JERZY LIMON

MÜNCHHAUSENIADA

TOWER PRESS 2000
COPYRIGHT BY TOWER PRESS, GDAŃSK 2000
I 
Chciałbym, żebyś wiedział, iż zastanawiając się swego czasu od czego by zacząć, 
postanowiłem, że najlepiej będzie jeśli na początek zajmę się sprawami, o 
których z 
pewnością nie możesz wiedzieć. Chociaż nie ulega wątpliwości, że moja pierwsza 
próba 
napisania do ciebie spełzła właściwie na niczym i mimo usilnych starań mię udało 
mi się 
przebrnąć nawet przez pierwsze zdanie, to jednak nie uważam, żeby ten czas był 
stracony, 
gdyż doszedłem do nader ważnego wniosku, co samo w sobie jest już nie lada 
wyczynem, że 
w naszym przypadku początku jako takiego być nie może i w najlepszym razie, 
można podać 
kilka możliwości, wariantów, stanowiących niejako przykład, czy propozycję tego, 
jaki 
początek z prawdziwego zdarzenia mógłby być. Niemniej, zamierzam wykorzystać to 
z 
pozoru niefortunne zdanie, które w pewnym stopniu okazało się ślepą uliczką i 
żeby nie być 
gołosłownym, bezzwłocznie przytoczę je tobie w tym oto miejscu: „Nasze miasto 
niewiele się 
zmieniło...”
I chociaż powyższe zdanie (jak widzisz niedokończone) na pierwszy rzut oka 
wydaje 
się miałkie, a nawet zupełnie niepotrzebne, to jednak ciebie powinno 
zainteresować, 
przynajmniej takie odnoszę wrażenie. Zapewne szczególnie jedno słowo cię 
zastanowi, a 
mianowicie „niewiele” gdyż właśnie w nim zawiera się to, o czym nie możesz 
wiedzieć. 
Jesteś skazany na mniej czy bardziej fantastyczne domysły, możesz wgryzać się w 
nie 
wyobraźnią, ale tak czy inaczej połamiesz sobie zęby i chcąc nie chcąc musisz 
zawierzyć 
mojej relacji i wyjaśnieniom wszystkich znaczeń, jakie kryje w sobie niepozorne, 
miękkie 
słowo „niewiele”.
Jakie jest nasze miasto, nie muszę ci tłumaczyć i dlatego już w pierwszym zdaniu 
celowo umieściłem słowo „zmieniać się”, by dać do zrozumienia, że właśnie 
zmiany, jakie 
zaszły od czasu twej nieobecności (może to niezbyt właściwe słowo, ale wiesz w 
czym rzecz), 
będą tu, przynajmniej na początku, odgrywały niebagatelną rolę.
Jednakże nie będę się bawił w wyliczenie wszystkiego, co zawierają w sobie na 
razie 
dość mgliste i nieprecyzyjne słowa „,niewiele” i „zmieniać się”, byłaby to 
zbędna i nudna 
litania, a przejdę od razu do spraw bardziej istotnych dla nas obu, co będzie 
zresztą zgodne z 
zamierzonym charakterem mej odpowiedzi. Tak, właśnie „odpowiedzi”, gdyż 
czytając, nie 
możesz zapominać, że jest to, ni mniej ni więcej, tylko odpowiedź na stale 
zadawane przez 
ciebie pytanie.
Nie tracąc czasu, zaraz zajmę się bliższym wyjaśnieniem tych słów, ale pozwól, 
że 
jeszcze przedtem napomknę o czymś, czego wprawdzie nie można zaliczyć do zmian, 
wręcz 
przeciwnie: pod tym względem nasze miasto nic a nic się nie zmieniło, a 
(mianowicie o tym, 
że po gwarnym i męczącym sezonie, kiedy wiatry wymiotą już resztki lata z 
opustoszałych 
ulic, a szyby w lodziarniach zamaluje się na biało, nadal cicho tu, spokojnie, i 
tylko czasem 
kapryśne po swojemu morze huczy, jak zawsze na wiosnę, lub jesienią. Nie 
wspominam o 
tym, żeby narzekać, bo przecież to całkiem fajnie, że morze sroży się i kotłuje 
po dawnemu, 
ale widzisz, stała się rzecz dziwna, gdyż ni z tego ni z owego przestało... 
zamarzać. Nie wiem 
dlaczego stało się to tak nagle, bo w końcu klimat nie zmienił się tak dalece i 
zdarzają się - 
jak to świętej pamięci dziadzio mówił - syberyjskie mrozy, ale nie zamarza i 
już. Jest w tym 
jednak coś niezrozumiałego i czasem tak sobie myślę, że ma pewien związek z 
naszą 
sprawą...
Pomijając fakt, że morze przestało zamarzać, to w przeciwieństwie do tego co w 
tym 
pierwszym niedokończonym zdaniu napisałem ogólnie o naszym mieście, w naszych 
dawnych rewirach sporo zmian, krótko mówiąc - stale czegoś ubywa. Tak, tylko 
ubywa, jeśli 
nie liczyć szkaradnego jak bunkier, bezkształtnego domu jaki postawiono na 
miejsce gruzów 
przy twojej ulicy. Poza tym wycięto moje lipy i to akurat kiedy pokryły się 
nieśmiałą, 
mechatą zielenią. Dobrze, że z jednej strony ulicy, choć pech chciał, że właśnie 
po mojej. Ich 
los podzieliły czterookie latarnie gazowe, które zniknęły którejś nocy, a stary 
latarnik już w 
ogóle się nie pokazuje. Tylko czasem widuję go przy dworcu, jak siedzi skulony 
na ławce, 
gapiąc się bezmyślnie na przejeżdżające z hukiem pociągi. Mówią, że nie odzywa 
się do 
nikogo. Pewnie obrażony na cały świat. Nigdy wprawdzie go nie lubiłeś, bo 
pierwszy 
powiedział ci o twoim ojcu, pamiętasz chyba: rzuciłeś się wtedy na niego iż 
pięściami i 
okładając kułakami po brzuchu, bo wyżej nie mogłeś dostać, krzyczałeś: to 
kłamstwo! to 
kłamstwo! to kłamstwo! - Jednak musisz przyznać, że bez niego to jakoś głupio. 
Po latarniach 
przyszła kolej na ogródki przed domami, przez które przebiega teraz wąski 
chodnik, gdyż 
poprzedni wchłonęła poszerzona ulica. Nie, asfaltu nie ma, po dawnemu gruba 
kostka. 
Natomiast miejsce latarni zajęły smołowane, drewniane słupy, na których 
zawieszono 
niewymyślne, ale za to elektryczne oświetlenie, czyli duże żarówki kryte u góry 
metalową, 
emaliowaną miseczką, przypominającą zwykłą spluwaczkę. Okoliczne domy stoją po 
dawnemu, no, może tylko trochę więcej tynku z nich odpadło, bo łuszczą się jak 
cebula.
Ludzi też ubyło, a ściślej mówiąc, odeszli ci, których znaliśmy i choć na ich 
miejsce 
przybyli nowi, to jednak o nich lepiej śnie wspominać. O swojej babci pewnie już 
wiesz, 
jednak na wszelki wypadek czuję się w obowiązku ci donieść, że wyjechała nie 
wiadomo 
dokąd, nikogo zresztą o swej nagłej decyzji nie uprzedzając. Dopiero po pewnym 
czasie, 
kiedy wścibscy jak zawsze sąsiedzi zaczęli się niepokoić ciszą i wiecznie 
zamkniętym oknem 
od ulicy, przy którym tak bardzo lubiła wysiadywać, i zaczęto podejrzewać, że 
umarła po 
cichu, jak to bywa z samotnymi, zgorzkniałymi staruszkami, to dopiero wówczas, 
gdy już 
gruchnęła wieść, że coś sobie zrobiła, wyłamano drzwi, w środku nikogo me 
znajdując. 
Wprawdzie milicja profilaktycznie zaplombowała mieszkanie, ale nie wiedzieć 
jakim cudem 
rozkradziono migiem meble, dywan, ubrania, garnki, talerze, wszystkie twoje 
rzeczy i krótko 
mówiąc - nic nie zostało, bo czego nie dało się wynieść, to bezlitośnie 
zniszczono, jak 
chociażby palmę w salonie, czy kafelki w kuchni, które ktoś potłukł młotkiem. 
Nawet ściany 
odarto z tapet. Ale wiedz, że najcenniejszą rzecz udało mi się ocalić. Jak to 
bywa, pomógł mi 
w tym zwykły przypadek. Może i nie taki zwykły...
W każdym bądź razie los zrządził, że znalazłem album Borkowskiego, porzucony 
przez kogoś przy oknie od waszej piwnicy. Wprawdzie mocno podniszczony, ubabrany 
ziemią, a i deszcz skropił go obficie, ale na szczęście tylko niektóre napisy 
zamazały się 
bezpowrotnie, natomiast zdjęcia całe, w większości jak nowe. Co za szczęście! - 
Kiedy tylko 
zapragnę, biorę go do ręki i przeglądam. A zgadnij od kogo zaczynam?... Bo wcale 
nie od 
Kokoschki, czy mego dziadka, lecz... nie śmiej się, mówię najzupełniej serio: 
zaczynam od 
Madame Lulu. Tak, właśnie od niej, a wcale nie podejrzewaliśmy, ba, nigdy by nam 
to do 
głowy nie przyszło, że i ona może tam być. Właściwie to nie ma się czemu dziwić, 
w końcu 
nie znaliśmy jej nazwiska. Jak na to wpadłem? - Zwyczajnie: umarł jej ojciec i w 
gazecie były 
nekrologi. W gazecie! Okazało się, że to był nie byle kto - zasłużony działacz 
polonijny w 
Wolnym Mieście. Tak napisano.
Pewnie zaskoczyło cię, ze od niej zaczynam. Trudno to wytłumaczyć, bp przecież 
nie 
tylko dlatego, że jej już nie ma, gdyż na liczne interwencje sąsiadów znalazła 
się tam, gdzie 
jej miejsce, ale również i z tego powodu, że właściwie nadał nie mogę rozgryźć 
spraw z nią 
związanych. Nie dlatego żebym nie chciał, tylko po prostu urwał się ślad i nic 
na to nie 
poradzę. Jest wprawdzie szewc, który po dawnemu sterczy w oknie, coś tam 
niemrawo dłubie 
przy starych butach, pije od czasu do czasu, ale i on zmarniał jakoś, nie 
bajdurzy jak ongiś, w 
milczeniu żeluje czas, jaki mu jeszcze pozostał, a na domiar złego zdaje się 
niczego nie 
pamiętać. Korpys też jeszcze żyje, ale mówią, że jego godziny już policzone, bo 
rozpił się 
zupełnie od czasu, kiedy żonę przegonił i sprzedał konie. Owszem, czasem 
przemawia na 
rogu, ale nietęgo mu idzie: głos stłumiony, chrapliwy bełkot, kaszel, nic 
więcej. Nawet nikt 
już nie słucha tych jego oracji. Można zresztą odnieść wrażenie, - że gada od 
rzeczy, bo 
mamie wciąż o tym samym, nie śledząc widać na bieżąco ciekawych przemian w życiu 
politycznym nasze go kraju. Nie jestem przekonany, czy ciebie w ogóle 
zainteresuje to, o 
czym nieustannie bełkocze, do czego jak maniak powraca w swych nudnych już i 
żałosnych 
wystąpieniach. Chyba nie, bo nie znając pewnych faktów, nie jesteś w stanie 
doszukać się 
składu i ładu w tej pijackiej paplaninie. Bo i cóż można zrozumieć z jego 
wariackiej 
opowieści o molo, które niby to odpłynęło w siną dal? Stek bzdur, powiesz, a ja 
na razie nie 
sprostuję... Są więc zdjęcia, nazwiska i daty, a nic o nich nie wiadomo. 
Natomiast Henia, 
który z pewnością dużo wie, widuję bardzo rzadko, zazwyczaj jak skulony wraca 
chyłkiem do 
domu, jakby się bał, że go ktoś zobaczy. Kiedyś zagadnąłem go na ulicy, bo u 
siebie nikomu 
nie otwiera, ale uciekł w te pędy wystraszony, udając że mnie nie zna, albo 
rzeczywiście nie 
poznając, bo w końcu wyrosłem trochę i w ogóle zmieniłem się. Też byś mnie 
pewnie nie 
poznał. Więc może dlatego od niej zaczynam, chociaż nie wszystko da się słowami 
wytłumaczyć. Pozostaje nieodgadniona jak morze, które nagle przestało zamarzać.
Do albumu często zaglądam. Potrafię całymi godzinami ślęczeć mad nim przy biurku 
i 
wertować w nieskończoność jasnobrązowe, grube karty, nie odczuwając znużenia czy 
nudy. 
Prawdę mówiąc, to w ogóle niechętnie się z nim rozstaję i nawet jeśli gdzieś 
wychodzę, z 
reguły zabieram go z sobą. Jest w nim jeszcze tyle spraw niejasnych, przewija 
się w nim tyle 
osób, o których właściwie nic nie wiem, że nawet przez chwilę nie mogę przestać 
o tym 
myśleć i chociaż w gruncie rzeczy tak niewiele działam, żeby rzucić choć 
odrobinę światła na 
te zawiłe sploty czasu przeszłego (które widać podlegają jakiejś tajemnej 
gramatyce), to 
jednak nie można postawić mi zarzutu, że zobojętniałem, czy też dałem za wygraną 
i 
zwyczajnie machnąłem na wszystko ręką. Byłoby to krzywdzące.
Przede wszystkim musisz wziąć pod uwagę, że zostałem sam. Poza tym, jak już 
wspomniałem, stale kogoś lub czegoś ubywa. Nie powiesz chyba, że jest to jałowe 
tłumaczenie się i wyłganie z obowiązku. Tak sobie myślę, że może jednak zamiast 
usprawiedliwiać się, powinienem ci coś opowiedzieć o sobie, bo jednak trochę 
czasu minęło i 
jak ani mówią - zmieniłem się nie do poznania.
Tak, u mnie dużo zmian... Przede wszystkim już od pewnego czasu na spacery 
chodzę 
sam. To nawet lepiej. Nie czuję się skrępowany, mogę iść gdzie mi się żywnie 
podoba i 
wracać kiedy tylko przyjdzie na to ochota. A i dla innych ulga. Z początku 
spacery ze mną 
sprawiały im przyjemność, ale z czasem stały się uciążliwe jak kula u nogi i 
choć starali się 
niczego po sobie nie okazywać, to jednak wyczuwałem ich niechęć, słyszałem 
znaczące 
westchnienia, widziałem kwaśne miny. Nie mam do nich o to żalu. O wiele bardziej 
drażniło 
mnie to, że do niedawna, mimo pozornej swobody, śledzili każdy mój ruch. Czułem 
to na 
każdym kroku. Wszędzie były ich oczy i uszy. Całe szczęście, że już wcześniej 
przestali 
dręczyć mnie pytaniami, widząc, że wyprowadzają mnie one z równowagi. Niekiedy 
tylko 
informowali, zwłaszcza, gdy przychodził ktoś nowy. Mówili wówczas: to jest pan 
iks, a to 
jego żona, twoja chrzestna matka. Albo: przyszedł pan Andrzej, twój dawny kolega 
z klasy. 
Na samym początku trudno się było zorientować i zapamiętać kto jest kto, ale po 
pewnym 
czasie poznałem wszystkich domowników, a najlepiej stryja, który jest lekarzem i 
ze względu 
na mnie zamieszkał z nami. Poznałem też sąsiadów i większość ulic miasta, w 
którym 
mieszkamy. Musiałem uczyć się wszystkiego na nowo, więc dowiedziałem się, że 
miasto leży 
nad morzem, które nazywa się Bałtyk. Moją ojczyzną jest Polska, która jest 
republiką ludową, 
położoną w środkowej Europie. Miasto jest odgrodzone od morza szeroką plażą i 
wspaniałym 
parkiem, który bardzo polubiłem. Chodzę tam na długie spacery. Codziennie.
Tak więc, uczyłem się wszystkiego od początku. Było to nawet ciekawe i zabawne 
do 
chwili, kiedy zorientowałem się, że mimo postępów w tej - nazwijmy to - nauce 
coraz mniej 
wiedziałem o sobie. Oczywiście dlatego że byłem w stanie zadawać coraz więcej 
pytań, ona 
które nikt nie mógł mi wyczerpująco odpowiedzieć. Najbardziej niepokojące były 
moje sny, 
bo ustawicznie pojawiały się w nich osoby, których nie znałem i miejsca, gdzie 
nigdy nie 
byłem. Przynajmniej tak mi się wydawało. Nie mówiąc o tym, że niesamowicie 
zagadkowa 
treść tych sennych widziadeł, tak swoiście przeinaczona, zdeformowana, z niczym, 
dosłownie 
z niczym mi się nie kojarzyła. Zafascynowany ich magią, chwyciłem się snów jak 
ostatniej 
deski ratunku, łudząc się, że odnajdę tam siebie i to wszystko, czego wówczas 
nie miałem. 
Próbowałem zestawiać je z sobą, starać się znaleźć ich wspólne, powtarzające się 
cechy, 
zbierać detale, drobiazgi pozornie pozbawione znaczenia, układać je w jakiś 
pełniejszy obraz. 
Z czasem rzeczywiście udało mi się ustalić parę powtarzających się wątków, a 
nawet określić 
pewne stale cechy osób w nich występujących. Nie było to łatwe. Raczej bardzo 
wyczerpujące. Zdobywałem się na maksymalne skupienie, co powodowało, że przez 
pewien 
czas czułem się gorzej i senne zmory przychodziły nawet w dzień. Było to tak, 
jakby po 
przebudzeniu sen jeszcze trwał, nakładał się na rzeczywistość jak barwna, 
ruchoma klisza, by 
dopiero po dłuższej chwili prysnąć niczym bańka mydlana. Potem zdarzało się to 
coraz 
częściej i granica snu stawała się w coraz mniejszym stopniu wyczuwalna, możliwa 
do 
określenia. Zjawiały się w pokoju nagle, bezszelestnie, zwykle pojedynczo. 
Siadały gdzie 
popadnie, na łóżku, na szafie, czy na lampie, a czasem tylko odbijały się w 
lustrze, albo 
rzucały migotliwy cień, obserwując każdy mój ruch. Bałem się wówczas nawet 
oddychać. 
Udawałem, że ich nie widzę. Czasem coś mówiły, zwykle bezgłośnie poruszając 
ustami jak 
zdychająca ryba, albo był to niezrozumiały bełkot, jak to bywa we śnie. Niekiedy 
spotykałem 
je też podczas spacerów. Niektóre chodziły za mną krok w krok. Chociaż z 
początku 
napawały mnie wstrętem i obrzydzeniem, to z czasem przywykłem do ich 
odrażającego 
wyglądu i niepojętego zachowania. Z reguły pojawiały się w tych samych miejscach 
i muszę 
przyznać, że nieomylnie potrafiłem wyczuć, kiedy tam będą. Na przykład ci 
topielcy z bagien. 
Zawsze widziałem ich razem przy zamkniętym na cztery spusty bufecie na 
opustoszałej plaży. 
Stali w ociekających czarną mazią mundurach, pili piwo i śpiewali niemieckie 
piosenki. Jak 
tylko mnie zobaczyli, uciekali z powrotem do pobliskiego bagna i było widać 
tylko czubki ich 
głów z zielonymi jak skrzypy włosami.
Najczęściej jednak spotykałem dziwnego starca, siedzącego zawsze na tej samej, 
włochatej wydmie na plaży, którego już z daleka rozpoznawałem po nieodłącznej 
marynarskiej czapce z rozerwanym daszkiem. Chociaż stale wydawało mi się, że go 
już skądś 
znam, to jednak przez dłuższy czas nic o nim nie wiedziałem. Dopiero znacznie 
później, 
kiedy już go nie było, natrafiłem przypadkowo na książkę o Münchhausenie, a w 
niej 
znalazłem jego podobiznę. Był już bardzo stary i pewnie dlatego nic nie mówił. 
Ale to wcale 
nie znaczy, że nie było między nami porozumienia. Było, jak najbardziej, tylko 
może na 
trochę innej zasadzie, nie słownej w każdym bądź razie.
Siedział na tej samotne} jak on wydmie, zawsze zapatrzony w morze, które 
migotliwymi cieniami odbijało się w jego bladobłękitnych oczach, a gdy dotykałem 
lekko 
jego ramienia, dając znać, że już przyszedłem, że jestem, to nie odrywając 
wzroku od morza, 
stopą wygładzał piasek przed sobą i rysował na nim cienką, metalową laseczką. 
„Rysował” to 
może nieodpowiednie słowo, bo i trudno, więcej - jest rzeczą niemożliwą te 
pozornie nic nie 
znaczące kreski i koła opisać słowami, nawet w przybliżeniu oddać całą głębię 
ich znaczeń. Z 
początku niczego nie rozumiałem. Dlatego też cierpliwie uczył mnie swego 
tajemnego 
alfabetu, zaczynając od rzeczy najprostszych, przedmiotów, właściwie nie 
przedmiotów, lecz 
od pewnych form, pojęć, które dopiero z czasem przybrały bardziej klarowną 
postać, by stać 
się powiedzmy, żółcią, czerwienią, czy babim latem. Nić porozumienia jaka między 
nami się 
wytworzyła, doskonale obywała się bez słów i choć z początku drażniło mnie 
trochę, że w 
ogóle się do mnie nie odzywa (tylko gdy dotykałem jego twarzy, żeby się upewnić, 
że jest 
naprawdę, śmiał się bezgłośnie, otwierając i zamykając bezzębne, lepkie usta, 
właśnie jak 
zdychająca ryba), to jednak, gdy już zrozumiałem wszystko, zdziwiłoby mnie, 
gdyby nagle to 
zrobił. Czasem odnosiłem wrażenie, że czyta w moich myślach jak ja w jego 
piaskowych 
rysunkach, gdyż zdarzało się, że błyskawicznie przenosił nawet te najbardziej 
skryte na 
piasek. To on mnie właściwie wszystkiego nauczył. Odzyskałem mój świat. Nasz 
również. 
Byłem nagle jak nowo narodzony, obudzony z przerażającego snu, który utkały 
ciemność i 
pustka. To dzięki niemu poznałem ciebie i zorientowałem się, że wśród sennych 
widziadeł, 
jakie do mnie przychodzą, jesteś również i ty, że widywałem cię już uprzednio, 
nie mogąc 
dojść kim jesteś i dlaczego mnie napastujesz. Zrozumiałem też, co znaczy twoje 
uporczywe, 
w kółko to samo zadawane pytanie: „dlaczego”? Zrozumiałem, dlaczego imasz 
zakrwawioną 
rękę i rozcapierzone jak liść kasztana palce u jednej dłoni.
To mnie właśnie pobudziło do działania. Starałem się, jak zapewne sam wiesz, 
nawiązać z tobą kontakt, porozmawiać, wytłumaczyć. Ale na próżno. Siedziałeś 
zawsze 
nieruchomo, z białą jak śnieg twarzą, wpatrując się we mnie zdziwionymi, 
zielonymi oczyma, 
powtarzając monotonnie ledwo słyszalne pytanie: dlaczego?... dlaczego?... 
dlaczego...? 
Sprawiałeś wrażenie, że nie rozumiesz, albo w ogóle nie słyszysz, co do ciebie 
mówię, więc 
w końcu podjąłem decyzję, żeby ci odpowiedzieć, napisać o wszystkim i zostawić 
tę niby 
spowiedź na widocznym miejscu, licząc na to, że może przeczytasz, zrozumiesz i 
przestaniesz 
mnie dręczyć.
Jak już wspomniałem, najgorzej jest jednak zacząć, bo wszelka próba odpowiedzi 
na 
tak pozornie proste pytanie kryje w sobie mnóstwo możliwości. Nie mówiąc o 
koniecznych 
przeskokach w czasie i uproszczeniach, których jednak ze zrozumiałych względów 
chciałbym 
uniknąć. Jak już wiesz, pierwsza próba spaliła na panewce. To samo właściwie 
można 
powiedzieć o następnej, choć jak się przekonasz, udało mi się ją nieco bardziej 
rozwinąć, 
dzięki czemu zyskałem, jakby to powiedzieć... pewien punkt zaczepienia, od 
którego 
wprawdzie mógłbym zacząć, ale wcale nie muszę. Przyznam ci się, że czytając 
ponownie ten 
niedokończony fragment, odczułem dziwny niedosyt, jakby brak czegoś, na przykład 
soli. 
Zresztą sam osądź: „Mróz wcześnie popuścił, ale dopiero późną wiosną, kiedy 
kasztany 
wypuściły już swe tłuste, nabrzmiałe pąki, które wkrótce poczęły się 
rozcapierzać jak palce z 
zaciśniętych piąstek, morze zaczęło uwalniać się spod ciężkiej lodowej skorupy. 
Najpierw 
daleko, na horyzoncie pojawiła się cienka, ciemna kreska, w pogodne dni silnie 
odcinająca się 
od niepewnego jeszcze, wiosennego błękitu, jakby lamówka nieba, ale potem, z 
dnia na dzień 
poszerzała się, tyła, uwolniła uwięzione w bieli statki, by w końcu tylko przy 
brzegu zostawić 
pasmo spękanego jak zsiadłe mleko lodu, który w mgławym świetle pierwszego 
słońca 
zmienił barwę na szarą i nie skrzył już tak radośnie, i z którego fale i wiatr 
co rusz z hukiem 
wyrywały potężne i ciężkie kry, unosząc je w głąb niespokojnego morza. Raj dla 
odważnych! 
- można skakać z jednej kry na drugą, a nawet podryfować nieco, przeskoczyć na 
trzecią, 
potem na następną i tak dalej. Trzeba tylko wiedzieć, na którą można, na którą 
nie, no i 
obserwować bacznie gdzie znosi ją szkwał, by móc bezpiecznie wrócić, kiedy się 
tylko 
zechce. Nie jest to rzeczą prostą, wymaga niemałej praktyki i wprawy, więc z 
reguły kupa 
widzów gapi się na brzegu, a zaledwie kilku śmiałków skacze, popisując się przy 
tym bez 
opamiętania. By wzbudzić większy podziw, puszczają wodze brawury i skaczą nawet 
na 
małe, chybotliwe kawałki lodu, których krą nazwać nie można, ani nawet stanąć na 
nich 
dobrze, bo zaraz znikają pod powierzchnią lodowato-seledynowej wody, grożąc 
zimną 
kąpielą. Więc skacząc, można się tylko od nich nogą odbić, by uskoczyć 
natychmiast na 
następną krę, solidną. Ale jest to numer efektowny, bo i woda przy tym pryska, a 
dzieciarnia 
zamiera z podziwu. Można też jakąś mniejszą krę ukradkiem rozhuśtać, udając, że 
to fale ją 
przewracają, co z reguły wywołuje piski wśród patrzących dziewcząt, albo też 
rozglądać się 
bezradnie dookoła, że niby to się za daleko odpłynęło i nie ma na co 
przeskoczyć, by nagle, 
ku zaskoczeniu lamentującej już widowni, wykonać podwójny skok na z góry 
upatrzone małe 
kawałki lodu i po ostatnim odbiciu znaleźć się na bezpiecznej, dużej krze. Z 
daleka wygląda 
to zupełnie jakby kto biegł po wodzie. I jest tych numerów bez liku, a wszystkie 
na pokaz, 
„pod publiczkę”, i choć ci, którzy skaczą, znają te triki na pamięć, to jednak 
nawzajem 
uważnie siebie obserwują, czy aby który czego nowego nie wymyślił i nie wyróżnił 
się 
zanadto od reszty. Bo jest w tej zabawie coś w rodzaju zawodów, konkurencji, są 
zwycięzcy, 
wyprawiający karkołomne łamańce, którym najefektowniejsze skoki udało się 
wykonać, albo 
psim swędem wyjść suchą nogą z jakichś nieprzewidzianych tarapatów, są też 
przegrani, i to 
także różnego rodzaju: jedni z niedołęstwa, a inni przeciwnie - przez brak 
opamiętania i 
bezmyślne szarżowanie, o które jakże łatwo w ferworze zabawy, albo też przez 
pech lub 
złośliwość innych. Gdyż bywa, że znajdą się tacy, co to przez wrodzoną małpią 
złośliwość 
tylko patrzą, żeby innym dokuczyć, nastraszyć, a nawet bez powodu zepchnąć do 
wody. Ileż 
radości znajdują w tym, by uprzedzić kogoś o ułamek sekundy i prawem kaduka 
zająć 
upatrzone przez niego miejsce, przez co ich ofiara z rozpędu nie mogąc się już 
zatrzymać, 
musi zadowolić się inną krą, jeśli oczywiście uda jej się doskoczyć. Albo też 
skaczą na zajętą 
krę i tylko z impetem się od niej odbijają, by ją rozhuśtać i przynajmniej 
zmoczyć nogi 
prawowitego właściciela. Prowokują, zwady szukają, bo dobrze wiedzą, że żelazną 
regułą tej 
zabawy jest to, że na zajęte miejsce nie wolno skakać, chyba że w jakimś 
desperackim 
odruchu, ratując własną skórę. Jeśli wśród skaczących znajdzie się tylko jeden 
taki mach er, 
to pół biedy, nawet jeśli jest starszy i silniejszy od wszystkich pozostałych, 
to jednak można 
dać mu radę, zadać bobu, zapędzić w kozi róg, osaczyć w ten sposób, by sam, nie 
chcąc 
odpłynąć w siną dal, nie miał gdzie uskoczyć, by wyjść suchą nogą. Odbiera mu to 
wtedy 
trochę animuszu. Ale jeśli jest ich dwóch, albo trzech, to wówczas trudniejsza 
sprawa i lepiej 
trzymać się od nich z dala, by przypadkiem nie nawinąć się im pod rękę, bo biada 
takiemu! 
Tak, byle się im nie napatoczyć, bo nie spoczną, póki nie dopną swego, dadzą 
łupnia i tyle, 
nikt z pomocą nie przyjdzie, aby samemu się nie narazić i nie być następnym w 
kolejce. A oni 
jak zgłodniałe wilki, jak sępy, czyhają tylko na sposobność, bezkarnie polują na 
upatrzone 
ofiary, dwoją się i troją, wzbudzają popłoch i strach. A zręczności i sprytu im 
nie brak. Istne 
diabły kute na cztery nogi!
Ale najwięcej jest takich, co nigdy nie przegrywają, ani też niczym specjalnym 
się nie 
wyróżniają. Mają tyle wprawy i doświadczenia, żeby się nie skompromitować, ale 
ich 
grzechem jest nadmiar rozwagi, zdrowego rozsądku, które ograniczają ich odwagę i 
tłamszą 
fantazję. I ci są najgorsi, najbardziej zawistni i zgorzkniali, bo zazdroszczą 
zarówno tym, 
którzy wyróżnili się szczególną precyzją skoków, albo nadzwyczajną odwagą, 
dzięki którym 
zyskali poklask wśród widzów, jak i tym, co zmoczeni do suchej nitki, z trudem 
wygramoliwszy się na brzeg, ku uciesze widowni, która nie szczędzi im kpin i 
drwiących 
przytyków, chyłkiem umykają dokąd oczy i wstyd poniosą. W cichości ducha 
zazdroszczą 
jednym i drugim, bo każdy się czymś wyróżnił, zwrócił na siebie uwagę, wzbudził 
zachwyt, 
bądź śmiech, podczas gdy oni są jakby poza zainteresowaniem widzów, jak 
statyści, stanowią 
nijakie, szare tło właściwej akcji. Napełnia ich to goryczą, której dają upust 
poprzez swoistą 
fanfaronadę: zgryźliwość w stosunku do lepszych od siebie i wyniosłe, pełne 
pychy 
lekceważenie nowicjuszy. I chociaż jest ich najwięcej, to nie trzymają się kupy. 
Wręcz 
przeciwnie, można odnieść wrażenie, że siebie unikają, że gardzą jeden drugim, 
bo każdy 
uważa się za Bóg wie co i chełpliwie zadziera nosa, nie chcąc przyznać się do 
własnej 
przeciętności, a tym bardziej okazać to innym. To oni na wyprzódki opowiadają 
wyssane z 
palca mrzonki o swoich niebywałych wyczynach, najzłośliwiej wyśmiewają innych, 
lepszych 
pomijając z reguły milczeniem. Najbardziej też raduje ich czyjeś niepowodzenie, 
jakiś 
pechowy upadek, zmoczenie nóg. Boże, jaką wrzawę wówczas podnoszą, gromkim 
śmiechem 
witają czyjeś potknięcie. Może i nie wszyscy są tacy, ale jest ich sporo, 
zwłaszcza wśród tych, 
których - jak to mówią - zżera ambicja, po nocach spać nie dając.
Jednakże największym poważaniem i renomą cieszą się prawdziwi mistrzowie, 
niewątpliwie dzierżący prym w tej lodowej dyscyplinie, to znaczy tacy, którym na 
poklasku 
nie zależy i skaczą wyłącznie dla własnej przyjemności, nie dla blichtru sławy, 
a dla samego 
skakania. Chodzą „na kry” samotnie i to wówczas, kiedy na plaży nikogo nie ma.
Legendy krążą o ich zręczności, pełnej finezji maestrii, niewiarygodnej wprost 
łatwości z jaką wykonują najbardziej karkołomne ewolucje, niebywałym kunszcie, 
który 
trudno sobie wprost wyobrazić. Często jednak znajdzie się jakiś przypadkowy 
świadek ich 
zmagań z sobą, z własnymi możliwościami, który później uchyli rąbka tajemnicy, 
rozpowie 
dookoła, czego to łam nie widział, dodając z pewnością coś od siebie, gdyż 
niekiedy słyszy 
się o wyczynach, których sam Münchhausem by się nie powstydził.
Czasem zdarza się, że trafi się jakiś głupek, jeden z tych szaraczków, którym 
zawiść 
nie daje spokoju, i próbuje udawać, że to właśnie on należy do tej wąskiej elity 
mistrzów i 
zadufany we własne możliwości idzie na plażę sam, skacze z zapamiętaniem jak 
furiat, łudząc 
się, że go ktoś zobaczy i rozpowie innym. Ale właśnie o tych do głupoty 
zaślepionych 
nieszczęśnikach, bufonach, którym mimo usilnych starań nie udało się ukręcić 
bicza z piasku 
i przejść własnej miernoty, czyta się najczęściej w gazetach. Że wyłowiono ciało 
tego a tego, 
że taki a taki przypuszczalnie utonął, ciała nie odnaleziono, że łódź rybacka 
natknęła się na 
dryfującą krę z ciałem kogoś tam. Nie pomagają ostrzeżenia, każdy wierzy w swą 
szczęśliwą 
gwiazdę. Naiwni pyszałkowie, bez krzty rozumu, jeden po drugim płacą frycowe, 
padając 
ofiarą własnych złudzeń, żądzy sławy i laurów”.
Co? - pewnie ubawiłeś się setnie... Pomijając kwestię, dlaczego właśnie od tego 
zacząłem (kto wie? - pewnie i dlatego, że morze już nie zamarza), to 
niewątpliwie też czujesz, 
że czegoś tu brakuje. I to ile?! Bo jakże pominąć samą ikrę, tak przecież różną, 
której 
przydatność do skoków ocenialiśmy w mgnieniu oka? Wymagało to niemałej wprawy i 
doświadczenia, a dla nowicjuszy było nie lada przeszkodą, bodaj najtrudniejszą 
na drodze do 
osiągnięcia przyzwoitego poziomu.
Bo i cóż z tego, że, powiedzmy, coś tam wystaje pozornie bezpiecznie nad 
powierzchnią wody i sprawia wrażenie solidnej, grubej kry, kiedy właśnie okazuje 
się, że to 
wcale nie kra, a raczej jej złudna atrapa: kawał zmrożonego i zbitego śniegu, 
który będąc 
lżejszy od lodu, unosi się prawie na samej powierzchni, kusząc swą 
nieskazitelną, szklistą 
bielą. A wystarczy przecież tę lichotę nogą kopnąć, a rozleci się z trzaskiem na 
drobne 
kawałki śryżu, które w mgnieniu oka jak gąbka wchłoną wodę i, roztopione, po 
prostu nikną. 
Ilu to padło ofiarą tej fałszywej bieli? Ratunku żadnego wówczas nie ma, bo od 
kruchego jak 
opłatek śniegu nawet odbić się nie można, noga zaraz grzęźnie i pechowy skoczek 
od razu 
ląduje po pas albo i po szyję w wodzie. Słyszałem natomiast, że ci najwięksi 
mistrzowie, o 
których tak mętne i często sprzeczne słuchy krążą, umieją wykorzystać te dla 
innych zgubne 
zasadzki do specjalnego rodzaju skoków, które właściwie skokami nie są, lecz... 
ślizgiem. 
Otóż, jeśli zdarzy się, że pomiędzy dwoma solidnymi kawałkami kry znajdzie się 
taki płat 
zlodowaciałego śniegu, to wówczas wykonują oni szybki, płaski skok, który tylko 
w fazie 
początkowej i końcowej jest normalnym latem w powietrzu, natomiast pomiędzy - 
jest 
krótkim ślizgiem na szeroko - rozstawionych nogach, bo tylko wówczas śnieg 
wytrzyma 
ciężar. Ślizg z konieczności musi być krótki, ale i tak, zaraz po lekkim, ledwie 
zauważalnym 
odbiciu, jakie jest tu nieodzowne, śnieg rozlatuje się na drobne kawałki i znika 
pod 
powierzchnią wody.
Nigdy wprawdzie nie widziałem takiego ślizgu zwieńczonego powodzeniem, za to 
zimnych kąpieli nierozważnych śmiałków - całe mnóstwo. Rekrutują się oni zresztą 
spośród 
napuszonych nowicjuszy, którzy chcąc wszystkim udowodnić, że nie tylko dorównują 
już 
innym, ale i w odwadze i umiejętnościach ich przewyższają, a co więcej, chcąc 
wszystkim 
dać do zrozumienia, że wbrew pozorom to właśnie oni należą do tych „naj”, więc 
ci w gorącej 
wodzie kąpani narwańcy, nie przypuszczając, że kręcą bicz na siebie, przełamując 
wewnętrzne opory i nieodłączny w ich przypadku strach, skaczą ślizgiem i jak 
łatwo 
przypuścić, w pióropuszach piany lądują w wodzie, ku wielkiej uciesze reszty 
skaczących i 
zebranych na brzegu widzów. No, ale trzeba to zrzucić na karb niewielkiego 
doświadczenia, i 
liczyć na to, że zimna kąpiel ich nieco otrzeźwi, nauczy moresu, i zrozumieją, 
że nie wszystko 
złoto, co się świeci, i niekiedy ledwie widoczny, prawie zupełnie zanurzony pod 
wodą kawał 
lodu jest o wiele pewniejszy. A bywa; że jest tak ciężki i gruby, że zdaje się, 
jakby był 
przyrośnięty do dna, a choćby i kilku naraz się od niego odbiło, to nawet nie 
drgnie. Choć i w 
takim przypadku należy zwrócić uwagę, czy aby nie jest to zwyczajny, nasiąknięty 
wodą 
śnieg, który właśnie łudząco przypomina powierzchnię tej ciężkiej, podwodnej 
kry. Wprawne 
oko od razu wychwyci różnicę, gdyż kra na falowanie prawie wcale nie reaguje, 
podczas gdy 
śnieg kołysze się i podryguje jak zwariowany nawet przy najmniejszym ruchu wody. 
Nie 
mówiąc o tym, że jeśli nie oko, to ucho wychwyci różnicę, gdyż w przypadku kry, 
falująca 
woda rozbija się o nią jak w przyboju, wydając charakterystyczny chlupot.
Tak, nie wystarczy posiąść umiejętności samego skakania, bo tego to i na lądzie 
można się nauczyć, ale też cały czas trzeba mieć oczy i uszy na wszystko 
otwarte, lawirować 
umiejętnie i koncentrować się wyłącznie na tym, co trzeba, i jak to mówią - mieć 
niucha, bo 
inaczej katastrofa pewna. Nawet z wielką krą sprawa nie jest tak prosta jakby 
się na pierwszy 
rzut oka mogło wydawać. Bo i taka jest zdradna, zwłaszcza w okolicach krawędzi. 
Otóż, jeśli 
mamy do czynienia ze „starą” krą, to jej krawędzie są z reguły nadżarte przez 
wodę, która 
przez parę godzin potrafi wyżłobić cały ich spód, zostawiając jedynie cienkie 
powierzchnie na 
brzegach, które w rezultacie są tak słabe i kruche, że od czasu do czasu same 
się odłamują. 
Nie mówiąc o tym, co mogłoby się stać, gdyby się od nich odbić, albo choćby i 
stanąć. Co 
innego z krą „młodą”, to znaczy taką, która dopiero co oderwała się od litego 
lodu przy 
brzegu. Również i tu słuch odgrywa decydującą rolę, gdyż „stara” kra 
charakterystycznie 
klaszcze podmytymi krawędziami o wodę, podczas gdy „młoda” żadnego dźwięku nie 
wydaje.
Jakże nie wspomnieć o tym, że najefektowniejsze, a zarazem i najtrudniejsze 
skoki 
wykonać można dopiero pod sam koniec „sezonu”, kiedy pozostaje jedynie kra 
oderwana od 
lodu przy samym brzegu, którą łatwo rozpoznać, gdyż jest nieforemna i sterczy 
wysoko nad 
wodę niczym ostre lodowe kły. (A niebawem nikt już nie będzie tego pamiętał, 
gdyż jak 
uprzednio ci wspomniałem, z nie znanych mi przyczyn od pewnego czasu morze w 
ogóle nie 
zamarza.) Więc przy brzegu jest zawsze kilkudziesięciometrowy pas „zamarzniętych 
fal” - 
jak to nazwaliśmy - bo do złudzenia przypomina wzburzone morze, uchwycone 
znienacka w 
lodowe kleszcze, w momencie, gdy tysiące fal, które jak wyciągnięte, potężne 
jęzory, 
wzniosły się jak najwyżej, by za chwilę, która już nie nastąpi, rozbić się 
huczącą, 
rozbryzgującą się na wszystkie strony pianą. Wygląda to pięknie i niesamowicie, 
jak gipsowa, 
albo porcelanowa makieta lodowego łańcucha gór o ostrych szczytach, jak kły 
lekko wygięte 
w stronę brzegu, o które jakże łatwo pokaleczyć sobie ręce. A za każdym razem, 
gdy chce się 
dotrzeć do dalszej kry, trzeba się przez te strome, spiczaste jęzory przedrzeć, 
co samo w sobie 
jest nie lada wyczynem. Niejednemu w połowie drogi odeszła ochota od lodowych 
harców. 
Wydaje się niby, że zupełnie blisko do lodowej gładzi za „górami”, a ile trzeba 
się napocić, 
nasapać i namęczyć! A później, kiedy już tylko zamarznięte, szkliste jęzory 
zostają przy 
brzegu i wydaje się, że to morze szczerzy zęby, rzadko kto odważa się na 
skakanie. Bo tu nie 
tylko skacze się z wysoka, ale i lądować jest nie bardzo gdzie, gdyż łatwo z 
takiego ostrego i 
chybotliwego szczytu ześlizgnąć się prosto do wody. Tak, to już wyższy stopień 
wtajemniczenia, prawdziwy majstersztyk i trzeba nie byle jakich umiejętności i 
brawury, by 
się zdobyć choćby na jeden taki skok.
Po co mi to wszystko opowiadasz? - zapytasz pewnie ze słusznym zdziwieniem. Ale 
musisz mnie zrozumieć, że to jakby na usprawiedliwienie, że przedtem zacząłem 
trochę 
niefortunnie, a poza tym jakoś nie mogłem zostawić tego w pierwotnej wersji, bez 
uzupełnienia, choćby nawet tak zdawkowego jak to powyżej, które, prawdę mówiąc, 
robi 
tylko apetyt na dalsze rozwinięcie. Tak, o naszych krach to można by bez 
końca... Wiem, 
Wiem, co teraz powiesz. Że niby przesadzam. Ale nie bądź drobiazgowy i nie 
czepiaj się 
słów, bo daleko nie zajdziemy. Przecież nawet jeszcze porządnie nie zacząłem.
Przyszło mi na myśl, że może tak jak zamierzałem, powinienem jednak zacząć od 
tego, czego nie wiesz. Chyba i łatwiej mi to przyjdzie, bo nie możesz 
zaprzeczyć, że tak czy 
siak było, ani twierdzić, że było inaczej. Przerwać też nie możesz, najwyżej - 
co bardziej 
prawdopodobne - opuścisz to i owo, w ogóle nie czytając. Bo w gruncie rzeczy 
może cię to 
wcale nie obchodzić. Na przykład z pewnością nie wiesz o tym - bo i jak - że ten 
film kręcony 
w moim kościele stał się sławny na całym świecie... Co innego, jeśli zacząłbym 
od naszych 
spraw. O, tam już teren grząski, niebezpieczny, trzeba uważać, żeby przypadkiem 
o czymś nie 
zapomnieć albo nie pomylić szczegółów. A jakże łatwo o wpadkę! Bo wyobraź sobie, 
że 
zacząłbym od ciebie, od tego, jaki byłeś, co lubiłeś, czego nie, o czym 
myślałeś, czy 
marzyłeś. Nie, od tego na pewno nie mógłbym zacząć. No, ale od czego mam nasz 
album? 
Wystarczy otworzyć na chybił trafił i już coś ciekawego się znajdzie. Przyznać 
trzeba, że 
Borkowski miał łeb nie od parady, choć czasem tak sobie myślę, że pewnie nie 
przypuszczał, 
ile pożytku przyniesie nam jego skrzętnie wypełniany album. Prawdopodobnie 
założył go bez 
specjalnej przyczyny, ot, takie sobie dziwactwo, zawodowe hobby. Nieraz 
słyszałem, na 
przykład, o listonoszach, którzy namiętnie zbierali znaczki. Nie mówiąc o tym, 
że nikt się nie 
dziwi myśliwym, że kolekcjonują łowieckie trofea. Więc może i on na podobnej 
zasadzie. 
Ale, ale, nie mogę się zagalopować, jeszcze nie pora na Borkowski ego, zwłaszcza 
że dotąd 
nie ruszyłem z właściwym początkiem. Całe szczęście, że nie możesz mi swoim 
zwyczajem 
przerwać ani ponaglić. A albumu na razie nie otworzę, a to z tej prostej 
przyczyny, że nie ma 
w nim wszystkiego. Nie ma chociażby jeżą, a przyznać musisz, że bez jeżą daleko 
byśmy nie 
zaszli. Więc jednak zaryzykuję i tak na próbę jedną nogą wkroczę ostrożnie na 
tereny 
zabronione, należące do nas, wspólne. Ano zobaczymy, co z tego wyjdzie. Ciekaw 
jestem, 
czy opowiadałeś komuś o naszym jeżu tak, właściwie to od jeżą się zaczęło, 
wszystko od 
niego, od tamtego lata, chociaż znaliśmy się już wcześniej, jeszcze zanim do 
szkoły 
zaczęliśmy chodzić, nawet nie pamiętam tego dnia, kiedy po raz pierwszy ciebie 
zobaczyłem, 
ani też nie potrafię wytłumaczyć, jak to się stało, że później prawie zawsze 
byliśmy razem, 
tak, przed tamtym latem było inaczej, nie było jeszcze naszej sprawy, tych 
zagadkowych 
nieprawdopodobnych wprost powiązań ludzi, rzeczy i zdarzeń, które na próżno 
staraliśmy się 
rozwikłać, rozsupłać sploty czasu przeszłego, gdzie nić wcale nie prowadzi do 
kłębka, a jedna 
zagadka rodzi drugą, gdzie czas trzeba cerować grubymi nićmi, łatać wyobraźnią, 
tak, tak 
właśnie trzeba, nigdy nie chciałeś w to uwierzyć, więc może dlatego... ale 
zaczęło się 
wszystko od jeżą, od tamtego lata...
Siedzimy na koślawych taboretach w waszej zakopconej kuchni, nogi podkurczone, 
brodę można oprzeć na kolanach, babcia robi kaszankę, całą miednicę, tę wielką z 
odprysła 
emalią, w której nosimy bieliznę na strych, bo ona nie może - stara i gruba, 
ledwie brzuch 
obejmie, krew wlewa z wiaderka, dziwny zapach, jej spuchnięte ręce zanurzają się 
w kaszy, 
mieszają, umazane powyżej łokci, pewnie i pod pachami ma krew, słuchamy, jak 
opowiada, 
bo widziała, jak Niemcy szli do piekła, jak ich topiono w bagnach naszego parku, 
teraz tylko 
straszą, włosy i paznokcie im rosną, ale nie takie zwykłe, muszą cierpieć, już o 
to diabeł 
zadba, cholera z tą kaszanką, chyba za mało krwi przyniosłam - gdera pod nosem, 
ci 
mordercy mają teraz paznokcie jak korzenie, odganiajcie te (muchy! jak gęstwina 
kiszek, a te 
włosy, co były rude albo jak słoma lub piasek, są zielone, zamiast prawdziwych - 
skrzypy 
rosną, co gały wybałuszacie, tak już jest, śmieje się, dlaczego ma tak mało 
zębów, może do 
kaszy jej jaki wpadł, ukradkiem dotykam swoich włosów... są, a ona się śmieje, 
oblepione 
czarną mazią ręce podnosi, jakby chciała zetrzeć pot z czoła, Jezu, jeszcze to 
zrobi...
Idziemy rozgrzaną, duszną plażą, morze jest szare, miejscami sine, z pasmami 
zielonego meszku, dochodzimy do bystrej „rzeczki”, niegdyś granicznej, tam przy 
murszejącej altance w parku, po drugiej stronie plaża kamienista, piarżysko, 
wąska, 
zepchnięta do morza przez skarpę najeżoną strzelistymi nabieżnikami, piasek jak 
popiół, „u 
nas” - szeroka, bez kamieni, z wydmami o zielonych czuprynach, piasek sypki, 
żółty, choć 
nieco z tej żółci wyblakły w słońcu, które praży, aż oczy pieką, szkoda, że nie 
jesteśmy 
letnikami, mielibyśmy ciemne okulary w plastikowych oprawkach.
Wracamy parkiem, na skraju rośnie drzewo stróża z tartaku, o wyciągniętym ku 
morzu 
pniu, jak on złamane, prawie pod kątem prostym, oboje tacy, pochyleni ku ziemi 
znakiem 
równania, tylko ono bez laseczki.
„Równa się! Równa się!” - drażnimy dziadygę z odległości, wybiega ze stróżówki, 
co 
ma komin od traktora, kuśtyka na trzech nóżkach, przystaje, kostropatą twarz ma 
jakby 
wessaną do środka, i krzyczy - wy łobuzy, ja was... spieniony cały, gonić nie 
usiłuje, z laską 
nie da rady, bez niej pewnie by nosem zarył, a tam żwir i kamienie, chwyta, co 
popadnie, pół 
cegły, i rzuca, nie może się jednak wyprostować i cegła pada tuż przed jego 
czerwonym, 
zapijaczonym nosem, od zamachu traci równowagę, kolebie się rozjuszony, i 
żegnany 
zjadliwym rechotem, wraca pod komin od ursusa, on śpi na przewróconym fotelu, 
śmiejesz 
się, ale stróż „równa się” ma swoje drzewo, które jeśli jeszcze wyrośnie - 
schowa głowę pod 
wodę, jak struś, ze wstydu, wiadomo - kaleka; ma sobowtóra, swobodnie można 
biegać po 
pękatym jak brzuch konia pniu, a po cieńszych partiach przesuwać okrakiem, tuż 
nad wodą, 
pozazdrościć staruchowi - mieć własne, niczyje więcej drzewo, i podobne do 
właściciela! - 
twoje byłoby cienkie jak dyszel i piegowate, z grzywką równo uciętą nad czołem, 
a moje? - 
nie wiem...
W parku duszno od zieleni, nawet skrawki błękitu zarażają się, śniedzieją, 
powietrze 
gęstnieje, osiada zielonymi plamami na twarzach, klei się do włosów jak syrop, 
włazi do 
uszu, nosa, między zęby, trochę a skrzypy na głowach wyrosną jak tym, co ich tu 
w bagnach 
potopiono, dobrze, że ścieżka sucha, boimy się tych niemieckich włosów, jakby i 
na niej 
skrzypy rosły, toby nie można przejść, żeby nie nadepnąć - jeszcze który 
wyskoczy z 
mokradeł, „Hände hoch!” krzyknie, owinie nas swymi paznokciami, strzeli w tył 
głowy z 
parabellum albo powiesi na drzewie jak naszego księdza, dech zapiera, strach i 
powietrze, to 
zieleń z drzew paruje, mówisz...
Biegniemy, byle dalej od zieleni, od skrzypów uciec, czujni, czy aby ktoś nie 
krzyknie 
halt! halt!, tylko bagna bulgoczą, pełne żabiego skrzeku, z żółtymi od kaczeńców 
kępami 
drzew i krzewów, można by przejść, skacząc z jednej na drugą, wreszcie mokradła 
się kończą 
i oślepia nas słońce, udało się, bezpiecznie, ludzie chodzą, trawniki, aleje, 
gwar, tłumy na 
plaży, w pobliżu kiosk z piwem, pijani krzyczą i śpiewają, wszyscy w białych 
slipkach z 
czerwonym paskiem pośrodku, niektórzy zwinęli je z boków - wedle ostatniej mody 
- w 
wałeczki, z tyłu widać im przedziałki, przechylają spienione kufle, wlewają 
zawartość do 
zachrypniętych gardeł, potem oddają to morzu...
Patrzymy na pijaków, jak im brzuchy rosną, dziw, że nie pękną, tylko widły im 
dać, 
rogi, ogony przyprawić... pewnie upiory z bagien też tu przychodzą nocą piwa się 
nażłopać, 
pogadać, pośpiewać żołnierskie piosenki, chciałbym kiedyś usłyszeć, żadna z 
naszych 
Niemek takich nie umiała, albo udawała, bo one chytre, przebiegłe, Frau Grottke 
nauczyła 
mnie „Backe, backe Kuchen”, śpiewało się to klaszcząc, ostatnio była inna, 
młoda, ale 
odeszła, kurs skończyła, w szpitalu pracuje, salową jest, wielka dama się z niej 
zrobiła, 
widujemy ją w niedziele, jak z marynarzami spaceruje, zwykle ma dwóch, chodzą 
„pod 
pachę”, to niewygodnie, próbowaliśmy...
Zobacz! krzyczysz i pokazujesz coś w trawie, podbiegamy... jeż, prawdziwy, mały, 
inny niż na obrazkach, kolce wcale nie nastroszone, a przylizane, jakby 
brylantyną 
wysmarował i do góry zaczesał, mordka śmieszna, oczka rozbiegane, nie ucieka, 
biorę na 
ręce, prawie nie kłuje, może fałszywy, z mechanizmem w środku, niemożliwe, 
brzuszek 
miękki, ciepły...
Do pijących przyłączyli się Hube i Jube, slipek nie mają, przeciwnie - w grubych 
waciakach, poplamionych, obdartych spodniach, gumiaki, szkoda, że nauszników nie 
nałożyli, tak przez okrągły rok chodzą, nawet w niedzielę, bo oni protestanci, 
ale tak nie za 
bardzo, do kościoła im nie wolno, a do kirchy przy molo pewnie się nie chce, 
wolą pić - tam 
tylko staruchy kuśtykają; naładowany złomem, makulaturą i szmatami wózek 
zostawili na 
boku, piwo kupują, to ich narodowy trunek, mówić dobrze nie umieją, bełkoczą 
zlepkiem 
niemieckich, polskich i kaszubskich słów, ostatnich nauczył ich pewnie nasz 
szewc, nie 
skończyli w bagnach, schowali się w piwnicy, oni miejscowi, nawet z mojej ulicy, 
tam w 
podwórzu za rzeźnikiem, skąd niedawno zabrali jednego do ciupy, mundury i broń 
zakopali, a 
teraz stoją z kuflami w garści, patrzą na morze, ich oczy tracą błękit, są 
szare, co też oni mogą 
tam widzieć, pewnie tak tylko się gapią i czekają nocy, aż ich wojenni kamraci z 
bagien 
wyjdą nażłopać się piwa, pogadać, pośpiewać, a gdy pchają swój załadowany wózek, 
to huk 
jakby czołg, chłopaki biegną za nimi i krzyczą: Hube, gdzie je Jube? Jube, gdzie 
je Hube?, 
oni nic, ot, czasem odwróci się który, „odpierdolta się” rzuci; każdej jesieni, 
jak Korpys 
przywiezie nam koks, to znoszą do piwnicy, gdy skończą, co nie zawsze im się 
udaje, bo piją, 
to przychodzą po pieniądze, kocmołuchy takie, że nie wiadomo, który jest Hube, a 
który Jube, 
i jeść wołają, kiedyś dostali zupę i kości z obiadu, a oni w krzyk: my nie lubim 
kości!, a 
widziałem, jak wygrzebywali resztki i jedli, ale tacy to już są, Hube i Jube...
Jeż nie daje mi spać, wytupuje tremola na podłodze, gdy go tylko przyniosłem, 
schował się pod łóżko, kłuł boleśnie, jednak umie, otwieram w końcu drzwi na 
balkon, las 
pachnie, myślę: wyjdzie, spodoba mu się i pośpi ma powietrzu, w dodatku maciejka 
na 
balkonie, rośnie w podłużnych, zielonych donicach, kładę się z powrotem, tup-
tup-tup - i 
cisza, słodka, senna...
Zaspałeś jeżu, mówię, prosiłem, żebyś mnie wcześnie obudził, ubieram się, pewnie 
wszystkie korty zajęte, raptem jakiś krzyk na ulicy, twój głos, chodź szybko, na 
dół, jeż! 
chodź, zobacz! - pędzę ze schodów, przezwyciężam strach i przeskakuję stopnie, 
dużo ich, o 
wiele za dużo, trzy piętra i wysoki parter, jestem, gdzie, pytam zziajany, gdzie 
jeż? gadaj! - 
tu, pokazuje... zapomniałem o starym, metalowym płocie, jego pręty zardzewiałe, 
ostro 
zakończone, ten, który wskazujesz, pokryty wyschniętą krwią, pod płotem przebity 
jeż, nie 
chcę płakać, baba - powiedzą, zrobimy mu pogrzeb na podwórku, mówię, ale ty 
kręcisz 
głową, samobójca powinien mieć grób przy płocie, jak on wszystko wie, patrzymy 
na jeżą, 
jest mniejszy, skurczył się, jak dziadek wtedy, krew wypłynęła, dobrze, myślę, 
że duszy - nie 
miał, poszedłby do piekła...
Z piwnicy przynosimy saperki znalezione w bunkrach w lesie, mamy tam jeszcze 
dwie 
taśmy, zenitówki, laseczki prochu, hełm, bagnety i manierkę, poniemieckie - a 
jakże, 
zaczynamy kopać, idzie jak z płatka, później, gdy już po kolana, to sam kopiesz, 
ja idę po 
pudełko, musi być trumna, znajduję od butów, wracam, wciąż kopiesz, aż się 
spociłeś, nagle 
uderzasz o coś, zadźwięczało, saperka odskoczyła, pewnie stare żelastwo, klęcząc 
odgarniamy rękoma ziemię, coraz bardziej tłusta, dżdżownice, tu się cholery 
przed nami 
schowały, ryby w morzu na chleb nie chcą brać, nie takie głupie, to, w co 
uderzyła saperka, 
wyłania się, garnek, nie - hełm, będziemy mieli drugi, wyciągajmy! chwytamy, 
dźwig by się 
przydał, ciężko idzie, choćby i koń, musiał o coś zaczepić, zobacz, ciągnie za 
sobą bryłę, 
trzeba odgarnąć albo rozbić, wygląda jak glina, tłusta maź, walisz z całych sił 
saperką w 
środek, znów coś twardego, ale nie dźwięczy, trzeba rękoma z boków podkopać, 
może to 
bomba - w hełmie? babrzemy się w tej brei jak babcia, gdy robi kaszankę, co się 
tak krzywisz, 
pytasz, to pewnie kamień, albo... a tu Korpys wyrasta jak spod ziemi, co wy tam, 
krzyczy, jak 
dam po dupie to ruski miesiąc popamiętacie, tłumaczymy, tu coś jest, nie da rady 
wyciągnąć, 
podchodzi, klęka, patrzy, maca, grzebie, raptem jak nie wrzaśnie: won do domu! 
ale już! 
won!, blady taki, chory czy co... uciekamy na górę, na balkon, patrzymy, Korpys 
pobiegł, 
wrócił, z nim kilku, łopaty mają, kopią, krzyczą jeden przez drugiego:
Rusek! Niemiec! Polak! Niemiec! Szwab! słabo widać, kotłowanina, ale draka, 
śmiejesz się, może miał broń przy sobie, granaty, chociaż on pewnie z bagien 
uciekł, nie 
chciał, żeby mu skrzypy na głowie rosły, patrzę na ciebie z podziwem, wszystko 
wiesz, tylko 
po cośmy jeżą z trawnika zabrali...
To ci historia, z miejsca tyle pytań się nasuwa, pytań, na które brakuje 
odpowiedzi, 
tyle domysłów i zagadek do rozwiązania, tyle różnych możliwości, żeby chociaż 
wiadomo 
było z jakiej formacji był ten truposz, z Wehrmachtu, z SS, a może z 
Kriegsmarine, w 
każdym bądź razie tylko kilka rzeczy jest pewnych: to, że spadł z mego balkonu i 
że był 
samobójcą, inaczej pod płotem by nie leżał, no i jeszcze to, że pewnie zginął w 
dniu 
wyzwolenia, gdyż w przeciwnym razie pochowano by go na cmentarzu, ale sprawa 
postanowiona, nawet zaprzysiężona: zabawimy się w detektywów, trzeba będzie 
ustalić kto to 
był, może gdzieś tu mieszkał i coś po nim zostało, trzeba będzie ludzi popytać, 
bo parę osób 
uchowało się jakoś sprzed wojny, może widzieli, albo znali tych, którzy jego 
znali, w 
sąsiedztwie jest kilku takich, zaraz, zaraz, a więc babcia, ale ją już 
pytaliśmy, z tego okresu 
pamięta tylko tyle, że jej córka, czyli twoja matka, przed wyjściem na ulicę 
przebierała się i 
udawała staruchę, ciekawe po co? jest też szewc - Kaszub, mocarny piekarz, Hube 
i Jube, ale 
z nimi trudno się dogadać, a o wojnie to już nie ma co, nabrali wody w usta, 
niczego nie 
pamiętają, jest jeszcze Korpys z żoną, ale gadać z nami nie zechce, ważniak, na 
masówkach i 
akademiach przemawia, choć ostatnio z nim niedobrze, pije na umór i z końmi 
gada, 
wszystko przez tę ostrą zimę, nie ma co robić, więc chleje, zamiast na masówkach 
przemawia 
na rogu pod latarnią gazową, zaraz, zaraz, kto tam jeszcze został... aha! - 
Henio, właśnie z 
ciupy wyszedł, więc jeśli mu tam za mocno głowy nie pokiereszowali, to można się 
z nim 
dogadać, dalej jest Madame Lulu, ale to wariatka, jeden volksdeutsch, z nim to 
nie ma co, ze 
strachu we łbie mu się pomieszało, rozpowiada wszystkim, że przed wojną był 
komunistą, no 
i to chyba wszystko, tych przynajmniej znamy, po obcych głupio chodzić, no i 
jacyś 
strachliwi ci dorośli, boją się, na każdym kroku węszą prowokację, jeden Korpys 
nikogo się 
nie boi, może tylko własnej żony, a zresztą kto go tam wie...
Korci mnie jednak, żeby zacząć od samego początku, którego - niestety - nie 
byłem 
świadkiem i którego nie pamiętam, ginie gdzieś tam w swym mrocznym chaosie, ale 
mógłbym też zacząć od chwili, gdy już rozjaśniło się trochę, i było niebo, 
błękit poszarpany 
bielą, ciepły, sypki piasek i granatowe morze fukające gniewnie białymi 
grzywaczami, i była 
zieleń ogrodu, przechodząca wyżej w złamany kłębiącymi się dymami lazur, który w 
nocy 
zastępowała łuna w oknie, ale nie od słońca, bo ono zachodziło nieco z boku, tam 
gdzie ptaki 
uwiły swe gniazdo pod okapem, a po stronie łąk, na których później porykiwały 
leniwie 
brunatne i czarno-białe krowy, i były twarze, ciepłe i czułe, pachnące mlekiem i 
pełne 
pocałunków, niektóre zatroskane, inne wesołe, a wszystkie z delikatnymi dłońmi, 
zawsze 
skorymi do pieszczot, ale nie, nie, już widzę twój ironiczny uśmiech, rzucane z 
przekąsem 
zjadliwe uwagi, pytania, więc powinienem raczej zacząć od jesieni, kiedy już 
były domy i 
ulice małego miasteczka, położonego pośród zalanych pól, a twarze z dłońmi 
wyrosły nagle 
na wysokich nogach i ledwo je widać, pożary na horyzoncie dawno wygasły, ale 
ślimaczy 
ślad wojny, która niby przeszła bokiem, powoli wyłania się spod powierzchni 
opadających 
wód, są to martwe ciała, jedne w mundurach, inne bez, napuchnięte, gąbczaste, 
rozkładające 
się z trupim odorem, nie patrz, mówią do mnie, jesień ugina się od owoców na 
drzewach, 
pstrokata i kapryśnie zmienna, nie ma dokąd wracać, mówi ktoś, kto przyjechał od 
strony łąk, 
u księdza w domu milutko, pokazuje kolorowe obrazki, dłonie ma jak dziewczynka, 
opowiada 
o Bozi, pacierza uczy, pomagam mu w ogródku, przy słonecznikach i malwach, 
plewimy 
grządki, Niemka ze spuchniętym brzuchem przynosi mleko, przelewa z kanki do 
księżej 
dzieży, pije z glinianego kubka, cieknie po brodzie, i co, mój basałyku?, śmieje 
się księżulo, 
tak, może i tego nie chciałbyś słuchać, mówiąc, żebym się streszczał, bo to 
nieważne, więc 
musiałbym zacząć od zimy, od pierwszego śniegu, od arabesek mrozu na szybach, od 
tych 
białych, krótkich dni, podczas których właściwie nic się nie działo, ani też 
nikt nie 
przyjeżdżał, bo drogi zawalone zaspami, i tylko Niemki w miasteczku zaczęły 
rodzić, a 
ksiądz zaraz chrzcił te maleństwa, bo dziwnie słabe się rodziły i sporo tycich 
grobów na 
cmentarzu wyrosło, potem wszystkie nagle wyjechały i nasz kościół opustoszał, bo 
wierzące 
były, katoliczki - a jakże, ale po niedługim czasie wypełnili go na powrót 
przybysze z obcych 
stron, których łatwo było poznać po śpiewnym akcencie... Więc od tego też 
mógłbym zacząć i 
ani chybi zdziwiłbyś się dowiedziawszy, jak trudno jest na tak z pozoru proste 
pytanie 
odpowiedzieć, gdyż to, co zamglone i ledwie zarysowane kryje w sobie wiele 
możliwości, 
wariantów. Chciałem ci tylko dać do zrozumienia, że mógłbym zacząć nawet od 
samego 
początku, chociaż - z drugiej strony - mam wątpliwości, czy aby potrafiłbym bez 
konfabulacji 
opisać te na wpół starte, a dla ciebie może i mało ważne, zdarzenia czy obrazki. 
Mógłbym 
wprawdzie spłatać ci figla i wszystko przekręcić, przeinaczyć, czas wywrócić na 
nice, że ani 
byś się - spostrzegł, wolę jednak, gwoli przyjaźni, obstawać przy pierwotnej, 
wspomnianej 
już wersji. Więc może jeszcze wspomnę tylko o zaspanej zimie, która spadła nagle 
skrzącym 
puchem i szczypie w uszy i nos, kiedy to wypatrywałem swej pierwszej gwiazdki, 
ale na 
próżno - niebo było czarne, nieprzeniknione, a potem zasiedliśmy do skromnego, 
wigilijnego 
stołu, gdzie stało wolne nakrycie - dla dziadka, śpiewaliśmy kolędy, Frau 
Grottke też, tyle że 
po niemiecku, mieszkamy w jej domu, później gdzieś wyjedzie i nie wróci, a rano 
okazało się, 
że wszyscy zaspali, że już prawie południe, wszystko przez ten śnieg, co spadł w 
nocy i 
zasypał cały parter, słońca nie wpuścił do okien i trzeba było szerokimi 
szuflami dokopać się 
do ulicy, co za frajda, co za uciecha, zabawy, kopanie lunęli, gonitwy w 
śnieżnym labiryncie, 
chucham w zaczerwienione, zmarznięte ręce, jest dobrze, strasznie dobrze...
Widzisz, od tego jednak trudno zacząć. Tak właściwie to chciałem ci delikatnie 
zasugerować, że zrezygnowałem z dalszych prób, bo początków musiałoby być i w 
zasadzie 
jest kilka, co powoduje tak wielki zamęt, że pewnie nie bardzo wiesz, o co mi w 
ogóle chodzi, 
bo nic się kupy nie trzyma, a powiedzmy, kra ma się tak do jeżą jak zając do 
biskupa, nie 
mówiąc o innych sprawach. Więc ostatecznie postanowiłem wkroczyć w regiony 
grząskie, to 
znaczy bezpośrednio tyczące nas i naszych spraw. Możesz myśleć o tym co chcesz, 
protestować do woli, ale nie ustąpię i już. Bo przyszło mi do głowy, a właściwie 
to 
przekonałem się na własnej skórze, że jeśli chcę w miarę wyczerpująco i jasno 
odpowiedzieć 
na ustawicznie zadawane przez ciebie pytanie: „dlaczego”, to bez albumu się 
jednak nie 
obejdziemy i z pewnością znacznie lepiej będzie od razu zrobić z niego pożytek i 
zacząć od 
czegoś nam obu bliskiego, chociażby od twojej ulicy, która jest ulicą kasztanów, 
w 
przeciwieństwie do mojej, przy której rosną lipy.
II
Właściwie to na twojej ulicy miasto się kończy, dalej prowadzi jedynie wyboista 
droga, ujęta z jednej strony przez gruzowisko, za którym jest nasz stawek - 
latem zarośnięty 
nieomal zupełnie szuwarami, pokryty grubym i ciepłym kożuchem zielonej rzęsy, z 
drugiej - 
najpierw przez korty tenisowe, potem tartak, kilka otulonych dzikim winem domów, 
które 
wzięły się tam nie wiadomo skąd, takie odpryski miasta, a nieco dalej, za 
działkami i sadem 
gdzie chodzimy na szaber, nieopodal miejsca gdzie droga przechodzi w ścieżkę 
wiodącą 
przez las - w którym gdzieniegdzie natknąć się można na opuszczone przez 
właścicieli i 
splądrowane po wojnie pensjonaty-widma - stoi samotny, potężny dom, jak 
powiadają - 
rezydencja samego Hitlera, który od czasu do czasu przyjeżdżał tu, pewnie żeby 
odetchnąć 
jodem, wygrzać się w słońcu na plaży albo po parku połazić... Żadnej tablicy 
pamiątkowej nie 
ma i pewnie nie będzie, szczegóły znamy od szewca, a jakże by inaczej, on 
wszystko wie, 
wszystko widział, nawet jak Hitler na Długim Targu przemawiał, nastrój był, 
powiada, taki, 
że i sam Neptun trójzębem ochoczo potrząsał...
Przy twojej ulicy jest też trochę gruzów, właściwie tylko jedna kamienica, gdzie 
podobno kiedyś mieszkaliście, ale za to doszczętnie zniszczona, nawet żaden 
kikut nie 
sterczy, chyba przypadkowo zbombardowana, albo dla zabawy, choć chłopaki mówią, 
że tu 
Gestapo było, ale to nieprawda, może jakiś bombowiec wracał znad Gdańska i 
zapomniał 
tych kilku bomb zrzucić, więc żeby pozbyć się ładunku, pilot nacisnął guziczek i 
łubudu, a 
tak to wszystkie domy w okolicy całe stoją, jak pech to pech, za to jest się 
gdzie schować, do 
piwnicy wykryliśmy wejście, nieco zawalone, ale da się przecisnąć, kiedyś 
bawiliśmy się tam 
w wojnę, ale teraz już nas to nudzi, bo i zasady gry są niesprawiedliwe, wiadomo 
- ustalone 
przez starszych chłopców: podział na armie według wzrostu i zarostu, więc żadnej 
szansy nie 
mamy, aby zostać choćby łącznikiem czy sanitariuszem u „Polaków”, a ponadto 
jesteśmy 
stąd, za każdym razem czeka nas niewesoły los tchórzliwych z natury „Niemców”, 
na których 
robi się najzwyczajniejszą nagonkę, zabija bez pardonu (wówczas w ogóle wypada 
się z gry), 
a w najlepszym przypadku bierze do niewoli co jest jeszcze gorsze, gdyż oprócz 
poszturchiwań kuksańców i wyzwisk, trzeba się jeszcze z tej niewoli wykupić, 
najczęściej 
znaczkami, które wszyscy zapamiętale zbieramy, i to ma być zabawa...
Natomiast do gruzów ciągną nas „skarby ”; pełno ich, dziurawe garnki, resztki 
talerzy, 
zabawnie powyginane sztućce, zwęglone i połamane drewniane meble, czasem można 
znaleźć części zabawek, zazwyczaj lalki, w dodatku bez nóżek albo bez główki, 
mój pajacyk 
też stamtąd, ma kraciaste ubranko, czerwone trzewiki z zadartymi noskami, na 
końcu każdego 
dzwoneczek, takąż czapeczkę w kształcie lilijki, byłby całkiem fajny, tylko 
buzia do niczego, 
stopiła się, zamazała, jedynie twarde, osmalone łzy zostały, jak strużki wosku 
na świecy, 
pajacyk siedzi u mnie na łóżku pod ryngrafem, taki zapłakany Jezusik, jak ten w 
moim 
kościele...
Tak więc w wojnę już się nie chcemy bawić, choć chłopaki namawiają, a nawet 
straszą, wolimy w gruzach znaczków poszukać, kiedyś ich było pełno, jakby poczta 
tam była, 
albo filateliści mieszkali, ale teraz to trzeba się nieźle natrudzić, żeby coś 
znaleźć, jednak 
warto próbować...
Ciężko idzie, odwalamy gruz, na boki wyrzucamy różne śmiecie, a drobiazgi, które 
mogą się przydać, układamy na kupkę, jest już wahadło od zegara, rozbita 
popielniczka, 
rzeźbione oparcie od krzesła z dwoma lwami groźnie szczerzącymi kły i cudem 
ocalały 
porcelanowy czajniczek do herbaty: granatowy, ze złotym ornamentem, z owalnym 
obrazkiem po środku - jakaś wieś w oddali, parę zielonych drzewek, a na 
pierwszym planie 
przedziwnie ubrany jegomość z peruką na głowie, z tyłu związaną w kitkę czy 
harcap, 
prowadzi pod rękę piękną damę, ubraną jak na bal, peruka sterczy niczym komin, 
ledwo się 
pod różowymi chmurami mieści, z pieskiem na smyczy, taki mały ze spłaszczoną, 
złośliwą 
mordą, pekińczyk chyba, podobni trochę do postaci na obrazkach w książce o 
baronie 
Münchhausenie, a może to i on, jeśli tak, to nie dziwota, że czajniczek ocalał, 
właściwie to i 
do dziadka podobny, od dzisiaj, mówię, będzie to czajniczek Münchhausena, 
patrzysz na 
mnie ze zdziwieniem, stukasz się palcem po głowie, zaraz powiesz: niech ci 
będzie...
W końcu znajdujemy parę znaczków, ale sam szmelc, popalone kancery, lecz nie ma 
czego żałować - swastyki i hitlery, których mamy bez liku, całe kartony tych 
śmieci, 
stemplowanych to w ogóle nie trzymamy, czujemy się jak niepyszni, bo to prawie 
pół dnia 
zleciało i już chcemy się przenieść w inne miejsce, gdy nagle spod” twoich nóg 
wyskoczył 
szczur, stanął zaskoczony na tylnych łapkach, podpierając się grubym i śliskim 
ogonem, 
poruszył wąsami, zlustrował nas chytrymi oczkami i dał szusa w bok, i zanim 
zdążyłeś 
krzyknąć: kamieniem! już go nie było, mimo wszystko przestraszył nas trochę, 
choć szczurów 
pełno w każdej piwnicy i często na nie polujemy, mamy swój sposób: bierzemy 
naboje z 
taśmy do cekaemu, w naszym tajnym schowku jest ich kilka, wszystkie z bunkrów, 
obcęgami 
wyciągamy czubek, wsadzamy lont, czyli sznurowadło wypchane prochem, albo 
laseczkę 
artyleryjskiego, zaciskamy łuskę i petarda gotowa, potem podchodzimy do Okienka 
upatrzonej piwnicy, jeden z nas trzyma w pogotowiu pałkę, a drugi podpala lonty 
i po kolei 
wrzuca „granaty” do środka, huku co niemiara, błyska, dymu pełno, krzyczymy przy 
tym jak 
nam chłopaki doradzili: Juden raus! Juden raus! a ogłuszone i przerażone szczury 
jeden po 
drugim wybiegają prosto pod czekającą na nie pałkę, czasem jest ich tyle, że 
nawet gdyby nas 
kilku było, to nie dalibyśmy rady każdego przetrącić, bo o zabiciu nie ma mowy, 
szczur 
żywotne zwierzę, dostanie pałką, przewróci się, piśnie z bólu, ale zaraz się 
zerwie i dalej 
drałuje, chyba że mu się kręgosłup pogruchocze, a i tak trzeba się jeszcze sporo 
napocić, 
zanim przestanie się ruszać...
No więc zwiał nam ten szczur, lecz trzeba sprawdzić co on tam między gruzami 
robił, 
bez powodu by nie siedział, za mądry, kiedyś nawet nas przechytrzyły, wybraliśmy 
się na 
polowanie po raz drugi do tej samej piwnicy, wrzucamy petardy jedną po drugiej, 
a tu nic!, 
ani jeden się nie pokazał: wewnętrzne drewniane drzwi przegryzły i wylazły z 
drugiej strony, 
takie sprytne bestie!, a przecież materiał i metoda niby bez zarzutu, 
wypróbowane, przejęte od 
Niemców, odwalamy gruz w miejscu, gdzie stałeś, i po chwili wygrzebujemy dużą 
fotografię, 
oprawioną w nieco uszkodzoną czarną ramkę, z wybitą szybką, jest to portret 
młodego 
żołnierza, dystynkcje miejscowej jednostki SS, Danziger Heimwehr, twarz 
okaleczona; do 
połowy nadgryziona przez szczura, zachował się kawałek wysokiego czoła z jasnymi 
włosami, jedno oko, zapatrzone gdzieś w dal, szczupły policzek, nos, wydatne 
usta jak w 
nawias ujęte w dwie zmarszczki smutnego uśmiechu, a pod spodem ozdobny, 
starannie 
wykaligrafowany czarnym tuszem napis Für Führer und Vaterland den Heldentod 
gefunden, 
trofea zabieramy z sobą do domu, trzeba będzie szewcu zdjęcie pokazać, pewnie to 
jego 
znajomy, a jeśli nawet i nie, to i tak jakąś historyjkę opowie, przynajmniej o 
tym jak mu buty 
naprawiał albo wódkę razem pili, nasz szewc to nie byle kto, niejednej 
osobistości buty 
żelował, Hitlerowi niby też, wprawdzie tylko sandały, ale zawsze...
Opowiedział nam o tym latem poprzedniego roku, akurat wpadliśmy do niego po coś, 
patrzymy, a szewc fajrant sobie zrobił, ćwiartkę czyściochy na stole postawił, 
ogórka na 
talerzyku pokroił, widać żona po zakupy poszła i korzysta z okazji, zobaczył 
nas, oko puścił, 
siadajcie, mówi, weselej będzie, no i zaraz snuje swą opowieść, jakby ją 
przygotował i tylko 
czekał na słuchaczy... Było to latem czterdziestego trzeciego, zaczyna, w 
niedzielę, akurat 
ryby na, stawku łowiłem, tu szewc robi małą pauzę, zapala papierosa, a my 
patrzymy na 
siebie, mrugamy porozumiewawczo, bo w stawku żadnych ryb nie ma i pewnie nie 
było, 
można w nim jedynie łowić kijanki, fraszki, żaby i pijawki, a tu pod ten duży 
dom za 
działkami zajechało kilka motocykli, każdy z cekaemem w przyczepie, obstawili 
dom, a po 
chwili kilka mercedesów podjeżdża, trzaskają drzwiczki, oficerowie prężą się jak 
struna, 
salutują, nagle patrzę i oczom nie wierzę, Hitler, sam Hitler z samochodu 
wysiada, za nim 
olbrzymie psisko, podobno zawsze z nim jeździł, po wąsiku od razu poznałem, ale 
dla 
pewności trochę bliżej podszedłem, tak, on sam, w ciemnej koszuli i w krótkich 
spodenkach, 
jak Boga kocham, zaklina się szewc, bijąc pięścią w rachityczną pierś, w 
krótkich 
spodenkach!, gołe nogi widziałem, takie chude jak wasze i strasznie blade, jak 
odmrożone, w 
sandałach był, coś z nimi nie było tak, bo co rusz pochylał się i poprawiał, a 
tamci wciąż 
prężą się i salutują, wpatrzeni w tego małego jak w obraz, a on zły jakiś, ręką 
tylko im 
machnął na przywitanie i niby idzie dalej, a raz po raz schyla się, tyłek do 
nich wypina i stale 
coś przy sandałach majstruje, nic tu po mnie, myślę sobie, a w dodatku coś mnie 
ruszyło, 
więc zwinąłem manatki i pognałem do domu, wtedy to jeszcze nogi zdrowe miałem, i 
dobrze 
zrobiłem, przeczucie mnie nie zawiodło: nie mija pół godziny, a tu słyszę pisk 
hamulców 
przed domem, wyglądam, a tam, Chryste! - jeden z tych mercedesów i motocykl z 
obstawą, 
nie, nie, nie patrzcie tak na mnie, on tu nie przyjechał, adiutanta przysłał, 
wpadli do mnie z 
hukiem, wyście szewc, pytają, ja - odpowiadam spokojnie, żona za to przerażona, 
na kolana 
padła, dzieciaki tuli, za nogi sukinsyna chce obejmować, łaski! łaski!, 
wrzeszczy, aż w uszach 
dzwoni, a jeden, taki młody ładny, mówi, żeby się nie bać, bo oni mają interes 
do mnie, że 
niby - spotyka mnie wielki zaszczyt, bo będę mógł naprawić obuwie pewnemu 
wielkiemu 
człowiekowi, którego nazwiska ani tytułu, niestety, nie może podać, bez łaski, 
myślę sobie, 
już ja znam tego skurwiela, no ale do nich grzecznie zagadałem, że dziękuję i że 
jestem 
wzruszony, że mogę coś dla Rzeszy zrobić, z którą po tylu latach walki nareszcie 
się 
zjednoczyliśmy, nie bardzo się to lukrowanie temu młodemu spodobało, widać nie 
był taki 
głupi, za to strasznie nerwowy, stale rękawiczki zdejmował, to znów je wkładał, 
więc tylko 
łypnął dziwnie oczyma, mruknął coś pod nosem i zawołał swego pomagiera, który 
wniósł 
pudełko, a bęcwał niósł je, mówię wam, z czcią należną relikwii, i postawił 
przede mną, o, na 
tym stole, a młody oficerek dalej, że mam otworzyć i jak najszybciej naprawić, 
no więc 
otwieram, biorę sandały, a jego jakby giez uciął i pac mnie szpicrutą po rękach, 
co?, 
wrzeszczy, takimi brudnymi łapami?! Ty polska świnio! a ja na to spokojnie, choć 
krew mnie 
zalała, mówię wam, gdyby nie dzieciaki, to bym go w pysk wyrżnął, że oczywiście, 
zaraz 
umyję, a gdy wróciłem z łazienki, to grzecznie napomknąłem, że jeśli świnia, to 
nie polska 
tylko kaszubska, a w jego ślicznych oczkach coś tak błysnęło, że aż się cały 
skuliłem, ale nic 
mi nie zrobiły więc zabrałem się do roboty, uwinąłem się raz dwa, choć mi nieco 
ręce drżały, 
bo bez przerwy każdy mój ruch obserwowali, może bali się dywersji, albo co, ale 
niewiele 
było do zrobienia, ot, pasek przyszyć należycie, obluzowaną klamerkę silniej 
uwiązać, wnet 
się z tym uporałem, sandały do pudełka włożyłem, szczęśliwy, że już po 
wszystkim, 
podziękowali, a i owszem, zapłacili,. choć nie tyle co się wedle rangi 
właściciela należało” 
skrupulatni tacy - musiałem podpisać, że pieniądze otrzymałem, zabrali pudełko i 
poszli precz 
jak w procesji za świętym obrazem, później w gazecie napisali, że Führer 
przebywał w 
naszym mieście i że bardzo sobie ten pobyt chwalił, hę, hę, śmieje się szewc, ja 
też mam w 
tym swój udział, hę, hę, my też się śmiejemy, choć z czego innego, ależ z niego 
blagier, 
myśli, że w takie banialuki uwierzymy, toż to wierutne kłamstwo, koń by się 
uśmiał...
U ciebie naszym ulubionym miejscem jest kuchnia,. gdzie nie ma dywanu, na który 
nie można wchodzić butami, nie ma palmy, której nie można dotykać, mebli 
błyszczących 
politurą, ani krzeseł dostępnych wyłącznie dla gości, kuchnia jest stara, ma 
dokładnie tyle lat 
co babcia, nad głównym wejściem do domu widnieje data: 1882, otoczona resztkami 
kunsztownego kartusza, dziwne, ale kuchnia wydaje się starsza od całej 
kamienicy, tak jakby 
najpierw była ona, a dopiero później dobudowano resztę, jest mała i ciemna, 
przez nie myte 
od lat długie i wąskie okno z trudem przebija się światło, obłazi z farby, tak 
że gołe tynki, 
jeszcze tylko miejscami posiniaczone jak od bicia, kąty padły ofiarą żarłocznego 
grzyba, na 
domiar ściany i sufit naprzeciw drzwi zakopcone, gdyż kuchnię mają węglową, z 
pękniętą 
wzdłuż płytą, nad nią - pozostałość schludnego dostatku: niegdyś białe kafelki 
jak bibuła 
nasiąkło tłustymi kleksami, niektóre z napisami, litery ozdobne, wijące się, 
ruchliwe, na 
środkowym, największym - ujęty w roślinną bordiurę napis: Guter Herd ist Goldes 
wert, są 
też inne, z obrazkami, jakby ktoś kopiowym ołówkiem ślicznie wyrysował, na 
jednym widać 
dziewczynę o lalkowatej buzi otulonej kraciastą chustą, pękata spódnica w pasy, 
z 
fartuszkiem, na ramionach koromysła z wiadrami, widać wodę ze studni niesie, aż 
się garbi 
od ciężaru, z boku młody mężczyzna, chyba panicz, bo z koronkowym żabotem pod 
szyją, 
patrzy na dziewczynę i pewnie ją zagaduje, bo ona odwraca się z uśmiechem, ale 
kto wie? - a 
nuż zakochani, ktoś ich z ukrycia podpatrzył i tak zostali na zawsze.
Siedzimy przy stole na taboretach, w zeszycie coś tam gryzmolisz, a ja patrzę na 
gzyms nad kafelkami, stoi tam już nasze cacko - czajniczek Münchhausena, a 
oprócz tego 
różne rupiecie, brzuchate pudełka z emaliowanej blachy, z napisami Salz, 
Topflappen i 
Zwiebeln, młynek do kawy co się zaciął na amen, gdyśmy w nim siarkę próbowali 
zemleć, 
dobrze, że jest drugi na drzwiach od spiżarni, stare flakony i słoiki z 
porcelitu, pewnie 
aptekarskie, tego dentysty co tu kiedyś mieszkał, w piwnicy została po nim 
bormaszyna, 
przybory dentystyczne, gipsowe szczęki, płaty różowego jak dziąsło wosku i 
dziwaczny 
album z kolekcją zębów, babcia mówi, że tylko złoto zabrał z sobą, wtedy wszyscy 
zwiewali 
gdzie pieprz rośnie, czym się dało, naprędce pakowali manatki, wypchane kufry, 
walizy, 
nawet meble ładowali do ciężarówek, a on nie, wszystko zostawił, kiedyś nam 
opowiadała: 
zabrał tylko złoto, poupychał kieszenie, napchał do gaci i pognał na ten duży 
statek 
pasażerski, co ich miał wywieźć za morze, he, he! he! he! - w buzującej kuchni 
słyszę jej 
szyderczy rechot, tyle mu przyszło z tego złota, że szybciej poszedł na dno, 
haczykiem 
odsuwam rozgrzane do czerwoności fajerki, żeby dorzucić, patrzę na rozpalone 
węgle, ciąg 
dobry, wyje jak nurkujące samoloty, widzę je przez moment, ale tam była biała 
smuga 
torpedy, widzę sternika rozpaczliwie kręcącego wielkim kołem, słyszę wybuchy, 
płacz, jęki, 
błyska ogień, iskry, dym, syk pary, dzwonki alarmowe, statek przechyla się coraz 
bardziej, 
ludzie skaczą do lodowato czarnej wody, wybudzone dzieci beczą, matki szaleją z 
przerażenia, ogólna histeria i panika, oficerowie z pistoletami w rękach starają 
się utrzymać 
porządek, ale za późno na spuszczenie szalup, pokład ucieka spod nóg, dentysta 
też już w 
wodzie, przerażony macha rękoma, ale złoto ciągnie, mein Gott - krzyczy i już po 
nim, na dno 
idzie szybciej od innych, wyprzedza skłębiony tłum topielców o wykrzywionych 
twarzach, 
wybałuszonych oczach, otwartych jak do krzyku ustach, o włosach falujących, 
rozwianych 
jak trawa morska, cały step tych włosów, idą na dno jak potępieńcy do piekła na 
tym wielkim 
obrazie w muzeum, pamiętam ile szumu było, wszyscy gadali: Memlinga oddali, 
Memlinga 
oddali, a dentystę złoto ciągnie jak kamień u szyi, głupi, mógł wiać na rowerze, 
ale za to 
twoja babcia ma czym jeździć do pracy, dla nas jeszcze za wielki, kierownica za 
szeroka, 
opony staroświeckie - balonówy, dla niej w sam raz, inny nie wytrzymałby 
ciężaru, gruba jak 
beczka, wiadomo, w rzeźni pracuje, tam wszyscy tacy, a jak się jeszcze w pracy 
owinie 
boczkiem, słoniną i Bóg wie czym, to już prawie zupełnie okrągła, jak globus, 
mógł więc 
wsiąść na rower i wio! - na zachód, a tak to gnije na dnie, może już oskubany 
przez węgorze, 
ubranie zbutwiało, złoto wchłonął piasek i tyle mu z tego przyszło, zostały 
narzędzia w 
piwnicy i różne klamoty, ubrania i część mebli szabrownicy pokradli, a na 
ścianie w 
stołowym wisiał dyplom jakiejś szkoły w Królewcu, tak mówi babcia, zna niemiecki 
jak 
polski, kaszubski też, dyplom oprawiony w wiśniową ramkę, pod szkłem, dla Herr 
Adama 
Borkowskiego, z wielką pieczęcią i zamaszystymi podpisami, kiedyś wymieniłeś go 
z 
handlarzem, tym co szmaty skupuje, na gwizdek z kulką, teraz na jego miejscu 
wisi święty 
obraz w złotej ramie, Dzieciątko na słomie leży, obok Józef i Matka Boska, jak 
żywi, nawet 
trochę podobni do tych w szopce w kościele, ale ładniejsi i jakby młodsi, ksiądz 
był po 
kolędzie i bardzo mu się obraz podobał, opowiadałeś, że najpierw stanął i 
patrzy, patrzy; 
potem uśmiecha się i kiwa z uznaniem głową, jak na fotografii, powiada, po czym 
westchnął 
cicho i przeżegnał się, widać Korpysów sobie przypomniał, u nich sami sportowcy 
wiszą i 
kilku dygnitarzy, tych ostatnich musiał niedawno zmieniać, do piwnicy wyniósł, 
aleśmy go 
podpatrzyli, nie ma co się dziwić - wiadomo co Korpys za jeden...
A ten handlarz, to co pewien czas zajeżdża w naszą okolicę wozem pełnym różnych 
cudów, cały sklep wozi, jak Drzymała swój dom, czego tam nie ma - lalki, garnki, 
kubeczki, 
narzędzia, zabawki, a wszystko nowiutkie, błyszczące, pachnące farbą, gdy 
nadjeżdża, z 
daleka słychać jak rozklekotany wóz na kocich łbach terkocze, słychać 
dzwoneczki, 
pobrzękiwania naczyń i krzyk starego: stare szmaaa... stare szmaaa... kobyłę ma 
chyba 
jeszcze sprzed wojny, od naszego piekarza kupił, ledwo zipie szkapina, czasem 
się zatnie jak 
osioł i ani kroku do przodu, Boże, co się wówczas dzieje, handlarz krzyczy jak 
opętany, 
batem wywija, pięścią grozi, a ona nic, stoi niewzruszona, pod nogi patrzy, 
jakby starością i 
niedołęstwem zawstydzona, albo jakby już miała wszystkiego gdzieś, pod tą 
resztką ogona, 
który sam w sobie jest obrazem nędzy i rozpaczy, za każdym razem jak 
przyjeżdżają, to coraz 
niżej ten łeb trzyma, i coraz chudsza, kości i trochę nabrzmiałych żył, jeden 
piekarz ma na nią 
wpływ, jak go zobaczy czasem, to zaraz rży radośnie, choć to jej rżenie brzmi 
bardziej jak 
skomlenie psa, raz usłyszał taki rwetes na ulicy, bo to zaraz gawiedzi się kupa 
zbierze i 
dzieciarnia wrzeszczy z uciechy, widząc bezsilność handlarza, i wyleciał z 
piekarni cały 
przyprószony mąką, do kobyły podchodzi, no co, moja stara, żyjesz jeszcze, mówi, 
a ona 
łbem potrząsa, wita po swojemu, a on ją po nozdrzach głaszcze, ech ty, mruczy, 
nie bądź 
uparta, no idźże, idź, a spieniony handlarz do piekarza podskoczył” ty oszuście! 
krzyczy, 
oddaj forsę za te kości z kopytami! ale piekarz nie w ciemię bity, żadnych 
pieniędzy nie odda, 
ani nawet gadać nie chce, więc tylko białą pięść podtyka tamtemu pod nos, 
powąchaj, mówi, 
powąchaj, hultaju, cóż kiedy szmaciarz, nie powąchawszy nawet, pyskuje dalej: 
zabierz 
grabę, boś nią pewnie dupę podcierał, w życiu u ciebie chleba nie kupię, ty... 
nie kończy, gdyż 
pięść ląduje na jego szczęce, a on pod wozem, który natychmiast rozdzwonił się 
dzwoneczkami, rozdźwięczał szkłem i naczyniami, aż przeciągłym echem poszło po 
całej 
ulicy, widowisko skończone, hałastra się rozchodzi i po chwili słychać spokojne 
człapanie i 
zawodzące pokrzykiwania handlarza: stare szmaaa... stare szmaaa...
Siedzimy w ciemnej kuchni, nasiąkłej zapachami minionych obiadów, w końcu 
oderwałeś się od zeszytu, gryziesz ołówek, gapiąc się na sufit, na zacieki, 
które ułożyły się jak 
poziomice na mapie, a ja podziwiam słoje aptekarskie, ich kolor przypomina twarz 
piekarza 
podczas tamtego zajścia, była trochę jak u klowna z wesołego miasteczka, 
wściekłość 
sprawiła, że mu się ta mączna twarz skurczyła, wsiąkła do środka, sama biel 
została, 
różowiejąca od złości, spływająca strużkami potu, jakby ją ktoś paznokciem 
zdrapywał, 
zostawiając głębokie, nabrzmiałe krwią ślady...
Piekarnia jest blisko, w podwórzu koło szewca, przed świętami nosimy ciasta do 
pieczenia, piec okazały - na całą ścianę, raz po raz któryś z piekarczyków 
hakiem otwiera 
rozpalone drzwiczki i długą, drewnianą łopatą, jak oni mówią - szybrem, wyciąga 
świeżo 
upieczony chleb, pachnący, ze spękaną, chrupiącą skórką, ciasta pieką nieco z 
boku, ludzie 
przynoszą, bo z węglem kłopoty, a prąd właśnie zmienili ze stałego na zmienny, 
co to 
właściwie znaczy, nie bardzo wiemy, jedno jest pewne - jak coś włączysz do 
kontaktu, to 
zaraz dym leci i śmierdzi, jakbyś kliszę palił, czyli śmierdziela, z kliszą 
kłopotów nie ma, u 
ciebie w piwnicy pełno po dentyście, a jakże, same zęby, duże z korzeniami jak 
widły i małe, 
pewnie dzieciaków, wszystkie posegregowane w pudełeczkach, każde z podanym 
rokiem, a 
część w specjalnym albumie, wsunięte luzem za paski papieru jak znaczki w 
klaserze albo 
zdjęcia rodzinne, pod każdym zdjęciem data, nazwisko i adres właściciela, 
nabazgrane jak 
kura pazurem, ale kilka nazwisk odcyfrowaliśmy, szewc ich wszystkich zna, bo on 
tutejszy, 
jeszcze przed wojną buty naprawiał i pił, co rusz lecimy do niego, a zna pan 
Schulza, pytamy, 
albo Grabskiego, czy Tkacza - wszystkich zna, trzeba będzie zapytać o tego 
żołnierza z 
fotografii, dentystę Borkowskiego też, o, mówi rozdziawiając bezzębne usta, 
wyrwał mi 
ostatniego, wskazuje palcem na gołe jak u niemowlaka dziąsła, bodajże w 
czterdziestym 
trzecim, pamiętam jak dziś, ostatecznie tylko raz w życiu może człowieka coś 
takiego 
spotkać, czekamy na jakąś historyjkę związaną z tym pamiętnym wydarzeniem, bo on 
zawsze 
ma coś w zanadrzu, wystarczy byle pretekst, a robotę zostawi i pytluje jak 
najęty, lubimy 
słuchać, choć blagi er nie lada, czasem zapomina i powtarza to samo o kimś 
innym, albo łączy 
różne wątki w jedną opowieść, przy okazji zawsze nawiąże do siebie i wspomina 
własne 
przewagi, zwłaszcza wojenne, Boże, czym to już nie był, czego nie dokonał, z 
Borkowskim to 
się niby przyjaźnił, gdzieś ma wspólne zdjęcia, ale nie chce mu się szukać, a 
może dzieciaki 
gdzieś zapodziały, tylko że w albumie dentysty jakoś nie możemy nazwiska szewca 
znaleźć,. 
a tam wszystko pedantycznie opisane, a może zmienił po wojnie, element niepewny 
- Kaszub, 
a w dodatku prywatna inicjatywa, dobrze, że ma zaświadczenie z niemieckiego 
więzienia, był 
tam kilka miesięcy, nie bardzo wiadomo za co, tyle różnych wersji słyszeliśmy,. 
że trudno się 
rozeznać, babcia mówi, że po pijanemu żonę pobił i jakiegoś klienta, może tak 
gada, bo go 
nie lubi, wszyscy wiedzą, że drą koty, choć podobno od małego się znają, tak to 
bywa, kiedyś 
opowiadał, że niby za to, że chleba rzucił polskim marynarzom, co pracowali nad 
Motławą, to 
byli jeńcy z Helu czy z Oksywia, byłem, powiada, z kolegami na przyjęciu w 
takiej miłe} 
knajpce, akurat córka się jednemu urodziła, zaraz, zaraz, to było u Friedricha 
Beuitera na 
Schüsseldamm, wiecie, tam niedaleko św. Bartłomieja, zabawa na sto dwa, aż tu 
nagle widzę 
przez okno, że kolumnę prowadzą, wyniszczeni strasznie, jak szczapy, obdarci, 
dzieciarnia 
biegnie za nimi, końskim łajnem rzuca, wyzywa, no to chwytam, co było pod ręką, 
akurat 
kawał chleba się trafił, wybiegam i krzyczę do nich po polsku: łapcie, chłopaki! 
rzucili się jak 
psy, rozszarpali chleb w oka mgnieniu, a tu do mnie dwóch mundurowych 
doskoczyło, po 
mordzie dali, skopali i na Gestapo prowadzą, ledwom się od obozu wybronił, ale 
posiedzieć 
trochę musiałem... i tak to szewc bajdurzy, za jakiś czas inną wersję usłyszymy, 
ale nam to 
nie przeszkadza, lubimy słuchać...
A co do Korpysa, to od pewnego czasu schodzi na psy, szkoda, przyznać trzeba, że 
chociaż prosty węglarz, to przed wojną nieźle mu się wiodło, bo patrzcie, 
patrzcie! - u samego 
Borkowskiego sobie zęby leczył, a wiadomo, ze do niego byle kto nie chodził, 
nazwisko jest 
jak należy, czarno na białym, a może ten mu po sąsiedzku pół darmo wyrywał albo 
też 
Korpys węglem płacił, tak, jest tych zębów kilka, żaden do plombowania, nie ma 
najmniejszej 
wątpliwości, wielka szkoda, „bo takich okazów ze świecą nie znajdziesz, toż to 
nie zęby a 
zębiska! - wielkie jak u konia, ledwo się mieszczą na kliszy, ha, ha, nieźle 
musiał się 
Borkowski napocić, widzę go, jak się zaparł nogami, sapie z wysiłku, stęka, 
ciągnie, ząb 
trzeszczy, ciągnie i nic!, a przywiązane do fotela chłopisko ryczy, wierzga i 
oczy mu z orbit 
wyłażą, dobrze, że ręce ma skrępowane, z takim nie ma żartów, z wściekłości i 
bólu gotów 
kułakiem zdzielić, no więc pewnie specjalnie dla Korpysa musiał kupić 
weterynaryjne cęgi, 
które później, zardzewiałe, znajdziemy wśród piwnicznych szpargałów, i mniej 
więcej raz do 
roku wyrywał mu nimi kolejny ząb, szkoda, wielka szkoda tych zębów, bo szewc 
często 
wspominał, jak to Korpys za młodu potrafił gwoździe w zębach łamać, a gdy kiedyś 
zapytaliśmy szewca, jak to właściwie było z tym ostatnim zębem Korpysa w 
albumie, 
opatrzonym zaskakującą datą: 1/2.IX. 1939, to uśmiał się setnie i nie mogąc się 
opanować 
przez łzy opowiada...
Bo wiecie, Korpys - jako Polak, widząc, co się święci, w samą porę, to znaczy 
parę 
dni wcześniej, zwiał do Gdyni, a tam go zaraz do wojska capnęli i wszystko 
byłoby dobrze, 
bo Korpysa (marzeniem było, żeby się kiedyś czołgiem przejechać, no i sądził, że 
tam się 
jego mrzonki spełnią, ale gdzie tam, nie mówiąc o tym, że czołgów nie było i 
nawet o 
karabiny dla wszystkich było trudno, to na nieszczęście rozbolał go ten cholerny 
ząb, choć 
mógł się tego spodziewać, gdyż dokuczał mu i narywał od wielu miesięcy i zdaje 
się, że 
Borkowski miał mu go w najbliższym czasie wyrwać, ale w wojsku, jak to w wojsku 
- nikt 
nie chciał mu uwierzyć, dowódca plutonu nawymyślał od symulantów, którzy w tak 
ważnej 
dla kraju chwili w portki robią ze strachu, groził nawet aresztem, Boże mój, jak 
ten biedak się 
męczył! - całe koszary nie spały, bo Korpys wył przez całą noc, za co na rano 
wyznaczyli go 
do karnego raportu, ale akurat o świcie wybuchła wojna, więc żołnierze poszli w 
bój, a 
Korpys na czele, ubodło go widać, że na tchórza wyszedł, nie mówiąc o tym, że 
przez ten ból 
o strachu zapomniał, a że były to dopiero pierwsze godziny wojny, więc nikt nie 
przypuszczał, że wszystko weźmie w łeb i chłopaki dziarsko ruszyli do ataku, 
wiecie, lasami 
od strony Orłowa ku nam, i tak się złożyło, że pod noc weszli do naszego miasta, 
a nawet 
nieco później dotarli aż pod Oliwę, ale już bez Korpysa, który korzystając z 
egipskich 
ciemności, bo wiecie - wszędzie obowiązywało zaciemnienie, w dogodnym momencie 
skoczył w bok i pognał jak na skrzydłach do Borkowski ego, który na jego widok o 
mało 
ducha nie wyzionął, bo diabła by się prędzej spodziewał, a Korpys tylko hełm i 
karabin w kąt, 
rzucił się na fotel i nic nie mówiąc, rozdziawił gębę, jęcząc błagalnie: aaa! 
aaa!, no ale zanim 
Borkowski w zdenerwowaniu odszukał w piwnicy końskie kleszcze i zanim się z 
zębem 
uporał to już Szwaby napór naszych powstrzymały, a nawet odrzucono ich z 
powrotem aż za 
Orłowo, więc Korpys, który w radosnym uniesieniu wybiegł po zabiegu na ulicę, by 
dobić do 
swoich i na ich czele, hę, hę, wkroczyć do Gdańska, natknął się na maszerującą 
kolumnę 
Landespolizei i zanim zdążył zarepetować karabin, a byli tacy, co widzieli, że 
naprawdę 
chciał, już go kilku powaliło na ziemię, no i jak to było w ich zwyczaju - 
skopali do 
nieprzytomności, a potem zawlekli do jakiejś budy, gdzie tymczasowo trzymano 
parunastu 
jeńców, hę, hę, hę, - śmieje się szewc i kręci głową - nie nawojował się Korpys, 
oj, wcale nie 
nawojował...
Korpys mieszka w sąsiedztwie, węgiel rozwozi, ma dom piętrowy, wóz rozklekotany, 
dwa konie, psów i kotów nie zliczysz, ale w zgodzie żyją, to znaczy - zwierzęta, 
a Korpys 
pije, żona się piekli, trudno o większą cholerę, z nim coś nie tak, od wrzasków 
baby w głowie 
mu się pomieszało, jak się upije, to na rogu przemawia, głos tubalny - echem 
niesie na 
wszystkie strony, aż dech zapiera, albo idzie do stajni i z końmi gada, czekamy 
na taką 
okazję, przez dziurę w płocie da się przejść i podsłuchać.
Od paru lat częściej wariuje, węgla czasem nie ma, więc pije, a jak przemawia, 
to z 
takim przejęciem, że łzy mu na wąsy kapią, albo w gniewie pięścią wygraża lub 
śmieje się 
szyderczo, cała kamienica zasłuchana z okien wygląda, cisza jak makiem, a on o 
Piłsudskim, 
Mikołajczyku, niby zwykły węglarz, a zna się na polityce, nauczył się na 
masówkach 
gardłować, szyby drżą od historycznego bełkotu, gestykuluje przy tym gwałtownie, 
spracowane, ciężkie jak bochny dłonie podnosi nad głowę jak ksiądz monstrancję, 
jak święty, 
jak męczennicy na obrazkach w katechizmie proszący oprawców o litość, czasem 
nieruchomieje w tej pozie, jakby zamarzł na kość, wówczas, w bladożółtym, lepkim 
świetle 
latami gazowej wygląda jak nie z tego świata, aż chce się ręce do modlitwy 
złożyć, paść na 
kolana, okna zanoszą się śmiechem, a on, wyrwany z ekstazy, kuli się, zasłania 
głowę, jakby 
ten śmiech miał go ukamienować, uszy zatyka, kurczy się, grzybieje, żegnany 
chóralnym 
rechotem, zataczając się idzie spać do domu albo do stajni - pogadać z końmi.
Marnieje bez pracy, prawda - na swoim wozie to jak król wygląda, a przynajmniej 
pan 
wielki, dumnie rozparty na koźle, wąsa podkręci, z bata strzeli, czasem to i nam 
po łapach, 
gdy się wozu z tyłu czepiamy, ale nie w złości, gwiżdże wesoło, koniki niby 
stare, 
wymęczone, a dziarsko ciągną, iskry lecą, do gwizdanej melodii rytmy wytupują, 
aż dziw 
bierze, może z tego gadania tak im się składnie muzykuje, budzą mnie jak do 
pracy jadą, 
jeszcze ciemno, chyba że lato, wracają - też ciemno, wolniej wracają, nie 
śpieszy im się, w 
domu gwizdać i przytupywać razem nie mogą, tylko jak wódka staremu odwagi doda, 
to idzie 
do szkap i gada Bóg wie o czym, może to bujda, ludzie mają języki, choć bez wozu 
i koni 
Korpys nie ten sam człowiek, stetryczały jakiś, wąs oklapnięty, wzrok wbija w 
ziemię, kaszle 
i pluje czarną śliną, węgiel, mruczy, węgiel...
W niedzielę też trudno go poznać, odświętnie ubrany, garnitur jeszcze 
przedwojenny, 
setka, wypchane poduszkami ramiona sterczą na boki, koszula wykrochmalona, a 
jakże, tyle 
że kołnierzyk nieco za duży, starannie zawiązany krawat, dwa ma na zmianę, 
lakierki 
wypucowane, wszystko prócz koszuli czarne, siedzą w kościele blisko wyjścia, 
żona usta 
maluje czerwoną pomadką aż pod sam nos, może ma takie grube wargi, kto ją tam 
wie, twarz 
ma jak wędzona ryba, przyszła kiedyś pożyczyć kilka złotych, a na odchodnym 
mówi, że nie 
odda, tylko na naszą intencję da w kościele świętemu Antoniemu, po mszy czekają 
na 
znajomków, ukłonić się, pogadać, Korpys wyciąga żeglarze, częstuje, stoją tak 
czasem w 
kilka par, palą, mówią coś, ale tak jakby każdy do siebie, pewnie sami węglarze, 
trudno 
poznać, w roboczy dzień umorusani jak diabły, kończą palić, ostrożnie, 
koniuszkiem 
wyglansowanych butów wgniatają niedopałki w ziemię i skrzypiąc skórzanymi 
podeszwami 
rozchodzą się do domów... a nie jest to takie zwyczajne, byle jakie skrzypienie, 
o, nie! - jest 
pełne niezwykłych, uchwytnych tylko dla wtajemniczonych, znaczeń, gdyż wprawne 
ucho 
właśnie po skrzypieniu butów nieomylnie rozpozna ich właściciela, choć jest tych 
skrzypnięć 
nieprzebrana ilość, od krótkich, nerwowych i przerywanych, jąkających się, 
lękliwych i 
zadziornych, po przeciągłe jak ziewnięcie, ciche, nieśmiałe, zaciągające lub 
leniwie 
spowolniałe, senne i mrukliwe, nie mówiąc o niebywałej różnorodności tonów i 
barw, 
niepowtarzalnych jak płatki śniegu.
Którejś zimy morze zamarzło aż do Helu, można przejść, ale za daleko, uwięzione 
w 
lodzie statki są bliżej, widać kręcących się po oblodzonych pokładach marynarzy, 
wieczorem 
- liczne światełka, na skraju lód spiętrzony zastygłymi falami, jakby im kto 
odlew gipsowy 
zrobił i posypał cukrem - tak iskrzy w słońcu, przejść trudno, stromizny nie 
lada, prawdziwe 
góry lodowe, ręce marzną, podrapane, bolą, przedzieramy się uparcie, kawałek 
dalej już 
płasko, jakby kto walcem wyrównał, aż po horyzont morze ścięte lodem, cuda cuda 
na tym 
świecie, zakładamy łyżwy, ale pod cienką warstwą śniegu lód nie tak równy, jak 
się 
wydawało, przewracamy się, potykamy, śmiejemy jeden z drugiego, bo coraz mniej 
nas 
widać, śniegiem oblepieni jak pierzem, od strzepywania ręce czerwienieją, 
udajemy bałwany, 
tylko nos z marchewki, stary garnek na głowę i nikt by nie odróżnił, można by 
ludzi straszyć, 
zadzwonić do drzwi, otwierają, patrzą - bałwan i w krzyk, w końcu zabawa nas 
nuży, na 
wyścigi pędzimy do najbliższego statku, na białym mchu kroków nie słychać, w 
połowie 
zwalniamy, daleko jednak, trzeba siły zachować na powrót, statek rośnie w 
oczach, piętrzy 
się, już marynarze machają, cos krzyczą, śmieją się, my coraz bliżej, ale trochę 
z duszą na 
ramieniu, bo przed nami tylko brunatny kadłub, hen - wysoko z pokładu wychylają 
się 
roześmiane twarze, mówią do nas, pokrzykują, ale nie po polsku, machają, 
pokazują coś w 
rękach, niby mamy łapać, podchodzimy jeszcze bliżej, burty można by dotknąć, 
większy, 
zimny strach nas oblatuje, Boże, a jeśli granat rzucą, ot, tak dla zabawy, jak 
kiedyś chuligani 
na nasze boisko, szczęście że nie wybuchł, zapalnik stary, to i rzadko kiedy 
detonuje, ale to 
chyba nie Niemcy, już leci, żółte, ale nie bardzo, jak piłka, łapać nie łapać, 
jeśli granaty, to 
bez różnicy - i tak po nas, żegnam się szybko, zerkam na ciebie, usta sine, 
broda jak galareta, 
głupia śmierć, nie ma czasu na ucieczkę, a te piłki czy kule już w śnieg - pac, 
pac, pac, 
odruchowo zatykam uszy, a ty padasz plackiem, płakać chcesz - brwi łączą się w 
jeden 
zawijas, ale się wstydzisz, wolisz łzy w śniegu ukryć, ci na górze śmieją się i 
klaszczą z 
uciechy, głupcy czy co? nie wybucha, chcąc nie chcąc wygrzebujemy to, to ze 
śniegu, 
miękkie, pachnie jak olejek do ciasta, trochę większe od kuł bilardowych, ale 
chyba nie do 
grania, bo i w co można by nimi grać, w palanta nie da rady, do szczypiorniaka 
za małe, może 
to kule cyrkowe, mówisz, głos drżący, udajesz, że z zimna, prawda, widzieliśmy 
żonglera w 
cyrku, też miał takie, tyle że czerwone i białe, a na pokładzie wciąż rechoczą, 
krzyczą, coś 
tam po swojemu, znaki dają, że zjeść trzeba, wstyd nam, że jak prostacy od razu 
na to nie 
wpadliśmy, wgryzam się w żółtą miękkość, to niezupełnie żółte, bardziej 
czerwonawe, z 
wierzchu trochę gorzkie, ale wewnątrz soczyste, pycha, krzywisz się, im to 
pewnie smakuje, 
mówisz, we Francji to nawet żaby wcinają, żal mi się robi Francuzów i tych na 
górze, co 
smaku ludzkiego nie mają, choć te kule wewnątrz słodziutkie, może z żabami tak 
samo, 
trzeba będzie spróbować, zjadamy wszystko w oka mgnieniu, żeby w końcu przestali 
się 
śmiać, bo lada chwila pękną, łzy ocierają, za brzuchy się łapią, klaszczą jak 
dzieciarnia w 
cyrku, nam jeszcze bardziej głupio, zawracamy, chcemy uciekać, ale wołają hej! 
hej! hej!, to 
już bardziej po naszemu, patrzymy czego chcą, a z góry leci więcej kuł i jakieś 
kolorowe 
pudełeczka, wyszukujemy w śniegu, a tam paski zwinięte w kolorowe papierki, 
rozwijamy 
dalej, pewnie to ichnie cukierki, rzeczywiście, różowe jak raczki, płaskie jakby 
z tektury, 
gryziemy - słodkie, dobre, ciągną się niczym krówki, bardziej, między zęby 
włażą, ssiemy, 
żujemy, nic ich nie ubywa, czary, grunt, że smakuje, wygrzebujemy resztę, 
upychamy po 
kieszeniach, w domu się zdziwią, niespodzianka jakby paczka z zagranicy 
przyszła, 
zadzieramy głowy, może jeszcze rzucą, coraz ich więcej, Boże! - Murzyn jest, 
najprawdziwszy, spod czapki czarną gębę widać, jak ten w szopce świątecznej w 
kościele, 
może ten sam, zęby jak z lodu, białkami łypie, ciekawe, czy zostawia ślady na 
śniegu, pewnie 
katusze na tym mrozie przechodzi, na świętych obrazkach od księdza byli czarni, 
ale nigdy na 
śniegu, cuda, cuda, odwracamy się bez słowa i co tchu gnamy do domu, po piętach 
drepcze 
nam śmiech, w uszach dzwonią pokrzykiwania marynarzy.
Dostałeś wtedy lanie, a ja burę za to, że tak późno wróciliśmy, nie pomogły 
zdobycze 
ani opowieść o Murzynie, co stał na mrozie, na oblodzonym pokładzie.
Następnego dnia idziemy do kościoła sprawdzić, czy w szopce jest Murzyn, 
podejrzana sprawa, wchodzimy pełni niepokoju, ciemno, poruszamy się prawie po 
omacku, 
zapach świec i kadzidła, stajenka ustawiona w głębi, po lewej stronie, jednak 
jest, patrzymy 
na Murzyna, nie, zupełnie inny, zachodzimy od tyłu, zaskoczenie - Murzyn tylko z 
przodu 
czarny, z tyłu i, biały jak śnieg, twardy i zimny w dotyku, gips, zwyczajny 
gips, daliśmy się 
nabrać organiście, pod stołem łajdak ukrył mechanizm, czego to on nie wymyśli, 
ślęczy 
całymi miesiącami nad kolejnym pomysłem, potem ludzi straszy, jak wtedy gdy 
zmontował 
grzmot mechaniczny, który uruchamiać chciał na znak dany przez księdza, w czasie 
kazania, 
przekonywał, gdy będzie mowa o karze za grzechy, byliśmy na próbie, ksiądz się 
grzmotów 
wystraszył i kazał całą aparaturę zdjąć, minęło trochę czasu i szopkę ruchomą 
wymyślił, 
kiedyś po rekolekcjach zaprowadził nas do kościoła, pochwalić się, ksiądz z 
nami, uśmiecha 
się, ręce zaciera, teraz im pokażemy, mówi, pękną z zazdrości, nie bardzo wiemy 
kto, 
organista idzie na górę, majsterkuje przy organach, jeszcze chwileczkę, 
uspokaja, patrzymy 
na stajenkę, prawie nic nie widać, nagle małe światełko, uboga, bez dachu, dwie 
ściany 
zwalone do połowy, wewnątrz na sianie Dzieciątko Jezus, golusieńki nieboraczek, 
obok 
Matka Boska w niebieskiej szacie, piękną twarz nachyla ku niemu, ręce ogrzewa 
przy ciałku, 
organista gra cicho, słodko, spokojnie, przy nich Święty Józef, pasterze, 
osiołek, krówki, 
nieruchome, rozmarzone twarze, cieszą się, z tyłu podchodzą Trzej Królowie, 
widać ich 
wyraźnie, ubrani jak bogacze wschodni, w turbanach z koronami, dary przynoszą, 
największe 
od Czarnego Króla, który wielbłąda prowadzi - tyle przywiózł, w stajence coraz 
weselej, 
światła więcej, pastuszek gra na fujarce; Boże! - zupełnie jak żywy, porusza 
fujarką na 
wszystkie strony, drugi dzwonkami potrząsa jak ministranci, wszystko się nagle 
ożywia, 
Dzieciątko płacze, rusza rączkami i nóżkami, Matka Boska kręci głową, jakby nie 
dowierzała 
tym cudom, Józef latarnię podnosi, żeby lepiej widzieć, osiołek strzyże uszami, 
krówki ryczą, 
wielbłąd rży jak koń Korpysa, biali królowie dziwni jacyś, składają dary, to 
znów je zabierają, 
w kółko, Murzyn klęka, wstaje, klęka, wstaje, rety, nawet uśmiecha się, rozchyla 
czerwone 
usta, zęby szczerzy, pięknie, pięknie, cieszy się ksiądz, nam trochę dziwnie, 
cuda, cuda, co 
młodszych strach obleciał, chlipią pod nosem, ksiądz przygarnia, wczepiają się w 
sutannę jak 
rzepy, ale nastrój podniosły, zaśpiewajmy kolędę - głos staruszka drżący, 
wzruszony, 
przybieżeli do Betlejem pasterze, grają skocznie Dzieciąteczku na lirze, 
chwała...
Jeszcze wiele dni później przed oczyma mamy stajenkę, fujarkę pastuszka, nóżki 
Jezusa, królów, co składali dary i zaraz je zabierali, wielbłąda, co rżał jak 
koń, i czerwone 
usta Murzyna podobne do ust żony Korpysa, pod sam nos i do połowy brody, 
wszystko się 
ruszało jak prawdziwe, organista to istny czarodziej, wysoką czapkę z 
półksiężycem mu dać, 
czarną szatę do ziemi, na co dzień zwyczajnie wygląda, chudy jak szczapa, 
najbardziej nos 
widać i grdykę, niepozorny, cienia prawie nie rzuca, a jak zaśpiewa, to tłum w 
kościele 
zagłuszy, aż dreszcz przebiega, nie lubimy go, wyzywa nas od pomiotów 
diabelskich, bije, 
gdy ksiądz nie widzi, spróbuj poskarżyć, w lochu zamknie, pajęczynę jeść każe...
Stoimy przed martwą stajenką, z bliska cały czar pryska, figury sztywne, 
zastygłe w 
dziwacznych pozach, Dzieciątko ma nóżki podniesione, druty widać, Murzyn tylko z 
przodu 
czarny, górna warga na zawiasach jak przyłbica, wszystko liche, tandetne, 
sklecone byle jak, 
zapacykowane farbą, która schodzi pod naporem paznokcia, czarny ma już białą 
szramę, 
wyskrobujemy szwy i opaskę na oko, piratem będzie, strój odpowiedni, a to się 
zdziwią, 
organista grdykę ze złości połknie, dobrze mu tak...
Wracam do domu, ciemno, ślisko, już z daleka dobiega nas dudnienie, wiadomo - 
Korpys na rogu przemawia, głos dobrze niesie po wyślizganej ulicy, podbiegamy 
bliżej - jest, 
stajemy w bezpiecznej odległości, słania się, bardziej niż zwykle pijany, 
utytłany brudnym 
śniegiem, grzmi kłębami pary, na stadionie piłkarskim zawsze pod zegarem siedzi, 
trudno go 
w tłumie wypatrzyć, słychać za to, i to jak, szmaciarze! krzyczy, grać, gnoje! 
bywalcy 
stadionu dobrze go znają, nie opuści żadnego meczu, boki zrywać, ale teraz wcale 
nie 
śmieszny, trzyma się latarni, w jej świetle jak kukła wygląda, lalka z wosku, 
pasowałby do 
stajenki” skończył już, pluje, bełkocze pod nosem, okna trzaskają - koniec 
przedstawienia, 
twarz wykrzywia, wygląda strasznie, twarz pulsuje jakby ją miał z gumy albo 
rzeczywiście z 
miękkiego wosku...
Chodźmy do stajni, słyszę nad uchem twój stłumiony głos, przyjdzie z końmi 
pogadać, biegniemy na skróty przez podwórka, przełazimy przez dziurę w płocie, 
psy nie 
szczekają - przyjaźnimy się, merdają ogonami,. łaszą się, podrapać pod pyskiem, 
a od razu na 
grzbiet, brzuszek nadstawią - rozkosz największa, przemykamy się do stajni, 
ciemności 
egipskie, wzrok się powoli przyzwyczaja, koniki na swoich miejscach, klepiemy po 
szyjach, 
po pyskach gładzimy, miejsca mało, trzeba przy szkapach przycupnąć, zimno, 
chuchamy w 
ręce cisza, gdzież on się podział, przez uchylone wrota dom widać, o, jakiś 
hałas, ze schodów 
zleciał albo co, harmider wielki, piekielny wrzask żony Korpysa, łomot, 
chichoczemy, ale 
trochę straszno, trzaskają drzwi, oddaj, oddaj, łajdaku! ryczy babsztyl 
wniebogłosy, Korpys, 
już go widać po środku podwórza, grozi pięścią w stronę domu, ty kurwo! krzyczy, 
ty kurwo! 
Idzie w naszą stronę, przytulamy się do ściany, zataczając się łbem wyrżnął w 
odrzwia, klnie 
pod nosem, wymachuje czymś w ręku, coś jakby torebka, podchodzi do koni, klepie 
po 
zadach, my z duszą na ramieniu, po cośmy przyłazili, zatłucze na śmierć, Korpys 
łka cicho, 
Jezu, Jezu, na co mi to przyszło, lamentuje, dziwka taka, nikogo, nikogo, wy 
tylko, staruszki 
moje kochane, to bez was to ech, jednak prawda - z końmi gada, Boże, wariat, a 
on dalej 
złorzeczy, gromy ciska, żonę z błotem miesza, słowa zlewają się w jedne pomyje, 
zrozumieć 
nie sposób, tylko pojedyncze wyrazy, skąd pieniądze, mamrocze, ja ją... szminki 
przynosi... 
co wy na to... pończochy nowe... pomóżcie... sam, Chryste, sam... szminki... 
pończochy... ja 
ją... perfumy... ja ją... wstyd... Chryste... zagraniczne... z taką... z 
Chińczykami... Boże... 
czarni też... suka... chrząka, pluje, pięścią konia okłada, nagle cisza, 
wstrzymujemy oddechy, 
a on sapie coraz głośniej, jakby z czymś się mocował, ja ci dam szminkę, syczy 
przez żaby, ja 
ci dam perfumy, trzeźwiejszy jakby złość wódkę przegryzła, chodźcie tu, kobyły, 
zachodzi 
konie od przodu, tuż przy nas, na wyciągnięcie ręki koński łeb chwyta pod pachę 
i Boże! - 
szminką smaruje, wierzga szkapa, łbem rzuca, ale Korpys osiłek, silniejszy, z 
drugą tak samo, 
masz szminkę, ścierwo, i perfumy, krzyczy, chlapie z butelki na lewo i prawo, 
stajnię 
napełnia fryzjerskim odorem, kobyły rżą wystraszone, nam też się dostało, włosy 
zalał, po 
twarzach cieknie, w ustach gorzki smak, nagle zaczynasz kichać, to już po nas, 
Korpys miota 
się jak opętany, wtem staje jak wryty, widać kichanie usłyszał, jak nie 
wrzaśnie, jak nie 
uskoczy w bok, potknął się, kozła fiknął, ryczy jak zarzynany, Chryste! Chryste! 
dopada 
wyjścia i już go nie ma, słychać dalekie łomotanie do drzwi, gramolimy się z 
siana i bierzemy 
nogi za pas, byle szybciej do dziury, stamtąd przez podwórka do domu, tam 
bezpiecznie...
Siedzimy u was w kuchni jak gdyby nigdy nic, babcia racuchy smaży, ciemno od 
dymu, odwraca się do nas, w uśmiechu odsłania srebrne zęby, żeby tak choć jeden 
mieć, co 
łobuzy? gdera niby, ale dobrodusznie, coście znowu nabroili? śmiejemy się, dziś 
w dobrym 
humorze, racuchy pachną znakomicie, ślinka cieknie, rumiane z bladym, cienkim 
paskiem 
dokoła, zastanawiamy się, czemu Korpys takie dziwne rzeczy mówił, o pieniądzach, 
szmince, 
statkach, ty, widziałeś kiedy Chińczyka? pytasz, jakoś nie mogę sobie 
przypomnieć, babcia 
stawia przed nami gorącą herbatę w pękatych kubkach, grzejemy ręce, cukier 
podaje, 
zatłuszczonymi palcami wyciera łyżkę, dobrze, że najpierw tobie miesza, wraca do 
racuchów, 
a ja tobie szepcę do ucha - słuchaj, o Murzynie też mówił i o statku, pewnie ona 
tam chodzi, 
jak my wtedy, idzie pod statek, a Murzyn pończochy jej rzuca i szminkę, i 
perfumy, nawet 
pieniądze, patrzysz na mnie z podziwem, głową kiwasz, tak, mówisz, tak pewnie 
jest, babcia 
podtyka nam pod nos gorące racuchy, posypuje cukrem, sprzątnąć mi to z talerzy 
raz dwa, 
chwytamy w palce pulchne ciasto i mrużąc oczy, zadzieramy głowy, żeby nie 
rozsypać cukru, 
teraz konie będą podobne do żony Korpysa, racuchy aż rozpływają się w ustach, a 
jakby 
Murzynowi skórę paznokciem zadrapać, pytam...
Ale teraz trochę nudno, więc przynosisz album dentysty, przeglądamy zęby na 
kliszach, jest ich chyba kilkaset, pod światło wyraźnie widać kontury, dziury, 
wykruszenia a 
nawet plomby, niektórzy mają po kilka zębów w kolekcji, a najwięcej to niejaki 
Kokoschka, 
prawie całą stronę zajmuje, pierwszy ząb o ciemnych kanałach wchodzących do 
wykrzywionych jak olbrzymie przecinki korzeni, pod nim data: 3.X. 1929, mamy 
jeszcze 
trochę czasu zanim babcia wróci z pracy, więc bierzemy album pod pachę i tę 
nagryzioną 
fotografię i biegniemy do szewca, na pewno coś opowie, gdzie on się nauczył tak 
wymyślać, 
nie gorzej od barona Münchhausena, od nas blisko, wchodzimy, a szewc jak zwykle 
siedzi 
sobie na swym śmiesznym stołku, co ma każdą nogę inną, tak jak i on, bo szewc 
inwalida, nie 
ma palca u ręki, mówi, że mu obrączkę jacyś maruderzy ściągali, a że nie dało 
rady zsunąć, to 
bagnetem ciachnęli, z nogami też coś ma, wrażenie takie jakby każda noga do kogo 
innego 
należała i tylko przypadkiem była jego, przed nim stolik, również chwiejny, 
rozklekotany i 
kulejący, zawalony rupieciami, skrawki skóry, gumy, młotki, knypy, gwoździe, 
pety, 
pocięgle, musztardówki z klejem, kopyta, istny szewski róg obfitości, jeszcze 
przesiąknięte 
tłuszczem i potem karty, przedwojenne widokówki z kasynem, albo z paniami w 
prześmiesznych kostiumach na plaży, nie sposób wyliczyć wszystkiego, stale też 
coś 
przybywa, a szewc, drobny, wysuszony kaszlem, wódką i biedą, siedzi niczym 
wielki pan 
otoczony bogactwem, przypomina nieco bogatych kupców na obrazach w muzeum, 
spoglądających dumnie z wnętrz swych kantorów wypełnionych po brzegi dostatkiem, 
kipiących z przepychu aż po niestrawność, ale to podobieństwo polega jedynie na 
kuglarskiej 
sztuczce, na obróceniu wszystkiego na opak, zwykłej kpinie, na pokazaniu języka, 
i przez to 
w tym wąskim, odartym z barw pokoiku, szarożółtym jak szyba w oknie, jak światło 
gołej 
żarówki wiszącej na długim sznurze, gęsto upstrzonej prze; muchy, więc w tym 
wnętrzu, 
którego pewnie nikt nigdy nie namaluje, bo i po co, można odnieść wrażenie, że 
nic tu nie 
istnieje ot tak sobie, zwyczajnie, lecz ma jakiś ukryty sens i tajemne 
znaczenie, którego 
jeszcze nie chwytam, nie potrafię nawet w przybliżeniu określić, ale które czuję 
jakby 
fizycznie, zwłaszcza, gdy wychodzę stąd na ulicę, to zejście, powrót do 
zwyczajności, 
oderwanie od magii objawiającej się czasem w słowach i zachowaniu szewca, który 
na 
moment zrzuca swą szewskość, jest szewcem na niby, przypomina nieco przebudzenie 
ze snu, 
który natychmiast traci swą gęstość i rozpuszcza się w codzienności, by czasem 
powrócić 
zapachem jakimś detalem, przypadkowo usłyszanym słowem, czy po prostu 
klimatem...
Siedzi więc przed swym zawalonym rupieciami stolikiem, robotę odłożył, zupę 
siorbie, talerz na kolanach, drżącą, żylastą ręką podnosi łyżkę, rozlewa trochę 
na spodnie, po 
brodzie barszcz cieknie, ale taki już z niego flejtuch, skaranie boskie - jak 
mówi szewcowa, 
stale się o coś czubią, spojrzał na nas swymi bladobłękitnymi oczyma, a nie jest 
to zwykły 
błękit, zawsze powtarza, że po tym błękicie oczu każdego Kaszuba rozpoznać 
można, bo w 
przeciwieństwie do innych jest to błękit ciepły, i te jego oczy mówią nam, że 
mamy siadać, 
wdrapujemy się na wysoką ławeczkę stojącą pod ścianą naprzeciw niego, ledwo się 
mieścimy, opierasz nogi na koniuszkach palców, moje jeszcze dyndają w powietrzu, 
czekamy...
Wreszcie skończył, a my jeden przez drugiego, a zna pan Kokoschkę, a zna pan 
Kokoschkę? kaszlący śmiech odrzucił mu do tyłu głowę, aż się przestraszyliśmy, 
ale nie, nic 
się nie stało, zakrztusił się tylko, po czym powtórzył: a zna pan Kokoschkę... 
spojrzał na nas 
rozbawionym wzrokiem, łzy kułakiem otarł i już zaczyna, a mówi z takim 
przejęciem, tak 
dokładnie wszystko pamięta, że trudno nie wierzyć, ba, można odnieść wrażenie, 
że to 
wszystko jego osobiście dotyczy, że on sam to wszystko przeżył...
Przyjechał tu, powiada, w dwudziestym dziewiątym, jesienią, zdziwieni patrzymy 
na 
siebie, bo niby to się zgadza z albumem dentysty, szewc mruży oczy jakby 
przypominając 
sobie tamte lata i ciągnie dalej, dziwny to był człek ten Kokoschka, niby Polak, 
sam 
słyszałem jak mówił po polsku i to bez akcentu, a w tej ichniej partii działał, 
tu go z samego 
Berlina przysłali, najpierw zamieszkał tam, gdzie teraz ten rotmistrz, a tak, 
rotmistrza dobrze 
znamy, szczęka mu kiedyś ze śmiechu wypadła, elegancki jegomość, długi jak 
dyszel, chudy, 
pachnący naftaliną, zawsze melonik, muszka, bambusowa laseczka, nawet getry 
nosi, 
pogryzione przez mole aż przykro patrzeć, zazwyczaj przesiaduje w „Rio”, lubimy 
tam 
zaglądać z ulicy, cudownie pachnie kawa, ciemno od dymu z papierosów, 
niedostępny świat 
dorosłych, a właściwie tylko jego skrawki widziane przez szpary w zasłonach, no 
i zaczął 
działać, spotkania w klubach weteranów wojennych, z robotnikami, kupcami, 
studentami, 
widać dobrze agitował, bo wnet wszędzie ich było pełno, nawet swoją gazetę 
założyli, a z 
Kokoschki szycha się zrobiła, butów wcale nie dawał do reperacji, tylko nowe 
kupował, 
czasem lokaj przynosił swoje, później to i jego szofer, zobaczyć go było można 
tylko na 
wiecach i paradach tej hołoty, idę raz na spacer na molo, a tu patrzę - wszędzie 
czerwone flagi 
ze swastykami, przed muszlą koncertową tłum, coś tam skandują, a na scenie 
trybunę 
ustawili, same grube ryby siedzą, wśród nich Kokoschka, prawie w samym 
środeczku, nad 
nimi olbrzymi transparent z napisem: Zürick zum Reich, splunąłem tylko, a oni 
śpiewać 
zaczynają jak w kościele, potem ręce wyciągają, o tak, szewc podnosi swą 
wysuszoną rękę w 
hitlerowskim pozdrowieniu, heil! heil! heil! - krzyczy, aż się cały zapluł, żona 
z kuchni 
przylatuje, czyś ty stary zdumiał do reszty, grozi mu patelnią, znowu 
nieszczęście na dom 
sprowadzisz, szewc skulił się cały, boi się jednak, tylko pod nosem coś mruczy i 
spode łba na 
swą babę zerka, dobra, dobra, nie twoja rzecz, odprawia ją, po czym zapala 
papierosa, z 
lubością wciąga dym i patrzy na nas jakby dopiero teraz zauważył naszą obecność; 
tak, 
powiada, potem szli przez miasto, Boże, co za tłumy, jak teraz na Boże Ciało, a 
w nocy 
chłopaczkowie, tacy jak wy, szyby wybijali w domach Polaków i Żydów, tak, 
paradować to 
oni umieli, wrodzony dryg, tak, trzeba przyznać, że pięknie to robili, jak nikt 
inny, aż skurcz 
serce ściskał, aż chciało się przyłączyć, patrzymy na siebie, tłumimy śmiech, bo 
i trudno sobie 
wyobrazić maszerującego szewca, koń by się uśmiał, ale słuchamy dalej, to było 
niedługo 
przed wojną, wyjaśnia...
Drugi ząb Kokoschki nie tak wielki jak pierwszy, z boku nieco wykruszony, pewnie 
tylko do plombowania, pod nim data - 18.IV. 1935, ale za to następne dwa w 
opłakanym 
stanie, widać czasu nie miał, żeby na kontrole chodzić, albo bez przerwy 
gardłując na wiecach 
próchnicy się nabawił, bo korony prawie doszczętnie zniszczone jakby je rdza 
zżarła, bez 
wątpienia do usunięcia, Borkowski odnotował to wydarzenie pod datą - 
15.XI.1938...
W czasie wojny to się z niego zrobił wielmoża, szarogęsił się niczym książę na 
swych 
włościach, w urzędach groźnie spoglądał z portretów, nawet znaczek był z 
kokoschokową 
gębą, a miejscowe gazety stale pisały, że Kokoschka to, że Kokoschka tamto, że 
odwiedził 
żołnierzy w sanatorium, że wygłosił przemówienie, że urlopu nie wykorzystał, by 
innym dać 
przykład, że w prywatnej rozmowie oświadczył, że to już niedługo potrwa, że 
pojechał 
Kaszubów agitować, i tu szewc zanosi się śmiechem, palcem stuka w czoło, nas, 
rechocze, 
nas chciał w to wrobić, ale propagandę to mieli dobrą, zaraz zdjęcia w gazetach: 
uśmiechnięty 
Kokoschka brata się z przyjaznymi rybakami, którzy armii niemieckiej ofiarują 
cały 
jednodniowy połów, takie sukinsyny, a kiedyś znowu było o tym, że Hitler, sam 
Hitler 
odwiedził Kokoschkę, tak, pamiętam ten dzień, całe życie będę pamiętał, bo to 
było wtedy, 
gdy temu draniowi z wąsikiem sandały naprawiałem, opowiadałem wam? tak? no 
dobra... jak 
tylko wybuchła wojna to się przeprowadził do tego pałacu na skarpie, wiecie, 
kiwamy 
głowami, zerkam ukradkiem na ciebie bo nagle pewne dziwne wydarzenia sprzed paru 
tygodni, których nie sposób było zrozumieć, nabrały nowego sensu, ale siedzisz 
niewzruszony, jakbyś niczego nie pamiętał, a zresztą, gdy czasem próbuję z tobą 
o Tamtym 
rozmawiać, to zaraz złościsz się i mówisz, że niepotrzebnie gmatwam zwykłe 
sprawy, albo że 
wymyślam Bóg wie co, i że masz dość tych szewskich historii, a pałacowych to już 
powyżej 
uszu, gdy tak mówisz, to odnoszę wrażenie, że albo udajesz, albo naprawdę mamy 
tu do 
czynienia z jakąś magią, i to jeszcze bardziej wszystko komplikuje...
A z pałacem to rzeczywiście dziwna historia, poszliśmy tam kiedyś na szaber, bo 
w 
nim nikt nie mieszka, a w środku dużo różnych skarbów, właściwie pałac tylko od 
przodu jest 
pałacem, z boków i z tyłu - nędzna rudera z jakimiś przybudówkami krytymi papą i 
oknami 
zabitymi dyktą, tak jakby ktoś temu brzydactwu fasadę przystawił, z bogatą 
ornamentyką, z 
fryzem i balustradą na górze, piękną wprawdzie, ale sztuczną jak dekoracja w 
operze, która 
kołysze się przy byle wstrząsie, drży z obawy, żeby się nie rozlecieć i nie 
obnażyć brzydoty 
zaplecza, od nas blisko, trzeba się tylko wdrapać na odrzewioną skarpę, minąć 
żłobek, domek 
myśliwski, działkę ogrodnika i już jesteśmy, drzwi zaplombowane, ale da się 
wejść przez 
piwnicę, ciemno choć oko wykol, trzymamy się za ręce, raźniej, wchodzimy na 
parter 
wąskimi schodami, tam już trochę światła, wpada przez szpary między deskami, 
którymi 
zabito okna od frontu, jakby ktoś kredą maznął krzyżujące się krechy, pokój, 
duży, pod 
oknem fortepian z podniesioną klapą, wokół rozrzucone w nieładzie nuty, jakieś 
papiery, 
gazety, fotografie, część mebli poprzewracana, jeden zegar stoi sztywno, na 
baczność, 
podobny do tego, jaki mamy w domu - wysoki, z ciemnego drewna, miejscowy wyrób, 
na 
pyzatej tarczy strzałki wskazują piątą piętnaście, na ścianie jakaś gablota, 
może z motylami, 
szepczesz, podchodzimy, szkło spękane, jakby pajęczyna wewnątrz wyrosła, a w 
środku 
żadne motyle, tylko sandały, zwykłe, skórkowe sandały, pewnie ktoś dla kawału 
wsadził, z 
boku - rozsuwane, przeszklone drzwi, zwieńczone brokatowym lambrekinem, 
prowadzące do 
następnych pomieszczeń, otwierają się lekko, światło, ale właściwie to nie 
wiadomo skąd na 
dywanie kurz taki, że robimy ślady jak na śniegu, miękko, jakby podłoga obrosła 
mchem, 
obchodzimy stół do bilardu, bile ustawione w trójkąt - do gry, kije w specjalnej 
szafce na 
ścianie, obok dwa stoliki, rozrzucone karty, żetony ułożone w kupkę, jak te z 
kasyna, których 
pełno jeszcze można znaleźć przy molo, w wysokich popielnicach niedopałki, 
wyjmuję jeden, 
ustnik złoty, zaczerwieniony na końcu od szminki, ale ciągniesz mnie dalej w 
stronę źródła 
światła - w długi i wąski korytarz, wyściełany puszystym, tłumiącym kroki 
chodnikiem, 
mgliste, ciężkie światło sączy się z płaskich lamp na ścianach, kto je zapalił? 
a właściwie to 
dlaczego ich nie zgaszono? przypominają nieco światła w kinie, które gasną 
powoli przed 
rozpoczęciem seansu, pomiędzy lampami wiszą obrazy, same portrety, na pierwszym 
jakiś 
ponurak w hitlerowskim mundurze, stoi oparty o kolumienkę z wazonem, w tle 
drzewa, sine 
morze i skłębione chmury, obok portret tłustej blondynki o twarzy płaskiej jak 
flądra, pewnie 
żona, w ręce trzyma otwartą książkę, może Biblię albo Mein Kampf, po dentyście 
została ta 
druga z dedykacją w środku:
Dem jungvermählten Paare, Dr. Borkowski - Behrendt, mit den besten Wünschen für, 
eine glücklice Ehe, Überreicht von der Stadt, Zappot, am 3. November 1944, pod 
spodem 
okrągła pieczęć z herbem miasta i zamaszysty podpis burmistrza, czy kogoś tam, 
kto był der 
Bürgermeister, strasznie lubię stare pieczęcie na pożółkłym papierze, mam nawet 
małą 
kolekcję, kilka zdobyłem przeglądając dokumenty, jakie po dentyście zostały, 
najwspanialsza 
jest ta fioletowa z herbem Gdańska i napisem Polizei Päasidium Danzig, pewnie z 
czasów, 
gdy prowadził fotoplastikon Capri; szewc opowiadał, że wykryto tam melinę 
kontrabandy, 
lecz to były młodzieńcze, burzliwe lata Borkowskiego, jak wyszedł z ciupy, to 
przez pewien 
czas olejki do opalania sprzedawał i jakieś eliksiry na porost włosów, na 
kolorowe sny i coś 
tam jeszcze, potem się ustatkował, ba, nawet szkołę w Królewcu ukończył, po 
powrocie 
pierwszy żigolak się z niego zrobił, damy szalały, jedna to się nawet truła, 
bywał w dobrych 
domach, gdzie pachną hawańskie cygara, gdzie kawior i szampan, o nas to pewnie 
nikt nigdy 
nie powie, że jesteśmy z dobrego domu, bo pachnie kapustą, kawioru jeszcze na 
oczy nie 
widzieliśmy, a o szampanie to tylko mój świętej pamięci dziadzio, który był 
paziem na 
carskim dworze, mógł godzinami opowiadać...
Idziemy pałacowym korytarzem, Borkowski może i tu był stałym gościem, oglądamy 
następne portrety, wszystkie podobne, właściwie tylko tło się zmienia, przy 
jednym, bodaj 
ostatnim, przystajemy, patrzę z niedowierzaniem, ostrożnie dotykam starej, 
zakurzonej ramy, 
rzeźbionej w dziwny, niespotykany ornament z resztkami złotej farby, dotykam 
płótna, jednak 
prawdziwe, żadna zjawa, faktura na przemian chropowata, to znów gładka, 
przejeżdżam 
koniuszkami palców po dobrze znanych mi przedmiotach i w końcu dotykam twarzy 
mężczyzny, który siedzi w tym znajomym wnętrzu... tak, to szewc, nie ulega 
wątpliwości, 
jota w jotę, wydaje mi się, że nawet wyczuwam zarost, w pęku trzyma drewniany 
młotek, w 
drugim pęk sznurowadeł jednak trochę inny niż w rzeczywistości, wybałuszone 
jakby rybie 
oczy, wielkie uszy, zaciśnięte usta, w błękitnym kubraczku i żółtej koszuli, 
przedmiotów też 
jakby więcej, duży czerwony czajnik, kubki z otłuczonymi uchami, chleb, leżą 
nawet ryby i 
szczypior na ścianie festony warzyw, osobno czosnek i cebula i w ogóle to 
wnętrze inne, 
jakby kuchnia i pracownia szewska nałożone na siebie, sama twarz też dziwna 
wprost 
niesamowita, zależy jak na nią spojrzeć - raz zupełnie młoda, nieomal dziecięca, 
to znów 
starcza wszystkie lata się w niej odbijają, czuje się w niej ruch jak i w całym 
obrazie, nawet 
światło mruga, spływa z gołej żarówki krytej u góry blaszaną miseczką, nakłada 
chybotliwe 
cienie na twarz szewca, aż dech zapiera, gdzieś zniknąłeś, może poszedłeś dalej, 
nagle szewc 
poruszył się, chrząknął, zmarszczył farbą, odłożył robotę, zapalił papierosa, 
zaciągnął się, 
wypuścił dym, który natychmiast zmącił kolory, ugrzązł w farbie układając się w 
wymyślne 
esy floresy, jak kroplą atramentu wpuszczona do wody, i mrużąc od dymu oczy 
otworzył 
szeroko usta, odsłaniając gołe jak u niemowlaka dziąsła, o, ostatniego mi 
wyrwał, powiedział 
płaskim, metalicznym głosem, czuję, że cały sztywnieję że szczęki zrosły się z 
sobą w litą 
kość i nawet krzyk się nie prześlizgnie, a on jak gdyby nigdy nic pyta: a wiesz, 
gdzie teraz 
jest? - po czym wyciąga przed siebie płaską rękę, o tam, mówi, odwracam się, 
jeszcze inny 
obraz wisi, którego przedtem nie zauważyłem, mglisto zielony, prawie bez światła 
ale coś się 
rusza jakby zboże, albo włosy, tylko czemu zielone, podchodzę bliżej, jakby 
akwarium, teraz 
widać wyraźnie, to dno morskie, piasek lekko pofałdowany jak zmarszczki na czole 
i pełno 
tej trawy czy włosów, całe dno usiane kępkami, jedne bujne, długie, drugie 
krótkie, niekiedy 
przerzedzone, a wszystko falujące, w ciągłym ruchu, jak na wietrze, szewc 
odkaszlnął, lufkę z 
ust wyjmuje, chwyta między kciuk, a palec wskazujący i drugą dłonią uderza jakby 
klaszcząc, 
tak, że niedopałek wyskakuje i leci gdzieś w kąt...
Powoli zapada zmierzch, ale u szewca i tak przez cały dzień pali się światło, a 
on 
ciągle o Kokoschce gada, jakby na pamięć życiorys wyklepywał, pod koniec wojny, 
ciągnie 
swą opowieść, to tylko raz go widziałem, jak poganiał służbę i żołnierzy, co mu 
klamoty do 
ciężarówek ładowali, aż człowieka radość za gardło chwytała, gdy widział, jak 
wieją, tak, 
zdaje się, że strach mu zęby do reszty wykruszył, z albumu Borkowskiego wszystko 
da się 
odczytać, w październiku czterdziestego czwartego: dwa do usunięcia, w lutym 
następnego 
roku: kolejne trzy, szmelc zupełny, nawet korzenie spękane, jakby mu je kto 
tłuczkiem 
rozkruszył... wszyscy wtedy zwiewali, czym kto mógł, niektórzy wieszali się, o, 
tu na tych 
drzewach za oknem i w parku, gdzie popadło, a on jak minister - z całym 
konwojem, szewc 
przerwał na chwilę, robotę bierze do ręki, młotkiem stuka... za Małym Kackiem 
wyleciał w 
powietrze, jak to mówią: została tłusta plama i trochę smrodu...
Szewc patrzy na nadgryzioną przez szczura fotografię, obraca ją na wszystkie 
strony, 
po głowie się drapie, jakby nie bardzo pamiętał, gdzieście to znaleźli? w końcu 
pyta, 
mówimy, że w gruzach przy twojej ulicy, a on zamiast jak zwykle wybuchnąć 
śmiechem, 
spojrzał na nas dziwnie, skrzywił w grymasie usta, spoważniał i bez słowa oddał 
z powrotem, 
roboty już nie markuje, stuka młotkiem zawzięcie, może zmęczony, nagadał się do 
syta i w 
gardle mu zaschło, zapytamy przy okazji, a teraz zsuwamy się z ławki i pędzimy 
do domu.
Czekamy na babcię, wyciągasz chleb, kroisz grube pajdy, smarujesz smalcem, masz, 
podsuwasz mi kromkę pod nos, jem z apetytem zostawiając na smalcu ślady zębów, 
myślę o 
tym wszystkim, co nam szewc opowiadał, kiedyś o Hitlerze, a teraz o Borkowskim i 
Kokoschce, myślę o Tamtym, o obrazach, sandałach... może to te same? pytam, 
patrzysz na 
mnie zaskoczony, co te same? sandały, odpowiadam, dziwnie poważniejesz i mówisz 
cicho: 
ty chyba zawsze dzieckiem będziesz, milczymy, chcę go jeszcze zapytać dlaczego 
szewc się 
tak dziwnie zachował, gdyśmy mu fotografię pokazali, ale po raz pierwszy czuję, 
że jesteśmy 
sobie obcy, wprawdzie tylko przez chwilę, ale... milczymy, w końcu przerywasz tę 
przykrą 
ciszę: zaraz przyjedzie, idziemy do pokoju wyjrzeć przez okno, już tłuste pąki 
kasztanów 
rozcapierzają listki, szarość wieczoru przytłumiła ich zieleń, zza zakrętu 
wyjeżdża na rowerze 
babcia, pedałuje ciężko, widać znowu obładowana słoniną, boczkiem, Bóg wie 
czym...
III
Tak, po ponownym przeczytaniu podoba mi się właśnie taki a nie inny początek, i 
można właściwie przyjąć, że mamy go już za sobą, bo w końcu doszedłem do tego, 
co w nim, 
z twego punktu widzenia, najważniejsze, to jest do momentu, gdy po raz pierwszy 
poczułem, 
że jesteśmy sobie obcy. Nie ma więc powodu do specjalnego pośpiechu i skoro 
któryś tam raz 
napomknąłem o moim dziadku, to można, powiedzmy dla nabrania oddechu, ale i 
niezupełnie 
bez przyczyny, zajrzeć do albumu Borkowskiego (a musisz wiedzieć, że cały czas 
trzymam 
go na kolanach) i przyjrzeć się dziadkowym zębom. Przyznać trzeba, że nie 
chodził do 
dentysty zbyt często, zapewne nie było specjalnej potrzeby. Choć zdarzały się 
bardziej 
bolesne przypadki, jak chociażby pierwsza wizyta, ale z reguły były to same 
drobiazgi, ot, 
parą małych dziur do plombowania. No, nie licząc złotych koronek, których - 
oczywiście - na 
zdjęciach nie widać, są jedynie zdrowe korzenie ze spiłowaną górą - 
przypuszczalnie 
Borkowski sprawdzał czy aby nie nadpsute, bo wówczas cała robota na nic. Solidna 
firma, nie 
ma co. Jest też wśród tych zębów pewien niecodzienny przypadek, ale pozwól, że 
go na razie 
przemilczę.
Wielka szkoda, że dziadek umarł, zanim ciebie poznałem i zanim zaczęły się te 
wszystkie nasze sprawy. Na pewno dużo, jeśli nie wszystko, by nam wyjaśnił, bo 
nie tylko 
znał co poniektórych z okolicy, ale i był światowym człowiekiem co się zowie, 
jak to mówią - 
globtroterem, który niejedno widział. Na wszystko też znajdował odpowiedź, 
żadnego pytania 
nie zbywał machnięciem ręki, chyba że pytanie było głupie. Miał oczywiście swoje 
dziwactwa i co tu dużo mówić - niezłego bzika, jeśli chodzi o wojnę, gdyż - jak 
mówił - 
wybuchła ona wyłącznie przez jego niedopatrzenie. Gdybym uważał, trzymał rękę na 
pulsie - 
upierał się przed każdym, z kim wdał się w rozmowę na ten temat - toby do tego 
nie doszło. A 
słuchający przez grzeczność przytakiwali, z trudem powstrzymując śmiech. Jak to 
było 
naprawdę - trudno powiedzieć. Szczerze mówiąc, do dziś nie jestem pewien czy 
dziadek był 
takim zwykłym człowiekiem, na jakiego wyglądał, i czy w ogóle był tym, za kogo 
się 
podawał. Ale widzisz, to trochę jak z tą naszą sprawą, możemy myśleć, że to tak 
czy siak 
było, właśnie, możemy tylko przypuszczać, podejrzewać, mniemać, zgadywać i snuć 
domysły, nic więcej, a ile można dajmy na to z fotografii odczytać? Tyle co nic, 
nie mówiąc o 
tym, że nawet nasza własna pamięć jest złudna, oszukańcza. Więc to szaleńcze 
dokopywanie 
się do tego, co było jeszcze przed nami, silenie się na wykrycie jakiejś prawdy, 
nawet te nasze 
trofea, zbiory dupereli, to wiesz, tak czasem sobie myślę, że to wszystko razem 
wzięte funta 
kłaków niewarte. Ale gdy tak myślę, to zaraz robi mi się głupio, że tak łatwo 
się 
zniechęcam... Ciebie i tak na długo przedtem przestało obchodzić, kto właściwie 
był twoim 
ojcem, drwiłeś sobie ze mnie, dokuczałeś, nawet nie przypuszczając, jak bardzo 
stawałeś mi 
się wówczas obcy, tak, to właściwe słowo, czułem, że żyjesz innymi sprawami i 
tylko 
czasem, z nudów, łaskawie godzisz się na przebywanie ze mną, a ja wciąż 
myślałem, 
łudziłem się, że od tych naszych - głównie przecież twoich spraw nie może być 
nic 
ważniejszego... Jakże mnie bolało, gdy widziałem, że twoja babcia się tylko 
śmieje. Wyszedł, 
wyszedł - mówiła, gdy pytałem o ciebie, biorąc się pod boki i zaśmiewając do 
rozpuku: he, 
he, he, jak te lata lecą, pomyśleć, do niedawna taki pędrak, a teraz patrzcie! - 
poczuł wolę 
Bożą! nie bardzo wiedziałem, co to znaczy, ale w każdym bądź razie coraz 
częściej ciebie nie 
było...
Mimo wszystko mógłbym zacząć od tamtej zimy i nawet korci mnie, żeby do niej 
wrócić, choć byłby to zaledwie początek dłuższej historii, której pewnie nie 
chciałbyś słuchać 
ani też ja nie potrafiłbym jej właściwie opowiedzieć. Lepiej chyba zachować 
pewną swobodę, 
opuścić to i owo albo przynajmniej skrócić, gdyż inaczej zagubić się można, 
zabłądzić w tej 
gęstwinie powiązań, wzajemnych zależności faktów czy wydarzeń, które sannę w 
sobie 
znaczenia żadnego nie mają, nic nie mówią, są miałkie i bezsensowne jak piasek z 
rozbitej 
klepsydry. Więc chyba dlatego nigdy nie mówiłem ci o moim dziadku, ot, tak tylko 
czasem 
wspomniałem, że by go słowami nie pokaleczyć, bo żeby o nim mówić, to trzeba od 
razu 
wszystko powiedzieć, a to jest niemożliwe. No, ale skoro ustawicznie pytasz: 
dlaczego? to 
korzystając z tego, że nie będziesz mi przerywał, spróbuję opowiedzieć, bo to 
właśnie - 
między innymi - ma związek z moim dziadkiem. Można nawet zaryzykować 
twierdzenie, że 
od niego się zaczyna. Więc należałoby raczej cofnąć się do tego dnia, kiedy 
wrócił, nieważne 
skąd, tak, tak trzeba będzie zrobić. Szkoda że go w ogóle nie znałeś, to by mi 
znacznie 
ułatwiło sprawę, a musisz wiedzieć, że jak coś opowiadał, to słuchać można było 
całymi 
godzinami, z zapartym tchem, z otwartą gębą: fantazję miał zupełnie zwariowaną, 
nieokiełznaną, czasami aż bezwstydną, prawdziwy Münchhausen, szewc to przy nim 
amator, 
czasem tylko mi dziadka przypomina, dlatego tak bardzo lubię do niego chodzić i 
słuchać jak 
bajdurzy, ale nie będę ciebie zanudzał tą nie kończącą się blagą, jaką były 
dziadkowe 
opowiastki, nie, pytałeś dlaczego? więc tylko o tym. Ale jak już mówiłem, muszę 
zacząć od 
tamtego dnia, właściwie wieczoru, kiedy niespodziewanie dla wszystkich wrócił z 
poniewierki, jak nas odnalazł? - trudno powiedzieć, domysłów mam mnóstwo, ale 
zapewne 
prawda pozostanie na zawsze jego tajemnicą. Tak, na serio nigdy nie odpowiedział 
na moje 
natarczywe pytania.
Jednak ten dzień zostawię na potem, bo przypomniało mi się, jak to kiedyś 
wierzyłem, 
że dziadek to albo twój ojciec, albo prawdziwy Münchhausen w jakimś kolejnym 
wcieleniu, i 
to nie tylko dlatego, że co wieczór czytywał mi o tym nadzwyczajnym człowieku, 
lecz 
wielokrotnie dał mi powody do przypuszczeń, że wie znacznie więcej o życiu, 
barona, niż to 
było zawarte w książce, a te niedopowiedzenia, te tajemnicze uśmiechy, 
porozumiewawcze 
mrugnięcia i spojrzenia... Ech, tak prawdę mówiąc, to i dziś nie jestem tak 
zupełnie 
przekonany, że było inaczej...
Kiedy patrzę teraz na pierwszy ząb dziadka w albumie Borkowskiego, to 
zastanawiam 
się, kiedy to i w jakich okolicznościach zaczął się on psuć, zrazu powoli i 
nieznacznie 
wykruszając się i dając o sobie znać sporadycznym rwaniem, by potem dręczyć i 
zatruwać 
życie coraz częstszymi napadami ciągłego, rozsadzającego czaszkę bólu. Przyznać 
trzeba, że 
jest w fatalnym stanie, zaniedbany jak rzadko który. Ale nie to decyduje o jego 
wyjątkowości, 
wcale nie to. Otóż wydaje mi się w pewnym sensie, że jego usunięcie, zaznaczone 
w albumie 
koślawym krzyżykiem, można uważać za zakończenie pewnego etapu w życiu mego 
dziadka, 
który powróciwszy na łono rodziny z dalekich i pełnych niezwykłych przygód 
wojaży osiadł 
w tym - jak to sam nazywał - stadle na dobre. (Jeśli nie liczyć nie wyjaśnionej 
do tej pory 
przerwy, kiedy to podczas wojny zniknął gdzieś w tajemniczych okolicznościach 
bez śladu, 
by powrócić dopiero ładnych parę lat później.) Ciekaw też jestem, jak się 
układały jego 
stosunki z Borkowskim, gdyż dziwnym trafem nigdy mi jakoś o dentyście nie 
wspominał. 
Często natomiast mówił o pewnym malarzu artyście, który mieszkał w sąsiedztwie i 
- rzecz 
zaskakująca - mówił o nim jak o kimś bliskim. Szkoda że nie zapamiętałem 
nazwiska, a może 
nigdy go nie wymieniał. Mój Boże, ile to jeszcze nieodgadnionych rzeczy jest w 
naszym 
albumie! Ale nie ma sensu tracić czasu na zgadywanie, na snucie przypuszczeń i 
domysłów 
choćby i najbardziej przekonywających, ale nie opartych na faktach. Na szczęście 
z tym 
pierwszym zębem dość dużo niezbitych faktów jest związanych i chociaż można je 
różnorako 
interpretować, to jednak, to i owo da się powiedzieć o wydarzeniach, które 
bezpośrednio, 
bądź i pośrednio, doprowadziły do zaniedbania, a potem i do jego bolesnego 
wyrwania.
Wprawdzie na początku zastrzegłem się, że nie będę cię zanudzał dziadkowymi 
historyjkami, lecz pozwolę sobie na małe odstępstwo i przytoczę jedną z nich, 
tę, do której 
dziadek nad wyraz chętnie wracał pamięcią, a już szczególnie wówczas, gdy 
nagabywałem go 
o sprawy, których nikt nie potrafił mi sensownie wyjaśnić. Chodziło o wojnę. Do 
tej pory 
zresztą nikt mi tego rozumniej i trafniej nie wyklarował. A przecież wiesz, że 
stale musiałem 
wiedzieć po co? dlaczego? z jakiego powodu? i tak dalej. Dopiero teraz rozumiem, 
jak 
szalenie trudno jest w miarę rzeczowo na proste z pozoru pytania odpowiedzieć. 
Sam widzisz, 
jak trudno mnie to przychodzi. Trzeba być co najmniej tak niezwykłym 
człowiekiem, jakim 
był mój dziadek, żeby na każde, choćby i najbardziej podchwytliwe pytanie 
odpowiadać jak z 
nut, bez zastanowienia i bez zająknienia. Dlatego też nie zastanawia mnie już 
jego dziwne 
poczucie winy, jaką we własnym mniemaniu ponosił za niezwykle ważne, światowe 
wydarzenia. Cała ta sprawa nie jest również pozbawiona znaczenia dla naszej 
historii i 
chociaż czasowo cofniemy się niewątpliwie daleko, to jednak niejedno ci wyjaśni.
Tak, bez wątpienia jest to historia wyjątkowo zagmatwana, ale żeby nie tracić 
czasu 
na ponowne żmudne szukanie najwłaściwszego początku, a zresztą i tu musiałoby 
ich być 
kilka, to nie powołam się na banialuki szewca, który w tej sprawie i tak nie 
miałby wiele do 
powiedzenia, gdyż dziadek zawsze chodził własnymi dróżkami i nawet za życia 
otaczał go 
nimb tajemnicy, a zacznę od razu od chwili, kiedy dokonawszy już ponoć rewolucji 
w Rosji i 
wykurzywszy białych, gdzie pieprz rośnie i raki zimują, udał się w podróż do 
odrodzonej 
ojczyzny w poszukiwaniu zagubionej w wojennej zawierusze rodziny. Zęby jeszcze 
bardziej 
skrócić, to powiem, że do swych bliskich dziadek ciągnął jak sójka za morze, 
wobec czego 
podróż trwała bardzo długo i obfitowała w nieprawdopodobne przygody, w które 
jednak nie 
będę się zagłębiał. Podczas podróży zaprzyjaźnił się z dwoma sympatycznymi 
osobnikami i 
psem, którzy - jak się wkrótce okaże - na wiele lat mieli stać się 
nierozłącznymi towarzyszami 
jego tułaczki po świecie; to właśnie za ich namową zboczył nieco z ustalonej 
trasy i 
wylądował wraz z nimi w Niemczech, gdzie lada dzień spodziewano się rewolucji. 
Być może 
- jak nie bez żalu utrzymywał dziadek - spóźnili się trochę, gdyż rewolucja na 
spodziewaną 
skalę w ogóle nie wybuchła; a wkrótce wygasło nawet jej zarzewie i trzeba było 
się poważnie 
zastanowić nad zaistniałą sytuacją, zwłaszcza, że ich skromne zasoby finansowe 
były na 
wykończeniu.
Dziadek nie należał do tych, co to załamują ręce i tylko biadolą, więc z miejsca 
wpadł 
na pewien podziwu godny pomysł, w którego zrealizowaniu niewątpliwie dopomogły 
mu 
wrodzone, niezwykłe przypadłości i talent jego kompanów. Otóż jednym z nich był 
ślepiec, 
który posiadał zadziwiający dar odgadywania kolorów i kształtów samymi tylko 
palcami, 
które z powodzeniem zastępowały mu oczy, drugim - karzełek, stary wyga cyrkowy, 
klown i 
mistrz psiej woltyżerki w jednej osobie. Tak więc dziadek, mając tak doborowych 
towarzyszy, jak postanowił, tak zrobił: założył panoptikum i jednogłośnie został 
wybrany 
naczelnym dyrektorem tego śmiałego przedsięwzięcia.
Pewnie, początki nie były łatwe. Występowali po wsiach i małych miasteczkach. 
Dziadek - w roli prezentera, pokazując jednocześnie różne sztuczki w robieniu 
szablą, ślepiec 
- zgadując kolory, karty, a nawet widoczki z pocztówek, karzełek - fikając w 
powietrzu 
koziołki i uprawiając woltyżerkę na psie udającym konia. Spali, gdzie popadło, 
najczęściej 
pod gołym niebem. I chociaż było ciężko, to dziadek opowiadał o tych dniach jak 
o 
najszczęśliwszych chwilach w swoim życiu.
Widzę, jak idą razem jakąś wiejską, wyboistą drogą, wijącą się bladą żółcią 
pośród 
dojrzewającej zieleni pól. Jest wczesne lato i wszystkim wesoło się robi na 
myśl, że do 
najbliższego miasteczka już nie tak daleko. A nawet jeśli, to cóż z tego, kiedy 
słońce 
przygrzewa, a niebo czyste, bez skazy. Dziadek maszeruje dziarsko przodem, 
prowadzać na 
sznurku ślepca, a za nimi karzełek jedzie stępa na swoim psie i myśli sobie, że 
ostatecznie 
każdy kij ma dwa końce i czasem dobrze jest być karzełkiem i mieć swego 
wierzchowca. 
Rozmawiają wesoło jak prawdziwi przyjaciele, bo jakże może być inaczej, kiedy 
się tyle 
razem przeszło. Ślepiec właśnie opowiada o swoim śnie, a karzełek pokpiwa z 
niego w 
najlepsze, bo dobrze wie, że tamten zmyśla. „Tylko słowa ci się śniły” - drażni 
go, rechocząc 
szyderczo, a ślepiec jedynie potrząsa groźnie swym rosochatym kijem i mruczy 
niby to 
złowieszczo: „Już ja ci się do skóry dobiorę! Oj, czekaj! Będziesz miał za 
swoje!” Dziadek 
też się śmieje, ale z czego innego, bo oto przypomniało mu się, jak to do 
Petersburga zajechał 
włoski cyrk, w którym występował nikomu jeszcze nie znany artysta podający się 
za słynnego 
niemieckiego barona, który nie wiedzieć kiedy prawie całe miasto zauroczył - 
istny diabeł. 
Dziadek śmieje się nadal, ale już z czego innego, bo oto pomyślał sobie, ile z 
takim magiem 
można by tu, w Niemczech, zdziałać. „Będzie chociaż o czym wnukom opowiadać”, 
pociesza 
się, wcale nie przypuszczając, że to właśnie mnie, a nie komu innemu przyjdzie 
tej historii 
wysłuchać. W tym cyrku rzeczywiście dziwne rzeczy się działy. Ot, chociażby to, 
że ten 
niezwykły mistrz czarnej magii wmówił widowni, że cyrk zalewa woda i wszyscy 
hurmem 
rzucili się do słupów podtrzymujących strap i dalej w panicznym strachu 
wdrapywać się do 
góry, depcząc sobie po rękach i głowach. Potem zapowiedział, że po wyjściu z 
cyrku nikt nie 
znajdzie swego domu wcześniej niż po pół godzinie. I rzeczywiście, nawet ci, 
którzy 
mieszkali w pobliżu i znali każdą ulicę i zaułek jak własną kieszeń, błądzili 
bezradnie, 
rozglądali się przerażeni, niczego nie poznając. Według podejrzeń dziadka ludzie 
jeszcze 
przez dłuższy czas robili różne dziwne rzeczy, wcale nie przypuszczając, że 
dzieje się to za 
sprawą tajemniczego maga, który nie wiadomo kiedy i jakim cudem zniknął, zanim 
jeszcze 
policja zdążyła go aresztować, by położyć kres tym matactwom. Kto wie, co się za 
tym kryło, 
myśli sobie dziadek, czując jednak, że już głód daje znać o sobie, zarządza 
krótki postój. 
Rozsiedli się wygodnie na bujnej, soczystej trawie, przy brzozowym zagajniku. 
Cisza, jedynie 
ptaszki słodko ćwierkają i słychać dalekie nawoływania wieśniaków pracujących w 
polu. 
Tylko karzełek nie siada i zamiast tego fika koziołki w powietrzu, jak powiada - 
dla 
rozruszania kości. Dziadek z pełnym powagi namaszczeniem rozkłada na murawie 
czerwoną 
chustę i wyciąga z węzełka chleb, a dla okrasy kupiony od pasterzy owczy ser i 
długą 
wojskową manierkę z rozwodnionym winem. Dzieli wszystko na równe części, pies 
też 
dostaje swoją porcję, bo w końcu jest członkiem zespołu jak inni. „I czego nam 
jeszcze do 
szczęścia brakuje?” - myśli na głos dziadek. A tamci przytakują radosnym 
mlaskaniem. I 
myślą sobie, że pewnie niczego, byle tylko nadeszły lepsze czasy.
Z biegiem czasu udało się im zaoszczędzić trochę grosza i dziadek gdzieś tam 
kupił 
okazyjnie starego osła i rozklekotany wóz, którym jeździli z miejsca na miejsce, 
na którym 
jedli, spali i wciąż marzyli o lepszych czasach. Zapewne każdy o czym innym 
marzył, trudno 
nawet zgadnąć o czym, w każdym bądź razie nie ulega wątpliwości, że „lepsze 
czasy” dla 
każdego z nich co innego oznaczały. Dlatego o wiele łatwiej jest ustalić, o czym 
nie marzyli. 
Przynajmniej dziadek tak twierdził. Zaczynając od karzełka, to należy wątpić, 
czy pragnął 
wyrosnąć, bo i cóż wtedy mógłby robić? Nie raz o tym rozmawiali i dziadek ze 
ślepcem dla 
żartów przekonywali go o zaletach słusznego wzrostu, roztaczając przed nim 
wspaniałe 
miraże świetlanej przyszłości. „Mam lęk wysokości - upierał się karzełek, 
stanowczo 
odrzucając taką ewentualność - bliżej ziemi zawsze bezpieczniej”. Czasem też 
mówił, że z 
żabiej perspektywy wszystko lepiej widać, a zwłaszcza ludzi i ich ręce, z 
których to karzełek 
niejedno potrafił wyczytać. Tak, dziwny to był człowieczek. Nigdy na przykład 
nie mówił, że 
ktoś ma brzydką, sympatyczną, czy złą twarz, jakby to było zupełnie bez różnicy 
i znaczenia, 
jakie kto ma oblicze, a liczyły się tylko ręce, które potrafił przedziwnie 
określać, bo i 
przyznać trzeba, że nieczęsto przychodzi nam usłyszeć, ot, choćby że ktoś ma 
ręce „zawzięte” 
albo „zmysłowe”. W repertuarze miał tych określeń całe mnóstwo, czym 
niejednokrotnie 
zaskakiwał nawet takiego obytego z różnymi dziwactwami ćwika, jakim był mój 
dziadek. 
Były więc ręce złośliwe, szydercze, zakłamane, bezwzględne i niewinne, ręce 
dumne, 
wyniosłe, chytre, bezmyślne, fałszywe i szczere, były też zamyślone, uczuciowe i 
zwiędłe, i 
wiele, wiele innych. Ponadto karzełek z niebywałą wprawą i intuicją potrafił na 
podstawie 
samych rąk powiedzieć niemało o charakterze ich właściciela, z czym jednak z 
nieznanych 
bliżej przyczyn dzielił się z innymi nader niechętnie. To tylko sprawa 
odpowiedniej 
perspektywy, przekonywał dziadka, który często pytał o tajniki tego niezwykłego 
daru. 
Podobnie sprawa się miała ze ślepcem, który - jak twierdził - za nic nie 
chciałby widzieć. „Po 
kiego diabła!?” - pytał, stukając się długim palcem w wiecznie nachmurzone 
czoło, nie na 
żarty rozsierdzony samą myślą o takiej możliwości. Pies też pewnie miał swoje 
rojenia, ale 
wątpliwe, czy chciałby, na przykład, zostać koniem, którego tak udanie 
naśladował. 
Prawdopodobnie stałby się wówczas jednym z wielu cyrkowych wyrobników, a czy 
widział 
ktoś, żeby koń udanie naśladował psa? Najtrudniej zapewne było i jest ustalić 
stanowisko 
dziadka w tej materia gdyż aczkolwiek należał on do ludzi wyjątkowo wygadanych, 
to 
jednocześnie nikt (może poza karzełkiem, który z rąk dziadka z pewnością 
niejedno wyczytał) 
właściwie nic konkretnego o nim nie wiedział, a zapytany o to czy owo, skrywał 
prawdę 
tajemniczym uśmiechem, bądź niewiele mówiącą, zabawną anegdotą. Takim pozostał 
do 
końca życia: nieodgadnionym dziwakiem.
No a los zrządził, że w końcu nadeszły upragnione, lepsze czasy, bo nie wiedzieć 
kiedy rozrosło się dziadkowe panoptikum, przybyły nowe kurioza, z których naj 
efektowni ej 
prezentowała się Murzynka chora na słoniowaciznę, z monstrualnie rozrosłą nogą i 
stopą 
przypominającą olbrzymi bochen chleba, do którego jakby wbito grube kołki 
palców, oraz 
pewien Szwajcar o trzech oczach, z tym że widział tylko na jedno - to środkowe, 
ulokowane 
przy nasadzie nosa, dlatego też występował pod pseudonimem Cyklop. Murzynka 
pochodziła 
z Jamajki i wieczorami śpiewała zachrypniętym basem psalmy, których nauczono ją 
w 
protestanckiej misji. Szwajcar natomiast, na co dzień chodził w kapturze jak 
kat, żeby ludzi 
nie straszyć. Nie mniejszym zainteresowaniem widzów cieszyła się kobieta z 
czterema 
piersiami i druga, która od urodzenia nie miała rąk i wszystko robiła nogami: 
zapalała 
papierosa, rysowała, jadła, a nawet tasowała karty do gry. Dziadkowi pęczniał 
portfel, a gdy 
nikomu już kiszki marsza nie grały, kupił większy woź i konia, potem jeszcze dwa 
wozy, by 
wszystkie maszkary mogły się zmieścić.
Ale prawdziwą karierę, której właściwie nikt się nie spodziewał, panoptikum 
zrobiło 
nieco później. I tak sobie wyobrażam, że właśnie w tym okresie, kiedy dziadek 
każdą wolną 
chwilę wykorzystywał na snucie dalekosiężnych planów światowej kariery swego 
zespołu i 
na błahostki nie miał w ogóle czasu, bo pewnie wówczas ten nieszczęsny ząb 
zaczął się 
wykruszać, szczerbić, a kto wie? może i dawać znać o sobie sporadycznym rwaniem. 
Rzecz 
jasna, w tym przypadku są to jedynie moje domysły, których prawdziwości nie 
sposób 
udowodnić ani też podważyć, niech więc tak zostanie.
A wszystko zaczęło się - jak to zazwyczaj bywa - zupełnie przypadkowo, kiedy 
pewnego dnia zgłosił się do dziadka jakiś niepozorny, skromnie ubrany jegomość i 
kategorycznie zażądał, by przyjęto go do pracy. Wprawdzie dziadek wielokrotnie i 
niezwykle 
szczegółowo opowiadał mi o tym brzemiennym w nieoczekiwane następstwa dniu, to 
jednak, 
mimo wszystko, jest w tym wiele niejasności, są liczne luki i niedopowiedzenia. 
Ale może 
właśnie tak powinno być. Wiem tyle, że tego ciepłego letniego dnia, kiedy 
czekali na występ 
w jakimś małym miasteczku, dziadek siedział sobie na stołku, oparty plecami o 
wóz, z błogo 
wyciągniętymi przed siebie nogami i z zadowoleniem patrzył na skrzące w słońcu 
czubki 
swoich wyglansowanych półbutów, które właśnie sprawił sobie u Baty. Od czasu do 
czasu 
zerkał też leniwie na kręcących się w pobliżu najętych robotników, którzy 
montowali 
niewielką scenę, ustawiali składane krzesła i rozbijali duży namiot, czyli - 
używając 
dziwacznych określeń dziadka - szapito. Nie było w tym zresztą nic szczególnego, 
ale właśnie 
kiedy dziadek przenosił wzrok z rozwijanej zielonej plandeki na białe czubki 
nowych 
półbutów, to nie bez zdziwienia uświadomił sobie jednocześnie dwie rzeczy: po 
pierwsze, że 
tego dnia nie palił jeszcze cygara, co było jawnym pogwałceniem codziennego 
rytuału, i po 
drugie, że czubki półbutów nagle straciły blask. Co do drugiego faktu, to 
zastanowiwszy się 
przez chwilę, nie dostrzegł w nim nic szczególnego: po prostu jakaś zabłąkana 
chmura mogła 
zasłonić słońce i wystarczyło zadrzeć do góry głowę i spojrzeć, ażeby się w tym 
przypuszczeniu upewnić. Natomiast uświadomienie sobie pierwszej rzeczy 
nieodzownie 
wymagało podjęcia już bardziej skomplikowanej decyzji: można bowiem było 
zaczekać 
jeszcze trochę, bo w końcu dobrze się tam siedziało nawet i bez cygara, albo 
zmusić się do 
pewnego wysiłku i wstać, by po trzech schodkach dostać się do wnętrza wozu, 
gdzie w 
ozdobnym, metalowym pudełku czekały tytoniowe zapasy. Tak się akurat złożyło, że 
w 
nagłym przypływie energii dziadek postanowił zrobić obydwie rzeczy na raz, to 
znaczy - 
wstając, spojrzeć na czyste do tej pory niebo i upewniwszy się, że to zgodnie z 
jego 
rozumowaniem jakaś zabłąkana chmura zasłoniła słońce, udać się po upragnioną 
habanę. Jak 
pomyślał, tak zrobił. No, właściwie to niezupełnie, bo wstając, w chwili gdy już 
miał oderwać 
wzrok od białych czubków półbutów, by skierować go w stronę słońca, zauważył 
nagle, że 
lakierki, cofnięte z poprzedniego położenia zabłysły na nowo jak gdyby nigdy 
nic. Natomiast 
na rzadkiej trawie pozostał podłużny cień. I wtedy dziadek po raz pierwszy 
ujrzał stojącego z 
boku, wyrosłego jak spod ziemi mężczyznę, który nie zważając na to, że brutalnie 
mąci tok 
dziadkowych myśli, skrzekliwym głosem, jąkając się, robiąc dziwaczne grymasy, 
obcesowo 
zażądał, by dziadek przyjął go do pracy.
Dziadek, który z racji zawodu i sporego już doświadczenia nabrał niebywałej 
wprawy 
w ocenianiu przydatności kandydatów, od których zresztą nie mógł się wprost 
opędzić, bo w 
tych czasach roiło się od różnych pokrak i dziwolągów, liczących na łatwy 
zarobek, spojrzał 
uważnie na zaskakująco pewnego siebie faceta, zlustrował go wzrokiem od stóp do 
głów, po 
czym mruknąwszy pod nosem: Ha, dobre sobie... zapytał z głupia frant: „A czego 
pan nie 
ma?” Na co tamten, z trudem hamując irytację, odburknął krótko: „Wszystko mam. A 
bo co?”
- Hm, widzi pan - spokojnie wyjaśnił mentorskim tonem dziadek, który na skutek 
tak 
nie oczekiwanego obrotu spraw zrezygnował już z zerknięcia w niebo - ja tu nie 
potrzebuję ta 
kich, co to wszystko mają. Żeby tak na przykład nie miał pan palców, a zamiast 
nich płetwy 
jak żaba, to wówczas co innego. A tak, to nie mamy o czym mówić.
- Powtarzam raz jeszcze - nie dawał się tamten przekonać, hardo wpatrując się w 
dziadkowe ciepło-błękitne oczy - jeszcze raz żądam, żeby mnie pan przyjął.
- Ech - żachnął się dziadek, z lubością przypomniawszy sobie o czekającym nań 
cygarze - daj mi pan spokój. Nie mam czasu na jałowe rozmowy.
- Zapewniam - obstawał przy swoim bezczelny jegomość - że mój występ, mój 
występ...
- A cóż takiego chce pan pokazać? - kpiąco przerwał mu dziadek. - Mieliśmy już 
takiego, co zawiązywał na supeł...
- Ale ja muszę występować - zasyczał tamten, miotając oczyma złowróżbne błyski. 
- 
Słyszy pan?! Muszę!
- No, ale z czym do ludzi? - tracił już cierpliwość dziadek, choć rzadko mu się 
to 
zdarzało, gdyż nerwy miał jak postronki. - Wynoś się pan, co za licho cię tu 
przyniosło, bo 
zawołam swoich i wyrzucą pana na zbity pysk! - i nasrożony, mieląc w zębach 
siarczyste 
przekleństwa, odwrócił się w stronę sąsiednich wozów, jakby rzeczywiście miał 
spełnić swą 
groźbę.
- Co?! Do mnie tym tonem?! - zaperzył się nie na żarty nieznajomy impertynent, 
lecz 
po chwili jakby zawahał się i zdawało się, że zrozumiał, że z rozsierdzonym 
dziadkiem lepiej 
nie zadzierać i najwyższy czas wziąć nogi za pas, lecz nie, wcale tego nie 
zrobił, zareagował 
zupełnie inaczej: niespodziewanie wskoczył na stojącą nieopodal skrzynię i ni z 
tego ni z 
owego zaczął... przemawiać. Dziadka dosłownie zamurowało, ale - jak później 
utrzymywał - 
zdziwiło go nie tyle nieoczekiwane zachowanie jegomościa, co własna naiwność, że 
mimo 
takie go doświadczenia wcześniej nie zorientował się, iż ma do czynienia z 
człowiekiem, 
który istotnie wszystko ma, prócz piątej klepki. A tamten, niczym nie zrażony, 
stojąc na 
skrzyni, przemawiał dalej, a robił to tak zabawnie, że nawet dziadek, który 
niejedno widział i 
byle czym nie można było go rozbawić, zapomniał o sprzeczce i wybuchnął szczerym 
śmiechem. I na to zleciała się cała reszta, to znaczy całe panoptikum, rozsiedli 
się w koło na 
czym popadło i słuchali, boki zrywając ze śmiechu, tarzając się, trzymając się 
za brzuchy, 
chichocząc i zarykując się bez opamiętania. Trudno się zresztą dziwić, bo tamten 
bełkotał 
skrzekliwym głosem, marniał, piał, ryczał, szczekał, warczał, ujadał, śmiał się 
jak opętany, 
robił przedziwne skłony tułowiem i przysiady, jednym słowem było w tym coś tak 
niezwykłego i zabawnego, że nikt, dosłownie nikt (no, może poza karzełkiem, 
który miał 
zwyczaj inaczej od innych reagować) nie mógł powstrzymać się od śmiechu. Tak 
więc mimo 
wszystko sprawa została przesądzona i przy ogólnej aprobacie dziadek z miejsca 
przyjął go 
do pracy, wcale nie przy puszczając, że kręci bicz na samego siebie, i nie 
licząc się z 
ponownie odosobnionym zdaniem nieprzejednanego karzełka, któremu nad wyraz nie 
podobały się ręce „nowego”.
Po przełamaniu pierwszych lodów okazało się, że na co dzień „nowy” tak bardzo 
pomylony to nie jest i tylko podczas przemówień dostaje amoku, ale - jak 
twierdził - bez nich 
nie mógłby żyć. I rzeczywiście, jeśli zdarzała się jakaś przypadkowa parodniowa 
przerwa w 
występach, to zmieniał się nie do poznania. Zmieniała się nie tylko twarz, która 
najpierw 
robiła się woskowa, a potem szara, ale i on cały marniał, dosłownie nikł w 
oczach, stawał się 
wrażliwy jak mimoza, a ponadto nie odzywał się do nikogo, nie dlatego ze nie 
chciał, wręcz 
przeciwnie - widać było, że usilnie stara się wydobyć z siebie głos, ale prócz 
złowrogiego 
warczenia, nic przez gardło nie chciało mu się przecisnąć. Wszyscy go trochę 
żałowali, bo 
chodził jak struty i miejsca dla siebie nie mógł znaleźć, gdyż jak przypuszczano 
- wiedząc o 
swej odrażającej przypadłości, sam stronił od ludzi. Jeden dziadek mógłby w tym 
miejscu 
wyrazić powątpiewanie, czy to aby była jedyna przyczyna, dla której trzymał się 
na uboczu, 
gdyż parokrotnie natknął się na niego, jak ukryty za jakimiś tobołami, albo i 
gdzie indziej, 
gryzmolił coś zapamiętale w grubym kajecie, warcząc przy tym do siebie i świata 
Bożego z 
przejęcia nie widząc. Właściwie to z nikim się nie zaprzyjaźnił: mojego dziadka 
szanował ale 
- jak sam kiedyś w przypływie lepszego humoru oświadczył - tylko przez wzgląd na 
Piłsudskiego, który z niewiadomych przyczyn był wówczas jego bożyszczem. Ślepca 
ignorował i jedynie karzełek cieszył się u niego pewnymi względami, być może 
dlatego, że 
nigdy się z niego nie śmiał. Lubił też słuchać śpiewu Murzynki, choć starał się 
na nią nie 
patrzeć, by nie okazać obrzydzenia i żeby uniknąć mdłości, które - jak wyznał - 
ogarniały go 
na widok ciemnej skóry. Największą sympatią, zdaje się, darzył psa karzełka, 
choć przyznać 
trzeba, że bez wzajemności. Okazało się zresztą, że pies to suka i pewnego dnia 
oszczeniła 
się, a małe podobne do niej były jak dwie krople wody. Nowy (tak go chwilowo 
nazywano, 
gdyż żaden z proponowanych pseudonimów artystycznych nie podobał mu się i co 
dziwniejsze stale upierał się, żeby występować pod własnym nazwiskiem, ale 
dziadek się na 
to nie zgodził), tak więc Nowy dopóty wiercił karzełkowi dziurę w brzuchu, 
dopóki nie udało 
mu się jednego szczeniaka wyprosić i przyznać trzeba, że opiekował się nim z 
zaskakującą 
czułością, gdyż - jak często powtarzał - zwierzęta wprost uwielbiał. Z biegiem 
czasu 
przyzwyczaili się wszyscy do niego i nikt specjalnej uwagi nie zwracał na jego 
dziwactwa. Bo 
i z drugiej strony mało było rzeczy na świecie, które mogłyby kogoś z zespołu 
zadziwić. Tacy 
to już byli ludzie. Ze świecą drugich takich nie znajdziesz, zwykł mawiać 
dziadzio, 
wspominając ten dziwny epizod w jego jakże bujnym życiu.
I rzeczywiście, dzięki nadzwyczajnej popularności Nowego zaczął się 
najwspanialszy 
okres w historii panoptikum. Ludzie walili drzwiami i oknami, by posłuchać tych 
wariackich 
przemówień i pośmiać się za wszystkie czasy. Sława dziadkowego panoptikum lotem 
błyskawicy rozeszła się po całym kraju, zewsząd napływały zaproszenia, a tłumy 
waliły tak 
niezliczone, że można było wprowadzić przedsprzedaż biletów i to na wiele dni, a 
potem i 
tygodni naprzód. Dziadek zacierał ręce i mówił pieszczotliwie do swoich 
artystów: No, 
kochane monstra, nadeszły lepsze czasy, ale zobaczycie: nie spoczniemy na 
laurach, 
zajdziemy jeszcze dalej, cały świat przed nami! Na co wszyscy wybuchali radosnym 
śmiechem. Tylko nadęty jak zwykle Nowy coś tam mruczał pod nosem, ale nikt nie 
zwracał 
na to specjalnej uwagi, gdyż wiadomo było, że choćby i chciał, to śmiać się 
potrafił jedynie 
podczas swych niesamowitych przemówień, wiec to w gruncie rzeczy ponure 
mruczenie 
brano za dobrą monetę.
Wkrótce jeździli eleganckimi automobilami, i to omijając wioski i małe 
miasteczka. 
Jakże radosne były to dni! Choć, jak to bywa, nie obeszło się bez zgrzytów, 
szemrania, 
zawiści i mielenia jęzorem, gdyż - jak łatwo przewidzieć - inni zniknęli w 
blasku i 
popularności Nowego. Schodzili na plan dalszy i właściwie to nikt się już nimi, 
nie 
interesował i nawet oklasków im żałowano, nie mówiąc o bisach. Z 
niecierpliwością czekano 
końca ich występów, by usłyszeć upragniony głos. Szczególnie przeżywały to 
panie, z 
których każda w głębi serca była prawdziwą artystką i do żywego przejmowała je 
myśl, że 
ludzie patrzą na nie jedynie dlatego, że po nich jako gwiazdor programu wystąpić 
ma, do 
niedawna nikomu nieznany, niepozorny człowieczek, który prócz tego, że umiał 
przemawiać, 
to w gruncie rzeczy niewiele był wart, gdyż co tu dużo mówić: wszystko miał na 
swoim 
miejscu i prócz małych, ledwie widocznych blizn wyniesionych z chłopięcych 
bójek, żadnej 
skazy na jego ciele nie można by znaleźć. Też coś - szeptały między sobą - niech 
on w jakimś 
nędznym cyrku występuje, a nie u nas, nie w panoptikum. Ale dziadek wprowadził 
ostrą 
dyscyplinę i z całą surowością tępił wszelkie waśnie, czego następstwem było 
odejście paru 
rozgoryczonych obrotem spraw osób. Inni, widząc, że popularność imprez wcale nie 
zmalała, 
wręcz przeciwnie: wciąż rosła, siedzieli cicho jak mysz pod miotłą.
I choć dla kraju nastały ciężkie czasy, bo bieda, kryzys i bezrobocie, to ludzie 
woleli 
od ust sobie odjąć, byle tylko pośmiać się szczerze i zapomnieć choćby przez 
chwilę o 
własnej niedoli. Poza tym nie ulega wątpliwości - patrząc na dziadkowe kurioza, 
czuli się 
nieco podniesieni na duchu, że w końcu nie jest tak źle. Tak więc mimo wszystko 
dochody 
przechodziły wszelkie oczekiwania.
Ale jak to mówią - co dobre nie trwa wiecznie, albo też - dobre złego początki, 
w 
każdym bądź razie któregoś dnia stwierdzono z przerażeniem, że Nowy zniknął. Po 
prostu 
zniknął, zabrawszy z sobą ukochanego, wyrosłego jak na drożdżach szczeniaka. Z 
początku 
podejrzewano, że porwała go jakaś konkurencyjna trupa, ale nie było słychać, 
żeby gdzieś 
występował. Nikt nie wiedział, gdzie też mógł się zadekować, policja odprawiła 
dziadka z 
kwitkiem, a prywatny detektyw, którego wynajął, również zniknął w tajemniczych 
okolicznościach. I tak to w ciągu jednego dnia kapryśna fortuna się odwróciła i 
wszystkich 
ogarnęło ponure przeczucie, że jest to początek rychłego, nieuchronnego końca.
Cóż z tego, że w mniemaniu dziadka sprawa się wkrótce wyjaśniła: otóż 
przeglądając 
któregoś dnia gazetę, i to wcale nie jakiś lokalny brukowiec, na którejś tam 
stronie zauważył 
zdjęcie zdradzieckiego uciekiniera i małą wzmiankę o tym, kto on zacz. Dziadek 
zaklął 
szpetnie i przez kilka dni do nikogo się nie odzywał, aż wszyscy w głowę 
zachodzili, co tez 
go tak nagle napadło. W ogóle dziwny się zrobił, co nie jest zaskakujące, 
zważywszy, że dał 
się wystrychnąć na dudka i wszystkie jego mozolnie snute plany na przyszłość 
rozwiały się w 
puch. Trudno stwierdzić czy zachowanie dziadka było w pełni uzasadnione, gdyż 
nikt, 
dosłownie nikt prócz niego żadnego podobieństwa nie mógł się dopatrzyć. 
(Przyznać trzeba, 
że ponownie z jednym wyjątkiem, gdyż karzełek ani nie przytaknął, ani też nie 
zaprzeczył.) 
Na próżno usiłował ich przekonać, na próżno potrząsał gazetami, w których 
zaroiło się od 
zdjęć wielkiego mówcy, na próżno krzyczał: nie widzicie?! Naprawdę nie 
widzicie?! Toż to 
on! Czyście oślepli! Nie widzicie, że tylko uczesał się inaczej, że wąsa sobie 
zahodował albo 
przykleił dla niepoznaki! Czyście naprawdę oślepli! Ale bez skutku. 
Zaniepokojeni 
zachowaniem dziadka, patrzyli w milczeniu, jak się miota w furii, wściekły, że 
nikt nie chce 
mu przytaknąć i nikt nie podziela jego entuzjazmu wobec zdemaskowania 
domniemanego 
sprzeniewiercy. Tak, dziwny się zrobił, zupełnie zaniedbał interesy, marniał w 
oczach, stał się 
opryskliwy i poza gazetami, które bezustannie wertował, wszystko przestało go 
interesować. 
Imprez mieli coraz mniej, ale i tak w kasie często zostawały nienaruszone 
bloczki biletów. 
Część ludzi, zniechęcona tym marazmem i degrengoladą odeszła do innych zespołów, 
część 
w ogóle zrezygnowała, gdyż wszyscy dorobili się niemałych oszczędności.
A gdy dawni wielbiciele wielkiego mówcy przychodzili na imprezy i pytali 
rozczarowani, dlaczego już go nie ma, dziadka ogarniała szewska pasja i 
doprowadzony do 
białej gorączki potrząsając im przed oczyma gazetami, pomstował i wrzeszczał jak 
opętany: 
nie widzicie?! no, nie widzicie?! Czyście wszyscy oślepli?! A bodaj was diabli! 
Ludzie 
patrzyli na niego dziwnie i bez słowa usuwali mu się sprzed oczu, w obawie przed 
dziadkowym szaleństwem. Jedynie ból zaniedbanego zęba pozwalał zapomnieć o 
wszystkich 
nieszczęściach, jakich okrutny dopust losu mu nie szczędził. Na swój sposób 
przynosił 
ukojenie i chociaż okresowo narastał do granic wytrzymałości, dziadek wciąż 
zwlekał z jego 
usunięciem i wydaje mi się, że nie przez brak czasu, czy strach przed zabiegiem, 
lecz celowo, 
z premedytacją.
Rozgoryczony, skołowaciały, przez pewien czas skrzętnie śledził jeszcze na 
łamach 
gazet zaskakującą i błyskotliwą karierę wielkiego mówcy, a gdy się nim zapełniły 
pierwszostronicowe kolumny i gdy w radio szczekał znajomy głos, a w dodatku nikt 
się już z 
niej nie śmiał, to machnął na wszystko ręką, ze stratą sprzedał naprędce 
interes, jednym 
słowem pogodził się z losem, jakoś przełknął tę gorzką pigułkę, zwinął manatki i 
wyjechał. 
Zresztą zrobił to w samą porę, gdyż wszystko wskazywało na to, że przez gryzącą 
go chandrę 
zdziwaczałby tam do reszty i nawarzył sobie i innym niezłego piwa. Doszło do 
tego, że 
podczas imprez, zamiast przedstawiać kolejnych wykonawców, opowiadał publicznie 
o 
bezecnym postępku wielkiego szubrawcy, o tym, jak to go przyjął na łaskawy 
kawałek chleba 
i jak ten mu się nikczemnie odwdzięczył. Patrzcie! - wołał do publiczności 
roztrzęsionym 
głosem - patrzcie, gdzie go teraz można zobaczyć! - I potrząsał plikiem gazet. - 
Słuchajcie, 
gdzie go teraz można usłyszeć! - I włączał radio, skąd rzeczywiście dobiegał 
wszystkim 
dobrze już znany głos. A ludzie patrzyli, słuchali, ale milczeli, choć zdarzało 
się, że co 
poniektórzy brali to za jeden z numerów programu i wybuchali śmiechem, lub bili 
brawo, ale 
zaraz też głuche milczenie innych i karcące spojrzenie sąsiadów doprowadzały ich 
do 
porządku. Dziadkowe fanaberie miały też różne przykre następstwa dla pozostałych 
członków 
panoptikum. Nieznani sprawcy bestialsko pobili Bogu ducha winną Murzynkę, która 
na swoje 
nieszczęście nie mogła uciekać, albowiem z wielkim trudem przychodziło jej nawet 
podniesienie chorej, rozrosłej jak duży pień nogi, a karzełkowi powiesili na 
drzewie psa, 
wypalając mu uprzednio oczy, innych straszono anonimami. Raz nawet oblano 
wszystkie 
wozy naftą, ale szczęśliwym trafem nocnych oprawców przed dokończeniem niecnego 
dzieła 
wystraszył słynny ongiś w panoptikowych kręgach - Yeti, którego dziadek przyjął 
kiedyś z 
dobrego serca, gdyż pożytku wielkiego zeń nie miał, jako że na starość, 
obrośnięty niegdyś 
bujną szczeciną „człowiek-małpa” zaczął łysieć, czy raczej - linieć, przez co 
jego występy 
wywoływały przeważnie śmiech, a nie grozę. Otóż, mocarny Yeti, cierpiąc na 
starczą 
bezsenność, wyszedł się przewietrzyć i zobaczywszy, co się dzieje, bez namysłu 
ruszył do 
ataku, urywając jednemu ze złoczyńców rękę i to z dowodem rzeczowym: była nią 
zakrwawiona opaska ze swastyką.
Z ciężkim sercem przyszło dziadkowi pożegnać na zawsze nieodłącznych przyjaciół, 
karzełka i ślepca, od których na wyjezdnym na pamiątkę otrzymał piękną butelkę 
likieru czy 
koniaku, o kształcie leżącego wielbłąda. Na kobiercu przykrywającym garb widniał 
napis: 
Das Kamel kann vierzig Tage arbeiten ohne zu trinken, es gibt aber auch Kamäle 
die vierzig 
Tage trinken können ohne zu arbeiten.
No i wrócił do domu. Oczywiście nie od razu. Sporo czasu zabrało mu odnalezienie 
rodziny, zwłaszcza że nadal mimo wszystko nie było mu spieszno do domowych 
pieleszy. W 
końcu jednak trafił, gdzie trzeba, i był to Pierwszy Powrót Dziadka, który 
nawiasem mówiąc 
dziadkiem jeszcze nie był. Borkowski nie byłby sobą, gdyby tego wydarzenia nie 
odnotował, 
i rzeczywiście: pod pierwszym zębem dziadka widnieje data 23.IV.1933. Tak więc 
ząb 
ponownie dał o sobie znać, i to piekielnym, nie do wytrzymania bólem wkrótce po 
powrocie, 
w dniu dziadka imienin i przypuszczalnie zepsuł całą uroczystość. Bo i dość 
paskudnie 
wygląda - to dolna szóstka, właściwie pół szóstki, gdyż korony w ogóle nie ma i 
tylko dwa 
grube korzenie zostały, z których jeden prawie zupełnie czarny, pokryty 
cieniutką siatką 
spękań. Oj, pewnie było dłutowanie. Tak też Pierwszy Powrót Dziadka został 
pechowo 
uwieńczony usunięciem nędznych resztek dolnej szóstki. Nie dziwię się, że 
dziadzio często 
cytował Jakiegoś starożytnego autora, który powiadał, że na ból zęba jedynym 
lekarstwem 
jest kobieta, z tym że dziadek swoim zwyczajem przekręcał tę mądrość, mawiając, 
że jedynie 
ból zęba pozwala o kobiecie czy w ogóle - o nieszczęściu zapomnieć. Nie dziwię 
się zresztą z 
innego powodu, gdyż w mojej rodzinie nie było tajemnicą, że pożycie małżeńskie 
dziadka i 
babci dalekie było od przykładności. Nigdy właściwie mi o niej nie opowiadał, 
ot, czasem 
tylko, zapytany, napomykał o gehennie, kieracie i jarzmie rodzinnym, które na 
szczęście 
należały już do przeszłości i lepiej nie podejmować tematu, by nie psuć sobie 
dobrego 
humoru.
Jak już chyba wspomniałem, a może i nie, dalsze zęby to same błahostki i 
właściwie 
nic ciekawego nie można by o nich powiedzieć, gdyby nie pewien przypadek, 
przypuszczalnie jedyny w karierze Borkowskiego, w każdym bądź razie bez 
precedensu w 
albumie. Chodzi mianowicie o ostatnią wizytę dziadka u dentysty, udokumentowaną 
zdjęciem 
zęba, obok którego widnieje data 15.VIII. 1938 oraz krzyżyk, świadczący o tym, 
że został 
usunięty, i - w tym cała zagadka - znak zapytania i wykrzyknik. Cóż, jest to 
jedyny tego 
rodzaju osobisty komentarz Borkowskiego, wyrażający ni mniej, ni więcej 
zdziwienie 
połączone z oburzeniem. Rzecz w tym - i to jest zaskakujące sedno sprawy - że 
jest to ząb 
zupełnie zdrowy! Przynajmniej w moim odczuciu. Tak, nasuwa się z miejsca mnóstwo 
pytań, 
ale cierpliwości: spróbuję ci na nie po kolei odpowiedzieć.
PYTANIE PIERWSZE: Dlaczego Borkowski usunął zdrowy ząb dziadka dnia 
15.VIII. 1938 roku?
ODPOWIEDŹ PIERWSZA: Nie wiem.
PYTANIE DRUGIE: A po co w ogóle robił zdjęcie zęba, w którym nawet żadnych 
wykruszeń, czy - jak to nazywają - ubytków nie ma?
ODPOWIEDŹ DRUGA: Nie wiem.
PYTANIE TRZECIE: Co oznacza znak zapytania?
ODPOWIEDŹ TRZECIA: To, że Borkowski się zdziwił.
PYTANIE CZWARTE: Na widok zdrowego zęba?
ODPOWIEDŹ CZWARTA: Nie, zdziwił się, ponieważ dziadek zażądał, aby go 
wyrwać.
PYTANIE PIĄTE: Co też dziadkowi strzeliło do głowy?
ODPOWIEDŹ PIĄTA: Nie wiem.
PYTANIE SZÓSTE: Cóż wobec tego znaczy wykrzyknik?
ODPOWIEDŹ SZÓSTA: Oburzenie. Borkowski oburzył się, gdyż widocznie nie lubił 
wyrywać zdrowych zębów.
PYTANIE SIÓDME: Dlaczego więc to zrobił?
ODPOWIEDŹ SIÓDMA: Nie wiem, może dla pieniędzy.
PYTANIE ÓSME: Jak sądzisz, co się za tym kryje?
ODPOWIEDŹ ÓSMA: Nie... jestem pewien.
PYTANIE DZIEWIĄTE: Czy nasuwają ci się jakieś przypuszczenia?
ODPOWIEDŹ DZIEWIĄTA: Tak. Nie. Tak. Właściwie tak.
PYTANIE DZIESIĄTE: Podzielisz się nimi ze mną?
ODPOWIEDŹ DZIESIĄTA: Tylko częściowo, bo znowu musiałbym szukać 
odpowiedniego początku i w naszej sprawie, a nie zapominaj, że tu o nią chodzi, 
daleko 
byśmy nie zaszli.
Krótko mówiąc wiele poszlak wskazuje na to, że ząb ten związany jest z 
przedziwną 
historią, jaką dziadek mi kiedyś opowiadał, a która jest niejako przedłużeniem i 
zakończeniem poprzedniej. Jak zapewne sam się domyśliłeś, tym znanym z gazet i 
radia 
człowiekiem, z którym dziadek - może i całkiem; bezzasadnie - utożsamiał 
zdradzieckiego 
uciekiniera z panoptikum, był nie kto inny a sam Hitler. Otóż niebawem po 
wyjeździe 
dziadka z Niemiec ten wyzuty z sumienia szubrawiec rozprawił się bestialsko ze 
wszystkimi 
członkami rozproszonego panoptikum, jakby chcąc zatrzeć ślady swych pierwszych 
kroków 
na arenie, a raczej - scenie publicznej. Przynajmniej tak twierdził dziadek. W 
swej skrywanej 
dotąd nienawiści do wszystkiego, co mu o tym przypominało, rozprawił się równie 
bezwzględnie z innymi, konkurencyjnymi trupami. W tej bezprzykładnej, mściwej 
zawziętości zdobył się tylko na jeden wyjątek, gdyż prócz dziadka, który w porę 
zbiegł, przy 
życiu został karzełek, który niespodziewanie zrobił zawrotną karierę, otrzymując 
nominację 
na osobistego błazna Führera w randze generała-wesołka. Z nieznanych bliżej 
powodów, to 
właśnie karzełek był tym, z którym Nowy jeszcze w dziadkowym panoptikum od czasu 
do 
czasu rozmawiał, a nawet radził się w sprawie swoich przemówień, które dzięki 
karzełkowi, 
któremu nigdy pomysłów nie brakowało, stawały się coraz bardziej urozmaicone, 
gdyż ten 
najlepszy na świecie ujeżdżacz psów miał niebywałe poczucie humoru i to nie bez 
domieszki 
absurdu.
Paradował więc karzełek w pełnej gali, w specjalnie dla niego uszytym 
generalskim 
mundurze z lampasami, upstrzonym licznymi orderami, potrząsając z dumą srebrnymi 
i 
złotymi akselbantami. Miał swego adiutanta, który czyścił mu buciki, prasował 
ubranie, 
dźwigał bagaże, układał do snu w maleńkim „łóżeczku, a gdy zaszła potrzeba, 
nosił na 
barana. Bawiło go to nawet, bo wszystko mu było wolno, nie tylko płatać figle 
różnym 
marszałkom (podobno szczególnie uwziął się na Göringa, któremu nie dawał wprost 
spokoju), 
nie tylko mówić, co mu ślina na język przyniesie, ale czytać zakazane książki, 
śpiewać 
wywrotowe piosenki, a nawet przyklejać sobie pejsy i zamiast generalskiej czapki 
zakładać 
jarmułkę, do której przyczepiał hitlerowskie insygnia. Wszystko uchodziło mu na 
sucho.
Dziadek parokrotnie przytaczał mi jedną z zabawnych i jakże charakterystycznych 
rozmów karzełka z Hitlerem, którą znał z pisemnych relacji swego dzielnego 
przyjaciela, a 
która świadczyć może o zupełnej bezkarności karzełkowych wygłupów. Zapamiętałem 
ją 
dość dobrze, więc postaram się bez większych zniekształceń odtworzyć:
(Sypialnia Hitlera, który właśnie leży na łożu, z rękoma pod głową i obserwuje 
siedzącego w nogach karzełka, który z jakiejś mapy sztabowej robi sobie czapkę)
HITLER: Czy to ma niby symbolizować to, co zawsze, aż do znudzenia powtarzasz, 
że niby cały świat masz na swojej głowie?
KARZEŁEK: Głupiś, Adolfie...
HITLER: W oczach błazna?
KARZEŁEK: To siebie uważasz za głupca?
HITLER: Ha, dobre sobie! Więc kto tu właściwie jest błaznem?
KARZEŁEK: To jeszcze nie wiesz?... My obaj. Ja - twoim, ty - moim.
HITLER: Potrafisz to udowodnić?
KARZEŁEK: Nie ma potrzeby.
HITLER: To znaczy, że chowasz głowę w piasek.
KARZEŁEK: O nie! Tylko byłoby to trochę niedorzeczne, żeby dwóch błaznów 
udowadniało sobie nawzajem błazeństwo. Jeśliś taki pewny swego, to powiedz, na 
czym 
polega różnica miedzy nami?
HITLER (śmieje się)
KARZEŁEK: A, widzisz. Zbywasz to śmiechem. Bo jakbyś się zastanowił, a tyle razy 
cię proszę, żebyś to częściej robił, doszedłbyś do wniosku, że jeśli w ogóle 
jest jakaś różnica, 
to tylko w tym, że ja jestem lepszym błaznem, bo potrafię robić to co ty, 
natomiast ty nie 
potrafisz tego co ja. Tu leży pies pogrzebany.
HITLER: No, no! Nie pozwalaj sobie za dużo!
KARZEŁEK (wesoło): To sam oceń!
(Zrywa się i skacząc jak pajacyk na sprężystym łóżku, zaczyna przemawiać 
bełkotliwie 
w „stylu Hitlera ”; (zapewne jest to fragment jednego z tych przemówień, które 
razem 
układali.) HITLER (zdziwiony): Niebywałe...
KARZEŁEK (przerywając co pewien czas przemówienie): A widzisz... Nie 
mówiłem... Co ty na to...
HITLER (śmieje się)
KARZEŁEK (jak wyżej): A nie mówiłem... Patrz, patrz... Słuchaj, słuchaj... Kto 
przemawia?... Powiedz, no powiedz... Kto? (Hitler śmieje się coraz bardziej, aż 
się skręca ze 
śmiechu, śmieje się jak się jeszcze nigdy nie śmiał, do łez, do bólu, do utraty 
tchu. Nawet gdy 
karzełek już skończył i patrzy zdziwiony, Hitler wciąż śmieje się histerycznie i 
nie może tego 
śmiechu opanować.)
Tak więc karzełka bawiło to wszystko do czasu, kiedy zorientował się, że to nie 
przelewki i że w grę wchodzą sprawy, których nie było mu dane do końca 
zrozumieć, ale 
których grozę instynktownie przeczuwał. Najpierw zauważył, że jego wyrafinowane 
żarty i 
wygłupy mijają się z celem, gdyż jeśli zdarzyło mu się podsuwać Führerowi choćby 
i 
najbardziej niedorzeczne pomysły odnośnie jego przemówień i programów 
politycznych, to z 
niedowierzaniem spostrzegł, że te błazeńskie sugestie są traktowane na serio, 
czego niezbitym 
dowodem były kolejne, coraz to butniejsze radiowe wystąpienia Hitlera i jego 
orędzia do 
narodu.
Dziadek na bieżąco doskonale orientował się w tym wszystkim, gdyż karzełek w 
najściślejszej tajemnicy pisywał do niego, oczywiście na posterestante. Wielka 
szkoda, że się 
te listy nie zachowały, mogłyby wiele światła rzucić na niejedną sprawę, nad 
którą do dziś 
bezskutecznie biedzą się liczni historycy, a przypuszczać należy, że ich uczone 
głowy nigdy 
prawdy nie dojdą. Jak zresztą wiesz, z naszych rzeczy prawie nic nie ocalało, 
chociaż dziwi 
mnie, po co szabrownikom były potrzebne stare papiery. Zapewne zginęły również 
listy 
dziadka pisane do karzełka, zawierające przeróżne instrukcje i pouczenia. W 
każdym bądź 
razie w ostatnim ze swych listów karzełek, który nie bez racji przez co bardziej 
zorientowanych w „układach” uważany był za szarą eminencję w gabinecie Hitlera, 
donosił 
dziadkowi, że jest coraz gorzej, i że wprawdzie zgodnie z otrzymanymi 
instrukcjami zmienił 
takty5;ę i podczas swych pozornie żartobliwych rozmów z Führerem stara się 
podsuwać mu 
różne sugestie, mogące sprowadzić go na drogę rozsądku i nawet ma w tym pewne 
osiągnięcia (w czym niemała zasługa dziadka, któremu dziękuje za cenne uwagi 
odnośnie 
metod działania), gdyż w chwili gdy pisze ten list, Hitler przygotowuje właśnie 
jakąś 
ugodową przemowę polityczną, która być może doprowadzi do odprężenia, a kto wie? 
może i 
do podpisania światowego paktu o nieagresji, ale cała bieda i szkopuł w tym, że 
szczwane lisy 
z najbliższego otoczenia Führera widząc, co się święci, stworzyły już 
antykarzełkową koalicję 
i musi uważać na każdym kroku, bo jest śledzony i kto wie, jak to się wszystko 
dla niego 
skończy. Widzę, jak dziadek przeczytawszy list, ani chybi jeszcze po drodze z 
poczty do 
domu, zagryza z wściekłością wargi, klnie na czym świat stoi, a nieco później, 
już w swoim 
pokoju, chodzi nerwowo tam i z powrotem, potrząsa listem i mruczy pod nosem: A 
niech to 
dunder świśnie! Cała robota na nic! Tak, za późno, za późno zorientowaliśmy się, 
a niech to 
diabli, żeby tak trochę wcześniej, tamtych trzeba było na początku wykończyć, 
cholera, 
przegraliśmy, haniebnie przegraliśmy, ale co z tobą, karzełku? co z tobą?
Tak, to pytanie musiało paść, nieważne czy akurat w takiej formie. Nie bez 
powodu 
dziadek niepokoił się o los karzełka, a i z tej samej przyczyny po przeczytaniu 
listu wpadł w 
tak nieopisaną wściekłość, bo właśnie parę dni wcześniej, kiedy jeszcze list był 
w drodze, 
słuchał od dawna zapowiadanego radiowego przemówienia Hitlera, o którym karzełek 
wspomniał, i w którym ni słowa nie było o odprężeniu. Wręcz przeciwnie. Tak więc 
niezbicie 
z tego wynikało, że antykarzełkowa, częściowo i antydziadkowa opozycja fetowała 
swój 
sukces.
I tak sobie teraz myślę, że dziadek w obliczu pechowej porażki poczuł nieopisaną 
wściekłość, przekraczającą nawet tę, jaka go dusiła, gdy babcia - sekutnica - z 
jakichś tam 
sobie znanych powodów suszyła mu głowę, i w nagłym przypływie szaleństwa, o 
które często 
go posądzano, żeby się uspokoić, a choćby i w bólu zapomnieć o wszystkim, 
pobiegł bez 
namysłu do Borkowskiego i zdumionemu i oburzonemu zarazem dentyście kazał usunąć 
zdrowy ząb, czego niezbite świadectwo mam teraz przed sobą, na kolanach.
I można by się długo zastanawiać, co by było, gdyby koalicji dziadkowo-
karzełkowej 
udało się zrealizować zamierzone plany, to znaczy zdusiwszy wprzód przebiegłą 
opozycję, 
nakierować Führera na właściwe drogi, a kto wie? może i przekonać go do 
ponownego 
podjęcia tak niecnie porzuconego zawodu. Ale nie miałoby to większego sensu, 
zważywszy, 
że odbieglibyśmy zanadto od naszej sprawy. Można by się również zastanowić, ale 
to już 
tylko dla zaspokojenia zwyczajnej ciekawości, co też się stało z małym bohaterem 
do 
wielkich, dziadkowych poruczeń. Aczkolwiek dziadek przedstawił mi kilka wersji 
dalszych 
losów karzełka, to jednak najbardziej prawdopodobna wydaje mi się ta, w której 
został on 
skrytobójczo uduszony w swym małym łóżeczku przez własnego adiutanta, który 
następnie 
ciało wyrzucił przez okno, pozorując samobójstwo.
Jak widzisz, w albumie zakodowane są nieraz jakże przedziwne wydarzenia, których 
wprawdzie z samych zębów odczytać się nie da, ale które właśnie w nich znajdują 
swoje 
potwierdzenie. Ale zdaje się, że powinienem w tym miejscu ze skruchą bić się w 
piersi, gdyż 
wbrew uprzednim zażegnywaniom się, zapędziłem się nieco w roztrząsaniu tych 
zwietrzałych 
historii, a miałem przecież zacząć od Drugiego Powrotu Dziadka. Może to dziwne, 
ale ilekroć 
go wspominam, to nieodłącznie kojarzy mi się z nim pewien nastrój: wieczór, 
przyćmione 
światło i nasze stłumione, ciągnące się aż do późnej nocy, przechodzące w sen 
szepty. Tak, 
wieczory zawsze były dla nas, tylko dla nas, nawet jeśli był czymś wyjątkowo 
zajęty, to 
zawsze znalazł chwilę czasu, by przyjść na pogaduszki o tym i o owym, a zajęty 
bywał tylko 
grą w brydża, który był jego wielką pasją. Teraz to nic takiego, wszyscy grają w 
brydża, ale 
wówczas było trochę inaczej, na brydża chodzili tylko wtajemniczeni - jak mój 
dziadzio - do 
„państwa”, do mieszkań, gdzie były jeszcze „salony”, a w poniektórych i 
służba...
Dziadzio był, jak to mówią, urodzonym brydżystą i długie godziny tracił na 
studiowaniu zdobytych nie wiadomo skąd i jakim cudem fachowych podręczników i 
czasopism, niemieckich, francuskich, a nawet angielskich, ku ogólnemu zresztą 
zadowoleniu, 
gdyż przynajmniej wiadomo było, że się z domu nie ruszy i nie zacznie gdzieś w 
kawiarni 
politykować i nie narobi, jak zwykle, kłopotów. Parę razy urządził nawet 
„brydżyka” u siebie 
w pokoju. Zapraszał wówczas parę osób „stamtąd”, czyli z Petersburga, gdzie 
dziadek 
najpierw był paziem na carskim dworze, a potem rewolucjonistą. Zresztą kito go 
tam wie. 
Jedynym wyjątkiem była pewna dama pochodząca z Jałty, no ale była za to z dobrej 
rodziny, 
a ponadto przyjaźniła się z samym Szalapinem. W tenisa z nim grywała. Przed 
każdym takim 
spotkaniem wysyłał mnie dziadek po ciastka i kawę. Potem sam wszystko 
przygotowywał, 
mył filiżanki, talerzyki, pucował łyżeczki i parokrotnie wszystkim przypominał, 
że będzie 
miał gości i prosi, żeby im nie przeszkadzać. Jego radosne podniecenie udzielało 
się nam 
wszystkim i z niecierpliwością czekaliśmy na przybycie zaproszonych. Dziadek, 
rzecz jasna, 
sam otwierał drzwi i natychmiast prowadził do swego pokoju, więc zadowolić się 
musiałem 
zapachem naftaliny, który zostawiali za sobą w korytarzu.
Po odejściu gości słychać było, jak krząta się po pokoju, zbiera naczynia, gada 
coś do 
siebie, nie mogąc się jeszcze wyzwolić z ferworu karcianych batalii. Wiedziałem, 
że jak 
zwykle nie będzie mógł zasnąć i przyjdzie do mnie na nocne pogawędki, które 
uwielbiałem. I 
rzeczywiście, po paru minutach skrzypienie podłogi i cichy szmer otwieranych 
drzwi 
oznajmiały przybycie dziadka, który podchodził na palcach do mego łóżka, zapalał 
stojącą 
obok nocną lampkę i pytał cicho: śpisz?, dobrze wiedząc, że nie, że czekam na 
jego 
odwiedziny i pewnie bez nich nie mógłbym zasnąć. A że znaliśmy się na wylot, 
więc za 
każdym razem odgrywaliśmy tę samą scenę na niby: udawałem kamienny sen, co 
wywoływało kilka chrząknięć i głośniejsze pytania: śpisz? śpisz? Otwierałem 
wtedy jedno 
oko, potem drugie, a dziadek promieniał zadowolony, przysuwał sobie krzesło i z 
dobrze 
udanym znużeniem mówił półgębkiem: „Nareszcie poszli”.
Podnosiłem się wówczas na łóżku i mrużąc od rażącego światła oczy, chwytałem go 
za ręce, jakby chcąc sprawdzić, czy jest naprawdę. Były nieduże, ale 
niespodziewanie mocne, 
a przy tym kościste, o długich palcach, których nawet z początku się bałem, gdyż 
zwężały się 
przy końcach, przypominając szpony. Dziadek wprawdzie tłumaczył mi kiedyś, że w 
młodości grał na skrzypcach i od tego mu się palce zniekształciły, ale sądząc po 
jego pieniach 
w kościele, to miał - jak to mówią - drewniane ucho. Dokuczałem mu czasem, 
mówiąc, że 
wcale grzebienia nie potrzebuje i może tylko palce lekko rozchylić i już 
zgrzebło gotowe. 
Żądałem nawet, żeby i moją czuprynę palcami przeczesał, co czynił tym chętniej, 
iż nadarzała 
się świetna okazja, by mnie za włosy poszarpać albo i - niby to niechcący - o 
ucho zahaczyć. 
Śmiechu przy tym było co niemiara. Ale najbardziej lubiłem dotykać jego twarzy, 
która była 
o tyle dziwna, że sprawiała wrażenie zupełnie młodej, po dziecięcemu gładkiej, 
ale w 
niecodzienny sposób uwięzionej w ściskającej ją, niewidzialnej sieci, która 
wrzynając się w 
skórę coraz głębiej, pokryła twarz dziadka licznymi zmarszczkami o pięknym, 
nieomal 
symetrycznym deseniu. Jakże lubiłem rozchylać palcami głębokie bruzdy na 
policzkach 
dziadka łudząc się, że uda mi się znaleźć cienkie jak pajęczyna nitki. Nic 
szczególnego nie 
znalazłem, ot, czasem parę drobinek piasku, które ze śmiechem wygrzebywałem 
palcem. Ale 
jakże różne to były zmarszczki! Ileż to razy przeprowadzałem skrupulatne 
oględziny twarzy 
staruszka i obejmując go za skronie rękoma i przybliżając swoją twarz tak, że 
prawie 
dotykałem go koniuszkami nosa, przebiegałem wzrokiem po wszystkich jej 
zakamarkach. Na 
brodzie i w kącikach ust były zmarszczki kanciaste, zygzakowate i choć nie tak 
głębokie jak 
bruzdy na policzkach, to jednak na tyle wyraźne, żeby można było zauważyć, że 
układają się 
jakby w poziomą jodełkę. Nad górną wargą z kolei zmarszczki ledwie zaznaczone: 
delikatne 
jak pajęczyna, przypominające nieco spękania na porcelanie, a przy tym 
zmieniające bez 
przerwy swą piękną konfigurację. Najśmieszniejszy był nos, który pokryły 
zmarszczki faliste, 
przebiegające gęstym ściegiem z jednej strony na drugą. Natomiast wysokie czoło 
zakreskowane było ośmioma zmarszczkami, ułożonymi w dwa rzędy po cztery, które 
zabawnie zbiegały się po środku jak dwa, złączone z sobą znaki zapytania. 
Dlatego może 
twarz dziadka miała zawsze taki po dziecinnemu zdziwiony wyraz. Pewnie dla 
kontrastu, 
gdyż nie przypominam sobie, żeby coś naprawdę go zadziwiło.
A gdy oddalałem twarz od dziadkowych zmarszczek i przyglądałem się im 
przymrużonymi oczyma, to wówczas wydawało mi się, że układają się one w jakiś 
tajemniczy 
plan, czy wykres czegoś, co wprawdzie mapą nie było lecz nieodłącznie się z nią 
kojarzyło. Z 
czasem, nabrawszy wprawy, niczym wielki odkrywca czy podróżnik, spenetrowałem 
całą 
przedziwną geografię ich znaczeń. Oczywiście, nie bez pomocy samego dziadka, 
który bez 
oporów - a właściwie ochoczo - przyjąwszy taką właśnie, niecodzienną 
interpretację i 
odczytanie swych zmarszczek, nie wzdragał się przed snuciem coraz to innych i 
coraz to 
bardziej wydumanych opowieści związanych z poszczególnymi kreskami i zawijasami, 
jakie 
czas przepięknie odcisnął na jego wciąż młodzieńczej i po dziecinnemu zdziwionej 
twarzy.
Tak też, każda zmarszczka miała nie tylko swoją własną i niczyją więcej 
historię, ale 
oznaczała również jakieś konkretne miejsce na świecie, który dziadek zjeździł 
przecież 
wzdłuż i wszerz. Mogło to być miasto, wieś, niekiedy ulica, dom, nawet pokój, 
kiedy indziej 
znów łąka, las, step, czy też tajga. Można więc było, wodząc palcem, podróżować 
po 
dziadkowej twarzy, przemierzając w oka mgnieniu olbrzymie odległości i całe lata 
misternie 
na niej wyżłobione. Trzeba było nie byle jakich umiejętności, żeby się w tym 
galimatiasie nie 
pogubić, a przyznać trzeba, że dziadkowi zdarzało się to o wiele częściej 
aniżeli mnie. 
Aczkolwiek dawało to powody do powątpiewania czy aby wszystkie te historyjki nie 
były 
wyssane z palca, to jednak nie ulega wątpliwości, że właśnie w zmarszczkach 
dziadkowe 
życie znalazło swój wykres, a raczej wierne, choć skrótowe odbicie. Dla 
przykładu można 
było tę niezwykłą podróż zacząć od zmarszczek przy kącikach ust, gdzie z jednej 
strony był 
Petersburg, a z drugiej Moskwa, by wędrując ku górze migiem znaleźć się w 
Berlinie ożyli 
nad prawą brwią, bądź w Ameryce, leżącej po środku czoła, lub też w usadowionym 
nieco z 
boku Gdańsku.
No a potem, gdy już dokonałem lustracji dziadkowych zmarszczek i upewniłem się, 
że 
nic się w nich nie zmieniło, zaczynały się nasze nocne rozmowy i przekomarzania 
się. Mogły 
one mieć i taki przebieg:
- Dużo przegrałeś, dziadku?
- E, parę złotych - żachnął się. - A powiedz, kochasiu, co ci się śniło?
- Śniło mi się, że byłem Münchhausenem i jeździłem jak on na koniu po stole, jak 
na 
tym obrazku w książce, a te piękne damy patrzyły z zachwytem i klaskały. A 
potem... a potem 
mnie zjadły.
- Jak to: zjadły?
- Bo mnie potem upiekli na rożnie, jak świętego Wawrzyńca, o którym mi 
opowiadałeś, pokroili na kawałki i rozłożyli na talerze, a ta, ta co na obrazku 
siedzi na wprost, 
ta z dużym kokiem zjadła mojego ptaszka.
- Ha! Ha! - zaśmiał się dziadzio - to dziwny sen, bardzo dziwmy. A ta paskuda, 
powiadasz, ptaszka ci Zjadła...
- Talk.
- No cóż... - staruszek podrapał się za uchem - to mi przypomina pewną zabawną 
historię, jaka przydarzyła się jednemu kadetowi - hulaj duszy w Carycynie... 
Tak, ale 
opowiem ci o tym jak dorośniesz, kochasiu.
- Jaka historia? Jaka historia? Opowiedz, dziadziu najukochańszy, opowiedz...
- Nie - uciął krótko, po czym zbliżył twarz do mego ucha i szepnął 
konfidencjonalnie: 
- To są sprawy damsko-męskie, jeszcześ za młody, ale cierpliwości, cierpliwości, 
pamiętaj, że 
wszystko na ziemi ma swój czas.
- Jak mogę być cierpliwy, kiedy tak często powtarzasz, że wkrótce umrzesz?
I tak to przekomarzaliśmy się, przekonywali o swoich racjach do późnej nocy, bo 
tak 
jakoś się składało, że większość historyjek jaka się dziadkowi przypominała, 
tyczyła właśnie 
spraw „damsko-męskich”, a więc nie dla moich uszu.
Po tej rozmowie, którą dziwnym trafem dość dobrze zapamiętałem, odbył się 
wprawdzie jeszcze jeden brydżyk, ale aż wstyd o nim wspominać. Z początku tego 
feralnego 
wieczoru wszystko odbywało się normalnie, ale później dziadzio wypił widocznie 
trochę za 
dużo nalewki wiśniowej, gdyż jego podochocony głos wybijał się dyszkantem 
spośród 
pozostałych, a charakterystyczny, jazgotliwy śmiech wskazywał na to, iż 
staruszek opowiada 
swe ulubione nieprzyzwoite anegdoty o Puszkinie. Nigdy nie chciał mi ich 
opowiedzieć, 
czasem tylko wspominał, a jak kiedyś był u niego ten rotmistrz z przeciwka i o 
czymś tam 
wesoło sobie gwarzyli, to wtrąciłem się znienacka, tak ni w pięć, ni w dziesięć: 
to zupełnie 
jak w tej anegdocie o Puszkinie, prawda dziadku? na co długi jak dyszel 
rotmistrz tak ryknął 
śmiechem, że mu sztuczna szczęka wypadła, ale szczęściem złapał ją w powietrzu. 
W każdym 
bądź razie podczas tego ostatniego brydżyka nagle zaległa niepokojąca cisza, 
pominąwszy 
piskliwy głos rechoczącego w najlepsze dziadka. Po chwili otworzyły się drzwi i 
liczne kroki 
przeszły do drzwi wejściowych, odprowadzane przepraszającym, uniżonym 
skrzeczeniem: 
ależ, jak to, Elizawieto Andrejewna - w zdenerwowaniu zawsze zwracał się do 
wszystkich na 
modłę rosyjską - ależ tak nie można, ja doprawdy nic złego, ja... I tu 
odpowiedziały mu 
trzaskające drzwi. Przy człapał do mnie po chwili, usiadł, wargi ze złości 
zagryzł i zamruczał 
coś pod nosem.
- Bodaj mi pypeć na języku wyskoczył - złorzeczył - do diaska, co za diabeł mnie 
podkusił...
- A co się stało, dziadziu?
- To się stało, że się damy obraziły.
- Teraz już nie ma dam. Pani w szkole mówiła, że nie ma już takich.
- Tak mówiła? - zainteresował się żywo. - No, może i miała rację... Te stare 
klępy już 
nie są damami, tak, spróchniałe pulardy, nic więcej...
Dobrze, że jeszcze nie przyszedłeś, inaczej nie dałbyś mi tego wszystkiego 
opowiedzieć, pewnie ponaglałbyś, mówiąc, że to wszystko nie ma nic do rzeczy i 
że po prostu 
zadałeś jedno pytanie, a ja tu o dziadku, brydżykach i innych bzdurach, i pewnie 
za nic nie 
chciałbyś zrozumieć, że właśnie poprzez te pozornie pozbawione znaczenia sprawy 
zbliżyliśmy się do kluczowego momentu, jakim był ten dziwny ostatni dzień... A 
może nic 
byś nie mówił, tylko w kółko powtarzał: dlaczego?... dlaczego?...
Już od wielu dni mówiło się o tym, że dziadek: ma iść; na przyjęcie, wielkie 
przyjęcie 
w wielkim, luksusowym hotelu, na którym będą pewnie sami dyplomaci, politycy, 
dziennikarze, cały wielki świat. Zaproszenie przyszło w długiej, białej kopercie 
opatrzonej 
nazwą Bardzo Ważnej Instytucji, a wysłał je osobiście ktoś równie ważny - 
zamaszysty 
podpis mówił sam za siebie. Na dziadku list jakby nie zrobił wrażenia, 
przeczytał po cichu, po 
czym cmoknął, pokręcił głową i skwitował mruknięciem: ot, nie przypuszczałem, że 
taki 
parweniusz się z niego zrobił, patrzcie, patrzcie... I zostawiwszy list na 
pastwę naszej 
ciekawości, zniknął za drzwiami swego pokoju. Lecz widać było, że jest 
zadowolony, że to 
takie wrażenie na innych wywarło, i jakkolwiek dłużej na ten temat z nikim nie 
rozmawiał, 
jednak dawał do zrozumienia, że zaproszenie przyjął i że wybiera się na „raut”, 
by - jak 
mówił - wreszcie kości rozruszać i znajomków zobaczyć. A w ogóle to zaproszenie 
przyszło z 
okazji uroczystego otwarcia nowego kina, które, jak lokalna prasa podała, miało 
być oddane 
do użytku na miesiąc przed planowanym terminem. W mieście szum jak w ulu, ludzie 
nie 
mogą się wprost doczekać. To będzie prawdziwe święto, gdyż pomyślano również o 
różnych 
atrakcjach dla ogółu. A chyba nie muszę opisywać mojej radości, gdy w przeddzień 
tego 
wielkiego wydarzenia dziadek dokonał przeglądu mojej szafki z ubraniem, z 
tajemniczą miną 
wybrał jedyne nie łatane spodnie i najlepsza, jaką miałem, koszulę i powiedział 
krótko: jutro 
to włożysz...
Przed przyjęciem w hotelu, który jest chlubą naszego miasta, a gdzie tylko 
nieliczni 
byli zaproszeni, w sali kinowej odbyła się część oficjalna, to znaczy uroczyste 
przecięcie 
wstęgi, przemówienie i występy artystyczne. Cóż, jak to zwykle bywa, najdłużej 
trwały 
przemówienia, i to nad wyraz nudne, różniące się między sobą jedynie twarzami 
mówców. 
Smętnie i wolno mijały długie kwadranse, a słuchający, jeśli w ogóle można ich 
tak nazwać, 
w każdym bądź razie - obecni, wiercili się niespokojnie w nowiutkich 
wyścielanych 
czerwonym pluszem fotelach, a ich wyzbyte mimiki twarze wyrażały tylko bezmyślne 
skupienie i zdaje się, że prócz pewnego jegomościa, który siedział obok i 
wszystko pilnie 
notował, jedynym wyjątkiem był mój dziadek. Patrzyłem, jak uważnie słuchał, jak 
przeżywał 
i komentował wszystko pod nosem. Mrużył też oczy co chwila, brew marszczył, 
cmokał, 
mlaskał i wydawał te wszystkie dźwięki, których znaczenie tylko ja znałem i 
umiałem ocenić 
ich zadziwiającą trafność. Mając ich w repertuarze cały wachlarz, mógł w 
zasadzie prawie 
wszystko nimi wyrazić. Aż dziw bierze, jak jednym, malutkim dźwiękiem, nie 
będącym 
nawet porządnym mruknięciem, mógł powiedzieć na przykład: „gdzie jest moja 
gazeta” albo: 
„w zupie za mało soli”. Tak też obserwując mimikę dziadka i wsłuchując się w te 
gruchania, 
mruknięcia, poświstywania, chrząkania, przełykania śliny mogłem w myślach 
odtworzyć 
wewnętrzny monolog staruszka, który w przeciwieństwie do monotonnych i mdłych 
przemówień był nad wyraz burzliwy, co zresztą spowodowało psykanie sąsiadów, 
gniewne 
spojrzenia, a nawet dziwne zainteresowanie tego, co tak wszystko pilnie notował. 
Niczym 
jednak nie zrażony, dziadek kontynuował swoje gaworzenie, które przykładowo 
mogło 
oznaczać: „nudzisz, bratku”... „tak, może i racja”... „już to słyszałem”... „ni 
przypiął, ni 
przyłatał”... „flaki z olejem”... „ciekawe”... „co mnie to obchodzi”... i tak 
dalej, i tak dalej.
Każdy z mówców poruszał najprzód sprawy wielkiej polityki, by dopiero na koniec 
przejść do spraw nam bliższych, to znaczy do kina, które nie tylko że 
wybudowaliśmy 
wspólnym wysiłkiem, ale i chronić będziemy, dbać o to, by nigdy nie dotarły tu 
zgniłe 
moralnie, wyuzdane filmy amerykańskie, angielskie czy francuskie. Bo nie dla 
takich filmów 
naród wybudował sobie kino. Więc będziemy w nim wyświetlać filmy nie skażone 
mętną, 
dekadencką i subiektywną filozofią zachodnich pseudo-myślicieli, filmy 
zrozumiałe dla 
wszystkich, a także ukazujące codzienny trud w budowaniu nowej ojczyzny i 
wszystkie te 
sprawy, które są ludowi bliskie. A twórcy nasi pokażą, jak na nędznym rumowisku 
przeszłości stworzyć można dzieła o niezrównanych i niepodważalnych walorach 
ideowo-
artystycznych.
Sala ożywiła się jednak, gdy prowadzący uroczystość zapowiedział przemówienie 
przedstawiciela miejscowej ludności. Ja również ocknąłem się nieco z odrętwienia 
i patrząc 
na ociężale wchodzącą na podium znajomą postać, doznałem pewnego rozczarowania, 
podobnego do tego, gdy dziadzio wrócił... A widzisz, miałem przecież od tego 
zacząć. Mea 
culpa, mea maxima culpa...
Znając go tylko z rodzinnych opowieści, tych wieczornych wspomnień, pełnych 
westchnień, żalu i domysłów, oczekiwałem Bóg wie kogo, a tu zamiast chłopa na 
schwał - 
stetryczały starowina, zamiast pysznego munduru - lepiej nie mówić co, zamiast 
oficerek - 
przedziwne buciory wypchane gazetami i związane sznurkiem. Z początku miałem 
nawet 
pewne wątpliwości, czy to aby ten prawdziwy dziadek. (Szkoda, że jeszcze nic nie 
wiedziałem o istnieniu naszego albumu, gdyż mógłbym wtedy porównać. W każdym 
bądź 
razie, o ile pamiętam, miał złote koronki, które mu zapewne Borkowski wstawił. 
Górna lewa 
trójka i czwórka, i dwie na dole, w tym samym miejscu. Zapytałem go nawet 
kiedyś, co się 
stało z jego prawdziwymi zębami, na co zakrzyknął zdziwiony: Jak to, nie wiesz?! 
- Straciłem 
w pojedynku! - co ostatecznie upewniło mnie o waleczności staruszka.) Ale też z 
miejsca 
zorientowałem się, że to morowy facet. Pamiętam, jak stanął w drzwiach i nie 
zważając na 
okrzyki radowi i łzy szczęścia, oświadczył krotko: „wróciłem”. Po kąpieli i 
podstrzyżynach, 
przy których wolno mi było asystować, dziadek rozsiadł się na krześle w kuchni i 
zażądawszy 
herbaty z cukrem, prawdziwym, i gazety, liberalnej, zagłębił się w lekturze 
„Dziennika 
Bałtyckiego”, chrząkając przy tym z ukontentowaniem i siorbiąc herbatę ze 
spodeczka. 
Bardzo mi się to wszystko podobało, bo szumu nijakiego nie było, wszystko z 
umiarem i 
spokojem. Nawet na pytania niechętnie odpowiadał, ot, zbywał je niecierpliwym 
ruchem 
głowy, bądź monosylabami rzucanymi półgębkiem, których pełne znaczenie miałem 
dopiero 
poznać. Na dobre rozgadał się wiele dni później, przez co nie raz mieliśmy 
kłopoty, 
szczęściem, że miał kolegów tu i ówdzie, jak ten, co nas, na przyjęcie zaprosił. 
Właściwie nie: 
nas, tylko dziadka, a ja to tak na przylepkę, bo jeszcze nigdy na czymś takim 
nie byłem.
Tak więc, widząc wchodzącego na podium przedstawiciela miejscowej ludności, 
doznałem pewnego rozczarowania, albowiem był to nie kto inny, a Korpys we 
własnej 
osobie. Aż ściany zadrżały, gdy zahuczał po swojemu, a poniektórzy, co zapadli w 
drzemkę, 
ocknęli się przerażeni, że coś niedobrego się dzieje. Trzeba po prawdzie 
przyznać, że mówił 
krótko a mądrze i z niekłamanym przekonaniem. Była to jakby, odezwa do twórców. 
Żeby i o 
takich jak on pamiętali. Bo on nie chce oglądać filmów stamtąd. On chce filmy, 
które może 
zrozumieć. Inni także tego pragną. Również i jego żona - prosta, uczciwa 
kobieta...
Potem były sztampowe występy artystyczne, orkiestra wojskowa zagrała parę 
skocznych melodii, dzieci tańczyły krakowiaka, a kilku aktorów z naszego teatru 
recytowało 
rewolucyjne wiersze. Natomiast zapowiadana i oczekiwana przez wszystkich 
projekcja filmu 
„Syn pułku” nie odbyła się. Z przyczyn technicznych, jak wyjaśnił spocony 
operator. 
Niemniej część osób z ochotą wychodziła na ulicę, by udać się do Grand Hotelu, 
gdzie 
szczęśliwców z zaproszeniami oczekiwało przyjęcie. Dla reszty zorganizowano 
pokazy 
strażackie.
Przyjęcie odbyło się na hotelowym tarasie, od strony plaży. Po drodze 
kilkakrotnie 
sprawdzano nasze zaproszenie i dziadek musiał się ustawicznie tłumaczyć dlaczego 
nas jest 
dwóch, skoro zaproszenie jest tylko na jedną osobę. No, ale jakoś w końcu 
dotarliśmy na 
miejsce. Boże, jakie to wszystko było wspaniałe! Z trzech stron taras otaczały 
długie stoły, 
ujmując go jakby w podkowę. A czegóż na tych stołach nie było! Ileż mięsiw, 
jarzyn, sałatek, 
zakąsek, kanapek, owoców, win, wódek zagranicznych. Nawet papierosy leżały, kto 
chciał, 
mógł brać i palić do woli. Z boku, usadowiona na specjalnym podium, przygrywała 
z cicha 
orkiestra. Trochę dziwnie się poczułem wśród tylu dostojnych gości, których 
nigdy przedtem 
na oczy nie widziałem, przez co odniosłem wrażenie, że nikt albo prawie nikt nie 
był z 
naszego miasta, a jeśli i był, to z takich, co po mieście pieszo nie chodzą, 
wśród eleganckich 
panów w ciemnych garniturach albo w mundurach upstrzonych niezliczonymi 
medalami, 
wśród pięknych pań, pachnących wielkim, nieznanym światem, które we wspaniałych 
kreacjach zachowywały się spokojnie, z gracją. Dystyngowanie - jakby powiedział 
dziadek, 
który przystanął nieco z boku, nie bardzo wiedząc, co robić. Zupełnie jakby sam 
był 
zawstydzony swym wyświechtanym garniturem kupionym specjalnie na tę okazję na 
ciuchach, za psi grosz wprawdzie, ale nawet o taki ciężko. Uczepiłem się więc 
jego ręki, bo to 
zawsze pewniej - dłoń ciepła, mocna - i czekałem, co postanowi.
Zdawało mi się, że lekko wydął usta, jakby z pogardą, po czym powiedział 
spokojnie: 
chodzimy coś przekąsić. Przy stołach wprawdzie tłum, ale jedzenie prawie 
nietknięte, ot, parę 
osób coś tam poskubało. A tak to stoję z kieliszkami w jednej, z papierosem w 
drugiej ręce i 
gadają, brzęczą jak stado ważek. Wciąż się też komuś kłaniają, panie ślą 
uśmiechy. „Bardzo 
mi miło, całuję rączki, uszanowanie, witam - witam, panie pozwolą, że 
przedstawię, ach, my 
się przecież znamy” - słychać zewsząd. Panie wyciągają ręce do pocałowania i 
wokoło 
rozlega się szarmanckie cmokanie. Pewnie wszyscy się znają, tylko my obcy. Czuję 
się coraz 
bardziej zagubiony, dziwnie tak. Zauważyłem, jak parę osób rzuca na nas 
zdziwione 
spojrzenia, ale dziadek, nie zwracając na nikogo uwagi, ciągnie mnie do jednego 
ze stołów i 
nie patyczkując się wiele, chwyta dwa talerzyki, nakłada szynkę, pieczony schab, 
polędwicę, 
pasztet, pomidory, sardynki wszystko polewa jakimś sosem i wręcza mi moją 
porcję. 
Pałaszujemy z apetytem, aż się uszy trzęsą i robi się od razu fajniej. 
Uśmiechamy się do 
siebie. Kelnerzy w białych marynarkach, z muszkami pod szyją, roznoszą gorące 
napoje, 
ciągnąc za sobą zapach kawiarni. Potem szampan w płaskich kieliszkach. Tymczasem 
całe 
towarzystwo podzieliło się na grupy i grupki, rozprawiają wesoło, żartują, 
paniusie plotkują i 
pewnie jedna drugą obgaduje. Orkiestra gra „Cicha woda brzegi rwie”, kilka par 
już pląsa. A 
my coraz bardziej sami, wstyd mi się robi, zwłaszcza że dziadek szampanem się 
zajął i 
opróżnia jeden kieliszek po drugim, przez co coraz bardziej nas widać. Wstyd, że 
nikogo nie 
znamy, nikt do nas nie podejdzie, że dziadzio taki śmieszny, w porównaniu z 
innymi prawie 
pokraczny, pachnący naftaliną i tanim tytoniem. Ale ta ciepła dłoń, której 
ponownie się 
chwytam, dodaje mi otuchy, ogrzewa. Bo zimno się robi. Nie wiedzieć kiedy 
napłynęły 
sponad drzew ciemne, ciężkie jak nasączana gąbka chmury, zerwał się wiatr, który 
zmierzwił 
spokojną, gładką taflę morza i sypnął na nas piaskiem z plaży. Wszyscy z 
niepokojem zerkali 
w niebo które nie dało długo czekać i lunęło jak z cebra. Szybko umknęliśmy z 
dziadkiem do 
środka i stanęliśmy przy przeszklonych, zalewanych z zewnątrz ulewą drzwiach. W 
milczeniu 
patrzyliśmy na zamieszanie na tarasie” który nieomal zniknął zakreskowany 
strugami 
deszczu. Krople jak grad bębniły o szyby, układały się w strużki i zacieki, 
poprzez które 
wszystko, co na zewnątrz, stało się zamazane, płynne, zdeformowane i być może 
przez to 
zniekształcenie, przypominające nieco odbicia w fantazyjnie powyginanych 
lustrach z 
wesołego miasteczka, wydawało mi się, że wśród zamieszania, popłochu i paniki, 
jaka 
wybuchła na tarasie, część gości wraz z kelnerami i orkiestrą rzuciła się 
gwałtownie do stołów 
i dalej chwytać, co się da, ładować zdobycz do kieszeni, do torebek, gdzie 
popadnie. 
Patrzyliśmy w milczeniu na kłębiący się tłum, który zgarnąwszy w oka mgnieniu, 
ile się tylko 
dało, wtargnął z wielkim impetem i gwarem do wewnątrz, gdzie prowizorycznie 
ustawiono 
paręnaście krzeseł i jakieś stoły. Panie przeglądały się w lustrach, poprawiały 
fryzury, 
panowie też. Można” powiedzieć, że nastąpiło zbiorowe czesanie, po czym na 
powrót 
podzielono się na grupy i grupki, i wrócono do przerwanych nawałnicą rozmów. A 
myśmy 
wciąż stali wpatrzeni w kolorowe esy floresy na szybach, o które zacięcie 
bębniły duże 
krople, rozpryskując się,. tworząc zacieki, w których odbijały się rozbłysłe 
światłem 
kryształowe żyrandole, wspaniałe kreacje pań i czerń męskich garniturów. Zaraz 
minie ten 
deszcz, chrząknął po swojemu dziadek.
Jak tylko przeszła nawałnica, pojechaliśmy pociągiem do Gdańska, odwiedzić tego 
dawnego przyjaciela dziadka, który teraz był tak ważmy, że nawet na przyjęcie 
nie przyszedł. 
Chodzili razem do gimnazjum, a potem do Korpusu Paziów. W Petersburgu, a jakże. 
W 
milczeniu nam ta podróż zeszła, jakoś obaj nie mieliśmy ochoty na żarty czy 
wygłupy, 
którymi zazwyczaj gorszyliśmy współpasażerów. Dopiero w Gdańsku, gdy trzeba było 
jeszcze kawałek przejść piechotą, przełamałem wewnętrzne opory i zapytałem: - 
Dziadku, czy 
to wszystko było naprawdę, właśnie tak jak widziałem? Wiesz, tam na tarasie? - 
Spojrzał na 
mnie poważnie, wziął za rękę i odezwał się cicho: - Zapamiętaj sobie, kochasiu, 
że to 
zupełnie wszystko jedno czy było naprawdę, czy nie... Jeśli pamiętasz, to i 
było, a jeśli nie, to 
nie ma o czym mówić, rozumiesz?
- Wydaje mi się, że rozumiem, ale...
- Hm, jakby ci to wytłumaczyć... O! Wiesz chyba, że niedługo przyjdzie mi 
umrzeć, 
ale ty będziesz o mnie pamiętał, prawda?
- Tak, tak, dziadku. Jak Boga kocham. Do końca życia.
- No widzisz. Więc to będzie świadczyło o tym, że ja byłem. A później to już nie 
będzie takie pewne, rozumiesz?
- Teraz to już nie.
- A swoją drogą, to muszę ci się przyznać, że czasem trochę smutno mi się robi, 
jak 
sobie pomyślę, że odejdę od ciebie...
- To nie odchodź, dziadku, zostań ze mną.
- Kiedy wiesz, znudziło mnie już to wszystko, po prostu znudziło.
- Ja też się czasem nudzę - próbowałem pocieszyć staruszka.
- Ha! ha! ale ty, kochasiu, nie jesteś taki stary. - A ty, dziadku, powiedz tak 
naprawdę, 
z ręką na sercu, powiedz, czy ty byłeś kiedyś dzieckiem?
Poczułem, jak ręka dziadka zaciska się mocno na mojej, aż do bólu, więc 
przestraszony spojrzałem do góry i być może wydawało mi się, że jego 
pomarszczoną twarz 
przebiegł dziwny skurcz; ale już po chwili rozjaśnił ją uśmiech, rękę też 
rozluźnił i 
spojrzawszy na mnie rozbawionym wzrokiem, pochylił się i szepnął do ucha: - 
Wiesz, ta 
sprawa wymaga głębszego wyjaśnienia, będziemy musieli się wspólnie zastanowić, 
może uda 
nam się znaleźć na to jakieś przekonywające dowody, bo widzisz, tak prawdę 
mówiąc, to nie 
bardzo pamiętam...
No więc byliśmy u tego przyjaciela w domu, nie ma co - pięknie mieszka, puszyste 
dywany, kryształowe żyrandole, fortepian, prawdziwe rzeźby, jak w muzeum, a na 
ścianach 
obrazy. Jeden znam: robotnicy i marynarze atakują Pałac Zimowy. Dziadzio mówi, 
że też 
atakował, ale na obrazie go nie ma, więc pewnie coś mu się pomyliło. Ściskali 
się na 
powitanie, aż im w kościach trzeszczało. Tamten też stary, z obu trociny się 
sypią. Potem 
palili cygara, pili koniak i gadali, aż dziw, że im języki nie skołowaciały. 
Nudziłem się 
strasznie, więc łaziłem z kąta w kąt, myszkowałem, a nawet przejrzałem zawartość 
przeszklonego kredensu w którym było pełno srebrzystych i brązowych statuetek. 
Cały 
kredens wypełniony tymi figurkami, można by się nawet pobawić w wojsko, ale 
bałem się 
ruszyć cokolwiek. Zmęczony i znudzony usiadłem na puszystej sofie i chyba 
zasnąłem, bo 
gdy otworzyłem oczy, zobaczyłem, jak się dziadzio żegna, a przyjaciel klepie go 
po ramieniu 
i mówi: tak, tak, ja też niedługo odejdę, ale póki co - pamiętaj, zawsze możesz 
na mnie liczyć. 
Na co dziadzio, jakby odrobinę zły: wiesz co, żal mi trochę ciebie, ja bym... i 
tu nie 
powiedział „co by”... No, ale kiedyś jeszcze wpadnę. To bardzo dobrze, ucieszył 
się tamten.
Słuchaj, zagadnął mnie dziadek, gdy już mieliśmy jechać z powrotem, a co byś 
powiedział, jakbyśmy poszli na mały spacer i gdzieś na lody, co? Zgodziłem się 
bez wahania, 
bo nie ma to jak spacery z dziadkiem.
Idziemy więc Starym Miastem, które wyrasta z gruzów jak zaczarowane, a dziadek 
zamienia się w przewodnika i tłumaczy, co gdzie jest, co gdzie było, opowiada 
przeróżne 
historyjki. Skąd on to wszystko zna? I widzisz, gdybyś słuchał i po swojemu jak 
ongiś mnie 
popędzał, to pewnie musiałbym od razu od tego miejsca zacząć. Gdyż w zupełności 
wystarczyłoby ci, abym w jednym zdaniu powiedział, że zaszliśmy do pewnego 
wypalonego 
kościoła i wówczas dziadek tak poważnie, zupełnie inaczej niż zwykle powiedział: 
Wiesz, 
kochasiu, ci, co tam dzisiaj przemawiali, mieli po trosze rację, bo ta ruina 
należy jeszcze do 
czasu przeszłego, czasu minionego, ale jak ją odbudują, to zmieni niejako 
właściciela: nie 
będzie należała do „nich”, lecz do „nas”, do ciebie również. I powstanie nowa 
kultura, tym 
razem już zupełnie twoja. Niewiele z tego zrozumiałem, ale pomyślałem sobie, że 
to strasznie 
dobrze jest mieć swój kościół. Dobrze, że ciebie nie ma, inaczej śmiałbyś się ze 
mnie, jak 
zawsze, gdy mówiłem, że mam swój kościół.
Tej nocy umarł po cichu, a jak stwierdzili lekarze, to prócz starości nie miał 
żadnego 
powodu, żeby umierać. Ale ja wiem, że znudziło mu się, po prostu znudziło. Leżał 
więc 
martwy w łóżku, a myśmy stali wokół niego. Schudł przez tę nocną śmierć, 
skurczył się i bez 
trudu przenieśliśmy ciałko do trumny, którą przyniosło czterech drabów. 
Śmiesznie w tym 
dużym pudle wyglądał, jak dziecko, w nagle za dużym garniturze. Wszyscy płakali, 
ale mnie 
jakoś wcale dziadka nie było szkoda, gdyż wiedziałem, że umarł wyłącznie 
dlatego, że sam 
tak chciał, więc tylko na siłę robiłem smutną minę, lecz na sucho - ni jednej 
łzy nie udało mi 
się wycisnąć. A gdy już przyszło się z nim pożegnać, to cmoknąłem go w siwą 
skroń i 
szepnąłem cicho: pa, dziadku, na co zdawało mi się, że odpowiedział jednym z 
tych swoich 
chrząknięć, mogących znaczyć „która to może być godzina?” albo „o czym to ja 
zapomniałem?”. A i owszem, zapomniałeś, zapomniałeś o tych wszystkich nie 
dokończonych 
historyjkach, wiesz, tych „damsko-męskich”. Odwozisz je teraz karawanem na 
cmentarz i 
pewnie złościsz się tam w środku, że konie człapią leniwie, a za nimi nasza 
gromadka wlecze 
się w żółwim tempie. No, ale w końcu jesteśmy na miejscu. Grabarze niosą trumnę, 
jeden ma 
wytatuowanego motyla na dłoni: gdy rusza kciukiem - motyl macha skrzydłami. 
Ksiądz ziewa 
ukradkiem. Sypiemy ziemię, każdy po garści. Grabarze zasypują, formują kopiec, 
ustawiają 
krzyż. Ładnie tu, wokół las, drzewa szumią.
IV
W albumie ząbków Madame niewiele, ale za to jakie ładne! - równiutkie, 
kształtne, 
nawet specjalnie nie zaniedbane. Widać dbała o urodę, nie odkładała jak inni 
wizyty u 
dentysty na ostatnią chwilę, kiedy już ból staje się nie do wytrzymania. Jak 
tylko językiem 
wyczuła jakieś wykruszenia czy szczerby, to zaraz w te pędy do Borkowskiego. Tak 
więc nie 
musiał nawet zdjęć robić, bo i po co? - Wystarczyło trochę przy takim ząbku 
pomajstrować i 
już po kłopocie! Toteż jedynie trzy zdjęcia w albumie. Ale tu wyłania się nowa 
kwestia. Otóż 
Borkowski z pewnością nie wszystkich pacjentów umieszczał w swej dziwnej 
kolekcji. 
Przecież część zdjęć znaleźliśmy w pudełkach, a nawet jest ich o wiele więcej. 
Nie ulega też 
wątpliwości, że w pewnym sensie był to album zastrzeżony wyłącznie dla 
wybranych. I oto 
stajemy przed kolejnym problemem: na jakiej zasadzie dokonywał wyboru? Bo 
przecież już 
na pierwszy rzut oka widać, że są tu zęby nie tylko ludzi z „towarzystwa”. 
Korpys najlepszym 
tego dowodem. Nie sposób też stwierdzić, że zbierał tak zwane „ciekawe 
przypadki”, bo w 
końcu ząbki Madame niczym specjalnie się nie wyróżniają. A może po prostu nie 
przywiązywał do tego wagi i umieszczał zdjęcia w albumie nie według jakiejś z 
góry 
ustalonej zasady, a przypadkowo, wedle nagłej zachcianki, niespodziewanego 
kaprysu? W ten 
sposób obok niewątpliwie kuriozalnych okazów stomatologicznych znalazły się tam 
niewiele 
z tego punktu widzenia znaczące zęby ludzi, których znał, cenił, bądź po prostu 
lubił. Trudno 
mi na te pytania jednoznacznie odpowiedzieć, tym bardziej że mimo wnikliwych 
przemyśleń, 
do tej pory żadnej sensownej zasady czy myśli przewodniej albumu, czy raczej 
sztambuchu 
nie odgadłem. Pewnie w ogóle takiej nie ma, gdyż równie dobrze można by pytać 
fotografa, 
który w witrynie swego atelier umieszcza fotografie ludzi zupełnie przypadkowo 
dobranych, 
o pobudki, jakie nim w ich doborze kierowały.
Ale mimo wszystko lubię patrzeć na te drobne ząbki Madame, które są o tyle 
frapujące swą tajemniczością, że wiem o nich tak mało, prawie nic. Może dlatego 
od nich 
zawsze rozpoczynam przeglądanie albumu, a robię to jedynie dla samej 
przyjemności 
patrzenia na „nieznane”, jak na portrety obcych ludzi w muzeum. Tak, w tym 
przypadku 
właściwie dałem już za wygraną i nie przypuszczam, żebym kiedykolwiek rozgryzł 
ich 
sekretne znaczenia. Dlaczego w ogóle znalazły się w albumie? Tyle różnych pytań, 
a 
odpowiedzi żadnej.
Ponownie brakuje nam dziadka, który - o ile sobie dobrze przypominam - musiał 
wiedzieć to i owo o Madame, a może i znał ją jeszcze sprzed wojny. Jak przez 
mgłę 
pamiętam, że podczas jednego z naszych pierwszych spacerów natknęliśmy się na 
nią w 
parku, jak kucając zrywała bratki z kwietnika i mlaskając głośno, i oblizując 
się, zjadała je 
jeden po drugim. Szepnąłem wówczas dziadkowi, żeby się specjalnie nie dziwił, bo 
to taka 
wariatka z sąsiedztwa. Ale gdy mijaliśmy ją, stała się rzecz dziwna: Lulu, 
zapewne na odgłos 
kroków, nagle odwróciła ku nam swą straszną, wykrzywioną szpetnie twarz, aż 
machinalnie 
chwyciłem się kurczowo ręki dziadka i z trudem stłumiłem okrzyk przerażenia. Ale 
nie to 
było takie dziwne, wcale nie to. Otóż Madame sama wydała się być najwyraźniej 
przestraszona, ale nie naszym nagłym pojawieniem się, lecz... twarzą dziadka, bo 
wpatrywała 
się w nią nieprzytomnymi oczyma, z których wyzierało tylko zdumienie, jak w 
święty obraz, 
a jej twarz rozedrgała się cała w upiornych konwulsjach. Trwało to przez dłuższą 
chwilę, 
gdyż odruchowo przystanęliśmy, a mnie wydawało się, że i dziadek jest niezwykle 
zaskoczony tym spotkaniem, a po krótkim chrząknięciu, jakie wydał, zorientowałem 
się, że 
zaraz coś powie. Ale nie, niczego nie powiedział, po prostu nie zdążył, gdyż 
Madame ryknęła 
krótkim, histerycznym śmiechem, zerwała się jak oparzona, odwróciła gwałtownie 
na pięcie i 
pomknęła zakosami przez trawnik, by po chwili zniknąć nam z oczu w pobliskich 
gęstych 
krzakach. Ale jeszcze przez dłuższy czas słychać było jej oddalający się, rżący, 
przerywany 
rechot. Natomiast dziadka dosłownie zamurowało, widać było, że się nad czymś 
usilnie 
zastanawia, stracił ochotę na żarty i przez całą drogę do domu milczał, jedynie 
od czasu do 
czasu mamrocząc pod nosem: niebywałe... po prostu niebywałe... coś podobnego... 
nie do 
wiary... po prostu nie do wiary, mój Boże... Nie przypominam sobie, żebyśmy 
kiedykolwiek 
w rozmowach wracali do tego dziwnego wydarzenia, raz tylko zapytał, co się stało 
z jej 
synem, więc teraz można tylko zgadywać, snuć fantastyczne domysły...
Jeszcze bardziej sprawę Lulu zagmatwały przedziwne wydarzenia festiwalowe, choć 
wówczas tak bardzo się jeszcze tym nie przejmowałem, gdyż ustawicznie głowiłem 
się nad 
wciąż nieodgadnioną zagadką nadgryzionej fotografii. Ale wcale tego nie żałuję, 
bo odnoszę 
wrażenie, że te dwie - zdawałoby się tak odległe od siebie sprawy - są w pewien 
sposób 
powiązane, że w niektórych momentach zazębiają się...
No i masz babo placek, kolejne fiasko, stanęliśmy w martwym punkcie, dalej ani 
rusz, 
tak jak i przedtem, zawsze dochodzimy do pewnej granicy, poza którą nie tylko 
pamięć 
innych, ale i nasza wyobraźnia nie sięga, bo jak szewc nie powie, to kto? 
miejscowych 
niewielu się uchowało, ale i tak można odnieść wrażenie, że się zmówili i w 
niektórych 
sprawach za Boga nie chcą pary z gęby puścić, a kto jeszcze został? ot, same 
ochłapy, 
strachliwy Henio z pobliskiego podwórka, ta wariatka, która nie wiadomo, jak się 
naprawdę 
nazywa, wszyscy mówią: Madame Lulu, ale i tak niczego się człowiek od niej nie 
dowie, 
najwyżej przekleństw parę usłyszy, strach podejść, na sam widok włosy dęba 
stają, no i 
jeszcze jej stetryczały, niedołężny ojciec, ale on się nie liczy.
Ostatnio głośno było o Madame, a to z powodu jej zdjęcia, które ukazało się w 
lokalnej gazecie, to znaczy głośno w najbliższej okolicy, gdzie ją znają, a 
wszystko z okazji 
tego festiwalu, co miasto postawił do góry nogami i może dlatego niektórzy, co 
bardziej 
zorientowani w światowych sprawach, twierdzili, że to zdjęcie nie jest wcale 
takie zupełnie 
przypadkowe i niedorzeczne, że kto wie, może nie bez kozery Lulu tam 
umieszczono, może 
był w tym jakiś podtekst i według mnie... - tu zniżano głos do szeptu -..zakrawa 
to na... 
krytykę... - tu przełykano ślinę -..nowej polityki kulturalnej... mnie tam co 
innego w głowie 
świta, choć może i mają rację z tą krytyką, wiadomo że samym jazzem daleko się 
nie 
zajedzie, nam też się to nie udało...
Biegniemy jak na skrzydłach za ostatnim wozem, całą rozwrzeszczaną gromadą, 
próbujemy czepiać się z tyłu, ale gruby jak kufa woźnica smaga długim batem, a 
siedzące na 
platformie dziewczęta, ubrane tylko w kolorowe kostiumy kąpielowe i pewnie 
dlatego takie 
napuszone, krzyczą na nas rozeźlone: wynocha, smarkacze! odczepisz się, 
gówniarzu! bo jak 
cię trzepnę! sukinsyny pieprzone! won! ale biegniemy mimo wszystko, bo jak świat 
światem 
takiej zabawy nie było, wszyscy spodziewali się, że coś będzie, bo od pewnego 
czasu krążyły 
po mieście mętne pogłoski, że właśnie coś ma być, nie wiadomo wprawdzie co, tak 
czy siak, 
w każdym bądź razie ma być inaczej, no ale nikt nie spodziewał się czegoś 
takiego, całe 
miasto postawione do góry nogami przez sfiksowanych artystów, a kogóż by innego, 
wiadomo że są na bakier z rozumem, prawdziwe kuku na muniu, festiwal sobie 
urządzili, 
wszędzie ich pełno, jazzu słuchają, błaznują, dla kurażu wódkę piją, obcesowo 
zaczepiają 
przechodniów, a teraz ten szalony pochód, jadą głównymi ulicami na wozach, na 
landarach i 
platformach, muzykują, śpiewają, żarty stroją, poprzebierani jak wariaci, 
transparenty 
porozpinali, napisy różne, świńskie też, takie jak my malowaliśmy na płotach i 
murach, 
najczęściej powtarza się DUPA, wypisane czerwoną farbą, z całej Polski się 
zjechali, ale 
najwięcej tych naszych, znamy ich z widzenia, na ulicach tłumy gapiów, patrzą z 
niedowierzaniem, bo czegoś takiego jeszcze nie było, w gazetach pisano, jak się 
należy 
zachować, to znaczy odnośnie jazzu, że to nie do tańczenia, tylko do słuchania, 
że nie tylko 
dla Murzynów, i że cudzoziemcy przyjadą, ba, nawet Anglicy, i wobec tego trzeba 
pokazać 
się z jak najlepszej strony, żeby wiedzieli, że u nas to nie byle co, więc 
biegniemy gromadą za 
ostatnim wozem, krzyczymy, ile głosu w gardłach, ile powietrza w płucach, trzeba 
zobaczyć, 
co będzie dalej, no i pokazać tym zagranicznikom, że dzieciarnia też coś 
potrafi.
A tyle rzeczy się później działo, że trudno do kupy pozbierać, ani na wołowej 
skórze 
nie spiszesz, bo i wygłupy, i brewerie przeróżne w muszli na molo, i wybory Miss 
Festiwalu, 
a wieczorem koncerty jazzowe w „Swing-Pawilonie”, gdzie nas nie wpuszczono, ale 
i tak 
wszystko słyszeliśmy, bo szał był taki, że od słuchania jazzu artystom na mózg 
padło i szyby 
powybijali, a w środku połamali krzesła, bójki wybuchały tu i ówdzie, musieli 
interweniować 
nasi funkcjonariusze, którzy również sprawiali wrażenie nieco zdezorientowanych, 
jakby nie 
wiedzieli czy szyby lecą i krew z rozbitych nosów cieknie w ramach festiwalu, 
czy 
nadprogramowo, ale i tak do późnej nocy działy się w mieście wołające o pomstę 
do nieba 
rzeczy, czego w gazetach nie omieszkano opisać i to z gorzkim wyrzutem, 
zamieszczając 
również pouczające zdjęcia: jedno ilustrujące rozwydrzonych wandali w akcji i 
drugie, dla 
kontrastu ukazujące jak należy słuchać jazzu, rzeczywiście - siedzi młodzież 
spokojnie, 
wszyscy skupieni, widać, że przeżywają te dzikie murzyńskie rytmy, jak to 
mówiono: swing 
czują, ale to zdjęcie zakrawa na kpinę, jakiś kiepski żart, bo wśród zasłuchanej 
grupki bez 
trudu można rozpoznać naszą Lulu, którą widać wzięto za przebraną artystkę i 
wciągnięto na 
koncert, w rzeczywistości pasuje tam jak garbaty do ściany, to ci historia, ale 
nas już nic nie 
zdziwi, nawet poważni ludzie zarazili się tym festiwalowym bzikiem, a jeden 
profesor, co 
malarzy uczy, poprowadził swych studentów gęsiego za sobą, przez całe miasto, a 
wszyscy 
mieli marynarki założone odwrotnie, jak kaftany bezpieczeństwa, ale był śmiech, 
ludzie 
palcami stukali się w czoła, przez siedem szalonych dni całe miasto to robiło, 
choć byli i tacy, 
co myśleli, że w ciągu tych siedmiu dni cały świat odmienia, to był dopiero 
festiwal!
Madame Lulu mieszka przy jednej z tych podwórek” o których nie bardzo wiadomo, 
gdzie właściwie są, można jedynie określić tak mniej więcej, bo i jak? - bez 
numerów, bez 
nazw ulic, gdyż te dotyczą jedynie kamienic, a ich nadpsute rewersy, narosłe na 
tyłach jak 
huba, jak kurzajki, różne przybudówki, pokraczne baraki, sklecone byle jak, 
murszejące budy, 
są anonimowe jak ich mieszkańcy, z których jedynie ci stali mają jakieś imiona i 
twarze, jak 
właśnie Madame, wywodząca się - jak mówią - z jednej z najstarszych rodzin 
naszego miasta, 
mocno wprawdzie podupadłej, ale zawsze...
Znamy wiele takich podwórek, wszystkie niby takie same - przypominające nieco 
obozowiska cygańskie, otoczone ślepymi murami, jak olbrzymie studnie, sklepione 
wysoko 
suszącą się bielizną, wypełnione po brzegi wrzawą, krzykiem dzieciarni, 
nawoływaniami, 
kłótliwym jazgotem bab, śpiewem i rykiem wiecznie pijanych dziwek z rozlicznych 
melin - i 
łatwo tam zabłądzić, gdyż niektóre połączone są z sobą, tworzą całą sieć, miasto 
w mieście, 
żyjące własnym życiem, mające swoje prawa i obowiązki, swoich ważnych i 
maluczkich - a 
jednak każde jest inne, ma coś szczególnego, jakby własną etykietę, bez której 
nie sposób 
byłoby zorientować się w tym piekielnym galimatiasie.
Madame Lulu znają wszyscy, niektórzy - jak chociażby nasz szewc - jeszcze sprzed 
wojny, gdy była podobno młoda i piękna, choć trudno w to uwierzyć, teraz gada do 
siebie, 
matuje się jak klown, ubiera dziwacznie, choć przeważnie w łachmanach chodzi, w 
świątek 
czy piątek, bez różnicy, jak jakaś żebraczka, ale nawet te łachy dziwacznie 
dobrane, jak u 
Cyganów, no i kolejek w sklepach nie uznaje, baby jej za to nie znoszą, do nas 
czasem 
zachodzi, o pieniądze prosi, bo nigdzie nie pracuje, a niby taka wykształcona, 
języki zna, 
mówią, że tylko prywatnych nauczycieli miała, no i ojciec na karku - staruszek, 
w więzieniu 
go sparaliżowało, a ona podobno głodzi go i bije, sąsiadki nieraz słyszały, jak 
płacze, czasem, 
gdy mu która kartofli okraszonych słoniną zaniesie, to podobno żre jakby 
pierwszy raz takie 
delicje widział, bo i czym ma go karmić, skoro w sklepie zawsze kupuje marmoladę 
i to 
zaledwie kilka deko, i papierosy, nic więcej, a jak pali, to wydaje się, że 
połknie papierosa - 
trzyma go do połowy w ustach jak dzieci lizaki, gdy wyjmuje, to lepki od śliny i 
cały w 
szmince, bo maluje się pod sam nos...
Kiedyś latem weszła do naszego sklepu w swym wyliniałym do szczętu futrze, bez 
pardonu wpycha się przed kolejkę, „Płaskie” kupuje, reszty nie odbiera, dla 
biednych - 
powiada, wydymając usta w kurzą dupkę, i siada na beczce ze śledziami, zapala 
papierosa, 
choć nie wolno, zapałkę wrzuca do stojącej obok, metalowej spluwaczki i majtając 
do rytmu 
nogami, śpiewać zaczyna, po francusku - a jakże, rozczochrana jak wiedźma, z 
nieprzytomnym wzrokiem - prawie zawsze ma taki - wydziera się, jak staruchy w 
kościele, a 
tu jeszcze na klaskanie się jej zebrało i futro się rozchyla, a pod spodem nic! 
- golusieńka jak 
letniczki w solarium, co je przez dziury podglądamy, na to baby w krzyk: won! 
won stąd! 
ścierwo! jedna przez drugą wrzeszczy, kierownik podlatuje, czerwony jak burak 
szarpie 
Madame za rękaw, proszę wyjść, proszę wyjść, roztrzęsiony, pewnie żony się boi, 
razem tu 
pracują, a jej ani to w głowie, rozśpiewała się na całego, nic nie rozumiemy, 
tylko refren 
powtarza jakby po naszemu - bimy bam, bom, bim, bam, bom, a babsztyle drą się 
wniebogłosy, za kudły ją! za kudły! w końcu chwyciły za nogi i ręce, i nie 
szczędząc razów, z 
trzaskiem wyrzuciły na dwór, aż z rozpędu plackiem upadła na rozgrzany chodnik, 
kurzem 
buchnęło, ale wstała jak gdyby nigdy nic, otrzepała się nieco z brudu i nucąc 
pod nosem 
poszła do domu, albo Bóg wie gdzie, gdyż chodzi własnymi dróżkami, można ją 
spotkać w 
różnych miejscach o przedziwnej porze, na plaży lub w parku w nocy, w barze 
dworcowym o 
świcie, podczas przerwy obiadowej siedzącą w kucki przed sklepem, wszystko na 
opak, jak 
ona sama, dziwadło takie, bzik z przerzutką trochę się jej boimy, czasem bywa 
straszna jak 
upiór, choć z drugiej strony żal, bo widać, że głodna chodzi, niekiedy nawet w 
śmietnikach 
grzebie, znajdzie co, to i zajada, aż się uszy trzęsą, ale pogadać z nią nie 
sposób, ludzie się 
śmieją, palcami wytykają, głupie żarty stroją...
Mieszkają paskudnie, mają maleńką kuchnię z przylegającą do niej werandą, rzecz 
jasna od strony podwórka, cała przeszklona, ale od wewnątrz zasłonięta różnymi 
szmatami, 
więc nic nie widać nawet z drzewa, co tam rośnie, próbowaliśmy podglądać, nic z 
tego, nawet 
w nocy światła nie dojrzysz, a może prądu nie mają, albo specjalnie po ciemku 
siedzą? - kto 
ją tam wie, a podobno cały dom do nich należał, najpierw im Niemcy zabrali, bo 
jakiś klub 
polski tam się mieścił, czy coś, a potem Niemcom nasi i tak już zostało, starego 
pamiętam Jak 
jeszcze był zdrowy, chodził normalnie, siwy wąs dziarsko podkręcał, ba, nawet na 
kortach 
bywał, rakietą machał jak młodzik, a jak trzeba było, to i węgiel sobie do 
piwnicy zniósł, nie 
wstydził się, choć wystarczyło spojrzeć, a widać było, że pan, ale to było 
jeszcze zanim go do 
ciupy nie wsadzili, wrogów klasowych miał za krewnych, czy coś...
Wracamy kiedyś ze szkoły, a tu jakiś ruch na naszej ulicy, gapiów pełno, 
patrzymy, a 
tam cysternę ze smołą traktor przyciągnął, ciężka, aż się osie uginają, opony 
wydęte jakby 
zaraz miały pęknąć, cała czarna, z zaciekami i soplami smoły, robotnicy krzątają 
się, ognisko 
pod spodem rozpalają, będą asfalt wylewać, wprawdzie na ulicy jest jeszcze 
stary, niemiecki, 
ale cały rozryty przez czołgi i podziurawiony odłamkami, żwawo biorą się do 
roboty, 
wszyscy w jednakowych waciakach oblepionych smołą, w drewnianych chodakach i z 
takimiż ochraniaczami na kolanach, uwijają się jak w ukropie i już czarną maź 
rozlewają do 
wiader, potem z wiader na jezdnię, i klęcząc, wyrównują specjalnymi 
deszczułkami, 
przypominającymi murarskie pace, gorąco się robi, para leci, gryzie w oczy i 
nos, ale im to 
nie przeszkadza, wiadomo - przyzwyczajeni, w piekle im będzie jak u siebie w 
domu, żeby 
nie powiedzieć jak u Pana Boga za piecem, takim to dobrze...
Wieczorem wyglądamy na ulicę, a oni wciąż robią, a tak się kręcą jak ludziki na 
starych filmach, aż śmieci) bierze, ba, już zupełnie ciemno, a oni specjalne 
światła ustawili, 
elektryczne, warkot jakiś słychać, jakby czołg jechał albo przynajmniej 
tankietka, pędzimy 
zobaczyć, a to walec nadjeżdża, olbrzymi, z szoferką na wysokości pierwszego 
piętra, staje 
koło cysterny, reflektorami oświetla, tam już okropnie duszno, oddech trudno 
złapać, straszno 
się robi, w dodatku ogień spod cysterny rzuca ponure, rozciągnięte, ruchome 
cienie, zupełnie 
jak w piekle, jak je katechetka opisywała, a robiła to tak dokładnie, jakby sama 
tam była: 
przymykała oczy, jakby przypominając sobie, a oni jak diabły utytłani smołą od 
stóp do głów, 
tylko błyskają im białka i zęby jak temu Murzynowi z zeszłorocznej szopki w 
kościele...
Aż tu nagle Madame Lulu wyrasta jak spod ziemi, w rozwianej letniej sukience, 
choć 
zimno, włosy skołtunione, torebka na długim pasku, otwarta, a ona co rusz w niej 
grzebie i 
palce oblizuje, widać marmolady napchała, patrzcie ją! - na spacer wybrała się w 
steranych 
butach narciarskich, cofamy się trochę, chowamy za drzewa, bo i jak się takiej 
nie 
przestraszyć, wszystkiego można się spodziewać, nawet robotnicy przerwali pracę, 
wstają 
stękając, prostują plecy, brzuchy do przodu wypinają jak przy gimnastyce, patrzą 
zaciekawieni, zagadują, puszczają oczka, chichoczą, a ona podchodzi jak do 
starych 
znajomych, uśmiecha się miło, rękę każdemu daje do ucałowania, po imieniu mówi, 
jakby 
rzeczywiście ich znała, Boże! - chwyta jednego za szyję, tuli się do kocmołucha, 
po 
spoconych włosach głaszcze, przyszłam, przyszłam, powtarza, a diabły rechoczą 
wesoło, 
trąca jeden drugiego, podszczypują Madame, po tyłku klepią, ale ona niczego nie 
czuje, nie 
zwraca uwagi na te zaczepki, tylko tuli się czule do smolucha, coś mu do ucha 
szepcze, w 
oczy uważnie spogląda, aż tu raptem drugi podskoczył, rozdziela ich, grzecznie w 
rączkę 
cmoka, kłaniając się przy tym jak wielkiej damie, czy można? - pyta, a ona nuci 
coś pod 
nosem, podryguje, kłapie nie zasznurowanymi butami, aż ją nagle chwycił wpół i 
tańczyć 
zaczyna, inni pogwizdują, klaszczą i bębnią na beczkach do rytmu, zaśmiewają się 
do 
rozpuku, cienie skaczą jak opętane, bo zerwał się wiatr, iskrami sypnął z 
paleniska, a oni 
tańczą, on - poważny, czule wpatrzony w swą panią, a ona jakby w uniesieniu, 
przechyla do 
tyłu głowę i śmieje się radośnie, aż dziwnie nam się robi, bo jeszcze nigdy nie 
słyszeliśmy, 
żeby się śmiała, i tańczą, tańczą, niby walca, jak na balu jakimś, drewniaki 
stukają: raz-dwa-
trzy, raz-dwa-trzy, i wiatr do rytmu pohukuje, sukienka rozwiana jak jej włosy, 
Madame 
lekko przebiera gołymi nogami, jakby nie czuła topornych buciorów, jakby w 
powietrzu, ale 
zaraz drugi ją odbija, i tańczą, i trzeci, i tańczą po kolei, coraz bardziej do 
nich podobna, 
smołą wymazana, ale niczego nie widzi, tylko się śmieje, rąbek sukienki chwyciła 
w palce, 
głowę do tyłu odrzuca, i śmieje się, Boże, jak się śmieje, jak to tylko dzieci 
potrafią, 
wpatrzona w niebo, w korony kasztanów, które kręcą się, wirują jak wszystko, a 
może i tego 
nie widzi, tylko to wirowanie, przyjemny zawrót głowy, jak na jakim balu, jak na 
wielkim, 
wspaniałym balu.
W końcu im się znudziło, wracają do roboty, wylewają świeżą porcję gorącego 
asfaltu, a Madame stoi przez chwilę oniemiała, Jakby nagle przebudzona ze snu, 
widać, że już 
wcale jej nie do śmiechu, wzdrygnęła się naraz, skoczyła między robotników, 
uwalaną 
sukienkę podnosi i kuca tuż przy czarnej, gorącej mazi, a wszystko tak szybko, 
że robotnicy 
stanęli jak wryci i tylko gały wybałuszają, a tam para buchnęła, biała i gęsta, 
sycząca i przez 
moment ten obłok zakrył Madame i wówczas wydawało się, że Lulu zaraz w ogóle 
zniknie, 
albo odleci gdzieś na miotle, jak czarownica z nocnej, diabelskiej biesiady...
Tylko Henio potrafi z nią rozmawiać, nie wiadomo po co i o czym, dziwne to, 
spokoju 
mi nie daje, nie raz próbowałem ich śledzić i podsłuchać, ale nic z tego, 
najczęściej można ich 
spotkać razem w parku jak spacerują pod rękę, lub stoją gdzieś pod drzewem, a 
jeśli jest 
ciepło, to na ławce siedzą, nie ma co - dobrana para, choć trzeba przyznać, że 
oboje zmieniają 
się, gdy są razem, są jacyś inni niż zwykle, on: jakby wyzbyty nieśmiałości, 
zaskakująco 
stanowczy, lecz spokojny zarazem, wyprostowany, przez co i większy, w niczym nie 
przypomina zastraszonego szczura z jakim zwykle się nam kojarzy, i mówi, stale 
do niej 
mówi, cichym, zduszonym głosem, nieustannie coś jej opowiada, tłumaczy, nie raz 
widziałem, jak trzyma ją za ręce, nie pozwala odejść, wpatrzony w jej zwiędłą 
twarz, po 
której jak dreszcze przebiegają wstrętne grymasy, uśmierza tę nerwowość 
dobrotliwym 
wzrokiem i słowami, których ona i tak pewnie nie słyszy albo nie rozumie, jak ja 
- ukryty za 
drzewem, skulony za krzakiem, ledwie strzępy słów dochodzą, ona też zmieniona 
nie do 
poznania, nie krzyczy, stoi w miarę spokojnie, choć widać, że z trudem jej to 
przychodzi, 
przestępuje z nogi na nogę, wierci się, przytupuje jak narowisty koń, ale jednak 
stoi, jest w 
tym coś tajemniczego, bo niby dlaczego Henio miałby się właśnie nią interesować, 
znają się 
albo co, ot, zabili mi ćwieka, spokoju mi to nie daje, masz ci los, kto ich tam 
zresztą wie, 
Henio niczego nie powie, milczek z niego nie lada, a i tak głupio pytać, jakoś 
nie potrafię - 
jak inni - spoufalać się z nim, a ją to nie ma co za język ciągnąć, nieokrzesana 
taka, 
nawyzywa, po twarzy da, za włosy poszarpie albo i kopniakiem uraczy, wiadomo co 
za jedna, 
do czubków ją dać, ale muszę tę sprawę wyjaśnić, zwłaszcza że zauważyłem, że i 
ona czasem 
coś odpowie lub zapyta o coś, i wówczas Henio promienieje cały ze szczęścia, 
uśmiecha się 
radośnie, a oczy mu błyszcza jakby łzy w nich stały...
Rzecz jasna, nie zabrakło go w albumie Borkowskiego, zwłaszcza w pierwszych 
latach tego nieźle prosperującego gabinetu. Henio sam nam kiedyś mówił, że 
pochodzi z 
rodziny mieszkającej w Gdańsku od dawien dawna i że któryś tam z jego przodków 
dorobił 
się niezłej fortuny, i kiedyś istniał nawet bank z Henia obco brzmiącym 
nazwiskiem, ale nie 
wiadomo, ile w tym prawdy. Szewc przebąkiwał wprawdzie, że niby tak było, ale 
jakże 
takiemu blagierowi wierzyć. Zęby jak zęby, jedne do usunięcia, inne do leczenia, 
nawet dużo 
ich, ale - rzecz zaskakująca - wizyty u Borkowskiego urywają się nagle gdzieś w 
połowie 
1935 roku. Dziwne to o tyle, że inni nadal chodzili. Owszem, zdarzały się 
dłuższe przerwy w 
leczeniu, bo zanim ząb się na tyle zepsuje, że trzeba zdjęcie robić, to upłynie 
rok czy dwa. Ale 
nie tyle lat! Z początku myślałem, że gdzieś na dłużej wyjechał, ale nie - 
sprawdziłem. 
Czyżby zupełnie wszystkie wyleczył... Nie, to chyba niemożliwe. Musiała być inna 
przyczyna.
Kiedyś zaszliśmy w tej sprawie do niezastąpionego w takich przypadkach szewca, a 
on najpierw udaje, że nie rozumie, durnia stroi, i dopiero gdyśmy go pytaniami 
do muru 
przycisnęli, uchylił rąbka tajemnicy: jak to nie wiecie? - dziwi się, 
uśmiechając się chytrze, ni 
to do nas, ni to do siebie, po czym skrzeczy nieco ściszonym głosem - bo się 
bał, tak, 
Borkowski - jak wiecie - miał zajęcze serce i najzwyczajniejszego pietra, że mu 
szyby w nocy 
wytłuką albo i jemu samemu kości przetrącą, nos przefasonują, albo klientów 
straci, bo żaden 
szanujący się Niemiec nie pójdzie gdzie leczą takich jak Henio, bo on to wiecie, 
no wiecie... i 
tu szewc uciął w pół słowa, patrząc na nas badawczo, a gdy wkrótce zorientował 
się, że 
jednak nie wiemy, to tylko machnął ręką i żwawo zabrał się do roboty, dając nam 
do 
zrozumienia, że rozmowa skończona... Czasem nie sposób dojść z nim do ładu.
Podwórko Henia sąsiaduje z podwórkiem Madame Lulu, wystarczy przejść przez 
jedną piwnicę, tylko trzeba wiedzieć którą - inaczej zginąłby człowiek w istnym 
labiryncie, 
jest większe i bardziej zaludnione, w budach ruch przez cały dzień, rojno i 
gwarno, bo magiel, 
a tu szewc, tu znów melina, więc tam, między skupem butelek a gołębnikiem tego 
volksdeutscha co to wszystkim rozpowiada, że przed wojną działał w KPP, że niby 
pracował 
w tym ich biurze kilka ulic dalej, że miał zaświadczenie, ale musiał zniszczyć, 
bo za to 
Stutthoff, i tafcie bajki, ale nikt mu nie wierzy, więc są tam niewielkie drzwi, 
za nimi kręte, 
nie oświetlone schody prowadzące na górę, na długi, murszejący nieco, skrzypiący 
drewniany 
balkon, a z niego można się już dostać do pokoiku Henia...
Odwiedzamy go, ilekroć trochę grosza brakuje, na kino, na znaczki albo piłki do 
tenisa, częściowo też z ciekawości, bo bywa, że coś interesującego pokaże, 
opowie, teraz 
czekamy na balkonie, aż wróci z pracy, patrzymy na kotłowaninę na dole, bo i 
handel drobny 
odchodzi, paserów i złodziei trochę się tu dekuje, lichwiarka zawsze ma pełno 
klientów, ale 
nawet dziwki mówią na nią - kurwa, w melinie bezustannie popijawy i awantury, 
nie tak 
dawno siekierą jednego zarąbali, mówią, że to był kapuś, ale kto ich tam wie, 
tak też w tym 
tumulcie nie słychać kroków wracającego Henia, choć on i tak cicho chodzi, jak 
kot, 
nieśmiało, więc zauważymy go dopiero gdy chrząknie cicho, odwracamy się: jest, 
jest biedny, 
cherlawy Henio, z którego wszyscy się nabijają i wszyscy nim gardzą, choć taki 
spokojny, 
nikomu nie zawadza, przeprasza, że żyje, stoi skulony, jakby się nas bał, 
pociesznie wygląda, 
tę swoją nieproporcjonalnie dużą głowę wtula w wątłe ramiona, cierpiętniczą 
twarz - i tak już 
zniszczoną - marszczy, wykrzywia dziwnie, co ma niby oznaczać uśmiech, ale nie 
ma w nim 
radości, raczej zakłopotanie, i przez ten grymas jego czarne, głęboko osadzane 
oczy zdają się 
zapadać jeszcze głębiej, uciekać w głąb czaszki, a w ich miejsce pojawiają się 
dwie skośne 
śliskie zmarszczki, mimo że dorosły, ba, starzejący się, to niewiele wyższy ode 
mnie, z tobą 
równy, tylko ta głowa baloniasta jak dynia i stercząca jak u mongołków, duże 
uszy, złośliwi 
mówią, że nimi nie rusza, lecz strzyże, ale Henio - choć safanduła straszna - 
mądrzejszy od 
nich wszystkich, wykształcony, jedyny uczciwy na podwórku...
Czasem pożycza nam książki, których ma całe mnóstwo, bo z Henia, jak to mówią, 
mól książkowy, niektóre bardzo stare, obrosłe meszkiem, oprawne w skórę, 
niekiedy nawet z 
miniaturami, białe kruki - powiada z dumą - z płomieni wyniosłem, może to i 
prawda, choć na 
bohatera nie wygląda, łatwo go zastraszyć, łobuzeria z podwórka często to robi, 
hurmem 
wbiegają do jego pokoju i krzyczą jeden przez drugiego: Henio, idą po ciebie! 
Henio, idą po 
ciebie! i uciekają ze śmiechem, a on zamyka się na cztery spusty, gasi światło, 
i trudno 
powiedzieć, co w tych ciemnościach przeżywa, ale jeszcze długo roztrzęsiony 
chodzi, pokoik 
ma niewielki, prawie zawsze zimny, bo jak był w więzieniu, to mu współlokatorzy 
odłączyli i 
wynieśli kaloryfer, w zamian dając piecyk żelazny, jak to mówią - cygana, który 
kopci 
strasznie, na domiar złego nie wolno mu korzystać ze wspólnej kuchni, bo niby 
może sobie na 
cyganku pichcić, gapowaty ten Henio, nie umie się o swoje wykłócić, a w piecyku 
nie pali - o 
książki się boi, spalą się jeszcze i co ja wtedy zrobię, mówi, rozkładając 
bezradnie ręce, prócz 
książek i piecyka to ma jeszcze żelazne łóżko, rozłożystą szafę z lustrem, stół, 
parę krzeseł i 
to chyba wszystko, aha, jest jeszcze obraz olejny na ścianie, zdaje się, że to 
portret Henia, ale 
tak udziwniony, że można się tylko domyślać, teraz właśnie takie modne, ten 
jednak jeszcze 
przedwojenny, w lewym, dolnym rogu widać datę: 35, a ci nasi artyści pewnie 
myślą, że 
odkryli Amerykę, ale oni ze wszystkim tak na opak, niezła heca była z tym ich 
sławetnym 
festiwalem w naszym mieście...
Tak, spadło to na nasze miasto jak grom z jasnego nieba, jak dziwny, kolorowy 
sen, 
który każdy śnił na swój sposób i może właśnie dlatego tyle sprzecznych ocen i 
opinii wokół 
niego narosło. Zdawało się, że każdy co innego widział, co innego zapamiętał. 
Wprawdzie nie 
brak takich, którzy starają się zatuszować pewne sprawy i najzwyczajniej wyłgać 
z własnego 
udziału w tej całej hecy, a już szczególnie puścić w niepamięć przedziwne 
wypadki, jakie 
zaszły podczas uroczystości otwarcia imprezy. Ty też pewnie zaprzeczyłbyś co 
poniektórym, 
niepodważalnym z mego punktu widzenia faktom, a nawet posądził mnie o blagę, 
lecz na 
szczęście twoje zdanie w tej sprawie nie może się liczyć, a to z tej prostej 
przyczyny, że 
ciebie tam nie było. Tak, te zagadkowe, ale jakże intrygujące wydarzenia są o 
tyle istotne dla 
nas obu, że w swej próbie odpowiedzenia na pytanie „dlaczego” uczynię pewien 
skok w 
czasie i oto znajdziemy się w okresie, kiedy przeważnie chodziłem już wszędzie 
sam, tylko 
niekiedy zabierając cię z sobą „na niby”. Ale właśnie wtedy nie wziąłem. Trochę 
ze złości, 
trochę z żalu. Szkoda, nie przypuszczasz nawet, ile straciłeś. Nigdy też o tym 
nie 
rozmawialiśmy, zresztą wówczas prawie w ogóle nie rozmawialiśmy, chyba że ja z 
tobą „na 
niby”, ale to nie to samo, więc pozwól, że na razie zostawię Henia na boku i w 
dużym skrócie 
zajmę się tą całą zagmatwaną historią.
Jak się można było tego spodziewać, uroczyste otwarcie festiwalu na molo odbyło 
się 
w niebywałym tumulcie i bałaganie, gdyż nie tylko zajechała tam długa, kolorowa 
karawana 
wozów i platform i nadciągnął tłum spieszonych artystów i festiwalowych gości, 
ale licznie 
przybyli przedstawiciele zarządu miasta i różnych instytucji, studenci, 
dzieciarnia i w ogóle 
wszyscy zainteresowani. Na szczęście pomyślano o nagłośnieniu i skrzeczący, 
zwielokrotniany rozwieszonymi głośnikami glos wydawał komendy, strofował, 
groził, 
starając się zaprowadzić jaki taki porządek. Ale i tak nie obeszło się bez 
przykrych 
wypadków, kilka wozów wpadło na siebie, kolumny pieszych przemieszały się z 
sobą, 
pogubieni ludzie nawoływali się, krzyczeli, oderwane od rodziców dzieci beczały, 
schwytano 
jakiegoś kieszonkowca i tłum sam wymierzał mu sprawiedliwość, a jego przeraźliwe 
krzyki 
były przysłowiową oliwą do ognia, gdyż nie wszyscy wiedzieli, co się dzieje, a 
słysząc 
pomruk tałatajstwa: biją! biją! wpadali w panikę, przez co rozgardiasz stawał 
się jeszcze 
większy, istny groch z kapustą. Z wielkim trudem udało się organizatorom 
zapanować nad 
sytuacją, przez co do właściwych uroczystości przystąpiono z niebagatelnym 
opóźnieniem.
A urządzone wszystko było dosyć pomysłowo. Otóż, na dachu kasy biletowej żeglugi 
przybrzeżnej, znajdującej przy końcu głównego podestu, w miejscu w którym 
prostopadle 
odchodzi od niego odnoga, tworząca rodzaj falochronu a zarazem i przystań dla 
żaglówek i 
cumujących tu na Dzień Morza niewielkich okrętów wojennych, urządzono 
prowizoryczną 
scenę, barwnie udekorowaną gąszczem proporczyków i transparentów. Wokół zebrali 
się 
najbardziej szacowni goście, a dojście do niej wyznaczały wozy i platformy 
odpowiednio 
ustawione szpalerem wzdłuż głównego traktu, po obu jego stronach, przy samych 
barierkach; 
i chociaż w ten sposób prawie zupełnie zasłoniły szarobłękitne tego dnia morze, 
to po środku 
wydzieliły coś w rodzaju w miarę szerokiej uliczki, o tyle niezwykłej, że na 
każdym z wozów 
usadowili się nie tylko jazzmani i artyści wszelkiego autoramentu, ale również 
umieszczono 
na nich wymyślne dekoracje, co wprowadziło niejako teatralny nastrój. Przeważnie 
były to 
atrapy sielskich bądź egzotycznych landszaftów lub przeróżnych fantazyjnych 
budowli 
urozmaiconych olbrzymimi posągami.
No a ścisk na tej „ulicy” straszny, bo każdy chciał być jak najbliżej sceny i 
centrum 
festiwalowych wydarzeń. Zaczęło się wszystko - zgodnie z tradycją - od 
przemówień. Jeden 
po drugim mówcy niezdarnie wdrapywali się po drabince na scenę, co wprawdzie 
ujmowało 
im trochę powagi, ale wcale nie zniechęcało do kwiecistych i nieco przydługich 
przemówień. 
Kilku z nich zapamiętałem z uroczystości otwarcia naszego kina, chociaż może po 
prostu 
podobnie przemawiali, bo też były liczne odezwy do artystów. Zresztą wszyscy się 
niecierpliwili i dlatego pewnie co rusz wznoszone okrzyki grzęzły w tłumie bez 
żadnego 
echa. Ludzie stali w milczeniu, wiercąc się jak na szpilkach. W końcu 
zapowiedziano 
ostatniego mówcę, czyli przedstawiciela miejscowej ludności. Oczywiście, jak się 
należało 
tego spodziewać, wystąpił nie kto inny, a Korpys we własnej osobie. Zaryczał i 
zagrzmiał po 
swojemu, aż się wszyscy wzdrygnęli i byłby huczał jeszcze długo, gdyby nie 
zaszły pewne 
okoliczności, które nawet dzisiaj zastanawiają swoją niezwykłością i - co tu 
dużo mówić - 
przyprawiają o lekki zawrót głowy. Otóż, momentem zapalnym, którego następstw 
nikt nie 
był w stanie przewidzieć, stało się dziwaczne zachowanie pewnego brodatego 
basisty, który 
dotychczas spokojnie stojąc wraz z resztą swego jazzowego zespołu na odkrytej 
platformie i 
opierając się na wysłużonym, steranym kontrabasie, nagle, ku ogólnemu 
zaskoczeniu i 
konsternacji, może nawet i z nudów, szarpnął za grubą jak palec strunę. 
Złowieszczy pomruk 
wstrząsnął ludźmi jak dreszczem. Wszyscy spojrzeli w jego stronę, i choć Korpys, 
będąc w 
transie, niczego nie zauważył i niewzruszenie przemawiał dalej, to jednak uwaga 
obecnych 
skupiła się wyłącznie na brodaczu, który jakby dla podkreślenia tego, że jednak 
nie było to 
przypadkowe, na oczach wszystkich ostentacyjnie szarpnął za strunę po raz drugi. 
I być może, 
skończyłoby się to na odebraniu mu instrumentu lub w ogóle na wyrzuceniu z 
imprezy, gdyby 
nie basista z przeciwka, młodziutki, z nalaną buzią niemowlaka, wyróżniający się 
obciętymi 
tuż przy skórze włosami, który nie chcąc być gorszy od swego starszego i być 
może już w 
pewnych kręgach sławnego kolegi, z młodzieńczą swadą również szarpnął za strunę 
i to nie 
raz, nie dwa, lecz trzy razy. Z pewnością można by jego nieodpowiedzialne 
zachowanie 
złożyć na karb młodości i naiwnego entuzjazmu dla wszystkiego, co dziwne, nowe, 
lub po 
prostu inne, jednak w tym przypadku patrzącym nieomylnie nasuwało się 
przypuszczenie, że 
w rachubę wchodzi jakaś zorganizowana akcja, gdyż zdopingowany takim poparciem i 
wciąż 
niczym nie zrażony brodacz, podrygując dziwacznie odegrał z zapałem całą gamę. A 
pyzaty 
młodzian migiem odpowiedział tym samym, zmieniając jedynie tonację. 
Zdezorientowani 
świadkowie tego swoistego pojedynku na basy kręcili głowami jak na meczu 
tenisowym, i 
wszystkich ogarnęła świadomość, że dzieje się coś ważnego, i pewnie dlatego 
niektórzy, co 
bardziej bojaźliwi, zaczęli się oglądać w kierunku odległego wyjścia, do którego 
jednak 
poprzez ciżbę nie sposób się było przecisnąć. Na domiar złego do basistów 
przyłączyli się ich 
koledzy po fachu z innych zespołów i głuche dudnienie biło w bębenki zebranych 
jak 
przeciągły grzmot, który zagłuszał szmer zaniepokojenia, a w końcu nasilił się 
do tego 
stopnia, że nawet ryczącego Korpysa nie było słychać. Wprawdzie od razu znalazło 
się w 
tłumie paru takich, co to za wszelką cenę starali się docisnąć do basistów, ale 
chociaż 
pokrzykiwali groźnie, ludzie jakby się zmówili i stali nieporuszeni, nie 
przepuszczając 
nikogo. Zdumiony Korpys też urwał nagle w pół słowa, ale nie dlatego, żeby mu 
słów w 
gębie z wrażenia zabrakło, lecz brutalnie odepchnął go jeden z rozjuszonych 
radnych, bodaj 
ten najważniejszy, który zatykając uszy, bo rzeczywiście: basowy huk narastał 
nie do 
wytrzymania, darł się do mikrofonu: Obywatele muzycy! Obywatele muzycy, 
uspokójcie się! 
Natychmiast uspokójcie się! Obywatele muzycy! Słyszycie?! Ale nikt nie reagował 
na jego 
krzyki, a i on wkrótce osłabł i z głośników dobiegało jedynie ledwo słyszalne 
skrzeczenie. 
Skamieniały tłum czekał, co będzie dalej. A właśnie miała się zdarzyć rzecz 
najdziwniejsza, 
ale jeszcze przedtem do nieprzejednanych basistów dołączyli się pozostali 
jazzmani i zaczęli 
swingować na całego, aż się całe molo zatrzęsło, bo i młodzież zaczęła 
przytupywać do 
rytmu.
Otóż właśnie w momencie, kiedy wydawało się, że już tylko cud może uratować 
całą, 
tak mozolnie i nakładem wielkich kosztów przygotowywaną imprezę, przypuszczalnie 
za 
sprawą jednego z organizatorów - który nieopatrznie wziął to karygodne 
zachowanie 
muzyków za sygnał do rozpoczęcia nowego numeru programu - nadjechała od strony 
lądu 
rozłożysta platforma. Zwieńczał ją barwny, pasiasty niczym markiza baldachim, 
opatrzony 
ujętym w tęczę napisem: MISS FESTIWALU, a na jej schodkowych podestach stało 
kilkadziesiąt dziewcząt w kostiumach kąpielowych, które wdzięcząc się cudacznie, 
uśmiechnięte od ucha do ucha, rzucały kwiaty, a po chwili - sądząc, że tak 
należy - zaczęły 
niezdarnie podrygiwać w takt coraz to innych murzyńskich rytmów. Towarzyszył im 
kwartet i 
konferansjer - nie wiedzieć czemu przebrany za Münchhausena. Platforma 
zatrzymała się w 
poprzek mola, zajmując prawie całą jego szerokość przez co niejako odcięła 
zebranych od 
lądu.
Stojący najbliżej zapiali z zachwytu, lecz reszta tłumu zupełnie nie rozumiała o 
co w 
tym całym galimatiasie chodzi i w pełnym napięcia milczeniu czekała na rozwój 
wydarzeń. 
Zdezorientowani ludzie patrzyli w te i we wte, widząc z jednej strony oficjalną 
mównicę, z 
której w dalszym ciągu usiłowano zaprowadzić porządek, po bokach - szpalery 
muzykujących 
na całego, głuchych na napomnienia jazzmanów, a po stronie przeciwległej - rój 
roznegliżowanych dziewcząt, którym przewodził dziwacznie przebrany jegomość. 
Szczęściem konferansjer nie dał na siebie długo czekać i wnet oznajmił wszem i 
wobec, że 
oto wezmą udział w epokowym wydarzeniu, którego następstw nie da się jeszcze 
bliżej 
określić, ale już sama jego ranga mówi za siebie. Bowiem zaraz odbędzie się 
największa 
sensacja festiwalu: wybory najpiękniejszej dziewczyny. Odpowiedziały mu 
nieśmiałe wiwaty, 
które jednak w dziwny, trudny do wytłumaczenia sposób przerodziły się w 
entuzjastyczną 
owację. Konferansjer triumfował. Jedynie jazzmani wykazali dalece idącą 
obojętność i nie 
zważając na nic, co się wokół działo, synkopowali zawzięcie. Tylko może trochę 
ciszej.
Tak oto - kontynuował z patosem konferansjer - przeniesiemy się w inny świat, 
jak za 
dotknięciem przysłowiowej czarodziejskiej różdżki, w świat, gdzie królować 
będzie piękno i 
to piękno w swym najwspanialszym wydaniu... Proszę państwa! mam na myśli 
kobietę! Czyż 
to nie kobieta nieodmiennie nam się z pięknem kojarzy? Czyż nie Ona była 
natchnieniem 
malarzy, poetów, nas wszystkich? Cóż przewyższyć może jej piękno? Piękno 
kobiecego ciała, 
piękno kobiecej twarzy, oczu, głosu, subtelność ruchów... Sami państwo osądźcie! 
Spójrzcie 
na te dziewczęta! Czyż nie są piękne?... Mówicie - tak, lecz to łatwo 
powiedzieć... Przed nami 
zadanie znacznie trudniejsze bowiem spoczęła dzisiaj na nas olbrzymia 
odpowiedzialność. 
Tak, mamy dokonać wyboru, obiektywnego wyboru, osądzić mamy, która z tych 
piękności 
jest naj najpiękniejsza! Jak tego dokonać - sam nie wiem. Wszakże gdybym 
wiedział, to bym 
ich tu wszystkich nie przyprowadzał. Wystarczyłoby, żebym pokazał wam jedną, tę 
najpiękniejszą i powiedział krótko: oto ONA! Ale tego nie zrobiłem. O, nie! 
Musimy razem 
zadecydować, razem przeżyć te chwile... Zatem przeniesiemy się w inny świat, 
inny wymiar,. 
gdzie króluje piękno, gdzie wszystko jest jemu podporządkowane. A że obowiązują 
tam inne 
reguły i nic nie dzieje się, ot, tak zwyczajnie, przeto nic nie powinno państwa 
dziwić. Tak, 
jest to istna kraina czarów, w którą przenosimy się po raz pierwszy! Tak, bowiem 
po raz 
pierwszy mamy talki wspaniały festiwal, po raz pierwszy wybory miss festiwalu, 
no i po raz 
pierwszy od nie wiem kiedy podejmujemy tak ważną decyzję wspólnie! Nie ma tu 
uprzywilejowanych, każdy głos, tak samo się liczy! A że niełatwo jest się 
oderwać od 
codziennych trosk, wyzwolić od tradycyjnych przekonań albo ich braku, wezwijmy 
na pomoc 
muzykę! Niechaj ona nas prowadzi, niech będzie naszą muzą, naszym natchnieniem 
na 
drodze do krainy piękna. Ale jak już umówiliśmy się: nać nas nie dziwi, tak też 
i muzyka nas 
nie zdziwi, choć nie będzie taka zwyczajna Zresztą posłuchajcie sami, ba zanim 
przystąpimy 
do wyboru jury i przedstawienia poszczególnych kandydatek, koniecznym jest 
wprowadzenie 
- jak to mówią - odpowiedniego nastroju. Tak więc na parę chwil oddajmy się 
czarowi 
muzyki.
Przyznać trzeba, że ludzie, ochłonąwszy już z początkowego entuzjazmu, słuchali 
tych 
słów z mieszanymi uczuciami. Być może złożył się na to zaskakujący tok 
festiwalowych 
wydarzeń, w czym można by widzieć oryginalność przemyślnie ułożonego programu. 
Natomiast niespodzianką był dla wszystkich sam konferansjer, nie tylko dlatego, 
że strój miał 
dziwaczny i mówił z obcym akcentem, lecz głównie poprzez szalony kontrast tego, 
co mówił, 
i jak mówił, z treścią i formą poprzedzających przemówień, do których to ludzie 
- co tu dużo 
mówić - przywykli i każdą inność, każde odstępstwo od kanonu traktowali z mniej 
lub 
bardziej uzasadnioną podejrzliwością. Lecz słuchano jego słów uważnie, nawet w 
skupieniu, 
gdyż dopiero w momencie, kiedy napomknął o muzyce, zebrani usłyszeli ją jakby na 
nowo.
A było w niej rzeczywiście coś niezmiernie dziwnego, w jej zaskakujących 
rytmach, 
trudnej do uchwycenia frazie i co rusz ginącej linia melodycznej. Ludzie stali 
jak oniemiali, 
wciągnięci w ten czar, w ten inny świat, który wydobywał się z instrumentów z 
tak wielką 
siłą, iż wydawało się, że wszystko inne przestało istnieć. Było w tym coś 
obezwładniającego. 
To właśnie muzyka sprawiła, że ludzie, zasłuchani, omamieni jej niespotykaną 
harmonią, 
nagle zapomnieli o wydarzeniach sprzed paru chwil. Nawet mównica ucichła, a 
osoby 
zebrane wokół niej, z początku oganiające się bezradnie przed dźwiękami jak 
przed 
natrętnymi muchami, musiały dać za wygraną i zastygły w dziwacznych pozach, 
niczym 
migawką uchwycone w ruchu. Ta muzyka, dająca zapomnienie, rozluźniła napięte 
twarze, 
przyniosła spokój i czystość myśli, a wciągając wszystkich w swój niepojęty 
świat, 
podporządkowała słuchaczy sobie tylko właściwym prawom i regułom. Zamazała 
kontury 
miasta, które na oczach zniewolonego tłumu rozpłynęło się w mgle, a wszystkim 
wydawało 
się, że to molo odbija od brzegu i kołysząc się łagodnie, w rytmicznych porywach 
unosi ich 
razem w nieznaną krainę piękna, w pozornie nierealny świat, którego istnienia 
nawet nie 
przeczuwali.
I wraz z muzyką szczęście spłynęło na wszystkich, przez co twarze rozpogodziły 
się, 
zajaśniały dawno nie widzianym blaskiem, zmieniając się do tego stopnia, że 
można było 
odnieść wrażenie, iż zmyto z nich gruby makijaż, i oto po raz pierwszy wyziera 
spod niego 
prawdziwe, nie skażone jeszcze grzechem oblicze. Jego nagość i niewinność była 
doprawdy 
wzruszająca. Ludzie patrzyli na siebie, nie poznając. Wyzbyci narosłych przez 
lata twarzy, 
szczęśliwi, jak nowo narodzeni, rzucali się sobie w ramiona, ściskali się i 
całowali. Nawet 
radny, który uprzednio na próżno usiłował znaleźć posłuch, otrząsnąwszy się z 
osłupienia, w 
jakie wprawił go jazz, masując twarz, jakby sprawdzając czy wszystko jest w 
porządku, w 
przypływie nagłej energii rzucił się do mikrofonu i zachrypiał zdartym głosem: 
Jestem z 
wami! Słyszycie?! Jestem z wami! Cały czas byłem! Tłum zafalował, zaszemrał. 
Ludzie nie 
wierzyli własnym oczom i uszom. Szczypali się ukradkiem, sprawdzając czy aby nie 
śpią. 
Rozległy się bojaźliwe szepty: Widziałeś? Widziałaś? Widział pan? Widziała pani? 
A radny, 
gładząc się z zadowoleniem po policzkach, krzyczał w uniesieniu: Nareszcie! 
Nareszcie! 
Nareszcie! I tylko jazzmani grali zapamiętale, niewzruszeni, obojętni na 
wszystko, całkowicie 
omotani nieodgadnionym urokiem swych rytmów, nie dostrzegając albo i nie chcąc 
dostrzec, 
co się dzieje. Ich niewidzące oczy błądziły gdzieś hen - w obłokach, jakby 
stamtąd spływało 
na nich natchnienie, jakby tam było źródło ich magii.
Wyboru dokonano naprędce, choć nie obyło się bez kontrowersji, a nawet kłótni, 
gdyż 
niektórym zdawało się, że wśród członków nowo wybranego Jury dziwnym trafem 
znalazło 
się sporo osób uprzednio zgrupowanych wokół kasy żeglugi przybrzeżnej. Być może 
nie było 
to zgodne z prawdą, bowiem twarze wszystkich odmieniły się nie do poznania. 
Przewodniczący Jury, wzruszony nominacją, oznajmił przez - głośniki, że w 
obliczu tak 
niecodziennej sytuacji niezmiernie łatwo jest wydać jakąś nierozsądną, a w 
skutkach opłakaną 
decyzję, wobec czego prosi zebranych o cierpliwość i wyrozumiałość, bowiem Jury 
udaje się 
na naradę, by ustalić program działania. Ludzie przyjęli to krótkie wystąpienie 
z wielką 
owacją. Czekano jak na szpilkach, w licznych dyskusjach, jakie się rozpętały, 
dając upust 
dawno nabrzmiałym bolączkom. Jeden konferansjer zdawał się być nieco zaskoczony 
decyzją 
przewodniczącego, a nawet próbował delikatnie zwrócić uwagę, że taka narada jest 
zbyteczna, jest jedynie stratą czasu, że wyłącznym zadaniem Jury jest obiektywna 
ocena 
wdzięku poszczególnych kandydatek, lecz z niezrozumiałych powodów nikt już go 
nie 
słuchał.
Wtem jeden z perkusistów uderzył mocno pałeczką w werbel, który odezwał się 
krótkim, suchym trzaskiem, co stało się dla reszty jazzmanów sygnałem do nagłego 
przerwania gry, by tylko jemu zostawić pole do popisu. Ludzi aż poderwało. A on 
nie dał na 
siebie czekać i zaczął obtańcowywać oszalałymi pałeczkami czyńcie, aż słuchający 
z podziwu 
wyjść nie mogli, ile to ukrytych dźwięków drzemie w metalowych talerzach. 
Migotanie 
pałeczek było tak szybkie, iż wydawało się, że perkusista dzierży ich całe 
pęczki. 
Jednocześnie stopką łomotał w bęben, którego głuche pomruki powtarzały wątki 
poprzednich 
rytmów, lewą nogą zaś wystukiwał na breaku takt. Z dźwięcznych, rozkołysanych 
blach 
pałeczki przeskoczyły na kocioł, zadudniły złowrogo, aż dreszczem poszło w tłum, 
bowiem 
wszystkich ogarnęło przeczucie, iż coś złowieszczego zawisło nad nimi, że zaraz 
coś 
strasznego się stanie. Ktoś krzyknął, kto inny ukrył twarz w dłoniach. Lecz 
spocony 
perkusista uspokoił ich, wystukując całą frazę nowego rytmu, którego zalążki 
tkwiły już w 
jego poprzednich, pozornie nieskładnych poczynaniach. Był to bowiem rytm 
przemian, na 
które wszyscy czekali, a jeśli nawet ktoś tego od razu nie chwycił, to 
rozedrgane pałeczki 
wnet mu to same wyjaśniły. Odegrały najpierw rytmy lat niepewności, lat pełnych 
trwogi, 
rytmy marszu i pracy, haseł i pieśni, rytmy przemówień, by przejść ku nowemu, co 
objawiło 
się w sposób dość nieoczekiwany. Były to bowiem rytmy nowych nazw ulic w naszym 
mieście. I zdawało się, że to jeszcze nie koniec, że jeszcze coś będzie, że 
pałeczki mają 
jeszcze coś do dodania, lecz... nie, zamarły na chwilę w powietrzu, lecz tylko 
po to, by 
włączyć się w wir swingu, który właśnie na nowo, z dawną werwą zabrzmiał ze 
wszystkich 
instrumentów. Ludzie zdawali się być zaskoczeni takim obrotem sprawy, bowiem 
spodziewali się czegoś więcej, tu i ówdzie wybuchły spory, ktoś protestował 
głośno. I tylko 
jazzmani grali z godnym podziwu zapamiętaniem, jakby to wszystko ich nie 
tyczyło.
Niepokojące było zupełnie co innego. Otóż, w ferworze publicznych zajadłych 
dyskusji nad poszczególnymi doniesieniami o toczących się obradach Jury, 
zapomniano 
zupełnie o pierwotnym celu, dla którego je powołano. Znudzone dziewczęta 
rozsiadły się na 
stopniach platformy i leniwie poprawiały makijaż, czesały się, bądź tez 
plotkowały w małych 
grupkach. Nikt już nie zwracał na nie uwagi. Wprawdzie konferansjer próbował 
ratować 
sytuację, parokrotnie wzywając Jury do zajęcia wyznaczonego miejsca i 
przystąpienia do 
oceny kandydatek, lecz było to przysłowiowe wołanie na puszczy. Dał chyba za 
wygraną, bo 
stanął z boku z założonymi rękoma i z cierpkim uśmiechem lustrował pogrążonych w 
żarliwych dysputach ludzi, dla których jakby przestał istnieć.
Trwało to dłuższą chwilę, po czym, jakby zrezygnowany, uczynił ledwo widoczny 
ruch ręką, co stało się sygnałem dla brodatego pianisty, który jako drugi 
wystąpił solo. Zaczął 
dziwnie niemrawo, od strzępków wszystkim dobrze znanych pieśni, wystukując je 
jakby od 
niechcenia, ledwie muskając klawisze palcami jednej ręki. Robił przy tym 
wrażenie, że sobie 
coś usilnie przypomina, że stracił wątek, albo też nie może się na nic 
szczególnego 
zdecydować. Nie trwało to zbyt długo, a przed ludźmi przemaszerowały całe lata. 
Niektórzy 
nie chcieli o nich pamiętać, więc ukryli twarze w dłoniach, inni oblali się 
rumieńcem wstydu, 
a jeszcze inni pobledli ze strachu, lub przecierali w zdumieniu oczy. Wtem 
pianista, jakby 
nabrawszy pewności siebie, czy też otrząsnąwszy się z zamyślenia, z całą siłą 
uderzył 
wszystkimi palcami w klawiaturę i mocnymi akordami dochodził stopniowo do coraz 
to 
bardziej rozbudowanej linii melodycznej, której skomplikowana harmonia i 
zrytmizowanie 
były na miarę czasu, jakie obwieszczała. Był w niej szalony niepokój, 
narastający z każdą 
chwilą, i ludziom zdawało się, że lada moment wybuchnie pełnią piękna, że 
rozerwie 
dotychczasowe kanony, stając się wyzwaniem i wyzwoleniem zarazem. Lecz nic 
takiego się 
nie stało. Pianista przerwał niejako w połowie drogi, urwał nagle jakby go 
opuściły siły czy 
zapał, po czym nieprzyjemnym dla ucha dysonansem, jakby zgrzytem, powrócił do 
gnuśnego 
wystukiwania melodyjek, by wnet ucichnąć zupełnie.
Ledwie pianista skończył, a przed pozostałych muzyków wysunął się stojący 
dotychczas na uboczu trębacz, niepozorny blondyn, który nadawszy policzki, 
wydobył ze 
złocistej trąbki wysoki, wibrujący, przeciągły ton o nieskazitelnej czystości i 
barwie. Jeśli 
miał to być hejnał nowych czasów, to obwieszczał je on jako radość pierwszego 
koloru 
wiosny... Lecz zamiast rozwinąć ten motyw, rozbudować go we wszystkich barwach, 
trębacz... zamilkł, opuścił trąbkę i ze spokojem, nie spiesząc się, usiadł na 
skraju platformy. 
Za jego przykładem poszli i inni muzycy.
I wówczas ludzie spostrzegli, a może raczej wydawało im się, że molo przybija do 
brzegu. Ludzi dosłownie zamurowało. Stali jak skamieniali i w nagle zapadłej, 
złowrogiej 
ciszy patrzyli, jak z mgły wyłania się najpierw daleki zarys brzegu, kontury 
poszczególnych 
charakterystycznych budowli naszego miasta, a wkrótce widać było już kręcących 
się ludzi i 
nawet napisy na rozwieszonych transparentach. Lekki wstrząs, oznaczający 
ostateczne 
przycumowanie do lądowej części mola, podziałał na zamarłych w oczekiwaniu, 
oniemiałych 
ludzi jak iskra na proch. Co tu dużo mówić: po prostu wybuchła nieokiełznana 
panika. 
Ludzie, których twarze w oka mgnieniu nabrały dawnego wyrazu wpadali jeden na 
drugiego, 
przewracali się. Ponieważ drogę ucieczki tarasowała szeroka platforma, na której 
miano 
dokonać wyboru miss festiwalu, - rozszalały tłum zaczął ją forsować, wśród pisku 
przerażonych dziewcząt. Cóż, kiedy drewniana konstrukcja nie wytrzymała ciężaru 
i naporu 
setek ciał i z głośnym trzaskiem zapadła się, tworząc nieskładne rumowisko 
belkowań i 
kłębiących się ciał. Towarzyszył im szyderczy chichot konferansjera, który 
przyglądał się 
wszystkiemu ze szczytu wysokiego masztu nad kasą żeglugi przybrzeżnej, gdzie w 
niewiadomy sposób, niczym prawdziwy Münchhausen, nagle się znalazł. Również i 
jazzmani 
powrócili do porzuconych instrumentów i grali niewzruszenie, obojętni na 
wszystko, 
wyobcowani, zasklepieni w swoim dziwnym świecie...
Jak już tobie wspominałem, to za wyjątkiem Korpysa nikt zdaje się nie pamiętać 
tych 
w gruncie rzeczy mętnych i do dziś niewytłumaczalnych wydarzeń festiwalowych, i 
śmiem 
twierdzić, że nawet gdybyś zagadnął o nie któregoś z naocznych świadków, to bez 
wątpienia 
wzruszyłby ramionami, zbył byle czym, lub naprędce zmienił temat. Cóż więc z 
tego, że 
Korpys jest chwalebnym wyjątkiem w tej zmowie milczenia, kiedy tak strasznie 
zdziadział i 
zszedł na psy, że nawet nikt już nie słucha jego marudnych i na poły 
niezrozumiałych 
pijackich przemówień. A chociaż w swych żałosnych wystąpieniach stale, w kółko 
Macieju 
powraca tylko do tej właśnie sprawy, która widać najbardziej ciąży mu na sercu, 
to odnoszę 
wrażenie, że po jakimś czasie już nikt nie będzie wiedział, o co mu w ogóle 
chodzi. Ale zaraz, 
zaraz... na czym to ja skończyłem?
No więc wtedy było z Heniem tak samo jak zawsze: stoi przed nami, uśmiecha się, 
a 
raczej krzywi z zakłopotaniem, najchętniej toby się pod ziemię zapadł, 
jesteście... szepce 
cicho, jesteście... po czym prosi do środka, tak jakoś dziwacznie, ni to 
kłaniając się, ni to 
chowając twarz w wytarty kołnierz paltocika, robi przy tym dyg jak 
dziewczynka...
Wchodzimy, potykając się o książki, których pełno wala się po podłodze, Henio 
zamyka drzwi na klucz, zapala mdławe światło, spuszcza żaluzje i zgarnia ze 
stołu i krzeseł 
opasłe tomy, jakieś papiery, szpargały, których ma bez liku, proszę, proszę, 
siadajcie - 
zachęca, kręcąc się nerwowo jakby go w dołku gniotło, podstawia krzesła, 
przesadnie 
usłużny, prawie uniżony, uśmiecha się przymilnie, ale ten jego śmiech to 
wiadomo, siadamy 
więc i patrzymy, jak się krząta, czasem przypomina szczura, tak, wykapany 
szczur, 
człekoszczur, jak na tych śmiesznych rysunkach w niemieckich książkach, włosy - 
zwykle 
gładko przylizane do tyłu - nastroszyły się trochę jak u fukającego kota, 
dziwnie niespokojny 
ten nasz Henio, roztrzęsiony, że śmiech bierze, może znowu go łobuzy z podwórka 
przestraszyły?... w końcu siada, zerka na nas, ale milczy, my też, i Bóg wie jak 
długo by to 
milczenie trwało, gdyby nie to, że bez żenady pierwszy zagadujesz: no, Henio, 
jak dzisiaj 
będzie? a on aż podskoczył przestraszony, skulił się jak zaszczuty pies i tylko 
czarne oczy z 
orbit wychodzą, łypie nimi bojaźliwie, mam... mam... jąka się, skomli cicho... 
dzie... dzie... 
dziesięć... po czym spuszcza głowę jak na spowiedzi... dziesięć? - to mało, 
powiadasz z 
przyganą w głosie, nie będzie na golaska, dorzucasz tanem handlarza, ale Henio 
nic nie mówi, 
jemu już wszystko jedno, zaczerwienił się jak przyłapany na gorącym uczynku, 
tylko tą 
baloniastą głową kiwa, zawsze przytaknie, a ty, puszczając do mimie oko, 
wstajesz i 
podchodzisz do niego, łokciem trącasz, patrzę jak szczupła dłoń o długich, 
kościstych 
palcach, które drżą jak w febrze, powoli podnosi się i delikatnie, samymi 
opuszkami palców 
dotyka twojej chudej, białej nogi, wstyd mi się robi, policzki płoną, odwracam 
wzrok, udaję, 
że nie widzę, nie mogę zrozumieć dlaczego żadnego zażenowania nie odczuwasz, 
pewnie 
dlatego, że jesteś starszy, ostatnio często mi o tym przypominasz, przeglądam 
więc książki, 
biorę jedną do ręki, przewracam strony, czcionka duża, litery wyraźne, ale ni 
słowa nie mogę 
przeczytać, to przez ten oddech” więc tylko udaję, zerkam ukradkiem, światło 
pada na skroń, 
którą nie wiedzieć kiedy oplotły nabrzmiałe gruzły żył, jakie dziwne, jak na 
spracowanych 
rękach, jak żylaki na nogach kobiet, o, podniósł lekko głowę, oczy zamknięte, 
ale powieki 
drgają, usta zacisnął tak mocno, że wargi zastąpiła ruchliwa, wijąca się kreska, 
a cała twarz 
napięta, jakby młodsza, nawet zmarszczki zniknęły bez śladu, tylko ten oddech 
okropny, 
wsłuchuję się w pogwar z podwórka, byle uciec od niego, myśl byle o czym, skup 
na czymś 
uwagę, powtarzam sobie, ot, choćby i na tym, w co wpatrujesz się od pewnego 
czasu, 
podnoszę ukradkiem, ale Henio i tak niczego nie widzi, to jakiś album ze 
zdjęciami, to coś dla 
mnie, przepadam za starymi zdjęciami, a tu dodatkowa frajda, bo zaraz zobaczymy, 
jak to 
Henio wyglądał za młodu, gdzie i z kim bywał, dziwnie mało tych zdjęć, niektóre 
karty 
zupełnie puste, na innych siady od kleju, o, jest Henio, i tu też, dziwnie 
ubrany, nie zmienił 
się wiele, tylko zestarzał, to ci heca, wesołek musiał być z niego nie byle 
jaki, na każdym 
zdjęciu wygłupia się, błaznuje, a to język pokaże, to znów kukuryku na nosie 
robi, na plaży 
udaje atletę, napinając wątłe bicepsy, a tu chyba Gdynia... Świętojańska... 
stoją we trzech: 
Henio, jakiś drugi facet i olbrzymi policjant, który trzyma ich pod mankiet, 
minę ma groźną, 
ale w oczach wesołe błyski, a Henio czapkę mu zabrał, nasadził na czubek głowy, 
bo jego 
rozmiaru nie znajdziesz u żadnego kapelusznika, i wolną ręką salutuje, pewnie 
sobie podpili, 
żarty z pana władzy stroją, ciekawe czy wtedy były izby wytrzeźwień, obok 
zdjęcia 
wyjaśnienie: Artur, Myszka i ja, więc to jednak koledzy, tylko który to 
„Myszka”, a, mniejsza 
z tym, może kiedyś się dowiem, przewracam kolejne karty, nagle mignęła znajoma 
twarz 
mężczyzny, patrzę uważnie, nie, to nikt, kogo znam, ale jednak gdzieś już 
widziałem, jasne 
włosy zaczesane do tyłu z wysokiego czoła, wąski nos i te usta, właśnie te 
wydatne, lekko 
rozchylone usta przypominają mi kogoś, a o tę „Myszkę” trzeba będzie szewca 
zapytać, choć 
stare fotografie ostatnio wyraźnie go denerwują, patrzę dalej, ten sam mężczyzna 
jest i na 
innych zdjęciach, przeważnie z jakąś młodą, piękną kobietą, oboje jakoś znajomo 
wyglądają, 
to ci historia!, ale kto to może być? będę musiał zapytać, piękna ta kobieta, 
nie ma co, aż dech 
zapiera, a tu stoją razem przytuleni, chyba na jakimś balu, bo z tyłu skłębiony 
tłum 
tańczących, on we fraku, z muszką, ona w cudownej sukni, uśmiechnięci, 
szczęśliwi, pewnie 
zakochani, a z boku, przy stoliku, siedzi równie elegancki Henio, ale inny niż 
na poprzednich 
zdjęciach, bardziej podobny do siebie, to znaczy do tego, którego znamy, 
skulony, ze 
spuszczoną głową, ale błysk magnezji odsłonił oczy, którymi jakoś... złowieszczo 
łypie spode 
łba, wierci oczyma piękną parę, a wygląda przy nich jak kreatura, parodia urody, 
pewnie coś 
tam knuje, bo jest w tych oczach coś strasznego, ale oto grają już razem w 
tenisa, w miksta, 
śmieszne, staroświeckie rakiety, gruszkowate, Henio podbiega do piłki, zaraz 
łupie z 
bekhendu, ale na Boga, ja ich znam, musiałem kiedyś widzieć, musiałem, zaraz, 
zaraz, ale 
nie, to niemożliwe, muszę zapytać, nie teraz, kiedyś przy okazji, na innym 
zdjęciu znowu 
razem, ten przystojniak był chyba malarzem, tak, siedzi przed sztalugą, pędzlem 
dotyka 
płótna, na którym widać powstający portret kobiety, dziwny ten obraz, jak nocna 
mara, twarz 
kobiety dziko wykrzywiona, włosy rozwiane, skołtunione, prawdziwa zmora, 
kocmołuch 
jakiś, he, he, przypomina trochę... tak, muszę zapytać, och, żeby to się już 
skończyło, bo to 
takie okropne, po co on się tak męczy, pytałem ciebie kiedyś, ale mnie 
wyśmiałeś, patrzę jak 
oparta o krawędź stołu dłoń zaciska się w pięść, piąstkę właściwie, niewiele 
większą od 
mojej, ale jakże inną, bo nagle, jak na skroniach oblepiły ją nabrzmiałe jak 
strąki żyły, wtem 
wykrzywiona jak w bólu twarz odpręża się, wiotczeje, więdnie, powraca do 
zmarszczek... 
cisza, nagła cisza, aż dzwoni w uszach, jak makiem, tylko ty z głupia frant 
zaczynasz 
rechotać, dla ciebie to tylko zabawa, no, mówisz ze wzgardą, teraz się 
rozliczymy, czasem 
zaskakuje mnie twój nieokrzesany tupet, ale wiadomo - starszy, to i odwagi ma 
więcej, drżącą 
jeszcze ręką Henio wyciąga banknot ze zniszczonej portmonetki, kładzie bez słowa 
na stole, 
głowę zwiesił, oddycha ciężko, mrugasz porozumiewawczo, dając znak, że na nas 
już czas, 
ale ja podchodzę z otwartym albumem i wskazując palcem na jedno ze zdjęć, pytam 
cicho: 
Henio... Henio... powiedz... powiedz, czy to... czy to... powiedz... kto to 
jest?... a on tylko 
głową kręci, jakby nieprzytomnie, i mamrocze cicho, zostawcie mnie w spokoju, - 
ja nic nie 
wiem, zostawcie, ja naprawdę nic nie wiem, błagam, ja nic złego nie zrobiłem, ja 
nic nie 
wiem...
V
Chodź, mówię, pokażę ci mój kościół... twoje zielone oczy wyrażają zdziwienie, 
ale 
może to już taki kolor zawsze zdziwiony, idziesz za mną, mrucząc pod nosem i 
pobrzękując 
w kieszeni zarobionymi dziś na kortach monetami, ni z tego ni z owego zachciało 
mi się 
pojechać do Gdańska: trolejbusem do pętli, potem tramwajem do Oliwy, a stamtąd 
następnym 
tramwajem aż pod samą Katownię, Długą przeszliśmy pieszo, zawsze ciekawiej, w 
towarzystwie Neptuna zjedliśmy lody, potem watę cukrową i przepłynęliśmy Motławę 
promem, tam i z powrotem, śmieszny ten prom: trzeba samemu linę ciągnąć, inaczej 
nie 
popłynie, a w końcu usiedliśmy przy Żurawiu, by popatrzeć na żaglówki, stare 
krypy i małe 
stateczki pasażerskie, które załadowane po brzegi pierwszymi w tym roku 
wycieczkami, 
ostrożnie, by nikogo nie uronić, ciężko dysząc steranymi maszynami i dymiąc z 
wysokich, 
okopconych kominów płyną na Hel, do Gdyni, do Sopotu albo tylko na Westerplatte, 
z 
wyższością patrzymy na pasażerów, bo znamy to wszystko jak własną kieszeń, a 
Westerplatte 
najlepiej z opowiadań twego stryja, którego przez dłuższy czas uważałeś za ojca, 
a który był 
marynarzem na „Schlezwigu” i widział, jak się nasi bronili, dopiero niedawno 
umarł, choć od 
wielu lat mówiło się, że lada dzień, to z jego powodu pierwszy raz pobiłem się z 
tobą 
pamiętasz chyba; poszło o to, że zacząłeś się chwalić, że twój stryjek rozpoczął 
wojnę, za nic 
nie chciałem uwierzyć, chociaż stary latarnik już nam kiedyś o tym wspomniał, a 
i szewc 
robił niedwuznaczne aluzje, więc z szafy wyciągnąłeś zdjęcia, i rzeczywiście, 
nie do wiary: 
na jednym widać młodego jeszcze stryjka, jak stoi z kolegami na pokładzie 
pancernika, przy 
działku przeciwlotniczym, czapkę zawadiacko zsunął na bakier i oko puszcza do 
obiektywu, 
na innym znowu pręży się jak struna na skraju dwuszeregu, a na jeszcze innym 
siedzi na 
oklep na lufie działa, patrzcie, znalazł się niemiecki ułan, tylko lancę mu dać 
i rogatywkę, ale 
my też się czasem tak bawimy: całą gromadą idziemy na wzgórza za miastem do na 
wpół 
rozwalonych dział, siadamy w kilku na lufie, a reszta kręci korbą, lepiej niż na 
karuzeli, 
popychamy się przy tym, szturchamy, łaskoczemy, a jak który zleci na łeb na 
szyję, to od 
naszego śmiechu cały las się trzęsie, ale wtedy, gdy oglądałem zdjęcia doszło do 
jakże głupiej 
i niepotrzebnej rozmowy:
- To twój ojciec też pewnie był Niemcem. - Nie był.
- To czemu stryjek na Schlezwigu służył? - Bo musiał. Siłą wzięli.
- Mógł zwiać do naszych. Albo chociaż ich ostrzec. - Nie mógł.
- Pewnie, że mógł, tylko nie chciał. Ty też pewnie szwab jesteś. W tym momencie 
coś 
z dołu i z boku mignęło i poczułem silne uderzenie w nos, aż pociemniało w 
oczach, potem 
jeszcze raz i jeszcze, aż do lepkiej, ciepłej krwi...
To już niedaleko, uspokajam, bo wciąż mruczysz pod nosem i pobrzękujesz nerwowo 
monetami, najwyraźniej nie mając ochoty kluczyć wąskimi uliczkami, choć tam już 
ładnie, 
gruz uprzątnięty, a wiele kamienic odbudowanych, umajone barwnymi freskami na 
fasadach, 
ozdobione gdzieniegdzie dekoracyjną kamieni arką, zwieńczane fantazyjnymi 
szczytami, a co 
poniektóre z pięknymi przedprożami, pachną świeżym tynkiem i farbą, w oknach 
wesołe, 
kolorowe zazdrostki, doniczki z prymulkami, a od podwórza - bielizna na 
sznurach, Boże, jak 
tu się zmieniło, śladu nie ma po rumowiskach i wypalonych murach, no, tylko tu i 
ówdzie 
straszą zwaliska i sterczą kikuty z tatuażami sadzy, a jeszcze sporo domów w 
odbudowie, całe 
ulice szczelnie opasane rusztowaniami, właśnie taką mijamy, paru robotników 
siedzi na 
skraju podestu, majtają w powietrzu nogami, leniwie palą papierosy, pociągając 
piwko z 
pękatych butelek o długich szyjkach, patrzą wraz z nami na przelatujący 
kukuruźnik, 
machamy do pilota, a raczej do wiosennego słońca, w którym znika...
To już za rogiem, uspokajam cię znowu, jeszcze parę kroków i oto piętrzy się 
przed 
nami brunatna, ciężka wieża kościoła, mocno pokancerowana odłamkami, z 
wypalonymi 
oknami: okalają je czarne cienie pożaru, potężny, brunatny korpusów jeszcze 
gorszym stanie, 
grube, omszałe mury miejscami spękane, podparte prowizorycznie drągami, a 
strzeliste jak 
topole okna, z wydłubanymi witrażami, z resztkami dyndających na włosku 
maswerków, 
zabito byle jak deskami, przez szpary widać obrócone w perzynę wnętrze i 
prześwitujący 
błękit drugiej strony, gdzie kiedyś było pełno świeżych grobów, byłem tam z 
naszą Niemką, 
wówczas na służące się jeszcze tak mówiło, zanieśliśmy bzy na jeden z grobów, 
Ula płakała i 
żeby samemu się nie rozbeczeć, próbowałem pocieszać ją po swojemu: robiłem 
śmieszne 
miny, kukuryku na nosie, pokazywałem jak małpy biegają, ale wszystko na próżno, 
nie mogła 
się uspokoić i łkając powtarzała w kółko: to bil taki cielny szolniesz, taki 
dobry szlowiek, 
więc żeby w końcu ukoić jej żal, skwitowałem krótko: może i dzielny, ale 
Niemiec, nie płacz, 
Ulu, to był Niemiec, to przecież niemieckie groby... przestała nagle płakać, 
kucnęła przede 
mną i obróciwszy twarzą do siebie, trzymając mocno za ramiona, powiedziała 
dziwnym, 
rozdygotanym głosem: głupi jestesz, on bil stond, a ja ni w ząb nie mogłem 
zrozumieć, co też 
ona mogła mieć na myśli, ale teraz wydaje mi się nieraz, że wiem...
Wchodzimy przez małe, boczne wejście, drzwi zwisają żałośnie na zardzewiałym 
zawiasie, za to antaba ozdobna, z maszkaronem rozdziawionym w szyderczym 
uśmiechu, 
ciemno i zimno, ale może strach ma gęsią skórkę, czuć wojennym kadzidłem, 
potykamy się o 
jakieś belki, lecz powoli wzrok się przyzwyczaja, zresztą czym dalej w głąb, tym 
więcej 
światła wpada przez szpary w deskach i dziury w dachu widoczne poprzez 
postrzępione 
miejscami błękitem sklepienie, cała ciemność wnętrza poszatkowana krzyżującymi 
się 
promieniami i pękatymi snopami światła, które układają się w przedziwne, 
świetliste 
belkowanie, w niematerialne rozpory podpierające całą bryłę od wewnątrz, 
chroniące 
nadwątlone, kalekie mury przed wessaniem do środka, w tę żarłoczną ciemność, 
dziwne to 
wszystko, niesamowite, trącam ciebie łokciem, ale uderzam o coś twardego, 
odskakuję, 
patrzę: rzeźba kamienna, mężczyzna w długiej szacie, z odbitym nosem i bez 
jednej ręki, w 
drugiej trzyma księgę, obok, przy gołych stopach przycupnął jakiś ptak, trudno 
rozeznać jaki, 
idę za tobą do nawy głównej, dziwnie urządzone, ołtarz niby normalnie, daleko w 
głębi, w 
prezbiterium, ale ambona blisko, z boku przy filarze, właściwie resztki ambony, 
baldachim 
zerwany, kilka belek wpadło do środka i sterczą na boki jak wiosła z łodzi, 
ławki też dziwnie 
ustawione: bokiem do ołtarza, u protestantów wszystko na opak, śmiejesz się, w 
kapeluszach i 
czapkach na mszy siedzą, coś ty? słucham z niedowierzaniem, zobaczysz, mówisz, 
pójdziemy 
kiedyś na nabożeństwo do kirchy w parku, zobaczysz... Nagle przypomina mi się 
jesień, ten 
dzień, kiedy morze było sine, przetykane pasmami puszystej bieli, pamiętasz 
pastora stamtąd? 
pytam, patrzysz zdziwiony, a może to tylko ta zieleń taka zdziwiona, mówiąca: 
jakiego 
pastora? o czym ty gadasz? no tego od nas, z kirchy w pairku, tego starego, 
którego 
spotkaliśmy jak siedział na ławce przy plaży i patrzył w morze, a potem, gdyśmy 
przy nim 
usiedli, opowiadał takie cuda o ołtarzu w kościele świętego Jerzego, o tym, co 
go później z 
powrotem zabrali, i o tym jak chorągwie i feretrony z katolickiego kościoła 
przechował przez 
całą wojnę, nie pamiętasz? naprawdę nie pamiętasz? miał na sobie długie, czarne 
palto i 
czarny kapelusz, spod którego zwisały długie, białe kosmyki włosów, i mówił tak 
śmiesznie 
jak autochtoni, ale w twoim spojrzeniu tylko sarkazm, odwracasz się na pięcie i 
idziesz dalej, 
może ciebie wtedy nie było... Mijamy ambonę, częściowo spalone ławki i stajemy 
po środku 
skrzyżowania, gdzie ze sklepienia zwisa ozdobny łańcuch, pewnie od korony - jak 
w innych 
kościołach, zobacz, trącasz mnie łokciem, za wyciągniętą ręką patrzę w lewo: 
organy! 
podbiegamy bliżej, wysoko nad nami mocno przerzedzony, szczerbaty rząd 
dmuchawek, 
cienkich i grubych, będą teraz seplenić, myślę sobie, ale prospekt cały, bogato 
rzeźbiony, są 
nawet muzykujące anioły jak w katedrze oliwskiej, szkoda, że nie można się 
wdrapać, 
urządzilibyśmy koncert na cztery ręce, idziemy jeszcze obejrzeć ołtarz, tu już 
dużo światła, 
które wpada przez sięgające aż sklepienia okno, oglądamy rzeźby, obrazy, na 
jednym chyba 
Chrystus, twarzy nie widać, stopiła się w czasie pożaru, zostały tylko sople 
farby, jak łzy, stoi 
po kolana w rzece a na szczycie olbrzymiego ołtarza - pelikan, nie do wiary, ale 
bez wątpienia 
żaden orzeł ani gołębica, tylko pelikan! pewnie kaprys artysty, zresztą kto ich 
tam wie, tych 
całych artystów to my dobrze znamy, chodzimy patrzeć, jak malują przy molo albo 
rzeźbią w 
parku, koło Grand Hotelu, wszystkiego można się po nich spodziewać, od niedawna, 
od tego 
ich festiwalu, zdaje się, że wszystkim coś odbiło: ni z tego ni z owego zaczęli 
malować esy 
floresy, takie bohomazy pacykują, że nie wiadomo, jak na to patrzeć, rybaków, 
murarzy i 
stoczniowców odstawili do lamusa, wciąż jazzu słuchają, wódkę piją, błaznują, 
najlepiej 
podsumował to Korpys, który prócz węgla to czasem i glinę im wozi do pracowni w 
parku, 
przyglądamy się kiedyś, jak rzeźbią na dworze, na trawniku swój majdan 
rozłożyli, szpachle, 
dłuta, pucki, knyple, kubły z brudną wodą, pakuły jakieś, pecyny gliny i gipsu, 
każdy niby co 
innego rzeźbi, a jednak tak samo - nie wiadomo co, aż tu stary zajeżdża wozem, 
zlazł z kozła, 
podchodzi bliżej i patrzy, patrzy na te rzeźby, gębę rozdziawił i każdą obchodzi 
po kolei, do 
każdej dziury zagląda, bo też coraz więcej tych dziur rzeźbią, widać taka moda 
na ażur, a 
Korpys podrapał się w głowę, wiechcie wąsów szarpie jakby się nad czymś 
zastanawiał, aż 
mu się ze łba zakurzyło od tego myślenia, i w końcu pyta głośno: lepita te 
picki,. lepita, i co 
wy z tego mata? a właściwie nie wiadomo kogo pyta, gdyż nie czekając wcale na 
odpowiedź, 
zabiera się żwawo do roboty, wyładowuje tłustą glinę...
Dlaczego mówiłeś, że to twój kościół? pytasz znudzony, idziemy już w stronę 
wyjścia, 
nic innego nam nie pozostało, bo i co można tu robić? a z kościoła niczego nie 
wyniesiesz - 
grzech ciężki, dlaczego? powtarzam pytanie, a bo go sobie kiedyś zaklepałem, 
śmieję się 
drwiąco, a ty się niecierpliwisz, bzdury, powiadasz, no powiedz prawdę, 
powiedz...
Nagle przed nami słychać jakiś chrobot, chowamy się szybko za filar, żeby nas tu 
nikt 
nie przyłapał, pomyślą jeszcze, że kradniemy, zerkamy ostrożnie, a tam główne 
drzwi się 
otwierają, wpada oślepiająco białe światło, a zaraz potem paru mężczyzn, 
rozglądając się 
ciekawie, chodzą tam i z powrotem, gadają coś, dyskutują, potem jeszcze paru 
wchodzi, 
ciągną jakieś wózki, skrzynie, pudła, coraz więcej ludzi, oczyszczają pierwsze 
przęsła nawy, 
wynoszą ławki, wymiatają gruz i rupiecie, wnoszą nowe klamoty, do kościoła z tym 
wszystkim? dziwne, co to będzie, ruch jak na dworcu - wszyscy z jakimś bagażem, 
tylko tych 
kilku, co najpierw weszło, stoi nie opodal i wciąż nad czymś dyskutuje, kaszlą 
przy tym jak 
gruźlicy, bo od tego całego zamieszania i rozgardiaszu kościół wypełnił się mgłą 
kurzu, który 
zmącił i przyćmił szarością wpadające ostre światło dnia, a tam już skrzynie 
otwierają, 
wyciągają jakieś aparaty, już wiem, mówisz, jakbyś objawił wielką tajemnicę, 
będą film 
kręcić, zobaczysz, ich wozy stały wczoraj pod Grandem, w gazecie też o nich 
pisali, 
zobaczysz...
Rozkraczone na bocianich nogach statywów potężne jupitery rzucają snopy ostrego, 
przeraźliwie białego światła na kilka uprzątniętych już przęseł nawy głównej, 
musimy się 
ukryć gdzie indziej: wszędzie kręcą się ludzie, wciąż przeciągają kable, aż 
dziw, jak się 
połapią w tej plątaninie, istny labirynt, tak, miałeś rację, bo oto ustawiają 
kamerę z groźnie 
sterczącym obiektywem, a jeden talki ważny, reżyser chyba, pogania wszystkich, 
wściekły 
nie wiedzieć czemu, krzyczy, aż zachrypł i spocił się, skórzaną marynarkę 
powiesił „na 
sterczącym ornamencie jakiegoś epitafium, które do połowy rozdziobały kule czy 
odłamki: 
zostały ucha bez twarzy i resztki zwisu, które dyndają przy byle wstrząsie...
Zgięci wpół przebiegamy zakosami boczną nawę aż do prezbiterium, właściwie 
trudno 
to nazwać biegiem, bo co rusz trzeba kluczyć między zwalonymi belkami i gruzem, 
przystajemy przy dziwnym nagrobku z obeliskiem i lwem, chwila zastanowienia i 
już 
jesteśmy za wspaniałym, niebotycznym, bo piętrzącym się aż po rozpięty, 
rozłożysty parasol 
sklepienia ołtarzem, wciśnięci między zimną ścianę, po której ze strzelistego 
okna powyżej, 
przenikając gąszcz pajęczyn, sączy się nikłe, żółte jak wosk światło, a kamienne 
plecy kolosa, 
i ta żółć sprawiają, że nasze twarze nabierają tego martwego wyrazu olbrzymich 
figur z 
ołtarza, których oczy, zamyślane czy pogrążone w modlitwie, zdają się zapatrzone 
do środka, 
w ich marmurowe wnętrza...
Tu, w zaciszu ołtarzowym bezpiecznie, bez obawy można wychylać głowę i 
obserwować, co się dzieje w głębi nawy, nie mówiąc o tym, że z daleka można by 
nas wziąć 
za część ołtarza, jakieś putta dodane z boku dla ozdoby, a tam rejwach coraz 
większy, 
spotęgowany dudniącym pogłosem, istny jarmark...
Dopiero po dłuższej chwili nagle robi się cicho, słychać tylko świergolenie 
ptaków, 
które zagnieździły się hen - wysoko na ptasim chórze, w miejscach złączenia 
sklepienia ze 
ścianą, wśród pęków ceglanych żeber, wyrastających z ozdobnych wsporników, a 
przypominających wręgi pękatej, odwróconej do góry dnem łodzi, przynajmniej 
pelikan ma 
towarzystwo, musiał to być jednak ważny ptak, skoro góruje nad wszystkimi 
świętymi...
- Uwaga - krzyczy przez tubę reżyser - wszyscy na miejsca... Zamknąć drzwi! co 
do 
cholery robią tam te piszczałki od organów?! Zabrać, ale już! Szybciej, 
szybciej, do rana nie 
będę tu siedział... Dobra, no, dalej, na plan! Kręcimy... Kamera!
Trudno dojrzeć, co tam właściwie kręcą i o czym ma być ten film, może o jakimś 
męczenniku? słychać przytłumione głosy, później tupot, zdaje się, że ktoś 
ucieka, kilku goni, 
stać! stać! - krzyczą, reżyser przerywa, pokrzykuje na aktorów, z kimś się 
kłóci, a te lafiryndy 
kto tu sprowadził?! - wrzeszczy skrzekliwie zdartym głosem, aż się jaskółki 
wystraszyły i 
rozdarły pełnym trwogi trelem, fruwają jak opętane, klaszcząc głośno skrzydłami, 
ktoś się 
tłumaczy, kobiety chichoczą piskliwie, potem znowu kręcą, i jeszcze raz, coś im 
nie idzie, bo 
reżyser rozsierdzony do ostateczności, wprost kipi ze złości, każe wszystko 
przenieść w inne 
miejsce, więc ponownie rumor, gwar, pokrzykiwania, przeciąganie kabli, usuwanie 
rupieci, to 
już bliżej nas, trzeba uważać, nijak nie można wyjść, a przedłuża się to 
kręcenie 
niemiłosiernie, nogi cierpną, na dworze już pewnie zmierzcha: sączące się po 
ścianie światło 
zmienia barwę na szarą, pajęczą, i uwięzieni w tej ciemniejącej szarości 
wiercimy się jak 
muchy w oleju, przestępujemy z nogi na nogę, czekając końca, w domu zaczną się 
niepokoić, 
będzie niezły pater noster, ale trudno, choć dłuży się niepomiernie, trzeba 
czekać, nie ma 
innej rady, a tam właściwie nic się nie dzieje, w kółko to samo, byle nie 
zasnąć, ziewam, 
zimno się robi, ty też ziewasz, mówią, że to zaraźliwe, oczy się kleją, skuleni 
siadamy na 
zimnej posadzce, ziąb coraz większy, więc tulimy się do siebie, ty, pytasz 
sennie, dlaczego 
mówiłeś, że to twój kościół? milczę, bo i nie chce mi się mówić, to zbyt 
skomplikowane, by 
tak w jednym zdaniu...
Niewygodnie za tym ołtarzem, patrzę na tę ciemniejącą ścianę przede mną, 
niektóre 
kamienie mają dziwne znaki, Henio kiedyś - nam tłumaczył, że to jakby podpisy 
tych, co 
budowali w średniowieczu, nudzę się jak mops, wyjść nie można, ciągle tam 
jeszcze ten film 
kręcą, szkoda, że ciebie nie ma, ale nie, umówiliśmy się, że jesteś, tylko 
śpisz, co będzie z 
naszą sprawą? sam nie dana rady, a twoja przysięga? nawet nie wiem, kiedy 
wszystko zaczęło 
się psuć, straciłem dziadka, teraz ciebie tracę, ale nie, ciebie nie dam, nie 
dam nikomu, bo tu 
chodzi o coś więcej, trudno to wytłumaczyć, w każdym bądź razie nie tylko o 
ciebie, może ja 
w czymś zawiniłem? nie wiem, nie wiem, nigdy cię nie okłamałem... czyżby 
dlatego, że 
jestem młodszy? - ale przecież zawsze byłem, więc czemu tak nagle stało się to 
dla ciebie 
istotne?... Boże, Boże, tyle pytań, a ty milczysz, bo i jak masz odpowiedzieć? - 
śpisz przecież, 
w ogóle cię nie ma, a przecież wiesz, że bez ciebie to nie... co ja... dziadek 
też zawsze 
mówił:...pamiętaj, najważniejsza w życiu jest przyjaźń, męska przyjaźń, z każdej 
kobiety robi 
się w końcu megiera, a prawdziwy przyjaciel, taki na śmierć i życie, nigdy się 
nie zmienia, 
chyba ze go baba przekabaci, tak mówił, więc pewnie prawda, swoje przeżył, 
doszło do tego, 
że zabieram cię z sobą na niby, że w myślach z tobą rozmawiam, niekiedy nawet 
kłócimy się, 
czasem to i zapomnę się, i powiem coś głośno do ciebie, aż się ludzie na ulicy 
oglądają, 
wariat - myślą pewnie - gada sam do siebie, jak nasza Madame, wiesz tak sobie 
teraz 
pomyślałem, że mógłbym właściwie to wszystko napisać tobie w liście, ale nie, 
chyba bym go 
nie wysłał, pokazałbyś chłopakom, toby mieli uciechę, żyć by mi nie dali, 
chociaż 
przynajmniej wiedziałbyś, co myślę, co czuję, bo właściwie to już nie rozmawiamy 
ze sobą, 
nawet gdy uda mi się zastać cię w domu, to zbywasz mnie byle czym albo szydzisz 
okrutnie z 
tego, co mówię, tak że sam uciekam, żeby się nie rozpłakać, na ulicy udajesz że 
minie nie 
widzisz... z początku myślałem, że może ci woda sodowa do głowy uderzyła, no bo 
w końcu 
nie każdy jest uczniem Conradinum, ma mundur i czapkę, ale przecież inni 
chłopacy stamtąd 
nie są tacy, nie zmienili się wcale, od nich też wiem, jaki masz plan w szkole, 
o której 
kończysz lekcje i o której, mniej więcej, powinieneś być w domu, wiem również, 
że prosto do 
domu nie wracasz, powiesz pewnie, że ciebie szpieguję jak jakiś szpicel, a jeśli 
nawet, to co? 
- musiałem sprawdzić, nie było to zresztą trudne, bo pociągiem przyjeżdżasz w 
miarę 
punktualnie, najwyżej pół godziny po lekcjach, ale potem, zamiast w naszą 
stronę, idziesz w 
okolice technikum ekonomicznego i tam czekasz, aż wyjdzie Ona, po czym razem 
idziecie 
prawie pod samą Łysą Górę, tam mieszka, a jaki miły jesteś, jaki rozgadany, 
świata nie 
widzisz, więc nawet specjalnie nie muszę się chować, jaki usłużny - teczkę jej 
niesiesz, tylko 
patrzeć, a będziesz nosił na rękach... o wiele trudniej jest sprawdzić, co 
robisz wieczorem, bo 
nie wiadomo, o której wyjdziesz ani też gdzie idziesz, tu bardziej mogę liczyć 
na przypadek, i 
rzeczywiście, zdarzają się takie przypadki, dlatego wiem o wiele więcej, niż 
przypuszczasz, 
tylko jednego nie mogę zrozumieć: dlaczego beze mnie? - przecież moglibyśmy 
gdzieś razem 
połazić, ja tam nie mam nic przeciwko dziewczynom, o niej też już sporo wiem, 
jej starszy 
brat ma motocykl, wojskowe BMW z przyczepą, cztery biegi plus jeden wsteczny, o 
takim 
właśnie marzyliśmy, może liczysz na to, że kiedyś ciebie przewiezie... a Ona 
bardzo lubi 
zwierzęta, ma psa, takiego jak ta dama na naszym czajniczku, wiesz, tym, co 
znaleźliśmy w 
gruzach, tym z Münchhausenem, ma też akwarium z rybkami, czasem jak idziecie ze 
szkoły, 
to po drodze wstępujecie do tego małego sklepiku, gdzie Ona kupuje żywy pokarm.
A tam wciąż kręcą, szkoda, że śpisz, szkoda, że cię w ogóle nie ma, byłoby 
raźniej, 
samemu trochę nudno dlaczego od razu nie zwiałem, a ty pewnie na spacer z nią 
poszedłeś, 
jak zwykle do parku, tam w okolice kirchy i Łazienek Południowych, zawsze 
chodzicie z dala 
od naszych rewirów, żeby przypadkiem ktoś was nie przydybał razem, pewnie i 
dlatego 
czasem chodzicie do lasu, tak, znam wszystkie wasze ścieżki, najczęściej bywacie 
koło Łysej 
Góry, tam przy skoczni narciarskiej albo przy Operze Leśnej, pewnie całujecie 
się gdzieś pod 
drzewem albo na ławce... a pamiętasz naszą pierwszą Wielką Zabawę, jak 
chcieliśmy do 
Ameryki popłynąć tratwą? jak zbieraliśmy deski, gwoździe, a nawet żywność, która 
później 
zaczęła się psuć i wszyscy w domu zachodzili w głowę, skąd taki smród straszny, 
a 
chcieliśmy Korpysowi ukraść konie, bo jakże to do Ameryki bez konia, ale pewnie 
już nie 
pamiętasz, w ogóle zdajesz się niczego nie pamiętać, jakbyś się wstydził, a 
sprawa ojca 
obchodzi cię jak zeszłoroczny śnieg, czasem odnoszę wrażenie, że to wszystko 
było inaczej, z 
kim innym, może to ktoś wydumany, wymarzony, nie wiem, nie wiem, czym bardziej o 
tym 
myślę, tym... ech, nie ma co, bo trochę przyzwyczaiłem się do samotności, 
najbardziej lubię 
spacery, a w parku bądź na plaży potrafię całymi godzinami, wiesz, tylko zaimków 
nie 
potrafię się pozbyć, my, nam, nas, nasze, tak, to do nich się sprowadza, my... 
nami... nas... 
my... czy ja też taki będę, nie, nie chcę, po co, kiedyż oni skończą, trzeba 
było od razu wyjść, 
jak się więcej ludzi kręciło, my... nami... nas... muszę do domu... jak to 
się... jeszcze... my... 
żeby już... nas... nasz... która może... my... my... my...
Nagle ciemność pryska: jest ulica, chyba Długa, podobna, ale inna, jakby 
odświętna, 
ruch kołowy wstrzymany, tłumy pieszych, prawie sami przebierańcy, dziwne, 
maskarada? za 
to fasady kamieniczek udekorowane, jedne z czerwonymi flagami, wśród których 
żarzą się 
kolorowe żarówki ułożone w napisy: „Niech Żyje!”, „Naprzód” albo „Kułactwo - 
ostatnia 
reduta kapitalizmu”, inne znowu całe w kwiatach, widać święte obrazki, krzyże, 
dziwne, jak 
we śnie - myślę sobie i idę dalej, przeciskając się przez ciżbę, nagle wpadam na 
dwóch w 
mundurach, co za mundury dziwaczne! a w dodatku kołpaki z głów im sterczą, 
wchodzą do 
bramy, wykaligrafowany napis: Polizei, skłębiona ekipa filmowców, dwoją się i 
troją, kręcą, 
zaczynam rozumieć: to wszystko dla filmu, brodaty reżyser gestykuluje z 
przejęciem, 
pamiętam go z tego przyjęcia, słów nie słyszę choć blisko, podchodzę, właściwie 
to usiłuję 
podejść, bo czuję, że powietrze gęstnieje, robi się jak syrop, jak tężejąca 
galareta, każdy ruch 
wymaga olbrzymiego wysiłku, naprężam wszystkie mięśnie, inni też się szamoczą, 
ale tak 
ociężale, jak muchy w oleju, więc ruchy przerywane jak na starym filmie, cicha 
muzyka, 
znajoma skądś, przedzieram się uparcie, wszystko na opak, z każdym krokiem w jej 
stronę 
kamera oddala się, próbuję do tyłu, podnoszę oczy: obiektyw tuż przede mną, 
odbijam się w 
wypukłej, kolorowej soczewce, jestem dorosły, nagle stary, potwornie stary, 
przerażenie, że 
to już, brodacz obok w stroju maga chyba podnosi ręce, ale robi to tak wolno, że 
ruchu nie 
widać, tylko palce zostawiają w powietrzu ślady barwne jak tęcza, która powoli, 
jak gęsty 
krem spływa na ziemię, kolory pełzną i spływają ze wszystkiego, zostaje jałowa 
szarość, jak 
późną jesienią...
Z różnych stron słychać daleki, ale zbliżający się tętent, ludzie przystają, 
rozglądają 
się z niepokojem, nawet pijacy przy kiosku oderwali od kufli czerwone, pokryte 
zdziwioną 
pianą twarze, nie bardzo wiem, gdzie jestem, nie widziałem takich domów; 
szeleszczą na 
wietrze jak suche liście, chwieją się przy lada podmuchu, dotykam ściany: 
papier, 
paznokciem wydrapuję małą dziurkę, przytykam oko: to kalejdoskop, obraca się, 
zmieniają 
się fantastycznie kolorowe obrazki, nagle kolory łączą się z sobą, tracą 
geometryczną 
abstrakcję, tworzą jakiś rzeczywisty kształt, tak, to wnętrze dużego namiotu, 
wypełniane 
czerwonawym światłem, grupka widzów słucha wyfraczonego jegomościa w cylindrze, 
a 
teraz, mówi, łypiąc maślanymi oczyma, przystąpimy do prezentacji naszych gwiazd, 
patrzcie i 
słuchajcie, bo tylko u nas, tylko w naszym panoptikum zobaczyć można takie 
kurioza, 
dziwnie znajomy ten głos, wtem trzaska batem jak treser w cyrku, i z boku, w 
lansadach 
wybiega młody mężczyzna w bufiastym kostiumie pawiego koloru, w ręku dzierży 
kilka 
szabel, staje na maleńkim podium, zadziera do góry głowę i otwierając szeroko 
usta, raz za 
razem wpycha sobie klingę do gardła, brawo! brawo! oklaski, kłania się i jak 
gdyby nigdy nic 
wybiega, światło zmienia barwę na żółtą i zielonkawą, ten w cylindrze ponownie 
strzela 
batem i raptem odwraca się do mnie, widzę go, jakbym stał tuż obok, tak, tak 
właśnie 
przypuszczałem, to dziadek, rozbrzmiewa cicho senna, wschodnia muzyka, 
tanecznym, 
gibkim, pełnym wdzięku krokiem wchodzi na podium jakaś kobieta, po ruchach 
poznać, że 
młoda, choć twarz zakwefiona, pod przezroczystą, zwiewną szatką widać sprężyste 
ciało, 
bose nogi wytupują ciche rytmy, palce lśnią od pierścieni, wciąż tańcząc, odpina 
z tyłu 
przejrzystą bluzeczkę i raptownie zrzuca ją z siebie, zastyga w bezruchu, 
okrzyki zdziwienia, 
achy i ochy, potem oklaski, bo ma cztery piersi, dwie duże w tym miejscu, gdzie 
wszystkie, a 
pod nimi dwie małe, ale z równie wielkimi, sterczącymi sutkami, światło gaśnie, 
zapala się, 
już jej nie ma, lecz oto kuśtyka stara, gruba Murzynka, na twarzy biała blizna, 
pewnie 
wydrapana, też bosa, jedna noga poniżej kolana gruba jak kłoda, a stopa rozrosła 
niczym 
potężny, dobrze spieczony bochen chleba z nabitymi kołkami palców, gębę też ma 
jak donicę, 
zachrypniętym basem opowiada o swym nieszczęściu: od dzieciństwa jej ta noga 
rosła i nie 
chciała przestać, że lekarze nazywają to słoniowacizną, ale czy kto widział 
czarnego słonia, 
śmiechy, oklaski, Murzynkę obcesowo wypycha jakiś zakapturzony człowiek, może 
kat, 
również opowiada o dzieciństwie, że urodził się z trzema oczyma, ale na jedno, 
to środkowe, 
od początku nie widzi, następnie prosi, żeby ci o słabszych nerwach wyszli i 
przy 
narastającym tremolu werbla ściąga kaptur, u nasady nosa straszny, siny oczodół, 
robi mi się 
niedobrze, odwracam się, z kilku bocznych ulic wypadają grupki jeźdźców, narasta 
donośny 
grzechot kopyt, łączą się w barwną, tętniącą kawalkadę, zrazu anglezują miarowo 
w kłusie, 
idą noga w nogę, z przodu chorąży z rozwianą, łopoczącą chorągwią, ale oto 
trąbka zagrała, 
więc z impetem zabrzmiały kopyta, puścili się w galop, rozciągnęli się, pędzą 
ile tchu w 
koniach, nie szczędzą ostróg, przechodzą w cwał, aż iskry poszły spod kopyt, 
ziemia 
rezonuje, ułam sadzą w szalonym pędzie, pochyleni nad rozwianymi grzywami, 
obnażonymi 
szablami płazem okładają końskie zady, widać rozdęte chrapy, piana toczy się z 
pysków, 
zbliżają się jak na skrzydłach, bojowe okrzyki, zawzięte, buńczuczne twarze, 
zmiotą 
wszystko, co na ich drodze, lancami zakłują, szablami posiekają, kopytami na 
miazgę 
rozniosą, uskakuję do bramy, z tyłu zerkam na atrapy domów, drewniane 
konstrukcje drżą od 
łoskotu, lada chwila rozlecą się jak domki z kart, raptem rozkołysały się, 
zatrzęsły w 
drgawkach, zaczęły nadymać się, wybrzuszać jakby rozsadzane od środka potwornym 
ciśnieniem, tak, już pękają z głośnym trzaskiem przypominającym rozrywany 
nagłymi 
szarpnięciami gruby materiał, jeden po drugim puszczają w szwach, w słabszych 
miejscach a 
z powstałych szczelin, dziur i szpar sypią się jakieś paprochy, szmaty, resztki 
przedmiotów o 
niewiadomym przeznaczeniu, barwne confetti odpadków, a gdy z pękających domów 
odpadają już całe ściany, ich wnętrza pozbywają się zaskoczonych mieszkańców 
wraz z 
całym dobytkiem, wypatroszając się w rytmicznych konwulsjach, przez co ulica 
zamienia się 
w nieskładne rumowisko, a wijące się w nim pokiereszowane postaci nieruchomieją 
w 
przedziwnych pozach jak manekiny, które teraz walają się wszędzie, kalekie, bez 
kończyn, 
bez głów, niektóre razem, trzymając się za ręce albo złączone na zawsze w 
miłosnym uścisku, 
inne z łyżkami w stopionych dłoniach albo z gazetą czy szklanką zmienionej w 
szklistą masę 
herbaty, ale niektórzy ciągle walczą, wiją się żałośnie, obmacując żywymi 
jeszcze rękoma 
manekinową już głowę, albo krzyczą przeraźliwie, widząc jak ich ciała zamieniają 
się w 
twardą skorupę, topniejącą w słońcu, które nie wiedzieć kiedy wychyliło się 
spoza chmur, a w 
jego piekielnym żarze całe to kłębowisko zaczyna się tlić, stapiać w jednolitą 
masę, by 
wkrótce rozlać się wokół jak parujący, gorący asfalt, po chwili nadjeżdżają 
olbrzymie walce i 
wyrównują tężejącą powierzchnię, którą niebawem zapełniają spacerujący jak gdyby 
nigdy 
nic ludzie, nie zwracający w ogóle uwagi na barwny obraz jaki powstał w wyniku 
sprasowania ciał, twarzy i przedmiotów, aczkolwiek zniekształconych, 
rozciągniętych, 
płaskich, to jednak posiadających na tyle cech indywidualnych, by można je było 
od siebie 
odróżnić, w powietrzu unosi się zapach domowych obiadów, wygrzanej pościeli, 
mydlin i 
przypalonego mleka... Ale już są ułani, znów zadudniła ziemia, powiało kurzem, 
zapachniało 
końskim potem, oślepiło migotaniem barw, lecz co to? nie do wiary, śmiech pusty 
bierze, toż 
to błazenada, ułani potracili swe pyszne stroje i broń, poszarpani, w łachmanach 
jak 
oberwańcy, tylko na głowach zakwitły wspaniałe peruki, rozwiane w srebrnych 
lokach i 
puklach, w rękach zamiast lanc i szabel dzierżą kopyście, chochle, warząchwie, 
czerpaki, 
tłuczki, wałki, Bóg jeden wie co jeszcze, kuchenna tłuszcza, konie też inne, 
zziajane, ciężkie 
kobyły, niezgrabne, ochwacone, bokami robią, ledwo dyszą, z trudem dźwigają 
opuchnięte 
brzuchy na cienkich żylastych nogach, co rusz potyka się który, pada, nogi 
łamią, rżą i kwiczą 
przeraźliwie, ale jeźdźcy, bardziej podobni do łachmaniarzy, zgrai zgłodniałych 
parobków, 
podnoszą się raz dwa i dosiadając w biegu koni kompanów, pędzą dalej, po dwóch, 
po trzech, 
nie szczędząc zmydlonym kobyłom razów, dziarskimi okrzykami dodając sobie 
animuszu...
Mizdrzę się przed lustrem, ciągle coś poprawiam, a to brunatne bryczesy, to znów 
obcisłe onuce, stukam obcasami, pierś prężę, wygładzam czarną koszulę, brodacz 
klepie mnie 
po ramieniu, nieźle, mówi, całkiem nieźle, przypina mi jakieś srebrne literki, 
ha, ha, śmieje 
się, zupełnie szwabski pomiot, wstyd mi trochę, ale i duma rozpiera, grać w 
filmie to nie byle 
co...
Defilujemy, nie czując zmęczenia, takt wybijają werble i setki nóg, gawiedź 
szczelnym szpalerem zebrana na chodniku krzyczy wesoło, dziewczynki machają 
chorągiewkami, migoczą swastyki - te germańskie motyle, wyfrunęły nagle całą 
chmarą, 
opędzamy się jak przed szarańczą, a one szybują wyżej i wyżej, słońce zasłoniły, 
robi się 
ciemno i zimno, ktoś krzyczy histerycznie, trochę zamętu, ale prowadzi nas 
kamera, 
ustawiona na jakiejś landarze, obserwująca wszystko bacznym okiem brodacza, 
wiec, 
przemówienia, charczą głośniki, słuchamy w skupieniu, tylko znowu skądś ta 
znajoma 
muzyka, rozglądam się, Neptun chichocze i potrząsa trójzębem, nagle trzaska jak 
drzewa na 
mrozie, jakby coś w nim pękło, już cały w rysach, z pomiędzy rozszerzających się 
szczelin 
wysypuje się piasek...
Film kręcą z coraz większym rozmachem, ekipa rozdzieliła się na kilka mniejszych 
grup, kamera rozpada się na kilka mniejszych kamer i wszystkie kręcą, każda co 
innego w 
innym miejscu, nie bardzo wiadomo, o czym ma być ten film, pytam, filmowcy 
zadzierają 
nosa, zbywają byle czym, a wśród statystów zdania podzielone, jedni mówią, że 
wojenny, 
kazano im mundury pozakładać, inni, że historyczny, niby o Krzyżakach, słychać 
rżenie, 
patrzę: nie, to tylko targowisko koni, piękny, narowisty kasztan urwał się z 
uwięzi, czaprak 
zrzucił i poniósł szczupakami, cwałuje w kółko jak na maneżu, chłopi gonią, 
przewracają się, 
krzyczą, a koń coraz piękniejszy, zwolnił trochę, sadzi długim kłusem, zręcznie, 
z gracją 
wymyka się goniącej, zdyszanej zgrai, zwinny jak fryga, robi woltę w lewo, woltę 
w prawo... 
inni znów mówią, że o obozie, pełno tych w pasiakach, rozdają na straganach, 
jakiś grubas 
zajada bułkę z salcesonem, ważniaka zgrywa - kapo z niego zrobili, mówi, że 
pasiaki 
prawdziwe, ze Stutthoffu, ludziska wyrywają sobie, dla wszystkich nie starczy, 
rozsierdzone 
babsko dopada do brodacza, obrzuca stekiem wyzwisk, pyskuje zajadle, że Żydówką 
nie 
będzie, inny pasiak jej się należy - bez gwiazdy, galimatias się robi, bałagan 
straszny, 
kotłowanina, ludzie się pogubili, nie wiedzą, co robić, gdzie iść, wszędzie 
kręcą, z jednej 
strony słychać strzały, z drugiej szczęk białej broni, kilku pijanych rozrabia, 
milicja niby jest, 
ale nie wiadomo, czy prawdziwa, z boku metaliczne uderzenia, patrzę: pochylony 
latami, 
szczerbaty kulas z naszego podwórka, opiera się na kuli, zdrową nogą naciska 
pedał ostrzarki, 
lecą iskry, ostrzy na brusie trójząb Neptuna, który stoi obok, niezdarnie 
usiłując zasłonić 
spękane ciało, rysy i szczeliny, z których cienkimi strużkami sypie się brunatny 
jak rdza 
piasek...
Stoimy na plaży, obok przy kiosku z piwem - topielcy z bagien, w poszarpanych, 
zbutwiałych mundurach, przewracają z rozkoszy wybałuszone oczy, potrząsają 
zielonymi jak 
skrzypy włosami, stoją, siedzą, śpiewają niemieckie piosenki, mówisz tajemniczo: 
chodź do 
przebieralni, coś ci pokażę, pusto, piasek zimny, w ogóle jakoś strasznie zimno 
się robi, 
szybko biegniemy, przeskakując wydmy, trzeba uważać: łatwo pokaleczyć stopy o 
ostrą jak 
brzytwa wydmuchrzycę, stare, zżarte jesiennym liszajem, drewniane łazienki, 
wchodzimy, 
zamykamy na skobel drzwi, mrok, tylko wąskie pasma światła przez szpary w 
deskach, jak w 
moim kościele, słyszę: rozbiera się, patrz! szepczesz do ucha, jak tu patrzeć, 
ledwie dwa 
cienkie paski widać, odwracam się, koń Korpysa śmieje się szyderczo, prycha 
pokrytymi 
grubo pomadką wargami, o tu, wskazujesz palcem, zobacz, dumny czegoś, wytężam 
wzrok, 
schylam, głowę, może z bliska... tak, rzeczywiście: włos wyrósł! długi, ciemny, 
ze dwa 
centymetry nad ptaszkiem, wstyd mi się robi, dobrze, że ciemno, no i co z tego? 
pytam z 
głupia frant, jak to co? śmiejesz się szyderczo, koń wtóruje, aż bębenki pękają, 
teraz będę się 
mógł brandzlować! i jeszcze głośniej się śmiejesz, skądś muzyka, zewsząd ten 
śmiech, 
zwielokrotniony, nie mogę, wybiegam, znowu film kręcą, przed katownią ustawili 
szafot, roi 
się od statystów w pasiakach, kiedyś już to widziałem, tak, tak, mówi święty 
Jerzy z muzeum, 
smok wije się w agonii, przyszpilony do ziemi żelazną stopą, ogonem roztrąca 
szczury, które 
już zabrały się do wyżerki, Forstera zaraz powieszą, wybierają ochotników, 
Münchhausen 
tańczy na koniu, wytupuje jazzowe rytmy, nie wiedzieć skąd i kiedy napatoczył 
się Henio, 
śmieje się przebiegle, biega wokół na czworakach, nagle zmniejsza się, gubi 
odzież, obrasta 
błyszczącą, szczurzą szczeciną, staje na tylnych łapkach, podpierając się 
śliskim ogonem 
obgryza fotografie, jedną po drugiej, strzyże niespokojnie oczkami, śpieszy się, 
słychać 
łapczywe chrupanie, nagle czmychnął gdzieś w bok, zostawiając kupkę paprochów, 
przygrywa orkiestra obozowych dzieci, gdzieś sprzedają watę cukrową, śmiechy, 
pachnie 
denaturatem, dzika muzyka, śmiechy, uciekam, gonią mnie jacyś żołnierze, chyba 
nie dam 
rady, są już przy mnie, koniec, śmiechy, odwracam się wyciągają ręce, by mnie 
schwytać, ale 
nie mogą, są płascy, dwuwymiarowi, jak wycięci z papieru, uciekają, ale nie w 
głąb, bo głębi 
nie ma, zmniejszają się, z tyłu krzyki, śmiechy, sala kinowa, stoję bezradnie na 
tle ekranu, 
zasłaniam, przeszkadzam, śmiech, muzyka, gwizd, jazz, znowu gwizd, świdrujący w 
uszach, 
spadam, spadam coraz szybciej, zamykam oczy, otwieram...
Muzyka została, gwar głosów, nie rozumiem, brzęk szkła, Boże, co się dzieje?! 
przecież tu kościół, ołtarz na swoim miejscu, szczypię się mocno w rękę, znowu 
przeciągły, 
wibrujący, rozsadzający czaszkę gwizd, na dworze ciemno, okno czarne, wyglądam w 
stronę 
nawy, to stamtąd muzyka i niesamowity, pijacki jazgot, Jezu! przecieram oczy, co 
za straszny 
raban, już nic nie kręcą, słabe światło z małego reflektora pada na... co tam 
się dzieje! nie do 
wiary, kilku facetów, kobiety, siedzą na zestawionych ławach, po środku stół czy 
jakaś 
skrzynia, butelki, zakąski, papierosy palą, biesiada na całego, i ta muzyka 
murzyńska, gdzieś 
z boku, pewnie gramofon mają, jeden wlazł na stertę rupieci i ponownie gwiżdże 
przeraźliwie, będzie cisza czy nie?! krzyczy groźnie chrapliwym głosem, no 
zamknijcie się w 
końcu! mężczyźni w rozchełstanych koszulach patrzą zaciekawieni, słuchajcie, 
słuchajcie - 
uciszają jeden drugiego, kobiety chichoczą, ale w końcu i one cichną, ten na 
rupieciach już 
chyba bardzo pijany, słania się, a wraz z nim jego potężny, przeskakujący z 
filara na filar 
cień, co rusz któraś noga wpada mu w jakąś dziurę, muszę wam powiedzieć, muszę 
wam 
powiedzieć, mamrocze w kółko jak zdarta płyta, no gadaj, gadaj, przynaglają ci z 
dołu, 
wiersz, muszę wam powiedzieć wiersz! oświadcza uroczyście, tamci w śmiech, wódkę 
rozlewają do szklanek, stukają się, piją, żarty sypią jak z rękawa, hałasują 
przy tym 
nieopisanie, bełkocze) pijackie gadki - szmatki, a tamten, głuchy ma docinki, 
jakby nie 
słysząc kociej muzyki, śmiechów i pokrzykiwań, i nie zauważając, że nikt go nie 
słucha, 
deklamuje z namaszczeniem, z pijackim patosem, iż trudem utrzymując równowagę 
jak 
akrobata na chybotliwej linie, a głos ma iście aktorski, niesie na wszystkie 
strony, cały kościół 
wypełnia wierszem jak modlitwą, marszowym rytmem słów, których nie sposób 
zrozumieć, 
bo zbełkotane przez pogłos i wódkę, więc tylko ich rytm zastaje i zaciśnięta 
pięść, którą co 
chwila do góry podnosi, jak agitator, dudni jej olbrzymim cieniem o sklepienie, 
a stół 
odpowiada rechotem, zaśmiewają się do rozpuku, jeden zleciał, kobietę za sobą 
pociągnął, 
piszczy babsko wniebogłosy, tarzają się po posadzce, też pewnie pijana, inne 
parskają 
śmiechem, tumult nie do zniesienia, bębenki pękają, tamten na rupieciach już 
skończył, 
wypluł, wycharczał swe rytmy i zastygł w jakimś dziwnym, patetycznym geście, co 
niby 
miało większe wrażenie zrobić, ale wygląda jakby obuchem w łeb dostał, więc 
tamci tylko 
ryczą, wódkę leją, libacja na całego, napij się! napij! karniaka! wołają, a on z 
trudem 
wygramoliwszy się z rupieci, ni z tego ni z owego chwyta nagle jakiś łom i 
doskakując do 
reszty krzyczy nasrożony: wy gnoje! wy skurwysyny! wy kundle! czy wy w ogóle 
wiecie, co 
to jest sztuka?!! Jezu, co to będzie, po co on im tym łomem przed nosami macha 
jak dziad 
kosturem, po pijanemu łatwo o nieszczęście, rozjuszony taki, czyżby odwet chciał 
wziąć, a 
jakby mnie tu przyłapał? - strach pomyśleć, jak to mówią: ręka, noga, mózg na 
ścianie, oko na 
widelcu, ale nie, on tylko krzyczy spieniony: czy wiecie? no, gadać! czy wiecie, 
co to jest 
sztuka?! patrzą na niego jakby z niepokojem, w żart próbują obrócić, ale 
uciszywszy się 
nieco, uspokajają: daj spokój, coś ty, nie wygłupiaj się, ale on tak się 
zacietrzewił, że sam 
sobie odpowiada: gówno wiecie! gówno! i jak nie huknie łomem w ozdobny kinkiet 
na 
filarze, śladu nie zostało, tamci w śmiech, a on jakby w amoku, jakby złość mu 
umysł 
zaćmiła, biega w kółko, w te i we wte, szaleniec czy co? i raz po raz uderza 
łomem gdzie 
popadnie, w diabła się chyba przedzierzgnął, aż ten, co leżał, ocknął się z 
pijackiej drzemki, 
też się zerwał, już coś w garści trzyma, tak, wysoki lichtarz za trzpień chwycił 
i wywija jak 
maczugą, tłucze, co się tylko napatoczy, dalej chłopcy! nuże! podszczuwa innych 
cienkim 
głosem, baby piszczą i klaszczą z uciechy, dołączają się i pozostali, a masz! a 
masz! krzyczą 
obłąkańczo, powariowali chyba, dobrali się do ławek, teraz do zegara, drzazgi 
lecą, szczapy 
fruwają, dziki strach, bo zbliżają się do mnie, chowam się za ołtarz, byle 
dalej, żeby tak w 
ścianę móc się wcisnąć albo pod ziemię zapaść, a tam krzyki, rwetes niesłychany, 
walą jak 
cepami, coraz bliżej, tuż, tuż, chyba do ołtarza się dobrali, zimny kolos drży 
lekko od 
uderzeń, albo jak ja - ze strachu, lecą kamienne odłamki, słychać przyśpieszone 
oddechy, 
zziajali się, dyszą ciężko, sapią, świst powietrza, trzask, huk, rumor, zamykam 
oczy, zatykam 
uszy, strach, strach jakiego nie znałem, duszący, z wielkimi oczyma, krępujący 
ruchy, 
zmuszający do krzyku, przepadłem z kretesem, czuję, tak, czuję, a nie słyszę, że 
po każdym 
uderzeniu krzyczę, to strach krzyczy, rozdziera usta, aż boli w piersiach, teraz 
do mnie się 
dobiorą, ani chybi, widzę, jak stoimy na ołtarzu, sztywni jak kamienne rzeźby, 
nawet całkiem 
do nich podobni, widzę ich nieprzytomne, dzikie oczy, są blisko, czuć odór 
wódki, pierwsze 
ciosy padają na stojących obok Apostołów czy Ewangelistów, którym wnet znikają 
odłupane 
twarze, a ogłowione korpusy z łoskotem rozpadają się na sterty nieforemnych 
kamieni, boję 
się ruszyć, zerkam na ciebie, krótki świst, pierwszy cios rozbija ci szczęki, 
bucha czarna 
krew, język wisi niedorzecznie jak ochłap mięsa, drugi roztrzaskuje czaszkę na 
miazgę, nie! 
nie! nie! Zdrowaś Mario, łaskiś pełna, usłyszeli na pewno, bo oto, Pan z Tobą, 
błogosławionaś Ty, uderzenia coraz rzadsze, między niewiastami, pojedyncze, 
ustają 
zupełnie, zaraz tu będą, Święta Mario, Matko Boża, módl się za nami, drżący głos 
z drugiej 
strony: słyszeliście? grzesznymi, drugi: słyszeliście?! teraz i w godzinę, 
trzeci krzyczy 
przeraźliwie: słyszeliście?!!! Amen, cisza, pewnie się skradają, dreszcze, Boże, 
raptem tupot, 
tupot, błyskawicznie oddalający się, za nim drugi, trzeci, następne, bezładne 
nakładające się 
na siebie, zwielokrotnione echem, ktoś się przewraca, klnie, kobieta szlocha 
histerycznie, dają 
drapaka, tak, już ich nie ma, tylko jazz po nich został, synkopujący zawzięcie, 
dreszcze, Boże, 
co to było, Boże, jakieś straszne dreszcze...
Łażę po plaży tam i z powrotem, w końcu nie wiedzieć kiedy aż do Orłowa 
doszedłem, do domu strach wracać, ciągle myślę o tamtym, wraca to jak dreszcze, 
chyba się 
przeziębiłem, sam nie wiem, gdy tu przyszedłem akurat wschodziło słońce, na 
wprost mnie, 
białe, przeraźliwie duże i płaskie jak olbrzymi dysk, z wolna wynurzający się z 
wody, jeszcze 
matowe, jakby nieprawdziwe, atrapa, rzucająca na piasek mdławe światło, ale w 
morzu 
odbijająca się żywymi, migotliwymi blaskami, a gdy rozbłysło na dobre, oślepiło, 
przyniosło 
nowy dzień, to wówczas się przestraszyłem, że to już, że bez końca nie mogę tu 
siedzieć...
W Orłowie też jest wioska rybacka, lodu już prawie nie ma, więc niedługo wypłyną 
małymi, żółtymi łodziami, a po morzu ślizgać się będą ich okrzyki, przekleństwa 
czy śmiech, 
a teraz skoro świt krzątają się żwawo przy łodziach i rozwieszonych, brunatnych 
sieciach, jest 
też kilka kobiet, stoją nieruchomo, opatulone w ciepłe, czarne chusty, w grubych 
spódnicach, 
spod których widać nogawki spranych do szarości watowanych spodni, kobiety bez 
twarzy, 
patrzą, jak półnadzy mężczyźni wyciągają grubą, ociekającą wodą linę, zarzuconą 
gdzieś hen 
daleko w morze, mężczyźni mają na nogach wysokie, rybackie gumiaki i pokrzykują 
dziarsko: raz dwa, raz dwa, one stoją jak skamieniałe, a oni dyszą z wysiłku, 
spoceni, 
zawzięci, liny na brzegu przybywa...
Wracam tą samą drogą, brzegiem morza, w parku ciemno i straszno, nigdzie żywej 
duszy, dreszcze, co w domu... Boże, żeby tak czas zatrzymać, wtem patrzę: w 
oddali ktoś 
idzie po lodzie, skacze, tak, ktoś się samotnie wybrał „na kry”, może to jeden z 
tych „naj”, 
tak, będę mógł podpatrzeć, pierwszy raz, a jednak są tacy, bo czasem to już 
miewałem 
wątpliwości, pójdę za wałem ochronnym, żeby mnie nie zobaczył, tak...
Nigdy nie należałeś do tych „naj” i o ile wiem, sam nigdy nie skakałeś, dlatego 
staję 
jak wryty, gdy z daleka ujrzałem znajomy czerwony sweter, odcinający się od lodu 
jak 
ruchliwa, migająca krwawa plama, podchodzę bliżej, o mały włos nie wpadam na 
siedzącą za 
wydmą dziewczynę, która z lekkim znudzeniem patrzy na twoje popisy, co oni tu 
robią? 
pewnie na wagarach, tak, to Ona, to na pewno Ona, pierwszy raz jestem tak blisko 
niej, bo 
tamta z kabiny w łazienkach, to pewnie był kto inny, albo przywidziało mi się, 
przyśniło, ale 
ta jest naprawdę, siedzi, patrzy, oddycha, myśli coś tam sobie, tylko dlaczego 
wydęła wargi, 
jakby z lekceważeniem czy pogardą, stoję tuż za nią, wpatrzony w jej otuloną 
chustą głowę, 
wątłe ramiona i lekko zgarbione plecy, czekam, aż się odwróci, krzyknie 
przestraszona, ale 
nic z tego, dreszcze, pewnie gorączka rośnie, odchodzę nieco w bok, teraz 
biegiem w stronę 
morza, kruchy jak lukier lód chrzęści pod nogami, ślisko, ale pędzę na złamanie 
karku, już 
zauważyłeś, stanąłeś zdziwiony, czekasz nastroszony, widzę, jak złość wykwita na 
twojej 
twarzy, która nagle staje się obca, odpychająca, rozdrażniona, a ty tu czego? 
witasz 
zgryźliwie, kiedy przestaniesz nas szpiegować?... nas?... nas? powtarzam, nie 
bardzo 
rozumiejąc, próbuję coś powiedzieć, ale usta same pytają: jak to nas? przecież 
my to my... 
rozeźliłeś się na dobre, krzywiąc szpetnie usta, co za my! krzyczysz, żadne my, 
szczeniaku! i 
odwróciwszy się na pięcie, skaczesz na sąsiednią krę i dalej, dalej, byle dalej 
ode mnie, ale 
nie dam ci uciec, nie dam, nie dam nikomu, nikt się nie podszyje pod nasze my, 
czekaj, 
dogonię cię, nie odczepisz się, przecież muszę ci powiedzieć, że już wiem, 
skaczę na małą, 
chybotliwą krę, odbijam się i już jestem bliżej, teraz na następna, dużą, 
jeszcze dwie małe, 
hop, i już prawie przy tobie, odwracasz się, pięścią grozisz, Boże, co się z 
tobą stało, kto cię 
tak zauroczył, odmienił nie do poznania, co robić, skoczę, to gotów jesteś 
uderzyć, po minie 
widać, że świerzbi cię ręka, skąd tyle zła? dreszcze, dreszcze, trzęsę się cały, 
pomyślisz 
jeszcze, że ze strachu, wzdrygam się, ale co ty robisz najlepszego?! - skoczyłeś 
na krę, za 
którą już nie ma innych, otwarte, zwichrzone bryzą morze, tylko patrzeć jak 
wiatr i fale porwą 
cię w głąb, nie będziesz miał jak wrócić, zwariowałeś czy co? może przed nią 
chcesz się 
popisać? ale czemu mnie nie chcesz widzieć ani rozmawiać, czemu uciekasz, tam 
fale 
większe, naprawdę niebezpiecznie, wracaj! wracaj! krzyczę, już wiem! już wiem 
kto był 
twoim ojcem! ale ty jakbyś nie słyszał, więc dalej za tobą, na jedną, na drugą, 
na trzecią, tobie 
łatwiej, masz dłuższe nogi, ale muszę, jeszcze jedna i w końcu jestem, kołysze 
strasznie, 
trudno utrzymać równowagę, nic nie mówić, nic nie mówić, czekać, aż on zacznie, 
dreszcze, 
dziwnie tak, dyszę ciężko, co ty wyprawiasz? pytam cicho, spojrzałeś na mnie 
dziko i jak nie 
wrzaśniesz z wściekłością: ja wyprawiam?! ja wyprawiam?! ty, ty, ty... nie mogąc 
słowa 
wykrztusić, nadymasz się tylko złością jak indyk, już mnie dopadasz, chwytasz 
wpół, nie 
bronię się wcale, i tak jesteś silniejszy, nigdy ciebie takim nie widziałem, 
mielesz w zębach 
przekleństwa, ty gnoju, ty gnoju, syczysz z szewską pasją, zabić gotów, nagle 
coś nami 
rzuciło w stronę lądu, fala, wpadamy na drugą krę, wstrząs, padam, ty też, 
puszczasz, toczysz 
się bezwładnie, chwytam za rękę, całe szczęście, bo już w lodowatej wodzie, 
Jezu, tylko ręce 
na krze zostały, trzymam kurczowo, dawno nie trzymaliśmy się za ręce, ale te są 
inne, gdzie 
się podziały twoje białe dłonie? zaparłem się łokciami, całym ciałem wtulam się 
w gładki, 
szklisty lód, drugą, wolną ręką drapiesz śliską powierzchnię, wczepiasz się 
paznokciami, 
podciągnąłeś się trochę, zmoczone włosy, czoło, pełne nienawiści oczy, nigdy 
takich nie 
miałeś, bo zieleń zawsze zdziwiona, a nie taka, dreszcze, sapiesz, dyszysz 
ciężko, chcesz 
powiedzieć, nie możesz, pewnieś się wody napił, za to oczy mówią, nienawidzą, 
Boże, jak 
strasznie nienawidzą, tak, puszczam, ale dopiero po chwili sobie to uświadamiam 
i patrzę, jak 
pazurami drapiesz o szklistą biel, zostawiając różowe ślady, ale znowu fala, 
silny wstrząs, 
chrupnęło, i nagle ręka rozcapierza palce jak w rozkurczu, sterczy niedorzecznie 
jak wetknięta 
gałązka albo liść kasztana, ale morze odciąga, oddala kry od siebie i tylko na 
krawędziach 
zostaje nieco czerwieni, którą powoli zlizuje zielona jak twoje oczy, zdziwiona 
woda...
Brnę przez pustą plażę, żywej duszy nie ma, gdzie się Ona podziała, może jej nie 
było, 
zdawało mi się, przez tę gorączkę, nie wiem, nie wiem, może wszystko mi się 
zdawało, nie, 
nogi przemoczone, podrapane ręce, chyba nigdy z tej plaży nie wyjdę, drzewa w 
parku 
szeleszczą jak miętoszone gazety, słychać skądś muzykę, jakieś głosy, śpiewy, 
śmiech, 
siadam na piasku, tu zostanę, nie dojdę, nie mam siły, skąd te głosy? może to 
drzewa? co 
teraz będzie... drży, piasek drży, jakby tętent, nie, to drzewa suną w moją 
stronę, nie, stają jak 
wryte, kolorowe jak z marcepanu, kręci się, wszystko się kręci, trzymam się 
piasku, zaraz 
spadnę, nie, niebo blisko, opada jak mgła, gęstym błękitem, ciepło, lato, nie, 
gawrony kaszlą, 
głosy, skąd te głosy, śmiechy, jazgot, ból, nic, błękitu już nie ma, wsiąkł w 
piasek jak meduzy 
wyrzucone na brzeg, morze dyszy, wypluwa puszystą, gęstą pianę, z drzew opadają 
gałęzie i 
konary, zostają kikuty wyciągnięte do nieba, którego już nie ma, głosy zostały i 
śmiechy, 
dzwonki jakieś, muzyka, kulig, Bóg wie co, bez śniegu? nie, morze też zostało, 
jest sine, jak 
zawsze na wiosnę lub jesienią, marszczy się, ale nieruchome, martwe, zastygłe 
jak olbrzymi 
skrzep, wyrasta z niego jakiś dym, pewnie statek przepływa, ale nie widzę, z 
tyłu szeleści 
cicho park, drzewa wzdrygają się od podmuchów wiatru, Boże, ktoś siedzi koło 
mnie, szmer, 
cichy, bardzo cichy jak piasek w klepsydrze, gdy przytknąć do niej ucho, patrzę: 
cienki pręt, 
jakby laseczka, jej koniec raz za razem, monotonnie zatacza koła w piasku, jakby 
odmierzając 
czas, co to gmeranie może znaczyć, podnoszę wzrok: twarz, pokryta starczym 
strupem, 
nieruchoma, martwa jak maska wycięta z kory, wypalona przez słońce na popiół, 
powoli, 
delikatnie, by nie uszkodzić, dotykam koniuszkami palców, spomiędzy zmarszczek 
sypie się 
piasek, szorstki zarost, lepkie usta, posiekane bruzdami policzki, przymknięte, 
wypukłe gałki 
oczu, czoło zacienione wyświechtanym tricornem, spod którego z tyłu wystaje 
nędzny harcap, 
otwiera usta, jakby łapiąc powietrze, śmieje się, śmieje się bezgłośnie jak 
zdychająca ryba, 
nagle otworzył oczy i spojrzał na mnie, są gładkie, jakby trochę zamglone, nie, 
raczej 
matowe, niezupełnie jeszcze, jak wysychająca akwarela, znam ten błękit, cofam 
rękę, nie ze 
strachu, ze zdziwienia, że” nie wiem, skąd go znam, twarz drgnęła, zmarszczki 
zmieniły swą 
konfigurację, a ich ruch przechodzi na rękę, która drga poruszając laseczka, 
rysuje coś, tak, 
już wiem, narysował ciebie, zerwałeś się z piasku, otrzepując spodnie i czerwony 
sweter, 
siadasz koło mnie, ty, mówisz cicho, Münchhausen tylko swoje zmarszczki rysuje, 
nie 
wygłupiaj się, przestałeś chichotać i już cię nie ma, ale przypomniałem sobie, 
łzy kapią na 
piasek, dziwne imię: Münchhausen, skąd je znałeś? nie zdążyłem zapytać, chcę 
iść, ale on 
znowu coś rysuje, tak, kilku małych chłopców o starczych twarzach i rybich, 
wypukłych 
oczach i gładko przylizanych włosach, w dużych, ciężkich, jakby zmęczonych grą 
dłoniach 
niezdarnie trzymają instrumenty, jest fujarka i trąbka, bęben, skrzypce, talerze 
i marakasy, 
ubrani jak pajacyki w kostiumy w kwadraty i romby, na głowach wysokie, 
czarnoksięskie 
czapy, jeszcze płascy, ledwo zaznaczeni konturem, a już grają, ale tak jakoś 
nieskładnie, 
każdy sobie, jakby stroili instrumenty, dopiero po chwili nieśmiało razem 
zaczynają rzępolić 
w kółko tę samą frazę skocznej, jarmarcznej melodyjki, ale i ta muzyka jeszcze 
płaska, bez 
głębi, lecz oto piasek w miejscach zaznaczonych laseczką Münchhausena wybrzusza 
się, 
rośnie jak ciasto na drożdżach, nabiera koloru i ciała, wchodzi w trzeci wymiar, 
aż w końcu 
cała orkiestra odrywa się od piasku jak relief od tła, a wraz z nią i muzyka 
coraz barwniejsza, 
zakwitła różnorodnością dźwięków, już bęben głucho dudni, skrzypki popiskują, 
fujarka 
wygrywa swoje trele, stoją orkiestranci jeden przy drugim, ale ciężko im się 
utrzymać na 
nogach, chwieją się jak ze zmęczenia albo jak obudzeni z głębokiego snu, 
dziwnie, dziwnie to 
wygląda, przypomina pozytywkę, bo ich ruchy sztywne, przerywane... raptem 
ruszyli przed 
siebie nie przerywając gry, z trudem brną przez grząski piasek, idą w stronę 
drewnianych 
łazienek, dochodzą do podestu, wdrapują się niezdarnie po schodkach i giną z 
oczu w jednej z 
„uliczek” z kabinami, tylko muzyka została, słychać, jak wędruje, trudno się 
połapać gdzie 
ich szukać, chyba oddalają się, bo muzyka cichnie, słychać tylko głuche 
dudnienie bębna, ale 
już ich gonię, już jestem przy łazienkach, biegam wąskimi uliczkami, lecz 
wszędzie pusto, 
cicho, tylko trochę zeszłorocznych liści nawiało i szeleszczą, szukam w 
kabinach, niektóre 
otwarte, pusto, pusto, pusto, nagle przypominam sobie, że już kiedyś tak kogoś 
szukałem, 
właśnie tutaj, w tych starych, łuszczących się resztką letniej bieli kabinach, 
ale kogo? z boku 
dziwny dźwięk, zaglądam, siedzisz po turecku na podłodze, manipulując coś przy 
zegarku i 
chichocząc przy tym do siebie, spojrzałeś na mnie przelotnie i mruknąłeś: 
zajrzyj obok, to 
przypomnisz sobie, i już cię nie ma, Boże, co się dzieje! wszystko wiruje, aż 
muszę się oprzeć 
o drewnianą ścianę i trzymając się jej, ostrożnie otwieram drzwi sąsiedniej 
kabiny, ktoś tam 
jest, słyszę przyśpieszone oddechy, czuć potem, winem, jeszcze bardziej uchylam 
drzwi, białe 
pasmo światła załamuje się na znajomej czerwieni, jakaś ruchoma, pulsująca 
bryła, widać 
gołe nogi, oparte koniuszkami palców na podłodze, fragment krzesła, wyżej czyjeś 
plecy i tył 
głowy, nie, dwie głowy! jedna tyłem, druga przodem, wtulone w siebie, ciężko 
dyszą, ten 
oddech też skądś znam, trzaskam drzwiami i biegnę, biegnę i sam nie wiem czy 
teraz 
uciekam, czy kiedyś, czas się nałożył na siebie, na szczęście słychać już moich 
orkiestrantów, 
już całkiem blisko, nagle z impetem potrącam jakąś dziewczynę, która schyliła 
się, by 
poprawić rozwianą, letnią sukienkę, patrzy ze złością, uważaj, smarkaczu, rzuca 
za mną, to 
była Ona, już całkiem blisko, czuję, że zaraz ich zobaczę, wyjdą nagle zza 
zakrętu albo z 
którejś kabiny, o, mignęli nieco dalej, widzę, jak znikają w pustym baraku, w 
którym latem 
mieści się bufet, jeszcze trochę i już jestem, przylepiony do okna, z klapkami 
dłoni przy 
oczach, jakże oni tam weszli? - drzwi zabite deskami, okna nienaruszone, ale są, 
są usadowili 
się na belkach pod powałą, grają, grają coś dziwnie znajomego, bliskiego, 
dziwnie, strasznie 
dziwnie, zawrót głowy, jak po karuzeli, to od tej muzyki, która mi coś 
przypomina, i to 
narasta, to dziwne uczucie, grajcie, bo już jest, wszystko jest, jak jeden 
obraz, jeden dźwięk, i 
widzę, widzę wszystko, słyszę, grajcie, bęben odmierza czas, tak, teraz 
rozumiem, pamiętam, 
biegnę, znowu plaża, a oni są, już ich widzę, już słyszę” hurkot kół, wyjeżdżają 
z parku, całą 
karawaną, na wozach, na platformach, przyczepach, wszyscy śmieją się, śpiewają, 
krzyczą 
wesoło, z przodu prowadzi ich landara z kamerą i przylepiony do niej brodacz, 
obok 
przycupnęli moi orkiestranci, grają, wciąż grają, sypie się confetti, serpentyny 
wśrubowują się 
w powietrze, z parku wyłaniają się dalsze wozy, cała karawana, koniki ładnie 
przystrojone, 
niektóre na biegunach, część ludzi zeskakuje i pchają wozy przez piasek, 
pokrzykują, 
śpiewają, widać, że zmęczeni, ale radośni, machają do mnie przyjaźnie, żegnają 
się, Boże, ilu 
ich tu zjechało, jak na naszym festiwalu, ale tu jest inaczej, chociaż widzę 
jazzmanów, jak 
grają w zapamiętaniu, spoceni, w ciemnych okularach, w wyświechtanych ubraniach, 
studenci trzymają transparenty, ale puste, puste płachty, dziewczęta w 
kostiumach 
kąpielowych tańczą kankana, dalej jacyś przebierańcy, pajace, rycerze, ołowiane 
żołnierzyki, 
koła grzęzną aż po piasty, ale brną naprzód, ta muzyka ich ciągnie, idą za nią 
jak 
zaczarowani, z parku wypadają dalsze wozy, na jednym szopka z naszego kościoła, 
Murzyn 
śmieje się, klęka, to marionetki, widać srebrzyste nitki, które nimi poruszają, 
jakby 
zawieszone w powietrzu, zwisające nie wiadomo skąd, jak babie lato, gdzieś tam z 
zamglonego błękitu, jest umorusany Korpys ze swymi końmi, powiało fryzjerskim 
odorem, 
koniki rżą wniebogłosy, mają czerwone pyski, Korpys przemawia, pięścią potrząsa, 
drugą 
szarpie żonę, która wyrywa się do Murzyna z szopki, na którymś wozie glina i 
nasi artyści, 
rzeźbią z przejęciem, a właściwie to lepią olbrzymią figurę, to pewnie 
Münchhausen, są też 
kolorowe wozy cyrkowe, pstrokato poprzebierani klowni biegają tam i z powrotem, 
przewracają się, koziołki fikają, żonglerzy zręcznie podrzucają barwne kule, 
kółka błyszczące 
jak cekiny, czarne cylindry, muskularny atleta dźwiga na plecach olbrzymi 
globus, i jadą, 
wszyscy jadą, coraz więcej tych wozów, pierwsze dojechały już do połowy plaży, 
jedzie 
Borkowski i Kokoschka jak ich sobie kiedyś wyobrażałem, postaci z dawno 
zapomnianych 
bajek, kukiełki, o, jest i Hitler z wyprężoną na baczność przyboczną gwardią, 
schyla się, coś 
tam przy sandałach majstruje, organista śpiewa z dziećmi kolędy, Lulu zajada 
marmoladę, 
kiwa do mnie, składa ubabrane ręce w tubkę i krzyczy: teraz wszystko zrozumiesz, 
wszystko 
ci wytłumaczę, jesteś nasz, za nią rachityczny Henio drałuje przez piasek, na 
czworakach, 
staje co chwila, podnosi się, podpierając się długim, śliskim ogonem i rozgląda 
się w koło, 
węszy, pijane „dziwki z meliny poganiają go długimi bizunami, dalej piekarz z 
handlarzem 
rupieci człapią na wspólnej kobyle, nie śpieszy im się, machają do mnie, żegnaj, 
żegnaj, 
krzyczą, za nimi wóz z aktorami z naszego teatru, przebrani za postaci z różnych 
sztuk, ale 
leżą jeden na drugim jak kłody, jak manekiny, jest i szewc z wyciągniętą w 
hitlerowskim 
pozdrowieniu ręką, powoli, dystyngowanie suną przez piasek postaci z portretów w 
pałacu, 
płaskie, ociekające farbą, ktoś strzela, ktoś płacze, śmiech, kwilenie 
niemowlaka, ktoś 
wystrzeliwuje sztuczne ognie” o, są topielcy z bagien umazani czarną, lepką 
mazią, skrzypy 
im rosną na głowach, z wysokich kufli piją piwo, śpiewają żołnierskie piosenki, 
Hube i Jube z 
nimi, obok złamany wpół stróż z tartaku, katechetka, dzieci ze szkoły, harcerze, 
jakieś senne 
widziadła, jest i dziadek w pysznym mundurze pazia, ale nie prawdziwy, wypchany 
jak kukła, 
z przodu wygląda jeszcze jako tako, ale z tyłu zszyty byle jak, na okrętkę, 
trociny się sypią, 
patrzy na mnie i mówi: będę na ciebie czekał, pamię... i tu zakrztusił się 
trocinami, aż się 
skulił cały,. i jadą, wszyscy jadą, widzę, jak pierwszy wóz, w miejscu gdzie nie 
ma lodu, 
wjeżdża do wody, pryska piana, gliniany Münchhausen zeskoczył na piasek i 
dyryguje, 
popędza, z impetem wpada następny, rozbryzgując na boki zieloną wodę, i jadą, 
wszyscy 
jadą, wjeżdżają do morza, jadą w głąb, jeden za drugim, jeszcze słychać muzykę, 
tak, 
orkiestranci usadowili się na brzegu i przygrywają po swojemu, a oni jadą, 
znikają w morzu, 
które burzy się, bryzga pianą, kipi, wchłaniając coraz to nowych, już jazzmani 
cichną, trębacz 
zachłysnął się wodą, za nimi dalsi, wszyscy się zmieszczą, więc idą, śpiewają, 
tańczą, walczą 
z falami, ale idą, jeden za drugim, machają na pożegnanie, czasem odwracają się 
jeszcze, by 
rzucić okiem na plażę i tych, co za nimi, i patrzą, dopóki im woda oczu nie 
zaleje, ale wciąż 
idą, jeden po drugim, aż w końcu Münchhausen rozpostarł ramiona i poszybował 
gdzieś jak 
ptak, i tylko dziecięca orkiestra została na brzegu, ale i ona cichnie, gubi 
rytm, wypada z 
tonacji, stoją jeszcze przez chwilę, wyblakli z kolorów, stoją bezradnie, a 
wiatr zamazuje im 
rysy, rozwiewa na wszystkie strony i niebawem zupełnie rozsypują się w piasek, 
cisza, cisza, 
tylko morze, tylko ono jest takie samo, może trochę bardziej rozedrgane, 
ruchliwe, 
zmierzwione przy brzegu, na którym zostały ślady kół, kopyt i stóp, ale fale już 
je głaszczą, 
zlizują, wygładzają, i po chwili zostanie tylko gładki, napięty jak skóra 
piasek...