Imre Kertesz 

JA, INNY

Kronika przemiany
Rok tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty pierwszy, jesień nad chłodnym Dunajem, 
wczesny zmierzch 
cierpką barwą zielonego jabłka zalewa pałace po peszteńskiej stronie, wyblakłe w 
swym chełpliwym kłamstwie.
Wszystko we mnie śpi, głęboko, nieruchomo. Uczucia i myśli bełtają się jak 
ciepły dziegieć wieziony 
beczkowozem.
Dlaczego czuję się tak bardzo przegrany? Może dlatego, że jestem przegrany.
Wszystko jest fałszem (przeze mnie, za moim pośrednictwem: to moje istnienie 
fałszuje).
Jeśli pustka (moja wewnętrzna pustka) wywołuje we mnie poczucie winy, może 
pozwala to również 
wyciągnąć wnioski co do początków. Stworzenie poprzedził niepokój; horror vacui 
to fakt etyczny.
Wczoraj, w publicznej sali wykładowej - konferencja pod wyjątkowo głupim tytułem 
Hungarian-jewish 
coexistence. Podchodzi do mnie starszy dżentelmen o dziobatej, nieforemnej 
twarzy, przerzedzonych włosach, z 
głową pokrytą zlewającymi się plackami łysiny, które przypominają wysiedziane 
miejsca na pluszowych 
kanapach; rysy jego twarzy są mi zupełnie obce. Nagle, ku mojemu zaskoczeniu, 
obejmuje mnie i się 
przedstawia: okazuje się, że to znajomy, którego nie widziałem od trzydziestu 
pięciu lat. Mieszka za granicą. 
Słyszał o mnie, czyta moje książki. Zadziwia go, powiada, moje „przeobrażenie”. 
Wtedy nie widział we mnie 
niczego szczególnego, nie wykazywałem żadnych oznak, nazwijmy to w ten sposób, 
„wyższych zdolności”. 
Trochę się usprawiedliwiałem, zdezorientowany tym nieoczekiwanym zdarzeniem, ale 
jego słowa prawdziwie 
mnie wzburzyły. Zawsze skłaniałem się, i tak dzieje się nadal, ku opinii, że 
jestem Jedermannem, który pod 
pewnym względem wszakże nie szczędził starań - przede wszystkim pod względem 
zdobycia jasności widzenia. 
Jakie są moje „wyższe zdolności”? Oparłem się wszelkiej inspiracji tego kraju, 
owym kusicielskim syrenim 
śpiewom, które nieustannie zachęcały mnie do popełnienia duchowego, umysłowego i 
wreszcie fizycznego 
samobójstwa, a to naprawdę świadczy o witalizmie. Ale byłoby wielką 
nieostrożnością, a nawet absolutnym 
brakiem przezorności, uważać to minimum za zwycięstwo. Co się zmieniło teraz, 
wraz ze „zmianą”? Czy nie 
ma już zniewolenia? Czy uwolniono mnie od samego siebie? Stało się tylko tyle, 
że zwrócono mi conditio 
minima, moją wolność osobistą - drzwi celi, w której przez czterdzieści lat 
byłem więziony, wprawdzie ze 
zgrzytem, ale się otworzyły, i możliwe, że to wystarczy, aby mnie otumanić. 
Wolności nie da się doświadczyć 
tam, gdzie cierpieliśmy niewolę. Trzeba by wyjechać daleko stąd. Ja nie wyjadę.
Czy wobec tego powinienem się odrodzić, zmienić skórę - w kogo jednak, w co mam 
się przedzierzgnąć?
Pada deszcz. Mężczyzna przy stoliku w restauracji tłumaczy coś kobiecie obok, 
coś, czego nie da się 
wytłumaczyć. Chciałby wreszcie zaniechać tych wysiłków utykających w martwym 
punkcie, tej pogoni za 
szczęściem po manowcach obietnic, które prowadzą donikąd. Nie chodzi o inną 
kobietę, skądże znowu, broń 
Boże. Chodzi o wolność. O wyrwanie się na powierzchnię z mętnych, pełnych 
zawirowań nurtów kolejnych 
związków. Ma już dość tego, że każdy z nich uświadamia mu własną ułomność. Marzy 
mu się krótkie, 
intensywne twórcze życie. Wierność, gniewne spełnianie obowiązków, wciąż 
podsycany ogień wiecznej 
depresji. Ten ogień jest zimny niczym lód, płonie w nim jednak zapowiedź 
wielkiej satysfakcji. Was wussten 
sie, wer er war — nikt nie wie, kim on jest, i pragnie zostać sam z tą 
tajemnicą. Twarz kobiety, kiedy go słucha. 
Teraz powinna wstać i hardo, z trudem powstrzymując łzy, odejść. Ale nie wstaje. 
Wobec tego mężczyzna 
zapewne zerwie się, delikatnie, szybko pocałuje kobietę w powieki i pośpiesznie 
wyjdzie z kawiarni. Nie, nie 
robi tego. Macha do kelnera, płaci. Podnoszą się oboje równocześnie. Przez mokrą 
od deszczu szybę widać, jak 
wychodzą na ulicę. Mężczyzna otwiera parasol. Ruszają obok siebie, kobieta 
bierze mężczyznę pod rękę, 
jeszcze chwilę czują się niezręcznie, po czym wyrównują krok. Od strony drzwi 
przez salę przebiega lekki 
powiew, jak przelotny chichot daremności.
Pada deszcz. W telewizji wypowiadają się dawni przywódcy partyjni. „Wierzyli” w 
partię. Wiedzieli o 
„wypaczeniach”, „błędach”, ale „wierzyli” też, że Stalin o tym wszystkim „nie 
wie”. Itd. Niewykluczone 
jednak, że pomylili te komunały z prawdziwymi treściami, tak zwaną wiarę z 
prawdziwymi myślami albo 
uczuciami. Możliwy wniosek: ci ludzie postawili w życiu na niewłaściwy język. 
Niestety — a to już 
poważniejsza sprawa — robili wszystko, aby ten język stał się przymusowym 
konsensem. A odchodząc, 
zostawili rzesze inwalidów niewłaściwego języka, którzy teraz gwałtownie 
potrzebują pierwszej pomocy 
moralnej, jakby zrozumieli, że pod jego zdewaluowanymi słowami - niczym pod 
strzępami papieru —kryją się 
ich moralne obrażenia. Szczękają moralne protezy, postukują moralne kule, 
moralne wózki inwalidzkie toczą 
się, gdzie oczy poniosą. Nie o to idzie, żeby zapomnieli o pewnej epoce, jak 
zapomina się koszmar senny: 
przecież właśnie oni byli tym koszmarem, siebie samych musieliby zapomnieć, 
jeśli chcą żyć. A tak naprawdę 
nikt jeszcze nie badał, czy po długim okresie niebytu można jeszcze i chce się 
na nowo żyć. Czy kiedykolwiek 
ktoś zmartwychwstał — pomijając tych, którzy zmartwychwstali, aby głosić cud - 
żeby po prostu znowu żyć, 
wegetować dalej, właściwie po to, co dotychczas (po nic), nawet nie 
dostrzegając, że przeżył 
zmartwychwstanie? Czy do pomyślenia jest Łazarz w roli Chaplina? 
Świszczy chłodny, wycieńczający wiatr tragedii. Co rusz rozstępuje się ziemia, 
zawala się niebo. Ludzie nagle 
zmieniają się, starzeją, mizernieją. Oddech piekła zdziera barwy z ich twarzy. 
Po mieście chodzą szare i białe 
postaci, trupy. Nowe wcielenia apokalipsy. Na ulicy Vermezó, przechodząc obok 
pomnika Beli Kuna 
pomazanego w żydowskie gwiazdy, nagle zrozumiałem, że wszystko, co w młodości 
uważałem za tchórzostwo, 
głupotę, ślepotę i wreszcie zaskakująco tragikomiczny sposób samobójstwa — to w 
rzeczywistości bezsilność 
ewoluująca ku godności. Jest jakaś godność w tym, że człowiek w końcu 
podporządkowuje się zabójczemu 
nakazowi i z niejakim rozsądkiem daje się napiętnować i zarżnąć. W rezygnacji — 
w ofiarnej rezygnacji — jest 
coś monumentalnego. Jeśli chodzi o mnie: dziś już podejrzewam, że będę trwał na 
swoim miejscu, co najwyżej 
z rosnącym obrzydzeniem. Długie życie kryje dla nas coraz więcej niespodzianek — 
niespodzianek, które 
zdumiewają nas samych.
Życiu musimy sprostać tak dalece jak to tylko możliwe - Rilke. Kafka: Dużo 
musztr przebywać sam. Całe 
moje dzido to wyłącznie efekt samotności. Nietzsche: Patos odległości...
Jak wygląda właściwe życie? To wieczna tajemnica (dla mnie).
Wczoraj wieczorem w łóżku, długo, nieustannie ponawiając wysiłki, próbowałem 
sobie wyobrazić swój 
niebyt. Subiektywne nic. Kiedy opuszczam futerał, znika jego zawartość; wszystko 
ustaje. Na śmierć i życie 
związany jestem ze swoim ciałem— ten banał brzmi czasem wręcz niewiarygodnie.
Popełniłbym błąd, gdybym uznał, że moje życie należy do mnie. Ale jeszcze 
większym błędem byłoby 
zaniedbać je, pozwolić, żeby się zmarnowało, przepadło. Powierzono mi to życie - 
nie pytam, kto mi je 
powierzył, ponieważ znam odpowiedź, zatem wiem również, że kwestia jest 
fałszywie postawiona; mogę się 
zdać tylko na własne i bezdyskusyjne poczucie odpowiedzialności (jako jedyne 
postrzegalne doświadczenie). Ze 
swoim życiem pozostaję w relacji wzajemności. Ta relacja nazywa się 
zniewoleniem. Do tej pory wszystko 
byłoby nawet w porządku. Ale która cząstka tego pękniętego życia mówi o sobie 
„ja”?
„Ja” to fikcja, którą co najwyżej możemy współtworzyć. Ja to ktoś inny 
(Rimbaud).
9 kwietnia 1951. „ Wiesz czy też tylko uważasz że nazywasz się L.W. ?„ Czy to 
pytanie ma sens? 
(Wittgenstein, o pewności).
Co też ja mogłem robić dziewiątego kwietnia 1951 roku? Czterdzieści jeden i pół 
roku temu? Zdaje się, że 
będąc pozbawionym pracy intelektualistą, zatrudniłem się w MAVAG, fabryce 
wyrobów żelaznych i maszyn. 
Wiedziałem czy też tylko uważałem, że nazywam się I.K.?
	Ani tego nie wiedziałem, ani tak nie uważałem. Po prostu reagowałem, kiedy 
wypowiadano moje nazwisko. 
Zresztą zawsze go nienawidziłem. Zbyt wiele hańby na mnie ściągało - już od 
wczesnego dzieciństwa.
Gwoli ścisłości — chyba się go bałem. I nadal budzi we mnie lęk.
Czasem muszę się wręcz wyrywać ze spokojnego schronienia anonimowości, kiedy 
słyszę, że ktoś 
wypowiada moje nazwisko, albo kiedy widzę je napisane — ale nigdy się z nim nie 
utożsamiam.
(Tołstoj podobno już jako chłopiec wpadał w iście szczenięcą euforię na dźwięk 
swojego nazwiska).
Do Wiednia przyjechałem tak, jakbym uciekał przed swoim życiem. I Wittgensteina 
(Uwagi różne) tłumaczę 
tak, jakbym uciekał od swoich obowiązków.
Łagodna zima 1992 roku. Spacery o wczesnym zmierzchu. Ogrody Belwederu. Okolice 
Karlskirche, 
Argentinierstrasse, swoją nazwą przywodzą na myśl srebrzyste dźwięki 
dzwoneczków. Zgrabne pałacyki, 
ukryty w bramie tajemniczy sklepik, gdzie sprzedają indonezyjską biżuterię, 
zakrzywione miecze, egzotyczne 
ozdoby. Przed zachodem słońca (przychodzą mi tu na myśl takie archaiczne słowa, 
jak na przykład 
„nieszpory”), a więc w czasie nieszporów (właściwie to kiedy jest czas 
nieszporów?), zaglądam jeszcze do 
ogrodu pałacu Schaumburg, na który wychodzą moje okna. Powietrze o cierpkim 
zapachu, nieliczni 
spacerowicze, przytłumione kolory wieczoru, samotność, lekki aromat dymu - 
wszystko, wszystko jak bolesne, 
senne i długie popołudnia mojego dzieciństwa.
Gdzie jest miasto, które ta cisza, ta starodawność wiedeńskiego wieczoru... 
wskrzesza, można by rzec, we 
mnie niby jakaś metafora?
Chyba zawsze tak właśnie chciałbym żyć: w wynajętym, wygodnym mieszkaniu (które 
nie jest moje), wśród 
przyjaznych mebli (które nie są moje), bezdomny, niezależny, robiąc to, co się 
akurat nadarzy (teraz 
tłumaczenie Wittgensteina), bez większej troski o chleb, w jakimś obcym miejscu, 
gdzie prześladują mnie 
wspomnienia intymnych, acz może nigdy nieistniejących spraw...
Wittgenstein. W Wiedniu w ogóle nie trafiam na jego ślad. U niego zaś — u 
Wittgensteina — wszędzie 
natykam się na Wiedeń. Dokładność doprowadzona do perwersji; żydowska 
autonienawiść (właściwie można 
tutaj na najwyższym, najszlachetniejszym poziomie studiować rozwój i istotę 
antysemityzmu); w ogóle 
niepewność samooceny jako fatalna konsekwencja ojcowskiego i państwowego buta, 
co, jeśli doprowadzi nas 
do pewnego punktu zniszczenia, nieoczekiwanie staje się produktywne i płodne - 
myślenie jako próba 
zwycięstwa, myślenie jako zemsta, jako ostatnie spojrzenie uciekiniera za 
siebie, przepełnione pogardą i 
blaskiem olśnienia.
Pisze, że Mahler jest kiepskim kompozytorem. Kiedy tłumaczę tę bzdurę, nastawiam 
6 Symfonię. T. 
Bernhard w jednym ze swoich wywiadów mówi, że Ludwig Wittgenstein - w 
przeciwieństwie do swego kuzyna 
Paula - miał drewniane ucho (był unmusikalisch). Ale rzecz nie tylko w tym. 
Jedna sprawa to siać idee, druga 
idee zbierać - tłumaczę z Uwag różnych; i jestem przekonany, że Wittgenstein nie 
był skłonny zbierać idei 
Mahlera dlatego, że Mahler był Żydem. Tak łatwo opacznie zrozumieć dzieło. A 
może to dzieła są takie kruche? 
Nie, dużo bardziej kruche. Każde rozumienie jest nieporozumieniem. Czy w takim 
razie można powiedzieć, że 
dzieła utrzymuje przy życiu nieporozumienie? Nie, tego chyba jednak powiedzieć 
nie można.
Pierwszy sen w Wiedniu, który pozostawił określone wspomnienie. Zły, 
destruktywny, budzący trwogę. 
Prawdopodobny związek z moją lekturą wczorajszego wieczoru (Der antisemitische 
Retter w czasopiśmie 
„Transit”) oraz z niefortunnym stosunkiem Wittgensteina do własnego żydostwa. 
Charakterystyczny kiks 
przekładowy, na którym złapałem się dzisiaj rano: „...można oczekiwać 
sprzeczności - napisałem - w tym, że 
ktoś zachowuje dawne odczucie estetyczne własnego ciała, a jednocześnie z 
radością wita guz”. (W. bowiem tej 
apostrofy używa w odniesieniu do swojego żydostwa). „Właściwy przekład winien 
naturalnie brzmieć tak: 
„...sprzeczność tkwi w oczekiwaniu, że człowiek zachowa dawne odczucie 
estetyczne własnego ciała, a 
jednocześnie z radością powita guz”. Mój kiks przekładowy to oczywiste 
freudowskie przeinaczenie, które 
świadczy o tym, czego naprawdę oczekiwałbym od autora...
A czego oczekuję od siebie samego? I jak mam rozumieć ten sen, który centralnym 
punktem czyni 
wyłącznie guz?
Ledwie przetrwałem noc, dziś rano — jak zresztą codziennie - znów przechodzę 
obok tablicy pamiątkowej 
Moritza Schlicka, umieszczonej na jednej z kamienic przy Prinz Eugenstrasse. Już 
pierwszego dnia po 
przyjeździe zatrzymałem się gwałtownie na widok tablicy, oczywiście z powodu 
związków z Wittgensteinem. A 
poza tym to dziwne tak po prostu zobaczyć nazwisko, które w Budapeszcie urosło 
do rangi symbolu. Moritza 
Schlicka jego student, który nie lubił Żydów (i może był też słabym studentem), 
po prostu zastrzelił w auli 
uniwersyteckiej. Ponieważ taki czyn wówczas (w 1936 roku) nawet w Austrii był 
niezupełnie zgodny z 
zasadami etykiety, studenta skazano na dziesięć lat; zaledwie dwa lata później, 
po Anschlussie, uwolniono go 
(być może z gorącymi przeprosinami). Na rozprawie sądowej wyjaśnił, że motywem 
jego czynu była 
„nikczemność i szkodliwość” filozofii Schlicka (czyli jego krytyka języka i 
empiryzm logiczny, są one bowiem 
[wraz z fenomenologią] nadzwyczaj podejrzanie żydowskie — i przyznajmy: 
słusznie, bo przecież w czyim 
interesie leży demaskowanie metafizycznego bełkotu, na którym potem ideologiczne 
bla-bla-bla wznosi swoją 
krzywą wieżę?).
	Nie mam pojęcia, dlaczego zasmucam sam siebie tą historią w każdy boży 
dzień o poranku. Schlick 
mieszkał w pięknym miejscu, z okien miał widok na ogród różany Belwederu. W 
piwnicy sąsiedniego domu 
niedawno otwarto knajpę, wchodzą tam i wychodzą stamtąd obcy mężczyźni o 
chrapliwych głosach, na 
podmurówce dumnego pałacu widnieją podejrzane wilgotne plamy, wczoraj rano 
musiałem szybko odwrócić 
wzrok od wymiocin. Od 1989 roku — czyli od trzech lat — kiedy po raz ostatni (i 
pierwszy) przebywałem w 
Wiedniu, miasto wyraźnie podupadło. Ale dlaczego ja nad tym ubolewam, niczym 
jakiś wiedeński 
drobnomieszczanin? Widocznie borykam się z zaburzeniami tożsamości; z kim jestem 
solidarny? Gdyby mieli o 
tym decydować wiedeńscy stróże porządku, pchnęliby mnie z pewnością do grupy 
chrapliwogłosych mężczyzn, 
za którymi jednak nie przepadam, bo zarzygują zachodnią kulturę. Wobec tego 
nasuwa się tylko pytanie: czy w 
ogóle jeszcze istnieje zachodnia kultura? Warto być solidarnym tylko z Moritzem 
Schlickiem, który myślał i 
dlatego został zabity, co można jednak uznać za los godny filozofa.
Wittgenstein: Muzyczna wrażliwość jest symptomem życia człowieka.
Nie wiem dlaczego, ale prześladuje mnie powracający wciąż obraz wiolonczelistki 
z pewnej orkiestry 
kameralnej, jeszcze w Budapeszcie, która przy każdym akcentowanym pociągnięciu 
smyczkiem, tak 
gwałtownym, tak gniewnym ruchem odrzucała głowę w bok do lewego ramienia, jakby 
to był obcy przedmiot. 
Jak gdyby każda nuta, każde pociągnięcie smyczka domagały się od niej takiej 
ofiary, takiej fizycznej ekstazy, 
które właśnie cieleśnie są nieosiągalne i dlatego artystka dręczy widza bolesnym 
obrazem ciągłego 
niespełnienia; w dodatku zaś grano klasyczną, jeśli tak można powiedzieć, 
całkowicie racjonalną muzykę, o ile 
dobrze pamiętam, Bacha.
W Wiedniu dużo wytwornych, dystyngowanych i kruchych staruszek. Wyciągam rękę i 
pomagam im 
wysiąść z tramwaju, pokonać krawężnik. Jedne dziękują, inne mierzą mnie 
podejrzliwym spojrzeniem; ale 
nigdy nie patrzą aż tak podejrzliwie, jak ja sam na siebie.
Uderzająco bolesne pytanie, którym Wittgenstein nieustannie się zadręcza: czy 
jego twórczość ma 
„wartość”, czy też nie. To trochę tak, jakby muszla rozważała cenę rynkową 
pereł, a jednocześnie, leżąc na dnie 
morza, wydała perłę: trzeba uznać, że natura tego pytania różni się gruntownie 
od natury muszli...
Przepaść — czasem nie do przezwyciężenia — między talentem i geniuszem.
„Kto nie kłamie, ten już jest wystarczająco oryginalny” - przetłumaczyłem dziś 
po południu.
Kogo dziwi, że ludzie tak łatwo - na pozór -zmieniają swoje ideały (albo, jak 
lubią to nazywać, 
„przekonania”)? Każde „przekonanie” jest maską określonego typu człowieka i 
niezależnie od tego, jakim 
przekonaniem się maskuje, zawsze pozostaje ten sam, zawsze robi to samo.
Jest całkowitą prawdą to”, co sugeruje Wittgenstein: w zasadzie i przede 
wszystkim punkt wyjścia wiary 
religijnej jest prawdą, czyli sytuacja człowieka jest beznadziejna. Pytam: czy 
można wierzyć również w 
beznadzieję? Bo mnie wystarczy taka właśnie wiara; i wcale nie trwam w 
beznadziei.
Te bezpowrotne, niepowtarzalne wiedeńskie chłodne poranki wczesną wiosną, czy 
zdążę się nimi 
nadelektować, czy nie jestem za głupi na to, żeby być szczęśliwym?
Ekspozycja migawkowych zdjęć pamięci: roześmiana kobieta na Stephansplatz, w 
kożuchu, w botkach na 
wyjątkowo wysokich obcasach, biegnie ku jakiemuś mężczyźnie po nierównym bruku 
tu i ówdzie pokrytym 
śniegiem.
Przytulona, zziębnięta para nocą na Schwarzenberg Platz czeka na tramwaj 
oznaczony literą „D”. 
Stół zalany blaskiem świecy w ciepłej, pachnącej restauracji. Zgrywający 
ważniaka starszy kelner, który 
dopytuje, kto dyrygował Wiedeńskimi Symfonikami w Musikvereinsaal, i z 
protekcjonalną wiedeńską 
złośliwością krytykuje dyrygenta.
Droga do domu ciemną Goldeggasse, trochę chwiejnym krokiem.
Jaskrawe poranne światło słoneczne w jadłodajni przy Graf Starhemberg. Lekka 
nierealność życia, ten żyzny 
humus, na którym, jak gorejące maki, zakwitną wspomnienia.
Łagodna melancholia dworców w czasie pożegnań o zmierzchu. Jeszcze jedno 
wieczorne zdjęcie, tym razem 
w pociągu pośpiesznym: kobiecy profil na tle ciemnoczerwonego obicia.
Nazajutrz: wiedeńska niedziela. Przed południem Wittgenstein; w południe spacer 
do Hietzingu. Cmentarz w 
Hietzingu, wypielęgnowana zieleń, zadbane groby (omal nie dodałem: dobrze 
odżywieni zmarli). Zaraz 
naprzeciwko wejścia monumentalny nagrobek Dollfussa. Dollfuss, jak wiem, był 
niepozornym człowieczkiem. 
Kiedyś na eleganckiej, ekskluzywnej ulicy Szemlóhegy w Rózsadomb było letnie 
przedszkole. Kobieta w 
białym fartuchu właśnie myła mi głowę nad wielką miednicą w ogrodzie. Ktoś 
krzyknął (na ulicy? w 
ogrodzie?): „Dollfuss!!”. Rozległ się strzał. Ręce przestały masować mi głowę, 
moje oczy, usta napełniły się 
szczypiącym mydłem. Potem usłyszałem słowa: „Wykrwawił się. Rzęzi”.
To ostatnie słowo pamiętam szczególnie dobrze, bo nie wiedziałem dokładnie, co 
znaczy. Wyobraziłem sobie 
gęsty, czerwony płyn - krew dorosłego człowieka, a więc bynajmniej nie ten 
wesoły, czerwony, triumfalny 
eliksir o słonawym smaku, który ciekł mi z rany, kiedy się skaleczyłem lub 
upadłem i rozbiłem kolano itp. — 
złowieszczą, lepką maź, w której język daremnie próbuje się poruszać: tym było 
dla mnie słowo „Dollfuss”, a 
słowo „rzężenie” do dzisiaj pojawia się w moich wspomnieniach wraz z tym 
szczególnym jego wy-obrażeniem i 
smakiem mydlin. Ale gdzie się podziała ulica Szemlóhegy? Po jakiejś ulicy o tej 
nazwie wprawdzie czasami 
spaceruję, ale ona w niczym nie przypomina ulicy Szemlóhegy, gdzie pomiędzy 
skręconymi jak potężne węże 
łaciatymi korzeniami starych platanów, otoczonych dziwną żelazną kratą, od czasu 
do czasu znajdowałem 
greckie żółwie i wynosiłem je na łąkę przy końcu ulicy, żeby tam, z wielką 
powagą, kłaść je na trawie; na tej 
łące w górze był ostatni, dający się obronić rożek świata, skąd widać już było, 
co jest poza jego końcem; to 
kuszące, niebieskie przeczucie, w którym moje dziecięce oczy w drżącym zachwycie 
zatapiały się aż do 
oszołomienia, odkrywając czasami — tam gdzie już całkiem zacierała się linia 
graniczna pomiędzy krętym 
lustrem wody a błyszczącym horyzontem - senne ciało białego statku...
Wprawki z Wittgensteina: kiedy mówię, że woda jest zimna, wszyscy zaraz 
wyjaśniają mi, że jest zimna, 
ponieważ jest zima, ponieważ wewnątrz jaskini jest chłodniej niż... itd.; ale 
kiedy mówię, że jestem mokry i 
marznę, wtedy podsuwają mi ręcznik albo nie podsuwają: w każdym razie - że tak 
powiem - poddaję tę kwestię 
pod ocenę. (Mam na myśli antysemityzm, paplanie o nim).
Nie rozumieć świata tylko dlatego, że jest niezrozumiały - to dyletantyzm. 
Świata nie rozumiemy dlatego, że 
jego zrozumienie nie jest naszym zadaniem na ziemi.
Zbyt intensywne myślenie czyni mnie bądź nieszczęśliwym, bądź trochę mistykiem. 
Zresztą Wittgenstein też 
był trochę mistykiem, jak Kafka. Tylko że obrabiał inną materię: logikę. Musiał 
burzyć światy, póki spod ruin 
nie błysnęła nagle, jak lśniący szlachetny kamień, jego wiara. Wyobrażam go 
sobie w chwili, gdy trzyma swój 
skarb w ręce - przygląda mu się, przygląda i nie znajduje dla niego nazwy. Ale 
wie, że zdarzył się cud. I że jest 
ocalony.
Pisarz najbardziej powinien się jednak obawiać, że kiedy wyczerpią się zasoby 
tego, co ma do powiedzenia, 
nagle stanie się dowcipny.
	Promienny marzec. Przedpołudnie. Twarde kolory, oślepiający blask nieba. 
Promienie słońca przenikają 
przez zasłony w Pruckel-cafe; cisza kawiarni; dyskretnie szeleszczą gazety 
powolne ruchy gości, pewne i 
spokojne; za zasłoną, na Ringu, prawie bezszelestny ruch uliczny usłużni 
kelnerzy, ale nigdy natrętnie usłużni; 
przy moim stoliku, naprzeciwko, sympatyczny mężczyzna o porcelanowym spojrzeniu, 
czystej twarzy: to 
literat; mądry, dowcipny, zabawny i te okropności, apokaliptyczne zjawiska, o 
których rozmawiamy i które w 
łagodnej ciszy kawiarni urastają do rozmiarów łomoczącej wizji. Jesteśmy zgodni, 
że daje się wyczuć chłód 
jakichś strasznych wydarzeń. We wszystkim i wszędzie ukazują się zwiastuny 
grozy. Racjonalny język jeszcze 
nawet w przybliżeniu nie nazywa tych symptomów. Trzeba odgrzebać dawny biblijny 
język, który zna Szatana i 
zna koniec świata. Tak sobie kłamiemy, obłudnie, beztrosko, podczas gdy na 
krawędzi mojej uwagi roziskrzone 
niebo tańczy swój szczęśliwy taniec, słodkie poczucie zbliżającej się wiosny i 
wolności.
Potem (po południu) okazuje się, że są kłopoty z prawami autorskimi na 
Wittgensteina (wydawnictwo, dla 
którego go tłumaczę, zaniedbało kwestię praw; to zaś, które załatwiło prawa, 
powierzyło już przekład komu 
innemu).
Nagle powód, i zarazem pretekst, mojego pobytu w Wiedniu staje się 
problematyczny. Możliwe, że przed 
czasem będę musiał wrócić do domu, i zaskoczony czuję sprawiające niemal 
fizyczny ból przerażenie, które 
ogarnia mnie na tę myśl; przypomina mi się, niczym wizja, pewien obraz - syn 
marnotrawny, bose stopy, 
tobołek, wychudzony pies i waląca się chałupa, krótko mówiąc: porzucony dom 
rodzinny.
Nie zapominaj swojego snu, który cię zrodził na nowo.
Nie zapominaj rodziców.
Nie zapominaj, że w swoim głębokim śnie przyjąłeś od nich życie.
Nie zapominaj obietnicy, którą zawiera w sobie życie.
Nie zapominaj, że obietnica ustala warunki; a nawet że spełnienia tej obietnicy 
musisz szukać tylko w 
spełnieniu jej warunków.
Chyba nie chcesz dalszego ciągu?
W Budapeszcie kanikuła. Wczoraj wieczorem w tramwaju pies, jamnik w rudawym 
kolorze. Smutny 
przycupnął pod siedzeniem przy nodze swojego pana. Jego oczy, przepełnione 
głębokim smutkiem, powoli się 
zamykały. Po siwiejącym pyszczku toczyły się dwie łzy. Przestraszył go hałas 
zatrzaskujących się drzwi, wstał 
ociężale, ale upomniano go: siadaj, i przygnieciono mu zad. Mrugając, usłuchał z 
rezygnacją. Całym sobą 
wyrażał pełną daremność istnienia, a zarazem przymusową cierpliwość istoty, na 
którą rzucono czary - jak 
gdyby miał jakieś inne zadania, gdzie indziej, w jakiejś innej postaci, w innym 
czasie i innej przestrzeni; i jakby 
poddawał się tej strasznej pomyłce, ale za cenę ostatecznego złamania...
Czasem nasuwa mi się pytanie, na które nie ma odpowiedzi: kim, czym jestem i 
jaka jest moja szczególna 
historia? Wczoraj J., pracujący teraz w nowym wydawnictwie, opowiedział mi, w 
jaki sposób otrzymałem 
cztery lata temu, w 1988 roku, tak zwane stypendium Artisjusa. On również 
zasiadał w komisji przydzielającej 
stypendia. Wtedy już wszyscy wyczuwali powiew zmian w dusznym smrodzie sali 
gimnastycznej z epoki 
późnego kadaryzmu. Ze znudzeniem szperali w żelaznej liście wiecznych kandydatów 
do stypendiów, kiedy 
ktoś — J. twierdzi, że już nie pamięta kto — nagle rzucił moje nazwisko. Zapadła 
cisza, usiłowali odczytać 
wzajemnie ze swoich twarzy, czy mogą się na to poważyć. A właściwie na co? Bo 
przecież oprócz dwóch 
powieści, Losu utraconego oraz opublikowanego właśnie w tamtym roku Fiaska, nic 
nie obciążało mojej 
kartoteki grzechów. Może jeszcze donosy szpicli z Szigliget o mojej 
nieszkodliwej odrazie do ustroju. Ale to 
był tylko „platoniczny” wstręt, w tak zwanym ruchu opozycyjnym nigdy nie brałem 
udziału, niechęć do ruchu 
rywalizowała we mnie z niechęcią do ustroju. Żyłem jak pies przywiązany 
łańcuchem do swoich samotnych 
błędnych idei, który najwyżej czasem obszczekuje księżyc. Sądziłem, że nikt nie 
czyta tego, co piszę, że nikt nic 
o mnie nie wie. Tymczasem oni wszystko wiedzieli, a kafkowscy sekretarze mieli w 
ewidencji także mój los. 
Jedna z moich postaci mówi: „Po co go załatwiać? Sam zdechnie” — tak właśnie 
mogli o mnie myśleć. Ja sam, 
moja postawa i wynikające z nich dzieło były tak bardzo nieakceptowalne, że ich 
milcząca zgoda sprawiała 
wrażenie ucieczki przed koniecznością wydawania wyroku. Obserwuję siebie, 
słuchając J., i brzydzę się tego, 
co we mnie zachodzi. Nie trzeba analizować tych uczuć, odurzenie wynikające z 
negatywnej satysfakcji 
jednoczy wszelkie gorzkie przyjemności. Jestem niepoprawnym dzieckiem dyktatur, 
napiętnowanie to moja 
cecha szczególna. Najbardziej niewytłumaczalne, a zarazem też najprawdziwsze 
moje doznanie na tej ziemi, 
wśród ludzi. Nigdy nie uważałem, że jestem niewinny. Czułem to już od dawna, 
chyba od dzieciństwa. W 
cztery oczy kochano mnie, publicznie zdradzano, a kiedy dokonywano przeglądu 
figur szachowych, by wybrać 
te, które można poświęcić, wszyscy pośpiesznie odgradzali się ode mnie. Tę 
dwoistość uczuć wzbudzałem 
widocznie ja sam i możliwe, że pierwotnie rzeczywiście była we mnie jakaś 
niewinność - powiedzmy, raczej 
naiwność — która na wielkim targowisku ludzkim wyznaczyła mi moją rolę. 
Trucizna, jaką wytwarza ta 
sytuacja podległości, mogła mnie nawet zabić, ale w moim tajemnym duchowym 
laboratorium jakimś 
sposobem powstała z niej najmocniejsza przyprawa mego życia. To piętno jest moją 
chorobą, ale zarazem 
źródłem witalizmu i środkiem dopingującym; z niego czerpię inspirację, kiedy ze 
straszliwym wrzaskiem, jak w 
ataku szału, nieoczekiwanie przeskakuję od życia do ekspresji. To piętno jest 
istotą mojego ubóstwa i bogactwa 
i obawiam się, że chyba nie mogę się już bez niego obejść, chociaż noszę je z 
coraz większym trudem. Pytanie, 
czy w ogóle jestem jeszcze zdolny do normalnego życia. Podejrzewam, że jasnej, 
jednoznacznej odpowiedzi na 
to pytanie nigdy nie znajdę, przynajmniej dopóty, dopóki żyję tutaj, gdzie żyję 
i gdzie to piętno jest 
wiecznotrwałe, bo chyba stało się moją naturą.
W upalnym pokoju czytam Maraiego: Co nie weszło do dziennika. Ciekawa książka, 
pełna skompli-
kowanych resentymentów, charakterystycznych dla czasów tuż powojennych (co 
rzeczywiście pominął
Dziennikach). Żydom radzi, żeby stali się chrześcijanami. Rada już choćby 
dlatego nie do przyjęcia, że — 
kiedy rozglądam się po świecie chrześcijańskim- również pośród chrześcijan widzę 
nadzwyczaj mało 
chrześcijan.
Wieczorem niecierpliwa żądza czynu, skrzydlate zdania, gniewne poczucie 
szczęścia. Często puchną mi 
nogi. Często kręci mi się w głowie. Lubię swoje przeznaczenie prowadzące do 
zguby.
Wczoraj widziałem błędnych jeźdźców epoki. Była noc, siedziałem z Albiną w aucie 
Z.; wracaliśmy z 
Miszkolca do domu. Zatrzymaliśmy się na światłach przy peszteńskim przyczółku 
mostu Arpada, wśród 
nieruchomych kłębów kurzu, które lśniły jak mgła w upiornym niebieskawym świetle 
latarni, na dusznej, 
wyludnionej ulicy, przypominającej kamienne lub betonowe bagna. Nagle z 
podziemnego przejścia wyłoniła się 
horda nibelungów, ośmiu-dziesięciu ociężałych, dziwnie poruszających się typków, 
w spodniach o barwach 
ochronnych, z ogolonymi głowami, jeden z nich trzymał długi drewniany drąg (być 
może osławiony kij 
baseballowy). Szli inochodem gęsiego w nieziemskim, mglistym świetle, smutni, 
milczący, żądni krwi, z 
zaczerwienionymi oczyma, najpewniej naćpani, i polowali na ludzkie mięso. W 
spodniach w barwach 
ochronnych przypominali cętkowane hieny, szukali z leniwą, lecz wytrwałą 
nienawiścią kogoś, nad kim można 
by się poznęcać, i raczej nie z głodu, tylko z nudów, z nawyku, z danej im przez 
naturę nienawiści do innego 
życia. Przyznam, że struchlały ze strachu pragnąłem, żeby światła zmieniły się, 
zanim idąca na obławę horda 
zajrzy do naszego auta i rozpozna na mojej twarzy ów fatalny, niezacieralny 
znak. Te ludzkie istoty ucieleśniały 
ostateczną wizję piekła, „pusty kraj”, gdzie się już tylko milczy, tylko zabija, 
ograbia trupy i porzuca je przy 
drodze. Jakby się objawiło nagie prawo natury, ale już bez narodzin, bez 
stworzenia, i musiałem pomyśleć, że 
jakiś straszny błąd wkradł się w cały ten plan, lecz nie bardzo umiałbym 
powiedzieć jaki. Śmierć? Czy tylko 
strach przed śmiercią?
To, w jaki sposób obserwuję i przeżywam przerażający upadek tego kraju, jego 
popadanie w samobójczą 
paranoję. Jak codziennie sprzeniewierzają mu się szermierze nienawiści i moje 
własne wspomnienia. Jak rośnie 
moja obojętność wobec niego. Jak powoli usiłuję się od niego oderwać. Język - 
tak, to jedyne, co mnie z nim 
wiąże. Dziwne. Ten obcy język, mój język ojczysty. Mój język ojczysty, w którym 
rozumiem swoich 
morderców. Ostatnio ludzie wciąż mi mówią, że „się zmieniłem”. Na korzyść? Na 
gorsze? Moim zdaniem 
raczej na korzyść, ale jakby mi to brano za złe. V. niedawno rzucił mi w oczy, 
że nie mam już głębi, mówię o 
prawach autorskich i kwestiach materialnych. Jak to? Czyżby status niewolnika i 
infantylizm dyktatury 
stanowiły o mojej „głębi”? Życie przez czterdzieści lat wbrew swojej naturze i w 
ogóle wbrew naturze? 
Przecież to niewykluczone... Ja też widzę w sobie zmianę, co prawda inaczej. 
Bardziej zdecydowanie 
wyodrębniam się teraz z otoczenia, zdaję się z niego wyróżniać, chociaż 
właściwie mocno się trzymam, tylko 
trwając w bezruchu, i jak zawsze do tej pory, nie daję się wraz z nim wciągnąć w 
otchłań depresji, a to już 
wydaje się wyzwaniem, może nawet brakiem solidarności, zdradą. Na horyzoncie 
zatlił się dla mnie słabiutki 
płomyk jakiejś niepewnej szansy, a oni głoszą wieści o moim pogrzebie, 
zapowiadają początek mojej zguby. To 
szczególna chwila, szczególne rozdroże i jeśli mocno się postaram, będę mógł 
tutaj nazbierać i ułożyć w bukiet 
kilka mistycznych zależności, jak pstrokate kwiaty przy drodze. Przede wszystkim 
zbieg okoliczności: 
powstanie i wydanie mojej powieści Dziennik galernika w tym samym czasie, kiedy 
zmiana ubogiej formy 
życia (ja) zbiega się z szerszą zmianą formy bytu (kraj). Wiem, że ta 
koincydencja nie może okazać się dla mnie 
pomyślna: podczas gdy w wielkim atelier świata spada zasłona, odsłaniając 
rumowisko, w jednym maleńkim 
zakamarku trafia pod dach wzniesiona z tych ruin (aczkolwiek może słaba i 
bynajmniej niedoskonała) budowla; 
a dla takiej kreatywności - dobrze to rozumiem i czuję - nie ma 
usprawiedliwienia. Chciałbym iść dalej, ale 
targa mną jakaś niepewność, nostalgia, których nie mogę przezwyciężyć. Przecież 
ja też strzegłem swojej sa-
motności, intymnych godzin czytania, samoudręki, źródła siły kryjącego się w 
samotności, tego buntowniczego 
stylu życia, z którym się zrosłem, tej upartej egzystencji wbrew niszczącym 
siłom, można by rzec, wymierzony 
w nie jak strzała w napiętej cięciwie łuku... to była wielka radosna przygoda, 
radość, którą przeżyłem celowo 
bez radości, a teraz patrzę na to wstecz, jak starzec na swoją młodość.
Koniec października w miejscowości Feldafing, która kojarzy mi się z 
Leverkuhnem, potem kartkuję 
Doktora Faustusa - wieś Leverkuhna nie nazywa się Feldafing, ale oczywiście 
Pfeiffering.
Wszystko jedno.
Od trzech miesięcy mieszkam nad jeziorem Starnberg. Wyjeżdżam i wracam, niczym 
profesjonalny 
sublokator; przyjeżdżam późno, w ciemności odnajduję drogi jak nocne zwierzę 
trop ofiary.
Przelotne wrażenia z Frankfurtu. Targi książki; targowa pieczęć przybita na 
mojej skórze wystawionej na 
sprzedaż; moje odczyty, z których sam nie rozumiem ani słowa, i zawsze w 
oczekiwaniu, że wreszcie spadnie 
zasłona (aczkolwiek nie wiem, o jaką zasłonę chodzi i z czego ma spaść); 
przyjemne absurdy. Taksówkarz, 
który mnie wiezie na dworzec; szansa szlachetnego, egzotycznego profilu, którą 
jednak niweczy wewnętrzne 
zepsucie — brak zębów, tryb życia, jakiś rodzaj ogólnego zaniedbania. Łamaną 
niemczyzną skarży się na 
rosnącą nienawiść Niemców do obcych. Nagle opuszcza szybę i woła do kolegi, 
siedzącego w swojej taksówce 
na postoju: „Halo, General!” — potem ze śmiechem wyjaśnia, że kolega, zanim 
został frankfurckim taksów-
karzem, był generałem w wojsku Sadata (mój egzotyczny szofer może być 
Egipcjaninem). Dużo mówi i, jak 
każdy poszkodowany syn poszkodowanego narodu, od razu zaczyna politykować, to 
znaczy gadać na Żydów. 
Milczę jak obojętny pasażer, który jedzie na dworzec i nie myli celu z wiodącą 
do niego drogą. Daję mu duży 
napiwek, a on nie ma pojęcia, że dostaje go od Żyda.
Burzliwe jednoczenie Berlina, miasta podzielonego na dwie części. W ogóle 
zdumiewające, antykreatywne 
doświadczenie jednoczenia kraju: tak naprawdę go nie chcą. Wywołuje złość, 
uczucie rozdrażnienia i 
bezradności wobec powiększającej się przestrzeni, rosnących możliwości, przede 
wszystkim jednak problemów, 
które wymagają bezzwłocznego załatwienia. Sędziwa Europa trwożliwie nadsłuchuje: 
osiągnęła swój rzekomy 
cel, o którym wciąż mówiono od dziesięcioleci, a teraz czujnie baczy, żeby się 
nie spóźnić z odrzuceniem 
wszystkiego, co wymagałoby od niej czynów, co zmuszałoby do myślenia, odnowy, 
kreatywności. Nasz brodaty 
kontynent przypomina skąpego starca -przed tańcem, do którego panie wybierają 
panów, on uderza laską 
zapraszającą go młodą dziewczynę, bo jedyną myślą, jaka przychodzi mu do głowy, 
jest to, że czyha na jego 
pieniądze. Marność tego świata, który zaczyna zżerać skleroza i przeczucie 
własnej śmierci.
Wieczór autorski w Judische Gemeinschaft; kiedy podchodzi do mnie organizatorka 
wieczoru, przysadzista, 
nieco potargana kobieta, nagle doznaję wrażenia, że pamiętam tę twarz z 
Budapesztu, ale natychmiast okazuje 
się, że kobieta jest z Anglii, z Londynu. Muszę wreszcie przyznać, co do tej 
pory przychodziło mi z takim 
trudem, że Żyd nie jest całkiem abstrakcyjnym pojęciem (oczywiście tym również 
jest), lecz rodzajem i typem, 
mówiąc krótko: nie każdy Żyd jest wprawdzie Żydem, jak mówi Schónberg, ale żaden 
Żyd nie może uniknąć 
faktu, że jest Żydem (i to właśnie jest moim doświadczeniem). (Wystarczy 
ostatnio popatrzeć na twarze bu-
dapeszteńskiej inteligencji żydowskiej, która przez czterdzieści lat wierzyła, 
że nigdy więcej nie będzie musiała 
konfrontować się z faktem swojej żydowskiej tożsamości, tylko dlatego, że w 
kadarowskim kolektywnym 
bagnie słowa pamięć, żałoba i prawda uchodziły za tabu - tak, tak, warto 
popatrzeć na te twarze, wyrażające 
bolesne zdumienie, zmieszanie i niepewność, a czasem gniew, posłuchać tych słów 
pełnych zdumienia, 
zmieszania, a czasem gniewu; ta ich niedorzeczna nostalgia za epoką milczenia, 
ta potrzeba nowej żydowskiej 
samoświadomości - zdarzają się jednak i tacy, w których ich pochodzenie- nagle 
kłopotliwe - wywołuje szaloną 
złość, Żydzi, którzy w swoim bezradnym bólu awansowali na antysemickich 
publicystów, na szakali zeszmaco-
nej inteligencji, i napełniają wyciem i wrzaskiem tak zwane węgierskie życie 
duchowe zamienione w północną 
pustynię...).
Wiedeń:	w hotelu spotykam Albinę, która przyjechała z Budapesztu; wieczorem 
odczyt o Amerym na 
uniwersytecie - trochę się obawiam może zbyt prowokacyjnie brzmiącego tytułu 
(Holocaust jako kultura), ale 
nie ma z tym kłopotów, powiedziałbym, że przeciwnie... Przy kolacji na twarzy 
Albiny promienny poblask tego, 
co nazywa „moim sukcesem”; dwa dni później, rano, pod jasnym, łagodnym, 
jesiennym niebem, kiedy na 
peronie wiedeńskiego dworca w pośpiechu umieszczam bagaże na wózku dworcowym i, 
już spóźniony, 
zaczynam go biegiem toczyć do pociągu odjeżdżającego do Monachium, w wejściu na 
peron staje nagle 
taksówkarz, który przywiózł mnie na dworzec, i zasapany rozgląda się wokół 
badawczo, wreszcie spostrzega 
mnie, podchodzi i mówiąc: Das konnen Sie vielleicht noch brauchen... wręcza mi 
mój portfel z dokumentami i 
wszystkimi pieniędzmi - widocznie położyłem go na siedzeniu i zapomniałem i 
teraz najzwyczajniej w świecie 
biorę od niego, po czym z niewymuszoną wdzięcznością ściskam mu dłoń, jak gdyby 
nie było nic bardziej 
naturalnego od faktu, że taksówkarze wielkich miast biegną za obcym z portfelem 
zostawionym na siedzeniu; a 
kiedy pchając wózek bagażowy, już naprawdę skierowałem się do pociągu, cała 
nierealność ostatnich dni, a 
nawet tygodni zgęstniała we mnie, tworząc jakąś śpieszną, poranną nabożność, 
żarliwą, dotąd mi nieznaną 
świadomość tożsamości, i ta świadomość, wraz z dworcowym nastrojem, poczuciem, 
że wszystko jest 
tymczasowe, z bladoniebieskim jesiennym niebem, głosami wokół mnie i sylwetkami 
biegających albo 
stojących ludzi, moim własnym istnieniem i wszystkim tym, co dzieje się i może 
jeszcze dziać ze mną, nawet 
moją śmiercią, tą brutalną przygodą, o której myśl stale mi towarzyszy i czasami 
zapala się ciemnym światłem 
na moim horyzoncie - zjednoczyła się w chwilowej, uroczystej afirmacji... 
Dopiero kiedy wsiadłem do pociągu, 
uświadomiłem sobie, że w tym oszołomieniu zapomniałem o napiwku dla taksówkarza, 
i już markotny 
musiałem pogodzić się z tym, że owo zaniedbanie wtrąciło mnie na powrót do 
rzeczywistego świata wstrętnych 
faktów.
Być może tylko dlatego znosimy życie, że jest tak bardzo nierealne; z drugiej 
strony świadomość nieustannie 
nagabuje tak zwaną rzeczywistość, pragnie rzeczywistości.
Dziś mam tak bystry umysł, jakbym w ogóle nie istniał - Pessoa, z Księgi 
niepokoju.
Mgła. Dalekie Alpy, białe potwory, to wyłaniają się, to znów znikają w brunatnym 
powietrzu. 
Kiedy zaczynam pisać, punktem wyjścia może być dla mnie wyłącznie założenie, że 
jestem przy zdrowych 
zmysłach (co tylko oznacza, że coraz trudniej będzie mi pisać). 
W Feldafing nie piszę. Nie pracuję, nie wiem, czy będę jeszcze kiedykolwiek 
pracować, już nie umiem, nie 
wiem nawet, czy Kadysz, tę powieść, której urywki po niemiecku wciąż czytam na 
spotkaniach autorskich, ja 
napisałem, a jeśli tak, jak to zrobiłem — zapomniałem, jak się pisze. 
	Czy wiecie, że Lenin rzucał kamieniami w słowiki? To prawda, widziałem w 
telewizji film młodego 
rosyjskiego reżysera. Zdjęcia dokumentalne schorowanego Lenina o skamieniałej 
twarzy. Zabrali go na Krym, 
do wiosny, słońca, wody, żeby tam trochę wypoczął. Ale słowiki codziennie o 
świcie wybijały go ze snu. 
Kiedyś wcześnie rano wybiegł do ogrodu i zaczął je przeganiać. Nazbierał kamieni 
i ciskał nimi w ptaki. Nagle 
poczuł, że nie może już nie tylko podnieść kamienia, ale również ręki: 
sparaliżowało go. Elegancka, 
wyrafinowana, a zarazem twarda jak granit zemsta słowików na wielkim 
rewolucjoniście, który nie mógł znieść 
ich śpiewu. Zemsta artystów. 
W Feldafing, w ogrodzie Villa Waldberta, wysokie smukłe jodły, świeżo 
pociągnięte wapnem, na pniach mają 
wypisane wielkie, białe, dwucyfrowe liczby. Te ponumerowane drzewa, kiedy je 
nocą, w jaskrawym świetle 
reflektorów samochodowych zobaczyliśmy pierwszy raz, zrobiły na M., co zresztą 
było do przewidzenia, 
wstrząsające wrażenie.
Nasza „ucieczka” do Werony. W drodze powrotnej włoska staruszka, pochylona nad 
grządkami w ogrodzie, 
próbuje wskazać nam drogę. Capito? Wracamy do Starnberg, jemy śniadanie. Miasto 
w ołowianym kolorze, 
Alpy niewidoczne, jezioro, powietrze szare, upstrzone białymi łabędziarni. 
Mylimy drogę na lotnisko w 
Monachium, przy stacji benzynowej w Salzburgu żegnamy się, macham, samochód 
szybko skręca na 
autostradę, M. odjeżdża z powrotem do Budapesztu, ja do domu, do Feldafing. W 
pociągu do Monachium 
osobliwa ceremonia: trzech niemieckich celników każe podróżnemu - jeśli się nie 
mylę, mężczyzna mówi po 
polsku - wypakować zawartość toreb. Otaczają go kołem, pochylają się ku niemu, 
szepczą, żadnego rzucającego 
się w oczy gestu, nikt nie podnosi głosu. Nawet ja, a przecież dysponuję sporym 
doświadczeniem w dziedzinie 
kontroli celnej, nawet ja nie potrafię zorientować się, co tam się dzieje. 
Dyskretny, bezgłośny, uprzejmy i 
nienaganny profesjonalizm.
W Feldafing - kac samotności. Mgła. Daremne zmagania z piórem, z papierem, z 
sobą.
Spacer po Monachium. Szukam słynnego Schwabing. Nie ma go. A właściwie to, co 
znajduję, jest czym 
innym. Posępne ulice. Monachium późną jesienią, w strugach deszczu, jest dość 
ponurym miejscem. Niemcy po 
sądzie bożym uległy całkowitemu zniszczeniu. Te miasta, te ulice, wszystkie te 
zrekonstruowane bądź nowe 
budowle są jak ogromna rana pokryta już strupem. Nikt o tym nie wie, myślą, że 
są ładne.
Zapraszają mnie do Lipska na odczyt, w zimowym deszczu przybywam do czarnego, 
rozpadającego się 
miasta, mam nocować w domu gościnnym burmistrza; na razie jednak jest południe i 
chciałbym zjeść obiad; 
wyszedłszy ze swojego pokoju na piętrze, idę otwartym wewnętrznym korytarzem w 
stronę schodów, potem na 
dół do jadalni, proszę kelnera o kartę, ten kwituje moją prośbę uśmiechem, który 
jakbym skądś znał, i pyta, co 
chciałbym zjeść, odpowiadam, że mięso z grilla i sałatę, a przedtem, jeśli 
można, jakąś zupę, i wino. Wszystko 
dostaję, wszystko jest wyśmienite, wszystko pochłaniam, chcę płacić, kelner, z 
tym samym uśmiechem, który 
jakbym skądś znał, informuje, że rachunek już uregulowano, i w tym momencie 
uprzytamniam sobie, że jestem 
w mieście upiorów, gdzie wciąż jeszcze straszy przeszłość ledwie sprzed trzech 
lat, i że być może po raz ostatni 
widzę w działaniu pewną szczególną instytucję — nieważne, jak ją nazywano kiedyś 
i jak nazywa się dzisiaj — 
powołaną przypuszczalnie dla uprzywilejowanych kadr i przez nie wykorzystywaną; 
obsługa w każdym razie 
może być ta sama. Zostawiam na stole pięć marek napiwku i wstrząśnięty wracam do 
pokoju, niebawem mają 
po mnie przyjechać, żeby mi pokazać miasto. Patrzę przez okno, czarny deszcz 
pada na czarne domy, na 
skopany, przywalony stosami błota ogród, kładki z desek przerzucone nad morzem 
błota, po których doszliśmy 
do domu. Sprawdzam, czy mam przy sobie wszystkie trzy klucze: do furtki 
ogrodowej, do drzwi wejściowych i 
do pokoju - wieczorem obsługa wraca do domów, nikt tu nie zostaje, ale już 
wcześniej poinformowano mnie, że 
napoje są przygotowane i żebym wedle upodobania brał do pokoju, co tylko zechcę. 
Mój opiekun przychodzi 
punktualnie co do minuty, zwiedzamy miasto, które jest tak samo czarne, 
zmoknięte i chłodne jak przed 
kilkoma godzinami, ale w śródmieściu ni stąd, ni zowąd nagle trafiamy na pasaż 
godny deptaków zachodnich 
miast, a jego rozrzutna iluminacja jeszcze mocniej podkreśla ciemność miasta 
pogrążającego się w zmierzchu. 
Idziemy do kościoła św. Tomasza i do piwnicy Auerbacha, a potem na dworzec, 
który niebawem na pewno 
zaludni się tym dobrze znanym mi z dworców we Frankfurcie i Monachium 
wielobarwnym tłumem; na razie 
jednak w pustej, wyludnionej hali, przez którą przebiegają podmuchy wiatru, 
panuje półmrok. Rzeczywiście, 
zrywa się wiatr, coraz zimniejszy, lodowaty, przewodnik, mając na względzie, że 
przed odczytem chciałbym się 
jeszcze z pół godziny zdrzemnąć, łapie taksówkę, słyszę, jak podaje 
taksówkarzowi adres: Wachterstrasse tyle a 
tyle, wysiadam, on odjeżdża, o umówionej porze znów przyjedzie i zabierze mnie 
na miejsce odczytu. Macham 
mu na pożegnanie, w ciemnościach wymacuję dziurkę od klucza, wreszcie wkładam 
klucz, ale zamek nie ustę-
puje. Próbuję innych kluczy - na próżno. Spostrzegam dzwonek przy furtce, 
dzwonię. W zamontowanym na 
zewnątrz domofonie odzywa się czyjś głos, mówię: „Nie mogę otworzyć furtki”. 
„Jakiej furtki?”— pyta głos. 
„Ogrodowej” — odpowiadam. „Dlaczego chce pan otworzyć furtkę ogrodową?”. „Żeby 
wejść— mówię — 
mieszkam tutaj”. „Tutaj? Gdzie?” — głos brzmi coraz bardziej nieprzyjemnie. „W 
domu gościnnym burmistrza 
— mówię. „Możliwe, ale to jest Dom Ameryka” - głos brzmi już wyjątkowo 
antypatycznie, w głośniku rozlega 
się trzask, koniec rozmowy. Stoję na ulicy, w ciemnościach, w strugach deszczu, 
wiatr wciąż się wzmaga, jest 
coraz zimniejszy, nie rozumiem, co się dzieje, wygląda na to, że wysadzili mnie 
z taksówki w złym miejscu, 
daremnie szukam tabliczki z nazwą ulicy, nigdzie budki telefonicznej, kawiarni, 
nigdzie sklepu, restauracji, 
przynajmniej dziesięć minut zmagam się z tą scenerią, rozglądam się, szukam: 
gdyby chociaż przejeżdżała tędy 
jakaś taksówka, żeby mnie zabrać pod adres, który bez przerwy mamroczę do 
siebie. Ulica jest szeroka, pusta i 
źle oświetlona, po mojej stronie w głębi ogrodów nieme wille, po drugiej stronie 
ciemna bryła tylnej ściany 
jakiegoś okropnego budynku publicznego, muzeum, uniwersytetu lub może więzienia, 
tylko w jednym oknie na 
piętrze pali się światło, już już zaczynam sądzić, że tylko po to, aby ze mnie 
zakpić, żebym jeszcze bardziej 
odczuł swoje osamotnienie w tym ponurym i prawie już otwarcie nieprzyjaznym 
mieście, które mi grozi, że 
nagle, jak wygłodniałe, obojętne dzikie zwierzę, pochwyci mnie i pożre. Wreszcie 
na ulicy pojawia się jakiś 
młody człowiek, śpieszy się, na głowę ma nasunięty kaptur kusej kurtki, pytam 
go, gdzie jest Wachterstrasse, 
nie wie, pytam, jak się nazywa ta ulica, nie wie, dziwię się, jak to możliwe — 
przecież idzie pan tą ulicą, 
odpowiada, że codziennie tędy idzie, a mimo to nie wie, jak się nazywa, wzrusza 
ramionami i szybko odchodzi; 
znów chwila wahania, i widzę, że w moją stronę w ciemności podąża niepewnym 
krokiem jakaś kobieta z 
parasolką, ona wie, że to właśnie Wachterstrasse, a dom, którego szukam, jest 
według niej nie tutaj, gdzie stoję, 
ale za moimi plecami, odwracam się, przechodzę skrzyżowanie, i oto stoję przed 
domem gościnnym burmistrza! 
— dzieliło mnie od niego zaledwie trzydzieści metrów, tylko że należało szukać 
po drugiej stronie ulicy. Klucz 
od bramy obraca się, oddycham z ulgą, idę, chwiejąc się, po swojskich, 
ukochanych deskach, portiernia jest 
pusta, dom ciemny, wchodzę, zapalam światło, nigdzie żywej duszy, szybko wspinam 
się na górę do swojego 
pokoju, zrzucam ubranie, padam na łóżko, no, zdrzemnę się trochę —i akurat w tej 
chwili słyszę hałas, a potem 
straszliwy wrzask. Nie ma wątpliwości, że głos dochodzi z domu, przerażający 
męski głos wykrzykuje coś po 
niemiecku, grozi albo żąda czegoś, a może i to, i to. Znów ogarnia mnie uczucie 
samotności, obsługi nie ma, 
telefon wprawdzie jest, ale nie znam na przykład numeru policji, książki 
telefonicznej też nie ma, żadnej 
informacji, na wszelki wypadek zamykam drzwi na klucz. Wrzask staje się coraz 
bardziej przerażający, 
zastanawiam się chwilę, po czym na palcach, ostrożnie, wychodzę na korytarz. 
Zaglądam do jadalni, ale 
pogrążona w półmroku sala jest pusta, głos dochodzi z innego miejsca, znów parę 
kroków na palcach, docieram 
do poręczy, z wysokości piętra widzę dół schodów i drzwi wejściowe, a w maleńkim 
przedpokoju krępego 
łysawego mężczyznę w kamizelce: to on tak straszliwie wrzeszczy. Wygląda jak 
szaleniec w ataku furii, klnie 
wniebogłosy, kręci się w kółko, chyba usłyszał moje kroki, bo zwraca ku górze 
twarz w okularach i toczy 
wzrokiem dookoła jak oślepiony Polifem, i znów z bolesną wściekłością krzyczy: 
Komm, komm! Komm” 
runter‚ du Gauner, komm” mal los komm! Chodź tutaj, chodź! Zejdź, łotrze, no 
chodź wreszcie! - a ja przerażony wbiegam z 
powrotem do pokoju. Co to? Kto to? Co robić? Niebawem przyjadą po mnie, mam 
odczyt; na wszelki wypadek 
ubieram się. Głos milknie. Jeszcze chwilę zwlekam, potem zdecydowanym krokiem 
wychodzę z pokoju; dom 
jest niemy i pusty dalej, schodami w dół, do drzwi wejściowych — nic. Następuje 
najbardziej dramatyczny 
moment, kiedy moja samotność staje się absolutna: mam nieosłonięte plecy i 
guzdram się przy zamkniętych 
drzwiach, które muszę otworzyć od wewnątrz, cały czas tyłem do ziejącego pustką 
hallu. Wreszcie jestem na 
zewnątrz. Westchnienie ulgi, deszcz ustał, ale świszcze porywisty wiatr, kładki 
pokrywa warstwa zamarzniętego 
błota. Bez kłopotów docieram do furtki i w tej samej chwili na ulicy przed nią 
zatrzymuje się samochód - 
przyjechali po mnie. Z ulgą siadam między moim opiekunem i jego żoną, z emocji 
swoją najgorszą niemczyzną 
mówię, co mi się przydarzyło, potem odpowiadam na kilka pytań, ale widzę, że 
oni, łagodnie ujmując, uważają 
moją historię za przesadzoną. Podjeżdżamy pod wspaniały pałacyk Gohlischer 
Schlósschen, gdzie mam odczyt, 
wita mnie zachwycająca kobieta, z wyjątkową serdecznością, bardzo wytwornie i 
formalnie, po czym informuje, 
że przed odczytem posłuchamy trochę muzyki na żywo i że właściwie liczyli na 
większą widownię, ale 
przykrym zbiegiem okoliczności właśnie dziś wieczorem referat wygłasza również 
niejaki profesor M., słynny 
wykładowca uniwersytecki, którego na dodatek w tym mieście pozbawiono kiedyś 
katedry i wygnano na 
Zachód, skąd teraz wraca, można by rzec, w glorii chwały, więc naturalnie 
wszyscy chcą go zobaczyć, usłyszeć. 
Potem, zgodnie z programem -koncert; młoda kobieta gra na wiolonczeli, mężczyzna 
na fortepianie, wreszcie 
mój odczyt, po którym odpowiadam na pytania, wciskają mi do ręki bukiet kwiatów 
i udajemy się na kolację do 
pobliskiej włoskiej restauracji. Lodowaty północny wiatr przechodzi już w 
wicher. Nie narzucam im się już ze 
swoją opowieścią, ale nalegam, żeby po kolacji nie tylko odwieźli mnie pod dom, 
ale też weszli do środka, 
ponieważ nie wiem, co tam mogę zastać. Dom tym razem jest oświetlony, palą się 
lampy, wchodzimy na górę i 
na korytarzu natykamy się na dość tęgą, mocno wystrojoną i roześmianą kobietę w 
średnim wieku, z którą moi 
przewodnicy witają się jak z dobrą znajomą, może przyjaciółką. Okazuje się, że 
kobieta towarzyszy profesorowi 
M., właśnie wrócili do domu z wykładu, wieczór był wprost cudowny, profesorowi 
zgotowano długą i gorącą 
owację. W każdym razie cieszę się, że nie będę musiał sam nocować w tym upiornym 
domu, i przelotnie 
wspominam, co mi się przydarzyło, zanim pojechałem na odczyt. Obca kobieta 
wybucha śmiechem, pochyla się 
ku mnie i przyciszonym głosem mówi, że tym szaleńcem, którego słyszałem i 
widziałem, był sam profesor M. 
Jej słowa całą tę zmorę stawiają nagle w racjonalnym, otrzeźwiającym świetle. 
Profesor choruje na cukrzycę, 
ma trochę histeryczną naturę, a na dodatek jest prawie całkiem ślepy. Po 
południu uznał, że już czas, aby po 
niego przyjechali i zabrali go na uniwersytet. Zszedł do hallu, gdzie jednak 
nikt nie czekał (pewnie że nie, 
przecież byli umówieni pół godziny później), w dodatku zastał drzwi zamknięte, a 
z kluczem nie mógł sobie 
poradzić (bo źle go włożył do zamka). Obudziły się w nim odruchy z dawnych 
czasów, kiedy w tym mieście, 
tuż przed odebraniem katedry i wygnaniem, trzymano go pod stałym nadzorem - 
nagle poczuł, że nie powinien 
był tutaj wracać, i ogarnął go strach, że go zwabili w pułapkę i będą trzymać w 
tym domu, dopóki nie zdecydują 
o dalszym jego losie, i w panice zaczął walić i krzyczeć, póki po niego nie 
przyjechali, wtedy się uspokoił. 
Doprawdy zdumiewające, że po takim ataku nerwowym wygłosił wspaniały wykład. 
Przestaję się już 
denerwować, wszak historia, która po południu wydawała się taka zagadkowa i 
przerażająca, otrzymała oto 
racjonalne wyjaśnienie, i z należytym wprawdzie szacunkiem, ale trochę się nawet 
ubawiliśmy kosztem 
biednego profesora M. Muszę rano wstać, taksówka ma mnie zawieźć na lotnisko, 
zamówiona już poprzedniego 
dnia, przyjeżdża punktualnie. Wspaniały poranek, jasne niebo, oślepiające 
słońce, choć wczorajszy wiatr nie 
tylko nie osłabł, ale nawet się jeszcze wzmógł. Wyjeżdżamy z miasta, krajobraz 
jest przygnębiający, pośmiertne 
ruiny tak zwanej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, wokół opuszczone, walące 
się szopy o poczerniałych 
ścianach i pola gdzieniegdzie uprawiane; wąsaty, tęgi taksówkarz o płowych 
włosach przez chwilę wypytuje 
mnie i szybko dowiaduje się, skąd jestem, jakiej jestem narodowości, a 
usłyszawszy, że „Węgrem”, natychmiast 
wyłącza licznik. „Podatki są wysokie” — oznajmia, niemal pewien, że go w pełni 
zrozumiem. Naturalnie nie 
zbiednieję od tego, chociaż myślę sobie, że gdybym był, powiedzmy, Anglikiem, 
taksówkarz zapewne bez 
słowa skargi zapłaciłby podatek; kimże więc jestem, skoro oceniają mnie tylko na 
podstawie kraju pochodzenia, 
z góry i w sposób oczywisty traktują jak wspólnika przestępstwa, nie widząc 
potrzeby dowiadywania się o moją 
opinię, mój charakter, światopogląd, moje indywidualne cechy. Przez chwilę mam 
ochotę zaprotestować, ale 
rezygnuję, bo uświadamiam sobie, że mógłbym protestować tylko w imieniu państwa 
niemieckiego, co, najła-
godniej mówiąc, byłoby naprawdę śmieszne. Jak już wspomniałem, wsiadam do 
samolotu w oślepiającym 
słońcu, w podmuchach szalejącej nad Lipskiem trąby powietrznej, i w mglistej 
śnieżycy ląduję z powrotem w 
Monachium. Mimo nieprzyjaznej pogody wysiadam z S-Bahnu na Marienplatz i chociaż 
mój tajemniczy 
gospodarz, którego tożsamości nigdy nie poznałem, w Lipsku zatroszczył się o 
sowite śniadanie, a w samolocie 
też coś przekąsiłem, w Monachium natychmiast wchodzę do restauracji, sprawia mi 
przyjemność, że sam płacę 
rachunek, potem kupuję jakieś drobiazgi, spaceruję między półkami, poddaję się z 
rozwagą kapitalizmowi 
Monachium, jego elegancji, widocznemu - przynajmniej na powierzchni - systemowi 
relacji, jakbym po długiej, 
długiej podróży nagle przyjechał do domu. Czyżbym gdzieś na tych stronach 
napisał, że Monachium nie jest 
ładne? Monachium jest piękne...
Hołd dla Feldafing. Jezioro. Góry. Nadrzeczna promenada. Przyjaciele. Monika, 
która mnie oprowadza 
wokół jeziora Starnberg i zaprasza na posiłek do swojej willi. Susanne, która 
organizuje mi odczyt w bibliotece. 
Barbara, która robi zdjęcia artystom goszczącym w Villa Waldberta. Albina, kiedy 
w słabym słońcu, ubrana w 
żółty płaszcz, siedzi na wysokim balkonie z widokiem na jezioro, czytając 
Dziennik galernika.
Nadchodzi zima. Niedługo wracamy do domu.
Wrażenia z zimowego Budapesztu; moja świadomość jakby powoli zaczyna chorować.
Czego się boisz, skoro wiesz, że jesteś śmiertelny?!
Przed południem młody człowiek w alei Erzsebet Szilagyi. „Dobry człowieku (tak 
właśnie: dobry 
człowieku), niech pan się zatrzyma na chwilę!”. Ma szczerą twarz, płowe wąsy, 
sympatyczne, choć trochę 
wodniste niebieskie oczy, na głowie futrzaną kuczmę. Pełen złych przeczuć staję. 
Dobrze wiem, co teraz 
nastąpi, ale do końca muszę odegrać ten cały rytuał. Czy nie mógłbym mu załatwić 
jakiejś pracy? Nie mogę. 
Czy nie wymieniłbym mu trochę rumuńskich pieniędzy? Ależ co ja z nimi zrobię?! 
Bo on przyjechał do 
Budapesztu z Sepsiszentgyórgy, wyjaśnia. Nic nowego: ostatnio zaczepiło mnie 
przynajmniej dziesięć osób, 
mężczyzn i kobiet, wszyscy z Sepsiszentgyórgy. „Tylko - mówi— na jedzenie” — i 
jakoś trafia do mojego serca 
ten przestarzały żargon z czasów wojny. Wspomnienia z kacetu wyłaniające się z 
głębi mojego żołądka; nawet 
nie usiłuję sobie wyobrazić, co się stanie z tym zwabionym z ojczyzny fałszywą 
propagandą bystrym i silnym 
młodzieńcem o poczciwej twarzy w otaczającej nas zawistnej obojętności i 
morderczym obłędzie. Daję mu 
setkę. Pogodnieje. „Niech Bóg panu wynagrodzi!” - mówi, co mnie rozwesela: 
przyjmuję jego słowa jak 
starożytni Grecy optymistyczną przepowiednię jakiegoś sielankowego bożka. W 
tramwaju, na moją zgubę, Sz., 
który, można by rzec, na moich oczach uległ autodestrukcji i stał się 
zgrzybiałym starcem. Poznaje mnie. 
Dawno mnie nie widział, mówi. Niebacznie wspominam, że byłem w Monachium. 
Zaczyna dzielić się ze mną 
monachijskimi wspomnieniami z lat sześćdziesiątych. Jak to zbierał kamyki w 
górnym biegu Izery, jak dostał 
od miasta sześćdziesiąt marek i kupił sobie jakieś narzędzie, które tak bardzo 
oszczędzał, że do dziś nie zaczął 
go jeszcze używać, i tak dalej w nieskończoność. Jego wyłupiaste oczy przy 
każdym słowie wilgotnieją, drżące 
usta wypowiadają dziwne, obce wyrażenia, jakby żył już kilka tysięcy lat i 
właśnie wspominał drugie 
tysiąclecie, kiedy planeta była jeszcze zielona i pełna życia.
Gwałtowne poczucie, jak fałszywa jest wszelka pociecha.
Nowy Rok 1993. Zimowe słońce, poranek, spacer po Rózsadomb. Miasto z góry, zimne 
światło, zimna 
radość, nieme noworoczne ulice. Patrzę na nieruchomy, stężały obraz i mam 
wrażenie, że widzę, jak rozwiewają 
się resztki postrzępionej zasłony (nieważne, jak to nazwiemy - nawykiem czy 
choćby nawet kulturą), przez 
którą dotychczas patrzyłem na świat, i nagle mój wzrok zaczyna sięgać bardzo 
daleko, w samą nicość.
I wygląda na to, że z jakiejś przyczyny nie zgadzam się jednak, żeby ta chwila 
przepadła, żeby poczucie 
nicości nie przybrało formy, żeby nie pojawiło się jako doznanie nicości, czyli 
— jako coś.
Jeżeli stworzenie jest dziełem miłości, to czy zniszczenie, śmierć miałyby być 
dziełem nienawiści? Czy 
miłość powołuje nas do życia, a nienawiść unicestwia? A może należałoby rozważyć 
i tę ewentualność, że 
śmierć też jest dziełem miłości?
Kilka trudnych do wyjaśnienia spraw. Beckett, w Molloy: Co do licha robił Bóg 
przed Stworzeniem? 
(parafraza świętego Augustyna). Valery: Czy mamy zadać wszystkie pytania? I 
dalej: Co robi Bóg poza 
Stworzeniem?
Borges w szkicu o Swedenborgu: Piekło jest bagnem, na którym leżą miasta jakby 
zniszczone przez pożar; 
ale potępieni dobrze się tam czują. Na swój sposób są szczęśliwi, to znaczy 
przepełnieni nienawiścią, a to 
imperium nie ma władcy, jego mieszkańcy nieustannie konspirują przeciwko sobie. 
To świat podłej polityki i 
spisków. To piekło.
Dobry opis. A więc, wszystkie znaki na to wskazują, jestem w domu. Ale dlaczego 
nie czuję się tutaj dobrze, 
jak powinienem według Swedenborga? Możliwe, że jednak trafiłem w niewłaściwe 
miejsce? W wyniku 
jakiegoś błędnego zaszeregowania? I czy to możliwe, by błąd jakiegoś niedbałego, 
marnego urzędnika - miał 
być wyrokiem?
Wobec tego działa tu jakaś straszna nieprzystawalność. Wobec tego należy jednak 
zadać wszystkie pytania. 
(Choćby nawet niepotrzebnie).
Boję się, że już nie umiem poważnie mówić. Moja dusza wierzy w coś, co umysł 
jest zmuszony zanegować. 
Ten, kto uważa, że problemy są takie, jakie są (czyli zdaje sobie z nich 
sprawę), najwidoczniej nie bierze 
pod uwagę kwestii rozwiązywania problemów problem nie kryje się w problemach, 
ale gdzieś poza nimi. 
Problem upadającego Rzymu na przykład umiał sformułować tylko Chrystus, ponieważ 
nie brał pod uwagę 
pragmatycznego załatwienia problemów; i ostatecznie miał rację, jego straszny 
los świadczy o niemożności 
gruntownej odnowy i o jej niezbędnej konieczności.
Pisarz K. podliczył cały swój majątek. „Tylko moje grzechy należą do mnie” — 
napisał potem na dole 
leżącej przed nim, zapisanej numerami telefonów kartki.
Znów w pociągu. Hamburg-Berlin-Kolonia-Frankfurt—Zurych. Ostrzeżenia: „Zatracam 
swoją głębię”; 
„Zatracam siebie”.
Siebie? To znaczy kogo? (Jeśli akurat nie boli mnie ząb albo brzuch...).
Czyżbym więc wyszedł ze swojego centrum, z Emersonowskiej przestrzeni 
heroicznej? Na co mam uważać?
Nie wiem, na co mam uważać, i nie wiem, dlaczego mam uważać. Nie wiem, dlaczego 
miałoby być wbrew 
naturze to, co naturalne (mianowicie, że żyję życiem pisarza I.K.).
Nie wiem, dlaczego bardziej naturalna miałaby być moralność niewoli od krzywdy 
wolności.
Lęk przestrzeni wychowanka dyktatury.
Mimo wszystko trzeba zadać kilka pytań. Czy nie stałem się zbyt swobodny, a 
nawet zbyt prosty? Czy chcę 
jeszcze pisać?
Kolonia. W silnym wietrze szerokie rondo czarnego kapelusza przeszkadza mi 
spojrzeć na katedrę
- to komiczne. Kiedy zdejmuję kapelusz, lodowaty wiatr i ostry, zacinający 
deszcz niemal parzą mi twarz. 
Katedra przypomina monumentalną księgę z bajkami. W środku ksiądz w czerwonej 
sutannie. Upomina, żebym 
teraz nie zwiedzał, żebym usiadł, bo zaraz zacznie się południowe nabożeństwo. 
Już wychodzę, mówię 
przerażony. Nie, nie, uspokaja mnie ksiądz, potrwa tylko pięć minut. Siadam. 
Ceremonia odbywa się z użyciem 
taśmy magnetofonowej. I rzeczywiście po pięciu minutach dobiega końca. Ksiądz 
uśmiecha się do mnie. 
Wnętrze katedry jest ponure. I zimne. Ale takie powinno być. W zbyt bogato 
zdobionych kościołach jest jakiś 
niesmaczny dysonans, a to wręcz niewybaczalne. Jak przyozdobiony wstążkami miecz 
katowski.
Hamburg, spacer w dokach z pewnym dziennikarzem i jego znajomą. To lewicowcy, 
czytają moją książkę. 
Ale może na odwrót: ci, którzy czytają moją książkę, to lewicowcy. Z punktu 
widzenia estetyki brzmi to 
nadzwyczaj podejrzanie, ale czym jest estetyka? Wszystko świadczy o tym, że 
człowiek nie jest tak naprawdę 
wolny, jego myśli, uczucia są zdeterminowane, ale inaczej, niż uważał Marks czy 
Freud. To nie działa tak 
automatycznie. Czy z tego, kto czyta moje książki, mogę wnioskować o samych 
książkach? Czy z wiedzy, kto 
pije ze źródła, mogę wnioskować o źródle? Być może istnieje jednak jakaś chemia, 
jakieś prawo przyciągania i 
odpychania... Czy znana wam jest ta sensacja, gdy malejecie w kimś? (Gombrowicz, 
Ferdydurke, rozdział I).
W Bazylei: właścicielka księgarni, pasjonatka, ale chyba też trochę dziwaczka, 
jeśli nie stuknięta, i jej 
charyzmatyczny asystent, smukły, czarnowłosy chłopak imieniem Thomas. Przychodzą 
mi do głowy słowa 
Dickensa: Magazyn osobliwości... Ona czegoś szuka, Thomas znajduje. Ona coś 
mówi, Thomas ją poprawia. A 
wszystko z niesłychanym taktem. Ona próbuje zachować pozory, ale w końcu tylko 
niepewnie się uśmiecha; 
mam wrażenie, że zginęłaby bez Thomasa. Dowiaduję się jednak, że chłopak 
niedługo odchodzi — musi się 
uczyć, jeśli nie chce utknąć tutaj, w tej starej księgarni, z tą samotną 
kobietą, wśród książek, z książkami, i z 
wolna pokryć się kurzem. Co się stanie z drobną, kruchą starą panną (możliwe 
zresztą, że jest wdową, a nawet, 
choć to chyba wykluczone, ma jakiegoś mężczyznę)? Kobieta kiwa głową, widać, że 
żal jej Thomasa, ale 
zachowuje się tak, jakby nie zdawała sobie sprawy z powagi sytuacji, jakby nie w 
pełni rozumiała groźne 
konsekwencje tej straty. Możliwe, że ona też udaje, z delikatności, żeby ułatwić 
Thomasowi odejście. Dziwny, 
staroświecki związek w tym spokojnym, staroświeckim mieście; ja też się zaczynam 
o nich niepokoić. Niestety 
hotel, który mi opłaciła, jest ponury i nadzwyczaj przygnębiający. Nawet nie 
kryję, że mi się nie podoba. 
Idziemy do innego hotelu, równie ponurego i przygnębiającego, ale zasada jest, 
jak widzę, taka, że ma być tani; 
chodzi tylko o jedną noc - zostaję. Jemy kolację w doskonałej restauracji 
urządzonej na prostą knajpę, to głośne 
i wesołe miejsce. Nazajutrz przed południem jeszcze trochę włóczę się po 
mieście, a potem do pociągu. 
Odprowadza mnie Thomas, daremnie protestuję — gorliwie dźwiga moją walizkę; nie 
mam odwagi 
zaproponować, żebyśmy wzięli taksówkę.
We Frankfurcie Żydówka kombatantka, w czarnym męskim kapeluszu, grubych 
okularach, sympatyczna, 
atrakcyjna i ładna, mówi, że ona, oni, a także całe jej pokolenie (może mieć 
około trzydziestki) „muszą się 
zmierzyć” albo „rozliczyć się” (muss sich ausseinandersetzen) z Auschwitz. „My w 
Izraelu — mówi — 
nauczyliśmy się przynajmniej jednego: tego, że trzeba się bronić”. Totalna 
nieautentyczność, nikt nic nie 
rozumie. Ja już nie chcę nikogo o niczym przekonywać. Chcę jeszcze tylko pisać, 
dopóki mogę, bo lubię pisać, 
lubię język, lubię, kiedy nieoczekiwanie przychodzi mi do głowy jakieś 
porównanie itd. Wszyscy mnie pytają o 
Auschwitz: chociaż powinienem im raczej mówić o grzesznej radości pisania - 
Auschwitz w porównaniu z tym 
jest obcą i nieprzystępną transcendencją.
Pisarz K. mówi:
- Do Auschwitz znikąd nie ma dostępu, chyba że wyruszymy od Boga; Auschwitz to 
przestroga dla 
człowieka, która objawiła się w postaci straszliwego ciosu, ostrzeżenie - gdyby 
człowiek zwrócił na nie uwagę. 
Tymczasem sięga się po naukową motywację i mówi na przykład o banalności 
mordowania, co jest swego 
rodzaju pocztówką z piekła. Jeśli przestroga Auschwitz okazała się daremna, to 
Bóg zbankrutował; a jeśli 
doprowadziliśmy Boga do bankructwa, nigdy nie zrozumiemy Auschwitz. Tak więc ja, 
na wielkiej zniszczonej 
scenie — nazwijmy ją Ziemią - gdzie w przygasłych, szarych światłach widać tylko 
stosy złomu, kawałki 
ogrodzenia z drutu, złamany krzyż i resztki kilku innych symboli: pod tym szarym 
niebem ja, klęcząc w pyle i z 
twarzą uwalaną w popiołach, przyjmuję Auschwitz, pod strasznym znakiem łaski...
- Nie masz do tego prawa - kontruję natychmiast — chyba żebyś, a i to wątpliwe, 
zginął.
- Przecież — odpowiada pisarz K. — robię to nieustannie. Historia mojego życia 
składa się z moich śmierci, 
gdybym chciał opowiedzieć swoje życie, musiałbym opowiedzieć swoje śmierci.
- Mnie nadal jednak coś tu cuchnie - znów protestuję. — Jeśli rozpatrujesz 
Auschwitz tak bardzo 
teologicznie, to być może wierzysz, że twoje życie też ma sens. Może po prostu 
uważasz, że Bóg zostawił cię 
przy życiu, bo wybrał cię po to, byś rozpoznał kryjące się w Auschwitz 
ostrzeżenie.
Pisarz K. nie odpowiedział.
I od tej pory milczy.
List z Salzburga: (Uber Ostern babe ich Ihr Buch gelesen, das mehr ein 
karfreitagliches Gefuhl vermittelt. 
(W Wielkanoc czytałem Pańską książkę, która budzi raczej uczucia 
wielkopiątkowe). (Mowa o Kadyszu).
W tej atmosferze węgierskiego kursu na chrześcijaństwo wielką pociechą jest 
czytanie słów zrodzonych w 
duchu prawdziwego chrześcijaństwa.
Co też mnie odgradza od węgierskiej chrześcijańskiej klasy średniej (która 
oczywiście jest raczej warstwą 
średniej inteligencji aniżeli prawdziwą klasą średnią)? To, że dla nich ważne 
jest, czy to hrabia Pal Teleki 
psioczył na Żydów, czy Ferenc Szalami Pal Teleki (1879—1941) — hrabia, profesor 
geografii, polityk, dwukrotnie był premierem; Ferenc Szalasi 
(1897—1946) — oficer, polityk, od roku 1940 kierował faszystowską Partią 
Strzałokrzyżowców, mnie zaś z grubsza wszystko jedno, dla mnie 
tak czy inaczej efektem jest Auschwitz.
To lato, upalne lato 1993... czemu tak bardzo przypomina lato 1944? Kipiąca 
wokół mnie nienawiść, obłęd 
w nieustającym działaniu. Pojęcie „narodu” narzucające całemu krajowi przeklętą 
świadomość.
Totalność tej przeklętej świadomości znów wyznacza role.
Nie mam żadnej ochoty grać swojej roli. Żadnej ochoty staczać się tak nisko, 
żeby protestować przeciw tak 
zwanemu antysemityzmowi (kiedyś, w zamierzchłych czasach, z pychy, głupoty, 
zarozumialstwa i nadziei, 
uczyniłem to). Moje żydostwo jest zbyt ciekawe (jeśli kto woli: zbyt znaczące), 
żeby je obserwować w 
refrakcjach szaleństwa zwanego antysemityzmem.
Z drugiej strony - trudno pozostać przy zdrowych zmysłach, jeśli się przebywa w 
polu grawitacyjnym 
szaleństwa.
Chyba nie oczekujecie ode mnie, żebym określił swoją narodową, wyznaniową i 
rasową przynależność? 
Chyba nie oczekujecie ode mnie, żebym miał tożsamość?
A zatem zdradzę wam: mam tylko jedną tożsamość, tożsamość pisarską (eine sich 
selbst schreibende 
Identitat).
Że niby kim jestem poza tym? Kto to wie?
Krótki spacer po Linzu. Droga wiodąca pod górę do starego domu Starhembergów, 
który pod koniec 17 
wieku oddano radzie miejskiej na cele szkolne. Na murze żółta tablica: „W tej 
szkole pobierali nauki Anton 
Bruckner i Rainer Maria Rilke”. Patrząc w dół na Dunaj, widziałem, jak w blasku 
słońca wyłania się zza zakrętu 
i płynie, płynie dalej, na wschód, i zrozumiałem wielką, wschodnią stolicę 
Austriaków, Wiedeń; tam żył Freud, 
który wejrzał w chaos kłębiący się w głębi świadomości, jak ja teraz patrzę 
stąd, z Linzu, wzdragając się, a 
mimo to badawczo, w dal, ku groźnemu Wschodowi...
Potem nagle ogarnia mnie jakieś lekkie pulsujące odurzenie. Od czasu do czasu 
człowiek się oczyszcza, jak 
natura, kiedy świeży wiatr rozwiewa ciężkie chmury, wymiata duszne powietrze i 
parne mgły: te wewnętrzne 
rozpogodzenia i blask słońca jest równie trudno wytłumaczyć jak zjawiska natury 
-a może da się je 
wytłumaczyć wyłącznie tym samym co zjawiska natury: samoistnymi przyczynami 
Fizycznymi.
Lubię swoje szerokie łóżko w Berlinie, twarde i wygodne.
W tym roku zaledwie trzy miesiące spędziłem w domu (w Budapeszcie).
Żyję jak uchodźca.
Tylko pod tym jednym względem żyję właściwie: jestem uchodźcą.
W pociągu, gdzieś między Zurychem i Berlinem, wydało mi się, że znalazłem 
brzemienną w inspiracje, 
wrzącą magmę sztuki teatralnej, nad którą pracowałem: w głównej roli samobójcy 
będę w żałobie po swoim 
własnym twórczym istnieniu - po człowieku, który w trakcie trzydziestu lat 
tajemnej, płodnej i właściwie 
naiwnej pracy przeobraził się z larwy, zamkniętej w kokonie, w jedwabnika, w 
tego drugiego, którym jestem 
teraz. Ale on, prawdziwy twórca - jest martwy. Lubiłem, i nadal lubię, to moje 
dawne, zbolałe, przestylizowane 
Ja, w którym tak długo mieszkałem - tego wielkiego zmarłego, którego miałem 
pochować w swojej sztuce. 
Powtarzam słowa Ibsena — pisać to tyle co wydawać wyroki na siebie. W sztuce 
skazuję siebie na śmierć (w 
każdym moim utworze zawsze umieram), a jeśli przeżyję, uciekam dalej, ku nowym 
śmierciom (pośród których 
kiedyś, zapewne nieoczekiwanie i całkiem nieprzygotowany, będę musiał natrafić 
na prawdę: cóż to będzie za 
zaskoczenie!).
Po powrocie do swojego berlińskiego mieszkania prałem i prasowałem niby jakaś 
studentka.
Dzisiaj: spacer o zmierzchu wzdłuż Sprewy, długie popołudnie, kręte wody, 
wierzby zwieszające ku rzece 
gałęzie obsypane pączkami, a między wierzbami pojedyncze topole, platany, cisza 
i spokój. Przy pałacu 
Charlottenburg, a właściwie przy Tegeler Weg - hyc w boczną uliczkę, gdzie w 
słabo oświetlonym sklepie 
papierniczym kupiłem gumkę ołówkową. Obsługiwał mnie, uśmiechając się 
zachęcająco, młody człowiek z 
wąsami; długo i niepewnie wybierał gumkę, po czym poprosił o czterdzieści 
fenigów. Ospały, późny jesienny 
zmierzch przechodzący w wieczór; tęskny, nieokreślony ból jak po wielkiej 
stracie, który ogarnia nas w obcych 
miastach na widok ciepłych domów, przyjemnych kawiarni ze świeczkami, kiedy 
błąkamy się nad rzeką; to ten 
bezimienny, pradawny ból, zamknięty skórą, włosami, charakterem, ból indywiduum 
cierpiącego w celi Ja, 
pragnienie uwolnienia się z więziennej celi. Byk w takich chwilach ryczy tępo, z 
pretensją, i daje się oszukać 
jałówką — a przecież nie o to chodzi...
Na Potsdamer Platz; blade przedpołudniowe słońce; pokryte kurzem i złomem 
pustkowie w samym środku 
miasta, w miejscu dawnego muru i wokół niego. Jak po wielkich, niszczycielskich 
nalotach: lekki zapach 
popiołu w łagodnym świetle, drogi prowadzące donikąd, wspomnienie zapachu i 
nastroju wiosny 1945, 
niepojęta melancholia tego, który pozostał przy życiu... ileż to razy stałem tak 
przed bramą obozu w 
Buchenwaldzie, jakby kosztując wolności o trupim odorze, czując smak obozowej 
zupy i zapach wiosny... 
Potem spacer do synagogi na Oranienburgerstrasse. Bezskutecznie szukałem małej 
cukierni, gdzie trzynaście lat 
wcześniej, w 1980 roku, w enerdowskich czasach tej części miasta, pewnego 
przedpołudnia naszła mnie 
straszna ochota na kawałek zielonego tortu wielkości szufelki do węgla. Z okien 
cukierenki zobaczyłem leżący 
w gruzach budynek z czerwonej cegły i nie potrafiłem oderwać od niego wzroku. I 
powoli zadziałały 
skojarzenia. Płonąca synagoga na dokumentalnych zdjęciach — Noc Kryształowa, 
Oranienburgerstrasse, 
budynek w stylu mauretańskim... Zapłaciłem i przebiegłem na drugą stronę ulicy. 
To ona. Wśród ruin tu i 
ówdzie wyrastały ze szpar dawnych murów zielone krzewy. Nigdzie żadnego znaku 
pamięci, wewnątrz, na 
ledwie widocznej tablicy, napis, ale informujący tylko o stanie własności. 
Niemy, zapadły w nieświadomość 
stos gruzów, pohańbiony zapomnieniem. Ostatnio umieszczono na ruinach błyszczącą 
złotą kopułę, niczym 
koronę cierniową. Otoczenie synagogi jednak - walące się domy, zniszczona ulica 
- ciągle przypomina wojnę; z 
bram rozchodzi się zapach stęchlizny, obrazy ruiny, pleśń, gnicie. Jakby nagle 
otworzyło się przed nami tajemne 
wnętrze piwnicy, ukazując wszelkie zniszczenie i zagładę, których dokonały 
minione dziesięciolecia. Za kilka 
lat wszystko to zniknie; wszystko, wszystko się zmieni, ludzie, domy, ulice; 
wspomnienia zostaną zamurowane, 
rany zabliźnione nowymi budowlami, współczesny człowiek z charakterystycznym dla 
siebie racjonalizmem 
wszystko zapomni, odcedzi ze swojego życia mglisty osad przeszłości jak fusy od 
kawy. Czuję pewną 
satysfakcję, że ja jeszcze, może po raz ostatni, widzę to wszystko (i nie tylko 
widzę, również rozumiem), czując 
się trochę jak badacz przyrody, który nagle ujrzał egzemplarz wymarłego gatunku 
spokojnie wiodący swoje 
anachroniczne życie.
Weimar. Na górze Ettersberg. Lodowate, ciemne listopadowe popołudnie. Ja, osoba 
tak mało ważna, drepczę 
tam i z powrotem, przystaję, dalej idę, jak wymagają tego okoliczności i 
organizatorzy wokół mnie. Do miejsc, 
gdzie rozegrały się decydujące wy-darzenia naszego życia; czasem warto je 
zobaczyć, żeby dowiedzieć się, że 
nie mamy z samymi sobą nic wspólnego. To bolesne rozpoznanie, które usiłujemy 
zamaskować różnymi 
formami i sublimacjami wierności, bo w przeciwnym razie zmienność naszej 
osobowości ukazałaby nam czystą 
paranoję. W dole, w mieście, tak zwana konferencja. Profesor H., osobowość, w 
klasycznym znaczeniu tego 
słowa; w swej niezwykłości jest wręcz bezwstydnym zjawiskiem. Zachwycający 
sposób prowadzenia wykładu. 
Z referatów historyków niezbicie wynika, że na eksterminację Żydów, na 
Endlosung, nie było rozkazu. Żaden 
tak zwany Fuhrerbefehl nie istniał. To, co tak nazywają, jest tylko hipotezą 
opartą na kilku mglistych, wyłącznie 
werbalnych przesłankach. Wszystko robiono dobrowolnie, samowolnie, własnowolnie. 
W razie odmowy 
wykonania rozkazu właściwie trudno byłoby na cokolwiek się powołać - dowodzi 
tego właśnie kilka odmów 
wykonania rozkazu.
W Kilonii jasne niebo, hotel pod lasem, skąd widać Morze Północne, niebieszczące 
się jak morza 
południowe; u ujścia zatoki ośmio, dziesięciokondygnacyjne statki suną powoli po 
niebiesko-białych 
wodach na otwarte morze. Zmęczenie. W pociągu wiozącym mnie do Hamburga budzę 
się nagle pod 
badawczymi spojrzeniami. Z naprzeciwka wpatrują się we mnie dwie młode kobiety. 
W ich oczach coś w 
rodzaju zdumienia, jakiś wyraz przestrachu. Hab ich geschnarcht? Chrapałem? — 
pytam, sam też przestraszony. 
Nee, nee — zaprzeczają i natychmiast zaczynają z ożywieniem rozmawiać. Co też ja 
takiego mogłem zrobić, 
łamię sobie głowę, że tak przeraziłem te dziewczyny? Nagle w lustrze ich 
mrożących spojrzeń dostrzegam 
siebie, starzejącego się obcokrajowca, który z odchyloną głową, otwartymi ustami 
siedzi nieruchomo 
naprzeciw nich i nie wiadomo, czy śpi, czy też może umarł. To mogło być przykre 
przeżycie.
Białe wille Hamburga. Lotnisko. Potem Monachium. Ileż to w ostatnim czasie, 
zamyślam się, po 
czterdziestu latach życia w więzieniu, poznałem lotnisk, dworców, ileż to razy z 
całkowitą swobodą jechałem 
metrem w obcych miastach, ileż razy podróżowałem pośpiesznymi pociągami. Czy to 
coś znaczy? Byłoby 
kłamstwem zaprzeczyć. Moją żywą Entwicklungsroman cechuje sceptycyzm, ale mimo 
to jestem jej pojętną 
postacią.
Nad jeziorem Starnberg - w Tutzing. Akademia ewangelicka. Znowu tak zwana 
konferencja, którą reklamują 
jako „dialog niemieckiej i węgierskiej inteligencji”. Na tę okazję przygotowałem 
referat pod tytułem 
Niepotrzebny inteligent. Wita mnie wzburzona kobieta, ma szczególne wieści. 
Kompetentni urzędnicy 
węgierscy oświadczyli, że listę zaproszonych Węgrów uważają za jednostronną. Ten 
zarzut był skierowany 
przeciwko mnie, bo zawsze piszę tylko na jeden temat (to znaczy o Auschwitz), a 
więc nie mogę reprezentować 
kraju (to znaczy Węgier). Słowa wzburzonej kobiety irytują mnie: czuję, jak 
nieuchronnie, beznadziejnie bierze 
nade mną górę szaleństwo, które mi fundują. Namiętność szaleństwa najpierw 
przybiera formę oburzenia 
pomieszanego ze współczuciem do samego siebie; potem zaczyna gromadzić 
argumenty, zatrzymuje się na 
ringu pewnej logiki, chociaż do wyjścia na ten ring zmuszają mnie tylko i 
wyłącznie po to, żeby mnie tam 
znokautować. Ta logika podsuwa mi wspaniałe prawdy, a każda z nich jest zapadnią 
otwierającą się pod moimi 
stopami. Im więcej argumentów przemawia za moją prawdą, tym bardziej się od niej 
oddalam, ponieważ biorę 
udział w pewnej grze językowej, której każdy element jest nieprawdziwy, poruszam 
się więc po takim systemie 
idei, który wszystko fałszuje. Jeśli ten system idei stanowi prawdę, moja prawda 
może w nim być jedynie 
prawdą-narzędziem. Mogłoby się wydawać, że jestem niebezpiecznym przeciwnikiem — 
zbrojnym rycerzem 
pozorów - gdy tymczasem służę pewnej perwersyjnej potrzebie, która mnie porywa i 
hańbi, jak zwyrodniały 
morderca swoją ofiarę.
Ale jak mam zachować rozwagę, skoro rozkosz szaleństwa jest taka kusząca? Czy 
nie obrażono mnie? Czy 
nie spotkała mnie niesprawiedliwość? Czy nie doszło do zakwestionowania kredytu? 
Czy nie mamy do 
czynienia z antysemickimi emocjami? Czy nie rozpoznajemy w tym dawnych metod, 
jeśli dyplomacja kraju 
postkomunistycznego na obcej ziemi otwarcie szkaluje własnego niepożądanego 
obywatela? I tak dalej — 
argumenty ze świata szaleństwa, którym nadaje się formę logiki prawniczej, żeby 
wyprowadzić mnie z 
równowagi.
Czy nie ciekawiej byłoby spojrzeć prawdzie w oczy? Czy nie powinienem raczej raz 
na zawsze rozliczyć się 
ze swoim negatywnym szaleństwem, które wyciska na mnie okropne piętno ofiary? To 
jasne: mały naród, który 
niegdyś wypadł z wielkiego procesu, z tak zwanej historii światowej, i któremu w 
dodatku w żaden sposób nie 
udaje się znaleźć prawdziwej, odpowiedniej dla siebie roli w czasie i 
przestrzeni (a takiej roli może w ogóle nie 
ma) - motorem działań tego narodu jako narodu może być tylko szaleństwo. 
Jeśli członkowie tego narodu nie chcą widzieć zmarnowanych istnień ludzkich i 
chybionej historii jako istnień 
zmarnowanych przez samych siebie i historii sfuszerowanej z własnej winy, lecz 
jako nieszczęście 
spowodowane przez złośliwe, obce siły, ewentualnie narodową klątwę, los, a nawet 
fatum - to można by uznać, 
że potrzebują antysemityzmu.
Wydaje się, że cierpiąca na kompleks ojca, pogrążona w sadomasochistycznej 
perwersji dusza małego 
narodu wschodnioeuropejskiego nie potrafi istnieć bez wielkiego ciemiężyciela, 
na którego mogłaby zrzucić 
winę za swoje historyczne niepowodzenia, ani bez mniejszości narodowej, tego 
kozła ofiarnego, na którym 
mogłaby się wyżyć, dając upust nagromadzonemu w trakcie codziennych porażek 
nadmiarowi nienawiści i 
resentymentów. Jakąż miałby tożsamość bez antysemityzmu ten, kto nieustannie 
jest zajęty swoją specyficznie 
węgierską tożsamością? A na czym właściwie polega ta węgierska specyfika? 
Przejaskrawiając, zazwyczaj 
weryfikuje się ona tylko w negatywnych stwierdzeniach, z których najprostsze — 
jeśli nie usiłuje się owijać 
sprawy w bawełnę — brzmi tak: węgierskie jest to, co nie żydowskie. No tak, ale 
co jest żydowskie? 
Oczywiście to, co nie węgierskie. Żydem jest ten, o kim można mówić w liczbie 
mnogiej, kto jest taki, jacy na 
ogół są Żydzi, ten, czyje cechy można opisać w kompendium, jak cechy jakiegoś 
niezbyt skomplikowanego 
gatunku zwierząt (mam oczywiście na myśli zwierzę szkodliwe, które tylko dla 
zmyłki ma gładką skórę), itd.; a 
jako że słowo „Żyd” w języku węgierskim stało się obelżywe, mówiący ogródkami i 
przez całe życie 
pozostający w uczciwej kolaboracji superprawicowy węgierski orator polityczny 
powie „obcy” - a wszyscy i tak 
wiedzą, kogo przy tej okazji pozbawia się praw, piętnuje, ograbia i zabija.
A ja — co ja mogę w tej sprawie zrobić?
Już od dawna nie mogę nic. Przeoczyłem moment czynu, zostałem tu jako strażnik i 
świadek. Możliwe, że 
kiedyś się okaże, iż to zaniedbanie, z powodu języka i tego nieznośnego 
środowiska, było moim pisarskim 
przeznaczeniem. Aczkolwiek, żeby się z tego powodu bardziej smucić, musiałbym 
się mocniej zainteresować 
nieśmiertelnością.
	W czystości pojęć zawsze kryje się pewna pociecha. Mówiąc Karlem Krausem, 
sytuacja jest beznadziejna, 
ale (jeszcze) nie całkiem totalna. Uprzejmie się kłaniając, wciąż jeszcze mogę 
uniknąć zaproszenia na swoją 
egzekucję — i takie jest moje zadanie, i praktycznie, i duchowo.
Randka, wpół do piątej po południu na dworcu głównym w Monachium. Ja z Berlina, 
pociągiem, M. z 
Budapesztu, samochodem. Od kiedy mam odwagę umawiać się na takie randki? Skąd ja 
czerpię tę niczym 
nieuzasadnioną kosmiczną ufność? Wysiadłszy po siedmiu godzinach na dworcu w 
Monachium, nikogo nie 
widzę. A właściwie widzę kłębowisko twarzy, po którym daremnie błądzę wzrokiem. 
Powoli ogarnia mnie 
kojące, miękkie jak wata i swojskie uczucie nierealności. Ale oto, między 
barwnymi plamami, między 
rozsypującymi się kręglami, czyj to uśmiech pojawia się nagle i zmierza prosto w 
moją stronę? Słyszę jej słowa: 
na ośmiogodzinnej trasie spóźniła się dziesięć minut, bo na granicy powstał 
korek — ale ta hala wypełniona 
zgiełkiem, ruchem, wirującym kłębowiskiem ludzi, ta niesamowita scena, gdzie 
nagle zbiegły się nasze drogi, 
napełnia się, niczym jakaś starożytna jaskinia do odprawiania kultowych 
obrzędów, metafizycznym znaczeniem 
spotkania, afirmatywnym, wspieranym solidarnością, którą przez chwilę odczuwam w 
sposób całkiem 
rzeczywisty. Potem torujemy sobie przez tłum drogę w stronę wyjścia, parkingu; 
ruszamy dalej, do Florencji...
Budapeszt. Sny. Dziś o świcie z matką, ten co zwykle, brzemienny w wyrzuty 
sumienia sen niejasnej treści. 
Dwa dni temu — wściekły pies o żółtej sierści, widziałem jego zęby, kiedy mnie 
gryzł, i niemal czułem rwącą, 
bolesną prawdziwość ukąszeń, a tymczasem na podwórzu otoczonym krużgankami 
wybucha pożar, gwałtownie 
kłębi się czarny dym, jakby paliła się benzyna lub nafta.
Co innego być bezdomnym w domu, co innego na obczyźnie, gdzie w swojej 
bezdomności możemy 
odnaleźć dom.
Z niezliczonych, indywidualnych pomyłek powstaje wielka, zbiorowa pomyłka. I ta 
pomyłka to nasza jedyna 
prawda.
Kilka pytań, na które zawsze udzielam fałszywej odpowiedzi (fałszywy znaczy 
tyle, że wprawdzie błędny, 
bo taka jest natura rzeczy, ale przy tym nie dość się staram, by każda pomyłka 
zawsze była moją pomyłką, a 
więc moją jedyną możliwą prawdą). Zatem: czy rzeczywiście tylko okoliczności 
zbrodni stanowią dla mnie 
źródło siły? Nie mogę tego wiedzieć, ponieważ właśnie źródło siły służyło 
obrazowaniu tych okoliczności 
zbrodni w samych okolicznościach zbrodni. Gdyby nieomylnie dało się tutaj 
wykazać akt niezależności, 
ewentualnie wolności, wtedy wiedziałbym, że to źródło siły jest pochodną nie 
zbrodniczych okoliczności, ale 
głębszych, dużo dla mnie istotniejszych konieczności; i mógłbym powiedzieć, że 
się urodziłem artystą. A tak 
mogę powiedzieć tylko tyle, że ja sam tak gwałtownie zderzyłem się, potem zaś 
zespoliłem z tymi zbrodniczymi 
okolicznościami, no i w wyniku tej fuzji, przypominającej eksplozję, powstała 
nowa jakość – przeze mnie i ze 
mnie.
Dalej - pytanie o Boga, o którym dużo mówię pod koniec w Dzienniku galernika. 
Tutaj jednak pytanie jest 
fałszywe, bo ja wiem, że o Bogu nie można mówić. Bóg nie jest osobą ani 
przedmiotem — istnieje obawa, że 
mamy tu do czynienia z problemem gramatycznym. Mówię więc o tym, że w pewnym 
stanie człowiek musi 
myśleć o Bogu, ewentualnie musi o Nim rozmyślać - a więc to tylko zwykłe 
zeznanie, dokument, nic więcej, nic 
innego.
W końcu - o tak zwany antysemityzm. Dlatego „tak zwany”, że już nie jest taki 
jak dawniej (nawet jeśli nie 
stało się to powszechnie wiadome). Tutaj, między antysemityzmem i 
antysemityzmem, trzeba wziąć pod uwagę 
Auschwitz. W historii antysemityzmu Auschwitz jest takim punktem zwrotnym, jak, 
powiedzmy, w Fizyce 
teoria kwantowa. Chcę przez to powiedzieć tylko, że tak jak fizyk, który nie zna 
teorii kwantowej, nie jest 
fizykiem, tak samo antysemita, który nie uwzględnia Auschwitz, nie może być 
prawdziwym, że tak powiem 
wiarygodnym, poważnym i kompetentnym, przynajmniej w swojej manii, i dobrze 
wykwalifikowanym 
antysemitą. Sytuacja jest taka, że Auschwitz wprawił antysemitów w trwałe 
zakłopotanie: na Auschwitz - poza 
zwykłą aprobatą - nie ma antysemickiej odpowiedzi. (Dzisiaj w sklepie spożywczym 
naprzeciwko jakiś facet, 
popijając piwo z butelki, wrzeszczał: „Gotowi się nawet poświęcić i wziąć 
odszkodowanie!”. Ten szczery 
infantylizm był jednak tak komiczny, że się głośno roześmiałem, na co facet 
mrugnął do mnie przyjaźnie). 
Przemyśleli antysemityzm, a co wymyślili, to uczynili: wraz z Auschwitz 
klasyczna historia antysemityzmu 
dobiegła końca — ale oczywiście tylko tak, jak wedle niektórych dobiegła też 
końca historia. Na pozór wszyst-
ko toczy się dalej, ale jakoś ospale, a jednocześnie dużo bardziej otwarcie: i 
tak zakłócenia ideologii 
antysemickiej, która to ideologia nikogo o niczym nie może już przekonać, w 
przyszłości mogą być potrzebne 
co najwyżej jako okrzyk zachęty, powiedzmy, swego rodzaju metronom do 
odmierzania taktu mordowania.
Jeszcze nigdy nie analizowałem tego poważnego faktu, że ulubioną bajką mojego 
dzieciństwa było Brzydkie 
kaczątko. Czytałem ją wiele razy, zawsze gorliwie przy tym płacząc. Często 
przypominała mi się, na ulicy, w 
łóżku przed zaśnięciem itd., czułem słodycz zemsty za wszystko na wszystkich. 
Być może ta bajka więcej rzuca 
światła na sekretną ideę przewodnią mego życia aniżeli wielkie lektury lat 
młodzieńczych, o których sądziłem, 
że wyznaczają główne przełomy mojego losu, mojej drogi - lub bezdroży.
Rozwijając myśl Freuda, że do antysemityzmu Niemców mógł się przyczynić tłumiony 
bunt dawnych 
pogańskich Germanów przeciw chrześcijaństwu — przecież wiara chrześcijańska jest 
dzieckiem żydowskiego 
monoteizmu - warto wspomnieć, że w psychologii głębi Endlosung może również 
odgrywać pewną rolę fakt, iż 
Żydzi są ludem biblijnym. Tamci chcieli zlikwidować Pismo. Chcieli zostać sami. 
Bez prawa.
Subtelności psychologii głębi. Niestrudzenie obracająca się scena historycznej 
analizy, pełna rozmachu i 
wnikliwa wizja Hannah Arendt o korzeniach i kiełkowaniu antysemityzmu w Europie 
epoki Oświecenia - a 
zatem wizja emancypacji Żydów. Ale jak autorka tłumaczy Auschwitz, 
Sonderkommando, dni powszednie 
obozowego życia? Tutaj wszelka interpretacja historyczna, naukowa, jakoś 
grzęźnie. Tutaj chyba nawet 
antysemityzm nie odgrywa istotnej roli. Tutaj już tylko człowiek dręczy i 
uśmierca człowieka, upaja się 
smrodem gnijących ciał, tutaj już tylko półmartwi palą martwych, a magazynierzy 
sortują przedmioty świat 
ginie gdzieś od samego wnętrza, od środka, zbyt głęboko, by historia - czy to 
rozumowo, czy naukowo - była w 
stanie tam dotrzeć...
Czy ktoś już zauważył, że w tym stuleciu wszystko stało się prawdziwsze - 
prawdziwsze, niż było? Żołnierz 
stał się zawodowym mordercą, polityka— przestępstwem, przedsiębiorstwo — 
wielkim, likwidującym ludzi 
zakładem wyposażonym w piece do palenia trupów, prawo - regułą plugawej gry, 
wolność światowa - 
więzieniem narodów, antysemityzm - Auschwitz, uczucia narodowe - ludobójstwem. 
Nasza epoka jest epoką 
prawdy, to bezsporne. A oni jednak, ze zwykłego nawyku, kłamią, chociaż widać to 
czarno na białym; kiedy 
krzyczą: „miłość”, każdy wie, że nadeszła godzina mordowania, kiedy mówią: 
„prawo” — czas rabowania, 
grabieży.
Nie zapominajmy, że Auschwitz zlikwidowano wcale nie z powodu Auschwitz, ale 
dlatego, że obróciło się 
szczęście wojenne; a od Auschwitz nie zdarzyło się nic, co moglibyśmy uznać za 
jego zaprzeczenie. 
Doczekaliśmy się natomiast państw funkcjonujących na podstawie takich ideologii, 
które w praktyce okazywały 
się zwykłymi grami słownymi, co więcej — właśnie ten ich charakter uczynił owe 
ideologie użytecznym, czyli 
skutecznym, narzędziem terroru. Doczekaliśmy się, że i morderca, i ofiara na 
równi zdawali sobie sprawę z 
pustki, pustki znaczeniowej tych ideologicznych rozkazów: i właśnie ta 
świadomość jest przyczyną szczególnej 
i bezprzykładnej nikczemności ludzkich okrucieństw popełnionych w imię takich 
ideologii; właśnie za jej 
sprawą zwyrodnienie społeczeństw pod ich władzą było aż tak głębokie. Okazało 
się, że śmiercionośne salwy, a 
jeszcze bardziej goła pięść, razy morderczej pałki - z wtórującym im, w ścisłym 
znaczeniu tego słowa, 
wrzaskiem morderczej niedorzeczności — dają najbardziej rozkoszne poczucie 
władzy że mord w połączeniu z 
profanacją rozumu wywołuje orgiastyczną euforię, co rzeczywiście otwiera 
apokaliptyczną perspektywę dla 
przyszłego losu ludzkości...
Trzeba by kiedyś przeanalizować ten rodzaj resentymentu, który żywi inteligencja 
naszej epoki wobec 
rozumu, napisać duchową historię nienawiści ducha...
Piszę te słowa ze szczególną goryczą i szczególną satysfakcją (jeśli nie wręcz z 
rozkoszą), głęboko przy tym 
odczuwając kruchość swojej formy egzystencji, jej daremność i anachronizm. Co 
mnie napędza, czemu skrobię 
długopisem po papierze? Moje tajemne poranki, tajemne spacery, samotne, intymne 
chwile samoudręki - po co? 
Czyżbym był kryptoprorokiem? Ukrywającym się pod ruinami epoki kronikarzem? Czy 
formułuję odpowiedzi 
na niewypowiedziane pytania Boga? Pytania do przemilczanych odpowiedzi Boga? 
Kiedyś powinienem zacząć 
dążyć do uformowania materii z zewnątrz, do imasibilite, do artystycznej 
niewinności — ale czy ta chwila 
nastąpi? I czy to ważne? Czy nie ważniejsze jest pytanie, które rozbrzmiewa pod 
koniec Angielskiej flagi: „Kto 
przez nas patrzy?” Bo w końcu musimy to wiedzieć, a więc również żyć tak, jak 
gdyby ktoś patrzył — nie na 
nas, nie naszymi oczyma, ale poprzez nasze życie.
Co to dokładnie oznacza? W żadnym wypadku nie oznacza rozwiązania. Nie jestem 
skłonny błąkać się ze 
zbawionymi duszami po niezbawialnym świecie - mówi Buber (cytuje Ervin Valyi 
Nagy).
Budapeszt. Styczeń 1994. Odczuwam wewnętrzny rozpad. Głupia namiętność do 
czytania gazet. 
Nienawistne fakty, wszędzie destrukcja, na ulicach, jezdniach, w sklepach: 
wszędzie i od wszystkich doznawana 
na co dzień agresja wywołuje myśli o powszednich atakach nienawiści. To głupie 
życie odbywa się na jednym 
poziomie, krótko mówiąc, na poziomie reakcji efemer. Moja stara dusza (właśnie 
tak), moja wieczna dusza 
powoli mnie opuszcza, i już-już odczuwam, jak rezygnuje zawiedziona: w tym domu 
również daremnie 
próbowałam się zagnieździć... 
Dziś rano mały chłopczyk — mniej więcej sześcio, siedmioletni, o szlachetnych 
rysach i ciemnawej karnacji, 
brudny, w łachmanach — siedział na zimnym asfalcie oparty o mur domu na rogu 
alei Margit i ulicy Karolya 
Szasza. W milczeniu, ze skupioną twarzą grzebał w kieszeniach. Datki przyjmował 
bez słowa, z niemą 
godnością, nie zwracając uwagi na tych, którzy do leżącej przed nim dziwnej 
czapki wrzucali drobniaki. W tym 
obrazie była jakaś kategoryczna, obojętna ostateczność, kres.
Odwrócić się (bo nie ma innej drogi). Tracę zdolność do odczuwania radości, 
absurdalnej urody życia — 
tracę wrażliwość na samego siebie. Tracę swoją nadwyżkę, życiową nadwyżkę, w 
której kryje się moje 
bogactwo, możliwe źródło twórczości; chociaż wyłącznie w tym, w tak zwanej 
twórczości, przejawia się moje 
jedyne Ja warte słowa (ale czemu jest ważne, żeby się przejawiało? — wciąż to 
ustawiczne pytanie). Żyć 
anachronicznie, czyli tragicznie, w monumentalnych przestrzeniach jednorazowego 
życia i nieprzewidzianej, 
szybkiej śmierci, jakby między dwoma zastygłymi w kokonie istnieniami dano mi to 
jedno jedyne krótkie lato.
Ostatnio nie mam swoich wielkich snów, które służą mi za drogowskazy. Na próżno 
śpię i zbytecznie się 
budzę.
Ta nieskończona pustka, kiedy opuszcza cię jakieś uczucie. Niczym po 
przeczytaniu grubej książki, w której 
świecie przedtem na dobre się zadomowiłeś; jak po zakończeniu miłosnego związku; 
jak kiedy przestają cię 
dźgać ostrogi inspiracji — i nagle zaczynasz pojmować, spostrzegać świat, tym 
razem bez celu, pragnienia, woli 
i innych swoich manipulacji, tylko po prostu taki, jaki jest, czym Jest.
Cierpisz, że nikt cię nie kocha, i pojmujesz, że pustka tego świata jest 
właściwie twoim dziełem.
Długo pogardzałem niedbalstwem życiowym moich przodków, którzy tak żyli tutaj, w 
tym kraju, że
- powiedzmy, wskutek naturalnego biegu spraw, poniekąd organicznego rozwoju - 
nagle musieli spojrzeć w 
oczy otaczającej ich prawdzie. Nie ma cięższego moralnoduchowego ciosu niż 
oczekiwanie na śmierć z rąk 
tych, którymi bez reszty pogardzamy. Jaki wniosek się kryje w głębi ich 
niedbalstwa? Pogarda dla samych 
siebie? ślepota? Wygodnictwo? Sceptycyzm? Fatalizm?
Ja również tak tutaj żyję - w oczekiwaniu, apatycznie, grzesznie. Jest marzec, 
świeci słońce, zbliża się święto 
narodowe. Na placu Szena przez okno tramwaju widzę młodych ludzi maszerujących 
pod nilaszowskim Nilaszowcy 
lub strzałokrzyżowcy (od ich godła, strzał rozpiętych w formie krzyża) — partia 
faszystowska założona na Węgrzech w 1937 roku. sztandarem, w mundurach 
o barwach ochronnych, czarnych butach z cholewami, z jakąś bronią pod pachami. 
Do czego się szykują? Z 
podziemnego przejścia przy moście Małgorzaty wyłania się starzec z białą brodą; 
wpadający w żółć mundur 
żandarma, na ramieniu opaska w barwach narodowych, z czarnym podwójnym krzyżem 
po-środku, na głowie 
skautowski kapelusz, ostnica, kolorowe pióra, blizny.., nacjonalistyczny 
Winnetou. Młodzi ludzie poowijani w 
trójkolorowe flagi wielkości prześcieradeł, ogromne kokardy, błyskające 
nienawiścią spojrzenia tropicieli. 
Przelotne pytanie: czy warto analizować to zjawisko?; uważam, że nie. Co mimo 
wszystko jest uderzające, to 
zatrzymanie się w rozwoju. Jak gdyby ci młodzi najczęściej ludzie, pomijając to, 
co można pominąć - osobę, 
byli tymi samymi, których widziałem w latach czterdziestych, te same twarze, ten 
sam głos, ruchy itd., to zaś 
dowodzi, że rzeczywistość jest niezmienna. Całkowicie brak im zdolności 
przystosowania, wszelkiej 
elastyczności — powtarzają to samo i tak samo - co wskazuje na dotkliwe problemy 
tkwiące u korzeni życia; 
ich agresja jest oznaką dysymulacji, oczywistej dekadencji, niezdolności do 
życia; tych ludzi zgubi nie ich 
antysemityzm, nie ich niepohamowany, ograniczony i niezdolny do jakiejkolwiek 
adaptacji, odnowy 
egocentryzm - te cechy są tylko oznakami tego, że już od dawna są zgubieni. 
Całkowicie im brak 
subtelniejszego instynktu przyjmowania, zamknęli się i tylko eliminują, a kiedy 
kultura jakiejś wspólnoty nie 
jest w stanie nadążyć za kulturą światową, nierozumnie patrzy w otwierającą się 
pod jej stopami otchłań, 
chociaż ta otchłań dla niej się otwarła i właśnie po to, żeby tam runęła.
Nic nam po naszej przenikliwości. Człowiek osądzany ludzkim umysłem jest po 
prostu żałośnie śmieszny; 
czy istnieje jakiś inny umysł, który mógłby go osądzać? Czy umysł jest aktywną 
energią i czy, skoro 
nieustannie kwestionuje człowieka, nie narzuca się wniosek, że w ludziach 
działają siły negujące, które 
prowadzą ich do nieuchronnej zguby? Czy toczącej się w świecie walki nie można 
by interpretować również 
tak, że racja walczy z gnuśnością, czyli że racja właściwie walczy o przetrwanie 
z siłami instynktu, które także 
służą przetrwaniu, a nie zdoławszy ich pokonać, zmuszona jest osądzić samo 
przetrwanie i wyrok, za pomocą sił 
instynktu, wykonać?
Jeśli patrzeć w ten sposób, świat (i to, co z niego widzę) niewątpliwie może 
zyskać swój sens. Tylko mocno 
trzeba wytężyć wzrok...
Którejś nocy (dzisiaj? wczoraj?) we śnie byłem w jakiejś sali teatralnej (może 
na koncercie?), gdzie ludzie 
klaskali na stojąco. Widziałem ich z tyłu (dokładnie pamiętam stalowy garnitur i 
tył dobrze ostrzyżonej głowy 
młodego mężczyzny), a więc ja też zapewne byłem na widowni. Bo chyba nie na 
scenie?
Kiedy już się uporam ze sztuką (a wydaje się to coraz mniej prawdopodobne), 
wezmę się do mocno 
opóźnionych planów (Strefa - autobiografia z wierną historią A. jako główny 
wątek, ewentualnie autobiografia z 
jej punktu widzenia — „ja” z „jej” punktu widzenia, więc z pewnej perspektywy, z 
której namiętność stylu 
wymierzona przeciwko mnie samemu może w pełni zyskać moralne potwierdzenie).
Wczoraj wieczorem, słuchając kwartetu opus 127, pomyślałem sobie (podczas 
drugiej części), że dzisiejszej 
sztuce zupełnie brakuje uczucia. Jakiegoż to uczucia? Gdybym musiał je nazwać, 
najchętniej użyłbym słowa 
wdzięczność.
Nie kochamy życia. Nie cieszymy się z życia.
A przecież życie musi być wielkim przywilejem, skoro w końcu płacimy za nie 
śmiercią.
Próbuję czytać książki filozoficzne i coraz bardziej mnie irytują. Filozofia 
przedstawia życie, że tak powiem, 
jako nawyk, chociaż do życia nie da się przywyknąć. W dodatku w tym kryje się 
jego cały — i jedyny — czar.
W samym środku siódmej dekady życia uzmysławiam sobie, że podstawowym błędem 
mojej metody pracy 
była do tej pory właśnie moja metoda pracy.
Wczoraj wśród przyjaciół. Czułem łagodne, ledwie uchwytne falowanie sympatii; 
nie miałem odwagi się 
temu poddać.
W drodze do domu, nocą, poważna twarz G.N. nad kierownicą. Zapytał, czy, skoro 
uważam Auschwitz za 
nadal aktualną metaforę, poważnie traktuję ostatnie swoje zdania w tekście o 
zbędnej inteligencji, a zatem czy 
— według mnie — istnieje możliwość wyboru między społeczeństwem „wolnym” i 
„zamkniętym”. 
Odpowiedziałem, że poważnie traktuję to, co napisałem; i że nie da się już 
usunąć z naszego życia poczucia 
upokorzenia, ale ten fakt nie może skłaniać ani do znoszenia dalszych upokorzeń, 
ani do nieufności wobec 
działania.
Ale dzisiaj wcale nie jestem pewny tego wszystkiego. Nie jestem pewny również 
czegoś przeciwnego. W 
ogóle nie jestem pewny swoich słów, ponieważ wyrażają opinię, chociaż podstawą 
naszych opinii może być 
tylko nasze życie, a moje życie nie uzasadnia moich opinii, po prostu dlatego, 
że nie jest aktywnym życiem - 
więc po raz kolejny wszedłem na lodowisko opinii i oczywiście znów się na nim 
pośliznąłem; poza tym nagle 
ujrzałem siebie jako eseistę i ogarnął mnie strach, że umrę z pragnienia na 
pustyni retoryki...
Mam wpływ na innych, a sam nie wiem nawet, kim jestem.
Moje życie jest uzasadnieniem dla innego pytania, które można by sformułować 
następująco: czy istnieje 
jeszcze potrzeba prosto pojmowanej ludzkiej powagi wobec życia, czy też można ją 
pominąć w toku kierowania 
własnym życiem; a zatem - czy ważne jest jeszcze moralne życie rozumiane w 
sensie klasycznym, czy też 
wystarczy nieograniczone wzmacnianie władzy następnie zaś, w jakim stopniu 
nieograniczone wzmacnianie 
władzy oraz podporządkowanie jej moralnego życia (funkcjonalne traktowanie 
jednostki, osoby) może uczynić 
życie lepszym i dostatniejszym? (Nowoczesna totalność jako imitacja jednolitej 
kultury). I czy moralna jakość 
życia - dążenie do tego, abyśmy byli lepsi - jest jeszcze w ogóle kategorią, o 
której warto myśleć, czy też wraz z 
Tołstojem dobiegła końca wewnętrzna kultura człowieka?
Na ten temat również nie mam opinii, to pytanie także umiałbym jedynie 
ucieleśnić, a odpowiedź na nie tylko 
przeżywać, tylko praktykować, nigdy nie odnajdując siebie...
Solange du nicht zu steigen aufhorst horen die Stufen nicht auf unter deinen 
steigenden Fussen wachsen sie 
aufwarts (Dopóki nie przestaniesz wspinać się w górę, dopóty również schody nie 
przestaną wspinać się pod 
twoimi stopami) — Kafka. Ja już idę w próżni, jeśli nie w dół.
Gyórgy Ligeti Gyorgy Ligeti (ur. 1923) - wybitny kompozytor węgierski, od roku 
1956 przebywa na emigracji; laureat licznych nagród.: 
„Awangarda” i „moderna”: dwa różne pojęcia stylu („Lettre” 1994, drugi numer). 
Ligeti, zgodnie ze swoim 
zwyczajem, znów sformułował rzecz elementarną.
Nowa technika pisania powieści w sumie wynika ze zrozumienia, że to już nie 
pisarz chwyta świat (jako 
przedmiot poznania), ale świat pochwycił pisarza (jako przedmiot swej 
nieograniczonej samowoli). To 
zrozumienie jednak idzie w parze z niszczącymi zmianami, jeśli przyjrzeć się tak 
zwanej literaturze, tej — 
wegetującej z coraz większym trudem — gałęzi sztuki. Ostatnią inspirację czerpie 
jeszcze z upadku 
człowieczeństwa, tak gwałtownego, że trudno za nim nadążyć; ale ten 
niepowstrzymany upadek niebawem 
unicestwi wszelką inspirację—z wyjątkiem samej inspiracji niszczenia. Już nawet 
dziś — kto mówi o 
literaturze? Zapisać jej ostatnie podrygi; to wszystko.
Coś uległo zniszczeniu, chodziłem po jakiejś zdewastowanej, pustynnej krainie; 
„płaska i pusta kraina, 
gdzieś na samym końcu świata, którą już trudno nazwać krainą”. Byłem raczej 
uczuciowo zaangażowanym 
obserwatorem niż uczestnikiem. Coś w rodzaju miasta przechodziło stopniowo w 
wysypisko śmieci, w jakieś 
bagniska. Okazało się, że kudłaty, jasnorudawy pies nie jest kulawy, tylko 
powłóczy zadnimi łapami, ponieważ 
z osłabienia ledwie się może poruszać. Wszystko zalane barwą „zmierzchu” i 
odblaskiem ognia. Nagle na dnie 
piekielnej otchłani, przypominającej kopalnię piasku, zobaczyłem leżących ludzi 
- wycieńczonych, o twarzach 
w kolorze lilii, pokrytych plamami pośmiertnymi, a jednego z nich, mężczyznę w 
wełnianej kamizelce (takiej, 
jaką A. zrobiła mi na drutach)— dobrze zapamiętałem; umierał spokojnie (jak 
zresztą wszyscy), i znów 
zobaczyłem psa, leżał na klatce piersiowej mężczyzny, a ten — umierając z głodu 
- ufnie głaskał przytulone do 
niego, bezsilne zwierzę. Krępowało mnie milczenie w tym zbiorowym grobie 
wypełnionym żywymi ludźmi, 
pogrążonymi w cichej agonii. Wprawiał mnie też w zakłopotanie fakt, że nie 
czułem się już ani jednym z 
umierających, ani też obserwatorem; przenikałem w obraz, który jednak nie chciał 
mnie przyjąć. Pamiętam 
odpychający, już nie z tego świata wyraz twarzy człowieka w kamizelce, kiedy 
patrzył w górę (na mnie?), coraz 
to głaszcząc psa: razem czekali, aż dopełni się ich los, z jakąś nieprzystępną 
dumą i spokojem.
Nie doczekałem końca, obudziłem się. Szybko rozszyfrowałem sen. Zaczynam już 
poznawać symbolikę 
swoich snów. Wiem, dlaczego głodujący z moich snów głodują. Wiem, kim był ten 
człowiek. Wiem, co to był 
za pies. Wiem, dlaczego muszą głodować. Wiem, czego im odmawiam. Wiem, dlaczego 
muszę ich widzieć. 
Wiem wszystko. I wiem, że ból tej wiedzy nigdy mnie nie opuści.
W kwietniu znów w Szigliget; znajome miejsce, znajomy pokój. Kiedy wyszedłem do 
parku, w twarz mi 
buchnął zapach kwiatów, a z nim dawne, dawne smutki o zmierzchu... Wszystko 
trwało tylko chwilę, i cała 
nostalgia rozpłynęła się w dziwnym wrażeniu deja vu... jak gdybym już kiedyś był 
tutaj. Jakbym już tłumaczył 
w tym pokoju Narodziny tragedii, pisał Kadysz.. jego pierwsze zdania; jak gdybym 
tutaj przeżył (osiemnaście 
lat temu bez jednego miesiąca) burzę, o której mowa w Kadyszu... i w jej 
czerwonawych błyskach ujrzał, że tak 
powiem, całe moje przyszłe dzieło, zobaczył, jak ukazuje się i gaśnie w świetle 
przypominającym rozbłyski 
błyskawic, aby potem, w zmianach podobnych do zjawisk świetlnych tej burzy, 
przemienić się w ciąg inspiracji 
i depresji; jak gdybym to tutaj głaskał — nawet dla siebie nieoczekiwanie — 
włosy szwajcarskiej dziewczyny, z 
którą w pewne długie popołudnie pomściłem paskudnie sfuszerowaną sprawę i którą 
wtedy, z transcendentną 
uprzejmością doskonałej beztroski, nazywałem „miłością” — i tak dalej. Wszystko 
jest, ale wszystko się 
zmieniło, ja również. Tak upływa nad nami czas, jak geologiczne epoki na ziemi: 
okres bulgoczącej wrzącej 
lawy, epoka lodowcowa, potop, epoka kamienia, brązu, żelaza... Dziwną igraszką 
czasu jest moja ponowna 
obecność tutaj. Nie ma głębszego sensu ani tajemnego znaczenia. Chciałbym tylko 
popracować trochę nad 
sztuką, pod ochroną, spokojnie, daleko od obłędu miasta.
Widziałem w parku jelenia, zajadał świeże pędy i pączki różane.
Moja sztuka teatralna — a od tej chwili muszę ją mieć nieustannie na uwadze - 
mówi o zwycięstwie 
Auschwitz, jako że „duch opowieści”, świat jako opowieść mówią o tym samym.
Pogawędki pisarzy w świetlicy samotne drapieżniki krążą nad pustymi talerzami.
Ginący park. Kiedyś rozbuchana, falująca kępa iglaków naprzeciwko mojego okna - 
przez długie lata 
nazywałem je w duchu „zielonym ogniem” -teraz kuli się wyschnięta, spłowiała i 
zwiędła.
Wśród kolegów po fachu niepewne uczucie chłodnych aluzji. Jakbym słyszał 
przemykanie gadów za moimi 
plecami, ale kiedy się odwracam, znikają albo szczerzą w uśmiechu swoje 
krokodyle usta. Ktoś wciska mi do 
ręki recenzję, nie umiem ocenić, czy przez złośliwość, czy ze zwykłej 
życzliwości. W pewnym miejscu jej autor 
z naciskiem nazywa mnie „węgierskim pisarzem”. Pytanie: dlaczego trzeba mnie 
nazywać „węgierskim 
pisarzem”, chociaż (na ogół) moje historie rozgrywają się w węgierskim 
środowisku i mówi się w nich (zawsze) 
po węgiersku? Dlaczego więc to niemal prowokujące oświadczenie: „węgierski 
pisarz”? Może dlatego, że nim 
nie jestem. (A może nie uważają mnie za takiego). W każdym razie w moim uchu to 
oświadczenie, ten związek 
wyrazów nie jest niczym więcej niż zbitką głosek, która nie ma wartości 
oświadczenia, jak by to może 
powiedział Wittgenstein. Bo niby co takiego miałoby oznaczać? Czy może coś 
takiego: mimo że nie jestem 
„węgierskim pisarzem”, przyjmijcie mnie i zaakceptujcie jako „węgierskiego 
pisarza”. A ja tego ani trochę 
sobie nie życzę (nawet mnie o to nie pytano), życzy sobie tylko ten, kto to 
napisał; a najczęściej piszą to ci, 
którzy sami chcieliby zostać gdzieś (rzecz jasna, ze swoimi problemami) przyjęci 
i zaakceptowani, w tym 
wypadku prawdopodobnie jako „Węgrzy” (chociaż wcale nie jest jasne, co i kogo 
dokładnie to pojęcie 
oznacza). Jeśli chodzi o mnie, już dawno przyjąłem, a od początku najnowszej 
epoki nie tylko przyjąłem, ale 
nawet wybrałem wyznaczony mi status: z powodu pewnych okoliczności nie należę (i 
nie mogę należeć) do 
tego miejsca, zresztą przeważnie piszę (mogę pisać) nie dla tych, których 
językiem mówię, i wręcz sprawia mi 
przyjemność sformułowanie tego tak jasno, ponieważ długo (w pewnej innej 
sytuacji: między sierpem i młotem, 
gdzie nawet mrok lustra mogłem widzieć tylko przez lustro) opisywałem, że tak 
powiem, metafizycznie swoją 
prawdziwą historię, coś o tym, że obcy w świecie itd. Owszem, owszem, ale 
„świat” (który mnie otacza) 
nazywają Węgrami, prawdziwą nazwą mojej „obcości” jest Żyd, wszelako do tego, 
żeby dzisiaj (a to dzisiaj 
trwa już od dobrych siedemdziesięciu lat) Żyda uznano za Węgra, trzeba 
odpowiadać pewnym warunkom, 
które, krótko mówiąc, w swojej istocie prowadzą do samonegacji.
Życie jest bowiem albo demonstracją, albo kolaboracją.
Talent M. do szczęścia, bardziej niezwykły niż wszystkie inne talenty... Szybko 
cofam rękę, kiedy chce się 
nim ze mną podzielić, ale zaraz splata swoje palce z moimi palcami, i w ten 
sposób mimo wszystko przemyca w 
moją dłoń część swego skarbu; przestraszony ulegam, boję się spojrzeć na nią, 
boję się, że moje spojrzenie 
zamieni ją w pył... Nieoczekiwany czas opuszczonych bocznych dróg; baśniowe 
wioski, ganki ze 
śnieżnobiałymi kolumienkami, oślepiający blask dachów krytych czerwoną dachówką, 
które nagle ukazują się 
naszym oczom, kiedy wjeżdżamy na wzniesienie. Nazwy takie jak: Nemesvita, 
Nagyvazsony, Yoróstó; senne, 
wieczne nastroje, bicie dzwonów, sady, ujadające zza płotów psy, ciemno ubrana 
kobieta na wiejskiej uliczce. 
Łagodny krajobraz, przerzedzone, zaspane bakońskie lasy; i nagle otwiera się 
horyzont, a w dole płoną w słońcu 
żółte pola rzepaku.
Ani Bóg, ani człowiek, ani społeczeństwo, ani chytrze wymyślone „obowiązki” - 
tylko i wyłącznie stała 
świadomość śmierci zobowiązuje nas do głębokiej twórczości.
Koniec maja. Wczoraj jeszcze piłem kawę przy amsterdamskim Leidse Plein, w 
Americain Cafe. Van 
Goghi, Rembrandty. Straż nocna - nagle stajesz z nią oko w oko, kiedy wchodzisz 
do jednej z sal. Autoportret w 
turbanie, jako apostoł Paweł. Dziobata twarz, porowaty nos, sceptyczne 
spojrzenie, uniesione brwi, 
zmarszczone czoło: tej twarzy nie można zapomnieć. Portugalska synagoga 
(„Esnagoga” — tak mówią). 
Genever, czyli jałowcówka grająca główną rolę w powieści Camusa (Upadek), w 
amsterdamskim barze, gdzie 
wśród miedzianych kranów, smętnych flaszek rodem z jakiegoś obrazu Cezannea 
tęga, żółtowłosa barmanka 
nalewa trunki, a obok niej w dużej klatce drepcze i wrzeszczy kakadu. Domy 
Amsterdamu, mit Amsterdamu, 
historia Amsterdamu, „duch protestantyzmu”. Z okna mojego hotelu widać po 
drugiej stronie kanału wąskie 
domki, jak dla lalek, nie zasłonięte okna; zapuszczam wzrok do wnętrza kuchni, 
na górze sypialnia, gabinecik, 
maciupeńki pokoik (myślę, że tylko pozornie maciupeńki). Wieczorem o wpół do 
dziewiątej spoza ciężkich 
kłębów flamandzkich chmur nagle wyziera słońce. Dzielnica burdeli, 
nieprzenikniony tłum w wąskiej uliczce, 
pod oknami dziewczyn; tłok, okrzyki, duchota, wibracja namiętności; potem czyjaś 
ręka nagle chwyta za czyjeś 
gardło i przyciska do muru głowę mężczyzny o ciemnej karnacji; sypią się ciosy, 
po wykrzywionej twarzy 
płynie krew. Tak, w końcu wszystko tutaj szykowało się, dojrzewało do tej sceny, 
coś poprzedziło te ciosy — i 
może nie tylko dzisiaj, ale każdego wieczora. Mimo to surowe piękno i fantastyka 
tych mrocznych zaułków, 
tych maleńkich domów o dziwnych kształtach, tych mostków z czerwonymi latarniami 
i zatłoczonych ulic 
nadbrzeżnych, sprawiają, że to wszystko jest do przyjęcia, wygląda jak 
zaczarowane.
Od tej pory jedno zaklęcie, jedno magiczne wyrażenie wciąż krąży mi po głowie: 
„zachodnia kultura”. To 
dzisiaj już tylko zaklęcie — bryła jakiejś masy pozbawionej twarzy, w muzeum 
nadal zwanym Europą — ale 
jakaż to przeszłość, ileż ściskającego za gardło piękna, co za pochwała życia, 
ile odwagi, ile prawdy, ile 
wielkości i siły... Podobnie z oddziałem kapitana Cocqa, który żwawo i z 
ciekawością pchającą do czynu 
wyłania się właśnie z ciemności - tylko na ułamek chwili: przybywają z ciemności 
ze swoimi latarniami i 
natychmiast nikną w niej na powrót, aby rozproszyć jej mroki i kontynuować 
niekończącą się straż, która na 
dziś dobiegła już końca. A jednak - jak mówi stary Edyp; a jednak to zaklęcie, z 
którym ostatnio kojarzą mi się 
dwa dzieła - Straż nocna oraz Kwartet a-moli opus 132 -nie opuszcza moich myśli.
Wspomnienia, wynędzniałe bezdomne psy, osaczają cię, obserwują, dyszą, wyją z 
pyskami uniesionymi do 
księżyca, chciałbyś je przegonić, ale nie odstępują, zachłannie liżą twoją rękę, 
podchodzą od tyłu i gryzą...
Obrazy minionego lata, jak zapiski na opadłych liściach wirujących na wietrze za 
oknem...
Nagła ciemność upalnego wieczora, u skraju lasu, na drodze do Zugliget. 
Przytłacza mnie samotność i 
niepokój. Za płotami ponuro wyją psy; z oddali krótkie, złowieszcze trzaśnięcia 
wiatrówek. Ćwiczą? Kto? Po 
co? Jacy wrogowie nam zagrażają?
Na deptaku wzdłuż ulicy Varosmajor zagaduje mnie staruszka — gdzie jest szpital 
Janosa? Niepotrzebnie 
pyta — przecież świetnie wie. Jej zapadnięte oczy wyrażają bezmiar chaosu 
szalejącego w głębi jej duszy, a 
przy tym z całkowitą obojętnością patrzą na tak zwany świat realny, czyli 
również na mnie. Dobrze ubrana, 
zadbana, na ręce ma głęboką ranę, na której krew już zakrzepła; rana niezbyt 
ciężka, powstała chyba w efekcie 
jakiegoś nieudolnego i chaotycznego majsterkowania w samotnym domu.
Siedząc w fotelu i czytając Demiana Hessego, nagle podnoszę dłoń i szybko 
zapisuję na małym paragonie: 
„To straszne, jak bardzo nie interesuje mnie istota, którą jestem”. Wstaję, 
podchodzę do okna: w dole na ulicy 
pies prowadzi psa, a ja nie potrafię odróżnić, który z nich jest panem.
Spotykam sąsiada z naprzeciwka, którego znam od lat, rzuca się w oczy jego 
zmieniona twarz, jej bladość, 
dziwnie duże zęby; plecie bzdury, i przestraszony widzę, że chodzi inaczej niż 
dotychczas, drepcząc drobnymi 
kroczkami. Dyrektor wydawnictwa przyjmuje mnie w swoim gabinecie ubrany w 
krótkie spodenki i przepoconą 
koszulkę polo; w trakcie tak zwanych pertraktacji co chwila zrywa się i wybiega 
z pokoju, czasem ktoś wchodzi 
bez pukania i nawet nie skinąwszy w moim kierunku głową, szeptem przekazuje mu 
widocznie bardzo ważne 
wieści, bo ten milknie, przerywając zdanie, które kierował do mnie, po czym coś 
odpowiada tamtemu. W 
tramwaju gorąco i straszliwy zaduch, obłąkane, otępiałe lub agresywne twarze, 
młoda kobieta z podciągniętą 
sukienką zalotnie „zwilża usta”, ukazując liliowy nabrzmiały język, 
przypominający pijawkę. W sąsiednim 
kraju człowiek zarzyna, gwałci człowieka, Afryka to Auschwitz wielkości 
kontynentu, rosyjscy i węgierscy 
agenci ganiają w tę i z powrotem z częściami bomby atomowej w kieszeniach, a 
kiedy od swoich mocodawców 
inkasują honoraria za przemyt, ich boki, nerki, śledziona są już w stanie 
rozpadu od trzymanego w tylnej 
kieszeni plutonu. 
Duch epoki jest końcem świata. Układam tom opowiadań, któremu nadam tytuł 
Historie z końca świata.
Jedynym wielkim inspiratorem, a zarazem inkwizytorem każdego dzieła jest strach 
przed śmiercią.
4 lipca: czy to słoneczny dzień, czy rozgwieżdżona noc, nasz samochód krąży 
pomiędzy Mattersburgiem i 
Bad Tatzmannsdorfem - prowadzimy z M. na zmianę, słuchając triumfalnych dźwięków 
Sonaty Waldsteinowski 
ej...
Z notatnika: „Od trzech lat, czyli od wydania Angielskiej flagi, nie napisałem 
żadnego narracyjnego utworu. 
Ostatnio zamiast tych podróży w głąb duszy chętniej jakby odbywam podróże do 
austriackich i szwajcarskich 
jezior”...
Sprzeczność, którą, da się rozwiązać.
A jeśli mimo wszystko prześladują mnie ponure przeczucia co do faktu mojego 
istnienia, muszę pamiętać, że 
to nie strach przed śmiercią, ale właśnie jego odwrotność: roztargnienie 
egzystencjalne. Co rusz zapominam o 
śmierci, a to rzuca cień na sens mojej bytności tutaj. Jeśli moje istnienie nie 
jest nadzwyczajne, to nie jest 
również warte słowa.
Ciepły schyłek lata - z A. i Esterhazym w Salzburgu. Odczyty. A potem z A. nad 
Traunsee. Balkon nad 
jeziorem. Tak czy inaczej (nawet jeśli to koniec sezonu) hotel jest luksusowy; 
to prezent miłosny dla A. - dzięki 
zdumiewającym kolejom mojego życia i stworzonym przez nie możliwościom. A. 
przyjmuje to ostrożnie, z 
melancholią spóźnionego daru i nieprzekupną rezerwą, które nakazują jej wierność 
goryczy tych lat nie do 
naprawienia; i raz po raz ogarnia mnie strach, bo niemal Fizycznie czuję coś 
nieodwracalnego (może to, co 
zwykło się nazywać przeznaczeniem) i to, jak presji tego czegoś człowiek w końcu 
ulega, prowokując swoją 
zgubę...
Żyj tak, jakby każdemu twojemu krokowi towarzyszyło błogosławieństwo. Możesz 
również żyć jak 
człowiek przeklęty. Ale wtedy będziesz przeklęty. Natomiast to, że mogłeś żyć i 
tworzyć, było pod każdym 
względem - cokolwiek się stanie - błogosławieństwem; błogosławieństwem, bo mimo 
że obłożony klątwą, byłeś 
zdolny dostrzec wielkie szanse, jakie niesie życie.
Jeśli Camus ma rację, że szczęście jest obowiązkiem, to prawda ta mogłaby się 
bez reszty potwierdzić tylko 
wówczas, gdybyśmy sobie wyjaśnili - obowiązkiem wobec kogo. Wobec nas samych, 
wobec innych ludzi czy 
ewentualnie wobec Boga?
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze kategoria szczęścia. Jeśli twoja praca — nie, 
tym razem zostawmy 
understatement: jeśli twoja życiowa pasja nakazuje ci definiowanie kondycji 
człowieka, musisz otworzyć serce 
na całą kryjącą się w niej nędzę; przy tym nie możesz pozostać niewrażliwy na 
bieg swojego ołówka, na tak 
zwaną radość tworzenia. Czy jesteś więc oszustem? Absolutnie tak; ale w każdej 
wielkiej przygodzie tkwi 
nakaz: musisz dzielić się sobą, niech jedzą twoje ciało, niech piją twoją 
krew... Najgorzej, jeśli kresem okazuje 
się jakiś błahy, powszedni kłopot; to zaprzecza wszystkiemu. Nie wykraczać z 
kręgu świątecznego blasku - och, 
okropieństwo nudy, nuda jest grzechem.
„Jeśli twoje istnienie nie jest nadzwyczajne, to jest niewarte słowa. 
Wysadzana platanami szosa w Prowansji. W Awinionie — wykute w skałach strome 
uliczki, świszczący 
mistral i odpowiedni dla Feaków hotel - Mirande; na występie muru przed 
kościołem władczo wznosi się 
potężny krzyż, średniowieczny mostek nad Rodanem, bez przerwy szaleje wiatr. W 
Cannes wieczorny spacer 
pod palmami, w tym kiczowatym świecie hoteli, fontann i huku morza pokazuję 
język subtropikalnemu niebu 
obsypanemu gwiazdami... ale na tyłach hoteli biegną uliczki w poprzek i w górę 
zbocza, i dochodzę do 
wniosku, że za tymi uroczymi kulisami można również żyć, mieszkać, pracować, 
zachwycać się i umrzeć. 
Poprzedniego dnia czerwone skały nadbrzeżnej drogi z Saint Sebastien do Cannes. 
Rozmowa z M. w 
samochodzie. Paryż. Miasto jest tak bardzo „swojskie”, że chociaż odwiedzam je 
po raz pierwszy i ani słowa 
nie rozumiem po francusku, bez trudu trafiłbym do naszego hotelu w pobliżu 
Boulevard de Courcelles — gdyby 
siedząca za kierownicą M. nie wolała raczej zaufać, z pewnością dużo bardziej 
gruntownej, znajomości terenu 
pewnego taksówkarza.
Wyjeżdżając z Awinionu i szukając szosy, utknęliśmy naszym wynajętym autem na 
niemieckich numerach 
w wąskiej uliczce, prawdopodobnie jednokierunkowej; nagle ktoś zaczął walić w 
dach samochodu i rozległ się 
przeraźliwy, nienawistny wrzask: Weg von hier! - z mocnym francuskim akcentem. 
Kiedy opanowałem 
przestrach, nagle pojąłem: to zwykłe nieporozumienie, ten głos należał do 
jakiegoś francuskiego niemcożercy, 
który mnie, bezdomnego peszteńskiego Żyda, chciałby wysłać do francuskiego 
inferno wymyślonego przez 
niego dla Niemców. Oto w jednej chwili z prześladowanego Żyda stałem się 
prześladowanym Niemcem - taki 
jest świat, zawsze mści się na sobie, kiedy się mści.
W paryskim hotelu M. pyta, do której godziny podają śniadanie. „Cały dzień, 
madame!” — brzmi 
odpowiedź, i nagle czujemy się jak w paryskich powieściach Szomoryego.
Posiłek w dolinie Chamonix. Zapadał wieczór, powietrze było ostre... i pachnące. 
Bezludna okolica, lasy, 
doliny i wzgórza, a pośrodku dziwna, kolista budowla ze szkła, chyba muzeum. A 
poza tym niczego i nikogo. 
Jedliśmy przy kamiennym stole, ser brie z wczoraj, herbatniki, popijając 
miejscowe rose. Marzłem. M. dała mi 
swój sweter, ona rozkoszowała się chłodem, jej twarz promieniała. Jedząc, 
zastanawialiśmy się, ile drogi mamy 
jeszcze przed sobą i gdzie się zatrzymamy na noc. Cienie posępniały i nabierały 
coraz głębszych barw, a 
tymczasem na szczytach gór drzewa stały jeszcze w słońcu. Nie myślałem o tym, 
ale chyba byłem szczęśliwy. 
Czułem, że moje trwające sześćdziesiąt lat zamknięcie, więzienne życie, przez 
taką podróż tutaj, u podnóża 
Mont Blanc, raczej się dopełnia, niźli staje sporne. Znalazłszy się na progu 
innego stylu życia, zrozumiałem, że 
linia rozdzielająca dwa style życia jest taka ostra, a przepaść ziejąca między 
nimi — między mną i mną - tak 
głęboka, że można ją pokonać tylko z największym wysiłkiem. Jakbym stał na linii 
granicznej pożaru lasu i 
miał oszacować straty i zyski; ocenić, czego dotąd dokonałem i gdzie mam od tej 
pory szukać źródeł 
kreatywności. Wiem, że będą mnie kusić banały, może nawet lekkomyślna rozkosz, 
którą tak łatwo pomylić ze 
szczęściem, i jak żaglowiec, który zgubił balast, mogę zostać porwany i odpłynąć 
od mojego życia. 
Zrozumiałem, że szczęście — moje szczęście — jest zaprzeczeniem wszelkiej 
łatwości. Szczęście — moje 
szczęście — jest lekkością dźwigania ciężaru, rozkoszą rozkoszy, kiedy w 
obrazach życia na krótką chwilę 
przebija zdumiewający fakt istnienia, a kolory nabierają swych prawdziwych 
odcieni.
Obrazy minionego lata...
Zrobiło się zimno.
Szedłem w dół ulicą Zugligeti w zimnym październikowym słońcu. Na chodniku stała 
starsza kobieta, z 
promiennym, hebefrenicznym uśmiechem, jakby na mnie czekała. Ja też się 
uśmiechnąłem, miała małe, żywe 
niebieskie oczy. „Jak się pan nazywa?” — spytała. Nie kwapiłem się z odpowiedzią 
i udawałem, że szukam 
czegoś w kieszeni. „Czy pani mnie zna?” — spytałem. Z uśmiechem energicznie 
pokiwała głową i spojrzała na 
moją rękę. „Rękawiczka - rzekła. - Potrzebna?”. Zdawało mi się, że rozumiem, 
czego chce, zdjąłem rękawiczkę 
i na chwilę ująłem jej rękę. Twarz jej się rozpromieniła, jakby spotkała ją 
wielka radość. Potem, trochę zawsty-
dzony, odstąpiłem na bok, jak guru, który właśnie zapewnił kogoś o wiecznym 
życiu, doskonale wiedząc, że w 
ciele tego kogoś buszuje śmierć.
Czy zrozumiemy kiedyś to, co myślimy? (Jung).
Czy zrozumiem kiedyś swoje życie? Czy mogę je zrozumieć? Wszystko temu przeczy: 
tkwiące we mnie 
obce Ja, samousprawiedliwiający się moralista, kłamliwy wytwórca bajek.
Hannah Arendt twierdzi, że jedynym motywem wszelkiego jej pisania jest 
pragnienie, by coś zrozumieć. Ale 
to nam pozostawia mglistość słowa „zrozumieć .
Zrozumieć — w rzeczywistości znaczy tyle, co posiąść (w przeciwnym razie nie 
byłoby to takie ważne).
Czy istnieje taka droga zrozumienia, by nie zawłaszczać, nie brać w posiadanie 
tego, co się zrozumie? 
Powiedzmy: zaszyć się w jakiejś opowieści i tam wpaść w pułapkę bez wyjścia...
Czymże innym jest moje życie, jeśli nie taką opowieścią? I jak można by tę 
opowieść zmusić do mówienia? 
Wyłącznie jako rzeczywistość możliwą do opowiedzenia; a taka rzeczywistość nie 
jest możliwa, chyba że 
odnalazłbym jej ukryty sens, mechanizm poruszający kukiełkami. Ta opowieść 
mówiłaby wówczas o 
nieustannym zmaganiu, które kiedyś, niepostrzeżenie, jak proces zmian w stadiach 
prazalążka, zaczęło się we 
mnie i sprawiło, że z bezdennych głębin istnienia wyrwałem się na powierzchnię 
świadomości, a potem 
zmusiłem nowo upieczoną świadomość, aby przyjęła to istnienie (moje istnienie). 
Jest całkiem oczywiste, że 
osiągnięcie tego wyznaczonego punktu, tej harmonii świadomości, którą 
stworzyłem, i życia, które zarezer-
wowałem, oznacza dla mnie — można powiedzieć: wiecznie i na zawsze rannego z 
powodu tych zmagań - 
mówiąc poetycko, nieprzerwaną wędrówkę ku szczytom, zawsze niebieszczącym się w 
oddali; ale gdybym 
pewnego razu przypadkiem uznał, że doszedłem do celu, zarówno moja świadomość, 
jak i byt zginęłyby w tej 
strasznej harmonii. Inaczej mówiąc: moje życie to ciężkie zmagania o moją 
śmierć, a w tych zmaganiach — 
chyba — nie oszczędzam ani siebie, ani innych. Reszta jest już sprawą 
drugorzędną i mogę ją zacząć 
gdziekolwiek; wystarczy, że robię notatki do notatek do przyszłej powieści; 
zapiski dla pewnej jedynej — 
swojej — pamięci, która chwilowo jeszcze nie jest gotowa otworzyć się na 
skamieniałą i uniwersalną pamięć: 
na formę.
Jeszcze latem, po powrocie z Austrii, postanowiliśmy zobaczyć miejsce, gdzie 
zginął mój ojciec:
zdaje się, że M. bardziej przy tym obstawała niż ja. Przejechaliśmy przez 
Sopron, a potem po lewej stronie 
szosy ukazało się Sopronkóhida, niekończące się miasto-więzienie, szare, 
przygnębiające, wieczne.
Dotarliśmy do miejsca, gdzie w powietrzu wirował biały pył, a przy nędznych 
budach mężczyźni pili piwo. 
Tutaj zaczynał się kamienny świat, białe kamyki, białe kamienie, białe skały, w 
dość mocnym jeszcze świetle 
letniego wieczoru. Afisz reklamował jakąś operetkę. Na kamiennym polu za wjazdem 
parkowały autokary z 
Burgenlandu; wzbijając tumany suchego kurzu, turyści, ciężko człapiąc, podążali 
do teatru w jaskini, skąd już 
dochodziły dźwięki orkiestry. Człowiek przy wejściu poprosił nas o bilety. 
Zapytaliśmy go, czy gdzieś tutaj jest 
jakaś tablica pamiątkowa. Zdziwił się: Tablica pamiątkowa? Ale próbował nam 
pomóc: Może tablica 
poświęcona pięćdziesiątemu szóstemu? Nie, chodzi o rok czterdziesty piąty. 
Nadszedł młody policjant. Tak, on 
wie o jakiejś tablicy upamiętniającej kogoś, widział ją, ale zapomniał, gdzie 
dokładnie. On też spytał:
O jakie wydarzenie chodzi? No, o masową zbrodnię — powiedzieliśmy ostrożnie. 
Tak, ale kiedy? —chciał 
wiedzieć. — W latach pięćdziesiątych? W pięćdziesiątym szóstym? Czy później? 
Nie, w czterdziestym piątym. 
To go już ostatecznie skonsternowało: W czterdziestym piątym?! Jakby chodziło, 
powiedzmy, o staroperskie 
zabytki. Ruszyliśmy przez dziką kamienną pustynię, w teatralnej grocie tymczasem 
z wielkim hukiem rozległy 
się dźwięki uwertury. Naszym oczom ukazały się kamienne zwały, kamienne pola, a 
dalej kamienny wąwóz 
otoczony stromymi skałami. Zamilkliśmy, pojmując, że jesteśmy na miejscu. 
Wlokące się w kierunku Austrii, 
skąd i my teraz przyjechaliśmy, być może nawet tą samą drogą, z naszego 
uzdrowiska, pochody śmierci 
zagoniono do tych naturalnych więzień w skałach, prawdopodobnie na ostatni na 
terenie Węgier postój, zanim 
więźniów przekazano Niemcom; potem pędzono ich dalej, do obozów koncentracyjnych 
na terenie Austrii. 
Tysiące, może dziesiątki tysięcy ludzi zgromadzono tutaj zimą i wczesną wiosną 
1945 roku, między 
kamieniami, na mrozie. Tych, którzy rano nie mogli — lub nie chcieli — iść 
dalej, rozstrzeliwano w jaskini. Nie 
potrzebowaliśmy żadnych wyjaśnień, to miejsce miało duszę i samo wszystko 
zdradziło. Nic innego nie mogło 
się tu zdarzyć — salwy z karabinów, cierpienie, mord. Jeszcze przez jakiś czas 
rozglądaliśmy się niepewnie w 
poszukiwaniu jakiegoś znaku, pamiątki, śladów, czegoś; potykając się, 
chodziliśmy między skałami, ślizgając 
się na kamiennym kruszywie. W końcu zrezygnowaliśmy i trzymając się za ręce, bez 
słowa powlekliśmy się na 
parking, gdzie docierały gromkie dźwięki muzyki operetkowej.
Angielskie kolory w Varosmajor. Mglisty grudniowy poranek, z bulwaru widać 
położony w głębi brązowo-
rudo-żółty park, gdzie między nagimi drzewami po trawnikach usłanych brunatnymi 
liśćmi biegają wielkie 
jasnobrązowe wyżły, zwinnie, wdzięcznie i niemo.
Człowieka wciąż niepokoi uczucie, że życie nie jest tym pierwotnym zbiorem 
niepowiązanych organicznie 
zjawisk, jakim się zdaje, ale że ma jakieś tło.
Przeczytaj Budowniczego Solnessa, żeby zobaczyć, jak giną symbole. Budowa 
kościoła nie jest już 
symbolem.
Czy są jeszcze obowiązujące symbole? Współczesna mitologia zaczyna się 
gigantycznym paradoksem: Bóg 
stworzył człowieka, człowiek stworzył Auschwitz.
Wyobrażam sobie jakąś współczesną teologię, która byłaby nauką opisującą tylko i 
wyłącznie nikczemne 
doświadczenia wszechświata, a ten opis przenikałby jakiś boski styl, 
metafizyczny kontrapunkt, ale tylko jako 
sztukę, nie zaś artykułowaną argumentację.
Co zrobić z „zarzutem”, że Żydzi nie stawiali oporu, kiedy wywożono ich siłą do 
Auschwitz? Chrystus też 
nie stawiał oporu, ani kiedy go dręczono, ani kiedy go krzyżowano. To się 
musiało stać, a skoro się stało, trwa. 
W tym sensie, że zarówno krzyż, jak i Auschwitz są nieprzemijające.
Czy to „światły” sposób myślenia? Nie wiem, ale dla artysty płodny, ponieważ 
otwiera perspektywy 
dobrego stylu.
Tylko wiara jest rzeczywistością. (Również przesąd). Tylko wiara tworzy 
rzeczywistość (przesąd również).
Był tak piekielny upał, że w ogrodach słychać było jęk kwiatów, a mężczyźni 
zachodzili w ciążę. Jeden z 
nich urodził Adolfa Hitlera (Kazimierz Brandys, Charaktery i pisma). Z tej samej 
książki: Na początku 17 
wieku w Wilnie odbyło się zgromadzenie kilkudziesięciu najznakomitszych rabinów 
askhenasi, mędrców 
siódmego wtajemniczenia i badaczy kabały (..). Rabini obradowali przez 
trzydzieści miesięcy i wreszcie 
znaleźli odpowiedź Brzmiała nieoczekiwanie: „Nie ulega najmniejszej wątpliwości, 
iż byłoby lepie, gdyby 
świat rzeoczywisty, ten, którego bytu jesteśmy świadomi, nie został nigdy 
stworzony. I ponad wszelką 
wątpliwość najbardziej pożądane dla ludzkości byłoby dojść do swego kresu : 
rozpłynąć się w tym, co 
nieskończone” - wszystko to jest uderzająco podobne do odpowiedzi sylena, którą 
wymusił na nim król Midas: 
...największym szczęściem dla ciebie jest nie urodzić się, nie być, lecz być 
niczym. Po wtóre zaś - czym prędzej 
umrzeć.
Chwila, która, na to wygląda, przychodzi prawie na każdego śmiertelnika: kiedy 
na jego twarzy nagle 
ukazuje się zdziwienie. Ci, którzy wtedy są przy nim, widzą je wprawdzie, ale 
nie rozumieją tego zdziwienia, 
które zaskakuje umierającego w stanie raczej bezprzytomnym. Przyjmuje on wówczas 
do wiadomości, że dzieje 
się coś, czego nie da się naprawić, coś strasznego, wobec czego ustępuje 
wszystko to, czym się łudził przez 
cztery, pięć, sześć, siedem, osiem dziesiątków lat — przez całe swoje życie. 
Może najbardziej przeraża to 
zdumienie, kiedy człowiek uświadamia sobie, że jest stracony — a nie sama 
śmierć, która wreszcie zgasi jego i 
jego strach.
Warto by przeanalizować to poczucie „mroku”, w porównaniu z którym życie wydaje 
się nam płomieniem 
(jedna z odwiecznych metafor): czy to mrok zmarłych i nienarodzonych? A może 
chodzi tylko o system 
odniesień tych, którzy żyją, o czystą psychologię, strach przed śmiercią, o mrok 
kryjący się w ich świadomości, 
złudzenie zmysłów? W każdym słowie tkwi przeczucie innego świata. „Złudzenie 
zmysłów”? Ale złudzenie 
wobec czego, czym jest ta substancja, którą nasze zmysły fałszywie nam 
przekazują? Czy język świadczy o 
czymś, czego wiedza nie jest w stanie zaobserwować — czy język też jest 
złudzeniem zmysłów? Dziwne: w 
młodości bez zastrzeżeń umiałem przyjąć radykalną świadomość, że przybywa się 
znikąd i dąży donikąd. Im 
dłużej żyję, tym bardziej ułomny wydaje mi się ten radykalizm. Im dłużej żyję, 
tym wyraźniej widzę, że jest on 
tylko jedną z form życia i że możliwe są też liczne inne. Natomiast jest dla 
mnie faktem, że żyjemy w systemie, 
a ten system odbieram jako system analogii, labirynt, ale taki, który 
ostatecznie zaprojektowano. I nawet jeśli 
niekoniecznie ktoś go zaprojektował, mnie i tak wydaje się zaprojektowany 
(chociaż nie znam samego projektu, 
jak zresztą i siebie). A teraz możemy zająć się pojęciami, którymi dysponujemy: 
Bóg, absurd, katastrofa, 
powszechna względność i wiele innych... Człowiekowi zaś - gdzież tam 
„człowiekowi”: mnie, mnie wszystko 
to, póki żyję, jawi się jako problem wartości, w postaci przeceniania albo 
niedoceniania własnego życia, a 
ściślej —w zadaniu stwarzania wartości, od czego potem zależy moja decyzja, co 
pocznę z tym upiornym 
ogniem, ze swoim życiem. Dobrze pamiętam, mogłem mieć osiem, dziewięć lat, kiedy 
poprosiłem, żeby na 
Gwiazdkę (ale możliwe, że na urodziny) podarowano mi pamiętnik: kotłowało się we 
mnie coś, co mogłem 
wyładować tylko poprzez jakąś systematyczną, skrupulatną aktywność. Mój 
nieokreślony niepokój wywoływał 
ciąg niejasnych obrazów: długo skrobię czymś po czymś, powiedzmy, że przyborem 
do pisania po papierze, i to 
samotne działanie wreszcie mnie uspokaja.
Ale co to za emocje tak we mnie kipiały?
Chociaż wyrastałem w nicości i od wczesnego dzieciństwa uczyłem się jasnym, a 
może raczej praktycznym 
umysłem przystosowywać do nicości, poruszać się w nicości i orientować w niej, 
jakby po prostu nicość 
oznaczała dla mnie życie, w którym muszę odnaleźć drogę, a przychodziło mi to 
nie trudniej niż dziecku nauka 
mówienia - gdyby moja dziecięca wiara w pierwotne, powiedziałbym pierworodne, 
wartości nie pozostała 
nietknięta, nigdy nie umiałbym niczego stworzyć. Ale skąd te wartości pochodzą, 
skoro wszyscy wokół przeczą 
im, i skąd się bierze nasza ufność w te wartości, skoro w życiu praktycznym 
spotykamy się wyłącznie z ich 
negacją? A ufność tutaj należy rozumieć tak, że człowiek poświęca tym wartościom 
swoje życie, a potem zo-
staje z nim sam, jak więzień w celi odosobnienia, który nie oczekuje już nawet 
rozprawy, lecz tylko wyroku; w 
dodatku korzystny wyrok może po prostu oznaczać zaprzeczenie jego dążeń.
Człowiek potrzebuje bardzo ostrego wzroku i bardzo giętkiego umysłu, żeby umiał 
dostrzec w swoim życiu 
jakieś prawidłowości; jeśli do tego wszystkiego dołączy jeszcze cicha przekora, 
w której we właściwych 
proporcjach mieszają się bystrość umysłu i ślepota, a z tej mieszanki powstaje 
szczególne zjawisko talentu - to 
odkrywa te prawidłowości.
Czy przypadkiem życie nie przygotowuje nas do poznania tej ostatecznej wiedzy, 
że nie warto dalej żyć? 
Tak, na pozór. Nasze życie jest bezsensowne, ale to może też tylko pozór, bo 
między życiem i sensem nie ma 
związku. Jeśli nie stanowimy go my sami. A może jesteśmy pośrednikami, którzy 
życie spinają z sensem, i 
chociaż praktycznie na obu obszarach, na obszarze życia i na obszarze sensu, 
bankrutujemy, samo w sobie nic 
to nie znaczy wobec niezwykłej przestrzeni, którą stwarza każde pojedyncze życie 
ludzkie. Być może dążymy 
do osiągnięcia jednego celu, przy czym - w toku naszych codziennych zajęć - nie 
cenimy wysoko tego dążenia, 
a nawet go nie dostrzegamy, i w ten sposób, osiągając cel naszego życia, samo 
życie uważamy za bezcelowe. 
Ale co innego moglibyśmy zrobić? W końcu „życie” jest skrojone na miarę naszej 
osoby; i nawet jeśli 
dojdziemy do wniosku, że nasze życie to pomyłka, wątpliwe, czy uznamy, że godnym 
naprawieniem tej 
pomyłki - przynajmniej w odniesieniu do naszej osoby — będzie śmierć.
Mokra, zimna wiosna tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego piątego. No pasa ran 
— dlaczego przychodzi 
mi teraz nagle do głowy to dawne, legendarne zawołanie? Ogniska, śpiewy, twarze 
przywódców, które 
promienieją jakąś wielką, wielką niezłomnością, jakimś bohaterskim uporem, i 
które potem we właściwym 
czasie znikną ze sceny, żeby pojawić się na innych scenach, w nowych rolach - no 
i twarze tłumu ogłupionego 
chwilą euforii, na które, w oczodoły, usta, niebawem posypie się z łopat ziemia.
Na głupie pytanie: „Czy widzi pan różnicę między faszyzmem i komunizmem?”, można 
by krótko 
odpowiedzieć, że komunizm jest utopią, faszyzm praktyką - a ruch partyjny i 
władza są tym, co łączy te obie 
rzeczy i również komunizm czyni praktyką faszystowską.
Wieczorem, przechodząc przez apokalipsę zwaną placem Moskwy, od strony słabo 
oświetlonych torów 
tramwajowych usłyszałem ciężkie plaśnięcie: to runęło na ziemię ciało mężczyzny 
ramiona dziwnie wyrzucił do 
góry i zamarł w tym geście, a po chwili, już leżąc, ociężale przewrócił się na 
plecy. Wyciągnęło się ku niemu 
pośpiesznie kilka pomocnych dłoni (także moje), z nosa popłynęła mu krew 
(plamiąc również moją 
rękawiczkę). Ludzie pomogli mu wstać, ruszyłem w stronę przystanku tramwajowego, 
ale obejrzawszy się, 
zobaczyłem, że mężczyzna znów leży na bruku i coraz więcej osób pochyla się nad 
nim, powoli otaczając go 
ciasnym pierścieniem; w większości marnie ubrani, niektórzy w łachmanach, także 
z dalszych miejsc pobiegły 
spojrzenia w stronę ofiary, żarzące się chciwością spojrzenia hien. Jeden z tych 
podobnych do hieny osobników, 
o mocnej budowie drapieżców przywykłych do wytrwałego pościgu, nabitej klatce 
piersiowej i 
nieproporcjonalnie długich rękach, który do tej pory z daleka obserwował rozwój 
wypadków, w momencie 
kiedy wsiadałem do tramwaju, ruszył do ludzkiej masy rojącej się niczym 
mrowisko. Przybywszy na miejsce, 
do mojej pracowni przy ulicy Tórók, do tego dwudziestoośmiometrowego pokoju, 
który mnie i A. przez 
trzydzieści pięć lat służył za mieszkanie, obejrzałem rękawiczkę: na jej lewym 
kciuku widniała rozmazana 
czerwona plama. Od razu, nawet nie zdejmując płaszcza, usiłowałem usunąć krew 
zimną wodą i gąbką. Co 
mogło się tymczasem stać z ofiarą? Czy ten człowiek leży tam na placu Moskwy, 
ograbiony i rozebrany do 
naga? Czy też pomogli mu się podnieść, wsiąść do tramwaju, i dopiero teraz 
odkrywa, że nie ma portfela. Czy 
jest przytomny? Czy wie, co się z nim dzieje? Czy wie, że zarejestrowałem całe 
to zdarzenie? Czy ja wiem, jak 
bardzo jest mu to obojętne? I czy zdajemy sobie sprawę z absurdu naszego losu, 
naszego życia, jego haniebnej 
przypadkowości, z haniebnej przypadkowości każdej chwili, do których to chwil 
tak grzesznie, tak haniebnie 
jesteśmy przywiązani, bo przecież zbiór tych absurdalnych chwil jest naszym 
życiem? Czy jest na to poważny i 
solidny kontrargument? Ja nie znajduję ani jednego...
W maju znów Berlin. Kręcenie filmu. Moje książki zostają ułożone w zagłębieniu 
przypominającym 
palenisko, w miejscu, gdzie naziści palili książki, i tam je filmują. Powinienem 
czuć triumf. Nie czuję.
Munster. Z wieży cudownej katedry zwieszają się dziwne klatki dla kakadu. 
Wyjaśniają mi, że kiedyś 
trzymano w nich i dręczono zbuntowanych protestanckich heretyków.
Heidelberg. Mój gospodarz, sympatyczny, jeszcze dość młody nauczyciel 
uniwersytecki, długo mi opisuje 
przy stole pełną udręki drogę bydła transportowanego z Bałkanów tutaj, na 
północ. Kiedy wreszcie zaganiają 
zwierzę do rzeźni, dobrowolnie pada na kolana przed toporem (a raczej 
nowoczesnym narzędziem mordu 
zastępującym topór), ponieważ zrozumiało swój los. (Das Urteil kommt nicht mit 
einemmal das Verfahren geht 
allmahlich ins Urteil uber - Wyrok nie przychodzi nagle, sama procedura staje 
się powoli wyrokiem).
Hamburg: wygłaszam odczyt, po czym z nielicznej widowni wstaje i podchodzi do 
mnie mężczyzna w 
swetrze, o siwych włosach i rozpromienionej twarzy. Przedstawia się: Gyórgy 
Ligeti. Przez chwilę słowa z 
siebie nie mogę wydobyć.
Na drugi dzień w chłodzie i ulewnym deszczu jadę z Hamburga do Frankfurtu, na 
lotnisku bez końca błąkam 
się i jeżdżę autobusem, aby wreszcie dotrzeć do zamkniętego, przerażającego 
korytarza oświetlonego upiornym 
światłem, w którym po obu stronach co metr stoją żołnierze, mężczyźni i kobiety 
- ładne, jasnowłose 
dziewczyny - nieruchomi, z obojętnymi twarzami, z bronią i wzrokiem wy-
mierzonymi w idących. Wreszcie 
pusta sala, gdzie każą mi wyjąć z walizki każdą sztukę ubrania, a po-tern w 
pośpiechu z powrotem zapakować. 
Speszony i zirytowany, z rezygnacją ruszam do następnej sali, jak wół profesora 
z Heidelbergu.
Tel Awiw: swojska, znana niemal od zawsze obcość. Ale nareszcie jest ciepło. 
Morze. Jem kolację na rogu 
Rehov mair Dizengoff i Rehov Frischmann. Restaurator daje mi znak z ulicy. 
Zapraszającym gestem wskazuje 
krzesło na tarasie: Sil vous ple monsieur, mówi. Próbuje rozmawiać ze mną po 
francusku. To mi pochlebia, ale 
ja niestety nie znam francuskiego. Oprócz kurczaka na stół wjeżdżają wszelkie 
smakołyki południowego 
Wschodu: zielone i czarne oliwki, pomidory, owoce, przyprawy, różnokolorowe 
sałaty. Obok tarasu przechodzą 
ludzie. Na widok ciemnoskórych kobiet kilka razy zapiera mi dech. Mijają mnie 
ortodoksyjni Żydzi, nijacy 
Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej. Próbuję przyjąć do wiadomości, że wszyscy 
tutaj są Żydami, mój 
restaurator o afrykańskim wyglądzie, wysoka, smukła płowowłosa dziewczyna w 
typie nordycznym, a także 
człapiący w moją stronę brodaty i pejsaty staruszek. Na koniec już tylko 
hałaśliwy nocny ruch uliczny, jakbym 
był we Włoszech. Albo w Budapeszcie. Dziwne klockowate domy, wystające ganki, 
okna z żaluzjami 
chroniącymi przed słońcem, wszystko jest trochę spłowiałe, czasem wręcz 
przypomina (Ujlipotvaros. Wchodzę 
w elegancką boczną uliczkę. Palmy, fantastyczne rośliny, barwna przeplatanka 
porządnych willi i zaniedbanych 
podwórek, to miasto żyje i oferuje życie. Ale uczucie, że „wróciłem do domu”, 
jednak nie przychodzi. 
Właściwie żadne zawczasu wykalkulowane przeżycie nigdy nie przychodzi. Czyżbym 
jednak nie był Żydem? 
Więc kim jestem? W Niemczech oczywiście jeszcze mniej „czuję się w domu”, a „w 
domu”, na Węgrzech, 
moja obcość jest deklarowana. Odlot z Frankfurtu, ponowna rewizja, przejście do 
odprawy paszportowej w 
centrum stanowisk obserwatorów. Teraz już wyraźny podział: obywatele EU na 
prawo, obywatele innych 
państw na lewo. Do Berlina ledwie udało mi się odlecieć, bo nie mogli znaleźć 
mojego biletu powrotnego. 
Pozwolili mi wsiąść do samolotu, dopiero kiedy sprawdzili, że opuszczam kraj via 
Izrael — ale na pewno 
opuszczam. Oprócz dyskryminacji z powodu mego żydostwa teraz muszę również 
przyjąć dyskryminację 
uderzającą w Węgrów; z tą pierwszą nie mam żadnego kłopotu, bo ona, że tak 
powiem, ma styl; tę drugą jednak 
odbieram jako niesłuszną. Obraża nie moją węgierskość, ale odcierpianą 
żydowskość, ponieważ bez względu na 
to, w jakiej z moich ról dotyka mnie dyskryminacja, mnie dotyka wyłącznie w roli 
Żyda. Czy możliwe, że to 
nazywa się tożsamością? Czy możliwe, że wobec tego jestem jednak Żydem?
Pełnia księżyca w Tel Awiwie. Spoza wieżowców Marriotta, Hiltona, Sheratona, od 
prostego, wzniesionego 
z kamieni starego falochronu do moich stóp miękko biegną fale, jak telawiwskie 
koty.
Nazajutrz przed południem w szkole. Moja tłumaczka czyta izraelskim uczniom 
fragmenty Losu utraconego 
po hebrajsku. Czy to też nie jest...? Jakżeby nie. Aczkolwiek trudności językowe 
oraz... jak to nazwać: moje 
żydowskie skrępowanie w obliczu niewinności także tutaj utrudniają mi sprawę. 
Potem droga do Beer-Sheva. 
Łagodny, pustawy krajobraz, na który jednak pada, być może przedostawszy się 
tutaj z renesansowych 
obrazów, i powleka go niczym delikatny lakier boski promień światła.
Jerozolima; arabskie stare miasto. Te kolory. Góra Oliwna. Ściana Płaczu. Rzucam 
okiem na tabliczkę z 
nazwą ulicy: Via Dolorosa. W sefardyjskiej synagodze, a potem przy Ścianie 
Płaczu poczułem w sobie wielkie 
pęknięcie. Wszędzie tutaj, w powietrzu złocistym od słońca, wisi żywe memento 
mitycznej tragedii, które w 
innych stronach świata już dawno się zużyło. Wraz ze śmiercią Chrystusa w 
etycznej strukturze, będącej — jeśli 
wolno tak powiedzieć - podporą duchowej historii człowieka, nastąpiło jakieś 
straszne pęknięcie. Co to za 
pęknięcie? Ojcowie skazali dziecko na śmierć. Nikt nigdy tego nie przebolał. Ale 
żeby stało się to naprawdę 
wydarzeniem światowym, do tego oczywiście potrzeba było niezrównanego etycznego 
geniuszu narodu 
żydowskiego. Kara, straszliwa kara, którą wiecznie ponosi naród żydowski, 
zyskała wraz z tym przełomem 
szczególny sens. Można by pociągnąć linię od Chrystusa do Auschwitz, ale w tego 
rodzaju mistyce da się 
pogrążyć zaledwie na jedną chwilę; a i wówczas zobaczymy tylko bezdenną głębię 
ludzkiej historii, osobliwą, 
odbywającą się w trakcie życia imitującego rzeczywistość pracę, kreatywność i 
destrukcję, które nie ustają ani 
na chwilę. Zgodnie z tym poglądem Jezus nie jest synem Boga, lecz swojego ojca. 
A opowiadanie Kafki Wyrok 
mówi co nieco o tej relacji...
Po południu mój przyjaciel Appelfeld, pisarz, zabiera mnie do dzielnicy 
ortodoksyjnych Żydów. Zaglądamy 
do różnych synagog. Jest sobotni wieczór, jedna z bóżnic wypełniona mężczyznami 
i chłopcami. Jedzą, modlą 
się, śpiewają. Kobiety nie mają tutaj wstępu. Portrecista mógłby się wyżyć wśród 
tych twarzy, bród, ubrań. 
Sztuka zapachu nie istnieje, ale również w tej dziedzinie można by stworzyć 
dzieło utrwalające jakąś 
nostalgiczną mieszankę zapachów z dominującą wonią wanilii i zakurzonych 
modlitewników. Siedzimy obok 
siebie, na sprzętach podobnych do ławek, Appelfeld jest powściągliwy, ale nie 
może ukryć głębokiej 
przynależności do tych ludzi. Siedzi wśród nich w samej koszuli, z gładko 
ogoloną twarzą i w hamburskiej 
czapce, a ja w swoim weneckim białym płóciennym kapeluszu. Kilka spojrzeń 
kieruje się w naszą stronę. 
Trudno zaprzeczyć, trochę się denerwuję. Mężczyzna o pięknej i chmurnej twarzy, 
z czarną jak węgiel brodą 
przetykaną już srebrem, który kilkakrotnie przeszedł obok naszej ławki, udając, 
że nas nie widzi, 
niespodziewanie, choć jakby niechętnie, stawia przed nami po filiżance herbaty. 
Nie odzywa się, odchodzi, 
zawraca, i nagle wciska nam do rąk po bułce. Siedzimy i patrzymy na modlących 
się, rozmawiających, 
jedzących. Samotni, odizolowani ludzie strzegą tutaj - trudno powiedzieć czego. 
Żydowskiemu stylowi życia, 
archaicznemu, galut, stylowi życia Żyda średniowiecznej Europy, cios ostateczny 
wymierzy chyba 
zsekularyzowane państwo żydowskie. Appelfeld pokazuje mi okno jakiegoś pokoju: 
trzydzieści lat temu 
mieszkał tam jako sublokator, przy rodzinie z pięciorgiem dzieci, i na co dzień 
obcował z ortodoksyjnym stylem 
życia -raczej stylem życia niż wiarą. Tak sądzę, ale nie mogę wiedzieć tego na 
pewno. Słucham go i jestem 
zakłopotany. Czuję się niezręcznie i niepewnie wśród tych ludzi — zresztą ani 
bardziej, ani mniej niż na ogół 
wśród ludzi. Ja jestem innym Żydem. Jakim? Ni jakim. Już od dawna nie szukam ani 
domu, ani tożsamości. 
Jestem inny niż oni, jestem inny niż inny, jestem inny niż ja. W synagodze nie 
ortodoksi, ale Appelfeld był dla 
mnie prawdziwym przeżyciem, jego obojętny jak u przewodnika głos, który czasem 
nieoczekiwanie się 
załamywał, okulary też czasem zachodziły mu mgłą, musiał je więc zdejmować i 
starannie wycierać... Zdaliśmy 
egzamin z koleżeńskości, i zostaliśmy przyjaciółmi; zaprzyjaźniliśmy się również 
z Iris Murdoch i Johnem 
Bayleyem, cudowną parą staruszków, która trafiła tutaj z jakiejś sztuki 
Becketta. Wałęsaliśmy się razem po rui-
nach Masady Johnny, z włosami jak miotła ryżowa sterczącymi spod znoszonej 
płóciennej czapki, w wełnianej 
kamizelce pod spłowiałą marynarką, niezłomnie chodził w 
trzydziestosiedmiostopniowym upale po rozgrzanych 
skalistych ścieżkach, a obok zarumieniona od upału Iris, która z kostiumem 
kąpielowym w torbie czekała, kiedy 
będzie mogła gdzieś wskoczyć do wody. Rozmawialiśmy o głębokich sprawach, nie 
rozumiejąc słowa z tego, 
co mówimy. A potem znów o Tel Awiwie, tym teraz już znanym mi, ekscytującym 
mieście. Obiad, kawa na 
ulicznym tarasie.
Potem siadam na brzegu morza, morze ma kolor morza, jest trochę wzburzone, 
biegną ku mnie spienione 
fale, na horyzoncie widać ponure, groźne zarysy statku, a nieopodal niego żwawy 
żaglowiec. Nazajutrz rano 
wracam do domu, w Budapeszcie zapewne jest osiem stopni i leje. Ciężko mi 
zostawiać słońce, morze, życie.
Wydano rozkaz: „Nie mogą wrócić do domu żywi!”. I zamiast potraktować tych ludzi 
z szacunkiem i 
współczuciem, zaczęli ich bić, kopać, znęcać się nad nimi.
Ferenc Herczeg, dawny książę pisarzy, o swoim wydawcy (Istvanie Farkasu, synu 
Józsefa Wolfnera):
Istvan Farkas po śmierci ojca zmuszony był porzucić Paryż, gdzie jako malarz 
odniósł poważne sukcesy; wrócił 
do Budapesztu i został dyrektorem wydawnictwa. A chociaż wbrew sercu zajął 
kierowniczy fotel, okazał się, ku 
ogólnemu zdumieniu, doskonałym wydawcą. Niestety wrócił do Budapesztu na swoją 
zgubę: w czasach 
nilaszowskich zarówno jego, jak i jego żonę spotkał tragiczny koniec. Jeśli 
dodać (sic!), że trzeci brat w 
młodości popełnił samobójstwo, a ich matka umarła w szpitalu dla psychicznie 
chorych, to trzeba przyznać, że 
tę rodzinę, ogólnie rzecz biorąc prześladowało fatum (Ferenc Herczeg, 
Huvosvolgy, s. 176). „Poważne sukcesy” 
to pozycja jednej z najwybitniejszych postaci ówczesnego malarstwa 
europejskiego, którą zdobył Istvan Farkas; 
a „tragiczny koniec” to zamordowanie go w Auschwitz (zresztą „nilaszowskie 
czasy” też są fałszem:
Istvana Farkasa zadenuncjowano, internowano i w czerwcu 1944 roku — a więc 
wprawdzie w czasach 
niemieckiej okupacji, ale zarazem nieprzerwanego istnienia rządu węgierskiego — 
wywieziono do Auschwitz, 
jak pół miliona innych Żydów). Nie można jednak zapominać, że wydawnictwo 
Wolfnera z upodobaniem 
wydawało przeciętnych, ale uważanych za tubę oficjalnej polityki autorów, do 
których należał również F.H. - 
dlaczego, wyjaśnia to sam Herczeg: Był [Józef Wolfner] prostą duszą, ale 
równocześnie geniuszem handlowym, 
doskonale umiał ocenić dzieło literackie. Zawsze odgadywał, czego życzy sobie 
publiczność Czytelników 
swoich książek i czasopism pozyskiwał w kręgach wtedy jeszcze potężnej 
chrześcijańskiej klasy średniej 
Chociaż był Żydem, zdecydowanie faworyzował pisarzy chrześcijańskich. 
(Huvosvolgy, s. 175). Gdyby autor 
Ferenc Herczeg - nie był tak żałosny, z tej przeraźliwie głupiej pochwały można 
by wyczytać całe tak zwane 
węgierskie fatum, które należałoby raczej nazwać gruntownym brakiem społecznej 
solidarności. Gdzie się 
podziała wyższa klasa średnia zasymilowanych Żydów, która z taką prymusowską 
gorliwością przyczyniła się 
do własnego unicestwienia? Wolfner umarł we własnym łóżku, ale już jego potomków 
wygnano lub 
wymordowano, wspaniałe obrazy jego syna, Istvana Farkasa, „państwo 
proletariackie” usunęło z węgierskiej 
kultury, zresztą tak zwana socjalistyczna polityka kulturalna w końcu zmusiła do 
milczenia również Ferenca 
Herczega. Zaprowadzająca sprawiedliwość totalitarna machina działa bez ustanku, 
jak maszynka do mielenia 
mięsa. W każdym razie obłudna niefrasobliwość Ferenca Herczega - typowego 
przedstawiciela tak zwanej 
węgierskiej klasy średniej — wobec eksterminacji Żydów węgierskich mogłaby 
potomności albo teraźniejszości 
posłużyć za wzór: ukazuje bowiem nieokrzesanym antysemitom, jak należy w białych 
rękawiczkach i z 
odchylonym małym palcem „sięgać” po Auschwitz...
Wielkie sprawy ludzie przeżywają w wielkim stylu tylko w wielkich czasach; ale 
czasy są wielkie dzięki 
temu właśnie, że ludzie przeżywają je w wielkim stylu.
„Nowoczesność” jest stylem nie młodego, lecz starego wieku. Nie zaczęła się 
zatem, ale skończyła. 
Przykładem może być, powiedzmy, Duchamp, który od doskonałego portretu doszedł 
do doskonałych 
abstrakcji, a potem — w swoim przedostatnim obrazie — do syntezy. Sztuka jest 
jak embrion:
zanim się narodzi, musi przejść przez wszystkie istniejące dotychczas formy 
rozwoju.
Wygląda na to, że te wizje, olśnienia i wewnętrzne przeżycia, które były moim 
udziałem jeszcze przed 
czterema, pięcioma laty, skończyły się; jednakże jeśli miejsce życia duchowego 
przejmuje życie intelektualne, 
zaczyna się upadek, którego ofiarą staje się w końcu i rozum.
Nic nie jest doskonałe, także sama doskonałość, już choćby dlatego, że 
urzeczywistnić ją można by tylko za 
pomocą niedoskonałych narzędzi.
Melancholia przy oknie: na ulicy mrowie zarośniętych, brudnych gnomów, które 
wyrastają spod ziemi jak 
trujące grzyby i uwijają się niczym szkodniki, czyhając na łup, według własnych 
praw, trudnych do pojęcia, 
niczym flora i fauna jakiejś obcej planety.
o świcie lekki atak dusznicy z przyczyn cielesnych opuszcza mnie dusza.
Przypominają mi się apokaliptyczne deszcze tegorocznej wiosny. Tamto miejsce na 
autostradzie między 
Wenecją i Mediolanem, gdzie codziennie przytrafiało się nam oberwanie chmury, 
jakbyśmy byli umówieni na 
jakieś tragiczne rendez-vous. Potop na Klagenfurt Ring, biblijne ciemności w 
Południe, przed szybą obmywaną 
deszczem niedowierzająca i skupiona twarz M., która co chwilę rozbłyskuje 
czerwonym blaskiem świateł stopu 
tira piętrzącego się przed nami jak dinozaur. Potem ulewa zamienia się w istny 
wodospad z nieba w nieru-
chomym powietrzu mglistej nocy. Pod Nickelsdorfem austriacki strażnik graniczny 
kazał nam wysiąść z 
samochodu, bo M. o kilka metrów przejechała poza linię strażnicy. Kołysząc się w 
tył i w przód na piętach, 
wrzeszczał, sam stojąc pod daszkiem budki, a nas trzymając na drodze, żebyśmy 
jak najdłużej mokli na 
deszczu. Potem - może to zresztą było wcześniej? — biegnę za tramwajem w 
Bazylei, a woda cieknie mi za 
kołnierz i spływa pod ubranie, chlupocze w butach. Zachwycająco bogata galeria 
rzeźby i malarstwa w Bazylei; 
przed teatrem wodne mobile, przygnębiający widok maszynerii poruszającej się 
katatonicznymi czy też 
maniacko-psychotycznymi ruchami, wyrzucającej wodę, połykającej wodę, czerpiącej 
wodę, lejącej wodę, 
obracającej się w wodzie; restauracja z widokiem na Ren, zręcznie maskowany 
hedonizm, niebezpieczne 
bogactwo. To widoczne na każdym kroku bogactwo będzie się bronić. Pomoże mu w 
tym tłocząca się wokół 
mnie pstrokata mieszanina ludzka, której przypadną okruchy owego bogactwa, ci 
nomadowie, którzy zewsząd 
się tutaj zjechali, a ich obecność w tym elegancko powściągliwym mieście daje 
się odczuć wszędzie jak 
obecność alg pod błyszczącym lustrem wody. Wpadł mi w ręce list Ciorana do 
Dietera Schlezaka: Nieunikniony 
jest dzień - pisze - kiedy nad Zachodem zapanują jego gastarbeiterzy. Przyszłość 
zawsze należy do niewolników 
i imigrantów... Cała Europa Zachodnia przygotowała się do obrony, z Austriakami, 
tymi swoimi najbardziej 
wysuniętymi na wschód żandarmami na czele. Ale w ogóle nie pojawia się pytanie, 
czy poza pieniędzmi czegoś 
naprawdę bronią (bo chyba nie zachodniej kultury, która już od dawna nie 
istnieje?), a sposób obrony, ściślej 
zaś metody, bardziej szkodzi resztkom demokracji zachodniej, niż służy jej 
skutecznej ochronie. 
Klaustrofobiczny strach Europy Zachodniej wskrzesza Adolfa Hitlera, paranoję 
wyższości ludzi niższego rzędu. 
Posiadacze pieniędzy i władzy znów pozwolą na całkowitą demoralizację 
społeczeństwa, byleby tylko ocalić, co 
jest do ocalenia, a w końcu od niego uciekną - za cenę nowego totalitaryzmu, 
nowych katastrof społecznych; ale 
jaka to będzie ucieczka, jaki totalitaryzm? Kto potem będzie mógł powiedzieć, że 
te niebezpieczne ideologie 
dysponują jakąkolwiek ideowością, czymkolwiek, czego jeszcze nie wypróbowano i 
co jeszcze nie 
zbankrutowało? Niejasne wspomnienie nocy w Solurze (tym razem suchej i ciepłej) 
i przypadkowego spotkania 
ze szwajcarskim pisarzem Peterem B.; zabrał mnie do bajkowej knajpki na bajkowym 
placyku i w tej bajkowej 
scenerii godnej siedmiu krasnoludków, podchmielony, z lekko wykrzywionymi 
ustami, z przerażeniem w 
oczach, wyjaśniał, że niebawem wszędzie zwycięży faszyzm, ale tym razem pochód 
faszyzmu nie wyruszy z 
Niemiec... Przynajmniej z pół godziny tak rozprawiał, głęboko rozgoryczony, a ja 
w pełni podzielałem jego 
opinię. Potem poszliśmy na długi spacer, dwaj literaci tułacze, których zetknął 
przypadek, w łagodnej nocy, w 
nierealnej scenerii Solury, budzącej prawdziwy niepokój w szwajcarskim pisarzu: 
za fasadami tych 
średniowiecznych, barokowych i rokokowych domeczków nikt nie mieszka- tłumaczył 
- ponieważ są bezcenne, 
ulokowano w nich przedstawicielstwa biur, banków, firm osiągających 
wielomilionowe zyski... Miałem 
uczucie, że świat w swoim zakłamaniu popadł już w kalectwo, a teraz tylko czeka, 
aby go ktoś z litości dobił, co 
jednak w ostatniej chwili, dzięki wielkim łapówkom i przy mętnym bełkocie 
wspieranym żywą gestykulacją, 
bez przerwy jest odraczane. Ale jeśli jeden raz, tylko jeden raz nie będzie w 
stanie zapłacić...
Pisarz K. mówi: „Od czego zacząłem? Nie wiem. Nasze istnienie jest bardzo 
doniosłym faktem, któremu nie 
tyle nie chcemy, ile, jak sądzę, wręcz nie możemy spojrzeć w oczy. To z 
szacunkiem, to ze śmiechem, to znów 
wstrząśnięty, a przyznam, że od czasu do czasu nawet z pewnym niedowierzaniem 
dziwię się naszej niewiedzy, 
słabości, omylności oraz niepojętej odwadze (a może bezradności?), że w ogóle 
ośmielamy się żyć”...
Po chwili namysłu dodaje: „Moje życie - tak zwana kariera - zawsze 
funkcjonowało, to znaczy można je 
było wprawić w ruch, tylko wtedy, kiedy podejrzewałem, że jestem kim innym, niż 
jestem (chociaż oczywiście 
nie wiem, kim jestem — a zamiast chociaż trzeba by tu raczej powiedzieć 
ponieważ). Nigdy nie mogłem się 
utożsamiać ze swoją sytuacją, ze swoim prawdziwym życiem - tutaj z kolei można 
by postawić wielki znak 
zapytania po słowie prawdziwy, bo przecież podejrzewałem, iż jestem kim innym, a 
więc moja fantazja, 
kreatywność też były prawdziwe, prawdziwsze od prawdy, w końcu przecież 
stworzyły rzeczywistość”.
Tutaj znów zamilkł na chwilę, a wreszcie zakończył tak oto: „Owszem, moje 
pragnienie wolności często 
okazywało się silniejsze niż tak zwana realność, a to, że w końcu wzięło nad nią 
górę, w dużym stopniu, rzecz 
jasna, było kwestią szczęścia, ale również, niemal w takim samym stopniu, natury 
realności: wygląda na to, że 
takie energie, jak pragnienie wolności, są równie realne, jak przeciwstawny im 
cały świat rzeczywisty”.
Zamilkł i wyraźnie tak bardzo sycił się tym, co na początku swej przemowy nazwał 
„doniosłym faktem 
swojego istnienia”, że tym razem nie chciałem go niepokoić zastrzeżeniami 
(chociaż mam kilka).
W jeden dzień można przeżyć grozę piekła czasu jest na to pod dostatkiem 
(Wittgenstein).
Ja przeżyłem to w pół godziny.
A moja biedna żona A.?
Siedzieliśmy w poczekalni laboratorium tomografii komputerowej. Był pierwszy 
sierpnia, potworny upał. 
Mijały godziny, a ja w tym niezwykłym miejscu, gdzie w gęstym powietrzu wręcz 
wisiały złe przeczucia, całym 
wysiłkiem ciała i duszy starałem się stworzyć i zatrzymać jakąś powszedniość, 
jakąś kojącą banalność.
Wreszcie wezwano ją na prześwietlenie czaszki— na wyrok nie trzeba było czekać 
nawet dziesięciu minut.
W podejrzanym przyległym do gabinetu pokoju młody lekarz, w okularach, o jasnych 
włosach, pochylony 
nad kartką papieru, oznajmił mi straszne wieści, pośpiesznie, obiektywnie, 
nieodwołalnie.
Powlokłem się do domu, aby zgromadzić wszystko, co ludzkiej istocie potrzebne 
jest w ostatecznej 
ziemskiej podróży koszulę nocną, szczoteczkę do zębów, kapcie...
W ostatnich tygodniach bez przerwy zapisuję fakty, wśród których żyję, a te 
zapiski w niczym nie 
przypominają faktów, wśród których żyję.
Nigdy się nie dowiem, jak przeżywam ten koszmar, to umieranie A., tak jak - w 
końcu - również o sobie nie 
zdołam się dowiedzieć niczego naprawdę istotnego. Moja teraźniejszość jest już 
czasem należącym do 
wspomnień: to przyszłość, w której będę musiał osądzić moją obecną 
teraźniejszość- a więc w każdą moją myśl, 
w każdy czyn być może wsącza się niby podstępna trucizna jakiś obłudny fałsz. 
Tym jednak, co mimo wszystko 
muszę zarejestrować, jest nieustannie popełniana zdrada żyjących, dobrze znana i 
trudna do przetrwania hańba 
instynktu samozachowawczego. Wcześniej czy później dochodzi do takiej sytuacji, 
że człowiek walczy na 
śmierć i życie o swoje przetrwanie, któremu zagraża chaos umierającego. Najpierw 
dowiadujemy się o 
śmiertelnej chorobie ukochanego człowieka; potem przyjmujemy tę myśl, jeszcze 
później godzimy się z nią, a 
jego samego oddajemy w ręce fachowców. W pewnym sensie stajemy się mordercami, a 
tego losu potrafi 
uniknąć bardzo niewielu, może tylko ludzie samotni. Ale przecież oni też kiedyś 
mieli matkę i ojca, którzy 
mówili do nich spod klapy śmietnika. Trzeba zaznaczyć, że to nowoczesny styl 
życia stwarza sytuacje, które 
rodzą taką praktykę, a w jej konsekwencji — takie myśli. Śmierć—ściślej 
umieranie — dawniej też była 
problemem, ale problemem, można rzec, naturalnym. Współczesne sytuacje jakoś 
zawsze rymują się z 
Auschwitz; Auschwitz w jakiś sposób zawsze wyziera ze współczesnej sytuacji.
Pewnego dnia jakiś czas później uświadamiam sobie, że ta śmierć będzie 
jednocześnie początkiem mojej 
śmierci. Przechodzę przez ulicę Pala Vasvaryego, która przypomina raczej te w 
dzielnicy Ferencvaros, choć 
leży w okolicach Opery i łączy ulice Andrassyego i Kiralya, i nagle przed 
zrujnowanym, walącym się, można 
rzec, krwawiącym z wszystkich ran zaniedbanej starości domem dopada mnie czas, 
początki... w jednym z 
mieszkań na pierwszym piętrze był ten pokój sublokatorski, całkowicie pozbawiony 
czaru i wyjątkowo 
pamiętny za sprawą lodowatej ubikacji znajdującej się na korytarzu wiszącym - 
jak to trzydzieści osiem lat 
później, to znaczy cztery lata temu, opisałem wAngielskiej fladze. Była zima, 
sroga zima 1953-1954. Jak 
mógłbym scharakteryzować nasze ówczesne życie, ten nastrój, stan powszechnej 
niewiary? Ten całkowity brak 
realności, czy — jeśli kto woli — tę nierzeczywistość? Nasze spotkanie 14 
września 1953 roku, w letni wieczór, 
w kawiarence, potem razem spędzona w wynajmowanym mieszkaniu noc, wtedy akurat 
na ulicy Logodiego... ja 
miałem dwadzieścia cztery lata, ona trzydzieści trzy. Ja miałem za sobą 
nazistowski obóz koncentracyjny, 
doświadczenie Endlosung, wydobyłem się z przygnębiającej otchłani twardych „lat 
pięćdziesiątych” — a 
wszystko to, chociaż wtedy sprawa nie była taka jasna, działało na mnie raczej 
inspirująco niż unicestwiająco. 
Ona też wróciła po wojnie, z uchodźstwa, jej rodzinę wymordowano, majątek 
rodzinny — spuściznę - 
rozkradziono, startowała od nowa, zaczęły się procesy pokazowe i aresztowano jej 
męża, ich pieniądze i 
ruchomości skonfiskowano, próbowała od nowa, w końcu ją też aresztowano, przez 
rok siedziała w więzieniu i 
obozie internowania i wszystko to skierowała przeciwko sobie, straciła wiarę we 
własne wybory. Każdy jej 
wybór, w tym również wybór mnie, zwłaszcza mnie, był karą wymierzoną sobie za 
mistyczne przewinienie, 
którego się nigdy nie dopuściła. Właściwie oboje kontynuowaliśmy swoje więzienne 
życie, teraz już razem, we 
dwoje, bo znaliśmy wyłącznie więzienia i wyłącznie w więziennym życiu czuliśmy 
się jak w domu. I tak 
trafiliśmy na siebie, rozpoznając się, jak w więzieniach ludzie rozpoznają się 
nawzajem; to był związek 
polegający na więziennej solidarności, gotowy na ciężkie próby i pozbawiony 
jutra związek dwojga ludzi 
skazanych na swoją pomoc. Ale to tylko opis, analiza, interpretacja, a 
interpretacja zawsze jest pejzażem 
właściwym trzeciemu wymiarowi: zawsze będzie pozbawiona niewypowiedzianej 
tajemnicy, własnego 
zamkniętego świata dwojga ludzi, różniącego się od światów innych ludzi. Nagle 
uświadamiam sobie, że ten 
świat już nie istnieje, trwa co najwyżej w moich wspomnieniach. A te wspomnienia 
są już tylko moimi 
wspomnieniami i daremnie bym szukał ich potwierdzenia, akceptacji, ich drugiego 
wymiaru: może to nawet 
nieprawda, że żyłem, może nic nie było prawdą. Odeszła i zabrała z sobą większą 
część mojego życia, ten czas, 
w którym zaczęła się i spełniła moja twórczość, i ten, kiedy żyjąc w 
nieszczęśliwym małżeństwie, tak bardzo się 
kochaliśmy. Nasza miłość była jak głuchonieme dziecko, które biegnie z 
rozłożonymi ramionami, z roześmianą 
twarzą i powoli wykrzywia usta do płaczu, bo przez nikogo nierozumiane przestaje 
widzieć cel swojego biegu. 
Zdaję sobie sprawę, i niemal kręci mi się w głowie od tej pewności, że 
przeszłość w jednej chwili może stać się 
faktycznie tym, czym ją nazywają — przeszłością, opuszczonym składem starych 
spraw, doznań, głosów i 
obrazów, całkowicie oderwanych już od swoich żywych źródeł, od życia, które je 
kiedyś stworzyło i przez jakiś 
czas strzegło w stanie nienaruszonym. Opuściła mnie moja historia: nagle tracę 
poczucie równowagi, jakbym 
zabłądził i gdzieś pomiędzy przeszłością a przyszłością wyślizgiwał się z czasu 
na zewnątrz. Niebawem 
podniosę się ciężko z tego upadku i pójdę za wytrwałym wołaniem, za głosem, 
który spoza tej szarej mgły, jaką 
wokół siebie widzę, teraz otacza, wezwie mnie do ponownego życia. W tej chwili 
jednak, nic nie wiedząc, nic 
nie rozumiejąc, właściwie stoję na progu życia i śmierci; pochylony tułowiem ku 
śmierci, głowę jeszcze 
odwracam w kierunku życia, a moje nogi z wahaniem podnoszą się do marszu. Dokąd 
ruszają? Wszystko jedno, 
bo ten, kto wyruszy, nie będzie mną, ale kim innym.
Koniec