 
mogły rośliny z czterech stref klimatycznych byłego imperium. Niecki kamiennych 
basenów ze śladami soli na skalistym dnie dowodzą, iż – najprawdopodobniej – w 
czasach Boga Słońca trzymano w nich morskie ryby. Wilgoć, która wnikała w 
skaliste zbocze w ciągu mokrego półrocza – dzięki systemowi sztucznych por i 
wydrążonych kanalików rozgałęziają-cych się jak roślinne korzenie – wracała ku 
powierzchni w miesiącach suszy i wielkiego pra-gnienia. 
Naukowcy organizują sympozja i kiwają głowami. 
Cały dzień chodzimy w ruinach. Cień ziarna fasoli jest wszechobecny: Świątynia 
Kukury-dzianej Kolby, nieco poniżej – ołtarz ku czci fasolowego strąka. To w 
sektorze rolniczym, około pięciu minut szybkim krokiem schodami od Dzielnicy 
Rzemieślników. Nad Huayna Picchu – szczytem jak grot wymierzonym w niebo – krążą 
trzy kondory. Na stokach doliny, która zmierzając ku nitce wijącej się w dole 
Urubamby jest klinem jakby wycelowanym do wnętrza ziemi – kwitną orchidee. Coraz 
więcej turystów. Robią miny i fotografują się na tle metalowej tablicy, na 
której w brązie wyryto nazwisko Binghama–odkrywcy. 
Orchidee i kondory. 
I coca–cola. 
Na tym mógłbym zakończyć relację z tej części podróży, gdyby nie było konieczne 
krótkie postscriptum: 
Dla Binghama Machu Picchu na zawsze pozostało już Vilcabambą. I błąd ten łatwo 
zro-zumieć. Kto mógł przypuszczać, że w selvie wokół Cuzco ukryte są dwa 
zaginione miasta? Lecz dziś przeważająca liczba faktów przemawia na niekorzyść 
jego hipotezy. 
Wątpliwości nasuwa już sama nazwa. Vilcabamba oznacza Świętą Równinę. Równina? W 
Dolinie Urubamby? Tak, bardziej rażącej sprzeczności być przecież nie może. 
Także – już na pierwszy rzut oka widać, że Machu Picchu wznoszone było z ogromną 
pieczołowitością przez dłuższy okres czasu. Wiadomo natomiast, że Vilcabambę – 
stolicę buntownika Manco Inki – budowano w stanie ciągłego zagrożenia z 
zewnątrz, pospiesznie, na uwadze mając przede wszystkim obronność, nie 
architektoniczne kanony. Również pod względem stylu, jak i roz-planowania jest 
Machu Picchu miastem czysto inkaskim. Brak w nim hiszpańskich wpływów, których 
spodziewać się można właśnie w Vilcabambie – mieście wzniesionym już po kon-
kwiście, oraz świadectw spustoszenia i pożaru, jaki mieli wzniecić Hiszpanie, 
gdy dotarli do twierdzy ostatniego z Inków. 
Wszystko to wcale nie umniejsza znaczenia odkrycia Binghama. Wręcz przeciwnie. 
Bingham natrafił na ślady znacznie większej zagadki, niż sam skłonny był 
przypuszczać. Bo... jeżeli Machu Picchu nie było Vilcabambą... czym było? 
Badania przeprowadzone w latach 1911–1915 pozwoliły na zlokalizowanie w jego 
bezpo-średnim sąsiedztwie zespołu kilkunastu pomniejszych osiedli. W roku 1940 
peruwiański ar-cheolog C. Tello odkrywa ruiny Huinay Huayna na zboczach wąwozu 
cztery i pół km na po-łudnie od Machu Picchu. Coraz bardziej jasne stawało się, 
że pytanie – czym było Machu Picchu? – jest po prostu źle sformułowane. 
Machu Picchu było nie tyle pojedynczym zaginionym miastem, co głównym ośrodkiem 
całego zapomnianego i zagubionego regionu. Zdaniem dr Victora Anglesa – 
archeologa z Cuzco – szeroko lansowana tez jakoby Machu Picchu miało być miastem 
kapłanek – tzw. Dziewic Słońca – mających znaleźć tu schronienie w okresie 
konkwisty, a jednocześnie mia-stem, o którego istnieniu wiedziała tylko elita 
najbliższa sobie panującego Inki – nie wytrzy-muje konfrontacji ze znanymi 
obecnie ustaleniami historycznymi. 
Istnienie całego gęsto zaludnionego regionu nie mogło być w żadnym wypadku 
utrzymane w tajemnicy przed konkwistadorami. W Peru wielu woli dziś o tym nie 
pamiętać, lecz przy-pomnijmy: Pizarro i jego wojska był witany w Cuzco przez 
dwór Inki uległego w wojnie do-mowej jako siła niosąca odmianę, mogąca raz 
jeszcze przeważyć szansę zwycięstwa na szalę pokonanego. 
Pizarro pojmał i stracił Atahuallpę: Inkę–uzurpatora. 
Pizarro w bitwie zdruzgotał jego armię. 
Pizarro był celebrowany i obsypywany złotem. 
Nawet w późniejszym okresie, gdy Manco Inca trafnie odczytując intencje 
konkwistado-rów wezwał Vilcabambę do powszechnego buntu, z Hiszpańskimi 
kolaborowała spora część inkaskiej szlachty, nie wyłączając brata samego 
przywódcy rebelii. Dr Victor Angles konklu-duje: ”Gdyby nawet istniała intencja 
utrzymania tajemnicy, byłaby ona niemożliwa do zreali-zowania”. Tym dziwniejszy 
musi wydawać się fakt, że Hiszpanie n i e wiedzieli o istnieniu Machy Picchu. 
Jak to było możliwe? 
Możliwe, zakładając, że sami Inkowie... nie wiedzieli o istnieniu tego miasta; 
że przylega-jący doń teren stał się strefą zakazaną, która wyludniona została na 
długo przed przybyciem brodatych, jasnoskórych, zakutych w zbroje postaci. I – 
być może – winę za ten stan rzeczy przypisać należy epidemii lub najazdowi 
dzikiego plemienia Antis, przez stulecia niepokoją-cego rubieże imperium. Być 
może zaś... samym Inkom! Bo czym innym tłumaczyć aż tak doskonałą amnezję? 
Nie mógł być to tylko przypadek. 
Inkowie posiadali całą kastę – quipucamayockuna – do których obowiązków należało 
mię-dzy innymi przekazywanie z pokolenia na pokolenie relacji na temat 
przeszłości. Tylko że była to historia oficjalna. Historia, z której notorycznie 
usuwano wszystkie niewygodne szczegóły. I – być może – stało się to również 
udziałem Machu Picchu – buntowniczej pro-wincji, która zechciała sprzeciwić się 
woli Inki rządzącego w Cuzco; prowincji bezlitośnie ukaranej, której ludność 
została stopniowo wytrzebiona w czasie wieloletnich wojen. Być może właśnie 
dlatego trzy czwarte ludzkich szczątków na miejscowym cmentarzysku były 
szkieletami kobiet. Mężczyźni nie umierali najwidoczniej w mieście. Być może 
ginęli w boju. 
To tylko domysły. Pewności brak. Może by ją zyskać dopiero, gdyby kamienne mury 
Ma-chy Picchu któregoś dnia zechciały przemówić. W tym kraju – Peru – gdzie 
kamień i czło-wiek tak blisko są ze sobą spokrewnieni – może nie jest to do 
końca niemożliwe. 
–
Czyżby nie? – pytam Allena i Andy’ego, gdy siedzimy już w pociągu. 
– 
Sure – mówi Allen. 
– Yeah - wtóruje mu Andy. Bo też w ostatniej chwili i niespodziewanie znajdujemy 
na to dodatkowy dowód. Jest nim człowiek, który... Lecz nie uprzedzajmy faktów. 
Zanim ruszymy w dół zbocza ku stacji kolejowej, dajemy się unieść tłumowi 
rozpalonemu do białości sensacją. W hotelu (fifty dollars a night – „Ruinas 
Machu Picchu”) ma się odbyć za chwilę próba, o której już przed dwoma tygodniami 
w prasie pisano czcionkami dużymi na pół kolumny. Teraz terkot silników 
helikoptera obwieścił przybycie specjalnie zaproszonych dostojników aż z Cuzco. 
Pokaz ma się zacząć za chwilę. 
Przed około sześcioma miesiącami czarownik jednego z górskich plemion 
mieszkających w dolinie Urubamby, który przed dwoma laty znalazł zatrudnienie w 
kuchni hotelu w Machu Picchu, oświadczył, że potrafi chodzić po wodzie i 
jednocześnie łykać głownie buchającego płomienia. W ten sposób narodził się 
pomysł publicznego show. Powiadomiono biura podró-ży. Czarownika rozpropagowano 
w prasie. W telewizji pozwolono mu reklamować zapałki i kalosze sięgające bioder 
dla poszukiwaczy złota. Także obiecano mu wysokie odznaczenie państwowe na 
szerokiej wstędze. 
Dziś już z rana – gdy kluczyliśmy wśród kamiennego labiryntu – hotelowy basen 
napeł-niono zielonkawą świeżą wodą. Czarownik na własne życzenie, za radą 
przodków, z którymi rozmawiał w ciągu ostatniej nocy – suto dostał jeść, choć 
bezmięsnie. Gdy co najwybitniejsi przedstawiciele żądnej sensacji publiczności 
kontrolowali prawdziwość tak wody, jak i pło-mienia, on – szukając natchnienia – 
siedział na leżaku z szeroko rozstawionymi nogami i ra-mionami luźno ułożonymi 
na poręczach. Nadeszliśmy w chwili, gdy z wolna i z godnością ruszał ku krawędzi 
basenu. 
Była dokładnie godzina 14:28. 
Dokładnie o godzinie 14:30 czarownik stąpnął na wodę i natychmiast się w niej 
pogrążył. Nie zdążył nawet schwycić płonącej głowni, którą w otwarte usta wsunąć 
mu miano alumi-niowym wysięgnikiem zamontowanym na betonowym obrzeżu basenu. 
To, co nastąpiło potem, wśród tumultu i westchnień niedowierzania, należy chyba 
nazwać konsternacją i ogólnym zażenowaniem. Goście zagraniczni zaczęli się 
śmiać. 
My natomiast jesteśmy zadowoleni i niemałą mamy satysfakcję. Z tym uczuciem 
ruszamy w dół zbocza. Ku dnu doliny, gdzie czeka już pociąg. To był bowiem ów 
dowód. Był nim człowiek, który przed chwilą poniósł największą klęskę swego 
życia: zamiast lekko jak korek skakać z jednej zielonkawej fali na drugą, niczym 
– no właśnie – k a m i e ń, ociosany skalny blok – monumentalnie poszedł na dno 
basenu. 
Runa i rumi. 
Już sam język podpowiada, jak blisko z sobą spokrewnieni być muszą. Dowód na to, 
co niemożliwe; dowód, że nie jest wykluczone, iż kamienne miasto zechce kiedyś 
przemówić ludzkim głosem. Że opowie o buncie kapłanów, którzy wynaleźli koło i 
któregoś dnia zapra-gnęli wolności. 
A potem... 
Pociąg rusza z miejsca. Podbój Peru Prescotta w ręce Andy’ego. „Nie, tak, chleb, 
cię, ko-cham, a ile” – pierwsze słowa quechua w ustach Allena. Treść telegramu, 
który jutro wyślę do Limy, z którego ma wyniknąć, że próba polsko–angielskiej 
grupy na Drodze Inków się powiodła. 
Za pięć godzin jesteśmy w Cuzco. Przedtem losujemy kolejność pod hotelowym 
pryszni-cem. Ja wygrywam. Ale już na dworcu wiem: w mieście od dwóch dni nie ma 
wody! To się nazywa pech. 
– K’anra!10 
10 K’anra (quechua) – dosł. brudny; używane także jako przekleństwo 
MIASTO LUDZI O BRODACH Z KAMIENIA
Tiahuanaco. Tak wysoko, że kończą się góry. Naprawdę. Wyżej jest już tylko 
drgające rozrzedzone powietrze. I słońce, które tu należałoby pisać z bardzo 
dużej litery. 
Było nazywane najstarszym starożytnym miastem świata. Kolebką kultury 
prekolumbij-skiej. Źródłem i kuźnicą cywilizacji w ogóle. Zbudować miał je 
tajemnicza rasa, która tu – na płaskowyżu Altiplano – zdołała uniknąć potopu. 
Lub – inna wersja mitu – biali ludzie o ja-snych długich brodach. Te ostatnie 
odnaleźć tu można dosłownie na każdym kroku: monu-mentalne, zdobią kamienne 
rzeźby – jedynych mieszkańców wymarłego miasta, którzy prze-trwali do dziś. 
Zanim będę na miejscu – zanurzam się w „indianadzie”. To ledwie 76 km od 
stolicy. Lecz podróż trwa godzinami, wydaje się nie mieć końca. 
„Indianada” to farsz, którym tu, w Boliwii, wypełnia się autobusy: to ogorzałe 
twarze wy-mieszane ze skośnymi oczami, wełną melonikami i koszami pełnymi 
owoców, które okrywa osobliwy zapach. Tak blisko, bo tylko krok przez granicę, a 
tak inny od „farszu” peruwiań-skiego. 
Susza i pył tych stron wpisane są w zmarszczki indiańskiej skóry. We 
wszędobylskim gwarze – mniej szczebiotu, ptasiego kwilenia, więcej gardłowości. 
W strojach brak tej wspa-niałej gamy – barw tęczy; rządzi mroczna czerń. 
Zakurzona, zetlała, tysiące burych odcieni. Na dodatek – Indianie chodzą zwykle 
boso. Pytam: czy z biedy? 
I tak, i nie. Tak, choć nie do końca: Oni chcą być bliżej Pacha Mama – Matki 
Ziemi, bogi-ni. Z tego samego powodu nie używają stalowych lemieszy, tylko 
drewniane – allanche. Oj, duże to zmartwienie dla rządu próbującego zmusić do 
posłuszeństwa wielogłową hydrę go-spodarki. A tubylcy – po prostu – nie chcą 
ranić zbyt głęboko ciała bóstwa; nie chcą zadawać Jej bólu; nie chcą, żeby 
nocami Pacha Mama musiała ronić krwawe łzy. 
Lecz najpierw wydostać trzeba się z miasta, które jak w skrytce pogrążone jest w 
głębokiej rozpadlinie. Miasto nazywa się Zacisze lub Pokój – czyli La Paz. Nie 
imają się go wiatry, które szaleją kilkaset metrów wyżej. Od dna wąwozu tarasami 
pnie się ku... podniebnej rów-ninie. Serpentyny szosy nie mają końca: ta bowiem 
wije się w ślad za miastem. W dole zo-staje i aluminium, i beton, i śródmiejskie 
krawaty. Im wyżej – tym więcej adobe. A potem – jak na dłoni – mam przed sobą 
szczyt. 
Mówią nań meseta, czyli stoliczek. Rzeczywiście, przestrzeń płaska jak stolnica. 
I bez końca. Ileż ciasta można by tu rozwałkować! 
Meseta liczy tysiące kilometrów kwadratowych. Zasłana jest obrusem z piachu i 
trawy krzaczastej jak starcze brwi. Wśród jego fałdów pasą się lamy i alpaki. A 
w dali – niczym noże zdjęcie z koła szlifierskiego – Sierra. Śnieżna. Najeżona. 
Szpiczasta. Sjena zmieszana z lodowcem. Byłoby się nad czym rozwodzić, gdyby 
nie... 
Bo im dalej, im gęściej robi się w blaszanym pudle – tym szczelniej otula mnie 
cygański swąd. Aż dokuczliwie, aż lepko od niego się robi, aż zaciskam pięści. 
Droga to pylny szlak pozbawiony utwardzonej nawierzchni. Tylko kurz bucha spod 
kół. Godzina mija za godziną, a ja zza tumanu ledwie widzę twarz Indianki, która 
twierdzi, że to już, tuż–tuż. Jeszcze tylko Guaqui. Jeszcze wieś Laja znana ze 
srebrnego ołtarza w kościółku. Tiahuanaco będzie za na-stępnym cumbre. Za 
szczytem, który leży przed nami. 
W końcu sam rozpoznaję charakterystyczny zarys linii horyzontu znany z tylu 
różnych slajdów i zdjęć. Pueblo jest całe ulepione z gliny. Całe się rozpada i 
pewnie dawno by się rozpadło, gdyby nie dziesiątki wściekłych psów, przed 
którymi trzeba się chronić w chatach. Na poboczu dzieci czekają na przybyszów 
takich jak ja. Jedyny gringo wśród całej ich czera-dy czuję się jak śliwka–
jedynaczka z kompotu sprzedawanego w pokrzywionych blaszankach. Mają też rzeźby 
z kamienia. Zachwalają; czynią to niemym gestem, ciepłym wzrokiem i dziu-rawym 
jak rzeszoto poncho. 
Kupuję; bo czy można odmówić? 
Stąd do ruin tylko kawałek. Już z daleka widać potężne andezytowe bloki i 
sztywno ster-czące kolumny. Łatwo można je odróżnić na tle równiny koloru 
szynszylich ogonów. 
Dużo, dużo trudniej odróżnić natomiast fantazję i czczą spekulację od faktów 
sprawdzal-nych naukowo. Te pierwsze – całe stulecia narastały wokół tych 
kamieni, rzeźb. Brodate po-stacie wykute w andyjskich monolitach po dziś dzień 
zadają więcej pytań, niż dać mogą od-powiedzi. 
Region wokół Jeziora Titicaca to ogromna płaszczyzna wyniesiona siłami 
tektonicznymi na wysokości 3800 m n.p.m. Jednocześnie – to jedno z najbardziej 
niegościnnych miejsc na świecie. Trudno byłoby przypuszczać, że większa 
społeczność mogłaby tu przetrwać dłuższy okres czasu. Jeszcze trudniej byłoby 
sądzić, że stworzy ona kulturę, której świadectwo zapie-rać będzie dech w 
piersiach przez setki lat. To bardziej azyl dla uciekinierów, gdzie sroga natura 
i porywiste wiatry miały zastąpić koły palisady! „Owo ostatnie miejsce, po 
którym można by się spodziewać zdumiewających zabytków – stwierdza Wendell C. 
Bennett, arche-olog – dało oparcie kulturze, której twórcy w swym kunszcie 
wznieśli się na najwyższy po-ziom w całej Ameryce Południowej”. 
Bo Indianie peruwiańskiego wybrzeża mieli do swej dyspozycji rybi róg obfitości 
po-wstały dzięki konfiguracji nadbrzeżnych prądów morskich. Ale tu? Tu od 
pradawnych cza-sów najprawdopodobniej nie było NIC! Nic nad równinę i kamienie! 
Lecz być może właśnie dlatego zaczęto je rzeźbić, obrabiać, dopasowywać. 
Łączyć w megalityczne mury. 
Nadawać ludzkie kształty. 
W końcu – rzeźbić nawet kędzierzawe brody. 
Już sama nazwa: Tiahuanaco – nie da się w żaden przekonywający sposób uzasadnić 
ety-mologicznie. Nie wiadomo nawet, z jakiego języka należy ją wywodzić: z 
aymara czy qu-echua? Tłumaczono ją jako „suchy piasek” lub „kamień w środku”. Ze 
względu na liczne ofiary z ludzi składane Ka Ata Killa – Zachodzącemu Księżycowi 
– interpretowano ją jako tija huanui – „umierające światło”. Wreszcie – 
rozumiano pod nią – „odpocznij, guanaco!” Tę ostatnią, najpopularniejszą wersję 
przekazał nam kronikarz Garcialso de la Vega opierając się na relacja Inków. 
Ponoć gdy w ruinach obozował Inka Maita Capac, z Cuzco przybył doń goniec z 
ważnym meldunkiem; padając z wyczerpania na ziemię przekazał go władcy. Ten miał 
na to rzec: 
– Tia, guanaco! 
– Odpocznij teraz, guanaco! Reszty dokonała ustna tradycja przekazywana z 
pokolenia na pokolenie aż do czasów kon-kwisty. 
Maita Capac mógł obozować w ruinach, bo już w czasach Inków Tiahuanaco było mia-
stem–widmem, miastem wymarłym. Od kiedy – nie wiadomo; na pewno było już tak 
jednak w IX w. Mówią o tym Indianie Aymarowie, którzy długo opierali się 
inkaskiemu naporowi z północy. Dopiero w XV w. ulegli: zachowali jednak własną 
organizację gmin, język, a w ar-mii Inki walczyli tylko pod dowództwem własnych 
oficerów. 
Ich legendy opowiadają o tym, że „Tiahuanaco stało, zanim gwiazdy zabłysły na 
niebie”. Zapytani przez hiszpańskich zdobywców o pochodzenie kamiennych 
konstrukcji – podawali kilka wersji. Raz Tiahuanaco istniało już w okresie 
ciemności – chamay pacha: powstało z dnia na dzień, w ciągu jednej nocy, w woli 
Viracochy, który później zniszczył je jednym ru-chem swej wszechmocnej ręki. „W 
ten sposób bóg ukarał jego mieszkańców za nieposłuszeń-stwo” – powiadali. 
Jeszcze kiedy indziej ten sam Viracocha przed stworzeniem świata na próbę 
uformował olbrzymów z kamienia, po czym odrzucił ich jako do niczego nieprzydat-
nych. A Tiahuanaco ma być świadectwem tej nieudanej próby. 
To laboratorium czarnoksiężnika, w którym zamiast probówek ktoś poustawiał 
gigantyczne kamienie. 
Mnie, jako przybyszowi z daleka, rzuca się najpierw w oczy nie pozbawiona 
surowego piękna dziewiczość tych ruin. Miły to kontrast w porównaniu z 
serwowanym nieomal na tacy Machu Picchu. Dla mnie Tiahuanaco mogłoby znaczyć – Z 
Dala Od Przetartego Szlaku. Ma-sywne, wielotonowe płyty z kamienia są rozrzucone 
tu wśród drapieżnie stroszących się traw. Są wszędzie. To klocki dla dzieci 
cyklopów. Ich powierzchnie zostały oszlifowane z niezwy-kłą starannością. 
Potykam się, schylam. Odnaleźć na nich można tajemnicze ryty: to motywy schodów 
– oznaczenie Ziemi i nieba; to równoramienny krzyż – symbol wyobrażający ogień; 
to ryby, ślimaki, żółwie. 
Całe podnóże Acapany jest kamiennym złomowiskiem. 
Sama Acapana – centralny punkt Tiahuanaco – jest budowlą ledwie nadgryzioną 
łopatą ar-cheologa. Jej zbocza w promieniach jaskrawego słońca mają kolor źle 
wypieczonego pierni-ka. Jej kontury przywodzą na myśl Piramidę Słońca z 
meksykańskiego Teotihuacan. Lecz w rzeczywistości Acapana jest dużo mniejsza. To 
sztuczne wzniesienie ziemne obłożone pla-strami z andezytu, którego najwyższy 
taras wznosi się 25 metrów nad resztą płaskowyżu. Długość – 210 metrów; 
szerokość – 150. Przypomina piramidy ziemne Chimu na północy Peru i fortecę 
Paramonga nie opodal Limy. Bo i Acapana była najpewniej fortecą. 
Wskazuje na to centralne usytuowanie w mieście. 
Jednocześnie umacnia to pogląd, że jej budowniczowie byli zdobywcami lub 
intruzami w obcym kraju. Podczas gdy trzy strony obwarowane były niedostępnymi 
murami – strona za-chodnia pochyłą płaszczyzną opadała do poziomu otoczenia. Ze 
szczytu usianego rozkołysa-nymi obeliskami rozciąga się imponujący widok na 
całość ruin. „Oj, duże to!” – myślę, mimo że wiedziałem, czego się mogę 
spodziewać. 
I czuję się zaskoczony. 
Jeszcze bardziej zaskoczeni musieli być Hiszpanie, którym dane było zobaczyć 
ruiny przed stuleciami. Nie kryła ich zazdrośnie selva, stojące na równinie – 
smagał tylko wiatr: odnale-zione w pierwszych latach konkwisty – musiały być 
dużo bardziej kompletne niż te, które oglądać można teraz. Potem przez długie 
lata cały obszar miasta wykorzystywany był jako kamieniołom, z którego bez 
żenady „wydobywano” już ociosane, już przycięte na miarę skal-ne bryły. 
Służyły one jako materiał do budowy cmentarnych murów lub jako gotowe podkłady 
ko-lejowe dla linii przebiegającej w pobliżu. Jak wynika z relacji kronikarzy – 
ginęły też całe postacie wykute w kamieniu; andezytowe i trachitowe podobizny 
jaszczurek, monstrualne wyobrażenia ludzkich głów. Dwie z nich, bardzo dobrze 
zachowane, stoją przed wejściem do kościoła w pueblo przylegającym do ruin. Do 
dziś żałuję, że nie zrobiłem im zdjęć. 
George E. Squire, który zdołał dotrzeć tu w 1878 r., wspomniał o istnieniu dwóch 
kon-strukcji, których dziś na próżno można by szukać w ruinach: o tzw. Pałacu 
Sprawiedliwości – andezytowe bloki składające się nań mierzyły 7,5x4x1,9 m – i o 
miniaturowej świątyni po-święconej nieznanemu bóstwu. Pisał: „W żadnym innym 
zakątku świata nie natrafiłem na kamienne bryły, którym nadano by tak 
matematycznie precyzyjne kształty jak w Peru. Jednak nawet tamtejsi architekci 
nie byli w stanie dorównać poziomowi kamieniarskiego rzemiosła z równin wokół 
prastarego Tiahuanaco”. 
Garcilaso de la Vega przytacza relację duchownego hiszpańskiego – Diego de 
Alcobasco, który ruiny Tiahuanaco odwiedził w czasach konkwisty. Twierdził on, 
że u podnóża piramidy znajduje się kilka pokaźnych budynków z kamienia, a także 
dziedziniec, którego ściany osią-gają wysokość dwóch pięter. „Jest tam również – 
pisał Garcilaso – kolumnada, a wejścia do niej wykuto z jednej olbrzymiej 
skalnej bryły”. Całość zwieńczona być miała przedziwnym dachem. Przedziwnym – bo 
z kamienia. Z kamienia – a jednak jak z trzciny! By z oddali przypominał dach 
tubylczych chat – strop, centymetr przy centymetrze, pokryty został po-dłużnymi 
żłobieniami. Tak jakby po kamiennej powierzchni, która na chwilę rozmiękła – 
przeciągnięto gigantycznym grzebieniem! 
Dalej – w innych częściach świata znajdować musiałaby się wspaniała oranżeria. 
Ale tu? W tej suszy? W pyle, który chrzęścił wciąż w zębach? Zaprojektowano więc 
duże brukowane połacie, a na nich – gąszcz kamiennych rzeźb. Brakło tylko drzew 
wykutych z kamienia. Różne w kształcie, rozmaitego rozmiaru – przedstawiały 
dzieci, kobiety i mężczyzn. Wiele spośród postaci wyglądało tak, jakby zastygły 
tylko na chwilę; jakby zaraz dalej podążyć miały do swych codziennych 
obowiązków. Kamienne kobiety trzymały kamienne dzieci na kamiennych kolanach. 
Kamienni mężczyźni spożywali kamienna strawę z kamiennych mis. Kamienne pumy w 
paszczach z kamienia ukazywały swe kamienne uzębienie... Całkiem jak w Pompei u 
stóp Wezuwiusza. Tylko że tu nie zadecydował bóg Wulkan, lecz człowiek. Tam – 
postacie zastygłe w potrzasku lawy, ciała impregnowane wulkanicznym popiołem. Tu 
– setki posągów, które wyszły spod ręki artysty. Setki, jeżeli nie tysiące... 
W swych sprawozdaniach z podróży po Ameryce Południowej Cieza de Leon – pierwszy 
Europejczyk, który w 1551 r. oglądał Tiahuanaco, a następnie w Peruwiańskiej 
Kronice opi-sał w rozdziale „O wsi Tiahuanaco i wielkich, starożytnych budowlach 
tam widzianych” – wspomniał o „kamiennych bóstwach mających ludzkie kształty, 
których rysy były wypraco-wane tak starannie, iż domyślać się było można po nich 
pracy wielkich mistrzów”. Lecz dziś w Tiahuanaco nie ma po nich śladu; miały być 
tak duże, że przewodziły na myśl gigantów, a ich odzienie całkowicie różniło się 
od tego, które zwykli nosić tubylcy. „Zastanawiam się – pisał dalej Cieza – 
jakich narzędzi używali ich twórcy, w jaki sposób transportowali skalne bloki z 
kamieniołomów, by następnie poddać je starannej obróbce”. Podobne pytania nie 
da-wały spokój jezuicie ojcu Cobo, który świadom był tego, że Indianie nie znali 
ani koła, ani kołowrotu, nie mówiąc już o zastosowaniu zwierząt pociągowych. 
Cieza de Leon konkludo-wał: „Stosowane wtedy sposoby musiały być zapewne całkiem 
różne od tych, jakie tubylcy w regionie tym używają do dziś”. 
Obecnie wiemy, że wcale niekoniecznie. 
Bo w przeszłości wody Jeziora Titicaca sięgały dużo wyżej niż dziś; tak wysoko, 
że Tia-huanaco leżało nad samym jego brzegiem i mogło być portem. Pierwsze 
przypuszczenia na ten temat odnajdujemy u cytowanego już Diego de Alcobasco: 
„Prawdopodobnie – pisze on – jedna ze ścian dziedzińca obmywana była niegdyś 
falami jeziora”. Skalne bloki można było więc przewozić wodą. Jak? Po prostu: na 
llomas lub balsas de totora. 
Są bowiem kraje, gdzie (T. Heyerdahl): „Człowiek postawił żagle, zanim jeszcze 
osiodłał konia. Odpychał się drążkiem i wiosłował po rzekach oraz żeglował po 
pełnym morzu, potem dopiero zaczął poruszać się po drogach pojazdami kołowymi”. 
A czy tu było podobnie? 
Takiego zdania jest przynajmniej konstruktor trzcinowych łodzi – Paulino Esteban 
z wy-spy Suriqui na Jeziorze Titicaca. Opinię tę podzielają niektórzy uczeni. 
„W regionie andyjskim żagiel był znany wcześniej niż garncarstwo i tkactwo” – 
twierdzi 
E. Nordenskiöld. Zarazem potem wymienia nazwę miasta – Arica. W grotach, na 
wybrzeżu, nieco poniżej Tiahuanaco odnaleziono modele drewnianych tratw 
wyposażone w prostokątny żagiel z trzciny, dokładnie taki sam jak ten, w jaki po 
dziś dzień swe modele zaopatruje Pau-lino. I okazuje się, że żegluga na czymś 
takim może mieć także swe zalety. Tratwa jest otwarta, pozbawiona kadłuba. Nigdy 
nie napełni się wodą. 
Pierwsze wzmianki o tratwach z drzewa balsa wyprzedzają odkrycia imperium Inków. 
Gdy 
F. Pizarro w 1526 r. opuścił Panamę, jego wyprawa napotkała na morzu żeglujących 
kupców peruwiańskich na długo przed odkryciem tego kraju. Bartolomeo Ruiz – 
pilot, płynął w celu penetracji wybrzeża w pobliżu północnego Ekwadoru, gdy 
natrafił na inny żaglowiec „prawie tej samej wielkości jak mój” – pisał. Była to 
tratwa, a członkowie jej załogi byli pierwszymi Peruwiańczykami, jakich ujrzeli 
biali. 
Wieści o istnieniu takich płaskodennych „okrętów” długo przedtem docierać 
musiały także w głąb lądu. Potwierdzają to znaleziska guara – drewnianych mieczy 
zastępujących ster – poczynione w chullpas – monumentalnych grobach nad Jeziorem 
Titicaca. 
Guara są prostokątnymi, niekiedy misternie rzeźbionymi deskami zakończonymi 
uchwy-tem. Wycięte z twardego i wytrzymałego drewna algarrobo, długie na 120–140 
cm, szerokie na 25 cm, umieszczane były w szczelinach między balami pokładu – na 
rufie i na dziobie. W zależności od kierunku wiatru – zanurzano je lub 
wyciągano, przez co tratwa lepiej „trzymała się” kursu. Mogło to umożliwić nawet 
halsowanie pod wiatr. 
Lecz drzewo balsa występowało na nizinach, w selvie. W górach, nad Jeziorem 
Titicaca i Popoo, zastąpić musiano je giętką trzciną totora. Dwieście, trzysta 
tysięcy łodyg wysuszo-nych na słońcu wiązano włóknem agawy heneque. Powstawały 
złociste sierpy, kształtne ro-gale. Na ich maszty wciągano równie złocisty 
żagiel. Wiatru było pod dostatkiem. 
Wodowano łódź. 
Łódź dla ludzi, dla kultury – pomost. 
Właśnie tym pomostem – jak mówi jedna z hipotez – do Tiahuanaco jeszcze przed 
wieka-mi przybyć mieli niezrównani kamieniarze. Szlak ich wędrówki do dziś 
znaczony jest żywym mitem o tajemniczych przybyszach, krzewicielach kultury, 
znakomitych architektach. W za-leżności od regionu nazywano ich Sua, Ccan, 
Tuapaka, Pachayachic lub Arunauna. W cza-sach przedinkaskich na wybrzeżu 
określano ich mianem Con, na wyżynach zaś Ticci. Sami Inkowie mówili na nich 
Viracochakuna, by później – chcąc zadowolić swych zróżnicowanych etnicznie 
podwładnych – połączyć wszystkie trzy imiona. I tak powstał dziwoląg: Con–Ticci– 
Viracocha. 
Viracochas – to imię przywarło do tych prehistorycznych kolonizatorów w Boliwii. 
Do-słownie wyraz ten znaczy „piana morska”. Dlaczego wybrano właśnie to słowo? 
„Bo ich przywódcy ludzi swych przywiedli zza morza” – tłumaczy tradycja. Dziś 
stało się ono syno-nimem obcego lub przybysza z daleka. A w Tiahuanaco 
handlujący rzeźbami chłopcy nawo-ływali za mną wielokrotnie: „Viracocha, 
Viracocha, comprame una esculpturita!11” 
Wiara w istnienie białych brodatych wędrowców, którzy w przeszłości przybyli z 
północy, a w wiele lat później, na długo przed przybyciem konkwistadorów, 
wypłynęli flotylla tratw na Pacyfik – jest szeroko rozpowszechniona w całej 
Ameryce Południowej. W Dolinie Meksyku ludowi bardowie od niepamiętnych czasów 
opiewają dzieje Quetzalcoatla – Upierzonego Węża, na Jukatanie – historie 
Kukulcana – legendarnych protoplastów wiązanych niekiedy z kulturą olmecką. Przy 
bliższej analizie okazuje się, że Quetzalcoatl i Kukulcan to ta sama postać! A 
każdy szczegół sagi o jej dziejach w Meksyku ma swój równobrzmiący odpowied-nik 
w podaniu o Con–Ticci–Viracochy! 
Gdy konkwistador Francisco Pizarro dotarł do Peru, sam brany był za białoskórego 
boga, a jego kuzyn Pedro Pizarro, pełniący obowiązki kronikarza wyprawy, 
zanotował, że niektórzy członkowie miejscowej kasty rządzącej „skórę mieli 
bielszą od Hiszpanów”. W Świątyni Słońca w Cuzco zdobywcy natknęli się na 
wizerunek brodatego Viracochy, „taki sam jak 
11 Viracocha... comprame una esulpturita! (Hiszp.) – Europejczyku, kup ode mnie 
rzeźbę! 
portret apostoła św. Bartłomieja”. W Vinaque – megalitycznym mieście usytuowanym 
w centralnej Kordylierze – zanotowali: „Kiedy pytać Indian, kto postawił te 
starożytne budowle, odpowiadają, że budowniczymi byli podobni do nas, biali, 
brodaci ludzie, którzy przybyli w te okolice przed początkiem panowania Inków”. 
W Tiahuanaco opowiedziano im historię, zgodnie z którą region ten zamieszkiwany 
był niegdyś przez mężów nieznanego pochodzenia, bardzo podobnych do 
Europejczyków. Ich dzieci tak długo mieszały z ludnością tubylczą, aż... „stały 
się Inkami, którzy wypędzili przybyszów i sami opanowali ten kraj’. 
Dziwne to mity. Lecz jeszcze dziwniejsze jest to, że nauka niektóre fakty wydaje 
się po-twierdzać. 
Już w XIX w. zakrojone na szerszą skalę wykopaliska na peruwiańskich 
cmentarzyskach zaczęły dostarczać materiałów badawczych dających sporo do 
myślenia. Antropologów za-skoczył wówczas fakt, iż wiele z odnalezionych czaszek 
posiadało cechy somatyczne zupeł-nie obce tubylczym mieszkańcom Ameryki. W 1882 
r. D. Wilson stwierdził, że przebadane przez niego włosy z grobów w regionie 
Atacama były „brązowe, miękkie i faliste”, różniące się zasadniczo od włosów 
prostych, czarnych i grubych, typowych dla Indian. W zatoce Cha-cota na 
pacyficznym wybrzeżu poniżej Tiahuanaco natrafił on na mumie, których włosy były 
„wybitnie cienkie, układające się w gęste fale ze skłonnością do skręcania się”. 
Pytanie – „dlaczego?” – zadawać zaczęto coraz głośniej. 
Z biegiem lat dostrzeganych anomalii było coraz więcej. Dużych niespodzianek 
dostar-czyły nekropolie na półwyspie Paracas. J.C. Tello i S.K. Lothrop jako 
pierwsi zwrócili uwagę na to, że osobnicy tam pochowani byli znacznie wyżsi od 
ludzi żyjących w tym samym okre-sie na terenach przyległych. T. D. Stewart 
wykazał, że istnieje wyraźna współzależność mię-dzy wysokością ciała a kolorem 
włosów starożytnych Peruwiańczyków. Zamykała się ona w prostej formule: 
jasnowłosi, kędzierzawi osobnicy byli wyżsi od ludności ciemnowłosej. Nadto 
stwierdził on, że kształt czaszek z Paracas różni się od kształtu czaszek Indian 
dużo węższą częścią twarzową. Na tej podstawie A. L. Kroeber wysunął tezę o 
zamieszkiwaniu pacyficznego wybrzeża Ameryki Południowej przez dwa zupełnie 
odmienne starożytne ludy 
– tzw. „krótko–„ i „długogłowych”. Element „długogłowy” – najprawdopodobniej 
napływo-wy i etnicznie obcy – miałby być nośnikiem wysokiej kultury; na niego 
spadała odpowie-dzialność za rozpowszechnianie techniki megalitycznego 
budownictwa i kult Słońca. Impuls ten przejęty miałby zostać przez 
„krótkogłowych” tubylców; sami prekursorzy zaginęli ponoć w pomroce dziejów. 
Co najciekawsze – „wskaźniki czaszkowe” z cmentarzysk wokół Tihahuanaco wahają 
się od 71,97 do 93,79 – czyli od skrajnej „długogłowości” po silną 
„krótkogłowość”. Przypo-mnijmy legendę: „Dzieci mężów nieznanego pochodzenia 
mieszać miały się z ludnością tu-bylczą tak długo, aż stały się Inkami”... 
Zgodnie z tą legendą w swym marszu z północy białoskórzy i jasnowłosi brodacze 
zatrzy-mać się mieli najdłużej nad Jeziorem Titicaca. Tubylców nauczyli 
wyplatania trzcinowych łodzi, sami zaś ufortyfikowali się na Acapanie. Budować 
zaczęli miasto, a u podnóża pirami-dy wznieśli Calasasaya: ogromną, chyba 
największą Świątynię Słońca. 
Teraz , patrząc w dół ze szczytu fortecy, myślę: „Oto i ona”. 
Widać ją jak na dłoni: budowlę, która potrafi zaimponować i oczarować. Znów 
potykam się o kamienne płyty, zbiegam co sił w nogach i od razu wkraczam w 
całkiem inny świat. To przecież niczym platforma ahu z Wyspy Wielkanocnej, na 
której tam ustawiano bazaltowe kolosy! Mur „wzmocniony” megalitami wyrastającymi 
w równych odstępach nad poziom ściany – wygląda jak brzeszczot gigantycznej piły 
odwróconej do góry ostrzem. 
Calasasaya – Stojące Kamienie – obejmują prostokąt o wymiarach 130 na 12 metrów 
ograniczony kamiennymi ścianami o różowej karnacji i mistrzowskim dopasowaniu. 
G. Squ-ire w roku 1878 nazwał tę konstrukcję amerykańskim Stonehenge. Innym 
przypominała ona celtyckie menhiry i kromlechy. Dla mnie różnica jest widoczna 
już na pierwszy rzut oka; tam surowe, ułożone warstwami kamienie, tu – 
przeciwnie – oszlifowane, wygładzone i geome-trycznie ukształtowane bloki. 
Często pokrywają je symboliczne znaki. 
Od wschodu do świątyni prowadzą szeroki schody obramowane przysadzistymi 
filarami. Na górnej ich platformie natrafiam na wąskie przejście obliczone 
najwyraźniej tylko na jedną osobę. Udaje mi się przez nie przecisnąć, a za 
rogiem rozciąga się wnętrze, które dziś pozba-wione jest stropu. Przez wieki 
ogołocono je z rzeźb i co ciekawszych fragmentów. Przypomi-na ramę obrazu, z 
której ręka złodzieja ukradkiem wykroiła całą powierzchnię bezcennego płótna. 
Pewne wyobrażenie o minionej potędze, genialnej proporcji i harmonii tej budowli 
w prze-szłości dać może tzw. Templo Semisubterraneo – Półpodziemna Świątynia. 
Znajduje się ona na przedpolu Calasasaya – stanowi niejako jej przedproże. Nie 
tyle wznosi się, co... opada! Opada stromo w dół, usytuowano ją bowiem... na 
dnie wykopu. Dziedziniec opuszczono o jedno piętro w głąb ziemi, a ściany i 
podwórzec wyłożono andezytowymi płytami. Wśród nich tkwią niezliczone głowy 
wykute w kamieniu. Rysunek ich twarzy jest bardzo charaktery-styczny i powtarza 
się w najrozmaitszych wariantach: wyłupiaste oczy, wyraźnie zakreślone dłutem 
wargi i ciężki prostokątny podbródek. 
Dalej na samym środku świątyni znajdują się trzy rdzawe obeliska. Największy z 
nich jest wyobrażeniem mężczyzny, który – prócz lokowanej brody i pum wpiętych w 
uszy w zastęp-stwie kolczyków – ma pokaźne wąsy. Dziwne. Lecz ich konturów nie 
zdołały zatrzeć ani czas, ani różnice temperatur potrafiące sięgać tu w ciągu 
jednej doby kilkudziesięciu stopni. 
A Gigant? 
Bo na tym właśnie dziedzińcu, w Templo Semisubterraneo, przed laty wykopano 
słynnego Giganta. W talii miał 4 metry obwodu, wysoki był na 5 pięter, 30 
mężczyzn rosłych jak rozło-żyste drzewa przez 3 dni wydobywało go z ziemi. Lecz 
ani jego, ani wielu innych rzeźb od-krytych w Tiahuanaco – dziś nie ma już w 
mieście. Na platformy wojskowych pojazdów opancerzonych wyczołgały się stąd z 
ogromnym mozołem. Odnaleźć można je w muzeum pod gołym niebem, na Plaza del 
Hombre Americano, w samym mieście Zacisze – czyli w La Paz. Niełatwo jest się 
tam dostać, bo od lat brama do parku–muzeum skuta jest ciężkim łań-cuchem. 
Jedyna szansa, by wślizgnąć się do środka, to moment, gdy zamiatacz ulic raz 
dzien-nie odprawia wokół rzeźb swój monotonny rytuał. 
Wejścia do tego muzeum strzegą dwa kobiece posągi z szarogłazu. Kilka lat temu 
stały one samotnie na stepie Pocotia. Mają rysy twarzy prawie mongolskie, grube 
wargi i długie nosy o szerokich nozdrzach. Ich kamienne włosy ułożone są wokół 
czoła w kształcie diademu 
o kunsztownie stylizowanych, podwójnych warkoczach. Za ich plecami wyrasta las 
składają-cy się z kamiennych postaci. Piaskowce w piegi jak śnieg; porfiry w 
kropki jak przecinki. Tu i tam mają naszyte cementowe łaty. Są też egzemplarze 
jakby wyjęte z prehistorycznego pa-noptikum: brzuchy zapadnięte i puste, 
oczodoły ziejące czernią i ślepe, nogi poutrącane i ku-lawe. Aż przestraszyć się 
można: to dinozaury w ludzkiej skórze, choć skóra z kamienia. Brak tylko 
jednookich cyklopów i kamiennego syjamskiego rodzeństwa. Nad całością dominuje 
olbrzymi, z gruba ciosany posąg. Każdy centymetr jego zwalistego ciała zapisany 
jest sym-bolami. 
To właśnie on. Bóstwo Ziemi. Gigant. 
Wiem, że miałem duże szczęście. Bo ktoś, kto nie zdołałby przekonać człowieka z 
miotłą, chcąc obejrzeć takie posągi, musiałby przejechać następne 3000 km. 
Przepraszam; nie przeje-chać, lecz przepłynąć. Przez ocean. Sterując cały czas 
na zachód, aż trafiłby na Wyspę Wiel-kanocną. „Trzy formy tamtejszych bogów – 
pisze T. Heyerdahl – w każdym szczególe po-dobne są do trzech wariantów, jakie 
powstały w Tiahuanaco”. 
Rzeźby z Wyspy Wielkanocnej sklasyfikować można w cztery grupy. Do pierwszej 
należą posągi przeważnie prostopadłościenne, niekiedy o spłaszczonym profilu, 
kamienne głowy bez tułowia i kończyn. Ich twarz ma duże oczy i wyraźnie 
zaznaczone brwi, zbiegające się w kształcie litery Y nad rozlanym szeroko nosem. 
Rzeźby należące do drugiej grupy mają kształt kolumny i wysoce nienaturalną 
figurę z kompletnym korpusem i skarłowaciałymi no-gami. Grupa trzecia 
reprezentowana jest przez sylwetkę nagiego olbrzyma klęczącego w taki sposób, że 
pośladki jego wspierają się na piętach. Małe usta mają zaciśnięte wargi, a na 
pod-bródku widoczna jest niewielka kozia bródka. Typ czwarty jest prototypem 
późniejszych ka-miennych olbrzymów, dzięki którym wyspa stała się tak sławna. 
Jest to sztywne i skonwen-cjonalizowane popiersie pozbawione nóg, z brodawkami 
piersiowymi i pępkiem oraz długimi szczupłymi nogami. 
Pierwsze trzy z wymienionych tu grup wykazują uderzające podobieństwo z 
zabytkami skatalogowanymi przez archeologa Wendella C. Bennetta jako typowe 
wytwory kultury przedinkaskiej z Tiahuanaco. Do cech najbardziej zbliżonych 
zalicza on m.in.: występowanie protopadłościennych kamiennych głów, bez tułowia, 
z dużymi oczami i nosem w kształcie litery Y, oparcie kolumnowych posągów na 
kwadratowym przekroju, częste stosowane mo-tywy, jak zgięte ramiona i dłonie 
parte na brzuchu oraz występowanie bardzo realistycznych rzeźb przedstawiających 
klęczące postacie z dłońmi ułożonymi na udach. 
A. Skjölsvold, który w 1956 r. Odkrył na Wyspie Wielkanocnej takiego właśnie 
klęczące-go olbrzyma, porównując go z analogicznymi okazami znad Jeziora 
Titicaca stwierdza: „Po-dobieństwo między posągami z Tiahuanaco a naszym 
znaleziskiem jest tak wielkie, że trudno przypisać je przypadkowi. Raczej należy 
szukać bliższej zależności; zasuwa się myśl o istnie-niu związku między tymi 
dwoma przykładami dawnych rzeźb kamiennych w Andach i na Wyspie Wielkanocnej”. 
Uczonym sugestie takie spędzają sen z powiek, zachęcają do ożywionych sporów. 
Lecz ja 
– mimo woli – mam te same skojarzenia, gdy w wędrówce po ruinach docieram do 
Inti Punku. 
Inti Punku znaczy Brama Słońca. 
Znajduje się po przeciwnej stronie Calasasaya. Raduje geometryczną harmonią, 
jasnym ornamentem i nieskazitelnym wykończeniem; równocześnie zaskakuje 
skomplikowaną sym-boliką fryzu. Wysoka na 3 metry, szeroka na 4, wycięta jest z 
jednego bloku andezytu, który w pełnym słońcu jaśnieje i zyskuje smakowity 
połysk kremu. Górna jej część pokryta jest hieroglificzną mozaiką, której sensu 
do dziś nie udało się przeniknąć. Centralny motyw – na-zywany także Bóstwem 
Płaczącym – to najprawdopodobniej sam Viracocha bądź panująca gwiazda dnia – 
Słońce. Bóstwo to spoczywa na piedestale składającym się z motywu scho-dów, 
wspierającym się na innej symetrycznej konstrukcji – czterech uniesionych 
głowach pum i trzech pochylonych głowach krokodyli. 
Ależ tak! 
To kulminacja! 
Bez wątpienia! 
Bo biorąc pod uwagę tak technikę, jak koncepcję estetyczną i zróżnicowanie 
symboliki – dojść trzeba do wniosku, że Inti Punku – Brama Słońca – jest punktem 
szczytowym rozwoju prekolumbijskiej kultury w Ameryce Południowej i Mezoameryce. 
Nic praktycznie nie wie-my ani o epoce, ani o budowniczych bramy nad to, że sami 
o sobie mówili – Lud Wielkie Ucho, i że wielu z nich nosiło długie lokowane 
brody. Jedno jest jednak pewne: gdy powsta-wała owa polityczna i kulturalna 
metropolia, nad Jeziorem Titicaca mieszkało plemię liczne, 
o wysokim stopniu zorganizowani i ciekawej umysłowości. Klimat i związane z nim 
warunki życia najprawdopodobniej musiały być diametralni różne od tych, jakie 
panują dzisiaj w gó-rzystych obszarach Boliwii. Tiahuanaco nie mogło powstać na 
jałowych i bezludnych ste-pach, które obecnie je otaczają. 
Tymczasem – im dalej w głąb mesety, tym bardziej staje się ona niegościnna. W 
Puma Punku – w Pumiej Bramie – ruinach należących do zespołu Tiahuanaco, 
położonych po dru-giej stronie wioski, po drugiej stronie torów – to już 
kamienista pustynia pokryta kobiercem suchorośli i hartowanych jak ostrze 
brzytwy traw. 
Pośród nich jakby porzucone w popłochu leżą fragmenty obrobionych płyt, nie 
wykończo-ne posągi. Tunka Punku – Brama Dziesięciu lub Umu Punku – Brama Wodna – 
to dwie inne nazwy tego samego miejsca. Cały ten obszar sprawia wrażenie 
warsztatu kamieniarskiego, w którym przygotowuje się gigantyczne nagrobki. 
Płyty, bloki, segmenty fryzów i ław – wydają się oczekiwać na transport. Ze 
żłobień i symetrycznych zagłębień wynika, że niektóre z nich wiązane miały być 
za pomocą czopów i miedzianych klamer. Kamienne powierzchnie po-kryte 
płaskorzeźbami robią wrażeniem, jakby kiedyś rozgrzane do czerwoności nabierały 
konsystencji plasteliny, w której „stemplowano” skomplikowany ornament. Robię 
bardzo dużo zdjęć, najczęściej zbliżenia. Nie bez celu: „Chciałbym – myślę – 
rzucić je kiedyś na stół i postawić komuś pytanie – co to jest?” Jeszcze 
bardziej chciałbym usłyszeć na nie odpo-wiedź. 
Kamienie i rzeźby: widać je na powierzchni. A co jest głębiej? Wśród tego 
galimatiasu odłamków, nadkruszonych kolumn i fragmentów, dla których nikt 
jeszcze nie zdołał wymy-ślić sensownych nazw, bo nieznane pozostało dla nas ich 
przeznaczenie – naukowcy próbują zaprowadzić sztuczny ład. Kamienne kwarki 
trafiają w sidła systematyki. 
W najwcześniejszych warstwach ruin stwierdzono występowanie kultury nazwanej 
Tiahu-anaco Wczesne. Znaleziska te wskazują podobieństwo ze stadium późniejszym, 
co pozwala się domyślać ich bliskiego pokrewieństwa. Obejmują one narzędzia oraz 
przedmioty z kamie-nia i kości o znaczeniu raczej użytkowym niż kultowym. 
Ceramika tego okresu jest prosta, zdobienia mają postać zygzakowatych linii i 
figur zoomorficznych. Charakterystyczny jest brak zespołów architektonicznych. 
Drugie stadium – Tiahuanaco Klasyczne – reprezentowane jest przez monumentalne 
budownictwo kamienne, rzeźbę i niezwykle wysoko postawioną ceramikę. W okresie 
tym rodzaj kamienia wyraźnie wpływa na jakość i styl poszczególnych zabytków. 
Kamienie ze skał warstwowych zmuszają do tzw. obróbki prostokątnej, natomiast 
bloki lawy umożliwiają zastosowanie techniki bardziej zaawansowanej. Kamienie 
ściągane są często z odległych kamieniołomów. 
Z suchą klasyfikacją archeologów konkuruje barwna tradycja tubylcza. Stwierdza 
się, że plemię Wielkie Ucho kierowane prze Viracochów po kilkusetletnim 
panowaniu w Tiahuana-co nękane być zaczęło przez napadających Indian. Z roku na 
rok ataki te stawały się coraz bardziej zaciekłe, aż przywódca brodatych ludzi 
był zmuszony dać hasło do odwrotu. Rozpo-częła się długa wędrówka na północ. Po 
wielu trudach i krwawych potyczkach uciekinierzy osiągnęli pustynne wybrzeże 
Ekwadoru w prowincji Manta. Tu – uchodźcy wsiedli na drew-niane tratwy z drzew 
balsa wyposażone w miecze guara i pożeglowali w kierunku zachodzą-cego Słońca, 
„aby nigdy już nie być widzianym” (J. de Bentazos). 
Są tacy, którzy twierdzą, że ciąg dalszy tego samego mitu odnaleźć można o 60 
dni żeglugi tratwą na zachód. W tym punkcie, gdzie stawiano posągi tak bardzo 
podobne do tych z Tia-huanaco. O 3000 km dalej, na Wyspie Wielkanocnej. Według 
tamtejszych przekazów Krót-kousi, którzy przybyli na wyspę od strony Polinezji, 
zastali już tam inny lud – tzw. Długo-uchych. Ci wcześniejsi mieszkańcy – 
budowniczowie kamiennych posągów moai – dotrzeć mieli na wyspę pod wodzą 
jasnoskórego króla Hotu Matua, który przybył z przeciwnego kie-runku, ze 
wschodu, po 60 dniach żeglugi z pustynnego kraju, z którego został wygnany... 
Z drugiej strony wiadomo, że Tiahuanaco promieniowało i oddziaływało na obszary 
przy-ległe. Silne jego wpływy widać a całej Kordylierze po Ekwador i Kolumbię, a 
ślady charakte-rystycznej dlań ceramiki odkryto nawet na Wyspach Galapagos! 
Wiadomo również, że Holendrzy biorący udział w 1722 r. w wyprawie Roggeveena 
wspominali, że pośród krajowców przybywających na statek „był całkiem biały 
mężczyzna”. 
Żeglarze zgodnie relacjonowali, że natknęli się na mężczyzn „o czerwonawym 
odcieniu skó-ry, tak jakby byli silnie spaleni słońcem”. Nadto w Polinezji wśród 
innych odmian występo-wał jasnoskóry typ ludności nazywany w zależności od 
archipelagu keu, uru–keu, pakeha, lub ehu. Jej przedstawiciele mieli rudawe lub 
brązowe włosy, wydatny nos, a kolonizatorzy rysy ich twarzy często porównywali 
do rysów semickich. 
Wiadomo też, że na Wyspie Wielkanocnej w okresie wiosennego zrównania dnia z 
nocą urządzano rytualne wyścigi do przybrzeżnej wysepki Orongo, gdzie usiłując 
odnaleźć pierw-sze jajo czarnej rybołówki można było sobie zapewnić tytuł 
Świętego Człowieka–Ptaka. Uczestnicy tego wyścigu do skalistych wybrzeży Orongo 
podpływali małymi łodziami z... trzciny totora, wykonanej tą samą techniką co 
pływające rogale Paulino Estebana, a kilku tubylców łodzie takie potrafi 
konstruować do dziś! 
Czyżby więc?... 
Lecz ja nie potrafię już rozważać argumentów za i przeciw. Jestem znużony 
całodziennym skakaniem z kamienia na kamień. Na dodatek robi się późno; słupek 
rtęci z okolicy 35°C prędko zaczyna opadać. Jeszcze chwila i zatrzyma się w 
okolicach zera. Chompa – sweter z surowej lamiej wełny – to jedyny mój ratunek. 
Pośpiesznie wciągam go przez głowę. 
Broniąc się przed zimnem, ludzie stojący przy przydrożnym paliku wpadają w 
rytmiczny pląs. Ci ludzie to tłumek Indian zawiniętych w ponchos i ja – jedyny 
biały. W dali, szybciej niż się mogłem spodziewać, rozbłyskują światła autobusu. 
Blaszane pudło, bez szyb i resorów – bliźniak tego, którym przybyłem tu rano. 
Gdy się za-trzymuje, Indianie – w tym samym rytmicznym pląsie, niby–tańcu, 
tłoczą się i nawołują przez ramię. Wraz z nimi pląsam i ja; nawet nie wiem, 
kiedy i w jaki sposób znajduję się w mrocz-nym wnętrzu. 
W chwilę potem – silnik już charczy, a wóz na zakrętach nabiera chmury kurzu jak 
roz-huśtana łódź wodę. Lecz i tu poprzedni pląs trwa nieodmiennie. Stunożny, 
wieloręki, mnó-stwogłowy – potężnieje i zewsząd napiera setką ciał. Już 
rozumiem: nie, nie pląs to, lecz ta-niec. Taniec, który i ja muszę odtańczyć nad 
krawędzią, znad której powraca się oczyszczo-nym z Europy, plam atramentu na 
dłoniach i całej reszty. Pogrążam się w nim: najpierw po piersi, po szyję, aż 
przykrywa mi nawet głowę. 
Ścisk robi się nieznośny. „Oj – myślę – dobrze, że nie mam brody”. Bo ci obok w 
tym tań-cu, w tym tłoku, mogliby zacząć za nią cisnąć i szarpać. I długo potem 
musieliby się dziwić, że... wcale nie jest z kamienia. 
Sopot, czerwiec 1984