ROMAN WARSZEWSKI

POKAŻCIE MI BRZUCHTERRORYSTKI

Tower Press 2000 
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000 
Mojej mamiew dniu Jej Imienin26 lipca 1984 Mają zabijać wszystkich, którzy 
umieją pisać i czytać, każdego, kto kiedykolwiek włożył marynarkę i krawat. Mają 
zabijać i zabijać. Mówią, że to jedyny sposób, by wrócić do początków, nim 
będzie za późno. Zabijanie ma trwać całymi dniami. Mówią, że lepiej zabijać 
przez wiele dni, niż umierać bez końca. 
Jest sobota, 4 września 1982 roku. W samo południe, właśnie wtedy, gdy zaczynają 
się go­dziny sjesty, minister wojny Vizquerra przekracza próg kostnicy. 
Towarzyszy mu sześciu dowódców większych jednostek policyjnych oraz oddziałów 
Sinchis – wojsk specjalnieszkolonych do zwalczania terroryzmu w warunkach 
peruwiańskiej Sierry. Przybyli chcą zi­dentyfikować ciało młodej dziewczyny. 
Zaraz potem – pod osłoną największego upału – we­zmą udział w jej pogrzebie. 
Jeszcze później sporządzony zostanie protokół w siedmiu jedno­brzmiących 
egzemplarzach. Trzy z nich zostaną natychmiast wysłane helikopterem do Limy, dwa 
zatrzyma w swojej płaskiej teczce minister, jeden w zalakowanej kopercie otrzyma 
pre­zydent republiki, ostatni zaś – zaginie. 
W momencie śmierci zabita miała na sobie koszulę koloru khaki, jasnogranatowe 
spodnie ze śladami zakrzepłego błota, czarne buty z błękitnymi i czerwonymi 
sznurowadłami o długo­ści 42 i 39 centymetrów. Takie szczegóły przybyłych jednak 
wcale nie interesują. Chcą zoba­czyć coś innego, ważnego. Jej brzuch. Rana jest 
prawie tak długa jak krótsze ze sznurowadeł: ma 35 centymetrów, wiedzą, że stać 
się może przyczyną wielu dyskusji i kontrowersji. 
– Pokażcie mi brzuch terrorystki – mówi cichym głosem minister. 
Lekarz – niskiego wzrostu, wąsaty, w sile wieku – wolnym ruchem zaczyna 
odgarniać po­wierzchnię białego prześcieradła, w które zawinięte jest ciało. 
Patrzą długo i w milczeniu. Mają trochę wątpliwości i patrzą dalej. Jeszcze 
zanim opuszczą kostnicę padnie zdanie: „To Edith Lagos. Gratulujmy sobie, 
panowie!”
152 centymetry wzrostu, 44 kilogramy wagi i bardzo ciemne włosy z lekkim 
odcieniem purpury. Urodziła się 27 listopada 1962 roku w Huamanga, w 
departamencie Ayacucho. Pa­dła pod kulami Sinchis dnia poprzedniego – 3 września 
1982 roku. Rodzice jeszcze o niczym nie wiedzą. Nie uwierzyliby zresztą tak 
łatwo: dla nich córka umierała już trzykrotnie tylko po to, by w radiu mogli 
potem usłyszeć, że to była pomyłka. Tym razem będzie jednak ina­czej: pogrzeb 
odbywa się pospiesznie, wśród nerwowych spojrzeń na zegarek, na cmentarzu w 
Andahuaylas. Bierze w nim udział15 osób. Nie ma wśród nich ani jednego krewnego 
za­bitej. Mimo to atmosfera jest podniosła i odświętna. Mimo upału wszyscy sąw 
czarnych gar­niturach, w których kołnierzyki zapięto na ostatni guzik, jak w 
dniu sukcesu i święta. 
W czwartek, 9 września 1982 roku, grób zostaje rozkopany na nowo. Rodzice już 
wiedzą. Chcą się przekonać na własne oczy. Postanawiają przewieźć ciało do 
rodzinnego Ayacucho. Do ostatniej chwili karmią tę ostatnią nadzieję, że i tym 
razem usłyszą słowo „pomyłka”. 
– To nieprawda. To nie może być ona – powtarzają. 
A gdy po raz drugi w ciągu jednego tygodnia zyskano pewność, miasto w ciągu pół 
godzi­ny zamienia się w chmurę naładowaną elektrycznością: trumna wędruje przez 
17 ulic, 26 za­krętów i trzy place. Niesie ją na swych ramionach 15-tysięczny 
tłum 30-tysięcznego miasta. Tłum, który kipi i pluje. Tłum, który wykrzykuje 
hasła, które nikomu nie pozwalają wątpić. Tłum, który bardzo głośno mówi o 
zemście. O łzach i zseledynowiałej od żalu siwiźnie zroz­paczonej matki. O ojcu, 
który ma dwie zaciśnięte pięści. 
Tłum, który 3 godziny przedtem nie wiedział jeszcze o swoim istnieniu. Który 
nigdy sięnie dowie jaki popłoch wywołał w prezydenckim pałacu i wśród 
generalicji. 
PROLOG 
Ciąg dalszy nastąpi. Najpierw winien jestem jednak kilka słów wprowadzenia: 
Od przeszło czterech lat w Peru mówiono tylko o Ayacucho. Teraz coraz częściej i 
gło­śniej w rozmowach padać zaczyna inna nazwa. Wcale nie mniej egzotyczna: 
Uchuraccay.
Ayacucho i Uchuraccay: właśnie półtora roku temu te dwa tematy splotły się ze 
sobą. Po­łączone zostały jedną pomyłką, ośmiokrotnym morderstwem, wieloma 
podejrzeniami i pal­cami, które obcięto drewnianymi narzędziami andyjskich 
wieśniaków. Stały się one syjam­skimi braćmi, o których nie wiadomo, gdzie się 
jeden kończy, a drugi zaczyna. Dziś mówiąc 
o Ayacucho trzeba także wspomnieć o Uchuraccay. Dyskutując o Uchuraccay nie 
sposób nie dodać: Ayacucho. Istnieje jeszcze trzecia możliwość: mówiąc o 
Uchuraccay i Ayacucho jed­nocześnie – mówi się po prostu o terroryzmie. 
„Ayacucho” w języku quechua oznacza „Zakątek Śmierci”. W rozmowach dziennikarzy 
w Limie – „Uchuraccay” znaczy dosłownie to samo. Lecz różnicy tej nie sposób 
wytłumaczyćza pomocą pojęcia lokalnego dialektu. Nie jest to też slang ani 
zawodowa gwara: za dzienni­karzami słowo to przejęli studenci, telewizyjni 
komentatorzy i licealiści. Z tytułów porannej prasy trafiło ono na usta 
plażowiczów z Miraflores. Wykrzykują je także roztańczoną literą, pokryte 
czerwoną farbą mury cuzkeńskich przedmieść. 
„Uchuraccay” znaczy „śmierć”: o tym w Peru wiedzą już wszyscy. 
Jeszcze do niedawna „Uchuraccay” znaczyło „Mały Sklep”. Nieco dokładniej nie 
znaczyło nic. Bo nikt nie wiedział o istnieniu tej wsi. Nikt nie wiedział o 
istnieniu jej 248 mieszkań­ców, z których tylko 9 zna hiszpański, 8 pisze, a 
reszta – zamiast podpisu stawia krzyżyki lub zostawia odcisk brudnej ręki. Nic w 
tym dziwnego: dalej to niż na końcu świata, głęboko w górach, 4000 metrów licząc 
w górę od powierzchni Pacyfiku, tam gdzie nie sięga 70–kilome­trowa szosa 
wiodąca z Ayacucho na północ. To bardziej niż osada – luźno rozrzucone chaty z 
kamienia, słomy i gliny na stokach dwóch przeciwległych wzgórz. Gdy trzeba 
zebrać miesz­kańców na głównym placu, czyjaś ręka pociąga za sznur dzwonu 
znajdującego się na szczycie kamiennej wieżyczki. Wtedy niskie postacie 
zawinięte w wełniane poncho, sobie tylko zna­nymi ścieżkami schodzą ku dnu 
doliny. Pytają: „Czy coś się stało?” 
Niskie postacie niechętnie posługują się pieniądzem. Handlu nie uprawiają z tej 
prostej przyczyny, że handlować tu nie ma czym. Jedyną monetę obiegową stanowią 
gałęzie górskich krzaków zahartowanych wysokościąi porywistym wiatrem. Ich 
drewno znakomicie nadaje sięna ostrza najprymitywniejszych pługów świata, 
zwanych allanche, i na sękate półksiężyce zastępujące tu sierpy. Dopełnieniem 
wieśniaczego rynsztunku są piki. Można nimi wybieraćkartoflane bulwy chuno 
spośród kamieni lub – w razie potrzeby – oczy z ludzkich oczodołów. Lecz o tym 
dopiero za chwilę. 
Taki jest obraz tej wsi. Było tak do niedawna. Aż „Nic” zmieniło się w „Śmierć”. 
Dziśwszyscy pytają: Gdzie to właściwie jest? 
Pyta nawet sam prezydent.
Pytań jest zresztą co niemiara. Na przykład: Czy łatwo jest pomylić kamerę z 
karabinem? Czy terrorysta i złodziej to na pewno to samo? Czy czerwona flaga 
może służyć za osłonęprzed górskim słońcem? Czy wieś, której dotąd na dobrą 
sprawę wcale nie było, może stać sięprzyczyną zmiany rządu? Co robić, gdy 
Indianie na pytanie „kto?” – odpowiadają „my”, a na myśli mają tak ludzi, jak i 
otaczające wieśgóry oraz kukurydziane ziarno w wełnianych wor­kach? I 
najważniejsze z nich: jak t o mogło się stać? 
23 stycznia 1983 roku, w środę, „Uchuraccay” znaczy wciążjeszcze „Nic” lub w 
najlep­szym razie „Mały Sklep”. W godzinach wieczornych do wsi dociera 8 
dziennikarzy kilkugazet wydawanych w Ayacucho. Mieszkańcy wsi są właśnie 
zgromadzeni na placu, by prze­dyskutowaćbrak wody i czekające ich zasiewy. Mają 
przy sobie swój drewniany rynsztunek – dużo sękatych półksiężyców, jeszcze 
więcej pik. Nigdy nie udało się ustalićczy ostrza z drewna twardszego od stali 
zawsze przynależą do dyskusji o suszy i ziarnie, czy też może campesinokuna1 
uzbroili się tego wieczoru wiedzeni przeczuciem i instynktem odwiecznych 
mieszkańców gór. „Wiatr był z południa” – powie później dziennikarzom wieśniak 
Wallpata. „Im bliżej zachodu, Tayta Inti2 miał opończę z coraz bardziej gęstej 
purpury. Mogło to ozna­czać napuchnięty brzuch muła, który zjadł zbyt wiele 
wilgotnej trawy lub dużo, dużo ludzkiej krwi”. 
W tej samej chwili, gdy dziennikarze zatrzymują się na placu, w ruch idą 
drewniane moty­ki. Wiatr był z południa: wiatr dobry do zabijania. Giną nie 
wiedząc do końca, czy wrzawa otaczających ich zwartym kręgiem wieśniaków jest 
powitalnym entuzjazmem, czy może czymś całkiem innym. Giną z szeroko otwartymi 
ze zdziwienia oczami. Giną szybko i spraw­nie. Giną nie dłużej niż dwie minuty; 
to tylko jedna z wersji o ich śmierci. O innych i całejreszcie szczegółów mowa 
będzie za chwilę. 
Tymczasem mord trwa nadal, choć raz już został popełniony. Dnia tego, każdemu z 
dzien­nikarzy dane było umierać... kilkakrotnie. 
Najpierw, żeby nie było wątpliwości, raz jeszcze umiejscowmy akcję w czasie. 
I zaraz okazuje się, że bardzo trudno rozstrzygnąć, jaki rok obowiązuje w 
Uchuraccay. Po­szukiwania kalendarza były tak długie, jak bezowocne. O pomoc 
musiano prosić ekspertów. „Jedna z najbardziej podstawowych kwestii jest 
niemożliwa do rozwikłania w sposób jedno­znaczny” – brzmiał ich werdykt. 
Eksperci o uniwersyteckich tytułach stwierdzili, że być może w Uchuraccay czas 
wciąż płynie po okręgu: „było” przechodzi w „jest”, „będzie” w „było”. 
Wątpliwości jedynie nie było co do tego, że 72 km dalej na południe, w Ayacucho 
– stolicy departamentu – trwa już od blisko miesiąca 1983 rok. W Limie zaś – 
właśnie wtedy, gdy w Uchuraccay wiałsilny wiatr z południa – gazety („La 
Prensa”, „Quehacer”) donosiły, za ile tygodni amerykański „Explorer” osiągnie 
rubieże Układu Słonecznego, by ku kosmicznej nieskończoności nieść wyryty w 
złotej płytce wizerunek człowieka; natomiast w telewizji prezydent republiki – 
Fernando Belaúnde Terry – potwierdził zdawkowo istniejące trudności i mówił 
przede wszystkim o bliskości ostatecznego rozwiązania „problemu Sierry” i o 
rychłymwejściu w nowe tysiąclecie. 
Im zaś dane było umierać wielokrotnie. 
Po raz drugi dziennikarze umierają, gdy wieśniacy łamią im nogi: żeby, choć 
martwi, jużnigdy nie mogli powrócić do Uchuraccay. Po raz trzeci, gdy rolniczymi 
narzędziami okale­czają im genitalia: żeby nawet w zaświatach nie mogli mieć 
potomnych. Po raz czwarty, gdy pochylone nad ciałami postacie ucinają im po 
jednym palcu u dłoni: by móc złożyćje w ofie­rze bóstwom górskich dolin i 
wyschniętych potoków. Po raz piąty, gdy w usta nakładają im żwir i kamienie, a 
wargi zaszywają nićmi z lamich ścięgien, żeby zabici już nigdy nie mogli 
przemówić. Po raz szósty, ostatni, gdy masakrują ich twarze, drzewcami pik 
przebijają serca, oczy wykłuwają rogami drewnianych półksiężyców: żeby pogrążyć 
ich w wiecznej ciemno­ści, by zabici nigdy już nie mogli poznać twarzy swych 
oprawców. Potem wszystko jest jużgotowe, by ciała ułożone twarzą do ziemi 
przysypać bardzo grubą warstwą górskiego kamie­nia. 
Mimo to „Uchuraccay” wciąż znaczy nie więcej niż „Mały Sklep”. Wciąż jeszcze 
nikt o niczym nie wie. A wieśniak Wallpata powie dopiero za tydzień: „Nie macie 
pojęcia jak trud­no jest całkiem i do końca zabić człowieka. Gdy jest ich aż 
ośmiu – to prawie niemożliwe”. 
Właśnie: Już w cztery dni potem, w niedzielę, w Tambo niedalekim miasteczku, 
jeden zIndian odziany w purpurowe poncho, w drodze na mszę do kościoła ze źle 
ociosanego kamie­nia, na stole prefekta policji kładzie zawinięty w duży liść 
palec i obdarty rękaw koszuli w brązową kratę i pociemniałe jużślady krwi. To ma 
być dowód. On zaś chce dostać nagrodę. Tak jak wielu dostało już przedtem. 
–
Zabiliśmy ich – mówi. 
–
Kogo?
–
Tych, którzy przychodzą pieszo. 
1 Hiszp i quechua: wieśniacy.2 Quechua: Ojcec Słońce, bóg Słońca.
Bo od trzech lat w Ayacucho trwa wojna. Wojna z partyzantami. Sendero Luminoso, 
któ­rych powszechnie zwie się także terrorystami. „Sendero Luminoso” znaczy 
„Świetlisty Szlak”. Wojownicy ze Świetlistego Szlaku podpisują się pod nauką 
Mao, dodają doń jedynie trzy własne poprawki. „To tak – powie później w rozmowie 
jeden z nich – jakbyśmy skory­gowali błędy ortograficzne w manuskrypcie 
Wielkiego Sternika”. Wojna jest krwawa, dużo w niej eksplozji umiejętnie 
rozmieszczonych ładunków dynamitu: oficjalnie statystyki mówią o 83 osobach, na 
których partyzanci-terroryści w 1982 roku wykonali „wyroki” za „zdradę” lub 
„bycie kapitalistą”; w tym samym roku w potyczkach zginęło 35 policjantów oraz 
34 sende­rystów. Jednak już tylko w styczniu 1983 roku doliczono się w sumie 95 
ofiar śmiertelnych. Każdy następny miesiąc żniwo to miał zwielokrotnić. Ogółem, 
w okresie od lata 1980 do maja 1984 roku ofiarą przemocy politycznej – po obu 
stronach – padło w Andach 2997 osób. 
W wojnie tej wojsko i policja próbują pozyskać do współpracy wieśniaków. Nawet w 
naj­bardziej odludnych i odległych okolicach. Nawet w Uchuraccay. Także tam, 
gdzie doleciećmożna tylko helikopterem. Umundurowani strażnicy porządku 
odwiedzają wioski dwa, trzy razy w roku. Każą zabijać. Zabijać i obcinać palce. 
Korzystają z faktu, że w języku tubylców słowa „obcy” i „diabeł” są synonimami; 
że obcinania kciuka przeciwnika wymaga ich od­wieczny rytuał. Gdy nadlatują – 
pytają o palce terrorystów, liczą obcięte kikuty. Zabierają jedo helikoptera i 
następnie są one komisyjnie palone, by Indianie nie wymieniali ich między sobą, 
by dwukrotnie nie zgłaszali się po nagrodę. Bo gdy palców jest dużo – ci, którzy 
przy­latują helikopterami nie kryją swego zadowolenia: rozdają koce z 
wiskozowego włókna z metką „Made in Hongkong”, noże, widelce i długopisy, 
których potem nikt nie używa. Gdy jest ich zbyt mało – kiwają głowami. Na 
pytania Indian, kogo właściwie mają zabijać, by ob­cinać palce i w zamian dostać 
koce, pada odpowiedź: 
– Obcych, którzy przychodzą pieszo.
Prefekt policji w Tambo jeszcze niczego nie podejrzewa. Palec na jego stole jest 
na razietylko palcem jak wiele innych, które już widział. Czym różni się palec 
dziennikarza od palca terrorysty? Lecz już nazajutrz oberwać ma się cała lawina. 
Już następnego dnia, w poniedziałek, „Uchuraccay” znaczy „Śmierć”. 
Zamiast patrolu terrorystów – okazuje się – drewnianym rynsztunkiem zakłuto i 
okaleczo­no 8 dziennikarzy. W zamian oczekiwano błyszczących sztućców i 
brązowych kocy. Naj­pierw nie ma całkowitej zgodności. Dla wielu jest to po 
prostu „pomyłka”, „zbieg okoliczno­ści”, „coś, co na pewno nigdy sięnie 
powtórzy”. Inni przypominali przemówienie prezydentana szklanym ekranie, w 
którym F. Belaúnde Terry chwalił odwagę i bojowość wieśniaków, którzy dwa 
miesiące temu maczetami i drewnianymi pałkami zmasakrowali mały 
oddziałterrorystów zaskoczonych pośród gór. Pokazywali zakreślone w prasie 
cytaty z wywiadu z ministrem wojny – Vizquerrą, który twierdził: „by siły 
zbrojne mogły mieć szansę na osta­teczny sukces, trzeba zacząć zabijać 
senderystów i wszelkich innych. Choćby na 60 zabitych było tylko 3 terrorystów. 
Innej możliwości nie ma”. 
Jest 30 stycznia 1983 roku. 
Z Limy do Uchuraccay nadlatują fotoreporterzy i korespondenci stołecznej prasy. 
Wie­śniacy najpierw niczego nie rozumieją. Wołają sołtysa, który wie 
najdokładniej, ile warte sąpalce ośmiu terrorystów. Sołtys zna hiszpański, tym 
razem jednak żąda tłumacza. Chce sięupewnić. „Ci, którzy przybyli helikopterami” 
nie chcą oglądać palców, chcą widzieć ciała „tych, którzy przybyli pieszo”. 
Przez następne pół godziny trwa wahanie się i ociąganie. Oka­zuje się, że 
Indianie właśnie spieszą się w pole. „Wiatr był ze wschodu – powie cytowany 
jużuprzednio wieśniak Wallpata – co oznaczać może, że brzuch muła wytrzyma napór 
wilgotnej trawy lub że będzie trzeba kopaćw ziemi i odsuwać ciężkie kamienie. 
Tak, tak – doda po­spiesznie – to również najlepszy czas, by wszyscy nagle 
zaczęli się spieszyć w pole”. 
W końcu – pada jednak: „Tu”. Tu trzeba kopać. 
Przybyli zostali sami. W słonecznym skwarze praca trwa blisko godzinę. Za 
godzinę, oprócz zmęczenia, wielu poczuje przede wszystkim wstyd. Reszta – choć 
już nikt nie ma prawa do wątpliwości – wciąż nie może uwierzyć. 
Ciała zostają ekshumowane, a niedowierzanie przeradza się w krzyk, gdy za 
następne trzy tygodnie prezydent stwierdzi, że winni nie zostaną ukarani. Gdy 
poprawi się i poprosi, by dobrze go zrozumiano: winnych, po prostu, w całej 
sprawie nie ma. 
Przez te trzy tygodnie we wsi szukano kalendarza, powołano komisję, która „miała 
zbadaći być niezależna”, przypadkiem – w glinianych chatach, z których nie każda 
nawet ma okno – znaleziono błyszczące, niklowane łyżki i butelki po perfumach, 
które normalnie można kupićw kilku sklepach na Wybrzeżu. Słowem: gdy na początku 
marca przybyłem do Peru, domysły zaczęły się potwierdzać. 
Potwierdzały się przez następne dwa miesiące, gdy bezskutecznie próbowałem 
dojechaćdo Ayacucho i Uchuraccay. Cały departament zamknięty został dla 
przybyszów z zagranicy. Turystom w bardzo przekonywający sposób proponowano 
zmianę trasy, z dziennikarzami nie chciano nawet rozmawiać. 
Książka ta powstać mogła jedynie dzięki pomocy jednego z limeńskich 
dziennikarzy, któ­ry woli, by jego nazwisko tutaj nie padło. Najpierw wprowadził 
mnie w labirynt całej sprawy, wskazał ludzi, którzy znają Ayacucho, Uchuraccay, 
Sierrę i wiele nieprzejezdnych dróg, o których wiadomo, że jest bardzo 
nieprawdopodobne, by napotkać tam policyjne patrole. Po­tem wprowadził mnie do 
lokalów na przedmieściach peruwiańskiej stolicy. Słuchałem tam długo opowieści o 
ludziach ze Świetlistego Szlaku, o ich przywódcy – Camarada Gonzalu; 
wielokrotnie spotykałem się z członkiem komisji, która „miała zbadać i być 
niezależna” – czołowym pisarzem i publicystą kraju – Mario Vargasem Llosą, 
znanym między innymi jako autor światowego bestsellera „Rozmowa w Katedrze”. 
Właśnie jego zachęta posłużyła książ­ce tej jako główna siła napędowa. 
To, co miało być najpierw reportażem o brutalnym mordzie, przerodziło się w 
książkę o partyzantach zwanych terrorystami, zbrodni i bezkarze, o przemocy i 
epilogu, którego dotąd brak. 
A oto rezultat moich poszukiwań. 
DIDASKALIA
Zacząć należy od opisu kraju głębokich rzek, zwanego również Skórą Węża. Od 
opisu krajuludzi, których twarze najłatwiej pomylićz kamieniami, i którzy mówią 
językiem mogącym wyrazić wszystko. Lecz nie do końca i nigdy ponad wszelką 
wątpliwość. 
Skóra węża, która jest ziemią
Departament Ayacucho jest kluczem do całej południowoamerykańskiej kordyliery, a 
zara­zem sercem peruwiańskiej Sierry. To obszar – odwieczny styk: miejsce 
zdarzeń, spotkań, starć, wzajemnego przenikania i konfrontacji. Punkt, w którym 
wciąż wyłaniało się nowe i rodziło się jutro.
Selwa zaczynająca się nad górną Amazonką spotyka siętu ze szczytami Andów. W 
prze­szłości, właśnie na linii tworzonej przez dolinę rzeki Apurimac, zlały się 
wpływy znad oce­anicznego wybrzeża z kulturami zakorzenionymi wokół jeziora 
Titicaca, na boliwijskim Alti­plano. W rezultacie powstała niepowtarzalna 
hybryda: kultura Huari – poprzedniczka Inkówna tym terenie, znana z murów 
wysokich na trzy piętra, brunatnej w kolorze ceramiki i wo­jowniczego 
usposobienia swych władców. Dwa stulecia później Inkowie zdając sobie sprawęze 
strategicznego znaczenia obszaru, walczyli nań krwawo, zaciekle i ze zmiennym 
szczę­ściem. W początkach XIX wieku, w okresie odzyskiwania niepodległości przez 
kontynent, spotkały się tu dwa wielkie ośrodki ruchu emancypacyjnego: północny 
(Wenezuela) i połu­dniowy (La Plata), co w końcu politycznie, jak i militarnie 
zadecydowało o losach całej Hi­spanoameryki. W La Quina, między rzekami Hatun 
Wayqu i Venda Mayu, nie opodal dzisiej­szej 30–tysięcznej stolicy regionu, od 
której nazwę wziął cały departament – 9 grudnia 1824 roku naprzeciw 9310 
żołnierzy hiszpańskich pod wodząwicekróla La Serny stanęły zjedno­czone siły 
republikańskie liczące 5780 ludzi. Kilkugodzinna zażarta bitwa, wzorowo 
rozegra­na przez José Antonio de Sucre, zakończyła się pogromem rojalistów. 10 
grudnia wszystkie wojska kastylijskie skapitulowały i oddały się do niewoli: 
zakończone zostało hiszpańskie panowanie, a Bolivara i Sucrego okrzyknięto 
idolami nowo formującego się państwa. 
Wiele napisano o niezwykłości i niepowtarzalności tych stron. Jest to bowiem 
„jedno ztych miejsc – jak mówi w jednym z wywiadów nie kto inny jak Gabriel 
Garcia Márquez – gdzie, gdy kamień rzucić w górę, on – zamiast spaść na ziemię, 
trzymany nieznaną siłą – za­wisa w powietrzu; gdzie masy rzecznych wód – nikt 
nie wie dlaczego – płynąć nagle zaczy­nają w górę nurtu; gdzie odnaleźć można 
taki gąszcz, że drzewa rosnąw nim korzeniami zwróconymi ku niebu, korona 
zaśzatopiona pozostaje w ziemi. I nie jest to fantazja – zapew­nia Márquez – gdy 
ktośo tym opowiada i pisze. Każdy się może o tym przekonać: wystarczy z 
któregokolwiek miasteczka w interiorze jechać godzinę autobusem w dowolnym 
kierunku i wysiąść w pierwszej napotkanej wsi”.
Ayacucho jest niezwykłe, bo Ayacucho to przede wszystkim góry. Góry, które 
nazwano Skórą Węża. Góry, które obdarzono tą nazwą są jakby czarną skrzynką, bo 
w rzeczywistości nie sposób przenieść je na papier. Wyrastają one wprost z 
oceanu. Przed nimi cały kontynent, który czymś trzeba wypełnić. To pozbawia 
krajobraz wszelkich kompleksów – kontury roz­wijają się bez pośpiechu, góry 
pozwolić sobie mogą na wszelkie dziwactwa i eksperymenty z czasoprzestrzenią. 
Wtedy, gdy po raz pierwszy je ujrzałem, zapisałem: „Że ma kły, pazury – 
wiedziałem od dawna. Dziś jednak wyszło to na jaw, potwierdziły się bardziej 
domysły niżpewność. Nadęła się i zarżała, rozpuściła i nastroszyła włosy 
zaplecione dotąd w pensjonar­skie warkoczyki; wytargała z nich kolorowe pasma 
wełny, takie jakie noszą tutejsi Indios. Kto? Ona. Przyroda składająca się z 
wnętrzności Ziemi wyplutych gardzielą wulkanów na powierzchnię. Tu, gdzie Andy 
wychodzą na brzeg z morza i setkami metrów skalistego zbo­cza strzelają w niebo. 
I gdy już byłem pewny, że nic nie jest w stanie mnie zadziwić, okazało się, że 
była to nie tyle skóra, co naskórek kontynentu, a widowisko zaczęło się na 
dobre, gdy poczęliśmy się przedzierać w głąb jego brzucha. Pełzaliśmy wąwozem, 
przełęczą; spadaliśmyna dno kilkudziesięciometrowego leja – po drodze było 
wszystko, na końcu najprawdziwsze piekło. Na kilka godzin dano nam doń 
przepustkę, a potem pokazano jak się można z niego wyczołgać – pustynią, zieloną 
naroślą czerpiącą wodę nie wiadomo skąd, dolinążółtą jak banan, czarnosinymi 
wydmami, które ja – idiota! – brałem najpierw za stosy nawiezionego cementu. 
Dopiero teraz uświadomiłem sobie wielkość i przepaścistość tego kontynentu, 
don­kiszoterię całej reszty. Ta twarz tak piękna, a tak okrutna! Tak 
uwodzicielski ma makijaż! Tylko samochody, które serpentynami nadbiegały z 
naprzeciwka przypominały, że nie dosta­liśmy się pod podszewkęświata, a jeżeli 
już – że jest stąd jakaś droga wyjścia. Przez dziesięćgodzin jechaliśmy przez 
dziesięć Księżyców, a każdy z nich innego boga był siedzibą!” 
To krajobraz. A rzeczywistość? 
Oprócz gór – wszechobecna jest tu nędza. To najbiedniejszy region, najbardziej 
zacofanyw zacofanym kraju. Ziemia tu najbardziej niegościnna, bez trudu można by 
kręcić pośród tych zboczy reportaże z powierzchni Księżyca: 45% terytorium to 
wysokie góry ponad 3500 m n.p.m., gdzie nie rośnie żadne drzewo, a prócz skał 
jedynym oparciem dla wzroku są kłę­biaste, niskopienne krzewy, które nigdy nie 
mają widocznego dla oka kwiecia. 24% po­wierzchni departamentu leży w strefie 
wiecznej zmarzliny i śniegu. 18% terytorium zajmują – dla odmiany – tropikalne 
lasy doliny Apurimac, a tylko 4% nadaje się pod uprawę. Z tego jedynie 2% 
znajduje się w zasięgu systemu irygacyjnego pamiętającego czasy Inki Huayna 
Capaka. 3% ziem rolniczych przeznacza się na uprawę suchorośli, 25% na wypas lam 
i wiku­nii. Rocznie dochód mieszkańca nie przekracza 150 dolarów, lecz 
większośćIndios z odcię­tych od świata dolin i górskich kotlin w ogóle nie zna 
pojęcia pieniądza, a monety ze stopu miedzi i cyny znajdujązastosowanie jako 
guziki. Nic się też nie czyni, by stan ten z czasem zmienić: na departament 
Ayacucho zajmujący około 15% terytorium kraju przypada jedynie 0,6% inwestycji. 
Naturalnym dopełnieniem tego krajobrazu nędzy jest analfabetyzm: 70% mieszkańców 
tych stron nie potrafi ani pisać, ani czytać, nie zna wody pitnej z kranu, ani 
elektryczności. Do niektórych wsi wodę dowozi się cysternami raz na 10 dni, a na 
18 tysięcywieśniaków przypada... jeden lekarz. Dzienne menu mieszkańca gór nie 
zawiera więcej niż420 kalorii, podczas gdy papierowa norma ONZ oszacowana jest 
na 850, poniżej tej wartości zaczynać ma się powolna śmierć głodowa. 
Dlatego też starość w Ayacucho zaczyna się w 35 roku życia; rzadko kto dożywa 45 
lat. Na 4706 km szos, tylko 48 km ma asfaltową nawierzchnię. Kolor Ayacucho to 
brąz. Brąz ziemi, która nie rodzi. W której korzenie zapuszcza ludzka rozpacz i 
niezadowolenie. 
Rumirunakuna, czyli Ludzie-Kamienie 
Ten sam brąz wpisany jest w ludzkie twarze; twarze ludzi nazywanych Indios, 
campesinos, campesinokuna, comuneros czy iquichanos – w zależności od orientacji 
gazety, koloru no­szonego poncho czy szerokości ronda kapelusza ocieniającego 
twarz. Mieszkają w miejsco­wościach zapomnianych przez wszystkich. Misjonarze 
jeździli w te strony począwszy od XVII stulecia, ale chrystianizacja była tu 
bardzo powierzchowna, a steatralizowany katoli­cyzm powiązano z pradawnymi 
obyczajami przodków. I dlatego po dziś dzień ludzie ci wie­rzą w bóstwa Anki, 
Supay, Pukará i Inkarriego. Wciąż czekają na powrót swego Inki, Tupaka Amaru, 
którego 400 lat temu, na największym z cuzkeńskich placów poćwiartowano ostrzami 
z toledańskiej stali.
Zmuszeni do płacenia pogłównego i trybutu na rzecz Korony, przez trzy wieki na 
własnej skórze poznawali ciężar, który po hiszpańsku nazwano mita3 i reparto – 
ciężar jarzma, któ­rym ustawicznie siano wśród nich do dziśżywą nienawiść do 
białych i zeuropeizowanego Wybrzeża. Mita była wymyślonąprzez kolonistów w XVI 
wieku formą mobilizowania 
3 Podobna instytucja prawna na terenie byłej Nowej Hiszpanii (Meksyk) nosiła 
miano „cuautequil”. 
chłopskiej siły roboczej najtańszym kosztem, a nawiązanie do starej nazwy i 
tradycji inka­skiej pełnić miało funkcję prowizorycznego kamuflażu. Dzięki niej 
peruwiańskie szyby i od­krywki dostarczać mogły jeszcze u progu XIX wieku 70% 
południowoamerykańskiego wy­dobycia srebra i rtęci. Mita polegała na tym, że pod 
przymusem pacyfikacji, co roku na okres dwóch miesięcy, każda wieś i osada 
obowiązana była do wysyłania do kopalni kontyngentów robotników mitayos, z 
których tylko nielicznym – najsilniejszym lub najbardziej przebiegłymdane było 
powrócićdo domu. W kopalniach pracowano bowiem ponad siły, wysokie podatki 
powodowały, że właściciele stale borykali się z brakiem pieniędzy, przez co 
nigdy nie wpro­wadzano ulepszeń technicznych ani nie modernizowano szybów. A 
czego nie dokonała mita – uczynić zdołało reparto: obowiązek nabywania towarów, 
których ilość i cenę wyznaczałmiejscowy corregidor. Stwarzało to możliwość – a 
właściwie konieczność(!) – przejęcia od chłopa resztek nadwyżki, jeżeli te w 
ogóle jeszcze istniały.
Dziś rząd dusz sprawuje wśród nich layka – czarownik, który potrafi leczyć 
najgłębsze ra­ny i szaleństwo, gdy zaś zapragnie on czyjejśśmierci – wbija kolec 
w gardziel swego pomoc­nika, jakim jest żółta żaba o krótkim ogonie. I wtedy – 
tylko czekać na śmierć upatrzonego nieszczęśnika: na skraju wsi kobiety odsuwają 
jużkamienie pod jego grób. Są składnikiem tego, co określa się jako „peruwiański 
problem Sierry”. Dokładniej – sami w sobie są tym problemem. Polega on na tym, 
że o obszarach bardziej odległych od centrów administracyj­nych niż o 
godzinęjazdy zdezelowanym autobusem... nic nie wiadomo, a w gazetach można 
wyczytać regularnie powtarzane zaklęcia w rodzaju: „problem górzysty jak garb”, 
„koniecz­ność fuzji dwóch kultur”, „rzeczywistość dwóch odrębnych światów”. 
Kolumbem dla tej drugiej z Ameryk byłOctavio Cabrera – prefekt policji, który w 
1969 roku zostałporwany przez Indian z miasteczka Huanta. Przez trzy dni 
Indianie torturowali go, na przeciąg mroźnych nocy przywiązywali linami z lamiej 
wełny do pala wbitego w dno wol­no zamarzającej kałuży, której woda sięgała do 
kolan; zęby czernili mu tlenkami miedzi, drewnianymi igłami nakłuwali tułów i 
uda, potem – pozwolili mu uciec. „Tym w dole po­wiedz, że my też istniejemy” – w 
usta włożono mu pożegnalne posłanie. I plan okazał sięskuteczny: przez 4 
godziny, boso i w strzępach bielizny, biegł Cabrera bezdrożem. Gdy dotarłdo 
pierwszych zabudowań miasteczka, krzyczał: „Opowiem, co mi oni kazali 
powiedzieć”. Wkrótce – umorusany błotem i zakrzepłą krwią – trafił na pierwsze 
strony gazet i okładki tygodników.
Trafił i zginął. 
Po dwóch tygodniach znów nikt o niczym nie pamiętał. 
Zmarłw trzy lata później, w największym peruwiańskim szpitalu dla obłąkanych, do 
ostatniej chwili wstrząsany mrozem andyjskiej nocy. 
Ludzie gór trwają wciąż przy swoim: mówią prawie wyłącznie językiem quechua, tak 
jak przystało na inkaskich potomków w linii najprostszej. Na wysokościach, gdzie 
brak tlenu i chęci do życia, a noworodki przychodzą na świat z płucami o połowę 
większymi niż w nad­morskim pasie, przez 40 lat życia ssie się liście koki i 
zagryza je wapiennym kamieniem. Ich twarze spalone są górskim słońcem, poorane 
nocnym chłodem i mają kolor górskiego zbocza. Tak, można by się pomylić i 
powiedzieć: „To przecież kamienie!” Bo oni sami o sobie wła­śnie tak mówią: 
rumirunakuna, czyli: my Ludzie-Kamienie. 
Rumi i runa. 
Kamień i człowiek. 
Już samo brzmienie podpowiada, jak blisko muszą być ze sobą spokrewnieni. 
Gdy przemierza się wzgórza otaczające Cuzco, gdzie prawie każda skała nosi ślady 
ludz­kiej ręki, gdzie schody, platformy, nisze i krypty wycinano w granicie 
jakby krojono ser lubgdy staje się przed cyklopami wśród kamieni zestawionych w 
trójpoziomowy bastion fortecySacsahsuaman, z których – za naukowcami – 
największy ma ważyć 364 tony, zadać sobie trzeba pytanie: jak to właściwie się 
działo, że skała aż tak była posłuszna ręce człowieka? Wydawać by się mogło, że 
skalne bloki same z siebie chwytały się za ręce, ruszały w dółzboczy ku miejscu, 
gdzie dziś stoi miasto, by tu zlać się w kamienne prostokąty ulic i placów. 
Potem ze zdziwieniem się stwierdza, że nic innego jak właśnie to opowiadają w 
legendach Indianie: dla nich granica między człowiekiem a kamieniem praktycznie 
nie istnieje. Kamie­nie, ba, całe góry potrafią chodzić, tańczyć, śmiać się 
ludzkim głosem. By spowodować ich tan – znaćtrzeba tylko odpowiednie zaklęcie. 
Bo „każda góra ma swojego Wawami, a Wa­wami jest duchem gór; Wawami ukryty jest 
w każdym ze szczytów”. 
Iquichanos – mieszkańcy ayacuchańskich wyżyn i kotlin – opowiadają: „Wawami 
karmi stada lam, ludziom zsyła własną krew – wodę. W nocy Wawami wychodzi z 
wnętrza góry, odwiedza swych sąsiadów, którymi są inni Wawami. Ubiera się w 
upierzoną skórę kondora, lecz na szyi ma pióra wygolone aż po różowy naskórek. 
Chodzi w sandałach z łyka i w spodniach z wełny wikunii. Nocą wielu już go 
widziało. Jest wysoki, barczysty, milczący. Chodzi długim krokiem, a brzegi 
strumieni zasklepiają się pod jego wzrokiem, żeby suchym szponem mógł przejść na 
drugą stronę”. Od Wawami przejęli tubylcy swój strój: kapelusz ze stromo 
opadającym rondem, zwany maullo, ubieraną pod niego czapkę z wełny alpaki 
bar­wionej roślinnym wywarem, wstążki przywodzące na myśl ptasie upierzenie i 
potrójne pon­cho opadające ku ziemi jak złożone przy ciele skrzydła kondora. 
Także – język. 
Simi – znaczy język 
Najpierw były góry, a w nich śpiew ptaków i szum potoków wśród skał. Potem 
odgłosy te zaczęli naśladować ludzie. Taki był początek języka Runa Simi – Ust 
Człowieka, w którym do dziś przeżył głos pierwotnej przyrody. Który przede 
wszystkim służy do opisu gór: ma 416 określeń na oddanie koloru skał w słońcu, 
blisko 100 na rozróżnienie chropowatości mokrego kamienia. Język–onomatopeja, 
błędnie zwany także quechua4: jak mowa wiatru i szelest ka­mieni osuwających się 
stromizmami. Boi się raz zapisanego słowa. Oparty jest na ustnie, z pokolenia na 
pokolenie przekazywanej tradycji. Na odkryciu, że w przyrodzie nie ma zjawisk 
czystych i posegregowanych, że wszystko jest mieszaniną wszystkiego. 
Stąd też kontakt z „rzeczywistością quechua” może być szokiem. Mario Castro 
Armas – członek komisji powołanej po masakrze w Uchuraccay – powie mi do 
słuchawki telefonicz­nej: „Najważniejszą przeszkodą na drodze ku wnętrzu tego 
języka i posługujących się nim ludzi, jest to, że takie pojęcie jak «jednostka» 
w nim w ogóle nie istnieje. Jest tylko wspólnota
– spadek inkaskiej tradycji i przetworzenie prastarego «ayllu»5. «Ja» – «noqa» – 
to słowo ze słownika quechua wydanego w Limie. Sierra zna tylko «noqayku»6 – 
«my». Gdy w Uchurac­cay próbowaliśmy identyfikowaćIndian po nazwisku i 
pytaliśmy, który z nich nazywa sięFortunato Gavilán, odpowiedzią było głuche 
«my, my, my to zrobiliśmy», «wszyscyśmy ich zabijali». Zaraz potem kobiety 
zaczęły wykrzykiwać«challa, challa!» – «dość, dość!» Dla nich wszystko było 
jasne, my zaś staliśmy bezradni (...)”. 
Bo inny to język, tak jak inni są mówiący nim ludzie. Siostra kobiety to nana, 
siostra męż­czyzny – pana; brat kobiety – tawa, a mężczyzny – wayqa. Podziały i 
rozróżnienia przebie­gają w nim wzdłuż całkiem innych linii niż w językach 
europejskich. Niektórzy w podkreśla­niu jego oryginalności idą nawet tak daleko, 
że twierdzą, iżby wytłumaczyć w nim, że należyunieszkodliwiać terrorystów, 
powiedzieć trzeba, że ci, „którzy przylatują helikopterami” sąprzyjaciółmi, inni 
zaś – „przychodzący pieszo” – to wrogowie, którym najpierw trzeba odciąćgłowę, a 
potem palce! 
Wątpliwości natomiast nie ulega, że jest to język, który bardzo niechętnie 
dzieli, ciągłąkreską posłuży się tylko w ostateczności, woli niepewne muśnięcie, 
zarys zarysu. Nie można 
4 Jest w rzeczywistości tubylczą nazwą sfery roślinności niskopiennej w Andach.W 
okresie podboju Euro­pejczycy nazwy „quechua” zaczęli używać na określenie 
ludności indiańskiej zamieszkującej w tej strefie, prze­nosząc ją także na 
język, którym ludność ta się posługiwała. W tym ostatnim znaczeniu nazwa ta 
stosowana jest w Europie do dziś, co dziwniejsze także w literaturze naukowej. 
5 Zespół odzin ind. Żyjących w jednym osiedlu, złączonych więzami wspólnego 
pochodzenia lub mieszania we wspólnym terytorium: „ayllu” było w czasach 
inkaskich najmniejszą jednostką administracyjną zobowiązanądo udziału w pracach 
publicznych oraz do świadczeń na rzecz skarbu państwa. 
6 W jęz. Quechua istniejądwie formy „my” ekskluzywna i inkluzywna. M. C. Armas 
cytuje tu formę eksklu­zywną, czyli „my”, ale bez osób, do których mówiący się 
zwraca, co jeszcze bardziej podkreśla barierę istniejącąmiędzy mieszkańcem 
interioru a przybyszem z Wybrzeża. 
w nim powiedzieć: tu jedno się kończy, drugie się zaczyna. Przecież to mowa 
ludzi, dla któ­rych nawet niebo przenika ziemię, których chaty stoją wyżej niż 
wiszą pchane wiatrem chmu­ry.
Wszystko z wszystkim się zlewa. Wszystko jest na styku. 
Człowiek z kamieniem. Woda z ogniem. Drzewo z ptakiem na gałęzi. Nie przypadkiem 
Inkowie w czasach konkwisty brali jeźdźca i konia za dwugłowego potwora. Jedne 
słowa sąpojemne jak kolorowe, wełniane worki, z którymi tubylcy chodzą na 
targowisko. Inne – to cylinder, z którego czarnoksiężnik wyciąga wciąż nowe 
króliki. Nawet życie stapia się w jed­no ze śmiercią, na co jest racjonalne 
wytłumaczenie. 
Wytłumaczenie – czyli obrzęd. 
Obrzęd, który nazywa siępichccay. 
Pichqa znaczy tyle, co „pięć”: W pięć dni po pogrzebie krewni zmarłego idą prać 
w rzece odzież nieboszczyka. Woda ma oczyścić zmarłego, zmyć jego grzechy. Wraz 
z rzecznym nurtem spływają także drobiny śmierci. Osadzają się na brzegach. 
Wnikają w kukurydziane kolby i owoce harapa. Zarażają strąki fasoli. Śmierć 
staje się wszechobecna i spotkania ze zmarłymi są tu częste. To rzecz codzienna 
jak pogawędka z sąsiadem. Właśnie! Bo niektórzy z nimi nawet rozmawiają, by móc 
potem opowiadać ze szczegółami: „Jego twarz pokryta była bawełną, głos miał 
suchy, gardłowy, a kiedy na pożegnanie podał rękę – palce jego były na­gimi 
kośćmi zimnymi jak mróz”. I znów – tylko quechua jest w stanie w pełni oddać te 
wizje. Tylko w tym języku przestają one być fantazją, stają się czymś 
oczywistym. Czymś, bez cze­go życie nie mogłoby byćżyciem ludzi Sierry. Bez tego 
góry już nigdy nie byłyby górami. 
Wieśniak Quariga z Uchuraccay potwierdzi to: „Życie i śmierć są dla mnie jedną 
dużą ku­lą”. Dlatego też – wymierzać sprawiedliwość i zabijać mająw quechua 
dokładnie to samo znaczenie. Słowa te są... synonimami! Starczy przypomnieć, że 
Inkowie mieli sprawnie dzia­łającą sieć sądów, jedną natomiast tylko karę: 
karęśmierci. 
W Uchuraccay, 72 km na północ od Ayacucho, jest tak do dziś. 
Przed dwustu laty, po głębokim wstrząsie, jaki Peru przeżyło w dobie rewolucji 
Tupaka Amaru II, kraj ten coraz wyraźniej rozpadać się zaczął na dwie części, 
dwie społeczności, dwie kultury. Na białe, nadmorskie, kreolskie Peru i 
chłopsko-indiańskie Peru pośród gór. Inaczej niżw wielu innych nowo powstających 
państwach Hispanoameryki – nigdy nie do­szło tu do wytworzenia się spoistego 
amalgamatu kulturowego, a przez kolejne dziesiątki lat zarysowała się tendencja 
odwrotna. Peru pozostało Republiką Kreolską, a nie Ojczyzną In­dian, Metysów, 
Mulatów i Zambos.
Bez wątpienia w Uchuraccay różnicę między Peru zapisanym w konstytucji, a 
peruwiań­ską rzeczywistością widać dziś najwyraźniej. Lecz nie tylko tu. Bystry 
obserwator to samo potrafi wyczytać na każdym kroku, nawet w reprezentacyjnym i 
wymuskanym Cuzco: Hanan 
– górne Cuzco – Cuzco powyżej pierwszego piętra – to fasady, mury, balkony 
zwycięzców. Hurin – dolne Cuzco – na wysokości parteru i oczu patrzącego – to 
Cuzco oszlifowanychkamieni, prawdziwe miasto Inków. Nowe Cuzco stoi na starym, a 
dwa piętra tego samego miasta wcale nie pasują do siebie. To dwie różne epoki, 
dwa światy, które w Peru nie zrosłysię do dziś. 
Durant Flores na łamach „Oiga” stwierdza: „Potrzeba było masakry dziennikarzy, 
by zdaćsobie sprawę z tego. Po 26 stycznia 1983 roku wielu od nowa zaczęło 
czytać «Pensamiento» pióra Camarada Gonzalo. Nie chodzi o to, by akceptować 
metody, lecz na nowo zrozumiećcel”. 
AKT PIERWSZY: NA ŚWIETLISTYM SZLAKU 
Abimael 
Pochylał się do przodu i zwykł uparcie wpatrywać się w oczy swego rozmówcy. 
Nigdy nie zakładał nogi na nogę, ani nie opierał rąk na poręczach fotela. 
Miałzwyczaj dawania krót­kich, dosadnych odpowiedzi, a słowa jego brzmiały jak 
wystrzały z rewolweru. Często byłszczery tą odmianą szczerości, która zasługuje 
na miano brutalnej; szczególnie wtedy, gdy był
o czymś całkowicie przekonany.
W czasie spotkań Sendero Luminoso, czyli Świetlistego Szlaku, w Ayacucho przed 
laty, gdy nikt jeszcze nie wiedział czym jest ta organizacja, na 10 lat przedtem 
zanim pośród gór wybuchł pierwszy ładunek dynamitu, widywano go często w 
charakterystycznej pozie, o któ­rej dziś w Limie mówi się „a’la Gonzalo”: lekko 
byłprzygarbiony, w lewej ręce trzymałksiążkę, którą opierał na wysokości serca, 
a włosy na głowie miał zmierzwione, źle ułożone, co u nie znających go bliżej 
powodowało uśmieszek lekceważenia. 
Brunet o orlim nosie i czarnych jak węgiel oczach. 170 cm wzrostu, czyli niezbyt 
wysoki; 70 kg wagi, czyli wcale nie szczupły, ale nie otyły. Filozof, działacz, 
naukowiec, autor książki 
– terrorystycznego credo – „Pensamiento del Camarada Gonzalo”. Szef partii, 
mesjasz nowe­go ruchu, wykładowca, bożyszcze peruwiańskiej młodzieży. Dla bardzo 
wielu – mistrz w aureoli charyzmy, umysł o najwyższych walorach, potrafiący z 
największąłatwością prze­chodzić z wyżyn abstrakcji w gąszcz detali i 
najbardziej przyziemnych szczegółów; na przy­kład: jak mocno skręcony musi być 
lont, by wilgoć nie zmogła jego włosia, a eksplozja nastą­piła w całym ładunku 
jednocześnie? 
Abimael Guzmán Reynoso – wielki wśród południowoamerykańskich terrorystów. Mózg 
stalowej pięści, przez wieśniaków zwany Puka Inti – Czerwone Słońce. Wszystkie 
role przy­lgnęły doń mimo woli, bo tak właśnie było mu po drodze. Naprawdę zaś 
tylko jedna: terrory­sta. Terrorysta przede wszystkim. 
Jeden z bezimiennych, zawsze speszonych, trudnych do zrozumienia. Należałdo 
tych, któ­rzy nigdy się nie śmieją. Nie potrafiłżartować, nieczuły pozostawał 
nawet na angielską od­mianę dowcipu. Nie brakło mu natomiast jak dziś mówią 
„precyzji i mózgu w naturze swej bardzo niemieckiego”. Dobrze znał muzykę 
klasyczną. W literaturze gustował w Joysie i Hemingwayu, w filozofii – w 
greckich myślicielach, którzy poprzedzali Sokratesa. 
Buntowniczego usposobienia, pełen rezerwy i uporu. W obejściu mało przyjazny i 
szorst­ki. A jednak przyjęcia, na które był zapraszany, a na które zwykł się 
notorycznie spóźniać, nigdy nie rozpoczynały się zanim nie pojawił się w 
drzwiach. To punkty, co do których wszy­scy są zgodni. Bardzo niewiele. A reszta 
– mglista, pełna sprzeczności. Mimo to trzeba podjąćpróbę rekonstrukcji:
Student o wyjątkowej inteligencji. Jeden z najlepszych uczniów i słuchaczy. 
Należał do tejgrupki, która filozofię jako kierunek studiów wybrała świadomie i 
z powołania. Umiał wybi­jać się nawet wśród największych indywidualności. 
„Wydawało się, że jest to czymś przy­padkowym, z czego on sam nie zdaje sobie 
sprawy” – mówi dr Manuel Zavallas Vera – eks­rektor Uniwersytetu San Augustin w 
Arequipa, członek komisji, która w przeszłości przyj­mowała doktorat Guzmána. 
„Kilka lat uczyliśmy sięrazem w Colegio La Salle” – wspomina pewien hodowca 
arequ­ipeński, miejscowy człowiek sukcesu, który prosi by mógł zachować 
anonimowość. „Byłmałomówny, lecz osobowość pod każdym względem: o wzorowym 
zachowaniu, dziwiącej wielu smykałce do musztry, o zamiłowaniu do ubrań koloru 
khaki”. Inny były kolega z cza­sów szkolnych, pamiętający go jeszcze jako 
gimnazjalistę, dodaje: „Nigdy nie brał udziału w uczniowskich bijatykach ani 
wybrykach, które w przerażenie wprawić miały naszych profeso­
rów. Mógł uchodzić za kandydata na księdza lub dziecko – marzenie każdej matki”. 
Czyżby jednak bardziej to pierwsze?
Bo w Arequipa mieszka nie tyle z matką, co ze swoją macochą. Urodził się 4 
grudnia 1934 roku w Mollendo, na Wybrzeżu, jako syn Abimaela Guzmána Silvy i 
Berenize Reynoso.Matka umiera, gdy on ma ledwie 6 miesięcy. Pierwsze lata spędza 
w Mollendo, tu także koń­czy szkołę podstawową. W Callao idzie do liceum – 
Colegio Nacional 2 de Mayo. Przyczyna jest nieznana, lecz w 1948 roku powraca do 
Arequipa, by naukę kontynuować w Colegio La Salle. Mieszka w centrum miasta pod 
numerem 307 Calle Ejércitos.
Wybór kierunku studiów jest dlań czymś całkiem oczywistym. Kant i Spinoza to 
duchowiprzywódcy tych lat. Dodajmy do tego niepowtarzalną atmosferę Arequipy – 
miasta białych murów z sillaru7, wulkanu Misti, 44 kościołów, z racji 
temperatury intelektualnego życia zwanego także Paryżem Ameryki Południowej. 
Zaowocuje to później pracą „Na temat teorii przestrzeni Kanta” – „znakomitą”, 
„niesłusznie dziś zapomnianą” – jak do dziś opowiadają w Arequipa.
Ulubionym jego przedmiotem jest logika i etyka. Z własnej inicjatywy tworzy Koło 
Miło­śników Silnej Woli, a na świadectwie z tego okresu w rubryce „sprawowanie” 
– odnaleźćmożna ocenę: muy buena. Jeszcze w kilka lat potem Rodrigue Rivas – 
wykładowca i bliski przyjaciel Guzmána powie: „Mimo wszystkich osiągnięć i 
legendy, która z biegiem czasu rosła, zawsze zachował to, co potrafiło 
wprowadzić w zakłopotanie i każdego mogło zbić z tropu – uprzejmość i układność 
wzorowego ucznia”. 
Legenda. O niej słów kilka. Jak jest naprawdę? Mówi dr Luis Milliones – 
antropolog, Gu­zmána znający z Uniwersytetu Katolickiego, na którym wspólnie 
pracowali w Limie: „Na Wybrzeżu ta aura nie funkcjonowała. Tylko w Ayacucho. 
Prestiż, szacunek i idący za nim szmer były tylko tam czymś rzucającym sięw 
oczy. To, co młodzi zwą dziś legendą, po­wstało w dużej mierze później, już po 
jego zniknięciu. Nigdy nie byłem oczarowany jego wykładami, nawet tymi o 
Mariáteguim, na których opierał całą swą sławę i mir. A jednak słuchać 
przychodziły go takie wielkości jak Gabriel Escobar i Teofilo Altamiro. W tej 
różnicy między nim w Limie później – i w Ayacucho – wcześniej – widzę jedną z 
przyczyn powstania Sendero Luminoso i gwałtownej radykalizacji tego ruchu. Bo 
dla mnie Sendero zrodziło się z potrzeby kompensacji Guzmána. Oczywiście to 
tylko domysł, hipoteza”. 
(Terroryzm jako zjawisko wyrastające z potrzeby zażegnania problemów własnej 
osobo­wości? Jako jedna z form podniecającej autoekspresji? W literaturze 
przedmiotu jest to po­gląd podbudowany badaniami i tysiącami zapisanych stron. W 
ciągu dalszym problem ten i pytanie powrócą jeszcze wielokrotnie. Na razie to 
tylko uwaga do zapamiętania). 
Zanim jednak powstanie legenda, 5 marca 1953 roku Guzmán rozpoczyna naukę na 
arequipeńskim Uniwersytecie San Augustin. Studiuje filozofię, w dwa lata potem – 
dodatko­wo – rozpoczyna prawo. W tym czasie rolę Rodrigueza Rivasa – specjalisty 
w dziedzinie metodologii nauki i filozofii – w kształtowaniu osobowości i 
przekonań przyszłego Camarada Gonzalo trudno byłoby przecenić. W 1961 roku swą 
pracę doktorską Guzmán dedykuje wła­śnie jemu: „Nauczycielowi i bliskiemu 
przyjacielowi” – napisze. Rivas sympatyzuje z Komu­nistyczną PartiąPeru, swego 
podopiecznego wprowadza w te kręgi. „Lecz i w tym względzie bardzo był 
dyskretny, skryty” – przypomina sobie dziś. „Nigdy nie był dobrym 
organizato­rem. Agitator? Nie. Był to ponad wszelką wątpliwość teoretyk. Dodajmy 
– najwyższego lo-tu”. 
Jego wystąpienie 4 lutego 1961 roku, gdy broni swego pierwszego dyplomu, jest 
niekła­manym wydarzeniem w codziennym zgiełku Arequipy. W komisji zasiadają: 
wspomniany jużManuel Zavallas Vera oraz Enrique Azalgar, Gustavo Quintanilla 
Paulet, Antero Peralta iWalter Garayacocha. W tym właśnie momencie późniejsza 
legenda Guzmána bierze swój początek. 
Podczas gdy kończy drugi fakultet i pisze pracę o burżuazyjnym państwie 
demokratycz­nym, zatrudniony jest już jako wykładowca na wydziale filozofii. 
Zaczyna też całkiem nowy wątek w swym życiorysie. Stopniowo będzie wypierał zeń 
wszystko inne. W końcu, w 1972 
7 Tuf wulkaniczny jasnej barwy. 
roku, w czasie ostatniego przypadkowego spotkania z Rivasem w Limie, przyjęta 
postawa każe mu powiedzieć: „Od dwóch lat jestem żonaty, lecz postanowiłem 
całkowicie poświęcićsię polityce i dlatego nigdy nie będę miał dzieci”. 
To wątek, który w kilka lat potem stanie się całym jego życiem. 
Świetlistym szlakiem José Carlosa Mariáteguiego 
Na zebraniach lokalnego komitetu partii komunistycznej Guzmán przemawia coraz 
dłużej. Wybuchają też pierwsze spory. W listopadzie 1961 roku poznaje Efrecina 
Marote Besta – rektora nowo powstającego Uniwersytetu Huamanga w Ayacucho. Ten 
proponuje mu pracę. Oznacza to start do andyjskiej odysei w poszukiwaniu 
(Guzmán:) „Doliny, Gdzie CzekająWszystkie Kwiaty”.
Droga zapowiada się długa, trafia bowiem na ayacuchańskie ugory. „Ziemia tu jest 
brunat­na, a ludzie bardzo biedni” – napisze w jednym z nielicznych zachowanych 
listów. Odnajdujerówne sobie umysły: w Ayacucho wykładają prawdziwe gwiazdy 
peruwiańskiego świata na­uki – Guillermo Lumbros, José Carlos Mariátegui (jr.), 
Rene Casanova, Raúl Marque, CarlosCalderón (jr.). Poznaje także Luisa Kawata 
Makabe – wtedy studenta, dziś znanego jako Do­mniemany nr 2 Sendero Luminoso. 
Jest tam także Saturnin Paredes – komunista, z którym Guzmán podejmuje 
walkęprzeciwko Jorgé del Prado, którego wspólnie uznają za „rewizjoni­stę”. 
Pierwsze poważniejsze starcie ma miejsce już w 1962 roku w czasie IV Zjazdu 
Narodowe­go Partii Komunistycznej Peru. Sam Abimael nazwie potem ten etap „walką 
o powrót naświetlisty szlak Mariáteguiego”. Punktem spornym jest odwieczna 
kwestia w jaki sposób ko­muniści winni dojść do władzy. Dla Guzmána jedyną 
możliwościąjest „revolución armada”8. Paredes przytakuje. Prado jest natomiast 
zwolennikiem parlamentu i umiejętnego grania roli opozycji.
Guzmán stara się nawiązać do tradycji partii Unión Nacional9, która założona pod 
koniec XIX wieku przez Manuela Gonzalesa Prada (1848–1918) skupiała lewicę ruchu 
liberalnego, aprzede wszystkim anarchistów. „Peru – to Indianie i Metysi oraz 
ich kultura, a państwo peru­wiańskie – to 200 tysięcy rządzących trzynastoma 
milionami” – powtarza wielokrotnie. Coraz wyraźniej też jego idolem staje się 
wspomniany José Carlos Mariátegui (1895–1930), który najpierw dał się w Peru 
poznaćjako dziennikarz, krytyk literacki i wydawca pisma lewicowe­go „Nuestro 
Epoca”10, a następnie stał się współzałożycielem PSP – Partido Socialista del 
Peru,11. 
Mariátegui interesował się problemem ziemi oraz zacofanym górskim interiorem. 
Jako pierwszy postawił diagnozę, zgodnie z którą tzw. kwestia indiańska uznana 
została za zagad­nienie wyłącznie społeczno–ekonomiczne, które można rozwikłać 
rozwiązując problem agrarny. Słabością partii założonej przez niego było jednak 
to, że program jej w sposób mniej radykalny wyartykułowany został w tym samym 
czasie przez APRA (Alianza Popular Revo­lucionaria Americana)12. Był to 
panamerykański ruch zainicjowany w 1924 roku przez prze­bywającego na emigracji 
w Meksyku Victora Raúla Haya de la Torre (1895–1979) – byłego działacza 
peruwiańskich uniwersytetów ludowych13. Apryści domagali się m.in. zwiększenia 
8 Hiszp.: rewolucja zbrojna. 
9 Hiszp.: Unia Narodowa. 
10 Hiszp.: „Nasza Epoka”. 
11 Hiszp.: Partia Socjalistyczna Peru: po śmierci Mariateguiego rozpadła się w 
1930 r. na Partię Komuni­styczną i Partię Socjalistyczną. 
12 Hiszp.: Amerykański Sojusz Ludowo-Rewolucyjny; partia ta istnieje w Peru do 
dziś. 
13 Uniwersytety Ludowe związane byłu w faląindygenizmu, która miała miejsce w 
pierwszym dwudziestole­ciu XX w. Słuchaczami ich byli robotnicy, wykładowcami 
studenci; uczono umiejętności mających znaczenie w życiu codziennym czytania, 
pisania, higieny, zachęcano do interesowania się sztuką i obyczajami indiańskimi 
oraz nauką jęz. quechua. Działalność ich sprowadzała się przede wszystkim do 
budzenia sympatii do Indian, 
autonomii regionalnej, nacjonalizacji ziemi, oddzielenia Kościoła od państwa 
oraz jedności politycznej Ameryki Łacińskiej, zwanej przez nich Ameryką 
Indiańską. Guzmán zdawał so­bie sprawę, że chcąc forsowaćprogram bardziej 
bezkompromisowy, musi się od Sojuszu zde­cydowanie odciąć. 
(Tu powinienem wspomnieć o ayacuchańskim uniwersytecie i o tym wszystkim, co 
wią­zało się z powołaniem do życia tej instytucji w 1959 roku. Powrócę do tego 
już wkrótce. Tymczasem przyjrzyjmy się, jak rozwija się wątek, który w życiu 
Abimaela już teraz zaczyna przesłaniać wszystko inne). 
W 1963 roku Guzmán i Paredes zakładają niezależną organizację marksistowską. 
Obok zagadnienia: z bronią w ręku czy siedząc w parlamentarnych fotelach? – mowa 
jest w dysku­sjach o gwieździe przewodniej. I tym razem obaj są zgodni: gwiazdą 
przewodnią rewolucji światowej są Chiny i myśl Mao, nie ZSRR i Europa Wschodnia. 
Rozłam partii jest już czymś nieuniknionym. Następuje w nocy z 18 na 19 stycznia 
1964 roku. W czasie krajowej konferencji uchwalony zostaje apel potępiający 
„współczesny rewi­zjonizm”. Guzmán: „To spotkanie stworzyło warunki do 
zapoczątkowania rewolucji peru­wiańskiej”. Rok potem ta sama frakcja już w pełni 
identyfikuje się z maoizmem. Następujepowrót do kwestii zasadniczej: „solución 
del problema del poder politico por medio de vio­lencia revolucionaria14”. Jak 
wcześniej, odpowiedzią Guzmána jest: „lucha armada, ejercito popular15”. W ten 
sposób konstytuuje sięnowe ugrupowanie „Bandera Roja16”, na którego czele staje 
Abimael.
Jest to jednak twór niezbyt trwały; w jego wnętrzu tworzyć się zaczynają 
frakcje. Jedna z nich, sama siebie określająca jako „Patria Roja17”, oskarżona 
zostaje o spisek, o „no cor­rectamente carakterizar el camino seguir para la 
revolución18”. Gdyby to skonkretyzować – okazałoby się, że spór wybuchł o... dwa 
słowa! Dla grupy „Patria Roja” Peru było społeczeń­stwem „kapitalistycznym, 
neokolonialnym”; Guzmán byłnatomiast za określeniem „półfeu­dalne, 
półkolonialne”. 
Czasy stają się coraz bardziej gorące. W połowie 1965 roku w Sierze pojawia się 
jako­ściowo nowe zjawisko – zorganizowany ruch partyzancki kierowany przez 
Movimiento deIzquierda Revolucionaria, MIR – Ruch Lewicy Rewolucyjnej skupiający 
intelektualistów nie godzących się z ugodową ewolucją APRA. Rząd podejmuje 
niezwykle drastyczne kroki, apolicja otrzymuje szerokie uprawnienia. Partyzanci 
wyparci zostają ku Mesa Pelada i wschodnim stokom Andów. Mimo aresztowania i 
rozstrzelania przywódców, opór ich trwa ażdo 1967 roku. Sytuacja ta sprzyja 
zaostrzeniu się sporów ideologicznych. 
Ich kulminacja następuje w 1969 roku. Niespodzianka, bo do pojedynku stają nie 
tak daw­ni sojusznicy: Guzmán i Paredes. Ten drugi twierdzi, że Peru rządzone 
jest przez „la burgesia, los terratenientes y el imperialismo19”, podczas gdy 
Camarada Gonzalo oponuje. Bo przecieżw tym kraju rządzi „burocracia burgesa20”, 
podobna do tej sprzed rewolucji Mao w Chinach. Konflikt wymyka się spod 
kontroli, gdy każdy z antagonistów zaczyna publikować polemicz­ne czasopismo pod 
tym samym tytułem „Bandera Roja”. I począwszy od teraz, wydarzenia zaczynają 
toczyć sięcoraz szybciej. Abimael Guzmán zaczyna formułować swoje słynne osiem 
tez. 
W 1973 roku w Limie na Uniwersytecie Katolickim prowadził jeszcze wykładyo J. C. 
Mariáteguim. Sala wypełniona po brzegi. Legendę, choć jeszcze przez nikogo nie 
napisaną, 
dumy z przeszłości, przełamywania wstydu i uprzedzeń narosłych przez 
postkolonialne stulecia w społeczeń­stwie w stosunku do indiańskich zwyczajów, 
kultury lub wyglądu, tworzenia sytuacji, w której metyscy i ind. Robotnicy 
skłonni byliby ze sobą współdziałać; pierwszy z nich powstał w styczniu 1921 r. 
w Limie, a później w okręgu stołecznym działało 6 uniw., poza nim w Cuzco, 
Huaraz, Puno, Ica i departamencie Madre de Dios. 
14 Hiszp.: rozwiązanie problemu władzy politycznej za pomocą przemocy 
rewolucyjnej.15 Hiszp.: walka zbrojna, wojsko ludowe.
16 Hiszp.: Czerwona Bandera.
17 Hiszp.: Czerwona Ojczyzna.
18 Hiszp.: o nieprawidłowe określenie drogi wiodącej do rewolucji.19 Hiszp.: 
burżuazja, latyfundyści i imperializm.20 Hiszp.: biurokracja burżuazyjna.
czuło się już w powietrzu. Począwszy od tego roku widywany byłcoraz rzadziej. 
Pretekstem miała być choroba. Miała być – czy była? Tego nikt w tej chwili już 
nie rozstrzygnie. Dużo mówiono o tajemniczym schorzeniu krwi objawiającym się 
podskórnymi wylewami, o nasi­lających się bólach, zakłóceniach w rytmie oddechu 
i o trudnościach z chodzeniem. Przed wykładami przyjeżdżano po niego samochodem 
rektora pod sam dom. Mieszkał wtedy w dzielnicy Jesus Maria, niedaleko budynku, 
gdzie dziś mieści się redakcja dziennika „El Obse­rvador”. 
Sam przyjaciołom często opowiadał, że zamierza się leczyć w jednym z 
wyspecjalizowa­nych sanatoriów północnoamerykańskich. Gdy zniknął – wszyscy 
myśleli, że to właśnie to. Lecz było to coś całkiem innego. 
Choć nieobecny, z roku na rok stawał się coraz częstszym tematem rozmów, 
przyczynąbólu głowy polityków i wojskowych. Choć nieobecny – wciąż był. Od 18 
maja 1980 roku – daty wyborów, pierwszej elekcji po dobrowolnym ustąpieniu 
dyktatury wojskowej, gdy wy­soko w górach padły pierwsze strzały – nikt nie miał 
już prawa wątpić. To nie choroba. Krwi­ste plamy – owszem, lecz na białych 
ścianach wiejskich domostw. 
W 1982 roku czasopismo „Oiga” mianuje go człowiekiem roku. W uzasadnieniu 
czytamy:„Nie zawsze laureatem w tej ankiecie zostaje osobistość działająca na 
rzecz dobra ogółu. Od tej reguły są bowiem wyjątki. Jest nim także Abimael 
Guzmán Reynoso – profesor, który dynamitem i pełnym okrucieństwa mordem próbuje 
zburzyćsystem parlamentarny kraju i zastąpić go andyjską wersją rządów 
kambodżańskich Czerwonych Khmerów; chmurny profe­sor – autor tzw. ośmiu tez, ten 
którego obecność czuje każdy z nas (...).” 
Pogłoska o tym, jakoby Guzmán nawiązał bliskie kontakty z neotrockistami 
skupionymi wokół latynoamerykańskiego biura IV Międzynarodówki – musi pozostać 
tylko pogłoską. Albowiem tu zaczyna się ogromna luka: etap jego życia, o którym 
nic nie wiadomo. Raz tyl­ko gorliwi chcieli wypełnić ją: nadano komunikat, że 
wpadł w ręce policji, on – największy z południowoamerykańskich terrorystów. 
Lecz to nie była prawda. Był to ktoś całkiem inny. 
Luka ta istnieje do dziś. 
Są tylko dwie relacje na temat późniejszych, przypadkowych spotkań. Raz w 1980 
roku widzieć go miano w limeńskim porcie lotniczym Jorgé Chavez, gdy oczekiwał 
na lot na linii krajowej. Kilku jego znajomych twierdzi, że w początkach 1981 
roku, na głównej arterii han­dlowej stolicy – Jirón de la Union, widziano go w 
towarzystwie żony: robili zakupy, oglądali francuskie perfumy i plastikowe 
kukiełki – przypadek? – które można poruszać za pomocąpociągnięć sznurkami. 
Potem siedzieli przy kawiarnianym stoliku.
Jedli lody.
Ślad się urywa.
W tym czasie w Ayacucho, 500 km na południowy wschód od stolicy, w sercu gór 
trwa już wojna. Abimael Guzmán z coraz większą wprawą i zaciekłością ciągnie za 
sznurki, wprawia w ruch nikomu nie znany mechanizm. Terroryści wybrali 
najdziwniejszą metodęagitacji – przemoc, krew i rządy strachu. „Mają 
zabijaćwszystkich, którzy umieją pisać i czytać, każdego kto kiedykolwiek włożył 
marynarkę i krawat” – opowiadać zaczęto w mia­stach. „Mają zabijać i zabijać. 
Mówią, że to jedyny sposób, by wrócić do początków nim bę­dzie za późno. 
Zabijanie ma trwać całymi dniami. Mówią, że lepiej zabijaćwiele dni, niżumierać 
bez końca”. 
Wtedy też na łamach światowej prasy zaczęły ukazywać się pierwsze relacje na 
tematSendero Luminoso. O przypadku Grimaldo Gutierreza Castillo wielu czytało z 
niedowierza­niem. Zaraz potem paść musiało pytanie: „Czy coś takiego w ogóle 
jest możliwe?” 
8 tez długich jak 8 gwoździ 
Grimaldo Gutierrez Castillo był68-letnim pracownikiem poczty w Concepción – wsi 
w re­gionie Ayacucho, której daremnie by szukać na najdokładniejszej mapie. 
Roznosił listy, stemplował, tym którzy nie potrafili – odczytywał treść 
przesyłek na głos. „Był miłym czło­wiekiem, z poczuciem humoru, czwórką 
dorosłych dzieci i osiemnastką wnucząt” – wspomi­nają go dziś sąsiedzi. Był 
także jedną z pierwszych ofiar Sendero – pierwszą osobą, na której po „procesie” 
wykonano „wyrok”. Do dziś wielu się dziwi, że właśnie na niego padł wybór. 
„Pewnie dlatego, że był postawny, barczysty i można było wbić w niego aż 8 
gwoździ” – brzmi najbardziej rozpowszechniona opinia. Policja jest natomiast 
zdania, że jeden z synów Gutierreza Castillo, mimo wielomiesięcznych nagabywań, 
w przeddzieńśmierci swego ojca kategorycznie odmówił współpracy z senderystami. 
To, co zdarzyło się następnego dnia, było po prostu zemstą. 
Podobno było ich aż 30 zamaskowanych. Mężczyźni i kobiety. Grimaldo otwierał 
wąskie drzwi niczego nie podejrzewając. Sądził zapewne, że to któryś z wnuków 
przychodzi upo­mnieć się o swoją cotygodniową porcję słodyczy. Obezwładniono go 
bez najmniejszych trud­ności. 
Zaryglowano bramę. W cieniu niewielkiego patio odbył się sąd. 
Ten sam rytuał miał się potem powtarzać regularnie w najróżniejszych zakątkach 
Ayacu­cho: było trzech w ciemnych, wełnianych swetrach, którzy oskarżali; ci 
którzy głosowali i na znak akceptacji podnosili dłonie; ten, który odczytywał 
wyrok; również kilku trzymających pojmanego za ręce. Jeden cały czas stał na 
uboczu, podawał – po jednym – stalowe trzpienie. Reszta milczała i bez tremy 
grała rolę publiczności. 
Zarzucano mu współpracę z policją, składanie donosów na piśmie i teleksowej 
taśmie. Na to, że jest „wyzyskiwaczem” i „kapitalistą” wskazywał fakt, że 
przeżył o 23 lata więcej niżśredni wiek mieszkańca ayacuchańskich wsi. „To sąd 
wojenny, musimy się spieszyć” – za­komunikowano mu widząc, że on niczego jeszcze 
nie pojmuje.
Przez trzy ostatnie godziny swego życia Grimaldo Gutierrez Castillo musiał 
powtarzać 8 tez. Trzy godziny trwała egzekucja. Trzy godziny trwało wbijanie 
gwoździ. 
Było ich dokładnie tyle, ile tez.
Pierwszy wbito w lewe udo. Zamiast młotka użyto dwóch ciężkich kamieni. By nie 
krzy­czał, usta zakneblowano wełnianym workiem. Przedtem do wypicia dano mu 
napar, który z zakręcanej butelki wlano mu wprost w rozwarte usta: żeby za 
wcześnie nie stracił przytomno­ści, za mocno nie krwawił i żeby w palcach mógł 
trzymać długopis. 
Pierwsza teza mówiła o tym, że Peru jest krajem zależnym, półkolonialnym i 
feudalnym, a wieśniacy stanowią najbardziej zacofaną i wyzyskiwaną część 
społeczeństwa, przez co wła­śnie na wsi występują sprzeczności społeczne w 
najbardziej ostrej postaci. Worek uniemożli­wiałmu powtarzanie. Podsunięto więc 
białą kartkę. Długopisem przyklejonym do palców taśmą izolacyjną pisał szybko, 
choć niezbyt wyraźnie. Zaraz potem zaczęto wbijać drugi gwóźdź. 
Wbijano go symetrycznie, w prawe udo. Metalowe ostrze natrafiło na kość, co 
stało sięprzyczyną dodatkowego bólu i pod znakiem zapytania postawić mogło ciąg 
dalszy egzekucji. Raz jeszcze szybko musiano odwiązać knebel i w usta wlewać 
gorzki wywar. Gdy Grimaldo Castillo odzyskał przytomność, dyktować zaczęto drugą 
tezę: jako kraj półfeudalny i półkolo­nialny Peru nie może miećustroju 
demokratycznego opartego na takich instytucjach, jak np. parlament. Tym razem 
piszący miał znacznie większe trudności. Dopiero po dwudziestu mi­nutach przejść 
było można do tezy numer trzy. 
Gwóźdź wbijano teraz w mięsień lewej łydki. Zwrócono uwagę na właściwe oddalenie 
od kości. Zapytano go, czy rozumie to, co mu czytają, a on na to skinął głową: 
Teza mówiła o tym, że praktyka aktualnego rządu pogłębiła rozwój kapitalizmu 
biurokratycznego i państwa korporacyjnego. W ten oto sposób końca dobiegła 
pierwsza z trzech ostatnich godzin życia Grimaldo Gutierreza Castillo ze wsi 
Concepción w departamencie Ayacucho.
Czwartym gwoździem przeszyto mięsień prawej łydki. Skazany odzyskał 
poprzedniąsprawność: Od 1969 roku po rok 1980 Peru znajdowało się w sytuacji 
„rewolucji stacjonar­nej”, czyli rewolucji sztucznie powstrzymywanej; począwszy 
od 1980 roku rewolucja nabrała nowego impetu – następuje coraz gwałtowniejsze 
starcie „drogi biurokratycznej” z „drogądemokratyczną”. 
Bezzwłocznie przystąpiono do ciągu dalszego wbijania gwoździ. Wybór padł na 
nadgar­stek lewej ręki. Burzono w ten sposób dotychczasową symetrię – prawa ręka 
musiała pozo­stać sprawna do samego końca. Pisał nią teraz, że uczestnicząc w 
wyborach i rozwijając bur­żuazyjne prawodawstwo wzmacnia się rozwój biurokracji 
i wyzyskiwaczy; jedyną alternaty­wą jest lucha armada – walka zbrojna; walka 
przeciwko parlamentarnemu kretynizmowi.
Kolejny metalowy trzpień przeznaczono na przedramię lewej ręki. Znów musiano 
użyćwywaru, pośpiesznie zawiązać knebel z worka. Pisał: rewolucja peruwiańska 
będzie demo­kratyczna, narodowa, antyimperialistyczna i antyfeudalna; jej 
podstawą będzie przymierze robotników i chłopów; chłopstwo to siła napędowa 
rewolucji; proletariat określa kierunek i charakter zmian. 
Lewą rękę postanowiono wykorzystać do końca. Przedostatni gwóźdź wbito trzema 
szyb­kimi uderzeniami w napięty mięsień trójgłowy: by móc przeciwstawić się 
siłom zbrojnym stanowiącym wojsko okupacyjne, w trakcie rewolucji formuje się 
armia ludowa, która jest w stanie otworzyć drogę ku Państwu Nowej Demokracji. 
Ósmy, ostatni gwóźdź przeszył prawe płuco. Wbito go na wysokości trzeciego i 
czwartego żebra: partia kształtuje się i rozwija w trakcie walki zbrojnej; ulega 
przekształceniom, by staćsię prawdziwą armią ludową. 
Nie wiadomo w jaki sposób zdołał to napisać. Zaobserwowano, że pod koniec już 
się na­wet nie pocił. Skoncentrował się na umieraniu. Czynił to umiejętnie i z 
przekonaniem, iż w zaistniałej sytuacji jest to konieczne i zarazem jedyne 
rozsądne wyjście. A gdy zmaltretowane ciało było już właściwie martwe, całe 
pozostałe do przeżycia życie spłynęło w prawą rękę i jej piszące do ostatniej 
chwili palce.
Kiedy końca dobiegła trzecia godzina od momentu ogłoszenia wyroku, już po 
zapadnięciu zmierzchu i pod osłoną godziny policyjnej, ciało wyniesiono na 
główny plac wioski i tu po­wieszono głową w dół na słupie. Na ostatniej białej 
kartce, dokładnie, minuta za minutą, opi­sano przebieg egzekucji. Dodano, że tak 
skończą wszyscy „zdrajcy” i „donosiciele”. Że guer­ra a muerte – wojna na 
śmierć21j trwa. 
Był13 kwietnia 1981 rok. 
„Mają zabijać i zabijać. Mówią, że lepiej zabijać przez wiele dni, niż umierać 
bez końca” – dalej niosła się ta sama wieść. A w Peru dla wielu nazwa „Sendero 
Luminoso” kojarzyć sięzaczęła przede wszystkim z wbijaniem gwoździ. Wciąż brakło 
zgodności, kim senderyści sąnaprawdę. Powtarzano najczęściej następujące 
określenie: „Następcy Pol Pota”. „Anarchiści”. „Faszyści”. La pesta negre, czyli 
po prostu „dżuma”. Guerrilleros i chicos – partyzanci i chłopcy. Los terros lub 
los terrucos ... By w tym gąszczu sądów odnaleźć choć kilka pewniej­szych 
punktów odniesienia, raz jeszcze trzeba by powrócić do początków wojny w Sierze. 
Do Ayacucho. 
Wziąć udział w walce 
Jest 1959 rok. Rok, w którym reaktywowany zostaje uniwersytet San Cristobal de 
Huamanga.Powstaje z niczego. Z brązu ayacuchańskich wzgórz i białego tynku, 
którym powleczono spękane mury niskich, jednopiętrowych najczęściej domów. Jego 
odrodzenie jest częściąszerszego planu.
W okresie tym rząd ogłasza czteroletni program pod nazwąPlanu Peruvia. 
Przewiduje on rozbudowę sieci dróg, lotnisk, przemysłu, rozwój rolnictwa i 
szkół. Zamierzona moderniza­ción – modernizacja miała być realizowana m.in. 
poprzez osiedlanie na nawodnionych nie­
•	21 Określenie nawiązuje do tradycji wojen o niepodległość z pocz. XIX w. 
15 VI 1813 r. Simón Bolivar podpisał tzw. dekret o „wojnie na śmierć, zgodnie z 
którym każdy Hiszpan (rojalista), który nie opowie się czynnie po stronie 
wene­zuelskiej niepodległości zostanie uznany na wroga i ukarany śmiercią; 
natomiast każdego rodowitego Latynosa republi­ka otoczyć miała opieką. Była to 
próba zmiany charakteru wojny domowej na narodową, a także rozpaczliwy gest 
od­cięcia się od Hiszpanii. „Wojna na śmierć” zachęcała do okrucieństwa, 
włączała do ponurego „amoku” śmierci ludnośćcywilną i paraliżowała w miarę 
normalne bytowanie permanentnym lękiem. Jak wynikać będzie z cd. podobne 
kalkula­cje legły u podstaw taktyki wybranej przez senderystów. (Wg T. 
Epkowskiego:Simón Bolivar, Warszawa 
użytkach osadników z Włoch i Japonii, co było wyrazem koncepcji zaliczanych w 
Ameryce Łacińskiej już wtedy do historii.
„Ayacucho tamtych lat – powie Mendez Best, pierwszy rektor uniwersytetu – to 
miasto wstanie zapaści. Jest małe, zamknięte. Panuje w nim atmosfera ciasnego 
przedziału kolejowego na linii podmiejskiej. Jest ono religijne aż do paranoi. 
To serce kraju, które przestaje bić”. 
Wtedy jednak niewielu zdawało sobie z tego sprawę. 
Przede wszystkim pojęcia o tym nie mieli ci, którzy mieszkali tu od 
dziesięcioleci – Ay­acuchanie. Odkrycia dokonują dopiero dzięki nowo przybyłym 
do miasta-widma naukow­com. Profesorowie, którzy zjeżdżają tutaj, by budować od 
tzw. podstaw, którzy jeszcze do niedawna wykładali nie tylko w Limie, lecz 
często także za granicą, dla studentów świeżo założonego uniwersytetu i 
mieszkańców przez wszystkich zapomnianej prowincji, stają sięnatychmiast kimś 
więcej niżosobami zza katedry. Powstaje wyjątkowo silna więź mistrz– uczeń. Luis 
Milliones – wykładowca – powie mi w jednej z rozmów: „Nasi studenci byli 
wy­chowankami w najbardziej tradycyjnym słowa tego znaczeniu. I może właśnie 
dlatego (...). 
Może właśnie dlatego, że nikt przedtem w Peru nie próbował zrozumieć, czym 
potrafi byćdyskryminacja. Widziałem te twarze: wieśniak, który wprost z Sierry 
dociera do Limy – wstydzi się swojego stroju i koloru swojej skóry; wstydzi się 
swojego domu, języka i nazwi­ska, którego nikt nie potrafi poprawnie wymówić; 
wstydzi się swojej rodziny i dzieci noszo­nych na plecach w wełnianych bultos; 
wstydzi się wszystkiego. A w lokalnej odmianie qu­echua mówi: „Paykunaqa 
ganankichu rimashaymi huirimpita kinan!” – Oj, duża niesprawie­dliwość. Niech 
się tylko to zmieni, kiedy „chłopcy” wygrają! 
W 1959 roku nikt jeszcze tak nie mówi. Lecz nowo przybyli sąnajlepszym dowodem 
na to, że istnieje też całkiem inny świat. Większość po raz pierwszy słyszy 
takie słowa, jak „sprawiedliwość”, „państwo”, „demokracja”, „parlament” i 
„Wolność”. Zaraz potem rozpo­czynają się dyskusje i rozważania: co te słowa w 
ogóle mogą znaczyć? Bardzo denerwujące staje się pojęcie „władza”, a magiczne 
zdanie z Dostojewskiego: „Jeżeli nie ma Boga, to jaki ze mnie kapitan?”, które 
pada w czasie jednego z pierwszych wykładów, wielu nie pozwala spać po nocach.
Następuje dziesięć kolejnych lat, w ciągu których każdy tydzień zaczyna się od 
przeżycia nazwanego przez psychologów „percepcją aha”: 
– Aha, więc i to jest możliwe! 
Profesorowie późno chodzą spać. Profesorowie wieczorami lubią zaglądać do kina. 
Na zajęciach z anatomii mówią o rozmnażaniu i stosunkach seksualnych. Opowiadają 
o teoriach na temat pochodzenia człowieka. Twierdzą, że człowiek jak małpa – też 
ma ogon. Nawet burmistrz i prezydent. Tylko że mały i go nie widać. 
– Aha!Profesorowie są przyczyną najprawdziwszego trzęsienia ziemi.Dr Marote, do 
poprzednich, dodaje jeszcze inne czynniki i ich korzystne kombinacje:
„Bieda i żywa inteligencja młodych mieszkańców najwyższych Andów”; „nędza i 
niemordo­wanie, którego góry uczyły ich od stuleci”; „wrażliwość i nieznajomość 
takich pojęć, jak pre­stiż i kariera”. Zwróćmy jeszcze uwagę na proporcje. Bo w 
początkach lat sześćdziesiątych miasto liczy nie więcej niż 24 tysiące 
mieszkańców. Studentów jest natomiast... około 1500! A w przyszłości uniwersytet 
miał rosnąć dużo szybciej niż miasto. Nie można już było mówić
o losie, przeznaczeniu i pechu jako przyczynie wszelkiego zła. Alkohol z 
górskiej trzciny cukrowej, koka, kult przodków i stroje koloru tęczy 
przywdziewane na czas karnawału – przestają już wystarczać. Coraz częściej dało 
się słyszeć: „Trzeba walczyć, trzeba zmieniać. Po prostu”.
Wraz z uniwersytetem pojawiło się coś, co nigdy nie było pomyślane jako program, 
a co programem jednak się stało. Była nim wiara i nadzieja. Pojawiło się coś, co 
wypełniło górskie odludzie i przepaść pod nogami ludzi próbujących patrzeć w 
dół, co na tych wysokościach oznaczało poszukiwanie przyszłości. I całkiem 
możliwe, że gdyby np. Instituto Linguistico deVerano czy organizacja Los ninos 
de Dios były dotarły tu pierwsze – zebrałyby równie obfite żniwo. Bo Ayacucho – 
dziś socjologowie są już zgodni – chciało w c o ś wierzyć. W co – nie było 
jużwcale tak istotne. Najgorzej boli bowiem zapomnienie. Do dziś przecież w 
mie­ście tym nie istnieją lokale wiodącej w kraju partii APRA. PPC – Partido 
Popular Cristiano w ogóle nie jest tu znana, a lewicę interesuje tylko Wybrzeże. 
Wtedy, w początkach, to c o śjest jeszcze amorficzne. Można było odnieść 
wrażenie, że jego rozwój pójść będzie mógł w dosłownie każdym kierunku: jeszcze 
w 1963 roku Abimaela Guzmána widziano na czele największej od dwudziestu lat 
procesji zorganizowanej w mieście. I tylko jeden z ayacuchań­skich księży tego 
samego wieczoru z najwyższej wieży, spośród 33 miejscowych kościołów, krzyczał 
przez tubę, że uniwersytet stał się gniazdem szatana. Że jest najbardziej 
drapieżnym z demonów... 
I tak naprawdę do dziś nikt nie wie, co się właściwie zdarzyło w Ayacucho. 
Trudno mówić o uniwersytecie i prostej zależności przyczyna–skutek. Byłoby to 
zbyt pro­ste, by powiedzieć, że przygotował kadry dla Sendero. Przeczy temu nie 
tylko jego obecnyrektor Enrique Bendez: „W samym uniwersytecie dopatrywać się 
praprzyczyny czy też w kilku byłych jego pracownikach – znaczyłoby, że problem 
został w ogóle nie zrozumiany. Przecież tu nigdy nie było reformy rolnej(!); 
dobrych gimnazjów ani odpowiedniej polityki gospodarczej; miała być zielona 
rewolucja, lecz i ją zarzucono, gdy odkryto, że nie ma ani kropli wody!”
Nie ma niczego. A wodę obiecano już w czasach Bolivara! 
Również statystyki sugerują bardziej skomplikowany splot przyczyn i skutków: 
Alberto Esquival – oskarżony o przynależność do Sendero Luminoso, a zamordowany 
28 lutego 1982 roku w czasie ucieczki z więzienia CRAS w Ayacucho – nigdy nie 
miał nic wspólnego z uniwersytetem. Z trzech osób uśmierconych w czasie, „akcji” 
w szpitalu w Ayacucho tylko Mario Alcantará był studentem na Huamanga. Filipina 
Palomita – przez wiele tygodni wię­ziona przez policję pod zarzutem współpracy z 
senderystami, będąc – jak określili to dzienni­karze – „nauczycielkątrzeciej 
kategorii” – nigdy nie miała okazji przekroczenia progów uni­wersyteckich. Dr 
Mata – zginął w czasie strzelaniny na ayacuchańskim rynku 3 marca 1982 – był 
lekarzem, a terrorystka Edith Lagos – co prawda studiowała, lecz na 
uniwersytecie San Martin de Porres. Do rachunku tego dodajmy jeszcze ośmiu 
wieśniaków zastrzelonych w cza­sie ataku na Huancavaylla, później 
zidentyfikowanych jako senderyści, którzy byli... analfa­betami. Także 60-letni 
Mariano Bautista – podejrzany o sympatyzowanie i luźną współpracęz Sendero – 
człowiek, który na Plaza Mayor w Chuschi został rozerwany w strzępy przez 
ładunek dynamitu przywiązany mu do paska przez dowódcę policyjnego patrolu „żeby 
od­straszyć tych indiańskich barbarzyńców” – nie potrafił ani pisać, ani czytać: 
Czyli na 15 osób, tylko jedna związana była z Uniwersytetem San Cristobal de 
Huamanga. A mimo to nikt zjego absolwentów nie może dziś w Peru znaleźć 
zatrudnienia. Już na zawsze podejrzany zo­stanie o senderyzm. O chęć „eksportu” 
rewolucji i terroru.
Raz jeszcze trzeba powtórzyć pytanie: co się właściwie zdarzyło w Ayacucho? Co 
zadecy­dowało o terrorystycznej eksplozji?
Kwestia jest sporna i długo jeszcze chyba taka pozostanie. Najkrócej spór ten 
można w na­stępujący sposób rozpisać na role: 
Optymista: Postawa rewoltująca wynika z chęci dobra, powodowana jest pozytywnym 
im­pulsem moralnym.
Pesymista: Nieprawda! U źródeł postawy rewoltującej leży nie chęć dobra, a 
nienawiść. 
Optymista: Chęć dobra jest pochodną poczucia sprawiedliwości. 
Pesymista: Ależ skąd! Sprawiedliwość jest najbardziej cynicznym imieniem 
zazdrości. 
Optymista: Egalitaryzm jest punktem wyjścia prawdziwej wolności. 
Pesymista: Jest raczej punktem docelowym; pełny egalitaryzm stać się musi pełną 
kontroląpaństwa w stosunku do obywatela, przepraszam... poddanego.
Wojna w Ayacucho wydaje się byćargumentem na szalę pesymisty. Wiele wskazuje na 
to, że wyrosła z nagle uświadomionej krzywdy i chęci natychmiastowej zemsty. 
Trzęsienie zie­mi, którego przyczyną był transport profesorów przeznaczony w 
początkach lat sześćdziesią­tych dla zapomnianego miasta, uświadomił przede 
wszystkim ayacuchańską nicość, w której tubylców przysypano Bardzo Wielką Górą i 
pozostawiono ich własnemu losowi. 
Robert Krupperman i Darrel Trust – znawcy zagadnień terroryzmu – są podobnego 
zdania. Terroryzm – sugerują – powodowany jest głęboko zakorzenionąa nagle 
uświadomioną nie­nawiścią i wstrętem. Każe to szukać zaprzeczenia wszelkiej 
kultury, szczególnie zaś tej, z której się wyrasta. Terroryzm w imię jakiegoś 
wzniosłego celu jest w rzeczywistości ratun­kiem, lecz... tylko dla siebie 
samego! Jest on najbardziej atrakcyjną formą autoekspresji. Walter Laquer 
określa natomiast terrorystów jako osoby cierpiące na nagle uświadomiony kryzys 
osobowości, próbujące z bronią w ręku uporać się ze swoimi najbardziej 
osobistymi problemami. Młodzi mieszkańcy Ayacucho, którzy z jednego szoku zaraz 
wpadli w następny 
– z odrętwienia w stan wrzenia – mogliby uchodzić za doskonałych kandydatów na 
potwier­dzenie tej teoretycznej konstrukcji.
„Ja nie patrzę na życie w ten sposób, że koniecznie należy osiągnąć jakiś 
pożądany cel. Patrzę na życie jako na walkę. I na to życie jest wystarczająco 
długie. Może jest zbyt krótkie, by osiągnąć rezultaty, ale jednocześnie dość 
długie, by wziąć udział w walce” – powie mi w kilka dni potem jeden z 
terrorystów w więzieniu El Frontón, jakby na potwierdzenie. 
Ayacuchański terroryzm cierpi na kompleks leminga – tak przynajmniej twierdzi 
EnriqueBendez, rektor Uniwersytetu San Cristobal de Huamanga.
Lemingi to drobne gryzonie z rodzaju Lemnus zamieszkujące tundry północnej 
Europy, Azji i Ameryki Północnej, co pewien czas odbywające jednorazowe 
wędrówki, w czasie któ­rych większość z nich ginie z wycieńczenia. Zwierzęta 
ruszają na poszukiwanie nowych tere­nów, ale ponieważ cały czas pozostają w 
gromadzie, ta „ziemia obiecana” rozwiewa się, a pozostaje tylko przymus wędrówki 
w nicość, aż po zgon. 
Powtarza się sytuacja z zatłoczonego przedziału kolejowego na linii 
podmiejskiej, o której kilka stron wstecz mówił Mendez Best: każdy bliźni jest 
intruzem, jedyną jego cnotą jakiej sięod niego oczekuje to to, żeby było go jak 
najmniej. Im go mniej, tym on „lepszy”. Im bar­dziej się wierci, z tym większą 
nienawiścią się nań patrzy, tym gorzej się mu życzy. Najlepiej, żeby go w ogóle 
nie było. Skoro jednak już jest – wymaga się odeń pokory: gdy zrozumie, że jest 
niczym, będzie się zachowywał jak należy, a może nawet wyniesie się do innego 
prze­działu. 
Tym zamkniętym przedziałem jest Ayacucho. Tymi, którzy chcą uczyć pokory – są 
terro­ryści. 
Czyżby koło się zamknęło? Tezę o psychologicznych źródłach andyjskiego 
terroryzmu stawiał już poprzednio dr Milliones. Wspominał o domniemanej 
potrzebie kompensacji Guz­mána, inicjatora tego ruchu. O aplauzie w Ayacucho. O 
otaczającej go pustce w Limie, na Wybrzeżu. Pytać trzeba więc dalej. Przede 
wszystkim tych, którzy znają Ayacucho i Sierrę. I jako pierwszy Miguel Ángel 
Rodriguez Rivas odrzuca taką możliwość. Wybucha śmiechem. 
Gdy zdanie ma więcej niż 5 słów, staje się nonsensem 
Śmieje się, bo twierdzi, że to niemożliwe. 
I odtąd owo „za” i „przeciw” ścierać się będą, aż do końca książki. 
Europejski przewrót umysłowy zaczął się w XVI wieku, lecz do Ameryki 
Południowejdotarł ze znacznym opóźnieniem. Jeszcze oporniej przenikał w głąb 
Sierry. Na samym końcu zawitał zaś do Ayacucho. To, co przez całe stulecia 
przyswajano sobie w Europie – tu zaapli­kowano w ciągu... jednego 
dziesięciolecia. Nietzsche, Stirner, Sartre, Aron, Marx, Mao i Marcuse przybyli 
do Ayacucho dokładnie tego samego dnia. Zaraz za nimi dotarło opowiada­nie o 
trwającej blisko rok wiośnie 1968, którą teraz nazywa się jak bułkę i mówi nań 
„pary­ska”. Przybyła także legenda door-bell – ringing-campaign, teach-ins, 
drop-outs, sit-ins ilove-ins, jeszcze wczoraj goszcząca na trawnikach Berkeley, 
gdzie – podobno – już dziś za­czyna się jutro.
I tak ayacuchański dzień powszedni powstał ze zderzenia jutra z przedwczoraj. 
Stąd też wyjątkowa dzikość, siła i jadowitośćidei, ich natychmiastowego 
zastosowania w praktyce. Zamiast na dobrze rozwinięty organizm społeczny, 
natrafiły one na tradycję sięga­jącą w stulecia na długo przed Kolumbem. Dodajmy 
– znacznie bardziej żywe niż na pierw­szy rzut oka i można by przypuszczać. „To 
sytuacja nie pozwoliła, by wypadki potoczyć mo­gły się inaczej” – mówi Miguel 
Rodriguez Rivas. „Otwórzmy oczy!”
Otwórzmy: 
Sendero niewątpliwie związane jest z andyjskim ruchem mesjanistycznym, 
narastającym falami od początku XVI wieku. Do Peru dotarł w czasach La Gasca ze 
wschodu, z regionu La Platy, Wielkiej Rzeki i jezuickiego państwa Guaranii. W 
sercu gór – „w jednym z tych miejsc” – o których poprzednio mówił Gabriel Garcia 
Márquez, które tak, jak Ameryka Cen­tralna, Mezopotamia, Chiny czy Egipt 
nasycone są i do dziśżyją przeszłością – zyskał cał­kiem inną zawartość: 
spowodował odrodzenie myśli o odbudowie inkaskiego imperium, w którym nawet 
politycy musieliby posługiwać sięRuna Simi – Ustami Człowieka – prastarym 
językiem Tawantinsuyu.
Spośród wszystkich mieszkańców kolonialnej Hispanoameryki tylko Peruwiańczycy – 
i to już począwszy od XVI wieku – przekonani byli, że kraj ich stanowi odrębną 
od Hiszpanii jednostkę polityczną22. Ludność – a zwłaszcza szlachta indiańska – 
kultywowała tradycjęuznającą Wicekrólestwo za formę nadal istniejącego 
inkaskiego Państwa Czterech Dzielnic, tylko że rządzonego przez hiszpańskiego 
namiestnika. Jego panowanie uzasadniał nie podbój,lecz misja schrystianizowania 
kraju, powierzona Kastylijczykom przez papieża. Tak więc w katolickim już Peru 
większe prawo do sprawowania władzy posiadać winni Kreole i potom­kowie Inków, a 
nie przybywający z Europy urzędnicy; ci pierwsi – dlatego, że ziemie te 
na­wrócili na nową wiarę, drudzy – dlatego, że dawniej władali regionem. 
W imiętego samego panandyzmu często wybuchały desperackie bunty, które za cel 
sta­wiały sobie przywrócenie tronu Inków. W 1742 roku Juan Santos Atahuallpa 
ogłosił sięwładcą Tawantinsuyu i rozpoczął wojnę, która na terenach Montanii 
ciągnęła się aż do 1756 roku. W tym samym czasie – w 1750 roku – w Huarachiri 
doszło do rebelii Francisca Inki. Kulminacją było powstanie Tupaka Amaru II, 
które w latach 1780–82 objęło tereny Dolnego i Górnego Peru23. Po jego klęsce, 
do następnych wystąpień doszło dopiero w 1805 roku, gdy dwaj Kreole – Gabriel de 
Aguilar i José Manuel Ubalde – zorganizowali, zakończony niepo­wodzeniem, spisek 
mający doprowadzić do restauracji państwowości inkaskiej. 
Kolejne powstania za pożywkę miały mit o Inkarrim – bogu, któremu – jak każe 
obyczaj – w ofierze, w kamiennych czarach i drewnianych queros składać trzeba 
lamią krew i uwędzo­ne w dymie ogniska owcze embriony24: Inkarri był niegdyś 
potężnym bóstwem. Mówią, że byłdzieckiem bardzo dzikiej kobiety i samego Tayta 
Inti – Boga Słońca. Mężny i silny, gdy dorósł – uwięził w górskich skałach 
wiatr, a we wnętrzu Bardzo Wielkiej Góry – Słońce, czyli swego ojca. Odtąd 
wiecznie trwał już dzień, do chwili aż przyszli Hiszpanie. Inkarri mógł robić 
to, co chciał. 
Hiszpański Inka jednak uwięził go i Inkarri utracił swą wielką moc. Pojawili się 
wokółniego pishtaka lub nak’aq – zarzynacze. Jest tak do dziś: zarzynacze są 
bogaci, znają hiszpań­ski, quechua, niekiedy angielski i żyjąz mordowania 
Indian. Z indiańskich ciał wytapiajątłuszcz, który wywożą na Wybrzeże, skąd na 
statkach odpływa on w świat. Tłuszczem tym żywią się maszyny Białych. Tym 
tłuszczem oni się leczą. Jeśli Inkarri odzyska znów moc – ludzie staną się 
szczęśliwi. Jego ciało ukryte jest w górach, jego głowę uwięziono albo za morzem 
w Hiszpanii, albo pod pałacem prezydenckim w Limie, albo jeszcze gdzie indziej. 
Gdzie? – tego nikt dokładnie nie wie. A wielu chciałoby dociec tej tajemnicy. Bo 
tylko połą­czenie ciała igłowy przywróci Inkarriemu jego poprzednią siłę. Jeśli 
tak się nie stanie to In­dianie na pewno wyginą. Już wkrótce. I co do jednego.
Ostatnia fala mesjanistycznego przypływu rozpoczęła się w latach trzydziestych i 
trwa po dziś dzień. Znalazła oparcie w dziele José Marii Arguedasa – 
peruwiańskiego wieszcza gór, 
22Pogląd ten, jużw odniesieniu do całej Hispanoameryki, przyczynił się później 
do stworzenia koncepcji tzw. „Macochy-Hiszpanii” i „Macochy-Europy”, zgodnie z 
którą należało dążyć do zerwania więzów ze śta­rym Światem, a w dalszym rozwoju 
kontynentu oprzeć się na elementach metyskich, kreolskich wzbogaco­nych o część 
tradycji ludów autochtoniczxnych. Idea ta została rzucona po raz pierwszy we 
wrześniu 1815 
r. przez Bolivara w tzw. „Liście z Jamajki”, a w okresie późniejszym powracano 
do niej jeszcze wielokrot­
nie. 23 Górne Peru obejmowało dzisiejszą Boliwię i część płn. Chile. 24 Znanych 
jest wiele wersji tego mitu. Z biegiem czasu zmieniał się on i wchłaniał nowe 
elementy, które w 
kulturze miejskiej odpowiadają różnym pojęciom abstrakcyjnym. Dziśmit o Inkarrim 
jest przez lewaków jako odpowiednik marksistowskiej teorii zależności wyrażonej 
pojęciami odmiennymi od europejskich. 
który znobilitował indiańską tradycję i wstyd, a dla literatury światowej odkrył 
język Runa Simi. 
Ten syn kreolskiego adwokata, w bardzo wczesnym dzieciństwie przygarnięty przez 
in­diańską wspólnotęLucana, do siódmego roku życia posługiwał się wyłącznie 
narzeczem tu­bylczym. Był przekonany, że to jedyny język świata. Później, już 
jako student, przetrzymy­wany byłw tym samym limeńskim więzieniu El Sexto, do 
którego wiele lat później, w 1970 roku, za poparcie studenckich akcji 
protestacyjnych, na czas jednego miesiąca trafił Abimael Guzmán. Aż po 
samobójcząśmierć opętany był manią, która w „Dzienniku” kazała mu napi­sać: „W 
kwietniu 1966 roku wiele razy czekałem na nadejście dnia nadającego się do 
popeł­nienia samobójstwa... Nie obawiam się jużśmierci samej w sobie. Jedynie 
sposobu jakim można sobie ją zadać”. 
Dwie kolejne generacje uczył nowej wrażliwości. 
Na kartach swych książek odmalował konflikt dwóch kultur, w rzeczywistości 
będącywojną dwóch światów. Pisze o walce „przestrzeni negatywnej z 
przestrzeniąświatła, słońca i radości – przestrzenią oczyszczenia”. Tą ostatnią 
miała być Sierra pisana nie przypadkiem dużą literą: otwarta przestrzeń 
pozwalająca odnaleźć to, co zagubione i zapomniane. Pozwa­lająca na kontakt z 
(Arguedas:) „pierwotnym źródłem siebie samego”. 
Przestrzeń ta stanie się pierwowzorem tej doliny: Doliny, Gdzie Czekają 
Wszystkie Kwiaty, o której już wkrótce po raz pierwszy usłyszę w więzieniu El 
Frontón. 
Dzieło Arguedasa to literatura świetlistości. Nawet krytycy mówiąo zawartej w 
niej pa­ranthesis luminosa – o świetlistej klamrze.
Luminosa naturaleza serrana, czyli świetlista przyroda Sierry – motyw tak często 
powra­cający w jego powieściach i opowiadaniach, udzielił swego blasku także 
ścieżce wśród gór. Aż stała się ona Świetlistym Szlakiem: Sendero Luminoso.
Reszty dokonała topografia – dwubiegunowy podział na Góry i Wybrzeże i związana 
z niąpochyła płaszczyzna widzenia. Bo patrząc do góry wyolbrzymia się daną 
postać, cofa się do sytuacji dziecka zniekształcającego obraz świata dorosłych; 
patrząc w dół doznaje się zawrotu głowy, nie ma się o kogo oprzeć, jeszcze 
dotkliwiej odczuwa się własną samotność. To znane prawidło psychologii: 
proporcje ulegają wtedy zmianie – krótki wymiar wydłużeniu, długi – skróceniu. 
Świat „tych z dołu” pozostaje tajemnicą dla „tych z góry”; i na odwrót. Pojawia 
sięniebezpieczeństwo fałszywej oceny sytuacji, groźba eskalacji raz popełnionego 
błędu, eskala­cji nie kończącej się pogoni gwałtu i przemocy. (Jeszcze jeden 
argument na rzecz psycholo­gicznych uwarunkowań andyjskiego terroryzmu?). 
W roku 1978 wśród wieśniaków rozeszła się pogłoska o rychłym powrocie 
Inkarriego. W 1980 roku Inkarri był już wśród nich. 
Analfabetom bowiem nie sposób wytłumaczyć różnicy między poglądami 
rewizjonistów, a teoriami Mao. Dlatego teżAbimael Guzmán sam sobie nadaje imię 
Puka Inti: „Puka Inti” znaczy „Czerwone Słońce”. Puka Inti – jak 
wierzącampesinos z gór – jest wysłannikiem In­karriego. Dla niektórych jest to 
natomiast dowód, że terroryzm nie zawsze musi być „zaprze­czeniem kultury, 
szczególnie tej, z której wyrasta”. Dla innych to tylko opakowanie, którymnie 
warto się sugerować; pod którym tkwi coś całkiem innego. Całkiem inna treść. 
Nie ulega wątpliwości, że Sendero wykonało ogromną pracę, zanim ktokolwiek 
jeszcze słyszał, że taka organizacja w ogóle istnieje. Nawet prezydent republiki 
– Fernando BelaúndeTerry – w wywiadzie z 13 grudnia 1982 roku mówiąc, że terror 
jest dziełem rąk dwóch lub trzech „indywiduów”, przyznał, że „indywidua” te 
posiadają całe lotniska i magazyny z bro­nią bardzo dobrze zamaskowane pośród 
andyjskich wyżyn. 
Senderyści nie zaczęli mówić o wojnie partyzanckiej przed trzema laty. Mówią o 
niej jużod 1973, 1974 roku. Potwierdzony licznymi danymi z policyjnych akt, 
socjologiczny wizeru­nek mówi, że senderysta jest mężczyzną w wieku 20–30 lat, 
który nosi sweter z ciemnej, la­miej wełny, studiuje na uniwersytecie lub jest 
analfabetą. Pochodzi ze środowiska chłopskie­go albo burżuazyjnego, oddany jest 
idei walki o „prawidłową demokrację”, a swego przy­wódcę – Camarada Gonzalo – 
darzy bezgranicznym zaufaniem. Filozofia, walka nożem i brak tolerancji – oto 
jego specjalności. Bez wahania poświęci życie, by zrealizować cele postawio­ne 
przed organizacją. Uderza grupowo, zawsze z zaskoczenia, akcje dokładnie planuje 
dbając 
o najmniejsze szczegóły. W okrucieństwie, choć na mniejszą skalę, dorównuje 
Czerwonym Khmerom Pol Pota. „Można odnieść wrażenie, że ci młodzi, uformowani 
przez Sierrę ludzie przygotowani są na wszystko” – tak mówią dziś o nich w 
Ayacucho. 
Ich głosy – ciche, lecz twarde – potwierdzą to. 
Catalina Arianzen, podejrzana o udział w akcjach Sendero Luminoso, powie: 
„Abimael to najbardziej utalentowany człowiek wszechczasów”. Victor Leon Huaman 
po imieniu nazywa tres aspectos fundamentales: „W ekonomii – odkrycie 
biurokratycznych tendencji kapitali­zmu wyrastającego z feudalizmu: w filozofii 
– sprowadzenie zasad dialektyki do ich praźró­dła – prawa sprzeczności oraz 
udowodnienie jedności subiektywnego z obiektywnym; w po­lityce – wzbogacenie 
maoistowskiej koncepcji przejęcia władzy, odkrycie pięciu faz walki zbrojnej, 
przetransponowanie chińskich doświadczeń na warunki peruwiańskiej Sierry i na 
„rzeczywistość quechua”. 
Nie proszą o dyskrecję ani o anonimowość. Catalina i Victor – od dwóch lat 
lokatorzy w Bloku Niebieskim nr l. Całe więzienie nazywa się El Frontón. Z Limy 
nie dalej niż godzinęprzez mgłę i rozbryzgujące się pod dziobem motorówki fale. 
Na wyspie. 
Pawilony pomalowane są na biało i niebiesko. Wyrastają ze skalistego podłoża 
wyspy Santa Isabela, na której jeszcze sto lat temu mieszkały tylko tysiące 
szerokoskrzydłych pta­ków. Przez następne 50 lat eksploatowano tu białe jak 
kreda ptasie ekskrementy. Zwaliste cielsko koparki obsługiwało trzynastu 
robotników. Jak głosi więzienna fama, pewnego dnia dowożący ze stałego lądu 
biały ser, płaskie bochny chleba i poranne gazety, zamiast owejtrzynastki – 
napotkali trzy ogromne albatrosy odziane w kraciaste koszule, o dziobach 
zdra­dzających ślady tatuażu, takiego samego jak ten, który poprzednio zdobił 
silne, piersiaste ro­botnicze torsy. Od tego czasu miano zacząć regularne 
przepłaszanie ptactwa. Uznano, że miejsce wyjątkowo się nadaje. Że należy je 
niezwłocznie wykorzystać. 
Za fundament posłużyła skała wyspy. Budowa trwała 15 lat. 
Więzienie podzielone jest na trzy sektory. W pawilonach Azul l i Azul 2 oraz 
Playa l – 315 więźniów. Tylko 5 nie należy do Sendero. 
Są w różnym wieku, różnego wzrostu. Noszą jeans lub spodnie koloru khaki z 
dwiema do­datkowymi kieszeniami naszytymi na udach. Zamiast paska – zaplecione 
pasma surowej,owczej wełny. Mimo wilgotnego chłodu – chodzą bez skarpet, w 
sandałach o chwytliwych podeszwach. Sweter też musi być z wełny o węzełkach 
przeciągniętych na prawą stronę. 
Zachowali strukturę organizacji oraz dyscyplinę walczącego wojska. Co godzinę, 
jak nakomendę, rozlega się skandowany okrzyk: Abajo El Frontón – campo de 
concentración!25 W czasie spacerów na dziedzińcu pozdrawiają się zaciśniętą 
pięścią: Viva el pensamiento-guia del Camarada Gonzalo!26, Viva el Camarada 
Gonzalo!27, Gonzalo es lucha armada!28. 
Na ścianach cel, pinezkami wpięto w tynk portrety Marksa, Lenina i Mao. 
Określają ich jako tres espadas en manos nuestros29. Czwartym mieczem 
najważniejszym – jest Abimael Guzmán – El Camarada Gonzalo. 
„0 naszym buncie należy pisać bez kropek i przecinków” – gestykulując, od progu 
poucza mnie ten, który już wie, po co przychodzę. „Skreślając kropki i średniki 
– łamiesz dotychcza­sowe reguły, zrzucasz z siebie wewnętrzną cenzurę. Ważna 
jest też składnia... Pomyśl – ona symbolizuje moralność i cały porządek 
społeczny. I rytm. I tempo. I nerw, pasja... Bunt ten łatwiej zamknąć w strofy 
ballad i poezji, niż w suche zdania publicystyki. Tylko tak masz szansę zbliżyć 
się do jego istoty i sedna: do CZEGOŚ NOWEGO. CZEGOŚ, co mieszcząc się w uskoku 
między słowem a czynem – nigdy w pełni nie będzie mogło zostać przelane na 
papier!”
Na pytania odpowiada dwóch niższych wzrostem: 
– Co myślicie o innych partiach marksistowskich? 
25 Hiszp.: Precz z El Fontónem (obozem koncentracyjnym).
26 Hiszp.: Niech żyją myśli przewodnie towarzysza Gonzalo!27 Hiszp.: Niech żyje 
towarzysz Gonzalo!28 Hiszp.: Gonzalo jest walką zbrojną.29 Hiszp.: Trzy miecze w 
naszych rękach.
–
Uważają się za marksistowskie, ale to wcale nieprawda. Tworzą tylko iluzję, a 
ideologia to ich parawan, za którym odbywa się striptiz i sodomia! 
– 
Żadna inna partia nie jest marksistowska? 
– 
Żadna! Nasza jest jedyna!
–
Jak tłumaczycie masowe egzekucje i morderstwa na ludności wiejskiej?
–
Morderstwa? Zabijamy tylko zdrajców. Tych, którzy sprzeniewierzyli się sprawie 
ludu. Tych, którzy służą kontrrewolucji...
I dalej: Sprawiedliwość ma sens klasowy. Jest to słuszne, prawidłowe, niezbędne. 
Z nami lub przeciwko nam. Nikt nie ma prawa pozostać „między”, „pośrodku”. To 
się nazywa re­wolucja. Tak być musi. Jesteśmy światową awangardą. Jesteśmy 
przeciwko reakcji. Cali je­steśmy zwycięstwem. Gdy zdanie ma więcej niż pięć 
słów – staje się nonsensem. Bez wielo­znaczności do zwycięstwa. Cokolwiek zrobi 
rząd, przyspieszy to tylko nasz krok. Jeżeli nic nie zrobi będziemy u celu 
jutro, a może już dziś... 
Gdy przerywam ten potok słów i znów pytam, dają przykład: „W przyszłości będzie 
się o tym pisać w podręcznikach terroryzmu i historii. A zdarzyło się to pośród 
gór, w jasny, tar­gowy dzień, na oczach całego pueblo. 
Kronika nie zapowiedzianej śmierci 
Dnia, w którym miano go zabić, Fortunato Nieto wstał wcześniej niż zwykle. 
Chciał oczeki­waćporannego autobusu z Andahuaylas, którym przybyć miały ważne 
dokumenty. W nocy śnił, że przemierza gęsty las pełen migdałowych drzew o 
liściach w kształcie ludzkich języ­ków. W lesie padała właśnie mżawka smakująca 
jak łzy, lecz jego nie dziwiło to wcale – taki czuł się senny i rozkojarzony. 
„Śniły mu się zwykle albo samochody, albo drzewa” – opowiadała w kilka dni 
potemdziennikarzom jego żona Victoria: miała opinię doświadczonej wróżki 
potrafiącej rozsupłaćnajbardziej nawet zagmatwaną treść, którą oczyścić trzeba 
było z sennego piasku i „więcejjuż nie pamiętam” opowiadającego. Lecz tym razem 
nawet ona nie potrafiła wyczytaćżadnejprzestrogi w porannej relacji swojego 
męża. 
Również Fortunato Nieto nie dopatrzył siężadnego ostrzeżenia wpisanego między 
pnie drzew. Uważał się za człowieka, który nie ma ani jednego wroga, ani – tym 
bardziej – powo­du, by życie zakończyć niespodziewanie i przedwcześnie. Niczego 
nie podejrzewając ruszyłku przystankowi.
W tym czasie noże były już wybrane: jeden do ćwiartowania – o długości 
siedemnastu długości kciuka i drugi mniejszy – służący do oczyszczania rybich 
grzbietów z łuski – długi jak 3/4 ostrza poprzedniego. Ci, którzy zawinęli je w 
worki, poszli wyostrzyć obie klingi do szklarza na rynku. Od najwcześniejszych 
godzin rannych sprzedawano tam mięso zwierząt domowych, które dnia poprzedniego 
przeznaczono na ubój.
Był ranek we wsi Matará 30– strasznej już z samej nazwy. 
Droga między Andahuaylas a wsią Matará została przerwana ulewą trwającą cztery 
po­przednie noce i około ósmej było już wiadomo, że autobus nie nadjedzie. Nie 
mogło to jużjednak mieć jakiegokolwiek znaczenia dla Fortunata Nieto: w ciemnym 
budynku służącym jako poczekalnia i toaleta publiczna, czekano już na niego. 
Ilu było senderystów – nie wiadomo. Musiał najpierw wysłuchać ostatniej lekcji 
swego życia: „Jeżeli ktoś werdyktem rewolucyjnego trybunału uznany zostanie za 
klasowego wroga, nie musi mieć wcale nieprzyjaciół kierujących sięczysto 
osobistymi pobudkami, by los jego móc uznać za przypieczętowany w sposób 
ostateczny”.
Zaraz potem najprawdopodobniej zaczęto zadawać ciosy nożami: na przemian – tym 
do ćwiartowania oraz tym drugim – bardziej filigranowym, długim jak 3/4 ostrza 
pierwszego. Oba znaleziono na miejscu „egzekucji”. 
30 Hiszp.: on zabije; forma czasu „matar” („zabijać” w czasie przyszłym). 
18 ran spośród bardzo licznych okaleczeń, było śmiertelnych. Cztery pchnięcia 
przebiłyżołądek, a jedno z nich całkiem zniszczyło trzustkę. Bardzo liczne rany 
zlokalizowano na całej długości jelita cienkiego oraz w dolnym płacie prawego 
płuca. Jeden cios na wysokości trzeciego żebra w strzępy zamienił lewą nerkę, a 
cała jama brzuszna wypełniona była kałużązakrzepłej krwi, na której dnie – w 
czasie lekarskiej autopsji – odkryto kilkadziesiąt podłuż­nych owali. Była to 
fasolowa zupa, którą Fortunato jadł z samego rana, i której nie strawił do 
końca. 
Są też tacy, którzy twierdzą, że mimo wszystko miał sporo szczęścia: umarł nie 
wiedząc o tym, co dnia poprzedniego zdarzyło się 63 km na południowy wschód od 
Ayacucho w dys­trykcie Acoreo.
Mowa o dwóch jego braciach – Aureliano i Filomeno.
Ten pierwszy zatrzymany został przez senderystów w drodze na jarmark. Napastnicy 
ubrani byli w długie, wełniane swetry, a na nogach mieli sportowe obuwie. 
Przesłuchiwano go w przydrożnym szałasie, gdzie na ziemi siedziało 20 postaci 
zgiętych w kucki, w kapelu­szach i w szkarłatnych poncho: gdyby nie karabiny i 
guma do żucia – można by pomyśleć, że to najnormalniejsi w świecie 
campesinokuna. Po trzech godzinach zadawania pytań i kopnia­ków, gdy wszyscy 
byli już zmęczeni, ruszyli ku miejscu, gdzie od kilku godzin trwał już w 
najlepsze jarmark.
Tu Aureliano spotkał trzeciego z braci – Filomeno.
Gdy na krótko przed otwarciem jarmarku przyszli go szukać wśród zabudowań 
hacjendy, Filomeno próbował uciekać. Biegł jednak nie więcej niż 300 metrów. 
Była to ucieczka, w której nie miał szans. 
W bieliźnie zaprowadzono go na plac, gdzie okoliczni wieśniacy dwa razy w 
tygodniu wymieniają wełnę na kukurydzę lub na zakręcane butelki. 
Powiedziano im, że są braćmi „kapitalisty” i „wyzyskiwacza”. Z bardzo bliska 
napluto imw twarz i zapytano, który z nich woli umierać pierwszy. 
Prawie wszyscy myśleli, że to żart, jedynie w niektórych oczach na chwilę 
rozbłysła cie­kawość. Padły cztery suche rewolwerowe wystrzały i pojmani padli 
jeden po drugim. Dopiero wtedy jarmark przerwany został w pół słowa. 
Był14 sierpnia 1982 roku. 
Zginąćśmiercią swoich snów 
„Oni wcale nie byli złymi ludźmi” – opowiadają o rodzinie braci Nieto 
Ayacuchanie, znającyjąz relacji swych krewnych ze wsi „On Zabije”. Najstarszy z 
braci miał sklep i wielu wie­śniaków było mu winnych dużo pieniędzy. Od długów 
brał wysokie procenty. „Ale złym człowiekiem nie był. To pewne” – mówią. 
Tak naprawdę jednak śmierci tej nikt nie potępia. Tak naprawdęśmierci tej też 
nikt nie po­chwala. Nikt nie jest już niczyim dłużnikiem. Nikt nie musi płacić 
procentów. Nikt na jar­marcznym placu nie zaoponował. Sami wieśniacy przyznali 
później, że czuli tylko ciekawość: co też teraz się stanie? 
Ta scena najlepiej oddaje bezruch wsi w głębi Sierry. Poparcie dla Sendero w 
regionie Ay­acucho na pewno istnieje. Lecz jest ono mieszaniną rezygnacji, 
strachu, nadziei, ciekawości i solidarności rodzinnych więzów krwi. Największy 
aplauz znajduje Sendero pośród młodych wieśniaków, którzy mówią: „Nas jeszcze 
stać na kilka lat nadziei”. Starsi zużyci są 40 latami życia, górami i 
nieustannym patrzeniem w przepaść. Jeżeli popierają, to nie ruch, lecz swoich 
synów. Opowiadają o terrorystach schodzących z gór jako o ludziach, o których 
nigdy nie wiadomo, co będą robić. 
Jeżeli nie będą zabijać, mogą zażądaćżywności, za którą nigdy nie zapłacą. 
Jeżeli nie będąchcieli jeść, najprawdopodobniej rozdawać będą czekoladę. Wyłamią 
zamki w drzwiach skle­pu. Odbiją wieko drewnianych skrzyń. Dzieci ustawią się w 
długiej kolejce. Z wrażenia za­pomną nawet popychać sięi na prawo czy lewo 
rozdawać kuksańce. Ten z twarzą w czarnej chuście sięgającej aż na oczy, stanie 
z karabinem w jednej ręce, drugą rozdawać będzie cze­
koladowe sztabki. Zapewne gdyby nie chusta, byłoby widać, że się uśmiecha... 
Bo takie sceny powtarzają się tu często. 
Bardzo podobną taktykę stosuje także druga strona.
Augusto Vega Rioja – 34-letni limeńczyk, do niedawna piłkarz, zawsze ubrany na 
biało, właściciel sklepu z artykułami sportowymi „Confecciónes Vega” – przybył 
do miasteczka Vilcashuamán, żeby rozdawać cukierki. Od 14 miesięcy jest nowym 
burmistrzem Ayacucho. Pragnie zreorganizować Uniwersytet San Cristobal de 
Huamanga. Cenę jaj utrzymuje na sta­łym poziomie: 320 soli za sztukę. Gwarantuje 
tańszą niż gdzie indziej w Peru naftę, wołowi­nę, kurczaki, niższe opłaty za 
taksówki. Twierdzi, że problemów „jego” departamentu nie można rozwiązać samą 
przemocą. „Jadąc do Vilcashuamán miałem dużo więcej w zanadrzu niż kule” – mówi. 
„Przywiozłem elektryczność; zainstalowano ją na głównej ulicy, a miej­scowi 
sądzili, że to złoty proszek osypujący się wolno na ziemię. Miałem przy sobie 
większąliczbę lekarstw i przedmioty, które dzieciom mogą być przydatne w szkole” 
– dodaje. 
Wielu wspomina do dziś ten dzień, w którym burmistrz przyjechał rozdawać 
cukierki. Wbrew intencjom – zaraz po jego wyjeździe, ulicę, na której 
zainstalowano elektrycznąświa­tłość przemianowano z Calle Ejércitos na Calle 
Luminosa – Świetlistą Ulicę. Stało się to w nocy. Nikt nie wie jak. Nikt nie wie 
dlaczego. Nikt nie wie, kto mógł na narożniku domu umieścić tę nową tablicę. 
To też jedna z form ayacuchańskiego bezruchu. Mieszkaniec Sierry stojący między 
od­działami antyterrorystycznymi Sinchis a patrolem zamaskowanych postaci w 
wełnianych swetrach – staje się niemy, głuchy, niespełna rozumu, skarży się na 
pamięć, jak oka gospo­darskiego sita. Boi sięrepresji. Boi się policji. Boi 
sięśmierci z rąk terrorystów. A generałCisneros Vizquerra – peruwiański minister 
wojny – konkluduje: „Sendero nie ma szansy nasukces, bo nigdy nie zyska 
szerokiego poparcia mas. Milczenie nie jest poparciem. Chyba, że poparciem może 
być również rezygnacja”.
Cesar Hildebrandt – centrysta i dziennikarz – odpowiada: „Ale przecież to już 
trwa prze­szło trzy lata!”
I najprawdopodobniej trwać będzie jeszcze długo. Bo wielkim agitatorem jest 
głód. W Pe­ru produkcją głodu zajmuje się rząd. Decentralizacja jako jedna z 
koncepcji „rozwiązania globalnego” i „tworzenia biegunów wzrostu” obiecana górom 
już w czasach Bolivara – jak dotąd – nie przekroczyła etapu rozdawania 
cukierków. Elektryczność, bez której nie można uprzemysłowićkamienistego ugoru z 
dnia na dzień, kończy się najczęściej u wylotu głównej ulicy. Aspiracje i 
nadzieje mieszkańców andyjskiego interioru – jeżeli w ogóle trafią na usta 
polityków – raz: wypowiadane są w niezrozumiałym dla miejscowych języku, po 
hiszpańsku, który na zawsze pozostał tu mową zwycięzców; dwa – partie polityczne 
mające je (gen. Ci­sneros:) „skanalizować” – umiejętnie przelewają na papier i 
pozbawiajążycia. 
Bo nadzieja, którą „skanalizowano”, nie jest już nadzieją. 
Młodzi campesinos z Sendero na marginesie wszelkich programów, maoizmu i 
strategii, odnajdują nadzieję, której odmówiono im gdzie indziej. Wielkim ich 
sprzymierzeńcem jest Skóra Węża – góry. Na nich oparli całą swoją taktykę: atak 
z zaskoczenia, błyskawiczną mo­bilizacjęludzi, którzy po przeprowadzonej akcji 
wracają do swych codziennych zajęć. Topo­grafia i znajomośćścieżek, o których 
istnieniu nikt, prócz nich nie wie – czyni ich nie­uchwytnymi.
Góry – ów kamienisty las – zastępują skłębioną dżunglę: nieodzowny rekwizyt 
każdejpartyzanckiej wojny.
Terroryści – którzy sami na siebie mówiąguerrilleros, czyli partyzanci – 
potrafią być w górach niewidzialni. W „Yawar Fiesta” – jednej ze swych powieści 
José Maria Arguedas pi-sał: „Ze szczytów wypływają cztery strumienie i 
przepływają blisko wsi; na kaskadach biała woda krzyczy, lecz mistis31 nie 
słyszą. W kotlinach, na równinach, wśród turni targanych wiatrem, tańczążółte 
kwiaty, lecz mistis nie widzą”. 
31 Quechua: Metys, często synonim Białego. 
W całości przenieść to można na walkę z nieuchwytnym, niewidzialnym 
przeciwnikiem, którego nie sposób zlokalizować wzrokiem ani uchem. Z 
przeciwnikiem, którego nie ma, aktóry zabija. Który jest, a którego nie można 
wypatrzyć wśród górskich grzbietów. 
Senderyści przeprowadzają trzy rodzaje akcji: egzekucje; zamachy bombowe na 
budynki użyteczności publicznej, jak kina i domy handlowe; akty sabotażu, np. 
wysadzenie linii wy­sokiego napięcia, przez co już trzykrotnie Lima – 6-
milionowy kolos – zamieniona została w otchłań ciemności; oraz ataki na 
posterunki policji i więzienia. 
Na strategię ataku – PIP, Sinchis i Guardistas Republicanos – odpowiadają 
strategią obro­ny, wzmocnioną ochroną punktów strategicznych, patrolowaniem wsi 
na rubieżach departa­mentu, zachęcaniem wieśniaków do stawiania oporu, do 
ucinania palców, do walki ze „zło­dziejami” i „tymi, którzy przychodzą pieszo”. 
Mimo to wiele regionów ogłoszono już jako „wyzwolone”: Arimanchu, Fajaro, 
Pacoma­cha, Matará, czyli – On Zabije. Bliżej poinformowani twierdzą, że mówić 
można co najwyżej
o „strefach militarnie kontrolowanych” lub o „regionach kontrolowanych w sposób 
przewa­żający”. Oznacza to, że policja i wspomagające ją wojsko już tam nie 
wkraczają. Handel i komunikacja z terenami ościennymi trwa jednak dalej, 
funkcjonują banki i szkoły.
Wyzwolone gminy trwają w bezruchu i odrętwieniu. 
Senderyści respektują władze komunalne na „terenach oswobodzonych”. Nie próbują 
do­konywać „transformacji”. W gminach tych nadal nikt nie wie, nikt nic nie 
słyszy, pamięć teżwszyscy mają słabą. Tylko raz, w pobliżu kopalń Canarios i w 
Huancasancos wszczęto dys­kusjęo zerwaniu wszelkich kontaktów z „zewnętrzem”. 
Chciano zorganizować strefę produ­kującą wyłącznie na potrzeby wojny. Wieśniacy 
byli jednak temu bardzo niechętni. Pomysłszybko zarzucono, w Huancasancos doszło 
nawet do krwawego buntu. Powrócono do sta­rych, wypróbowanych metod i sposobów.
Jednym z nich jest uprawa koki.
Cały północno-wschodni region departamentu znajduje się pod uprawą. To 
prawdziwie narkotyczne zagłębie. „Koka jest rośliną diabelską wynalezioną dla 
wyniszczenia Indian” – pisał zakonnik Diego de Robles w XVI wieku będąc 
przekonany, że podobne do laurowych, suszone w słońcu liście służą przede 
wszystkim pogańskim rytuałom: Dziś przez granicę, która jest tylko kreską na 
mapie, worki białego proszku wędrują w świat. Zielony surowiec jest bowiem 
destylowany na miejscu. To zapewnia większą dochodowość nielegalnym plan­tacjom. 
W taki sposób sfinansować można niejedną kampanię i wiele transportów 
kosztow­nej, przemycanej broni.
Jeszcze jednym sprzymierzeńcem jest wewnętrzna struktura organizacji. To 
przedłużenie niewidzialności – tym razem w jej wnętrzu. W 1978 roku, za kulisami 
IX Plenum Komitetu Centralnego Maoistowskiej Partii Peru, obok tezy o 
„wydłużonej wojnie” mogącej trwać na­wet 20 lat, zanim marsz wsi ku miastu 
osiągnie swą kulminację, stworzono model tzw. óse­mek. Dzięki bardzo stromej 
piramidzie podległości, dzięki pseudonimom oraz podziałowi na komórki, żaden z 
terrorystów nie zna więcej niż 8 osób przynależących do organizacji. Każda 
komórka liczy 5 osób. Spośród nich tylko jeden zna kontakt „na zewnątrz” z 
trzema innymi komórkami. I tak na każdym szczeblu – lokalnym, w dystrykcie i w 
prowincji. 
Tezę o „wydłużonej wojnie” podchwytuje wielu obserwatorów życia politycznego. 
Sązdania, że po blisko czterech latach partyzanckiej wojny, Sendero winno szukać 
zawieszenia broni. Powinno (Ricardo Letts, centrysta, czołowy publicysta kraju): 
„rozwinąć swą pozycjęprogramową, wyjść z ideologią ku masom”. Minister spraw 
wewnętrznych José Gagliardi Schiafino uczynił nawet odpowiednią propozycję w 
radiu. Jedyną reakcją w Ayacucho było wypowiedziane bardzo głośno: 
– Ci z dołu zdali sobie sprawę, że chicos32 są silni!„Ci z dołu” – to rząd. Bo 
Peru jest krajem, w którym Andy wszystko stawiają na głowie.Faktem jest bowiem, 
że od kilkunastu miesięcy mówi się w Ayacucho coraz głośniej. Mil­
czenie przełamano 9 września 1982 roku, właśnie wtedy, gdy powinna panować 
podniosła cisza. Stało sięto w dniu drugiego pogrzebu Edith Lagos, 20–letniej 
terrorystki, której brzuch chciał oglądać sam minister wojny. W dniu drugiego 
pogrzebu tej, która stała się przyczyną
32 Hiszp.: chłopcy. 
gratulacji i starannie zaciągniętych węzłów krawatów na cmentarzu w Andahuaylas; 
tej, o której się mówi: „Zginęła śmiercią swych snów”.
Augusto Vega Rioja – ów nowy burmistrz wspominany w kontekście cukierków 
rozdawa­nych w Vilcashuamán – twierdzi, że drugi pogrzeb Edith Lagos, do którego 
doszło z woli rodziców, był władzom bardzo na rękę: „Te elementy nigdy nie miały 
odwagi stanąć do walki twarzą w twarz. Na ulice wychodziły po zapadnięciu 
zmroku, czyniąc z ciemności opuszczo­ną przyłbicę” – mówi. „Tym razem zwolennicy 
senderystów wyszli na główny plac i zaczęli krzyczeć w biały dzień. Czekaliśmy 
od dawna już na to. Chcieliśmy wreszcie zobaczyć raz ich twarze”. 
Ale nie tylko krzyczano. I nie tylko na placu. Ci, którzy mówili – patrzeli 
prosto w obiek­tywy aparatów fotograficznych dziennikarzy. Tylko nieliczni 
zasłaniali twarze gazetami. Później określono to jako peligrosa encuesta en 
Ayacucho, czyli niebezpieczna ankieta w Ayacucho.
Carlos Andres Herhuy, lat 17, licealista, powiedział: „Jeżeli frakcja Partii 
Maoistowskiej Peru – Sendero Luminoso sądzi, że odnalazła właściwą drogę ku 
demokracji, wolności i sprawiedliwości dla wszystkich, to jestem przekonany, że 
powinna ona nadal iść tą najbar­dziej świetlistą ze ścieżek i nigdy nie porzucić 
myśli o ludzie, który tyle razy został oszukany przez polityków. Z bramy mojego 
gimnazjum chciałbym przekazać pozdrowienia wszystkim tym towarzyszom, którzy 
trwają w swej walce. Niech dane im będzie wyprowadzić nas z dna przepaści”. 
Pedro Galvez Gambóa, lat 16, licealista, stwierdził: „Ayacucho cierpi na kryzys 
ekono­miczny, polityczny, społeczny, etyczny i moralny. Sendero jest jedyną 
partią próbującą urze­czywistnić teorie José Carlosa Mariáteguiego. Zmierza 
jedyną słuszną drogą. Likwiduje ha­cjendy, feudalizm, biurokrację. Pragnie 
rozwiązać odwieczny problem Indian z Sierry. Może brzmi to wszystko nieco 
pompatycznie, ale przecież tak właśnie jest... Bardzo chciałbym zo­stać 
senderystą”. 
XXXX – czyli ten, który wolał pozostać anonimowy: „Ci z dołu prowadzą nasz kraj 
na szubienicę. Pozostaje jedna możliwość reakcji – Świetlisty Szlak. Nigdy z 
niej nie zejdziemy, choćby miało to kosztować nas nawet i życie. Śmierć Edith 
Lagos jest bardzo dużą stratą dla ayacuchańskiego ludu”. 
Śmierć Edith Lagos jest przyczyną przybycia ministra wojny – Luisa Cisnerosa 
Vizguerry do Andahuaylas. Wnętrze, do którego po trzech płaskich schodkach 
wchodzi minister jest mroczne i wypełnione zapachem lekarskich fartuchów i 
ostrym odorem formaliny. To nowo­czesna kostnica; jedna z najlepszych w całym 
Peru, z klimatyzacją i zamrażarkami, ta o którejwspominałem na samym początku. 
Jeszcze raz jest 4 września 1982 roku: godziny sjesty, które stanowić mają 
najlepszą osło­nę, bardziej szczelną niż godzina policyjna i zapadające 
ciemności. Za chwilę z ust ministra padnie zdanie: „Pokażcie mi brzuch 
terrorystki”, a lekarz wolnym ruchem zacznie odgarniaćpowierzchnię białego 
prześcieradła, w które zawinięte jest ciało. Zaraz potem nastąpi ciągdalszy 
sceny poprzednio przełamanej w pół zdania. 
Oględziny te są właściwie już tylko formalnością. Przyczyną zamieszania jest 
35­centymetrowa rana, długa jak krótsze ze sznurowadeł wyciągniętych z butów 
martwej dziew­czyny. Przybyły poprzedniego dnia na inspekcję terenów 
najzacieklejszych walk z Sendero minister chce się jednak przekonać na własne 
oczy. Właściwy powód do radości miał już kil­ka godzin wcześniej: ze stolicy, 
teleksem nadeszło potwierdzenie PIP33 orzekające, że odciski palców denatki są 
identyczne z tymi w aktach policyjnych zawartych pod numerem 117331. Pod depeszą 
widniał podpis Absalome Rojasa. Meldunek można było więc przekazać do ra­dia i 
telewizji. Było to czwarte doniesienie o śmierci Edith Lagos. Trzy poprzednie 
trzeba było odwołać i nazwać pomyłką. 
Po oficjalnym pogrzebie, o którym nikt nie wie i w którym bierze udział tylko 15 
osób, 9 września 1982 roku ceremonia zostaje powtórzona. O tym też już była 
mowa: Rodzice – Ma­
33 Hiszp.: Policia de Investigaciones Politicas. 
nuel Lagos i Daria Saez wraz z siostrą zabitej – Norą, przewożą ciało do 
Ayacucho. Tu od­bywa się autopsja. Obecnych jest pięciu lekarzy oraz adwokat 
rodziny określony potem w prasie jako „napastliwy”. Jest także ów tłum-
zaskoczenie. Tłum, który jeszcze trzy godziny temu sam nie wiedział o swoim 
istnieniu. Któremu nigdy nie dane było się dowiedzieć jaki popłoch i 
zakłopotanie wywołał w pałacu prezydenckim i wśród generalicji. Wbrew temu, 
Augusto Vega Rioja – burmistrz – powie o nim: „Większość tych ludzi to wyrostki. 
Było teżwielu pospolitych przestępców. Tłum był gęsty. Lecz w rzeczywistości 
tworzyła go bardzo krucha masa. Był to tłum-mydlana bańka”. 
Z każdą chwilą ludzi było coraz więcej. Głowa przy głowie, tłum był zwarty jak 
ściana. Ci, którzy widzieli go z wysokości balkonów na drugim piętrze, 
burmistrzowi musieliby zaśmiaćsię prosto w twarz. Mówią, że wyglądało to tak 
jakby kamienie ulicznego bruku powyrastały na łodygach wysokich niczym ludzkie 
sylwetki. Jakby na wietrze zaczęły się one giąć i falo­wać. Jakby łodygi po 
kilku minutach zamieniły się w nogi. Jakby kamienna lawina ruszyła przed siebie. 
– Rumirunatakuna rimashanku! – zawołał w języku quechua sześcioletni malec 
Carlos trzymający się prętów żeliwnego balkonu. 
– 
Rumirunatakuna rimashanku! – podchwycili to inni. 
– 
Rumirunatakuna rimashanku! – niosło się dalej. 
–
Oto nadchodzą Ludzie–Kamienie! – wołało już całe miasto. 
Oni – Rumirunatakuna – zebrali się na ulicy przed wejściem do domu, gdzie 
odbywała sięautopsja. Było ich coraz więcej. Ulica stawała się zbyt ciasna, 
ludzka masa wylewać zaczęła się na plac. Skandowali hasła, najczęściej 
powtarzało się: Lucha armado!34 i Belaúnde aba­jo35! Chcieli wiedzieć, co mówią 
lekarze tam we wnętrzu trzypiętrowego domu. W rękach wielu mężczyzn widziano 
zwoje sznura, który można zawiązać w silną pętlę. 
Jak zginęła Edith Lagos 
W ciele 20-letniej terrorystki zlokalizowano sześć ran oraz niezliczoną ilość 
skaleczeń. Jedna kula przeszyła żołądek zostawiając otwór o średnicy 1,2 cm. Na 
wysokości paska od spodni,w plecach utkwiły dwie inne kule zostawiając dwa 
otwory o centymetrowej średnicy. Inny pocisk strzaskał staw łokciowy w lewej 
ręce. Na poziomie szóstego żebra odnaleziono ślad pokuli, która musnąć musiała 
skórę, nie zdzierając jej nawet do kości. Najbardziej zagadkowa była rana kłuta, 
ta na brzuchu, o poszarpanych krawędziach i bardzo opuchnięta. Mogła byćśladem 
po ostrzu noża lub bagnetu: Czyżby Edith Lagos została najpierw pojmana, 
torturo­wana, potem dopiero potajemnie rozstrzelana?
Tak twierdzą jej rodzice. 
Szczegółów można się dowiedzieć od jej siostry: Edith wywieziono trzydzieści 
kilome­trów za miasto policyjnym samochodem. Tam kazano jej... uciekać. Biegła 
zygzakiem. Wie­działa, że długo nie może to trwać. Że to musi zaraz nastąpić... 
I nastąpiło: Padła karabinowa salwa. 
Zdążyć miała jeszcze nabrać powietrza w płuca, by zawołać: Edith Lagos viveré! 
Viva la guerrilla y el Camarada Gonzalo! 
Słysząc odgłosy dochodzące z ulicy, lekarze nie próbowali przeczyć. „I tego nie 
można wykluczyć” – stwierdzili na gęsto opieczętowanym papierze. „Rana w jamie 
brzusznej mogła być zadana nożem lub bagnetem. Zastanawia brak śladu po wylocie 
ewentualnej kuli w ko­szuli, jaką zabita miała na sobie w momencie śmierci. 
Każdej innej możliwości również nie jesteśmy jednak w stanie wykluczyć (...)”.
Czyli – także wersji oficjalnej: 
34 Hiszp.: walka zbrojna.
35 Hiszp.: Beleúnde, precz!
W piątek, 3 września 1982 roku, o godzinie 15.30 w okolicach wsi Umata, nie 
opodal An­dahuaylas grupa 12 zamaskowanych i uzbrojonych osobników zatrzymała 
samochód Marka Willensa Caurevenge – członka belgijskiej fundacji „A. Melins” 
zajmującej się problemaminawadniania nieużytków. Belg zostaje zaprowadzony do 
pobliskiego szałasu z suchych gałę­zi, gdzie jak mu oznajmiono – miał zostać 
„przesłuchany”. Za około godzinę nadjechał poli­cyjny patrol. Dochodzi do 
wymiany ognia, a w potyczce pada jedna osoba. Miała być niąwłaśnie Edith Lagos. 
Następnego dnia, pod słomą i gałęziami odkryte zostają jej zwłoki w miejscu 
wskazanym przez M. W. Caurevenge.
Po raz pierwszy usłyszano o niej w Ayacucho, gdy jako gimnazjalistka w szkole 
NuestroSenor de las Mercedes zorganizowała strajk przeciwko zarządzeniu, które 
kazało uczniom osiągać co najmniej 11 punktów na 12 możliwych. I tak – jako 
szesnastolatka trafia do poli­cyjnych segregatorów. W latach 1976–78 aktywnie 
uczestniczy w studenckich zamieszkach; w tym czasie znana jest już w kręgach 
Sendero Luminoso – wtedy nic nie znaczącej organi­zacji określającej samą siebie 
jako „ramię zbrojne maoistowskiego odłamu PeruwiańskiejPartii Komunistycznej”.
Pochodziła z rodziny mogącej mówićo wielu sukcesach. Ojciec – polityk określany 
w rozmowach jako militante36 – był właścicielem trzech ciężarówek i dwóch 
samochodów – słowem: małej firmy transportowej mieszczącej się w trzypiętrowym 
domu. Matka – z aka­demickim dyplomem – zdradzała skłonności do pisania poezji. 
W 1979 roku Edith wyjeżdża do Limy, by studiowaćprawo na Uniwersytecie San 
Martin de Porres. Pierwszy rok kończy ze znakomitym wynikiem, jednak choroba 
matki krzyżuje jej wszystkie plany i zamierzenia: musi wracać do Ayacucho. 
Przedpołudniami pomaga ojcu w prowadzeniu interesów, popołu­dnia ma wolne dla 
siebie. Odnawia kontakty sprzed wyjazdu do stolicy. Większość jej znajo­mych i 
przyjaciół jest już w szeregach Sendero. 
– Chodź z nami – mówią.Idzie.Po raz pierwszy aresztowano ją w 1980 roku, w 
czasie Świąt Bożego Narodzenia; mimo
usilnych starań nic jednak nie było można jej udowodnić. W styczniu 1982 roku 
zatrzymana zostaje ponownie – oskarża się jąo posiadanie broni i organizowanie 
zamachów bombowych na gmachy użyteczności publicznej. Policja bierze jej odciski 
palców, które opatruje nume­rem 117331. Trafia do aresztu śledczego. 
W więzieniu w Ayacucho bardzo ciężko choruje. Przeżywa załamanie psychiczne. 
Mimo to milczy. Mimo to przygotowuje współmieszkanki cel i całego bloku do tego, 
co potem na­zwane miało być dniem „D”. 
5 marca stanąć miała przed sądem. Ale nie staje: 3 dni przedtem, 15 minut przed 
północąodbywa sięatak senderystów na więzienie CRAS. Wraz z detonacją pierwszej 
petardy zaczy­na się dzień „D”: w dniu tym, który w rzeczywistości był nocą, 
ucieka 244 więźniów. Edith Lagos jest wśród nich. 
Ucieczka przygotowywana była bardzo długo, precyzyjnie, z fantazją i rozmachem. 
Bierze w niej udział około 400 senderystów i dwie ciężarówki „Dodge 350”. 
Atakujące grupy roz­siane są po całym mieście. Mają wspierać główne uderzenie, 
stworzyć wrażenie frontalnego uderzenia na Ayacucho. W pierwszej chwili nikt nie 
wie, co się właściwie dzieje. A przecieżjuż 28 lutego, dwa dni wcześniej podjęto 
podobną próbę odbicia uwięzionych terrorystów, zakończoną fiaskiem. Można było 
przypuszczać, że personel więzienny trwa w stanie ciągłej gotowości do odparcia 
kolejnego ataku. Jest jednak całkiem inaczej. 
Załoga więzienna najpierw wieczorem pije piwo, a potem, w nocy – jest zaskoczona 
i bez­radna. Atakujący otaczają prostokąt więziennych murów. W całym mieście 
eksplodująładun­ki dynamitu, słychać długie serie wystrzeliwane z ciężkiej broni 
maszynowej. „Można było odnieść wrażenie, że są ich całe tysiące” – powie potem 
jeden z mieszkańców dzielnicy śródmiejskiej.
Więzienna brama wysadzona zostaje w powietrze. Od strony ulicy Garscilaso de la 
Vegaprzerzucono liny i sznurowe drabinki. W tym czasie komendant Alberto 
Rodriguez Mentoja 
36 Hiszp.: bojowy, zadziorny. 
dzwoni do samego prezydenta do Limy. „Sytuacja jest rozpaczliwa, za chwilę 
wszyscy zosta­
niemy zmasakrowani” – krzyczy do słuchawki. 
Prosi o posiłki, które najwcześniej mogą dotrzeć drogą lotniczą za siedem 
godzin. 
Do masakry jednak nie dochodzi. Kraty cel są już wyłamane, ciężkie drzwi 
wewnątrz mu­rów o metrowej grubości stoją otworem. Terroryści wycofują się. Wraz 
z nimi 244 więźniów, wśród których aż 92 osoby należądo Sendero. Ostrzeliwując 
się, już na ulicy, Edith Lagos zostaje ranna w nogę. 
Nazajutrz, obok więzienia, na czołówki gazet trafia także szpital oraz Najarro 
Jaurequi – bohater następnego epizodu.
Najarro Jaurequi został ranny 2 dni wcześniej, w czasie nieudanej próby ucieczki 
z aresztu. Uchodził za jednego z ważniejszych przywódców Sendero. Pod silną 
strażą, w stanie określo­nym jako ciężki, umieszczono go w Hospital General de 
Ayacucho. W dniu „D”, około dru­giej nad ranem, gdy z wolna cichły już odgłosy 
potyczki na ulicach, do sali gdzie znajdowało się jego łóżko, weszło czterech 
policjantów. 
Musiał drzemać. Pierwsze uderzenie w głowę poczuł dopiero, gdy wyrwano wąż, 
którym dożylnie aplikowano mu kroplówkę. Trzy postacie pochyliły się nad 
posłaniem i zaczęły go dusić. Później, gdy policjantów zidentyfikowano i zaczęto 
zadawać pytania, stwierdzili oni, że „trwało to czas bliżej nieokreślony”. 
By móc być pewnym rezultatów, na szyi Najarro Jauraquiego zaciągnięto w podwójny 
wę­zeł sondę uprzednio wyrwaną ze stawu łokciowego prawej ręki. Nie ruszał się. 
Ciało zwiot­czało pod naporem trzech par silnych rąk. 
– Nie żyje – powiedział ten, który stał dwa kroki z tyłu. Ten, który cały czas 
przypatrywałsię jak tamtych trzech dusiło i zaciągało węzeł pętli. Słysząc to – 
przerwali. Szybkim krokiem cała czwórka zbiegła schodami na parter. Drzwi na 
ulicę były otwarte.
Najarro Jaurequi jednak nie umarł: stał się przyczyną konsternacji i 
zaskoczenia. Zamiast móc donieśćo udaremnionej próbie ucieczki, do prasy trafiły 
tłumaczenia: „Działaliśmyzgodnie z dekretem 046. Chodziło o to, by mieć 
gwarancję, że pacjent nie ucieknie. Był osobąbardzo niebezpieczną i dlatego 
uważamy, że określenie «el terrorismo parapolicial» nie po­winno być użyte ani w 
gazetach, ani gdzie indziej”. 
Czwórka żandarmów, która wtargnęła w tym samym czasie do drugiego skrzydła 
szpitala pracowała w sposób bardziej niezawodny. O tym, co się tam wydarzyło, 
można dowiedziećsię z ust Filipiny Palomity. 
Filipina Palomita aresztowana została około godziny 11.00, 18 września 1981 
roku. Po­wiedziano jej, że jest podejrzana o współpracę z Sendero i opancerzonym 
samochodem prze­wieziona została do ayacuchańskiego więzienia. Najpierw przez 
siedem godzin stać musiała oparta o ścianę dziedzińca. Dopiero o świcie 
następnego dnia kazano jej zamknąć oczy i wprowadzono do wnętrza. 
W pomieszczeniu pełnym wilgoci, które najprawdopodobniej znajdowało się w 
więzien­nych piwnicach, bito ją tak długo otwartą dłonią po twarzy, aż pękła jej 
błona bębenkowa, a z ust zaczęła wyciekać krew. Potem kazano jej się rozebrać i 
kłaść się wielokrotnie na cemen­towej podłodze, na której rozsypane było szkło. 
Trwało to całymi godzinami. W końcu stra­ciła poczucie czasu. Wtedy zaczęło się 
przesłuchanie. 
Gdy nie chciała odpowiadać na pytania, ten który krzyczał najgłośniej założył 
jej stryczek na szyję i powiedział, że zaraz ją powiesi.
Ona milczała. Powoli zaczęto zaciągać pętlę na szyi; działo się to tak długo, aż 
z braku tchu mdlała i osuwała się na kolana. 
Trwało to w sumie dwadzieścia dwa dni. Dwudziestego trzeciego zastosowano 
„elektrycz­ne żądło”. Wtedy też podpisała listę swych przewinień, której nigdy 
nie było jej dane prze­czytać, choćby z tej przyczyny, że cały czas miała czarną 
opaskę na oczach, by nie mogła rozpoznać swych oprawców. I dopiero 24 lutego 
następnego roku, sędzia Winceslao Oycla z Limy uznał ją za niewinną i spowodował 
jej natychmiastowe zwolnienie z aresztu. Zanim wróciła do domu, z powodu 
przewlekłego zapalenia nerek trafiła do Hospital General w Ay­acucho. 
To, o czym opowiedziała dziennikarzom na następny dzień po wielkiej ucieczce, 
zdarzyło się o tej samej godzinie, gdy 50 m dalej trzech policjantów dusiło 
Najarro Jauraquiego. CarlosAlcantará Chavez, Russel Wensjoe i Yincente Almicar – 
wszyscy terroryści, ranni i pojmani dwa dni przedtem – zmuszeni zostali przez 
umundurowanych mężczyzn najpierw do wyjścia z łóżek, potem z sal, wreszcie z 
korytarza na ulicę. Żandarmi popychali ich, bili kolbami ka­rabinów; ona całą 
scenęśledziła spod przymkniętych powiek, a chcąc znać jej finał – podbie­gła do 
okna. 
„Nie trwało to dłużej niż 3 minuty” – mówi. „Na ulicy zginęli pod gradem kul 
wzajemnie ostrzeliwujących się terrorystów i Guardistas Republicanos, wszyscy 
przeszyci tą samą serią”. 
A gdyby nie widziała tego na własne oczy, mogłoby się to nazywać próbą ucieczki, 
którąw porę udaremniono. 
Następnego dnia po ucieczce, ranna Edith Lagos cudem tylko wymyka się z rąk 
policji w Cholobamba, w dystrykcie Onqoy. W starciu z osławioną Guardia Civil 
giną Antonio Aguero i Roberto Garcia Huamán. Policja rozpoczyna zakrojoną na 
szeroką ,skalę, wielomiesięcznąakcję „Szczypce”. 200 km od Ayacucho – w Huayrá 
znów tylko przypadek sprawia, że to jeszcze nie koniec. To samo powtarza się w 
trzy dni później na hacjendzie Ayzará. I trwać tak będzie aż do początku 
września. 
Istnieje jeszcze trzecia wersja jej śmierci. Opowiadają ją jej najbliżsi 
przyjaciele, którzy potem w Ayacucho nieśli przez 17 zakrętów i 3 place jej 
trumnę. Z dwoma poprzednimi zga­dza siętylko miejsce: Umata, 30 km od 
Andahuaylas. Scenariusz jest heroiczny i kończy siępieśnią na ustach. 
Edith Lagos jedzie ciężarówką wraz z 25-letnim senderystą, którego tożsamości 
nie udało się ustalić. Dojeżdżają do punktu kontroli na szosie, obsadzonego 
przez silny oddział gwar­dzistów. Próbują uciekać. Próbują przebić się przez 
stalową zaporę. Kierowca wciska pedałgazu do oporu. Droga jest prosta jak 
strzelił, mogą położyć się na podłodze wozu. Ostatnie 50 m jest już tylko 
pytaniem: czy się uda, czy może to już naprawdęśmierć? 
Gdy silnik staje w płomieniach, biegną przez suchą trawę. Dopadają pasma 
spękanych skał. Edith wie, że może uciekać. Wie też, że może się po prostu 
poddać. Nie, postanawia. Chce walczyć. Tym bardziej, że przeczucie jej mówi, że 
to już po raz ostatni.
Lecz po 20 minutach pozostaje jej tylko 50 kul. Nadal skanduje hasła, które 
zaprowadziłyją aż tu – do Umata. Śpiewa. I w ostatnim zrywie zaczyna samobójczy 
atak. 
Biegnąc wystrzeliwuje ostatnią serię. Na ślepo. Przed siebie. Jeszcze 
kilkanaście metrów. Wie, że równie dobrze mogłaby się zatrzymać. Wie, że tym 
razem to jużkoniec: I przeszyta kulami pada jak potrafiący wymachiwać rękoma i 
nogami pajac, w którego ciele z drewna i gałganków niespodziewanie ktoś przecina 
życiodajny sznurek... 
Inkarri schodzi z gór 
Gdy jest już po autopsji, miasto zmienia się w chmurę naładowaną 
elektrycznością. To mia­sto-zaciśnięta pięść. To miasto ludzi z kamienia. To 
miasto, w którym właśnie obrywa siękamienna lawina. 
Ciało jej ubrane zostaje w świeżo odprasowany mundur koloru khaki. Z wojskowymi 
ho­norami Rumirunatakuna umieszczają je w udekorowanej kwiatami trumnie. O 14.00 
w kate­drze Santa Catalina na głównym placu miasta celebrowana jest msza. Obecny 
jest sam biskupAyacucho – Maximiliano Prod. Mówi długo, dźwięcznym głosem. Mówi 
pięknie. Dużo ludzi płacze, a młodzi skandują słowa, z których wynika, że wojna 
w Ayacucho trwa. 
Potem trzymający na ramionach trumnę tłum rusza przed siebie. 
Jest 9 września 1982 roku, późne godziny popołudniowe. 
W rzeczywistości jest jednak za pięć dwunasta. 
Te pięć ostatnich minut trwać będzie jeszcze 136 dni: do 26 stycznia następnego 
roku, ażdo chwili, gdy wybić miała godzina Uchuraccay. 
Wtedy, za pięć miesięcy dwunasta, sądzono, że zdarzenia osiągnęły kulminację. Po 
prze­sileniu nastąpić miał odpływ i uspokojenie. Lecz wypadki toczą się coraz 
szybciej, coraz gwałtowniej i bardziej porywiście. Każdy następny dzień jest 
coraz szerzej rozlewającą sięplamą, a jej kształtu nie sposób odcyfrować nawet z 
ptasiej perspektywy: coraz częściej zda­rzają się rzeczy do tej pory nie 
nazwane. Znarowione słowa niczym węże zmieniają swą skó­rę, wyrywają się z 
konturów znaczeń zapisanych w słownikach. Rzeczywistości wyrastająszpony 
kondora, rogi andyjskiego kozła i długi zakręcony ogon skalnej jaszczurki. 
Wszystko jednocześnie. 
Bowiem to, co zdarzyło sięw czasie pogrzebu Edith Lagos było rzuconym hasłem: 
czeka­jąc na nie już od stuleci, Inkarri pospiesznie zaczął schodzić z gór. 
Począwszy od tego dnia – widywano go coraz częściej. Ukazywał się na 
przedmieściach, na rogatkach osad. Podchodził do krawędzi kotlin, na których 
dnie leżały indiańskie wsie. Niekiedy nawet dawał ludziom tajemnicze znaki. 
Wymachiwał rękoma – wyglądało to tak jakby zaraz miał zacząć coś wołać. 
7 listopada 1982 roku wieśniak Punchey opowiadał na jarmarcznym placu w 
miasteczku Tambo o tym, jak Inkarri nadszedł, gdy on zbierał chrust przeznaczony 
na wieczorne ognisko. A campesino Wallpata z Uchuraccay spotkał go ażtrzy razy w 
ciągu jednego tygodnia: „Od razu poznałem, że to on” – mówi. „Odziany był w 
lamią skórę, a zamiast oczu miał dwie czarne kule”. Twarzy nie było widać. 
Pokryta była czymśczarnym, co z daleka wyglądało jaksierść dzikiej świni: 
Inkarri stał na szczycie jednego ze wzgórz. Rozglądał się najpierw jakby chciał 
sprawdzić, jak najłatwiej można dotrzeć do wsi. Gdy ruszył w dół, campesino 
Wallpata zaczął uciekać. 
Postać tę widywać zaczęto częściej niż latające talerze. 
Pojawiała się w bardzo różnych miejscach, w punktach oddalonych od siebie o 
dziesiątki kilometrów. Coraz bardziej oczywiste stawało się, że nie powrócił 
jeden Inkarri, lecz cała ich rodzina. Cała armia. Udało się ustalić, że zwykł 
ukazywać się krótko przed wschodem lub zachodem słońca, najczęściej w stroju 
koloru wilgotnego mchu. Uzbrojenie jego stanowiłtopór o bardzo dziwnym 
kształcie. Gdyby nie było wiadomo, że Inkarri musi posiadać ka­mienną siekierkę, 
na pierwszy rzut oka można by wziąć ją za całkiem coś innego. To coś było 
długie, a czarny, błyszczący drzewiec zakończony był szerokim trójkątnym 
ostrzem, do któ­rego przytwierdzona była skórzana taśma. Topór był ciężki: 
Inkarri nosił go na plecach; gdy skakałpo kamieniach – dobywał się zeń stuk 
rytualnej grzechotki. Brakło tylko pióropusza koloru tęczy, o którym wspominano 
w wielu wersjach mitu. Natomiast przybyszom z miastaIndianie opowiadali o takich 
spotkaniach, w czasie których Inkarri podrzucał garść kamieni do góry, te zaś 
zawisały w powietrzu. Spadały nie wcześniej niż po pół godzinie lub – trwając 
nieruchomo – zmieniały się w ptaki, które dopiero po dłuższej chwili namysłu 
decydowałysię na ociężały lot i znikały wśród górskich szczytów... 
Reakcją na te opowiadania było niedowierzanie. „Ludzie gór mogą zobaczyć 
wszystko to, czego sobie zażyczą” – mówi burmistrz Ayacucho Vega Rioja. „Przez 
40 lat swego życia, od rana do wieczora campesinos ssą liście koki. Ich świat – 
to wizja o tęczowych obwódkach jakobraz kontrolny rozregulowanego barwnego 
telewizora” – argumentował. 
Lecz schodząc z gór Inkarri zawitał także na dno kotliny, w której leży samo 
Ayacucho. 
Dnia, gdy Inkarri pojawił się w centrum blisko 30-tysięcznego miasta, na skwerze 
space­rowym zademonstrowałkilka zapomnianych tańców. „Musiały być związane z 
wojną, krwią i klątwami rzucanymi na wroga” – mówią odnalezieni świadkowie tego 
wydarzenia. Inkarri wymachiwał swoim toporem, który wydawał odgłosy grzechotki. 
Twierdzono, że choć całynagi – ciało jego porastał mech długi jak trzyletnia 
wełna na podgardlu lamy. „Całe jego pa­sma można było zaplatać w warkocze” – 
przypominają sobie w mieście jeszcze dziś. Do za­trzymujących się przechodniów 
podchodził i rozmawiał ludzkim głosem w miejscowej, gar-dłowej odmianie quechua.
Mówił, że nadszedł czas jego powrotu. 
Mówił, że oto jest. 
Potem tańczył dalej, potrząsał głową i całym swym rynsztunkiem. Trwało to prawie 
go­dzinę. Zanim nadjechała policja – rozpłynął się w tłumie. 
W Ayacucho – stolicy departamentu – 6 i 7 grudnia 1982 roku widziało go w sumie 
786 osób. Nazwiska ich wraz z adresami w porządku alfabetycznym spisano na kilku 
listach. Ich wypowiedzi nagrano na taśmach magnetofonowych, a skrócone wersje 
udostępniono prasie.Zainteresowały one zarówno miłośników czarnej magii, 
folkloru jak i specjalistów od terrory­zmu oraz dywersji. „To byli przebrani 
senderyści. Sieją strach, chcą sprowokować zamieszki” 
– stwierdzono w oficjalnym komunikacie.Ayacucho po raz kolejny było na ustach 
każdego. Niepokój stał się bliski paniki.Z nową gwałtownością rozgorzał spór o 
to, czy senderyści gotowi posłużyć się rytuałem 
Inkarriego są t y l k o terrorystami, czy może to aż partyzanci? Zadowolono się 
rozwiąza­niem kompromisowym: senderyści są terrorystami i partyzantami 
jednocześnie. Podsumowa­no statystyki.
W 1980 roku przeprowadzili 261 „akcji”. Rekord padł w październiku – bo aż 74. 
W 1981 roku było ich aż 701. Najwięcej we wrześniu – 100. 
W 1982 roku – 906. Najwięcej w listopadzie – 102. Spośród 5000 słupów wysokiego 
na­pięcia w całym kraju, 264 wyleciały w powietrze. 
23 stycznia 1983 roku generał Clemente Noel zakomunikował o kolejnej potyczce. 
Miała ona mieć miejsce w gminie Huaychau: w miejscowości Huanta, wysoko w 
górach, w sercu Skóry Węża. Do starcia doszło między niewielkim patrolem 
terrorystów a okolicznymi wie­śniakami. W jego wyniku, z rąk zakończonych 
drewnianym rolniczym rynsztunkiem, wszy­scy terroryści ponieśli zasłużoną... 
śmierć. Prezydent republiki, Fernando Belaúnde Terry, nazwał to na ekranach 
telewizorów: sintoma de una reacción popular espontanea contra el terrorismo, 
czyli: symptomem spontanicznej reakcji ludu przeciwko terroryzmowi. MarioVargas 
Llosa – czołowy pisarz Peru, także publicysta – zgłosił już wtedy pierwsze 
wątpliwo­ści: „Aplauz? Akceptacja samosądu?” – zapytywał. „Dochodzenie 
sprawiedliwości na własnąrękę, po drugiej stronie prawa?”
Był to początek zdarzeń, które w atmosferze oczekiwania na dalsze tańce 
Inkarriego przy­pomnieć kazały o ludziach żyjących po przeciwnej stronie 
Wielkiej Góry, a Ayacucho i Uchuraccay złączyły w ową nierozerwalną parę. 
Właśnie 20 miesięcy temu, w styczniu, te dwie nazwy splotły się po raz pierwszy 
ze sobą. Połączone zostały jedną pomyłką, ośmio­krotnym morderstwem, wieloma 
podejrzeniami i palcami obciętymi motykami andyjskich campesinokuna. Stały się 
one syjamskimi braćmi, o których nie wiadomo, gdzie się jedenkończy, a drugi 
zaczyna.
To, o czym zameldowano 23 stycznia, za co pochwalono wieśniaków, wydarzyło się 
dwa dni wcześniej. Około 400 Indian zmasakrowało i zabiło ośmiu terrorystów. Oni 
– ośmiu dziennikarzy – Willy Retto i Jorge Luis Mendevil z „El Observador”, 
Jorge Sedano z „LaRepublica”, Eduardo de la Pinnella, Felix Gavilano i Pedro 
Sanchez z „El Diaro”, AmadorGarcia z „Oiga” i Octavio Infantes z ayacuchańskich 
„Noticias” postanawiają sprawdzić, co się wydarzyło w Huaychau. Interesują ich 
bliższe szczegóły zajścia. W stolicy mówi się bo­wiem coraz głośniej o tym, że – 
licząc na bezkarność – policja posługuje się przebraniem i woli drewniane 
sękacze niż kule i bagnety. Właśnie dlatego ruszają w drogę. 
W środę, 26 stycznia, około piątej nad ranem, taksówką prowadzoną przez 
Salvadora Le­ma jadą do Yana Orja. Docierają tam o 7.00. Stąd pieszo, górskim 
szlakiem wiodącym przez Uchuraccay, zamierzają dotrzeć do jeszcze bardziej na 
północ leżącego Huaychau. 
Droga jest niezwykle wyczerpująca. Trawersem trzeba pokonać dwie przepaście: 
później,gdy trwały już prace komisji specjalnie powołanej po całym zajściu 
wspominano o nich dośćczęsto. Mówiono na przykład o wielkich przepaściach, które 
oddzielają prawo od rzeczywi­stości, w której ma ono sprawnie zafunkcjonować; o 
przepaściach będących granicą między Peru realnym, a jego papierowym nominałem. 
Tymczasem cała ósemka posuwa się w głąb gór. Przez 6 km idą osuwiskiem, o 
którego istnieniu nikt dotąd nie wiedział. O 10.30 we wsi Chalabamba odnajdują 
Juana Argumedo, który na dalszym odcinku ma przejąć rolę przewodnika. Między 
11.00 a 11.30 zostają za nimi ostatnie zabudowania wsi. 
Od Uchuraccay dzieli ich jeszcze 15 km. 
Marsz trwa 5 godzin. Wielu potem twierdziło, że zbliżając się do krawędzi 
kotliny, na któ­rej dnie leży wieś, nieśli czerwoną flagę. Mieli nią wymachiwać, 
urągać rządowi, lżyć prezy­denta. Najprawdopodobniej jednak – jak stwierdziła 
komisja – nic takiego nie miało miejsca. Wątpliwości nie ma natomiast co do 
tego, że są wyczerpani wielogodzinną wspinaczką. 
Gdy stają tam, gdzie stok zaczyna stromo opadać w dół, musi być godzina 17.40. 
Ścieżka leżąca bardziej pod niż przed nimi, dwunastoma zakosami osiągała dno 
niecki wciśniętej między dwa najeżone skałągrzbiety. Nad tym, za którym o dalsze 
7 km bezdroża leżał cel ich wędrówki: Huaychau, nisko wisiała kula styczniowego 
słońca. „Im bliżej zacho­du, tym Tayta Inti miał bardziej gęstą opończęz 
purpury” – powie potem dziennikarzom wie­śniak Wallpata. „Mogło to oznaczać 
napuchnięty brzuch muła, który zjadł zbyt wiele wilgot­nej trawy lub dużo, dużo 
ludzkiej krwi”.
Lecz trawa pod nogami jest sucha. To wystająca spośród kamieni słoma: W 
Uchuraccay ostatni deszcz spadł przed dwoma miesiącami. Mimo to idą dalej. 
Gęsiego, trzymając się wąskiej nitki ścieżki, zaczynają schodzić ku wciąż 
jeszcze niewi­docznej wsi. 
AKT DRUGI: CO SIĘ ZDARZYŁO W UCHURACCAY
Wstając z łóżka 22 maja 1983 roku Ricardo Rondón nie wiedział, że jeszcze tego 
samego dnia dane mu będzie zobaczyć na własne oczy jak przed wieloma miesiącami 
zginęło kilku niezwykle ambitnych mężczyzn, zabitych ukradkiem i z zaskoczenia.
Ricardo Rondón – lat 27, brunet, wąs, broda, nienagannie odprasowany garnitur 
nieokre­ślonego koloru – zwykł rozpoczynać pracę o godzinie 8.30, czyli o pół 
godziny wcześniej niżwiększośćjego redakcyjnych kolegów. Z odległego w linii 
prostej o 20 km Callao, do cen­trum Limy dojeżdżał w ciągu czterdziestu minut 
dwoma autobusami. Chcąc uniknąć zatorów na Avenida Arequipa i Plaza 2. de Mayo w 
godzinach porannego szczytu, swój dom w dziel­nicy portowej opuszczał jeszcze 
zanim opaść mogła garúa – poranna mgła sześciomilionowejmetropolii w środku 
tropikalnej zimy.
Zwykle ubrany był bardziej odświętnie niż pozostali przechodnie, nie wspominając 
o jemu podobnych początkujących dziennikarzach. Najczęściej miał na sobie 
koszulę koloru kremo­wego, o małym lekko rozchylonym kołnierzyku, spodnie 
utrzymane w tej samej tonacji orazbuty ze skóry niezdarnie stylizowanej na 
aligatorowy pancerz: Gdy docierał do pokaźnego gmachu „La Prensa” – redakcja 
świeciła jeszcze pustkami. Jako pierwszy witał się z dozorcą
– ślepym na jedno oko Mulatem. Potem wszedł do jednej z trzech wind o 
chromowanych, błyszczących drzwiach. Za moment, na siódmym piętrze, wąskim 
korytarzykiem wyłożonym sztywnym chodnikiem, dotarł do stromych schodów. Ich 
spirala o 9 zwojach przypominała sprężynę rozciągniętą ręką nieposłusznego 
dziecka. Łączyła ona główny gmach z przybu­dówką. Właśnie na jej szczycie – 
niczym jaskółcze gniazdo – znajdował się jego pokój. 
Niewielki, zatłoczony chaotycznie rozstawionymi regałami, niczym nie osłonięty 
przed gwarem rozpędzonej ulicy. Byłwystawiony na promienie z każdą godziną 
bardziej prażącego słońca. Ricardo Rondón dzieliłgo z dwoma sobie podobnymi, 
początkującymi dziennikarza­mi. Drzwi otwierały się z piskiem. Wnętrze pachniało 
kurzem, papierem, rozgrzanym dachem i nie dopitą poprzedniego wieczora kawą. 
Wszystko to stało się w sobotę, 22 maja 1983 roku, w dniu urodzin Ricardo 
Rondóna; w dniu, który miał przynieść tyle niespodzianek i sensacji.
Jak codziennie, krótko przed 8.30 przekręcił w zamku klucz i zasiadł przed 
zasłanym ster­tami maszynopisów blatem biurka. Raz jeszcze przejrzeć chciał 
dokumentację reportażu o anomaliach klimatycznych w regionie Piura na północy 
kraju. Zaraz potem swój regularny terkot rozpoczęła maszyna do pisania marki 
„Olivetti”. Zza jej elektrycznego pomruku, Ri­cardo Rondón z satysfakcją 
wsłuchiwał się w syk mającej się lada chwila zagotować wody: „Starannie i bez 
pośpiechu celebrowany rytuałpicia kawy jest najlepszą gwarancją dnia, w którym 
zdarzyć się może bardzo dużo dobrego” – przyzna potem w czasie naszej rozmowy. 
Właśnie wtedy rozległ się dźwięk telefonicznego dzwonka. 
Wolnym ruchem podniósł słuchawkę. Był pewny, że to pomyłka. „O tej porze, dzień 
w dzień, dzwonić zwykł kobiecy głos dopytujący sięo przedszkole Cerro de los 
Angeles” – opowie w chwilę później swemu szefowi, którego zainteresują nawet 
najdrobniejsze szcze­góły. Lecz tym razem miało być inaczej: głos był męski, zza 
wielu trzasków zniekształcony jakby wypowiadany przez gruby, wilgotny tampon. 
Mówił krótkimi zdaniami, które nie mo­gły pozostawiać wątpliwości. Mówił tonem, 
który sprzeciw czynił niemożliwym. Ricardo Rondón, który ponoć nie byłani zbyt 
bystry, ani nadto zdolny, posiadał bezbłędną intuicję: bardzo szybko notował. A 
ostatnie zdanie: „To będzie koniec wszelkich s p e k u l a c j i” – długo 
brzmiało mu jeszcze w uszach, gdy po drugiej stronie kabla od kilkudziesięciu 
sekund trwała już tylko cisza. 
Ricardo Rondón wiedział, że słowa te oznaczać mogą wiele, że – być może – 
jeszcze tego samego dnia uda mu się wypełnić pewną dużą, jakże ważną lukę, którą 
dotąd inni dziennika­rze zwykli maskować opisem rolniczych narzędzi, którymi 
równie dobrze można uprawiaćkamienistą ziemię, jak i zabijać. Biegł schodami; 
czekanie na windę o tej porze mogło prze­ciągać się w nieskończoność. Korytarze 
wypełniły się coraz bardziej dotkliwym zaduchem ipostaciami w ciemnych lub 
kratkowanych garniturach. Gdy dotarł do hallu na parterze – dy­szał. „Z trudem 
łapał powietrze, wydawało mi się, że kogoś szuka” – przypomniał sobie po­tem 
Mulat-dozorca o jednym, bardzo bystrym oku.
Jorge Ortega Rúiz – redaktor naczelny – lat 56, czwórka dzieci, znakomity 
backhand w te­nisie i złote uzębienie – jak zawsze pod gmach „La Prensa” 
podjechał szerokokadłubym „Mercedesem” krótko po 9.30. Był to mężczyzna 
szpakowaty, szorstki w obejściu, starannie uczesany, w okularach mogących 
uchodzić za wygięte ze złotego drutu. Mówił rytmicznymi zdaniami zdradzającymi 
pewność siebie, energię i zdecydowanie. 
Tym samym tonem odpowiedział na powitanie Rondóna.
Ten z początku mówił chaotycznie. Trudno było odgadnąć wagę jego słów. Dopiero w 
ci­szy obszernego pokoju ocienionego dwoma palmami i opuszczonymi żaluzjami, 
padło słowo „Uchuraccay”: na poparcie swojego opowiadania Ricardo Rondón trzymał 
w ręce kartkę, na której kilka minut temu zapisał słowa płynące zza trzasków w 
telefonicznej słuchawce. No­tatkę położył na biurku szefa. Ten czytał. Zadał 
kilka pytań. I czytałraz jeszcze. A potem powiedział, że trudno temu dać wiarę, 
choć... „Znałem szczegóły masakry w Uchuraccay, wszelkie ustalenia i stąd brały 
się moje wątpliwości” – powie w jednym z wywiadów telewi­zyjnych trzy dni 
później. „Mimo to wiedziałem, że trzeba spróbować. Choćby ryzyko miało być dużo 
większe niż wydawać się mogło na pierwszy rzut oka”. 
Do wyznaczonego przez Głos w słuchawce terminu pozostawało jeszcze 40 minut. W 
obecności Rondóna, w gabinecie, w którym na 15 minut odłączono nawet kabel 
telefoniczny, odbyła się błyskawiczna narada. Jej wynik mógł być tylko jeden.
José Castro i Rulfo Mendoza – zaproszeni do udziału – sami zobowiązali się do 
milczenia. Nie mieli wątpliwości, że propozycję należy przyjąć: przy redakcyjnym 
stole w kształcie lite­ry „T” zapadła decyzja o wypłaceniu miliona peruwiańskich 
soli. Rolę pośrednika spełniaćmiał Ricardo Rondón; na twarzach całej czwórki 
malowała się ekscytacja i zniecierpliwienie: „Czyżby?”. Postanowiono, że policja 
zostanie n i e poinformowana: „Mogłoby to postawićpod znakiem zapytania całą 
transakcję. Z drugiej strony przypuszczaliśmy, że mamy do czy­nienia z jednym z 
nich” – tłumaczono kilka dni potem.
Numery banknotów na wszelki wypadek zostały zanotowane. Cała ich lista spoczęła 
na półce redakcyjnego sejfu. Plik wcale nie był zbyt pokaźny: sto błękitnych 
banknotów, każdy wartości 10 tys. soli opakowano w żółte koperty z grubego, 
woskowanego papieru. Gdy wrę­czono je Ricardo Rondónowi wraz z uściskiem dłoni 
pozostałej trójki i życzeniami powodze­nia, do wyznaczonego przez Głos terminu 
brakowało jeszcze sześćminut i niecałe dwadzie­ścia sekund. 
Oczekiwanie na zapowiedziany telefon przeciągało się, choć w rzeczywistości 
trwało led­wie minuty. „Była to cała nieskończoność, 400 sekund niecierpliwej 
wieczności” – tak to określi Ricardo Rondón w czasie konferencji prasowej 
zwołanej w gmachu „La Prensa” jużnazajutrz. Aż... w ciasnym pokoiku 
dziennikarskich wyrobników na szczycie wąskiej spirali schodów, dnia tego po raz 
drugi rozległ się dźwięk telefonicznego dzwonka. 
Była godzina 9.37.
Trzaski i ten sam Głos; pytanie o pieniądze i ukryta, szybko zduszona radość. 
Zaraz potem 
– słowa instrukcji, których nie wolno notować. Nazwy ulic i numery skrzyżowań: 
trzeba je po prostu zapamiętać. Wyregulowanie zegarków z dokładnością do 
kilkudziesięciu sekund. Za­pewnienie: „Materiał jest dobry. To rewelacja!” Na 
tym, bez słowa pożegnania, głos milknie. 
I odtąd zdarzenia gonią sięjak obrazy w przyspieszonym filmie: Ricardo Rondón 
odkłada słuchawkę. Wie, że nie ma chwili do stracenia. Jak najszybciej trzeba 
dotrzeć do wskazanego punktu. Wrócić do redakcji. W tym czasie, w drukarni, 
wytaczane będą bele białego papieru na wydanie specjalne gazety. W laboratorium 
przygotowywane będą chemikalia i fotogra­ficzne kąpiele. Techników, zecerów, 
grafików i laborantów wzywać się będzie telefonicznie. 
Ricardo Rondón nie czeka na windę. Przesadzając po dwa schodki naraz, zbiega do 
hallu. „Ulica była rozgrzana, pachniała bananowymi skórkami, co o tej porze roku 
bardzo nieco­dzienne” – relacjonował to później swoim kolegom. Wie, że ma przed 
sobą bardzo ważnydzień; że o dwie dzielnice dalej, za kilkudziesięcioma 
skrzyżowaniami czeka nań Głos, który w zamian za cztery koperty pełne banknotów 
wręczy niewielki pakunek, a w nim kilka rolek biało-czarnego filmu i to, co 
zdarzyło się w Uchuraccay. 
Choć już prawie biegnie, jeszcze bardziej przyspiesza kroku. 
Zero i nieskończoność
Im niżej w dół zbocza, tym ścieżka jest szersza. 
Jeszcze 50 m i w żwirze odróżnić można odciski ludzkich stóp. Oni – Willy Retto, 
JorgeLuis Mendevil, Jorge Sedano, Eduardo de la Pinnella, Felix Gavilano, Pedro 
Sanchez, Ama­dor Garcia i Octavio Infantes – zmierzający ku Huaychau 
dziennikarze oraz przewodnik Juan Argumedo idą wolnym krokiem. Zmęczenie coraz 
bardziej daje się im we znaki. Buty śli­zgają się po spiczastych odłamkach skał. 
Nakrapiane miką kamienie obrywają się i toczą postoku: Dla tych we wsi to 
pierwszy sygnał, że oto zbliżają się ci, którzy zwykle nadchodząpieszo.
Z tej wysokości, choć już blisko, wsi jeszcze nie widać. 
W Uchuraccay brak bowiem regularnej zabudowy. Chaty są rozrzucone, często na 
odle­głość większą niż dystans sięgającego wzroku. To okruchy czegoś 
przyniesione wiatrem, nie wiadomo skąd. To potargane prostopadłościany jakby 
skopiowane z płócien kubistów. Lecz są wśród nich także bardziej beczułkowate. 
Jak ule. Z czapą słomianego dachu. O lekko pół­kolistych, wygiętych rogach i 
krawędziach. Niczym japońskie pagody lub kopce afrykańskich termitów. Są jak 
rozrzucone łuski, pod które można wpełznąć, by mieszkać i żyć. Okien 
naj­częściej nie mają. Tylko niskie wejście, dorosłemu mężczyźnie sięgające do 
piersi. A wznie­sione są nie ze skalnych bloków, lecz z upchanego kamiennego 
gruzu: z placków, bochnów i naleśników wypiekanych przez tysiąclecia w ogromnym 
piecu. 
W piecu, który dziś zwany jest Sierrą. 
Z tego samego pieca pochodzić muszą kartofle chuno, uprawiane przez miejscowych 
cam­pesinos, oraz bardzo dziwny owoc w tych stronach nazywany harapa. Bo 
kartofle, górska ichodmiana, są małe jakby pełne wysiłku, można powiedzieć – to 
grudki ziemi. Skóra ich jest gruba, pełna piegów, plam i włosów twardych jak 
kolce. W smaku są gorzkie, piaszczyste. Ich słodycz unosząca się w powietrzu 
wraz z parą, gdy je powoli gotować – to ślad nocnych chłodów i andyjskiego 
mrozu. Jedzone sąwolno. Z namaszczeniem. Tą samą techniką jakąssie się liście 
koki: z zastosowaniem sprawnego języka, krótkich, startych zębów. Z żywąmimiką 
wąskich warg. 
Harapa – owoc w kształcie okaryny – w smaku jest bardzo ostry. To pieprz o 
zapachu opiumowej świecy. Jego wnętrze można suszyć na słońcu i rozbijać 
kamieniami na wiórki tytoniu. Można jeść je jako wilgotną papkę o galaretowatej 
konsystencji. Jest to ulubiony przysmak dzieci.
Gdy pod wiatr zbliżać się do wsi, cała kotlina pachnie mdło, gorzko lecz – 
kusząco. Jak harapa. Iwłaśnie ten zapach jako pierwszy uderzyć ich musiał w 
nozdrza. 
To jednak dopiero wtedy, gdy są już na ostatnim skłonie. 
Poprzednia stromizna przechodzi w łagodne wypukłości. Tu ścieżka staje się nagle 
drogą. Dwóch mężczyzn może iść już ramię w ramię. Kamienistość staje się 
zastygłą grudą. Oni – przyspieszają kroku. Później stwierdzono, że gdy na placu 
głównym osady zawołać: Rimas­hanku gitan kashanin maturaniy! – „Oto nadchodzą 
ci, którzy chodzą pieszo!” – głos niesie się bardzo daleko. Przy sprzyjającym 
wietrze, rozróżnić można pojedyncze sylaby. 
W Runa Simi – w języku, którym posługują się tutejsi Indianie – zapisana jest 
temperaturapodniebnych przestrzeni i kolor gór, któremu nie jest w stanie 
sprostaćżadna paleta. Na przy­kład przyrostek ylla nadaje wyrazom drżenie małych 
hitynowych skrzydeł owadów zamie­niających się w czasie lotu w mgiełkę; illa – 
to nazwa tylko tubylcom znanego rodzaju świa­tła, odblasku tak ostrego, iż można 
nim zadawać bolesne, trudno gojące się rany. Najstarsi plemienni mędrcy 
twierdzą, iż istnieją w języku tym słowa, w których jak w kokonie tkwi nadal to, 
czego w rzeczywistości już nie ma: amak’ay – to dziki kwiat koloru tak złotego, 
że nie sposób pokazać go palcem; awankay – to ogon ptaka, który dawno już 
wyginął i tylko to imię przypomina trzepot jego rozłożystych skrzydeł; ratnik – 
to wzrok czarownika, pod któ­rym kamień zamienić się może w najprawdziwsze 
złoto. 
Są też w języku tym słowa, które u mieszkańców Sierry natychmiast wywołują 
uśmiech zrozumienia; dla obcego nieprzetłumaczalne, wzbudzające zdziwienie 
odpędzane najczęściej wzruszeniem ramion: illarichiy – odbijać, lśnić, lecz 
tylko w ten jeden, niepowtarzalny spo­sób; mumuy – to nie tyle kiełkować, co 
przekraczać granicę kiełku; phachiriy – to otwieranie się kwiatu, stopniowe 
wypełnianie się kolorów; rojyay – to natomiast odgłos żabich krtani, dźwięk wody 
płynącej w strumieniu powstający dzięki odpowiednim własnościom skalnego 
podłoża. 
Gdy w końcu mijają niewidzialną granicę wsi – jest prawie 18.00. 
W oczy rzucają się im kolorowe stroje tubylców i ożywienie, które bezbłędnie 
odczytują z ich twarzy. Uchurakanie – mieszkańcy wsi – niscy, krępi, owinięci w 
kilkanaście warstw tka­nin sięgających aż do ziemi – wyglądająjak górskie 
pszczoły o różnokolorowych, wełnianych odwłokach. 
Mijają pierwsze zabudowania.
I tu gwałtownie ślad się ury... 
Zaczyna się luka. Biała plama, której wypełnienie, w kilka miesięcy potem, w 
dniu dwu­dziestych siódmych urodzin, za punkt honoru postawił sobie Ricardo 
Rondón – początkującydziennikarz z limeńskiej redakcji „La Prensa”. 
To luka, którą najłatwiej wypełnić wszytym w tok relacji opisem narzędzi, które 
w rękach miejscowych campesinokuna zmienić się potrafią w najstraszliwszą broń. 
Te narzędzia to huaracas – kamienne toporki. To ostre piki. To drewniane lance. 
To w szpic zakończone kamienie. To krótkie rozszerzające sięku górze pałki. To 
zaciekłośćpotrafiąca w jednej chwili przerodzić się w niepohamowany gniew. 
Już po masakrze, gdy do Uchuraccay przybyli przedstawiciele komisji, 
demonstro­wane były one przez miejscowe kobiety. Przynosiły je z chat; na prośbę 
przybyłych uśmiercały nimi kury i koguty, a w zamian oczekiwały sznurów 
kolorowych paciorków.Potem w rozmowach ze sprawozdawcami telewizyjnymi robiły 
wrażenie bardzo pew­nych siebie. „Niektóre z nich były wręcz wyniosłe” – 
stwierdziłw czasie naszej rozmowy Luis Fugueroas – prawnik i publicysta.
Narzędzia sfotografowano, dokładnie opisano. Kilka egzemplarzy zakupiono za 
bez­cen. Opatrzono je białymi numerami inwentaryzacyjnymi. Jak unikatowe 
eksponaty, w miękko wyściełanych pojemnikach, zostały przewiezione helikopterem 
do stolicy: 
H u a r a c a (KL 118–336) – kamień wielkości dwóch razem złożonych męskich 
pię­ści, obtoczony czasem i częstym użyciem, z otworem przewierconym na wylot, w 
którym tkwi trzonek długi na 70–80 cm. Ostrze – oszlifowana kamienna krawędź – 
jest twarde, tnie i miażdży jednocześnie. Gdy spadnie na głowękoguta – pozostaje 
tylko krwawa plama; ludzkie żebra uderzone z tą samą siłą – łamią się na pół, a 
czaszka pęka z gło­śnym trzaskiem. „Owalne otwory wybite za pomocąhuaraca w 
męskiej potylicy są wiel­kości kurzego jajka i mają poszarpane, nierówne 
krawędzie” – stwierdzono na piśmie, gdy ekshumacja ciał dziennikarzy była już 
faktem, a Uchuraccay znaczyło śmierć. 
C a r r a m i s (KL 118–337) – piki z drewna, którego włókna skręciły silne 
podmuchy porywistego wiatru, są sprężyste i równie twarde jak stalowe pręty. Ich 
długość nie przekracza 120 cm; grubość równa jest w przybliżeniu obwodowi 
przegubu wieśniaczej ręki. Ciosy zadawane nimi w kamienisty grunt zmiękczać mają 
ziemię. A gdy użyć ich jako broni – przeciwnik nie obeznany z jej drapieżnością 
nie ma najmniejszej szansy: mięśnie są rozrywane, kości kruszone. A na 
powierzchni – rany są niepozorne. „To czerwone place w otoczce ze skrawków mięsa 
wywleczonego ościstym grotem” – napisa­no o nich rozstrzelonym drukiem w tym 
samym, już poprzednio cytowanym dokumen­cie. 
M a r r a c o s (KL 118–338) – spiczaste kamienie, przypominają prehistoryczne 
pię­ściaki. Zwykle używane są jako żarna do ucierania fasolowych nasion na 
proszek kolorukurzu zmieszanego z piaskiem. Można nimi także celnie rzucać lub – 
gdy zajdzie po­trzeba – wbijać czyjeś nosy wprost do wnętrza czaszki. „Gdy 
robiliśmy to, ich oczy same zaczęły wypływać na wierzch” – opowie cichym głosem 
wieśniak Wallpata. Natomiast jego żona Hortencia przyzna, że już po kilku 
minutach ritinakunashanmi, czyli: wykony­wania tej czynności, twarzy ich nie 
było można rozpoznać. 
Straszliwa spotkała ich kara, więc jeszcze straszliwsze musiały być ich 
przewinienia – doda po dłuższej chwili namysłu. 
Było to jedno z pierwszych zdań, które zanotowano, gdy później, naśladując tych 
ośmiu, scenęschodzenia na dno kotliny powtarzano wielokrotnie. W kilkudziesięciu 
rozmowach dowiedziałem się jak naciskano stoper, jak uwzględniano ewentualną 
wieczorną mgłę i nasu­wający się z wolna półmrok. Jak wszystkie szczegóły 
notowano na kratkowanym papierze. Jak ustalono, że dopiero przy szóstym zakosie 
drogi można rozróżnić detale tego, co za chwilę okazać się miało llaqta. 
Llaqta – znaczy wieś. 
Wieś jak wiele innych. Jakich setki. Może nawet tysiące, zresztątego nikt 
dokładnie nie wie. 
I właśnie to kazało roztrząsać pytanie: jak było? i jak było możliwe? – z taką 
gorliwością. Zaległości dwóch ostatnich stuleci postanowiono nadrobić w ciągu 6 
tygodni. W wyjaśnienie przyczyn i przebiegu masakry zainwestowano kilkadziesiąt 
milionów soli. Powołano zespółekspertów. O pomoc poproszono lingwistów, 
etnografów, antropologów, historyków, astro­nomów, a nawet... gleboznawców. Do 
ich dyspozycji postawiono helikopter i dwa lekkie sa­moloty wojskowe. 
Opublikowano obszerny materiał fotograficzny. W radiu i telewizji przed­stawiano 
regularne sprawozdania z prac komisji powołanej przez rząd. „W ostatecznym 
roz­rachunku – każdy nakład się opłaci” – powiedział premier w dużej sali w 
pałacu z białego kamienia. Ministrowie odwiedzali Ayacucho. Prasa drukowała 
specjalne dodatki. Instalowanonowe linie telefoniczne, a prezydenta Fernando 
Belaúnde Terriego wolno było budzić o każ­dej porze dnia i nocy. Tworzono punkty 
informacji, gdzie każdy z obywateli mógł zadawaćpytania i liczyć na rychłą 
odpowiedź autorytetów. Nastrój ekscytacji udzielił się nawet miesz­kańcom 
limeńskich przedmieść. 
Jak kiedyśAyacucho – teraz Uchuraccay było na ustach całego kraju. 
Bywały nawet momenty, że mówiono o nim częściej i głośniej niż o futbolu i 
walkach ko­gutów odbywających się na śródmiejskiej Calle Sandia w Limie. Również 
to, że w skład ko­misji wszedłsam Mario Vargas Llosa – jeden z 
najpopularniejszych pisarzy latynoamerykań­skich – nie mogło być tylko 
przypadkiem. 
Nie chodziło o temat do nowej książki. 
Nie był to także żaden przemyślany chwyt reklamowy. 
Chodziło o coś, co najpierw było przeczuciem, a później znajdowało potwierdzenie 
jeszcze niezliczoną ilość razy. 
– Na przykład już pierwszego dnia – powie on sam. 
Czyli: 30 stycznia 1983 roku – prawie cztery miesiące przed tajemniczym 
telefonem, który w redakcji „La Prensa” odebrał Ricardo Rondón: Jeszcze zanim 
przekroczył granicę wsi, wi­tany byłprzez wójta. Wokół zbierał się coraz 
bardziej zwarty tłum zaciekawionych wieśnia­ków. Ich stroje tworzyły 
niepowtarzalny zlepek barw – bogaty, wyrazisty, dla niego tak no­wy. To mozaika, 
w której każdy szczegół podporządkowany został całości, a całość przema­wiała z 
każdego szczegółu. Skłócone barwy lśniły czerwienią, zielenią i błękitem 
zanurzonym w przezroczystym, górskim powietrzu. A w każdej świetlistej plamie 
było nieco cienia o róż­nym natężeniu; z każdego cienia przebłyskiwało znów 
światło, w którym odbijały się twarze 
– nagie, twarde, kościste. 
Długimi łykami pił powitalny trunek sporządzony zgodnie z recepturą sprzed 300 
lat. Podano mu go w płaskiej, smakującej kurzem czarce. „Łykając tę piekącą 
ciecz – powie – po raz pierwszy zrozumiałem, że oto przede mną cała głębia 
(...)”. 
Bo najpierw była to sensacja. Wątek niczym z kryminału. Najpierw tylko niewielu 
zda­wało sobie sprawę ze znaczenia tej ośmiokrotnej śmierci, którą pomnożono 
przez 6. Którą – niedomówieniami, wieloznacznością i setkąznaków zapytania – 
obdarzono smaczkiem upiorności. „Pisano o tym inaczej niż mówiono; mówiono 
inaczej niż myślano; myślano ina­czej niż myśleć się powinno” – określił tę 
dziwną sytuację Mario Vargas Llosa. 
Ci, których zabito – należeli do rzeszy bezimiennych. Jak wynika z wypowiedzi 
kolegów – sympatyzowali z opozycją i radykałami. I na dobrą sprawę o całym 
zdarzeniu należało zapo­mnieć równie szybko jak zapomina się o tysiącach ofiar 
wypadków samochodowych lub o dzieciach, które umierają na rozdęte głodem 
brzuchy. Krótką pamięć można było przecieżzadekretować parlamentarnie, wydając 
ustawę o obowiązkowej sklerozie lub wsączając w ludzkąświadomość wypowiedź 
generała Clemente Noela – głównodowodzącego w Ayacu­cho: 
Każdy dziennikarz jest dezerterem! 
Stało się jednak inaczej: Rozpoczęła się dyskusja – peruwiańska refleksja nad 
wartościążycia. Spór o zero i nieskończoność, w którym nieskończoność – to 
niezastąpiona wartośćczłowieka samego dla siebie, a zero – to wartość 
pojedynczego ludzkiego istnienia w filozo­ficznych doktrynach nastawionych na 
abstrakcję w rodzaju „szczęśliwej przyszłości”, „społe­czeństwa doskonałego” czy 
„nowego człowieka”. „Każdy uczeń gimnazjum wie, że wprowa­dzenie do normalnego 
rachunku jednej z tych wielkości prowadzi do fałszywych wyników i wniosków” – 
brzmiała konkluzja. A sam inicjator tych rozważań – Vargas Llosa – przyzna, że 
dopiero w Uchuraccay uświadomił sobie, iż by móc w pełni zrozumieć problem 
peruwiań­skiego terroryzmu, wyzwolić się trzeba z nawyku obserwacji z zewnątrz: 
– Zejść trzeba w dół – powie.
Zaraz potem nastąpił długi wywód o oddzieleniu tkanki od tkanki, pójściu krok za 
kro­kiem. O próbie zrozumienia jednego z najdziwniejszych języków świata i 
mówiących nim ludzi. O kosmosie w miniaturze, którym ma byćUchuraccay: „Tak jak 
o wszechświecie moż­na się dowiedzieć bardzo wiele nowego zagłębiając się we 
wnętrzu pojedynczego atomu, tak peruwiańskiego i ayacuchańskiego abecadła uczyć 
się można usiłując zgłębić tajemnicę tej wsi”. 
Tych wsi. Są ich bowiem tysiące. 
Ich mieszkańców, których – być może – są aż miliony. I od tej chwili podążać 
będziemy właśnie tym śladem. Do Uchuraccay i jeszcze dalej. W głąb. Oddzielając 
włókno od włókna. Stosując stop-klatkę i zbliżenie. Podejmując tę jedyną w 
rodzaju wyprawę do wnętrza Skóry Węża. 
Aż na styk: gdzie nieskończoność i zero zlewają się ze sobą. To tak jakby ta 
opowieść o przemocy i terrorystach z serca Wielkich Gór miała rozpocząćsię tu 
raz jeszcze od nowa. 
Początek wojny na końcu świata 
Bo to, co zdarzyło się w Uchuraccay nie może być zaskoczeniem. To splot 
wydarzeń, z któ­rego zaistnieniem od czasu wszczęcia swej wojny, Sendero musiało 
się liczyć. Ziarno strachu i przerażenia, mimo suszy i kamienistości gruntu, 
wzeszło szybciej niż było to można przewi­dzieć. Dokładnie rok przedtem – zanim 
Uchuraccay znaczyć zaczęło „śmierć” – pierwszym jego owocem były wypadki w 
Huancasancos.
Huancasancos – to licząca trzy tysiące mieszkańców wieś w dystrykcie Victor 
Fajardo. Nikt nigdy nie widział tu Inkarriego. Prawie wszyscy znają hiszpański. 
Mówi się o niej, że jest lepiej rozwinięta niż sama stolica prowincji – 
Huancapi. Jej mieszkańcy – to lud bardzo przedsiębiorczy, ambitny i pracowity. 
Za punkt honoru postawiono tu sobie uzyskanie statusuprowincji dla swojego 
okręgu. Stworzono komisję mającą przeforsować ten zamysł w parla­mencie. Powstał 
nawet fundusz w kwocie 5 milionów soli – jak mówią miejscowi – „by 
roz­propagować naszą sprawę”. Wysyłana raz w miesiącu do Limy delegacja 
starannie umytych wieśniaków, dopominała się o elektryczność dla regionu. 
Myślano o sprawnym systemie iry­gacyjnym. Wysiłkiem wspólnoty budowano drogę o 
utwardzonej nawierzchni. I inaczej niż w innych okolicach, tematem rozmów było 
światło elektryczne oraz pomysł wzniesienia dru­giej, większej szkoły.
Wieś Huancasancos należy do nielicznych dostatnich miejscowości w peruwiańskich 
An­dach. Jest ona wspólnotą pokojowo usposobionych pasterzy i rolników. 
Najbiedniejszy cam­pesino posiada tu 60 krów i co najmniej 50 owiec o dorodnej 
wełnie. Dumą tubylców są: cię­żarówki – własność wioski, spory szmat uprawnej 
ziemi należącej do całej społeczności oraz duże stado wikunii – gminna własność 
licząca blisko 240 lat. 
W lipcu 1981 roku do Huancasancos przybył po raz pierwszy patrol senderystów. 
Było ich dziesięciu zamaskowanych, uzbrojonych w karabiny i pistolety. 
Rozmawiali pod­niesionymi głosami i rozdawali książki: „Desarrollamos la guerra 
de guerrillas” i „Discursos de Mao”37. Na głównym placu wkopali w ziemię maszt, 
na którym zawisła partyzancka flaga. Wszystkich mieszkańców wezwano do zebrania 
się w tym miejscu. Ten, który przewodziłzapowiedział, że będą wieszać bogatych 
campesinos. Wymienił nazwiska Adama Sumarii i Cesareo Illimani, których 
natychmiast zamknięto w jednej z nielicznych murowanych piwnic wioski. 
Następnego dnia wypuszczono ich jednak na wolność: „To akt naszej łaski” – te 
sło­wa padły pod masztem z flagą, na placu.
Po trzech dniach terroryści opuścili okolicę. K’ánra! K’ánra! – przekleństwami 
żegnała ich cała wieś. Odpowiedzią na to było wielokrotne Venceremos!38 i 
strzały oddawane z automa­tów w powietrze.
Wrócili. 
Był koniec listopada 1981 roku. 
Jako pierwszy rozstrzelany zostałdon Alejandro Passer. Jego żonę i dwie córki 
zakopano żywcem na oczach oniemiałej ze zdziwienia wsi. Zakomunikowano: Vamos a 
cambiar la sociedad!39 I odtąd – dzień w dzień – wszyscy musieli z rana zbierać 
się na placu, na którym znów zawisła flaga. „Było ich nie więcej niż 30, 
zamaskowanych na czarno, lecz baliśmy sięich” – opowiadano w kilka miesięcy 
potem, wciąż z tym samym grymasem przerażenia wypi­sanym na twarzy.
Zmianę społeczeństwa zaczęto od tego, że bydło wywieziono do innych, 
biedniejszych re­gionów. „To prezent dla naszych rewolucyjnych braci” – 
tłumaczono; od tego, że posiłki od­bywały się w dużej, wspólnej kuchni. Z 
jednego kotła jadło 10 oddziałów podzielonych na 32 mniejsze jednostki – 
manzanas. Całą ludność spisano i przydzielono do oddziałów i pluto­nów: 
campesinos pobres, feminino popular, juventud popular i infantil popular. Na 
drogach dojazdowych rozstawiano patrole – kontrolowano wszystkich usiłujących 
dotrzeć do Huanca­sancos, rewidowano nawet zwierzęta pociągowe. Podejrzanych 
rozstrzeliwano, a ich ciała wrzucano do pobliskiej rzeki.
W szkole przez 3–4 godziny dziennie odbywały się zajęcia. Zamaskowani 
profesorowie wsparci na kolbach karabinów wykładali znacznie udoskonalony 
materializm historyczny i teorię wojny partyzanckiej. Zajęcia z taktyki i reguł 
rządzących zaskoczeniem miały miejsce późno w nocy. Poza tym 6 godzin 
przeznaczono na doglądanie pozostałego we wsi inwenta­rza i uprawęrolniczych 
tarasów. Gdy pod okiem zamaskowanych terrorystów przystępowano do pracy, ich 
dowódca – Camarada Victor – wołał przez tubę rozentuzjazmowanym głosem: 
– 
El Camarada Gonzalo nos manda saludo combatible! 
–
Camarada Gonzalo śle nam pozdrowienie bojowe! 
37 Hiszp.: „Rozwijały wojnę partyzancką” i „Przemówienia Mao”.38 Hiszp.: 
Zwyciężymy!39 Hiszp.: Będziemy zmieniać społeczeństwo!
Na to paść musiała nie mniej entuzjastyczna odpowiedź w rodzaju: Que viva el 
Camarada Gonzalo!, Que viva la lucha armada!, Huancasancos-Puka! Krzyczeć 
musieli wszyscy, bo prawo do entuzjazmu stało się obowiązkiem krzyczenia na 
komendę. Oporni otrzymywali chłostę rzemiennym biczem; obcinano im włosy, by 
łatwiej można ich było odróżnić w więk­szej grupie, gdy wieśniacy zbierali sięna 
placu. „Biedny ten, kto nie dość głośno krzyczał!” – relacjonował wieśniak 
Alonso Paucar. A wspominając tę rozmowę, Luis Figueroas powie mi później, że 
dopiero słuchając tych słów zdał sobie sprawęjak przemoc i rytuał bardzo blisko 
są ze sobą spokrewnieni.
Zajęcia w szkole trwały do 10 stycznia. Po ich zakończeniu zaczął się karnawał. 
Camarada Victor zgodził się na wielką fiest40ę pod warunkiem, że: a) zorganizują 
się w 10 grup; b) śpiewać będą stare pieśni o całkiem nowych słowach – że umarł 
Belaúnde41 oraz wszyscy Sinchis42, że wyginęła reakcja i powieszono wszystkich 
donosicieli. I dziś mówią, że już wtedy, gdy zebrani na placu udawali swój 
codzienny entuzjazm, zapaść miała decyzja o tym, co miało nastąpić za miesiąc – 
15 lutego 1982 roku. 
Okoliczności sprzyjały. Dnia tego oddział wieśniaków z Huancasancos pod wodzą 
dwóch zamaskowanych postaci, które później na podstawie braków w uzębieniu 
zidentyfikowano jako Lucio Cabana i Walter Huajachi, udał się do pobliskiego 
Sacsamarca, by ukarać12 reac­cionarios43. Następnie miano ich żywcem spalić; 
czekano tylko na bańki z napisem TomaInca Cola44, w których zgromadzono zapas 
nafty. Zebrani znów byli przerażeni i dlatego po­wiedzieli, że popierają. 
Wybuchł powszechny, ów codzienny entuzjazm.
W tym czasie Sinchis z Huancapi byli już powiadomieni.
Gdy przybyli do Huancasancos, pojawienie się ich zastąpiło hasła do buntu, w 
którym udział brały nawet dzieci i starcy. Campesinos rzucili się na 
terrorystów. Rozpoczęła się ma­sakra. I choć pod salwami padali także wieśniacy: 
Luciano Salcedo, Clemente Moza, braciaChojasi, Cirile i Helena Quispe, Luis 
Gonzales i Nino Pavia – przede wszystkim zabijanoterrorystów. Kiedy zamilkły 
strzały i kałuże zamieniły się w brunatną skorupę – wybrano nowe władze gminy: 
Sinario Sumari został wójtem, a Honorio Martineza ogłoszono guber­natorem. 
20 lutego terroryści, którym udało się zbiec, wracają do Huancasancos. 
Towarzyszą im uzbrojeni wieśniacy z sąsiedniej wioski. Rozpoczyna się atak. Lecz 
około 400 wieśniaków, którzy w tym czasie znajdują się na placu, zamiast uciekać 
i zabarykadować się w domach, chwyta za kamienie i drewniane pałki. 
Wśród atakujących rozpoznano twarz Camarda Victora.
Na Calle Progreso, czyli na Ulicy Postępu otoczono go. Strzelał na oślep dopóki 
nie zabra­kło naboi. Wtedy podeszli jeszcze bliżej, zaczęli rzucać swymi 
pałkami. Krok za krokiem ludzka pętla zaciskała się coraz ciaśniej. Gdy zbliżyli 
się na odległość wyciągniętej ręki – z fałd ponch wydobyto długie, ostre noże. 
Ktoś zawołał: 
– Huanuchun, huanuchun terrocokunataqa45! 
Zaczęta tryskać ciepła krew. Wsiąkała w purpurę ponch, tak że plam wcale prawie 
nie było widać. Wkłuwali więc dalej swe metalowe ostrza, a ile razy miał osunąć 
się na ziemię – nowy cios podrywał go do góry. Trwało to długie minuty. „Od 
dawna już nie żył, a wciąż stał wy­prostowany” – tak scenę tę relacjonują w 
Huancasancos po dziś dzień. 
Gdy wieczorem ciała poukładano w trzech rzędach, pokryły one prawie całą długość 
Plaza de Armas. W plastikowych czarnych workach dostarczonych do wsi przez 
Sinchis, wrzuconoje do przepływającej w pobliżu rzeki. A w trzy dni potem, w 
liście do prezydenta republiki Fernando Belaúnde Terry, campesinos prosili o 
większą ochronę ze strony wojska. Pisali, że obawiają się zemsty terrorystów i 
zaczynają formować własne wojska. 
40 Hiszp.: święto.41 Aktualny (1984 r.) prezydent Peru.42 Quechua: Dzielni, 
odważni; nazwa nadana przez rząd antyterrorystycznym oddziałom paramilitarnym.43 
Hiszp.: reakcjoniści.44 Hiszp.: Pij Inkę Colę!45 Quechua: Zabijać, zabijać 
terrorystów!
W tym czasie parlamentarna dyskusja na temat indiańskich oddziałów samoobrony w 
głębi Sierry, była już w pełni. 
Ziemia niczyja 
Nie był to wcale pierwszy przypadek, że peruwiańscy chłopi zaczęli tworzyć 
własne wojska wyposażone w broń pochodzącą z przemytu, kradzieży lub z 
rzemieślniczych warsztatów. Zanim doszło więc do debaty parlamentarnej, 
przypomniano do czego doprowadziły podobne próby podejmowane już przedtem. 
Na początku lat sześćdziesiątych, w ślad za tworzeniem lokalnych armii 
wieśniaczych wzmogło się spontaniczne zajmowanie ziemi. Zjawisko to miało 
miejsce głównie w departa­mencie Cuzco, Pasco i Junin. W połowie 1963 roku 
inwazje te uległy znacznemu zaostrzeniu. Zaczęły zwracać sięku ziemiom uprawnym, 
a ich uczestnicy odwoływali się do prawa dopie­ro po stworzeniu faktów 
dokonanych. Ruch objął ponad 300 tysięcy chłopów; rząd usiłowałdojść do 
porozumienia z nimi proponując zaniechanie nie kontrolowanych akcji w zamian za 
ziemię, którą władze zamierzały wykupić w celu rozdziału między 
zainteresowanych. 
Najbardziej znany z epizodów zajmowania gruntów był ruch kierowany przez młodego 
le­karza Hugo Blanco w dolinie Convención, nie opodal Cuzco. Zagarnianie ziem 
przez uzbro­jone oddziały campesinos odbywało sięw formie zorganizowanej pod 
przewodem związków chłopskich. Mimo że ruch ten pomyślany był jako pokojowy – 
broń miała być tylko rekwi­zytem, argumentem po który nie zamierzano sięgać – 
doszło do krwawych walk, w tym do bombardowania wsi i palenia ich napalmem. W 
maju 1963 roku Hugo Blanco został areszto­wany i skazany na 25 lat więzienia, co 
położyło kres temu etapowi walk peruwiańskich chło­pów o ziemię46. 
Tym razem tło wydarzeń jest nieco inne.
20 sierpnia 1980 roku deputowany Julio Vasquez Acuna przedstawił propozycję 
ustawy, w której chodzić miało przede wszystkim o zagadnienie walki ze 
złodziejami bydła. Powoływałsię na doświadczenia wieśniaków z północy kraju, z 
regionu Cajamarca, gdzie już od roku campesinos przeprowadzali akcję 
nazywanąrondas. 
Rondas – to nocne patrole Indian uzbrojonych w maczety, narzędzia rolnicze i 
stare pisto­lety. Za ich pomocątubylcy z okolic Cajamarca walczyli z bandami 
rzezimieszków rabują­cych najdorodniejsze sztuki bydła ze stad pozostających po 
zapadnięciu zmroku na pastwi­skach. Julio Vasquez Acuna określiłje jako 
„zjawisko będące spontaniczną formą samoobro­ny, elementem decentralizacji 
władzy, którą ludowi andyjskiemu obiecano już w czasach Bo­livara i Sucre”. 
Wspomniał o doświadczeniach niewielkiej gminy Chola, gdzie założono 64 grupy 
patrolowe, które „nie miały żadnego programu politycznego, z wyjątkiem obrony 
pra­wa do bydlęcej własności”. Argumentował: przedstawił tabele z kilkoma 
barwnymi wykre­sami. Opadające gwałtownie w dół krzywe oznaczać miały, że 
rabunek zwierząt w Chola przestał być palącym problemem. Wywód ten wzbudził 
gromki entuzjazm pewnej części de­putowanych. A brawa stały się jeszcze bardziej 
porywiste, gdy w finale padło kilka patrio­tycznych zdań zakończonych 
wykrzyknikami.
Victor Méndez Jaranca zagadnienie ujął mniej emocjonalnie, bardziej 
systematycznie i z szerszą perspektywą historyczną. Przypomniał, że podobne 
oddziały zorganizowano już przed około stuleciem z inicjatywy hacjenderos – 
latyfundystów. „Dziś – ciągnął dalej – złodzieje bydła to nie tylko zagrożenie 
wieśniaczego dobytku, lecz często groźba dla ludzkiego życia”. Mówił o 
bezradności i korupcji policji biorącej udział w wielu rabunkach. Przekonywał, 
że rondas jako forma samoorganizowania się wieśniaków jest w pełni demokratyczna 
i godna 
46 W następstwie tych wydarzeń, w 1964 roku została przeprowadzona częściowa 
reforma przewidująca wy­właszczenie majątków ziemskich większych niż 200 ha w 
ciągu 10 lat. Parcelacji podlegały też grunty państwo­we i kościelne. 
Odszkodowania dla dotychczasowych właścicieli były płatne w formie obligacji 
państwowych. 
skodyfikowania w odpowiedniej ustawie. Na zakończenie stwierdził, że w taki oto 
sposób wkrótkim czasie rondas uporały sięz tym, wobec czego policja była 
bezradna od bardzo daw­na. 
Debata stawała sięcoraz bardziej burzliwa. 
Słowa: asesinos ,i delicuentes47 padły do mikrofonu z ust Oscara Olivaresa 
Mandano – za­służonego generała w stanie spoczynku, którego pierś udekorowana 
była wieloma medalami. Eduardo Calmell del Solar krzyczał w uniesieniu, że 
wprost nie do wiary, by żądać zalegali­zowania prawa dżungli, zgodnie z którym 
każda wieś i gmina, omijając państwo i jego insty­tucje, mogłaby dochodzić 
sprawiedliwości na własną rękę. Cabajal Atenao, który sam brałudział w rondas i 
gdy trzeba było zabijał, był zdania, że powstanie ich jest rezultatem złego 
,działania administracji, sądownictwa i policji. Augustin Haya de la Torre 
stwierdził, że ist­nienie rondas jest świadectwem aktywności peruwiańskiej wsi. 
„To polityczna alternatywa, element demokracji i oddolnej inicjatywy mas 
uważanych dotąd za najbardziej apatyczne” – mówił. „Nie wolno nam tego 
odtrącać”. Javier Valle Riestra zaczął swoje wystąpienie od cy­tatów z 
konstytucji, z których miało wynikać, że ochrona porządku publicznego jest 
wyłącz­nie obowiązkiem policji. „Jeżeli liczba policjantów jest zbyt mała – 
trzeba kształcić nowe kadry, budować szkoły, udoskonalać sprzęt” – konkludował. 
„W Sierze na punach płynie krew coraz szerszym strumieniem. Często nie wiadomo 
czyja, nie wiadomo dlaczego”. 
Zaraz potem przystąpiono do głosowania. 
Projekt został odrzucony. 
Lecz w głębi Wielkich Gór nikt nie czuł się zniechęcony: co noc macheteros 
opuszczali swoje domostwa w nadziei na krwawe żniwo. „Ile osób z ich rąk 
znalazło śmierć – nie wia­domo” – powie Luis Figueroas. „Pewne jest natomiast, 
że odżyły regionalne animozje, anty­patie i spory o bardziej żyzne skrawki 
terenów będących dotąd tierra de nadie – ziemią ni­czyją. 
Jedna wieś zbroiła się przeciwko drugiej. Często brano zakładników, którym 
chętnie obci­nano uszy. Więziono ich do czasu przybycia helikopterów Guardia 
Civil. Wtedy z dumą od­dawano jeńców w ręce policji twierdząc, że są to 
kolaboranci sympatyzujący z coraz bardziej aktywnymi terrorystami. Broń, którą 
najpierw miano kierować przeciwko złodziejom bydła, zwrócono przeciwko każdemu 
obcemu pojawiającemu się w okolicy. A gdy terroryści pró­bowali przeprowadzać 
przymusową rekrutację, by zasilić własne szeregi – dochodziło do re­gularnych 
bitew i potyczek.
Tak też się stało w Huaychau, blisko miasteczka Huanta. 
Gdy 21 stycznia 1983 roku pojawiło się tam 7 terrorystów, tubylcy przyjęli ich z 
aplau­zem, pytali o zdrowie Camarada Gonzalo. Ugoszczeni zostali w domostwie 
wójta. Gdy na zewnątrz zebrało się kilkuset wieśniaków, wiwaty nagle ucichły.
Atak był nagły.
Cała wieś rzuciła się do wnętrza jednej chaty. 
Senderyści nie zdążyli nawet sięgnąć po broń; ciała ich rozszarpano w strzępy. 
Następnego dnia Huaychau zaatakowane zostało przez terrorystów wzmocnionych 
przez kilkudziesięciu mieszkańców pobliskiej wsi Carhuara. Starcie trwało już 
blisko godzinę, gdy przerwane zostało przybyciem oddziału policji. Zabitych było 
niewielu. Lecz odtąd cała oko­lica żyła w nieustannej trwodze przed nieuchronną 
zemstą. Gromadzono kamienie, ostrzono groty pik z drewna twardszego od stali. By 
zjednać sobie przychylność bogów, składano ofia­ry z krwi domowego inwentarza. 
Wójt Huaychau – Robert Alvarez Quispe – spotkał się ze starszyzną leżącego na 
południe Uchuraccay. Tam też 26 stycznia odbyć się miało zgroma­dzenie 
przedstawicieli obu wiosek: chciano zdecydować w jaki sposób bronić się przed 
do­mniemanym, już wkrótce mającym nastąpić atakiem. 
Ci, którzy mieli wziąć udział w tej ważnej naradzie przez kilka godzin pili 
trunek rozcho­dzący się w ciele łagodnym ciepłem. Potem ruszyli w drogę. Mieli 
przy sobie kamienne to­porki, drewniane lance i rozszerzające się ku górze 
pałki. 
Do Uchuraccay dotrzeć musieli na kilka godzin przed pojawieniem się 
dziennikarzy. 
47 Hiszp.: górskie przestrzenie porośnięte trawą i roślinnością niskopienną. 
Oto i oni. 
Granica wsi została za nimi. 
W oczy rzucają się ciemne okulary Octavio Infantesa. Stoi nieruchomo; ubrany 
jest w sportową kurtkę, w rozpiętą pod szyją koszulę, w wygniecione całodzienną 
wspinaczkąspodnie. Są też inni. Ciasno zbici w jedną grupkę. Niektórzy palą 
papierosy. Z ich znie­ruchomiałych gestów wyczytać można oczekiwanie i 
niepewność. 
W głębi – sylwetki tubylców. Także nieruchome; stoją w półokręgu. Rozsiane co 
kil­kanaście metrów na łagodnym stoku. W rękach ściskają trzonki huaracas. Na 
głowach mają kapelusze o obwisłych, pofalowanych rondach. Z ramion kopulaście 
zwisają im wełniane poncha. Ich obręby wykończone są potrójną firanką frędzli. 
To nieomylny znak, że dzień, w którym dziennikarze dotarli do Uchuraccay uznany 
został nieomal za święto. 
Całość zamglona. Jakby przyprószona piaskiem. Lecz trwa to tylko krótką chwilę. 
Mato­wość ustępuje, obraz wypełnia sięświatłocieniami. Nikną białe plamy 
wypierane coraz sze­rzej rozlewającym się czarno-białym rysunkiem. Stopniowo 
odróżnić można rysy indiańskich twarzy. Wyostrzają się policzki, wyrastają 
okazałe nosy... jeszcze chwila i ociekające kropla­mi wywoływacza prostokątne 
płaty fotograficznego papieru zostaną przeniesione metalowąpincetą do kąpieli w 
chemicznym utrwalaczu, by w końcu mogły wreszcie spocząć na walcu rozgrzanej 
suszarki.
Bo to nie Uchuraccay. To redakcyjna ciemnia.
Chwila, na którą czekano blisko cztery miesiące. 
Kilkanaście osób tłoczy się wokół stołu. Wnętrze zalane jest strugami 
przytłumionego czerwonego światła. „Do ostatniej chwili nie wierzyłem, że będą 
to właśnie te zdjęcia” – przyzna Jorge Ortega – redaktor naczelny „La Prensa”. 
Potem, potęgowaną półmrokiem ci­szę, przerywają oklaski. Obraz staje się 
wyraźniejszy, wypływa na powierzchnię. Ściskają mu dłonie. Z uznaniem klepią po 
plecach. On – Ricardo Rondón wie, że to najszczęśliwszy dzieńjego dotąd niezbyt 
udanego życia. 
Małpa z brzytwą
Wymiana kopert z woskowanego papieru na trzy rolki filmu nastąpiła w godzinę i 
20 minut po opuszczeniu przez Ricardo Rondóna gmachu redakcji. Najpierw jadąc 
trzema różnymi, przepełnionymi autobusami, dotarł do dzielnicy Surquillo. Potem 
– orientując się według cha­rakterystycznego skweru pełnego kaktusów – natrafił 
na Pieska, czyli poszukiwaną Calle Per­rito48. Piesek był długi, pozbawiony 
krawężników, cuchnął nędzą tropikalnego przedmieścia i parterowymi domami o 
dachach z falowanej blachy. Już w okolicach jego ogona, poszukiwa­nym budynkiem 
okazał się pokraczny barak-restauracja. Nad patiem, jako ochronę przed słońcem, 
czyjaś ręka rozpostarła trzy razem zszyte prześcieradła dające prostokątną, 
szarąplamę cienia. Ricardo Rondón wybrał stolik znajdujący się w jej zasięgu. Po 
chwili przysiadłsię doń mężczyzna. „Jeszcze zanim otworzył usta, wiedziałem, że 
musi to być Głos” – opo­wie później kolegom.
Rozmawiali niezwykle krótko, tylko ze względów protokolarnych. Po tym wstępie 
zaczęło się podawanie kopert i odbieranie czarnych kaset z filmem. Na 
zakończenie transakcji wy­mienili wymuszone uśmiechy. „Wciąż nie byłem pewny, 
czy filmy zawierają cokolwiek in­nego niż plamy wilgoci utrwalone na 
fotograficznej emulsji” – wyznał w kilka dni potem młody dziennikarz.
My już wiemy: jego obawy okazały się płonne. 
Zdjęć wykonanych rękąWilly’ego Retto – jednego z zamordowanych w Uchuraccay 
dziennikarzy – było w sumie osiemnaście. Format – już po powiększeniu – 36x24 
cm. Gdy 
48 Hiszp.: piesek. 
ułożono je chronologicznie, białe plamy i znaki zapytania znikały jeden po 
drugim. Małpa zbrzytwą rozpoczęła swój taniec. 
Pierwsze zdjęcia mówią jeszcze niewiele. Wykonano je w okolicach Toctacocha, w 
tle widać zarysy taksówki. To typowe pamiątkowe ujęcie jak do rodzinnego albumu 
– stojąramię w ramię, śmieją się. Tylko jeden szczegółłączy ten początek z 
niespodziewanym finałem, który rozegra się za kilka godzin: Luis Mendevil trzyma 
pod pachą opasłąksiążkę, którądopiero po masakrze, wśród strzępów odzieży i 
futerałów aparatów foto­graficznych, odnalazła zaalarmowana policja. To „Biesy” 
F. Dostojewskiego w edycji„Augusto y Mendoza” z 1978 roku. Na stronie 581 
natrafiono na podkreślone zdanie pasujące tak pod temat, jak i okazję: „W 
skrajnych wypadkach posłużyć się będzie można mordem... Cicero pozbawiony 
zostanie języka, Kopernikowi wypali się oczy,Szekspir stanie pod pręgierzem... 
nie ma, nie ma innego wyjścia”. 
Trzy zdjęcia pochodząz okolic już bezpośrednio sąsiadujących z Uchuraccay. 
Sió­demka – bo ósmy Willy Retto fotografuje – idzie gęsiego, prowadzi ją 
przewodnik Juan Argumedo. I są one o tyle ważne, że potwierdzają wypowiedzi 
wieśniaków na temat kie­runku, z którego nadeszli. Można to nazwać zbiegiem 
okoliczności o fatalnych skutkach: szli dokładnie w szyku terrorystycznego 
patrolu liczącego zwykle mniej niż10 osób. Ba, szli dokładnie tym samym stokiem, 
którym 22 stycznia, a więc ledwie 4 dni wcześniej, do Uchuraccay nadeszło pięciu 
uzbrojonych senderystów. Wtedy – co przyznająsami co­muneros – intruzów 
napadnięto z zaskoczenia, pośpiesznie rozszarpano w strzępy i jesz­cze tego 
samego popołudnia ciała ich pochowano gdzieś wśród kamieni. Grobów nigdy nie 
udało się zlokalizować. „Tu i tam, dalej też” – informowali zapytywani Indianie 
czy­niąc przy tym nieokreślony ruch ręką. Na dowód pokazano palce obcięte 
motykami. 
Dalsze dwa zdjęcia wykonano już we wsi, w pobliżu placu głównego. Rozróżnić 
moż­na Uchurakan i krótko przedtem przybyłych wysłanników z Huaychau. Nie to 
jednak było istotne. Kadry te wzbudziły zainteresowanie z uwagi na widoczne na 
nich postacie zawinięte w wiskozowe koce, które różnią się od reszty odzieży 
tkanej z lamiej wełny.„To dowód dość częstych odwiedzin Sinchis” – stwierdzono: 
Zgodnie z cytowaną przez raport wypowiedzią Alejandriny de la Cruz, wojskowe 
helikoptery pojawiły się po raz pierwszy w maju 1981 roku. Powracały potem po 
trzech, czterech miesiącach; znikały ipojawiały się znowu. Po raz ostatni – 18 
maja 1982 roku. Jednak w dokumentacji udo­stępnionej w Ayacucho, nie natrafiono 
na żadne potwierdzenie tych faktów. „W regi­strze lotów notowane były tylko 
nazwy miejscowości docelowych” – tłumaczył pułkow­nik Carlos Ramirez. 
„Uchuraccay musiało być tylko miejscem bardzo krótkiego mię­dzylądowania”. 
Z trzech innych ujęć wynika, że w przeciwieństwie do wydarzeń z 22 stycznia, nie 
mogło być mowy o zaskoczeniu. Bez wątpienia dziennikarze, z których trzech 
płynnie posługiwało się językiem quechua, rozmawiali z wieśniakami. Również 
trudno byłobyuwierzyć, że obiektywy aparatów fotograficznych wzięto za skrócone 
lufy karabinów, którymi zwykli posługiwać się terroryści. Na jednym ze zdjęć, 
opatrzonym w redakcji „La Prensa” numerem 10, Juan Argumedo – przewodnik grupy – 
rozkłada torby po­dróżne i sprzęt fotograficzny przed kilkoma postaciami 
zawiniętymi w wełniane poncha. Starszyzna wioski zarządziła rewizję. W pierwszym 
szeregu zebranych rozróżnić można postać białego mężczyzny, który – zgodnie z 
opinią Aurelii Argumedo – w Uchuraccay pojawił się na kilka dni przed przybyciem 
dziennikarzy. Później ślad po nim zaginął. Byłto trzydziestolatek o jasnej 
karnacji skóry. W pamięci wielu Uchurakan zachował sięjako osoba płynnie 
posługująca się hiszpańskim. Jako ktoś, kto znajdował posłuch wśród największych 
autorytetów wioski. Są tacy – Arcadio Napi, Cirile Pumato, Hor­tencia Wallpata – 
którzy twierdzą, że to on miał kierować masakrą. Miał rzucić hasło do zabijania 
i rozszarpywania w strzępy.
Tymczasem... 
Dziennikarze zostają otoczeni przez tłum. Ciżba jest coraz większa. Najroślejsi 
z campesinos rozdzielają ich, ciągną w różne strony. Szczególnie agresywny jest 
mężczy­zna o muskularnych ramionach, który w ręce trzyma kościany nóż. Trzy 
kobiety o wło­sach splecionych w warkocze wylewają na ziemię – pod nogi 
przybyłych – jakąś gęstąciecz. Na ubraniach dwóch dziennikarzy – Pedro Sancheza 
i Octavio Infantesa – widaćwilgotne plamy...
Idą drogą. Z południowego krańca wioski ku jej centrum. Tłum jest już dużo 
większy niż jeszcze przed chwilą. Kadr rozchwiany jakby ktoś pchnął 
fotografującego zanim ten zdążył zwolnić migawkę. Trwa zażarta dyskusja. Mówią o 
tym zastygłe gesty i mimika postaci w bezpośrednim sąsiedztwie Willy’ego Retto. 
Drewniane motyki wielu campesi­nos wzniesione są do góry. Jakaś ręka o szeroko 
rozstawionych palcach sięga w kierun­ku obiektywu. Przesłania pół kadru... 
Już na placu. Octavio Infante stoi otoczony przez siedem indiańskich postaci. 
Jedna z nich sięga do jego kieszeni. Luisowi Mendevilowi wyrwana zostaje z rąk 
książka. Dwóch wdeptuje ją w ziemię. Jej właściciel odciągnięty jest na bok i 
zmuszony zostaje do pod­niesienia rąk do góry. Powszechne zainteresowanie 
wzbudzają jego buty i płócienna wia­trówka. Dwie klęczące na ziemi postacie 
obmacują nogawki jego spodni... 
Ciżba ciał. Tubylcy zawinięci są w wełniane poncha i pledy zarzucone na ramiona. 
Tłum staje sięjeszcze bardziej nieprzebrany. Najróżniejsze odcienie strojów. To 
dowód, że w Uchuraccay obecni są wieśniacy innych pobliskich wsi, nie tylko z 
Huaychau. Po­jawia się gruby sznur. Dziennikarzom krępowane są ręce. Luis 
Mendevil i Pedro San­chez mają już okręcone nim przeguby. Protestują. Coś wołają 
w kierunku kipiącejludzkiej masy, z której wyrasta już teraz cały las 
podniesionych ramion. Uginają się one w rytm niesłyszalnego okrzyku...
Nikt nie słyszy tego, który woła. Nikt go nie słucha. Zewsząd napiera nań 
podniecony tłum. Wśród dzierżonych w dłoniach przedmiotów rozróżnić można dwa 
zakrzywione noże z lamiej kości. Widoczne są na wpół uniesione huaracas. Z 
ostrych konturów wy­czytać można coraz żywszą gestykulację i łuki zakreślane 
przez zaciśnięte pięści. Jedna z odwróconych tyłem do obiektywu postaci – mimo 
więzów – próbuje się bronić gwałtow­nym skrętem ciała. Już nie można mieć 
wątpliwości, co stanie się za niecałą chwilę... 
Ostatnie trzy zdjęcia są wstrząsające. Wykonane zostały w odstępie kilku sekund. 
Krok za krokiem można prześledzić to, co później nazwano transem małpy z 
brzytwą. 
Willy Retto widzi powalanych na ziemię kolegów. Powietrze gęstnieje od wrzawy i 
okrzyków. Nie próbuje się bronić. Nie osłania się przed atakiem rozwścieczonych 
wie­śniaków i drewnianych ostrzy. Koncentruje się na naciskaniu migawki aparatu 
„Minol­ta”. 
Wieśniaków jest trzech. Jeden – na szeroko rozstawionych nogach. Widać całą 
roz­tańczoną sylwetkę. Drugi nadbiega z boku. Kadr ucina mu pół twarzy i dużą 
część kor­pusu. Trzeci, który już się zatrzymał, zamachuje się kamiennym 
toporkiem. Odległośćokoło 2–3 metrów... 
Ten, który nadbiegał – znalazł się w środku kadru. Chwycił równowagę po skoku. 
Poncho rozwiane. Twarz wykrzywiona agresywnym okrzykiem. Drugi zamachnął 
sięponownie; poprzedni cios najprawdopodobniej chybił. W rogu zdjęcia widać 
smugę, która jest rozpędzonym trzonkiem huaraca. Trzeci napastnik nie zmieścił 
się już w polu widzenia obiektywu. Zbyt blisko. Odległość – osiemdziesiąt 
centymetrów, może metr... 
Ostatnie zdjęcie wykonano już z ziemi. Leżąc, wpół leżąc lub właśnie upadając, 
Willy Retto raz jeszcze zwalnia migawkę. Pół twarzy atakującego. Usta rozwarte w 
dzikimokrzyku. Fragmenty uniesionych ramion. Ciemny owal o rozmytych konturach 
pośrod­ku – to kamienne zakończenie drewnianego trzonka... 
Właśnie spada cios... 
Dosięgnął swego celu.
To, co działo się potem znajduje się już poza zasięgiem „białej plamy”. 
Uchurakanie mó­wią o tym otwarcie. Wieśniak Wallpata: „Dnia tego, tym którzy 
przyszli pieszo, dane było umierać wielokrotnie”. A po zachodzie słońca osiem 
ciał zostaje zakopanych twarzami zwró­conymi ku wnętrzu ziemi, dokładnie tak jak 
indiańska tradycja każe traktować szczątki wy­jątkowo napastliwych diabłów. 
Długo udeptywano trzymetrową warstwę skalnego gruzu wymieszanego z piaskiem; 
nastała noc pełna ekstazy. 
Yawar Mayu49 
Ekstaza – to słowo pochodzenia greckiego. Oznacza: „wyjść z siebie samego”. 
Grecy przejęli je od dzikiego ludu z północy. Od nosicieli czarnych bród. Od 
Traków. Dodali doń monoton­ny rytm uderzeń w bębny, muzykę piskliwych fletów, 
wielogodzinne tańce graniczące z tran­sem. Związali je z dionizyjskimi 
obrzędami. Z wizjami, halucynacjami i zapomnieniem. Od­tąd słowo to stało się 
ich synonimem. 
Na całym świecie odnaleźć można obrzędy oparte na tej samej zasadzie. Grupowo 
dioni­zyjski stan można osiągnąćpoprzez wielogodzinny taniec. Pojedynczo – 
zażywając halucy­nogennych substancji. Ważną rolę odegrać może ból, stopniowo 
wyzwalająca się agresyw­ność i chęć... zabijania. Brak jednak uniwersalnych 
reguł: Szczepy z amazońskiej selwy w tej samej intencji praktykują długie posty. 
W Ameryce Północnej w czasie Tańca Słońca stoso­wane były często wymyślne 
tortury. W średniowieczu w Europie temu samemu celowi słu­żyły praktyki 
biczowników. W tańcu kris, na wyspie Bali, jego uczestnicy w ekstatycznym 
delirium wbijali w swe ciała krótkie, kościane sztylety. A w Meksyku do dziś– w 
półpustyn­nych okolicach Bolsom de Mapimi – dwa razy w roku tamtejsi Indianie 
Zuzuni czcząc boga Xepofikla wbijają sobie w uda wysuszone igły kaktusa. 
Jednocześnie zmuszają się do tańca z brzemieniem kamieni przytwierdzonych do 
pleców... Długo można by przykłady te mnożyć. 
Taniec, który 26 stycznia 1983 roku wieczorem po dokonaniu ośmiokrotnego 
morderstwa zaczęto pląsać w Uchuraccay, nazywał sięYawar Mayu. Krew w nazwie 
jest ulubionym sformułowaniem quechua. Yawar Unu – Krwawa Woda. Puk’tik Yawar 
Cocha – Jezioro Wrzącej Krwi. Yawar Wak’e – Krwawa Łza. To nazwy ptaków, 
skalnych iglic i stawów o wodzie jak płynny kryształ. Yawar Mayu – Rzeka Krwi – 
mówiąIndianie na wzburzony, rzeczny nurt. Bo lśni w słońcu jak świeżo tryskająca 
krew. Na ekstatyczny taniec, w którym przebrane postacie krzyżują ze sobą 
wyostrzone lance. 
Taniec rozpoczął się zaraz potem, gdy szczątki zabitych przywalono ziemią 
zmieszaną z kamieniami. Sami Indianie twierdzą, że wściekłe ciosy, które wciąż 
spadały na martwe ciała, zadawano w tym rytmie, jaki później stopami wystukiwano 
o kamienisty grunt. Twarze uczerniono sobie gliną; zęby zabarwiono tlenkami 
miedzi. Szerokimi haustami pito trunek, który dodawał sił mięśniom i 
zachrypniętym od krzyku głosom. Z chaty layk’a – czarownika 
– przeniesiono grzechotki. Zagrały długie drewniane flety. Rozpalił się ludzki 
wzrok. Począt­kowo, naśladując sceny odbytej walki, tańczyli tylko mężczyźni; 
kobiety pozostawały na uboczu, podsycały płomień rozpalonych ognisk. Lecz z 
godziny na godzinę wśród coraz gęst­szych ciemności, gdy monotonne dudnienie 
bębnów niosło się nad dnem kotliny – masa tań­czących pęczniała i rozrastała 
się. Niczym popychana impetem garujących drożdży – rozle­wała się 
niepohamowanie, wciąż szerzej. Były w niej teraz już kobiety. Włączyły się 
dzieci. Później wieśniacy opowiadali nawet o tańczącym domowym inwentarzu. Wiatr 
niósł słowa pieśni: 
Allk’ochallayki, riti ritinta,
Rumi ruminta, ismu chakaykita,
Allinta purink’a, al way taytallay,
Manas riti lasta, chinkachisunkichu. 
Allk’ochallaykichuki, yawar, sonk’oywan
Ninia nawinwan, nanta K’awaykullank’a 
49 Quechua: Rzeka Krwi. 
Pesasunkin, 
Ay, way llakiy machu,
Kay llak’ta llaki taytan! 
Czyli: 
Ty psie w ziemi i pod kamieniami,
Dotarłeś na drugą stronę swego losu,
Zostaniesz z dala od naszej wsi,
Bez rzeki, bez wiatru, 
Nawet bez krzty powietrza.
Zginiesz, zginiesz zbrukany krwią cieknącą z serca 
Już bez ognia palącego się w oczach, 
Precz! 
Nigdy psie stary nie wrócisz,
Na kamieniste pola naszej wsi!50 
Tańczono bez wytchnienia, tańczono bez przerwy. W tańcu tym była pasja, 
zapomnienie i siła. A gdy w cztery dni potem, w niedzielę, w Tambo – pobliskim 
miasteczku, jeden z uchu­rakańskich Indian kładzie na stole prefekta zawinięty w 
duży liść obcięty motyką palec, tam – tysiąc metrów wyżej, we wsi wielu wciąż 
tańczy w ciasno zbitym kręgu. Część – wyczerpana czterema nocami pełnymi 
ekstazy, wciąż bijąc na ślepo i wbrew rytmowi w obciągnięte lamiąskórą bębny – 
leży już pokotem na kamienistej ziemi. Inni – ostatkiem sił nadal 
zatapiająostrza huaracas w ośmiu kukłach uplecionych z chrustu i suchych gałęzi. 
Reszta – zamknąw­szy oczy, uginając nogi w kolanach, by łatwiej oszukać drążące 
mięśnie i znużenie – wciążtańczy i przytupuje. Co godzinę, co dwie – przykłada 
do ust tykwy sącząc syrop z liści koki i z korzeni górskich traw. By dalej tkwić 
w ekstazie. Po czterech nocach jeszcze tę piątą. Aż poświt. 
W Chalabamba trzy kobiety – Rosa Argumedo, jej córka Maria i synowa Julia – 
oczeki­wały na powrót Juana. Mimo że nie sądziły, by dziennikarzom udało się 
wrócić jeszcze tego samego dnia, posłania i jedzenie przygotowały dla całej 
dziewiątki. Popołudnie zbliżało sięku wieczorowi, a one coraz częściej musiały 
się zastanawiać, dlaczego Juana wciąż nie ma. Właśnie: dlaczego? Przecież 
zamierzał towarzyszyć przybyszom tylko w pierwszej części wspinaczki, dalej 
tamci mieli iść sami. Wcześnie udały się na spoczynek, by snem 
przegonićnarastający w nich niepokój. 
Następnego dnia nad ranem do wsi przybiegł młody pasterz. Trzy kobiety zbudził 
jego krzyk. „Tam w górze, w Uchuraccay zdarzyło się coś strasznego” – wołał 
tamten. „Uchura­kanie zabili mężczyzn, którzy wczoraj poszli w góry!” Rosa 
Argumedo i jej córki nie chciałymu wierzyć. Najpierw kazały mu zamilczeć, potem 
prosiły, żeby powiedział, że to tylko żart. Ale on wciąż upierał sięprzy swoim. 
„Zabili! Zabili!” – powtarzał; więc one na plecy wrzu­ciły worki pełne kartofli 
i liści koka i czym prędzej ruszyły w stronę Uchuraccay. 
Julia – najmłodsza z trójki, najbardziej wytrzymała i sprawna – pierwsza dotarła 
do celu. Już gdy ze zbocza spostrzegła zabudowania z kamienia, wiedziała, że 
rzeczywiście stało sięcoś bardzo niedobrego: Na wzgórzach otaczających wieś, 
pierścieniem stali uzbrojeni męż­czyźni; nie tylko miejscowi, także z Huaychau i 
innych osad leżących w pobliżu. Wszyscy w dłoniach mieli proce, kamienne toporki 
lub drewniane pałki. A w dole, na środku wsi kotło­wała się ludzka masa. Wciąż 
trwał obłędny tan. 
W tej samej chwili otoczyła ją grupa Indian; campesinokuna nawoływali się 
podniesiony­mi głosami. Zanim zdążyła zapytać, co się stało z jej mężem, tamci 
zarzucili jej, że jest jednąz terrucos. Krzyki stawały się coraz głośniejsze: 
ona znała miejscowy dialekt, wiedziała, co oznaczają te słowa: Zaraz ją zabiją! 
Zabiją, tak jak zabili tamtych, którzy przybyli do wsi po­przedniego dnia! Jak 
zabili już wielu innych, którzy do ich wsi przychodzili pieszo! 
50 Tłum. Własne autora książki: R.W. 
Zaprowadzono ją do największej chaty w samym środku osady. Wkrótce znalazły się 
tam także Rosa Argumedo oraz jej córka Maria. Tam też, trzy kobiety pospiesznie 
podzieliły siętym, czego dotychczas zdołały się dowiedzieć. 
Rosa i Maria wiedziały już prawie wszystko, zanim zostały pojmane, na skraju 
wioski chwilę rozmawiały z uzbrojonymi campesinos. Indianie twierdzili, że 
rzeczywiście poprzed­niego dnia uśmiercili „kilku terrorystów”, lecz Juanowi 
Argumedo – przewodnikowi – w poręudało się zbiec. Choć sama ucieczka mu się nie 
powiodła – ponownie pojmany zdołał ujść z życiem. Potem... Na tym relacja matki 
i córki się urywała. W moment później otoczył je roz­krzyczany tłum. Z wrzawy, 
którą potęgowała dobiegająca z dołu muzyka, zrozumiały, że na­pastnicy je także 
biorą za terrucos. Domyśliły się, że terrucos znaczyć może dokładnie to samo co 
„śmierć”. 
Za kilka godzin stanęły przed „sądem”. Oprócz nich „oskarżonych” było 13 innych 
więź­niów, z których większość pochodziła z graniczącej z Uchuraccay gminy 
Iquicha. Rolę „sę­dziów” przejęła rada wsi, tak jak wymagał tego obyczaj. 9 osób 
zostało „ułaskawionych”, ponieważ nie znaleziono odpowiednich „dowodów”. Co 
stało się z czterema pozostałymi jeń­cami – tego kobiety już nigdy się nie 
dowiedziały. Wiedziały tylko, że tubylcy przekazali ich wieśniakom przybyłym do 
Uchuraccay z południa. Jako trofeum? Ofiarę? Łup? Nie wiado­mo. Ci zaśzabrali 
ich ze sobą. 
Jeńcy przepadli.
Jak kamień ciśnięty w wodę. Jak kamień wśród miliona innych kamieni Sierry. 
W całym nieszczęściu Rosę, Marię i Julię nie opuszczałłut szczęścia. Pośród 
mężczyzn zgromadzonych na placu znalazł się bowiem jeden Iquichano51, który był 
chrześniakiem Rosy Argumedo. Dobrze zbudowany, o tubalnym głosie, wśród 
miejscowych cieszył się dużym posłuchem. To on wstawił się za kobietami, on 
prosił o darowanie im życia, on przekonywał, że żadna z nich nie ma nic 
wspólnego z siejącymi postrach w okolicy terruco; to jego słowa odniosły 
ostateczny skutek. Kobiety dołożyły tylko 3000 soles, kartofle oraz przyniesione 
liście koki. I same nie chciały w to wierzyć – były wolne.
Nie powiedziano im, gdzie przebywa Juan Argumedo. Nie zyskały nawet pewności52 
czy rzeczywiście z masakry udało mu się ujść z życiem. Zanim ruszyły w drogę 
powrotną, mu­siały przysiąc, że nikomu nie zdradzą, co przeżyły i co widziały. 
Potem w równym popłochu jak do Uchuraccay, udały się w drogę do Chalabamba, a 
danego słowa – rzecz jasna – nie dotrzymały. 
Życie pochodzi od ziemi 
W kilka dni potem do Uchuraccay nadleciały helikoptery; wraz z nimi – sceptycyzm 
i wąt­
pliwości, które w ciągu kilkunastu kwadransów przerodziły się w okrzyk 
przerażenia. 
Jeszcze nieco później – przybyła Niezależna Komisja, którą powołał rząd. 
W raporcie jej stwierdzono, że w życiu wieśniaków z regionu Huanta – przemoc i 
agre­sywność są n i e o d z o w n y m i składnikami codzienności. „Ich wagę – 
czytamy – można dopiero ocenić, gdy zdamy sobie sprawę z warunków egzystencji 
tubylców żyjących w skraj­nie niegościnnym otoczeniu”. Bez światła, wody, 
lekarza i dróg dojazdowych; uchurakańscy comuneros fenomen zwany kulturą 
zachodnią poznali od strony zinstytucjonalizowanej przemocy zmieniającej się z 
biegiem stuleci w coraz sprawniej działającą machinę: od strony wyzysku, 
regularnie wymuszanych trybutów, krwawo tłumionych buntów i wojen domowych 
proklamowanych w niezrozumiałym dla nich języku. W wieku XVIII i XIX, doceniając 
od­izolowanie kamiennego pustkowia, Runtukunata regularnie byli wykorzystywani 
jako rekruciwcielani do oddziałów walczących przeciwko rebeliom wybuchającym w 
innych częściach kraju; w latach 1826 i 1839 – sprowokowani – sami chwycili za 
broń w imię króla Hiszpanii, usiłując obalić nowo formującą się republikę. Jako 
wyjątkowo bitni – należeli do najczęściej 
51 Mieszkaniec gminy Iquiha.
52 Ślad po J. Argumedo całkowicie zaginął. Ani żywego, ani jego ciała nie 
odnaleziono do chwili obecnej.
odznaczanych w czasach konfliktu z Chile, a w 1896 roku ich protest przeciwko 
podatkowi nałożonemu na sól skończył się wtargnięciem do Huanta – stolicy 
regionu – dwutysięcznej armii rozhisteryzowanych wieśniaków uzbrojonych w 
kije...
Lecz wszystko to jest prawdą tylko częściową: 
W Sierze ilekroć płynęła krew – powodem zawsze była ziemia. 
Pierwszy zwrócił na to uwagę José Carlos Mariátegui53; ten, z którego pism uczył 
się póź­niej Abimael Guzmán. I wcale nie inaczej było tym razem. 
Bo w rzeczywistości rebelia Sendero Luminoso i wplątana w nią masakra 
dziennikarzy w Uchuraccay to nic innego jak kolejne wydarzenia w ciągu 
chłopskich powstań, które od czasu konkwisty co kilkanaście lub kilkadziesiąt 
lat wybuchały w peruwiańskiej Sierze. Gdy zagad­nieniu przyjrzeć się z bliska, 
dojść trzeba do wniosku, że zarówno hasła panandyzmu, rekon­strukcji imperium 
Inków, jak i autonomii były w większości wypadków tylko zastępczymi imionami 
wciąż tego samego problemu. Ziemia stała się synonimem wolności. 
Zależność „kwestii indiańskiej” – tej, której rozwiązanie za swe główne zadanie 
uznali senderyści – od problemu ziemi jest bardzo jaskrawa i to z różnych 
powodów. Rasa indiańska 
– to rasa rolników. Inkowie byli ludem wieśniaczym zajmującym się przeważnie 
rolnictwem i pasterstwem. Rzemiosło i sztuka miały charakter na wskroś 
chałupniczy i wiejski. Zasada: „Życie pochodzi od ziemi” – była prawdziwsza w 
Peru w epoce Inków niż w jakimkolwiek innym kraju. Najwspanialsze roboty 
publiczne Tawatinsuyu służyły celom wojskowym, reli­gijnym i... rolniczym. 
Kanały nawadniające, tarasy uprawne w Sierze i na Wybrzeżu świad­cząnajlepiej o 
wysokim stopniu rozwoju ekonomicznego Inków. Ich cywilizacja była nade wszystko 
cywilizacją agrarną. „Ziemia – pisze L.E. Valcárcel w swych badaniach nad życiem 
ekonomicznym Państwa Czterech Dzielnic – była w tradycji Inków wspólną matką, 
rodziciel­kąwszystkich dóbr”. To ona – obok armii i dróg – stanowiła o 
spoistości i trwałości wielkie­go państwa. Valcárcel: „Kult «Pacha-Mamy» (Ziemi) 
wywodził się z kultu Słońca; skoro to ciało niebieskie nie było niczyją 
własnością, to samo odnosiło się do ziemi. Obie te koncepcje zespoliły się w 
ideologii tubylczej, tworząc tzw. agraryzm, który będąc uniwersalną 
religiąGwiazdy Dnia zakładał jednocześnie wspólną własność pól”.
Inkaski system rolny oparty był o wspólnotę własności ziemi uprawianej przez 
ayllu; o wspólnotę posiadania wód, pastwisk i lasów przez marca – związek 
kilkunastu sąsiadujących ze sobąayllu; o wspólną pracę, ale indywidualną 
własność plonów. Jego europeizacja ozna­czała jego unicestwienie. Pod panowaniem 
indiańskiej arystokracji tubylcy byli sytym, dzie­sięciomilionowym narodem o 
silnej organizacji państwowej. Za panowania obcej oligarchii – stali się 
rozproszoną, anarchiczną, nie większą niż jednomilionową (!) masą ujarzmioną 
pod­daństwem i swoistym fellachizmem. Dezintegracja, która z biegiem stuleci 
obejmowała coraz więcej dziedzin życia, zapoczątkowana została przez rozpad 
systemu agrarnego, na którego stworzenie złożyły się tysiącletnie doświadczenia 
andyjskich rolników. 
Rządy kolonialne nie będąc w stanie zorganizować w Peru gospodarki feudalnej, 
zaszcze­piły jej elementy typowo niewolnicze. Polityka rozdrobnienia własności 
rolnej zapoczątko­wana przez rewolucję niepodległościowąw epoce Bolivara, jako 
logiczna konsekwencja tej ideologii, nie doprowadziła do rozwoju drobnej 
własności: Jeszcze w latach trzydziestych naszego stulecia na obszarze Andów 
wciąż funkcjonowała instytucja mity, przechrzczona na yanakunaje lub 
inquilinaje; trwał także handel chłopami, zwłaszcza młodzieżą i dziećmi! 
Campesinos tylko instynktownie czuli przyczyny swej nędzy. 
53 Jose Carlos Mariategui (1894–1930), jedna z wybitniejszych postaci 
intelektualnych Ameryki Łacińskiej przełomuXIX i XX w. był samoukiem; po okresie 
udziału w walkach politycznych w Peru, lata 1919–1923 spędził we Włoszech, gdzie 
duży wpływ wywarli na niego m.in. Croce,Gransci i Gobetti; z pewnością wiele 
czerpał także ze wzorów wypracowanych przez Sorela i Barbusse’a we Francji. Po 
powrocie do Peru angażuje się w ożywioną działalność publicystyczną i 
organizacyjną. Głośne staje się jego „7 Ensayos de interpretación de la realidad 
peruana” głoszone wLimie w 1928 r. Stwierdza w nch m.in.: „Kwestia indiańska 
jest problemem zrodzonym przez naszą gospodarkę, tkwiącym korzeniami w systemie 
własności ziemi. Wszelkie próby rozwią­zania kwestii indiańskiej środkami 
administracyjnymi czy policyjnymi, przez oświatę czy budowę dróg stanowićbędą 
pracę powierzchowną i wtórną póki trwać będzie feudalny system gamonales”. (Wg: 
Ameryka Indiańska. Praca zbiorowa 1973. 
Ile razy od czasów podboju walczono na punach o ziemię – tego nikt precyzyjnie 
nie roz­strzygnie; łatwiej zapewne byłoby zliczyć dni, w które nie płynęła krew 
niż te, w które sły­chać tam było szczęk broni. 
Powstania chłopskie rzadko kiedy obejmowały większy obszar. Ogarniały zazwyczaj 
jednądolinę lub kilka sąsiadujących ze sobą wiosek. Skierowane były przeciwko 
konkretnym oso­bom – monopolizującym skup kupcom, którzy narzucali zbyt niskie 
ceny; przeciwko zabiera­niu ziemi przez białych i mistich54 stających się 
obszarnikami – gamonalami. 
Przebieg wywłaszczenia w Andach zrodził bowiem specyficzne pojęcia i instytucje: 
ga­monala i gamonalismo. Gamonalem nazywano człowieka, który za pomocą oszustw, 
nadużyći rozboju dorobił się majątku i hacjendy. Gamonalismo było natomiast 
systemem obrony uzy­skanych ziem, także – sposobem uzależnienia gospodarki 
chłopskiej od wielkich posiadłości. Metody pozyskiwania gruntów przez gamonali 
były różne: od kradzieży dokumentów za­świadczających własność wieśniaczą, po 
nakładanie podwójnego podatku, na którego spłatęudzielano chłopom pożyczki pod 
zastaw ziemi. Posługiwano się prawem, siłą, przekupstwem; organizowano także 
drużyny zbrojne, które ograbiały wsie. Często wykorzystywano nawet religię: 
znane były przypadki podziału cmentarza na dwie części: „niebo” i „piekło”. W 
„nie­bie” ksiądz chował tylko za specjalną opłatą, a pieniądze na ten cel można 
było pożyczyć u... gamonala. 
Do obrony chłopi wykorzystywali jedyną organizację jaką dysponowali – żywą od 
czasów prekolumbijskich wspólnotę wiejską. Przywódcy powstań chłopskich byli 
zarazem przywód­cami wspólnot. Tylko czasem trafiali się przybysze z zewnątrz: 
campesinos, którzy służyli w wojsku lub – wraz z rozwojem górnictwa – górnicy.
Pożywką dla powstań o szerszym zasięgu była tradycja Tawatinsuyu. Sprawa ziemi 
była w nich też istotna, wyparta jednak przez kwestię państwowości indiańskiej – 
obecna była na drugim planie. Lista ich jest bardzo długa: Rebelia Tupaka Amaru 
II w latach 1780–81, która 
– mimo programu niepodległościowego – u swego schyłku przerodziła się w 
niezwykle rady­kalny ruch chłopski: boliwijskie powstanie w 1871 roku, które 
zakończyło się obaleniem dyktatury Melgarejo; ekwadorskie powstanie w 1882 roku; 
peruwiańska insurekcja Tupaka Amaru III, która rozgorzała w departamencie Puno w 
1887 roku; chłopskie powstanie Zarate Willka w 1899 roku w Boliwii, które 
zadecydowało o zwycięstwie liberałów. Gdy ci, objąw­szy władzę nie poczynili 
żadnych reform na rzecz Indian, powstańcy wezwali do wytępienia wszystkich nie-
Indian, do ustanowienia indiańskiej konstytucji i samodzielnie zaczęli 
reali­zować reformę rolną. Podobnie zakończył się bunt w 1885 roku w 
peruwiańskiej prowincji Ancash, gdzie powstańcy kierowani przez Uchcu Pedro 
przez pół roku panowali nad całymdepartamentem.
Po fali niepokojów, jakie w latach 1895–1900 objęły całąśrodkową Sierrę, do 
następnych walk dochodzi dopiero w 1914 roku. 
Znów leje się krew. Znów walka toczy się o ziemię. 
Gutierrez Cuevas zostaje obwołany w Puno Inką Rumi Maki – Kamienną Ręką. 
Powstanie 
jest znakomicie przygotowane. Wprowadzono podatek na rzecz wojny, a Rumi Maki 
wydają­cy rozkazy jako Generał i Najwyższy Przywódca Ludu i Wojsk, Odnowiciel 
Państwa Tawa­tinsuyu utrzymuje stałe kontakty z ayllus w departamentach Cuzco, 
Apurimac, Junin i Ay­acucho. Pod koniec 1915 roku armia jego liczy kilkadziesiąt 
tysięcy chłopów-żołnierzy uzbrojonych w proce, liwi55, pałki, noże i skałkówki. 
Dopiero na przełomie lat 1915/16 w San José wojska rebeliantów zaczynają szybko 
topnieć po dotkliwej klęsce. W kwietniu 1916 ro­ku Rumi Maki dostaje się do 
niewoli, a walki ostatecznie wygasają w roku następnym. Ostat­nim echem tego 
powstania jest kandydatura Eduardo Quispe y Quispe – biednego chłopa zayllu 
Santiago de Pupuja, byłego podkomendnego Kamiennej Ręki – wystawiona w 15 lat 
później w wyborach prezydenckich. Hasłem jego jest: „Utworzenie federacji 
republik Qu­echua i Aymará” oraz „Ziemia Indianom, wspólnotom, yanakunom i 
peonom!.” 
54 Quechua: „misti” znaczy Metys lub nie-Indianin w Peru i Boliwii. 
55 Quechua: „yanakuna” znaczy: słudzy, czeladź, natomiast hiszp. „peon”: chłop, 
zwykle bezrolny, pracujący pod przymusem w zamian za dzierżawę kawałka ziemi. 
Kolejna fala powstań ma miejsce w Sierze w latach 1921–1925. 
Najbardziej krwawe walki znów toczą się w departamentach Puno, Cuzco, Apurimac i 
Ay­acucho. Inaczej niżw czasach insurekcji Rumi Makiego, tym razem nie 
wykształcił się jeden ośrodek dowodzenia. 
Do pierwszych potyczek dochodzi w Tocrocoy w prowincji Espinar, nie opodal 
Cuzco, skąd pod hasłem „Niech żyje Tawatinsuyu!” powstanie rozszerza się na 
sąsiednie okolice. W 1922 roku na Huancané, gdzie – zdaniem obszarników – chłopi 
szykują się do wyrżnięcia mistich, zniszczenia religii oraz odnowienia państwa 
Inków, a zdaniem Indian – latyfundyści chcą ich ograbić, zmusićdo porzucenia 
ziemi, aby mieć ludzi do pracy. W 1923 roku po­wstańcza iskra dociera do La Mar, 
gdzie Paulino Romero uznany za naczelnika buntu i ogło­szony prezydentem 
Republiki Inkaskiej – rozpoczyna krwawą zemstę: powołuje TrybunałyLudowe, które 
sądząc – ferują wyłącznie wyroki śmierci poprzedzone kastrowaniem. W koń­cu 
rebelia osiąga Ica. I tu się zatrzymuje; insurekcja załamuje siępo masakrze w 
Parquna, gdy oddziały chłopskie poszczute zostają setkami wściekłych psów... 
Jeszcze niezliczoną ilośćrazy stawano do walki. Powód zawsze był ten sam: mające 
wyjśćnaprzeciw oczekiwaniom wsi przeobrażenia zaprogramowane w ministerialnych 
gabinetach, były połowiczne i nigdy nie przeprowadzone do końca56. Pogrążone w 
bezsilności, oddzielo­ne barierami koloru skóry, krańcowo zacofane indiańskie 
chłopstwo przerodziło się z czasem w uruchamianą tylko w razie potrzeby 
„rezerwę” ruchów społecznych – przede wszystkim „miejskich radykałów”. 
Gdyby nie Sendero Luminoso – byłaby to inna organizacja. 
Inna, a taka sama pojawić by się musiała. A wypadki w Uchuraccay mogłyby się 
rozegraćw setkach innych wsi. Ile razy już się zdarzyły i tylko nikt o tym nie 
wie.
Masakra dziennikarzy – to kulminacja bardzo długiego procesu zignorowanego dotąd 
przez historię podręcznikową. Zaczął się on jeszcze zanim w całej Hispanoameryce 
doszło do procesów emancypacyjnych XIX wieku. Mówiąc najogólniej był nim rozpad: 
Najpierw roz­pad rolnictwa, potem idący w ślad za nim – dokonujący się wzdłuż 
tego pierwotnego uskoku 
– rozpad kraju na dwa regiony, dwa odrębne światy i nie potrafiące współżyć ze 
sobą kultury. Na hurin – Dolne Peru – nadmorski kraj bogatych fasad i hanan – 
Peru Górne, a właściwie Górskie – owo parterowe i bosonogie Peru chłopsko-
indiańskie57. 
Początek tkwi w ziemi. Kulminacja – w Uchuraccay.Kulminacja?Bo w Peru do dzisiaj 
Costa oddala się od Sierry. I co będzie, jeśli w Andach znów zaczną
się dziać rzeczy do tej pory nie nazwane? Jeśli znarowione słowa znów zaczną 
zmieniać swąskórę, a rzeczywistości – po raz kolejny – wyrosną szpony kondora, 
rogi andyjskiego kozła i długi ogon jaszczurki? 
56 Przykładem takich posunięć może być peruwiańska reforma rolna. Pierwszy jej 
etap przeprowadzony zo­stał po zakończeniu walk z oddziałami chłopskimi Hugona 
Blanco w 1965 roku. Ciąg dalszy nastąpił w okresie rządów gen. J. Valeasdco 
Alvarado (por. rozdz. IV). Została ona zakończona w 1975 roku; w jej wyniku 
wy­właszczono 6 tys. dużych i bardzo dużych majątków rolnych o łącznej 
powierzchni 6 mln ha. Ziemią obdzielono ok. 200 tys. rodzin chłopskich. Było to 
duże osiągnięcie, jeżeli zważyć, że w 1965 roku wywłaszczono jedynie 324 majątki 
i to na ogół te najmniej wartościowe. Reforma miała jednak liczne mankamenty: 
ustawa nadawała ziemię tym, którzy ją uprawiali, poza jej zasięgiem pozostawała 
masa chłopstwa bezrolnego. Tworzone spół­dzilnie objęły tylko 12% wieśniaków bez 
ziemi. Wielu właścicieli przewidując reformę na własną rękę podzie­liło majątki 
między krewnych i ludzi z nimi związanych, zwalniając przy okazji robotników 
rolnych, którzy chcieli wyłączyć z udziału w dobrodziejstwie. W tej sytuacji na 
wsi peruwiańskiej wystąpił opór chłopski, nasi­lający się zwłaszcza od 1973 
roku, gdy było już jasne, iż nadzieje rozbudzone reformą nie zostaną 
zaspokojone. Ostateczne fiasko reformy miało (ak się dziś przypuszcza) 
decydujący wpływ na ukształtowanie się Sendero Luminoso. 
57 Identyczny proces rozpadu w Ekwadorze zostałzahamowany poprzez zlokalizowanie 
w „indiańskich” gó­rach stolicy, a w Meksyku dzięki zjednoczeniu ruchów: 
chłopskiego, robotniczego i mieszczańskiego. Nic takie nie nastąpiło w Peru, 
gdzie stolica znajduje się na zeuropeizowanym Wybrzeżu, a masy trwają przy 
sztywnych podziałach na aprystów, marksistówi zwolenników Tawatinsuyu. 
Niczym wbity klin między Costą a Sierrą nadal tkwi nie rozwiązany el problema de 
la tier­ra. Problem ziemi, który przez stulecia stał się także problemem 
bezskutecznie rozlewanej krwi. 
EPILOG, KTÓREGO DOTĄD BRAK
Zdjęcia dostarczone 22 maja 1983 roku w godzinach przedpołudniowych do redakcji 
„La Prensa” przyniosły Ricardo Rondónowi wiele satysfakcji, dodatkowy dochód, 
niemałą popu­larność oraz stałe miejsce w historii najnowszej republiki. Zostało 
ono ostatecznie przypie­czętowane, gdy w trzy tygodnie później – 15 czerwca – 
ciało jego ze śladami umiejętnego, dotkliwego pobicia odnalezione zostało w 
pojemniku na odpadki na jednym ze skwerów nie opodal plaży w limeńskiej 
dzielnicy Miraflores. 
Nie żył co najmniej od pięciu godzin. 
– Cuchnął rybim szkieletem pozostawionym na słońcu – opowiadał Don Bettino – 
mu­skularny dozorca, do którego obowiązków należy codzienna inspekcja zawartości 
blaszanych kontenerów. Wzrok jakim zwykle spogląda sięw nurt płynącej rzeki, 
wbił w napuchniętąśmiercią twarz trupa. Potem zatrzasnąłżelazne wieko i wezwał 
policję. 
Dwie hipotezy 
Gdy w dwa dni potem napisano w gazetach, że Ricardo Rondón zginął z rąk 
nieznanych sprawców – nikt nie chciał wierzyć w przypadkowość tej śmierci. 
Wprost przeciwnie. 
Jego śmierć kojarzyć zaczęto z domysłem, że zdjęcia, do których publikacji 
Rondón sięprzyczynił, znajdowały się od dłuższego czasu w posiadaniu policji. Że 
policja istnienie ich próbowała zataić; że możliwość bezkarnego zabicia 
dziennikarzy została zasugerowana In­dianom przez samych stróżów porządku. 
Wreszcie, że – być może – masakra w Uchuraccay kierowana była przez pewną 
umundurowaną postać, o której wspominała krewna Juana Ar­gumedo.
Stwierdzono bowiem, że wbrew zapewnieniom generała Clemente Noela oraz innych 
do­wódców z Ayacucho58, iżżadnemu z nich nic nie było wiadomo o zamiarze 
penetracji obsza­ru wokół miasteczka Huanta, istnieje spora niepewność w tym 
względzie: Uri Ben Schmuel – redakcyjny kolega Amadora Garcii, jednego z 
zabitych dziennikarzy – we wtorek, 25 stycznia1983 roku o godzinie 7.00 
powiadomić miał Eulogio Ramosa w Ministerstwie Spraw We­wnętrznych o planowanej 
eskapadzie. Ten natomiast wysłać miał do Ayacucho radiogram. Dziś twierdzi się, 
że meldunek ten nigdy nie dotarł na miejsce swego przeznaczenia. 
Idąc w domysłach jeszcze dalej, śmierć Ricardo Rondóna kojarzyć zaczęto z 
dekretem 046, który pozwolił uśmiercić trzech terrorystów w Hospital Generał de 
Ayacucho; ze stwier­dzeniem, że trzeba zabijać nawet niewinnych, by mieć szansę 
na skuteczne wytępienie wroga. Przypominano podobne wypadki, które w 1967 roku 
miały miejsce w Boliwii, na południe od Santa Cruz, w regionie, gdzie działała 
Ejército de Liberación Nacional de Bolivia – Armia Wyzwolenia Narodowego Boliwii 
prowadzona przez Ernesto Ché-Guevarę: Wtedy z rąk chłopstwa, któremu masowo 
rozdawano broń, ginęły przede wszystkim osoby postronne, znajdujące się w 
rejonie walk przez przypadek. W ten sposób powstały dwie hipotezy: 
I.	W Uchuraccay ośmiu dziennikarzy zabitych zostało co prawda przez 
campesinos, jednakna polecenie policji, która postanowiła odstraszyć innych 
chętnych od penetracji kulisów wojny, która od czterech lat toczy się w sercu 
gór. 
58 Chodzi o pułkowników: PedraBuenavista i Victora Pizara de los Santos. 
II. Morderstwo dokonane w Uchuraccay na dziennikarzach przypisane miało zostać 
terrory­stom z Sendero Luminoso; miało ono stanowić – pod pretekstem walki z 
anarchią i rozle­wem krwi – początek rozprawy peruwiańskiej prawicy z partiami 
lewicowymi. A każda z tych wersji wstrząsnęła wiarą w to, co w powszechnej 
opinii uchodziło dotąd za 
rdzeń rewolucji, do której z dumą dodawano przymiotnik „peruwiańska”. 
Rewolucja za zamkniętymi drzwiami 
Tym rdzeniem jest armia.
Gdy 18 lipca 1962 roku ustępowałprezydent Manuel Prado, decyzję tę podjęto za 
niego w koszarach. Gdy w rok później, 28 lipca 1963 roku, nowym szefem państwa 
mianowano Fer­nando Belaúnde Terry’ego – działo się to także z woli generalicji. 
Wreszcie 3 października 1968 roku w obliczu narastającego napięcia, 
wszechobecnego kryzysu i wzbierającej fali strajków – sami wojskowi sięgnęli po 
władzę. F. Belaúnde Terry deportowany zostaje do Ar­gentyny; na czele junty 
staje generał Juan Velasco Alvarado. Gdy jako nowy prezydent pro­klamował 
początek rewolucji – jej strategia i myśl przewodnia narodziły się także w 
murach koszar. 
Dziwna to była rewolucja.
Pierwszym jej rezultatem było to, że pociągi zaczęły kursować bez kilkudniowych 
opóź­nień. 
Rewolucja bez tłumów na ulicach. Bez głosu przywódcy elektryzującego masy. 
Rewolu­cja, której na co dzień wcale nie było widać. Która nie tyle przetaczała 
się przez kraj, co – dzień w dzień – dokonywała się za zamkniętymi drzwiami. 
Którą przypieczętowywano pod­pisami ministrów składanymi pod dekretami. Była to 
rewolucja, dzięki której Lima stała sięsiedzibą rządu wprowadzającego (Carlos 
Delgado:) „zasadnicze zmiany, głęboko i nieodwra­calnie naruszające tradycyjne, 
skostniałe struktury społeczne Peru”. Faktem jest bowiem, że w 1968 roku tempo 
życia politycznego, od wieków odrętwiałego kraju, uległo znacznemu 
przyspieszeniu.
Rewolucja ta nie została zainicjowana przez żaden ruch ludowy czy partię 
polityczną, lecz przez instytucję, która najczęściej pełni rolę gwaranta 
porządku publicznego i stróża status quo. Przez wojsko.
Armia peruwiańska schyłku lat sześćdziesiątych nie reprezentowała już interesów 
oligar­chii. Korpus oficerski rekrutował się przede wszystkim z warstw średnich, 
a nawet niższych, 
o ciemnym kolorze skóry. Sam Velasco Alvarado, Metys z niezbyt zamożnej rodziny, 
pocho­dził z małego miasteczka, a stopnia generała dosłużył się w formacjach 
liniowych. 
Zmiana pozycji armii w element niosący przemianę i przekształcenia nie była 
zjawiskiem nagłym i niespodziewanym. Byłto raczej proces dokonujący się 
stopniowo przez wiele lat. Jego początki sięgają1950 roku kiedy to założone 
zostało CAEM – Centro de Altos Estudios Militares – Centrum Wyższych Studiów 
Wojskowych. Głównym zadaniem tej instytucji było nowe zdefiniowanie pojęcia 
bezpieczeństwa narodowego. Wtedy też po raz pierwszy sfor­mułowano tezę o 
nierozerwalności sytuacji zewnętrznej kraju z sytuacją wewnętrzną. To 
zaśskłoniło do bliższego zainteresowania się problemami niedorozwoju i 
zacofania. 
Niedorozwój określono jako zjawisko wielowymiarowe i historycznie 
zdeterminowane. Oznaczało to, że jeden niedorozwój nie jest równy innemu. Że – 
analogicznie – nie ma jednej, jedynie prawdziwej drogi rewolucyjnej. Przez 
następne lata wojskowi formułowali własnąodpowiedź na wyzwanie czasu – całkiem 
nowe rozwiązanie wyrastające jednak z prastarej, peruwiańskiej tradycji. Była 
nim wizja państwa opartego na najszerzej pojętym współudziale mas w zarządzaniu. 
„Branie udziału” lub „współdecydowanie jest bowiem do dziś nieodłącz­nym 
składnikiem zapomnianej, indiańskiej wsi; składnikiem wywodzącym się jeszcze z 
cza­sów prekolumbijskich. Mimo swej żywotności i niezniszczalności, dotąd w 
rozwoju ekono­micznym kraju spychany był zawsze na margines. Odgrywał rolę co 
najwyżej drugorzędną. „Stan ten trzeba zmienić” – orzekli generałowie. 
Nadszedł1968 rok. 
Wraz z nim Lima stała się siedzibą wojskowego rządu, który upaństwowił koncern 
Inter­national Petroleum Company oraz gigantyczne plantacje trzciny cukrowej. 
Który odmówiłprawa wjazdu specjalnemu wysłannikowi prezydenta Nixona – Nelsonowi 
Rockefellerowi. Który nie przedłużyłumowy o północnoamerykańskich bazach 
wojskowych. Który nawiązałkontakty handlowe i dyplomatyczne z ZSRR, Chinami i 
Kubą. Który pragnął prowadzić wła­sną, niezależną politykę zagraniczną. 
Choć nieudolnie – przeprowadzono reformę rolną, rozbito oligarquia canera – 
mafię pro­ducentów trzciny cukrowej, organizować zaczęto spółdzielnie rolnicze, 
o których do dziśmówi się, że sąautenticas. Banki, elektrownie, poczta, 
produkcja mączki rybnej, kolej oraz szyby naftowe zostały upaństwowione. 
Przekształcono system oświaty, na nowo napisano wiele podręczników, bramy 
uniwersytetów otwarte zostały nawet dla najbiedniejszych. Po 200 latach 
zapomnienia, język quechua znów odzyskał rangę języka urzędowego. Wydano nowe 
„Ogólne Prawo Wodne”, co szczególnie istotne było dla półpustynnych połaci 
Sierry. Mówić zaczęto o samorządach robotniczych mogących planować własną 
produkcję oraz dużączęść inwestycji: To, o czym myślano już w początkach lat 
pięćdziesiątych – krok za krokiem wprowadzać zaczęto w życie.
Zreformowane zostaje zarządzanie przemysłem. Wspólnoty robotników – tzw. 
comunida­des – reprezentowane przez swoich delegatów weszły do zarządów firm. 
Wydaje się, że w swojej koncepcji miał być to system pośredni pomiędzy 
syndykalizmem powiązanym z pań­stwem a samorządnym systemem jugosłowiańskim. 
Wprowadzono zasadę udziału załogi w zyskach przedsiębiorstwa; część zysku 
przeznaczona miała być na zakup akcji danej firmy dla robotników, a w momencie, 
gdy ich ilość przekroczyłaby 50% majątku firmy – miałyby one przejść na własność 
robotników stających sięw ten sposób współwłaścicielami przedsiębior­stwa59. 
Jednak w 1975 roku coraz bardziej chory Juan Velasco Alvarado oddaje władzę 
generało­wi Francisco Moralesowi Bermúdezowi. Wtedy też pojawiają się pierwsze 
wątpliwości i py­tania o faktyczne zamiary armii. Instytucjonalna rewolucja 
traci bowiem swój impet. Nastę­puje jej stopniowe przesunięcie na prawo. Druga 
faza rewolucji peruwiańskiej – nominalnie faza organizacji i porządkowania spraw 
– w praktyce oznaczała wstrzymanie procesu prze­mian, nawet jeśli nowe władze 
deklaratywnie wciąż utożsamiały się z dotychczasowymi do­konaniami. 
Nie bez znaczenia była stale pogarszająca się sytuacja gospodarcza. 
Peru jest rybim Kuwejtem, a peruwiańskim płynnym złotem wydobywanym z oceanu 
jest anchoveta – mała rybka o dwudziestocentymetrowej długości. W 1970 roku kraj 
ten staje sięnajwiększym w świecie poławiaczem ryb i ma najlepiej rozwinięty 
przemysł produkujący mączkę rybną. Zbyt intensywne połowy naruszają jednak 
równowagę ekologiczną przybrzeż­nych łowisk. Na dodatek zimny prąd morski – 
niosący wody zasobne w tlen i rybę – wyparty zostaje przez prąd ciepły, 
żartobliwie nazywany nino60. W następstwie tego gwałtownie spada ilośćławic. 
Główne źródło dochodów kraju zaczyna z wolna wysychać. 
Chcąc stawić czoła niekorzystnej sytuacji, rząd wprowadza drastyczny program 
oszczęd­nościowy mający zwalczać galopującą inflację i idące z nią w parze 
bezrobocie. W 1977 roku dochód narodowy zmniejsza się o 1,2% w porównaniu z 
rokiem poprzednim; w roku następ­nym powtarza sięto samo, lecz w skali 
dwukrotnie większej. Negatywna tendencja zostaje jednak w końcu odwrócona. Rok 
później Peru ma już nadwyżkę handlową rzędu 1,4 mln do­larów, a eksport wzrasta 
o 71%, podczas gdy import jedynie o 31%. Maleje także zadłużenie kraju61 . 
59 Scharakteryzowana tu koncepcja współwłasności zbankrutowała. Okazało sięże 
dojście załogi do posia­dania 50% kapitału jest kwestią bardzo dalekiej 
przyszłości. Została ona odrzucona zarówno przez związki za­wodowe, jak i 
właścicieli, a władze wojskowe bały się nadmiernej aktywności robotniczej, m.in. 
ze strachu przed spadkiem produkcji w sytuacji pogłębiającego się kryzysu. (Wg: 
Dzeje Ameryki Łacińskiej t. 3 pod red. R.. Stemplowskiego, s. 4423–448). 
60 Hiszp.: dziecko. 
61 W 1978 roku zadłużenie Peru wynosiło 8,7 mld dolarów, a w 1979 roku (8,077 
mld dolarów). 
W takt poprawiającej się sytuacji ekonomicznej, zapowiedziany zostaje powrót do 
rządów cywilnych. 18 maja 1980 roku rozpisane zostająwybory – pierwsze po 12 
latach. Wybranych zostaje 60 senatorów i 180 deputowanych dwuizbowego 
parlamentu. Prezydentem zostajeFernando Belaúnde Terry – ten sam, który był 
ostatnim demokratycznie wybranym szefem państwa przed 1968 rokiem. 
Swój urząd przejmuje 28 lipca 1980 roku. W dniu tym odczytuje deklarację, z 
której wy­nika, że uważa sam siebie i swój rząd za spadkobierców peruwiańskiej 
rewolucji generała Velasco Alvarado. Wielokrotnie pada słowo „kontynuacja” i 
„postęp”. Mówi też o rdzeniu rewolucji. O rdzeniu, którym jest armia: Oznaczało 
to, że jak zawsze w kraju tym nic nie mo­że zdarzyć się bez zgody bądź 
teżniemego przyzwolenia armii i wiernie stojącej u jej boku policji.
– A Uchuraccay? – to pytanie pada dziś w Peru z ust bardzo wielu. 
Szczęśliwi, bardzo silni ludzie 
Odpowiedź na nie miał dać raport Komisji.
Lecz utrzymane w protokolarnym stylu książek Franza Kafki ustalenia Komisji 
powołanej przez rząd dotyczą bardziej szczegółów i detali niżkwestii 
zasadniczych: I tak stwierdzono, że projekt wyjazdu do Huaychau powstał dopiero 
25 stycznia. Decydujące w tym względzie było przybycie do Ayacucho Amadora 
Garcii – dziennikarza limeńskiego „Oiga”. Sam za­mysł eskapady wisiał już w 
powietrzu od bardzo dawna. Jego realizacja była ambicją dzielonąprzez wielu 
dziennikarzy, szczególnie od dnia, gdy władze zakomunikowały o starciach ma-
jących miejsce między 20 i 21 tamtego miesiąca. Wiadomo również, że podróż nie 
była pla­nowana potajemnie. Wręcz przeciwnie – dyskutowano o niej otwarcie, 
rozentuzjazmowanymi i podniesionymi głosami w ayacuchańskim hotelu „Santa Rosa”; 
także na ulicy, przed wej­ściem do jego trzypiętrowego budynku.
Niewielu jednak fakty te zadowalają. I dlatego krewni zabitych dziennikarzy co 
miesiąc piszą jeden list do prezydenta. Do tej pory wysłali ich 19. Domagają się 
powiedzenia całejprawdy o masakrze. „Nie pragniemy zemsty – tłumaczą w tekście 
udostępnionym także pra­sie – lecz oczekujemy pozytywnej odpowiedzi na żądanie 
prawdy i sprawiedliwości”. Zarzu­cają rządowi podjęcie działańpozornych: brak 
jest podejrzanych, nie wyjaśniono losu Juana Argumedo – przewodnika, którego 
ciała nie odnaleziono do dziś, tymczasem dochodzenie... umorzono. W liście mowa 
jest także o cierpliwości, nieustępliwości i zaciśniętych pięściach. W 
zakończeniu wspomniana jest Komisja Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych, 
waty­kańska komisja „Sprawiedliwość i Pokój”, kilka innych organizacji o renomie 
międzynaro­dowej oraz Sekretarz Generalny ONZ, który jest Peruwiańczykiem. 
I tak – co miesiąc. 
Jak dotąd jedyną odpowiedzią jest milczenie. 
Rząd chce się najpierw uporać z problemem terroryzmu.
W ofensywie antyterrorystycznej propagandy próbuje się nawet wykorzystać 
przypadek rodziny Francisco Zorriego z czworgiem rozkrzyczanych dzieci, która 
zasłużyła sobie na po­kaźny pomnik mający już wkrótce stanąć w śródmieściu Limy: 
Zorriegos ze slumsów Obse­rvatorio na przedmieściach Piura na północy kraju – 
mieszkają w domu z tekturowych pudełznajdowanych na miejskim wysypisku. Dzień, w 
dzień, już od dwóch lat, około godziny 
17.30 dom ich zmywany jest z powierzchni ziemi masami rozpędzonej wody. Wygięte, 
na­pęczniałe deszczem tekturowe pudła spływają w dół wzgórz porośniętych grzybem 
zatęchłe­go slumsu. Następnego dnia, po nocy spędzonej pod gołym niebem, 
Zorriegos odbudowująswój domek o tekturowych ścianach tylko po to, by po 
południu, między 17.20 a 17.30 mógłsię znów zmienić w porwane strugami 
drapieżnego deszczu brązowe strzępy. Niekiedy nawet nie udaje im się uporać z 
tym zadaniem na czas; ulewa rozpoczyna się wcześniej niż zwykle i chwiejne 
rusztowanie rozpada się pod ciosami spadającymi z nieba jeszcze zanim położony 
nań zostanie tekturowy dach.
I... następnego dnia, nieodmiennie, budowa rozpoczyna się od fundamentów. 
„Jesteśmy szczęśliwymi, bardzo silnymi ludźmi” – sami o sobie mówią Zorriegos. 
Tego samego zdania jest prezydent. Będąc z zawodu architektem mówi o 
konstruktywnym – usta­wicznie pokonującym zniszczenie, o już wkrótce mającym 
stanąć pomniku niezłomnych ze­stawiaczy kartonów.
Tymczasem w Sierze wciąż leje się krew.Wojna w Ayacucho trwa.Być może właśnie 
dlatego.
Saarbrücken, VII–VIII’83 Brodwino,VII–VIII’84.