Iris Murdoch

MORZE, MORZE

(THE SEA, THE SEA)
Tłumaczyła Wiesława Schaitterowa
Rosemary Cramp
Prehistoria
Morze, które widzę przed sobą, kiedy piszę, raczej się jarzy, niż migoce w 
łagodnych 
promieniach majowego słońca. W czasie odpływu wspiera się spokojnie o ląd, jego 
powierzchni 
nie zakłóca ani jedna zmarszczka, ani odrobina piany. W pobliżu horyzontu jest 
wspaniale 
fioletowe, poprzecinane symetrycznymi pasami szmaragdowej zieleni. Na samym 
horyzoncie zaś 
ma kolor indygo. Przy brzegu, gdzie widok ograniczają mi garby żółtych skał, 
ciągnie się pas 
jaśniejszej, zimnej, czystej zieleni, woda jest jednak mniej świetlista, mętna, 
nieprzezroczysta. 
Znajdujemy się na północy i jasne promienie słońca nie docierają w głąb morza. 
Tam, gdzie 
spokojna woda uderza o skały, widać jeszcze naskórek koloru. Bezchmurne niebo 
jest bardzo 
jasne w miejscu zetknięcia z ciemnym błękitem horyzontu, który jakby posrebrza. 
Swój 
wibrujący błękit osiąga dopiero w zenicie. Ale niebo sprawia wrażenie zimnego, 
nawet słońce 
wydaje się zimne.
Kiedy napisałem tych kilka zdań, które miały stanowić wstępny akapit moich 
wspomnień, 
wydarzyło się coś tak niezwykłego, tak strasznego, że nie mam odwagi tego opisać 
nawet teraz, 
po jakimś okresie, mimo iż nasuwa mi się już pewne możliwe do przyjęcia, choć 
nie całkiem 
zadowalające wyjaśnienie. Może poczuję się spokojniejszy, kiedy upłynie jeszcze 
trochę czasu.
Powiedziałem: wspomnienia. Czy te moje zapiski okażą się właśnie czymś takim? 
Czas 
pokaże. W tej chwili, kiedy napisałem dopiero jedną stronę, przypominają raczej 
dziennik. No 
cóż, niech więc to będzie dziennik. Jakże żałuję, że nie zacząłem go pisać 
wcześniej. Cóż by to 
była za kopalnia wiadomości! Teraz najważniejsze wydarzenia swego życia mam już 
za sobą 
i nie pozostaje mi nic innego, jak spokojnie oddać się wspomnieniom. Czy ma to 
być pokuta za 
mój egoistyczny żywot? Niezupełnie, a jednak coś w tym rodzaju. Oczywiście nie 
mówiłem tego 
nigdy paniom i panom w teatrze. Wyśmiewaliby się ze mnie bez końca.
Teatr jest bez wątpienia miejscem, gdzie człowiek może sobie uświadomić, jak 
szybko 
przemija ludzka sława. Ach, te cudowne, wspaniałe, całkowicie zapomniane 
widowiska. Teraz 
wyrzeknę się magii i zostanę pustelnikiem. Zacznę żyć tak, żebym mógł uczciwie 
powiedzieć: 
nie mam nic do roboty poza uczeniem się, jak być dobrym. Schyłek życia słusznie 
uważany jest 
za okres medytacji. Czy będę żałować, że nie rozpocząłem ich wcześniej?
Muszę zacząć pisać, to wiem na pewno, i to pisać w sposób całkiem odmienny niż 
dotychczas. To, co pisałem do tej pory, było zwykłym pisaniem palcem po wodzie, 
całkiem 
zresztą zamierzonym. Te zapiski natomiast mają przetrwać, nie mogę się oprzeć 
uczuciu, że 
pragną trwać. A więc zaczynam już personifikować tę swoją książeczkę, ten 
libellus, ten stwór, 
któremu daję życie i który zdaje się już posiadać własną wolę. Pragnie żyć, 
pragnie przetrwać.
Kiedy się zastanawiałem nad tym, czy nie powinienem zacząć pisać dziennika, nie 
miałem na 
myśli jakiejś kroniki ważnych wydarzeń, bo takich nie będzie w moim życiu. Miał 
to być raczej 
zapis różnych myśli i codziennych obserwacji, coś w rodzaju wykładu mojej 
„filozofii”, moich 
pensees, moich myśli na tle prostych opisów przyrody i innych naturalnych 
zjawisk. Teraz znowu 
wydaje mi się, że to był dobry pomysł. Morze. Mógłbym wypełnić cały tom opisami 
morza. Na 
pewno chciałbym umieścić w tym swoim dzienniku szczegółowe opisy mego otoczenia, 
fauny 
i flory. Jeślibym to robił systematycznie, mogłoby to być nawet dosyć 
interesujące, choć nie 
jestem przecież White’em z Selborne. [Gilbert White (1720-1793) – przyrodnik 
urodzony w Selborne, w Hampshire. Cale 
życie spędził w rodzinnych stronach, których florę i faunę opisywał w swoich 
pracach. W roku 1885 powstało w Selborne towarzystwo ochrony 
ptaków, roślin itd. jego imienia.] 
Z mojego okna wychodzącego na morze widzę w tej chwili trzy rodzaje mew, 
jaskółki, 
kormorana i mnóstwo motyli unoszących się pośród wspaniałych kwiatów, które 
rosną na moich 
żółtych skałach.
Nie powinienem się jednak wysilać, by pisać „pięknie”, bo to by zniweczyło cały 
mój 
zamysł. Poza tym wygłupiłbym się po prostu.
O, błogosławione północne morze, prawdziwe morze o czystej wodzie, łagodnych 
prądach, 
zupełnie niepodobne do tej cuchnącej śródziemnomorskiej zupy.
Mówią, że są tu foki, aleja nie widziałem jeszcze ani jednej.
Oczywiście nie ma potrzeby precyzować, czy będzie to „dziennik”, „wspomnienia”, 
czy też 
„diariusz filozoficzny”. Pisząc o tym i owym, mogę ci opowiedzieć, czytelniku, o 
swoim życiu, 
a także zapoznać ze swoim poglądem na świat. Dlaczegóż by nie? Sądzę, że i tak 
wszystko 
w sposób naturalny wyjdzie na jaw. A więc całkiem spokojnie (bo czyż nie 
pozostawiłem całego 
niepokoju poza sobą?) odnajdę właściwą dla siebie formę literacką. Zresztą 
dlaczego miałbym 
podejmować decyzję już w tej chwili? Przecież, jeśli zechcę, będę mógł 
potraktować te notatki 
jako materiał do bardziej spoistej relacji. Któż bowiem wie, do jakiego stopnia 
interesujące wyda 
mi się moje minione życie, kiedy zacznę o nim opowiadać? Może doprowadzę 
opowieść 
stopniowo aż do chwili obecnej i, jak to czasem bywa, przeszłość stopi się z 
teraźniejszością?
Czy napisanie autobiografii jest najlepszą metodą odpokutowania za własny 
egoizm? No cóż, 
nie jestem filozofem, mogę więc patrzeć na ten świat jedynie przez pryzmat 
swoich własnych 
przeżyć. Czuję, że nadszedł wreszcie czas, bym pomyślał o sobie. Może się 
wydawać dziwne, że 
ktoś, kogo nazywano w prasie „tyranem”, „dzikusem” i (o ile dobrze pamiętam) 
„potworem 
oszalałym na punkcie władzy”, doszedł do wniosku, że wcale taki nie jest. A tak 
się właśnie stało 
w moim przypadku. Właściwie nie bardzo sobie zdaję sprawę, jaki naprawdę jestem.
Dopiero od niedawna czuję potrzebę napisania czegoś, co miałoby charakter bardzo 
osobisty, 
a jednocześnie refleksyjny. Dawniej, kiedy pisałem „palcem po wodzie”, wydawało 
mi się, że 
jedyną książką, którą kiedykolwiek opublikuję, będzie książka kucharska!
Teraz mógłbym się przedstawić – najpierw i przede wszystkim chyba samemu sobie. 
Autobiografia, jak się okazuje, to bardzo dziwny gatunek literacki. Jeśli słowa 
te zostaną 
wydrukowane w niezbyt odległej przyszłości, nie będę potrzebował „dokonywać 
prezentacji 
w sensie formalnym”, jak mawiają na zebraniach. Jak długo trwa sława doczesna? 
Ta, która się 
stała moim udziałem, trwała niezbyt długo, a jednak wcale nie tak krótko. Tak, 
tak. Nazywam się 
Charles Arrowby i w chwili, kiedy to piszę, jestem mężczyzną, powiedzmy, po 
sześćdziesiątce. 
Nie mam żony ani dzieci, braci ani sióstr. Jestem dobrze znanym osobnikiem, 
którego sława 
rozbłysła i zgasła. Już dawno podjąłem decyzję, że rozstanę się z teatrem i 
przejdę na emeryturę, 
kiedy ukończę sześćdziesiąt lat. („Nigdy nie odejdziesz – powiedział Wilfred. – 
Nie zdobędziesz 
się na to”. Mylił się.) Naprawdę czuję się zmęczony teatrem, mam go dosyć. I 
właśnie tego nikt, 
kto mnie dobrze znał – ani Sidney, ani Peregrine, ani Fritzie, ani Wilfred, ani 
Klementyna, kiedy 
jeszcze żyli – nie potrafił przewidzieć ani sobie wyobrazić. I nie chodzi tu 
wcale o rozsądne 
wycofanie się „w pełni sił twórczych”. (Iluż aktorów i dyrektorów przedłuża w 
sposób żałosny 
swoją działalność, choć już dawno przestali być mile widziani!) Mnie już to 
wszystko zmęczyło. 
Dokonała się we mnie jakaś duchowa przemiana.
„Dobrze, odejdź – mówili. – Ale nie wyobrażaj sobie, że będziesz mógł wrócić”.
„Dziękuję, nie chcę wracać”.
„Jeśli przestaniesz pracować i zaczniesz żyć samotnie, całkiem zwariujesz” – 
wtrącił Sidney.
A ja, wręcz przeciwnie, po raz pierwszy w życiu czuję się najzupełniej zdrowy na 
umyśle, 
wolny i szczęśliwy.
I to bynajmniej nie dlatego, że zacząłem „potępiać” teatr, tak jak to czyniła 
przez całe życie 
na przykład moja matka. Nie. Po prostu doszedłem do wniosku, że jeśli pozostanę 
w teatrze choć 
trochę dłużej, zacznę marnieć intelektualnie, utracę coś, co mi towarzyszyło do 
tej pory przez te 
wszystkie długie lata, a co mogę stracić, jeśli się przestanę w końcu z tym 
liczyć, coś, co nie 
miało nic wspólnego z moimi zajęciami w teatrze i było z nim zupełnie nie 
związane. Pamiętam, 
jak James opowiadał kiedyś o ludziach, którzy ostatnie lata swego życia spędzają 
w jaskiniach. 
Zatem tutaj będzie moja „jaskinia”. Dotarłem do niej, zachowując tę cenną rzecz, 
przyniosłem ją 
ze sobą tutaj niby jakiś talizman, który mogę teraz ukazać. Jakże wzniosie i 
pompatycznie to 
brzmi! A mimo to nie bardzo wiem, co właściwie mam na myśli. Przerwijmy więc na 
razie te 
raczej zawiłe rozważania.
Powyższe spostrzeżenia notowałem w ciągu kilku dni, cudownych, bezczynnych, 
spędzonych w samotności dni, takich, o jakich, pamiętam, marzyłem, ale nigdy nie 
wierzyłem 
w pełni, że się to moje marzenie kiedykolwiek ziści, gdyż wydawało mi się, że 
pragnę zbyt wiele.
Wybrałem się dziś nad morze, żeby popływać, nie mogłem jednak znaleźć 
odpowiedniego 
miejsca do kąpieli. Więc skakałem po prostu do głębszej wody ze skał 
znajdujących się najbliżej 
mojego domku, tam gdzie opadają niemal pionowo, lecz mają dużo występów i 
załamań, 
tworzących niezbyt bezpieczne schodki. Nazywam to miejsce „urwiskiem”, choć 
podczas 
odpływu ma zaledwie dwadzieścia stóp wysokości. Woda jest oczywiście bardzo 
zimna, ale już 
po kilku sekundach zdaje się otulać ciało ciepłym, srebrzystym pancerzem niby 
łuska trytona. 
Wystawiona na taką próbę krew zaczyna z nową siłą krążyć w żyłach. Tak, oto mój 
żywioł. 
Wprost trudno mi uwierzyć, że do czternastego roku życia nie widziałem morza.
Jestem odważnym, wytrawnym pływakiem i nie lękam się fal. Dziś morze było 
spokojne 
w porównaniu z oceanami na antypodach, w których pluskałem się kiedyś wesoło jak 
delfin. 
Miałem jedynie trudności natury czysto technicznej przy wychodzeniu z wody. Aż 
śmieszne, 
jakim problemem było wdrapanie się na brzeg, nawet tam, gdzie skały opadają 
stosunkowo 
łagodnie. „Urwisko” jest nieco zbyt strome, ustępy skalne zbyt wąskie. Łagodne 
morskie fale 
drażniły się ze mną: unosiły mnie ku skałom, a potem zaraz odpychały, nie 
pozwalając wyjść 
z wody. Palce poszukujące jakiejś szczeliny obsuwały się bez przerwy. Czułem 
ogarniające mnie 
zmęczenie, więc zacząłem pływać dookoła, próbując znaleźć inne, dogodniejsze 
miejsce, jakąś 
zatoczkę, do której woda spokojnie wpływa i wypływa. Ale wszędzie sytuacja 
przedstawiała się 
jeszcze gorzej, gdyż woda była głębsza, i nawet jeśli skała opadała nie tak 
stromo, to okazywała 
się bardziej gładka lub porośnięta wodorostami i tak śliska, że nie mogłem się 
jej chwycić. 
W końcu udało mi się jakoś wdrapać na moje „urwisko”; uczepiłem się skały 
palcami rąk i nóg, 
po czym ukląkłem bokiem na jakimś skalnym występie. Kiedy wreszcie znalazłem się 
na 
wierzchołku i leżałem w słońcu, sapiąc ze zmęczenia, spostrzegłem, że dłonie i 
kolana 
pościerałem sobie do krwi.
Od dnia kiedy tu przyjechałem, kąpię się nago, co mi sprawia ogromną 
przyjemność. 
Skalisty brzeg nie przyciąga, dzięki Bogu, wycieczkowiczów i ich dzieciarni. Nie 
ma tu ani 
ziarenka „obrzydliwego piachu”. Słyszałem, że ludzie nazywają to miejsce 
„brzydki brzeg”. Oby 
uchodził za taki jak najdłużej! Skały ciągnące się w obie strony od mojego domku 
nie są 
w istocie wcale malownicze. Piaskowożółte, upstrzone krystalicznymi plamkami, 
tworzą 
rozległe, chaotycznie rozmieszczone kopce. Poniżej linii przypływu zdobią je 
festony lśniących, 
pęcherzykowatych, ciemnobrązowych wodorostów o niezbyt przyjemnym zapachu. 
Powyżej 
jednak tu i tam potworzyły się wgłębienia dostarczające wspinającemu się po 
skałach mnóstwo 
radosnych niespodzianek. Wiele rozpadlin ma kształt litery V, a w nich są 
malutkie jeziorka 
i piargi pełne rozmaitych ślicznych kamyków. Rosną tu także kwiaty, które 
zdołały się jakoś 
ukorzenić w szczelinach skał: różowy zawciąg i fiołkowo-różowy ślaz, jakaś 
odmiana białej 
płożącej morskiej firletki, niebieskozielona roślina o liściach podobnych do 
liści kapusty 
i drobniutka skalnica o listkach i kwiatkach tak maleńkich, że trudno je 
dostrzec gołym okiem. 
Muszę poszukać szkła powiększającego i przyjrzeć się im dokładnie.
Linia brzegu jest poszarpana; woda pożłobiła w skałach wyrwy, których nie 
określiłbym 
jednak pełnym godności mianem jaskiń, gdyż dla obserwującego je pływaka 
przedstawiają 
zaskakująco ponury widok. W jednym miejscu, w pobliżu mojego domku, morze 
wyżłobiło 
w skale łukowaty most, pod którym woda wpada z hukiem do głębokiej, okolonej 
wznoszącymi 
się stromo skałami rozpadliny. Odczuwam dziwną przyjemność, kiedy stoję na tym 
moście 
i obserwuję żywioł spienionych fal, które z ogromną siłą tu wpadają i wypływają 
z niewielkiej 
przestrzeni, z tej głębiny pośród skał.
I znów minął dzień od chwili, kiedy przerwałem pisanie. Pogoda w dalszym ciągu 
niemal 
idealna. Od przyjazdu nie dostałem ani jednego listu, co mi się wydaje naprawdę 
dosyć dziwne. 
Moja była sekretarka, panna Kaufman, jest tak miła, że zatrzymuje w Londynie 
zmniejszający się 
potok urzędowej korespondencji. No cóż, od kogo właściwie pragnąłbym otrzymać 
list? Chyba 
tylko od Lizzie, a ona prawdopodobnie wyjechała na tournee artystyczne.
Nadal penetruję skały ciągnące się w stronę mojej wieży. Tak, jestem teraz 
właścicielem nie 
tylko domku i mnóstwa skał, lecz także okrągłej zrujnowanej wieżyczki zbudowanej 
ongiś dla 
ochrony wybrzeża. Niestety, pozostał z niej tylko szkielet. Chciałbym ją 
odrestaurować, 
zbudować spiralne schodki i na górze urządzić sobie pracownię. Tylko że, wbrew 
powszechnej 
opinii, nie jestem bogaty. Nadmorski domek pochłonął prawie wszystkie moje 
oszczędności. 
Mam jednak przyzwoitą emeryturę, a to dzięki smykałce do interesów kochanej 
Klementyny. 
Muszę oszczędzać.
W pobliżu wieży natknąłem się na sympatyczny relikt archeologiczny, świadczący o 
tym, że 
nie jestem jedyną osobą, która odkryła, iż trudno wydostać się z tego morza. W 
małej, dobrze 
ukrytej u stóp wieży zatoczce, którą można dojrzeć tylko wtedy, kiedy się patrzy 
na nią ze 
szczytu skały, ktoś wyrąbał w skale kilka stopni i opatrzył je żelazną poręczą. 
Niestety, dolna jej 
część jest złamana, a powierzchnia skały tak gładka, że schodki te są w zasadzie 
bezużyteczne 
i można z nich korzystać jedynie podczas przypływu, kiedy poziom wody się 
podnosi. W czasie 
odpływu fale po prostu zmywają człowieka ze skały. To zadziwiające, jak spokojne 
i zdecydowanie wszechpotężne potrafi być to moje figlarne morze! Ale pomysł z tą 
poręczą ktoś 
miał znakomity. Muszę ją tylko przedłużyć. Wydaje mi się, że kilka żelaznych 
stempli wbitych 
w moje „urwisko” całkowicie wystarczy, bym wychodząc na brzeg, mógł na nich 
opierać ręce 
i nogi; wtedy będę mógł korzystać ze schodków niezależnie od stanu wody. Muszę 
zapytać 
w mieście o robotników.
Przy wysokim stanie wody pływam od schodków u stóp wieży, a potem, niezwykle 
spokojny 
i szczęśliwy, wyleguję się nagi na trawie. Z żalem muszę stwierdzić, że moja 
wieża przyciąga od 
czasu do czasu turystów, ale nie mam ochoty umieszczać tu tablicy z napisem: 
„Teren 
prywatny”. Niewielki skrawek darni jest jedynym trawnikiem, jaki do mnie należy, 
nie licząc 
wąskiego pasa zaraz za domkiem. Trawa ta, smagana niewątpliwie nadmorskim 
wiatrem, jest 
bardzo niska, jej źdźbła tworzą małe okrągłe kępki, sztywne jak kaktusiki. Wokół 
podmurówki 
wieży rośnie biały i różowy kozłek lekarski, a jakaś odmiana fioletowo 
kwitnącego tymianku 
pnie się, przemieszana z trawą, gdzieniegdzie po skałach od strony lądu. 
Przyjrzałem się 
dokładnie tym roślinkom i drobniutkiej skalnicy przez szkło powiększające. Kiedy 
miałem 
dziesięć lat, chciałem zostać botanikiem. Ojciec mój uwielbiał rośliny, chociaż 
się na nich nie 
znał, i razem przypatrywaliśmy się różnym okazom botanicznym. Ciekaw jestem, jak 
potoczyłoby się moje życie, gdybym nie oszalał na punkcie teatru.
Wracając do domku, zaglądam do malutkich skalnych jeziorek. Ileż w nich żyje 
pięknych, 
ciekawych stworzeń. Skoro mam zostać, choćby dla własnej skromnej satysfakcji, 
Gilbertem 
White’em tego regionu, muszę sobie kupić kilka podręczników. Nazbierałem trochę 
ślicznych 
kamyków i ułożyłem na trawniku przed domkiem. Są gładkie, w kształcie elipsy, 
przyjemnie je 
trzymać w dłoni. Jeden z nich, różowo nakrapiany, pokreślony gęsto białymi 
liniami, leży przede 
mną w tej chwili.
Mojemu ojcu podobałby się ten zakątek. Wciąż myślę o moim ojcu i bardzo mi go 
brak.
Jestem już po lunchu i teraz opiszę mój domek. Na lunch, dodam jeszcze, zjadłem 
z apetytem 
następujące rzeczy: gorące grzanki z masłem i pastą sardelową, pieczoną fasolę z 
siekanym 
selerem i pomidorami, skropioną cytryną i oliwą. (Najważniejsza w tej potrawie 
jest oliwa, 
naprawdę dobra, ta o najlepszym smaku. Przywiozłem spory jej zapas z Londynu.) 
Wyśmienitym 
dodatkiem do tego byłaby zielona papryka, ale w sklepie we wsi (dwumilowy 
przyjemny spacer) 
nie mogę jej dostać. (Nikt nie zaopatruje w żywność oddalonego „Shruff End”, 
wszystko, nawet 
mleko, muszę przywozić ze wsi.) Na deser miałem banany ze śmietanką i cukrem. 
(Banany 
muszą być pokrojone, nigdy nie należy ich rozgniatać, śmietanka zaś powinna być 
rzadka.) 
Potem zjadłem jeszcze kilka dietetycznych sucharków z nowozelandzkim masłem i 
serem 
z Wensleydale. Oczywiście nigdy nie biorę do ust zagranicznych serów. Nasze są 
najlepsze na 
świecie. Do tej uczty wypiłem prawie całą butelkę muscadetu z zasobów mojej 
skromnej 
„piwniczki”. Jadłem i piłem, nie śpiesząc się (zgodnie z zasadą: gotuj szybko, 
jedz powoli.) Nic, 
dzięki Bogu, nie rozpraszało mojej uwagi, ani rozmowa, ani lektura. Jedzenie to 
doprawdy 
czynność tak przyjemna, że człowiek powinien się powstrzymać w czasie posiłku 
nawet od 
myślenia. Lektura i myślenie są ważne, ale, mój Boże, jedzenie jest także ważne. 
Jakie to 
szczęście, że jesteśmy stworzeniami, które muszą jeść. Każdy posiłek powinien 
być ucztą, więc 
błogosławmy każdy dzień przynoszący nam dobre trawienie i uczucie głodu – bo to 
cenny dar.
Ciekaw jestem, czy kiedyś napiszę to swoje dzieło: Posiłek w cztery minuty. 
Książka 
kucharska Charlesa Arrowby’ego. Cztery minuty to oczywiście czas przygotowywania 
poszczególnych dań. Nie wliczony jest do tego czas gotowania, zależny od rodzaju 
potrawy. 
Przeglądałem kilka książek kucharskich z przepisami na kilkunastominutowe dania. 
Ich autorzy 
zawsze oszukują. Ich kwadranse w rzeczywistości przeciągają się do trzydziestu 
minut i można 
w książkach tych znaleźć na przykład takie wskazówki: „przygotuj lekkie, rzadkie 
ciasto”. 
Odważni, uczciwi ludzie, dla których byłaby przeznaczona moja książka, wcale nie 
potrzebowaliby umieć robić „rzadkiego ciasta”, nie musieliby nawet wiedzieć, co 
to takiego. Za 
to byliby hedonistami. Jeśli chodzi o jedzenie i picie, tak jak w przypadku 
wielu innych (ale nie 
wszystkich) rzeczy, najprostsze przyjemności są najlepsze, o czym wie każdy 
inteligentny 
samolub. Sidney Ashe zaproponował kiedyś, że nauczy mnie rozkoszowania się 
winami dobrych 
starych roczników. Odmówiłem z pogardą. Sidney nie znosi zwyczajnego wina i jest 
nieszczęśliwy, kiedy nie pije jakiegoś drogiego trunku z podanym rokiem 
produkcji. Po cóż 
niepotrzebnie psuć sobie smak tanim winem! (Nie mówię oczywiście o tym 
podejrzanym płynie 
o smaku bananowym.) Jedną z tajemnic szczęśliwego życia są nieustanne maleńkie 
uczty. Jeśli 
można je sobie w dodatku zapewnić szybko i tanim kosztem – tym lepiej. Praca w 
teatrze często 
uniemożliwiała mi spożywanie solidnych posiłków i dawniej nie zawsze mogłem 
sobie pozwolić 
na to, by jeść powoli, ale na pewno dzięki temu właśnie nauczyłem się szybko 
gotować. 
Oczywiście, metody, jakie stosowałem (zwłaszcza częste sięganie po otwieracz do 
konserw), 
mogły gorszyć głupców oraz wiele innych osób (szczególnie dziewczęta: Jeanne, 
Doris, 
Rosemary, Lizzie), które namawiały mnie usilnie, żebym opublikował te swoje 
przepisy 
kulinarne. Czyniły to z pobłażliwą miną i protekcjonalnym przymrużeniem oka. 
„Już samo 
nazwisko zapewni tej książce powodzenie” – nalegały nietaktownie. „Potrawy 
Charlesa 
Arrowby’ego to po prostu przekąski na pikniki – stwierdziła kiedyś Rita Gibbons. 
– Tak, to 
wszystko jest dobre, nawet wyśmienite, ale właśnie na piknik”. Pozwól, 
czytelniku, że dodam tu 
jeszcze, iż moi goście naturalnie zawsze siedzą wygodnie przy stole, nigdy nie 
manipulują 
talerzykami na kolanach i zawsze mają porządne obrusowe serwetki – nigdy nie 
papierowe. 
Jedzenie to temat poważny i, nawiasem mówiąc, żaden pisarz podejmując go, nie 
kłamie. Tak się 
czasem zastanawiam, skąd się wzięły moje wyjątkowe zdolności kulinarne. Od 
dzieciństwa 
uczono mnie oszczędności i nieustannie powtarzano, jak strasznym grzechem jest 
marnowanie 
pożywienia. Całkowicie mi wystarczały skromne posiłki, jakie jadaliśmy w domu. 
Moja matka 
gotowała „proste, smaczne” potrawy, ale brakowało jej inwencji, która stanowi 
podstawę dobrej 
kuchni. Wydaje mi się, że doznałem olśnienia (podobnie jak święty Augustyn) w 
chwili, kiedy 
nabrałem obrzydzenia do przesytu. Jako młody reżyser byłem na tyle głupi i 
konwencjonalny, że 
uważałem, iż muszę zapraszać ludzi do renomowanych restauracji. Stopniowo jednak 
stało się 
dla mnie jasne, że pochłanianie w ogromnych ilościach drogich, wyszukanych, 
często miernych 
smakowo potraw podawanych w lokalach publicznych jest nie tylko niemoralne, 
niezdrowe 
i nieestetyczne, lecz także nieprzyjemne. Zacząłem więc przyjmować gości chez 
moi, u siebie, 
częstując ich skromnymi przysmakami własnej kuchni. Bo cóż może być 
wspanialszego od 
gorącej grzanki z samym masłem albo z dodatkiem pasty z wędzonego piklinga? Albo 
duszona 
cebula na plastrze zimnej wołowiny? A czy dobrze przyrządzona owsianka z ciemnym 
cukrem 
i ze śmietanką nie jest królewskim daniem? Niektórzy uważali mój rozsądny 
hedonizm za jakąś 
ekscentryczność, za zwykłego fioła. Tak okropnie mieli zepsuty gust! (Pewien 
dziennikarz 
nazwał moje menu potrawami z książki O czym szumią wierzby Kennetha Grahame’a.) 
Część 
znajomych po prostu się obraziła.
Jednakże zdołałem pojąć, jak fałszywym mitem jest haute cuisine, wytworna 
kuchnia, nie 
tyle może dzięki restauracjom, co przyjęciom w prywatnych domach. Od dawna, i 
zazwyczaj 
daremnie, próbowałem przekonać swoich przyjaciół, żeby się nie silili na 
nadzwyczajne potrawy. 
Już sama strata czasu na ich przygotowanie jest nonsensem, chociaż chyba to 
prawda, że niektóre 
nieszczęsne kobiety nie mają nic do roboty poza gotowaniem. Panuje również 
złudny pogląd, że 
przyrządzenie niezwykle wyszukanej potrawy to zajęcie bardziej „twórcze” niż 
gotowanie rzeczy 
prostych. Oczywiście (pozwólcie, że to wyjaśnię) nie jestem prostakiem. Potrawy 
wiejskiej 
kuchni francuskiej Jakie można jeszcze dotąd napotkać w tym błogosławionym 
kraju, są bardzo 
dobre, ale ich przednia jakość przetrwała dzięki tradycji i instynktowi 
kulinarnemu Francuzów, 
którego nie sposób naśladować. Pretensjonalna angielska gospodyni nie tylko myli 
się, uważając 
umiejętność przygotowywania pracochłonnych, wyszukanych potraw za cnotę, lecz 
także często 
wykorzystuje ten swój bałamutny kunszt z myślą o tych, którzy (choć z pewnością 
nigdy by się 
do tego nie przyznali) w istocie nie znajdują żadnej przyjemności w jedzeniu. 
Większość moich 
przyjaciół z teatru była już tak zalana, kiedy podawano pierwsze solidne danie, 
że nie miała na 
nie wcale apetytu albo prawie nie zdawała sobie sprawy, co przed nimi 
postawiono. Po cóż więc 
spędzać niemal cały dzień na przygotowywaniu potraw dla ludzi, którzy je będą 
jeść (a raczej 
zaledwie „dziobać”), znajdując się w takim stanie. Prawdziwy smakosz jada z 
umiarem.
Jedzenie marnuje się także na przyjęciach, kiedy się zmusza gości do rozmowy. 
Człowiek 
może mieć wtedy w najlepszym wypadku nadzieję, że uda mu się skoncentrować uwagę 
na 
własnym talerzu w czasie „przerwy” w konwersacji, kiedy osoby siedzące obok 
niego zaangażują 
się w konwersację z kim innym. Nie, absolutnie nie jestem zwolennikiem 
oficjalnych, sztywnych 
imprez, które często organizuje się z próżności i dla zyskania prestiżu i które 
więcej mają 
wspólnego z chybionym sensem „stosowności” towarzyskiej niż z cnotą prawdziwej 
gościnności. 
Haute cuisine jest nawet sprzeczna z gościnnością, gdyż ludzie, którzy nie mogą 
albo nie chcą 
z niej korzystać, niechętnie zapraszają jej zwolenników z obawy, żeby się nie 
wydać prostakami 
albo żeby ich goście nie pomyśleli sobie, iż gospodarzom coś się nie udało. 
Najprzyjemniej jest 
jadać w gronie przyjaciół, którzy nie przejmują się tak bardzo konwenansami, a 
najlepiej – 
samemu. Nienawidzę sztucznej atmosfery wielkich przyjęć, gdzie wszyscy się 
obcałowują 
i stwarzają pozory intymności, podczas gdy w rzeczywistości nic ich nie łączy.
Tak się rozgadałem, że opis domku musi chyba poczekać do jutra. Mógłbym dodać 
jeszcze, 
że (jak to się zresztą okaże) nie jestem wegetarianinem. Właściwie jadam bardzo 
mało mięsa 
i przerażają mnie „befsztykożeme osobniki”. Są jednak pewne rzeczy (takie jak 
pasta sardelowa, 
wątróbka, parówki, ryby), które stanowią podstawowe pozycje w moim jadłospisie i 
bez których 
trudno byłoby mi się obejść. W tym wypadku hedonizm odniósł triumf nad 
irytującymi zasadami 
moralnymi. Może powinienem był przestać jeść mięso, ale skoro do tej pory z 
niego nie 
zrezygnowałem, wątpię, czy kiedykolwiek to uczynię.
Teraz opiszę mój domek. Nazywa się „Shruff End”. „End”, czyli koniec. 
Rzeczywiście stoi 
na samym końcu cypla stanowiącego coś w rodzaju półwyspu, przycupnięty wprost na 
skałach. 
Co za szaleniec go zbudował? Datowałbym ten budyneczek mniej więcej na rok 1910. 
Ale 
dlaczego „Shruff? Pytałem o to dwie osoby spośród nielicznej jak dotąd grupy 
ludzi, którzy, jak 
sądziłem, mogliby mi udzielić informacji: sklepikarkę i właściciela baru we wsi. 
Oboje 
powiedzieli, że „Shruff znaczy „czarny” (czyżby to słowo pochodziło od 
niemieckiego Schwarz! 
Niemożliwe!), ale nie potrafili tego wyjaśnić dokładniej. Nie udało mi się dotąd 
dowiedzieć 
żadnych szczegółów dotyczących historii tego domku. Nie spotkałem nigdy pani 
Chomey, od 
której go kupiłem, a którą mi opisywano jako leciwą damę. Cena nie była wcale 
niska i musiałem 
wraz z domkiem kupić znajdujące się w nim meble, nie przedstawiające niemal 
żadnej wartości, 
i różne przedmioty domowego użytku. Jako miejsce zamieszkania „Shruff End” ma 
oczywiście 
wady, czego nie omieszkałem powiedzieć pośrednikowi, jest bowiem dziwnie 
wilgotny, 
usytuowany w miejscu odsłoniętym i odosobnionym. Chwała Bogu, jest tu 
kanalizacja i woda 
bieżąca (czego byłem pozbawiony, mieszkając w Ameryce), ale nie ma 
elektryczności ani 
centralnego ogrzewania. Gotuję na kuchence gazowej. Domek ten wygląda dosyć 
osobliwie, 
o czym napiszę dokładniej w innym miejscu. Pośrednik uśmiechnął się, wiedząc, że 
obiekt mi się 
spodobał, a czekające mnie niewygody są bez znaczenia. „Jest jedyny w swoim 
rodzaju” – 
powiedział. Tak, to prawda.
Usytuowanie domku bardzo mi odpowiada, chociaż moi sąsiedzi ze wsi z wyraźną 
satysfakcją powtarzają nieustannie, że w zimie i w czasie sztormów będę marzł. 
Nie domyślają 
się, jak gorąco pragnę, żeby już się zaczęły te sztormy i fale waliły w moje 
drzwi. Od czasu gdy 
tu przyjechałem (minęło już kilka tygodni), pogoda jest przygnębiająco ładna. 
Wczoraj morze 
było tak spokojne, tak gładkie, że na wodzie utrzymywała się cała flotylla 
niebieskich muszek, 
które pływały po jej napiętej jak gdyby powierzchni. Z okien pokoju na górze, w 
którym teraz 
siedzę, widać tylko morze. Trzeba się wychylić, by dostrzec skały. Z okien na 
parterze natomiast 
nie widać morza, tylko otaczające domek skały, wielkością i kształtem 
przypominające słonie. 
Przez kuchenne drzwi znajdujące się w tylnej ścianie domu wychodzi się na 
okolony skałami 
mały trawniczek, porośnięty tymiankiem i kępkami trawy, które wyglądają jak małe 
kaktusiki. 
Ten skrawek pozostawię w stanie naturalnym. Kiepski ze mnie ogrodnik (zresztą to 
pierwszy 
kawałek ziemi, jaki posiadam w życiu). Zauważyłem, że przyroda zaopatrzyła mnie 
tutaj 
w miejsce do siedzenia, tworząc występ skalny. Kładę na nim poduszki, a w 
zagłębieniu obok 
gromadzę ładne kamyki. Mogę siedzieć sobie tutaj wygodnie i oglądać swoje 
zbiory. Od frontu 
domu prowadzi ścieżka wzdłuż stromej kamienistej grobli, tworzącej coś w rodzaju 
naturalnego 
mostu zwodzonego, do gościńca zwanego górnolotnie „traktem nadbrzeżnym”. Jest to 
droga 
wysypana tłuczniem i zalana smołą, ale pośrodku gdzieniegdzie porasta ją trawa. 
Nawet w maju 
rzadko jeżdżą tędy samochody. Mogę tu ujawnić jeden z sekretów mego szczęśliwego 
życia, 
a mianowicie, ustrzegłem się błędu i nie nauczyłem się prowadzić samochodu. 
Nigdy nie 
brakowało ludzi, zwłaszcza kobiet, które tylko marzyły, żeby mnie zawieźć, 
dokądkolwiek 
pragnę. Czyż po to trzyma się psa, żeby samemu szczekać? Po obu stronach grobli 
leży mnóstwo 
drobnych kamieni, które spiętrzyła tu bezładnie sama natura; morze tu nigdy nie 
sięga. Jest to 
mniej atrakcyjny zakątek, poniewierają się tu też zardzewiałe puszki i 
potłuczone butelki. Będę 
musiał któregoś dnia zejść tam, pozbierać to wszystko i wyrzucić. Ponad szosą 
pojawiają się 
znowu garby żółtych skał; niektóre są strasznie wysokie i sterczą w sztywnej, 
sprężystej trawie, 
pośród niezliczonych krzaków bajecznie kolorowego janowca. Rośnie tu także (czy 
posadziła je 
ręka człowieka, czy sama natura?) sporo wątłych fuksji i gęste kępy 
przetacznika, wszystkie 
obsypane kwiatami, oraz dość ciekawy gatunek szałwi o szarych listkach. Poza tą 
gęstwiną 
wszelkiego rodzaju krzewów ciągnie się teren bardziej jałowy, porośnięty jedynie 
wrzosem 
i janowcem; pełno tu zdradliwych mulistych sadzawek, piekielnie cuchnących, 
zarośniętych 
paskudnym zielonym i czerwonym mchem. Jeszcze nie zdążyłem spenetrować 
położonych dalej 
w głębi lądu zakątków. Nie najlepszy ze mnie piechur i całkowicie mnie absorbuje 
i zadowala 
mój nadmorski raj. Na porosłym wrzosem pustkowiu, w odległości około półtorej 
mili od „Shruff 
End”, znajduje się notabene najbliższa siedziba ludzka – „Amorne Farm”. Z 
frontowych okien na 
piętrze widzę w nocy palące się tam światło. W prawo trakt nadbrzeżny okrąża 
następną 
zatoczkę, niewidoczną z miejsca, gdzie jest „Shruff End”. Ten jego odcinek można 
dostrzec tylko 
wtedy, kiedy się stoi koło wieży, na samym cyplu. W odległości trzech albo 
czterech mil 
znajduje się hotel „Pod Krukiem”, który budzi we mnie mieszane uczucia, gdyż 
jest to obiekt 
o dość pretensjonalnym wyglądzie, przyciągający turystów. Sama zatoka jest 
bardzo piękna, 
okolona godnymi uwagi okrąglakami. Miejscowa ludność zwie ją Zatoką Kruka, gdyż 
kojarzy jej 
się z nazwą hotelu, choć używa się także innej nazwy, która w lokalnym dialekcie 
brzmi Shahore 
czy tak jakoś podobnie. (Zatoka Shahore? Dlaczego?) Od „Shruff End” w lewo trakt 
nadbrzeżny 
prowadzi przez dziwny wąski wąwóz, który przezwałem „przełęczą Khyber”, bo ten 
jego 
odcinek wyrąbano w ogromnej nagiej skale wrzynającej się na znaczną głębokość w 
ląd. Za tą 
skałą znajduje się maleńka kamienista plaża. To jedyna plaża w tej okolicy, gdyż 
w innych 
miejscach woda przy brzegu, który tworzą piętrzące się skały, jest dość głęboka 
zarówno 
w czasie przypływu, jak i przy odpływie (właśnie dlatego przyciągnęło mnie to 
wybrzeże.) 
Wąska ścieżka biegnie na ukos za tą plażą do wioski położonej nieco dalej w 
głębi lądu, idąc zaś 
traktem dalej prosto, można dotrzeć do ślicznego małego portu o wspaniałym, 
zbudowanym 
z kamieni półkolistym molo, portu o mulistym dnie, całkowicie opuszczonego. 
Sądzę, że kiedyś 
była tu przystań dla łodzi rybackich, które teraz przybijają do brzegu nieco 
dalej, bardziej na 
północy. Widuję czasem łodzie na moim pustym w znacznej mierze szlaku morskim. 
Tuż za 
portem wycięto w skałach długą, całkiem szeroką półkę. Miejsce to jest znane 
jako „kąpielisko 
dla pań”. Nie widziałem tam nigdy ani jednej pani, od czasu do czasu spotykam 
jedynie kilku 
chłopców. (Miejscowa ludność prawie nigdy nie pływa w morzu, widocznie uważa ten 
sport za 
czystą głupotę.) Właściwie „kąpielisko dla pań” jest w tej chwili tak zarośnięte 
oślizłymi 
brązowymi wodorostami i tyle okrąglaków nawpadało do morza, że kąpiel tu nie 
jest 
bezpieczniejsza niż gdzie indziej. W tym miejscu trakt nadbrzeżny przemienia się 
w dość szeroką 
(niestety, wystarczająco szeroką, by mogły z niej korzystać samochody) drogę, 
która pnie się do 
góry ku zupełnemu pustkowiu; moje żółte skały tworzą tam piękne, znacznej 
wysokości urwiska. 
Nie zdążyłem jeszcze poznać tej części terenu. Dalej tłuczniowa droga skręca w 
kierunku wsi i za 
nią biegnie gdzieś dalej. Wieś nazywa się Narrowdean. Dawna forma brzmiała 
Nerodene i na 
ślicznym kamieniu milowym przy trakcie nadbrzeżnym zachowała się jej nazwa w tej 
właśnie 
starej formie. Ta maleńka wioska ma kilka uliczek. Stoją przy nich zbudowane z 
kamieni domki, 
a na pobliskich stokach wzgórz znajduje się kilka bungalowów. Jest tu tylko 
jeden sklep, 
w którym można kupić prawie wszystko. Nie mogę jednak dostać „Timesa” ani 
baterii do radia 
tranzystorowego, lecz nie przejmuję się tym zbytnio. Nie przeraża mnie także 
brak sklepu 
z mięsem. Mamy tu jeden bar, „Pod Czarnym Lwem”. Domeczki są urocze, zbudowane 
solidnie 
z miejscowego żółtego kamienia, ale jedyny budynek godny uwagi ze względu na 
formę 
architektoniczną to kościół, wspaniała osiemnastowieczna budowla z krużgankiem. 
Nie chodzę 
oczywiście do kościoła, ucieszyła mnie jednak wiadomość, że odprawiają się w nim 
nabożeństwa, co prawda tylko raz w miesiącu. Kościół jest starannie utrzymany, 
regularnie 
zmienia się w nim kwiaty. Odległy głos dzwonów, który czasami słyszę, pochodzi, 
jak sądzę, 
z kościoła w podobnej do Narrowdean wsi leżącej za „Amorne Farm”, jeszcze dalej 
w głębi lądu, 
gdzie klimat jest łagodniejszy, a owce mają dość trawy na pastwiskach. W 
Narrowdean nie ma 
probostwa ani dworu. Wspominam o tym nie dlatego, że chętnie bym się pokumał z 
proboszczem 
lub dziedzicem! Tak się cieszę, że nie zawiodła mnie intuicja i miejsce to nie 
jest narażone na 
najazdy intelektualistów, które stały się ostatnio istną plagą. Wracając jeszcze 
do kościoła. Tuż 
przy nim znajduje się bardzo interesujący cimetiere marin, cmentarz morski. Jego 
dzieje sięgają 
bardziej odległej przeszłości, niż można by się spodziewać po tak zapadłej 
wiosce. Wiele 
nagrobków zdobią statki, piękne kotwice i postacie dziwnych wielorybów. Czyżby 
rybacy 
wypływali stąd na połowy tych ssaków? Jeden zwłaszcza grób przyciągnął moją 
uwagę. Zdobi 
go piękna kotwica i prosty napis: „Niemy 1879-1918”. Intrygował mnie długo ten 
napis, aż 
wreszcie doszedłem do wniosku, że musi tu spoczywać głuchoniemy żeglarz, który 
nigdy nie 
zdołał powiedzieć, jak się naprawdę nazywa. Biedny facet.
Powróćmy jednak do „Shruff End”. Domek ten, zbudowany z ciemnoczerwonej cegły, 
jest 
właściwie willą o dwóch frontach, z wykuszami na parterze i z dwuspadowym 
dachem. Fasada 
od strony drogi nie odznacza się niczym szczególnym, wygląda jednak dziwnie 
absurdalnie na 
takim odludziu. Na przedmieściach Birminghamu nikt by na taki dom nie zwrócił 
uwagi, ale tu, 
na tym pustym wybrzeżu, wygląda dziwacznie. Z tyłu ścianę grubo oblepiono 
zaprawą murarską 
zmieszaną ze żwirem – niewątpliwie dla zabezpieczenia przed skutkami złej 
pogody. Ekspert 
z pewnością potrafiłby określić wiek „Shruff End” po jasnych, kremowych 
zasłonach obszytych 
u dołu frędzlami, które zachowały się w znakomitym stanie prawie we wszystkich 
pokojach, po 
lśniących drewnianych przetyczkach do sznurków i jedwabnych chwastach. Kiedy 
zasłony (jakże 
trafne tu słowo) są opuszczone, „Shruff End” od strony drogi wygląda dziwnie 
tajemniczo. Gdy 
jestem w domu, kremowe światło wpadające do wnętrza przez zasłony napawa mnie 
smutkiem, 
przypominając dzieciństwo i chyba atmosferę domu mojego dziadka w hrabstwie 
Lincoln.
Jeden z dwóch pokoi o wykuszowych oknach (ten, w którym stoją do tej pory nie 
rozpakowane skrzynie z książkami) nazwałem biblioteką, drugi zaś (ten, w którym 
trzymam 
zapas wina) – jadalnią. Ale właściwie niemal cały czas spędzam w części domu 
znajdującej się 
od strony morza: w sypialni na piętrze i w pokoju nazwanym „salonikiem”, w 
kuchni na parterze 
i niewielkim pomieszczeniu obok niej – nazwałem je „czerwonym pokoikiem”. Jest w 
nim dobry 
kominek (kiedyś palono w nim drzewem), porządny bambusowy stolik i takiż fotel. 
Ściany mają 
do połowy białą boazerię, a ponad nią pomalowane są na pomarańczowo. Taki 
egzotyczny 
wystrój nie pasuje do pozostałych pomieszczeń mojego domku. Kuchnia z piecykiem 
gazowym 
wyłożona jest tak wielkimi płytami, jakich nie widziałem jeszcze nigdy dotąd. 
Nie ma w niej 
oczywiście lodówki, co przeraża takiego rybojada jak ja, jest za to duża 
spiżarnia, a w niej pełno 
stonóg. Cała stolarka na parterze łatwo nasiąka wilgocią. W sieni zdarłem 
linoleum i zastąpiłem 
je inną wykładziną, bo czuło się tam zapach soli. Czy to możliwe, żeby morze 
sięgało jakimś 
podziemnym kanałem tego domku? Powinienem był chyba zażądać ekspertyzy geodety, 
ale za 
bardzo mi zależało, by się tu jak najszybciej przeprowadzić. Przy frontowych 
drzwiach widnieje 
staroświecki dzwonek z mosiężną rączką i długim drutem. Jego dźwięk słychać w 
kuchni. 
Największa osobliwość mojego domku, której nie potrafię w żaden racjonalny 
sposób 
wytłumaczyć, to coś w rodzaju wewnętrznego pokoju. (Są tu dwa takie „wewnętrzne 
pokoje”, 
jeden na parterze, drugi na piętrze.) Jest to pomieszczenie znajdujące się 
między pokojem od 
frontu a pokojem od tyłu, taki pokój bez okna. Światło dociera tu przez oszklony 
otwór łączący 
go z sąsiednim pokojem, którego okno wychodzi na morze (salonikiem na piętrze i 
kuchnią na 
parterze). Te dwa zabawne wewnętrzne pokoje są strasznie ciemne i całkiem puste. 
W tym na 
dole stoi jedynie stara „wysiedziana” kanapa, w tym zaś na górze mały okrągły 
stolik, tam też 
wisi na ścianie niezwykle dekoracyjny kinkiet z kutego żelaza, jedyny zresztą w 
całym domu. Na 
pewno nie będę korzystał z tych pokoi. Może kiedyś w przyszłości zlikwiduję 
ścianki 
i powiększę w ten sposób salonik i jadalnię. Cały dom jest naprawdę skąpo 
umeblowany, 
niewiele też przywiozłem ze sobą własnych rzeczy. (Mam tylko jedno łóżko – nie 
spodziewam 
się gości!) Ta pustka mi odpowiada. W przeciwieństwie do Jamesa nie jestem 
kolekcjonerem 
i nie lubię zagraconych mieszkań. Zaczynam już zresztą lubić niektóre z 
tutejszych rzeczy, choć 
taki byłem niezadowolony, że musiałem je kupić. Szczególnie polubiłem duże 
owalne lustro 
wiszące w sieni. To, co pozostawiła pani Chorney, pasuje do tych wnętrz, i to 
właściwie mój 
skąpy dobytek wydaje się tutaj nie na miejscu. Sprzedałem mnóstwo mebli, 
likwidując swoje 
duże mieszkanie w Barnes, a pozostałe rzeczy przewiozłem do maleńkiego pied a 
terre 
w Shepherd Bush, gdzie poupychałem je byle jak i zamknąłem drzwi na klucz. 
Przeraża mnie 
myśl o powrocie do Londynu. Nie pojmuję, dlaczego tyle się nabiedziłem, żeby 
zapewnić sobie 
tam „bazę”. To moi przyjaciele orzekli, że muszę mieć w Londynie jakiś kąt.
Powiedziałem: moi przyjaciele, ale jakże niewielu ich naprawdę mam, całe życie 
spędziwszy 
w teatrze. Jaki przyjazny i pełen serdecznego ciepła może się wydawać teatr, a 
jaki czasem 
potrafi być żałośnie pusty. Ci wielcy już mnie opuścili: Klementyna Makin nie 
żyje, Wilfred 
Dunning nie żyje, Sidney Ashe wyjechał do Stratfordu w Ontario, Fritzie Eitel 
urządził się 
i odnosi sukcesy w Kalifornii. Pozostała garstka: Perry, Al, Marcus, Gilbert, a 
z dziewcząt... 
zaczynam już przeskakiwać z tematu na temat. Zapadł wieczór. Morze stało się 
złociste, usiane 
białymi świetlnymi punkcikami. Chlupocze jakby z satysfakcją pod jasnozielonym 
niebem. Jaka 
ogromna, jaka pusta jest ta wielka tafla wody, do której tęskniłem przez całe 
życie.
Nadal nie otrzymuję listów.
Morze rozhukało się dziś bardziej niż zazwyczaj, wrzeszczą mewy. Właściwie nie 
znoszę 
ciszy, lubię ją jedynie w teatrze. Woda jest wzburzona, ciemnoniebieska, z 
białymi grzywami fal.
Wyszedłem z domku, żeby poszukać drewna wyrzuconego przez fale, i dotarłem aż do 
kamienistej plaży. Był odpływ, więc nie mogłem popłynąć od schodków u podnóża 
wieży. 
Dopóki nie umocuję tych stempli do poręczy, będę musiał unikać mojego „urwiska”, 
gdyż 
korzystać można z niego jedynie przy spokojnym morzu. Pływałem trochę przy 
plaży, ale nie 
sprawiało mi to przyjemności.
Kamienie raniły mi stopy i z trudem wydostałem się na brzeg, bo plaża jest 
skalista, a fale 
miotały we mnie kamykami. Wróciłem do domu zmarznięty i niezadowolony, 
zapomniałem 
nawet zabrać drewno, którego nazbierałem.
Zjadłem lunch (zupę z soczewicy, a następnie kiełbaski chipolata z gotowaną 
cebulą i jabłka 
duszone w herbacie, na deser suszone morele z kruchymi ciastkami, do tego lekki 
beaujolais). 
Czuję się już lepiej. (Najlepsze są oczywiście świeże morele, ale i te suszone, 
moczone przez 
dwadzieścia cztery godziny w wodzie i dobrze osaczone, są wspaniałym dodatkiem 
do niezbyt 
słodkich herbatników albo jakiegoś ciasta. Doskonale smakują zwłaszcza z ciastem 
migdałowym. 
I świetnie do tego pasuje czerwone wino. Nie jestem wielkim amatorem brzoskwiń i 
uważam, że 
morela jest królową owoców.)
Teraz odpocznę sobie po lunchu.
Jest noc. Dwie lampy naftowe syczą cichutko i rzucają łagodne, kremowe światło 
na 
poplamiony i podrapany blat pięknego niegdyś stołu z różanego drzewa, 
stanowiącego ongiś 
własność pani Chorney. Jest to mój stół do pracy. Stoi koło okna w saloniku, 
chociaż używam 
także małego składanego stolika, który przyniosłem tutaj z „wewnętrznego 
pokoju”, żeby mieć 
gdzie rozkładać książki i papiery. Musiałem zamknąć okno, gdyż ogromne ćmy o 
beżowo-
pomarańczowych skrzydłach bez przerwy wlatywały do środka jak małe helikoptery. 
Wszystkie 
lampy, a są cztery, także należały kiedyś do pani Chorney i działają bez 
zarzutu. Są piękne, 
mosiężne, staroświeckie, dość ciężkie, o pełnych wdzięku matowych kloszach. 
Nauczyłem się po 
mistrzowsku obchodzić z lampami naftowymi, kiedy mieszkałem wraz z Fritziem w 
drewniaku 
w Stanach Zjednoczonych. Natomiast nie zdołałem dotąd zgłębić zasad działania 
dwóch 
parafinowych piecyków, które stoją na parterze. Muszę kupić nowe, zanim nadejdą 
chłodniejsze 
noce. Ostatnia noc była już dosyć zimna. Udało mi się wprawdzie rozpalić ogień 
na kominku 
w „czerwonym pokoiku” drewnem wyrzuconym przez fale, ale okazało się wilgotne i 
bardzo 
dymiło.
Chyba na zimę przeniosę się na dół. Nie mogę się tego doczekać. Salonik jest 
właściwie 
bardziej punktem obserwacyjnym niż pokojem. Dominuje w nim wiszący wysoko, 
pomalowany 
na czarno drewniany gzyms nad kominkiem, obudowany mnóstwem półeczek z maleńkimi 
lusterkami. Niewątpliwie stanowiłby on interesujący obiekt dla kolekcjonera, ale 
mnie trochę 
zanadto przypomina ołtarz jakiejś dziwnej sekty religijnej. (Wygląda jak 
orientalna roślina!)
Dziś przed zapaleniem lamp spędziłem trochę czasu po prostu przy oknie, 
obserwując 
księżyc. Księżyc zawsze zadziwia i cieszy wzrok mieszczucha. Teraz świeci tak 
jasno ponad 
skałami, że mógłbym czytać przy jego blasku. Zauważyłem jednak (co wydaje mi się 
dosyć 
dziwne), że od czasu gdy tu przyjechałem, nie mam ochoty na czytanie. To dobry 
znak. Chyba 
pisanie zastępuje mi lekturę. Stale odwlekam także chwilę, kiedy zacznę naprawdę 
spisywać 
swoje dzieje. („Urodziłem się na przełomie wieku, w mieście...”, coś w tym 
rodzaju.) Przyjdzie 
i na to czas i znajdzie się wystarczający powód, bym zaczął przelewać na papier 
prozę swego 
życia, muszę jednak zgromadzić dość refleksji. Jak dotąd, ciągle jeszcze niemal 
się wstydzę 
swoich uczuć, wstyd mi, że tak bardzo żywe są niektóre z moich wspomnień. Samym 
opisem lat 
spędzonych z Klementyną mógłbym zapełnić cały tom.
Bardzo wyraźnie czuję wokół siebie istnienie tego spokojnego domu. W niektórych 
jego 
partiach już się zadomowiłem, inne wydają mi się nadal obce i ponure. Sień przy 
drzwiach 
wejściowych jest ciemna i bezsensowna, na uwagę zasługuje jedynie owalne lustro, 
o którym już 
wspominałem. (Ten piękny przedmiot zdaje się jarzyć swoim własnym światłem.) Nie 
lubię 
także schodów. (Po schodach włóczą się duchy przeszłości.) Schody w moim domku 
rozwidlają 
się w połowie piętra, jedna część prowadzi na górę, druga zaś – do zaskakująco 
dużej łazienki 
z oknem wychodzącym na drogę. W tej łazience są małe drzwi, a za nimi kilka 
stopni wiedzie na 
strych. Łazienkę wyłożono ładnymi, oryginalnymi kafelkami w łabędzie i festony z 
lilii. Stoi tu 
ogromna, bardzo poplamiona wanna na lwich łapach, a nad nią tkwią w ścianie 
wspaniałe, 
olbrzymie mosiężne krany. (Nie ma jednak żadnego urządzenia do podgrzewania 
wody!
Nasiadówka, którą znalazłem w szafie na parterze, reprezentuje, podejrzewam, 
faktyczny 
stan rzeczy.) W łazience na ścianie wisi wykaligrafowana ręcznie użyteczna 
instrukcja, w jaki 
sposób należy korzystać z ubikacji. Główne schody skręcają dalej i prowadzą ku 
czworokątnej 
przestrzeni podestu na piętrze. Użyłem określenia „przestrzeń”, gdyż jest to 
dość dziwne miejsce 
o specyficznej atmosferze. Wyczuwa się tu, jakby na scenie, nastrój 
wyczekiwania. Czasami 
wydaje mi się, że widziałem już kiedyś to miejsce we śnie. Jest to duże 
prostokątne 
pomieszczenie bez okna. W dzień światło wpada tu przez otwarte drzwi. Zdobi ten 
podest 
solidny dębowy postument stojący naprzeciwko „wewnętrznego pokoju”, a na nim 
wyjątkowo 
duży, ohydny, zielony wazon o szerokiej szyjce, krawędź jej zdobią muszelki, a 
pękate boki 
wazonu czerwone róże. Bardzo się przywiązałem do tego obrzydliwego przedmiotu. 
Za 
postumentem z wazonem znajduje się wąska wnęka, jak gdyby specjalnie 
przeznaczona dla 
jakiegoś posągu. Jest jednak pusta i przypomina drzwi. Najbardziej fascynującą 
część podestu 
stanowi łukowato sklepione przejście, w którym wisi zasłona z koralików. 
Przypomina trochę 
zasłony chroniące przed muchami sklepy w krajach śródziemnomorskich. Koraliki są 
drewniane, 
pomalowane na żółto i czarno, i kiedy się przechodzi przez to łukowato sklepione 
przejście, 
postukują, uderzając lekko o siebie. Za zasłoną znajdują się drzwi do sypialni i 
do saloniku. Czas 
kłaść się do łóżka. Za mną w ścianie o kilka stóp powyżej mojej głowy znajduje 
się długie, 
poziome okno do „wewnętrznego pokoju”. Kiedy wstaję rano z łóżka, muszę spojrzeć 
w jego 
kierunku: widzę wtedy swoją twarz odbitą w czarnej szybie jak w lustrze. Nigdy 
nie cierpiałem 
na lęki nocne. Nigdy też w dzieciństwie, pamiętam doskonale, nie bałem się 
ciemności. Moja 
matka wcześnie wpoiła we mnie przekonanie, że lęk przed ciemnością jest 
przesądem, którego 
nie znają ludzie wierzący w Boga. Ja nie potrzebowałem nawet prosić Boga o 
opiekę. Rodzice na 
pewno obroniliby mnie przed każdym niebezpieczeństwem. Nie chcę przez to 
powiedzieć, że 
w „Shruff End” dostaję gęsiej skórki ze strachu. Ale teraz dopiero nagle 
uświadomiłem sobie, że 
po raz pierwszy w życiu jestem w nocy naprawdę sam. W domu rodzinnym, w różnych 
prowincjonalnych klitkach podczas wędrówek z teatrem, w mieszkaniach w Londynie, 
w hotelach, w mieszkaniach wynajmowanych w stołecznych miastach zawsze wokół 
mnie tętniło 
życie, zawsze za ścianą mieszkali ludzie. Nawet w tym drewniaku w Stanach 
Zjednoczonych, 
gdzie mieszkałem z Fritziem, nigdy nie byłem sam. To mój pierwszy własny dom i 
pierwsza 
prawdziwa samotność, jakiej doświadczam. Czyż nie tego właśnie pragnąłem? 
Oczywiście, 
w tym moim domku ciągle coś trzeszczy, jęczy, zawodzi, nawet w bezwietrzne noce, 
jak to 
w starym domu, gdyż ciągnie przez nieszczelne okna i wypaczone drzwi. Kiedy leżę 
nocą 
w łóżku, wydaje mi się, że słyszę skradające się kroki na strychu nad sobą albo 
że koraliki 
zasłony cicho postukują, jak gdyby ktoś koło niej przemknął się ukradkiem.
Być może późna noc to głupia pora na snucie takich rozmyślań, lecz tak jakoś 
nagle to 
wszystko przyszło mi do głowy. Czytelnik – jeśli taki się znalazł – dziwi się 
pewnie, dlaczego 
jeszcze nie opisałem „okropnego przeżycia”, którego doświadczyłem już tutaj, nad 
morzem, ale 
jakoś nie mogłem się na to zdobyć. Może się komuś wydawać, że już o nim 
„zapomniałem”. Tak, 
to dziwne, lecz naprawdę jakoś o nim nie pamiętałem. Ludzie starają się celowo 
zapominać 
o pewnych sprawach. Pozwólcie więc, że teraz opiszę to, co się wtedy wydarzyło.
Siedziałem na skałach tuż nad „urwiskiem”, obok mnie leżał notes, patrzyłem 
ponad wodę. 
Świeciło słońce, morze było spokojne (jak już wspomniałem w pierwszym akapicie 
tych 
notatek). Przed chwilą wpatrywałem się z uwagą w jakieś skalne jeziorko i 
obserwowałem 
wyjątkowo długiego, czerwonawego, szczeciniastego morskiego robaczka, który 
skręcał się 
w dziwną spiralę, zanim zniknął w jakiejś szczelinie. Usiadłem twarzą do morza, 
mrużąc oczy 
w słońcu. I właśnie wtedy, nie od razu, ale po jakichś dwóch minutach, kiedy 
moje oczy 
przywykły już do blasku, zobaczyłem potwora wynurzającego się z fal. Nie mogę 
określić tego 
w żaden inny sposób. Ujrzałem, jak z całkiem spokojnego, pustego morza w 
odległości może 
ćwierć mili (albo bliżej) od brzegu wyłania się i wygina ku górze jakiś potężny 
stwór. Z początku 
przypominał czarnego węża, ale potem za długą szyją wynurzyło się z wody czarne 
cielsko 
o prążkowanym, kolczastym grzbiecie. Zobaczyłem też coś, co mogło być płetwą lub 
odnóżem 
pływnym. Nie widziałem potwora w całości, zanurzona w wodzie reszta jego 
tułowia, albo może 
długi ogon, burzyła spienioną wodę wokół miejsca, w którym wynurzyła się górna 
część na 
wysokość, jak mi się wydawało, dwudziestu, może trzydziestu stóp. Potem stwór 
zwinął się tak, 
że długa szyja utworzyła podwójne koło, a rzucająca się w oczy głowa znalazła 
się tuż nad 
powierzchnią wody. Przez te zwoje przezierało niebo. Widziałem całkiem wyraźnie 
głowę 
potwora z czymś w rodzaju grzywy, zielone oczy, a w otwartej, różowej wewnątrz 
paszczy – 
ogromne zęby. Głowa i szyja połyskiwały niebiesko. I nagle w jednej chwili 
wszystko znikło – 
zwinięte cielsko opadło, falisty grzbiet jeszcze przez chwilę wystawał ponad 
wodą, już po kilku 
sekundach jednak nie było nic oprócz spienionego wiru, w którym zanurzył się 
potwór.
Doznałem takiego szoku i tak się przeraziłem, że przez jakiś czas nie mogłem się 
poruszyć. 
Miałem ochotę uciec, obawiałem się przede wszystkim, że zwierzę wypłynie znowu, 
tym razem 
bliżej lądu, być może wynurzy się tuż u moich stóp. Lecz nogi odmówiły mi 
posłuszeństwa, 
a serce waliło tak mocno, że jakikolwiek wysiłek mógł mnie przyprawić o utratę 
przytomności. 
Morze znowu stało się spokojne i nic nie mąciło jego powierzchni. W końcu 
podniosłem się 
i wolno ruszyłem do domu. Wszedłem po schodach na górę i po prostu usiadłem w 
saloniku; 
oddychałem miarowo, przyciskając ręką kołaczące serce. Nie miałem odwagi zająć 
zwykłego 
miejsca przy oknie, siedziałem więc przy stoliku w „wewnętrznym pokoju” z głową 
opartą 
o ścianę i dopiero po jakichś trzydziestu minutach zdołałem napisać to, co 
stanowi drugi akapit 
tych notatek.
Przez cały czas drżałem, ale starałem się oddychać równomiernie, i w końcu 
powoli udało mi 
się uspokoić. Zacząłem się zastanawiać nad tym, co się wydarzyło. Zaczął mi 
wracać zdrowy 
rozsądek, który poniósł w pierwszej chwili tak druzgocącą klęskę. Coś się 
wydarzyło, 
a wszystkie wydarzenia można przecież w jakiś sposób wytłumaczyć. Nasunęło mi 
się kilka 
możliwych do przyjęcia wyjaśnień i kiedy zacząłem je wyliczać, klasyfikować i 
jakoś to 
wszystko kojarzyć, odczułem niejaką ulgę, i to straszliwe, nie dające się w 
pierwszej chwili 
wytłumaczyć przerażenie ustąpiło. A może „po prostu” wyobraziłem sobie to 
wszystko? Tylko że 
przecież człowiek nie może „po prostu”, ot tak, wyobrazić sobie czegoś podobnie 
potwornego 
i na dodatek z tyloma szczegółami. Uderzyło mnie zwłaszcza, że potwór od 
pierwszej chwili 
bardziej mnie przerażał, niż zadziwiał czy zainteresował. Okropnie się 
przestraszyłem. Piję 
niewiele i z pewnością nie jestem osobą niezrównoważoną. Nie mam też wybujałej 
fantazji. 
A może „po prostu” zobaczyłem potwora nie znanego jeszcze naukowcom? No cóż, to 
też 
możliwe. Albo może to tylko jakiś ogromny węgorz? Ale czy węgorz może osiągnąć 
takie 
rozmiary? I czy węgorze kiedykolwiek wynurzają się z morza, skręcają w ten 
sposób i balansują 
w powietrzu nad powierzchnią wody? Nie mieściło mi się w głowie, żeby to mógł 
być węgorz, to 
niemożliwe. To coś miało szkielet kostny, widziałem grzbiet potwora ponad wodą. 
Byłem też 
całkowicie pewien, że to monstrualne, skręcone cielsko, przez które widziałem 
niebo, nie mogło 
być zwyczajnym węgorzem, choćby nie wiem jak ogromnym. Jak daleko ode mnie 
pojawiło się 
to zwierzę i na jaką wysokość wynurzyło się z wody? Kiedy się zacząłem nad tym 
zastanawiać, 
doszedłem do wniosku, że nie jestem już taki pewny swoich pierwszych ocen, choć 
nadal byłem 
przekonany, że widziałem coś zupełnie wyjątkowego. Uznanie tego zjawiska za 
pływające 
wodorosty lub kawał drewna unoszony przez fale nie wchodziło w rachubę. Zacząłem 
więc 
rozważać inną możliwość. Zanim dostrzegłem tego wielkiego potwora, uważnie 
obserwowałem 
w skalnym jeziorku malutkiego potworka: czerwonawego, szczeciniastego robaczka, 
którego 
pięcio– lub sześciocalowe wijące się ciałko wydawało mi się ogromne w tej 
niewielkiej 
przestrzeni wody. Czy to możliwe, żeby dzięki jakimś właściwościom wzroku, 
jakiemuś 
niezwykłemu trikowi siatkówki obraz tego małego robaczka został „przeniesiony” 
na 
powierzchnię morza? To byłoby interesujące, ale całkiem niewiarygodne, ponieważ 
czerwonawy 
robaczek był zupełnie niepodobny do niebiesko-czarnego potwora. Łączyło ich 
tylko jedno: ciało 
jednego i drugiego skręcało się w zwoje. Poza tym nigdy nie słyszałem, żeby 
siatkówka 
ludzkiego oka zdolna była do takich kinematograficznych sztuczek. Kiedy się tak 
nad tym 
wszystkim zastanawiałem, uderzyło mnie także, że zapamiętałem to zwierzę 
niezwykle 
dokładnie, że to moje wizualne doznanie było niezwykle szczegółowe, natomiast 
coraz trudniej 
mi ocenić, w jakiej odległości ode mnie potwór się pojawił.
Najbardziej prawdopodobne wydaje mi się następujące wytłumaczenie – czas pokaże, 
czy 
nadal będę tego zdania – choć piszę o tym ze wstydem: nie jestem alkoholikiem 
ani 
narkomanem, piję niewiele, a haszysz paliłem tylko od czasu do czasu w Ameryce. 
Jednakże 
kiedyś, przy jakiejś okazji, kilka lat temu, byłem na tyle niemądry, że 
zaaplikowałem sobie 
porcję LSD. (Zrobiłem to, żeby się przypodobać kobiecie.) I wtedy doznałem 
czegoś, co 
narkomani nazywają „nieprzyjemną podróżą”. Moja „podróż” okazała się bardzo 
nieprzyjemna. 
Nie będę nawet próbował opisać tego, co podczas tej strasznej i raczej haniebnej 
„podróży” 
przeżyłem. Dodam tylko, że dotyczyło to moich wnętrzności. Właściwie wyrażenie 
tego słowami 
jest niezwykle trudne, nawet niemożliwe. Było to koszmarne przeżycie pod 
względem moralnym 
i duchowym; czułem się tak, jak gdyby całe moje cuchnące wnętrze wydostało się 
na wierzch 
i stało wszechświatem. Jakaś falująca emanacja ponurego, na pół ukształtowanego 
duchowego 
zła, coś, przed czym człowiek nigdy, przenigdy nie zdoła uciec. „Przypisane na 
wieki” – takie 
określenie przyszło mi do głowy, kiedy to przeżywałem. Doznania wizualne, które 
temu 
towarzyszyły, były tak wyraziste i przekonujące, że teraz, kiedy o tym piszę, 
widzę to wszystko 
jeszcze przed sobą. Nie będę tego naturalnie opisywał. Oczywiście nigdy już 
potem nie 
zażywałem LSD. Nie zauważyłem żadnych dalszych przykrych następstw i wkrótce 
zacząłem 
szczęśliwie zapominać o tym, co przeżyłem, w jakiś dziwny, szczególny sposób – 
tak jak się 
zapomina sen. A więc można uznać za prawdopodobne, całkiem wiarygodne, że morski 
potwór, 
którego „zobaczyłem”, był po prostu halucynacją wywołaną przez mój idiotyczny 
eksperyment 
z tym strasznym narkotykiem.
Wynurzający się z morza potwór nie przypominał wprawdzie bardziej tego, co 
ujrzałem po 
raz pierwszy w stanie narkotycznego upojenia, niż owego czerwonawego robaczka w 
skalnym 
jeziorku, ale uczucie przerażenia, jakie mnie ogarnęło, było w obu wypadkach 
zbliżone, 
w każdym razie teraz lęk przed potworem zaczynał mi się wydawać podobny do tego, 
który mnie 
ogarnął tuż po zażyciu LSD. W obu przypadkach ogarnęło mnie równie silne 
pragnienie, żeby 
jak najprędzej zapomnieć o tym, co przeżyłem. Mówiono mi, że „nieprzyjemna 
podróż” może 
właśnie w ten sposób powracać. Czytelnicy, ostrzegam was. Jednakże muszę dodać, 
że kiedy tak 
się w tej chwili nad tym wszystkim zastanawiam, najbardziej przemawia za takim 
właśnie 
wytłumaczeniem owego zjawiska całkowite nieprawdopodobieństwo wszystkich innych 
wyjaśnień.
Serce zaczęło mi znowu walić. Muszę się położyć. Może powinienem był poczekać do 
jutra 
z opisem tej historii? Wezmę proszek nasenny.
I znów minęły dwa dni od chwili, gdy przerwałem pisanie. Po odnotowaniu 
spotkania 
z potworem spałem dobrze i nadal uważam, że moje wyjaśnienie jest słuszne. W 
każdym razie 
potwór się więcej nie pojawił, aj a przestałem się bać. Może dobrze mi zrobiło, 
że o tym 
wszystkim napisałem? Doszedłem do wniosku, że to nie czyjeś „kroki” słyszę na 
strychu, ale po 
prostu szczury. Znów mamy piękny słoneczny dzień. Nadal nie otrzymuję listów.
Dziś znowu pływałem koło tej malutkiej kamienistej plaży i choć morze było 
spokojne, 
z trudem wydostałem się na brzeg. Bardzo mnie to zirytowało. Musiałem się 
wdrapywać na 
stromą skałę, obsypywały mnie bez przerwy osuwające się kamyki, a każda kolejna 
fala zalewała 
od tyłu. Nałykałem się mnóstwo wody i pokaleczyłem sobie stopy. Odnalazłem 
pozostawiony tu 
niegdyś stosik uzbieranego drewna i zaniosłem je do domu. Zmarzłem okropnie, 
czułem się 
jednak zbyt zmęczony, żeby przynieść nasiadówkę, która jest chyba z lanego 
żelaza. Nie warto 
też nosić wody do łazienki.
Przyszedł mi do głowy pewien pomysł: jeśli przywiążę linkę do żelaznej poręczy 
przy 
schodkach u stóp wieży, będę mógł z nich korzystać nawet przy złej pogodzie. A 
jeśli znajdę na 
lądzie coś, do czego mógłbym linę przywiązać, przeprowadzę ją ponad „urwiskiem” 
i będę mógł 
i tam wychodzić bez trudu z wody. Muszę sprawdzić, czy w sklepie we wsi 
sprzedają liny, oraz 
dowiedzieć się, gdzie można kupić butle z gazem.
Mój dziadek ze strony ojca był ogrodnikiem w hrabstwie Lincoln. (No i patrzcie, 
nagle 
zacząłem pisać autobiografię. Cóż za wspaniały początek! Wiedziałem, że to 
kiedyś nastąpi, 
trzeba tylko poczekać.) Mieszkał w domu, który nazywał się „Shaxton”. Uważałem 
wówczas, że 
mieszkanie w domu, który się jakoś nazywa, jest niesłychanie dystyngowane. Nie 
wiem, czym 
się zajmował mój dziadek ze strony matki, umarł bowiem, kiedy byłem mały. Myślę, 
że 
„pracował w biurze”, tak jak mój ojciec. Bez wątpienia był urzędnikiem, tak samo 
jak mój ojciec, 
chociaż w domu nie używało się nigdy określenia „urzędnik”. Dziadek ze strony 
ojca miał dwóch 
synów, Adama i Abla. Nigdy nie robił na mnie wrażenia człowieka obdarzonego 
wyobraźnią, 
a jednak w tych imionach jest odrobina poezji. Bardzo wcześnie stało się dla 
mnie całkiem jasne, 
że stryj (Abel) był bardziej kochany i miał więcej szczęścia niż mój ojciec 
(Adam). Jak to się 
dzieje, że dziecko potrafi dostrzec takie rzeczy, albo raczej jak to się dzieje, 
iż dostrzega je tak 
łatwo, że stają się dla niego tak oczywiste? Być może, podobnie jak pies, 
dostrzega pewne oznaki 
nie zauważone wśród konwenansów przez dorosłych, którzy je przeoczają w tej 
oszukańczej 
batalii, jaką jest życie. Wiedziałem, że mój ojciec, nieco starszy od brata, to 
swego rodzaju 
niedojda, zanim jeszcze zrozumiałem znaczenie słowa „niedojda”, zanim jeszcze 
dowiedziałem 
się czegokolwiek o pieniądzach, pozycji, władzy, sławie czy jakiejkolwiek innej 
z tych 
upragnionych zdobyczy, które w tysiącu złudnych form wiodły mnie przez całe 
życie. Mam 
nadzieję, że ten taniec derwiszów już się zakończył. Oczywiście, mówiąc, że mój 
drogi ojciec to 
niedojda, mam na myśli najbardziej pospolity sens tego słowa. Był to bowiem 
człowiek 
inteligentny, dobry i szlachetny.
Dziadkowie ze strony matki mieszkali w Carlisle i prawie ich sobie nie 
przypominam. 
Pamiętam bardzo wyraźnie siostry mojej matki, dwie bladolice ciotunie z 
Carlisle. Matka mojego 
ojca umarła młodo i w moich wspomnieniach z „Shaxton” widzę ją tylko na 
fotografii. Jeśli zaś 
chodzi o dziadka, którego nie lubiłem i którego się bałem, to pamiętam jedynie 
jego wysokie 
buty z cholewami i donośny głos. Adam i Abel wypełniali całkowicie świat mojego 
dzieciństwa, 
dominowali nad nim jak dwaj bogowie-bliźniacy. Matka moja stanowiła odrębną 
kartę, 
całkowicie odrębną. No i był jeszcze oczywiście mój kuzyn James, jedynak 
podobnie jak ja.
Drogi życiowe braci się rozeszły. Mojego ojca „zniosło” do hrabstwa Warwick i 
zaczął tam 
pracować w „lokalnej administracji”. Tak, „zniosło”. Wyobrażam go sobie 
oddalającego się na 
tratwie. Stryj Abel został cenionym w Lincoln adwokatem i zamieszkał na wsi we 
własnym 
domu, który nazywał się „Ramsdens”. Jeszcze jedna dystyngowana posiadłość z 
własną nazwą. 
„Ramsdens” był większy niż „Shaxton”. Nadal widuję oba te domy w swoich snach. 
Później stryj 
przeniósł się do Londynu, ale zatrzymał „Ramsdens” i nazywał go teraz „wiejską 
rezydencją”. 
Stryj Abel ożenił się ze śliczną, bogatą Amerykanką, która miała na imię 
Estella. Pamiętam, że 
matka mówiła o niej: „dziedziczka”. Kiedy mój ojciec ożenił się z mamą, 
pracowała ona jako 
sekretarka w jednej z farm. Na imię miała Marian. Ojciec nazywał ją „dziewczę 
Marian”. Matka 
była przykładną ewangeliczką. Mój ojciec też był chrześcijaninem, podobnie jak 
stryj Abel, 
dopóki ciotka Estella nie wprowadziła go w wielki świat. Nie mogę sobie 
wyobrazić mojej matki 
jako hożego „dziewczęcia Marian” przemierzającego wiejskie drogi hrabstwa 
Warwick. 
W najwcześniejszych wspomnieniach jawi mi się jej twarz jako maska pełna 
niepokoju. To ona 
wodziła rej w tym małżeństwie. Ja i ojciec kochaliśmy się bardzo, radziliśmy się 
siebie nawzajem 
w różnych sprawach i po kryjomu dodawaliśmy sobie otuchy. Właściwie to 
kochaliśmy się 
i wspieraliśmy się wszyscy troje. Byliśmy biedni, osamotnieni i mieliśmy mnóstwo 
kłopotów.
Przestraszyłem się okropnie dziś rano, gdyż wydawało mi się, że wielki, tłusty 
pająk wpełza 
ze spiżarni do kuchni. Okazało się, że była to bardzo sympatyczna ropucha. 
Złapałem ją bez 
trudu i zaniosłem przez las do porośniętego mchem bagnistego jeziorka za 
skałami. Tam już 
spokojnie powędrowała sobie dalej. Jak takie miłe bezbronne stworzenia mogą 
przeżyć? Kiedy 
już ropucha znikła mi z oczu, zwlekałem przez chwilę z powrotem, wpatrując się w 
kępki 
czerwonawego mchu i kwiaty sosnóweczki pospolitej, zapamiętanej z czasów 
dzieciństwa, i w te 
dziwne żółte kwiaty, które chwytają muchy. Wrzosy rosną nieco wyżej i dalej od 
morza 
w kierunku „Amorne Farm”. Pośrednik, przez którego kupowałem mój domek, mówił 
mi, że 
w okolicy trafiają się orchidee, ale nie widziałem jeszcze ani jednej. Pewno to 
tylko legenda, 
podobnie jak z fokami.
Później poszedłem do wsi, żeby kupić mrożonych filetów ze śledzi (mrożony śledź 
to łosoś 
biedaków). Nie ma, oczywiście, mowy o tym, żeby dostać tutaj świeże ryby, mówią 
mi z dumą 
tutejsi mieszkańcy. Rozpytywałem także bez skutku o jakąś pralnię. Do tej pory 
prałem sobie 
wszystko sam, łącznie z prześcieradłami, które suszyłem na trawniku przed domem. 
Być może 
będę to robił nadal; ogromną satysfakcję sprawia mi wykonywanie tych prostych 
czynności. 
Zapomniałem dodać, że odkryłem we wsi jeszcze jeden sklep, coś w rodzaju sklepu 
z towarami 
żelaznymi; mieści się on w jednym z domków stojących rzędem za barem. Szyld 
głosi: 
„Akcesoria rybackie”, i niewątpliwie kiedyś sprzedawano w nim sprzęt rybacki. 
Tego ranka 
stwierdziłem, że w tym właśnie sklepie można dostać naftę do lamp i napełnić 
butle gazem. 
Kupiłem tam również kilka świec, lampę naftową i zwój liny. Wracając z tymi 
trofeami do domu, 
wstąpiłem „Pod Czarnego Lwa”. W barze zapada cisza, kiedy wchodzę, a kiedy go 
opuszczam, 
wybucha gwar rozmów prowadzonych ochrypłymi głosami. Mimo to mam zamiar często 
odwiedzać ten lokal. Nie przejmuję się umiarkowaną wrogością mieszkańców wsi, 
którzy dzięki 
telewizji wiedzą oczywiście, kim jestem. Dokładają jednak wszelkich starań, żeby 
okazać 
obojętność, i rzeczywiście przy całej ich prostocie nawet im się to udaje. Być 
może jestem dla 
nich jakąś „nierealną” postacią zarażoną nierealnością tej instytucji. Nikt z 
nich, chwała Bogu, 
nie stara się ze mną zaprzyjaźnić.
Na lunch jadłem filety śledziowe, które szybko rozmroziłem w gotującej wodzie 
(większą 
część tej pracy wykonało za mnie słońce po drodze). Skropiłem je oliwą i cytryną 
i lekko 
posypałem ziołami. Niektórzy twierdzą, że filety śledziowe są lepsze od 
wędzonego łososia, 
chyba że ten ostatni jest wyjątkowo smaczny. Odsmażyłem sobie do nich młode 
ziemniaki 
z puszki (nie ma jeszcze świeżych). Uważam, że kartofle są wyśmienitym daniem, a 
nie jedynie 
codziennym, monotonnym dodatkiem do potraw. Potem jadłem grzanki po walijsku, 
smażone 
z serem, i gorące buraczki. Kupny, krojony na kromki chleb nie jest 
nadzwyczajny, ale w postaci 
grzanek, z dobrym, solonym, nowozelandzkim masłem smakuje całkiem nieźle. Na 
szczęście 
lubię te różnorodne chrupiące skandynawskie sucharki, od których podobno ma się 
zeszczupleć. 
(Oczywiście to nieprawda. Jeśli człowiek ma predyspozycje do tycia, utyje od 
każdego jedzenia. 
Ja nigdy jednak nie miałem kłopotów z nadwagą.) Teraz, kiedy mam kawałek własnej 
ziemi, 
muszę sobie założyć ogródek ziołowy. Zawsze z trudem zdobywałem zapas świeżych 
ziół, które 
są tak ważnym dodatkiem do potraw dla wytrawnego smakosza. (Gdy byłem dzieckiem, 
naturalnie nigdy nie przyszło mi do głowy, żeby hodować zioła w ogródku 
rodziców. Dzieci 
chyba się nie znają na dobrym jedzeniu.) Ale gdzie mam założyć ten ogródek? 
Wahałem się, czy 
nie przekopać któregoś z małych trawniczków, lecz doszedłem do wniosku, że to za 
blisko 
morza. A gdybym uprawiał cichcem niewielką grządkę po drugiej stronie drogi, czy 
jakiś 
wieśniak albo zwierzę by mi ją zniszczyło? Muszę się nad tym wszystkim 
zastanowić; są to 
przyjemne, niewinne rozmyślania, jakże niepodobne do pełnych niepokoju refleksji 
nurtujących 
mnie dawniej!
Po lunchu odciąłem kawałek liny i przywiązałem do żelaznej poręczy przy 
schodkach koło 
wieży. Teraz wisi tam, sięgając wody, i faluje w niej, tworząc ciemniejszą 
smugę. Na końcu od 
strony wody zawiązałem węzeł, żeby łatwiej było linę uchwycić. Mniejszy sukces 
odniosłem 
przy „urwisku” z tego prostego powodu, że tam nie ma do czego liny przywiązać. 
Skały są zbyt 
strome i zbyt gładkie, a lina zbyt krótka – nie sięga domku. A może kupić 
dłuższy kawałek 
i przywiązać do drzwi kuchennych albo do słupa u stóp schodów?
Ale wtedy będę musiał co wieczór wciągać do kuchni mokry koniec liny. Nad tym 
wszystkim też warto się zastanowić. Lina jest piękna, z lekkim połyskiem, 
pachnie jak 
zaprawione sosnową żywicą greckie wino. Powiedziano mi, że to miejscowy wyrób.
Część popołudnia przeleżałem na skalnym „moście” pomiędzy domkiem a wieżą, 
obserwując fale wdzierające się w otoczoną skałami głębinę pode mną. Już po 
chwili widok 
spienionej kipieli przyprawił mnie o zawrót głowy; wydawało mi się, że jeszcze 
minuta, a zakręci 
mi się w głowie i wpadnę do wody. Bardzo zabawne. Jestem jednak trochę 
skonsternowany, bo 
oglądając w sklepie pocztówki, stwierdziłem, że mój most i kipiel pod nim to 
dobrze znane 
miejsca w tej okolicy. Na szczęście pocztówki sprawiały wrażenie dość starych, 
gdyż były 
pogniecione. Kupiłem ich cały stos, płacąc niecałego funta. Nie chcę tu żadnych 
wycieczkowiczów szukających „ładnych zakątków”. Właściwie „most” to nic 
nadzwyczajnego, 
po prostu łukowata skała z dziurą pośrodku i głęboką rozpadliną pod nią. Przy 
wysokim stanie 
wody fale wpadają tam z dużą siłą i wielkim hukiem. Mam nadzieję, że nie 
przyciągnie to 
turystów. Dowiedziałem się z kartek pocztowych, że ten odmęt nazywa się „Kocioł 
Minna”. 
Pytałem sklepikarki, kto to taki ten Minn, ale nie potrafiła mi powiedzieć.
Dzwony kościelne przypomniały mi, że dziś niedziela. Niebo jest zachmurzone. 
Obserwowałem chmury i pomyślałem sobie, że nie robiłem tego nigdy w życiu. Nigdy 
mi się nie 
zdarzyło, bym usiadł i obserwował chmury. Jako dziecko zanadto bym się obawiał, 
że w ten 
sposób tylko „marnuję czas”. Matka na pewno by mi tego zabroniła. A teraz siedzę 
na trawniczku 
za domem, gdzie wystawiłem sobie krzesło, na nim zaś ułożyłem poduszki i koce. 
Zapadł już 
wieczór. Wielkie, bryłowate, szaroniebieskie chmury, pośrodku jakby wybrzuszone 
i przeświecające jaśniejszym błękitem, płyną powoli po niebie ciemnym, a jednak 
połyskującym 
złociście, przez co w efekcie same wydają się jakby matowozłote. Na horyzoncie 
błyszczy 
postrzępiona, srebrzysta linia przypominająca łańcuch. Nieco niżej widać morze, 
lekko 
wzburzone, liryczne, złocistobrązowe, poznaczone białymi grzywami fal. Jest 
ciepło. Minął 
jeszcze jeden szczęśliwy dzień. („A cóż ty będziesz tam robić?” – pytali mnie.)
To dziwne i tajemnicze, ale jestem bardzo z siebie zadowolony.
Kolejny dzień. Postanowiłem nie pisać dat, które niepotrzebnie przerywają tok 
rozmyślań. 
Przeczytałem po raz drugi pierwsze strony tej mojej autobiografii! Jakże silnie 
rezonują – 
przynajmniej dla mnie – wspomnienia dzieciństwa, te stwierdzenia, które 
zanotowałem 
z nieoczekiwaną, dziwną autorytatywnością. Nigdy nie przypuszczałem, że jestem 
tak bardzo 
stronniczy. Zamierzałem pisać o Klementynie. Czy naprawdę pragnę opisać swoje 
dzieciństwo?
Nie kąpałem się dzisiaj. Poszedłem po południu do schodków u stóp wieży, żeby 
popływać, 
i stwierdziłem ze złością, że linka, którą przywiązałem do poręczy, odwiązała 
się w jakiś sposób 
i odpłynęła. Nie bardzo się znam na węzłach. Chyba ta lina jest zbyt gruba i nie 
można na niej 
zacisnąć supła. Wydaje mi się, że długi pas nylonowej tkaniny byłby w tym 
wypadku bardziej 
użyteczny.
Trochę się zmartwiłem, ale kolacja podniosła mnie na duchu. Jadłem spaghetti z 
odrobiną 
masła, posypane suszoną bazylią. (Bazylia to na pewno królowa ziół.) Potem młode 
wiosenne 
ogórki gotowane na wolnym ogniu z koprem, duszona cebula z olejem sojowym, 
otrąbkami, 
ziołami, pomidorami i wbitym jajkiem, do tego kilka plastrów zimnej wołowiny z 
puszki. (Mięso 
jest naprawdę jedynie pretekstem do spożywania warzyw.) Wypiłem butelkę 
greckiego wina, 
retsiny, na cześć tej mojej liny, choć na to nie zasłużyła.
Jest już późny wieczór. Siedzę na górze przy dwóch naftowych lampach, starej i 
nowej. 
Nowa nie daje tak pięknego światła, ale łatwiej ją przenosić. Muszę sobie kupić 
więcej takich 
lamp, choć wydaje mi się, że nigdy nie potrafię się obyć bez świec. Pani Chorney 
pozostawiła mi 
z tuzin lichtarzy, są wygodne w użyciu, choć nie stanowią okazów piękności. 
Umieściłem je wraz 
ze świecami i zapałkami we wszystkich strategicznych punktach domu. Zapach nowej 
lampy 
przypomina mi Fritziego. Teraz będę kontynuował pisanie autobiografii.
Urodziłem się w Stratfordzie nad Avonem. A raczej, żeby być dokładnym, w pobliżu 
tego 
miasta, a jeszcze bardziej precyzując: w Lesie Ardeńskim. Dorastałem w pełnej 
zieleni 
środkowej Anglii, najbardziej, jak to jest możliwe w tym wyspiarskim kraju, 
oddalonej od morza. 
Morze zobaczyłem po raz pierwszy, gdy ukończyłem czternaście lat. Całe moje 
życie 
zawdzięczam oczywiście Szekspirowi. Gdybym nie mieszkał tak blisko wielkiego 
teatru, właśnie 
tego wielkiego teatru, nie udałoby mi się obejrzeć ani jednego przedstawienia. 
Moi rodzice nigdy 
nie chodzili do teatru. Matka po prostu nie uznawała takich rozrywek. Za mało 
mogliśmy 
zaoszczędzić pieniędzy, więc nie chodziliśmy nigdzie. Do chwili ukończenia 
szkoły nie byłem 
w restauracji. Próg hotelu przekroczyłem jeszcze później. Na wakacje jeździliśmy 
do „Shaxton” 
albo do „Ramsdens”, albo na farmę, gdzie matka pracowała kiedyś jako sekretarka. 
Nigdy bym 
nie poszedł do teatru, gdyby Szekspir nie należał do moich „zajęć szkolnych”. 
Jeden z moich 
nauczycieli miał fioła na punkcie Szekspira. Ten człowiek właśnie pokierował 
moim życiem. 
Nazywał się McDowell. Często chodziliśmy z nim do teatru, oglądaliśmy wszystkie 
przedstawienia. Czasami pan McDowell płacił za mój bilet. Oczywiście 
wystawialiśmy także 
różne sztuki w szkole. Pan McDowell miał bzika na punkcie teatru, był to aktor 
manque, 
niedoszły, ja zaś stałem się jego ulubieńcem zbzikowanym na punkcie teatru. (To 
właśnie pan 
McDowell zabrał mnie i jeszcze kilku chłopców na tydzień do Walii, nad morze. 
Myślę, że to 
chyba najszczęśliwsze i najbardziej znaczące tygodnie mego życia. Przymiotnik 
„szczęśliwy” nie 
jest tu może całkiem adekwatny. Przez cały czas byłem nieomal nieprzytomny ze 
szczęścia.) 
Matka akceptowała te moje wyprawy do teatru, ponieważ należały do „zajęć 
szkolnych”, a ja 
nawet chytrze udawałem, że wcale mnie nie bawią, ale są potrzebne do egzaminów. 
Taki ze mnie 
niegodziwy kłamczuszek. Byłem w siódmym niebie. Mój ojciec znał prawdę, lecz 
nigdy nie 
przyznalibyśmy się jeden przed drugim, że oszukujemy matkę.
Ojciec był spokojnym, wiecznie pogrążonym w książkach człowiekiem, 
najłagodniejszą 
istotą, jaką spotkałem w życiu. Nie chcę przez to powiedzieć, że był nieśmiały. 
Cechowała go 
szlachetność połączona z surowymi zasadami moralnymi. Widzę go teraz wyraźnie, 
jak się 
pochyla z goszczącym mu bez przerwy na ustach nerwowym uśmiechem, żeby podnieść 
jakiegoś 
pajączka, położyć ostrożnie na kawałku papieru, na parapecie za oknem albo 
gdzieś w kącie 
pokoju, gdzie nikt go nie skrzywdzi. Stanowiliśmy z ojcem nierozłączną parę. 
Razem 
czytywaliśmy książki; byłem pewnie jedyną osobą, z którą rozmawiał poważnie. 
Zawsze czułem, 
że znajdujemy się w jednej łodzi i wspólnie płyniemy na spotkanie wielkiej 
przygody. 
Czytaliśmy te same książki, a potem dyskutowaliśmy o nich; zaczęliśmy od 
książeczek dla 
dzieci, potem przyszły książki przygodowe, powieści, prace historyczne, 
biografie, poezje, 
dramaty Szekspira. Bardzo nam było ze sobą dobrze i łaknęliśmy swego 
towarzystwa. O czym to 
świadczyło? O czymś więcej niż o oddaniu, podziwie, miłości. Jeśli tak bardzo 
tęsknisz za 
czyimś towarzystwem, to znaczy, że tego kogoś kochasz. W późniejszych latach 
mego życia 
zrozumiałem, że nikt oprócz mnie nie zdawał sobie sprawy, jak dobry był mój 
ojciec. Wątpię 
nawet, czy uświadamiała to sobie moja matka. Oczywiście matkę także kochałem, 
ale ona była 
twarda i surowa, podczas gdy ojciec nie miał żadnej z tych cech. Matka wierzyła 
jedynie 
w sprawiedliwość boską. Może ta wiara stanowiła właśnie dla niej oparcie przez 
całe życie, które 
nie szczędziło jej rozczarowań? Cały kłopot z moimi rodzicami, przynajmniej z 
mojego punktu 
widzenia, polegał na tym, że nie chcieli nigdzie chodzić i nic robić. Moja matka 
sprzeciwiała się 
temu częściowo dlatego, że pociągało to za sobą wydawanie pieniędzy, po części 
zaś z obawy, że 
każda wyprawa mogła spowodować zetknięcie się z marnościami tego świata. Mój 
ojciec nie 
chciał nigdzie chodzić i nic robić po części dlatego, że matka sprzeciwiała się 
temu, a także przez 
swoją nieśmiałość i pewną indolencję. Może sformułowałem to tak, jakby ojciec 
był smutnym 
człowiekiem, ale to nieprawda. Doceniał walory prostego życia i umiał się 
cieszyć drobnymi 
przyjemnościami. Jestem pewien, że wykonywał sumiennie swoją nudną pracę 
biurową, 
a w domu różne drobne naprawy. Ogromną przyjemność sprawiało mu czytanie i jeśli 
nie miały 
to być książki należące do mojej lektury szkolnej, wybierał powieści i 
opowiadania przygodowe. 
Pamiętam, że kiedy śmiertelnie zachorował, czytał przez szkło powiększające 
Wyspę skarbów. 
Kochał i rozpieszczał matkę i mnie. I na tym kończył się jego świat. Nie 
interesowała go polityka 
ani podróże, ani żadne rozrywki, ani nawet żadna dziedzina sztuki prócz 
literatury. Nie miał 
przyjaciół (poza mną). Można by jeszcze wspomnieć, że lubił swego brata Abla, 
choć nigdy nie 
potrafiłem ocenić, jak bardzo. Nigdy nie żył w zbyt wielkiej zażyłości z 
Jamesem, synem stryja 
Abla, gdyż widział w nim mojego rywala. Ciotka Estella onieśmielała ojca. Moja 
matka nie 
cierpiała całej tej rodziny, ale traktowała ich bardzo uprzejmie.
Do teatru trafiłem dzięki Szekspirowi. Ci, którzy znali mnie w późniejszych 
latach jako 
reżysera sztuk Szekspira, często nie zdawali sobie sprawy, jak całkowicie ten 
bóg kierował od 
początku moją karierą. Znalazły się oczywiście także inne motywy. Z tchnącego 
prostotą 
i szczerością życia moich rodziców, z bezruchu i spokoju rodzinnego domu 
uciekłem 
w magiczny, podstępny świat sztuki. Tęskniłem za blaskiem, ruchem, akrobatyką, 
hałasem. 
Stałem się ekspertem od latających maszyn, to ja reżyserowałem walki, a triki 
techniczne, jak 
twierdzili moi krytycy, wywoływały we mnie dziecięcy niemal, przesadny zachwyt. 
Zacząłem 
także sam grać, byłem zresztą pewny od samego początku, że to kiedyś nastąpi, 
ponieważ ja też 
chciałem mieć zabawę oraz pragnąłem rozerwać trochę ojca. Wątpię, czy zrozumiał 
moją 
intencję, nie wiem nawet, czy zdołał pojąć to później, kiedy starałem się z 
wielkim zapałem nim 
kierować. Przez całe życie udawało mi się zawsze doskonale bawić tym, co 
robiłem. Mniej mi się 
udało przekonać rodziców, że powinni cieszyć się życiem. W końcu zabrałem ich do 
Paryża, 
Wenecji, Aten. Czuli się jednak w czasie tych podróży nieswojo i marzyli o tym, 
żeby już 
znaleźć się z powrotem w domu, choć myślę, że później odczuwali być może jakąś 
satysfakcję, 
kiedy dotarło do ich świadomości, że zwiedzali tyle pięknych miejsc. Naprawdę 
dobrze czuli się 
tylko we własnym domu i w swoim ogródku. Są tacy ludzie.
Byłem posłusznym, spokojnym, kochającym dzieckiem, ale wiedziałem, że zbliża się 
wielka 
walka i że pragnę ją wygrać, i to wygrać szybko. Udało mi się i jedno, i drugie. 
Kiedy 
ukończyłem siedemnaście lat, ojciec chciał, żebym studiował na uniwersytecie. 
Matka też tego 
pragnęła, choć obawiała się wydatków. Ja jednak poszedłem do szkoły aktorskiej w 
Londynie. 
(Otrzymałem stypendium. Trud pana McDowella nie poszedł na marne.) Sprzeciwienie 
się woli 
kochanego ojca było dla mnie jedną z najbardziej bolesnych rzeczy w życiu. Lecz 
nie mogłem 
czekać. Matka była przerażona. Uważała, że teatr to przybytek grzechu. (I miała 
rację.) Obawiała 
się, że nigdy nie zdobędę rozgłosu i wrócę do domu, przymierając głodem. 
(Gardziła ludźmi, 
którzy nie potrafią zarobić na życie.) W tym wypadku nie miała racji; 
przynajmniej w miarę 
upływu lat musiała zacząć doceniać moje zdolności do robienia pieniędzy. I od 
tego czasu teatr 
stał się moim domem. Grałem nawet podczas wojny, jako że z powodu nacieku na 
płucu, który 
zresztą znikł szybko, nie wzięto mnie do wojska. Bardzo tego później żałowałem.
– Panie Arkwright, czy widział pan tu gdzieś blisko bardzo duże węgorze?
Prosto z mostu. Przytaczam to, co powiedziałem tego ranka w barze „Pod Czarnym 
Lwem”, 
gdzie kupowałem wyrabiany tu jabłecznik. Niestety, jest zbyt słodki. Zapas wina, 
który 
przywiozłem ze sobą, wyczerpał mi się szybciej, niż przypuszczałem. „Pod Czarnym 
Lwem” 
osobiście nigdy nie słyszeli o winie, ale inteligentna sklepikarka twierdzi, że 
w hotelu „Pod 
Krukiem” sprzedają „prawdziwe wino”.
Właściciel baru „Pod Czarnym Lwem” nazywa się Arkwright. Nazwisko to nie daje mi 
spokoju. Przypominam sobie, że miałem szofera o takim nazwisku w czasach, kiedy 
byłem 
jeszcze grandem. Szofer ten odnosił się do mnie z zawziętą nienawiścią. Stosunki 
między 
szoferem a tym, kogo wozi, bywają czasami bardzo napięte. Arkwright spod 
„Czarnego Lwa” 
jest naprawdę irytujący w tym swoim zadufaniu. Ten potężny mężczyzna o długich 
czarnych 
włosach i czarnych wąsach przypomina mi chama z epoki królowej Wiktorii. W grze 
mającej na 
celu skonfundowanie mnie, prowadzonej w tym barze, rej wodzi. Teraz analizuje 
moje pytanie.
– Węgorze? Duże? Bardzo duże? Tu gdzieś blisko? Myśli pan: na lądzie? – 
wypytuje.
– Chodzi mu pewnie o robaki – podsuwa jeden z klientów. Goście w barze są niemal 
zawsze 
ci sami, sądzę, że większość z nich to emerytowani robotnicy rolni. Oczywiście, 
nie spotka się tu 
nigdy kobiety.
– Miałem na myśli węgorze w morzu – wyjaśniam.
Wszyscy posępnie kręcą głowami.
– W morzu ich przecież nie widać. Są pod wodą – wyjaśnia ktoś.
A inny dodaje smętnie:
– Węgorze nie som dobre.
Pytanie pozostaje więc bez odpowiedzi. Wracam do domu z butelką jabłecznika 
kupionego 
bez sensu, jedynie z uprzejmości.
Odniosłem jednak pewien sukces. Mały pokoik na górze, ten z oknem wychodzącym na 
drogę (po stronie „pokoju wewnętrznego” i salonu), pysznił się grubymi 
bawełnianymi 
zasłonami. (Powinienem dodać jeszcze, że frontowe okno po drugiej stronie to 
okno od łazienki.) 
Przeciąłem jedną z tych zasłon na pół, związałem dwa końce i przymocowałem tę 
„linę” do 
żelaznej poręczy przy schodkach, umożliwiając sobie w ten sposób dziś rano 
wspaniałą kąpiel 
przy odpływie, mimo że morze było wzburzone. Lunch: parówki z jajecznicą, 
pieczone na 
ruszcie pomidory z odrobiną czosnku, a potem kupne ciasto owocowe pokropione 
sokiem 
cytrynowym, polane jogurtem i gęstą śmietaną. Spłukałem to jabłecznikiem. Po 
lunchu zacząłem 
układać dookoła trawnika śliczne kamienie, których tyle nazbierałem. Trudno mi 
się 
zdecydować, czy to wygląda śmiesznie, czy nie. Dzień jest raczej pochmurny, 
wieje chłodna 
bryza, nad wodą unosi się jakaś dziwna kawowa poświata. Pod wieczór jak zwykle 
chmury dają 
swój codzienny popis. Ogromne kłęby, całe zagony jasnych, złocistobrązowych 
obłoków 
z pianką czystego złota przylgniętą do krawędzi spiętrzają się majestatycznie na 
niebie. 
Próbowałem rozpalić ogień w „czerwonym pokoiku” drewnem wyrzuconym przez fale, 
ale 
znowu się dymiło.
Sprzątam i porządkuję dom. Jaką ogromną satysfakcję sprawiają porządki! (Czy 
satysfakcja 
wiąże się z tym, że jestem właścicielem domu? Przypuszczam, że tak.) Zamiotłem 
sień i schody. 
Umyłem duże kamienne płyty w kuchni (ogromna przyjemność!), a także duży, 
brzydki wazon 
stojący na podeście i wypolerowałem porysowany stolik z różanego drzewa (bardzo 
przyjemne 
zajęcie). Zacząłem odkurzać obudowę kominka w salonie, ale jakiś zamieszkujący 
tam duszek 
powstrzymał mnie od tego. Teraz czyszczę duże owalne lustro wiszące w sieni 
(chyba już o nim 
wspominałem). Ów piękny przedmiot (z tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego roku) 
to 
prawdopodobnie najcenniejszy „obiekt” w tym domu. Wprawdzie szkło wykrzywiło się 
i jest 
trochę poplamione, ale tak błyszczące i srebrzyste, iż odnosi się wrażenie, że 
lustro stanowi 
źródło światła. Rama ze zmatowiałego szarego metalu (stop cyny z ołowiem?) 
wyobraża girlandę 
z liści, gałązek i jagód. Jej metaliczny połysk jeszcze bardziej podkreśla 
świetlistość i szczegóły 
tej metalowej wegetacji. Z pewnością mnóstwo brudu zostało na szmacie. Skoro już 
spędziłem 
krótką chwilę, obserwując swoje odbicie w tym lustrze, czas chyba, bym spróbował 
opisać swój 
wygląd.
Może się to komuś wyda zbyteczne. Tak, oczywiście, jestem człowiekiem, którego 
często 
fotografowano. Ale kamera nigdy nie była mi całkiem przychylna. (Jakie to 
szczęście, że nigdy 
nie pragnąłem zostać gwiazdorem filmowym!) Pozwólcie więc, że opiszę, jak 
wyglądam 
naprawdę. Jestem szczupły, średniego wzrostu. Mam twarz owalną, krótki, prosty 
nos i wąskie 
usta, równą, jasną, dobrą cerę. Łatwo się czerwienię. Jeśli ktoś mnie zirytuje 
lub obrazi, moja 
twarz staje się purpurowa. Cecha ta, którą zazwyczaj się martwiłem, potem stała 
się jak gdyby 
moim znakiem firmowym, a kiedy byłem już znany w swoim zawodzie jako „dzikus”, 
mimo 
woli oddawała mi przysługę, odstraszając ludzi. Oczy mam zimne, jasnoniebieskie, 
do czytania 
noszę małe owalne okulary bez oprawki. Jasne, proste włosy bliżej nie 
określonego koloru 
strzygę krótko; nie mają one połysku, płowieją coraz bardziej i stają się 
zdecydowanie matowe, 
ale nie siwieją. Postanowiłem ich nie farbować. (Kilka lat temu, kiedy włosy 
zaczęły mi 
wypadać, zasięgnąłem fachowej porady, i dało to całkowicie satysfakcjonujące 
wyniki.) Muszę 
powiedzieć jeszcze, że kamera nie uchwyciła nigdy jednej rzeczy: delikatnej, 
niemal dziewczęcej 
kompleksji mojej zawsze starannie ogolonej twarzy, a także jej chytrego, nieco 
ironicznego 
wyrazu. (Żeby nie owijać rzeczy w bawełnę, powiem po prostu: mam inteligentną 
twarz.) 
Fotograf bardzo łatwo może zrobić zdjęcie, na którym człowiek wygląda jak 
głupiec. Często 
myślę, że jestem podobny do ojca, ale on sprawiał wrażenie miłego, prostego 
człowieka, czego 
nie mogę powiedzieć o sobie.
Wcześnie się położyłem z butelką gorącej wody. Bardzo zmęczony.
Myślę, że nie będzie mi zbyt łatwo pisać o teatrze. Jest to tak obszerny temat, 
że refleksji 
starczyłoby na oddzielną książkę. Najlepiej chyba zacząć od razu od Klementyny 
Makin. 
W końcu to dzięki niej się tu znalazłem. To są jej rodzinne strony. Wychowywała 
się właśnie 
tutaj, na tym odludnym wybrzeżu. Nigdy w te okolice nie przyjeżdżaliśmy. Czyżbym 
był 
przesądny? A jednak doczekała się ultima Thule.[ kraniec świata, wyspa położona 
na krańcu świata.]
Klementyna była moją pierwszą kochanką. Kiedy się poznaliśmy, ja miałem lat 
dwadzieścia, 
a ona trzydzieści dziewięć (tak w każdym razie twierdziła). Zachowałem 
niewinność do tej 
chwili (gdy spotkałem Klementynę) częściowo dlatego, że kogoś kochałem i 
utraciłem, 
częściowo zaś z powodu purytańskiego wychowania, jakie otrzymałem. Klementyna 
runęła na 
mnie jak orzeł. Czy była wielką aktorką? Tak, chyba tak. Oczywiście, kobiety 
grają nieustannie. 
Łatwiej osądzić mężczyznę. (Wilfreda na przykład.) Będę musiał napisać co nieco 
o teatrze, po 
prostu żeby ukazać Klementynę w jej środowisku, przygotować scenerię, w której 
ją przedstawię. 
Nie była wcale taka, jak ludzie myśleli. Ani wielbiciele, ani wrogowie nie 
oddali Klementynie 
sprawiedliwości, choć jej właśnie zawdzięczali lwią część swych osiągnięć. 
Zawsze walczyła do 
upadłego o tych, których kochała, przestawała liczyć się z jakimikolwiek 
zasadami moralnymi, 
dla nich kłamała, oszukiwała, deptała prawa i ludzkie uczucia. Kochała mnie i 
jestem gotów 
przyznać, że to ona mnie ukształtowała, jakkolwiek sam zrobiłbym to też. Wieczny 
odpoczynek 
daj, Panie, jej niespokojnej duszy. Prawdziwe uczucia rodzą się wtedy, kiedy 
człowiek znajdzie 
się na dnie albo u szczytu powodzenia, w normalnych warunkach jedynie je gramy. 
I właśnie 
dlatego cały świat to scena, a teatr cieszy się taką popularnością. W gruncie 
rzeczy dlatego tylko 
istnieje: właśnie dlatego, że przypomina życie, jest samym życiem, nawet jeśli 
bywa horrendalnie 
sztuczny i najbardziej wulgarny ze wszystkich dziedzin sztuki. Nawet średniej 
miary 
powieściopisarz potrafi powiedzieć sporo prawdy. Jego skromne możliwości służą 
prawdzie. 
Natomiast teatr, nawet ten najbardziej „realistyczny”, pozostaje na tym samym 
poziomie, 
posługuje się takimi metodami, jakimi my głosimy nasze codzienne kłamstwa. W tym 
właśnie 
sensie „zwykły” teatr przypomina życie, a dramaturdzy to kłamcy, chyba że są 
naprawdę 
wybitni. Z drugiej strony, w sensie czysto formalnym, teatr jest tak bliski 
poezji jak żadna inna 
dziedzina sztuki. Dawniej często myślałem, że gdybym potrafił pisać wiersze, nie 
zawracałbym 
sobie w ogóle głowy teatrem. Ale to oczywiście nonsens. Moja wygłodzona, 
milcząca dusza 
musiała znaleźć właśnie ten sposób, by wykrzyczeć wszystko światu. Teatr jest 
atakiem na 
ludzkość przeprowadzonym za pomocą magii: pastwi się nad widownią, każe jej się 
śmiać, 
płakać, cierpieć, spóźniać na pociąg. Naturalnie, aktorzy uważają widzów za 
swych wrogów, 
których należy oszukiwać, narkotyzować, więzić, oszałamiać. A dzieje się tak po 
części dlatego, 
że widownia stanowi także sąd, od wyroku którego nie ma odwołania. W teatrze 
odbiorca styka 
się ze sztuką w sposób najbardziej bezpośredni, jego reakcje są natychmiastowe. 
W innych 
dziedzinach możemy odbiorcy zarzucać, że jest głupi, naiwny, nieuważny, tępy, 
teatr zaś musi, 
jeśli chce się ostać, zdobywać widownię szturmem, aż do chwili, gdy osiągnie 
powszechny 
i bezpośredni kontakt, o jaki inni artyści mogą zabiegać spokojnie, w sposób 
mniej natarczywy. 
Stąd ten atak, ten hałas i ta charakterystyczna niecierpliwość. Wszystko to 
stanowiło część 
mojego odwetu.
Jakież to było wulgarne, niemal okrutne. Żarłocznie sycę się teraz świadomością, 
że 
nareszcie znalazłem się całkowicie poza tym wszystkim; mogę siedzieć w słońcu i 
patrzeć na 
spokojne, gładkie morze. Samotność i spokój po tej całej paplaninie, po tym 
krzyku i harmiderze, 
całkowity bezruch i spokój tak niepodobny do wspaniałej, dramatycznej ciszy w 
teatrze: takiej, 
jaka towarzyszy scenie drugiej Burzy albo pojawieniu się Piotrusia Pana. Cisza 
tak niepodobna 
do tej tak dziwnej, dobrze mi znajomej, a mimo to pełnej napięcia ciszy pustego 
teatru. Aktorzy 
to jaskiniowcy żyjący w całkowitej ciemności, którą uwielbiają i której 
nienawidzą. Jaką 
przyjemność mi sprawiało, kiedy tę pełną wyczekiwania ciszę rozdzierał nagle 
hałas: hałas jako 
konstrukcja, hałas jako barwa. (Kiedyś reżyserowałem pewien dreszczowiec; 
rozpoczynał się 
długą chwilą ciszy, którą nagle przerywał głośny krzyk. Ten krzyk stał się 
sławny.) Jednakże 
wciąż jeszcze, a może nadal, konsekwentnie nie przywiązuję zbytnio wagi do 
muzyki. Do 
dźwięków tak, ale nie do muzyki. Uwielbiam skomplikowaną, w istocie wyciszoną, 
harmonijną 
muzykę baletową, opery jednak nienawidzę. Klementyna mawiała, że to typowy 
przykład 
zawiści. Muszę istotnie przyznać, że zazdroszczę Wagnerowi.
Teatr to opętane miejsce, a nie rozkoszna kraina marzeń. Bezrobocie, nędza, 
rozczarowania, 
mordęga niezdecydowania (podejmij się teraz tego, a zrezygnuj z tamtego), 
naginanie się do 
rzeczywistości i, tak jak w rodzinie, człowiek poznaje rozmaite słabe strony 
ludzkiego ducha. 
A wszystkiemu winne jest owo opętanie. Wszyscy dobrzy dramaturdzy i reżyserzy, i 
większość 
(nie wszyscy) dobrych aktorów to ludzie opętani. Tylko tacy geniusze jak 
Szekspir ukrywali ten 
fakt albo raczej przetworzyli w coś duchowego. A opętanie prowadzi do ciężkiej 
pracy. 
Pracowałem zawsze jak szatan i zmuszałem do tego innych. To matka tak mnie 
wychowała, 
wpoiła we mnie taką obowiązkowość. Sama nigdy nie próżnowała i nie tolerowała 
lenistwa 
u innych. Ojciec lubił czasem pomajsterkować, ale niekiedy z przyjemnością 
posiedziałby 
całkiem bezczynnie i popatrzył, jak toczy się ten świat, nigdy mu jednak na to 
nie pozwalano. 
Matka nie miała żadnych ambicji, jeśli chodzi o sukcesy światowe męża, gardziła 
sukcesami, 
jakie się stały udziałem stryja Abla i stryjenki Estelli, chociaż sądzę, że 
szerokie perspektywy, 
jakie się przed nimi roztaczały, zawsze w jakiś niejasny sposób sprawiały jej 
przykrość. Pragnęła 
po prostu, żeby ojciec miał zawsze jakieś pożyteczne zajęcie. (Na szczęście 
dyskusje ze mną 
o książkach uważała za rzecz pożyteczną.) Nie udawała, że zna się na jego pracy 
biurowej, nie 
interesowała jej ona zupełnie i podejrzewam, że nie miała w ogóle pojęcia, co 
ojciec robi. 
Wynajdywała mu zajęcia domowe. Wynajdywała również zajęcia dla mnie, ale to było 
bardzo 
łatwe, gdyż ja odznaczałem się zawsze obsesyjną pracowitością. Dziennikarze 
często pytali mnie, 
jak to się stało, że zacząłem od pisania sztuk teatralnych. Nie zacząłem pisać, 
jak to niezbyt 
taktownie mi podsuwano, dlatego że rozczarowała mnie kariera aktorska. Zacząłem 
pisać jeszcze 
jako młody chłopak, bo nie znosiłem siedzieć bezczynnie i tracić czas, kiedy nie 
miałem nic do 
roboty. Wcześnie dostrzegłem, jakiej demoralizacji uległo wielu moich kolegów, 
którzy byli bez 
pracy. „Odpoczynek” jest jednym z najmniej wypoczynkowych okresów w życiu 
aktora. Owe 
czasy były również moim uniwersytetem. Czytałem, pisałem i sam się uczyłem 
zawodu.
Ponieważ ludzie snują wiele przeróżnych domysłów, nie zawsze zgodnych z prawdą i 
nie 
zawsze mi życzliwych, pozwólcie, że napiszę teraz coś niecoś o swoich sztukach. 
Zawsze się 
starałem, żeby były efemeryczne i przypominały raczej pantomimy. Mogły być 
wystawiane tylko 
w mojej reżyserii. Nigdy nie pozwoliłem nikomu ich tknąć. Jeśli ktoś nie jest 
naprawdę wybitnie 
utalentowany, nie odróżni ironii od naiwności: a nemezis ironii to absurdalność. 
Znam swoje 
możliwości. Te sztuki były, jak mawiano, jedynie „narzędziem” dla Wilfreda 
Dunninga. 
Dlaczego „jedynie”? Wilfred był wielkim aktorem. Nikt nigdy nie zagra już tych 
sztuk tak jak on. 
Rozpoczął swoją karierę w starym „Musie Hallu” na Edgware Road. Mógł stać bez 
ruchu, nie 
mrugnąwszy nawet powieką, a cały teatr trząsł się od śmiechu. Potem Wilfred 
zaczynał mrugać 
powiekami i wszyscy znowu rechotali. Taka władza to coś po prostu niesamowitego: 
jakaś 
tajemnica ludzkiego ciała, ludzkiej twarzy. Twarz Wilfreda promieniała energią. 
Była to 
największa twarz, jaką widziałem w życiu; taką miał chyba tylko Peregrine 
Arbelow. To prawda, 
że jedynie dzięki Wilfredowi zacząłem pisać, zostałem dramaturgiem. Kiedy on 
umarł, ja 
przestałem tworzyć. Mogę powiedzieć bez żalu, że moje sztuki należą do 
przeszłości, i nie 
zapisałem ich nikomu w testamencie. Były czarownymi złudzeniami, sztucznymi 
ogniami. 
Jedynie to, co piszę w tej chwili, jest czymś albo zapowiada się jako coś, co 
chciałbym 
pozostawić po sobie jako trwały pomnik. Ktoś kiedyś powiedział, że powinienem 
zostać 
choreografem. Rozumiem tę uwagę. Ludzie dziwili się, że zyskałem taką 
popularność w Japonii. 
Ale ja wiem dlaczego. Japończycy także.
Chociaż opisywano mnie jako „eksperymentatora”, jestem zdecydowanym zwolennikiem 
łukowatego proscenium. Jestem za iluzją, nie alienacją. Nienawidzę ciągłego 
zamieszania na 
okrągłej scenie, gdyż to zakłóca klarowność akcji. Nie znoszę również 
bezsensownego 
„współudziału widowni” w przedstawieniu. Wszelkie zamieszanie i inne zbiorowe 
działania mają 
może swoją wartość, ale nie wolno ich mieszać ze sztuką dramatyczną. Sztuka musi 
tworzyć 
sztucznie urzekającą teraźniejszość i uwięzić w niej na czas przedstawienia 
widza. Teatr wyraża 
tę głęboką prawdę, że jesteśmy istotami, które mogą żyć jedynie 
teraźniejszością. Jest to 
teraźniejszość sztuczna, gdyż brak w niej swobodnej atmosfery osobistej 
refleksji i ma swoje 
tajemne granice i konkluzje. Życie może mieć aspekty komiczne, bywa czasem 
straszne, ale 
nigdy tragiczne: tragedia należy do przebiegłych sztuczek sceny. Oczywiście 
teatr jest 
przeważnie niewybredną efemeryczną banialuką i jedynie sztuki napisane przez 
wielkich poetów 
mogą być czytane. Z wyjątkiem notatek reżyserów. Napisałem: „wielkich poetów”, 
przypuszczam jednak, że w istocie miałem na myśli tylko Szekspira. To 
paradoksalne, ale 
spośród poważnych sztuk większość najbardziej frywolnych i bezsensownych 
napisali najwięksi 
z pisarzy. To, że Szekspir jest całkiem inny niż wszyscy pozostali, nie tylko 
primus inter pares, 
lecz całkiem odmiennej klasy, odkryłem sam, kiedy byłem jeszcze w szkole. I tą 
swoją tajemnicą 
karmiłem się przez wiele lat. Inne sztuki po prostu się nie liczą, z wyjątkiem 
oczywiście 
dramatów greckich. Nie znam greki, a James twierdzi, że te sztuki są 
nieprzetłumaczalne. 
Przejrzałem trochę przekładów i upewniłem się, że James miał rację.
Teatr to w istocie siedziba nadziei i rozczarowań; w jego cykliczności odczuwa 
się w sposób 
bardziej intensywny cykliczność zwykłego świata. Napięcie związane z premierą 
nowej sztuki, 
szok niepowodzenia, zmęczenie ogarniające aktora, kiedy sztukę długo się gra, 
uczucie pustki, 
kiedy schodzi ona z afisza, ciągłe tworzenie i niszczenie. Ma to związek z 
końcem, z rozstaniami, 
ze zwijaniem i rozbieraniem, z jakimś rozsypywaniem się zżytych grup. Wszystko 
to sprawia, że 
ludzie teatru stają się koczownikami czy też raczej, że przemieniają się jak 
gdyby w odrębnych 
członków jakiegoś zakonu, którego reguła wyklucza uleganie naturalnym tęsknotom 
(jak na 
przykład dążeniu do stabilizacji). Cechuje nas „nieczułość” mnichów i dlatego 
inaczej reagujemy 
na wszelkie zmiany w normalnym życiu, w sposób jakoś bardziej wysublimowany. 
Jako aktor, 
reżyser i dramaturg przeżyłem naturalnie także kupę rozczarowań, uświadamiałem 
sobie 
niepotrzebną stratę czasu i chybione koncepcje. W swej „błyskotliwej” karierze 
wiele przeżyłem 
niepowodzeń, wielokrotnie zapędzałem się w ślepe uliczki. Wszystkie moje sztuki 
wystawione 
na Broadwayu zrobiły klapę. Nie powiodło mi się jako aktorowi, przestałem być 
dramaturgiem. 
Jedynie sława reżysera wynagrodziła mi tamte porażki.
Jeśli absolutna władza demoralizuje, to muszę być najbardziej zdemoralizowanym 
ze 
wszystkich ludzi. Reżyser teatralny to dyktator. (Jeśli nim nie jest, kiepski z 
niego reżyser.) 
Miałem opinię człowieka bezwzględnego, i cieszyła mnie ona, gdyż była bardzo 
użyteczna. 
Kiedy znajdowałem się w pobliżu, aktorzy zawsze spodziewali się czyichś łez i 
nerwowego 
załamania. Większość z nich uwielbiała takie sytuacje; aktorzy są bowiem w 
równym stopniu 
narcyzami co masochistami. Doskonale pamiętam Gilberta Opiana, który co chwila 
wpadał 
w histerię albo euforię. Dziewczyny płakały oczywiście bez przerwy. (Kiedy 
pracowałem 
z Klementyną już jako reżyser o ustalonej reputacji, często płakaliśmy oboje. 
Boże, jak myśmy 
się kłócili!) Nigdy nie miałem litości dla pijaków i przez to moje stosunki z 
Peregrine’em 
Arbelowem stały się tak bardzo napięte, nawet jeszcze przed historią z Rosiną. 
Perry jest 
Irlandczykiem, a Irlandczycy są najgorszymi pijakami. Wilfred też pił jak smok, 
ale nigdy nie 
widać było tego po nim na scenie. Boże, jak mi go brak.
Lubiłem, kiedy mnie określano mianem „dzikusa”. Inne popularne określenia były 
brzydsze 
i mniej trafne. Nigdy nie wykorzystywałem swej władzy, by wciągać dziewczęta do 
łóżka. 
Oczywiście, teatr odpowiada wyobrażeniu, jakie miała o nim moja matka; jest 
jeszcze gorszy, 
czego biedaczka nie mogła sobie wyobrazić. Trzeba także pamiętać o tym, że teatr 
to swego 
rodzaju profesja i wielu „typowych” aktorów to osoby w średnim wieku, które mają 
zapewnioną 
stałą pracę i żyją sobie uczciwie z żonami i rodzinami gdzieś na przedmieściach. 
Ci ludzie 
stanowią główny trzon tej profesji. Teatr to jednak przede wszystkim seks, seks 
i jeszcze raz 
seks, ale w jakim stopniu dotyczy ten aspekt zawodowców? Moja matka niepokoiła 
się, że gram 
„złych ludzi” i że to wypaczy mi charakter. (W istocie prawie nigdy nie widziała 
mnie na scenie, 
z wyjątkiem przedstawień wystawianych jeszcze w szkole.) Zastanawiam się, czy 
rola, którą gra 
aktor, może wypaczyć mu charakter. Warto zająć się tą kwestią. Aktor musi się do 
pewnego 
stopnia „identyfikować” z granymi przez siebie „czarnymi charakterami”, aby 
wiernie ich 
sportretować, lecz są granice takiej identyfikacji, częściowo dlatego, że 
niegodziwość ta jest 
ograniczona. (Jest pewien próg, na którym aktor nie potrafi sportretować 
bohatera. Może 
wykorzystać swoje możliwości jedynie poniżej lub powyżej tego progu.) Jesteśmy 
postaciami 
w maskach: w warunkach idealnych maski tej prawie nie czujemy. (To jest mój 
pogląd. 
Niektórzy głupcy nie zgadzają się ze mną.) Przypominam sobie, jak kiedyś 
poproszono pewnego 
starego aktora, by zagrał starca. Powiedział wtedy przerażony: „Ależ ja nigdy 
nie grałem starego 
człowieka!” Oto profesjonalizm!
Wracając do mojej osoby, ośmielę się twierdzić, choć to niemodne w naszych 
czasach, że nie 
mam dużego temperamentu. Potrafię doskonale obejść się bez stosunków płciowych. 
Niektórzy, 
obserwując mnie, myślą nawet, że muszę być homoseksualistą, ponieważ nie mam 
stałej 
kochanki. Nie znoszę łajdaczenia się. Być może to moja purytańsko-moralna matka 
wpoiła mi 
takie zasady. Nigdy nie lubiłem wulgarnych, sprośnych męskich rozmów. Owszem, 
miałem 
niejeden romans. Ale nigdy nie zapłaciłem kobiecie, żeby poszła ze mną do łóżka. 
Pewna osoba 
(Rosina) kiedyś powiedziała: „Bardziej ci zależy na teatrze niż na kobietach”. 
To prawda. Nigdy 
(zdarzyło się to tylko raz, kiedy byłem bardzo młody) nie myślałem poważnie o 
tym, żeby się 
ożenić. Raz tylko (to ten sam przypadek) kochałem naprawdę. A potem zjawiła się 
Klementyna, 
wiecznie cudowna, niepowtarzalna. Świata poza nią nie widziałem. Miałem też 
wiele innych, 
och, jakże słodkich, dziewczyn. Ale nie jestem kobieciarzem. Na pierwszym 
miejscu zawsze 
stawiałem sprawy zawodowe. Pod tym względem byłem zawsze wymagający zarówno 
wobec 
siebie, jak i wobec innych. Idiotyczne romanse, zwłaszcza w niewielkiej grupie, 
przeszkadzają 
w poważnej pracy. Sam jestem bardzo skłonny do zazdrości i miałem do czynienia z 
wieloma 
zazdrosnymi ludźmi. Zawiść sprawiała mi mniej kłopotów. Paraliżująca zazdrość 
strasznie 
przeszkadza w teatrze i wcześnie zdałem sobie sprawę, że przezwyciężenie jej to 
wstępny 
warunek sukcesu.
Czy żałowałem, że nie stałem się aktorem najwyższej rangi? Ileż razy zadawano mi 
to 
pytanie! Oczywiście, że żałowałem. Reżyserzy zawsze zazdroszczą aktorom i 
podejrzewam, że 
niemal każdy wielki reżyser w głębi ducha wolałby być wielkim aktorem. Niektórzy 
uważali, że 
wspanialsza kariera czeka mnie w filmie i telewizji, i próbowali mnie tam 
zwabić. Mimo jednak 
wielu zabawnych ekskursji nigdy nie zależało mi specjalnie na filmie i 
telewizji. Zawsze 
uważałem, że miejscem prawdziwej sztuki jest teatr. Miałem swoje ambicje, 
zwłaszcza jeśli 
chodzi o Szekspira, ale zawsze ogarniała mnie trema, kiedy grałem Lira. Jeśli 
zaś chodzi 
o mojego Hamleta, to im mniej się o tym powie, tym lepiej. Myślę, że dobrze 
zagrałem rolę 
Prospera, kiedy Lizzie ucieleśniała Ariela. Była to moja ostatnia wielka rola, 
bardzo dawno temu. 
Od tamtej chwili stałem się mniej próżny. Próżność otrzymuje w teatrze takie 
cięgi, że można by 
przypuszczać, iż zacznie zanikać. Jednakże nadal cechuje większość aktorów, 
którzy traktują ją 
nie tylko jako zawodową słabostkę, lecz także jako niezbędny środek 
umożliwiający im 
przetrwanie. Autentyczny, szczery podziw, a spotykamy się z nim często, zawsze 
bardzo podnosi 
aktora na duchu. Obserwowałem dobrych i wielkich aktorów, takich jak Wilfred, 
Sidney Ashe, 
Marcus Henty (on także był jednym z kochanków Klementyny), Fabian Ginsberg, 
nawet Perry, 
nawet Alb, i ze spokojem stwierdzałem, że im nie dorównuję. Łatwiej mi to 
przychodziło, kiedy 
byłem bez reszty zaabsorbowany reżyserką. Bawiłem się doskonale sam, a także 
bawiłem 
publiczność, grając niewielkie epizody w sztukach przez siebie reżyserowanych, 
raz omal nie 
ściągnąłem na siebie uwagi, występując jako Jakub w Mewie.
No cóż, wydaje mi się, że piszę o wszystkim naraz i wychodzi z tego wielki 
galimatias. Może 
winienem naprawdę traktować te notatki jako surowy materiał. Oprę się pokusie, 
chwilowo 
w każdym razie, by opowiedzieć o reżyserowanych przez siebie sztukach. Znany 
jestem jako 
specjalista od Szekspira, ale oczywiście próbowałem wszystkiego, wierzcie mi, 
naprawdę 
wszystkiego. A więc dosyć tego chwalenia się. Te chaotyczne zapiski miały 
posłużyć jedynie 
wprowadzeniu na ich karty Klementyny Makin. Lecz biedna Klementyna może 
poczekać, bo 
i cóż jej innego pozostaje. Wielka walka skończyła się na zawsze. Siedzę sobie 
tu teraz i tak się 
zastanawiam: Czyżbym się wyrzekł tego czaru? Czyżbym zaprzepaścił swą książkę? 
Przebaczył 
nieprzyjaciołom? Zrezygnował z władzy ostatecznej przemiany magii w ducha? Czas 
pokaże.
Właśnie wydarzyło się coś dziwnego i niepokojącego. Napisałem powyższe słowa, 
siedząc 
na trawniku przed domem, na swym skalnym „tronie” koło wypełnionej kamykami 
niecki. 
Poranne słońce zaczęło mocno przypiekać, postanowiłem więc przynieść sobie 
kapelusz. Trochę 
mnie boli głowa; pewnie powinienem zmienić okulary. Wszedłem do domu i ruszyłem 
po 
schodach na górę, mrużąc oczy w półmroku. Kiedy znalazłem się na górnym 
podeście, od razu 
uświadomiłem sobie, że coś się stało, choć na razie nie mogłem się zorientować 
co. Dopiero po 
chwili zdałem sobie sprawę, że mój ulubiony, wielki, obrzydliwy wazon zniknął z 
postumentu. 
Spadł na podłogę i rozbił się na drobne kawałki. Ale jak? Postument jest 
idealnie stabilny i stoi 
na tym samym miejscu. Nie wieje wiatr, zasłona z koralików nie porusza się 
wcale. Może 
przesunąłem nieco wazon, kiedy go wczoraj odkurzałem? Może było lekkie 
trzęsienie ziemi? 
Niechętnie myślę o tym, że sam zawiniłem, bo wiem, że tak nie jest. Lubiłem to 
biedne 
brzydactwo, przywiązałem się do niego jak do starego psa. Pozbierałem skorupy, 
zastanawiając 
się, jak by je skleić, ale oczywiście byłoby to niemożliwe. Jak ten wazon mógł 
spaść 
z postumentu? Głowię się nad tym pytaniem.
– Przecież wszystkie listy leżą w psiej budzie, panie Arrowby.
W końcu „złamałem się” i zapytałem na poczcie o korespondencję do mnie. Mówię 
„złamałem się” nie dlatego, że zblamowałem się przed wioską (choć to także 
przyszło mi do 
głowy), ale dlatego, że utraciłem twarz wobec samego siebie. Po cóż mi teraz 
listy, dlaczego 
miałbym odczuwać ich brak, wzdychać do nich czy też dziwić się, że nikt do mnie 
nie pisze. 
Uzgodniłem z panną Kaufman, że listy służbowe będzie zatrzymywać w Londynie. 
Miała mi 
przysyłać jedynie listy od przyjaciół. A jak to już wyjaśniłem samemu sobie, nie 
mam przyjaciół. 
Na jednym liście jednak szczególnie mi zależało, czekałem na niego. No, ale 
powróćmy na razie 
do tej psiej budy.
– W psiej budzie? – zapytałem urzędniczki na poczcie. (Jest ona siostrą 
sklepikarki, poczta 
zaś mieści się w wydzielonej części sklepu.)
– Tak, w zbudowanej z kamieni psiej budzie naprzeciwko pańskiego domu, po 
przeciwnej 
stronie drogi. Pani Chorney kazała tam zawsze zostawiać korespondencję.
Tę budkę przy końcu traktu na grobli pokazał mi pośrednik, informując, że tędy 
przebiega 
granica mojej posiadłości. Oczywiście widziałem ją, ale nigdy do niej nie 
zaglądałem. Jest 
całkiem duża i rzeczywiście wygląda jak psia buda, lecz według mnie nadawałaby 
się jedynie dla 
kamiennego psa. Wydaje mi się, że pierwotnie musiała służyć do jakichś innych 
celów, chociaż 
nie mogę się domyślić, do czego.
Zaprotestowałem. Skąd miałem wiedzieć? Miałem to zgadnąć? Dlaczego mi ktoś o tym 
nie 
powiedział? Dlaczego listonosz nie zwrócił uwagi na to, że nikt nie wyjmuje 
listów? Co by było, 
gdyby zaczęło padać? I tak dalej.
Urzędniczka z poczty powtórzyła z godnością, że pani Chorney prosiła, żeby 
zawsze 
zostawiać listy w psiej budzie, że oszczędzało to pracy listonoszowi, że nikt od 
niego nie 
oczekiwał, żeby zaglądał do psiej budy i sprawdzał, czy ktoś wybrał stamtąd 
korespondencję. 
Zresztą mogłem przecież wyjechać. I tak dalej.
Kupiłem trochę mrożonego karmazyna (jest o wiele lepszy od dorsza) i 
pośpieszyłem do 
domu. Istotnie, list, na który czekałem, leżał wraz z innymi w psiej budzie. 
(Gdyby zaczęło 
padać, wszystko by tam pływało.) Zabrałem całą korespondencję do domu.
Chodziło mi o list od Lizzie Scherer. Kiedy go tu przytoczę, stanie się całkiem 
jasne, 
dlaczego pisząc ten dziennik, nie byłem szczery. Właściwie nie miałem 
najmniejszej ochoty 
wspominać o Lizzie wcześniej, gdyż nie wiedziałem na pewno, jak ocenię swoje 
niedawne 
postępowanie wobec niej. Nie dlatego, że się tym denerwowałem czy przejmowałem. 
Kiedy tu 
przyjechałem, postanowiłem nigdy więcej nie przejmować się swoimi towarzyskimi 
kontaktami; 
taki niepokój jest bardzo często swoistą formą próżności. Mówiąc o swoim 
postępowaniu wobec 
Lizzie, miałem na myśli list, który stanowił... co?... pewnego rodzaju test, 
rodzaj gry czy też 
hazardu. Poważnej gry. Z Lizzie zawsze prowadziłem poważną grę. Czy żałowałem, 
że wysłałem 
ten list? Czy teraz żałuję? Czy będę żałował? No cóż, może najpierw słówko na 
temat tej 
dziewczyny.
Klementyna Makin była wielką aktorką albo niewiele jej do tego brakowało. Lizzie 
Scherer 
uplasowałbym na drugim końcu skali wartości – właściwie żadna z niej aktorka. 
To, że niemal 
zawsze odnosiła sukcesy, zawdzięczała mnie. To ja wy windowałem ją poza granice 
jej 
aktorskich możliwości. Mogę teraz przyznać, że zadałem sobie w tym przypadku 
tyle trudu, 
ponieważ w pewnym sensie ją kochałem. Mówię „w pewnym sensie” nie tylko dlatego, 
że 
naprawdę kochałem tylko raz w życiu (nie chodziło wtedy o Lizzie), lecz także 
dlatego, że 
zadziwiająco łatwo przyszło mi ją opuścić, kiedy nadeszła pora. Nigdy nie 
szalałem na punkcie 
Lizzie, tak jak mi się to zdarzało od czasu do czasu, gdy pojawiały się inne 
kobiety (Rosina, 
Jeanne). Zależało mi na niej, lecz było to spokojne, jak gdyby senne uczucie. 
Coś takiego 
zdarzyło mi się chyba tylko raz w życiu. Ale porzuciłem Lizzie. Ona kochała mnie 
o wiele 
bardziej. Uważała, że zasługuję na to.
Lizzie jest pół Szkotką, pół sefardyjską Żydówką. Chociaż ma najpiękniejsze 
piersi ze 
wszystkich kobiet, z którymi się kochałem, nie jest właściwie ładna. Nie była 
ładna nawet jako 
młoda dziewczyna. Ale ma jakiś urok; ten ujmujący urok i młodość, dopóki trwała, 
utorowały jej 
drogę w teatrze. Pracowała ciężko, cechowała ją jakaś spokojna, typowo szkocka 
solidność, a to 
zawsze pomaga. Niełatwo opisać powierzchowność Lizzie. Ma duże, szerokie czoło i 
wyraźnie 
zarysowany, przyjemny profil. (Można się zakochać w czyimś profilu.) Linia jej 
czoła opada 
łagodnie ku dołowi, tworząc śliczny malutki nosek, który choć nie jest zadarty, 
zuchwale 
przeciwstawia się światu. Dalej profil stanowi linię prostą aż do mocno 
zarysowanej brody 
z maleńkim dołeczkiem pośrodku. Usta Lizzie ma stanowcze, niezbyt pełne, ale 
subtelne i piękne 
w kształcie. (Jakże różnią się od siebie usta ludzkie.) Są z natury ładne, 
beżoworóżowe, górna 
warga długa i pięknie wykrojona. (Czy istnieje w jakimś języku odpowiednie słowo 
na określenie 
tego delikatnego wgłębienia biegnącego od nosa do ust?) Można by powiedzieć, że 
twarz Lizzie 
sprawia wrażenie inteligentnej, gdyby nie wyzierała z niej jakaś dziecięca 
nieśmiałość. 
Podejrzewam, że ta łagodność, nieśmiałość i jakiś błagalny wyraz stanowią 
właśnie o uroku 
Lizzie. Oczy ma jasnobrązowe; jakże błyszczały zawsze, kiedy ją całowałem. 
Lizzie jest 
krótkowidzem i często mruży oczy. (Peregrine powiedział kiedyś, że niewiele 
ładnych kobiet 
w ogóle coś widzi, ponieważ z próżności nie noszą okularów.) Lizzie ma prawie 
niewidoczne 
pomarańczowe brwi, których nigdy nie regulowała za moich czasów, gdyż jej tego 
zabroniłem. 
Cerę ma zdrową, różową, raczej błyszczącą. Makijaż stosuje bardzo dyskretny i 
brakuje jej 
wspaniałej sztuczności wielu dam teatru, ich lakierowanej i emaliowanej pozłoty. 
Ta sztuczność 
jest oczywiście pociągająca. Mnie pociągała. Lubię sztuczność w wyglądzie 
kobiety; chociaż 
wolę nie oglądać całej tej kunsztownej procedury. Włosy Lizzie, teraz już 
farbowane, są gęste, 
krótkie, w kolorze cynamonowobrązowym (lekko kędzierzawe, układają się raczej w 
luźne fale 
niż loki). Kiedy Lizzie jest szczęśliwa, jej twarz promienieje wesołością. (W 
czasach gdy 
cieszyła się największym powodzeniem, na widok jej twarzy publiczność wzdychała 
z przyjemnością.) Ciągle jeszcze jest przystojna, chociaż z wiekiem stała się 
niechlujna i straciła 
formę. Żadna szkoła aktorska nie uczy fizycznej dyscypliny, narzuca ją samo 
aktorstwo. Kobiety 
grające w teatrze starają się zachować młodość i urodę, a to się Lizzie nie 
udało. Nie była też 
nigdy elegancka. (Nie jest mi obojętna jedyna w swoim rodzaju przyjemność, 
jakiej dostarczyć 
może obcowanie z elegancką kobietą.) Z biegiem lat Lizzie, mówiąc delikatnie, 
trochę przytyła. 
Mój Boże, ona musi mieć teraz blisko pięćdziesiątkę.
A oto list Lizzie, który wydostałem z psiej budy. On w pewnym stopniu wszystko 
wyjaśni.
Mój drogi!
Otrzymałam Twój piękny, szlachetny list, ale go nie rozumiem. A może nie chcę 
zrozumieć? 
Wystarczy, Że go mam. Kiedy rozpoznałam Twoje pismo, omal nie zemdlałam z 
radości 
i z obawy. Czemu się lękałam? Cóż takiego Ci zrobiłam kiedykolwiek poza tym, że 
Cię kochałam? 
Czytając ten list, nie mogłam się powstrzymać od płaczu. Ciekawa jestem, czy 
zdajesz sobie 
sprawę, jak dawno nie napisałeś do mnie ani słowa, nie licząc kartek pocztowych? 
Wydaje mi się 
niemal, że teraz już zawsze będę szczęśliwa dlatego tylko, że do mnie napisałeś. 
Nie muszę myśleć 
o tym liście ani na niego odpowiadać. Tylko że już mnie zaczyna ogarniać 
niepokój i przerażenie.
Czego chcesz, Charles? Och, stoisz mi tak żywo w pamięci, kiedy to piszę. Ale 
przecież myślę 
o Tobie bez przerwy, od chwili kiedy Cię pokochałam, nie potrafię o Tobie 
zapomnieć. Jest w tym 
Twoim Uście coś takiego, z czego szczególnie się cieszę: to, że nie wątpisz, Że 
nadal Cię kocham. 
„Nadal” nie ma tu właściwie sensu. Moja miłość do Ciebie istnieje jak coś 
odwiecznego, jak 
samo pojęcie czasu. Nie protestuję zanadto. Taka miłość może współistnieć wraz Z 
rozpaczą, ze 
spokojem, z rezygnacją, z codziennością, ze zmęczeniem i milczeniem. Kocham Cię, 
Charles, 
i będę kochała aż do śmierci, możesz to zachować w pamięci i być tego całkiem 
pewny.
Twój Ust jest taki chłodny, celowo chłodny i żartobliwy. (Mam na myśli to, że 
potrzebujesz 
„pielęgniarki”‘.) Chciałbyś się ze mną zobaczyć. Dlaczego nie? Przecież jesteśmy 
starymi 
przyjaciółmi. Tylko że tych dwoje niezwykłych przyjaciół nie może sobie, ot, po 
prostu 
powiedzieć: „cześć”. Przynajmniej jedno z nich tego nie potrafi. Patrzę na Twój 
list i próbuję 
czytać między wierszami. Co chciałeś powiedzieć między wierszami? Czuję, że 
chcesz, abym 
odgadła, w jakim jesteś nastroju. O Boże, Twój nastrój! Czy chcesz, żebym wpadła 
do Ciebie 
i przespała się z Tobą? Proszę, wybacz mi te okropne słowa, ale postawiłeś mnie 
w okropnej 
sytuacji. Może ten Twój list nic nie znaczy i ja tylko sobie wyobrażam różne 
rzeczy. Może Ty sam 
nie wiesz, o co Ci chodzi, i nie zależy Ci na niczym? To by było do Ciebie 
podobne. Wybacz mi.
Posłuchaj, Charles. Napisałam, że jestem Ci wdzięczna. To prawda. Przez lata 
całe, wiesz 
dobrze, pragnęłam wyjść za Ciebie. Wystarczyłoby, żebyś kiwnął palcem. 
Oświadczałam Ci się 
codziennie, kiedy byliśmy razem! Wiem, że ten Twój list nie dotyczy oczywiście 
małżeństwa. Ale 
czego w takim razie chcesz? Żebym przyjechała na weekend? Nie napisałeś, że mnie 
kochasz. 
Może chcesz przeprowadzić jakiś eksperyment teraz, kiedy dysponujesz czasem? 
Charles, ja chcę 
żyć, ja chcę przetrwać, a nie po raz drugi doprowadzić się do obłędu. Kiedy się 
teraz nad tym 
wszystkim zastanawiam, to po prostu boję się zbliżyć do Ciebie. Musiałbyś mnie 
jakoś przekonać, 
ale obawiam się, że nie potrafiłbyś. Sam powiedziałeś kiedyś, że jak bardzo A 
kocha B, to widać 
tak, jak twoją halkę wychodzącą spod spódnicy. Nie widzieliśmy się przeszło rok. 
Ostatni raz 
spotkaliśmy się na tym uroczystym lunchu na cześć Sydneya Ashe. Tak 
niecierpliwie oczekiwałam 
tej chwili, a Ty prawie się do mnie nie odezwałeś! Potem chciałam wrócić razem z 
Tobą 
taksówką, a Ty poprosiłeś Neli Pickering, by pojechała razem z nami. (Pewnie już 
tego nie 
pamiętasz.) Od tego czasu nie skontaktowałeś się ze mną. Nie zadzwoniłeś, nie 
napisałeś ani 
słowa, chociaż wiesz, Że szalałabym z radości, gdybym dostała wiadomość od 
Ciebie. Nie wiesz 
nawet, gdzie mieszkam, musiałeś wysłać ten list do mojego agenta! To wszystko o 
czymś 
świadczy, Charles. A teraz nagle przysyłasz, mi ten śmieszny, zagadkowy list. Po 
prostu przyszedł 
Ci nagle do głowy pomysł, jest w nim coś abstrakcyjnego. Pewnie już się 
rozmyśliłeś.
Gdybym spełniła Twoje życzenie i przyjechała do Ciebie po prostu dlatego, że 
jesteś akurat 
w nastroju, by mnie zobaczyć, dlatego, że chcesz spróbować, jak się będziesz 
czul w moim 
towarzystwie, ogarnęłoby mnie znów dawne szaleństwo. Nie chcę przez to 
powiedzieć, że 
kiedykolwiek przezwyciężyłam ten stan, niemniej jakoś przeżyłam, udało mi się 
wreszcie 
zaprowadzić jaki taki ład w moim życiu. Miałam w końcu na to dużo czasu, od 
chwili kiedy mnie 
porzuciłeś. Nigdy się nie dowiedziałeś, jak ja wtedy szalałam, nie chciałam Ci 
zadawać bólu, 
ukazując moje cierpienie, nie chciałam się mścić. Przez cały ten okres, kiedy 
byliśmy razem, 
w każdej minucie, w każdej sekundzie zdawałam sobie sprawę, że to się skończy. 
Dość często sam 
mi to mówiłeś. Ale pogodziłam się (byłam aż tak szalona) z tym cierpieniem i 
gdybym potrafiła 
cierpieć jeszcze bardziej, cierpiałabym. Zastanawiam się, czy Ty kiedyś tak 
kogoś kochałeś. Być 
może rozumiałeś takie uczucia jedynie na scenie. (Myślę, że zakochałam się w 
Tobie, kiedy 
krzyczałeś do Romea i Julii: „Nie dotykajcie się!”) Ciągle powtarzałeś, że 
przeżyłeś swoją wielką 
miłość, gdy byłeś młody. Myślę jednak, że tylko pocieszałeś mnie, bo nigdy mnie 
naprawdę nie 
kochałeś. Nie kochałeś mnie wtedy, więc teraz... nie wierzę w cuda.
Charles, byłam w piekle, wydostałam się z niego i nie chcę tam znowu wracać. 
Zazdrość jest 
piekłem i ja się z niej jeszcze nie wyleczyłam. Załóżmy, że przyjadę do Ciebie, 
zakochana jak 
dawniej, a Ty się uśmiechniesz i... pójdziesz sobie na spacer. Jesteś wolny, 
widać to jasno 
z Twojego listu. Wybacz mi, ale wiesz, jak ludzie gadają, wszyscy wszystkim 
wszystko 
opowiadają. Do tej pory jeszcze spotykam dziewczyny, o których nawet nie 
wiedziałam, że je 
znałeś, które twierdzą, Że miały z Tobą romans. Oczywiście mogą kłamać. Wiesz 
dobrze, że nie 
potrafiłeś się trzymać z dala od kobiet, ja nie jestem już ani młoda, ani 
piękna, a ty lubiłeś zawsze 
uganiać się za tym, co trudne do zdobycia, nie chciałeś pozostać z Żadną, 
wszystkie porzucałeś! 
Powiedziałeś kiedyś, że kiedy mężczyzna się żeni, to tak jakby kupował sobie 
lalkę. To najlepiej 
świadczy, co naprawdę sądzisz o małżeństwie. Nie wierzę, że rzeczywiście 
przeszedłeś na 
emeryturę. Gilbert orzekł, że to tak jakby Bóg odszedł w stan spoczynku. 
Przecież Ty nigdy nie 
mogłeś usiedzieć na miejscu. Zmuszałeś mnie, bym grała, zmuszałeś wszystkich do 
gry. 
Przypominasz bardzo dobrego tancerza – zmuszasz innych do tańca, tyle że musi to 
być taniec 
z Tobą. Nie szanujesz ludzi jako ludzi – nie dostrzegasz ich, nie jesteś 
właściwie nauczycielem, 
jesteś swego rodzaju zaborczym czarodziejem. Jakże więc mogę sobie wyobrażać, że 
to wszystko 
mogłoby się zmienić? Czy chcesz, żebym się stała kimś w rodzaju przyzwoitki? 
Cierpliwą 
przyjaciółką, spokojną, starą kobietą robiącą na drutach i zachowującą się jak 
emerytowana 
sędziwa żona, przed którą mógłbyś się wyżalać na innych? Nic by z tego nie 
wyszło, Charles. Nie 
jestem rozsądna ani spokojna. Pragnę wszystkiego. Możesz jeszcze mieć dzieci. 
Pamiętam, nieraz 
mówiłeś, że pragnąłbyś mieć syna. Nadał jeszcze mógłbyś go mieć, tylko że ja bym 
go nie mogła 
urodzić. Och, Charles, Charles, dlaczego nie ożeniłeś się ze mną przed łaty, tak 
bardzo Cię 
kochałam. I wciąż Cię jeszcze kocham... ale nie mogę założyć sobie tego stryczka 
na szyję. Moja 
miłość do Ciebie w końcu stała się spokojna, nie chcę, żeby znów mnie zaczęła 
trawić jak ogień 
piekielny.
I jeszcze coś muszę Ci powiedzieć. Mieszkam z Gilbertem Opianem. Chyba nie 
wiedziałeś 
tego, gdybyś wiedział, wspomniałbyś o tym w swoim liście. Wiem, kazałeś mi 
obiecać, że dam Ci 
znać, jeśli kiedykolwiek połączę się z kimś na stałe. (Poczułam się bardzo 
dotknięta, kiedy Rita 
Gibbons powiedziała mi, że jej również kazałeś złożyć taką obietnicę. Nie 
przyznałam się, że ja Ci 
także to przyrzekłam. Ona twierdzi, Że nie uważa swojej za obowiązującą, bo 
została 
wymuszona.) Nie powiedziałam Ci o Gilbercie, ponieważ nie jestem Z nim w takim 
sensie, jak 
myślisz, to znaczy, nie żyjemy ze sobą.
Gilbert nie stał się nagłe heteroseksualistą. Po prostu kochamy się, troszczymy 
się o siebie, 
mieszkamy razem, i wiesz, Charles, po raz pierwszy w życiu czuję się szczęśliwa. 
Jest to 
najbardziej „twórcza” rzecz, jaką kiedykolwiek zrobiłam, o wiele bardziej 
„twórcza” niż 
aktorstwo. Mieszkałam już Z Gilbertem, kiedy spotkałam Cię na tym lunchu na 
cześć Sidneya; 
powiedziałabym Ci o tym wówczas, gdybyś mi okazał choć trochę zainteresowania i 
zapytał. 
I jeszcze coś, Charles: rzuciłam teatr i czuję się teraz o wiele lepiej. 
Uczciwie przyznaję, że teatr 
zawsze koszmarnie mnie męczył. Starałam się błyszczeć jedynie dla Ciebie; kiedy 
odszedłeś, moja 
sława przygasła. (Zresztą nigdy nie byłam zbyt dobrą aktorką!) Spoglądając teraz 
wstecz, widzę, 
jak żałosną, idiotyczną, niespokojną i beznadziejną wiodłam egzystencję przez 
tyle długich lat, 
nie mogę wprost pojąć, jak potrafiłam to znieść. Mogłam przecież być szczęśliwa, 
ale jakoś 
zawsze udawało mi się tego uniknąć. Mężczyźni zawsze zachowywali się wobec mnie 
w sposób 
okrutny. Gilbert jest taki inny. Nie drwij ze mnie. Przez całe życie byłam 
terroryzowana przez 
jakichś cholernych mężczyzn. Teraz prowadzę życie spokojne, uczciwe, pogodne. 
Stałam się 
nawet pożyteczna. Pracuję dorywczo w administracji szpitala. Uczę się malować i 
piszę 
opowiadania dla dzieci (żadne nie zostało jeszcze opublikowane). Może pomyślisz, 
Że to brzmi 
patetycznie, ale dla mnie oznacza to szczęście i wolność. Gilbert jest także 
szczęśliwy. Przestał się 
gryźć tym, że nie odnosi sukcesów i nie został gwiazdorem. Grywa czasem jakieś 
małe role, 
trochę pracuje w telewizji. Nie jesteśmy bogaci, umiemy jednak zarobić pieniądze 
i troszczymy 
się o siebie nawzajem. Czułość, bezgraniczne zaufanie, zrozumienie i uczciwość – 
to wszystko 
odgrywa coraz większe znaczenie, w miarę jak się starzejemy. Gilbert zaprzestał 
swoich 
„polowań”. Mówi, że właściwie zawsze pragnął miłości i teraz ja mu ją dałam. I 
wszystko stało 
się nagle takie proste i niewinne. (Czasem wydaje mi się teraz, Że wszyscy 
mieliśmy fioła na 
punkcie „seksu”!) Drogi, kochany, zrozum mnie, proszę, i nie złość się na mnie. 
Wiesz dobrze (i 
nie będę się nad tym dłużej rozwodzić, gdyż zawsze Cię to nudziło), jak bardzo 
Gilbert kocha 
także Ciebie. On naprawdę Cię uwielbia. Ale teraz jest taki przerażony. Mówi, że 
przyjedziesz 
„trojką” i wywieziesz mnie do Cyganów. (To chyba jest cytat z czegoś? Bez 
przerwy powtarzałeś, 
że nie czytam nic poza Szekspirem, i to tylko swoją rolę.) Gilbert nadal się 
Ciebie boi, ja także. 
Posłuszeństwo wobec Ciebie zakorzeniło się silnie w nas obojgu! Nie wykorzystuj 
swojej mocy, 
żeby nas ranić. Mógłbyś nam się dać we znaki, lecz nie rób tego. Okaż 
szlachetność, mój drogi, 
bo doprowadzisz nas oboje do obłędu. Przeszliśmy długą drogę, by wreszcie 
rozwiązać swoje 
problemy, i jeśli niektórzy uważają, że jest to śmieszne rozwiązanie, to po 
prostu brak im 
wyobraźni i inteligencji. Ciebie cechuje i jedno, i drugie.
Charles, nie chcę się z Tobą zobaczyć, jeszcze nie teraz. Chybabym Ci uległa. 
Muszę przyjść 
do siebie po tym Twoim liście. Proszę, odezwij się, napisz, Że nie jesteś na 
mnie zły. Spotkamy 
się, kiedy się uspokoję. Musisz przyjechać, musisz zobaczyć się z Gilbertem. 
Musimy znaleźć jakiś 
sposób... Po tym Twoim liście znowu poczułam dojmującą pustkę i tęsknotę za 
Tobą, ale nie będę 
już nigdy dawną Lizzie. Jestem szczęśliwa, Gilbert mnie potrzebuje, mamy swój 
dom (właściwie 
połowę domu), który urządziliśmy sobie wspólnie, i gdybym teraz odeszła, byłaby 
to tragedia dla 
nas obojga, już byśmy się nie pozbierali. (Zresztą nie wiem właściwie, czego ode 
mnie chcesz, 
i cokolwiek to było, być może w tej chwili przestałeś już tego pragnąć. O Boże!) 
Gilbert mówi, że 
w końcu musisz nas traktować tak, jak gdybyśmy byli twoimi dziećmi. Och, 
Charles, zdumiewa 
mnie siła tego uczucia, któremu kazałam usnąć. Moja dawna miłość do Ciebie 
drzemie nadal we 
mnie. Zróbmy coś, żeby jej nie zmarnować, tak rzadko się teraz spotyka takie 
uczucie. Pomyślałeś 
o mnie, napisałeś do mnie, taki jesteś słodki, taki wspaniałomyślny. Czy nie 
możemy na starość 
kochać się i widywać jak wolni ludzie, bez tej strasznej zaborczości i 
gwałtowności, i obawy? Tak 
bardzo pragnę, żebyśmy się kochali, ale nie tak, żeby to mnie zniszczyło. Przez 
lata całe byłam 
przez Ciebie smutna. Moja miłość do Ciebie zawsze miała smutne oblicze. O, jak 
niewielka jest 
siła miłości! Wydaje się nam, że możemy zmusić do uległości ukochaną osobę, lecz 
to tylko 
złudzenie! Płaczę, kiedy to piszę. Proszę, odpowiedz mi od razu, obiecaj, że 
niedługo się 
spotkamy i że nie przestaniesz mnie kochać. Błagam, nie zniwecz tej miłości, 
miłości, która 
skłoniła Cię do napisania tego listu. Spotkamy się, popatrzymy na siebie...
Zawsze Twoja Lizzie Przez pewien czas siedziałem w „czerwonym pokoiku”, gdzie w 
końcu 
udało mi się rozpalić ogień. Chyba kominek przestał wreszcie dymić. Może po 
prostu drzewo 
było zbyt wilgotne?
Dwa razy przeczytałem list Lizzie. Oczywiście, to list głupiej, zmiennej 
kobiety, która 
w połowie mówi coś zupełnie innego, niż chce powiedzieć. Lizzie nie potrafi się 
powstrzymać od 
narzucania się mężczyźnie. Zanadto protestuje, odpowiadając na mój celowo 
chłodny, oficjalny 
list. Inteligentniejsza kobieta odpowiedziałaby równie chłodno, w taki jednak 
sposób, żebym 
między wierszami odczytał, co naprawdę czuje. Kobieta inteligentniejsza albo 
mniej szczera. 
Lizzie chce sprawić na swój skromny sposób wrażenie osoby „nieodgadnionej”, ale 
można ją 
przejrzeć na wylot. Biedna Lizzie! Nie mogę traktować tych bzdur o Gilbercie 
Opianie zbyt 
poważnie, choć naprawdę jestem na nią zły za to, że nic mi nie powiedziała, i 
uważam, że 
złamała obietnicę. Jakie ich łączą stosunki? Bliskość Lizzie z pewnością 
wystarczy (nawet teraz), 
by każdy mężczyzna stał się heteroseksualistą. (Wystarczą same jej piersi.) Czy 
oni co rano, 
jeszcze w szlafrokach, piją razem kakao? Wszystko to wydaje mi się dość 
niesmaczne. Przecież 
Gilbert to kompletne zero, chuchro, mógłbym go zmiażdżyć jedną ręką, a drugą 
zabrać Lizzie. 
Nie potrafię sobie zupełnie wyobrazić jakiegoś platonicznego trójkąta miłosnego. 
Sądząc z daty, 
list Lizzie przeleżał w psiej budzie ponad tydzień. Kiedy się nad tym 
zastanawiam, dochodzę do 
wniosku, że dobrze się stało. Gdybym go otrzymał od razu, uległbym pokusie, by 
wysłać 
odwrotną pocztą odpowiedź pełną irytacji albo list całkiem żartobliwy. A tak 
Lizzie miała czas, 
żeby się nad tym wszystkim zastanowić. Może najlepiej będzie, jeśli przedłużę to 
milczenie?
Jednakże powtarzając za Lizzie jej niezwykle rozsądne pytanie, czego ja chcę? O, 
dlaczego 
kobiety traktują wszystko tak śmiertelnie poważnie i robią tyle zamieszania? 
Dlaczego zawsze 
domagają się precyzyjnych określeń, wyjaśnień? List Lizzie zawiera nawet kilka 
trafnych 
przypuszczeń, zauważyłem też, że jej złość wyrażona została w sposób spokojny. 
Te żale i nie 
tak całkiem nieuzasadnione pretensje gromadziły się w jej głowie już od 
dłuższego czasu! Być 
może naprawdę potrzebna mi jest emerytowana żona w starszym wieku, taka „żona na 
przychodne” pełniąca rolę podstarzałej „ekskonkubiny w haremie”, która staje się 
przyjaciółką 
swego męża, towarzyszką życia, na której mężczyzna może zawsze polegać, która 
jest mu bliska, 
nie łączą go jednak z nią już więzy uczuciowe, jedynie więzy przyjaźni. (Taki 
układ nie 
wyklucza sporadycznego pożycia fizycznego. Właściwie stosunki panujące w haremie 
odpowiadają mi całkowicie.) Dlaczego Lizzie nie może się wykazać choć tą 
odrobiną 
inteligencji, by to zrozumieć? W swoim liście napisałem tylko, że myślę o niej i 
chciałbym się 
z nią zobaczyć – nie wspomniałem o miejscu i czasie tego spotkania. Lecz ona 
zaczęła zadawać 
arbitralne pytania. „Eksperyment”? Owszem, czemu nie? Lizzie dobrze wie, jak 
nienawidzę 
miłosnych wynurzeń, a mimo to wywnętrza się przede mną. Chce naprawdę 
„wszystkiego”. No 
cóż, niestety, nie może na to liczyć. I o to jej właśnie pewnie chodzi.
Nie jestem zazdrosny o Gilberta, ale czuję coś w rodzaju zawiści. To on okazał 
się tym 
mądrym. Zdobył prostą, słodką Lizzie i zrobił sobie z niej oddaną gosposię. 
Bardzo wątpię, czy 
zrezygnował ze swych „polowań”. Muszę przyznać, że nadal czuję się tak, jakby 
Lizzie należała 
do mnie. Tak, Lizzie ma rację, miłość wyłazi jak halka spod spódnicy, jak to jej 
kiedyś 
powiedziałem, kiedy wyłaziła jej halka spod spódnicy. (Jakąż te dziewczyny 
przywiązują wagę 
do naszych słów.) Zaniedbywałem ją, byłem dla niej nawet okrutny, chociaż 
okrucieństwo można 
poczytać za dowód miłości, a zaniedbywanie za dowód zaufania. Przypominam sobie 
dobrze tę 
historię z taksówką po lunchu na cześć Sidneya. Wiedziałem, że Lizzie zamierza 
wyjść razem ze 
mną, i w ostatnim momencie z całą premedytacją zabrałem także Neli Pickering. 
Neli jest nową 
gwiazdą komedii muzycznej; flirtowałem z nią przez cały lunch. Ma dwadzieścia 
dwa lata. (Nie 
miałbym nic przeciwko temu, żeby znalazła się w moim haremie.) Biedna Lizzie. 
Zastanawiam 
się, co mnie skłoniło do napisania tego irytującego, niepoważnego listu. Czyżby 
lęk przed 
samotnością i śmiercią, który wypełzł ku mnie z tego morza?
Skoro sprawa Lizzie Scherer wyszła na jaw, mogę teraz napisać o niej trochę 
więcej. 
Pokochałem ją w chwili, kiedy zdałem sobie sprawę z jej miłości do mnie. Jak to 
czasem bywa, 
jej miłość zrobiła na mnie wrażenie, a potem przyciągnęła mnie do niej. 
Reżyserowałem w tym 
sezonie sztuki Szekspirowskie i Lizzie zakochała się we mnie podczas 
inscenizacji Romea i Julii, 
wyznała mi swą miłość w czasie przedstawienia Wieczoru Trzech Króli, a 
kochaliśmy się po raz 
pierwszy, kiedy wystawiano Sen nocy letniej. Pokochałem ją naprawdę podczas 
Burzy, a (stało 
się to dużo, dużo później) porzuciłem, kiedy w teatrze szła Miarka za miarkę 
(Aloysius Buli grał 
wówczas Księcia). Pamiętam bardzo dokładnie, w jakim momencie zdałem sobie 
sprawę, że 
Lizzie mnie kocha. Grała wtedy rolę Wioli. (Był to ten krótki okres, kiedy 
Lizzie „błyszczała”, 
jej annus mirabilis, rok niezwykły.) Wilfred Dunning, który zazwyczaj grał Sir 
Tobiasza 
Czkawkę, nagle uparł się, żeby zagrać Malwolia. Pozwoliłem mu. Zagrał go 
cudownie, ale 
położył przedstawienie, Lizzie i ja byliśmy sami podczas próby w pełnym 
przeciągów kościele, 
który z jakiegoś powodu okazał się wtedy jedynym miejscem, gdzie mogliśmy 
urządzać próby. 
Pamiętam, że w ten zimowy wieczór kościół był oświetlony lampami gazowymi. 
Lizzie (akt 
drugi, scena czwarta) doszła do miejsca, w którym miała powiedzieć: „Nigdy mu 
uczuć swych 
nie wyjawiła”, i nagle przerwała, wydawało mi się, że coś ją zaczęło dławić, i 
nie wydobyła 
z siebie ani słowa więcej. W pierwszej chwili pomyślałem, że to tylko tak 
niesłychanie 
efektowny sposób interpretacji tego stwierdzenia, i czekałem, kiedy dokończy 
kwestię. Ale ona 
tylko patrzyła na mnie. I nagle jej oczy wypełniły się błyszczącymi łzami. Kiedy 
zrozumiałem, 
o co chodzi, zacząłem się śmiać. Śmiałem się długo. Po chwili i ona się 
roześmiała i tak śmiała 
się bezradnie, i płakała jednocześnie. Pokochałem ją za ten śmiech. Poczciwa 
była z niej 
dziewczyna. I taka pozostała.
Nie wiem, dlaczego zawsze wyobrażam sobie Lizzie w bryczesach. Najpierw zyskała 
niewielką sławę, grając głównie role chłopięce w pantomimach wystawianych 
w prowincjonalnych miasteczkach. Była wtedy bardzo szczupła i przypominała z 
wyglądu 
chłopca. Chodziła dużymi krokami, nosiła wysokie buty i strzygła się bardzo 
krótko. Jej wielkim 
marzeniem, które się nigdy nie ziściło, była rola Piotrusia Pana. Lizzie 
oddawała nam przez 
krótki okres nieocenione usługi, grając w przedstawieniach Szekspirowskich role 
dziewcząt 
o cechach chłopięcych. (Sidney reżyserował kiedyś przedstawienie, w którym 
Lizzie grała 
Rozalindę.) Ja powierzyłem jej rolę Wioli: była czarująca, ale największy sukces 
w tym sezonie 
teatralnym odniosła jako Puk. (W Romeo i Julii tylko statystowała. Nie pamiętam 
już, kto grał 
Julię, wiem tylko, że zrobił to nie najlepiej.) Wzruszała mnie miłość Lizzie i 
jej posłuszeństwo, 
w owym czasie byłem jednak związany z Rosiną, i widziałem w Lizzie jedynie 
eterycznego, 
czarującego, raczej infantylnego elfa. Za każdym razem, kiedy ją spotykałem, 
uśmiechałem się, 
potem i ona uśmiechała się również. Śmieliśmy się oboje, widując się w 
restauracjach, a także 
nagle, z tajemniczych powodów, wybuchaliśmy śmiechem w czasie prób. Nie trzeba 
mi było 
mówić, jak bardzo Lizzie mnie kochała, chociaż ona sama nawet wtedy, podczas tej 
próby 
w kościele, nie powiedziała nic na ten temat. Myślę, że to całkiem w jej stylu. 
Przez wszystkie 
akty Snu nocy letniej jej promienne spojrzenie bez przerwy spoczywało na mnie, 
jej zapał 
udzielał mi się, przyprawiając mnie o drżenie. Lizzie rozumiała mnie i słuchała, 
chociaż (jak mi 
później powiedziała) wiedziała o Rosinie. Cierpiała, ale czuła się jak w niebie, 
i muszę przyznać, 
że sprawiało mi to satysfakcję. Być może właśnie ta satysfakcja stała się 
proroczą iskierką, która 
dała początek miłości, jaka mną owładnęła później. Wtedy zaczynałem się już czuć 
zmęczony 
Rosiną. W przedstawieniu Snu nocy letniej Ali Buli (najbardziej „nierówny” 
aktor) grał Oberona; 
był prostacki, gburowaty, żałowałem, że sam nie wziąłem tej roli. Kielich 
miłości Lizzie był już 
wtedy pełny, przelewał się.
Pod koniec sezonu wyjechałem do Ameryki i tam, w Hollywood, rozegrało się 
koszmarne 
interludium, tam po raz pierwszy Fritzie Eitel spadł na mnie jak lawina. Myślę, 
że wyjechałem do 
Hollywood po części dlatego, by uciec przed Rosiną, i to mi się udało. Rosiną 
myślała, że 
porzuciłem ją z powodu Lizzie, ale to nieprawda.
Kiedy wróciłem do Anglii, nastał okres spokoju, wrócił radosny nastrój 
odnowionej 
niewinności. Zaczęło się lato. Byłem w dobrych stosunkach z Klementyną, której 
asystował 
wówczas jeden z tych jej głupich młodzików. Po koszmarnych przeżyciach w 
Kalifornii czułem 
się wolny i szczęśliwy. Po tych szmirach, przez które musiałem przebrnąć w 
Ameryce, 
pragnąłem znów wrócić do Szekspira. Pewien nie zasługujący na zaufanie 
amerykański reżyser, 
nazwiskiem Isaiach Mommsen, pozwolił mi zagrać Prospera, moją ostatnią poważną 
rolę. Lizzie 
grała Ariela. Była najlepszym, najbardziej uduchowionym Arielem, jakiego w życiu 
widziałem. 
To dzięki miłości do mnie tak grała, i właśnie magia teatru sprawiła, że ją 
pokochałem. Dziwne, 
ale wtedy czułem, i to uczucie przetrwało we mnie, że pokochałem ją tak, jak 
gdyby była moim 
synem. Często powtarzała, że jest moim paziem. Miała ładny, niewielki melodyjny 
głos i do tej 
pory dźwięczy mi w uszach piosenka „Ojca morskie tulą fale”, którą śpiewała 
czysto tym swoim 
cienkim głosem. Jak się teraz czujesz po tylu latach, mój figlarny duszku? 
Pamiętam, zagrała 
kiedyś Cherubina w amatorskim przedstawieniu Figara; myślę, że ten niewielki 
sukces ceniła 
sobie najbardziej. Do diabła! Że też dopiero teraz na to wpadłem: Gilbert Opian 
pewnie widzi 
w niej chłopca!
Moja miłość do Lizzie była w pewnym sensie całkiem niewinna. (Boże, w co ja się 
wpakowałem z Ritą, Rosiną, Jeanne, Doris i całą resztą.) Tę niewinność 
zawdzięczałem Lizzie. 
Była w swej miłości taka subtelna, taka inteligentna. Nigdy nie użyła swego 
wpływu, żeby mi 
narzucić jakiekolwiek więzy moralne. Czytelnik powie może: ależ te więzy 
istniały! No cóż, to 
prawda, lecz wdzięk Lizzie, jej bezinteresowność niemal czyniły je 
niezauważalnymi i żyliśmy 
jak gdyby w jakimś cudownym świecie. Oczywiście, Lizzie nigdy nie robiła mi 
wymówek. 
Zachowywała się tak, jak gdyby w żadnym wypadku nie chciała, żebym się poczuwał 
wobec niej 
do jakichkolwiek zobowiązań. Pragnęła jedynie, żebym był z nią po prostu 
szczęśliwy. 
Wyraziłem to tak, że zabrzmiało okrutnie, a w naszych codziennych stosunkach 
wyrażało się 
najgłębszą pokorą i taktem z jej strony, z mojej zaś miłością, której komponent 
stanowiła 
subtelna, płynąca z głębi duszy wdzięczność. Zachowywaliśmy się wobec siebie 
bardzo 
szlachetnie.
A jednocześnie była to istna scena rzezi. (Dlaczego z taką przyjemnością o tym 
piszę?) 
Mówiłem Lizzie od samego początku, że nie mam zamiaru się z nią żenić. Czyżby 
więc to ślepa 
i głucha nadzieja skłaniała ją mimo wszystko do traktowania mnie tak 
nieskończenie mile? Może 
to świadczy o mojej niewdzięczności, jestem jednak pewien, że Lizzie nie żywiła 
żadnej nadziei. 
Powiedziałem jej, że nasz romans jest chwilowy, moja miłość do niej jest 
chwilowa i bez 
wątpienia jej uczucie do mnie jest także chwilowe. Mówiłem, że wszystko ma swój 
kres, że 
międzyludzkie układy są kruche i skomplikowane, a ludzkie postanowienia 
nietrwałe i złudne, 
ale w jej wielkich, brązowych, błyszczących oczach mogłem wyczytać, że miłość 
trwa wiecznie. 
„Chcę być dla ciebie ideałem, tak, żebyś mnie mógł porzucić bez bólu”. Właśnie 
ta jej miłość 
w najdoskonalszej postaci po prostu mnie irytowała. „Zawsze będę na ciebie 
czekała – 
powtarzała Lizzie – chociaż wiem... ja nie oczekuję niczego”. Cóż za duet 
miłosny, jak dobrze 
się w nim czułem, mimo że patrząc na cierpienie Lizzie, sam też trochę 
cierpiałem. Oczywiście, 
ona ukrywała swój ból na tyle, na ile potrafiła, lecz pod koniec stało się to 
już niemożliwe. 
Płakała przy mnie otwarcie, nie ocierając łez, te łzy jak rzęsisty deszcz 
spadały na mój rękaw, na 
moje dłonie. A kiedy w końcu kazałem jej odejść, znikła jak cień, szybko, cicho, 
posłusznie. 
Właśnie wtedy wybrałem się po raz drugi do Japonii. Sake do tej pory przypomina 
mi smak łez 
Lizzie. Po moim odejściu już jej się nie wiodło w teatrze. (Zresztą sława 
wszystkich tych pań 
przygasła, kiedy je porzuciłem, wszystkich z wyjątkiem Rosiny. Z Klementyną 
nigdy się 
właściwie nie rozstałem, nawet wówczas gdy oboje mieliśmy już nowych partnerów, 
co dla nich 
musiało być dość koszmarne.) Dwa lata po apoteozie, jaką Lizzie przeżyła w roli 
Ariela, pytano: 
„Co się stało Lizzie Scherer?” Byłem jej taki wdzięczny, że przez samo to 
uczucie wdzięczności 
przetrwała w mojej pamięci. Kochana dziewczyna! Nigdy nie budziła we mnie 
poczucia winy! 
Jawi się w mej pamięci w blasku odwagi i uczciwości. To chyba jedyna kobieta (z 
jednym może 
wyjątkiem), która nigdy mnie nie okłamała. Kiedy wspominam jej cierpienia, 
przepełnia mnie 
czułość i radość, podczas gdy cierpienia innych kobiet nie obchodzą mnie 
zupełnie, a nawet 
irytują.
Chciałem się raz ożenić, kiedy byłem młody, ale moja dziewczyna uciekła. Od tego 
czasu 
nigdy poważnie nie myślałem o małżeństwie. Moje spostrzeżenia nie zachęcały do 
tego kroku. 
Jedynymi szczęśliwymi parami, jakie znałem, byli moi przyjaciele z Cambridge, 
Wiktor i Julia 
Banstead, a w teatrze Sidney i Rosemary Ashe, chociaż nawet oni, kto wie... 
Ludzie tak potrafią 
się maskować. Mógłbym jeszcze dodać Willa i Adelaidę Boase, lecz ich związek nie 
rozpadł się 
jedynie dlatego, że ona mu przez cały czas ustępuje, co, jak przypuszczam, też 
jest metodą. 
Najbardziej mi odpowiada ta pełna dramatyzmu rozłąka, wyczekiwanie na każde 
spotkanie, na 
każdą randkę. Wolę cudowną magię spotkań i rozstań od tej okropnej ustawicznej 
obecności 
w małżeństwie. Nie zależy mi na dzieleniu łoża i rzadko mam ochotę spędzić całą 
noc z kobietą, 
z którą się kochałem. Rano wygląda dla mnie jak dziwka. Małżeństwo to swego 
rodzaju pranie 
mózgów, które zmusza nas do pogodzenia się z wieloma okropnościami. Jakże 
niechlujni 
i pozbawieni uroku stają się niektórzy małżonkowie, choć wcale sobie tego nie 
uświadamiają. 
Czasami wyobrażam sobie te okropności po prostu dlatego, żeby rozkoszować się 
myślą, iż mnie 
udało się tego uniknąć.
Pod tym względem Klementyna rozumiała mnie doskonale; może zawsze pamiętała, iż 
jest 
w tym wieku, że mogłaby być moją matką. Jakże często mi to powtarzała, choć tak 
długo 
zachowała swój urok i olśniewającą urodę. Wiedzieliśmy, że nigdy się nie 
pobierzemy, 
wiedzieliśmy także, że będziemy sobie nawzajem zadawać cierpienia, a mimo to 
planowaliśmy 
nasze wspólne szczęście, doprawdy intensywnie oboje nad tym dumaliśmy. 
Naturalnie był to 
w pewnym sensie przypadek beznadziejny, ale ten beznadziejny przypadek jakimś 
cudem trwał 
do końca życia Klementyny, tak więc nigdy nie stałem się zbyt okrutny dla tej 
cudownej, 
zwariowanej kobiety. Czy byłem trochę okrutny, nie mówiąc jej nigdy, jak bardzo 
ją kocham, 
zawsze starając się ją trzymać w stanie napięcia i odczuwając przyjemność, kiedy 
była 
zaintrygowana, zaskoczona czy skonfundowana? Może. Bałem się, żeby mnie nie 
„zawojowała”. 
Odchodziłem, wracałem, znowu odchodziłem. Zresztą nigdy nie pozostawała sama. 
Zawsze 
oblegali ją mężczyźni. Nigdy nie budziła we mnie zazdrości, może z wyjątkiem 
krótkiego okresu 
romansu z Marcusem. Z Klementyną łączyła mnie taka więź, jak gdyby była naprawdę 
moją 
matką (choć nigdy jej tego nie powiedziałem). W ostatnich latach przed śmiercią 
stała się bardzo 
irytująca i zaborcza, ale nadal w tak wzruszający sposób starała mi się podobać. 
Nie potrafiła 
zaprzestać flirtów. Pod koniec choroby wyglądała dość odrażająco, więc musiałem 
ją okłamywać 
i pocieszać. Straciła figurę, chodziła w sztruksowych spodniach i luźnej 
marynarce. W tym 
stroju, całym w plamach od drinków i od tytoniu, wyglądała jak stary kawaler, a 
jednak nadal 
spędzała godzinę dziennie na „robieniu sobie twarzy”. Być może jest to ostatnia 
przyjemność, 
jaka pozostaje kobiecie. Nie, nigdy nie miałem zamiaru się żenić. Przy mojej 
pierwszej 
dziewczynie wszystkie inne wydawały mi się tandetne. Może po prostu nie 
wytrzymywały 
porównania z Szekspirowskimi heroinami?
Piszę po obiedzie. Zjadłem jajko w koszulce, karmazyna duszonego z cebulą, lekko 
posypanego curry, z dodatkiem odrobiny ketchupu i musztardy (tylko głupiec może 
gardzić 
ketchupem!), na – deser boski pudding ryżowy. Tak łatwo jest przyrządzić dobry 
pudding, a tak 
rzadko się taki spotyka. Do tego wypiłem pół butelki meursault, na cześć 
karmazyna. Już mi się 
kończy wino.
Lizzie. No cóż, trzymała fason. Inne kobiety kochałem bardziej, ale nie czułem 
się z nimi tak 
dobrze. Pozostanie tajemnicą, dlaczego człowiek woli jedną istotę ludzką od 
drugiej. Jakieś 
czułki na ślepo wysuwają się z ciemności, sondują i nagle czujemy, że kochamy 
osobnika A, 
podczas gdy osobnik B jest nam całkowicie obojętny. Dobrze mi było z Lizzie, 
dokuczała mi 
w sposób subtelny, inteligentny i dlatego czułem się wolny. Tak, wszystko 
ostatecznie sprowadza 
się do tego, jak bardzo tęsknimy za czyimś towarzystwem, to właśnie ma 
decydujące znaczenie, 
jest ważniejsze niż namiętność, podziw, nawet „miłość”. Zastanawiam się, kto 
mnie będzie 
hołubił, kiedy będę stary i przerażony. Właściwie to nawet poczułem ulgę, gdy 
list Lizzie wywarł 
na mnie tak ujemne wrażenie. Nie potrzebuję się już niepokoić i podejmować 
decyzji. 
Pozostawię sprawy ich własnemu biegowi. Jeśli zaś chodzi o tego lekkoducha 
Gilberta, to 
niewiele mnie on obchodzi. Zadziwia mnie tylko, że Lizzie darzy go tak 
wzruszającym 
zaufaniem. Mógłbym im obojgu dać się we znaki, ale oczywiście nie zrobię tego. 
Dosyć już 
wyrządziłem szkody samym przypomnieniem Lizzie o swoim istnieniu.
– Czy pan wie, panie Arkwright, co to jest poltergeist! Pan Arkwright pozwala 
sobie na 
pogardliwe krótkie milczenie, jednocześnie wolno wyciera bufet. To jego 
milczenie nie oznacza 
jednak wahania.
– Tak, proszę pana. – To „proszę pana” jest sarkastyczne, nie pełne szacunku.
– Czy słyszał pan, że coś takiego zamieszkiwało „Shruff End”?
– Nie, proszę pana.
– Co takiego? Co on powiedział? – pyta jeden z klientów.
– Poltergeist – wyjaśnia pan Arkwright – to jest... coś... w rodzaju...
Nie bardzo sobie radzi, więc spieszę mu z pomocą:
– To jest taki złośliwy duch, który psuje różne rzeczy.
– Duch?
Zapada znaczące milczenie.
– Czy nie słyszał pan nigdy, że w „Shruff End” straszy?
– W każdym domu może straszyć – informuje ktoś nie pytany.
– Pani Chorney tam straszyła – dodaje inny gość. – Ona wyglądała jak... jak... – 
Jakoś nie 
udało mu się jej z niczym porównać.
Pozostawiam więc sprawę nie rozstrzygniętą.
Do zapytania pana Arkwrighta skłonił mnie nie tylko fakt, że tak żałosny los 
spotkał mój 
brzydki wazon. Ostatniej nocy wydarzyło się jeszcze coś. O wpół do szóstej, jak 
później 
stwierdziłem, obudził mnie jakiś straszny hałas, jak gdyby coś się potłukło na 
drobne kawałki. 
Rozwidniało się już, ale w sieni i na schodach panują ciemności, więc zapaliłem 
świecę 
i zszedłem na dół. Muszę powiedzieć, że byłem śmiertelnie przerażony, kiedy 
stwierdziłem, że 
duże, owalne lustro wiszące w sieni spadło na podłogę. Szkło rozbiło się w 
drobny mak. Co 
dziwniejsze, zarówno przymocowany z tyłu lustra drut, na którym wisiało, jak i 
gwóźdź 
w ścianie pozostały nie naruszone. Obleciał mnie strach i tak się zdenerwowałem, 
że nie 
obejrzałem wszystkiego dokładnie, zresztą obawiałem się, że zgaśnie mi świeca, 
bo czułem 
zadziwiająco silny przeciąg. Wróciłem szybko do łóżka. Tego samego ranka 
wyciągnąłem ze 
ściany gwóźdź i wyrzuciłem, nie obejrzawszy go dokładniej, co nie było zbyt 
rozsądne. Pewnie 
pod ciężarem lustra coraz bardziej się wyginał, aż wreszcie drut zsunął się z 
niego. Jakoś dziwnie 
nie miałem ochoty dłużej zastanawiać się nad tą sprawą. Bardzo mi żal tego 
lustra. Ramie nic się 
nie stało i można w nią oprawić nowe lustro, ale to stare, oryginalne, o 
srebrzystym połysku było 
takie piękne. Sporo czasu upłynęło, zanim zasnąłem po tym wydarzeniu; zostawiłem 
świecę 
zapaloną, mimo że już dniało. Kiedy w końcu zasnąłem, śniło mi się, że pani 
Chorney weszła 
drzwiami od alkowy i zapytała, co robię w jej domu. Wyglądała jak...
Poszukując odpowiedniego miejsca na swój zielarski ogródek, znalazłem po drugiej 
stronie 
drogi kilka kęp młodej dorodnej pokrzywy. Tego ranka udało mi się kupić we wsi 
świeże 
placuszki domowej roboty. Pewna wspaniała tutejsza gospodyni dostarcza je od 
czasu do czasu 
do sklepu. Mówiono mi, że wypieka także chleb, więc zamówiłem kilka bochenków. 
Na lunch 
miałem plastry zimnego bekonu i jajka w koszulkach z pokrzywą. (Pokrzywę gotuje 
się tak jak 
szpinak. Przeważnie przyrządzam z niej coś w rodzaju puree z soczewicą.) Potem 
zrobiłem sobie 
ucztę; jęczmienne placuszki z masłem i dżemem malinowym. Popiłem to wszystko 
miejscowym 
jabłecznikiem; staram się go polubić. Problem z kończącym się winem nadal nie 
rozwiązany.
Znalazłem jeszcze kilka listów w psiej budzie. Zdaje się, że przychodzą bardzo 
nieregularnie; 
nigdy dotąd nie widziałem listonosza. Ani słowa od Lizzie. Dostałem tylko jedną 
epistołę od 
mego kuzyna Jamesa, którą tu przytoczę, bo jest bardzo charakterystyczna.
Mój drogi Charlesie!
Jak rozumiem, nabyłeś dom nad morzem. Czy to znaczy, że poniechałeś swojej 
teatralnej 
działalności? Jeśli tak, musiałeś odczuć ulgę; skończyła się wieczna gonitwa z 
czasem i ciągłe 
pamiętanie o nieprzekraczalnych terminach. W każdym razie jestem przekonany, że 
w tej swojej 
kryjówce nad brzegiem morza cieszysz się dobrze zasłużonym odpoczynkiem, że 
ulokowałeś 
w sposób satysfakcjonujący swoje „rzeczy” i że masz przyjemną kuchnię, w której 
możesz 
oddawać się tym swoim tajemniczym gastronomicznym obrzędom. Czy zatrzymałeś 
swoje 
londyńskie mieszkanie? Przyznaję, Że zawsze Cię uważałem za zatwardziałego 
londyńczyka, więc 
Twoja dezercja bardzo mnie zdziwiła. Ciekaw jestem, czy ze swoich okien widzisz 
morze. Widok 
morza zawsze odświeża umysł, przyjemnie jest widzieć horyzont jako nieskazitelną 
linię. Mnie 
samemu przydałoby się trochę „ozonu”. W Londynie panuje nieznośny upał i w tej 
wysokiej 
temperaturze hałas uliczny wydaje mi się jeszcze głośniejszy. Może istnieje 
jakaś fizyczna 
przyczyna tego zjawiska i ma to związek z rozchodzeniem się fal dźwiękowych. 
Pewnie często się 
kąpiesz. Zawsze uważałem Cię za fanatycznego pływaka. Proszę, odezwij się 
kiedyś, a jeśli 
będziesz w mieście, możemy wypić razem drinka. Mam nadzieję, że jesteś 
szczęśliwy, wygodnie 
urządzony i dobrze się czujesz w tym swoim domku. Zainteresowała mnie jego 
dziwna nazwa. Jak 
zwykle serdecznie pozdrawiam Twój James Listy Jamesa do mnie zawsze brzmią jakoś 
dziwnie 
protekcjonalnie, jak gdyby był starszym bratem, nie młodszym kuzynem. Czasami 
pisze 
w sposób tak sztywny, w dobrym znaczeniu tego słowa, jakby był moim ojcem, i 
dlatego moje 
poczynania wydają mi się tak dziecinne. A jednocześnie te jego listy (dostaję 
dwa, trzy do roku)
mimo swojej sztuczności sprawiają wrażenie pisanych przez człowieka niezupełnie 
zdrowego na umyśle.
Może lepiej będzie, jeśli w tym miejscu opowiem nieco obszerniej i bardziej 
szczerze 
o swoim kuzynie. Nie dlatego, żeby James odegrał jakąś rolę w moim 
dotychczasowym życiu, 
ani też bym się spodziewał, że to kiedykolwiek nastąpi. W ciągu ostatnich 
dwudziestu lat 
widywaliśmy się coraz rzadziej, a ostatnio, chociaż przeniesiono go do Londynu, 
nie 
spotykaliśmy się prawie wcale. Zaproszenie na drinka z jego strony jest gestem 
czysto 
grzecznościowym. Rzadko przedstawiałem Jamesa moim przyjaciołom (zawsze 
trzymałem go 
z daleka od dziewcząt), a on nie przedstawiał mnie swoim; nie wiem, czy w ogóle 
kiedykolwiek 
się z kimś przyjaźnił. (Zastanawiam się, skąd się dowiedział o moim „domku nad 
morzem”. 
O tym także, niestety, musiały pisać gazety. Czy plaga popularności dosięgnie 
mnie i tutaj?) Nie, 
kuzyn James nie zajmował nigdy znaczącej pozycji w moich życiowych perypetiach. 
Jego wpływ 
ograniczał się całkowicie do mojej psychiki.
Spotykaliśmy się rzadko, ale kiedy się to zdarzało, wkraczaliśmy na grunt 
dawnych 
i głębokich powiązań rodzinnych. Obaj jesteśmy jedynakami, synami dwóch braci, 
których 
dzieliła niewielka różnica wieku (stryj Abel był trochę młodszy od mojego ojca) 
i którzy nie 
mieli innego rodzeństwa. Chociaż rzadko wracamy do wspomnień z dawnych lat, 
pozostaje 
faktem, że łączą nas wspomnienia dzieciństwa; nie dzielimy ich z nikim innym. 
Niektórzy ludzie, 
nawet jeśli ich cenimy, pozostają dla nas zawsze wrogimi świadkami przeszłości. 
Trudno mi 
nawet określić, czy się lubimy. Gdyby mi dziś powiedziano, że James umarł, moje 
pierwsze 
wrażenie mogłoby być przyjemne, chociaż to o niczym nie świadczy. W naszym 
przypadku 
francuskie przysłowie: Cousinage dangereux voisinage [(franc.) – Stosunki między 
kuzynami bywają niebezpieczne.] 
miało zupełnie szczególną wymowę. W ostatnim zdaniu użyłem czasu przeszłego; i 
gdy się tak 
zastanawiam, widzę, jak wiele z tego wszystkiego należy do przeszłości; jedynie 
w głębszych 
warstwach pamięci zachowuje trochę dymensji czasowych. W miarę upływu lat James 
coraz 
wyraźniej jawił mi się jako groźna postać. Kiedyś pewien mój przyjaciel (był to 
Wilfred), 
poznawszy przypadkowo Jamesa, powiedział: „Twój kuzyn sprawia wrażenie człowieka 
zawiedzionego”.
Rozwidniło się, i od razu poczułem się lepiej.
Kiedy byłem młody, nie mogłem się nigdy zdecydować, czy to James jest postacią 
nierealną, 
a ja realną – czy vice versa. W każdym razie wydawało mi się w jakiś sposób 
oczywiste, że obaj 
nie możemy być realni; jeden z nas musi zamieszkiwać świat rzeczywisty, drugi 
zaś krainę cieni. 
Jamesa zawsze cechowała jakaś nieludzka niewrażliwość. Datuje się to od 
najwcześniejszych lat. 
Jak już wspomniałem wcześniej, uświadomiłem sobie dzięki jakiejś psychologicznej 
osmozie, do 
której tak często zdolne są dzieci, że stryj Abel zawarł „korzystniejsze” 
małżeństwo niż mój 
ojciec i że państwo Abelostwo Arrowby dochrapali się lepszej pozycji niż państwo 
Adamostwo 
Arrowby. Moja matka w pełni sobie to uświadamiała i jestem pewien, że w głębi 
swej religijnej 
duszy starała się „nie przejmować”. (Kiedy mówiła o stryjence Estelli, w pewien 
charakterystyczny sposób, z przekąsem podkreślała słowo „dziedziczka”.) Mój 
ojciec, naprawdę 
w to wierzę, nie przywiązywał do tego zupełnie znaczenia, chyba że ze względu na 
mnie. 
Pamiętam, raz powiedział jakimś dziwnym, niemal pokornym tonem: „Bardzo mi 
przykro, że nie 
możesz mieć kucyka tak jak James...” Wtedy właśnie zrozumiałem, jak bardzo go 
kocham (ile 
mogłem mieć wtedy lat? dziesięć, może dwanaście), a jednocześnie wiedziałem, że 
nie potrafię 
mu okazać tej swojej miłości i pewno ojciec wcale nie zdaje sobie z niej sprawy. 
Czy 
kiedykolwiek ją sobie uświadomił?
Jeśli chodzi o sytuację materialną, losy rodzin dwóch braci potoczyły się 
całkiem inaczej. 
James był dumnym posiadaczem wyżej wspomnianego kucyka, a właściwie kilku 
kolejnych 
koników, i w ogóle wiódł żywot, jak to określałem, „w stylu posiadacza kuca”. 
Jakże ja 
cierpiałem przez te cholerne kucyki! Gdy odwiedzałem „Ramsdens”, James czasami 
namawiał 
mnie na przejażdżkę, a stryj Abel (także amator jazdy konnej) proponował, że 
chętnie mnie 
przewiezie na swoim koniu, prowadząc go za uzdę. Chociaż miałem ogromną ochotę 
skorzystać 
z tych propozycji, zawsze odmawiałem z dumą i udawaną obojętnością. Po dziś 
dzień nigdy nie 
dosiadłem konia. Podróże stryjostwa na kontynent także budziły we mnie zazdrość, 
choć może 
nie tak palącą. Państwo Abelostwo Arrowby wyjeżdżali z Jamesem za granicę niemal 
na każde 
wakacje. Zjeździli całą Europę. (My oczywiście nie mieliśmy samochodu.) Byli też 
w Ameryce 
u krewnych stryjenki Estelli, o których starałem się wiedzieć jak najmniej. 
Jeśli chodzi o mnie, to 
nie wyjeżdżałem z Anglii aż do czasu, gdy, już po wojnie, wybraliśmy się z 
Klementyną do 
Paryża. Zazdrościłem stryjostwu nie tylko kucyków i samochodów, które im 
umożliwiały dalekie 
podróże, zazdrościłem im także inicjatywy. Stryj Abel potrafił wszystko 
zorganizować, lubił 
przygody, miał pomysły, był nawet hedonistą. Mój drogi, kochany ojciec nie mógł 
się pochwalić 
żadną z tych cech. Stryjostwo nigdy mi nie zaproponowali, żebym z nimi pojechał 
w którąś 
z tych cudownych podróży. Dopiero znacznie później zacząłem podejrzewać, i ta 
myśl utkwiła 
w mojej głowie jak żądło (śmiem twierdzić, że nadal gdzieś tam tkwi), że nie 
zapraszali mnie, 
ponieważ to James się temu sprzeciwiał.
Jak już powiedziałem, sytuacja ta martwiła mojego ojca jedynie ze względu na 
mnie. Ja także 
się martwiłem nią ze względu na siebie, ale niezależnie od tego także ze względu 
na ojca. Było 
mi przykro, że pozbawiono go należnej mu pozycji. Odczuwałem za niego 
upokorzenie, bo on, 
ten szlachetny, kochany człowiek, sam się tym nie przejmował. A cierpiąc z tego 
powodu, 
uświadamiałem sobie, nawet jako dziecko, że nie dorównuję ojcu, jeśli chodzi o 
jego postawę 
moralną. Miałem spokojny dom rodzinny i takich kochających rodziców, lecz byłem 
rozgoryczony i zawistnie pragnąłem tego wszystkiego, czym, idąc śladem ojca, 
pogardzałem. 
Patrzyłem na stryja Abla i stryjenkę Estellę jako na czarujące, niemal boskie 
istoty; 
w porównaniu z nimi moi rodzice wydawali mi się ludźmi szarymi i bez znaczenia. 
Niestety, 
z tego porównania wynikało, że są ofiarami losu. Jednocześnie wiedziałem, że 
ojciec mój jest 
prostym, prawym człowiekiem, podczas gdy stryj Abel, taki wytworny, to zwykły, 
przeciętny, 
egoistyczny bubek. Nie chcę oczywiście, żeby czytelnik sądził, że mój stryj był 
chamusiem czy 
pyszałkiem. Na pewno nie był. Kochał swoją piękną żonę i o ile wiem, dochowywał 
jej 
wierności. Uważano go także za czułego, odpowiedzialnego ojca. Jestem pewien, że 
w sposób 
uczciwy i sumienny wykonywał swoją pracę i załatwiał sprawy finansowe. Słowem: 
wzorowy 
obywatel. Ale przy tym zajmujący się sobą, przedsiębiorczy, zwyczajny 
sensualista, gdy 
tymczasem mój ojciec, chociaż może nikt sobie z tego nie zdawał sprawy, oprócz 
mnie i mojej 
matki, był kimś innym, kimś niezwykłym.
Mimo to czułem niemal cześć dla stryja Abla i skakałem wokół niego jak 
zadowolony 
piesek. Tak się w każdym razie zachowywałem jako dziecko. Później, przez Jamesa, 
zacząłem 
się zachowywać z większą godnością i rezerwą. Czy mój ojciec czuł się czasami 
dotknięty, że 
uważałem stryja Abla za osobę tak barwną? Być może. Teraz, kiedy to piszę, myśl 
ta napawa 
mnie smutkiem, i to smutkiem przejmującym. Ojciec nie przywiązywał wagi do dóbr 
doczesnych, lecz choć nigdy tego nie okazywał, bolał nad tym pewnie (chyba znowu 
ze względu 
na mnie), że nie był nigdy „figurą”. Moja matka być może wyczuwała intuicyjnie 
ten żal (albo jej 
o tym mówił) i kto wie, czy nie dlatego właśnie nie zawsze potrafiła opanować 
irytację, ilekroć 
wspominano rodzinę stryja Abla, a szczególnie kiedy państwo Abelostwo składali 
nam wizytę. 
Właściwie nie odwiedzali nas zbyt często. Matka wiedziała, że nie możemy ich 
„przyjąć” 
odpowiednio, i kiedy przychodzili, wprawiała ich w zakłopotanie natrętnymi 
przeprosinami 
dotyczącymi naszych skromnych warunków. Muszę dodać, że mieszkaliśmy w wynajętym 
mieszkaniu, gdzie samotność dokuczała nam w równym stopniu co brak odosobnienia. 
Z wizytą 
do „Ramsdens”, zbudowanego z kamienia, otoczonego drzewami domu stryjostwa, 
wybierałem 
się zazwyczaj sam, gdyż matkę przerażała perspektywa znalezienia się pod jednym 
dachem ze 
szwagrem, ojca zaś przebywanie pod każdym dachem, z wyjątkiem własnego.
Skoro wspomniałem o matce, muszę teraz powiedzieć kilka słów na temat stryjenki 
Estelli. 
Była, jak już mówiłem, Amerykanką, chociaż nie przypominam sobie, żeby mi się 
udało 
dowiedzieć, skąd właściwie pochodziła. Ameryka w owym czasie stanowiła dla mnie 
bardzo 
szerokie, niejasne pojęcie. Nie wiem także, jak i gdzie stryj poznał swoją żonę. 
Stryjenka Estella 
z pewnością uosabiała w moich oczach ogólnie Amerykę: wolność, wesołość, hałas. 
Gdziekolwiek się pojawiała, zawsze rozbrzmiewał śmiech, muzyka jazzowa i (jakiż 
to 
wywoływało szok!) pito alkohol. Tu czytelnik może odnieść mylne wrażenie. 
Relacjonuję to tak, 
jak odbierałem to wówczas, jako dziecko. Stryjenka Estella nie piła i owa 
ekstrawagancja 
wypływała z usposobienia i warunków, w jakich żyła, zdrowia, młodości, urody i 
pieniędzy. 
Cechowała ją instynktowna wielkoduszność osoby całkiem szczęśliwej. Kiedy byłem 
mały, 
starała się okazywać mi w sposób dziwnie ostentacyjny swą czułość. Moja matka 
obserwowała 
chłodno te być może nie mające żadnego znaczenia wybuchy czułości, ale mnie one 
wzruszały. 
Stryjenka Estella miała śliczny melodyjny głos, lubiła śpiewać piosenki z okresu 
pierwszej wojny 
i najnowsze romantyczne przeboje muzyki światowej {Róże Pikardii, Stąpając na 
palcach przez 
łan tulipanów, Och, jak smutno, Ja i Jane w samolocie i inne klasyczne już 
piosenki tego 
rodzaju). Pamiętam, że kiedyś w „Ramsdens” przyszła wieczorem, żeby mnie 
uspokoić, 
i zaśpiewała mi piosenkę, która mówiła o tym, że „nie ma sensu siedzieć samotnie 
na płocie 
w świetle księżyca”. Uważałem, że to bardzo zabawna piosenka, i popełniłem błąd, 
próbując 
rozweselić rodziców, powtarzając jej słowa: „to żadna frajda siedzieć pod 
drzewem, tulić cię 
i pieścić...” To chyba przez stryjenkę Estellę śpiew wywierał na mnie zawsze 
głębokie, niemal 
przerażające wrażenie. Jest coś dziwnego i coś okropnego w wykrzywionych, 
otwartych ustach 
śpiewających ludzi, zwłaszcza kobiet, kiedy widać wilgotne, białe zęby, wilgotne 
czerwone 
wnętrze jamy ustnej. Reasumując, stryjenka stała się dla mnie postacią 
symboliczną, uosabiającą 
nowoczesną kobietę, postacią nawet futurystyczną, czymś w rodzaju kuszącej 
proroczej wizji 
z mojej przyszłości. Zamieszkiwała krainę, którą postanowiłem odnaleźć i podbić. 
W pewnym 
sensie to osiągnąłem, ale kiedy zostałem królem owej krainy, stryjenka już nie 
żyła. Dziwne mi 
się wydaje to teraz, kiedy pomyślę, że właściwie nigdy się naprawdę nie 
znaliśmy, nigdy ze sobą 
poważnie nie rozmawialiśmy. Jakże łatwo w późniejszych latach moglibyśmy 
przerzucić most 
ponad przeszłością i dobrze się czuć w swoim towarzystwie. Kiedy przy jakiejś 
okazji 
wspomniałem o stryjence Estelli Klementynie, powiedziała, że to jedyna osoba 
spośród moich 
krewnych, którą chciałaby poznać. (Oczywiście nigdy nie przedstawiłem Klementyny 
rodzicom, 
bo byliby bardzo nieszczęśliwi, gdyby się dowiedzieli, że żyję otwarcie z 
kobietą dwa razy 
starszą od siebie; ale mógłbym ją na pewno przedstawić stryjence.) Estella 
zginęła w wypadku 
samochodowym, gdy miałem szesnaście lat, a ja mniej się tym przejąłem, niż się 
spodziewałem. 
Miałem wówczas inne zmartwienia. Ze smutkiem myślę teraz, że choć odnosiła się 
do mnie tak 
miło, prawdopodobnie nigdy nie myślała o mnie inaczej niż jako o nieśmiałym, 
niezgrabnym, 
gburowatym małym kuzynku Jamesa. Była dla mnie jakimś fenomenem, czymś 
niezwykłym. 
Sortując przed dwoma dniami różne rupiecie w „Shruff End”, natknąłem się na jej 
zdjęcie. Nie 
mogłem znaleźć ani jednej fotografii matki.
Moja matka nie czuła właściwie nienawiści do szwagierki ani jej tak bardzo nie 
potępiała, 
chociaż raziła ją ta hałaśliwość i to picie alkoholu. Nie była też chyba 
zazdrosna, gdyż nie 
pragnęła doczesnych dóbr, które taką przyjemność sprawiały Estelli. Przygnębiało 
ją po prostu 
życie szwagierki i w jej obecności wpadała w ponury nastrój i irytację, jak już 
wcześniej 
wspomniałem. Być może stryjostwo byli zdania, że jestem wychowywany zbyt surowo. 
Ludzie 
często dostrzegają jedynie zasady, a nie widzą kryjącego się za nimi uczucia, i 
często zbyt 
pochopnie opatrują innych etykietką „więźnia”. Niewykluczone, że sprytny stryj 
Abel i jego 
wyzwolona żona w głębi duszy litowali się nad moim ojcem i mną i winili moją 
matkę za, ich 
zdaniem, „surowy reżim”. Jeżeli matka podejrzewała, że ją tak surowo osądzano, 
musiało ją to 
boleć i miała pewnie do stryjostwa żal – w efekcie stawała się dla nas jeszcze 
bardziej surowa. 
Możliwe również, że odgadując moje dziecięce marzenia o tej „Ameryce”, którą 
reprezentowała 
stryjenka, czuła zazdrość. Dopiero o wiele później zacząłem się zastanawiać nad 
tym, czy nie 
wyobrażała sobie, że mojego ojca wyraźnie pociąga tryskająca życiem bratowa. 
Jestem pewien, 
że ojciec nie darzył Estelli jakimś głębszym uczuciem, chyba że znów ze względu 
na mnie, i że 
matka musiała o tym wiedzieć. (Jakże egoistycznie muszą brzmieć moje słowa, 
kiedy tak opisuję 
siebie jako „pępek świata” moich rodziców. Aleja naprawdę byłem dla nich pępkiem 
świata.) 
W końcu przestałem wyczekiwać z niecierpliwością wizyt stryjenki Estelli – mimo 
że zawsze 
czułem podniecenie, kiedy miała przyjść – ponieważ tak bardzo irytowały i 
przygnębiały moją 
matkę. Nasz dom był zawsze jakoś dziwnie „rozłożony” po tych wizytach i musiało 
upłynąć 
trochę czasu, zanim wszystko wróciło do normy. Kiedy rolls-royce Abla znikał w 
perspektywie 
ulicy, matka milkła, odpowiadała monosylabami, a ojciec i ja kręciliśmy się po 
domu na palcach, 
unikając nawzajem swego wzroku.
W szkole byłem szczęśliwy, nie pamiętam jednak, abym miał w tym okresie 
bliższych 
przyjaciół, jakieś dramatyczne przeżycia czy ukochanych nauczycieli, chociaż 
niektórzy z nich, 
jak na przykład pan McDowell, wywarli istotny wpływ na moje dalsze życie. 
Stryjostwo jawią 
mi się jako gigantyczne, niesłychanie ważne, romantyczne postacie stanowiące 
obiekt moich 
bliżej nie sprecyzowanych uczuć w czasach poniekąd dziwnie pustego dzieciństwa. 
A mimo to 
widzę ich niewyraźnie, jakby za mgłą, jakby za jakąś chmurą – częściowo chyba 
dlatego, że 
interesowali się mną jedynie marginesowo. Nigdy nie odniosłem wrażenia, że mnie 
naprawdę 
rozumieją czy też zwracają na moją osobę uwagę. Z kuzynem Jamesem sprawa 
wyglądała 
całkiem inaczej. James i ja od najwcześniejszych lat byliśmy wobec siebie 
czujni, podejrzliwi, 
nieustannie świadomi swego istnienia. W milczeniu obserwowaliśmy się nawzajem, 
ale jakoś 
instynktownie utrzymywaliśmy to wzajemne zainteresowanie w tajemnicy przed 
naszymi 
rodzicami. Nie mogę powiedzieć, że baliśmy się siebie; bałem się tylko ja. I nie 
był to lęk przed 
Jamesem, tylko przed czymś, co on reprezentował. Chodziło, jak przypuszczam, o 
prorocze, 
niejasne przeczucie, że moje życie okaże się fiaskiem, całkowitą klęską. Nasze 
stosunki cechował 
niepokój i wzajemne skrępowanie. Naturalnie w skrytości ducha. Nigdy nie 
rozmawialiśmy ze 
sobą na temat tego dziwnego napięcia, być może nie potrafilibyśmy znaleźć 
odpowiednich słów, 
by je określić. Wątpię, czy nasi rodzice domyślali się tego choć trochę. Nawet 
mój ojciec, który 
wiedział, że zazdroszczę Jamesowi, o tym nie miał pojęcia.
Jak już wspomniałem, moje skrępowanie wobec kuzyna częściowo powodowała obawa, 
że 
jemu się w życiu powiedzie, ja zaś poniosę klęskę. Po bolesnych przeżyciach 
związanych 
z kucykami Jamesa tego już byłoby za wiele. Trudno niemal określić, w jakim 
stopniu moja 
„żądza władzy” wywodziła się z owego dawnego pragnienia, żeby przyćmić Jamesa, 
zaimponować mu. Nie sądzę, żeby James tak bardzo pragnął imponować mnie; może 
wiedział, że 
nie potrzebuje się zbytnio wysilać, żeby to osiągnąć. Miał po swojej stronie 
wszystkie atuty. 
Otrzymał – z tego powodu naprawdę zacząłem już zgrzytać zębami – lepsze ode mnie 
wykształcenie; ja uczęszczałem do miejscowej średniej szkoły (była to 
przeciętna, całkiem 
przyzwoita szkoła, teraz przestała już istnieć), James uczył się w Winchesterze. 
(Może było to 
w pewnej mierze błogosławieństwem. Mówią, że pobyt w tej szkole pozostawia 
trwałe ślady 
w psychice uczniów.) Ja otrzymałem rozsądne, solidne wykształcenie, a przede 
wszystkim 
rozmiłowałem się w Szekspirze. James, jak mi się wówczas wydawało, uczył się 
wszystkiego 
naraz. Znał grekę, łacinę, kilka języków nowoczesnych, ja zaś słabo francuski, a 
jeszcze mniej 
łacinę. Wiedział dużo o malarstwie i regularnie odwiedzał różne galerie sztuki w 
Europie 
i Ameryce. Rozprawiał ze swadą o różnych miejscowościach na świecie. Był dobry z 
matmy 
i zdobywał nagrody w konkursach historycznych. Pisywał wiersze, które 
zamieszczano w gazetce 
szkolnej. Błyszczał. I chociaż nie chełpił się wcale swoimi osiągnięciami, w 
jego towarzystwie 
czułem się coraz większym prostakiem. Wiedziałem, że pogłębia się coraz bardziej 
dzieląca nas 
przepaść, a zgłębiając ją, czułem, jak przepełnia mnie rozpacz. To jasne, mojemu 
kuzynowi los 
przeznaczył sukces, mnie zaś klęskę. Ciekaw jestem, do jakiego stopnia był tego 
świadom mój 
ojciec.
Czytając po raz drugi to, co dotychczas napisałem, czuję, że moi czytelnicy znów 
odniosą 
mylne wrażenie. Jakże trudną formą literacką jest autobiografia! Upokorzenie, 
dzika ambicja, 
którą James, jestem pewien, całkiem nieświadomie rozbudził we mnie, narastały 
stopniowo 
i okaleczały moją psychikę. Jako mali chłopcy, a nawet gdy byliśmy już nieco 
starsi, bawiliśmy 
się wspólnie. Miałem niewielu kolegów, częściowo dlatego, że matka nie chciała 
zapraszać 
innych dzieci do domu. (Nie zależało mi na tym, gdyż nie bardzo lubiłem swoich 
kolegów.) Jeśli 
James miał przyjaciół, to trzymał ich z dala ode mnie. Tak więc bawiliśmy się 
tylko we dwóch, 
obserwując się nawzajem, nie zawsze w pełni sobie to uświadamiając, jak by to 
można 
wnioskować z tego, co napisałem powyżej. Jednakże nawet w czasie tych zwykłych 
zabaw 
dostrzegałem, że James bez trudu góruje nade mną. Wiedział o wiele więcej o 
ptakach i kwiatach 
i świetnie łaził po drzewach. (Pamiętam, że jako małe dziecko całkiem poważnie 
myślał o tym, 
żeby się nauczyć latać.) Potrafił jak lis odnaleźć właściwą drogę. Miał jakiś 
tajemniczy instynkt, 
jeśli chodzi o miejsca i przedmioty. Kiedy zginęła nam piłka, to zawsze 
odnajdywał ją James, 
a kiedy zgubiłem swój stary samolocik, James, jak tylko się o tym dowiedział, 
zaraz trafił na jego 
ślad.
Gdy zacząłem się uczyć w szkole teatralnej w Londynie, moi rodzice zamartwiali 
się, James 
natomiast budził powszechny szacunek studiując w Oksfordzie. W tym czasie 
straciłem z nim 
kontakt. Nie łaknąłem dalszych wieści o jego sukcesach i właściwie nie 
interesowało mnie, co 
kuzyn James zamierza robić. Cokolwiek to było, nie dopiął swego, gdyż wybuchła 
wojna, 
zaciągnął się do ochotniczego Królewskiego Korpusu Strzeleckiego, później 
nazywanego 
„Zielonymi Kurtkami”, i w ten sposób rozpoczął, choć myślę, że nie zdawał sobie 
wówczas 
z tego sprawy, swoją karierę w wojsku. Doprawdy trudno mi teraz wyobrazić sobie 
Jamesa 
w innej roli niż żołnierza. Jego służba w czasie wojny potoczyła się w sposób 
całkiem 
interesujący, podczas gdy ja jeździłem autokarem i grałem w sztukach 
Szekspirowskich dla 
górników. Po jakimś czasie usłyszałem, że James jest w Indiach, w Dehra Dun. Ale 
absorbowały 
mnie wówczas moje własne kłopoty, zwłaszcza że przeżywałem właśnie swoją 
pierwszą miłość 
i jej następstwa. Potem zaczęły się utarczki z Klementyną. Dopiero później 
dotarły do mnie 
wieści o przygodach Jamesa. Uprawiał wspinaczkę w różnych górach, zainteresował 
go Tybet, 
nauczył się języka tybetańskiego i ciągle znikał za granicą na swoim kucyku. 
(Owe dziecięce 
galopady na kucykach okazały się, jak widać, użyteczne.)
Potem został wysłany z misją do jakiegoś tybetańskiego władcy. Zdaje się, że 
miała ona 
związek z niemieckimi jeńcami wojennymi. James prowadził bardzo urozmaicone 
życie, ale 
myślę, że nigdy nie brał udziału w prawdziwej akcji. Zawsze się lękałem, że 
usłyszę, iż został 
odznaczony Krzyżem Wiktorii. [order przyznawany za męstwo na polu walki.] 
Oczywiście nigdy nie wątpiłem, 
że James jest dzielnym człowiekiem w takim sensie, w jakim ja nim nie jestem.
Moi rodzice byli bardzo zaskoczeni, kiedy po wojnie okazało się, że James 
postanowił 
pozostać w wojsku. Mówili, że stryj Abel nie jest zadowolony z tej decyzji, gdyż 
widział swego 
syna raczej w roli premiera. (Stryjenka Estella już wtedy nie żyła.) Ja zaś w 
głębi duszy 
cieszyłem się, gdyż czułem intuicyjnie, że James obrał złą drogę, Właśnie wtedy 
zacząłem 
odnosić sukcesy w teatrze, moja „żądza władzy” zaczęła przynosić owoce, a życie 
z Klementyną 
przypominało wyjazdowy karnawał. A więc kuzynek James postanowił zostać 
żołnierzem! Stryj 
Abel twierdził wprawdzie, że to tylko na razie, że syn wybrał wojsko dlatego, by 
mieć więcej 
czasu na pisanie poezji, ale moja matka orzekła, że stryj stara się jedynie 
robić dobrą minę do złej 
gry.
Nikomu z nas nie przyszło wówczas do głowy, że wojsko także może, co potwierdza 
tradycja, zapewnić drogę do chwały i władzy.
Widywałem się z Jamesem po wojnie w okresie owych wzruszających spotkań tych, co 
przeżyli, ale potem znów zniknął mi z oczu. Bez przerwy gdzieś znikał. Kiedy 
wrócił z Indii, 
wysłano go do Niemiec, potem znowu był jakiś czas w Anglii, w szkole 
oficerskiej, i znów 
wyjechał do Indii. Ktoś mi później mówił, że wysłano go w tajnej misji do Tybetu 
– miał zbadać 
wpływy sowieckie na tym terenie. Oczywiście James nigdy nie mówił mi o swojej 
pracy. 
Orientowałem się trochę, dokąd podróżował, gdyż z coraz większą regularnością 
przysyłał mi 
kartki z życzeniami na urodziny i na Boże Narodzenie. Ja nie byłem aż tak 
uprzejmy, ale kiedy 
do mnie napisał, odpowiadałem mu krótko. Jego listy bywały zwykle nudne, nic nie 
mówiące. 
I nagle, tuż po wkroczeniu Chińczyków do Tybetu, James pojawił się w Londynie. 
Nigdy 
przedtem ani potem nie widziałem, żeby coś tak przeżywał. Była to na pewno jego 
osobista 
tragedia. „Co za głupcy! – wykrzykiwał z goryczą – jak mogli nie pojmować, że to 
nie Rosja, 
lecz Chiny stanowiły realne zagrożenie!” Najbardziej zaś smuciło go nie to, że 
zignorowano jego 
dobre rady (być może jego własne), lecz to, że uległo zniszczeniu to, co było mu 
drogie. Wkrótce 
jednak uspokoił się i nigdy już nie rozmawiał ze mną na ten temat.
Następną pocztówkę od Jamesa otrzymałem z Singapuru, a kolejny list, wysłany 
także 
z Singapuru, zawierał kondolencje po śmierci mojego ojca. (Nie wiem, skąd się o 
niej 
dowiedział.) Potem straciłem swego kuzyna z oczu, gdyż na jakiś czas straciłem z 
oczu wszystko, 
zgasło światło mego życia. Długo nosiłem w sercu żałobę po ojcu, czułem się 
bardzo 
nieszczęśliwy. Nad stratą mojego kochanego, dobrego ojca głęboko boleję do tej 
pory. 
Jednocześnie, jak gdyby przez solidarność, wszystko zaczęło iść jak po grudzie. 
Porzuciłem 
Klementynę i paskudnie uwikłałem się w romanse z innymi kobietami, moja kariera 
zawodowa 
także się załamała i wyglądało na to, że poniosłem całkowitą klęskę. Śmierć 
matki wkrótce 
potem wydała mi się nie tyle odrębną stratą, ile jakby tragicznym przedłużeniem 
śmierci ojca. 
Następnie zmarł stryj Abel, ale on już dawno przestał mnie obchodzić, przestałem 
nawet całkiem 
o nim myśleć. Pamiętam, że miałem zamiar wysłać kondolencje do Jamesa. Nigdy 
jednak tego 
nie zrobiłem. Przypominam sobie, że dopiero wtedy pomyślałem o tym, jak musiał 
czuć się mój 
kuzyn, kiedy zginęła jego cudowna matka. Był przecież wtedy jeszcze małym 
chłopcem. 
Przeżywałem wówczas głęboko swoje własne smutki i niezbyt przejąłem się zgonem 
stryjenki 
Estelli. Jakoś nigdy się nie zastanawiałem, jak bardzo musiał to odczuć James.
Wspomniałem o człowieku (powinienem podać jego nazwisko – nazywa się Toby 
Ellesmere), który opowiedział mi o tajnej misji Jamesa w Tybecie. Nie wyróżniał 
się niczym 
szczególnym poza tym, że czasami przynosił mi wiadomości o moim kuzynie. Chodził 
wraz 
z Jamesem do szkoły, a także służył wraz z nim w „Zielonych Kurtkach”. Ellesmere 
został 
maklerem giełdowym, potem wydawcą, trochę też zajmował się teatrem jako 
inwestor, i właśnie 
wtedy się na niego natknąłem. Kiedy w jakiś czas potem, gdy skończyła się moja 
zła passa, 
spotkaliśmy się wieczorem na bankiecie popremierowym, Ellesmere powiedział: 
„Przypuszczam, 
że pan wie, iż pana kuzyn stał się buddystą?” Byłem zdziwiony, zafascynowany tą 
nowiną. 
Nigdy nie posądzałem Jamesa o jakieś uczucia religijne. Obaj należeliśmy do 
kościoła 
anglikańskiego, ale taka nie ugruntowana wiara zanika z wiekiem. Moja matka, 
muszę tu dodać, 
nie narzucała nam, ojcu i mnie, swoich szczególnych wierzeń ewangelickich. 
Pewnie zdawała 
sobie sprawę, że nic nie wskóra. W każdym razie uważała za pewnik, że jesteśmy 
chrześcijanami. Chodziliśmy do kościoła anglikańskiego. Oczywiście nie 
prowadziłem 
z Jamesem dyskusji na tematy religijne. Gdybym się zastanawiał nad tą kwestią w 
czasach, kiedy 
byliśmy młodzi, myślę, że stwierdziłbym, iż podstawową zasadą moralną Jamesa 
było unikanie 
wulgarności. Religia jako „właściwy sposób bycia”? Można trafić gorzej. Nigdy 
bym nie 
przypuszczał, że James z zapałem wyruszy na poszukiwanie egzotycznych tajemnic 
Wschodu. 
Zadziwiające!
Wkrótce przestałem się dziwić. Ostatecznie, co to znaczy? James nie mógł 
przecież wierzyć 
w wędrówkę dusz. Następnym razem spotkałem kuzyna w zupełnie innym okresie 
życia. Śmierć 
ojca, rozpacz z powodu niepowodzeń zawodowych, fiasko w Hollywood – to wszystko 
miałem 
już za sobą. Zawarłem pokój z Klementyną. (Byliśmy razem w Japonii.) Osiągnąłem 
szczyty 
powodzenia, stałem się królem w krainie stryjenki Estelli. Powiedziałem do 
Jamesa: „Słyszałem, 
że zostałeś buddystą?” Uśmiechnął się i odparł:
„O, tak!” – takim tonem, że mogło to znaczyć zarówno „Tak”, jak i: „Cóż za 
bzdura!” Nie 
pytałem więcej. Później James powrócił do Londynu. Zaczął pracować w 
Ministerstwie Obrony 
i dotąd tam pracuje. W jego mieszkaniu w Pimlico pełno jest posążków Buddy, a 
także innych 
orientalnych rupieci; niektóre z nich są chyba hinduskie.
James jest już teraz naturalnie generałem. Jemu też się w jakimś sensie powiodło 
w życiu. 
Moje własne przekonanie, że to ja wygrałem w tej rywalizacji, wywodzi się 
częściowo z tego, że 
Jamesa rozczarowało życie, a mnie nie.
– Człowiek utonąłby tutaj w ciągu sekundy!
– W ciągu trzech sekund!
– Wciągu sekundy!
– Trzech!
Oto przykład rozmów, jakie toczą się „Pod Czarnym Lwem”, i poziomu owych sporów. 
Zdaje się, że klienci tego barn spoglądają niechętnym okiem na to, że kąpię się 
w morzu, 
z którego są tak dumni, dlatego iż pochłania tyle ofiar. Tego rodzaju odzywki 
rozpoczynają się, 
gdy tylko wejdę do baru, i oczywiście są skierowane bezpośrednio do mnie.
– Jestem wytrzymałym pływakiem. – Włączam się w debatę.
– Właśnie tacy się topią.
– Pan pływa bez niczego – dodaje ktoś.
– Bez niczego?
– Tak, bez niczego.
– Ach, chodzi panu o to, że pływam nago!
A więc obserwują mnie. Patrzą na mnie teraz tępym wzrokiem, wrogo, w milczeniu.
– Widział pan foki? – pyta Arkwright pogodnie.
– Nie, jeszcze nie.
Kiedy podszedłem tego ranka do skalnych schodków koło wieży, z żalem 
stwierdziłem, że 
moja „linka” zrobiona z zasłony jakoś się odwiązała i zniknęła. Mimo to się 
wykąpałem. Wydaje 
mi się, że mięśnie mam coraz twardsze i zyskałem wprawę w wydostawaniu się na 
brzeg. 
Jednakże zawsze otrę sobie naskórek albo się skaleczę. Żółte skały, które z 
daleka wyglądają na 
tak gładkie, mają w istocie szorstką, nierówną powierzchnię, jak gdyby pokrywały 
je szczelnie 
miliony maleńkich, ostrych, połamanych muszelek, czaszołek. Wczoraj skakałem do 
wody 
z „urwiska” przy domku podczas przypływu i udało mi się potem bez trudu wyjść z 
wody, ale 
lekki niepokój popsuł mi całą przyjemność kąpieli. Nie mam jednak zamiaru 
stracić twarzy „Pod 
Czarnym Lwem” i nie przeniosę się do „kąpieliska dla pań”.
Dzisiaj całe niebo zasnuwa przyjemna, delikatna mgiełka, a morze jest srebrzyste 
i zwodniczo spokojne, jak gdyby drobne fale postanowiły uderzać o skały tak, 
żeby na 
powierzchni wody nie pojawiła się ani odrobina piany. Jakże piękne jest takie 
gładkie, 
błyszczące, jakby zadowolone z siebie morze. Powinny tu być foki, nawet fale 
wyglądają dzisiaj 
jak foki, ale nadal daremnie lustruję uważnie taflę wody przez lornetkę. Ogromne 
mewy 
o żółtych dziobach usiadły na skale i wpatrują się we mnie błyszczącymi jak 
szklane paciorki 
oczami. Kormoran szybuje nad morzem, muskając jego glicerynową taflę. Motyle 
gęsto obsiadły 
skały. Nadal utrzymuje się wysoka temperatura. Zrobiłem pranie i wysuszyłem je 
na trawie. 
Pływam codziennie, czuję się w pełni sprawny i... słony. Nadal nie mam wieści od 
Lizzie, ale nie 
przejmuję się tym. Czuję się szczęśliwy w tej mojej ciszy. Jeśli bogowie mają 
coś w zanadrzu dla 
mnie i dla Lizzie, to dobrze. Jeśli nie – też dobrze. Czuję się wolny i 
niewinny. Może właśnie 
dzięki tym kąpielom?
Jakiż ja się stałem górnolotny, niemal pompatyczny, odkąd zostałem pisarzem. 
Wielu 
znanych mi dramatopisarzy uważa, że bezdialogowa proza jest tak trudna jak obcy 
język, 
o którego opanowaniu nawet nie marzą. Może kiedyś i ja tak myślałem. A mimo to 
patrzcie, ile 
już stron zapełniłem szczelnie swoją pisaniną. Przejrzałem krótką 
charakterystykę Jamesa; 
wydaje mi się całkiem niezła. Tylko czy jest zgodna z prawdą? No cóż, może nie 
całkiem mija 
się z prawdą, ale jest o wiele za krótka i zbyt kurtuazyjna. Jak można opisać 
żywe, konkretne 
osoby? James w tym opisie sprawia wrażenie tak surowego, tak całkowicie 
ukształtowanego. 
Zapomniałem napisać, że ma małe, kwadratowe zęby i bezmyślny, dziecinny uśmiech. 
Czasami 
zamyśla się z otwartymi ustami. Ma haczykowaty nos i smagłą cerę. Stryjenka 
Estella miała 
także smagłą cerę. Czyżby w jej żyłach płynęła krew indiańska?
Muszę jeszcze popracować nad tymi portretami. A może w efekcie w tej książce 
ukażę po 
prostu swoje życie, opowiadając o ludziach, których znałem? Cóż to za śmieszne i 
różnorodne 
grono: Klementyna, Rosina, Wilfred, Sidney, Peregrine, Rita, Fritzie, Jeanne, Al 
Buli... Muszę 
napisać o Klementynie. Ona jest centralną postacią. Jakąż wariatką i jędzą stała 
się pod koniec, 
kiedy straciła urodę, a potem i rozum. Jaką się stała wiedźmowatą, nudną 
staruchą, powtarzającą 
bez końca te same skandaliczne, sprośne historyjki! I ta okropna atmosfera 
panująca w jej 
mieszkaniu, zapach alkoholu, zapach łez i histerii. Klementyna bez końca robiła 
mi wymówki, 
dotąd dudni mi w uszach jej donośny, przepity głos. Czy potrafiłem stawić temu 
czoło? Chyba 
tak? Tak łatwo było przebaczać i okazywać litość, kiedy zrozumiałem, że 
Klementyna jest 
skazana na śmierć. Brzmi to cynicznie. Zawsze ją kochałem; i zostaliśmy za to 
nagrodzeni. Pod 
sam koniec oboje zachowywaliśmy się wspaniale. Biedna Klementyna! Starość to 
okropna 
kraina. Wkrótce ja sam się w niej znajdę. Czy to dlatego tak potrzebuję Lizzie?
Notuję to następnego ranka. Wczoraj siedziałem, pisząc do późna w saloniku, i 
nagle 
wydarzyło się coś, co mnie okropnie wytrąciło z równowagi. Kiedy na chwilę 
podniosłem głowę, 
byłem całkiem pewny, że przez szybę wewnętrznych drzwi widzę jakąś twarz i 
wpatrujące się we 
mnie oczy. Znieruchomiałem. Po prostu sparaliżowało mnie przerażenie. Trwało to 
zaledwie 
krótki moment i nie potrafiłbym opisać teraz tej twarzy, ale widziałem ją bardzo 
wyraźnie. Może 
to znamienne, że nie pamiętam tej twarzy. Po chwili oczywiście wstałem, żeby 
sprawdzić, co to 
takiego. Nową lampę naftową łatwo przenosić, więc nie potrzebowałem wypatrywać 
w ciemności, ze świecą. Oczywiście nikogo i nic nie spostrzegłem.
Obszedłem nawet dokoła cały dom. Muszę powiedzieć, że czułem się bardzo dziwnie. 
Idąc 
do sypialni na piętrze, rozmyślnie wolno wstępowałem na schody. Wziąłem proszek 
nasenny 
i położyłem się do łóżka. W nocy wydawało mi się, że słyszę postukiwanie 
koralików zasłony, 
ale to normalne zjawisko. Dziś zerwał się lekki wiatr i morze jest znowu 
błękitno-białe.
Doszedłem do wniosku, że ową zjawę można wytłumaczyć dwojako. Pierwsza teoria: 
musiałem zobaczyć odbicie swojej własnej twarzy w ciemnej tafli szyby. Ale 
przecież (jeśli 
nieświadomie nie wstałem z krzesła) siedziałem poniżej miejsca, w którym moja 
twarz mogła się 
odbić w szybie, poza tym ujrzałem ową twarz dość wysoko, a więc (rozmyślałem 
dalej) albo 
musiała ona należeć do kogoś bardzo wysokiego, albo osoba ta na czymś stała. 
(Tylko że tam nie 
ma na czym stanąć, gdyż składany stolik przeniosłem do saloniku.) Jeszcze jedno 
wytłumaczenie 
przyszło mi do głowy, sprawdzę je dziś wieczorem; okna wychodzącego na morze nie 
zasłoniłem, a wczoraj w nocy świecił księżyc, była pełnia. Czy mogłem zobaczyć 
księżyc odbity 
w szybie wewnętrznych drzwi?
„Bogowie są wszędzie” – powiedział kiedyś James, cytując kogoś. Może przez całe 
życie 
otaczali mnie pomniejsi bogowie i różne inne duchy i tylko dzięki magii teatru 
trzymali się z dala 
albo to ona ich w jakiś sposób absorbowała? Ludzie teatru są zawsze przesądni. 
No więc teraz 
jesteśmy wreszcie razem, sami. Ha, cóż, nigdy nie ulegałem manii prześladowczej 
i nie 
zamierzam jej ulegać teraz.
Muszę wkrótce wybrać się do hotelu „Pod Krukiem” i kupić trochę wina. Chyba 
przestanę 
rozmawiać o duchach i potworach w gospodzie „Pod Czarnym Lwem”.
Postanowiłem dzisiaj nie pływać.
Zrobiłem zakupy. W sklepie ciągle obiecują, że będą mieli sałatę, ale jak dotąd, 
nie można jej 
dostać. Ani naturalnie świeżych ryb. Zastałem kilka listów w mojej kamiennej 
psiej budzie. Ani 
słowa od Lizzie. Odezwał się natomiast Peregrine Arbelow. Na lunch przyrządziłem 
sobie swój 
boski wegetariański przysmak z duszonych jarzyn: cebula, marchew i pomidory z 
otrąbkami, 
soczewicą i kaszą perłową, dodałem do tego roślinnej proteiny, oliwy i 
osłodziłem brązowym 
cukrem. (Proteinę roślinną przywiozłem ze sobą z Londynu.) Przed samym jedzeniem 
skropiłem 
wszystko lekko cytryną. Do tego pieczone kartofle i twarożek. (Jest to bardzo 
lekkostrawna 
potrawa.) Na deser kruche rożki i śliwki. (Wolno gotowane śliwki są wspaniałe. 
Należy je 
odcedzić, dodać odrobinę cytryny albo soku z kwiatu pomarańczy – nigdy 
śmietany.) Może 
kogoś dziwi, iż moja dieta nie zawiera jabłek, pozwólcie więc, że wyjaśnię; jest 
to jedyny 
wypadek, w którym nie chcę sobie psuć smaku i zachowałem arystokratyczne 
upodobania. 
Ponieważ jadam tylko koksy, muszę się obywać bez jabłek od kwietnia do 
października.
Zanim przystąpię do nakreślenia portretu Peregrine’a, przepiszę tu jego list, 
który będzie 
doskonałym wstępem.
Charles!
Jak ci leci? Zżera nas ciekawość. Nikt się nie przyznaje do tego, że został 
przez Ciebie 
zaproszony. Czyżbyś za nami nie tęsknił? A może wśliznąłeś się cichaczem do 
swojego nowego 
mieszkania, nie odpowiadasz na telefony i wychodzisz tylko nocami? Ktoś 
powiedział, że Twój 
domek stoi na odludziu, na obmywanym falami przylądku, ale to nie może być 
prawda. Ja 
wyobrażam sobie Ciebie w przytulnym bungalowie. W końcu jak mógłbyś żyć bez 
butelczyny. Nie 
zniósłbym tego, gdybyś naprawdę zmienił swój styl życia. Ja sam wprawdzie zawsze 
czegoś 
takiego pragnąłem, nigdy mi się jednak nie udało mego marzenia zrealizować i 
chyba nigdy tego 
nie zrobię.
Umrę w betach, zawsze był ze mnie kawał drania. Piłem przez tydzień po powrocie 
z piekła, 
czyli z Belfastu. Cywilizacja to rzecz straszna, Charles, ale nie wyobrażaj 
sobie, że Tobie się uda 
kiedykolwiek przed nią uciec. Chcę wiedzieć, co porabiasz. I niech Ci się nie 
zdaje, że uda Ci się 
na zawsze ukryć przede mną. Jestem Twoim cieniem. Myślę, że przyjadę do Whitsun, 
żeby się 
z Tobą zobaczyć. (Ktoś mnie do tego prowokuje, a wiesz, że nie potrafię się 
wtedy oprzeć.) Wiele 
osób przekazałoby Ci pozdrowienia, gdyby wiedziały, że do Ciebie piszę, robiąc 
to oczywiście nie 
z sympatii, ale z bezczelnej ciekawości. Niewielu ludzi jest Ciebie wartych. Czy 
poniżej podpisany 
do nich należy? Czas pokaże. Czy mam przyjechać, zabierając kąpielówki? Nie 
pływałem od 
czasu naszych niezapomnianych dni w Santa Monica. Niektórzy twierdzą, Że nie ma 
Cię w ogóle 
w Anglii, że wyjechałeś z jakąś dziewczyną do Hiszpanii. Aby wykazać błędność 
owej teorii, 
musisz mi odpisać. Twój cień pozdrawia Cię.
Peregrine Jestem już po lunchu. (Brakuje mi mojej butelczyny, święta prawda.) 
Siedzę 
w pokoju na górze, przy oknie z widokiem na morze. Niebo zasnuły chmury, morze 
jest 
wzburzone, ciemnoszaroniebieskie, w agresywnym, nieprzyjemnym kolorze. Mewy 
trzymają 
wartę. W domu czuje się wilgoć. Nadal jestem w ponurym nastroju. Chyba po tym, 
co się 
wydarzyło ostatniej nocy. Było to oczywiście zwykłe złudzenie optyczne (jednakże 
sprawdzę to 
jeszcze w jakąś księżycową noc, gdy będzie pełnia). Dobrze przynajmniej, że mogę 
napisać: 
„jestem w ponurym nastroju”, a nie jestem przerażony”. Nie ma czego się bać.
Może zrobię trochę notatek do charakterystyki Peregrine’a. Przy tej okazji będę 
musiał 
wspomnieć o Rosinie, a wolałbym zapomnieć już o tej pani. No cóż, pisanie 
autobiografii nie 
może sprawiać przez cały czas przyjemności.
Peregrine (on nie znosi, kiedy się na niego mówi Perry, tak samo jak ja nie 
znoszę, kiedy 
mnie nazywają Charlie; w ten sposób zwracają się tylko osoby, które mnie nie 
znają) należy do 
tych, którzy wiedzą, jakie życie chcą prowadzić, jaką odegrać rolę, i zawsze 
prowadzą takie życie 
i odgrywają taką rolę kosztem wszystkich dookoła, zwłaszcza osób im najbliższych 
i najdroższych. Najdziwniejsze jest to, że chociaż popełniają omyłki, i jak to 
czasem bywa, 
obsadzają się w niewłaściwej roli, zawsze jednak odnoszą sukcesy. Dzieje się tak 
częściowo 
dlatego, że ich „ofiary” wolą proste przeżycia niż męki związane z krytyczną 
myślą. Peregrine, 
pod wieloma względami miły, przyjemny człowiek, zgrywa się na ryczącego 
niedźwiedzia i w tej 
roli w idiotyczny sposób przysparza sobie wrogów. Uważam, że stwarzanie sobie 
niepotrzebnie 
wrogów zarówno w teatrze, jak i w życiu świadczy o braku zawodowych 
umiejętności. Peregrine 
zawsze porusza się na ślepo. Brakuje mu skrupulatności prawdziwego artysty. 
Musiałem go 
wiecznie terroryzować, żeby się zjawiał na scenie trzeźwy. Ma wszelkie dane po 
temu, żeby być 
dobrym aktorem, jest jednak tak cholernie próżny i niesystematyczny, że wszystko 
odwala na 
łapu-capu i zbyt często robi sobie „wolne dni”.
Peregrine jest katolikiem z Ulsteru. Zaczął studiować medycynę w Queen’s 
University 
w Belfaście, ale uciekł stamtąd do The Gate Theatre w Dublinie. Nienawidzi 
Irlandii, tak jak 
tylko Irlandczyk to potrafi. Wcześnie wyrzekł się religii na rzecz marksizmu, a 
potem wyrzekł się 
także marksizmu. Początkowo uważałem go za playboya (w tych dawnych latach był 
jeszcze 
szczupły) i od razu zacząłem oceniać z zawiścią jego talent. Peregrine już od 
kilku lat nie pracuje 
ze mną; marnuje się, występując w telewizji jako tłusty, sympatyczny czarny 
charakter. Dobrze 
wie, co sądzę o jego karierze. Ale pozostaliśmy przyjaciółmi, chociaż ukradłem 
mu żonę. Ożenił 
się po raz drugi, także nieszczęśliwie, z eksaktorką Pamelą Hackett, która ma 
córeczkę 
z pierwszego małżeństwa z „Gingerem” Godwinem. (Ach, gdzież on teraz jest?) 
Dlaczego ludzie 
się w ogóle pobierają?
Tak, będę musiał napisać o Rosinie; może dobrze mi zrobi przelanie tego na 
papier. Co nie 
znaczy, że potrafiłbym opisać to wszystko, nawet gdybym zapełnił wiele tomów. 
Rosina to 
prawdziwy fenomen! Poznałem ją już jako żonę Perry’ego. Spotkali się w Ameryce, 
wkrótce 
potem gdy zobaczyłem Peregrine’a po raz pierwszy w The Gate Theatre w Dublinie. 
Byłem 
wtedy jeszcze dosyć młody, ale zacząłem już zdobywać rozgłos jako dramatopisarz 
i reżyser. 
Upłynęło chyba trochę czasu (jakże żałuję, że nie pisałem pamiętnika), zanim 
zacząłem biegać za 
Rosiną. Było to po krótkim okresie, kiedy znowu mieszkałem z Klementyną. Ileż 
energii 
zużyłem w swym życiu, uciekając przed kobietami. Rita Gibbons także należy do 
tej historii, 
musiało więc to być trochę później. Klementyna tolerowała Ritę, Lizzie, Jeanne, 
nienawidziła 
natomiast Rosiny. Oczywiście okłamywałem Klementynę (a ona mnie), ale wiele osób 
starało się 
o to, żeby ją na bieżąco o wszystkim informować.
Rosina to oczywiście Rosina Vamburgh – prawdopodobnie najsławniejsza osoba w tej 
książce (po mnie naturalnie). Jej prawdziwe nazwisko, które utrzymuje w 
tajemnicy, brzmi Jones 
albo Davis, Williams, Rees czy tak jakoś podobnie, jest ona Walijką, babka jej 
była kanadyjską 
Francuzką. Nigdy nie byłem „zakochany” w Rosinie. Chciałbym zarezerwować to 
określenie do 
czasu, gdy będę opisywał ten jedyny przypadek, kiedy kochałem kobietę naprawdę. 
(Nie mam tu 
na myśli drogiej Klementyny.) W każdym razie na pewno za nią szalałem. (Bo cóż 
człowiekowi 
pozostaje innego, kiedy piękna, inteligentna kobieta kocha się w nim namiętnie.) 
Nie jestem 
pewien, czy Rosina była we mnie naprawdę zakochana. Szalona wzajemna żądza 
dominowała 
w naszym romansie przez cały czas jego trwania. Na pewnym etapie naszych 
stosunków Rosina 
z pewnością pragnęła za mnie wyjść, ja natomiast nigdy nie żywiłem najmniejszej 
ochoty, żeby 
się z nią ożenić. Po prostu jej pożądałem, ponadto odczuwałem satysfakcję, 
odciągając ją bez 
przerwy od męża. Jako młoda kobieta Klementyna była chyba najpiękniejszą istotą, 
jaką znałem, 
ale nie znałem nigdy kobiety tak eleganckiej, wytwornej i wspaniale „zrobionej” 
jak Rosina. 
W jej uroku wyczuwa się coś sztucznego i kruchego – i dzięki temu właśnie jest 
tak bardzo 
kobieca. Miałem nieraz ochotę zmiażdżyć ją w swoich ramionach, a nawet schrupać. 
Rosina ma 
lekkiego zeza w jednym oku, który nadaje jej spojrzeniu szczególnej 
intensywności. Jej oczy 
błyszczą tak, jakby miotały iskry. Rosina to osóbka wprost elektryzująca. Nie 
spotkałem też 
nigdy dziewczyny, która potrafiłaby tak szybko jak ona biegać w pantoflach na 
bardzo wysokich 
obcasach.
Rosina była (i jest nadal) dobrą aktorką i bardzo inteligentną kobietą. (Te 
zalety nie zawsze 
chodzą w parze.) W jej urodzie można się doszukać cech zarówno celtyckich, jak i 
galijskich; ma 
niebieskie oczy, ciemne kręcone włosy, duże, wilgotne, zmysłowe usta. Boże, jak 
wiele bywa 
rodzajów pocałunków. Lizzie całowała suchymi ustami, skromnie, a jednak tak, że 
zatykało 
oddech. Rosina drapieżnie jak tygrysica. Cechował ją urok i dzikość raczej 
brzydkiej dziewczyny 
z bajki, której nie udaje się zdobyć księcia, ale jest bardziej interesująca od 
tej, która go zdobywa, 
toteż lepiej jej się układa życie. Rosina była dobrą aktorką komiczną, świetną w 
bzdurnych 
komediach z XVII w., gatunku, który mnie nigdy nie interesował. Stworzyła 
niezapomnianą 
kreację jako Hedda Gabler, była wzruszająca jako Natalia Pietrowna w Miesiącu na 
wsi. 
Niestety, nigdy nie miała okazji zagrać Honory Klein. [Postać z adaptacji 
scenicznej powieści Iris Murdoch Ucięta 
głowa.] Kiedy z nią pracowałem, zawsze ją obsadzałem w rolach niezgodnych z jej 
typem urody. 
Często postępowałem w ten sposób i aktorzy odnosili sukcesy. Rosina okazała się 
zadziwiająco 
dobra jako Prezydentowa w Sidneyowskiej adaptacji Niebezpiecznych związków. 
Nigdy nie 
pozwoliłem jej zagrać Lady Makbeth; zrobił to o wiele później Isaiach Mommsen i 
było to 
koszmarne. Kiedy porzuciłem Rosinę, poczuła się całkiem zagubiona, jakiś czas 
grywała 
w głupich filmach i występowała w telewizji. Ucieszyło mnie to. Skoro z nią 
zerwałem, nie 
chciałem, żeby jej nazwisko błyszczało świetlnym napisem na Shaftesbury Avenue, 
nie chciałem 
też wiedzieć, kto reżyseruje sztuki, w których występuje. Lajalousie natt avec 
l‘amour, mais ne 
meurtpas toujours avec lui. [(franc.) – Zazdrość rodzi się wraz z miłością, ale 
wraz z nią nie zawsze umiera.] Przerwy 
między okresami posiadania a piekłem, które się po nich rozpętywało, były 
krótkie, ale muszę 
dodać: cudowne. Rosina należała do kobiet, które uważają, że „solidna kłótnia 
oczyszcza 
atmosferę”. Ja jednak wiem z własnego doświadczenia, że kłótnia nie tylko nie 
oczyszcza 
atmosfery, lecz może przysporzyć człowiekowi wroga na całe życie. Kłótnie w 
teatrze bywają 
okropne; zawsze ich unikałem. Rosina nieraz nazywała mnie przez to tchórzem. Ona 
uwielbiała 
się kłócić, wszystko jedno o co, uważała, że kto się lubi, ten się czubi. Jakże 
mnie to już 
zaczynało męczyć. Zawsze miałem jednak na podorędziu jakiś złoty most, który 
mogłem w razie 
potrzeby przerzucić i po nim uciec. Rosina nie miała niczego takiego i kiedy 
zaczęła dostrzegać, 
że staję się coraz chłodniejszy, lgnęła do mnie coraz bardziej i wrzeszczała 
coraz głośniej. 
Zawsze zdradzała skłonność do nieuzasadnionej zazdrości, w jeszcze większym 
stopniu niż ja. 
Dominującym rysem całego mojego życia była zazdrość; sam przez nią cierpiałem i 
zadawałem 
cierpienie innym. Teraz przyszło mi nagle na myśl coś zupełnie innego, lecz 
równie okropnego; 
milczenie mojej matki po wizytach stryjenki Estelli.
Pod koniec oboje byliśmy bliscy obłędu. Pamiętam, jak mój kuzyn James zacytował 
kiedyś 
jakiegoś filozofa, który twierdził, że „nie jest przeciwne rozsądkowi, kiedy się 
woli, by raczej 
uległ zagładzie cały świat, niż miałby się człowiek skaleczyć w palec”. Rosina i 
ja osiągnęliśmy 
taki stan (chociaż ja nie określiłbym go jako rozumny), że zdecydowanie 
woleliśmy to pierwsze. 
Pamiętam, że kiedyś Rosina w napadzie wściekłości stoczyła się ze schodów. Tak 
mi dopiekła, 
że ja sam miałem kilka razy ochotę wyskoczyć przez okno; żywiłem jednak 
nadzieję, że ona 
zrobi to pierwsza. Doszedłem do wniosku, a może zawsze tak uważałem, że, i tu 
znów zacytuję 
pewnego Francuza: elle n’a qu’une faute, elle est insupportable. [(franc.) – Ona 
ma tylko jedną wadę: jest 
nieznośna.] Jeszcze teraz budzę się w środku nocy i myślę sobie: Powinienem 
dziękować Bogu, że ta 
kobieta zniknęła z mojego życia. Oczywiście, kiedy ją porzuciłem, nie powróciła 
już do 
Peregrine’a.
Byłem ogromnie wdzięczny Perry’emu i podziwiałem go, że się tak zachowywał. 
Cynicy 
mówili, że Perry ucieszył się, gdy mu odebrałem Rosinę. Ja jednak wiedziałem, że 
cierpiał. 
Jestem pewien, że Perry i Rosina żyli nieustannie na stopie wojennej, ale 
przecież wiele par tak 
żyje, a mimo to są szczęśliwe.
Myślę, że Perry kochał Rosinę, chociaż udawał, podobnie jak ja, że jest 
nieznośna. I może 
odczuł ogromną ulgę, gdy bez jego udziału spadł mu kłopot z głowy. Później 
odstąpił od swojej 
zwykłej zasady i afiszował się z męską solidarnością. Nadal jest do mnie 
ogromnie przywiązany, 
co bardzo sobie cenię. Tylko dlatego, że był taki wielkoduszny i miły, nie 
czułem się wobec 
niego winny, mimo że zdawałem sobie sprawę, że zachowałem się okropnie. Nie 
czułem się 
winny, dlatego że Perry nigdy nie robił mi wymówek. Czułem się na przykład 
zawsze winny 
wobec mojego szofera, Freddiego Arkwrighta, dlatego że raz zrobił mi awanturę, a 
wcale nie 
dlatego, że dałem mu powód, by miał do mnie żal, gdyż kazałem mu czekać kilka 
godzin 
o pustym żołądku, podczas gdy sam obżerałem się w hotelu „Connaught”. Poczucie 
winy 
w człowieku budzi bardzo często oskarżenie, a nie to, że popełnił przestępstwo.
Wybrałem się na spacer i zrywałem kwiaty na moich skałach. Nazbierałem cały 
bukiet 
waleriany, zawciągu i białego morskiego wyżpinu jagodowego. Wyżpin ma bardzo 
silny, 
słodkawy zapach. Nie mogę się powstrzymać od zbierania kamyków, mimo iż cała 
niecka skalna 
jest już nimi wypełniona, a te najładniejsze ułożyłem na krawędzi trawnika. 
Wygląda to trochę 
dziwacznie, zobaczę później, czy mi się będzie podobało, kiedy obłożę kamykami 
cały trawnik. 
To doskonały sposób wyeksponowania tych kamyków, nie wiem tylko, czy nie zmienią 
od spodu 
barwy, leżąc na ziemi.
Dziś rano pływałem w czasie deszczu przy kamienistej plaży. Ta plaża jest 
oddalona o milę 
od mojego domku w stronę wsi, więc wziąłem ze sobą kąpielówki, ale ich nie 
włożyłem, bo nie 
spotkałem tam żywej duszy. Deszcz uspokoił morze, było gładkie, oleiste, lekko 
pobrużdżone 
jego kroplami. Bez trudu wyszedłem z wody. Nazbierałem kamyków, wróciłem do domu 
i usiadłem nagi na „Moście Minna”, w ciepłym deszczu obserwując połyskliwą wodę 
wpadającą 
do głębokiego krateru. Nawet w pogodny dzień woda wpada tam i odpływa jak fale 
przypływu 
i odpływu.
Wczoraj w nocy nie mogłem sprawdzić, czy słuszna jest moja teoria, że widmowa 
twarz 
widziana w szybie była odbiciem księżyca, ponieważ niebo zasnuły chmury, ale 
jestem teraz 
pewien, że uległem złudzeniu optycznemu, które nie wymaga dalszych wyjaśnień. 
Wieczorem 
siedziałem w „czerwonym pokoiku”, gdzie rozpaliłem ogień na kominku. Znowu się 
dymiło, 
może dlatego, że wiatr zmienił kierunek. Uratowałem pająka wędrującego po tlącym 
się polanie 
i nagle przypomniał mi się ojciec. Dopiero tutaj, po raz pierwszy od kilku lat, 
mam w pokoju 
otwarte palenisko. Klementyna zawsze lubiła patrzeć na płonący ogień. Jakiż to 
dziwny proces: 
palenie. Jak całkowicie, jak spokojnie ogień wszystko trawi. I jaki jest czysty; 
czysty jak śmierć. 
(Czy moje ciało zostanie spalone w krematorium? Kto się tym zajmie? Po cóż 
jednak myśleć 
o śmierci.) Do tej pory trzymałem drewno na opał w spiżarni, niestety, niewiele 
go się tam 
mieści, poza tym podłoga jest dziwnie wilgotna. Mógłbym przekształcić na skład 
drewna 
„wewnętrzny pokój” na parterze. Drewno wyrzucane przez fale jest takie piękne! 
Wygładzone 
przez wodę, wybielone do jasnej szarości, aż żal je palić. Odłożyłem kilka 
kawałków, by 
podziwiać układ słojów. Może założę sobie kolekcję samorostów wyrzuconych przez 
fale?
Zjadłem już podwieczorek i siedzę teraz w saloniku przy oknie, patrzę, jak 
deszcz siecze 
spokojnie taflę morza. Jest jakaś straszna, surowa prostota w tej szarej 
scenerii. Z wyjątkiem 
ciemnostalowego pasa w miejscu, gdzie woda styka się z horyzontem, morze i niebo 
mają dziś 
jednakowy kolor: jasnoszary, połyskują lekko, jak gdyby na coś oczekiwały, jak 
gdyby lada 
chwila niebo miała rozedrzeć błyskawica, a z fal miał się wynurzyć jakiś potwór. 
Dzięki Bogu, 
nie ulegałem już więcej takim halucynacjom, a fakt, że tak szybko zapomniałem o 
potworze, 
przemawia za tym, że moje doznanie było ubocznym skutkiem działania narkotyku, 
który kiedyś 
lekkomyślnie zażyłem. Zresztą czy ja naprawdę widziałem coś, co wymaga aż tylu 
wyjaśnień? 
Uważnie obserwuję wygładzoną przez deszcz powierzchnię morza, lecz nie widzę, 
żeby wyłaniał 
się z odmętów jakiś ogoniasty stwór. (Fok też nie widać.) Dziwna rzecz, potem 
dumałem nad 
gadkami wieśniaków w gospodzie „Pod Czarnym Lwem” o „robakach”. Robak to stare 
określenie smoka. Czy to wszystko nie zaczyna przypominać zbyt malowniczej 
opowieści? 
Smoki, poltergeisty, twarze w oknie. Ależ mnie irytuje ten deszcz!
Przeczytałem po raz drugi to, co napisałem o Jamesie i Peregrinie; bardzo się 
wzruszyłem. Są 
to oczywiście tylko szkice do portretów i wymagają uzupełnienia, aby się stały 
prawdziwe 
i wierne. Dopiero teraz przyszło mi do głowy, że właściwie mogę wypisywać w tych 
moich 
wspomnieniach przeróżne głupstwa o swoim życiu, wszyscy i tak w nie uwierzą! 
Ludzie są tak 
łatwowierni, potęga drukowanego słowa tak wielka, a magia znanego nazwiska czy 
osobistości 
ze świata rozrywki tak potężna. Nawet jeśli czytelnicy stwierdzą, że traktują to 
wszystko cum 
grano salis, to w istocie wcale tak nie jest. Chcą w to wierzyć i uwierzą, bo 
wierzyć jest łatwiej, 
niż nie wierzyć, a na ogół uważa się, że wszystko, co zostało utrwalone na 
piśmie, to „w jakimś 
sensie prawda”. Mam nadzieję, że to moje spostrzeżenie nie obudzi w nikim 
wątpliwości, czy 
wszystkie części tej książki są wiarygodne. Kiedy zacznę opisywać swoje życie z 
Klementyną 
Makin, twoja łatwowierność, czytelniku, będzie wystawiona na ciężką próbę. Mam 
nadzieję, że 
wyjdzie z niej zwycięsko.
Odkąd zacząłem pisać tę książkę, czy jak też nazwiemy te zapiski, czuję się tak, 
jakbym 
błądził po jakiejś ciemnej pieczarze, w której tu i ówdzie widać przeróżne 
„światełka” 
przenikające przez szyby czy szczeliny łączące ją ze światem zewnętrznym. (Cóż 
za posępny 
opis mego stanu ducha; wcale nie chciałem, żeby zabrzmiało to tak posępnie.) 
Pośród tych 
światełek jarzy się jedno wielkie światło i ku niemu cały czas podświadomie się 
kieruję. Może to 
wielki otwór, przez który przenika światło dzienne, albo czeluść, przez którą 
bucha ogień 
z wnętrza ziemi. Nadal nie jestem pewny, którą z tych hipotez uważać za słuszną, 
i muszę się 
teraz przybliżyć do owego światła, żeby się o tym przekonać. Ten obraz nasunął 
mi się tak nagle, 
że nie wiem, co z nim zrobić.
Kiedy zdecydowałem pisać o sobie, nasunęło mi się pytanie: czy mam pisać i o 
Hartley? 
Oczywiście, pomyślałem, muszę napisać o Hartley, przecież to najważniejsza osoba 
w moim 
życiu. Ale czy potrafię? Jaki styl mam wybrać i czy zdołam go na tyle opanować, 
aby był 
godzien tak świętego tematu, a jednocześnie żeby opisywane wydarzenia nie 
szarpały mi zanadto 
nerwów. A może będzie to po prostu świętokradztwo? Albo może wpadnę w 
nieodpowiedni ton 
i to, co było takie cudowne, zabrzmi groteskowo. Czy nie lepiej opowiedzieć 
historię swego 
życia, nie wspominając o Hartley, nawet jeżeli pominięcie jej oznaczałoby, że 
cała ta książka to 
jedno wielkie kłamstwo? Czy można, kreśląc taki autoportret, opuścić coś, co 
wywarło tak 
ogromny wpływ na całą moją osobowość, kogoś, o kim się myślało codziennie przez 
całe życie? 
„Codziennie” to może przesada, ale niezbyt duża. Nie potrzebuję sobie 
przypominać Hartley, ona 
jest tutaj, w moim sercu, jest moim początkiem i końcem, alfą i omegą mego 
życia.
Myślałem, że lepiej będzie spuścić zasłonę na tę historię, gdyż zaczynała mnie 
zbytnio 
niepokoić, w końcu jednak postanowiłem spróbować ją opisać, by się przekonać, 
czy potrafię się 
jakoś przybliżyć do tych wspomnień, czy mi się uda objąć tak rozległy temat, 
jakim jest Hartley. 
I kiedy zupełnie nieoczekiwanie stwierdziłem, że zaczynam mimochodem pisać: „Mój 
dziadek ze 
strony ojca był ogrodnikiem w hrabstwie Lincoln...”, poczułem, że wędrując po 
ciemnej jaskini, 
zbliżam się do owego silnego źródła światła i jestem gotów opowiedzieć o swojej 
pierwszej 
miłości. Lecz cóż mogę o niej powiedzieć. Nagle poczułem się tak, jakby ktoś 
zasznurował mi 
usta. Moja pierwsza miłość, moja jedyna miłość... Nawet Klementyna była jedynie 
jej cieniem. 
Konieczność przelania tego na papier w moim wypadku wydaje się tak wielka, że 
trudno mi 
sobie wyobrazić, żeby ktokolwiek przeżywał to inaczej. Onn’aime qu‘unefois, la 
premiere. [(franc.) 
– Kocha się tylko raz, po raz pierwszy.]
Nazywała się Mary Hartley Smith. Jak szybko piszę, jak łatwo mi to przychodzi! 
Moje serce 
także bije szybko. O Boże! Mary Hartley Smith.
Mam więc już początek. Ale naprawdę nie potrafię opowiedzieć wszystkiego. Zrobię 
trochę 
notatek, pewnie jednak nigdy tego nie skończę. Właściwie chyba nie da się ująć 
tej historii 
w słowa, gdyż nic się prawie nie działo, liczyły się tylko uczucia: uczucie 
dziecka, uczucie 
chłopca, uczucie młodzieńca, uczucie mgliste, święte, silniejsze niż wszystko 
inne w jego życiu. 
Nie przypominam sobie czasów, kiedy nie znałem Hartley. Chodziłem do szkoły 
męskiej, ale 
pensja dla dziewcząt znajdowała się bardzo blisko, tuż obok, i widzieliśmy je 
stale. Ponieważ 
wtedy wiele dziewcząt nosiło imię Mary, zaczęto ją nazywać Hartley, i tak to do 
niej przylgnęło, 
że stało się jej imieniem. Stanowiliśmy „parę” od wczesnych lat dzieciństwa, 
tyle że w owych 
czasach była to beztroska, dziecięca przyjaźń nie obfitująca, o ile sobie 
przypominam, w jakieś 
głębokie wstrząsające przeżycia. Przeżycia zaczęły się, kiedy mieliśmy około 
dwunastu lat. To, 
czego wówczas doznawaliśmy, zadziwiało nas, wprawiało w zakłopotanie, 
wstrząsnęło nami; 
czuliśmy się podobnie jak szczury na widok terierów. Tego, co się z nami działo, 
nie można 
określić słowami: „byliśmy zakochani”, to zbyt słabe, zbyt niejasne określenie; 
wszystko 
przeżywaliśmy wspólnie, myśleliśmy takimi samymi kategoriami, nie wyobrażaliśmy 
sobie życia 
bez siebie. Stanowiliśmy dwie połówki jednej istoty. Dlaczego ten ból był taki 
czysty, 
niezafałszowany?
To dziwne, że teraz nazywam „bólem” (i nie zmienię tego) coś, co przecież było 
samą 
radością. Może dlatego, że wydawało nam się to takie niezwykłe i niewinne. 
(Mówiono mi, że 
zaślepiony człowiek nie odróżnia piekącego ognia od silnego mrozu.) Może uczucia 
objawiają 
się w tym wieku w postaci bólu dlatego, że nie łagodzi ich rozwaga. Wszystko 
staje się okropne 
i przerażające, a im cudowniejsze jest i radośniejsze, tym wydaje się 
okropniejsze i bardziej 
przerażające. Ale pozwólcie, że powtórzę raz jeszcze: nie zastanawialiśmy się, 
nie myśleliśmy. 
Nie dopuszczałem do siebie w ogóle wątpliwości, czy Hartley będzie mnie zawsze 
kochała, 
wiedziałem, że jest moja na zawsze. Kiedy jednak zamykaliśmy się, płacząc ze 
szczęścia, 
ogarniało nas straszne przerażenie.
Oczywiście instynktownie trzymaliśmy wszystko w tajemnicy. Szkolni koledzy 
przyzwyczaili się do naszej przyjaźni. Staraliśmy się z nią nie zdradzać, 
byliśmy ostrożni, 
spotykaliśmy się po kryjomu. Wszystko to, jak już powiedziałem, było 
instynktowne; nad niczym 
nie dyskutowaliśmy, nie podejmowaliśmy żadnych decyzji. Musieliśmy ukrywać przed 
światem 
ten cenny dar, żeby nikt nie zranił, nie wyśmiał, nie zniszczył tej naszej 
miłości. Moi rodzice 
znali trochę Hartley, ona jednak nie bywała w naszym domu, a to dlatego, że 
matka i ojciec 
niemal chorobliwie nie znosili gości, i dlatego, że ja nigdy nie proponowałem, 
żeby ją zaprosić. 
Rodzice nie podejrzewali, by Hartley jakoś specjalnie mnie interesowała, 
ponieważ uważali 
wtedy, że jestem za młody, żeby mieć w ogóle jakieś specjalne zainteresowania. 
Rodzice Hartley 
równie mało wiedzieli o mnie, tak samo nie interesowali się naszymi sprawami, z 
tą tylko 
różnicą, że chyba mnie nie lubili. Hartley miała starszego brata, który gardził 
zarówno siostrą, jak 
i mną. Nasz świat był jak gdyby zapieczętowany i trzymany przez nas w tajemnicy. 
Uważaliśmy, 
że oficjalnie poinformujemy rodziców o wszystkim później, kiedy będziemy 
zamierzali się 
pobrać; oczywiście byliśmy pewni, że się pobierzemy, gdy ukończymy osiemnaście 
lat. (Byliśmy 
w jednym wieku.) Nie szczędziliśmy sobie pieszczot, ale nie sypialiśmy ze sobą. 
Proszę 
pamiętać, że są to bardzo odległe czasy.
Muszę spróbować opisać Hartley. O moja najdroższa, jak wyraźnie widzę cię teraz. 
Oczywiście nie działa tu moja wyobraźnia, widzę cię naprawdę. Światło w tej 
jaskini to światło 
dzienne, nie blask ognia. Może jest to jedyne prawdziwe światło w moim życiu, 
światło, które 
ukazuje prawdę. Nic dziwnego, że tak się bałem, by nie utracić tego światła i 
nie pogrążyć się na 
zawsze w mroku. Bo to ten ślepy dziecięcy lęk, który tak wcześnie obudziła we 
mnie matka, 
kiedy mi odmawiano pocałunku i zabierano wieczorem świecę. Hartley, moja 
Hartley. Tak, 
widzę ją wyraźnie, jak skacze przez sznur, który podnoszą coraz wyżej i wyżej. 
Hartley pokonuje 
każdą wysokość. Ci, co ją obserwują, za każdym razem oddychają z ulgą, a moje 
serce bije tak 
mocno, taki jestem dumny. Hartley była najlepsza w skokach, w biegach, zdobyła 
mistrzostwo 
swojej szkoły, potem mistrzostwo międzyszkolne. Zawsze była pierwsza, a ja biłem 
brawo wraz 
z innymi i cieszyłem się w głębi serca z jej sukcesów. Widzę ją, jak stoi 
zdyszana, oparta 
o poręcze, jej nagie uda lśnią od potu. Trener mówił o olimpiadzie.
Przyjdź, Duchu Święty, natchnij nasze dusze I oświeć nas boskim ogniem...
Razem przystąpiliśmy do konfirmacji, chcieliśmy, żeby Bóg pobłogosławił naszą 
miłość. 
Pamiętam Hartley śpiewającą w kościele, jej śliczną, jasną, niewinną twarzyczkę 
zwróconą ku 
światłu, ku Bogu, ku radości, która jej się należała, i która musiała stać się 
jej udziałem. Często 
rozmawialiśmy na temat religii (rozmawialiśmy zresztą o wszystkim), czuliśmy, że 
jesteśmy 
wybrańcami losu i że nasza miłość będzie nas zawsze chroniła. Byliśmy 
przekonani, że nietrudno 
nam będzie stać się dobrymi, tak łatwo nam przyszło zachować niewinność. 
Pamiętam cudowny 
śmiech Hartley, ale nie znaczy to, że często sobie dokuczaliśmy, czy też bez 
przerwy 
żartowaliśmy. To szczęście było dla nas święte, uroczyste, nie braliśmy udziału 
w ordynarnych 
rozmowach, jakie prowadzili nasi rówieśnicy. Myślę, że seks nas zbytnio nie 
interesował. 
Stanowiliśmy jedność i tylko to miało znaczenie. Żyliśmy jak w raju. Mknęliśmy 
na rowerach za 
miasto, aby poleżeć na łące pełnej jaskrów, koło mostu kolejowego, między 
kanałami albo na 
pustym placu czekającym na zabudowę. Należały już do nas okolice, miały dla nas 
niezwykły 
urok i znaczenie niczym rajskie ogrody. Hartley nie zaliczała się do 
intelektualistek ani moli 
książkowych, cechowała ją mądrość niewiniątek; rozmawialiśmy jak aniołowie, ona 
czuła się 
zawsze panią czasu i przestrzeni.
Widzę teraz, jak się do mnie uśmiecha. Była piękna, ale cechowało ją jakieś 
wewnętrzne 
piękno. Nie należała do szkolnych piękności. Czasami jej twarz sprawiała 
wrażenie ponurej, 
niemal pełnej goryczy; kiedy Hartley płakała, przypominała Prosiaczka z Alicji w 
Krainie 
Czarów. Miała cerę bardzo bladą i ludzie czasami mówili, że wygląda na chorą, a 
taka była 
zdrowa i silna. Twarz miała raczej okrągłą, karnację jasną i spojrzenie 
skazanego na śmierć, 
zalęknionego dzikusa. Jej ciemnoniebieskie oczy czasami wydawały się fiołkowe. 
Źrenice często 
tak się jej rozszerzały, że całe oczy wydawały się niemal czarne. Bardzo piękne, 
proste, jasne 
włosy związywała w koński ogon. Wargi miała blade i zawsze zimne. Kiedy 
zamykałem oczy 
i dotykałem ich swoimi ustami w dziecięcym pocałunku, wydawało mi się, że zimna 
włócznia 
przeszywa moje ciało. Tak może się czuć pielgrzym, gdy klęka i dotyka ustami 
świętego 
kamienia obdarzonego uzdrawiającą mocą. Ciało Hartley pozostawało bierne w moich 
ramionach, za to dusza iskrzyła się jak zimne ognie. Jej piękne ramiona i długie 
nogi były też 
zawsze blade i chłodne. Nigdy nie widziałem Hartley całkiem rozebranej. Była 
szczupła, bardzo 
szczupła, długonoga, zgrabna i bardzo silna. Nigdy mnie do siebie nie 
przytuliła, ale czasami 
nagle sztywniała i tak mocno wbijała palce w moje ramiona, że pozostawały na 
nich wyraźne 
ślady. Gdy ją całowałem, nie zamykała oczu, wpatrywała się we mnie z dziwnym 
zakłopotaniem, 
które oznaczało jednocześnie namiętność. Te spokojne, milczące, niemal sztywne 
uściski okazały 
się najbardziej namiętne ze wszystkich zaznanych w życiu. Szanowaliśmy się 
nawzajem 
i uwielbialiśmy się – ale zachowaliśmy niewinność. Ta nasza namiętność i miłość 
były takie 
czyste, jakich nigdy już nie spotkam i jakie, jestem tego pewien, rzadko się w 
ogóle zdarzają. Od 
tych wspomnień bije ku mnie taki blask jak od żadnego dzieła sztuki, są dla mnie 
żywsze 
i cenniejsze niż Szekspir czy Piero delia Francesca. Jakaś część mojej istoty 
nie uległa wpływowi 
czasu i zmianom, które zaszły w moim życiu, pozostała na wieki przy Hartley, w 
tym cudownym 
miejscu, gdzie kiedyś przebywaliśmy razem.
Tyle już napisałem, cóż mogę jeszcze dodać. Mógłbym tak pisać i pisać o Hartley 
bez końca, 
opowiadając tylko o tym, jak wyglądała. Staje się to jednak zbyt bolesne. 
Straciłem ją, ten swój 
najdroższy skarb. I do dziś jest dla mnie tajemnicą, dlaczego to się stało, 
tajemnicą duszy młodej 
dziewczyny i dziewczęcej wizji świata. Obawiałem się tak wielu rzeczy: że 
Hartley umrze albo 
że ja umrę, że w jakiś sposób zostaniemy przeklęci za to, że byliśmy zbyt 
szczęśliwi, nigdy 
jednak się nie obawiałem, w każdym razie świadomie, i nie brałem w ogóle pod 
uwagę tego, co 
mnie spotkało. A może właśnie tego się lękałem, ale wydawało mi się zbyt 
okropne, żeby 
dopuszczać to do swej świadomości. Tak wielka miłość zawsze przeraża, i to 
ogromnie, 
a przerażenie, podobnie jak niektóre modlitwy odwołujące się do nieograniczonych 
możliwości 
Wszechmogącego Boga, ma nieograniczony zasięg. A więc może tego właśnie się 
lękałem? 
Musiałem chyba płakać w głębi swej zagubionej duszy, w obawie, żeby to się nie 
stało, choć było 
to dla mnie niepojęte.
Pozwólcie, że spróbuję to wszystko opisać prostymi słowami, bo przecież to 
bardzo proste. 
Pewnego dnia Hartley doszła do wniosku, że nie chce wyjść za mnie. Nie mogłem 
się 
dowiedzieć, jaka jest tego przyczyna. Czułem się tak zdruzgotany i 
nieszczęśliwy, że nie 
potrafiłem myśleć jasno i zadawać sensownych pytań, ona zaś, zmieszana, 
udzielała mi 
wymijających odpowiedzi. Może pragnęła oszczędzić mi bólu, może po prostu sama 
czuła się 
nieszczęśliwa, może jeszcze nie całkiem się zdecydowała, a ja, głupi, tego nie 
dostrzegłem? 
Wypowiedziała wówczas te straszne, pamiętne słowa. Czy to były jednak prawdziwe 
powody? 
Wydawało mi się, że wszystko, co wtedy mówiła, unieważniły jej łzy. Od dawna 
obiecywaliśmy 
sobie, że się pobierzemy, kiedy ukończymy osiemnaście lat, kiedy osiągniemy 
pełnoletność. 
Teraz Hartley, ocierając łzy, tłumaczyła mi coś niejasno, wymijająco, ja zaś 
wykrzykiwałem 
żarliwie, że poczekam, że nie będę jej ponaglał. Czyżby ogarnął ją typowy lęk 
młodej 
dziewczyny przed małżeństwem? Uszanowałbym go, postępowałaby tak, jak by 
chciała, żeby 
tylko nie rezygnowała z naszej wspólnej przyszłości, za którą tęskniliśmy od tak 
dawna. 
Postanowiliśmy się pobrać, ustaliliśmy termin ślubu, obawiałem się jedynie tego, 
że mogę 
umrzeć i nie doczekać tego dnia. Wyjechałem do Londynu, do szkoły teatralnej, 
mając przed 
oczami tę datę. Nie powiedzieliśmy jeszcze niczego rodzicom. I to był może mój 
błąd? 
Obawiałem się, że moja matka nie zaaprobuje naszego związku, że mu się 
sprzeciwi. Mogła 
powiedzieć, że jesteśmy jeszcze za młodzi. Nie chciałem, żeby zatarg z rodzicami 
zniszczył 
nasze szczęście, chociaż tak często powtarzaliśmy sobie, że stawimy czoło 
wszystkim 
przeciwnościom. Może gdyby rodzice wiedzieli i wyrazili zgodę albo gdybyśmy 
stoczyli bitwę 
o naszą miłość, już sama jawność naszych planów uczyniłaby je bardziej 
zobowiązującymi, 
bardziej realnymi. Z pewnością zmieniłoby to atmosferę naszego maleńkiego raju. 
Czy 
obawiałem się właśnie tej zmiany, czy dlatego straciłem Hartley, że okazałem się 
tchórzem? 
O Boże, jakiż ja popełniłem błąd? Co się wydarzyło, kiedy wyjechałem do Londynu, 
co jej 
strzeliło do głowy? Przecież już się zgodziła, wszystko zrozumiała. Oczywiście, 
nie byliśmy już 
razem, ale przecież pisałem do niej codziennie, przyjeżdżałem na weekendy, 
wydawało mi się, że 
się nie zmieniła. I nagle pewnego dnia powiedziała mi...
Pojechaliśmy na rowerach nad kanał naszą zwykłą drogą. Rowery leżały splątane ze 
sobą, 
tak jak zawsze, w wysokiej trawie obok ścieżki służącej do holowania łodzi. 
Spacerowaliśmy, 
patrząc na znajome miejsca, które uważaliśmy za swoje własne. Była jesień. Nad 
łąką unosiło się 
mnóstwo motyli. Odtąd motyle zawsze przypominają mi te straszne chwile. Nagle 
Hartley 
zaczęła płakać.
– To nie może trwać dłużej, nie może trwać. Nie mogę wyjść za ciebie. Nie 
bylibyśmy razem 
szczęśliwi. Nie zostałbyś ze mną, uciekłbyś, nie dochowałbyś mi wierności. Tak 
cię kocham, ale 
nie mogę ci zaufać, nie potrafię cię zrozumieć.
Oboje byliśmy bliscy obłędu, oboje płakaliśmy z żalu. W końcu zrozpaczony i 
śmiertelnie 
przerażony krzyknąłem:
– Zostańmy przynajmniej na zawsze przyjaciółmi, nie możemy się rozstać, nie 
możemy się 
nawzajem utracić, to niemożliwe, umrę bez ciebie.
Potrząsnęła przecząco głową.
– Dobrze wiesz, że teraz nie możemy już być przyjaciółmi. Jeszcze teraz widzę 
jej 
błyszczące oczy i drżące, wilgotne od łez usta. Nigdy nie pojąłem, skąd wzięła 
tyle siły. Czy 
myślała tak naprawdę, czy też za jej słowami kryło się co innego i tylko nie 
miała odwagi mi tego 
powiedzieć? Dlaczego zmieniła decyzję? Wypytywałem ją bez końca, dlaczego uważa, 
że nie 
dochowałbym jej wierności, dlaczego jej się wydaje, że nie bylibyśmy szczęśliwi, 
dlaczego nie 
wierzy już w naszą przyszłość. „To nie może dłużej trwać, nie może trwać”. Czy 
ktoś jej 
naopowiadał o mnie jakichś kłamstw?
Przecież nie mogła być zazdrosna o mój pobyt w Londynie, gdzie bez przerwy o 
niej 
myślałem! (Klementyna oczywiście pojawiła się o wiele później.) A może poznała 
kogoś? „Nie, 
nie, nie” – powtarzała, a potem znów padły z jej ust te okropne, niepojęte 
słowa. Tak, była 
bardzo silna. I uciekła.
Musiałem wracać do Londynu. Kiedy minęło kilka dni, nie mogłem wprost uwierzyć, 
że 
stało się coś tak strasznego. Napisałem do Hartley, rozkazywałem, prosiłem, 
próbowałem ją 
zrozumieć, zwracałem się do niej z całym zaufaniem. Zlikwidowałem wszystkie 
sprawy 
w Londynie i wróciłem do domu. Widziałem się z nią jeszcze kilkakrotnie, ale za 
każdym razem 
powtarzała się ta sama scena. I nagle Hartley wyjechała. Poszedłem do jej domu. 
Rodzice i brat 
patrzyli na mnie wrogo. „Wyjechała do przyjaciół”, powiedzieli. Nie znają jej 
adresu. Po 
tygodniu znów ich odwiedziłem. A potem dostałem list od jej matki; pisała, że 
Hartley nie chce 
się ze mną zobaczyć i prosi, żebym nie niepokoił jej rodziców. Szukałem, 
wypytywałem, 
wypatrywałem. Czy w XX wieku człowiek może ot tak, po prostu zniknąć? Dlaczego 
nie ma 
jakiegoś biura, w którym można by zasięgnąć informacji, jakiegoś urzędu, do 
którego można by 
napisać? Wakacje spędziłem, bawiąc się w detektywa. Nikt z naszych szkolnych 
kolegów nie 
wiedział, gdzie Hartley się podziewa. Dałem ogłoszenie w lokalnej gazecie. 
Odwiedziłem 
wszystkie miejsca, o których kiedykolwiek wspominała, wszystkich ludzi, którzy 
ją dobrze znali. 
Napisałem dziesiątki listów. Dopiero po wielu latach stało się dla mnie jasne, 
że chcąc przede 
mną uciec, musiała po prostu zniknąć.
Jakoś w tym właśnie okresie rodzice Hartley wyprowadzili się z naszego okręgu i 
wkrótce 
potem otrzymałem krótki list od jej matki, bez zwrotnego adresu. Informowała 
mnie, że córka 
wyszła za mąż. Nie uwierzyłem. Rodzice kłamią; zawsze wywierali na nią jakiś 
złowieszczy 
wpływ, nienawidzili mnie, bo Hartley mnie kochała. Szukałem jej nadal. I ciągle 
czekałem. 
Czułem, że musiała mieć jakiś szczególny, bardzo istotny powód, by uciec, i że 
czas usunie tę 
przeszkodę, a wtedy wszystko wróci do dawnego stanu. Zachowywałem się, jakbym 
był 
niespełna rozumu, toteż wiele osób dowiedziało się o mojej miłości i zyskałem 
sławę 
zwariowanego kochanka. Wtedy już pragnąłem, żeby znano moje położenie; może ktoś 
mi 
przekaże jakieś wiadomości? I rzeczywiście ktoś to uczynił. Pan McDowell napisał 
do mnie, że 
to prawda – Hartley wyszła za mąż. Uwierzyłem mu. Nie podawał żadnych szczegółów 
(może 
obawiał się, że zrobię jakieś głupstwo?), a ja go nie wypytywałem. „Musisz po 
prostu pogodzić 
się z tym, że ona ciebie nie chce – pisał pan McDowell – że kocha kogoś innego. 
W takiej 
sytuacji mężczyzna nie ma już o czym dyskutować”.
Oczywiście jakoś „doszedłem do siebie”. Pracowałem. Spotkałem Klementynę i 
pozwoliłem 
się „poderwać”. Chyba od razu pierwszego dnia, kiedy ją poznałem, opowiedziałem 
jej o Hartley. 
Nigdy nie wspomniałem o Hartley swoim rodzicom i myślę, że nigdy się o niej nie 
dowiedzieli; 
byli takimi prostymi, niczego nie podejrzewającymi ludźmi, nigdy się też z nikim 
nie spotykali. 
Klementyna niańczyła mnie, koiła moją zazdrość, sprawiało jej to na pewno 
przyjemność. 
Hartley stała się głównym tematem wszystkich naszych rozmów. Klementyna uważała, 
że mnie 
„wyleczy”, i pozwoliłem jej w to wierzyć. Myliła się jednak. Rana była zbyt 
głęboka, a teraz 
jeszcze zainfekowała ją paląca gorycz zazdrości. Ten straszny trąd poraził mnie 
wtedy, gdy 
przeczytałem list pana McDowella, i nie ustąpił do tej pory. „Ona ciebie nie 
chce, kocha kogoś 
innego”. Kiedy jej szukałem, byłem zamroczony nadzieją. Nieustannie przebaczałem 
Hartley 
z głębi serca i ten ciągle ponawiany akt przebaczenia przynosił mi ulgę. 
Wydawało mi się, że ona 
musi się jakimś cudem dowiedzieć, jak cierpię, i że moje myśli dosięgną ją niby 
jakieś czułki. 
Zawsze jednak myślałem o niej jako o kobiecie samotnej. Później, kiedy pojąłem 
już, że wyszła 
za mąż, nie znienawidziłem jej, ale demon zazdrości skalał przeszłość i nie 
dawał mi spokoju. 
Zazdrość jest chyba najbardziej niezależna od naszej woli ze wszystkich silnych 
uczuć. Odbiera 
nam świadomość, tkwi głębiej niż nasze myśli. Tkwi zawsze i zmienia barwy świata 
jak ciemna 
plamka w oku.
Hartley, porzucając mnie z przyczyn moralnych, wywołała nieustający kryzys 
metafizyczny 
w moim życiu. Czy dzięki temu przyoblekę maskę nieśmiertelności? Takie 
pompatyczne 
rozważania są chyba bezsensowne, sam się dziwię, że coś takiego zapisuję. Jakie 
były „powody” 
ucieczki Hartley? Nigdy się nie dowiem. Być może jakaś demoniczna świadomość 
utraty 
niewinności wtargnęła do mojego romansu z Klementyną – jak gdybym mówił do 
Hartley: „Nie 
ufałaś mi? A więc udowodnię ci teraz raz na zawsze, jak słuszne były twe 
przewidywania”. Być 
może wszystkimi swymi romansami chciałem udowodnić Hartley, że w końcu miała 
rację. 
Tymczasem ona miała rację jedynie dlatego, że mnie opuściła. Kiedy człowiekowi 
odbierze się 
miłość, umiera w nim serce. Pogróżki mojej matki, że mnie pozbawi uczuć, 
uczyniły mnie 
całkowicie bezbronnym wobec zbrodni Hartley. To Hartley zniszczyła moją 
niewinność, ona 
i demon zazdrości. To ona uczyniła mnie wiarołomnym. Gdyby pozostała przy mnie, 
dochowałbym jej wierności, moje życie byłoby zupełnie inne, mniej jałowe, mniej 
puste. 
Czyżbym więc uważał, że moje życie było jałowe? Moje życie? Śmieszne 
twierdzenie. Czy 
Hartley naprawdę myślała, że ten młody chłopak, jakim wówczas byłem, jest 
„światowcem”? 
Jeśli tak, to przypominała bardziej moją matkę, niż kiedykolwiek podejrzewałem. 
To ona 
uczyniła ze mnie światowca dlatego, że odeszła. Zawiodłem się na niej i dlatego 
się załamałem 
moralnie. Czy uważała, że pracując w teatrze, zejdę na manowce? Nigdy tego nie 
mówiła. To 
dlatego, że mnie porzuciła, prowadziłem takie życie. Czy byłbym jej wierny? 
Jakże bym mógł 
nie być jej wierny, gdyby mieszkała ze mną, gotowała dla mnie, szyła. Stalibyśmy 
się jednością, 
a sakrament małżeństwa – naszą ostoją i chroniłby wiecznie nasz dom. Hartley 
stanowiła część, 
dowód czystej, jednolitej ufności bez skazy, wiary w dobro, którego nie 
doświadczę już nigdy.
Wiele lat później znów poczułem się tak, jak gdyby przeszłość odżyła. Przeszłość 
może 
odżyć. Ujrzałem znów, gdzieś daleko, jak gdyby zamglone, a jednak jaśniejące, 
wizerunki 
Adama i Ewy na starym fresku; dwie niewinne postacie skąpane w jasnym świetle. 
Hartley stała 
się moją Beatrycze. Całe dobro, które mnie później spotkało w życiu, łączyło się 
z jej osobą. 
Dobro? A może to jakieś bardzo szczególne połączenie niewinności z namiętnością? 
Mogę już 
pisać o Hartley, o tym, jaka ona była, i cieszę się z tego ogromnie. Kiedy 
jakieś wydarzenia 
z przeszłości stają mi przed oczami jak żywe, wydaje mi się, że czuję zapach 
spalenizny 
i piekielnej siarki. Całe moje życie utkane jest na kanwie wspomnień o Hartley. 
Wcześniej 
jednak nie potrafiłbym chyba tego wszystkiego napisać, bo na przekór mnie samemu 
i na przekór 
niej ta nasza dawna miłość jakoś wciąż żyje. Oczywiście nigdy już Hartley nie 
spotkałem. Potem, 
po latach, dziękowałem Bogu, że demon zazdrości przestrzegł mnie, bym nie 
wypytywał 
o szczegóły, gdyż wtedy moje cierpienie stałoby się nie do zniesienia. Nawet się 
nie 
dowiedziałem, jak się Hartley obecnie nazywa. Przestałem jej szukać, nie 
chciałem wiedzieć, 
gdzie wiedzie swój tajemniczy żywot. Nie chciałem, żeby moje błądzące wokół jej 
osoby myśli 
znajdowały pożywkę w jakichś nazwiskach, nazwach miejscowości. Z przyjemnością 
myślałem, 
jak nudne musi być jej życie. A potem, kiedy stałem się już znany i moje 
nazwisko często 
pojawiało się w gazetach, z satysfakcją wyobrażałem sobie, jak straszne muszą ją 
dręczyć 
wyrzuty sumienia i żal, i że „robak goryczy” toczy ją pewnie tak jak i mnie. 
Odrzuciła swoje 
szczęście, odrzucając mnie. Uczyniłbym ją królową tego świata.
Od tych strasznych dni ciągle się obawiałem, żeby mnie nie spotkało coś, co 
przez całe życie 
sprawiać mi będzie ogromny ból, dbałem więc o to, żeby nie cierpieć zanadto. 
Może właśnie 
dlatego się nie ożeniłem. Jakąż dziwną i ryzykowną grą jest ludzkie życie. 
Decydujemy się 
zrobić to, a nie tamto, i potem okazuje się, że owe dwie drogi rozchodzą się 
całkowicie – jedna 
prowadzi do nieba, a druga do piekła. I dopiero po latach człowiek pojmuje, jak 
inaczej 
ułożyłyby się jego losy, gdyby wybrał ten drugi wariant. Czym się kierowaliśmy, 
wybierając tę 
lub inną drogę? Może nawet tego nie pamiętamy. Czy człowiek wie, co wybiera? Na 
pewno nie. 
W życiu każdego z nas są takie chwile, gdy między jednym „a może tak” a drugim 
istnieje 
przepaść. Kiedy przystępowałem do konfirmacji, obiecywałem sobie, że zawsze będę 
dobry, i do 
tej pory dręczy mnie upiorne złudzenie, że mógłbym był dotrzymać tej obietnicy. 
Obraz Hartley 
w mej pamięci zmienił się, już mi nie sprawia bólu, lecz przepełnia mnie 
smutkiem, nigdy jednak 
nie stała mi się obojętna. I właściwie wciąż jej szukam, tylko że teraz robię to 
zupełnie inaczej, 
całkiem bezwiednie, jak gdyby w marzeniach, jak gdyby w mojej pamięci się 
ucieleśniała; widzę 
ją, jak idzie, jak się porusza, czuję się tak, jak gdyby jej fizyczna postać 
ciągle dotrzymywała mi 
kroku. Stale ją mam przed oczami, zwłaszcza teraz, kiedy ból ustał, dostrzegam 
ją w rozmaitych 
osobach – jej ramiona, włosy, sposób poruszania się, jej zagadkowe, omdlewające 
spojrzenie. Do 
tej pory widuję niekiedy jej cień, ostatnio w postaci pewnej starej kobiety we 
wsi; jej głowę 
nałożoną niby maska na kogoś zupełnie innego. W Londynie kiedyś, dawno temu, 
kilka razy 
poszedłem nawet za jej „cieniem”, nie dlatego, bym myślał, że to ona, lecz by 
zadać sobie 
torturę, ukarać się za to, że wciąż nie mogę o niej zapomnieć.
Przed chwilą przyszła mi do głowy myśl, że Hartley umarła. Ta jej dziwna 
bladość, te 
rozszerzone źrenice. Może były to symptomy jakiejś choroby, która czekała tylko 
stosownej 
chwili, żeby się ujawnić? Może umarła już dawno temu, kiedy jeszcze byłem młody? 
Właściwie 
chyba bym się nawet ucieszył, gdybym się dowiedział o jej śmierci. Co się stanie 
wówczas 
z moją miłością? Czy umrze także spokojnie, czy też przekształci się w jakieś 
inne uczucie, 
niewinne i bezinteresowne? Czy zazdrość, ta zazdrość, która zdaje się gorzeć 
nawet na tych 
kartach, opuści mnie w końcu, czy zniknie ów piekielny zapach, zapach spalenizny 
i siarki 
piekielnej?
Nawet teraz drżę i trzęsą mi się ręce, kiedy to piszę. „Wspomnienia” to za słabe 
określenie 
dla tego, co tu przywołałem z pamięci. O Hartley, Hartley, jak bezgraniczna, jak 
ponadczasowa 
jest miłość. Moja miłość do ciebie nie chce pogodzić się z tym, że jestem już 
stary, a ty może już 
nie żyjesz.
O jedenastej przed południem zjadłem dziś trzy pomarańcze. Pomarańcze powinno 
się jadać 
w samotności, robić sobie z nich ucztę, kiedy człowiek jest głodny. Jedząc je, 
zawsze się 
okropnie upaprzemy, zalejemy sokiem, trudno więc je włączać do normalnego 
posiłku. 
Powinienem jeszcze dodać, że nie jadam śniadań, chociaż szanuję tych, którzy je 
spożywają. 
Rano pijam tylko wspaniałą indyjską herbatę. Nie znoszę rano pić kawy albo 
herbaty chińskiej, 
kawy właściwie nie znoszę w ogóle, o żadnej porze, chyba że jest wyjątkowo dobra 
i nie przeze 
mnie parzona. Uważam, że to wyjątkowo kłopotliwy i zbyt przeceniany napój. Ale 
to już, muszę 
dodać, kwestia gustu. (Podczas gdy inne moje poglądy na temat jedzenia są 
bliskie prawdy 
absolutnej.) Przeważnie nie jadam nic na śniadanie, gdyż nawet pół grzanki 
posmarowanej 
masłem może pobudzić nieznośny głód. Zbyt obfite śniadanie stanowi zawsze zły 
początek dnia. 
Nie jestem jednak wrogiem drugich śniadań o godzinie jedenastej, które mogą być 
bardzo 
różnorodne. To właśnie, jak już powiedziałem, odpowiednia pora na pomarańcze, a 
także na 
mrożone porto i placek ze śliwkami.
Ta pomarańczowa uczta nie odebrała mi apetytu na lunch złożony z kotletów 
rybnych 
z ostrymi piklami i surówką z tartej marchwi, rzodkiewek, rzeżuchy i zielonego 
groszku. (Był 
taki okres w moim życiu, kiedy jadłem tartą marchew ze wszystkim, ale mi 
przeszło.) Na deser 
placek z wiśniami i lody, bo budziły one we mnie mieszane uczucia, dopóki nie 
doszedłem do 
wniosku, że nie powinno się ich jeść z samymi owocami, lecz z jakimś ciastem, 
najlepiej ciastem 
owocowym. Jedzenie samych lodów oczywiście nie ma sensu, nawet jeśli są w nich 
orzechy lub 
inne śmieci. Mówiąc o lodach, mam na myśli jedynie lody waniliowe. Lody o innych 
smakach są 
równie obrzydliwe dla prawdziwego smakosza jak jogurt z dodatkiem esencji 
smakowej. Nie 
widziałem też nigdy raisond’etre dla tak zwanych lodów owocowych robionych na 
wodzie; 
gruzłowata bryła zmarznięta na kość zmienia się już po chwili w naszych ustach w 
pozbawioną 
jakiegokolwiek smaku wodę. Żałuję, że nie mam lodówki, gdyż pociąga to za sobą 
marnotrawstwo jedzenia. Moja matka, choć nie było u nas lodówki, nie zmarnowała 
nigdy ani 
okruszyny niczego. Wszystko, co pozostawało, zjadaliśmy na drugi dzień. Jakże 
uwielbiałem 
matczyne chlebowe puddingi!
Przeczytałem po raz drugi to, co napisałem o Hartley. Wzruszył mnie już sam 
fakt, że 
potrafiłem to napisać. Ale mój opis daje tylko słabe pojęcie o tym, jaka ona 
była. Gdybym zdołał 
napisać więcej na ten temat, mógłbym jeszcze szkic poprawić. Jaka dziwna jest 
ludzka pamięć. 
Od momentu kiedy zacząłem pisać, tyle wizerunków Hartley, zmagazynowanych dotąd 
w gęstych ciemnościach mojego umysłu, stanęło mi nagle przed oczami. Widzę jej 
długie nogi 
naciskające pedały roweru, nagie zakurzone stopy w sandałach, ruchy gibkiego 
ciała od 
przysiadu do pozycji stojącej, ćwiczenia na poręczach podczas szkolnych zawodów. 
Czuję 
jeszcze przez koszulę jej silne ręce i dotyk jej ramienia. Nie pozwalaliśmy 
sobie na nieskromne 
pieszczoty. Naszą zapalczywą młodość kiełznała rycerskość, jaką narzuca 
prawdziwa 
namiętność. Byliśmy przygotowani na to, że musimy czekać. Niestety. Niestety. 
Nigdy już potem 
nie owładnęła mną taka czysta i szlachetna, tak dojmująca, tak absolutna i 
święta tęsknota jednej 
duszy oraz ciała do drugiej. Teraz, kiedy czytam swoją opowieść, czuję znów jej 
straszną 
tajemniczość. Kiedy Hartley zaczęła się ode mnie odwracać? Czy mnie oszukała? 
Och, dlaczego 
tak się stało?
Spędziłem popołudnie na robieniu porządków w domku. Wyniosłem na skraj grobli 
dwa 
pojemniki śmieci i stwierdziłem z przykrością, że śmieciarz opróżniając je 
ostatnim razem, 
wysypał trochę odpadków na skały poniżej drogi. Będę musiał tam zejść i je 
pozbierać. 
Sprzątnąłem kuchnię i umyłem wielkie czarne kamienne płyty posadzki. Nie 
powstydziłaby się 
ich nawet katedra. Ku memu wielkiemu zdziwieniu zjawił się jakiś człowiek i 
przywiózł mi butlę 
z gazem. (Wspominałem w sklepie rybackim o tym, że chciałbym wymienić butle 
gazowe.) 
Żebym nie zapomniał zapytać, czy nie mogliby mi dostarczyć lodówki na gaz. 
Resztki lodów się 
rozpuściły. W mojej spiżarni nadal wilgotno. Zapaliłem w kominku w „czerwonym 
pokoiku” 
i zostawiłem na dole otwarte drzwi. Nanosiłem do sieni sporo drewna; mam 
nadzieję, że tam 
wyschnie. Zaczynam się już przyzwyczajać do zapachu drzewnego dymu, którym 
przesiąknięty 
jest teraz cały dom.
Przestało padać i wyjrzało słońce, ale niemal nad całym morzem wiszą ciężkie 
ołowiane 
chmury. Opromienione słońcem skały złocą się na ciemnym tle. Cóż za raj! Nigdy 
mi się nie 
znudzi widok tego morza i tego nieba. Gdyby mi się udało przenieść stolik i 
krzesło przez skały 
i ustawić w wieży, mógłbym tam siedzieć i pisać, mając przed sobą widok na 
Zatokę Kruka. 
Muszę pójść zbadać dokładnie te moje skalne jeziorka, dopóki słońce świeci tak 
intensywnie. 
Myślę, że staję się coraz bardziej spostrzegawczy – ostatnio zauważyłem kolonię 
cudownych 
maleńkich krabów przypominających drobne, przezroczyste żółte winogronka i 
jakieś niewielkie 
drapieżnie wyglądające rybki z wąsami. Wyglądają jak miniaturowe sumy.
Czuję się już teraz spokojniejszy, jeśli chodzi o Hartley, jak gdyby myśli o 
niej absorbowała 
czysta, zdrowa atmosfera mojego domu. To jest najlepszy dowód, że dobrze się 
czuję w swoim 
nowym otoczeniu. (A mówili mi: „Oszalejesz w takiej samotni i zanudzisz się na 
śmierć!”) 
Instynkt mnie jednak nie zawiódł.
Chciałbym to wszystko komuś opowiedzieć. Może Lizzie? W tej mojej pierwszej 
miłości 
ulokowałem tyle szlachetnych uczuć i niewinności, które później zniszczyłem i 
skalałem. Może 
teraz znów je odzyskam. Czy duch kobiety może po tylu latach otworzyć wrota 
ludzkiego serca?
Historia 
Część pierwsza
W końcu nie przyglądałem się wcale tym krabom. Opętała mnie myśl, żeby zanieść 
krzesło 
i stolik do wieży, więc ruszyłem po skałach z małym składanym stolikiem, który 
uprzednio 
przeniosłem z „wewnętrznego pokoju” do saloniku. Jednakże już wkrótce ten mebel 
wydał mi się 
absurdalnie ciężki i z przykrością stwierdziłem, że gładkie strome występy 
skalne są zbyt trudne 
do pokonania, kiedy się trzyma stolik w jednej ręce. Upuściłem go w końcu i 
wpadł do jakiejś 
szczeliny. Muszę poszukać łatwiejszej drogi do wieży.
Wszedłem nieco wyżej i usiadłem na wilgotnej skale. Przede mną rozciągał się 
widok na 
Zatokę Kruka. Słońce nadal świeciło, a niebo nad morzem było nadal szare. Woda, 
gładka, bez 
grzyw piany, wznosiła się i opadała w łagodnym, zapraszającym rytmie. Wielkie 
okrągłe głazy 
zatoki rzucały długie cienie i przez to widać je było wyraźniej, do połowy 
ciemne, a od połowy 
lśniące w słońcu. W tym dziwnym świetle widać całkiem wyraźnie i ze szczegółami 
wydłużoną, 
dość niebrzydką fasadę hotelu „Pod Krukiem”.
Już zaczynała mi przechodzić złość z powodu tego stolika, kiedy nagle zauważyłem 
samotnego mężczyznę idącego drogą od strony zatoki w kierunku „Shruff End”; 
właśnie minął 
zakręt. Miał elegancki garnitur, filcowy kapelusz i na tle tej barwnej scenerii 
wyglądał jak jakaś 
niestosowna postać z surrealistycznego obrazu. Przez chwilę obserwowałem tego 
cudaka. 
Pieszych spotyka się na tej drodze jeszcze rzadziej niż samochody. Wtem owa 
postać wydała mi 
się jakoś dziwnie znajoma. Poznałem ją. To był Gilbert Opian.
W pierwszej chwili chciałem się instynktownie ukryć, nawet się cofnąłem do 
wilgotnego, 
pachnącego solą wnętrza wieży; nade mną jaśniał krążek nieba. Czułem się trochę 
nieprzyjemnie 
zaskoczony. Nie mogłem jednak uważać Gilberta za groźną postać. I nagle przyszło 
mi na myśl, 
że on na pewno przywiózł ze sobą Lizzie. Szybko opuściłem kryjówkę i ruszyłem w 
dół po 
skałach. Gdy doszedłem do tłuczniowej drogi, Gilbert spostrzegł mnie, uśmiechnął 
się i zawrócił. 
Przywitaliśmy się.
Mój gość miał na sobie cienki czarny garnitur, koszulę w paski i kwiaciasty 
krawat. Kiedy 
mnie zobaczył, zdjął kapelusz. Ostatni raz widziałem Gilberta przed trzema lub 
czterema laty; 
bardzo się od tego czasu postarzał. W jego twarzy zaszły te tajemnicze okropne 
zmiany, które 
przekształcają ludzką twarz z młodej w starą; mogą one przez pewien czas 
szlachetnie zwlekać, 
a potem atakują od razu znienacka. Wchodząc w wiek średni, Gilbert przypominał 
wciąż 
chłoptasia o różowej cerze. Teraz był jakiś wysuszony i cały pomarszczony; 
wyglądał śmiesznie. 
Na jego twarzy malował się ów kpiący cynizm, który inteligentni starsi ludzie 
często 
przyoblekają instynktownie, a który może być dla nich nową maską; jest to 
ostatnia próba obrony 
przed starością. Kiedy widziałem Gilberta po raz ostatni, był jeszcze pełen 
wigoru, tupetu i po 
dziecięcemu próżny. Teraz na jego obliczu malowała się ostrożność, skupienie i 
niepokój, 
zamaskowane obojętnością wobec spraw doczesnych, jakby ostrożnie wypróbowywał tę 
swoją 
nową, pełną zmarszczek maskę. Chociaż trochę utył, nadal był przystojny, a jego 
białe włosy 
wiły się zawadiacko, nie kojarząc się ze starością.
Ja byłem w dżinsach i białej koszuli, która wyłaziła mi ze spodni. Popatrzyłem 
na krawat 
mojego gościa, na tkwiącą w tym krawacie szpilkę, dyskretny makijaż (czyżbym się 
mylił?) 
i nagle zrobiło mi się żal Gilberta, a jednocześnie sam poczułem się silny i 
sprawny. 
Spostrzegłem, że Gilbert uświadomił sobie moje odczucia: politowanie dla niego i 
dumę 
z własnej sprawności fizycznej. Jego wilgotne, lekko zaczerwienione 
jasnoniebieskie oczy 
zamrugały niespokojnie w wysuszonej, pełnej zmarszczek twarzy.
– Kochany, wyglądasz wspaniale, taki opalony, taki młody! Boże, jaką ty masz 
cerę! – 
Gilbert zawsze mówił takim donośnym, dźwięcznym głosem, jakby chciał, żeby go 
było słychać 
nawet w ostatnich rzędach widowni.
– Przywiozłeś Lizzie?
– Nie.
– List, wiadomość?
– Niezupełnie...
– A więc co...?
– Czy ten śmieszny domek należy do ciebie?
– Tak.
– Nie miałbym nic przeciwko temu, żebyś mnie zaprosił na drinka, mistrzu.
– Po co przyjechałeś?
– Kochany, chodzi o Lizzie...
– Rozumiem, no to mów.
– Chodzi o Lizzie i o mnie. Charles, proszę cię, traktuj to poważnie i nie patrz 
tak na mnie, 
bo się rozpłaczę! Coś się naprawdę zrodziło między nami, nie mam na myśli tych 
rzeczy, no 
wiesz, to wygląda na prawdziwą miłość. O Boże, na tym parszywym świecie 
nieczęsto spotyka 
się takie szczęście, ze sprawami płci są oczywiście zawsze kłopoty, ale gdyby 
człowiek szukał 
w drugim człowieku jedynie bratniej duszy...
– Duszy?
– Gdyby ludzie po prostu się rozumieli, kochali spokojnie i czule i szukali 
wspólnie 
szczęścia, no cóż, sprawy seksualne są także ważne, ale tylko w sensie 
„kosmicznym”, kiedy 
w grę nie wchodzą jedynie organy...
– Organy?
Między mną i Lizzie istnieje naprawdę głęboka więź, jesteśmy sobie bliscy jak 
brat i siostra, 
przestaliśmy się błąkać, stworzyliśmy sobie dom. Do chwili pojawienia się Lizzie 
czekałem tylko 
na następnego drinka; dżin, potem mleko, dżin, mleko i tak w kółko, wiesz, jak 
to bywa. Myślę, 
że trwałoby to dalej, dopóki bym się nie wykończył. Teraz wszystko się zmieniło, 
nawet 
przeszłość wydaje się inna. Opowiedzieliśmy sobie nawzajem całe nasze życie 
z najdrobniejszymi szczegółami, wszyściuteńko, i odzyskaliśmy jak gdyby naszą 
przeszłość, 
odkupiliśmy ją.
– Jakież to obrzydliwe!
– Ależ zrobiliśmy to z całym szacunkiem, a zwłaszcza jeśli idzie o ciebie...
– Rozmawialiście o mnie?
– Tak, jakże mogliśmy cię pominąć, Charles, nie jesteś przecież niewidzialny... 
o, nie złość 
się, proszę, wiesz, jaki był zawsze mój stosunek do ciebie, wiesz, co czuliśmy 
oboje, jeśli chodzi 
o ciebie...
– Chcesz, żebym stał się członkiem rodziny.
– Właśnie. Proszę, nie bądź taki sztywny i sarkastyczny, nie kpij sobie z tego, 
postaraj się nas 
zrozumieć. Widzisz, Charles, ja wierzę w cud, jakim jest miłość. Miłość, 
prawdziwa miłość to 
istny cud. Potrafi pokonać wszelkie granice i bariery, na których my się 
potykamy. Po cóż więc 
ją definiować, po cóż się martwić, dlaczego nie możemy po prostu czuć się wolni 
i kochać 
innych. Nie jesteśmy już młodzi.
– Skończyłeś z chłopcami? Nie pociągają cię już niebezpieczne przygody?
Przez cały czas Gilbert wpatrywał się w mój rozpięty kołnierzyk; teraz podniósł 
wzrok. 
Przewracał oczami, wodził nimi dokoła w ten swój charakterystyczny sposób; może 
był to efekt 
picia. Marszczył też nos i opuszczał kąciki ust, naśladując Wilfreda Dunninga, i 
na jego twarzy 
pojawił się bolesny, humorystyczny grymas. Ileż zażenowania jest w twarzach 
starych aktorów.
– Posłuchaj, królu cieni – rzekł. – Dzięki Lizzie jestem szczęśliwy. Czuję się 
odrodzony, 
odmieniony, jak mawiają ludzie religijni. Oczywiście, mój charakter nie uległ 
całkowitej 
poprawie i nie miałbym absolutnie nic przeciwko temu, żeby się teraz czegoś 
napić. Ale 
posłuchaj. Lizzie mnie nie porzuci, nie możesz przerwać łączącej nas więzi. 
Jeśli uważasz, że to 
jest śmieszne albo trywialne, nic nie rozumiesz. Postępując okrutnie i 
gwałtownie, możesz 
jedynie unieszczęśliwić nas oboje. O tak, boimy się ciebie, zawsze się baliśmy. 
Możesz też 
uczynić nas bardzo szczęśliwymi, nas i siebie; wystarczy, że będziesz miły i 
uprzejmy, będziesz 
nas kochał i pozwolisz, byśmy kochali ciebie. Dlaczego nie? Ale jeśli przez 
ciebie będziemy 
nieszczęśliwi, to i ty w końcu poczujesz do siebie wstręt. Dlaczego nie postąpić 
tak, by wszyscy 
dookoła byli szczęśliwi? O Boże, czy ty nie widzisz, kochany, że to wybór między 
dobrem 
i złem?
Tyrada Gilberta, która była bardziej ckliwa i jeszcze dłuższa, gdyż powtarzał 
się jeszcze 
częściej, niż to zanotowałem, nie miała oczywiście żadnego sensu. Lecz 
najbardziej zirytowało 
mnie to, że Gilbert i Lizzie, analizując siebie nawzajem, dyskutowali Bóg wie w 
jak paskudny 
sposób i z jakimi szczegółami na temat swoich stosunków ze mną. Muszę tu dodać, 
że jeśli 
chodzi o sukcesy Gilberta w teatrze, które w jego przypadku zdarzały się często, 
to ja byłem ich 
twórcą. Mnie wszystko zawdzięcza. A teraz ta kukła prawi mi tu impertynencje i 
grozi jakimiś 
moralnymi sankcjami. Mimo to roześmiałem się głośno.
– Gilbercie, wróćmy do rzeczywistości. Ubawił mnie ten wzruszający opis twojego 
związku 
z Lizzie, ale to nie wystarczy. Twierdzisz, że się zmieniłeś, nie odpowiedziałeś 
jednak na moje 
pytanie: czy przestali cię już interesować chłopcy? Zapatruję się sceptycznie na 
twoje nowe 
menage, gospodarstwo, i nie widzę powodu, dla którego miałbym je respektować. Po 
cóż tu 
przyjechałeś i zawracasz mi głowę bzdurami na temat „braterstwa” i „kosmicznych” 
układów 
płciowych. Te sprawy dotyczą jedynie mnie i Lizzie. Ty nie masz z tym nic 
wspólnego i jestem 
zaszokowany, że ci w ogóle o tym wspomniała. Nawet jeśli się tak uwielbiacie, 
siostra nie musi 
na wszystko otrzymywać zgody brata. Wzywałem ją, nie ciebie. Ona i ja 
zdecydujemy, co mamy 
robić, a tobie nic do tego. Jeśli będziesz wtykał nos w cudze sprawy, sparzysz 
się.
Mówiąc to, zaczynałem sobie uświadamiać dawne, dobrze znane uczucie zaborczości, 
pragnienie, żeby wszystko zagarnąć i zatrzymać, którego na szczęście nie 
dostrzegłem zupełnie, 
kiedy ostatnio myślałem o Lizzie. Może to był cud, a może po prostu brak 
wyobraźni, ten 
„abstrakcyjny sposób myślenia”, o który mnie oskarżała. Ta refleksja zwiększyła 
jeszcze moją 
irytację na Gilberta. Robił ze mnie ordynusa, próbował zdefiniować impuls tak 
cudownie 
szlachetny, choć niejasny. To nasze dogadywanie sobie było małostkowe i 
niegodne, ale teraz nie 
mogłem się już opanować.
– Charles, czy nie moglibyśmy wejść do twojego śmiesznego domku i czegoś się 
napić?
– Nie.
– No cóż, pozwolisz więc, że usiądę? – Gilbert podciągnął spodnie i usiadł 
ostrożnie na 
skale. Położył kapelusz na trawie i przyjrzał się swoim wyglansowanym butom, na 
których 
widniały obwódki z błota. – Charles, kochany, uspokójmy się, dobrze? Pamiętasz, 
dawniej, kiedy 
sytuacja zaczynała się stawać napięta i byłeś na nas wściekły, przerywałeś nagle 
kłótnię 
i mówiłeś: „No, już dobrze, to angielski, a nie turecki dwór”.
– Gilbert, nie wchodź mi w drogę, dobrze? Jeśli Lizzie zechce przyjechać, to 
przyjedzie, jeśli 
nie, to nie. Ty w ogóle nie rozumiesz tego, co mnie łączy z Lizzie, jakże byś 
mógł to zrozumieć! 
Nie chcę, żeby to zostało zakałapućkane tymi twoimi rojeniami o cudach i 
idealnej miłości. Nie 
wierzę w to, że się ustatkowałeś, mocno podejrzewam, że oszukujesz zarówno 
siebie, jak 
i Lizzie. Zaczynam odnosić wrażenie, że nawet powinienem zniszczyć ten wasz 
parszywy 
związek. Więc mnie nie prowokuj. I zabierz, do cholery, to łapsko z mojego 
rękawa.
– Kochany, nie unoś się, przerażasz mnie, zawsze mnie przerażałeś.
– Nie sądzę, żebym cię przeraził dostatecznie.
– Zawsze byłeś taki cholernie porywczy, co nie wyszło nikomu z nas na dobre. 
Wiem, że 
jesteś przeciwnego zdania, lecz to tylko złudzenie. Zawsze jest lepsze i gorsze 
wyjście... O Boże, 
czy ty nie czytałeś listu Lizzie?
– Czy ona ci go pokazała?
– Nie, ale wiem, co w nim napisała.
– Pokazała ci mój list?
– Eee... nie...
– Rzygać mi się chce, kiedy myślę o tym wszystkim.
– Charles, nie możesz zabrać mi Lizzie, nie bądź taki konwencjonalny, jakież 
znaczenie mają 
tu normalne stosunki płciowe, uszanowałbyś małżeństwo, no cóż, może zresztą nie 
uszanowałbyś, musisz jednak wierzyć Lizzie i przynajmniej ją szanować, łączy nas 
święta więź; 
ona mnie nie opuści, powtarzała to tysiące razy...
– Kobieta potrafi tysiące razy kłamać.
– Lizzie ma rację, ty gardzisz kobietami.
– Czy tak powiedziała?
– Tak, i uważa, że nie zachowujesz się poważnie. Nie możesz zabrać Lizzie, 
możesz 
natomiast wszystko popsuć, możesz doprowadzić do tego, że oszaleje z żalu, 
możesz 
doprowadzić do tego, że znowu się w tobie beznadziejnie zakocha, i wykończyć nas 
oboje.
– Przestań, Gilbert. Nie mam zamiaru grać w tej waszej komedii ani mieszać się 
do tych 
waszych poronionych układów. Możesz się sam w tym babrać i marzyć. Dlaczego 
Lizzie nie 
przyjechała tu sama, żeby mi powiedzieć, co myśli i czego chce? Boi się 
spotkania ze mną, bo 
mnie kocha.
– Charles, kochany, wiesz, że mi na tobie bardzo zależy, że możesz zniszczyć mój 
spokój 
ducha.
– Niech diabli porwą ten twój spokój ducha!
W tym momencie zjawiła się Lizzie. Zmaterializowała się w przedwieczornym 
świetle 
słonecznym w postaci ciemnej plamki w kąciku mego oka. Wiedziałem, że to ona, 
jeszcze zanim 
się odwróciłem i na nią spojrzałem. Jak tylko ją zobaczyłem, owa dawna 
niegodziwa zaborczość 
podskoczyła we mnie z radości i wiedziałem, że walka się skończyła. Ale 
oczywiście niczego po 
sobie nie pokazałem i na mojej twarzy pojawił się jedynie wyraz lekkiego 
niezadowolenia.
Gilbert chwycił kapelusz i przycisnął go do twarzy.
– Powiedziałaś, że nie przyjdziesz – rzekł do Lizzie. – Mówiłaś, że nie chcesz. 
Och, dlaczego 
pozwoliłem ci tu przyjechać...
Objąłem Lizzie ramieniem, patrzyłem jednak ponad jej głową na morze, które 
wydawało mi 
się takie niebieskie, takie łagodne i spokojne po dudniącej mi jeszcze w uszach 
idiotycznej kłótni 
z Gilbertem. Odwróciłem się, przeszedłem niewielki kawałek drogą, a potem 
skoczyłem na skały 
i zacząłem się po nich wspinać, jak mogłem najszybciej, kierując się ku wieży. 
Od razu 
usłyszałem lekkie skrobanie i tupotanie – Lizzie gramoliła się za mną. Dobrze 
dawała sobie radę, 
zważywszy na to, że ja znam te skały, a ona nie, i wkrótce do mnie dotarła, 
zdyszana, z urwanym 
paskiem od sandałka, do zarośniętego trawą skrawka ziemi koło wieży. Kiedy się 
obejrzałem, 
zobaczyłem, że i Gilbert zaczyna się wspinać na skały, obsuwając się co chwila w 
tych swoich 
wyglansowanych londyńskich półbutach. W pewnym momencie zniknął mi w jakiejś 
szczelinie 
i po chwili z oddali dobiegł mnie odgłos jego lamentów i przekleństw.
Przeszedłem przez kamienną bramę i znalazłem się we wnętrzu wieży. Lizzie 
wsunęła się za 
mną i nagle znaleźliśmy się sami w tym dziwnym zielonkawym świetle, nad nami 
jaśniał biały 
krąg nieba, a wokół stóp czuliśmy chłodną, wilgotną trawę. Wilgoć panująca w 
wieży sprawiała, 
że rosnące tu rośliny wyglądały zupełnie inaczej: trawa i mlecze były wyższe i 
bardziej soczyste, 
a pokrzywy zaczynały właśnie biało kwitnąć.
Lizzie miała na sobie bardzo cienką, białą bawełnianą sukienkę, prostą jak 
koszulka; 
przyciskała torebkę do piersi, drżąc lekko. Chyba trochę zeszczuplała. Jej 
gęste, puszyste, 
cynamonowobrązowe włosy, puszczone luźno, były potargane, a kiedy powiał 
wietrzyk, 
widziałem bielejącą skórę na jej głowie. Miała wypieki na twarzy, ale stała 
prosto, wpatrzona we 
mnie, zaciskając ceglastoróżowe wargi. Wyglądała jak dzielna, szlachetna 
dziewczyna 
oczekująca egzekucji. Ona także się postarzała, wyglądała w każdym razie starzej 
niż to 
promienne, droczące się ze mną stworzenie o chłopięcym wyglądzie, które 
najbardziej mi 
utkwiło w pamięci. W jej twarzy była jakaś hamowana, powściągliwa, szczwana 
przebiegłość, 
która utrzymywała ją w formie i czyniła nadal piękną; biegnąca łagodnym łukiem 
linia łączyła 
wysokie czoło z lekko zadartym noskiem. Błyszczące jasnobrązowe oczy Lizzie były 
zaczerwienione; musiała niedawno płakać. Kiedy się tak w nią wpatrywałem, czułem 
triumf 
i zachwyt, ale minę miałem srogą i surową.
Lizzie spuściła wzrok, oparła jedną rękę o ścianę, żeby utrzymać równowagę, 
zachwiała się 
przy zsuwaniu z nogi sandałka z oberwanym paskiem i ostrożnie postawiła bosą 
stopę na trawie.
– Czy wiesz, że tam, między skałami, leży stolik? – zapytała.
– Tak, sam go tam zaniosłem.
– Myślałam, że to morze go wyrzuciło. Patrzyłem na nią nadal w milczeniu.
Po chwili Lizzie powiedziała szeptem:
– Och, tak mi przykro... przepraszam... przepraszam...
– A więc rozmawiałaś o mnie z Gilbertem? – spytałem.
Nie powiedziałam mu nic, co by miało jakieś znaczenie. Lizzie wpatrywała się w 
swoją bosą 
stopę i delikatnie muskała pokrzywę dużym palcem.
– Kłamiesz.
– Nie powiedziałam. Ja...
– A więc okłamałaś go?
– Och, przestań, przestań.
– Dlaczego nie chciałaś się ze mną zobaczyć?
– Bałam się...
– Bałaś się miłości?
– Tak.
Staliśmy oboje sztywno, wpadający przez otwarte drzwi wiatr targał sukienką 
Lizzie i moją 
wysuniętą ze spodni koszulą.
Przypomniałem sobie niewinne, naiwne, długie pocałunki Lizzie i nagle poczułem, 
że za 
nimi tęsknię. Miałem ochotę wziąć ją w ramiona, krzyczeć i śmiać się 
triumfalnie, w zachwycie. 
Nie zrobiłem tego jednak, a kiedy Lizzie przysunęła się troszeczkę do mnie, 
powstrzymałem ją 
szybkim gestem.
– Musisz teraz wracać... do Londynu... z Gilbertem.
– Och, proszę...
– Prosisz? O co? Moja droga, nie chcę być nieuprzejmy, lecz muszę postawić 
sprawę jasno, 
zawsze to robiłem. Nie wiem, co możemy dla siebie zrobić, czym dla siebie być, 
ale dowiemy się 
tego, jeśli oboje podejmiemy ryzyko i będziemy wobec siebie nawzajem szczerzy. 
Chcę, żebyś 
tylko mną się interesowała. Nie mogę się tobą z nikim dzielić, zdumiewa mnie, że 
o to mnie 
prosisz. Jeśli chcesz się ze mną widywać, musisz pozbyć się Gilberta, i to 
pozbyć się go 
całkowicie. Jeśli chcesz zostać z Gilbertem, nie będziemy się spotykać; mówię 
serio: nie 
spotkamy się już nigdy. Wydaje mi się to całkiem uczciwe. Zawiadom mnie jak 
najszybciej 
o swej decyzji, dobrze? A teraz idź już, proszę, twój przyjaciel czeka.
Lizzie znów przycisnęła torebkę do piersi i zaczęła mówić bardzo szybko:
– Daj mi trochę czasu... nie mogę po prostu, ot tak, zostawić Gilberta, nie 
mogę, nie mogę go 
tak zranić... chciałabym, żebyś to zrozumiał... Ludzie nie rozumieją nas i 
zachowują się 
okropnie... ale ty musisz zrozumieć, a wtedy zobaczysz...
– Lizzie, nie bądź głupia, nigdy przedtem głupia nie byłaś... nie chcę 
„rozumieć” twojej 
sytuacji, to są twoje sprawy. Albo zerwiesz z Gilbertem i wrócisz do mnie, albo 
zostaniesz z nim 
i nie będziesz przychodziła do mnie.
– Och, Charles, drogi... kochany... – Nagle odwróciła się, jej ciało utraciło 
swą sztywność 
i teraz przypominało raczej ciało tancerki. Rzuciła torebkę i mało brakowało, by 
znalazła się 
w moich ramionach. Ale znowu jej w tym przeszkodziłem.
– Nie, nie pragnę twoich uścisków i pocałunków. Musisz odejść i przemyśleć to 
wszystko.
Spadło kilka kropel deszczu i na sukience Lizzie pojawiły się ciemne podłużne 
plamy. 
Dotknęła rozpalonych policzków, a po chwili tym samym tanecznym ruchem pochyliła 
się 
i podniosła torebkę.
– Idź już, Lizzie – powiedziałem – idź, mała, nie chcę, żebyśmy się wdali w 
jakąś 
nonsensowną rozmowę albo kłótnię. Do widzenia.
Z ust Lizzie wydobył się głośny jęk, odwróciła się i wybiegła z wieży.
Zaczekałem chwilę, po czym i ja stamtąd wyszedłem. Lizzie była już prawie przy 
drodze. 
Żółty volkswagen stał na trawie, zwrócony przodem w kierunku Zatoki Kruka. 
Widziałem, jak 
Gilbert wyskakuje z niego i otwiera drzwiczki. Lizzie wsiadła do wozu. Trzasnęły 
jedne, potem 
drugie drzwiczki i samochód znikł za zakrętem. Kilka sekund potem pojawił się 
znowu na drodze 
prowadzącej do hotelu. Obserwowałem go aż do chwili, gdy minął hotel, a 
straciłem z oczu 
w miejscu, gdzie droga skręca w głąb lądu. Wróciłem do wieży i podniosłem 
sandałek Lizzie 
z oderwanym paskiem. Musiała sobie chyba poranić stopę, zanim dotarła do drogi.
Minęły już dwie godziny od owego spotkania. Siedzę w „czerwonym pokoiku”. 
Właśnie 
opisałem wizytę Lizzie, jakby chodziło po prostu o jakieś opowiadanie, czuję się 
podniecony 
i zadowolony, że właśnie tak to ująłem. Gdyby człowiek miał czas opisać tak po 
kawałku całe 
swoje życie jak w powieści! Przyjemne partie byłyby przyjemne w dwójnasób, 
śmieszne 
wydawałyby się jeszcze śmieszniejsze, a gorycz i smutek złagodziłoby światło 
filozoficznej 
pociechy.
Wzruszyło mnie spotkanie z Lizzie i teraz się zastanawiam, czy zachowałem się 
mądrze czy 
głupio. Oczywiście gdybym wziął biedną Lizzie w ramiona, wszystko potoczyłoby 
się inaczej. 
W momencie, gdy rzuciła na trawę torebkę, gotowa była mi ulec, pójść na 
wszystkie ustępstwa, 
wszystko mi obiecać. Jakże pragnąłem ją objąć! Ten uścisk, który sobie jedynie 
wyobrażałem, 
pozostał przy mnie jak zapoznana radość. (Muszę dodać, że od chwili, kiedy 
zobaczyłem Lizzie, 
myślę o niej o wiele mniej „abstrakcyjnie”!) Chyba jednak postąpiłem słusznie i 
jestem 
zadowolony, że okazałem się tak stanowczy. Gdybym wtedy ustąpił Lizzie, 
zaakceptował to, co 
mówiła, i tak pozostałby jeszcze do rozwiązania problem Gilberta, i musiałbym 
jakoś się go 
pozbyć. O wiele lepiej będzie, jeśli pozwolę, żeby Lizzie zrobiła to sama. Zrobi 
to szybko, 
z obawy, żeby mnie nie utracić. Chcę, żeby sytuacja się wyjaśniła raz na zawsze, 
ale na razie 
wolę o tym nie myśleć. Nie mogę przywiązywać zbyt wielkiego znaczenia do 
zastrzeżeń Lizzie, 
które wyraziła w swoim liście, i przejmować się tym, że mógłbym złamać jej 
serce! To ryzyko jej 
nie odstraszy. Po namyśle dochodzę do wniosku, że to tylko wymówka, temat do 
dyskusji, 
podsunięty, żeby zyskać na czasie. Chyba od razu zrozumiała, że musi odprawić 
Gilberta, a że 
zna jego obleśną wytrwałość, mogło jej się to wydawać trudne. Czy ja naprawdę 
jestem takim 
Don Juanem? W porównaniu z innymi na pewno nie.
Byłem stanowczy wobec Lizzie, bo naprawdę nie mam nic do stracenia. Jeśli będzie 
zbyt 
długo zwlekać, pojadę i sprowadzę ją tutaj. Jeśli nadal będzie mówiła „nie”, nie 
uznam tego za 
odpowiedź. Moje groźby, że „nigdy więcej”, nie są oczywiście poważne, ale ona 
przecież tego 
nie wie. Jeśli naprawdę postanowi nie wracać do mnie, będzie to dowód, że nie 
jest mnie warta. 
Mimo wszystko mogę jej pozwolić, by sobie odeszła. Nie, to nie.
Chyba przejdę się teraz brzegiem zatoki do hotelu „Pod Krukiem” i poproszę, żeby 
przysłali 
do „Shruff End” trochę wina. Jeśli mi przypadnie do gustu hotelowe menu, mogę 
nawet zjeść tam 
obiad. Zaczynam już odczuwać głód. Nagle ogarnęła mnie radość, jak gdybym był 
pewny, że 
wszystko się ułoży.
Wkrótce potem stało się coś, co mnie bardzo zaniepokoiło, i wtedy... ale po 
kolei.
Poszedłem do hotelu „Pod Krukiem”, poprosiłem, żeby mi przysłali wina, a przy 
okazji 
kupiłem butelkę jakiegoś hiszpańskiego czerwonego wina, żeby zabrać ją od razu 
do domu. 
Popatrzyłem na niezbyt zachęcające menu, ale czułem się tak głodny, że już 
chciałem wstąpić do 
restauracji hotelowej, tymczasem kelner zatrzymał mnie, ponieważ nie miałem 
krawata. Kusiło 
mnie, żeby im powiedzieć, kto ja jestem, lecz nie zrobiłem tego; i tak sami to 
potem odkryją. 
Zerknąłem przelotnie na swoje odbicie w lustrze. Powtykałem koszulę w spodnie, 
jednak 
w poplamionych dżinsach, z potarganymi włosami, w starym rozpiętym swetrze 
założonym na 
lewą stronę wyglądałem naprawdę jak włóczęga. Ruszyłem więc z powrotem do domu.
Spacer do hotelu był przyjemny, zrobiło się chłodniej i zaczynało się ściemniać. 
Kiedy 
doszedłem do „Shruff End”, słońce już zaszło, ale bezchmurne niebo nadal 
jaśniało lazurową 
poświatą. Nad morzem w pobliżu bladego matowego księżyca błyszczała ogromna 
gwiazda 
wieczorna, pojawiały się także na niebie nikłe punkciki innych gwiazd. Kilka 
sporych nietoperzy 
śmigało w powietrzu, zataczając koła ponad skałami. Kiedy przechodziłem koło 
„Kotła Minna”, 
słyszałem jak woda z hukiem wpada do głębokiej rozpadliny. Poszedłem do domu 
drogą na 
grobli, niosąc w jednej ręce butelkę wina.
W domku oczywiście było ciemno, ale jego niezgrabna wysoka sylwetka rysowała się 
wyraźnie w poświacie przedwieczornego brzasku na tle wysoko piętrzącego się 
morza. Gdy 
doszedłem do połowy drogi na grobli, odniosłem wrażenie, że w „Shruff End” coś 
się poruszyło 
za jednym z okien na dole. Przystanąłem i stałem przez chwilę całkiem 
nieruchomo, wpatrując 
się w domek. Trudno mi go było obserwować, gdyż od nieba bił jeszcze blask i 
raził mnie 
w oczy. Przez kilka sekund nic nie widziałem, ale teraz już nabrałem pewności, 
że dostrzegam 
tam jakiś ruch, że coś się porusza w bibliotece. Ruszyłem bardzo wolno naprzód, 
mrugając 
i wpatrując się w dom, i nagle ujrzałem jakąś ciemną postać stojącą wewnątrz w 
oknie. Trwało to 
sekundę, mimo to widziałem ją całkiem wyraźnie. Postać ta zaraz roztopiła się w 
ciemności, a ja 
poczułem się tak, jakbym oślepł. Butelka wypadła mi z rąk, ześliznęła się po 
stromym stoku 
skały i roztrzaskała gdzieś na dole. Ruszyłem z powrotem groblą ku szosie.
W domku był ktoś albo coś. Cóż miałem robić? Fale szemrały cichutko, jakby ktoś 
drapał 
lekko palcami po miękkiej powierzchni. Nagle poczułem się całkiem samotny i 
bezbronny na tej 
pustej drodze tonącej w zapadającym zmierzchu, pośród milczących skał, nad 
brzegiem 
zaabsorbowanego jedynie sobą, obcego morza. Przeniknął mnie dreszcz. Zacząłem 
się 
zastanawiać, czy nie wrócić i nie przenocować w hotelu „Pod Krukiem”, ale 
uznałem, że to nie 
ma sensu: a zresztą czy dostałbym pokój w takim stroju i bez bagażu? Potem 
pomyślałem, że 
mógłbym wrócić do wsi, do gospody „Pod Czarnym Lwem”. I co dalej? Nie miałem we 
wsi 
przyjaciół. Uzmysłowiłem sobie ponadto coś jeszcze gorszego, a mianowicie, że 
bałbym się iść 
dokądkolwiek w coraz bardziej gęstniejących ciemnościach tą okropną, pustą 
drogą. Nie miałem 
wyboru – mogłem pójść jedynie do domu.
Ruszyłem powoli groblą. Wychodząc, pozostawiłem drzwi od kuchni otwarte, 
frontowe 
jednak zamknąłem, będę więc musiał wejść od kuchni. Jak szybko uda mi się 
znaleźć zapałki 
i zapalić lampę? Jeśli wewnątrz jest ktoś obcy, usłyszy przecież, że kieruję się 
do tylnej części 
domu, i będzie na mnie czekał. Głupio byłoby dać się tak zabić przypadkowemu 
włamywaczowi. 
Zawahałem się i zaraz ruszyłem dalej, gdyż teraz już otaczające ciemności 
przerażały mnie tak 
samo jak to, co mogło czekać wewnątrz, a najbardziej ze wszystkiego przerażał 
mnie własny lęk 
i rozpaczliwie pragnąłem przestać się wreszcie bać albo przynajmniej zmienić 
przyczynę tego 
lęku. Być może wyobraziłem sobie to wszystko w tym dziwnym świetle i już wkrótce 
będę się 
z siebie śmiał, jedząc kolację.
Przypomniałem sobie, że latarkę elektryczną pozostawiłem na półeczce przy 
kuchennych 
drzwiach, pamiętałem też, gdzie stoi lampa i że obok niej leżą zapałki. Po raz 
ostatni spojrzałem 
na niebo opromienione łagodnym przyćmionym blaskiem i zacząłem głośno łomotać 
klamką. 
Wszedłem do środka, potknąwszy się o próg, ale drzwi zostawiłem otwarte. 
Znalazłem latarkę, 
lampę i zapałki. Zapaliłem lampę i podkręciłem knot.
Cisza.
– Hej! Jest tam kto? – zawołałem.
Mój idiotyczny, pełen przerażenia okrzyk odbił się echem w pustym domku. Cisza. 
Podszedłem do drzwi, trzymając lampę wysoko, i zajrzałem do sieni. I tu nie było 
nikogo. 
Przeszedłem szybko do pokoju od frontu, tego, gdzie widziałem jakąś postać. Był 
pusty. 
Przeszukałem pozostałe pomieszczenia na parterze. Nigdzie nikogo. Spróbowałem 
otworzyć 
frontowe drzwi. Były zamknięte. Zacząłem wolno wchodzić na schody. Zawsze miałem 
uczucie, 
że jeśli w tym domu kryje się coś niesamowitego, to tu, na górnym podeście 
schodów. Kiedy 
przemierzałem kilka ostatnich stopni, usłyszałem nagle jakiś przeciągły, 
dźwięczący odgłos. 
Zasłona z koralików drgnęła.
Przystanąłem, ale zaraz odruchowo wszedłem jeszcze wyżej; z ustami otwartymi 
wpatrywałem się w półmrok. Kiedy stanąłem przy końcu podestu, uniosłem lampę do 
góry 
i próbowałem przeniknąć wzrokiem tę niepewną przestrzeń przed sobą, gdzie 
światło lampy 
i ostatnie blaski brzasku przenikające przez otwarte drzwi mojej sypialni 
tworzyły jakiś gęsty 
mglisty amalgamat. Dostrzegałem pogrążoną w mroku alkowę, zarys łukowatego 
przejścia 
i punkciki koralików zasłony. I nagle pod przeciwległą ścianą, między zasłoną z 
koralików 
i drzwiami do „wewnętrznego pokoju”, zobaczyłem ciemną, nieruchomą postać 
kobiety. 
W pierwszej chwili pomyślałem, że ujrzałem ducha, ducha tego domu. W końcu! Z 
ust wyrwał 
mi się stłumiony okrzyk przerażenia i już chciałem zbiec ze schodów, ale nie 
mogłem się ruszyć. 
Nie upuściłem jednak lampy. Postać się poruszyła, odwróciła bardziej ku mnie. To 
nie był wcale 
duch, lecz żywa kobieta. I nagle doznałem olśnienia, ta postać wydała mi się 
znajoma. Teraz już 
dostrzegałem twarz w świetle lampy. To była Rosina Vamburgh.
– Dobry wieczór, Charles.
Trząsłem się nadal, ale starałem się opanować strach. Poczułem ogromną ulgę 
przemieszaną 
z narastającą złością. Miałem ochotę kląć głośno, milczałem jednak, próbując 
opanować 
przyspieszony oddech.
– Co ci jest, Charles? Ty cały drżysz! Co się stało? – Poza sceną, jeśli taka 
kobieta schodzi 
w ogóle kiedykolwiek ze sceny, Rosina mówiła z lekkim, przypuszczalnie walijskim 
akcentem.
Jest przeraźliwie zimno i przez chwilę wydaje mi się, że nienawidzę swego domu, 
a on 
nienawidzi mnie.
– Co ty tu robisz? – pytam. – Skąd się wzięłaś w moim domu?
– Po prostu złożyłam ci wizytę.
– Pozwolisz więc, że cię pożegnam.
Zszedłem na dół do kuchni i zapaliłem jeszcze jedną lampę. Potem rozpaliłem 
ogień 
w kominku w „czerwonym pokoiku”. Głód, chwilowo stłumiony przez strach, znów dał 
o sobie 
znać. Wróciłem do kuchni i włączyłem piecyk gazowy, żeby było trochę cieplej, 
wyjąłem 
szklankę, talerz, chleb, masło, ser oraz butelkę wina. Rosina przyszła za mną i 
stała teraz koło 
kuchenki.
– Nie dasz mi drinka, Charles?
– Nie. Idź sobie. Nie lubię ludzi, którzy włamują się nocą do mojego domu i 
udają duchy. Idź 
sobie, dobrze? Nie chcę cię widzieć!
– Nie interesuje cię, Charles, dlaczego przyszłam? – Powtórzenie przez nią 
mojego imienia 
działało hipnotyzująco, groźnie.
– Nie.
– Jesteś zaskoczony, zaciekawiony.
– Nie widziałem cię i nie słyszałem o tobie od dwóch, może nawet trzech lat, a 
nawet i wtedy 
spotkaliśmy się chyba przypadkiem na jakimś przyjęciu. I nagle zjawiasz się 
tutaj w tak 
naprawdę obrzydliwy sposób. A może ma to być zabawne? Może sądziłaś, że się 
ucieszę na twój 
widok? Nie jesteś cząstką mego życia. Wynoś się.
– Jestem cząstką twojego życia, Charles, wiesz o tym dobrze. Tak, zląkłeś się, 
Charles. To 
interesujące, to dla mnie rewelacja, że tak łatwo można przestraszyć ludzi, 
oszołomić ich, 
a potem prześladować, tak żeby niemal odchodzili od zmysłów, i unieszczęśliwić 
ich na całe 
życie. Nic dziwnego, że różni dyktatorzy tak prosperują.
Usiadłem, ale nie mogłem jeść ani pić w jej obecności. Rosina sama znalazła 
sobie szklankę, 
nalała do niej trochę wina i usiadła naprzeciwko mnie przy stole. Ciągle jeszcze 
trząsłem się ze 
złości, że tak się zląkłem, ale teraz, kiedy nie czułem już tak dojmującego 
głodu, byłem trochę 
ciekaw, co skłoniło Rosinę do tak osobliwego pojawienia się w moim domu. Zresztą 
w jaki 
sposób miałem się jej pozbyć, kiedy nie chciała odejść? Rozsądniej będzie 
ułagodzić ją 
i namówić, by odeszła z własnej woli. Zacząłem jej się przyglądać. Jest z 
pewnością nadal na 
swój dziwny sposób niezwykle przystojną kobietą.
– Kochany Charles. Przychodzisz do siebie. Widzę to. To dobrze. Najedz się do 
syta. Bon 
appetit.
Rosina miała na sobie coś w rodzaju czarnego tweedowego płaszcza z rozcięciami, 
przez 
które przełożyła swoje nagie do łokci ręce. Palce jej zdobiły pierścionki, a 
nadgarstki bransoletki, 
które pobrzękiwały, kiedy stykała lekko palce obu dłoni. Jej ciemne kręcone 
włosy, prawie 
czarne w świetle lampy, upięte wysoko, tworzyły coś w rodzaju greckiej korony. 
Musiała je 
zapuścić albo przypięła sobie treskę. Twarz Rosiny pokryta grubą warstwą 
makijażu, poznaczona 
plamami różowości, czerwieni, błękitu, a nawet zieleni, przypominała w tym 
przytłumionym, 
skoncentrowanym świetle indiańską maskę. Wyglądała ładnie, ale trochę 
groteskowo. Wargi, 
których kontury powiększyła pomadką, były duże i wilgotne. Przymrużone oczy 
błyszczały, 
kiedy wpatrywała się we mnie bacznie i złośliwie. Odgrywała jakąś rolę, 
przybierając 
kontrolowane przez siebie dramatyczne pozy, które aktorowi wydają się tak 
wzruszające, a do 
widza często zupełnie nie przemawiają.
– Wyglądasz zupełnie jak klown – powiedziałem.
– To dobrze, kochanie. Przypomina mi to dawne lata.
– Chcesz coś zjeść?
– Nie, w hotelu zjadłam wczesną kolację.
– W hotelu?
– Tak. Zatrzymałam się w hotelu „Pod Krukiem”.
– O! Byłem tam dziś wieczorem, ale nie wpuścili mnie do jadalni.
– Wcale mnie to nie dziwi. Wyglądasz jak niechlujny student. Życie nad morzem 
służy ci. 
Sprawiasz wrażenie dwudziestolatka. No, może trzydziestolatka. Słyszałam, jak 
rozmawiali 
o tobie w barze. Zdaje się, że dałeś im się wszystkim we znaki.
– Nie mogłem dać się im we znaki, nikogo nie widuję.
– Mogłam była ci powiedzieć, że prowincja to najmniej spokojne i odosobnione 
miejsce. 
Najspokojniejszym i najbardziej odosobnionym miejscem na świecie jest mieszkanie 
w Kensington.
– Sądzisz, że kelner wyrzucił mnie za drzwi, chociaż wiedział, kim jestem?
– No cóż, mógł cię nie poznać. Nie cieszysz się aż taką sławą. Ja jestem o wiele 
sławniejsza 
od ciebie.
To prawda.
– Gwiazdy zawsze osiągają większą sławę niż ci, którzy je stworzyli. Czy mogę 
zapytać, co 
robisz w hotelu „Pod Krukiem”?
– Przyjechałam cię odwiedzić.
– Od jak dawna tu jesteś?
– Och, wieki całe. Może tydzień? Nie wiem. Chciałam po prostu mieć cię na oku. 
Pomyślałam sobie, że to mogłoby nawet być zabawne, gdybym się zjawiła jak duch i 
postraszyła 
ciebie.
– Postraszyła mnie? To znaczy...
– Czy nie przestraszyłeś się, że widzisz ducha? Nie wysilałam się zbytnio, nie 
zrobiłam sobie 
latarni z wydrążonej dyni ani nie owinęłam się w prześcieradło...
Miałem ochotę krzyczeć ze złości, a jednocześnie odetchnąłem z ulgą.
– Więc to byłaś ty! To ty stłukłaś wazon i lustro, to ty zakradałaś się 
ukradkiem nocą do 
domu i podglądałaś mnie.
– Stłukłam wazon i lustro, ale nie zakradałam się nocą do twojego domu. Nie 
odważyłabym 
się tu przyjść w czarną jak smoła noc. Skóra mi cierpnie na widok tego domu.
– Ależ tak, obserwowałaś mnie przez szybę w drzwiach „wewnętrznego pokoju”?
– Nie, nie robiłam tego. Nigdy. To musiał być jakiś inny duch.
– Zaglądałaś. Ktoś zaglądał. Jak się dostałaś do środka?
– Zostawiasz otwarte okna na dole. Nie powinieneś tego robić. Kiedy się tak 
wpatrywałem 
w Rosinę, wydało mi się nagle, że jej twarz znikła, a zamiast niej pojawiła się 
dziura, i przez tę 
dziurę ujrzałem jakby głowę węża, zęby i różową otwartą paszczę mojego potwora 
morskiego. 
Trwało to sekundę. Przypuszczam, że wcale tego nie zobaczyłem, że chodziło po 
prostu o obraz 
utrwalony w myślach. Nerwy miałem nadal straszliwie napięte. Znowu usłyszałem 
szum morza, 
teraz głośniejszy. Trudno jednak było przypuszczać, żeby Rosina wymyśliła 
jakiegoś potwora 
morskiego i straszyła mnie nim, więc postanowiłem o nim nie wspominać.
– Ale dlaczego mnie w ten sposób nękałaś? I dlaczego zdecydowałaś się ujawnić, 
jeśli tak 
rzeczywiście było?
– Widziałam dziś w miasteczku Lizzie Scherer.
– Owszem, była tutaj i już wyjechała. Ale co to ma do rzeczy? Nie mogę pojąć, o 
co chodzi.
Rosina pochyliła się nad stołem i oparła na nim ręce; jej długie, pomalowane 
ciemnopurpurowym lakierem paznokcie mierzyły we mnie niczym małe dzidy. 
Bransoletki 
zgrzytały na drewnianym stole.
– Zapomniałeś? Obiecałeś mi, że jeżeli kiedykolwiek zdecydujesz się ożenić, 
ożenisz się ze 
mną.
Znowu obleciał mnie strach, wstrząsnęła mną ta wizja, znowu pojawiło się w moim 
życiu coś 
nieprzewidzianego i niebezpiecznego. Niebieskie oczy Rosiny rzucały groźne 
błyski, jej 
pierścionki migotały. To, co powiedziała, było świętą prawdą.
– Czyżby? – zapytałem obojętnie. – Nie przypominam sobie. Musiałem być pijany. 
Zresztą 
nie zamierzam się żenić.
– Nie? Obiecałeś, że jeśli kiedykolwiek zamieszkasz z kimś na stałe, tym kimś 
będę ja.
To, niestety, było też prawdą.
Rosina uśmiechnęła się lekko. Miała trochę nieregularne, długie białe zęby i 
czasem, gdy się 
uśmiechała, wysuwała nieco dolną szczękę, tak żeby dolne zęby stykały się z 
górnymi, oraz 
ściągała wargi. Wyglądało to niesamowicie.
– Nie byłeś pijany. Dobrze to pamiętasz, Charles.
Próbowałem wymyślić jakąś metodę postępowania z tą niebezpieczną kobietą. Z 
pewnością 
nie spodziewałem się tego, że Rosina pojawi się po raz drugi w moim życiu, ale 
teraz, kiedy to 
uczyniła, rozpoznałem jej styl i czułem dla niej respekt. Nie na próżno stłukł 
się wazon i zbiło się 
lustro – to zapowiedź nieszczęścia. Dlaczego przypomniałem sobie wszystko, co 
wprawiło to 
w ruch? Klucz do tej zagadki stanowiła wzmianka o moich powiązaniach z Lizzie. 
Niestety, nie 
miałem czasu się nad tym zastanawiać. Jeśli o to jej chodzi, powiem, iż wizyta 
Lizzie nie ma 
żadnego znaczenia. To tylko trochę odwlecze spięcie, którego istotę zaczynałem 
właśnie 
rozumieć. Czy ostatnio w myślach uważałem Lizzie hipotetycznie za stałą 
partnerkę? Nie. Lecz 
terror Rosiny był nie do zniesienia, zachowywała się bezczelnie. Zdecydowałem, 
że lepiej 
zaatakować ją stanowczo, prosto z mostu.
– Słuchaj, przestań, dobrze? Nie pamiętam dokładnie, co ci mówiłem, ale musiałem 
pleść 
jakieś głupstwa pod wpływem chwili, o czym doskonale wiesz. Nie można nikogo w 
ten sposób 
wiązać ze sobą i ja nie czuję się związany. To tylko ot, tak rzucone słowa, a 
nie żadna obietnica.
– Obietnice składają się ze słów. Jesteś związany, Charles. Związany. – 
Powtórzyła to słowo 
cicho i bardzo dobitnie.
– Rosino, nie pleć głupstw. Ludzie mówią różne rzeczy, kiedy się kochają, choć 
wcale nie 
myślą tego poważnie, wiesz przecież. Jeśli wolisz, bym przyznał, że obiecałem ci 
coś, to mogę to 
zrobić i potem złamię tę swoją obietnicę, kiedy mi się spodoba, tak jak wszyscy 
inni.
– Więc masz zamiar się z nią ożenić?
– Z kim? O kim ty mówisz? Czy masz na myśli Lizzie?
– Więc to prawda?
– Nie, wcale nie mam zamiaru się żenić.
– Więc nie ożenisz się z nią?
– Rosino, czy możesz zostawić mnie w spokoju? Co ci przyszło do głowy?
– O, jak chcesz wiedzieć – powiedziała Rosina, strzelając palcami – to mówi o 
tym cały 
Londyn. Ona musiała piać z radości. Chodziła do wszystkich i opowiadała, że ją 
zamęczasz 
swoimi oświadczynami.
Oczywiście, nie uwierzyłem w to. Rosina ciągnęła dalej:
– Gilbert Opian ruszył do ataku, próbuje zorganizować coś w rodzaju 
sprzysiężenia 
przeciwko tobie. Wszyscy są tym ubawieni.
A więc winowajcą jest Gilbert.
– Zdaje się, że nie wiedziałeś nawet o tym, że Lizzie żyje z Gilbertem. 
Niespodzianka. 
Niespodzianka. Wszyscy o tym wiedzą. Jeśli nie interesuje cię to, z kim ona 
żyje, to zbyt mało 
cię ona obchodzi, żebyś się z nią ożenił.
– Nie mam zamiaru się z nią żenić.
– Powtórzyłeś to już dwa razy.
– Bo to prawda... Och, idź już sobie, Rosino. Zresztą oni nie żyją ze sobą.
– Wierzysz w to?
– Zapewniam cię, że zrobię to, co zechcę.
– Zawsze wiedziałeś, z kim ja żyję.
– Pochlebiasz sobie. Nie obchodzi mnie, co robisz ani z kim jesteś, dopóki 
trzymasz się ode 
mnie z daleka. A teraz wynoś się!
Nie poruszyła się, wyciągnęła tylko przez stół jedną rękę tak, że długi 
spiczasty paznokieć 
środkowego palca dotknął rękawa mojej koszuli. Poczułem ukłucie paznokcia na 
przedramieniu, 
ale siedziałem sztywno, nie mrugnąwszy nawet powieką.
– Nie zrozumiałeś mnie – powiedziała. – Dlaczego uważasz, że przyszłam teraz do 
ciebie? 
Nie weszłam do twojego domu i nie tłukłam różnych przedmiotów tylko po to, żeby 
się zabawić, 
a potem śmiać się z tego razem z tobą. Chcę ci powiedzieć, że możesz się ze mną 
ożenić lub nie, 
ale nie pozwolę, żebyś się ożenił z kim innym. Zmuszę cię, żebyś dotrzymał 
obietnicy.
– Nie uda ci się to. Żyjesz w krainie marzeń.
– Och, możesz dopełnić ceremonii ślubu albo zamieszkać z jakąś cizią, która ci 
się spodoba, 
lecz nigdy już nie będziesz szczęśliwy. Jeśli zejdziesz się z Lizzie, zrujnuję 
ci życie, tak jak ty 
zrujnowałeś moje. Nie zdołasz się przede mną ukryć. Przez cały czas będziesz 
czuł moją 
obecność, będziesz myślał o mnie dzień i noc, stanę się demonem twojego życia i 
jej życia. 
W końcu dojdzie do tego, że będzie płakać i żałować, iż cię w ogóle spotkała. 
Bardzo łatwo jest 
straszyć ludzi, Charles. Wiem o tym, robiłam to. Łatwo jest okaleczyć człowieka, 
zniszczyć jego 
spokój ducha, przygasić całą jego radość. Nie zniosę twojego małżeństwa. Jeśli 
poślubisz tę 
dziewuchę albo ją zatrzymasz przy sobie jako kochankę, poświęcę resztę życia, 
żeby zniszczyć 
twoje, i zrobię to bez trudu.
Cofnęła rękę. Plamka krwi pojawiła się na rękawie mojej koszuli. To nie były 
chwilowe, 
czcze majaczenia zazdrosnej kobiety, lecz nienawiść, a nienawiść potrafi 
zniszczyć, posiada 
magiczną siłę. Rosina, jeśli zechce, potrafi uczynić to, czym groziła. Kiedy o 
tym pomyślałem, 
poczułem z nagłym ukłuciem bólu, że właśnie ta jej czarna magia, kiedy została w 
inny sposób 
wykorzystana, sprawiła, że ją pokochałem. Rosina znów się uśmiechnęła, ukazując 
swe białe 
rybie zęby.
Mówiłem spokojnym tonem, lecz to jej nie zwiodło, bo czuła, że się boję.
– Twoje groźby są raczej przedwczesne, ale jeśli z jakiegokolwiek powodu 
będziesz mi się 
naprzykrzać, i ja nie pozostanę ci dłużny. Po co rozpętywać wojnę, dlaczego 
marnować swoje 
życie i swój czas. To jest nienawiść, a nie miłość. Zawsze byłaś rozsądną 
kobietą. Zapomnij 
o tym. Po cóż się zadręczasz paroksyzmami rozdrażnienia i zazdrości.
I tu właśnie popełniłem błąd.
Rosina trzasnęła dłonią w stół, a w jej oczach zaiskrzyła się wściekłość.
– Ty śmiesz mówić o zazdrości! Jak gdyby mnie obchodziła ta smarkata, ta gęś, za 
którą 
latasz! Porzuciłeś mnie, mnie, żeby przestawać z nią, i tego ci nie zapomnę. 
Mogłam jej zrobić 
krzywdę, przyprawić o utratę zmysłów, ale wiedziałam, że się nią znudzisz, i tak 
się stało, 
wszyscy ci się nudzą. Rozbiłeś moje małżeństwo, nie pozwoliłeś mi mieć dzieci, 
dla ciebie 
zerwałam z przyjaciółmi. Błagałeś mnie na kolanach, żebym porzuciła męża, a 
kiedy to zrobiłam, 
zostawiłeś mnie i zacząłeś uganiać się za tym niewiniątkiem. Czy nie pamiętasz 
naszej miłości? 
Czy zapomniałeś, dlaczego wypowiedziałeś te słowa?
– Dzięki Bogu, człowiek zapomina swoje romanse, tak jak zapomina sny.
– Nigdy nie miałeś za grosz wyobraźni, nic dziwnego, że nie potrafiłeś pisać 
sztuk. Zimna 
ryba z ciebie. Potrzebujesz kobiet, ponieważ jednak nigdy nie interesują cię 
ludzie, których 
potrzebujesz, niczego się nie nauczyłeś. Miałeś romanse, ale jakimś cudem 
pozostałeś niewinny, 
nie, nie jesteś niewinny, jesteś do gruntu zepsuty, tylko taki jakiś 
niedojrzały. Twoją pierwszą 
kochanką była matka, Klementyna porwała cię od niej. Czy ty nie rozumiesz, że to 
wszystko było 
mirażem. Te kobiety kochały cię dla twojej władzy, twojej magii, tak, bo ty 
jesteś czarodziejem. 
Teraz to się skończyło. Ja jestem jedyną kobietą, która kochała cię dla ciebie 
samego, a nie dla 
twoich pięknych oczu.
– To przemówienie zrobiłoby na mnie większe wrażenie, gdybyś je wygłosiła 
wcześniej, 
a nie tylko dlatego, że usłyszałaś plotkę o Lizzie.
Czekałam, bo chciałam zobaczyć, czy naprawdę zerwiesz ze światem, czym się tak 
chełpiłeś. 
Pragnęłam tylko ciebie, ciebie samego. Wtedy mógłbyś być mnie wart. Jakaż była 
ze mnie 
idiotka, gdy sądziłam, że kiedyś będę podziwiać ciebie za coś jeszcze innego 
prócz tych twoich 
czarów. Ale pozostaje faktem, że złożyłeś mi tę obietnicę w chwili prawdy, kiedy 
przeżywałeś 
miłość, jakiej niewielu mężczyzn zaznaje w życiu. I ta obietnica należy do mnie, 
jest to wszystko, 
co otrzymałam w zamian za swoje rozbite małżeństwo i za miłość, którą przelałam 
na ciebie, 
miłość, jaką nie obdarowałam żadnego innego mężczyzny. Mam twoją obietnicę i 
wykorzystam 
ją, nawet gdybym nie mogła zrobić nic więcej, niż tylko zrujnować twoje życie.
Wstałem, więc Rosina stała się czujna i już uniosła do góry połyskujące 
biżuterią ręce, 
gotowa chwycić mnie w swe szpony. Wyglądała jak tancerka udająca kota.
– Posłuchaj, moja ty kosooka piękności, jest późno, daj już temu spokój, dobrze? 
Wracaj do 
hotelu „Pod Krukiem”. Chcę się położyć. I nie skradaj mi się już więcej po domu, 
nie tłucz 
przedmiotów i nie zaglądaj przez szyby w drzwiach. Nie zamierzam się żenić ani 
też zamieszkać 
na stałe z jakąś istotą rodzaju żeńskiego.
– Przysięgasz?
– Nie jestem z nikim związany. Lizzie mieszka z Gilbertem. Oto jak sprawy 
wyglądają. 
Nigdy się Lizzie nie oświadczyłem, to jest po prostu głupia plotka. A teraz już 
idź, jestem 
zmęczony, ciebie też na pewno zmęczył ten długi występ.
Rosina wstała, otuliła się szczelniej peleryną, wysunięte przez rozcięcia ręce 
splotła przed 
sobą. Stała tak przez chwilę, wpatrując się We mnie.
– Pójdę. Ale powiedz, że wierzysz w to, co powiedziałam.
– Częściowo.
– Powiedz, że wierzysz w to, co powiedziałam – powtórzyła.
– Wierzę. A teraz wynoś się, na litość boską.
Ruszyłem z lampą w ręce w kierunku wyjścia. Rosina szła za mną. Otworzyłem drzwi 
frontowe. W świetle lampy ujrzałem mgłę, która czekała za nimi jak żywa istota. 
Nie było widać 
końca grobli.
– Poświecę ci, żebyś trafiła do drogi – zaproponowałem i wróciłem po latarkę. – 
Chociaż 
wiesz, lepiej będzie, jak cię odprowadzę do hotelu. A niech to diabli!
– Nie potrzebujesz mnie odprowadzać – odezwała się Rosina obojętnym, matowym 
głosem. 
– Zostawiłam tu niedaleko swój samochód.
Skierowałem strumień światła na ścieżkę. Na drodze mgła nie była tak gęsta.
– Gdzie stoi twój samochód?
– Tutaj zaraz, za tą skałą. Podeszliśmy do wozu i Rosina wsiadła.
– Dobranoc – pożegnałem ją.
– Pamiętaj – syknęła.
Włączyła reflektory i wtedy zobaczyłem kontury niskiego, czerwonego dwuosobowego 
samochodu. Rosina cofnęła go na drogę. Kiedy skręciła i zaczęła jechać w 
kierunku hotelu, nagle 
na drodze zmaterializowała się jakaś postać. Ktoś najwyraźniej szedł poboczem. 
Rosina nacisnęła 
gaz i wóz poderwał się raptownie do przodu. Osoba idąca drogą ukazała się na 
chwilę w świetle 
reflektorów, przyciśnięta do skały. Samochód zboczył z piskiem opon i z rykiem 
pomknął szosą. 
Latarka wypadła mi z rąk w wysoką trawę i znalazłem się w ciemnościach.
Osobą, której Rosina omal nie przejechała, była owa stara kobieta z wioski, tak 
dziwnie 
przypominająca mi Hartley. Ale dopiero teraz, w chwili kiedy oświetliły ją 
reflektory 
samochodu, uprzytomniłem sobie, że ta stara kobieta nie przypomina mi Hartley... 
to jest Hartley.
Historia 
Część druga
Teraz, w Londynie, opiszę wizytę Rosiny i to, co się stało potem. Kiedy jej 
samochód 
pomknął szosą, stałem jak wryty, doznawszy strasznego szoku; był to ten rodzaj 
szoku, który 
zaciera pojęcia przestrzeni i czasu i wprowadza człowieka niemal w stan 
kontemplacji. 
Sparaliżowało mnie. Nie wiem, dlaczego nie upadłem, tak mną wstrząsnęło to, co 
zobaczyłem 
w błysku reflektorów. Najpierw zareagowałem na to, choć nie bardzo wiem 
dlaczego, nie jak na 
coś niemiłego czy strasznego, lecz tak, jakby nagle urzeczywistniło się coś 
niemożliwego do 
urzeczywistnienia, coś, czego nie można sobie wyobrazić – koniec świata. A był 
to naprawdę 
koniec świata. Pamiętam, że bardzo wolno wyciągnąłem przed siebie rękę, żeby się 
oprzeć 
o skałę. Teraz już mogłem się schylić i podnieść latarkę. Wiedziałem, że Hartley 
odeszła, musiała 
pójść dalej drogą i teraz jest już pewnie daleko. A może poszła na przełaj przez 
pola? W każdym 
razie w owej chwili, kiedy ją ujrzałem w światłach reflektorów, nie byłem pewny, 
w jakim szła 
kierunku. Miałem taki zamęt w głowie, że nie potrafiłem podjąć najprostszej 
decyzji, nie 
wiedziałem, co robić. Najpierw zacząłem biec w stronę wsi, ale już po chwili się 
zatrzymałem. 
Nie wpadło mi do głowy, żeby zawołać ją po imieniu, to byłoby niemożliwe. 
Właściwie nie 
pamiętałem jej imienia, zabrzmiałoby ono jak wydany we śnie okrzyk bez związku. 
Ruszyłem 
więc biegiem z powrotem, oświetlając latarką teren dookoła, i zacząłem 
przeszukiwać miejsce, 
w którym dostrzegłem ową kobiecą postać. W jasnym strumieniu światła ujrzałem 
ślady opon 
samochodowych, zgniecioną trawę, żółtą chropowatą skałę i snującą się nad drogą 
mgłę. 
W końcu wolno, jakby wracając z pogrzebu, ruszyłem ścieżką na grobli z powrotem 
do domu. 
Lampy nadal paliły się w kuchni, w kominku w „czerwonym pokoiku” żarzył się 
jeszcze ogień. 
Wszędzie panował spokój, tak jak wtedy, kiedy rozmawiałem z Rosiną. Teraz 
wydawało mi się, 
że od tamtej chwili minęły całe wieki.
Drżałem. Nie mogłem jeść ani pić. Wszedłem do „czerwonego pokoiku” i usiadłem 
przy 
kominku. Czy Hartley jest wdową? To dręczące pytanie pojawiło się natychmiast w 
owej 
strasznej chwili, gdy ją rozpoznałem. Strasznej nie dlatego, że się tak bardzo 
zmieniła, ale 
dlatego, że zdałem sobie sprawę, iż wszystko, w co wierzyłem dotychczas, legło w 
gruzach, 
wszystkie dawne założenia straciły rację bytu, a to, co najgorsze, stało się 
możliwe. Myślę, że 
wtedy nie uświadamiałem sobie jeszcze, że czekają mnie bolesne przeżycia. Czułem 
się 
zdruzgotany nie dlatego, że bałem się stawić czoło cierpieniu, lecz z powodu 
owej zmiany. 
Ogarnął mnie teraz niepokój, jaki musi czuć owad wydostający się z kokona 
poczwarki albo płód 
torujący sobie drogę na świat. Nie chodziło też o powrót w przeszłość. Pamięć 
wydawała mi się 
teraz czymś niemal nieistotnym. Chodziło o nowe warunki istnienia.
W końcu położyłem się do łóżka i natychmiast zasnąłem jak kamień. Przedtem 
jeszcze 
nasunęło mi się kilka prostych myśli czy pytań. Czy ona jest wdową? Ta kwestia 
zaprzątała mój 
umysł bez reszty. Trudno to było nawet nazwać pytaniem, bo wypełniało atmosferę, 
którą 
oddychałem. Zacząłem się zastanawiać, czy Hartley widziała mnie we wsi, a jeśli 
tak, to czy 
mnie rozpoznała. Ja widziałem ją z daleka kilka razy. O Boże, jakie to straszne! 
Widziałem 
Hartley i nie rozpoznałem jej. Ale ona musiała mnie rozpoznać od razu, przecież 
ja się prawie nie 
zmieniłem. Dlaczego się do mnie nie odezwała? Może mnie nie zauważyła? Może ma 
słaby 
wzrok, może... i co ona robi w tej wsi? Czy tu mieszka, czy spędza tylko urlop? 
Może jutro 
zniknie mi z oczu i już nigdy jej nie zobaczę? Dokąd szła nocą tą nadmorską 
drogą spowitą we 
mgle? A może pracuje w hotelu „Pod Krukiem”? Przecież ona musi mieć przeszło 
sześćdziesiąt 
lat.
Hartley ma przeszło sześćdziesiąt lat! Nigdy dotąd nie uświadamiałem sobie tego, 
że Hartley 
też się starzeje. Potem zacząłem się zastanawiać, czy ona także zobaczyła mnie w 
ciemnościach, 
a jeśli tak, to czy zdała sobie sprawę, że ją poznałem. I nagle pomyślałem: 
widziała mnie 
z Rosiną. Co usłyszała? Co mówiliśmy? Nie mogłem sobie przypomnieć. I nagle 
doszedłem do 
wniosku, że Hartley nie mogła mnie dostrzec, gdyż znajdowałem się poza zasięgiem 
światła. Ale 
jutro... jutro zacznę jej szukać. Będę jej szukał dotąd, aż ją odnajdę, i 
wtedy...
Nazajutrz obudziłem się ze świadomością, że świat się zmienił. Okropne uczucie, 
jakie 
ogarnęło mnie poprzedniego dnia, nie było już takie okropne. Teraz czułem 
niepokój, 
podniecenie i czysto fizyczną dojmującą tęsknotę, żeby znów znaleźć się przy 
Hartley – to był 
ów niewątpliwy magnetyzm miłości. Wydawało mi się, że w powietrzu wisi jakaś 
niesamowita 
radość, jak gdybym stał się w ciągu tej nocy istotą posiadającą moc czynienia 
dobra. Mogłem 
okazywać, mogłem świadczyć dobro. Byłem królem poszukującym żebraczki. Posiadłem 
moc 
przemieniania wszystkiego dookoła, wydźwigania z upadku, uzdrawiania, 
przynoszenia szczęścia 
i radości, o jakich nikt nie marzył. Boże mój, przyjechałem tutaj, do tego 
właśnie zakątka, 
i wbrew wszystkim przeciwnościom losu w końcu odnalazłem swoją dziewczynę. 
Przyjechałem 
tu dzięki Klementynie, a odnalazłem Hartley. Tylko: czy ona jest wdową?
Przed dziewiątą byłem już w wiosce. Słoneczny poranek zapowiadał upalny dzień. 
Przemierzałem szybko małe uliczki. Doszedłem aż do portu i powróciłem wąską 
ścieżką wiodącą 
pod górę, ku bungalowom. Gdy otworzono sklepy, odwiedziłem oba. Jeszcze raz 
obszedłem wieś 
dookoła. Potem wstąpiłem do pustego kościoła; siedziałem tam przez chwilę z 
głową wspartą na 
dłoniach. Stwierdziłem nagle, że potrafię się modlić, i naprawdę się modliłem. 
To dziwne, bo 
przecież nie wierzę w Boga i nie modliłem się od czasów dzieciństwa. Szeptałem: 
„Boże, spraw, 
bym odnalazł Hartley i żeby ona była samotna, i żeby mnie kochała, i żeby dzięki 
mnie czuła się 
już odtąd zawsze szczęśliwa!” Uczynić Hartley szczęśliwą, tego pragnąłem 
najbardziej. 
Wydawało mi się, że ukoronowałoby to moje życie i uczyniło je doskonałym. 
Modliłem się 
długo, a potem stało się ze mną coś dziwnego: jak gdyby zasnąłem. W każdym razie 
kiedy się 
obudziłem, ogarnęło mnie paniczne przerażenie, że zasnąwszy, utraciłem jedyną 
szansę, by 
odnaleźć Hartley. Jej urlop już się pewnie skończył, pewnie pojechała do domu, 
uciekła albo 
nagle umarła. Zerwałem się z ławki i spojrzałem na zegarek. Było dopiero 
dwadzieścia po 
dziewiątej. Wybiegłem z kościoła. I wtedy właśnie ją ujrzałem.
Tęga, starsza kobieta w brązowej, luźnej, przypominającej namiot sukni, z torbą 
na zakupy 
w ręce, szła wolno, jak gdyby we śnie, ulicą koło gospody „Pod Czarnym Lwem” w 
kierunku 
sklepu. Postać, którą przedtem mijałem, ledwie ją zauważając, teraz całkiem 
zmieniła się 
w moich oczach. Cały świat był jej tłem. Między nim a mną unosiła się, może po 
raz ostatni, 
postać smukłej, długonogiej dziewczyny o lśniących udach. Zacząłem biec.
Dogoniłem ją w chwili, gdy minęła gospodę, i kiedy się z nią zrównałem, 
dotknąłem 
szerokiego rękawa jej brązowej sukni. Przystanęła, ja zatrzymałem się także. Nie 
mogłem 
wydobyć z siebie słowa.
Zwróciła ku mnie znaną mi, bladą, okrągłą twarz o jak gdyby nieprzytomnych 
fiołkowych 
oczach i wtedy z zadumą i ulgą pomyślałem: tak, miałem rację, to ta sama osoba; 
w każdym razie 
mogę w niej widzieć tę samą osobę.
Na twarzy Hartley, która teraz wydawała mi się zupełnie biała, malował się tak 
przerażający 
strach, że przeraziłbym się, gdyby nie absorbowało mnie całkowicie usilne, 
niemal odruchowe 
poszukiwanie podobieństwa, czegoś, co by mi umożliwiło stopić teraźniejszość z 
odległą 
przeszłością. Tak, to była twarz Hartley, chociaż wymizerowana, obwisła i 
wysuszona. Siateczka 
drobniutkich zmarszczek biegła promieniście od kącików oczu do skroni i w dół, 
ku policzkom, 
niby wianuszek obramowując twarz. Dojrzałem także władcze poziome zmarszczki na 
czole 
i długie ciemnawe włoski nad wilgotną górną wargą, pokrytą czerwoną pomadką. 
Puder na jej 
twarzy pozlepiał się tu i ówdzie w drobne bryłki. Włosy miała siwe, porządnie 
utrzymane, 
ułożone w fale. Ale w kształcie jej twarzy i głowy, w spojrzeniu jej oczu 
pozostało coś, co 
przetrwało nietknięte i było takie jak dawniej. Zaczęła coś bąkać:
– Och... to...
Od razu stało się dla mnie jasne, że wie, kim jestem.
– Och... – wymamrotała, wpatrując się we mnie tępo, błagalnie, z przerażeniem.
– Chodź... chodź – zdołałem jedynie wykrztusić, ciągnąc ją za rękaw. Ruszyłem z 
powrotem 
w kierunku kościoła. Nie szedłem obok niej; Hartley postępowała kilka kroków za 
mną, a ja bez 
przerwy oglądałem się za siebie i potykałem. Bóg jeden wie, kto był świadkiem 
tego naszego 
spotkania. Może kilkanaście osób, może nikt. Nie widziałem nic poza przerażonymi 
oczami 
Hartley.
Wszedłem do kościoła, przytrzymałem wielkie ciężkie drzwi. Kościół nadal świecił 
pustką. 
Przez ogromne okna z szybami ze zwykłego białego szkła wpadał do środka jasny, 
zimny blask. 
Usiadłem w najbliższej ławce, Hartley siadła tuż przede mną, tak że musiała się 
odwracać, żeby 
mnie widzieć. W wilgotnym, pachnącym stęchlizną pomieszczeniu czułem zapach jej 
pudru 
i ciepło jej ciała. Upuściła torbę, uchwyciła się obu dłońmi oparcia ławki. Ręce 
miała czerwone, 
pomarszczone; po chwili ukryła je znowu.
– Przepraszam – bąknęła i zamknęła oczy.
Oparłem czoło o gładką drewnianą powierzchnię, tam gdzie przed chwilą spoczywały 
jej 
dłonie.
– O Hartley... Hartley... Hartley... – szepnąłem. Dopiero później uświadomiłem 
sobie, że 
nawet przez chwilę nie wątpiłem w to, że ona jest tak samo wzruszona jak ja, 
chociaż mogło być 
przecież całkiem inaczej.
Kiedy podniosłem głowę, Hartley nie patrzyła na mnie. Przykładała chusteczkę do 
twarzy, 
oddychając spazmatycznie otwartymi ustami.
– Hartley, ja... och, Hartley... och, moja kochana, gdzie ty mieszkasz, czy tu, 
w tej wsi? – Nie 
wiem, czemu zadałem jej najpierw to pytanie. Może dlatego, że najłatwiej było na 
nie 
odpowiedzieć. Rozmowa na jakikolwiek temat wydawała mi się tak trudna, jakbyśmy 
mówili 
różnymi językami i musieli się ich oboje uczyć.
– Tak.
– Nie przyjechałaś na urlop? Mieszkasz tu stale?
– Tak.
– Ja także. Przeszedłem na emeryturę. W którym mieszkasz domu?
– Tam, na wzgórzu.
– W jednym z tych bungalowów?
– Tak. Stamtąd jest piękny widok – dodała. Ona także paplała byle co, ot, byle 
coś mówić. 
Rozmazała sobie chusteczką pomadkę po policzku.
– Wyszłaś za mąż, prawda?... Czy jesteś nadal... to znaczy... czy twój mąż 
jeszcze... czy 
masz... męża... teraz?
– Tak, tak, o tak. Mój mąż żyje... jest ze mną... tak... mieszkamy... mieszkamy 
tutaj oboje.
Umilkłem. Wszystkie moje nadzieje stopniowo brały w łeb, jakby dzięki jakiemuś 
trikowi 
scenicznemu, kurczyły się powoli, zmniejszały, zlewały, stawały bardzo maleńkie, 
a wreszcie 
znikały. A więc... tak to wygląda... Muszę się zastanowić, wymyślić coś, nauczyć 
się żyć w tej 
nowej sytuacji, która – o tym wiedziałem – już się nie zmieni, jakkolwiek się 
potoczą sprawy 
z Hartley, będzie uwieńczeniem mego życia, centralnym punktem świata.
– Żałuję – powiedziałem.
Potrząsnęła lekko głową, po czym uniosła ją nagłym ruchem, usłyszawszy to moje 
ostatnie 
nietaktowne zdanie. Krótka litania, bezmiar krótkiego amen.
– Ja nie jestem żonaty – dodałem. – Nie ożeniłem się.
Znowu poruszyła głową, spuściła wzrok i popatrzyła na zaróżowioną od pomadki 
chusteczkę. Przez chwilę milczeliśmy oboje, jak gdyby obserwując bez tchu jakieś 
doniosłe 
wydarzenie, którego właśnie byliśmy świadkami. A potem, tak jak wtedy, gdy nagle 
następuje 
przesilenie i ludzie zaczynają paplać, co popadnie, ja zapytałem szybko:
– Czy widziałaś mnie przedtem? Widywałaś mnie na ulicy? Może mnie nie poznałaś?
– Ależ tak! Widziałam cię jakieś trzy tygodnie temu. Poznałam cię. Wcale się nie 
zmieniłeś.
Nie mogłem się zdobyć na to, żeby jej powiedzieć: „Ty także się nie zmieniłaś”, 
choć potem 
przeklinałem siebie, że tego nie uczyniłem. Czy kobiety martwią się, kiedy tracą 
urodę? W jakim 
stopniu zdają sobie z tego sprawę? Ale zaraz zaabsorbowała mnie, zafascynowała 
nowa myśl.
– Więc czemu się do mnie nie odezwałaś?
– Nie byłam pewna, czy chcesz mnie jeszcze znać. Pomyślałam sobie, że może 
uważasz, iż 
lepiej się nie poznawać.
– Czy chcesz przez to powiedzieć, iż myślałaś, że poznałem cię i zignorowałem? 
Jak mogłaś 
tak myśleć!
– Nie wiem... skąd mogłam wiedzieć, co czujesz po tylu latach... czy mnie 
potępiasz... czy 
zapomniałeś... Jesteś taki sławny, taki wielki. Mogłeś mnie znienawidzić albo 
nie chcieć mnie 
znać.
– O Hartley, jak możesz... gdybyś wiedziała... tyle lat poświęciłem, żeby cię 
odnaleźć, nigdy 
nie przestałem cię kochać. – Dotknąłem jej ramienia przez brązową tkaninę, przez 
chwilę 
trzymałem w palcach kołnierzyk sukienki.
– Przestań... przestań... – szepnęła, odsuwając się nieco ode mnie.
– Czy wiesz, że widziałem cię wczoraj w nocy?
– Wiem.
– Dopiero wczoraj cię poznałem. Od tej chwili szaleję. Jakżebym mógł udawać, że 
cię nie 
poznaję, co za straszna myśl! Jak mogłaś przypuszczać, że winię cię za to, co 
się stało, albo że 
o tobie zapomniałem. Jesteś moją miłością, jesteś nią nadal, jesteś dla mnie 
tym, czym byłaś.
Na jej twarzy pojawił się jakiś dziwny grymas, coś w rodzaju uśmiechu; 
potrząsnęła głową, 
nadal jednak na mnie nie patrzyła.
Nie mogłem powiedzieć nic więcej, ale musiałem wreszcie wydusić z siebie to 
straszne 
pytanie:
– Czy jesteś nadal z tym samym... mężem... z tym człowiekiem, za którego 
wyszłaś... wtedy?
– Tak, z tym samym.
– Nigdy się nie dowiedziałem jego nazwiska, ja... ja nie wiem, jak ty się 
nazywasz.
– Fitch. Mój mąż nazywa się Beniamin Fitch.
Zgiąłem się wpół, jak po ciosie w żołądek. Teraz już jakieś nazwisko łączyło się 
z tym 
koszmarem, jej zamążpójściem, koszmarem, z którym będę się musiał jakoś 
pogodzić, jakoś 
z nim żyć. Poczułem, że zalewa mnie fala bezgranicznej litości nad sobą samym, a 
moją twarz 
ściągnął ból.
– Hartley... co on robi? To znaczy... czym się zajmuje, gdzie pracuje?
– Jest trochę ułomny, dawniej jeździł samochodem jako ajent, wykonywał różne 
prace, na 
przykład sprzedawał rozmaite rzeczy. Teraz jest już na emeryturze. 
Przyjechaliśmy tutaj... 
dawniej mieszkaliśmy w środkowej Anglii, przyjechaliśmy tutaj i zamieszkaliśmy w 
tym 
bungalowie.
– Och, czy to nie dziwne, Hartley? Przyjechaliśmy tu oboje, żeby się znów 
spotkać, nie 
wiedząc o tym wcale. To chyba przeznaczenie, prawda? Ale jakie to bolesne!
Nic na to nie powiedziała. Popatrzyła na zegarek.
– A... dzieci... macie?
– Tak, syna. Osiemnastoletniego. Teraz go tu nie ma. Mówiła już spokojniej, z 
jakąś 
powściągliwością, jak gdyby trudno jej się było z czymś uporać.
– Jak mu na imię? – zapytałem.
– Tytus – odparła po chwili. – Nazywa się Tytus – powtórzyła i dodała, 
spoglądając na 
zegarek: – Muszę już iść. Muszę iść do sklepu. Spóźnię się.
– Hartley, zostań, proszę. Muszę z tobą jeszcze porozmawiać, powiedz mi... 
ach... powiedz 
mi, co robił twój mąż, co sprzedawał, zanim przeszedł na emeryturę. – Musiałem 
jej bez przerwy 
zadawać jakieś pytania.
Gaśnice przeciwpożarowe. Sprzedawał gaśnice przeciwpożarowe. – Po chwili dodała 
jeszcze: – Zawsze wieczorem bywał taki zmęczony.
Nagle wyobraziłem sobie te jej wieczory, lata całe takich wieczorów, i zapytałem 
niezręcznie:
– Czy jesteś szczęśliwa w małżeństwie? Zadowolona z życia?
– O tak, tak – odparła – jestem bardzo szczęśliwa i zadowolona z życia.
Nie sposób było orzec, czy mówi szczerze. Prawdopodobnie tak. „Zadowolona z 
życia” – jak 
dziwnych słów użyłem. Czy oboje mamy już życie za sobą? Czy moje i jej życie 
dobiegło końca, 
skorośmy się wreszcie spotkali? Hartley mówiła tak jak dawniej, cienkim głosem i 
trochę 
monotonnym tonem, który kiedyś tak bardzo mi się podobał, jej wymowa zawsze była 
lekko 
zabarwiona miejscowym akcentem. Teraz dopiero uświadomiłem sobie, jak bardzo 
zmienił się 
mój własny głos.
Nagle poczułem, że brak mi tchu, więc położyłem obie dłonie na oparciu ławki. 
Mój mały 
palec dotknął znów sukni Hartley i Hartley znów się trochę odsunęła. Wydawało mi 
się, że coś 
mi grozi, że coś czarnego zawisło w powietrzu ponad moją głową. Była szczęśliwa 
przez te 
wszystkie lata. No cóż, czemu nie. A jednak nie mogłem w to uwierzyć, nie mogłem 
znieść tej 
myśli. Żyła sobie normalnie przez ten cały czas, tymczasem nasze życie mijało. 
Zacząłem szybko 
oddychać przez otwarte usta i owa czerń zniknęła. Podjąłem decyzję: muszę coś 
wymyślić. I od 
razu poczułem się lepiej. Muszę coś wymyślić, żeby zanadto nie cierpieć. Muszę 
coś wymyślić, 
znaleźć trochę szczęścia, po prostu dla własnej pociechy muszę dokonać tej 
sztuki.
– Ta kobieta, która siedziała wczoraj wieczorem w samochodzie, to bardzo znana 
aktorka, 
Rosina Vamburgh. Przyjechała mnie odwiedzić – powiedziałem, nie wiedząc zupełnie 
dlaczego, 
w jakim celu.
– My wcale nie chodzimy do teatru...
– Przyjechała do mnie w pewnej sprawie.
– Widziałam cię w telewizji.
– Naprawdę? W czym?
– Nie pamiętam. Muszę już iść – powtórzyła. Wstała, wzięła torbę do ręki.
Ogarnęła mnie panika.
– Hartley, nie odchodź, widzę, że jesteś taka zmęczona.
To nie było najszczęśliwsze spostrzeżenie, ale w ten sposób mogłem wyrazić 
niepokój, 
opiekuńczość, czułość, współczucie, a także pokorę, jaką czułem wobec Hartley 
stojącej przede 
mną w przebraniu starej kobiety. Wyglądała na zmęczoną, to zmęczenie było jak 
gdyby wtopione 
w rysy jej twarzy; nie smutek, nie cierpienie, lecz właśnie ogromne zmęczenie 
kogoś, kto przez 
całe życie musiał pracować ponad siły.
– Czuję się bardzo dobrze i gdyby nie te ciągłe kłopoty z brzuchem... Ty 
wyglądasz dobrze, 
Charles, i tak młodo. Muszę już iść.
Przeszła obok mnie, powłócząc nogami, i skierowała się ku drzwiom.
Zerwałem się z miejsca i pobiegłem za nią.
– Ale co my teraz zrobimy? – zapytałem.
Popatrzyła na mnie tak, jakby nie zrozumiała tego pytania.
– Co my zrobimy? – powtórzyłem. – To znaczy... och, Hartley, Hartley, kiedy cię 
znów 
zobaczę? Czy możemy się jeszcze spotkać, jak zrobisz zakupy, czy możemy się 
spotkać 
w gospodzie, czy wolisz przyjść do mnie, do domu...? – Za tymi słowami kryły się 
jakieś szalone 
wizje.
Hartley otworzyła z wysiłkiem drzwi kościoła. Ponad jej ramieniem dostrzegłem 
grób 
Niemego i pręty żelaznej bramy, i uliczkę, i kroczących nią ludzi, a daleko na 
horyzoncie linię 
morza.
– Odwiedzę cię – krzyknąłem w zapamiętaniu. – Tak bardzo chciałbym poznać 
twojego 
męża. Musicie oboje przyjść do mojego śmiesznego domku na drinka. Wiesz, ja 
mieszkam...
– Tak, wiem, dziękuję, tylko nie teraz, mój mąż nie czuje się zbyt dobrze.
– Ale zobaczymy się jeszcze, ja muszę... jaki jest twój adres, który to 
bungalow?
– Nasz bungalow nazywa się „Nibletts”, to ten ostatni. Nie przychodź, dam ci 
znać.
– Proszę cię, Hartley, spotkajmy się jeszcze, jak zrobisz zakupy, chciałbym ci 
pomóc, 
pozwól...
– Nie, nie, już późno. Nie chodź ze mną, zostań tutaj. Zobaczymy się później, to 
znaczy, 
kiedy indziej, proszę, nie rób nic. Dam ci znać. Muszę już biec. Dam ci znać. 
Proszę, zostań tutaj. 
Do widzenia.
Przedtem pragnąłem jej dotknąć choćby czubkami palców, jak gdyby była duchem, 
który 
może zniknąć, pragnąłem chwycić w palce skrawek jej sukni. Teraz czułem bardziej 
sprecyzowane pragnienie: pragnąłem przyciągnąć do siebie jej głowę, usłyszeć 
bicie serca. 
Dawne pożądanie znów dało znać o sobie. Zobaczyłem jej okrągłą twarz i tak 
bardzo niebieskie 
oczy, i ten wyraz zagubienia, który wcale się nie zmienił. I te usta takie 
zawsze blade i zimne.
– Ja nie mam telefonu – zacząłem.
Hartley wyszła szybko z kościoła, starannie zamykając za sobą drzwi. Posłusznie 
zostałem 
wewnątrz. Usiadłem w tej samej ławce i znów oparłem głowę w miejscu, gdzie 
spoczywały jej 
dłonie.
Co mam robić, jak sobie ułożę resztę życia teraz, kiedy odnalazłem Hartley? Czy 
będę 
chodził raz na tydzień do „Nibletts”, na herbatę do państwa Fitch? Albo gościł 
ich u siebie 
w „Shruff End” i podejmował fasolą z kiełbasą i czerwonym winem? Czy będę ich 
zabierał do 
Londynu na jakieś przedstawienia? Zainteresuję się przyszłością Tytusa? Czy będę 
się troszczył 
o nich wszystkich? Pozostawię Tytusowi w spadku swoje pieniądze? Różne myśli 
kłębiły mi się 
w głowie, odsłaniały się olbrzymie perspektywy, oszałamiające połacie 
przyszłości z różnymi 
możliwościami. Wszystkie były okropne. Muszę coś wymyślić, muszę coś wymyślić. 
Spojrzałem 
na zegarek. Dwadzieścia po dziesiątej. Tyle okropnych myśli, a tak mało czasu. 
Usiadłem jeszcze 
na chwilę i nagle uświadomiłem sobie, że Hartley pewnie zrobiła już zakupy i 
wróciła do siebie 
na wzgórze, więc wyszedłem z kościoła i usiadłem na grobie Niemego, opierając 
się o kamień 
nagrobny z wyobrażeniem kotwicy. Stąd ponad wierzchołkami drzew widziałem dachy 
bungalowów, łącznie z ostatnim, który był rezydencją państwa Fitch. Ułomny 
komiwojażer. Co 
mu dolega? Czy jest kaleką? Wiedziałem, że będę musiał pójść popatrzeć na pana 
Fitcha. I to już 
bardzo niedługo.
Dlaczego Hartley tak się opiera? Dlaczego nie powiedziała: „Oczywiście, przyjdź 
do nas” 
albo: „Bardzo chętnie cię odwiedzimy”. Cokolwiek czuła, rozsądek nakazywał, by 
tak właśnie 
zareagowała. Wymagała tego grzeczność, a grzeczność może człowieka, chwilowo 
przynajmniej, 
ocalić. Czyżby ten mąż-kaleka naprawdę chorował, cierpiał i był opryskliwy, i 
przykuty do 
łóżka? Co Hartley naprawdę czuje, dlaczego jest taka napięta i niespokojna? To, 
że nie chce 
zaprosić mnie do swego domu, można jeszcze zrozumieć, nawet wydaje się całkiem 
zrozumiałe. 
„Jesteś taki wielki, taki sławny” – powiedziała. Może trochę się wstydzi swego 
domu i swego 
męża? Ale to wcale nie znaczy, że go nie kocha. Tylko czy go kocha? Muszę się 
tego 
dowiedzieć. Czy jest naprawdę szczęśliwa? Muszę się tego dowiedzieć. I znów 
powróciła ta 
straszna, choć trochę pocieszająca myśl: jakże musi żałować teraz swego wyboru. 
Na pewno 
żałuje całe życie, że nie wyszła za mnie. „Widziałam cię w telewizji”. Kiedy to 
było? Jakie 
musiały ją dręczyć wyrzuty sumienia, gdy mnie zobaczyła w telewizji jako 
„znakomitość”? Skąd 
mogła wiedzieć, że się nie zmieniłem, że nadal za nią tęsknię? Czy nie mogła 
sądzić, że otaczają 
mnie atrakcyjne kobiety i że pewnie mam stałą kochankę? Widziała Rosinę, mogła 
widzieć 
Lizzie. I nagle przyszło mi do głowy (było to bolesne, a jednocześnie sprawiało 
jakąś 
satysfakcję), że nie chce się ze mną spotkać właśnie dlatego, że żałuje; nękają 
ją wyrzuty 
sumienia, zazdrość, chimeryczność nie spełnionych marzeń. Nie chce wiedzieć, jak 
mogło 
wyglądać jej życie. O Boże, tyle lat, całe życie mogliśmy spędzić razem. Nie 
chce... mnie znów 
pokochać... nie chce mnie pokochać od nowa.
Zdawałem sobie w wystarczającym stopniu sprawę ze swoich skłonności do różnych 
niebezpiecznych myśli, żeby taką myśl od siebie odsunąć. I kiedy tak stałem 
oparty o nagrzaną 
słońcem, porośniętą tu i ówdzie mchem powierzchnię lakonicznego nagrobka 
Niemego, 
zacząłem obmyślać w ogólnych zarysach coś w rodzaju planu: jak to przeżyć. Z 
grubsza plan ten 
przedstawiał się następująco: niewątpliwie będę musiał wymyślić teraz jakiś 
sposób, żeby resztę 
życia poświęcić Hartley. (Szybko odpędziłem od siebie myśl, że pan Fitch jest 
poważnie chory 
i wkrótce umrze.) Stanie się to możliwe jedynie wtedy, gdy pogodzę się z 
istnieniem tego 
małżeństwa i postaram stopniowo nawiązać przyjacielskie stosunki z Hartley, a 
prawdopodobnie 
i z nim. Nie możemy sobie z Hartley składać konwencjonalnych wizyt, jak letnicy, 
o tym nie ma 
mowy. Ten jej mąż musi mnie przynajmniej tolerować. Może zgodziliby się, żebym 
bywał u nich 
w domu, gdybym się zgrywał na swego rodzaju „wesołka”. Choć nie zależało mi na 
tym, moja 
wyobraźnia pracowała tak szybko, że już słyszałem, jak Hartley mówi do swego 
małżonka: 
„Popatrz i znów zjawił się kochany, poczciwy Charles, nie może bez nas żyć”. 
Lecz w duszy 
będzie czuła coś odrobinę innego. Może jej mężowi będzie pochlebiało to, że ktoś 
tak znany był 
kiedyś wielbicielem jego żony. Jednakże są to tylko niesmaczne przypuszczenia, w 
każdym razie 
przedwczesne.
Musiałem się teraz skoncentrować na tym, byśmy zdołali przekształcić naszą 
miłość 
w uczucie czyste, głębokie, pełne głębokiego szacunku, w mocną, stałą więź. 
Oczywiście, 
będziemy się kochać, nasza miłość będzie trwać, ale będzie to miłość oczyszczona 
z tej szalonej 
zaborczości, z egoizmu, utrzymywana w ryzach przez bariery czasu i 
nieodwołalność naszych 
losów. Musimy wreszcie znaleźć sposób, jak być dla siebie wszystkim, żeby się 
już nigdy nie 
utracić, nie zrobić żadnego błędnego kroku, nie roztrwonić ani jednej kropli z 
przepełnionego 
naczynia prawdy i historii, które los tak surowo trzymał między nami. „Będę ją 
szanował, będę ją 
szanował” – powtarzałem sobie bez przerwy. Odczuwałem w stosunku do niej 
tkliwość głęboką 
i czystą – cud zachowanej miłości. Jak czysty był jej strumień płynący z czasów 
odległej 
przeszłości! Tak, musimy spokojnie zebrać całą naszą przeszłość, zebrać ją z 
milczącym 
wzajemnym zrozumieniem, nie dramatyzując zbytnio, nie zrzucając z siebie 
odpowiedzialności 
i nie próbując oczyszczać się z zarzutów. Jak cudownie łatwy mi się wydawał ten 
milczący akt 
odkupienia, kiedy odtwarzałem w myślach naszą namiętną, lecz spokojną i tak 
bosko 
niedorzeczną rozmowę w kościele. Czy tak właśnie to wygląda, kiedy człowiek 
spotyka znów po 
tylu, tylu latach wielką miłość swego życia? Czyż nie zachowywaliśmy się wobec 
siebie tak 
samo jak te nieśmiałe, niewinne, szczere istoty, jakimi byliśmy kiedyś, dawno 
temu. Nigdy nic 
nie zakłóciło naszych dysput i podczas naszej niespodziewanej rozmowy w kościele 
znów 
nieomylnie zabrzmiał ten dawny ton. Może naprawdę będzie mi dane, dzięki Hartley 
i dzięki 
naszej miłości z lat dziecinnych teraz już nieodwołalnie niewinnej, stać się 
człowiekiem czystego 
serca, na co miałem nadzieję, przyjeżdżając tu, nad morze.
Wydawało mi się teraz, że pytanie: czy ona jest wdową?, należy już do odległej 
przeszłości, 
do sposobu myślenia, który stał się już całkiem przestarzały. Teraz wbrew mojemu 
planowi 
„racjonalnego przeżycia” pojawiło się nowe pytanie, niesłychanie pilne, którym 
się pocieszałem: 
Czy ona jest szczęśliwa? Aby się o tym przekonać, musiałem obejrzeć pana Fitcha. 
Co więcej, 
nie mogłem z tym czekać. Wracając powoli do „Shruff End”, podjąłem decyzję: 
Popatrzę sobie 
na pana Fitcha dzisiaj. Pójdę do nich dziś wieczorem, około szóstej. Aż do 
chwili, gdy 
dzwoniłem do drzwi bungalowu „Nibletts”, nie przyszło mi do głowy, żeby się 
zastanowić nad 
tym, czy Hartley przez te wszystkie lata wspomniała o mnie swemu mężowi.
„Nibletts” to przycupnięty na zboczu wzgórza mały kwadratowy bungalow, zbudowany 
z czerwonej cegły, którego część litościwie pobielono wapnem. Przed wejściem 
rośnie kępa 
targanych wiatrem drzew, z boku stok opada ku wsi, z tyłu zaś ku morzu. W 
wyższych partiach 
i poniżej wzgórze porośnięte jest lasem. Dom wygląda mocno i solidnie. Inne 
bungalowy 
budowano może na piasku, a nawet z piasku, ale nie „Nibletts”. Cegły są gładkie, 
o ostrych 
krawędziach, nie wyszczerbione, na dachu nie widać mchu i można być pewnym, że 
nigdy tam 
nie urośnie. Równa, wyłożona czerwonymi płytami ścieżka prowadzi od furtki do 
drzwi 
wejściowych, pomiędzy szpalerami niskich kolczastych krzaków róż obsypanych 
pierwszymi 
kwiatami. Splątana kępa białego klematisu porastającego jeden z drewnianych 
słupów ganku 
łagodzi z wdziękiem jaskrawą barwę drzwi pokrytych grubo bardzo błyszczącą 
niebieską farbą. 
W drzwiach widać owalną szybkę z nieprzezroczystego matowego szkła, które zdaje 
się pełzać, 
gdy się na nie patrzy. „Nibletts” nie jest pozbawiony uroku. To miły, swojski 
domek 
o dyskretnie, choć niezbyt równo, pobielonych wapnem ścianach i jasnych drzwiach 
w obramowaniu kwiatów. Wewnątrz są cztery pokoje, a salonik i kuchnia wraz z 
kącikiem 
jadalnym znajdują się w tylnej jego części. Ponad stokiem porośniętym trawą 
roztacza się z okien 
tych pomieszczeń widok na morze. Ale uprzedzam fakty.
Dzień był upalny. Temperatura w południe wzrosła do dwudziestu siedmiu stopni i 
powietrze 
nadal drgało z gorąca. Ze wzgórza można było dojrzeć odległe cyple zatoki tonące 
w jasnobrązowawej mgiełce. Ogromna czara morza jarzyła się bardzo jasnym 
błękitem 
poprzecinanym srebrzystymi pasmami światła. Stłoczone róże wydzielały silny 
zapach.
Dzwonek, który nacisnąłem w chwili, kiedy nagle pomyślałem: Może pan Fitch wcale 
nie 
wie, że znałem jego żonę, i że to właśnie temu należało przypisać przerażenie 
Hartley, zabrzmiał 
przenikliwie, ale melodyjnie, jak kamerton dający sygnał chórowi aniołów. Od 
razu usłyszałem 
z wnętrza jakieś przyciszone głosy i po chwili Hartley otworzyła drzwi.
Znowu doznałem szoku na widok zmiany, jaka w niej zaszła, gdyż w marzeniach, 
które mnie 
nie opuszczały, stała się znów młoda. Dostrzegłem na jej twarzy lęk, który 
jednak natychmiast 
zniknął. Potem nie widziałem już nic oprócz ogromnych oczu, które wydawały się 
fiołkowe, 
szkliste i zamglone i patrzyły jak gdyby gdzieś poza mnie. Poczułem, że się 
czerwienię i że ta 
przeklęta fala czerwieni opływa mi twarz i szyję.
Rozmyślnie nie przygotowałem sobie żadnego powitania. Powiedziałem po prostu:
– Och, wybacz mi, właśnie tędy przechodziłem, wracając ze spaceru, więc 
pomyślałem, że 
wpadnę na chwilę.
Zanim mi odpowiedziała, miałem czas pomyśleć: Powinienem był zaczekać, aż ona 
coś 
powie, jeśli bowiem naprawdę nigdy nie wspominała o mnie mężowi, mogła udać, że 
jestem 
sprzedawcą szczotek. Miałem na sobie dżinsy, czystą białą koszulę i wypłowiałą, 
ale jeszcze 
porządną, bawełnianą marynarkę. Starałem się zajrzeć w oczy Hartley, lecz było 
to niemożliwe, 
widziałem jednak, że lęk, czy co to tam w nich było, zniknął.
Hartley nic mi nie odrzekła, odwróciła się i powiedziała coś, co zabrzmiało jak: 
„To on...” 
Jednocześnie przymknęła trochę drzwi, tak że przez chwilę myślałem, że ma zamiar 
zatrzasnąć 
mi je przed nosem.
Potem usłyszałem jakiś głos, może ktoś krzyknął po prostu: „Och!”
Drzwi znowu się otworzyły i Hartley stanęła w nich uśmiechnięta.
– Proszę, wejdź na chwilę.
Wytarłem nogi o dużą, czystą, szorstką pomarańczową słomiankę i wszedłem do 
sieni, 
oślepiony nagłą zmianą oświetlenia.
Przez całą drogę od „Shruff End”, a właściwie przez cały dzień, od chwili kiedy 
postanowiłem złożyć wizytę Hartley, byłem chory z podniecenia. Ogarniały mnie 
mieszane 
uczucia: dziwne fizyczne podniecenie i coraz większa obawa, nie różniąca się 
zbyt (tylko że tym 
razem o wiele silniejsza) od tej, którą odczuwałem wówczas, gdy w Kalifornii 
skakałem do wody 
z wysokiej trampoliny, żeby zrobić wrażenie na Fritziem.
Nie widziałem wyraźnie Hartley w ciemnościach, jakie mnie ogarnęły nagle we 
wnętrzu jej 
domu, ale czułem jej obecność niby jakiś silny, działający na odległość 
magnetyzm, który 
przenikał cały dom. Wydawało mi się, że to Hartley jest tym domem, a mnie 
miotnęło do jakiejś 
pieczary, w której ona mnie obejmuje, ja zaś nie mogę jej dotknąć. Ta niemożność 
dotknięcia jej 
sprawiała, że drżałem na całym ciele, jak naładowany ujemnymi ładunkami 
elektrycznymi. 
Jednocześnie uświadamiałem sobie obecność niewidzialnego jeszcze pana Fitcha. 
Wyobrażałem 
sobie dokładnie, i ten obraz ciągle powracał, chwilę, kiedy przyjdę do 
„Nibletts”, zadzwonię do 
drzwi i spotkam się z panem Fitchem. Z góry przewidywałem, że będzie to jak 
gdyby skok 
w nieznane, a właściwie w coś nieodwołalnego. Tylko że teraz ów skok okazał się 
okropnie 
powolnym skokiem, jakby woda, ku której leciałem, cofała się, ja zaś opadałem 
powoli 
w powietrzu.
Hartley pozostawiła mnie w sieni i weszła znów do pokoju, zamykając za sobą 
niemal drzwi. 
Naradzała się z kimś szeptem. Sień była maciupeńka. Dopiero teraz dostrzegłem 
stolik podobny 
do ołtarza, wazon z różami, a nad nim duży brązowy sztych przedstawiający 
średniowiecznego 
rycerza. Po chwili Hartley wróciła, otworzyła na oścież inne drzwi i wprowadziła 
mnie do 
pustego pokoju, który okazał się salonikiem.
– Bardzo przepraszam, właśnie pijemy herbatę. Za chwilę się tobą zajmiemy. – I 
znów 
wyszła, zamykając drzwi i pozostawiając mnie samego.
Dopiero teraz zdałem sobie sprawę, jak niebezpieczną podjąłem grę i jaki byłem 
głupi. 
Godzina szósta to dla mnie pora na drinka, wyobrażałem więc sobie, że jest to 
sensowna, ludzka 
pora na wizytę. A w rzeczywistości przerwałem im podwieczorek. Więc żeby skrócić 
sobie 
przerażający czas oczekiwania, zacząłem się rozglądać po pokoju. Przez duże, 
łukowe, 
wykuszowe okno z szerokim, półkolistym, pomalowanym na biało parapetem widać 
było część 
wsi, cały port i rozległą połać morza. Na parapecie obok wazonu z różami leżała 
dość kosztownie 
wyglądająca lorneta polowa. Do pokoju przenikał blask bijący od morza jak od 
kryształowego 
lustra o swoim własnym wyjątkowo silnym świetle. Ten blask irytował mnie, 
podniecał i oślepiał 
tak, że prawie nie dostrzegałem otaczających mnie przedmiotów. Czułem pod 
stopami gruby 
dywan, wdychałem gorące, duszne powietrze i zapach róż.
Po chwili do saloniku weszła Hartley, a za nią jej mąż. Na pierwszy rzut oka 
Fitch wyglądał 
na ordynarnego wyrostka. Był dość niski, krępy, przypominał chłopaka o okrągłej 
głowie, 
grubym karku i krótko ostrzyżonych, popielatych, mysich włosach. Miał bardzo 
ciemne, 
brązowe, małe oczka, dość duże, wyraźnie wykrojone, zmysłowe usta i wystający, 
błyszczący 
nos o szerokich nozdrzach. Rozrośnięty w barach, wyglądał jak mocarz. Jeśli był 
ułomny, to 
z pewnością nie rzucało się to w oczy. Wszedł uśmiechnięty. Rozpromieniłem się, 
zamrugałem 
powiekami i spontanicznie uścisnęliśmy sobie dłonie.
– Cieszę się, że pana poznałem – powitał mnie Fitch.
– Mam nadzieję, że nie ma pan nic przeciwko temu, że państwa odwiedziłem.
– Ależ nie.
Otwierając mi drzwi, Hartley miała na sobie coś niebieskiego, może podomkę, ale 
teraz była 
w żółtej bawełnianej sukience o obcisłym staniku i szerokiej spódnicy. Krzątała 
się nerwowo po 
pokoju, wcale na mnie nie patrząc.
– O Boże, muszę otworzyć okno. Jak tu duszno. Siadaj, proszę. Usiadłem, a raczej 
opadłem 
na niski, baryłkowaty, obity pluszem fotel.
– Może zjemy tutaj? – zapytała Hartley męża.
– Czemu nie – odparł.
Hartley znowu zniknęła w kuchni, gdzie najwidoczniej jedli posiłek, i wróciła po 
chwili 
z dwoma talerzami; tymczasem Fitch odsunął od ściany stolik i ustawił go niezbyt 
stabilnie na 
grubym dywanie. Wtedy Hartley podała mężowi talerze, które trzymał przez cały 
czas, gdy ona 
miotała się po pokoju, szukając serwetek. Kiedy już postawiono na stole dwa 
talerze z leżącymi 
na nich widelcami i nożami, a także talerz z chlebem czy czymś tam, przysunięto, 
nie bez trudu, 
krzesła po grubym dywanie, Hartley wraz z mężem zasiedli do stołu, trochę 
bokiem, tak żebym 
i ja się zmieścił. Jedli szynkę i sałatę, ale natychmiast stało się jasne, że 
nie skończą posiłku.
– Masz ochotę coś zjeść? – zapytała Hartley.
– Och, nie, dziękuję. Wpadłem tylko na chwilę. Strasznie przepraszam, widzę, że 
przeszkodziłem...
– Ależ skąd... – przerwała mi Hartley.
Fitch nie odzywał się wcale. Patrzył na mnie tymi swoimi małymi, ciemnymi 
oczkami, 
rozdymając nozdrza tak, że tworzyły dwie wielkie dziury. Jego duże usta, teraz 
nieruchome, 
wyglądały dość odpychająco.
Oboje państwo Fitch byli zdenerwowani i tak zaskoczeni, że stracili zdolność 
prowadzenia 
rozmowy, więc musiałem szybko coś zrobić, żeby ratować sytuację. Postanowiłem 
wyjść, 
wymieniwszy kilka grzecznościowych zdań.
– Jaki piękny macie państwo stąd widok – powiedziałem.
– Tak, prawda, że ładny? Kupiliśmy ten dom właściwie z powodu tego widoku.
– Z okien mojego domu widać tylko skały i morze. Ale jest to przyjemne miejsce 
do kąpieli. 
Czy państwo często zażywacie kąpieli?
– Nie. Ben nie umie pływać.
– Podoba mi się to duże okno. Widać z niego wszystko dookoła.
– Tak, ładnie tu, prawda? – powiedziała Hartley. – Taki właśnie dom wymarzyliśmy 
sobie 
oboje.
– Ma pan elektryczność? – zapytał Fitch, który do tej pory milczał.
Potraktowałem te słowa jako dowód zdecydowanie przyjacielskiego nastawienia.
– Niestety. Ale państwo, zdaje się, macie? To musi być błogosławieństwem. Ja 
muszę się 
zadowalać lampą naftową i gazem.
– Ma pan samochód?
– Nie. A państwo?
– Nie. Co pana sprowadziło w ten zakątek świata?
– Właściwie przyjechałem tutaj bez jakiegoś specjalnego powodu. Jedna z moich 
przyjaciółek opisywała mi to miejsce; wychowała się tu w pobliżu. Chciałem 
zamieszkać na 
starość blisko morza, poza tym domy są tutaj tańsze niż...
– Wcale nie są takie tanie – przerwał mi Fitch.
Tak sobie gawędziliśmy, a że zdołałem się już przyzwyczaić do światła, 
dostrzegałem teraz 
różne otaczające mnie przedmioty i utrwalały się one w mojej pamięci z ostrością 
i siłą obrazu. 
Byłem też świadom swoich wyciągniętych niezręcznie nóg i nadal zaczerwienionej 
twarzy, 
szybkiego bicia serca, dusznego, pachnącego różami powietrza, którego nie 
odświeżyło otwarte 
okno. Poza tym czułem się w niekorzystnej sytuacji, siedząc w tym niskim fotelu. 
Dostrzegłem 
brązowo-żółty kwiatowy deseń na dywanie, jasnobrązową tapetę, błyszczące, 
brunatnożółte 
kafelki, którymi wyłożona była ściana wokół elektrycznego kominka. Po obu jego 
stronach 
wisiały dwie okrągłe mosiężne plakietki przedstawiające jakieś kościoły. 
Śmieszny włochaty 
chodnik leżący na dywanie jeszcze bardziej zakłócał stabilność małego stołu. W 
pokoju stał 
jeszcze duży telewizor, a na nim kolejny wazon z różami. Ani jednej książki. 
Było tu czysto, 
panował ład, więc życie prawdopodobnie toczyło się głównie w kuchni; w saloniku 
zapewne 
tylko oglądano telewizję. O tym, że ktoś tu mieszka, świadczył leżący na jednym 
z krzeseł 
lśniący katalog sprzedaży wysyłkowej oraz popielniczka z fajką.
Hartley i Fitch siedzieli przy stole sztywno i prosto, jak para małżeńska na 
obrazie jakiegoś 
prymitywnego malarza. Szczególny prymitywizm cechował zwłaszcza wyraziste rysy 
ekscentrycznej, choć nie całkiem niesympatycznej twarzy Fitcha. Twarz Hartley, 
może dlatego, 
że zerkałem na nią jedynie przelotnie, jawiła mi się jakoś mgliście, niby 
łagodny biały księżyc; 
nie widziałem jej oczu. Mogłem patrzeć tylko na powiewną żółtą sukienkę w 
maleńkie brązowe 
kwiatki, z okrągłym wycięciem przy szyi, przypominającą raczej nocną koszulę. 
Fitch miał na 
sobie lichy jasnoniebieski garnitur, w wąskie brązowe paski. Pod rozpiętą 
marynarką widać było 
szelki; włożył ją pewnie, kiedy mu Hartley powiedziała, że przyszedłem. Jego 
niebieska koszula 
była czysta. Hartley najpierw przygładziła, a potem lekko nastroszyła swoje siwe 
włosy. Słabo 
mi się robiło ze wzruszenia, zakłopotania i wstydu, a także z pragnienia, żeby 
się stąd wydostać 
i ocenić, ile to wszystko dla mnie znaczy.
– Długo państwo tu mieszkają? – zapytałem.
– Dwa lata – odparł Fitch.
– Ciągle jeszcze się urządzamy – dodała Hartley.
– Widzieliśmy pana w telewizji – rzekł nagle Fitch. – Mary była bardzo przejęta. 
Pamięta 
pana.
– No tak, oczywiście, pamięta mnie ze szkoły, oczywiście...
– Nie znamy nikogo ze sławnych ludzi, a więc to przeżycie, prawda?
Chcąc odejść od tego obrzydliwego tematu, zagadnąłem:
– Czy syn państwa chodzi jeszcze do szkoły?
– Nasz syn? – zapytał Fitch.
– Nie, przestał chodzić do szkoły – odpowiedziała Hartley.
– Wie pan, myśmy go adoptowali – dodał Fitch.
Do tej pory oboje bawili się bezmyślnie widelcami, jak gdyby mieli zamiar zaraz 
zacząć jeść, 
ale teraz je odłożyli. Patrzyli przed siebie, nie na mnie, lecz na dywan w 
pobliżu moich stóp. 
Fitch zerkał na mnie od czasu do czasu. Uznałem, że pora już, bym sobie poszedł.
– To bardzo uprzejmie z państwa strony, że pozwoliliście, bym was odwiedził. 
Muszę już 
iść. Przepraszam, że przerwałem... posiłek. Mam nadzieję, że niedługo zobaczę 
państwa u siebie. 
Czy macie państwo telefon?
– Tak, ale jest nieczynny – poinformował Fitch.
Hartley wstała spiesznie. Ja także się podniosłem i od razu potknąłem o włochaty 
chodnik.
– Jaki ładny chodnik – zauważyłem.
– To ze ścinków – wyjaśniła Hartley.
– Z czego?
– Ze ścinków materiałów. To Ben robi takie chodniki. – Otworzyła drzwi saloniku.
Fitch podniósł się wolniej i dopiero teraz, kiedy zrobił kilka kroków, stanął z 
boku i gestem 
ręki przepuścił mnie pierwszego, spostrzegłem, że kuleje.
– Proszę, pan pierwszy, dokucza mi noga. Stara wojenna rana. Kiedy szedłem przez 
mroczną 
sień, kierując się ku jasnej owalnej szybce w drzwiach, powiedziałem:
– Musimy być w kontakcie. Mam nadzieję, że wpadniecie do mnie państwo oboje na 
drinka. 
Pokażę wam mój śmieszny domek i...
Hartley otworzyła przede mną drzwi.
– Do widzenia. Dziękujemy za wizytę – rzekł Fitch. Stałem na wyłożonej 
czerwonymi 
płytami ścieżce; drzwi się zamknęły. Jak tylko znalazłem się poza zasięgiem 
wzroku państwa 
Fitch, zacząłem biec. Zdyszany dotarłem do ulicy we wsi i teraz już wolniej 
ruszyłem ścieżką 
prowadzącą do traktu nadbrzeżnego. Kiedy tak szedłem, oprócz przepełniającego 
mnie 
wzruszenia i innych gwałtownych emocji, doznałem niejasnego uczucia, że ktoś 
mnie z tyłu 
obserwuje. Już miałem się obejrzeć, gdy uświadomiłem sobie, że znajduję się w 
zasięgu 
widoczności z „Nibletts”, na terenie, który doskonale można obserwować przez 
silną polową 
lornetę Fitcha, gdyby chciało mu się siedzieć na parapecie i śledzić mój odwrót. 
Niektóre partie 
ulicy we wsi widać było z „Nibletts” doskonale, lecz kościół i dziedziniec przed 
kościołem 
zasłaniały drzewa. A więc to dlatego Hartley była taka niespokojna; myślała, że 
Fitch widział 
może, jak się spotkaliśmy, i śledził ją, kiedy szła do kościoła. Przypomniałem 
sobie, że szła 
wtedy za mną, a nie obok mnie. Jak dziwnie musieliśmy wyglądać: ja – zwariowany 
Orfeusz 
i ona – oszołomiona Eurydyka. Ale dlaczego miałaby się lękać, żeby mąż nie 
zobaczył, jak ona 
się spotyka z kimś, nawet ze mną, na ulicy? Zdołałem się jakoś oprzeć pokusie 
obejrzenia się za 
siebie, kroczyłem żwawo i wkrótce znalazłem się pośród skarłowaciałych drzew, 
ciernistych 
krzewów janowca i nagich skał, w pobliżu drogi, poza zasięgiem obserwacji ze 
wzgórza. Nadal 
było bardzo gorąco, więc zdjąłem marynarkę; spociłem się ze zdenerwowania i 
upału i pod 
pachami wystąpiły ciemne plamy, aż zafarbowała mi się koszula.
Zacząłem się zastanawiać nad wieloma rzeczami: tym, co się wydarzyło teraz, oraz 
sprawami 
bardzo odległymi i metafizycznymi. Najpierw zaczęło mnie nurtować pytanie, które 
zadałem 
sobie poniewczasie, kiedy dzwoniłem do drzwi „Nibletts”. Widocznie Hartley 
powiedziała 
mężowi, że mnie zna, ale kiedy, przy jakiej okazji i dlaczego właściwie to 
zrobiła? Czy przed 
wielu laty, gdy tylko go poznała? Czy wtedy kiedy się pobrali? Czy kiedy 
zobaczyli mnie 
w telewizji? A może dopiero tego ranka, kiedy wróciła do domu, spotkawszy mnie 
na ulicy? 
„Ach, co za niespodzianka, spotkałam dziś kogoś, kogo znałam przed laty!” I 
wtedy mogła mu 
przypomnieć, że widzieli mnie w telewizji. Ale nie, to byłoby zbyt 
skomplikowane. Musiała mu 
powiedzieć dużo wcześniej. Dlaczego, u licha, miałaby tego nie zrobić? Czyżbym 
pragnął, żeby 
zachowała naszą znajomość w tajemnicy, tak jak ja to robiłem? A właściwie 
dlaczego tak 
postępowałem? Bo była dla mnie świętością, którą każda wzmianka mogłaby w jakimś 
sensie 
sprofanować. Ilekroć wspominałem komuś o Hartley, zawsze tego potem żałowałem. 
Nikt mnie 
nie rozumiał, nikt nie potrafił zrozumieć. Lepsza była surowa jałowość 
milczenia. Jednym 
z koszmarów małżeństwa jest przekonanie, że mąż i żona powinni mówić sobie 
wszystko.
„To on”. Najwidoczniej wspominali o mnie dzisiaj. Nie mogłem znieść myśli, że 
przez te 
wszystkie minione lata rozmawiali o mnie, załatwiali mnie krótko, pomniejszali 
to wszystko, 
przeżuwając i zamieniając na swego rodzaju małżeńską, łatwą do strawienia papkę. 
„Twój 
wielbiciel z lat szkolnych dobrze się urządził!” Fitch nazywa Hartley „Mary”! No 
cóż, to jest 
przecież też jej imię. Ale dla mnie pozostanie na zawsze Hartley. Czy rezygnując 
z tego imienia, 
dobrowolnie przekreśliła swoją przeszłość?
Kiedy dotarłem do domu, wydał mi się on ciemny, choć było jeszcze jasno na 
dworze, 
i przez kontrast ze słonecznym blaskiem – zimny i wilgotny. Nalałem sobie trochę 
sherry 
z dodatkiem gorzkiej nalewki i wyszedłem ze szklanką na obłożony kamieniami 
trawnik za 
domem. Usiadłem na dywaniku rozłożonym na skale obok wgłębienia, gdzie składałem 
uzbierane kamyki, lecz nie mogłem znieść tego, że nie widzę wody, więc wspiąłem 
się wyżej, 
ostrożnie trzymając szklankę, i usiadłem na szczycie skały. Morze było teraz 
niebieskofiołkowe, 
takie jak oczy Hartley. O Boże, co ja mam z tym wszystkim począć? Cokolwiek się 
stanie, muszę 
coś zrobić, żeby nie cierpieć. Ale żebym nie cierpiał, muszą istnieć dwa 
sprzeczne ze sobą 
warunki: muszę nawiązać stałe i możliwie bliskie stosunki z Hartley, 
jednocześnie zaś ustrzec się 
piekła zazdrości. Nie wolno mi oczywiście też zakłócić jej małżeństwa. A 
właściwie dlaczego 
„oczywiście”?
Nie, nie, nie mogłem, nie chciałem myśleć o tym, że mógłbym zakłócić jej 
małżeństwo. 
Jakiekolwiek próby czynione przeze mnie w tym kierunku byłyby niemoralne; 
zresztą nie ma 
sensu wyobrażać sobie, że z pewnością by mi się to udało, gdybym się postarał. 
To prowadziłoby 
do obłędu. Patrząc na tę parę, nie wyobrażałem sobie, żeby splendor 
„znakomitości” mógł 
odegrać rolę magicznego zaklęcia. To skłoniło mnie do zastanowienia się nad tym, 
jak Hartley 
wygląda: to jej dziwne, nieprzytomne spojrzenie, dzięki któremu odnosiło się 
wrażenie, że patrzy 
gdzieś obok. Czasami pozwalałem sobie na luksus rozmyślań o trapiących ją 
wyrzutach 
sumienia. Może i dręczyły ją jakieś wyrzuty sumienia. Ale przecież kobieta, 
którą kiedyś 
kochałem i którą nadal kocham, nie może być głupio zaślepiona i liczyć się z 
„reputacją”. Jeśli 
więc szukam dziury w całym... No cóż, nie próbowałem jej się doszukiwać, po 
prostu chciałem 
to wszystko zrozumieć. Niewiele zdołałem zdziałać – stwierdziłem po namyśle – 
jeśli chodzi o le 
mari, o męża. Spodziewałem się ujrzeć – zdałem sobie z tego teraz sprawę – nic 
nie znaczącego 
człowieczka. Bez wątpienia potrzebowałem tego i pragnąłem, żeby Fitch okazał się 
nic nie 
znaczącym człowieczyną. Tymczasem męża Hartley nie można było uznać za kogoś bez 
znaczenia, choć nie wiedziałem, nie potrafiłem wytłumaczyć dlaczego. Jaki on 
jest? Co się dzieje 
w zamkniętej puszce tego małżeństwa? Czy dowiem się tego kiedykolwiek? Mogę się 
przynajmniej pocieszać tym, że Tytus to dziecko adoptowane.
Te rozważania doprowadziły mnie z powrotem do podstawowego pytania: czy ona jest 
szczęśliwa? Oczywiście wystarczająco dużo wiedziałem o tajemniczym misterium 
małżeństwa, 
aby sobie zdawać sprawę, że takie pytanie zadane osobie zamężnej może być 
frywolne. Ludzie 
tak mogą przywyknąć do życia, które wyklucza nieustanne szczęście, ale daje im 
zadowolenie, że 
niczego więcej nie pragną. Niewiele jest par małżeńskich, w których partnerzy są 
coraz bardziej 
z siebie zadowoleni i oboje promienieją szczęściem. Sidney i Rosemary 
promienieli. Nie 
widziałem jednak z pewnością takiego promieniowania w „Nibletts”, chociaż muszę 
wziąć pod 
uwagę skrępowanie małżonków przez moje nagłe pojawienie się w ich domu. 
Dostrzegłem także 
zakłopotanie państwa Fitch; jego przyczyna pozostała dla mnie niezrozumiała. 
Przecież gdyby 
byli tak bardzo szczęśliwi, z pewnością oboje pragnęliby się pochwalić tym swoim 
szczęściem 
przed intruzem. Szczęśliwa para nie ukryje swego szczęścia. Sidney i Rosemary 
promienieli 
szczęściem bezustannie. Wiktor i Julia także, chociaż to nie przekonywało. Jedno 
stało się dla 
mnie jasne – i ta myśl ustrzegła mnie przed strasznym atakiem bólu:
muszę wkrótce znów zobaczyć Hartley, i to samą, jeśli się uda, żeby mieć 
jaśniejszy obraz 
sytuacji.
Słońce zaczęło się zniżać ku zachodowi i morze pod jasnozielonym niebem 
przybrało odcień 
złocisty, postawiłem więc pustą szklankę w jakiejś skalnej szczelinie i 
wdrapałem się jeszcze 
wyżej, skąd mogłem widzieć bezmiar wody. I nagle stwierdziłem, że w tym 
niesamowitym 
świetle zaczynam przepatrywać uważnie całą powierzchnię morza przed sobą. Czego 
szukałem? 
Szukałem tego morskiego potwora.
Nazajutrz przed dziewiątą wchodziłem do kościoła. Poszedłem tam okrężną drogą: 
najpierw 
wspiąłem się na skały po drugiej stronie drogi, później skręciłem i ruszyłem 
przez krzaki janowca 
w kierunku hotelu „Pod Krukiem”, potem na ukos przez bagno, koło „Amorne Farm” 
od strony 
morza, przeszedłem przez trzy pola i trzy kolczaste żywopłoty i zbliżyłem się do 
Narrowdean 
główną drogą od strony lądu. W ten sposób w żadnym miejscu nie wszedłem w pole 
widzenia 
z „Nibletts”. Starałem się nie ufać zbytnio, że Hartley przyjdzie do kościoła, 
jednakże doszedłem 
do wniosku, że kościół jest jedynym miejscem, w którym warto czuwać, wydawało mi 
się 
bowiem nieprawdopodobne, by odważyła się przyjść do „Shruff End”. Oczywiście, w 
kościele 
nie zastałem nikogo, chociaż był tu ktoś od wczoraj i położył na ołtarzu ogromny 
pęk białych 
róż, które budziły mój niepokój, nasuwając wszelkiego rodzaju całkiem 
nieuzasadnione, 
bezsensowne przypuszczenia. Pojęcie czasu zostało mocno zakłócone i czułem, jak 
ponure 
rumowisko odległej przeszłości przesuwa się i zaczyna przemieszczać ku 
powierzchni. Usiadłem, 
gdyż zrobiło mi się słabo, i zacząłem odcyfrowywać prawie nieczytelną tablicę za 
różami, na 
której wypisano dziesięcioro przykazań. Starałem się nie zwracać zbytnio uwagi 
na siódme 
i dziesiąte przykazanie i nie myśleć, że lada chwila przyjdzie Hartley. Blask 
słońca wpadał przez 
wysokie, zaokrąglone na górze okna kościelne o zielonych witrażach i nagle 
poczułem się w tej 
wielkiej sali (bo to w końcu była przecież sala) dziwnie nieswojo. Dookoła 
unosił się wolno, 
leniwie w tym słonecznym blasku kurz. Aromat róż mieszał się z zapachem kurzu i 
wonią 
starego, zbutwiałego drewna. Ten pusty przybytek boży wydał mi się nie używany i 
trochę 
niesamowity. Było to chyba odpowiednie miejsce na dziwne, krótkie spotkanie. 
Ogarnął mnie 
lęk. Czyżbym bał się Fitcha?
Czekałem w kościele ponad godzinę. Chodziłem tam i z powrotem. Wdychałem zapach 
róż. 
Przeczytałem wszystkie tablice pamiątkowe i urywki modlitw z tego nowego, 
okropnego 
modlitewnika. (Nic dziwnego, że kościoły opustoszały.) Obejrzałem wyszywane 
poduszki 
klęczników misternej roboty, wykonane przez miejscowe panie. Wspinałem się na 
kościelne 
ławki i wyglądałem przez okno. Myślałem o biednym Niemym, pochowanym tam, na 
kościelnym dziedzińcu, tak samo niemym teraz jak za życia. Mniej więcej 
dwadzieścia po 
dziesiątej stwierdziłem, że muszę wyjść na świeże powietrze. Pewno popełniłem 
wielki błąd, 
czekając ukryty w kościele, kiedy Hartley może spaceruje sobie jawnie po 
ulicach. Tak bardzo 
pragnąłem ją zobaczyć, że niemal jęczałem na głos. Wybiegłem z kościoła, potem 
wyszedłem 
przez kutą żelazną bramę i usiadłem na ławce. Widziałem stąd całkiem spory 
kawałek maleńkiej 
głównej ulicy, będąc jednocześnie niewidoczny od strony wzgórza. Po kilku 
minutach ujrzałem 
jakąś kobietę podobną do Hartley drepczącą pod ścianą domów na drugim końcu 
ulicy. Zdążała 
w kierunku sklepu. Powiedziałem „drepczącą”, bo właśnie jako drepczącą starą 
kobietę 
zobaczyłem ją tutaj po raz pierwszy, zanim się dowiedziałem, kim jest. Tak, 
widziałem właśnie 
tę samą starą kobietę. Zerwałem się z ławki i pobiegłem za nią. Przechodząc na 
drugą stronę 
ulicy, kobieta odwróciła nieco głowę, a kiedy mnie zobaczyła, przyspieszyła 
kroku. Tak, to była 
Hartley. Uciekała przede mną! Nie weszła do sklepu, lecz szybko skręciła w 
uliczkę, którą 
nazwałem „ulicą akcesoriów rybackich”. Kiedy dobiegłem do rogu, nigdzie już 
Hartley nie było 
widać. Chciało mi się wyć z rozpaczy. Pobiegłem do samego końca uliczki, u 
której wylotu stało 
kilka zaniedbanych chat.
Za bramą z pięciu desek ciągnęła się łąka otoczona drzewami. Hartley nie mogła 
przejść 
przez tę łąkę. Czyżby wstąpiła do któregoś z tych domów? Ruszyłem z powrotem i 
nagle 
spostrzegłem wąską dróżkę odchodzącą od uliczki, biegła w całkowitym cieniu, 
taki przesmyk 
między ślepymi ścianami dwóch domów. Skręciłem w nią, potykając się o 
porozrzucane 
kamienie, i nagle za ostrym zakrętem znalazłem się na niewielkim kwadratowym 
podwórku, 
między niskimi, bielonymi wapnem ścianami, gdzie stały przepełnione pojemniki na 
śmieci, 
jakieś tekturowe pudła i wyrzucony przez kogoś rower. Właśnie tam, w tej 
scenerii, znalazłem 
Hartley. Stała spokojnie za niską, iskrzącą się żółtą skałą, taką samą, jakie 
wznosiły się wokół 
mojego domu.
Patrzyła na mnie z pełnym rezygnacji spokojem, jak w transie, bez cienia 
uśmiechu, ja 
jednak widziałem, że drży niczym schwytane zwierzątko. Ściana rzucała na 
podwórze ciemny 
cień, który przecinał żółtą skałę na pół, jak gdyby dopełniając kompozycji 
obrazu; obejmował 
stopy Hartley stojącej z koszykiem i torbą w ręce. Dzisiaj miała na sobie 
niebieską bawełnianą 
sukienkę w „łączkę” z białych stokrotek, a na niej luźny, workowaty, rozpinany 
sweter, mimo że 
zrobiło się już gorąco.
Podbiegłem do Hartley i chwyciłem ją nie za ramię, ale za pałąk jej koszyka na 
zakupy. Ta 
moja pogoń i ten chwyt przeraził nas oboje.
– Och, Hartley, nie rób tego, nie uciekaj przede mną. To szaleństwo. Znalazłem 
cię, dzięki 
Bogu. Gdybym cię nie znalazł, oszalałbym chyba. Muszę z tobą pomówić. Wejdźmy do 
kościoła, 
proszę.
Ciągnąłem za pałąk koszyka, a ona szła przede mną tą wąską dróżką.
– Idź tam sam – powiedziała. – Przyjdę, jak zrobię zakupy. Obiecuję.
Wróciłem do kościoła. Po tym pościgu, po spotkaniu w tej strasznej zamkniętej 
przestrzeni 
z pojemnikami na śmieci, skałą i rowerem ja także drżałem.
Przyszła po dziesięciu minutach. Wybiegłem naprzeciw, żeby wziąć z jej rąk 
ciężki koszyk. 
Nie wiedziałem, jak się mam wobec niej zachowywać, dzieliła nas jakaś okropna 
bariera, którą 
stworzyło moje zakłopotanie, a także lęk. Żebyśmy tak mogli dostąpić łaski, 
która przemieniłaby 
cały ten ból we wzajemne zrozumienie i miłość! Niestety, łaski w każdym sensie 
nam brakowało. 
Czułem teraz szalone pragnienie, by dotknąć Hartley, objąć ją, ale nie miałem 
pojęcia, jak to 
zrobić, jak gdyby to było sztuką nie lada. Usiedliśmy tam, gdzie siedzieliśmy 
przedtem, ona 
w ławce przede mną, odwrócona w moją stronę.
– Dlaczego się schowałaś? Nie mogę tego znieść. Musimy... Musimy zapanować nad 
tą 
sytuacją... boja oszaleję.
– Charles, nie bądź taki... proszę... i nie zjawiaj się tak nieoczekiwanie...
– Przepraszam... ale musiałem cię zobaczyć... nadal jesteś mi bliska. Co chcesz, 
żebym 
zrobił? Musimy przynajmniej zostać przyjaciółmi, teraz nadarza się okazja, 
żeby... właśnie 
teraz... oczywiście nie uczynię nic wbrew twojej woli... Proszę... Posłuchaj, 
czy nie mogłabyś 
przyjść do mnie wraz z mężem, wpaść na drinka jutro o szóstej, no, powiedzmy o 
piątej albo 
o siódmej, kiedy ci odpowiada. Przyjdźcie do śmiesznego, poczciwego „Shruff 
End”. Chcę, 
żebyś go zobaczyła. Dlaczego nie możesz przyjść?
Hartley siedziała zgarbiona, z głową wciśniętą w ramiona. Pognieciony kołnierzyk 
niebieskiej sukienki unosił do góry jej włosy. Patrzyła w dół, niemal ukryta za 
oparciem ławki.
– Proszę, nie oczekuj od nas niczego, to znaczy, nie przychodź do nas ani nie 
zapraszaj nas... 
nie chodzimy na przyjęcia.
– Przecież to nie będzie przyjęcie!
– Nie robimy tego tylko dlatego, że... I nie biegaj za mną po ulicy, proszę... 
Ludzie zauważą.
– Uciekałaś przede mną, ukryłaś się...
– Tu, gdzie mieszkamy, ludzie nigdzie nie chodzą ani nie odwiedzają się dlatego 
tylko, że są 
sąsiadami. Żyją swoim własnym życiem.
Ale ty mnie przecież znasz! I nie potrzebujemy urządzać żadnych „przyjęć”, a 
jeśli chodzi 
o zachowywanie tych śmiesznych konwenansów, to ja ich także nienawidzę. Hartley, 
ja tego nie 
zniosę. Czy nie możesz mi tego wytłumaczyć?
Teraz dopiero na mnie spojrzała. Zauważyłem, że dziś nie umalowała ust, i to 
pomogło mi 
odnaleźć w niej dawną Hartley, dostrzec w starej kobiecie dawną młodą 
dziewczynę. Jej łagodna, 
okrągła, blada i pomarszczona twarz posmutniała teraz, pojawił się na niej pełen 
rezygnacji 
smutek, jakiego nigdy u Hartley nie dostrzegłem, nawet wtedy gdy miała ode mnie 
odejść. 
W tym jej smutku kryła się jednak jakaś stanowczość, prawie ostrożność; Hartley 
sprawiała 
wrażenie napiętej, a ożywione spojrzenie nie było nieprzytomne. Uniosła lekko 
spuchnięte dłonie 
i bezskutecznie wygładzała pognieciony kołnierzyk.
– Co tu jest do tłumaczenia, dlaczego miałabym...
– Czy uważasz, że nie zachowuję się jak dżentelmen?
– Ach, nie, nie... Słuchaj, muszę iść do fryzjerki.
– Wtedy zachowywałem się jak dżentelmen i do czego to doprowadziło! Nigdy cię do 
niczego nie zmuszałem. Uwierzyłem, kiedy mi powiedziałaś, że wyjdziesz za mnie. 
Kochałem 
cię. I nadal kocham. Powiedziałaś wtedy, że nie mogłabyś mi zaufać. Uważałaś, że 
nie 
dochowam ci wierności i tak dalej. O Boże! Może i teraz uważasz, że nie możesz 
mi zaufać... Ale 
wierz mi, w moim życiu nie ma żadnych kobiet, ani jednej, jestem sam, naprawdę 
sam. Chcę, 
żebyś o tym wiedziała.
– Nie potrzebujesz mi tego mówić. To nie ma znaczenia.
– Ma. Nie zrozum mnie źle. Chcę po prostu, żebyś wiedziała: to jestem ja, taki 
sam jak 
dawniej, więc nie masz się czym martwić.
– Muszę iść do fryzjerki.
– Hartley, proszę... Zresztą, dobrze... a właściwie dlaczego miałabyś mi 
cokolwiek 
tłumaczyć? Czy chcesz, żebym sobie poszedł i nigdy już nie próbował się z tobą 
zobaczyć?
Oczywiście nie chciałem, żeby powiedziała „tak”, i nie zrobiła tego.
– Nie, nie chcę. Sama nie wiem, czego chcę.
Ton żalu, jaki zabrzmiał w jej głosie, ton, z którego chyba wynikało, że jestem 
jej potrzebny, 
sprawił, że poczułem się o wiele szczęśliwszy, i rozjaśniło mi się w głowie.
– Hartley, kochanie, musimy porozmawiać, wiesz, że musimy. Przecież mamy sobie 
tak 
wiele do powiedzenia, prawda? Nie chcę ci wyrządzać krzywdy. Moja miłość do 
ciebie wtedy, 
przed laty, była taka skomplikowana, tyle zaszło między nami nieporozumień, 
które teraz zostały 
wyjaśnione, więc wszystko się jakoś ułoży i znów wrócą dawne dni. Czy ty tego 
nie rozumiesz? 
Możemy zostać prawdziwymi przyjaciółmi. Ja naprawdę chcę poznać twojego męża. – 
Poczułem 
się zobowiązany, by dodać: – A tak na marginesie, on mi się bardzo podoba. – 
Zabrzmiało to 
fałszywie. Hartley znów zgarbiła się na ławce. – W każdym razie musimy 
porozmawiać. Tyle 
rzeczy pragnę ci powiedzieć, zanim będzie za późno. Chcę ci zadać setki pytań. 
Nie chcę 
wiedzieć, co się wtedy stało, ale chcę, żebyś mi opowiedziała o sobie, o swoim 
życiu, i o... och... 
o Tytusie. Bardzo bym chciał go poznać. Może mógłbym mu pomóc.
– Pomóc?
– Tak. Dlaczego nie? Na przykład materialnie albo... znam dobrze świat, Hartley, 
w każdym 
razie niektóre środowiska. Co Tytus chce robić, co on studiuje?
Hartley westchnęła głęboko, po czym potarła sobie policzki czerwonymi dłońmi. 
Wyjęła 
chusteczkę, tę samą co wczoraj, poplamioną pomadką do ust. Łzy napłynęły jej do 
oczu.
– Hartley... kochanie.
– On wyjechał, uciekł, straciliśmy go z oczu, nie wiemy, gdzie jest. Nie mamy od 
niego 
wiadomości prawie od dwu lat. Wyjechał.
– O Boże... – Ludzka dusza jest tak niegodziwa i przebiegła, że natychmiast się 
ucieszyłem, 
iż Hartley ma zrozumiały powód do smutku, że zwierzyła mi się i że zapłakała w 
mojej 
obecności. To zrodziło współczucie i nawiązaliśmy jakiś kontakt psychiczny. – 
Tak mi przykro. 
Ale czy nie można go odszukać? Zawiadomiliście policję? Są sposoby, żeby 
odnaleźć 
zaginionego. Mógłbym w tym pomóc.
Hartley wytarła twarz, potem wyjęła z torebki lusterko i puder w kamieniu; 
przypudrowała 
policzki i pod oczami. Widziałem tak wiele tak pudrujących się kobiet, ale po 
raz pierwszy 
zobaczyłem, jak Hartley dopełnia tego drobnego rytuału próżności.
– Nie możesz nam pomóc – powiedziała. – I nie próbuj, proszę. Lepiej zostaw nas 
w spokoju.
– Hartley, nie zostawię cię w spokoju, musisz się z tym pogodzić i pomyśleć, jak 
postępować 
ze mną po ludzku. Czyżbyś się bała, że się znów we mnie zakochasz?
Wstała, podniosła koszyk, który stał obok mnie, i włożyła do niego torbę. 
Obszedłem 
dookoła ławkę i objąłem ją mocno. Nadal czułem się tak, jakbym robił coś 
niemożliwego. 
Hartley na chwilę skłoniła głowę i potarła szybko czołem o moją koszulę. 
Poczułem na piersi 
ciepło jej rozpalonej twarzy. Zaraz jednak odepchnęła mnie i ruszyła w kierunku 
drzwi. 
Poszedłem za nią.
– Kiedy cię zobaczę?
– Przestań, proszę. Zakłócasz nam spokój. I nie pisz do mnie, proszę.
– Hartley, o co chodzi? Pozwól, żeby sprawy potoczyły się swoim własnym torem. 
Kochaj 
mnie choć trochę, nikomu nie stanie się przez to krzywda. A może uważasz, że 
jestem dla ciebie 
zbyt „wielki”? Nie. Nie jestem, wiesz o tym. Jestem po prostu twoim najstarszym 
przyjacielem.
– Nie rób nic, napiszę do ciebie, później.
– Obiecujesz?
– Tak. Napiszę. Tylko nie przychodź.
– Nie chcesz mi nic wytłumaczyć?
– Nie mam nic do wytłumaczenia. Zostań tu, proszę.
I wyszła z kościoła.
Najdroższa Lizzie!
Zastanawiałem się nad tym, co mi napisałaś w swoim miłym, rozsądnym liście, i 
nad tym, co 
mi powiedziałaś, kiedy spotkaliśmy się w wieży. Muszę Cię poprosić o 
przebaczenie. Myślę, że 
chyba to Ty masz w końcu rację. Kocham Cię, ale być może rozpatrywanie przeze 
mnie naszego 
wpólnego życia w kategoriach (jak twierdzisz) abstrakcyjnych nie jest najlepszym 
wyrazem tej 
miłości. Moglibyśmy narobić tylko zamieszania i unieszczęśliwić nas oboje. Twoje 
„podejrzenia” 
w stosunku do mnie są pewno istotnie uzasadnione i nie Ty pierwsza masz w tej 
materii 
wątpliwości. Może stałem się naprawdę już nazbyt niespokojnym Don Juanem? A więc 
lepiej 
rozegrajmy to wszystko inaczej; niekoniecznie musimy jednak uznać to zakończenie 
za smutne. 
Musimy oboje patrzeć na to realistycznie, zwłaszcza że wchodzi tu w grę 
szczęście jeszcze kogoś. 
Wzruszył mnie bardzo opis Twego stosunku do Gilberta i jestem pod dużym 
wrażeniem tego, co 
sam widziałem. To z Twojej strony duże osiągnięcie, które należy uszanować. Cóż 
to ma za 
znaczenie, czym ludzie w rzeczywistości są dla siebie nawzajem, dopóki się 
miłują i są sobie 
wierni. Bardzo słusznie kładziesz taki nacisk na to słowo. Wątpiłaś w moją 
zdolność do 
lojalności, a i ja jestem bliski tego, bym zaczął podzielać Twoje wątpliwości, i 
zaczyna mnie 
ogarniać niepokój, co by się stało, gdybyśmy zaryzykowali. Co prawda nigdy nie 
powiedzieliśmy 
sobie wyraźnie, czego od siebie oczekujemy. Oboje mamy szczęście, że jesteśmy 
szczęśliwi, że jest 
tak, jak jest, i możemy uważać naszą dawną serdeczną przyjaźń, teraz odnowioną, 
za swego 
rodzaju premię. Nie chcemy już więcej przeżywać niepokoju i zamieszania, prawda? 
Masz 
całkowitą słuszność. Będę szanował Twój rozsądek, Twoje Życzenia, a także prawa 
mego starego 
przyjaciela, Gilberta. To ważne, jak powiedziałaś, że wszyscy troje lubimy się 
nawzajem, więc, 
jak słusznie nalegasz, cieszmy się tą szczerą, pozbawioną zaborczości, wzajemną 
sympatią. 
Zapomnij zatem, proszę, o moim pierwszym, idiotycznym liście, na który tak 
rozsądnie i odważnie 
mi odpowiedziałaś, oraz o tym, że zachowałem się wobec Ciebie tak brutalnie w 
czasie naszego 
ostatniego spotkania. Szczęściarz ze mnie, że mam takich przyjaciół jak Ty i 
Gilbert. Mam zamiar 
strzec tej przyjaźni jak skarbu w sensowny i, mam nadzieję, wielkoduszny sposób. 
Będę oczekiwał 
z niecierpliwością naszego spotkania w Londynie, dokąd się wkrótce wybieram. Dam 
Ci znać. 
Przyjmijcie oboje najserdeczniejsze życzenia i, jeśli mogę je Wam z takim 
opóźnieniem złożyć, 
gratulacje. Bywaj zdrowa, Lizzie, i pamiętaj o mnie.
Twój stary przyjaciel Charles Tak brzmiał list do Lizzie, częściowo obłudny, 
częściowo 
szczery, który napisałem po południu tego dnia, kiedy spotkałem się z Hartley po 
raz drugi 
w kościele. Powróciłem wtedy do domu półprzytomny; byłem nieszczęśliwy i 
niezdecydowany. 
Przez chwilę zastanawiałem się bezowocnie nad tym, co mam począć, i w końcu 
zdecydowałem, 
że mogę na razie zrobić przynajmniej jedną sensowną rzecz i jakoś zabić czas, a 
mianowicie, 
pozbyć się Lizzie. Nie pociągało to za sobą żadnych duchowych rozterek i nie 
stwarzało żadnych 
problemów; wystarczyło napisać stosowny list, koncentrując się na tej osobie 
wystarczająco 
długo, żeby go skończyć. Jak całkowitej zmianie uległa każda cząsteczka mojej 
osobowości, 
świadczy fakt, że moja koncepcja dotycząca Lizzie teraz wydaje mi się zupełnie 
szalona – przed 
jej konsekwencjami ocalił mnie na szczęście zdrowy rozsądek samej Lizzie i za to 
ją 
błogosławię. Jakiś płomień wypełzł z przeszłości i spalił doszczętnie gmach 
wszystkich moich 
intencji. Jedno stało się w każdym razie dla mnie jasne w ciągu tych ostatnich 
dwóch dni 
(wydawały mi się miesiącami), a mianowicie: miałem słuszność, uważając, że w 
moim życiu 
była tylko jedna prawdziwa miłość. Jak gdybym w duszy poślubił Hartley dawno 
temu i po 
prostu nie wolno mi było rozglądać się za kimś innym. Oczywiście, wiedziałem o 
tym przez cały 
czas, ale kiedy ją znów zobaczyłem, to poczucie, że całkowicie należymy do 
siebie, utwierdziło 
się z całą siłą; wbrew najbardziej wyrafinowanym cierpieniom, jakie zesłał na 
nas los, wbrew 
wszystkiemu, co się wydarzyło, należeliśmy do siebie.
Kiedy pisałem list, udało mi się skoncentrować na osobie Lizzie, myślałem o niej 
z jakąś 
wielkoduszną, pełną rezygnacji czułością. Miałem przed oczami jej 
rozpromienioną, 
uśmiechniętą twarz z czasów, gdy Lizzie była młodsza, kiedy tak często 
zaśmiewaliśmy się 
z tego jej zadurzenia we mnie. Mimo niewiarogodnej gaucherie [niezręczność.] 
mojej „koncepcji”, 
chyba całkiem przypadkowo pozyskałem w Lizzie przyjaciela, którego oddanie i 
lojalność mogą 
nawet pewnego dnia okazać się cenne. Ale teraz trzeba przygotować się do akcji.
Teraz muszę odsunąć na bok wszystkie sprawy i pozbyć się wszelkich 
„interesujących 
powiązań”, pociągających za sobą rozmowy, listy, wizyty. Nie miałem czasu na 
takie 
„bałaganienie” i byłoby zbrodnią wplątywanie się w coś takiego. Wzmianka o tym, 
że mam 
przyjechać do Londynu, jest czystym wymysłem; napisałem tak dlatego, żeby 
zatrzymać Lizzie 
w mieście. Nie zniósłbym teraz wizyty tej histeryczki w „Shruff End”. Ukręciłem 
łeb wszystkim 
sprawom i na dziwnej, czystej, otwartej scenie przyszłości pozostało teraz tylko 
jedno. A więc 
niech Lizzie z Gilbertem pozostaną w rezerwie, jestem nawet gotów okazać mu 
teraz życzliwość. 
Czyżby ta moja wielkoduszność, zastanawiałem się, okazała się pierwszym 
symptomem narodzin 
nowej, zmienionej, oczyszczonej istoty, która się poczęła we mnie wraz z 
powrotem Hartley? 
Czyżby Hartley, widzianej, ale nie tkniętej, kochanej, ale nie posiadanej, było 
przeznaczone 
uczynić mnie świętym? Jakie to dziwne i znamienne, że przyjechałem właśnie 
tutaj, żeby okazać 
skruchę za swój egoizm! Może to ostatecznie przypieczętuje mistyczny związek z 
moją jedyną 
miłością? Była to niezwykła myśl, lecz miała swój głęboki sens i zrodziła się w 
mojej głowie 
z braku alternatywy. Czy nie ma dla mnie na pewno innego wyjścia?
Wiedziałem oczywiście, że jednym z atutów tej „niezwykłej koncepcji” jest to, że 
koi mnie 
obietnicą szczęścia, co prawda szczęścia niezwykle wysublimowanego i jakby 
rozrzedzonego. 
Inne możliwości, ściślej łączące się z koszmarnymi wydarzeniami ostatnich dni, 
wydawały mi się 
mniej konkretne i mniej przyjemne. Ogarnęło mnie nagle niejasne pragnienie, by 
zacząć działać, 
co nie licowało chyba z moimi aspiracjami do świątobliwości. Ale co mogłem 
zrobić? Zacząć 
szukać Tytusa? Przynajmniej teraz znałem odpowiedź na zasadnicze pytanie – 
Hartley jest 
nieszczęśliwa. To zaś nasuwało następne zasadnicze pytanie: Dlaczego jest 
nieszczęśliwa? Czy 
tylko dlatego, że jej syn zniknął bez wieści, czy też są inne jeszcze powody? 
Dlaczego nie chce 
pozwolić, bym jej pomógł? Dlaczego nie zwierzyła mi się ze swych kłopotów? Czy 
nie jest 
jednak naiwnością oczekiwać zwierzeń od kobiety, której nie widziałem przeszło 
czterdzieści 
lat? Ja zachowałem w pamięci jej żywy wizerunek, ale dla niej może stałem się 
już tylko 
cieniem, niemal zapomnianym kolegą ze szkolnej ławki? Nie, nie mogłem w to 
uwierzyć. 
A może przeciwnie, może nadal tak bardzo mnie kocha, że nie ufa samej sobie i 
boi się mnie 
widywać? Czy wyobraża sobie, że mam przystojną, elegancką kochankę, o którą 
byłaby 
zazdrosna i z jej powodu nieszczęśliwa? Co ona robiła wtedy na drodze nad 
morzem, kiedy nagle 
ujrzałem ją w świetle reflektorów samochodu Rosiny? Czy przyszła tam, żeby mnie 
szpiegować, 
dowiedzieć się, jak się sprawy mają?
Obiecała, że napisze. Ale czy napisze? A jeśli napisze, to czy wszystko 
„wyjaśni”? Czy 
potrafię czekać, czy będę do tego zdolny, żeby po prostu czekać i czekać, może 
bez końca, na ten 
list i być jej posłusznym, i nic nie robić? Tak bardzo pragnąłem „wytłumaczyć 
się”, wyrzucić 
z siebie wszystko, co czuję i myślę, a czego w czasie tych rozpaczliwie krótkich 
spotkań nie 
udało mi się wyrazić. Czy powinienem napisać do niej długi list? Gdybym to 
zrobił, z pewnością 
nie zawierzyłbym go poczcie. To sprowadziło mnie z powrotem do osoby le mań. 
Dlaczego 
Hartley jest nieszczęśliwa? Czy dlatego, że jej mąż jest zazdrosnym tyranem, 
awanturnikiem, 
który nigdy nikomu nie pozwolił się do niej zbliżyć? Czy dlatego? A jeśli tak... 
Jakże mój umysł 
obruszył się na tę myśl, ileż niesamowitych perspektyw i ziejących ogniem 
przepaści otworzyło 
się nagle przede mną. Jednocześnie wiedziałem, że święte uczucie do Hartley, 
wierność wobec 
niej, które muszę zachować nieskazitelne, wzbraniają mi takich rozważań.
Nie miałem ochoty gotować lunchu. Usmażyłem sobie jajko, lecz nie mogłem go 
zjeść. 
Wypiłem trochę młodego beaujolais, które mi przysłano z hotelu „Pod Krukiem”. 
(Owo 
beaujolais i kilka butelek hiszpańskiego czerwonego wina zastałem pod drzwiami, 
kiedy 
wróciłem ze wsi.) Potem zabrałem się do pisania listu do Lizzie, który 
przytoczyłem powyżej. 
I nagle pomyślałem sobie: kąpiel podniesie mnie na duchu, więc trochę sobie 
popływam. Zaczął 
się właśnie przypływ, morze było bardzo spokojne i jaśniejsze niż zwykle. 
Patrząc w dół ze 
swego „urwiska”, zanim skoczyłem do wody, zobaczyłem falujące w wodzie długie 
pędy 
wodorostów i przemykające między nimi rybki. Pływałem potem spokojnie, oceniając 
wszystko 
dokoła ze szczególnego punktu widzenia pływaka, i czułem, że należę do tego 
morza, a ono 
należy do mnie. Szklista powierzchnia wody lekko falowała, przesuwając się wolno 
koło mnie, 
jak gdyby wzruszała zadumana ramionami, unosząc w roztargnieniu swego miłośnika. 
Nadleciało kilka mew z najbardziej żółtymi dziobami, jakie można sobie 
wyobrazić, i zaczęły 
mnie obserwować. Nie lękałem się wyjścia z wody, podpłynąłem do urwiska, 
podciągnąłem się 
do góry, uczepiwszy się rękami i nogami skały, i wydostałem na brzeg. Właściwie 
nietrudno 
wspiąć się na to urwisko, jak już wspomniałem, tylko że człowiek jest 
nieustannie unoszony ku 
niemu i nagle zmywany przez fale, tak że nie sposób uchwycić się porządnie skał, 
bo nie można 
dłużej utrzymać w jednym miejscu palców rąk i nóg. Kiedy byłem jeszcze w wodzie, 
pomyślałem, jak niewiele dla mnie znaczy to, że Hartley nie jest już piękna. Jak 
to dobrze, 
ucieszyłem się i trzymałem się tej myśli. Serce moje wezbrało czułością i trochę 
się uspokoiłem.
Potem jak głupi usiadłem na słońcu, ale było zbyt gorąco – zanurzenie w wodzie 
przywróciło 
mi rozsądek. Może nie myliłem się, uważając, że morze to źródło spokoju, lek ten 
jednak nie 
skutkuje, kiedy go się wypija jednym haustem. Kuracja wymaga samodyscypliny. 
Spacerowałem 
dokoła, parząc sobie stopy o rozgrzane skały. Zajrzałem do kilku jeziorek 
skalnych, niestety nie 
sprawiało mi to już przyjemności i nie potrafiłem dłużej koncentrować uwagi na 
tych 
olśniewających maleńkich cywilizacjach, mimo że przy intensywnym świetle 
kolorowe 
kamyczki i drzewka wodorostów wyglądały jak klejnoty Fabergego. Obserwowałem 
taniec 
krewetek i przemieszczające się pełzającym ruchem zielone przezroczyste ślimaki 
i znów 
spostrzegłem długiego wijącego się robaka, który przypomniał mi mojego potwora 
morskiego. 
I nagle, ku swemu niezadowoleniu, spostrzegłem kilku turystów (przypuszczam, że 
byli to goście 
hotelu „Pod Krukiem”) na moim terenie. Przyglądali się wieży. Wszedłem do domu. 
Piekły mnie 
plecy, a głowa pękała z bólu.
Wiedziałem, że wkrótce będę musiał coś zrobić, dopełnić jakiegoś rytuału, który 
być może 
odmieni moją sytuację. Wiedziałem oczywiście, co chciałbym zrobić: najchętniej 
pobiegłbym 
prosto do Hartley. Nawet jej jeszcze nie pocałowałem. Jakże nieśmiały i bezwolny 
byłem tego 
ranka w kościele. Ale będę musiał coś wymyślić, żeby nie pędzić tak na łeb, na 
szyję. Jak 
pozbawiony prochów narkoman, normalne rozrywki uważałem za całkiem bezsensowne. 
Wszystko, co teraz robiłem, musiało mieć związek z jednym centralnym punktem 
świata. 
Postanowiłem, ot tak, po prostu, żeby się czymś zająć, pójść do wsi i wysłać 
list do Lizzie. 
Naturalnie, miałem nadzieję, że spotkam tam Hartley, choć nie sądziłem, żeby tak 
się stało. Było 
późne popołudnie i wszystko tonęło w takim świetle, na widok którego jeszcze 
niedawno 
miałbym ochotę krzyczeć z radości. Kiedy przeszedłem na drugą stronę drogi na 
grobli, 
spostrzegłem kilka listów leżących w psiej budzie. Wyjąłem je i okazało się, że 
jeden jest od 
Lizzie. Rozerwałem kopertę i zacząłem czytać, idąc.
Mój kochany!
Oczywiście odpowiedź moja brzmi: tak. Wybacz mi, proszę, ten mój chaotyczny list 
w związku z Twoją cudowną propozycją; wyrażone przeze mnie obawy okazały się 
niemądre 
i niegodziwe. Jestem Twoim paziem, zawsze nim byłam. Czy nie przybiegłabym do 
Ciebie, choćby 
na chwilę, gdybyś mnie potrzebował? Nie powiedziałam jeszcze nic Gilbertowi i 
nie wiem, jak to 
zrobić. Jak się spotkamy, proszę, bądź miły i pomóż mi w tym. Nie mogę go ot 
tak, po prostu 
porzucić. Muszę znaleźć jakiś sposób, żeby go zbytnio nie urazić. Zrozum to, 
proszę. Chcę Cię jak 
najszybciej ujrzeć. Tyle mam Ci do powiedzenia. Czy mam przyjechać do Ciebie, 
czy Ty będziesz 
w Londynie? Tak bym chciała do Ciebie zatelefonować. (Ty nie dzwoń do mnie ze 
względu na 
Gilberta.) A tak na marginesie, powiedziałam Gilbertowi, że piszę do Ciebie, bo 
mnie o to 
zapytał. Proponuję, żebyś zjadł z nami obiad w poniedziałek w przyszłym 
tygodniu, jeśli będziesz 
w mieście. Wspominam o tym, ale nie wyobrażam sobie, żebyś miał na to ochotę w 
obecnej 
sytuacji.
Tak bardzo Cię kocham Lizzie Ogromnie się boję, że jesteś na mnie zły. Proszę, 
uspokój mnie 
szybko.
Westchnąłem, przeczytawszy tę raczej przebiegłą epistołę; sprawiła mi ona 
minimalną 
przyjemność. Cóż to za „propozycję” rzekomo jej przedstawiłem? Pisze tak, jak 
gdyby usiłowała 
mnie do czegoś zobowiązać. Nie powiedziała jeszcze nic Gilbertowi, nic też nie 
wskazuje na to, 
że ma zamiar go porzucić. Nie czułem potrzeby zastanawiania się nad stanem 
umysłu Lizzie; nie 
miało to teraz żadnego znaczenia.
Przyspieszyłem kroku i dotarłem do poczty tuż przed jej zamknięciem. Wrzuciłem 
list do 
Lizzie do skrzynki i wysłałem telegram następującej treści:
TWÓJ PIERWSZY SĄD SŁUSZNY. SZCZEGÓŁY W LIŚCIE, KTÓRY MINĄŁ SIĘ 
Z TWOIM. WKRÓTCE W LONDYNIE. PRZYJMUJĘ Z WDZIĘCZNOŚCIĄ ZAPROSZENIE 
TWOJE I GILBERTA. UŚCISKI. CHARLES Tyle wystarczy, by wyjaśnić sytuację i 
zatrzymać 
Lizzie w Londynie. Nie miałem zamiaru jeść z nimi obiadu i postanowiłem w 
ostatniej chwili 
odwołać swój przyjazd. Wyszedłem na ulicę. Świeciło jeszcze słońce i w jego 
wieczornym 
blasku nawet dachówki rzucały niewielki cień, a bielone wapnem ściany wydawały 
się 
srebrzystozłote. Ruszyłem w stronę kościoła. Zajrzałem do wnętrza: był pusty, 
pogrążony 
w mroku, przepełniony zapachem róż, które majaczyły białą plamą w mętnym, pełnym 
kurzu 
powietrzu. Po chwili opuściłem kościół i przez jakiś czas oglądałem różnorodne 
statki żeglujące 
po kamieniach nagrobnych; oświetlały je ukośne promienie słońca i uwypuklały 
płaskorzeźby. 
Idąc ulicą, zauważyłem, że gospoda „Pod Czarnym Lwem” jest otwarta. Wstąpiłem 
tam. Jak 
zwykle na mój widok zapadła cisza.
– Widział pan jeszcze jakieś duchy? – zapytał Arkwright, podając mi jabłecznik.
– Nie.
– Pytał pan kiedyś o duże węgorze – dorzucił ktoś inny. – Widział pan je?
– Nie.
– A foki?
– Nie.
– Nic nie widział. Zaczęto chichotać.
Byłem głodny, więc zjadłem kanapkę z serem i jakąś okropną wieprzowinę w 
cieście. 
Usiadłem na chwilę i przejrzałem pozostałe listy. Nie zwracałem uwagi na 
towarzystwo 
w gospodzie i nie obchodziło mnie, czy oni sobie z tego zdają sprawę. Panna 
Kaufman przysłała 
mi jedynie listy prywatne, ale żaden mnie nie zainteresował. Jeden tylko może 
sprawiłby mi 
przyjemność dawniej; pochodził od Sydneya Ashe, który opisywał swoje zabawne 
perypetie 
w Stratfordzie w Ontario. Zauważyłem też list od znajomego fizyka, Wiktora 
Bansteada 
z Cambridge (już chyba o nim wspominałem). Zmiąłem całą korespondencję, łącznie 
z listem od 
Lizzie, i wrzuciłem do najbliższego kosza. Po chwili już w nim grzebałem, żeby 
ją stamtąd 
wydostać, śledzony rozbawionymi spojrzeniami zebranych. Wepchnąłem wszystko do 
kieszeni 
i powiedziałem dobranoc. Nikt mi nie odpowiedział. Ledwie zamknąłem za sobą 
drzwi, 
w gospodzie rozległ się długotrwały śmiech.
Nie poszedłem na ukos ścieżką, tylko ruszyłem prosto drogą prowadzącą do portu. 
Gdy tylko 
znalazłem się poza wsią, przystanąłem i popatrzyłem w kierunku wzgórza. Słońce 
stało nisko 
i gdzieniegdzie w oknach błyszczały już światła, dziwnie blade. Jestem 
dalekowidzem i do 
czytania listów używałem pincenez, ale bungalowy na wzgórzu widziałem całkiem 
wyraźnie. 
Wydawało mi się, że w saloniku „Nibletts” pali się małe światło. Zjedli już 
pewnie kolację i teraz 
oglądają telewizję. W milczeniu? Nie potrafię sobie wyobrazić małżeńskiego 
życia, pomyślałem. 
Jak taki stan rzeczy jest w ogóle możliwy? Poczułem przemożne pragnienie, by 
pójść na wzgórze 
i zapukać do drzwi „Nibletts”. A gdybym się tak tam zjawił z butelką 
szampana?... Wymyśliłem 
już sposób, żeby jakoś przeżyć nadchodzące godziny. Przecież jutro rano mógł 
przyjść list od 
Hartley. Gdyby nie przyszedł... to wtedy... wtedy zdecyduję, co robić. Zacząłem 
się zastanawiać, 
gdzie w tym ich małym domku Hartley mogłaby pisać czuły list. W łazience? On 
musi chyba 
czasami gdzieś wychodzić? Czy to będzie czuły list? Małżeństwo to naprawdę 
tajemnicza 
instytucja.
Doszedłem do portu. Spokojne morze ledwo słyszalnie pluskało o brzeg. Port był 
pusty 
i spokojny, ciemnawy, odgrodzony mocnym ramieniem kamiennego mola, które zdawało 
się 
emanować jak gdyby gęste sproszkowane światło. Spacerując, czułem pod stopami 
ciepło 
nagrzanych kamieni. Nisko nad falami przeleciał kormoran: czarny, złowróżbny, w 
kształcie 
krzyża. Teraz już świecił na niebie duży, blady, zamglony księżyc i pierwsza 
jasna wieczorna 
gwiazda. Dalej, w „kąpielisku dla pań”, dwóch chłopców bawiło się pośród 
ciemnych morskich 
wodorostów, ale zachowywali się cicho, jak gdyby urzekł ich czar tej późnej 
godziny.
Ruszyłem wolno traktem nadbrzeżnym w kierunku „Shruff End”, minąłem swój domek 
i stałem przez jakiś czas, obserwując Zatokę Kruka i światła hotelu odbijające 
się w wodzie. 
Wieczorna gwiazda zmieniła kolor i ze złotej stała się srebrna, a księżyc jakby 
się zmniejszył, 
zaostrzyły się jego kontury, i świecił teraz jasnym blaskiem. Zawróciłem w końcu 
i kiedy 
skręciłem na drogę na grobli, zauważyłem nagle dziwne migotanie wewnątrz domku, 
jak gdyby 
przesuwało się tam jakieś światło. Przystanąłem i patrzyłem. Światło paliło się 
przez chwilę 
jasno, potem przesunęło się niżej, stało się bardziej mgliste za jednym z 
frontowych okien 
i zgasło. Ktoś tam chodził ze świecą. W pierwszej chwili pomyślałem, że to 
Hartley. Ale po 
zastanowieniu się doszedłem do wniosku, że to raczej Rosina. Kiedy doszedłem do 
domku, 
spostrzegłem jej koszmarny czerwony samochodzik zaparkowany tam, gdzie 
poprzednim razem, 
za występem skalnym.
Ogarnęła mnie taka złość, że kopnąłem jedno z kół. Nie zniósłbym teraz widoku 
Rosiny. 
Obecność tej kobiety w moim domu była obecnie świętokradztwem. Widok jej 
impertynenckiej 
twarzy obudziłby we mnie bezinteresowną złość. Nie zniósłbym żadnej koszmarnej, 
wulgarnej 
kłótni. Nie wiedziałbym, jak się pozbyć tej baby. Długimi krokami, na palcach, 
przemierzałem 
drogę na grobli, obszedłem dom dookoła i przystanąłem na trawniku. Mogłem stąd 
zajrzeć do 
kuchni. Tak, była tam Rosina. Na stole stały dwie palące się świece, a ona 
próbowała 
bezskutecznie zapalić jedną z moich lamp. Pewnie przy tych próbach zdołała już 
całkowicie 
zniszczyć knot. Widziałem jej skupione kosę oczy wpatrzone w lampę i poruszające 
się ze 
złością wargi, gdy energicznie przykręcała i podkręcała knot, przytykając do 
niego płomień 
zapałki. Nagle lampa buchnęła jasnym płomieniem, zafilowała i zgasła.
Rosina miała na sobie coś czarnego i białą spódnicę, jej ciemne włosy, puszczone 
luźno, 
niemal falowały w płomieniu świecy. Wycofałem się spokojnie ze swego punktu 
obserwacyjnego, zabierając po drodze koc i poduszki, które leżały na trawie. 
Dobrze, że zjadłem 
coś w barze, bo głód przyciągnąłby mnie do domu.
Wdrapałem się po skałach aż do miejsca, skąd domek mój był niewidoczny, i 
znalazłem 
zakątek blisko morza, nad samą wodą – długie, wąskie wgłębienie, gdzie opalałem 
się kilka razy 
w okresie, który określiłem w tej książce jako „prehistoria”. Noc była bardzo 
ciepła, bardzo 
spokojna i kiedy ułożyłem się do snu, pozostawiwszy w bezpiecznym miejscu 
okulary, 
pomyślałem ze smutkiem: dlaczego nie wpadłem na pomysł, żeby tu spać przez te 
wszystkie dni, 
kiedy byłem szczęśliwy? Znajdowałem się blisko morza, które pluskało lekko o 
skały pode mną, 
i czułem się tak, jakbym leżał w łódce. A ponieważ moje skalne łóżko opadało 
nieco ku wodzie, 
mogłem leżeć z głową wspartą na poduszce i patrzeć na linię horyzontu, w której 
sierp księżyca 
tworzył nie całkiem nieruchomą srebrną szczelinę. Pierwsze gwiazdy świeciły już 
jasno 
i wyraźnie. Pojawiało się ich coraz więcej i więcej. Leżałem na plecach owinięty 
w koc, z rękami 
złożonymi na piersiach i modliłem się, żeby wszystko ułożyło się między nami, 
mną i Hartley, 
dobrze i żeby to moje wierne pamiętanie o niej przez całe życie, w którym 
widziałem teraz swój 
mistyczny związek małżeński, nie uległo zniszczeniu, nie zatraciło się i żeby 
wyszło nam na 
dobre. A potem, jak gdyby duch, do którego się modliłem, doradził mi, co mam 
począć, 
próbowałem wyłączyć swoją osobę z tych rozważań i modlić się tylko za Hartley: o 
to, żeby ona 
była szczęśliwa, żeby Tytus powrócił do domu, żeby kochał ją mąż i żeby ona 
kochała jego. To 
już było trudniejsze. Właściwie tak trudne, że pokusa, którą sobie uświadamiałem 
już wcześniej 
i tak stanowczo od siebie odsuwałem, zaczęła wpełzać znów ukradkiem gdzieś z 
boku do mej 
świadomości, choć starałem się, jak mogłem, by mieć tylko na względzie dobro 
Hartley. Czy to 
przez tego Fitcha, tego Bena czy jak mu tam na imię, tego zazdrosnego tyrana, 
Hartley jest 
nieszczęśliwa? Jeśli tak, to może...? Podjąłem w końcu decyzję. Jeśli rano nie 
dostanę listu od 
Hartley, pójdę do „Nibletts” bez względu na to, jakie, cholera, pociągnie to za 
sobą 
konsekwencje, ponieważ... muszę znać... odpowiedź... na to pytanie.
I nagle stwierdziłem, że nie myślę już o Hartley, ale o mojej matce. Widziałem 
jej twarz 
pokrytą zmarszczkami, zaniepokojoną, pełną dezaprobaty i miłości. Potem ujrzałem 
stryjenkę 
Estellę w okrągłym słomkowym kapelusiku, siedzącą przy kierownicy białego rolls-
royce’a. 
Wiedziałem, że widok stryjenki Estelli prowadzącej taki duży wóz podniecał 
mojego ojca. 
Podniecał także stryja Abla. A także mnie. Stryjenka Estella w szerokiej opasce 
na włosach, 
przypominającej rzymską mitrę, opasce, jakiej używaliśmy, płatając psie figle 
podczas 
tłumaczenia tekstów łacińskich. Stryjenka Estella tak dobrze grała w tenisa. W 
„Ramsdens” mieli 
kort tenisowy. Jak to możliwe, że ona, taka śliczna, taka wesoła, była podobna 
do Jamesa, 
milczącego, zamkniętego w sobie, chodzącego wiecznie z ponurą miną. Jakaś 
przejrzysta maska 
podobieństwa została nałożona na jego twarz, tak jak maskę Hartley nosiło dla 
mnie tyle kobiet 
przez te wszystkie lata. Nawet ta śmieszna stara kobieta we wsi, która była tak 
do niej 
niepodobna. Czyżbym zapomniał już, że tą śmieszną starą kobietą jest właśnie 
Hartley? Czyżby 
więc James był w istocie stryjenką Estellą? Teraz stryjenka Estella tańczy na 
ciemnej obracającej 
się płycie gramofonowej. Wiruje pośrodku płyty, tam gdzie znajduje się nalepka, 
i nagle sama 
staje się tą nalepką, twarzą z podartego papieru i ten podarty papier obraca się 
razem z płytą.
Przez cały czas mam oczy otwarte, w każdym razie staram sieje mieć otwarte, ale 
one bez 
przerwy mi się zamykają. Chciałem obserwować gwiazdy, bo tam właśnie można 
zobaczyć 
najdziwniejsze meczy. Jasny satelita, dzieło rąk ludzkich, bardzo wolno, jak 
gdyby ostrożnie, 
przeciął wielkim łukiem niebo z jednej strony na drugą. Nie krąży zbyt daleko 
ten przyjazny 
satelita odbywający bez końca drogę dookoła naszego globu, wykonujący swoje 
zadania. Po 
chwili o wiele, wiele dalej, gwiazdy rozbłyskują nagle jasnym światłem, spadają 
i nikną. Te 
spadające gwiazdy mkną cicho w dół i gasną, znikają w zupełnej ciszy. Spadają 
znikąd donikąd, 
wniwecz. Ileż ich tam jest! Jak gdyby całe niebo w końcu się rozpadło na kawałki 
i zostało 
ogołocone. Tak bym chciał pokazać to wszystko ojcu!
Później dopiero uświadomiłem sobie, że zasnąłem. A kiedy otworzyłem oczy, ze 
zdziwieniem stwierdziłem, że niebo jest już całkiem inne; przestało być ciemne, 
zrobiło się teraz 
złote, jakby przysypane złocistym pyłem, jakby za gwiazdami, które widziałem 
przedtem, 
podniosły się jedna za drugą kurtyny. Teraz wpatrywałem się w bezkresne wnętrze 
świata, który 
jak gdyby wywracał się na drugą stronę. Gwiazdy i gwiazdy, gwiazdy za gwiazdami, 
same 
gwiazdy. Pojawiały się wciąż nowe i nowe, aż w końcu nie było już nic między 
nimi, za nimi, ani 
skrawka przestrzeni, żadnego światła, same gwiazdy i zamglony gwiezdny pył.
Księżyc już zaszedł. Woda chlupotała teraz gdzieś wyżej, bliżej, muskając skałę 
tak 
delikatnie, że jej ruch wydawał mi się jakąś wibracją. Morze pociemniało z 
pokorą w obliczu 
gwiazd, które płynęły teraz tak, jak gdyby oglądało się rotację niebios jako 
rodzaj gigantycznej 
krepitacji. Tyle że teraz tam, w górze, już się nic nie działo, żadna z gwiazd 
nie roziskrzała się 
nagłym blaskiem, żadna nie spadała, nie działo się nic, co człowiek może pojąć 
czy choćby sobie 
wyobrazić. Wszystko znajdowało się w ruchu, wszystko się zmieniało, było 
jednocześnie 
dostrzegalne i niepojęte. A ja przestałem być sobą, zostałem uwięziony niby 
atom, cząsteczka 
atomu, niezbędny, uwięziony obserwator, maleńkie lusterko, w którym odbija się 
obojętnie 
wszystko to, co w istocie nieustannie się gotuje, kipi. Złoto, złoto, samo 
złoto...
Wreszcie się obudziłem. Wszystko zniknęło. Przez kilka sekund sądziłem, że 
widziałem te 
gwiazdy tylko we śnie. Wokoło zapanowała nagle okropna, niesamowita cisza, jak 
gdyby ucichły 
nagle tony jakiejś wielkiej symfonii albo ustał okropny, długotrwały, niemożliwy 
do opisania 
zgiełk. Czy zatem te gwiazdy były naprawdę widzialne i słyszalne, czy ja 
naprawdę słyszałem 
muzykę niebios? Wczesny świt wisiał nad skałami i nad morzem w tej strasznej, 
przejmującej 
ciszy, jak gdyby pochwycił ledwo dostrzegalne kształty i powoli wydobywał je z 
ciemności, 
w której pragnęły nadal tkwić. Nawet woda była teraz całkiem milcząca, nie 
słyszałem żadnego 
plusku, żadnej wibracji. Niebo stało się jasnoszare, morze popielate, matowe, 
skały ciemne, 
szarobrązowe. Czułem się teraz o wiele bardziej samotny niż wówczas, gdy 
widziałem nad sobą 
gwiazdy. Wtedy nie czułem lęku. Teraz się bałem. Uprzytomniłem sobie, że 
skostniałem 
z zimna. Skała, na której leżałem, była twarda, bolały mnie wszystkie kości, 
jakbym się potłukł. 
Ze zdziwieniem stwierdziłem, że poduszki i koce są mokre od rosy. Zrzuciłem więc 
z siebie 
okrycie, wstałem zesztywniały i rozejrzałem się dookoła. Spiętrzone skały 
zasłaniały mój domek. 
Wyobraziłem sobie własną ciemną postać w tej pustce, w tej okropnej ciszy 
porannego brzasku, 
gdy światło trudno jeszcze nazwać światłem, i przestraszyłem się samego siebie. 
Szybko 
położyłem się z powrotem na skale, naciągnąłem na siebie koce i zamknąłem oczy. 
Leżałem bez 
ruchu, ale nie wyobrażałem sobie, żebym mógł znowu zasnąć.
A jednak zasnąłem i śniło mi się, że Hartley jest tancerką. Tańczyła na ogromnej 
scenie, na 
czubkach palców, ubrana w króciutką spódniczkę, w stroiku z błyszczących 
diamentów 
i czarnych piór na głowie. Od czasu do czasu wykonywała taneczny skok, a ja 
mówiłem wtedy: 
Ależ ona wisi w powietrzu!, to niesamowite, to wygląda, jakby lewitowała, 
przecież ona wisi nad 
sceną. I kiedy ją tak obserwowałem, szepnąłem do siebie z zadowoleniem: – Czy to 
nie cudowne, 
że oboje jesteśmy jeszcze tacy młodzi i mamy całe życie przed sobą? Jak ludzie 
starzy mogą być 
szczęśliwi? Jesteśmy młodzi i w pełni sobie to uświadamiamy, podczas gdy 
większość młodych 
ludzi traktuje swoją młodość jako coś całkiem naturalnego. – Scena, na której 
Hartley tańczyła, 
przedstawiała las, po chwili pojawił się na niej książę, także ubrany na czarno, 
i porwał Hartley. 
Jej głowa zwisała mu bezwładnie z ramienia, jak gdyby Hartley miała złamany 
kark. A ja 
zostałem i nadal myślałem: jak to cudownie, że jestem młody; miałem zły sen i 
wydawało mi się, 
że jestem stary. Byłem pewny, święcie pewny, że za tymi drzewami jest jezioro, a 
może moje 
morze.
Kiedy się obudziłem, świeciło słońce, ale choć zawsze budząc się ze snu, wiem od 
razu, 
gdzie się znajduję, tym razem byłem bardzo wstrząśnięty, wciąż miałem przed 
oczami martwą 
twarz Hartley i jej bezwładnie zwisającą głowę. Ogarnęło mnie przeczucie, że 
stanie się coś 
złego, coś przerażającego, czego nie przeżyłem w tym śnie. Oparłem się na łokciu 
i powoli 
przypominałem sobie, dlaczego tu jestem na tej skale w blasku słońca, nad 
brzegiem błękitnego, 
szemrzącego cicho morza. Wstałem powoli i przeszył mnie ból, bo uświadomiłem 
sobie, jaki 
byłem zadowolony w tym śnie z tego, że jestem młody. Spojrzałem na zegarek. 
Dochodziło wpół 
do siódmej. I wtedy pomyślałem: jeśli nie dostanę dziś rano listu od Hartley, 
pójdę do „Nibletts”. 
To już postanowione.
Poczułem dojmujący głód. Ciekaw byłem, czy Rosina spędziła noc w moim domku. 
Doszedłem po skałach aż do drogi i skierowałem się w stronę „Shruff End”. 
Zajrzałem do wnęki 
za skałą, gdzie Rosina zostawiła wóz. Nie było go tam. Ruszyłem dalej, 
przeciąłem drogę na 
grobli. Oczywiście nie dostarczono jeszcze poczty. Znalazłszy się w domku, 
przepatrzyłem 
dokładnie wszystkie kąty. Wszędzie leżały zużyte zapałki, ale moje łóżko nie 
nosiło śladów, że 
ktoś w nim spał. Ucieszyłem się z tego. Rosina musiała odjechać wczoraj późną 
nocą. Otworzyła 
butelkę wina i puszkę oliwek, zjadła trochę chleba. Nie zostawiła żadnej kartki, 
jedynym 
znakiem jej obecności były pozostawione na środku stołu w kuchni szczątki 
potłuczonej dosyć 
ładnej filiżanki. Mogło być gorzej. Czułem taki głód, że zjadłem grzankę, resztę 
oliwek i popiłem 
to herbatą. Potem usiadłem i czekałem, czekałem bez końca. A kiedy tak 
siedziałem, usiłowałem 
sobie przypomnieć to, co czułem w nocy, patrząc na gwiazdy. Pamięć o tym już się 
zacierała. Co 
chwila zaglądałem do psiej budy i o wpół do dziesiątej znalazłem w niej kilka 
listów. Żaden 
z nich nie był od Hartley.
O wpół do jedenastej stałem przed drzwiami „Nibletts”.
Kiedy szedłem ścieżką w kierunku „Nibletts”, zdołałem się oprzeć pokusie i nie 
zerkać 
z niepokojem na dom. Chciałem, żeby to wyglądało tak, jak gdybym zabłądził, i 
najlepiej było 
właśnie udawać, że całkiem niespodziewanie znalazłem się koło ich bungalowu. Już 
we wsi słabo 
mi się robiło na myśl, że jestem tak blisko Hartley. Teraz ten magnetyzm jej 
bliskości budził we 
mnie rozpaczliwe zuchwalstwo, czułem, że nie panuję nad sobą, że jestem 
zdecydowany na 
wszystko i staję się niebezpieczny. Nacisnąłem melodyjny dzwonek i jego 
anielskie pienia długo 
wibrowały wewnątrz domu. Potem rozległo się szuranie nogami, ale nie słyszałem 
żadnych 
głosów. Uprzytomniłem sobie, że przez matową szybkę w drzwiach majaczy moja 
głowa.
Czy dużo osób ich odwiedza?
Drzwi otworzył Ben. Zdążył się już stać „Benem” w moich myślach, tak bardzo 
usiłowałem 
wczuć się w myśli Hartley. Miał na sobie białą bawełnianą koszulkę, w której 
wyglądał na dość 
tęgiego. Był chyba nie ogolony; te części twarzy, których nie pokrywał 
niechlujny szczeciniasty 
zarost, lśniły od tłuszczu, na czole widniały błyszczące guzy. Kiedy zwierzęcym 
ruchem odrzucił 
do tyłu głowę, dostrzegłem ciemne wnętrze jego szerokich nozdrzy.
– Dzień dobry – powiedziałem i uśmiechnąłem się.
– O co chodzi? – zapytał z wyrazem zdziwienia autentycznego albo udanego, które 
zwalniało 
go od uśmiechu.
– Och, wybrałem się na zdrowotną poranną przechadzkę i postanowiłem wpaść do 
państwa. 
Pomyślałem, że tak miło będzie na was znowu popatrzeć, na pana i na Hartley. 
Jesteśmy teraz 
sąsiadami. Coś przyniosłem. Czy mogę wejść na chwilę? – Zaplanowałem sobie tę 
scenę już 
przedtem i od razu postawiłem stopę na progu.
Ben zerknął za siebie, potem jedną ręką otworzył drzwi wejściowe, drugą zaś 
drzwi do 
jednego z frontowych pokoi. Stał teraz z ramionami wyciągniętymi w ten sposób, 
że jego postać 
i dwoje drzwi tworzyło coś w rodzaju parawanu lub bariery, umożliwiających 
zapędzenie mnie 
do frontowego pokoju.
Była to widocznie gościnna sypialnia; w tym niewielkim pokoju stała otomana, 
krzesło 
i komoda. Słońce oświetlało jaskrawe, czerwone kwiaty na zasłonach. W pokoju 
pachniało 
tkaninami obiciowymi, politurą i kurzem: typowy zapach nie używanego 
pomieszczenia. 
Otomana nakryta niebiesko-białą bawełnianą narzutą w kratę nie była zasłana 
pościelą. Na 
ścianie wisiała oprawiona w ramki kolorowa fotografia burego kota. Ben wszedł za 
mną do 
pokoju i zamknął drzwi. Na chwilę ogarnął mnie lęk.
Niewiele tu było miejsca. Nie poprosił mnie, bym usiadł, więc staliśmy tak 
naprzeciwko 
siebie przy otomanie. Zdecydowałem, że zacznę od wesołej pogawędki, i 
opracowałem sobie 
przed wyjściem z domu pewien plan; sądziłem, że teraz go sobie przypomnę. Wiele 
rzeczy 
chciałem zbadać, ale miałem na to bardzo mało czasu.
– Jak się czuje Mary? Mam nadzieję, że jest zdrowa? – Pamiętałem o tym, by 
nazywać 
Hartley „Mary”. – Myślałem, że ją zobaczę. Przyniosłem coś.
– Nie ma jej w domu – mruknął Ben.
Byłem pewny, że kłamie.
– No cóż, proszę, oto mój liścik. – Podałem mu zapieczętowaną kopertę 
zaadresowaną do 
państwa Fitch.
Ben wziął kopertę, zerknął na nią ze zmarszczonym czołem i popatrzył na mnie 
tępo.
– Dziękuję – powiedział i otworzył drzwi.
– Nie przeczyta pan? To po prostu zaproszenie. – Znowu się uśmiechnąłem.
Ben prychnął z irytacją i rozerwał kopertę. Kiedy to zrobił, spostrzegłem ponad 
jego 
ramieniem przez otwarte drzwi pokoju, że drzwi kuchenne, które były zamknięte, 
gdy 
wchodziłem, teraz ktoś otworzył na oścież. Intensywny zapach róż jeszcze 
bardziej zmieszany 
z kurzem, jeszcze bardziej duszący wewnątrz domu niż na zewnątrz, wpływał tu z 
sieni. 
Widziałem „ołtarzyk”, a ponad nim brązowy sztych przedstawiający rycerza. Ben 
podniósł głowę 
i zamknął znów drzwi do sypialni.
– Jak pan widzi, to po prostu formalne zaproszenie – tłumaczyłem, wskazując 
wyjaśniającym 
gestem na papier i starając się udawaną jowialnością wypełnić i zdominować ten 
mały pokoik, by 
sprawić wrażenie, że prowadzimy normalną rozmowę. – Napisałem na odwrocie, iż 
mam 
nadzieję, że pan i Mary wpadniecie do mnie. Będzie kilkoro przyjaciół z Londynu 
– dodałem, 
choć była to oczywiście nieprawda. Sądziłem, że będzie to wyglądało mniej 
dwuznacznie, mniej 
niepokojąco niż propozycja spotkania a trois, we trójkę. – Więc może pańska żona 
i pan 
będziecie tak mili i wpadniecie do mnie do „Shruff End” w piątek na drinka. To 
całkiem 
kameralne, towarzyskie spotkanie, nie potrzebujecie się państwo specjalnie jakoś 
ubierać, nic 
z tych rzeczy, nie musicie też długo siedzieć. – Nie zabrzmiało to całkiem 
grzecznie, a Ben nadal 
ze zmarszczonym czołem spoglądał w kartkę, odcyfrowując moje uprzejme słowa, 
dodałem 
więc: – Oczywiście jeżeli wolicie, możemy spotkać się tylko we trójkę w czwartek 
albo 
w sobotę, obojętnie kiedy, właściwie nie jestem niczym związany. Mam nadzieję, 
że mi nie 
odmówicie. Wasz dom jest taki uroczy, tak ładnie urządzony, jestem pewien, że 
będzie mi pan 
mógł doradzić, jak mam urządzić swój... tak bardzo chciałbym pana zapytać o 
różne rzeczy... o tę 
wieś... i okolice... i...
– Nie sądzę, żebyśmy mogli przyjść – przerwał mi Ben. – Żałuję...
– No cóż, jeśli nie uda się państwu teraz... jesteście pewnie zajęci i dzień wam 
nie 
odpowiada... to możemy się umówić na kiedy indziej. Mógłbym wpaść do państwa w 
przyszłym 
tygodniu, często tędy przechodzę. Kiedyś byłem człowiekiem ogromnie zajętym, a 
teraz mam 
mnóstwo czasu. Czy pan czuje to samo, będąc na emeryturze? To cudowne, człowiek 
jest taki 
szczęśliwy, zwłaszcza gdy się mieszka w takim miejscu jak to. Bardzo mi się 
podoba wasz dom. 
Czy to wasz kot? Czarujący! – Wskazałem gestem na fotografię wiszącą nad 
łóżkiem.
Ben odwrócił się i rzucił spojrzenie na zdjęcie. Na chwilę jego czoło się 
wygładziło, 
zaciśnięte wargi się rozchyliły, a oczy jak gdyby się powiększyły i zajaśniały 
blaskiem.
– Tak, to jest Tamburlaine. Nazywaliśmy go Tambi. Już nie żyje.
– Co za cudowne imię. To takie ważne, jak się nazywa kota. Bure kocury są 
najmilsze, nie 
sądzi pan? Ja zawsze byłem takim obieżyświatem, że nie mogłem trzymać żadnego 
zwierzaka. 
Bardzo żałuję. Czy teraz macie państwo kotka?
Ben rzucił na łóżko moje zaproszenie i zmiętą kopertę. Ten gwałtowny gest 
położył kres 
mojej gadaninie. Ben stał przez chwilę niezdecydowany, z otwartymi ustami, 
ukazując nierówne 
zęby. Zaczął skubać krótkie, gęste, mysie wąsiki.
– Słuchaj pan – powiedział i zamilkł. Przełknął ślinę, wstrzymując oddech. Ja 
także 
przestałem na chwilę oddychać. Staliśmy tak obaj jakoś niezręcznie w tym 
pokoiku, ja lekko 
pochylony nad gospodarzem tego domu. – Słuchaj pan – powtórzył. – Nic z tego. 
Przykro mi, ale 
nie chcemy utrzymywać z panem znajomości. Przepraszam, że mówię tak prosto z 
mostu, lecz 
zdaje się, że pan nie zrozumiał aluzji. To nie ma sensu, naprawdę. Wiem, że 
znaliście się z Mary 
przez długi czas, to było jednak dawno temu, bardzo dawno. Ona nie chce 
podtrzymywać 
znajomości z panem, a ja nie chcę jej zawierać, rozumie pan? Nie musi się pan 
widywać z ludźmi 
tylko dlatego, że spotkał się pan z nimi kiedyś w życiu albo chodził z nimi do 
szkoły czy coś 
w tym rodzaju. Czasy się zmieniają, ludzie żyją w swoim własnym świecie, we 
własnym domu. 
My nie należymy do pana sfery, to przecież jasne, prawda? Nie chcemy bywać u 
pana na 
przyjęciach, spotykać się z pańskimi przyjaciółmi, pić pana trunków. Nic z tego. 
Nie chcemy, 
żeby pan się nam tu pakował o każdej porze dnia. Przepraszam, jeśli to brzmi 
brutalnie, lepiej 
będzie jednak, jeśli dam to panu do zrozumienia raz na zawsze. Nie wiem, jak pan 
żyje z tymi 
swoimi przyjaciółmi w tym pańskim świecie, ale my tak na pewno nie żyjemy, 
spokojni z nas 
ludzie, trzymamy się w swoim gronie. Rozumie pan? Tak więc, jeśli chodzi o te 
gadki o „starych 
przyjaźniach ze szkolnej ławy” czy jak to się tam mówi, to niech pan da sobie 
spokój. 
Oczywiście możemy spędzić z panem trochę czasu, jeśli pana spotkamy we wsi, ale 
nie chcemy 
z panem utrzymywać stosunków towarzyskich, to nie w naszym stylu. Więc... 
dziękujemy za 
zaproszenie, no cóż, chyba pan rozumie. – Zaczął głośno poruszać klamką u drzwi, 
pewnie chciał 
ostrzec Hartley, żeby się nie pokazała, gdy będę wychodził.
Kiedy Ben mówił, ja słuchałem, wpatrując się w wąską, przykrytą kusą narzutą 
otomanę. 
Ben na pewno tu nie sypiał. Zatem sypiają razem. Słuchałem bajdurzenia pana 
Fitcha niemal bez 
zdziwienia, jak gdyby z kasety magnetofonowej, którą sam nagrałem. Jednocześnie 
ogarniała 
mnie złość, czułem się zażenowany i cierpiałem katusze, gdyż byłem pewien, że 
Hartley jest 
w domu, milczy i kryje się przede mną. Dlaczego?
Jedno postanowiłem z góry jeszcze przed wyjściem z domu: bez względu na to, jak 
Ben 
zareaguje na moją wizytę, nie stracę panowania nad sobą ani nie okażę 
wzruszenia. W tej chwili 
na pewno niełatwo mi było zachować maskę ogłady towarzyskiej.
Zakończywszy swą mowę, Ben stał sztywno, podekscytowany własnymi słowami, i ze 
zmarszczonym czołem, jakby zakłopotany, wpatrywał się w fotografię kota. 
Właściwie nie 
podniósł głosu, mówił dość cicho, choć z naciskiem, i jeszcze nie otworzył 
drzwi. Niewątpliwie 
jednak pragnął to zrobić, aby jak najprędzej pozbyć się mnie z domu.
Zdawałem sobie sprawę, że przez tę swoją skłonność do czerwienienia się 
zdradziłem, co 
czuję w owej chwili. Cała moja twarz i szyja zmieniły kolor, policzki mnie 
paliły. Powiedziałem 
lekkim tonem, tak obojętnie, jak tylko potrafiłem:
– No cóż, dobrze. Mam jednak nadzieję, że pan to jeszcze przemyśli. W końcu 
jesteśmy 
sąsiadami. A jeżeli pan sądzi, że należę do ludzi podróżujących po świecie w 
pogoni za 
przyjemnościami, to pan się grubo myli. Jestem całkiem prostym człowiekiem, co, 
jak sądzę, sam 
pan dostrzeże. Napiszę do państwa jeszcze kiedyś. Czy mógłbym się zobaczyć z 
Mary, zanim 
sobie pójdę?
– Nie ma jej w domu.
– Pewnie poszła po zakupy. Może niedługo wróci? Bardzo bym chciał się z nią 
zobaczyć.
– Nie ma jej w domu – powtórzył z naciskiem.
Wziął z łóżka kopertę i zaproszenie i cisnął je na podłogę. Potem z trzaskiem 
otworzył 
szeroko drzwi.
Stał teraz pomiędzy mną a drzwiami. Był to kłopotliwy moment. On cofnął się 
trochę, ja 
zrobiłem szeroki gest ręką, jak gdybym ustępował mu pierwszeństwa, pragnąc 
instynktownie 
rozwiać aurę nagłej wojowniczości. Minąłem go, potem przeszedłem przez sień i 
zacząłem się 
mocować z frontowymi drzwiami. Ben, który natychmiast pospieszył za mną, chciał 
mi pomóc, 
i nasze dłonie spotkały się na chwilę. Musiałem przesunąć się trochę w bok, żeby 
wyjść. Nie 
miałem odwagi obejrzeć się w kierunku kuchni, zresztą byłem tak przejęty, że nic 
bym nie 
zobaczył. Z przerażającą jasnością widziałem tylko oślepiająco jaskrawe, 
szkarłatne 
i pomarańczowe, ogromne kwiaty róż rosnących przy ścieżce. Drzwi się 
zatrzasnęły. Spiesznie 
starałem się uporać ze skomplikowaną zasuwką przy furtce i w końcu jakoś udało 
mi się 
wydostać na chodnik. Ruszyłem szybko w dół ze wzgórza. Nie biegłem; szedłem 
coraz wolniej 
i wolniej, a kiedy dotarłem do wsi, posuwałem się już spacerowym krokiem. 
Dojmujące uczucie 
złości, lęku i jakiś gotujący się we mnie wstyd powoli ustępowały. Czy uciekłem 
jak 
przestraszony pies? Uznałem, że odpowiedź na to pytanie nie ma dla mnie 
znaczenia. Dotknąłem 
rozpalonych policzków i ochłodziłem je wierzchem dłoni.
Powoli się uspokajałem i na miejscu gwałtownego wzburzenia pojawiło się z wolna 
inne, 
mniej gwałtowne uczucie, ale jakieś ponure, przejmujące, a raczej dwa uczucia 
blisko, ponuro 
złączone ze sobą. Wspomnienie lichej narzuty, którą przykryta była otomana, i 
nasuwający się 
stąd wniosek, że Hartley... sypia... z tym brutalem, z tym starzejącym się 
uczniakiem, przejęły 
mnie bólem. Wiedziałem, że odczuwam ów szczególny ból nie dlatego, że zobaczyłem 
tę 
otomanę, lecz dlatego, że dopóki nie byłem pewny tego, czego byłem pewny teraz, 
usiłowałem 
zablokować całkowicie pewne reakcje na istniejącą sytuację, pewne obrazy, pewne 
wrażenia. 
I jeszcze jedno uczucie, blisko związane z tym pierwszym, rodziło się w mroku i 
zaczynało 
wydostawać na powierzchnię – straszna radość. Ben był po prostu taki, jak... się 
obawiałem... 
i jak się spodziewałem. To znienawidzony tyran, do głębi nikczemny człowiek. A 
więc... 
a więc...
Historia 
Część trzecia
– Każde trwałe małżeństwo opiera się na lęku – powiedział Peregrine Arbelow.
Pozwólcie, że to wyjaśnię. Piszę te strony, podobnie jak poprzednie (właściwie 
od strony 
setnej), w Londynie, w swym wyjątkowo nędznym i zaniedbanym nowym mieszkaniu. 
Doszedłem do wniosku, że gdybym zapragnął żyć jak pustelnik, z dala od świata, 
to moje 
mieszkanie o wiele bardziej by się do tego nadawało. (Ktoś mi ostatnio 
powiedział coś takiego. 
Rosina?) Tyle rzeczy się ostatnio wydarzyło, że postanowiłem spisać to wszystko, 
zachowując 
ciągły tok narracji, bez zbyt częstych wycieczek w przyszłość. A więc w końcu 
spisuję dzieje 
swego życia tak, jakby to była powieść. Czemu nie? Jest to jedynie kwestia 
wyboru odpowiedniej 
formy, zresztą ta historia, historia mojego życia, sama jakoś zadecydowała o 
swej literackiej 
formie. Będę miał podczas pisania wiele czasu, żeby się zastanawiać, wspominać, 
robić dygresje 
i filozofować, powracać do odległej przeszłości i kreślić obrazy ledwie 
zarysowującej się 
teraźniejszości; a zatem moją powieść można jednak uważać za coś w rodzaju 
pamiętnika, za 
swego rodzaju dziennik. Przeszłość i teraźniejszość tak się przecież w końcu 
zazębiają, że 
stapiają się ze sobą; jak gdyby czas był jakimś sztucznie rozdzielonym 
materiałem, który chce się 
łączyć i przenikać nawzajem, ma tendencję do kurczenia się i zwiększania swego 
ciężaru 
podobnie jak pewne ciała niebieskie, o których nam opowiadają naukowcy.
Przyjechałem tutaj przed dwoma dniami i prawie cały czas spędziłem na pisaniu. 
Drugiego 
dnia wieczorem odwiedziłem Peregrine’a, co zaraz pokrótce opiszę. Dziś będę 
kontynuował te 
wspomnienia. To dziwne, ale jakoś łatwiej mi jest pisać tutaj, w tej ciasnocie, 
w tym bałaganie, 
niż w „Shruff End”, gdzie mam tyle miejsca. Łatwiej mogę się tutaj 
skoncentrować. Mój Boże, 
a jest na czym się koncentrować! Dziś wieczorem wsiądę w pociąg i wrócę do domu. 
(Do domu? 
Tak, do domu.) Zatelefonowałem po miejscową taksówkę, żeby przyjechała po mnie 
na stację.
Siedzę w tej chwili przy kiwającym się stoliku ustawionym przy oknie, z którego 
widzę 
pierzaste wierzchołki jasnozielonego plątana, a poniżej jego szumiącego listowia 
dżunglę ścian, 
okien i kominów oraz tylne ściany domów zbudowanych z wiktoriańskiej cegły w 
kolorze 
zgniłobrązowym; z takiej cegły zbudowana jest, jak się zdaje, cała ta część 
Londynu. Kiedy 
kupowałem „Shruff End”, w gorączkowym pośpiechu sprzedałem swoje duże, 
przestronne 
mieszkanie w Barnes tak blisko rzeki i linii kolejowej. Moje nowe lokum miało 
być, w każdym 
razie tak sobie umyśliłem, czymś w rodzaju pokutnej kaplicy. Do tej pory nie 
miałem jeszcze 
czasu ustawić mebli. Kiedy to piszę, obok mnie stoi fotel, a na nim telewizor. 
(Chwała Bogu, że 
w „Shruff End” nie można oglądać telewizji!) Obok, przodem do ściany, stoi 
biblioteka, widzę 
przed sobą jej tylną ściankę, szarą, obwieszoną girlandami pajęczyn i 
nadgryzioną przez korniki. 
Cała podłoga zasłana jest obrazami, lampami, książkami, różnymi ozdobami, 
zwiniętymi 
dywanami oraz kawałkami potłuczonego szkła i porcelany; wszystko to razem 
przedstawia 
ponury widok. Popędzałem ludzi z przedsiębiorstwa od przeprowadzek; nie spisali 
się najlepiej. 
Nie rozpakowane paki ze sprzętem kuchennym wypełniają maleńką kuchnię. Mimo że 
sprzedałem wiele rzeczy, część zaś oddałem do magazynu (w tym kilka kufrów 
pełnych 
teatralnych pamiątek), za dużo tu różnych rupieci. Dwie sypialnie są bardzo 
małe, ale z ich okien 
roztacza się przyjemny widok na uliczkę z małymi domkami przerobionymi ze 
stajni; przed 
każdym z nich rośnie wiele kwiatów i krzewów. Kuchnia, gdy będzie się już można 
do niej 
dostać, wystarczy na moje potrzeby; jest w niej dobra kuchenka gazowa oraz 
lodówka. Wczoraj 
zjadłem na lunch makaron z serem z puszki, przyprawiony czosnkiem i bazylią, 
dodawszy 
jeszcze sera, a do tego sporą salaterkę zimnych gotowanych malutkich cukinii. 
(Moim zdaniem 
cukinii nie powinno się nigdy smażyć. Muszę pamiętać, żeby kupić sobie zapas 
cukinii oraz 
zielonej papryki i zabrać ze sobą do „Shruff End”.) Skoro już mowa o jedzeniu, 
właśnie w tej 
chwili przypomniało mi się, że wczoraj, kiedy byłem u Perrry’ego, miałem jeść 
obiad z Lizzie 
i Gilbertem; zapomniałem ich zawiadomić, że nie przyjdę. Pewnie spędzili cały 
dzień na 
przygotowywaniu dla mnie smakołyków.
A oto, co mnie sprowadziło do Londynu. Przypuszczam, że powodem mojego wyjazdu 
ze 
„Shruff End” było przede wszystkim to, że uświadomiłem sobie nagle, iż nastąpiła 
jakaś przerwa 
w moich zabiegach o odzyskanie Hartley, bardzo istotna przerwa. Nadszedł czas na 
zastanowienie się i zaplanowanie dalszych kroków oraz doprowadzenie do 
skrystalizowania się 
pewnych zamiarów. Bardziej bezpośrednim powodem stała się jednak Rosina i jej 
koszmarny 
czerwony samochodzik. Rosina pojawiła się znów w „Shruff End” wieczorem tego 
dnia, kiedy 
odbyłem owo informacyjne spotkanie z Benem, które dopiero co zrelacjonowałem. 
Zadziwiłem 
ją, a jednocześnie pozbyłem się jej, pytając, czy zabierze mnie ze sobą 
nazajutrz wczesnym 
rankiem do Londynu. Chciałem wyjechać, jak już wspominałem, żeby móc wszystko 
przemyśleć. 
Pragnąłem także, co zaraz wyjaśnię dokładniej, poszukać wśród rzeczy 
pozostawionych 
w Londynie jakichś dawnych zdjęć Hartley. Właśnie ta podróż okazała się 
doskonałym 
sposobem, żeby się pozbyć Rosiny, przynajmniej na razie. Proponując swoje 
towarzystwo 
i wyrażając chęć skorzystania z jej usług jako szofera (ona bardzo dobrze 
prowadzi), chciałem ją 
nie tylko przejednać. W czasie tej podróży mogłem ją także na pół żartem 
poinformować, że nie 
ma mowy o ponownym związku z Lizzie i że taki pomysł nigdy naturalnie nie był 
traktowany 
przeze mnie poważnie. Rosina przyjęła to moje oświadczenie do wiadomości tak, 
jak się 
spodziewałem: chłodno, z rozsądną wspaniałomyślnością – co doprowadziłoby mnie 
do 
wściekłości, gdybym powiedział jej całą prawdę. Napomknąłem nawet coś o tym, że 
to ona 
pomogła mi „odzyskać zmysły”. Czy Rosina naprawdę uwierzyła w to, że porzuciłem 
Lizzie i że 
zastosowana przez nią taktyka terroru zmusiła mnie do poddania się? A może 
podejrzewała, że 
kryje się za tym zupełnie co innego? Trudno powiedzieć. Ona jest przecież w 
końcu aktorką.
Oboje byliśmy zdziwieni, że tak przyjemnie upłynęła nam ta podróż. Nie 
rozmawialiśmy 
o sprawach osobistych, ale gawędziliśmy i plotkowaliśmy całą drogę, ciesząc się 
przez cały czas 
swoim towarzystwem, tak jak dawniej, kiedy Rosina jeszcze mnie nie kochała, a ja 
za nią nie 
szalałem. Teraz taktownie mówiła tylko o tym, o czym chciałem usłyszeć; o 
niepowodzeniach, 
upadkach, bankructwach i osobistych tragediach różnych ludzi. Plan Fritziego 
sfilmowania 
Odysei uległ zagrożeniu z powodu kłopotów finansowych, Marcus procesował się z 
Alem 
w związku z kontraktem dla Nella, trzeci mąż Rity uciekł od niej z jakimś 
tancerzem, Fabiana 
znów zamknięto w zakładzie dla umysłowo chorych. Apres moi la deluge. [(franc.) 
– Po mnie choćby 
potop.] Ja zabawiałem Rosinę opisem swoich perypetii w barze „Pod Czarnym Lwem”, 
ale 
właściwie przez całą drogę myślałem o Hartley, chociaż wcale nie dawałem tego po 
sobie 
poznać. W końcu ja też jestem aktorem. Rosina wysadziła mnie w Notting Hill. 
Rozstaliśmy się 
po przyjacielsku, choć miny mieliśmy niezbyt pewne. Rosina jest zbyt 
inteligentna, żeby 
zdecydowała się wywierać na mnie w tym punkcie nacisk, zwłaszcza jeśli wierzyła, 
że odniosła 
jakąś korzyść, z powodzeniem wykorzystując swą moc. Nie miałem pojęcia, co ona 
sobie myśli 
i czego chce, i wkrótce o niej zapomniałem. Oddałem się wcale przyjemnym, trochę 
zwariowanym uczuciom, które zawsze mnie ogarniają, kiedy znajdę się w Londynie; 
są to 
mieszane uczucia, ale wydaje mi się, że w tej wielkiej tragikomicznej metropolii 
przyoblekam się 
znów we własną skórę, kiedy w pociągu czy w autobusie pękają nagle wszelkie 
więzi społeczne. 
Poszedłem do swojego mieszkania (nie chciałem, żeby Rosina mnie tam zawiozła), 
robiąc po 
drodze jakieś zakupy. Wprawiłem się w nastrój bolesnego podniecenia. Te obce 
zagracone 
pokoje, jeszcze pachnące życiem innych ludzi, przywitały mnie wrogo. Od razu 
zacząłem szukać 
fotografii Hartley. Bałem się, że mogły zginąć w czasie przeprowadzki, ale je 
znalazłem. 
Wytrząsnąłem wszystkie z koperty i rozłożyłem na stole, brązowawe, wyblakłe, z 
pozaginanymi 
rogami. Są to niemal wszystkie zdjęcia, które jej zrobiłem. Hartley zawsze 
uśmiechnięta albo 
roześmiana, z rozwianymi przez wiatr włosami i spódnicą, upozowana na mostku nad 
kanałem, 
trzymająca rower, oparta o bramę, klęcząca wśród jaskrów, rozpromieniona, 
wpatrzona we mnie 
z miłością. Ciągle starałem się dopatrzyć podobieństw, przerzucić jakiś pomost 
między tą młodą 
twarzą a obecną, starą (szukałem rysów młodej twarzy w starej i vice versa), ale 
wizerunki te 
były zbyt straszne i zbyt dla mnie bolesne, bo emanowały radością życia i 
szczęściem. Ostrożnie 
i rozważnie zebrałem wszystkie fotografie i wsunąłem je z powrotem do koperty, 
żeby je zabrać 
ze sobą do „Shruff End”.
Potem zacząłem gorączkowo szukać fotografii matki i wkrótce znalazłem jedną, na 
której 
twarz mamy nie wyraża niepokoju; matka uśmiecha się do mnie z tego zdjęcia 
szczerze, szeroko, 
z jakimś łagodnym a jednocześnie wszechwładnym, tak dobrze mi znanym wyrazem 
twarzy. 
Gładko sczesane do tyłu włosy odsłaniają wysokie, wypukłe czoło, szeroko 
rozstawione oczy 
patrzą władczo prosto przed siebie. Intelektualistką to ona nie była, ale na 
pewno w wielu 
zawodach osiągnęłaby sukces. Często bywała wesoła, lecz wesołością wywodzącą 
się, 
a w każdym razie jakoś związaną i niemal ostentacyjnie demonstrowaną jako efekt, 
z prostego, 
ascetycznego, nienagannego życia, jakie wiodła. Burzliwe lata młodości ominęły 
moich 
rodziców.
Znalazłem także, choć wcale go specjalnie nie szukałem, wzruszające (aż nadto 
wzruszające) 
zdjęcie ojca. Jest na nim jeszcze bardzo młody, w mundurze oficera piechoty z 
czasów pierwszej 
wojny światowej. Jak, u licha, udało mu się wyjść cało z tej masakry i dlaczego 
nigdy nie 
wypytałem go o to dokładnie. Ojciec także patrzy prosto na mnie, ale się nie 
uśmiecha, w jego 
nieśmiałych oczach czai się niepokój. Jakie miękkie i młode miał usta! Jakżeż 
ten łagodny, 
nieśmiały człowiek radził sobie jako żołnierz? To moja matka podejmowała w 
naszej rodzinie 
wszelkie decyzje i wykłócała się z dostawcami. Być może dzięki tej odporności 
typowej dla ludzi 
północy, jaką częściowo po niej odziedziczyłem, zmusiłem świat, żeby przyjął 
mnie takim, jakim 
jestem, i zaakceptował moje własne kryteria oceny.
Natknąłem się jeszcze na zdjęcie stryja Abla i stryjenki Estelli; wystawało spod 
jakichś 
koszmarnych fotografii Jamesa na tym jego kucyku. (Dlaczego w ogóle trzymałem te 
fotografie?) 
Wyciągnąłem je. Stryjostwo są w strojach wieczorowych i tańczą. Trzymają się 
daleko od siebie, 
ale sądząc ze sposobu, w jaki na siebie patrzą, można wnosić, że odsunęli się od 
siebie tylko na 
chwilę i zaraz zaczną znów tańczyć przytuleni. Co oni tańczyli? Tango? Walca? 
Slowfoxa? 
W ich pozie jest coś, co świadczy nie tylko o ich szczęściu, lecz także o 
wzajemnej zależności 
i absolutnej więzi, która dawała im tyle satysfakcji. On – taki krzepki, taki 
władczy, taki 
elegancki, taki opiekuńczy. Ona – taka delikatna, pełna wdzięku, ufna, uległa i 
kochająca. I taka 
diabelnie ładna. Biedna, szczęśliwa stryjenka Estella. Nie dożyła dnia, kiedy 
zaczęłaby już 
przygasać jej uroda. Skąd się u mnie wzięło to zdjęcie? I nagle sobie 
przypomniałem, że je 
ukradłem z rodzinnego albumu w „Ramsdens”. Odwróciłem sztywny, zbrązowiały 
kartonik 
i dostrzegłem na odwrocie resztki kleju i maleńki skrawek miękkiej, grubej 
tektury z karty 
albumu, z której wydarłem to zdjęcie.
Kiedy mknęliśmy z Rosiną szosą wczesnym rankiem owego słonecznego dnia, 
rozmawiając 
o Kalifornii i o ostatniej kłótni w Związku Aktorów, układałem jednocześnie w 
myśli list, który 
zamierzałem napisać do Hartley, jak tylko przyjadę do Londynu. Gdy jednak 
dotarliśmy na 
miejsce, poczułem, że przede wszystkim muszę się uspokoić, ocenić sytuację i 
zapisać wszystko, 
co się ostatnio wydarzyło. Potem doszedłem do wniosku, że nie powinienem na 
razie pisać do 
Hartley z innych jeszcze powodów. Rzeczywiście byłem okropnie rozstrojony i nie 
tyle 
niezdecydowany, ile pełen niepokoju, zniecierpliwienia i lęku. Ciągle jeszcze 
starałem się 
odsunąć od siebie straszną, paraliżującą mi umysł i sprawiającą ból zazdrość, 
która czaiła się 
wciąż gdzieś w jakimś zakątku mojej skołatanej głowy. Starałem się trzymać ją od 
siebie 
z daleka, nieustannie próbowałem myśleć. Owocem tych przemyśleń było, co 
następuje:
Kiedy zostawiłem Bena samego po tej dość koszmarnej rozmowie, ogarnęła mnie 
jakaś 
ponura, dzika radość, ponieważ nagle uświadomiłem sobie, że mam podstawy, żeby 
go 
nienawidzić, mam nawet podstawy do czegoś więcej, i to dużo więcej, niż 
nienawiść. Mówiąc 
z grubsza, mogłem teraz rozpatrywać całą tę sprawę jako ratowanie Hartley. Był w 
tej myśli 
gwałtowny skok naprzód, tak jakby coś, co istniało, pchnęło mnie w bardzo 
odległą przyszłość. 
Nienawiść, zazdrość, lęk, niepohamowana tęsknota i miłość kłębiły się w mojej 
głowie. Ach, 
moja biedna dziewczyna! Moja biedna, kochana dziewczyna! Cierpiałem katusze, 
jakie niesie 
tylko zaborcza, opiekuńcza miłość, i wielki ból na myśl, że nie potrafiłem 
ustrzec Hartley przed 
nieszczęśliwym życiem trwającym od tylu lat. Jakże jaja będę teraz rozpieszczał 
i kochał, jak 
troskliwa, doskonała będzie ta moja miłość, jeśli tylko... Ale wciąż jeszcze 
byłem na tyle 
ostrożny, by kontynuować myślenie.
Podsumowałem wszystko, czego zdołałem się do tej pory dowiedzieć, i nie miałem 
wątpliwości, na co to wszystko wskazuje. Hartley kocha mnie i od dawna żałuje, 
że mnie 
utraciła. Jakże by mogło być inaczej? Nie kocha swego męża. Jakże by mogła go 
kochać? To 
osobnik o przeciętnej umysłowości. Nie ma w tym człowieku ani krztyny duchowej 
słodyczy, ani 
fantazji. Pod względem fizycznym jest zupełnie nieatrakcyjny z tymi swoimi 
wielkimi, 
bezkształtnymi, zmysłowymi ustami i wyglądem krótko ostrzyżonego uczniaka. Jest, 
jak się 
wydaje, okrutnikiem i brutalem. Musi być tyranem, zapewne człowiekiem 
chronicznie 
zazdrosnym, tępym, niechętnym, zawziętym burkiem, ograniczonym, zamkniętym w 
sobie 
facetem, któremu obca jest wszelka radość życia. Przez te wszystkie lata Hartley 
była jego 
więźniem. Być może z początku myślała o ucieczce, ale stopniowo zaczęła ją 
ogarniać rozpacz, 
podobnie jak inne zastraszone, zrozpaczone kobiety. Uznała więc, że lepiej 
zrezygnować z walki 
i wyrzec się wszelkich nadziei. Szok, jaki przeżyła na mój widok, musiał być 
ogromny. 
Oczywiście trochę się już z tym faktem zdołała oswoić do czasu, gdy i ja ją 
rozpoznałem. Łatwo 
można sobie wytłumaczyć jej przerażenie i niechęć. Prawdopodobnie bała się męża, 
ale jeszcze 
bardziej ją przerażała dawna miłość do mnie, nadal żywa, buchająca spod ziemi 
jak płonąca ropa 
naftowa, ta miłość, która mogła teraz co najmniej zniweczyć jej niewielki, 
rozpaczliwi spokój 
ducha.
O tym wszystkim, a także o tym, w jaki sposób mógłbym i jak zabiorę ją od męża, 
jeśli 
będzie tego chciała, zamierzałem napisać w liście, który postanowiłem 
przygotować i doręczyć 
jej po kryjomu. Ale kiedy się tak nad tym zastanawiałem, rozsądek oraz lęk 
powstrzymywały 
mnie jeszcze od tego kroku. Obawiałem się, że jeśli teraz coś by mi się nie 
powiodło, to 
chybabym oszalał. Rozsądek mówił mi, że wskazówki, jakie zdobyłem, nie są 
całkiem wyraźne 
i można je odczytać w różny sposób. Moja osoba, tak wrogo nastawiona do Bena, 
nie jest pewnie 
zbyt godnym zaufania świadkiem. Czy Ben zachowywałby się w stosunku do mnie w 
czasie tego 
naszego spotkania w sposób aż tak nieprzyjemny, gdybym ja nie był taki 
rozdrażniony? No cóż, 
on właściwie do samego końca panował nad sobą. To ja czułem od samego początku 
dziką, 
nierozumną wrogość. I do tego jeszcze ta tajemnicza sprawa z Tytusem. Dlaczego 
on uciekł? 
Może okazał się dzieckiem trudnym albo może to przestępca? Czy dzięki tragedii, 
jaką była dla 
jego rodziców ta ucieczka, dzięki wspólnie dzielonemu bólowi stali się sobie 
bardziej bliscy? 
Dzielili ból, dzielili łóżko. Musiałem siłą trzymać swoje myśli w ryzach, bo 
ciągle otwierały się 
jakieś długie ciemne tunele, którymi pragnęły usilnie podążać. Oczywiście 
możliwe też (i to mnie 
przytłaczało), że choć Ben to brzydal, pozbawiony uroku, brutalny i tępy, ona go 
kocha i jest 
z niego jako męża całkiem zadowolona.
Odpowiedziałem więc sobie w sposób zadowalający na wiele pytań. Pozostawało 
jeszcze 
jedno, ostatnie pytanie: Czy ona go mimo to kocha? To przecież niemożliwe! A 
jednak muszę się 
upewnić. Muszę się tego dowiedzieć, zanim przystąpię do jakiegokolwiek działania 
i zacznę 
wprowadzać w czyn swoje plany i projekty, które zaprzątały moje myśli i 
absorbowały całą moją 
uwagę. Muszę zaczekać, wszystko musi zaczekać aż do czasu, gdy będę znał 
odpowiedź na to 
ostatnie pytanie.
Ale w jaki sposób mógłbym się tego dowiedzieć? Nie śmiałem napisać i spytać o to 
samą 
Hartley. Zbyt wiele od tego zależało. I kiedy tak się zacząłem nad tym 
zastanawiać, doszedłem 
do wniosku, że jej odpowiedź i tak byłaby niejasna. I wtedy (mówię o dniu 
wczorajszym) 
dostrzegłem rozwiązanie, dość koszmarne, lecz konieczne rozwiązanie tego 
problemu. O tym 
jednak napiszę we właściwym czasie. Na razie zrobię sobie przerwę i odpocznę. 
Aby 
zainaugurować jakoś ten odpoczynek, zadzwoniłem do Peregrine’a. Wpadłem do niego 
i upiliśmy się, i teraz właśnie opiszę, o czym rozmawialiśmy, gdyż część tej 
naszej rozmowy 
odnosi się do mojej sytuacji. Kiedy tak teraz o tym wszystkim myślę, dochodzę do 
wniosku, że 
właściwie niemal wszystko na tym świecie odnosi się obecnie w jakiś sposób do 
mojej sytuacji. 
Oczywiście nie mówiłem Peregrine’owi o Hartley. Nigdy mu o niej nie wspominałem, 
choć raz 
napomknąłem o swej „pierwszej miłości”.
Kupiłem coś do jedzenia i przyniosłem to wszystko do mieszkania Peregrine’ 
a w Hampstead. Dużo czasu straciłem, zanim zdołałem wytłumaczyć Perry’emu, że 
chodzenie do 
drogich, zatłoczonych restauracji, gdzie nadęci kelnerzy podają niesmaczne 
jedzenie i wyrzucają 
człowieka, zanim on sam ma ochotę wyjść, jest idiotyczne i niemoralne. W domu 
spędziliśmy 
spokojny wieczór; całkowicie odprężeni, zjedliśmy wspaniałą potrawę mięsną z 
ryżem i zieloną 
sałatą (przyrządzone przeze mnie, bo Perry nie potrafi gotować), a na deser 
mieliśmy mnóstwo 
świeżych owoców z kruchymi ciasteczkami. Do tego opróżniliśmy trzy butelki 
wspaniałego 
czerwonego wina z zapasów Peregrine’a. (Nie jestem aż takim małostkowym purystą, 
by gardzić 
czerwonym winem do potraw z curry.) Potem napiliśmy się kawy i whisky i jedliśmy 
rachatłukum. Dzięki Bogu, nigdy nie miałem kłopotów z trawieniem. Jakże mi żal 
ludzi, którzy 
nie mogą cieszyć się tym, co jest w końcu największą przyjemnością w życiu, a 
dla wielu może 
nawet jedyną – jedzeniem i piciem.
Przyznaję, że poszedłem do Peregrine’a nie tylko po to, żeby się napić i 
pogawędzić ze 
starym przyjacielem, lecz także dlatego, że zatęskniłem do męskiego towarzystwa 
i chciałem 
znów zakosztować czysto męskiego współudziału, który przypomina naprawdę 
współudział 
w zbrodni, w męskim szowinizmie, w radzeniu sobie w różnych sytuacjach i po 
prostu 
żarłocznym cieszeniu się dniem dzisiejszym, nawet jeśli wszystko dokoła jest 
piekłem. Muszę 
jednak dodać, że w moim przypadku nie wchodzą w grę ordynarne i sprośne rozmowy. 
Czuję 
wstręt do wulgarnych sprośności. Musiałem dać kiedyś przed laty nauczkę 
Perry’emu i kilku 
innym, z wyjątkiem Wilfreda. On nigdy nie był wulgarny.
Tak więc przemyślawszy wszystko, podjąłem decyzję i poczułem się odprężony; 
teraz mogę 
odpocząć i zebrać siły. Hartley poczeka. Nie ucieknie. Nie może uciec.
– Każde trwałe małżeństwo opiera się na lęku – powiedział Peregrine. – Lęk jest 
sprawą 
zasadniczą. Człowiek grzebie się w ludzkiej duszy i co znajduje na dnie? Nędzny, 
uporczywy, 
okrutny, egoistyczny lęk, który zmusza nas do włażenia z butami do duszy 
bliźnich albo do 
kulenia się ze strachu. Ludzie w małżeństwie albo starają się zdominować 
partnera, albo mu 
ulegają. Oczywiście czasami „jakoś się docierają” lub „osiągają harmonię”, gdyż 
trzeba sobie 
poczynać rozsądnie ze źródłem terroru w naszym życiu. Podejrzewam, że tak 
naprawdę to jest 
strasznie mało szczęśliwych małżeństw, tylko że ludzie ukrywają swoje 
nieszczęście 
i rozczarowanie. Ile my znamy szczęśliwych par? No tak, Sid i Rosemary. Mają 
przemiłe 
dzieciaki, rozmawiają ze sobą, właściwie nie przestają szczebiotać. Tak, to 
swego rodzaju cud, 
ale czy my wiemy, jak tam u nich jest naprawdę i jak długo to będzie trwać? Nie 
przychodzi mi 
do głowy żadna inna szczęśliwa para, chociaż znam kilka, które wyglądają tak, 
jakby wszystko 
było między nimi OK, tak się jednak akurat składa, że wiemy, jak to wygląda za 
kulisami. 
O Boże, Charles, mądry byłeś, że się nie ożeniłeś. Pozostałeś wolnym 
człowiekiem. Tak jak 
Wilfred Dynning. Nigdy nie nałożono ci uzdy, nie krępował cię żaden łańcuch. 
Rany boskie, jak 
ja brzydzę się kobietami. Ale nie udało mi się także ograniczyć do chłopczyków. 
Nie musisz się 
czerwienić i udawać skromnisia, nigdy nie miałem chętki na ciebie. Wiem, co 
wyprawialiście 
z Fritziem Eitelem. Nie... lecz nie odrzuciłbym starego Wilfreda, gdyby mnie 
poprosił. Jak 
u niego było z tymi rzeczami? Nikt tego nigdy nie wiedział. A może te sprawy 
wcale go nie 
interesowały? Jeśli tak, to miał szczęście! Ciągle mi brakuje Wilfreda. To był 
uroczy facet. Taki 
wielkoduszny, ustępował innym i chętnie przyznawał im rację. Boże, to u niego 
szukałem 
natchnienia. Upić się ze starym Wilfredem to było jak... do diabła, jak co? Czy 
wiedziałeś, że 
Lizzie Scherer żyje z Gilbertem Opianem? Myślę, że to sprytne posunięcie ze 
strony obojga.
– Mnie także brakuje Wilfreda. Tak, słyszałem o Lizzie. – Jedną z pomniejszych 
przyczyn 
mojej wizyty u Peregrine’ a była chęć sprawdzenia, czy naprawdę krążą jakieś 
plotki o mnie 
i o Lizzie. Gdyby się to okazało prawdą, chciałem ukręcić im łeb. Najwyraźniej 
Perry nic nie 
słyszał. – A więc ty i Pamela...
– To już skończone, naprawdę. To znaczy ona nadal ze mną mieszka, ale nie 
odzywamy się 
do siebie. To piekło, Charles, piekło, jakiego sobie nie potrafisz wyobrazić. 
Być związanym 
z kimś, a tu wszystkie źródła słów zostały splugawione i zatrute. Wszystko, co 
powiesz, jest złe 
i podłe. Chryste, czy ja bez przerwy muszę zbierać to, co ktoś wyrzucił? 
Najpierw była ta suka 
Rosina, potem taka przyjaciółka jak Pam. Widziałeś się ostatnio z Rosiną?
– Nie.
– Ja też nie. Ale ilekroć włączam telewizor, widzę ją, cholera. Chyba ją kiedyś 
kochałem, 
a może dzięki niej czułem się jak Marek Antoniusz? Penche sur elle Uardent 
imperator... 
[Pochylony nad nią namiętny cesarz...] Wszystko, co widziałem w oczach Rosiny, 
było moim własnym 
odbiciem. A potem zobaczyłem salę sądową i rozwód. Kłopot z Rosiną polega na 
tym, że ona 
pragnie wszystkich: Juliusza Cezara, Jezusa Chrystusa, Leonarda, Mozarta, 
Wilamowitza, 
Gladstone’a, D.H. Lawrence’a, Jimmy’ego Cartera. Wystarczy kogoś wspomnieć, i 
już go 
pragnie.
Chyba nie masz ochoty przejąć po mnie również Pam, co? Nie? No cóż, nie potrafię 
ci 
opisać, jak to wszystko wygląda. Jak walka na noże. I właściwie ta walka jeszcze 
się wcale nie 
skończyła... żadne z nas nie ma, cholera, siły, żeby zająć się formalnościami 
rozwodowymi. Te 
formalności są piekłem; człowiek musi myśleć, podejmować decyzje, kłamać. Ona 
chyba już ma 
innego faceta, ale ja nie chcę nic o tym wiedzieć. Często gdzieś wychodzi. 
Bardzo bym sobie 
życzył, żeby wyszła i więcej nie wróciła, niestety, jej jest chyba tak wygodnie. 
Ta jej nie 
kończąca się czysta dokuczliwość, to złośliwe deptanie wszystkich drobnych 
czułości i radości, 
wszystkich tych nonsensownych spontanicznych odruchów, które wiążą jednego 
człowieka 
z drugim. Ja naprawdę próbuję czasami nawiązać z nią kontakt, ale Pam zawsze 
kwituje to 
najbardziej bolesnymi, zjadliwymi ripostami, jakie jej się uda wymyślić. W końcu 
człowiek staje 
się nieczuły na te ustawiczne ciosy... i oczywiście w niego też wstępuje szatan, 
to jasne jak 
słońce, i staje się coraz bardziej pomysłowy w czynieniu zła. Obserwowałem takie 
sytuacje 
w innych związkach małżeńskich i wiem, że strona, która się czuje winna, choćby 
nawet to było 
nieuzasadnione, bez przerwy pada ofiarą różnych kaprysów partnera i nie potrafi 
zająć moralnego 
stanowiska. To prowadzi do wzajemnego terroryzowania się. Kiedy jeszcze 
sypialiśmy razem, 
leżeliśmy czasami nie śpiąc w nocy i jedyną pociechą było wyobrażanie sobie ze 
szczegółami, że 
się schodzi na dół, bierze siekierkę i rozwala tej drugiej osobie głowę, tak że 
na poduszce 
pozostaje tylko krwawa miazga. Ach, Charles, Charles, ty nie masz pojęcia o 
rozkoszach stanu 
małżeńskiego! Napij się jeszcze whisky.
– Dzięki. A jak się miewa ta mała dziewczynka? Jak jej na imię? Angela? – Miałem 
na myśli 
córkę Pameli z pierwszego małżeństwa z „Gingerem” Godwinem.
Ona nie jest już wcale taka mała. Chodzi do szkoły. Tak w każdym razie 
przypuszczam, bo 
codziennie dokądś wychodzi. Nie zwracam na nią uwagi, a ona na mnie. Nigdyśmy 
się nie 
obchodzili. Nie sądzę, żeby matka ją widywała. Pam bywa teraz bardzo często 
pijana. To 
budujący widok. Och, Charles, jaki ty jesteś szczęśliwy, że uniknąłeś tych 
wszystkich bolesnych 
pułapek, tych sytuacji, kiedy człowiekowi serce krwawi, kiedy wyje z bólu i 
widzi, że przemienia 
się w szatana. Ominęło cię to wszystko. Boże, jakiż z ciebie mądrala. Taki 
jesteś gładki, 
sympatyczny facet, Charles, taką masz sympatyczną gładką twarz, różową jak 
buziak 
dziewczyny. Założę się, że golisz się tylko raz na miesiąc. I jakie masz 
cholernie czyste ręce 
(popatrz na moje!). Uniknąłeś tego wszystkiego bez żadnego dla siebie 
uszczerbku, bez żadnego, 
cholera, uszczerbku. Tak, muszę zacząć załatwiać ten cholerny rozwód, ale to 
oznacza 
kontaktowanie się z Pamelą, a ja nie mogę... nie wyobrażam sobie, żebym mógł 
usiąść z nią albo 
próbował usiąść, zresztą już nie siadamy w swojej obecności, i spróbował 
obmyślić jakiś 
rozsądny plan pozbycia się siebie nawzajem. A może ona tego wcale nie chce? Może 
jej 
odpowiada taka sytuacja, mieszkać tutaj i używać tego domu jako bazy, gdyż tutaj 
może robić to, 
co robi? Wpłacam co miesiąc wcale pokaźną sumę na jej konto w banku...
– Czy ona nie może zacząć pracować albo...
– Pracować? Pam? Laissez-moi rire. [Wolne żarty.] Pam nigdy nie była aktorką, 
najwyżej 
gwiazdką. Ona nie potrafi nic robić. Przez całe życie utrzymywali ją mężczyźni. 
Utrzymywał ją 
Ginger, a przed nim jeszcze kilku innych biednych Amerykanów i Bóg wie kto 
jeszcze przed 
nimi. Ginger dotąd jeszcze płaci jej fantastyczne alimenty. Pam zgodzi się ze 
mną rozstać jedynie 
pod warunkiem, że będę robił to samo. A wiesz przecież, że ciągle jeszcze płacę 
alimenty 
Rosinie, chociaż ona zarabia pięć razy tyle co ja. Suis-je un homme, ou une 
omelette? [Czy jestem 
kawał chłopa, czy ciepła klucha?] Czasami się dziwię samemu sobie. Tak miałem 
dosyć Rosiny i tak się 
chciałem jej pozbyć, że podpisałem wszystko, co mi podsunęła. O Boże, Charles, 
gdybyś odbił 
mi jeszcze Pamelę! Szczęściarz z ciebie! Podokazujesz sobie do syta z 
dziewczynami, po czym je 
spławiasz. Jezu, tobie się nawet udało bryknąć od Klementyny! Dlaczego ja się 
tego nigdy nie 
nauczyłem?
– Jeśli sądzisz, że miałem słodkie życie z Klementyną...
Kłopot, Charles, polega na tym, że ty w gruncie rzeczy gardzisz kobietami, 
podczas gdy ja, 
mimo pozorów, wręcz przeciwnie...
– Wcale nie gardzę kobietami. Kochałem się we wszystkich Szekspirowskich 
heroinach, 
zanim ukończyłem dwanaście lat.
– Ale one nie istnieją, mój drogi, w tym rzecz. One zamieszkują nierealny świat 
sztuki, są 
tworami Szekspirowskiego umysłu, jego geniuszu, i kpią sobie z nas, budzą w nas 
złudne 
nadzieje, nieziszczalne marzenia. Realne są tylko kłamstwa, złość i awantury o 
pieniądze.
Sądząc z tej relacji, mogłoby się wydawać, że to Peny przez cały czas mówił. 
Istotnie, pod 
koniec naszego wieczornego spotkania głównie on perorował. Jak to z 
Irlandczykami bywa, 
obdarzony jest wrodzoną elokwencją, a kiedy się zaleje, trudno mu przerwać. Ja 
zaś byłem 
w takim nastroju, że jeszcze zachęcałem go do zwierzeń, nie podejmując samemu 
rozmowy. 
Kojąco działały na mnie te wylewne lamenty i muszę przyznać, że nawet mnie 
ucieszyły jego 
kłopoty. Byłem raczej zadowolony niż zmartwiony tym, że jego drugie małżeństwo 
się 
rozleciało. Czułbym się pewnie dotknięty, gdyby dzięki mnie był szczęśliwy en 
dewcieme noces. 
[(franc.) – W drugim małżeństwie.] Wiem, że takie myśli nie przynoszą mi 
zaszczytu, ale nie należą do 
rzadko spotykanych.
Siedzieliśmy w dosyć dużej i ładnej jadalni w mieszkaniu Perry’ego. Biały obrus, 
bardzo 
poplamiony winem, musiał leżeć na stole już od dość dawna. Perry przesunął swój 
tapczan do 
tego pokoju, miał tu też elektryczny czajnik i kuchenkę (na której ugotowałem 
potrawkę z curry), 
resztę mieszkania pozostawiając do dyspozycji Pameli. Maszynka stała na gazecie 
pokrytej 
walającymi się resztkami jedzenia. Sprzątaczka odeszła, gdyż Pamela jej 
naubliżała. Wszystko 
w pokoju pokrywała gruba warstwa kurzu, pachniało przypalonymi patelniami i 
brudną bielizną. 
Ale, jak twierdził Perry, drzwi można było zamknąć i zaryglować.
Peregrine Arbelow ma chyba, jak już wspomniałem wcześniej, największą twarz, 
jaką 
widziałem kiedykolwiek u ludzkiej istoty, chociaż w czasach młodości, kiedy go 
uważano za bon 
vivanta, nie raziło to i uchodził za przystojnego mężczyznę. Peny ma dużą, 
okrągłą twarz, teraz 
dość pełną i zwiotczałą, okoloną (z pomocą nauki) gęstymi, krótkimi, 
kasztanowobrązowymi 
kędziorami. (To właśnie on namawiał mnie, bym się poddał operacji, która 
uratowałaby moją 
czuprynę.) Z jego dużych oczu wyziera nadal niewinność, a może po prostu 
zakłopotanie. Jest 
wysokim, postawnym mężczyzną, nosi zawsze, nawet w upalne dni, tweedowy garnitur 
z kamizelką. I zegarek na łańcuszku. Mówi z lekkim akcentem swego rodzinnego 
Ulsteru, który 
oczywiście znika na scenie, w przeciwieństwie do seplenienia Gilberta Opiana. To 
wspaniały 
komik, ale nie tak dobry jak Wilfred. Wilfredowi nikt nie dorówna.
Doszedłem do wniosku, że najwyższy już czas porzucić niebezpieczny temat kobiet, 
więc 
zapytałem:
– Byłeś ostatnio w Irlandii? – Wiedziałem, że pytanie to podekscytuje Perry’ego 
i z całą 
pewnością skłoni go do zmiany tematu.
Irlandia! Jeszcze jedna suka. Chryste, jacyż ci Irlandczycy są głupi! Jak 
Puszkin powiedział 
o Polakach: ich historia jest i musi być nieszczęsna. Ale Polacy przynajmniej 
cierpią tragicznie, 
Żydzi inteligentnie, nawet dowcipnie. Irlandczycy zaś cierpią idiotycznie, jak 
rycząca krowa 
w bagnie. Nie pojmuję, jak Anglicy mogą tolerować tę wyspę. Już dawno powinno 
się znaleźć 
jakieś ostateczne rozwiązanie tego problemu. No cóż, próbowali. Cromwellu, gdzie 
jesteś teraz, 
kiedy cię naprawdę potrzebujemy? Belfast rozpieprzyli całkowicie. Nikogo to nie 
obchodzi. Jak 
to boli, Charles, jak to boli, te cholerne cierpienia, to upodlenie, te ciągłe 
cholerne rozgrywki wet 
za wet. Dlaczego oni nie mogą w jakimś momencie powiedzieć: dosyć, tak jak to 
zrobił 
Chrystus? Czy setka, nawet tysiąc świętych może ocalić tę wyspę? Nie mogę jej 
zapomnieć. To 
tak jak z tą koszulą tego, jak mu tam, która przylgnęła do ciała i nie można jej 
było zdjąć, tak się 
przylepiła do mnie, do mojej skóry. Jedyne, co mnie czasem, w pewnym nastroju p 
o c i e s z a, 
to myśl, że inni ludzie są jeszcze bardziej nieszczęśliwi, bo ukochany mąż, syn 
albo żona zostali 
zastrzeleni na ich oczach albo zostaną kalekami na całe życie i będą się 
poruszać na wózkach 
inwalidzkich. Taki jestem niegodziwy! Żyję tą Irlandią, oddycham nią, ale, 
Chryste, jakże jest mi 
wstrętna. Tak bym chciał być cholernym Szkotem, to takie okropne być 
Irlandczykiem! Wydaje 
mi się, że bardziej nienawidzę Irlandii niż teatru, a to już coś mówi!
W tej samej chwili drzwi się otworzyły i Pamela wsunęła głowę do pokoju. Potem 
zatoczyła 
się i weszła, a właściwie niemal wpadła do środka, i popatrzyła na nas szklanym 
wzrokiem. 
Miała na sobie płaszcz – widocznie dopiero co przyszła. Była wciąż jeszcze 
przystojna, miała 
gęste, falujące, siwe włosy, teraz dość rozczochrane. Pokryte rozmazaną 
szkarłatną pomadką usta 
o opuszczonych w dół kącikach uśmiechały się agresywnie. Patrzyła na mnie 
zmrużonymi 
oczami, nie zwracając uwagi na Peny’ego.
– Cześć, Pam – powiedziałem.
Z trudem się odwróciła, przytrzymując się drzwi, i już się zbierała do odejścia. 
Nagle się 
zatrzymała, obejrzała, zwróciła ku nam swą nadętą twarz i zaczęła poruszać 
ustami, a gdy 
nazbierała wystarczającą ilość śliny, splunęła na podłogę. Pochyliła się, żeby 
obejrzeć plwocinę, 
po czym wyszła chwiejnym krokiem. Drzwi pozostawiła otwarte.
Peregrine zerwał się i jednym kopnięciem zatrzasnął drzwi. Potem chwycił swoją 
szklankę 
i cisnął ją do kominka, nie stłukła się jednak. Potem zaczął biegać dookoła 
stołu dosłownie 
z pianą na ustach i nagle chwycił stół i uniósł do góry z okrzykiem: – Ooooooch! 
– Przypominało 
to prychnięcie kota, tylko że ten kot musiałby być wielkości lwa. Wstałem, 
wyjąłem Perry’emu 
z ręki drugą szklankę i postawiłem ją na stole. Wtedy ruszył wolno w kierunku 
drzwi. Popatrzył 
na miejsce, gdzie Pamela splunęła, oddarł kawał brudnej gazety i starannie 
nakrywszy plwocinę, 
wrócił na swoje krzesło.
– Napij się, Charles, chłopie kochany. Wcale nie pijesz. Jesteś zupełnie 
trzeźwy. Pij.
– Zacząłeś coś mówić o teatrze...
Miałeś rację, że nie publikowałeś swoich sztuk. Nie były nic warte, nic, pusta, 
czcza, jałowa 
gadanina, nic poza tym, ale przynajmniej nie udawały, że są inne. Za to teraz 
czujesz się 
urażony... No cóż, próżność, próżność. Tak, nienawidzę teatru. – Perry miał na 
myśli londyński 
teatr na West Endzie. – Kłamstwa, same kłamstwa. Niemal każda dziedzina sztuki 
jest 
kłamstwem. Istne piekło. Paskudztwo. Prawdziwe cierpienie jest... jest... Jezu, 
upiłem się... jest... 
takie inne... Och, Charles, gdybyś ty mógł zobaczyć moje rodzinne miasto... I ta 
plująca suka... 
Jak istoty ludzkie mogą żyć w ten sposób, jak mogą robić sobie coś takiego 
nawzajem? 
Gdybyśmy tylko potrafili trzymać usta zamknięte. Rzecz w tym, że dramat, 
tragedię powinno się 
oglądać na scenie, nie w życiu. W tym wszystkim brak duszy, ot co. Każda sztuka 
zniekształca 
życie, wypacza je, a teatr w szczególności, dlatego że wszystko wydaje się w nim 
takie 
prawdopodobne. Widzisz tam prawdziwych ludzi, którzy chodzą, rozmawiają. Boże, 
jak to się 
dzieje, że kiedy włączysz radio, zawsze poznasz, czy słyszysz głos aktora. To 
przez tę 
wulgarność, przez tę wulgarność teatr jest świątynią wulgarności. To żywy dowód, 
że nie 
chcemy mówić o rzeczach poważnych i pewnie nie potrafimy. Wszystko, dosłownie 
wszystko, 
nawet rzeczy najbardziej smutne, najbardziej święte, nawet te najśmieszniejsze, 
zamienia się 
w teatrze w wulgarne triki. Miałeś świętą rację, Charles, kiedy mówiłeś, że 
tylko stary Szekspir 
jest coś wart. On i jeszcze jeden facet, jakiś Grek, którego zresztą nikt nie 
może zrozumieć. Cała 
reszta to zgraja śmierdzących, zadufanych, wulgarnych bubków. Wilfred czuł to. 
Czasami, 
pamiętam, był taki smutny, kiedy podczas jego występu widownia tarzała się ze 
śmiechu. Och, 
Charles, gdyby istniał Bóg, ale Boga nie ma, nie ma Go wcale... – Duże, brązowe, 
okrągłe oczy 
Perry’ego wypełniły się łzami. Pogmerał w kieszeni, szukając chusteczki, i w 
końcu wytarł nos 
w obrus. Po chwili dodał: – Żałuję, że nie zostałem w Irlandii, w Queen’s, i nie 
skończyłem 
medycyny. Byłbym lekarzem. A tak pełzam co dzień bliżej grobu... Kiedy budzę się 
rano, od 
razu myślę o śmierci. A ty?
– Janie.
Nie. Ty ciągle tryskasz młodzieńczą Joie de vivre [(franc.) – radość życia.]. W 
twoim przypadku to 
nie ma nic wspólnego z dobrocią. Nicpoń z ciebie. To twoja cecha przyrodzona, 
dar natury, tak 
jak sylwetka i dziewczęca cera. Ale pamiętaj i wiedz, że... są i tacy, których 
życie jest piekłem.
– Czy ty kiedy uderzyłeś Pamelę? – zapytałem. – Albo Rosinę? – Musiałem być 
chyba 
bardziej pijany, niż się Perry’emu wydawało.
Odniosłem wrażenie, że to pytanie ubawiło go trochę.
– To śmieszne, że o to pytasz. Bo właśnie dziś o tym samym myślałem i 
zastanawiałem się, 
dlaczego tego nie robię, dlaczego nigdy tego nie zrobiłem. Nie. Nigdy na nikogo 
nie podniosłem 
ręki. Wyładowuję się na przedmiotach martwych, szklankach, talerzach; tłukę i 
niszczę, co 
popadnie. To śmieszne, wiesz... wydaje mi się, że to ma jakiś związek z 
Irlandią, że w ten sposób 
robię coś dla Irlandii. To oczywiście jej nie pomaga, ale... wiesz... gdy ktoś 
kogoś uderzy... 
zamiast krzyczeć... albo pluć... albo... to wtedy zostaje przekroczona jakaś 
granica... być może 
jest to ostatnia granica cywilizacji... i potem... pozostają już tylko karabiny 
maszynowe 
i strzelanie w kolana ludziom. O Boże, dlaczego ja się zgodziłem grać w tych 
cholernych 
serialach telewizyjnych, to paskudztwo. Pam i Rosina mnie nieraz uderzyły, nie 
miały obiekcji...
– Drapały cię po twarzy?
– Co tam zadrapania, one walą pięścią. No cóż, zasłużyłem na to. Śmierdziel ze 
mnie... tak, 
śmierdziel. Tak... tak... Napijmy się.
Kiedy Perry znów przytknął obrus do oczu, otworzyły się nagle drzwi i wysoki, 
szczupły 
chłopak o włosach ostrzyżonych na jeża, w czarnej skórzanej kurtce, wszedł 
ciężkim krokiem do 
pokoju, ignorując nas całkowicie. Zbliżył się do kredensu, otworzył go, wziął 
jakąś butelkę 
i opuścił pokój, zamykając za sobą drzwi.
– Cóż to, u licha, za chłopak?
– Ach, to wcale nie chłopak, mój drogi. To moja pasierbica Angela. Ma szesnaście 
lat.
– O Boże, kiedy ją ostatni raz widziałem, była małym brzdącem z blond loczkami.
Już nie jest brzdącem z blond loczkami. Czy wiesz, że ona w zeszłym miesiącu 
ogoliła sobie 
głowę? Włosy dopiero zaczynają jej odrastać. Ojciec kupił jej motor. I to 
bynajmniej nie taką 
terkotkę, na której siedzisz sobie jak na krzesełku, ale potężny, ciężki 
wehikuł, którego dosiadasz 
jak rumaka i który ryczy jak syrena fabryczna. Pamiętam, że kiedyś, będąc w 
sentymentalnym 
nastroju, zwierzyłeś mi się, że chciałbyś mieć syna. Powiedziałem wtedy, że 
nawet nie wiesz, 
jakie byś miał piekło w domu. Teraz myślę, że córki są gorsze. Dziękuję Bogu, że 
nie mam 
własnych dzieci. Dzieci... niewiniątka... Boże! Powinieneś posłuchać, jakich 
słów używa Angela. 
Tak się oszpeciła, wygląda wręcz groteskowo, ale Pamela nie przejmuje się tym. 
Zresztą przed 
chwilą sam widziałeś Pamelę... była tu przecież... a może mi się tylko śniło? 
Angie... tak... Angie 
nosi buty do wspinaczki i wszystko ze skóry. I pije. Oni wszyscy piją. O rany, 
Charles, 
szczęściarz z ciebie. Nie masz rodziny. Rodzina to siedlisko miłości. I 
pomyśleć, że ja nie tylko 
wmawiałem sobie, że kocham te dwie kobiety, ale je naprawdę kochałem... to 
znaczy, jeśli 
jestem w ogóle zdolny do miłości. Czy jestem? Nie wiem. Kochałem... dawniej... 
inne kobiety... 
innych ludzi... teraz utraciłem, utraciłem... odeszły na zawsze... zresztą i tak 
nic dobrego by 
z tego nie wyszło... śmierdziele i dranie, i takie łobuzy jak ja nie mogą być 
szczęśliwe... bo jest 
w końcu jakaś sprawiedliwość na tym świecie. Osiągnąłem stan, w którym bardzo 
trudno mi było 
wyjść, bardzo trudno mi było robić cokolwiek, poza dalszym piciem whisky. 
Zaczynałem się 
idiotycznie przejmować łzami Peregrine’a.
– Perry, kto był twoją pierwszą miłością? – zapytałem.
Nie nazywaj mnie Perrym, do cholery. No dobrze, powiem ci, to wcale nie jest tak 
jak... moją 
pierwszą miłością był wuj Peregrine... Tak... wuj Peregrine... Niech spoczywa w 
spokoju ten 
dobry poczciwy człowiek. I jeśli nadejdzie kiedyś dzień Sądu Ostatecznego, cała 
moja pieprzona 
rodzinka padnie przed wujem Peregrine’em na kolana z nadzieją, że on wstawi się 
za nimi i ocali 
ich przed ogniem piekielnym. A ja będę leżał na ziemi i czekał, żeby on mnie 
podniósł. I wuj 
Peregrine to uczyni. To był cudowny człowiek. Nie wiem, dlaczego uważam go za 
dobrego. Cóż 
ja o tym mogłem wiedzieć jako dziecko. Brał mnie często za rękę i sadzał sobie 
na kolanach. Ten 
drań mnie kochał. Rodzice nigdy mnie nie rozpieszczali, nigdy mnie do siebie nie 
tulili ani nie 
całowali. Myślę, że tak naprawdę to nie bardzo mnie lubili, woleli tę moją 
cholerną siostrę. Ale 
wuj Perry mnie lubił. Tulił mnie i całował. I wiesz, nigdy mnie lepiej nie 
całowały kobiety, 
chociaż było to tylko... nie, wcale nie to, co masz na myśli... takie niewinne i 
słodkie... wuj 
całował mnie tylko wtedy, gdy byliśmy sami. I dzięki temu czegoś się nauczyłem, 
coś 
zrozumiałem. Rozmawialiśmy o wszystkim, jak gdybyśmy byli w tym samym wieku, 
tęskniłem 
do wuja Perry’ego, jak gdyby to on mnie karmił. I nagle pewnego dnia... rodzice 
musieli coś 
zobaczyć albo może doszli do wniosku, że w zachowaniu wuja jest coś 
śmiesznego... po prostu 
go wypędzili. Nigdy go już nie zobaczyłem. Nigdy.
– Co się z nim stało?
– Nie wiem. Wiele lat później słyszałem, że popełnił samobójstwo. Kiedy zostałem 
aktorem, 
przyjąłem jego imię. Po części dlatego, by dać wyraz swemu synowskiemu 
przywiązaniu, a po 
części, by zrobić na złość rodzinie. Na chrzcie otrzymałem imię William. To była 
właśnie moja 
pierwsza miłość. A twoja?
– Nie pamiętam. Dziękuję, że mi opowiedziałeś o swoim wuju. Z przyjemnością 
wysłuchałem tej historii.
– Już zaczynam żałować, że to zrobiłem. Zaraz zaczniesz psychologizować. A 
psychologia to 
bzdura.
– Wiem o tym. Muszę już iść, Peregrine.
– Nie chodź jeszcze. Opowiem ci ulubiony dowcip Freuda, jeśli go sobie 
przypomnę. Król 
spotyka swego sobowtóra i pyta: „Czy twoja matka pracowała w pałacu?” A sobowtór 
odpowiada: „Nie, ale pracował tam mój ojciec”. Ha, ha, ha, a to dobry kawał!
– Muszę iść.
– Charles, ty nie zrozumiałeś tego dowcipu. Posłuchaj: „Król spotyka faceta, 
który jest 
bardzo do niego podobny, i mówi...”
– Zrozumiałem ten dowcip.
– Charles, na miłość boską, nie odchodź, mam jeszcze jedną butelkę. „Nie, ale 
pracował tam 
mój ojciec”.
– Naprawdę muszę iść.
Dobrze, spieprzaj, robisz to w chwili, gdy stan mojej świadomości staje się 
znośny i świta 
jutrzenka zrozumienia. Mam ci jeszcze dużo do powiedzenia. Och, dobrze, 
spieprzaj! Myślę, że 
przyjadę cię odwiedzić w tym twoim domku nad morzem. Wybiorę się w Zielone 
Świątki, jeśli 
pogoda dopisze, i znowu się upijemy...
– Do widzenia, Peregrine. Przykro mi z powodu Irlandii.
– A jednak się upiłeś. Zjeżdżaj.
Kiedy byłem już przy drzwiach, usłyszałem, że Perry mamrocze:
– Taki czysty, taki cholernie czysty.
I zobaczyłem, jak głowa opada mu powoli na poplamiony winem obrus.
Kiedy opisałem spotkanie z Peregrine’em, dzięki czemu uzupełniłem dziennik do 
dnia 
dzisiejszego, spakowałem walizkę i opuściłem swoje strasznie zabałaganione, 
maleńkie 
londyńskie mieszkanko, w którym nie miałem ochoty nawet przesunąć krzesła ani 
rozpakować 
filiżanki. Zjadłem lunch (resztkę makaronu z serem) i sądziłem, że nic się już 
nie zdarzy do 
chwili, kiedy wsiądę wieczorem do pociągu i pojadę do domu. (Myliłem się.) Część 
pozostałego 
czasu postanowiłem spędzić w galerii sztuki. Nie jestem wielkim znawcą obrazów, 
ale oglądanie 
ich uspokaja mnie i sprawia mi pewną przyjemność. Lubię atmosferę panującą w 
galeriach, 
natomiast nie znoszę na przykład atmosfery sal koncertowych. Muszę przyznać, że 
czerpię wiele 
zmysłowej przyjemności, oglądając portrety kobiet. Malarze też najwidoczniej 
czerpali podobną 
przyjemność z ich malowania, więc czemu ja nie mogę?
Po chwili wahania postanowiłem pójść do Wallace Collection, gdzie nie byłem już 
dość 
dawno. Mój ojciec, który znał się na obrazach jeszcze mniej niż ja, zabrał mnie 
tam, kiedy byłem 
małym chłopcem, podczas jednej z naszych rzadkich wizyt w Londynie, żebym 
zobaczył 
Śmiejącego się kawalera Fransa Halsa. Ta galeria kojarzy mi się z ojcem. Myślę, 
że lubił to 
miejsce, bo panował tam taki spokój i tyle było mebli i obrazów, że galeria 
przypominała jakąś 
wspaniałą prywatną rezydencję. Szczególną przyjemność sprawiało mojemu ojcu 
oglądanie 
bogatej kolekcji zegarów (bardzo lubił zegary), które podczas naszej wizyty 
wybijały godziny na 
różne sposoby, choć nie o jednej porze.
Kiedy wszedłem do galerii, było tam niemal pusto, zacząłem więc wędrować po 
salach 
w dziwnym oszołomieniu; oglądałem obrazy i myślałem o Hartley. Czułem się jakby 
zamroczony, może był to wynik potężnego kaca, z którym walczyłem przez cały 
ranek. Kłopot 
z piciem dobrego wina polega na tym, że zawiera ono duży procent alkoholu, a nie 
wypada 
jawnie dolewać do niego wody. Mimo połkniętych przy lunchu aspiryn ciągle 
jeszcze bolała 
mnie głowa i jakieś brązowe kłaczki i szybko poruszające się czarne punkciki bez 
przerwy 
mąciły mi pole widzenia. Utrzymywałem się niepewnie na nogach i jakoś dziwnie 
mnie ciągnęło 
ku ziemi; czułem się tak, jak gdybym się stał nagle niezwykle wysoki.
Potem zaczęło mi się wydawać, że jest tu wiele moich kobiet, były niemal 
wszystkie, 
z wyjątkiem Hartley. Ona pozostawała ciągle nieobecną, jak gdyby częściowo 
zdematerializowaną istotą, której twarz wisząca ustawicznie nad moim polem 
widzenia jaśniała 
niczym nieuchwytny księżyc. Kobiety zawsze stanowiły moją ucieczkę. Bo czymże są 
kobiety, 
jak nie ucieczką? Czasami wydaje mi się, że tylko wtedy, gdy kobieta tuli mnie w 
ramionach, nie 
grozi mi żadne niebezpieczeństwo. Tak wiele miałem kobiet, tyle wspaniałych 
kobiet... a jednak 
porzuca się schronienie. Z Hartley było całkiem inaczej. Ona towarzyszyła mi 
wszędzie i nigdy 
nie szukałem u niej ucieczki, stała się jak gdyby cząstką mojej osobowości, 
istniała we mnie jako 
część mnie samego, jak krew, jak nerwy. Ale widziałem te inne kobiety, chodząc 
po salach 
galerii, mrużąc oczy, ślizgając się po parkiecie, poruszając się niepewnie. Były 
tu wszystkie: 
Lizzie namalował Terborch, Jeanne – Nicolaes Maes, Ritę Domenichino, Rosinę 
Rubens, 
wspaniałe, cudowne studium Klementyny pędzla Greuze’a; tak właśnie wyglądała, 
kiedy ją 
poznałem. Biedna, piękna Klementyna, tak bardzo bała się starości. Znalazłem tu 
nawet portret 
mojej matki, dzieło Reynoldsa, trochę zbyt pochlebny, ale z zachowanym 
podobieństwem. Ja 
jednak wciąż szukałem Hartley. Który z mistrzów potrafiłby ją namalować? Może 
Campin, 
Memling albo Van Eyck. Ale Hartley nie było tutaj... I nagle wszystkie zegary 
zaczęły wybijać 
godzinę czwartą. Gdzieś na dole pracowali robotnicy, walili głośno młotkami, 
rozbłyskiwało 
i gasło jakieś światło w rytmie pulsującego mi w głowie bólu. Nagle się 
zorientowałem, że 
staram się przypomnieć sobie coś ważnego, co chciałem zapamiętać, coś, co miało 
jakiś związek 
z ową nocą, kiedy leżałem na skałach i wpatrywałem się w przepastne pieczary 
nieba pełne 
gwiazd, i wydawało mi się, że wszechświat wywraca się na drugą stronę. Właśnie 
ten widok 
przypomniał mi coś, tylko nie wiedziałem co. I dopiero teraz kiedy wydawało mi 
się, że znów 
widzę rozległe, powoli zmieniające się, przepastne sklepienie niebios usiane 
gwiazdami, 
lśniącymi złotymi gwiazdami, tyle, tyle tych gwiazd, dopiero teraz uświadomiłem 
sobie, co mi to 
wtedy przypominało. Przypominało mi to migające światła kina „Odeon”, do którego 
chodziliśmy z Hartley jako dzieci.
Znajdowałem się teraz w głównej sali galerii, w tej, do której przyprowadził 
mnie kiedyś 
ojciec, żeby mi pokazać Śmiejącego się kawalera. Światło było tu trochę 
przyćmione, jakieś 
gęste, jakby ziarniste, brązowawe, mimo że na dworze świeciło słońce. A może tak 
mi się tylko 
wydawało przez tego mojego kaca? Galeria była pusta. I nagle spostrzegłem coś, 
co mi się 
wydało dziwnym zbiegiem okoliczności: ujrzałem przed sobą obraz Tycjana 
przedstawiający 
Perseusza i Andromedę. Wpatrywałem się w niego zamglonym wzrokiem i podziwiałem 
pełną 
wdzięku postać nagiej dziewczyny, która niemal tanecznym ruchem próbuje się 
uwolnić 
z łańcuchów i dzięki temu zdaje się unosić w powietrzu, tak samo jak jej 
wybawca. I nagle 
dostrzegłem, chociaż nigdy tego dawniej nie zauważyłem, a oglądałem ten obraz 
wiele razy, 
okropną otwartą paszczę i zęby smoka dosiadanego przez Perseusza. Ten smok 
niezupełnie 
przypominał mojego potwora morskiego, ale paszczę miał bardzo podobną. 
Wspomnienie tego 
przywidzenia, czy co to tam było, zaczęło mnie teraz bardziej niepokoić niż 
kiedykolwiek od 
czasu szoku doznanego wtedy na skałach. Odwróciłem się szybko i nagle znalazłem 
się na 
wprost Rembrandtowskiego Tytusa. A więc Tytus był tu także. I Tytus, i potwór 
morski, 
i gwiazdy, i wspomnienie dłoni Hartley w mojej dłoni w kinie „Odeon” przed 
przeszło 
czterdziestu laty.
Ruszyłem przez długą salę. I kiedy tak szedłem, wydawało mi się, że stukanie 
młotków na 
dole staje się coraz głośniejsze, coraz wyraźniejsze, coraz szybsze, coraz 
bardziej natarczywe, 
przypominało odgłos drewnianych japońskich kołatek, zwanych hyoshigi, do 
wytwarzania 
nastroju niepewności albo towarzyszących obwieszczaniu wyroków losu w japońskim 
teatrze. Ja 
sam używałem tych kołatek w swoich sztukach. I kiedy tak szedłem przez galerię, 
zmierzając do 
wyjścia, wydawało mi się, że mój kac ustępuje, natomiast zaczyna mi się nagle 
robić słabo. 
Dotarłszy do drzwi, zatrzymałem się i obejrzałem za siebie. Jakiś mężczyzna 
wszedł do tej samej 
sali drzwiami z przeciwległej strony, stanął i patrzył na mnie w tym dziwnie 
mrocznym, 
brązowawym świetle. Wyciągnąłem rękę i przytrzymałem się ściany. Oczywiście 
rozpoznałem 
od razu owego mężczyznę. To był mój kuzyn James.
– Lepiej się już czujesz?
– Tak. To, co mi dałeś, zdziałało cud. To niewątpliwie jakiś stary tybetański 
lek na kaca.
Była piąta po południu. Siedziałem w mieszkaniu Jamesa w Pimlico. Mieszkanie 
mego 
kuzyna przypomina orientalny bazar. Zawsze gardziłem nim aż do czasu, gdy sobie 
uświadomiłem, że wielu tych Buddów w wysokich stożkowych nakryciach głowy, a 
także 
posążków pełnego wdzięku Siwy jest ze złota, a nie, jak myślałem, z mosiądzu. 
Przypomniało mi 
się, że Toby Ellesmere powiedział mi kiedyś, że mój kuzyn to bardzo bogaty 
człowiek. (Często 
się zastanawiam, dlaczego mnie się nie udało zbić majątku.) James musiał 
odziedziczyć mnóstwo 
pieniędzy po rodzicach. Prawdopodobnie Ellesmere zainwestował je na jego prośbę. 
Teraz 
dopiero widzę w tym mieszkaniu wiele wartościowych rzeczy, chociaż nie cenię 
zbyt wysoko 
Jamesa jako kolekcjonera i znawcy. Nie ma on chyba żadnej koncepcji, jeśli 
chodzi o selekcję 
i eksponowanie tych skarbów. Wszystko leży jedno na drugim, cenne objets d’arts 
razem 
z najzwyklejszymi rupieciami z bazaru. Czy to wynik sentymentalizmu, rozpaczy, 
oderwania od 
świata?
Wszystko to łatwiej wyliczyć niż opisać. W pokojach pełno jest różnych 
drobiazgów, które 
nazwałbym fetyszami (wiem, że Jamesowi nie podobałoby się takie określenie), 
różnego rodzaju 
kamyków, laseczek, muszli, do których (dlaczego? przez kogo?) zostały 
przymocowane inne 
przedmioty: pióra, kawałki drewna z wyrzeźbionymi twarzami; są tu wielkie zęby, 
a nawet kości 
opatrzone dziwnymi znakami (pismo?). Ściany zasłonięte są książkami na regałach 
lub 
makatami, a raczej błyszczącymi niebieskimi tkaninami, na których wiszą maski o 
dość 
niepokojącym wyglądzie, Jest tu także mnóstwo naszyjników (różańców?), jedne 
leżą splątane 
w różnych miseczkach, inne wiszą na malowanych zwojach albo na wyobrażeniach 
świętego 
kręgu, „mandali”, bądź też na fotografiach o malowniczej nazwie Kumbum. Są tu 
też nadzwyczaj 
cenne, prześliczne figurki zwierzątek z jadeitu – niejedną miałem często ochotę 
wsunąć do 
kieszeni – a także talerzyki i miseczki z cudownej chińskiej porcelany w kolorze 
szarej, morskiej 
zieleni, na których pod grubą warstwą szkliwa, po strzepaniu z nich chusteczką 
kurzu, można 
dostrzec rysunki chryzantem i kwiatów lotosu. Na maleńkich ołtarzykach z laki – 
zakładam, że są 
to ołtarzyki – siedzą lub stoją Buddy. Są tu, jak sądzę, również młynki 
tybetańskie, miniaturowe 
pagody i jakieś dziwne pudełeczka z misternie wykonanymi wieżyczkami na 
wieczkach, niektóre 
wysadzane koralami, turkusami i innymi kamieniami półszlachetnymi. Na konsoli 
znajduje się 
ozdobna drewniana szkatułka w kształcie pagody, jak twierdzi James, 
przypominająca te, 
w których lamowie trzymają na uwięzi demony. (Kiedy zapytałem swego kuzyna, czy 
i on 
trzyma w niej demona, tylko się zaśmiał.) Klejnotami zdobione są także pochwy i 
rączki 
sztyletów, z których jeden, o złotej rzeźbionej rękojeści, leży zwykle na biurku 
Jamesa. Raz 
spostrzegłem go na łóżku. Czasem mi się wydaje, że mój kuzyn jest trochę 
dziecinny.
W mieszkaniu Jamesa unosi się jakiś dziwny, jedyny w swoim rodzaju, słodkawy 
zapach, 
który przypisuję kadzidłom. Ale kiedy zapytałem Jamesa, powiedział: „To myszy”. 
Chyba 
żartował. Słychać tu także jakieś nieustanne brzęczenie, którego źródłem są 
pewnie szklane 
wisiorki umieszczone w niszy w dość długim i ciemnym hallu. Ten dźwięk 
przypomniał mi 
postukiwanie paciorków mojej zasłony w „Shruff End” i ogarnęło mnie jakieś 
dziwne uczucie: 
pomyślałem o swoim „śmiesznym domku”, pustym teraz i cichym (taką mam 
przynajmniej 
nadzieję!), w którym słychać tylko cichutki stukot paciorków zasłony 
poruszającej się pod 
wpływem lekkiego powiewu wiatru. James mieszka przy jednej z tych długich ulic 
Pimlico 
prowadzących do rzeki, które kiedyś były takie nędzne, a teraz zrobiły się 
eleganckie. 
Mieszkanie jest duże, ale niezwykle ponure, bo stoi tu mnóstwo ciemnych i dość 
przypadkowo 
ustawionych parawaników, ponadto James ma zwyczaj podnosić na dzień zasłony do 
połowy 
okna i palić tylko jedną lampę w każdym pokoju. Upłynęło trochę czasu, zanim 
zdołałem docenić 
zbiory mego kuzyna, gdyż w mieszkaniu panował przeważnie taki mrok, że trudno mi 
je było 
dostrzec. Ma on również oczywiście mnóstwo książek, wiele z nich w językach, 
których nie 
potrafię zidentyfikować. Mieszkanie w Pimlico stanowiło przez wiele lat jedynie 
krajową bazę 
Jamesa, bo bardzo dużo czasu spędzał za granicą, nic więc dziwnego, że wygląda 
po prostu jak 
zagracony, zaśmiecony magazyn.
Piliśmy herbatę z maleńkich, nieprawdopodobnie cienkich, przejrzystych 
porcelanowych 
czarek i jedliśmy herbatniki z kremem, które, pamiętam, James bardzo lubił jako 
dziecko. Ja 
w młodości nie miałem żadnych specjalnych upodobań, jeśli chodzi o jedzenie, a 
on zawsze 
wybrzydzał i grymasił. Mój kuzyn jest oczywiście wegetarianinem, był nim zresztą 
już jako 
dziecko, podjął tę bardzo dziwną decyzję sam. Teraz otwierał okno (w pokoju 
panowała duchota 
i pachniało „myszami”), żeby wypuścić muchę. Schwytał ją niezwykle ostrożnie za 
pomocą 
kubeczka i kartki papieru, które zawsze trzyma pod ręką, jak sądzę, właśnie w 
tym celu. 
Wypuściwszy muchę, zamknął okno. Kichnąłem. Gdzieś z daleka dolatywało bicie 
dzwonu. 
Zacząłem się zastanawiać, jak długo James obserwował mnie w galerii, zanim go 
zauważyłem, 
i dlaczego w ogóle zjawił się tam właśnie tego dnia i o tej porze.
Pozwólcie, proszę, że jeszcze raz spróbuję opisać wygląd zewnętrzny mego kuzyna. 
Twarz 
Jamesa wydaje się ciemna, choć właściwie nie jest śniada. James musi się golić 
dwa razy 
dziennie.
Czasami wygląda, jakby był brudny. Jego włosy, teraz dość gęste, tworzą 
zmierzwioną, 
ciemnobrązową krezę wokół niewielkiej łysinki; przypominają włosy stryjenki 
Estelli, tylko są 
bardziej suche i puszyste; jej włosy były lśniące. Oczy James ma ciemnobrązowe – 
trudno 
właściwie określić ich odcień, gdyż ciągle zdają się zmieniać, czasem są prawie 
czarne, kiedy 
indziej znów brunatne, w kolorze ziemi – cienki, haczykowaty nos i ładne wąskie 
wargi. Jego 
twarzy nie można zapamiętać, co nie znaczy, że nie ma w niej nic 
charakterystycznego; jest to 
naprawdę twarz pełna wyrazu. Chcę jedynie powiedzieć, że kiedy próbuję ją sobie 
wyobrazić 
podczas nieobecności Jamesa, potrafię przywołać z pamięci jedynie poszczególne 
fragmenty, 
nigdy nie widzę zwartej całości. Może po prostu nie jest to twarz zwarta. Czasem 
odnoszę 
wrażenie, jak gdyby unosiła się nad nią jakaś strzępiasta mgiełka, i dlatego 
może James sprawia 
wrażenie kogoś brudnego albo o ciemnej karnacji. A jednocześnie jakiś bezmyślny 
chłopięcy 
uśmiech i szerokie kwadratowe zęby przydają mu wyglądu przygłupka. 
Powierzchowność 
Jamesa nie ma w sobie nic tajemniczego ani ponurego, ale jest jakaś zaskakująca. 
Kiedy 
obserwowałem mego kuzyna, gdy z uśmiechem wypuszczał przez okno muchę, 
pomyślałem 
sobie: jak bardzo przypomina mi on stryjenkę Estellę. Być może, chodzi o pewien 
wyraz, jakąś 
koncentrację – tylko że u ciotki było to radosne, u Jamesa zaś zupełnie inne.
– A więc ten twój dom stoi nad samym morzem, zupełnie na odludziu, na skałach?
– Tak.
– To dobrze. To dobrze.
Mroczne oczy Jamesa rozszerzyły się i na chwilę stały się jak gdyby puste. 
Wydawało mi się, 
że mój kuzyn błądzi duchem zupełnie gdzie indziej. Ta chwilowa nieobecność była 
również dla 
niego charakterystyczna, lecz nie trwała nigdy dłużej niż parę sekund. Często 
zastanawiałem się, 
czy James zażywa narkotyki (wiele wyg pracujących na Wschodzie to czyni), ale te 
chwile 
nieobecności mogły się wiązać po prostu ze znudzeniem. Jakże ja się martwiłem, 
kiedy byłem 
mały, czy nie nudzę Jamesa!
– I nie brakuje ci teatralnego rozgardiaszu? O ile pamiętam, nigdy nie miałeś 
żadnego hobby. 
Cóż ty robisz przez cały dzień? Malujesz dom? Mówiono mi, że właśnie w ten 
sposób wypełniają 
sobie czas emeryci.
W rozmowach ze mną Jamesowi nie zawsze udawało się uniknąć instynktownego, być 
może, 
przechodzenia na lekko protekcjonalny, żartobliwy ton, który doprowadzał mnie do 
szału, kiedy 
byliśmy dziećmi, zwłaszcza że James jest młodszy. To banalne wyrażenie 
„teatralny rozgardiasz” 
i porównanie mnie z „emerytami” połączone z pełnym wyrozumiałości gestem 
sprowadzało całą 
moją działalność przeszłą i teraźniejszą do czegoś całkiem nieistotnego. A może 
jestem po prostu 
w dalszym ciągu zbyt przeczulony?
– Piszę pamiętniki.
– Gawędy o teatrze? Anegdotki o aktorkach?
– O, nie. Chcę, żeby to było coś poważnego. Głęboka, prawdziwa analiza, 
prawdziwa 
autobiografia.
– Niełatwe to zadanie.
– Wiem o tym.
– Jesteśmy istotami skrytymi, ta nasza skrytość najbardziej zdumiewa, bardziej 
nawet niż 
nasz rozum. Ale nie można wejść do pieczary duszy i rozejrzeć się dookoła. 
Większość tego, co 
nam się wydaje, że wiemy o naszym umyśle, to jedynie pseudowiedza. Jesteśmy 
wszyscy takimi 
pozerami, tak potrafimy wyolbrzymiać znaczenie tego, co nam się wydaje cenne! 
Bohaterowie 
trojańscy walczyli za widmo Heleny, jak twierdzi Stesichoros. Daremne wojny o 
widmowe 
trofea. Mam nadzieję, że pozwolisz sobie na wiele refleksji nad ludzką 
próżnością. Ludzie tak 
kłamią! Nawet my, starzy, nie mówimy prawdy. Chociaż jeśli robimy to z artyzmem, 
nie ma to 
większego znaczenia, gdyż w sztuce obowiązuje inny rodzaj prawdy. Proust to dla 
nas autorytet, 
jeśli chodzi o francuską arystokrację, i kogo obchodzi, jaka ona była naprawdę. 
I cóż to znaczy?
– Uważam, że znaczy coś prostego i oczywistego, ale w końcu ja nie jestem 
filozofem. 
Uważam, że to ma znaczenie. Dla historyków, nawet dla krytyków. Nie troszczyłbym 
się też 
o „nas, starych”. Mów za siebie, kuzynie.
– Czy to, co naprawdę przydarzyło się Lawrence’owi w Dara, [Chodzi o przygodę 
opisaną przez D.H. 
Lawrence’a w Siedmiu filarach mądrości, kiedy to autora próbowano zgwałcić.] ma 
jakieś znaczenie? Nawet psi ząb jarzy 
się światłem, jeśli naprawdę mu się oddaje cześć. Czczony przedmiot posiada 
cudowną moc, taki 
oto jest sens dowodu ontologicznego. Kłamstwo może nas oświecić tak samo jak 
prawda, jeśli 
posłużymy się sztuką. Co to jest zresztą prawda? Wiemy, że jesteśmy fałszywymi 
obiektami, 
fikcją, kłębkami iluzji. Czy potrafisz określić dokładnie, co czujesz, co 
myślisz, co czynisz? 
Musimy udawać w sądach, że coś takiego można zrobić, ale to tylko kwestia 
wygody. Dobrze, 
dobrze, to nie ma znaczenia. Muszę przyjechać i zobaczyć ten twój dom nad morzem 
i twoje 
ptaki. Czy tam są głuptaki białe?
– Nie wiem, jak wyglądają głuptaki białe.
James umilkł, zaskoczony.
Nagle, o dziwo, zaczęło mnie ogarniać dobrze znajome uczucie, o którym starałem 
się na 
jakiś czas zapomnieć. Uczucie rozczarowania i całkowitej bezsilności; czułem się 
tak, jak 
gdybym czekał na tę rozmowę z Jamesem i jakbym został wyłączony ze swego rodzaju 
uczty; 
wydawało mi się, że coś ważnego, co chciałem mu powiedzieć, znajdujące się 
gdzieś bardzo 
głęboko w mojej duszy, skurczyło się albo zostało strywializowane przez 
przypadkowy promień 
laserowy inteligencji mojego kuzyna. Abstrakcyjny sposób myślenia Jamesa był 
zupełnie 
odmienny od mojego i czasami odnosiłem wrażenie, że mój kuzyn niemal celowo, dla 
zabawy, 
usiłuje wykazać, że jakiekolwiek zrozumienie między nami jest zupełnie 
niemożliwe. Ale 
w rzeczywistości nie miał wcale takiego zamiaru i nigdy tego nie robił. Pod 
wieloma względami 
można go było uważać za nudziarza, ekscentrycznego pedanta demonstrującego 
swojego rodzaju 
zmęczenie światem, co bywa po prostu nużące. On także przeżył jakieś 
rozczarowania, choć 
nigdy się o nich nie dowiem. Przypuszczam, że pragnąłem po prostu porozmawiać z 
Jamesem po 
przyjacielsku, tak jak nigdy nie rozmawialiśmy, ale prawdopodobnie myliłem się, 
sądząc, że taka 
rozmowa jest możliwa, bo przecież trudno mi ją było sobie nawet wyobrazić. W 
końcu James był 
wszystkim, co mi pozostało po ojcu i matce, stryju Ablu i stryjence Estelli.
– Morze, morze, no tak... – ciągnął James. – Czy wiedziałeś, że Platon wywodzi 
się od 
Posejdona, ze strony ojca? Czy są tam u ciebie morświny albo foki?
– Foki podobno są, ale ja nie widziałem ani jednej. Odstawiłem maleńką, kruchą 
czarkę od 
herbaty tak mocno, że musiałem podnieść ją znowu, by sprawdzić, czy nie pękła. 
Chwyciłem za 
siedzenie krzesła. Przyszło mi właśnie do głowy, że to dziwne uczucie, jakiego 
doświadczyłem 
tam, w galerii obrazów, i które ustąpiło dzięki napojowi leczniczemu 
zaaplikowanemu mi przez 
Jamesa, to był nie tylko kac, lecz także nawrót halucynacji wywołanych kiedyś 
przez LSD. Nagle 
zacząłem się znów czuć tak jak wtedy, a do tego ciągle miałem przed oczami 
paszczę smoka 
z obrazu Tycjana.
– Co ci jest, Charles? Denerwujesz się. Obserwowałem cię w galerii. Byłeś czymś 
strapiony. 
Co cię gnębi? Jesteś chory?
– Czy wspomniałem ci kiedyś o dziewczynie, która się nazywała Mary Hartley 
Smith?
Z pewnością nie miałem zamiaru rozmawiać z Jamesem o Hartley. Nie wyobrażałem 
sobie, 
żebym się kiedykolwiek na to zdobył. Czułem się tak, jakby mnie przyparto do 
muru albo 
rzucono na mnie jakiś urok i jedynym skutecznym zaklęciem, które mogło mnie 
wybawić z tej 
opresji, było właśnie imię Hartley.
James znowu przybrał swoją znudzoną minę, zastanawiał się chwilę i rzekł:
– Nie, nie przypominam sobie.
Właściwie byłem całkiem pewny, że zawsze bardzo uważałem, żeby nie wspomnieć 
nigdy 
przy Jamesie o Hartley.
– Któż to taki?
To pierwsza dziewczyna, jaką pokochałem. Tak naprawdę to chyba nigdy nie 
kochałem 
nikogo innego. Ona mnie także kochała. Chodziliśmy razem do szkoły. A potem ona 
wyjechała, 
wyszła za innego i straciłem ją z oczu. Nigdy nie przestałem o niej myśleć i 
nigdy nie przestało 
mi na niej zależeć. To właśnie dlatego nigdy się nie ożeniłem. No i wyobraź 
sobie, teraz ją 
spotkałem, ona tam jest, tam, nad morzem, mieszka wraz z mężem w tej samej 
wiosce. 
Widziałem się z nią, rozmawialiśmy. Trudno mi w to wprost uwierzyć, ale ta stara 
miłość nadal 
jest żywa, przetrwała od początków mojego życia aż do tej pory...
– Ciężar spadł mi z serca – powiedział James. – Już myślałem, że masz grypę, a 
bardzo bym 
nie chciał jej złapać właśnie teraz.
– Poznałem jej męża. To kompletne zero, ignorant, bęcwał, tyran. Ona... tak się 
ucieszyła, że 
mnie widzi. Ona mnie nadal kocha. Nie mogę się oprzeć uczuciu, że to jakiś znak, 
początek 
czegoś nowego...
– Czy to ten sam mężczyzna?
– Jak to, czy ten sam?... a tak, ten sam.
– Czy oni mają dzieci?
– Tak, chłopca. Ma osiemnaście lat czy coś koło tego. Adoptowali go. Uciekł 
jednak z domu. 
Nie wiedzą dokąd, zaginął...
– Zaginął? No to mają zmartwienie.
– Ale... Hartley oczywiście zmieniła się, a jednocześnie pozostała taka sama... 
jakie to 
niewiarogodne szczęście, że ją znów spotkałem. To chyba jakieś zrządzenie losu. 
Ona była przez 
całe życie taka nieszczęśliwa, zupełnie jak gdyby się modliła o to, żebym do 
niej przyszedł, 
i przyszedłem.
– I... co dalej?
– No cóż, ocaleją, uczynię szczęśliwą na resztę lat, jakie nam pozostały. – To 
było takie 
proste. Tylko w ten sposób można to wszystko rozwiązać. Rozsiadłem się wygodnie.
– Może jeszcze herbaty? – zapytał James.
– Nie, dziękuję. Ale chyba teraz napiłbym się czegoś mocniejszego. Może 
wytrawnego 
sherry.
James zaczął grzebać w kredensie i napełnił trunkiem szklankę. Nie śpieszył się 
z komentarzem do mojej zadziwiającej opowieści, jak gdyby już o niej zapomniał. 
Spokojnie 
dalej pił herbatę.
– No cóż, na razie dosyć o mnie – rzekłem po chwili. – Ty mi teraz opowiedz o 
sobie, James. 
Jak ci się wiedzie w wojsku? Jesteś w Hongkongu czy gdzie indziej? – Obaj 
mogliśmy brać 
udział w tej grze.
– Wiem, chcesz, żebym ci powiedział, co o tym sądzę – odezwał się James – ale 
nic mi nie 
przychodzi do głowy, nie wiem, jakie to ma dla ciebie znaczenie. Pojawia się 
nagle stara flama... 
nie wiem, jak mam zareagować. Mam na myśli różne rzeczy...
– Na przykład co?...
– Po pierwsze: być może wmawiasz sobie, że naprawdę kochałeś tę kobietę przez te 
wszystkie lata. Jaki masz na to dowód? Cóż to zresztą jest miłość? Miłość jest 
gdzieś za 
siedmioma górami, gdzie bez wątpienia piękni odchodzą, żeby umrzeć. Ale ja nie 
mogę 
przywiązywać zbyt wielkiej wagi do twojego twierdzenia, że tak długo przetrwała 
miłość do 
kogoś, kogo tak dawno straciłeś z oczu. Może teraz sobie wszystko wymyśliłeś? 
Oczywiście to, 
co się będzie działo od tej chwili, to już zupełnie inna sprawa. Przychodzi mi 
też do głowy inna 
myśl: że twój pomysł ocalenia tej kobiety jest czystym urojeniem, czystą fikcją. 
Chyba nie 
myślisz tego poważnie. Czy ty wiesz, jak naprawdę wygląda jej małżeństwo? 
Twierdzisz, że jest 
nieszczęśliwa, ale to bywa udziałem większości ludzi. Długie wspólne życie 
bardzo zespala, 
nawet jeśli nie wszystko układa się idealnie, a dawne układy należy szanować. Ty 
możesz nie 
mieć dobrego zdania o jej mężu, jej zaś on może odpowiadać, choć, zapewne, 
spotkanie z tobą 
zrobiło na niej wrażenie. Czy powiedziała ci, że chce, żebyś ją ocalił?
– Nie, ale...
– Co jej mąż myśli o tobie?
– Powiedział, żebym się miał na baczności.
– No więc radzę ci, żebyś się do tego zastosował.
Nie byłem tak całkiem zdziwiony postawą, którą James zajął, i brakiem żywszego 
zainteresowania sytuacją, w jakiej się znalazłem. Dawno już zauważyłem, że mój 
kuzyn nie lubi 
dyskutować o małżeństwie. Temat ten wprawiał go w zakłopotanie i chyba 
przygnębiał.
– Oto głos rozsądku – powiedziałem.
– Instynktu. Czuję, że mogłoby się to wszystko zakończyć łzami. Lepiej trochę 
ochłoń. 
Człowiek nie powinien się zanadto zbliżać do czegoś, w czym może intuicyjnie 
przeczuwa 
nieszczęście innych.
– Dziękuję, kuzynie, za rady. A teraz opowiedz mi o sobie.
– Żebyś się tylko nie spóźnił na pociąg. Mogę ci telefonicznie zamówić taksówkę. 
Na 
dworcu Wiktoria jest firma całkiem godna zaufania. Jak on się nazywa?
– Mąż?
– Nie, chodzi mi o imię tego zaginionego chłopca, ich syna.
– Tytus.
– Tytus – powtórzył James w zamyśleniu. – Szukali go? Zawiadomili policję i tak 
dalej, 
zrobili to, co się normalnie robi w takich wypadkach?
– Nie wiem.
– Dawno go nie ma? Czy nie trafili na jakiś ślad? Nie przypuszczają, gdzie 
mógłby być? 
Może dostali jakiś list?
– Nie wiem. Nic nie wiem.
– To musi być straszne...
– Tak, niewątpliwie. No, ale teraz zapomnijmy o moich błazeństwach. Jakie ty 
masz plany? 
Co słychać ostatnio w wojsku?
– W wojsku?... Och... opuściłem jego szeregi.
– Opuściłeś jego szeregi? – Może głupio się zdziwiłem i niemądrze przeraziłem, 
jakby 
w wojsku James był jakoś bezpieczny, jak gdyby bezpiecznie zamknięty w klatce, 
nieszkodliwie 
czymś zajęty czy coś takiego. Zawsze chyba mi się wydawało, że dzięki tej jego 
służbie 
w wojsku na szczęście nie wchodzimy sobie w drogę, nie współzawodniczymy ze 
sobą. Ale 
teraz... – Ach, tak? Przeszedłeś na emeryturę? Serdecznie gratuluję. A więc obaj 
jesteśmy 
emerytowanymi generałami!
– Niezupełnie emerytowanymi.
– Jak to?
– Opuściłem szeregi armii, tyle że, jak to się mówi, obciążony podejrzeniami...
Odstawiłem szklankę i wyprostowałem się w krześle. Teraz naprawdę się zdziwiłem 
i zaniepokoiłem.
– No nie, James, nie możesz... to znaczy... – Różne domysły chodziły mi po 
głowie, jakimi to 
podejrzeniami obciążono mojego kuzyna, i żadna sytuacja nie wydawała mi się 
nieprawdopodobna. Wolałem milczeć.
Popatrzyłem na ciemną twarz Jamesa. Siedział odwrócony plecami do lampy. 
Wieczorne 
niebo, widoczne przez szparę w zasłonach, było jarząco błękitne. James 
uśmiechnął się kącikiem 
ust, tak jak wtedy, kiedy wypuścił za okno muchę. Spostrzegłem, że patrzy na 
drugą muchę, 
która usiadła mu na palcu i pocierała przednie nóżki jedną o drugą, po czym 
wyciągała je ponad 
główkę. Skończyła mycie i patrzyła na Jamesa, a James na nią.
– Nie ma powodu do zmartwienia – powiedział. Poruszył palcem i mucha odleciała. 
– 
Faktycznie zakończyłem karierę wojskową, ale nie będzie mi brakować zajęć.
– Możesz malować mieszkanie.
James się roześmiał.
– Chcesz zobaczyć fotografię głuptaka białego? No dobrze, może innym razem. 
Szkoda, że 
nie będzie cię tu jutro, moglibyśmy pójść na stadion „Lords”. Ten międzynarodowy 
turniej 
krykietowy może być interesujący. Lepiej zadzwonię już po tę taksówkę. Proszę, 
poczęstuj się 
tymi herbatnikami. Wiem, że je lubisz. Stryjenka Marian zawsze po kryjomu 
wpychała mi je do 
kieszeni, gdy od was wychodziłem.
Kiedy James zadzwonił już po taksówkę, powiedziałem:
– Kto to był ten stary człowiek, którego tu widziałem ostatnim razem? – Nagle 
sobie to 
przypomniałem i zdałem jednocześnie sprawę, że zupełnie zapomniałem o nim. Kiedy 
odwiedziłem ostatnim razem Jamesa, wychodząc z mieszkania, dostrzegłem przez 
uchylone 
drzwi do drugiego pokoju drobnego staruszka o orientalnym typie, z niewielką 
bródką, 
siedzącego spokojnie na krześle.
James wydawał się nieco zaskoczony.
– Ach, on... to nikt szczególny... dzięki Bogu już wyjechał.
Ale właśnie słychać dzwonek. Taksówka czeka. Mam nadzieję, że dostaniesz w 
pociągu 
przyzwoitą kolację.
– Ależ, mój drogi – zawołała Rosina – wiem, że jesteś najbardziej ekscentryczną 
osobą, jaką 
znam, ale nie możesz przecież pragnąć kobiety, która wygląda na osiemdziesiąt 
lat i ma brodę 
i wąsy.
Rozmowa ta odbyła się następnego dnia. Przyjechałem bardzo późno. Taksówka 
czekała na 
mnie na stacji, ale jechała bardzo wolno, gdyż droga tonęła w gęstej mgle. Nie 
dostałem 
w pociągu kolacji z powodu strajku i musiałem się zadowolić herbatnikami z 
kremem 
waniliowym. Kiedy pomyślałem o tym, jak matka wciskała te herbatniki przed laty 
Jamesowi do 
kieszeni, ogarnęła mnie złość i przygnębienie. Dotarłszy do domu, zjadłem kilka 
kanapek 
z serem. (Całe masło zjełczało.) Pościel była odstręczająco wilgotna, udało mi 
się jednak znaleźć 
butelkę na gorącą wodę. Czułem się tak wyczerpany, że od razu się położyłem. 
Obudziłem się 
późno, skostniały z zimna. Kiedy usiadłem, zęby zaczęły mi szczękać. Czyżbym się 
lękał tego, 
co zamierzałem zrobić tego dnia?
Włożyłem na siebie najcieplejsze, jakie znalazłem, ubranie, łącznie z grubym, 
irlandzkim 
swetrem, który dostałem od biednej Doris, a mimo to nadal drżałem z zimna. Może 
James miał 
w końcu rację, podejrzewając, że złapałem grypę? Gęsta, szarozłocista mgła 
wisiała wciąż nad 
lądem i nad morzem, spowijając wszystko okropnym całunem ciszy. Wyszedłem przed 
dom. 
Morze zaledwie widoczne, gładkie i lśniące jak oliwa, pieszczotliwie obmywało 
skały. 
W powietrzu czuło się wilgoć i chłód, chociaż chyba naprawdę nie było tak bardzo 
zimno. 
Koszula, którą zostawiłem na trawniku, żeby wyschła, pozostała zupełnie mokra. 
Wewnątrz 
domku panowała lodowata aura, zupełnie jak w grobie, i odróżniałem jakiś całkiem 
nowy zapach 
pleśni; po wewnętrznej stronie szyb okiennych spływały strugi wody. Próbowałem 
bezskutecznie 
zapalić nowy piecyk naftowy, który kupiłem w sklepie rybackim. Zrobiłem sobie 
herbaty 
i właśnie zaczynałem się czuć nieco lepiej, kiedy usłyszałem klakson przy końcu 
drogi na grobli. 
Odgadłem prawidłowo, że to Rosina, i ogarnęła mnie taka złość, że miałem ochotę 
uciec przed 
jej wrzaskami. Zastanawiałem się nad tym, czyby się gdzieś nie schować, ale 
zaczynałem 
odczuwać głód, a zresztą nie widziałem powodu, by opuszczać własny dom z powodu 
zanoszącej 
się być może na dłużej inwazji. I nagle wpadłem na inteligentny pomysł 
zabezpieczenia się – 
postanowiłem po prostu powiedzieć jej prawdę. Okazało się to słusznym 
posunięciem.
Siedzieliśmy w kuchni. Kuchenka gazowa była włączona, jedliśmy suszone morele 
z cheddarem. (Do ciasta suszone morele należy najpierw namoczyć i ugotować na 
wolnym 
ogniu; do sera powinny być całkiem suche.) Ja piłem herbatę, Rosina koniak, o 
który mnie 
poprosiła. Mgła była teraz tak gęsta, że odnosiło się wrażenie, iż zasłony na 
oknach są 
zaciągnięte, zapaliłem więc dwie świece, ale ich nikły blask nie mógł się 
przebić przez zwarty, 
brunatny mrok panujący w kuchni.
– Podniecające światło – stwierdziła Rosina.
Zdecydowałem się opowiedzieć jej jakąś wersję historii Hartley, ponieważ w 
obecnym stanie 
ducha, przygotowując w myślach ten swój okropny plan, nie mogłem dalej kłamać, 
kluczyć 
i narażać się na niebezpieczne kłótnie. Prawdę mówiąc, niemal przesądnie lękałem 
się nienawiści 
Rosiny. Pragnąłem tę kobietę na jakiś czas unieszkodliwić, tak żebym nie musiał 
się nią martwić. 
Wkrótce będę musiał stawić czoło zupełnie innym niebezpieczeństwom i podejmować 
całkiem 
inne decyzje. Miałem intuicyjne przeczucie, które okazało się słuszne, jak 
Rosina zareaguje na te 
moje zwierzenia.
Pierwszym sygnałem jej wrogiego nastawienia było to (jak się zresztą 
spodziewałem), że nie 
uwierzyła ani jednemu słowu z mojej opowieści, jak to skończyłem z Lizzie, nie 
uwierzyła, że 
mam zamiar zostać w Londynie, i miała słuszność. Oznajmiła, że się mylę, jeśli 
sobie 
wyobrażam, że się jej pozbędę. Przerwałem jednak jej tyradę i opowiedziałem w 
skrócie 
i selektywnie historię swej „dawnej flamy”. Jakże dogodne były teraz te 
wyświechtane frazesy, 
jak koiły mój zbolały umysł, jak kamuflowały prawdę! Właśnie mam się zdecydować, 
co robić, 
więc dręczony miłością, obawą i rodzącą się w mym sercu okropną zazdrością 
opowiadam 
Rosinie historię „dawnej flamy”. Robię to nawet w sposób nieco humorystyczny i 
wobec tego 
zamiast mówić prawdę, oszukuję swą powiernicę. Słuchała mnie inteligentnie i ze 
spokojem, 
choć trochę zaintrygowana i chyba zachwycona. Zareagowała zupełnie inaczej niż 
James 
i zwierzenie się jej sprawiło mi o wiele większą satysfakcję. Właściwie poczułem 
nawet pewną 
ulgę, opowiadając tę odpowiednio spreparowaną historię tak mądrej i, jak się 
okazało, dość 
życzliwej mi kobiecie. Przeczuwałem zresztą od początku, gdy tylko usłyszałem 
dźwięk 
działającego mi na nerwy klaksonu jej samochodu (tak szybko pracuje ludzki 
umysł), że Rosina 
będzie widzieć sprawę Hartley w całkiem innym świetle niż sprawę Lizzie.
Zazdrość ma ten interesujący aspekt (a uczucie to odgrywa bez wątpienia 
decydującą rolę 
w moich wspomnieniach), że będąc pod wieloma względami uczuciem zarówno 
całkowicie 
irracjonalnym, jak nie dającym się opanować, czasem ustępuje miejsca rozsądkowi, 
kiedy 
wchodzi w grę pierwszeństwo czasowe. Zacząłem asystować Lizzie, kiedy już znałem 
i doceniłem zalety Rosiny, więc w umyśle Rosiny „zakodował się” (całkiem 
błędnie) fakt, że to 
właśnie Lizzie mnie jej „ukradła”. Ponadto Lizzie była nadal atrakcyjną kobietą. 
Te okoliczności 
tworzą klasyczny obraz i budzą typowe reakcje. Hartley jako „dawna flama” to 
zupełnie coś 
innego i Rosina jest na tyle inteligentna, że wie, iż musi postępować rozsądnie. 
Hartley należała 
do odległej przeszłości. Była „starą” (to znaczy w moim wieku), nieatrakcyjną i 
niczym nie 
wyróżniającą się kobietą, i (fakt nie bez znaczenia) na dodatek wciąż mężatką. 
To wszystko 
Rosina szybko zebrała i podsumowała; mogłem sobie niemal wyobrazić komputerek 
pracujący za 
jej sprytnymi, błyszczącymi oczami. Oszacowała szybko moje szanse i ta ocena nie 
okazała się 
zbyt wysoka. Podobnie jak James uważała, że wszystko zakończy się łzami. Moja 
prawdziwie 
brzmiąca opowieść utwierdzała ją w tym przekonaniu.
Wkrótce okazało się, że Rosina nie może oczywiście pod żadnym względem uważać 
Hartley 
za poważną rywalkę. Była tego tak pewna, że nawet zrobiło jej się żal Hartley; 
bez złośliwości, 
raczej z pełnym wyrachowania obiektywizmem. Jedno wydedukowała sobie z tej mojej 
opowieści na pewno, a mianowicie to, że spotkanie z Hartley osłabiło moje 
zainteresowanie 
osobą Lizzie. A więc... kiedy ten idiotyczny epizod z Hartley skończy się 
fiaskiem, inteligentna, 
życzliwa Rosina zjawi się, żeby pozbierać szczątki. Zdawała sobie sprawę, jaką 
ulgę przyniosły 
mi te zwierzenia, dostrzegała moją wdzięczność za jej żywe zainteresowanie i 
mądre odpowiedzi. 
Bo ja naprawdę byłem, przynajmniej na razie, zadowolony z jej reakcji. 
Oczywiście nie 
powiedziałem jej wszystkiego, a tym bardziej nie wspomniałem o swoich 
najbliższych planach. 
Taki we mnie wstąpił makiaweliczny duch, że nie miałem nawet uczucia, iż 
popełniam zdradę, 
opowiadając o Hartley tak niebezpiecznej i tak mądrej kobiecie jak Rosina. Ale 
to ja 
prowadziłem tok jej myśli, więc tam, gdzie to było konieczne, zawodziła ją 
inwencja i rozsądek.
To ciekawe, że Rosina dokładnie pamiętała ten moment, kiedy reflektory jej 
samochodu 
ukazały mi Hartley przylepioną do skały.
– Myślałam, że zgniotę tę starą babę jak robaka. Słuchaj, Charles, ona naprawdę 
wygląda jak 
stara baba, biedactwo. Nie możesz zaprzeczyć.
– Miłość nie zna takich określeń. Co prawda miłość jest ślepa jak nietoperz...
– Nietoperze mają radary. A twój, zdaje się, nie działa.
– Ruszże swoim rozumem. Człowiek może kochać, kogo mu się podoba. Weź na 
przykład 
tego wuja Perry’ego, no, Peregrine’a.
– Kogo?
– Nieważne.
– Wiem, że mnie ocyganiłeś wtedy, kiedy cię odwoziłam do Londynu. Kiepski z 
ciebie aktor, 
nie wiem doprawdy, co ty w ogóle robiłeś w teatrze. Wiedziałam już wtedy, że coś 
się dzieje, ale 
sądziłam, że to chodzi o Lizzie.
– Nigdy nie czułem nic takiego do Lizzie.
– No cóż, chyba lepiej, że to nie chodzi o Lizzie.
Zupełnie nie o nią chodzi! Czy nawet to nie zdołało cię przekonać? Ja kocham tę 
kobietę. 
Kocham ją tak, jak gdybym był przez te wszystkie lata jej mężem, patrzył, jak 
się powoli 
starzeje, jak gaśnie jej uroda.
– Och, słuchaj, kochany, teraz to już zalewasz. Ta twoja nagła ucieczka nad 
morze i ten 
koszmarny, bezsensowny domek wytrąciły cię z równowagi. To chyba 
najkoszmarniejszy dom, 
jaki w życiu widziałam. Nic dziwnego, że miewasz halucynacje.
– O jakich halucynacjach mówisz?
– Pamiętam, co mówiłeś o pierwszej miłości, ale to są uczucia urojone, bajeczki 
dla 
grzecznych dzieci. Cierpisz, bo przeżyłeś szok, kiedy ją ujrzałeś. Poczekaj dwa 
tygodnie. Ona 
przecież żyje w tym mieszczańskim związku małżeńskim, ma syna. Słuchaj, Charles, 
to 
przeciętna kobieta, nie możesz przecież kochać takiej przeciętnej osoby tylko 
dlatego, że 
podkochiwałeś się w niej w szkole. To nonsens, ona by tego nie zrozumiała. 
Zresztą ty też nie 
potrafiłbyś sprostać takiej miłości, nie jesteś wszechmocny, nie w tym świecie, 
w którym żyjesz. 
Po prostu pakujesz się w bardzo nieprzyjemną historię, która ciebie mierziłaby 
bardziej niż 
innych. Straciłbyś twarz! Pomyśl o tym. Znasz chyba siebie na tyle, żeby 
zrozumieć, jak byś 
żałował swego kroku. Nie możesz tu odegrać żadnej roli. Nie wiesz, jaką masz 
obrać linię 
postępowania. Przyznałeś, że ona nie chce z tobą rozmawiać.
– To dlatego, że się boi. Kocha mnie za bardzo, jednocześnie zaś wie o mnie 
jeszcze zbyt 
mało, by zaufać mojemu uczuciu. Ale uwierzy w nie. Wtedy miłość rzuci ją po 
prostu w moje 
ramiona – rzekłem, a w myśli dodałem: „Muszę to Hartley powiedzieć, muszę ją 
przekonać, że 
kocham ją bezgranicznie, muszę napisać do niej długi list i przesłać go jej 
potajemnie, a kiedy już 
naprawdę zrozumie...”
W mojej uroczystej, lecz raczej ogólnikowej i pozbawionej szczegółów wersji tej 
historii 
wspomniałem wprawdzie o Tytusie, ale nie wiem czemu, nie powiedziałem o tym, że 
jest on 
dzieckiem adoptowanym, ani o tym, że uciekł z domu. Może nadal nie miałem ochoty 
zastanawiać się nad sprawą Tytusa ani nad tym, w jaki sposób jego osoba mogłaby 
zwiększyć 
moje szanse odzyskania Hartley. Nie powiedziałem także Rosinie o moim całkowicie 
niezachęcającym tete a tete z Benem. Gdybym to zrobił, potwierdziłbym tylko jej 
teorię 
o „utracie twarzy”. Wspomniałem jedynie, że Tytusa nie ma w domu i że spotkałem 
Hartley 
kilkakrotnie w wiosce i miałem miłą rozmowę z jej mężem. Nie zwierzyłem się, że 
sytuacja, 
w jakiej się znalazłem, budzi we mnie lęk i wydaje mi się niebezpieczna. Na 
szczęście Rosina 
była zbyt ubawiona, żeby wypytywać mnie o szczegóły.
– Charles, bądźże człowiekiem. Ona jest nieśmiała, wstydliwa; musi się czuć 
nieodpowiednią 
dla ciebie partnerką, ona, taka szara myszka, kiedy porówna swoje życie i twoje. 
Prawdopodobnie wstydzi się swego tępego męża i czuje, że musi go bronić. A do 
ciebie ma 
pewnie żal. Puść wodze wyobraźni! Taka kobieta zanudziłaby cię, kochanie, 
zanudziłaby cię na 
śmierć i doprowadziła do szału. I ona o tym wie, biedactwo. To emerytka, która 
pragnie sobie 
odpocząć, chce usiąść, oprzeć o coś wygodnie nogi i oglądać telewizję. Po co ma 
się narażać na 
kłopoty, na cóż jej takie przygody? A jeśli zabierzesz ją od męża i stwierdzisz, 
że cię nudzi, to co 
wtedy zrobisz ze sobą i z nią? Przywykłeś do dowcipnych, niekonwencjonalnych 
kobiet, 
a zresztą jesteś już teraz starym kawalerem i nie wytrzymałbyś życia z 
kimkolwiek, chyba tylko 
z taką starą rozsądną przyjaciółką jak ja. Nie potrafiłbyś zacząć żyć z nową 
kobietą, którą ona 
przecież jest dla ciebie, mimo wzruszających wspomnień ze wspólnych wycieczek 
rowerowych 
z czasów młodości. Wydaje mi się, że ty chcesz po prostu rozbić jej małżeństwo, 
tak jak chciałeś 
rozbić moje. Ja jestem dość twarda, a mimo to przez długi czas byłam przez 
ciebie bardzo 
nieszczęśliwa. Więc nie mam zamiaru pozwolić ci tak odejść, będziesz musiał mi 
zapłacić za 
moje łzy, tak jak płacą ludzie w starych sagach. Przez całe życie żyłeś jak 
gdyby 
w hedonistycznym śnie i mogłeś sobie pozwalać na to, żeby się zachowywać jak 
łobuz, bo 
zawsze podrywałeś kobiety, które potrafiły dać sobie radę. Boże mój, opowiadałeś 
nam różne 
dyrdymałki, nigdy do niczego się nie zobowiązywałeś, nigdy nie powiedziałeś 
żadnej kobiecie, 
że ją kochasz, nawet wtedy, kiedy naprawdę kochałeś. Zimny drań o czystych 
rękach! 
Dziewczyny miały naprawdę szczęście, jeśli to jakoś przeżyły. Przypominasz 
faceta strzelającego 
z karabinu maszynowego MA w supermarkecie, któremu jakoś się udaje nie zostać 
mordercą. 
Tak, ale teraz to co innego. Musisz uszanować wybór, jakiego dokonała ta 
biedaczka, uszanować 
jej życie, jej syna, jej drogiego, tępego, starego męża, jej ładny, nowy domek. 
Zostaw ją 
w spokoju, Charles. Nic dziwnego, że ucieka na milę, kiedy cię zobaczy!
– Nic nie rozumiesz.
No bo jakże mogła rozumieć? Wiele z tego, co mówiła, miało sens, nawet bardziej 
niż 
myślała. Ale jednej rzeczy zupełnie nie brała pod uwagę: absolutnej więzi 
łączącej mnie 
z Hartley i pewności, jaką mimo zachowania Hartley oboje mieliśmy, że ta więź 
przetrwała. 
Hartley nie była „nową kobietą”, lecz czymś najtrwalszym, najsilniejszym w moim 
życiu, czymś, 
co trwało najdłużej. Nie mogłem, nie chciałem, nawet nie próbowałem wytłumaczyć 
Rosinie, jak 
mnie już zmęczyły te „dowcipne, niekonwencjonalne kobiety” i jak to się stało, 
że ta „stara baba” 
jest dla mnie najdroższą ze wszystkich istot, najcenniejszym, niczym nie 
zepsutym stworzeniem 
na świecie, najbardziej porywającą, najatrakcyjniejszą kobietą. To Hartley 
złożyłem w ofierze 
swoją pierwszą i jedyną całkiem niewinną miłość, zanim się stałem „zimnym 
draniem” 
i „hedonistycznym marzycielem”. Oczywiście, te obraźliwe epitety były wyłącznie 
wytworem 
zazdrości i żalu Rosiny, ale jeśli zostałem starym kawalerem, to w pewnym sensie 
z winy 
Hartley! Zawierzyłem jej swoją niewinność i teraz mogłem ją w cudowny sposób 
odzyskać. Te 
myśli wiodły do namiętnej, zaborczej tęsknoty. Serce moje przepełniała czułość, 
żal i głębokie 
pragnienie, żeby tulić Hartley, strzec ją zawsze od bólu i cierpienia, ulegać 
jej, rozpieszczać ją, 
obdarowywać wszystkim, czego zapragnie, i uczynić szczęśliwą na wieki. Pragnąłem 
przez te 
wszystkie lata, jakie nam pozostały, pocieszać ją, tak jak pocieszać może tylko 
jakiś bóg. 
A jednocześnie coraz bardziej pragnąłem, i to z gwałtownością, która spala ową 
czułość, żeby 
należała do mnie, pragnąłem posiąść jej ciało i duszę.
Od pierwszej chwili, kiedy ją rozpoznałem, to pożądanie rosło we mnie, 
niepokoiło, 
wprawiało w zakłopotanie, drążyło moje ciało; zmysły prowadziły nieustanny 
dialog z myślami, 
gdyż usiłując za wszelką cenę zespolić jej młodość ze starością, tak bardzo 
chciałem jej pragnąć. 
Osiągnięcie tego stało się rozstrzygającym testem, próbą; tego zadania musiałem 
się podjąć dla 
niej. Teraz zrozumiałem, że udało mi się to osiągnąć, moje pożądanie było jak 
rzeka, która 
wyżłobiła sobie drogę do morza. Dzięki Hartley osiągnąłem pełnię, jakiej nigdy 
nie czułem od 
chwili, kiedy mnie opuściła. To ona scaliła mnie, pragnąłem ją trzymać w 
ramionach, tulić do 
utraty tchu i mieć przy sobie aż do końca świata.
Tak chciałem wprawić w zdumienie jej skromność potęgą mojej miłości, a 
jednocześnie stać 
się samemu skromnym i pozwolić jej na koniec, żeby mnie pocieszała. Pragnąłem 
znów stać się 
taki dobry jak kiedyś. Bo to jej powierzyłem moją cnotę i ona jej strzegła przez 
wszystkie te lata. 
Była moją alfą i omegą.
Rosina obserwowała mnie i teraz już naprawdę chichotała. Siedziałem z rękami 
wyciągniętymi przed siebie na stole i mimo że miałem na sobie irlandzki gruby 
sweter, mimo że 
napiłem się koniaku (na który się w końcu skusiłem) i kuchenka gazowa się 
paliła, nadal czułem 
chłód. Miałem właśnie napalić w „czerwonym pokoiku”, ale Rosina mi w tym 
przeszkodziła. 
Siedziała na krześle, założywszy nogę na nogę, z jednym kolanem uniesionym 
wysoko. Miała na 
sobie szerokie, niebieskie bawełniane spodnie podwinięte nad wysokimi, 
niebieskimi 
brezentowymi butami i byle jaką koszulę w niebieskie i pąsowe paski, ściągniętą 
w pasie wąskim 
rzemykiem. Wyglądała zdumiewająco młodo, po piracku praktycznie i leniwie. Jej 
ciemne, kosę, 
świdrujące oczka spoglądały na mnie z drapieżnym rozbawieniem, a gęste, sztywne, 
ciemne 
włosy ściągnięte teraz do tyłu i związane mocno wstążką przydawały twarzy 
surowego, 
zwierzęcego wyrazu. Zrzuciła płaszcz i nic nie wskazywało na to, żeby odczuwała 
zimno. Co się 
ze mną dzieje?, pomyślałem, przecież nie może być zimno, w końcu to lato. A 
jednak drżałem. 
I czy nie jest również absurdem palenie świec o jedenastej przed południem? Nie 
dawały 
żadnego światła, więc je zdmuchnąłem. Mgła nieco zrzedła, ale okno nadal robiło 
wrażenie, 
jakby miało matowe szyby.
Rosina zaczynała właśnie odpowiadać na moje usprawiedliwienia, kiedy drzwi od 
kuchni 
otworzyły się cicho i ktoś wszedł do środka – jakaś kobieta. Przemknęła mi przez 
głowę szalona 
myśl, że to musi być Hartley, która przybrała cielesną postać przywołana moimi 
myślami. 
Niestety. Była to Lizzie.
Obie kobiety doznały szoku, kiedy się rozpoznały, i wydały z siebie cichy 
okrzyk, coś 
w rodzaju stłumionego, jakby przełkniętego skowytu. Rosina błyskawicznie zerwała 
się z krzesła 
i stanęła za jego oparciem. Lizzie postąpiła kilka kroków ku mnie i patrząc na 
Rosinę, rzuciła na 
stół swoją torebkę niby symboliczne wyzwanie do wojny. Ja nie wstałem. Lizzie 
miała na sobie 
jasnobrązowy płaszcz nieprzemakalny i bardzo długi indyjski żółty szal, który 
teraz zdjęła, 
złożyła starannie i położyła obok torebki. Twarz jej była bardzo czerwona. (Moja 
także.) Na 
włosach jej lśniły drobniutkie kropelki wody. Może zaczęło właśnie padać.
Rosina podniosła do góry krzesło i cisnęła je na wyłożoną płytami podłogę.
– Ty kłamco! Zdradziłeś mnie! – zawołała.
– Czy pada? – zwróciłem się do Lizzie.
– Chyba nie – odpowiedziała.
– Rosina właśnie wychodzi – dodałem tonem wyjaśnienia. Zdążyłem wstać i szybko 
obejść 
stół” tak że cynobrowe paznokcie Rosiny, którymi chciała przejechać mi po 
twarzy, musnęły 
jedynie szyję, gdyż znalazłem się już poza ich zasięgiem. Lizzie wycofała się ku 
drzwiom. 
Stawiłem czoło furii Rosiny, stojąc po drugiej stronie stołu.
– Posłuchaj, nie okłamałem cię. Nie byłem wcale umówiony z Lizzie. Ona zjawiła 
się tu 
niespodziewanie. Nic nie wie...
– Czy ona tu mieszka? – zapytała Lizzie.
– Nie. Nikt tutaj nie mieszka oprócz mnie. Ona wpadła po prostu ot tak, ludzie 
wpadają 
czasem do znajomych w odwiedziny. Ty też zjawiłaś się tutaj nieoczekiwanie. 
Napij się herbaty, 
może koniaku, zjedz kawałek sera, brzoskwinię...
– Ona nic nie wie? – zapytała Rosina, wpatrując się we mnie. Ale już trochę 
zmiękła. – Więc 
lepiej jej powiedz. A może chcesz, żebym ja to zrobiła?
– Czy masz zamiar ożenić się z Rosiną? – zapytała Lizzie sztywno, z rękami w 
kieszeniach.
– Nie! – krzyknąłem.
– Charles, czy mogę z tobą pomówić w cztery oczy? – zapytała Lizzie.
– Nie, nie możesz – odpowiedziała za mnie Rosina. – Mój Boże, gdyby tu chodziło 
tylko 
o Lizzie i o mnie, mogłybyśmy walczyć o ciebie, choćby na noże kuchenne.
Poczułem, że zaczynam ulegać nowemu atakowi dreszczy, więc usiadłem z powrotem 
przy 
stole.
– Nie czuję się zbyt dobrze – westchnąłem.
– Czy mogę pomówić z tobą na osobności? – powtórzyła swoje pytanie Lizzie.
– Nie – odpowiedziała znów Rosina. – Charles, chcę, żebyś jej powiedział to, co 
powiedziałeś mnie. Chcę to usłyszeć...
– Czy Gilbert czeka przed domem? – spytałem.
– Nie. Przyjechałam sama. No dobrze, skoro ona nie chce wyjść... – Nie zwracając 
uwagi na 
Rosinę, Lizzie usiadła naprzeciwko mnie przy stole. – Chciałam ci podziękować za 
ten słodki, 
wielkoduszny list...
– Powiedz jej... powiedz jej... – krzyczała Rosina.
– Dziękuję ci za ten słodki, wielkoduszny list. Okazałeś uprzejmość wobec nas 
obojga.
– Okropnie mi przykro, że nie mogłem się zjawić na obiad wtedy wieczorem...
– Okazałeś uprzejmość wobec nas obojga. Ale nie potrzebujesz okazywać nam aż 
takiej 
wspaniałomyślności. Byłam skończoną idiotką. Gilbert się nie liczy. Nic nie ma 
znaczenia poza 
tym, że należę do ciebie, obojętne, jakie postawisz mi warunki. Nie ma się o co 
kłócić. Po prostu 
jestem twoja i możesz robić, co ci się podoba. Nie zależy mi na tym, czy 
wszystko ułoży się tak, 
jakbym chciała. Nie obchodzi mnie, co się stanie, ani jak długo to będzie 
trwało. No cóż, 
oczywiście chciałabym, żeby trwało wiecznie, ale postąpisz tak, jak zechcesz. 
Przyjechałam, 
żeby ci to powiedzieć, żeby ci ofiarować siebie, jeżeli nadal mnie pragniesz, 
tak jak 
powiedziałeś.
– Jakież to wzruszające! – zawołała Rosina. – Co ty jej powiedziałeś, Charles? 
Dowiedzmy 
się wreszcie prawdy. – Chwyciła torebkę Lizzie, rzuciła ją na podłogę i kopnęła.
Lizzie nie zwracała na to uwagi. Nadal siedziała wpatrzona we mnie, z twarzą 
zaczerwienioną, rozognioną z emocji. Wargi miała wilgotne, oczy błyszczące. Tak 
była mi 
oddana i uległa. Wzruszyło mnie to ogromnie.
– Lizzie, moja droga... kochana dziewczyno...
– Spóźniłaś się, Lizzie – powiedziała Rosina. – Charles ma zamiar ożenić się z 
pewną 
kobietą z brodą. Prawda, Charles? Właśnie przed chwilą rozmawialiśmy na twój 
temat i Charles 
powiedział, że nigdy mu właściwie na tobie nie zależało...
– Wcale tego nie powiedziałem! Posłuchaj, porozmawiam z Lizzie na górze. Zostań 
tutaj. 
Zaraz wrócę.
– Radzę ci wrócić. Daję ci pięć minut czasu. Jeśli uciekniecie do Londynu, 
pojadę za wami 
i zepchnę was do rowu.
– Wrócę. Obiecuję. I wszystko jej powiem. Tylko proszę, nie tłucz tu niczego. 
Chodź, Lizzie.
Lizzie wzięła ze stołu swój szal, podniosła z podłogi torebkę. Nie spojrzała 
nawet na Rosinę. 
Wyprowadziłem ją z kuchni i ruszyliśmy po schodach na górę. Kiedy znaleźliśmy 
się na górnym 
podeście, zawahałem się. Zasłona z koralików wisiała nieruchomo i postanowiłem 
nie 
przechodzić koło niej. Wprowadziłem Lizzie do środkowego pokoiku i zamknąłem 
drzwi. Było 
tu ciemno, gdyż przez podłużne okno wychodzące na salonik wpadało niewiele 
światła albo 
może dlatego, że mgła jeszcze nie opadła, a może zapomniałem podciągnąć story. 
Było tu także 
pusto, bo zabrałem stąd stolik. Tkwił do tej pory w skalnej szczelinie, do 
której mi wpadł, kiedy 
go chciałem zanieść do wieży. Na podłodze leżał wytarty kwadratowy dywan, a dość 
wysoko na 
ścianie wisiał powyginany kinkiet z lanego żelaza, teraz dziwnie rzucający się w 
oczy 
i wyglądający złowróżbnie. Z dywanu przy każdym kroku unosił się zapach wilgoci.
– Tak się boję tej kobiety, Charles. Nie jesteś chyba z nią związany, co?
– Nie, nie, nie. Ona mnie po prostu prześladuje, Lizzie...
– Nie wiem, co ona ci mówiła, ale to nie ma znaczenia. Posłuchaj, Charles, 
kochany. Jestem 
twoja i chyba nie byłam przy zdrowych zmysłach, skoro nie powiedziałam ci tego 
od razu. 
Przestraszyłam się jak idiotka, wydawało mi się, że nie zniosę ponownego 
złamania serca. 
Myślałam, że przede wszystkim pragnę spokoju, i sądziłam, że potrafię się 
pohartować i nie 
ulegnę temu dawnemu szaleństwu. Niestety, myliłam się. Przybiegłam i znów 
odchodzę od 
zmysłów. Żal mi było Gilberta i chciałam mieć czas, żeby wymyślić jakiś 
kompromis. Ale tu nie 
ma mowy o żadnym kompromisie. Nie obchodzi mnie, co się stanie ani co ze mną 
zrobisz. Mogę 
nawet umrzeć. Nie chcę, żebyś był bezinteresowny, uczciwy i wielkoduszny. Chcę, 
żebyś był 
moim panem i królem, taki, jaki byłeś przedtem. Kocham cię, Charles, należę do 
ciebie i od tej 
chwili będę robiła wszystko, o co mnie poprosisz.
Staliśmy tak wpatrzeni w siebie, drżeliśmy oboje w tym małym, podobnym do celi 
więziennej pokoiku, pod kinkietem z lanego żelaza.
– Lizzie, przebacz mi, to była pomyłka. Słodka Lizzie, nic z tego, nie możemy 
być razem, 
nie mogę cię zabrać do siebie i zatrzymać, tak jak myślałem, nie potrafię już 
być królem. 
Przepraszam cię za ten list. Jestem do ciebie bardzo przywiązany, kocham cię, 
ale nie w ten 
sposób. To był plan nierealny, abstrakcyjny pomysł, jak powiedziałaś. Miałaś 
świętą rację, nic by 
z tego nie wyszło, nie trwałoby to długo. Widzisz, ja spotkałem kogoś innego, 
nie, to nie Rosina. 
Spotkałem kobietę, którą znałem i kochałem przed wielu laty, pamiętasz, mówiłem 
ci o niej, 
właśnie tę, tę pierwszą. Więc nigdy już nie będziemy mogli należeć do siebie. 
Musisz wrócić do 
Gilberta, uczynić go szczęśliwym. Zostawmy wszystko tak, jak jest. Och, proszę, 
uwierz mi 
i przebacz. To była pomyłka.
– Pomyłka – wyszeptała Lizzie, spuszczając wzrok na swoje błyszczące, czarne 
pantofle na 
wysokich obcasach, mokre od trawy rosnącej na drodze. – Rozumiem. – Uniosła 
głowę 
i popatrzyła na mnie. Twarz miała purpurową, wzrok nieprzytomny, straszny, dolna 
warga jej 
drżała.
– Pamiętasz tę dziewczynę? Opowiadałem ci o niej. Otóż spotkałem ją znowu. Ona 
jest tutaj 
i...
– No to ja już się pożegnam.
– Lizzie, kochanie, nie odchodź tak, pozostaniemy przyjaciółmi, prawda? Będziemy 
przyjaciółmi, tak jak pisałaś w pierwszym liście. Przyjadę was odwiedzić, ciebie 
i Gilberta.
– Nie sądzę, żebym pozostała dłużej z Gilbertem. Wszystko teraz musi ulec 
zmianie. 
Przepraszam. Do widzenia.
– Lizzie, potrzymaj mnie przez chwilę za rękę...
Podała mi swoją miękką dłoń. Była drobna, wilgotna, obojętna. Nie mogłem się 
zmusić, żeby 
objąć Lizzie serdecznym gestem. Cofnęła rękę i zaczęła grzebać w kosmetyczce. 
Wyjęła kawałek 
lusterka, które się stłukło, kiedy Rosina kopnęła jej torebkę, oraz małą białą 
chusteczkę. Gdy 
tylko wzięła ją do ręki, od razu zaczęła cicho popłakiwać.
Ogarnęło mnie ogromne wzruszenie i pełen melancholii smutek, a jednocześnie 
byłem 
dziwnie dumny, że potrafiłem zachować obojętność. Wydawało mi się, że wszystko, 
co 
przeżyłem do tej pory, w jednej sekundzie przemieniło się w kulę i zaczęło 
maleć, znikać: to 
życie, które mogłem wieść u boku Lizzie, tego mego Cherubina, mojego Ariela, 
mojego Puka, 
mojego syna, to życie, przez które mogliśmy przejść razem, gdybym ja był inny i 
ona inna. Ale 
teraz to wszystko minęło, cokolwiek stało się później, cały świat się zmienił. 
Powtórzyłem 
z jakimś rodzajem samoudręczenia, które mi sprawiło przyjemność:
– Nie, Lizzie, kochanie moje, moja maleńka, dzielna Lizzie. Tak nie może być. 
Jestem ci taki 
wdzięczny za twoją... za twoją...
To śmieszne – przerwała mi Lizzie. Mówiła wolno i niemal spokojnie przez łzy. – 
To 
śmieszne. Przyjechałam tu z Londynu... to taka długa droga... Pożyczyłam 
samochód, nie 
chciałam brać wozu Gilberta. Przez cały czas prowadziłam z tobą w myśli cudowną 
miłosną 
rozmowę. Szkoda tylko, że ta jazda trwała tak długo. Wszystko zmierzało do 
punktu 
kulminacyjnego, do jakiegoś ukoronowania. Myślałam sobie, jaki będziesz 
zdziwiony i jak się 
ucieszysz, kiedy mnie zobaczysz, i jacy będziemy szczęśliwi. Będziemy się śmiali 
i śmiali bez 
końca, tak jak to dawniej bywało... bez przerwy sobie to wyobrażałam, taka mnie 
przepełniała 
miłość i radość... choć powtarzałam sobie, że i tym razem może się skończyć na 
złamanym 
sercu... tylko że tym razem to by mnie zabiło... ale myślałam sobie, nie 
obchodzi mnie, jak się to 
skończy i jak bardzo będę cierpiała, dopóki on mnie pragnie i bierze mnie w 
ramiona... a teraz to 
wszystko się skończyło, zanim się w ogóle zaczęło. Nigdy nie wyobrażałam sobie, 
że tak się 
stanie, że tak się to rozleci na samym początku... więc teraz już mi nic nie 
pozostało... 
z wyjątkiem mojej miłości do ciebie... miłości, którą znów rozbudziłeś i 
odepchnąłeś... znów 
rozbudziłeś... na zawsze... na zawsze...
– Lizzie, uspokój się, to uczucie ostygnie, naprawdę... Pokręciła głową, 
zaciskając zęby na 
chusteczce.
– Lizzie, napiszę do ciebie.
Przestała płakać. Schowała chusteczkę i stłuczone lusterko. Rozłożyła żółty 
szal.
– Nie pisz do mnie, Charles. Tak będzie lepiej. Śmieszne... wtedy myślałam, że 
to koniec, 
i nie miałam racji. Skończyło się to teraz, w tej chwili. Proszę, nie pisz do 
mnie, jeśli chcesz być 
miły. Nie chcę już... więcej...
Zmięła szal i wcisnęła go do kieszeni. Potem odwróciła się, szybko otworzyła 
drzwi 
i wybiegła, wpadając niemal na Rosinę, która stała tuż za progiem. Rosina 
odskoczyła do tyłu, 
a Lizzie zbiegła po schodach, opierając się ciężko o poręcz. Jej pantofle na 
wysokich obcasach 
stukały i ślizgały się na stopniach. Chciałem za nią pobiec, ale Rosina chwyciła 
mnie mocno za 
ramię i przycisnęła butem moją stopę. Zatoczyliśmy się na ścianę.
– Niech sobie idzie – powiedziała.
Trzasnęły frontowe drzwi.
Stałem przez chwilę wpatrzony w zasłonę z koralików, które kołysały się, 
postukując. Potem 
ruszyłem wolno w dół po schodach. Rosina podążała za mną. Weszliśmy do kuchni i 
usiedliśmy 
znów przy stole.
– Nie martw się, Charles, to pełne wigoru zwierzątko nie będzie miało złamanego 
serca.
Milczałem.
– Przypuszczam, że teraz chciałbyś przedyskutować ze mną sprawę biednej Lizzie.
– Nie.
– Biedny stary Charles. Wyglądasz jak zdegradowany bóg.
– OK. Idź już, proszę.
– Jeśli kiedykolwiek zwiążesz się z Lizzie Scherer, zabiję was oboje.
– Och, Rosino, nie bądź niemądra, nie bądź wulgarna. Idź już sobie, proszę... 
Ale jeżeli 
wracasz do Londynu, lepiej zaczekaj, aż Lizzie odjedzie.
– Nie wracam do Londynu. Wybieram się do hotelu „Pod Krukiem”, żeby zjeść 
samotnie 
dobry lunch. Potem jadę do Manchesteru na zdjęcia. Zostawię cię sam na sam z 
twoimi myślami, 
które, mam nadzieję, będą bolesne. I obiecuję nie mieszać się do twoich wybryków 
z tą brodatą 
damą pod jednym warunkiem.
– Jakim?
– Obiecasz mi, że wszystko mi potem opowiesz.
– OK.
– Obiecujesz?
– Tak.
– Wstań, Charles.
Podniosłem się automatycznie z krzesła. Rosina obeszła stół i przez chwilę 
myślałem, że 
chce mnie uderzyć. Ale ona obdarowała mnie jednym z tych swoich wilgotnych 
pocałunków.
– No to do widzenia. Wrócę tu.
Frontowe drzwi znowu trzasnęły i zaraz potem usłyszałem warkot ruszającego z 
miejsca 
czerwonego samochodziku. Tylko przez chwilę miałem nadzieję, że Lizzie wróci. 
Potem 
pomyślałem: Jakie to szczęście, że Lizzie nie przybiegła do mnie po tym 
pierwszym liście.
Przeszedłem do sąsiedniego pokoju i próbowałem rozpalić ogień, co mi się zresztą 
nie udało. 
Za mało miałem drewna na podpałkę. Płacz Lizzie i pocałunek Rosiny zupełnie 
wyprowadziły 
mnie z równowagi. Żal mi było Lizzie, ale właściwie stała mi się obojętna i 
niechętnie o niej 
myślałem. Potrzebowałem jej życzliwości, niczego poza tym. Już zaczynałem 
żałować tej swojej 
wulgarnej rozmowy z Rosiną. Wydawało mi się wtedy, że mądrze zrobiłem, mówiąc 
jej 
o Hartley właśnie teraz, zaczynało mnie jednak nękać jakieś złe przeczucie. W 
istocie dałem 
Rosinie do ręki jeszcze jedną broń. Potem pomyślałem o spotkaniu z kuzynem i o 
tym, co się 
stało, że spotkało go niepowodzenie. Czyżby chodziło o homoseksualizm? A może w 
armii 
zdecydowano, że ten zwariowany buddysta to osoba niepewna? Zaczynała mnie boleć 
szyja 
w miejscu, gdzie dosięgły ją czerwone paznokcie Rosiny.
Chciałem zmierzyć sobie gorączkę, nie mogłem jednak znaleźć termometru.
Mgła już opadła, mrok ustąpił miejsca ciemności, ale świecił jasno wyraźny 
księżyc 
w nowiu, przyćmiewając blask gwiazd, rozlewając metaliczną poświatę na morzu, 
ożywiając ląd 
upiorną obecnością milczących skał i drzew. Niebo czyste, granatowoczarne 
absorbowało światło 
księżyca, ale samo nie było nim oświetlone. Ziemia i wszystko, co się na niej 
znajdowało, 
wydawało się brudno-brązowe i rzucało wyraźne cienie. Wszystko dookoła stało się 
tak 
namacalnie obecne, że bez przerwy oglądałem się za siebie. Tę przeogromną ciszę, 
tak całkiem 
odmienną od mglistej ciszy poranka, od czasu do czasu przerywało pohukiwanie 
sowy albo 
dalekie szczekanie psa.
Zrezygnowałem z drogi przez wieś i ruszyłem traktem nadbrzeżnym w kierunku portu 
przez 
wąwóz, który nazywałem „przełęczą Khyber”, gdzie duże żółte skały wrzynały się w 
ląd, 
spiętrzone po jednej stronie wzgórza tworzyły tu bryłowatą ścianę, w której 
wycięto tunel; tędy 
właśnie przebiegała droga. W świetle księżyca skały wydawały się ciemnobrązowe, 
ale usiane 
były niezliczonymi iskrzącymi się punkcikami, gdyż księżyc odbijał się w 
maleńkich 
kryształkach kwarcu. Minąwszy ciemny tunel, ruszyłem drogą koło portu, a dalej 
wąską ścieżką 
wiodącą na wzgórze. Okrążała ona las i łączyła się z drogą tłuczniową, która 
kończyła się tuż za 
bungalowami. Wszystko to sprawdziłem przedtem w świetle dziennym, kiedy wybrałem 
się na 
rekonesans, aby zobaczyć, jak można się dostać do ogrodu koło bungalowu 
„Nibletts”. Nie 
sprawiło mi to trudności, albowiem jedynie rząd drewnianych słupków połączonych 
luźno 
napiętym drutem oddzielał niżej położony kraniec ogrodu od podłużnego stoku 
wzgórza 
porośniętego ciernistym janowcem i usianego odłamkami skał, które okalały 
ścieżkę od strony 
wioski. Słabą stronę mojego planu (poza koszmarną możliwością, że zostanę 
zdemaskowany) 
stanowiło to, że jeśli przyjdę do ogrodu wystarczająco późno, aby mnie nie 
zauważono, może to 
być także pora, kiedy małżonkowie będą już w łóżku. Może się także okazać, że 
właśnie 
w milczeniu oglądają telewizję.
Wcześniej już zrezygnowałem z pomysłu szpiegowania Hartley i Bena, i to nie z 
pobudek 
moralnych, lecz dlatego, że na myśl o tym słabo mi się robiło z wrażenia i 
strachu. Małżeństwo 
jest tak obrzydliwie intymnym związkiem. Ktokolwiek bezprawnie odsłoni 
zapuszczoną nad nim 
zasłonę, może zostać porażony, choć się tego najmniej spodziewa, gniewem bóstwa 
zemsty. 
Odkrycie jakiejś strasznej i zupełnie nieoczekiwanej sytuacji może sprawić, że 
odtąd już zawsze 
będą prześladować niegodziwca natrętne i niemal obsceniczne myśli. Ja sam 
musiałem walczyć 
z przesądnym lękiem przed stanem małżeńskim narzucającym trudną do wyobrażenia 
intymność 
i wzajemną więź uczuciową. Jednakże decydując się na swój plan, musiałem być 
konsekwentny 
i podjąć się tej niebezpiecznej i niesmacznej wyprawy. Był to następny krok w 
moim planie: 
próba uzyskania odpowiedzi na nurtujące mnie kolejne pytanie. Musiałem się 
dowiedzieć tak 
dokładnie, jak tylko zdołam, jak naprawdę wygląda to małżeństwo i czym w istocie 
jest dla siebie 
tych dwoje ludzi. W świetle księżyca padającym od strony morza drewniane słupki 
ogrodzenia 
na stoku wzgórza koło bungalowu „Nibletts” rzucały cienie na trawę, która 
wyglądała tak, jak 
gdyby pokrywał ją szron. Kiedy doszedłem do stóp wzgórza, zorientowałem się, że 
za 
zasłoniętym dużym oknem saloniku pali się światło. Przeszedłem ponad 
naciągniętym między 
słupkami drutem i po wilgotnej już od rosy trawie zacząłem się bardzo wolno 
posuwać 
w kierunku „Nibletts”, wsłuchany w swoje właściwie bezszelestne kroki, głęboki 
oddech 
i bolesne bicie własnego serca. Wprawdzie przed wieczorem trochę padało, ale 
utrzymywała się 
słoneczna pogoda, więc ziemia była twarda i nie sądzę, żeby moje stopy 
pozostawiały 
zauważalne ślady. Zatrzymałem się jakieś piętnaście jardów od domu. Okno było 
zamknięte, 
uchylono jedynie górny wywietrznik. Przez zaciągnięte pojedyncze zasłony 
przebijało jak przez 
witraż palące się w pokoju światło, uwydatniając barwny deseń tkaniny, który 
tworzyły zielone 
papugi na cytrynowym drzewie. Pośrodku okna, między nieszczelnie zaciągniętymi 
storami, 
pozostała wąska szczelina. Przybliżyłem się jeszcze kilka kroków i zacząłem 
nasłuchiwać. Jakieś 
głosy. Telewizja? Starając się omijać niebezpieczne miejsce na wprost szpary 
między zasłonami 
i z takim uczuciem, jakbym miał zaraz ulecieć w przestrzeń, odważyłem się cicho, 
spokojnie 
podejść do okna. Najpierw ukląkłem, opierając się o ceglaną ścianę, po czym 
usiadłem tak, że 
głowa moja znalazła się tuż pod niskim parapetem okna.
Licząc się z tym, że nie zdołam uniknąć zetknięcia z krzakami róż, choć nie 
przewidywałem 
rosy, włożyłem płaszcz nieprzemakalny. W świetle księżyca rozróżniałem rabaty 
kwiatowe, ale 
kiedy znalazłem się koło domu, musiało mnie oślepić światło padające z okna albo 
oślepił mnie 
lęk, bo chyba usiadłem na krzaku różanym. Usłyszałem lekki trzask i ostry kolec 
utkwił mi 
w łydce. Siedziałem tak niewygodnie, zmarznięty, oparty o ścianę, z ustami i 
oczami szeroko 
otwartymi, wpatrzony w bezkresne, zalane księżycową poświatą morze pode mną i 
czekałem 
z przerażeniem, kiedy usłyszę okropne pytanie: – Kto tam?
Wewnątrz nadal słychać było głosy, teraz całkiem wyraźnie. Jak łatwo jest 
szpiegować 
niczego nie podejrzewających ludzi. To, co nastąpiło po chwili, było tak 
niesamowite i tak 
oszałamiające, że dosłownie zgłupiałem. Nie będę nawet próbował opisać tego, co 
wówczas 
czułem; po prostu przytoczę, niby w sztuce teatralnej, dialog. Wszyscy będą 
wiedzieli, kto co 
mówił.
– Dlaczego więc tu przyszedł?
– Nie wiem.
– Bez przerwy powtarzasz: „nie wiem, nie wiem”. Czy nie potrafisz mówić nic 
innego? 
A może jesteś umysłowo niedorozwinięta? Na pewno wiesz. Musisz wiedzieć. Czy 
uważasz 
mnie za skończonego idiotę? Nie jestem aż tak tępy.
– Sam w to nie wierzysz.
– W co nie wierzę?
– W to, co mówisz...
– O co chodzi, do licha? Co masz na myśli? Co ja takiego powiedziałem, w co sam 
nie 
wierzę? Wobec tego uważasz, że kłamię?
– Powiedziałeś, że ja na pewno wiem, ale nie możesz tak myśleć, to szaleństwo...
– A więc albo jestem szalony, albo kłamię. Czy tak? Tak?
– Nie, nie...
– Nie rozumiem, co tam mamroczesz pod nosem. Dlaczego on tu przyszedł?
– Nie wiem. To był przypadek, zwykły traf.
– Zabawny przypadek. Mój Boże, sprytna jesteś, a to mnie wyprowadza z równowagi 
bardziej niż cokolwiek innego. Czasem wydaje mi się, że chcesz, bym postradał 
zmysły, chcesz 
mnie doprowadzić do szału, żebym...
– Kochanie, mój drogi, kochany Binkie, proszę, nie mów tego... jest mi tak 
przykro, tak mi 
przykro...
– Na nic się nie zda takie gadanie, że ci przykro, że nie wiesz. Powtarzasz to w 
kółko bez 
przerwy. Chętnie bym ci rozłupał czaszkę, żeby zobaczyć, co naprawdę siedzi w 
tej twojej 
głowie. Dlaczego nie możesz mi wreszcie wytłumaczyć? Dlaczego nie chcesz się 
przyznać? 
Przecież to już trwa od dłuższego czasu! Odetchnąłbym z ulgą, gdybyś mi 
powiedziała.
– Nie mam ci nic do powiedzenia!
– Myślisz, że ja w to wierzę?
– Przecież do tej pory wierzyłeś.
– Nigdy nie wierzyłem, udawałem tylko, że wierzę. Chryste, chciałem zapomnieć. 
Zmęczyło 
mnie życie, zmęczyły mnie twoje marzenia i to wszystko.
– Ja nigdy o niczym nie marzyłam...
– Ach, ty cholerna...
– Ja o niczym nie marzyłam.
– Nie kłam. I nie krzycz na mnie. O Boże, ileż kłamstw ty mi nawygadywałaś! Od 
samego 
początku bez przerwy raczysz mnie stekami kłamstw. I jeszcze ten chłopak...
– Nie, nie...
– No cóż, byłem cholernie tępy, jeśli chodzi o tę sprawę, ale po prostu nie 
mogłem uwierzyć, 
żeby...
– Nie!
– Chryste, kiedy pomyślę o innych mężczyznach, o tych szczęśliwcach, którzy mają 
żony 
i dzieci, wiodą zwyczajne, uczciwe życie i zaznają miłości i życzliwości, 
podczas gdy ja tutaj...
– My też przecież zaznaliśmy miłości i życzliwości.
– Myśmy tylko udawali, bo oboje czuliśmy się zmęczeni; uczciwość byłaby dla nas 
zbyt 
wyczerpująca. Zmęczyło nas mówienie prawdy o tym, w jakiej piekielnej klatce 
żyjemy. 
Musieliśmy od czasu do czasu odpocząć i udawać, że wszystko układa się dobrze, 
mimo że wcale 
tak nie było, i godzić się z tą komedią, z tą cholerną szopką, którą ty nazywasz 
małżeństwem. 
Musieliśmy przestawać nawzajem się dręczyć i dokuczać sobie przypominaniem tej 
koszmarnej 
prawdy. I tak oboje toniemy teraz w kłamstwie, bo ty kłamiesz bez przerwy... 
toniemy w tym 
kłamstwie jak w cuchnącym bagnie. Jezu, myślałem, że może będzie lepiej, jak 
wyjedziemy, 
zamieszkamy nad morzem. Pomyślałem sobie: będę miał przynajmniej ogródek. Ależ 
skąd! 
Patrzcie państwo, i on tu jest! Śmieszne, co?
– Och, kochanie, przestań... podoba ci się tutaj...
No wiesz, nie opowiadaj mi teraz takich rzeczy! Czy chcesz, żebym ci napluł w 
twarz? My 
tylko udawaliśmy, że jesteśmy miłymi, spokojnymi ludźmi.
– Wcale tak bardzo nie udawałeś.
– Nie zaczynaj znowu od początku.
– No więc przestań.
– Lepiej uważaj. Mam przeciwko tobie jeszcze jeden zarzut: to przez ciebie... to 
przez ciebie 
stałem się takim złym człowiekiem. O Chryste, dlaczego my się nie możemy z tego 
wy do stać! 
Gdybyś ty mi chociaż raz powiedziała prawdę. Po prostu chcę wiedzieć, czego się 
mam trzymać. 
Dlaczego ten człowiek przyjechał tu, do tej wioski, właśnie tutaj?
– Pytasz mnie o to bez przerwy. Nie wiem. Nie chciałam, żeby tu przyjeżdżał.
– Kłamiesz. Jak często się z nim widujesz?
– Tylko ten jeden raz.
– Kłamiesz. Ja sam widziałem cię z nim dwukrotnie. A Bóg jeden tylko wie, ile 
razy jeszcze 
się spotykaliście. Dlaczego tak głupio mnie okłamujesz? Namówiłaś go, żeby się 
tu kręcił 
w pobliżu.
– Nie.
– A więc dobrze, nie zobaczysz go już nigdy.
– Wcale tego nie pragnę.
– To należy do przeszłości, do przeszłości, do tej cholernej przeszłości... nie 
mamy już tutaj 
czego szukać, wszystko na nic, i to ty wszystko popsułaś, ty i ten twój...
– Kochany, drogi Binkie, przestań.
– Nie mów do mnie tak pieszczotliwie, to kpiny...
– Czy nie możesz postarać się być dla mnie miły, okazać mi współczucie, spróbuj 
tylko.
– Dlaczego ty nie spróbujesz? O Boże, jak możesz być taka okrutna?
– Ja nie jestem okrutna. To ty jesteś szalony. Szalony...
– Nie krzycz na mnie, dosyć mam tych krzyków. Krzyczałaś przez całe nasze życie, 
a teraz 
niemal dobiega ono kresu. Boże, jakże bym pragnął, żeby moje już się skończyło. 
Pewnie się 
modlisz o to, żebym dostał ataku serca. Wtedy będziesz mogła wyjechać z...
– Tak mi przy kro... tak mi przykro...
– Przestań wygadywać takie rzeczy, dobrze? Jestem już nimi zmęczony. Nic nie 
znaczą, 
powtarzasz je jak papuga. O Boże, taki jestem zmęczony. Wszystko zepsułaś. Nawet 
jeszcze nic 
się nie zaczęło... przez ciebie. I teraz jeszcze to ohydne oszukiwanie. A ja się 
dałem nabrać...
– Wcale cię nie oszukiwałam!
– Och, zamknij się. Wiem, że mówiliśmy już o tym milion razy, powtarzamy to jak 
nakręcone katarynki... Ale, Chryste, ja myślę o tym bez przerwy i od czasu do 
czasu muszę to 
powiedzieć! Już nawet pogodziłem się z tym kłamstwem, ponieważ wydawało mi się, 
że nic 
innego mi nie pozostaje, a tak cholernie pragnąłem być szczęśliwy. No cóż, może 
nawet nie 
szczęśliwy, wiem, że to było niemożliwe, pragnąłem jednak zaznać w tym swoim 
parszywym 
życiu przynajmniej trochę spokoju, chciałem trochę odpocząć. Ale nie, o, nie! Ty 
mi nawet 
odpocząć nie pozwalałaś...
– To nieprawda!
– Uważaj, uważaj. Wydawało mi się, że nie ma dla mnie innego wyjścia, że muszę 
znosić 
cierpliwie ciebie i te twoje kłamstwa. Boże, musiałem mieć bzika... Powinienem 
był dać nogę 
i zostawić cię z...
– Nie!...
– Byłabyś z tego rada. I nagiej pojawia się on. Bezczelnie przychodzi do mojego 
domu, 
dzwoni do moich drzwi! Musiało ci sprawiać nie lada radość organizowanie tego 
wszystkiego.
– Nie mów tak. Wcale tak nie myślisz.
– Właśnie, że tak myślę. Jakże inaczej mógłbym sobie to tłumaczyć? Doskonale 
wiem, kiedy 
kłamiesz. Myślisz, że mnie nabierzesz? Gdzie schowałaś jego listy, co? Gdzie?
– Nie mam żadnych listów.
– Boje zniszczyłaś. O, ty jesteś sprytna! Ale posłuchaj, mówię ci, posłuchaj...
– Słucham.
– Twój planik się nie powiedzie.
– Jaki planik?
Chcesz, żebym powiedział: „Dobrze, zjeżdżaj, nie obchodzi mnie, dokąd sobie 
pójdziesz”. 
Chcesz mnie zadręczyć, chcesz, żebym pozwolił ci odejść. Tak sobie to 
zaplanowałaś, prawda?
– Nie.
– Przestań robić taką minę, bo... A więc nie stanie się tak, jak to sobie 
umyśliłaś, rozumiesz? 
Nie puszczę cię, nigdy cię nie puszczę, rozumiesz? Zostaniesz tu i będziesz się 
mną opiekować, 
nawet jeśli się do siebie więcej nie odezwiemy, rozumiesz? Choćbym cię miał 
przykuć 
łańcuchem...
– Przebacz mi, proszę, przebacz mi, nie bądź taki zły. Nie zniosę tego, przestań 
się złościć. 
To takie bolesne dla mnie, przerażasz mnie...
– Och, przestańże płakać, mam już dosyć tych twoich łez. Dlaczego on tu 
przyszedł, o co 
w tym wszystkim chodzi? To właśnie chcę wiedzieć. Chryste, czy ty mi nie możesz 
w końcu 
powiedzieć prawdy? Jestem już zmęczony życiem w jakimś koszmarnym śnie i 
udawaniem, że 
wszystko jest w porządku. Cały ten cholerny dom, z którym mieliśmy tyle 
kłopotów, te cholerne 
meble, ogródek, te pieprzone róże to wszystko pozory, pozory, pozory. Chętnie 
bym to wszystko 
rozwalił. Dlaczego mi nie możesz powiedzieć prawdy? Dlaczego on się tu zjawił? 
Co to znaczy?
– Proszę, przestań, sprawiasz mi ból, proszę, proszę, tak mi przykro, tak mi 
przykro...
– Co to znaczy?
– Och, przestań, tak mi przykro...
Zanotowałem to tak, jak zapamiętałem, ze wszystkimi powtórzeniami. Nie 
próbowałem i nie 
będę próbował opisywać tonu głosów, piskliwego krzyku Bena, skamlących, 
nabrzmiałych łzami 
przeprosin Hartley. Nigdy tego nie zapomnę. Podsłuchiwacz dostał za swoje.
Chciałem odejść dużo wcześniej, ale byłem jak sparaliżowany, po części z powodu 
zgrozy, 
a po części z powodu fizycznego odrętwienia, gdyż siedziałem w niewygodnej 
pozycji i nie 
miałem odwagi się poruszyć. W końcu odturlałem się i poczołgałem w dół po 
mokrym, 
strzyżonym, zalanym księżycową poświatą trawniku. Wreszcie podniosłem się 
zesztywniały, 
wyszedłem z ogrodu i zacząłem biec ścieżką, kierując się prosto na tarczę 
zachodzącego 
księżyca. Niemal całą drogę do domu przebyłem biegiem. Dotarłszy do „Shruff End” 
wypiłem 
trochę whisky, wziąłem środek nasenny, położyłem się do łóżka i od razu 
zasnąłem. Śniło mi się, 
że odkryłem w „Shruff End” jeszcze jeden tajemniczy pokój, a w nim martwą 
kobietę.
Następnego dnia zachowywałem się tak, jakbym postradał zmysły: włóczyłem się, 
niemal 
biegałem dookoła domu, wokół trawnika, po skałach, po drodze na grobli, a potem 
pognałem do 
wieży. Zachowywałem się jak oszalałe zwierzę w klatce, które się tłucze, obija o 
pręty, 
wykonując wciąż te same żałosne zwroty i skoki. Nad lądem wisiała złocista 
mgiełka, stopniowo 
rzednąca; zanosiło się na upalny dzień. Patrzyłem ze zdumieniem na znajome 
miejsca, gdzie 
zwykle zażywałem kąpieli, słuchałem łagodnego chlupotania spokojnego morza o 
żółte skały. 
Wróciłem biegiem do kuchni, ale nie mogłem sobie nawet zrobić filiżanki herbaty. 
„Co ja mam 
robić? Och, co ja mam robić?” – powtarzałem bez przerwy. Dziwna rzecz, mimo że 
zdobyłem 
w całej okazałości dowody, których potrzebowałem, teraz ogarnął mnie smutek i 
lęk i robiło mi 
się niedobrze.
Nie wszystko zrozumiałem z tej rozmowy. Chwilami wydawało mi się, że prawie nic 
nie 
dociera do mnie z wyjątkiem tego, co było tak obrzydliwie oczywiste: okropny ton 
głosów 
i uczucie, że wszystko to zdarzyło się już przedtem, i to nie raz. Ten straszny 
krzyk dusz: 
zbolałych i winnych, nienawidzących się nawzajem, a jednak związanych ze sobą! 
Piekło 
małżeństwa. Nie potrafiłem, nawet nie próbowałem, zrozumieć, jakie ma znaczenie 
i jakie skutki 
może za sobą pociągnąć to, co zostało powiedziane. Oczywiście, ten dżentelmen 
(nagle zacząłem 
go nazywać w myślach „tym dżentelmenem”) był niezadowolony z mojego pojawienia 
się na 
horyzoncie. Fatalne! Wyobraziłem sobie następującą scenkę: Idę do „Nibletts”, a 
kiedy ten 
dżentelmen otwiera mi drzwi, chwytam go za kołnierz i daję mu po mordzie. Tylko 
że to by się 
na nic nie zdało. Poza tym nie jest on takim znów „kochanym, tępym, starym 
mężusiem”, jak go 
sobie wyobraża Rosina. Ma sztywną nogę, ale to twardy facet i (a może mi się 
tylko tak wydaje?) 
niebezpieczny człowiek. Niewykluczone, że jest klasycznym okazem despoty, który 
się 
załamuje, kiedy się go postraszy. Ci jednak, którzy myślą o straszeniu despotów, 
równie dobrze 
mogą wątpić, czy taki wygodny typ despoty naprawdę istnieje. Nie miałoby sensu 
przeprowadzanie takiego eksperymentu. Po prostu muszę Hartley stamtąd zabrać, 
więc trzeba się 
teraz zastano w i ć, jak to zrobić. Nie będzie to łatwe.
W swoich wcześniejszych rozważaniach przyjąłem za pewnik, że kiedy małżeństwo 
Hartley 
okaże się, i to całkiem wyraźnie, klęską, bez trudu zdołam zerwać te więzy i 
uwolnić ją. Nie 
wątpiłem, że w tych okolicznościach zapragnie wrócić i przybiegnie do mnie; 
będzie to 
błogosławiona, radosna ucieczka, o której od dawna marzyła. Takie przypuszczenia 
mogły się 
wydawać naiwne, ale to nie przez tę ich naiwność straciłem głowę. Rzecz w tym, 
że teraz, 
przyparty do muru, w chwili kiedy należało działać, nie wiedziałem, co mam 
robić, a przecież 
szczegóły miały ogromne znaczenie. „Nibletts” ze swoimi różami, z tymi 
koszmarnymi nowymi 
dywanami i mosiężnymi ozdobami, z ponurymi zasłonami i dzwonkiem nie zrobił na 
mnie 
żadnego wrażenia. Wszystko to było ulotne i nierealne jak mgiełka. Jak to on 
powiedział? To 
jedynie pozory. Wrażenie zrobiła na mnie ta okropna rozmowa, jej ton, sens tych 
wielu, wielu 
minionych lat, wytrzymałość i struktura owej „klatki”. Może wystarczy, bym 
powiedział Hartley: 
Chodź!, i ona przybiegnie? W takim razie pozostawało jedynie zdecydować, jak i 
kiedy mam to 
powiedzieć. Tymczasem decyzja ta zdawała się rodzić znowu mroczne, ponure 
wątpliwości. 
A może ja się po prostu boję Bena?
Około jedenastej przestałem się miotać i zrobiłem sobie herbaty. Podsłuchując tę 
rozmowę, 
usłyszałem pewną myśl, która została mi w podświadomości, choć nie mogłem sobie 
przez jakiś 
czas jej uzmysłowić. Ów dżentelmen sam mi podsunął pewien pomysł. Przypuśćmy, że 
on ją 
naprawdę wyrzuci, zostanie doprowadzony do takiego stanu, że to uczyni. Czy to 
nie rozwiąże 
problemu owej „klatki”, który, jak stwierdziłem, tak trudno mi było sformułować? 
Dżentelmen 
mówił, że nigdy jej nie wypędzi, ale fakt, że coś takiego powiedział, wskazuje 
na to, że jest to 
możliwe. Niechże sam się doprowadzi do szaleństwa przez to swoje obrzydliwe 
usposobienie 
i przez tę swoją obrzydliwą zazdrość, czy co to tam nim kieruje – naprawdę nie 
mogę zupełnie 
zrozumieć, co go doprowadza do takiej wściekłości. Z pewnością to nie moje 
pojawienie się tak 
go zirytowało. Czyżby dawny szkolny kolega, teraz znakomitość, stukający do 
drzwi, był aż tak 
niemile widzianym gościem? Gdyby doprowadzić dżentelmena do furii i do tego, że 
wszystko by 
się tam rozpadło i zawaliło, wtedy Hartley nie miałaby się gdzie schronić, 
przestałaby istnieć owa 
„klatka” i uciekłaby prosto w moje ramiona. Tylko czy ten tyran nie okaleczy jej 
albo nie 
zamorduje, kiedy wpadnie w szał, a jego świat zacznie się chwiać w posadach? To 
była właśnie 
jedna z tych myśli, które kazały mi skakać po skałach niby oszalały lampart. 
Pamiętałem ostatni 
krzyk Hartley. „Przestań, sprawiasz mi ból!” Jak często w ciągu tych okropnych 
lat tak 
krzyczała? Nie zniosę tego! Zerwałem się z krzesła, przewracając filiżankę z 
herbatą, i zgrzytając 
zębami, znowu wybiegłem na trawę przed domem. Co mam robić? Tyle rzeczy stało 
się dla mnie 
jasnych, a mimo to nie mogłem po prostu wymyślić decydującego posunięcia. Nie 
mogłem 
myśleć, nie potrafiłem, ciągle mi dźwięczała w uszach ta ich koszmarna rozmowa. 
Tamowała 
bieg moich myśli jak gruba warstwa szumowin. Muszę ocalić Hartley, tak, właśnie 
„ocalić”, 
wreszcie znalazłem naprawdę odpowiednie słowo, to słowo, którego tak długo 
szukałem. Ale 
teraz trzeba jeszcze zdecydować, jak to zrobić.
Później zawsze mi się wydawało, że to sama Hartley przyszła mi z pomocą. 
Ujrzałem jej 
miłą, bladą twarz, taką nieszczęśliwą, poczułem na sobie spojrzenie jej oczu i 
nagle ogarnął mnie 
jakiś upiorny spokój, jak gdyby musnęło mnie jej tchnienie, jak gdyby była przy 
mnie. Zdałem 
sobie sprawę, że zanim zdecyduję się w ogóle na jakiś krok, muszę z nią znowu 
porozmawiać, 
i to nie raz. Pod wpływem pierwszego impulsu chciałem pójść do tego koszmarnego 
bungalowu 
i po prostu zabrać ją stamtąd; być może w końcu do tego dojdzie. Ale oczywiście 
muszę ją 
przedtem przygotować. Jeśli zdecyduję się na porwanie, nie wolno mi pokpić 
sprawy, nie mogę 
popełnić żadnego błędu. Tyle myśli kłębi mi się w głowie, a ona nic o tym nie 
wie. Muszę ją 
zawiadomić, na jakim etapie przygotowań się znajduję. Zdecydowałem, że teraz już 
nie ma sensu 
próbować spotykać się z nią w wiosce: byłaby tak zdenerwowana i wystraszona, że 
nie 
potrafiłaby mnie wysłuchać uważnie. Najistotniejsze wyjaśnienia muszę jej 
przesłać w liście. 
Wydawało mi się, że Hartley, nie znając jeszcze moich zamiarów, najbardziej się 
boi głosu 
własnego serca. Wiedziała, że w moim życiu były inne kobiety. Ma już dosyć bez 
wątpienia 
zadręczania się wyrzutami sumienia i cichej żałoby po dawnej miłości, tak głupio 
odtrąconej. 
Teraz jednak dostrzegłem inne i bardziej natarczywe obawy i ogarnęła mnie złość 
na myśl o tym 
zazdrosnym mężczyźnie, przypominającym toporne chłopaczysko, siedzącym przy 
oknie 
z lornetką i oczekującym powrotu żony. Wkrótce stało się jasne i zrozumienie 
tego przyniosło mi 
ulgę, że muszę po prostu napisać do Hartley długi list i zostawić jej trochę 
czasu, żeby dobrze go 
zrozumiała, żeby zareagowała, a wtedy... Jakąż ulgę przyniosła mojemu 
zszokowanemu, 
przerażonemu umysłowi myśl, że teraz nie muszę się już tak strasznie śpieszyć, 
że nie muszę iść 
na wzgórze dzisiaj i decydować już teraz, w jaki sposób stawić czoło zazdrosnemu 
tyranowi. 
Problemem było dostarczenie listu, ale nie uważałem tego za problem nie do 
rozwiązania, 
i właściwie już sobie wyobrażałem, jak to zrobię.
Zjadłem trochę konserwowanej wołowiny z czerwoną kapustą i marynowanymi 
orzechami, 
a potem resztę brzoskwiń i cheddaru. Nie miałem chleba, masła ani mleka, gdyż 
byłem zbyt 
oszołomiony, żeby robić jakieś zakupy. Wreszcie pozwoliłem sobie na chwilę 
wytchnienia. 
Potem spisałem trochę ostatnich wydarzeń, żeby prowadzić dziennik na bieżąco, i 
w końcu 
napisałem list do Hartley, który niebawem przytoczę. Potem zrobiłem wielkie 
pranie 
i rozłożyłem wszystko na słońcu. Wreszcie poszedłem popływać koło schodków. 
Usiadłem pod 
wieżą i patrzyłem na późne popołudniowe słońce rzucające duże ciemne plamy 
cienia za kuliste 
skały Zatoki Kruka. Kiedy zobaczyłem kilku nadchodzących turystów, ubrałem się, 
gdyż nie 
miałem nic na sobie, i wróciłem do domu. Pozbierałem z trawnika uprane rzeczy, 
które już 
zdążyły wyschnąć, a potem wyciągnąłem zdjęcia Hartley, przywiezione z Londynu, 
usiadłem na 
kamieniu obok skalnej niecki i zacząłem dumać nad nimi niespiesznie i głęboko.
Na niektórych zdjęciach byliśmy oboje. Kto je robił? Nie mogłem sobie 
przypomnieć. 
Z pożółkłych zdjęć z bezgrzesznego świata patrzyły jasne, pogodne, jeszcze 
nieokrzepłe młode 
twarze. Był to nie zepsuty świat naprawdę prostych przyjemności; szczęśliwy 
świat, bo miałem 
do Hartley bezgraniczne zaufanie i nie myśleliśmy o sypianiu ze sobą, hołdując 
dziecięcej, 
staromodnej skromności. Mimo to czuliśmy się chyba szczęśliwsi niż dzieci w 
naszych czasach. 
Blask tej czystej miłości i czystego, pozbawionego niepokoju romansu opromieniał 
nasze 
wspólnie spędzane dni i oddzielnie spędzane noce. To nie jest absurdalna 
idealizacja jakiejś 
młodzieńczej Arkadii. Byliśmy zwykłymi dziećmi żyjącymi w zwykłym świecie, 
kochaliśmy 
i słuchaliśmy naszych rodziców i naszych nauczycieli. Cierpienia, jakie każdy 
człowiek 
przeżywa podczas swojej życiowej wędrówki, konieczność dokonywania wyboru, 
nieuniknione 
zbrodnie – to wszystko czekało nas w odległej przyszłości. Mogliśmy sobie 
pozwolić na miłość.
Kiedy zaczęło się to kończyć? Może kiedy wyjechałem do Londynu? A jednak nawet 
wtedy 
nasza miłość miała jeszcze przyszłość. Nigdy, do samego końca, nie straciłem 
zaufania do 
Hartley. Jak długo ona mnie oszukiwała? Do jakiego stopnia? Pragnąłem jej tak 
bardzo, iż 
w swoim egoizmie nie wyobrażałem sobie, żeby to moje pragnienie mogło zostać nie 
zaspokojone. I kiedy tak nad tym wszystkim rozmyślałem, doszedłem do wniosku, że 
w ciągu 
wielu lat Hartley broniła mnie przed Jamesem. Wydawało się to teraz dziwne, bo 
oni właściwie 
nie wiedzieli nic o sobie. Prawie nigdy nie opowiadałem Hartley o Jamesie, a 
Jamesowi nigdy nie 
mówiłem o Hartley. Nigdy się nie dowiedziała, jak skutecznie jej miłość chroniła 
moją dumę.
Teraz przytoczę list, który napisałem do Hartley i który postanowiłem jej jakoś 
doręczyć 
następnego dnia.
Najdroższa moja!
Kocham Cię i chcę, żebyś do mnie wróciła. Dlatego właśnie piszę ten list. Ale 
muszę Ci 
przedtem pewne rzeczy powiedzieć i wyjaśnić. Przypadek sprawił, że znowu 
pojawiłaś się w moim 
życiu, spadłaś jak grom z jasnego nieba. Tyle mam ci do wyznania, do 
opowiedzenia. Może Ci się 
wydaje, że należę teraz do „wielkiego świata „, o którym nic nie wiesz, i Że 
muszę mieć w tym 
świecie wielu przyjaciół, wiele powiązań. To nieprawda. Pod wieloma względami 
moje życie, 
lata, które spędziłem w teatrze, wydają mi się teraz jak gdyby snem, a realne 
pozostały jedynie 
dni spędzone z Tobą. Mam niewielu przyjaciół i nie mam żadnych uczuciowych 
powiązań, jestem 
samotny i wolny. I tego właśnie nie potrafiłem Ci jasno wytłumaczyć, kiedy 
spotkaliśmy się 
w wiosce. Udało mi się zrobić karierę, ale moje życie było jałowe, puste. 
Czasami tak bywa. 
Nigdy nie myślałem o małżeństwie, ponieważ wiedziałem, że jest tylko jedna 
kobieta, którą 
chciałbym i mógłbym poślubić. Hartley, pomyśl o tym, uwierz w to. Czekałem na 
Ciebie, chociaż 
nigdy nie ośmielałem się żywić nadziei, że Cię jeszcze kiedykolwiek zobaczę. Iw 
końcu uciekłem 
od próżnych światowych uciech i przyjechałem tu, nad morze, do Ciebie. Kocham 
Cię tak, jak 
zawsze kochałem, moja dawna miłość żyje, czuję każde jej włókienko, każdy 
czułek, żywy 
i wrażliwy jak pęd pnącej rośliny. Oczywiście, postarzałem się, więc jest to jak 
gdyby miłość 
innego człowieka, a jednak to ta sama miłość. Nic się nie zmieniła, towarzyszyła 
mi przez ten cały 
czas i w jakiś cudowny sposób przetrwała. O moja kochana, ileż dni i nocy 
przesiedziałem 
samotnie, z bolącym sercem, myśląc o Tobie, wspominając i zastanawiając się, 
gdzie jesteś, a Ty 
o tym nic nie wiedziałaś i sądziłaś, że bujam gdzieś w swoim „wielkim świecie „. 
Jak to jest 
możliwe, żeby człowiek mógł zniknąć tak, że nie wiadomo, gdzie go szukać? 
Hartley, ja nigdy nie 
przestałem Cię pragnąć... pragnę Cię i teraz.
Dowiedziałem się – nieważne w jaki sposób, dość, że wiem – że jesteś bardzo 
nieszczęśliwa 
w małżeństwie. Wiem, że żyjesz Z tyranizującym Cię, nieopanowanym mężczyzną... 
zastanawiam 
się, jak często w przeszłości pragnęłaś uciec, ale rezygnowałaś, pokonana i 
nieszczęśliwa, bo nie 
miałaś dokąd. Hartley, teraz ja Ci ofiarowuję swój dom i nazwisko, i moje 
wieczne oddanie. 
Ciągle czekam na Ciebie, moja jedyna miłości. Czy nie przyjdziesz do mnie, nie 
uciekniesz do 
mnie, żebyśmy mogli razem przeżyć lata, które nam pozostały? O Hartley, byłabyś 
ze mną taka 
szczęśliwa, jestem tego pewny. Ale zapewniam Cię, że gdybym uważał Cię teraz za 
szczęśliwą, 
szczęśliwą w obecnym małżeństwie, nie zakłócałbym Twojego spokoju, nie mówiłbym 
Ci o mojej 
nieustającej miłości; kochałbym Cię i cierpiał w milczeniu, może nawet 
ukrywałbym moje 
uczucie, może bym wyjechał. Podejrzewam (przebacz mi, że poruszam ten temat), Że 
niejedną 
godzinę dręczyły Cię wyrzuty sumienia, kiedy my słałaś o moim „podniecającym 
życiu” i o tym, 
że już całkowicie, jak Ci się wydawało, mnie utraciłaś. Gdybym jednak uważał, że 
mimo wszystko 
jesteś dosyć zadowolona i wiedziesz znośne życie, nie wtrącałbym się, 
przyjrzałbym Ci się 
z daleka i odszedł. Ale wiedząc, że jesteś tak bardzo nieszczęśliwa, nie mogę i 
nie chcę Cię mijać 
bez słowa. Jakże bym mógł, kochając Cię tak mocno, pozwolić, żebyś dalej 
cierpiała. Hartley, 
musisz do mnie wrócić, wrócisz do mnie, bo tu jest i zawsze było Twoje miejsce.
Nie denerwuj się i nie lękaj, zastanawiając się, co masz zrobić z tym listem. 
Nie potrzebujesz 
o niczym decydować natychmiast, nie musisz mi nawet odpowiadać. Chciałem Cię po 
prostu 
zapewnić o swojej miłości i o tym, że gotów jestem przyjść Ci z pomocą. Do 
Ciebie należy 
decyzja, jaka będzie odpowiedź i kiedy mi jej udzielisz. Oczywiście, nie 
spodziewam się, że 
przybiegniesz od razu do mojego domu. Ale kiedy się zastanowisz, kiedy się 
oswoisz z myślą, że 
masz do mnie przyjść... wrócić do mnie, moja najdroższa dziewczyno... może wtedy 
zaczniesz się 
zastanawiać, w jaki sposób masz zacząć działać. I wtedy... nadejdzie czas, byśmy 
porozmawiali 
ze sobą... znajdziemy jakiś sposób, żebyśmy mogli porozmawiać. Na razie zróbmy 
jeden krok... 
pierwszy krok... na razie. Kiedy dasz mi jakoś znać, że jesteś przygotowana, 
żebym Cię zabrał 
i już zawsze troszczył się o Ciebie, wtedy pomyślę, co powinniśmy zrobić, i 
jeśli będziesz tego 
pragnęła, zajmę się tym. Nie martw się, Hartley, wszystko będzie dobrze, 
zobaczysz, wszystko 
będzie dobrze.
Dzień, dwa, nawet kilka dni myśl o tym, co Ci napisałem, a potem... jeśli 
zechcesz, wyślij mi 
odpowiedź pocztą. Tak będzie, na razie, najlepiej. Nie martw się i niczego się 
nie bój. Znajdę 
jakiś sposób, żeby się z Tobą skomunikować. Będę Cię nadal kochał, pocieszał i 
zrobię wszystko, 
co w mojej mocy, żebyś w końcu była szczęśliwa.
Zawsze Twój, taki sam jak zawsze, przez te wszystkie lata wierny Ci Charles PS. 
Przyjdź do 
mnie w każdym razie. Nie stawiam oczywiście żadnych warunków, pozwól tylko, 
żebym Ci 
pomógł i służył, wtedy będziesz mogła spokojnie i swobodnie zdecydować, gdzie i 
jak chcesz żyć.
Pisałem ten list szybko, z zapałem, nic nie poprawiając. Kiedy go przeczytałem, 
najpierw 
kusiło mnie, żeby go zmienić, ponieważ wydawało mi się, że brzmi niekiedy 
troszeczkę po 
„ważniacku”, trochę pompatycznie, trochę może teatralnie. Ale potem pomyślałem: 
nie, to jest 
głos mego serca, niech ona go usłyszy. Nie będzie zbyt krytycznie nastawiona, 
kiedy go będzie 
czytać. Jak go zacznę wygładzać i poprawiać, mógłby zabrzmieć nieszczerze i 
straciłby swoją 
wymowę. Nic dziwnego, że trąci egocentryzmem, jestem przecież egocentrykiem. 
Niech ona 
naprawdę będzie pewna, że dbam o swoje własne korzyści, a nie tylko 
altruistycznie ojej dobro. 
Niech wie z całą pewnością, że uwalniając siebie, może i mnie dać szczęście.
Kiedy napisałem ten list i przekonałem samego siebie, że powinien spełnić swoje 
zadanie, 
włożyłem go do koperty, na której wystukałem na maszynie nazwisko i adres 
Hartley. Kiepsko 
piszę na maszynie, więc list pisałem odręcznie. Potem usiadłem i zadumałem się, 
pełen nadziei, 
niemal szczęśliwy. Później, jak już wspomniałem, poszedłem popływać. Morze było 
zimne, 
chłodziło moje rozpalone ciało, falowało spokojnie, gładkie i błyszczące na 
powierzchni jak 
skórka owocu. Nawet bez liny zrobionej z zasłony, którą figlarne morze znowu 
odwiązało od 
poręczy, udało mi się bez trudu wyjść na brzeg. Piszę to już następnego dnia, a 
list do Hartley 
w grubej kopercie nadal leży w salonie, na stoliku przy oknie wychodzącym na 
morze. Niedługo 
zjem lunch: resztki wołowiny z duszoną cebulą. (Duszona cebula to jeszcze jedno 
danie godne 
królewskiego stołu.) Wczoraj wieczorem skończyłem czerwoną kapustę, do której 
usmażyłem 
sobie jajecznicę, i wypiłem mnóstwo hiszpańskiego białego wina zakupionego w 
hotelu „Pod 
Krukiem”. To był błąd. Wkrótce muszę zrobić zakupy. Bardzo mi brakuje owoców, 
grzanek 
z masłem i mleka do herbaty. W sklepie mówili, że może będą mieli w tym tygodniu 
czereśnie.
Dlaczego zwlekam? Na co czekam? Dlaczego udaję, że żyję sobie zwyczajnie, że nic 
się nie 
zmieniło. Spocząłem na laurach, uważając, że należy mi się zasłużony wypoczynek 
i przerwa 
w działaniu. Przemyślałem wszystko, znalazłem decydujący dowód, zdecydowałem, co 
mam 
robić i jak. Wytłumaczyłem jej wszystko dokładnie i wyraźnie, choć moje słowa 
jeszcze do niej 
nie dotarły. Tak jakby nadal jeszcze leciały ku niej, szukając drogi do jej 
serca. Czyżbym się bał? 
Czy to jest właśnie powód, dla którego jeszcze zwlekam? Bezpieczne doręczenie 
tego listu może 
się okazać trudne, lepiej nie myśleć, jakie byłyby efekty spartaczonej roboty. 
Ale to nie tej 
przeszkody się lękam. Wiem przecież, że im prędzej Hartley dostanie ten list, 
tym szybciej będę 
znał odpowiedź. Jaka ona będzie? Jeśli odpowie „nie” albo nie odpowie wcale, 
uznam 
oczywiście, że po prostu ogarnął ją lęk. I co ja wtedy zrobię, jak długo mam 
czekać, zanim 
znowu odważę się na jakiś krok, i co do licha mam robić, czekając. Ten okres 
przejściowy nie 
upłynie mi w spokoju. Lepiej więc przedłużyć stan obecny. Od czasu kiedy 
usłyszałem ich 
rozmowę, czuję się o wiele bardziej wplątany w jakiś okropny sposób w życie ich 
obojga. Stałem 
się jak gdyby członkiem rodziny, a wraz z tym pojawiły się dobrze znane demony: 
nienawiść 
i zazdrość. Przypuśćmy, że ona po prostu wykorzysta moją osobę, żeby odzyskać 
wolność, 
a potem mnie opuści? Czy to jest wyobrażalne? Czy mógłbym ją stracić po raz 
drugi? Czy 
mogłaby znów zniknąć? Wtedy bym chyba oszalał. Po przeczytaniu swego listu 
czułem, że 
muszę dodać to postscriptum, wydawało mi się, że tak będzie uczciwie. Czy 
postąpiłem jednak 
mądrze? Może lepiej to wykreślić? Lepiej, żeby uważała, że angażuje się, 
uciekając do mnie.
Muszę spróbować to wszystko zrozumieć, chyba moje obawy są przedwczesne 
i bezsensowne. Ale doskonale rozumiem, dlaczego siedzę tutaj, patrzę na ten list 
i nie mam go 
jeszcze na razie ochoty jej doręczyć.
Teraz opiszę to, co się stało później, a czego zupełnie się nie spodziewałem. W 
istocie, po 
napisaniu poprzedniego urywka moich wspomnień zwlekałem jedynie do wieczora. 
Opieszałość 
i spokój, które opisałem, nagle ustąpiły miejsca szalonemu, rozpaczliwemu 
niepokojowi 
i zniecierpliwieniu, chciałem od razu się dowiedzieć, co mnie czeka. 
Postanowiłem natychmiast 
zrealizować plan doręczenia listu. Włożyłem cienki płaszcz przeciwdeszczowy i 
stary kapelusz 
od słońca, wsunąłem list do kieszeni, nie skreślając postscriptum, i zawiesiłem 
na szyi lornetkę 
polową, którą podarował mi James, kiedy jeszcze chodziliśmy do szkoły, i która 
miała mi służyć 
do obserwowania ptaków. Nie przypominam sobie jednak, żebym jej kiedykolwiek 
używał do 
obserwowania ptaków. Był to taki milczący układ z czasów naszego dzieciństwa: 
James dawał 
mi prezenty, często dosyć kosztowne, ale ode mnie nie dostawał nic. Sądzę, że 
moi rodzice 
akceptowali taki układ jako nieunikniony aspekt patronatu roztaczanego przez 
bogatych nad 
biednymi. Dopiero wiele lat później przyszło mi do głowy, że te prezenty 
otrzymywałem od 
stryja Abla i stryjenki Estelli. Lornetka nie była bardzo silna i nie 
dorównywała tej, przez którą 
Ben obserwował żonę, uważałem jednak, że mi wystarczy.
Ruszyłem dróżką od strony lądu, tą samą, którą szedłem przedtem, przez bagna, 
okrążając 
„Amorne Farm”, do wioski. Moim celem był lasek za polem graniczącym z ogródkiem 
bungalowu „Nibletts”. Sprawdziłem na mapie sztabowej, że wąska droga biegnąca od 
wylotu 
wioski (tuż przed kościołem) skręca w prawo na wzgórze i dalej prowadzi przez 
górną część lasu, 
który rośnie za bungalowami. Dzięki niej mogłem obejść bungalowy dookoła, ani 
razu nie 
znalazłszy się w zasięgu lornety Bena. Zmęczony i spocony wspiąłem się na 
wzgórze i wkrótce 
odnalazłem gościnną leśną dróżkę prowadzącą ku morzu, jak przypuszczałem, w 
pobliżu drogi 
prowadzącej do „Nibletts”. Tylko w ciągu kilku minut widziałem otwarte pole, 
potem mogłem 
przez lornetkę obserwować między pniami drzew niezbyt oddalony od tego miejsca 
bungalow 
Fitchów.
Czekałem dość długo, zrobiło mi się trochę chłodno, po czym nawet zmarzłem 
porządnie, 
chociaż słońce jeszcze świeciło. Zaczęły mnie boleć ręce i oczy. Wreszcie 
pojawił się ten 
„dżentelmen”.
Temperatura mojego ciała gwałtownie podskoczyła, serce zaczęło mi walić 
szybciej. 
Ucieszyłem się, kiedy dostrzegłem, że niesie widły. Widziałem teraz jego długi 
cień 
przesuwający się po trawniku. Świadomość, że mam Bena, niczego nie 
podejrzewającego, 
w polu widzenia, tak jak kiedyś on mnie, sprawiła mi pewną przyjemność. Nigdy 
nie miałem 
w ręce prawdziwego karabinu, ale wiele razy trzymałem w dłoni karabiny, które 
były 
rekwizytami teatralnymi, i wiem, co się wtedy czuje. Doszedłszy do krańca 
ogrodu, Ben zaczął 
się przyglądać jednej ze starannie utrzymanych grządek i grzebać w niej raczej 
bezcelowo. 
I nagle zaczął w coś walić widłami. Nie kopał, tylko walił. W co on tak walił? W 
ślimaka? 
W jakieś zielsko? O czym myślał, kiedy tak zapamiętale niszczył niewinną 
roślinkę? 
Zafascynowało mnie to, ale nie miałem czasu do stracenia. Zacząłem się wspinać 
pod osłoną lasu 
na wzgórze, obserwując od czasu do czasu Bena, aż doszedłem do miejsca, 
naprzeciw którego 
kończyła się biegnąca równolegle droga tłuczniowa, teraz dzieliło mnie od niego 
około dwustu 
jardów otwartej przestrzeni porośniętej trawą. Stąd już Bena nie widziałem, gdyż 
zasłaniał mi go 
bungalow. Przypuszczałem, że w ciągu dwóch, trzech sekund, kiedy będę się 
znajdował na 
otwartej przestrzeni, mógłby mnie dostrzec. Rzuciłem na niego ostatnie 
spojrzenie. Był teraz 
odwrócony do mnie plecami; przykucnął nad grządką. Przemierzyłem ostrożnie 
długimi, 
szybkimi krokami pierwszy odcinek trawy, potem wyskoczyłem na drogę, otworzyłem 
furtkę 
i znalazłem się na dróżce biegnącej do drzwi frontowych.
Nie dzwoniłem. Wysoki, nieznośny dźwięk mógłby dolecieć daleko w wieczornym 
powietrzu. Zapukałem do drzwi kostkami palców, stosując nasz stary kod, którego 
używaliśmy 
kiedyś jako dzieci, stukając cicho do drzwi naszych domów. Po chwili Hartley 
otworzyła drzwi. 
Jak przypuszczałem, zareagowała na moje pukanie automatycznie. Staliśmy, 
wpatrując się 
w siebie z otwartymi ustami. Oboje byliśmy przerażeni. Widziałem jej Zdziwione, 
zalęknione 
oczy. Niezgrabnie wyciągnąłem ku niej list. Nie mogłem trafić do jej dłoni i 
list omal nie upadł 
na podłogę między nami. Wreszcie wzięła go i przycisnęła do spódnicy, a ja 
odwróciłem się 
i pobiegłem z powrotem, instynktownie kierując się ku drodze ze wzgórza, a potem 
ku wiosce. 
Właściwie nie zaplanowałem swego odwrotu, dokładnie obmyśliłem jedynie 
dostarczenie listu, 
i kiedy mijałem gospodę „Pod Czarnym Lwem”, pomyślałem, że może lepiej byłoby 
wrócić tą 
samą drogą, którą przyszedłem. Ale kiedy tak szedłem drogą przez wioskę, a potem 
dalej 
ścieżką, gdzie Ben mógł mnie doskonale obserwować przez swoją lornetę, czułem 
się silny i nie 
myślałem o grożącym mi niebezpieczeństwie, nawet moja niedawna ostrożność 
wydawała mi się 
tchórzostwem. Czy Ben nadal tam tkwi pochylony nad grządką, czy też jest w domu 
i właśnie 
wydziera z rąk Hartley mój list? Czułem, że mnie to prawie nie obchodzi. 
Zastanawiałem się, czy 
nie byłoby lepiej, gdyby w tej chwili czytał moje słowa i trząsł się z zazdrości 
i wściekłości. Jego 
tyrańskie rządy dobiegały końca.
Kiedy zbliżałem się do „Shruff End”, z pewnością nie było jeszcze ciemno, ale 
wszystko 
opromieniała mglista, łagodna poświata w środku lata zapowiadająca uroczyście 
nadchodzący 
zmrok, który przez kilka ostatnich dni tej pory roku nie przechodzi nigdy w 
całkowitą ciemność. 
Właśnie wzeszła gwiazda wieczorna i teraz przez długie godziny będzie błyszczała 
w dziennym 
świetle sama, w całym swym splendorze. Morze było gładkie i zupełnie spokojne, 
jak gdyby 
wypełniało po brzegi ogromną czarę; trwał przypływ. Woda miała kolor 
jasnoniebieskiej emalii. 
Dwa ptaki wodne (głuptaki?) fruwały nisko w niewielkiej odległości, rzucając 
cienie 
zniekształcone na wypukłej metalicznej powierzchni. Kiedy mijałem na drodze 
piękny kamień 
milowy z napisem: „Nerodene 1 mila”, czułem delikatny powiew ciepła płynący 
sponad żółtych 
skał, przez cały dzień nagrzewanych przez słońce.
W domu, przez kontrast, panował chłód. „Shruff End” wydawał się gotów spłatać mi 
znów 
jakiegoś figla. Po olśniewającym na dworze blasku, wewnątrz powietrze wydawało 
się szare 
i ciężkie. Słychać było jakieś delikatne dźwięki, może to po prostu paciorki 
zasłony klekotały 
cichutko w powiewie od otwartego okna. Przez parę chwil stałem w sieni, 
nasłuchując. 
Zastanawiałem się, czy to przeklęta Rosina nie wróciła i nie ukrywa się gdzieś 
tutaj, żeby mnie 
przestraszyć. Czułem się zmuszony do przeszukania całego domu, sprawdziłem na 
górze, na 
dole, zajrzałem do śmiesznych „wewnętrznych pokoików”. Nie znalazłem oczywiście 
nikogo. 
Otworzyłem przy okazji szeroko wszystkie drzwi i okna, by wpuścić ciepłe, świeże 
morskie 
powietrze napływające sponad piętrzących się dokoła skał.
Zrzuciłem swój maskujący strój: kapelusz i płaszcz przeciwdeszczowy, wyciągnąłem 
koszulę 
ze spodni i z dużą szklanką słodkiego sherry oraz z gorzkim piwem wyszedłem na 
trawnik przed 
domem. Stałem tam jakiś czas, to wspinając się na palce, to opadając na pięty, 
obserwowałem 
nietoperze i zastanawiałem się, czy Hartley nic się nie stało i co zrobiła z tym 
długim listem, 
kiedy go przeczytała. Spaliła? Wrzuciła do muszli klozetowej i spuściła wodę? 
Zwinęła i wsunęła 
między pończochy?
Wróciłem do domu i napełniłem na nowo pustą już szklankę, tym razem białym 
winem. 
Otworzyłem puszkę oliwek i puszkę wędzonych koreańskich mięczaków, a także 
paczkę 
sucharów. Nie miałem w domu żadnych świeżych produktów, bo oczywiście znowu nie 
wstąpiłem do sklepu. „Shruff End” nadal robił mi psikusy, czułem jednak, że 
zaczynam się już 
przyzwyczajać do jego niesamowitości i jestem do niego bardziej przyjaźnie 
nastawiony. Nie 
działo się tu właściwie nic groźnego ani złowieszczego, ale mój dom był jak 
gdyby czułą płytą, 
która bez przerwy rejestrowała wszystko, co się wydarzyło w przeszłości, a także 
i to 
(pomyślałem o tym dopiero teraz), co się miało wydarzyć w przyszłości. 
Przeczucie? Zrobiło mi 
się zimno, więc włożyłem biały irlandzki sweter. Teraz już było ciemniej 
wewnątrz, chociaż na 
zewnątrz chyba się jeszcze rozjaśniło.
Musiałem wysilać wzrok, płucząc, potem osaczając oliwki, układając je w miseczce 
i skrapiając oliwą.
I nagle ktoś zaczął gwałtownie pukać do drzwi. Kimkolwiek był mój gość, 
najwidoczniej nie 
zauważył dzwonka, którego mosiężny przycisk pomalowano na czarno. Na drzwiach 
wisiała 
także stara zmatowiała kołatka w kształcie delfina. Właśnie ta ciężka głowa 
delfina waliła teraz 
w drzwi z siłą, od której trząsł się cały dom. Lęk chwycił mnie za gardło i 
zmusił do zerwania się 
na równe nogi. Rosina? Nie. Ben. Rozwścieczony mąż. Zobaczył list. O Boże, co za 
głupiec ze 
mnie! Wybiegłem do sieni, miałem zamiar zaryglować drzwi, ale strach obudził we 
mnie 
pragnienie stawienia czoła najgorszemu i zamiast zaryglować drzwi, otworzyłem 
je.
Hartley wpadła do środka jak przestraszony ptak. Była sama.
W pierwszej chwili wydawała się równie zdumiona i zmieszana jak ja. Może oślepił 
ją mrok 
panujący wewnątrz. Stała przede mną, przyciskając ręce do twarzy, jak gdyby 
miała zaraz zacząć 
krzyczeć. A ja, półprzytomny, niezdarny, najpierw zostawiłem drzwi otwarte na 
oścież, potem 
pobiegłem je zamknąć i zderzyłem się z Hartley; przemykając obok niej, poczułem 
ciepło jej uda. 
Nagle zdałem sobie sprawę, że powtarzam ciągle: „Och, och, och!” – ona też 
wydaje z siebie 
jakieś dźwięki bez związku. Wyciągnąłem rękę, próbując ją uchwycić, i dotknąłem 
jej ramienia. 
Ona zrobiła jakiś gest, jak gdyby chciała coś powiedzieć, aleja wtedy już 
przyciągnąłem ją do 
siebie niezdarnie, choć dosyć skutecznie, i kiedy znalazła się w moich 
ramionach, trzymałem ją 
przez chwilę w niedźwiedzim uścisku, o którym tak dawno marzyłem. Uniosłem 
Hartley do góry 
i usłyszałem, jak szybko oddycha, gdyż przywarła do mnie całym ciałem. Potem 
powoli 
opuściłem ją na podłogę w tej śmiesznej szaromrocznej sieni, w której słychać 
było pełne 
zadumy postukiwanie paciorków zasłony. Staliśmy tak w ciszy i milczeniu 
naprzeciwko siebie, ja 
obejmowałem ją, ona obie dłonie zacisnęła na mojej koszuli.
Uspokoiwszy się w końcu, Hartley westchnęła i zaczęła nerwowo uderzać dłonią o 
moje 
żebra.
– Czy on jest przed domem? – zapytałem.
– Nie.
– Wie, że tu jesteś?
– Nie.
– Zniszczyłaś list?
– Słucham?
– Czy zniszczyłaś list?
– Tak.
– On go nie widział?
– Nie.
– Dobrze. Wejdź i usiądź.
Wciągnąłem ją do kuchni i posadziłem na krześle przy stole. Potem wróciłem do 
sieni 
i zaryglowałem frontowe drzwi. Próbowałem zapalić lampę w kuchni, ale zanadto mi 
drżały ręce; 
płomień zafilował i zgasł. Zapaliłem więc świecę i zaciągnąłem zasłony. Potem 
przysunąłem 
krzesło i usiadłem koło Hartley. Kołysałem ją w swoich ramionach, a jej kolana 
stykały się 
z moimi.
– Och, kochanie, przyszłaś, moja najdroższa.
– Charles...
– Nic jeszcze nie mów. Chcę tylko wiedzieć, że jesteś przy mnie. Taki jestem 
szczęśliwy.
– Posłuchaj, ja...
– Proszę, kochanie, och, proszę, nic nie mów... i nie odpychaj mnie tak.
– Ale ja muszę mówić... tak mało jest czasu...
– Mamy mnóstwo czasu, cały czas należy do nas. Przecież przeczytałaś mój list, 
prawda?
– Tak, oczywiście...
– I dlatego przyszłaś.
– Tak...
– Tylko to jest ważne. Zostaniesz tutaj. Przyszłaś do mnie, prawda?
– Tak, ale tylko po to, żeby wytłumaczyć...
Hartley, przestań. Co tu jest do tłumaczenia? Wszystko zostało już wyjaśnione. 
Kocham cię. 
Jesteś tu. I ty mnie kochasz i potrzebujesz. Nie opieraj się. Wyjedźmy do 
Londynu jutro rano, 
dziś wieczór. Nie szkodzi, że nie masz swoich rzeczy. Kupię ci wszystko. Jesteś 
teraz moją żoną.
Trzymałem ją przed sobą na odległość ramienia i zaciskając jedną rękę na jej 
barku, drugą 
przesunąłem świecę tak, żeby oświetlała jej twarz. Oczy miała gęsto okolone 
zmarszczkami, 
powieki ciemne, chropowate, usiane jakby plamkami, policzki wiotkie i miękkie, 
wcale nie 
zaokrąglone, lekko różowe, może pośpiesznie upudrowane. Jej krótkie, siwe, 
ułożone w fale 
włosy były wysuszone i sprawiały wrażenie łamliwych – niewątpliwy rezultat wielu 
lat 
bezmyślnych wizyt u złych fryzjerów. Teraz już na tym jej nie zależało; 
zapomniana wsuwka 
wisiała na końcu jednego zakręconego kosmyka. Całą twarz miała wysuszoną, z 
wyjątkiem nie 
umalowanych ust, które zwilżyła językiem, i niebieskich oczu, tych dziwnych 
wiecznych 
jeziorek, które nagle wypełniły się nie powstrzymywanymi łzami. Poruszyła 
ramieniem, 
odsuwając się trochę, więc ją puściłem. Po raz pierwszy od chwili naszego 
ponownego spotkania 
przypatrzyłem się dobrze jej twarzy i stwierdziłem z ogromną tryumfalną 
radością, że ta tak mi 
droga twarz naprawdę się nie zmieniła oraz jak niewiele znaczyło dla mojej 
miłości to, że Hartley 
jest stara.
Teraz dostrzegłem także w tej twarzy, chociaż wyzierał z niej niepokój i smutek, 
jakieś 
ożywienie z lat młodości. Rozpoznałem kształt ust, o wiele ładniejszych bez 
pomadki, i zdałem 
sobie sprawę, jak wiele zapomniałem. Pocałowałem szybko, delikatnie te dobrze mi 
znajome 
usta, tak jak zwykliśmy się dawniej całować. Przyjęła spokojnie, obojętnie ten 
mój pocałunek, ale 
była to jakaś informacja, jakieś nawiązanie kontaktu.
– Bardzo się zmieniłam – powiedziała. – Stałam się zupełnie inną osobą. Taki 
miły jest twój 
list, ale nie może być tak, jak byś chciał... Ty żyjesz wspomnieniami dawnych 
czasów... to już 
nie jestem ja...
Jesteś taka sama jak dawniej, rozpoznałem cię w tym pocałunku. – To była prawda. 
Pocałunek przemienił ją tak, jak przemienia pocałunek w bajce. Pamiętałem smak 
jej ust, dotyk, 
ich ruch. Znikło całe skrępowanie i obawa, która mnie ogarnęła wtedy, w 
kościele, że nie potrafię 
jej znów wziąć w ramiona. Nasze ciała zareagowały tak samo, w tej samej chwili, 
poruszone 
tymi samymi siłami. Kiedy to zrozumiałem, miałem ochotę krzyczeć z radości, ale 
mówiłem 
spokojnym tonem, chciałem ją nakłonić do rozmowy, nie chciałem jej przerażać.
– Hartley, to cud. Rzuciłem teatr, przyjechałem na to pustkowie i znalazłem 
ciebie... 
przyjechałem tu po ciebie... teraz to zrozumiałem.
– Przecież nie wiedziałeś, że tu jestem.
– Nie. A jednak szukałem cię, przez cały czas cię szukałem.
– Nie może tak być – szepnęła, unosząc do góry rękę, jak gdyby chciała zakryć 
twarz. Potem 
położyła dłoń na stole, a ja nakryłem ją swoją ręką. – Charles, posłuchaj, muszę 
z tobą 
porozmawiać, mamy tak mało czasu. – Wierzchem drugiej dłoni dotknęła oczu, co 
sprawiło, że 
powstrzymywane dotąd łzy spłynęły jej po policzku. – Och, Charles, mój drogi, 
mój kochany. – 
Opuściła głowę i przysunęła ją do mnie jakimś psim ruchem. Pogłaskałem ją po 
tych kruchych 
włosach, delikatnie zdjąłem zwisającą wsuwkę i schowałem do kieszeni spodni.
– Teraz już zostaniesz ze mną na zawsze.
Podniosła głowę i znowu wytarła oczy, tym razem rękawem zielonego bawełnianego 
płaszcza narzuconego na żółtą sukienkę, w której już ją widziałem.
– Hartley, zdejmij płaszcz, chcę cię zobaczyć, chcę cię dotknąć. Zdejmij go.
– Nie. Zimno tutaj.
Pociągnąłem za płaszcz i Hartley zdjęła go posłusznie. Był jakiś niezwykły urok 
w tych 
ruchach, jak gdyby stanowiły one najniewinniejszy symbol rozbierania kobiety, 
coś, czym mogą 
bawić się aniołowie, nie rozumiejąc, o co chodzi. Dotknąłem jej piersi w 
miejscu, gdzie czułem 
ich ciepło pod napiętym materiałem żółtej sukienki z okrągłym wycięciem. Byłem 
zachwycony, 
że mnie zupełnie nie próbowała kokietować. To coś całkowicie nowego w moim 
życiu. 
Przypudrowała z przyzwyczajenia twarz, nie przywiązując do tego wagi, sukienkę 
miała nie 
dopasowaną, nijaką. Już samo nieumalowanie ust to danina, na jaką się 
zdecydowała z myślą 
o mnie. Kobieta, która dawno przestała dbać o swój wygląd, nie może nagle stać 
się elegancka 
i zadbana. Byłem zachwycony tym, że Hartley pociąga mnie taka, jaka jest. Czułem 
się dumny, 
zaborczy, odprężony, jak gdyby nagle ustąpiła dręcząca mnie przez całe życie 
obawa. Kupię jej 
takie ładne rzeczy, pomyślałem, nie jakieś specjalnie wyszukane, ale odpowiednie 
dla niej. Będę 
o nią dbał.
– Charles, muszę z tobą szybko zamienić kilka słów, przyszłam tylko po to, żeby 
porozmawiać po twoim liście, zanim on wróci...
– Gdzie on jest? – Zapomniałem o istnieniu Bena.
– W stolarni.
– W stolarni?
– Tak, na kursach stolarskich. To właściwie kurs budowania łodzi, ale zajmują 
się stolarką. 
Nie sądzę, żeby on kiedykolwiek zbudował łódź. W tym tygodniu robią półki. To 
jedyny dzień, 
kiedy on wieczorem wychodzi z domu, więc musiałam przyjść dzisiaj. Będzie tam 
zajęty do 
późna. Myślę, że po pracy oni piją piwo.
– Nie chcę rozmawiać o nim – powiedziałem. I pomyślałem sobie: Gdybym tylko miał 
samochód i umiał prowadzić, wywiózłbym ją teraz, natychmiast.
– Charles, posłuchaj, proszę. Nie myśl, że wróciłam do ciebie. Wiem, że tego 
pragniesz, 
napisałeś to w swoim liście, ale to niemożliwe. Przyszłam tylko po to, żeby ci 
powiedzieć kilka 
rzeczy... och, Charles, nie mogę wprost uwierzyć, że znowu cię widzę. Myślałam, 
że to nigdy nie 
nastąpi, że to całkiem niemożliwe, żebyśmy my dwoje mogli być znów razem. Nigdy 
nie 
przypuszczałam, że cię jeszcze kiedykolwiek... zobaczę... dotknę... to wszystko 
wydaje mi się 
snem.
– Już lepiej. Tylko że to nie jest sen. Snem było twoje życie beze mnie. Teraz 
obudziłaś się 
z tego snu, koszmarnego snu. Och, dlaczego mnie wtedy opuściłaś? Jak mogłaś to 
zrobić? Omal 
nie umarłem z żalu.
– Nie możemy teraz o tym mówić.
Owszem, możemy. Chcę porozmawiać o dawnych czasach, chcę, żebyśmy przypomnieli 
sobie wszystko, wszystko zrozumieli, wszystko ożywili i znowu się stali jedną 
istotą, bo my 
nigdy nie powinniśmy się rozłączać. Dlaczego mnie porzuciłaś, Hartley, dlaczego 
uciekłaś?
– Nie wiem, nie pamiętam...
– Musisz pamiętać. To jest dla mnie zagadka. Musisz sobie przypomnieć.
– Nie mogę, nie mogę.
– Hartley, musisz. Powiedziałaś, że nie byłbym ci wierny. Czy o to naprawdę 
chodziło? Nie 
mogłaś tak myśleć, wiedziałaś, jak bardzo cię kocham.
– Wyjechałeś do Londynu.
– Tak, ale dlatego, że musiałem. Nie opuściłem cię, myślałem o tobie przez cały 
czas, wiesz 
o tym, pisałem do ciebie codziennie. Czy pojawił się ktoś inny w twoim życiu? To 
nie był on? – 
Dziwne, ale ta straszna myśl dopiero teraz przyszła mi do głowy.
– Nie.
– Hartley, czy ty go wtedy znałaś? Czy znałaś go, zanim mnie opuściłaś?
– Nie pamiętam.
– Przecież musisz pamiętać.
– Przestań, proszę. Proszę...
Sposób, w jaki wypowiedziała te słowa, niemal mechanicznie wymijająco, z jakimś 
nieuchwytnym zwierzęcym instynktem, słowa tak podobne do tych, które wypowiadała 
niedawno, sprawiły, że chciało mi się płakać z bólu, ze złości i z żalu nad nią.
– Znałaś go już wtedy?
– To nie ma znaczenia.
– Właśnie że ma znaczenie, każdy nawet najmniejszy drobiazg ma znaczenie i musi 
być 
ujawniony na nowo, wyłowiony, okupiony; musimy ożywić przeszłość, wyjaśnić ją, 
oczyścić, 
musimy w końcu ocalić się nawzajem, by każde z nas mogło stać się znów pełnym 
człowiekiem. 
Czy ty tego nie rozumiesz?
– Nie znałam go jeszcze wtedy. Był jak gdyby zaręczony z jedną z moich kuzynek, 
z Edną. 
Pamiętasz ją? Nie, nie możesz jej pamiętać. Ona go rzuciła i mnie się zrobiło go 
żal...
– Ale gdzie go spotkałaś? Czy potem, jak już uciekłaś?
– Tak, uciekłam do jednej z ciotek, do Stoke nad Trentem, gdzie mieszkała Edna. 
Nie znałam 
go, kiedy byłam z tobą. Ale nie o to chodziło... zupełnie nie o to... nie 
chciałam, żebyś został 
aktorem... to zupełnie nie o to chodziło...
– Hartley, uspokój się i odpowiadaj na moje pytania. Nie jestem na ciebie zły i 
to jest ważne. 
Nie chciałaś, żebym został aktorem! Nigdy mi tego nie mówiłaś.
– Mówiłam. Chciałam, żebyś poszedł na uniwersytet.
– Ależ, Hartley, nie mogło ci chodzić jedynie o to!
– Nie chodziło o coś. Och, nie denerwuj mnie. Byliśmy zanadto jak brat i 
siostra, rządziłeś 
się jak szara gęś i doszłam do wniosku, że nie chcę tego. – Znowu spłynęło po 
jej policzku kilka 
łez. – Masz chusteczkę?
Przyniosłem czystą serwetkę i Hartley zmęczonym gestem wytarła oczy, twarz i 
szyję. 
Oberwał jej się guziczek u żółtej sukienki ciasnej na piersiach. Miałem ochotę 
porwać ją 
w objęcia i rozerwać tę sukienkę.
Usiadłem z powrotem.
– Hartley, jeżeli miałaś tyle wątpliwości, to dlaczego mi o nich nie 
powiedziałaś? Mogliśmy 
coś z tym zrobić. Ale żeby tak uciec bez jednego słowa? To niegodziwe.
– Przepraszam, przepraszam. Musiałam tak zrobić, to był jedyny sposób, choć 
wcale nie było 
mi łatwo. Och, jak tu zimno, jak zimno. Muszę włożyć płaszcz. – Włożyła płaszcz, 
otuliła się 
nim i postawiła kołnierz.
– Jak do tego doszło? Nie mogłaś o tak, po prostu, postanowić, że odchodzisz, 
musiał być 
jakiś powód, coś, o czym mi nie powiedziałaś. Czy pamiętasz ten dzień?
– Charles, nie czas teraz... ja naprawdę nie mogę pamiętać... To było tak dawno, 
tak strasznie 
dawno.
Mnie się wydaje, że wczoraj. Żyję tym od tamtego czasu, przeżywam wszystko na 
nowo, 
przywołuję z pamięci, myślę nieustannie, zastanawiam się, jaki popełniłem błąd, 
co ci się stało, 
gdzie jesteś. Myślę, że zastanawiałem się nad tym codziennie, przez całe życie. 
I przez cały ten 
czas byłem sam. Pozostałem wolny ze względu na ciebie. I wydaje mi się, że 
przeżyłem to 
wczoraj, Hartley. To był jedyny realny okres w moim życiu.
– Sam... Przykro mi.
Dopiero po chwili uświadomiłem sobie, że nie ma w jej słowach sarkazmu. Sam? No 
cóż, 
tak. Jej ton wskazywał na to, że nie wyobrażała sobie mojej samotności, nie 
zastanawiała się nad 
nią.
– Mówisz, że zdecydowałaś, iż mnie nie chcesz, ale to nie jest wyjaśnienie, ja 
chcę 
wiedzieć...
– Och, przestań... nie wyszło i już. Gdybym kochała cię wystarczająco, wyszłabym 
za ciebie, 
gdybyś ty mnie kochał wystarczająco, ożeniłbyś się ze mną. Nie ma innych 
powodów.
– Mówisz: „gdybym cię kochał wystarczająco”... Nie doprowadzaj mnie do szału. 
Kochałem 
cię bezgranicznie i nadal kocham. Próbowałem do ostatniej chwili, ja nie 
uciekłem, nie ożeniłem 
się z kimś innym, to była tylko twoja wina... oszaleję, jeżeli zaczniesz 
znowu...
– Nie wolno nam znowu wracać do tych spraw... bo po prostu... będziemy brnąć 
coraz dalej... 
a teraz to już nie ma żadnego znaczenia. Słuchaj, muszę ci powiedzieć pewne 
rzeczy, ale nie 
chcesz mnie słuchać...
Nie wolno mi oszaleć ze wzruszenia, pomyślałem, muszę przestać ją na razie 
wypytywać, 
chociaż muszę się wszystkiego dowiedzieć, i się dowiem.
– Hartley, napij się wina. – Nalałem szklaneczkę czerwonego hiszpańskiego wina, 
a ona 
automatycznie zaczęła je powoli sączyć. – Zjedz oliwkę.
– Nie lubię oliwek. Są cierpkie. Wysłuchaj mnie, proszę.
– Przykro mi, że tu jest tak zimno. W tym domu jest chłodno nawet wtedy, gdy... 
Dobrze, 
powiedz, co mi masz do powiedzenia. Ale pamiętaj, jesteś u mnie i pozostaniesz 
tutaj... 
cokolwiek się stało czy nie stało w przeszłości, teraz należysz do mnie. Powiedz 
mi jeszcze tylko 
jedną rzecz. Czy wtedy w nocy, kiedy samochód oświetlił cię reflektorami na 
drodze, szłaś, żeby 
się ze mną zobaczyć?
– Nie... chciałam tylko popatrzeć na twój dom. Była to noc, kiedy Ben pracował w 
stolarni, 
rozumiesz.
– Chciałaś popatrzeć na mój dom. Postać na drodze i popatrzeć na oświetlone 
okna. O, moja 
droga, ty mnie przecież kochasz, nic na to nie poradzisz.
– Charles, to nie ma znaczenia...
– Co chcesz przez to powiedzieć? Znowu doprowadzasz mnie do szału!
– Nie istnieje takie miejsce ani żadna możliwość, żaden... układ... wszystko 
zostało 
zniszczone, zrozumiesz, kiedy ci powiem to... co ci mam do powiedzenia. Po to tu 
przyszłam...
– Dobrze, wysłucham cię, ale przedtem pozwól się pocałować. Potem wszystko 
będzie 
dobrze. Pocałunek pokoju. – Pochyliłem się i bardzo delikatnie dotknąłem suchymi 
wargami jej 
wilgotnych ust. Jakże różne bywają pocałunki; ten był czymś w rodzaju świętego 
pocałunku. 
Oboje zamknęliśmy oczy.
– No, teraz zaczynaj. – Znowu napełniłem jej szklankę. Ręka mi drżała i trochę 
wina rozlało 
się na stół.
– Tak mało mamy czasu i trochę już zmarnowaliśmy. O Boże, nie wzięłam ze sobą 
zegarka. 
Która godzina?
Zerknąłem na zegarek. Była za kwadrans dziesiąta.
– Jest dziesięć po dziewiątej – powiedziałem.
– Charles, chodzi o Tytusa.
– O Tytusa? – Tytus. Ani przez chwilę nie brałem go pod uwagę i zmieszałem się.
– Tak. Chcę ci teraz coś powiedzieć. O Boże, już się upiłam. Nie jestem 
przyzwyczajona do 
wina. Muszę ci coś powiedzieć. Od chwili gdy cię zobaczyłam po raz pierwszy w 
wiosce, czasem 
myślałam sobie, że może ty mógłbyś mi jakoś pomóc... ale tak naprawdę to możesz 
mi pomóc, 
trzymając się z daleka... właśnie trzymając się z daleka.
– To nonsens...
– Mówiłam ci, że Tytusa adoptowaliśmy...
– Tak, tak.
Mieliśmy nadzieję, że będziemy mieli dziecko. Ben tego pragnął, ja także, 
czekaliśmy. 
Potem ja postanowiłam zaadoptować chłopczyka, ale on nie chciał. Ciągle jeszcze 
miał nadzieję. 
Zaczęłam się bardzo denerwować, bo są pewne ograniczenia wiekowe. Pozwalają na 
adopcję 
tylko do pewnego wieku. Nawet wtedy musiałam skłamać, mówiąc, ile mam lat. Ben 
jest 
młodszy ode mnie i on nie miałby kłopotu.
– Młodszy? Zdawało mi się, że brał udział w wojnie.
– Tak, ale dopiero pod sam koniec.
– Co on robił w czasie wojny?
– Służył w piechocie. Niechętnie o tym mówi. Dostał się do niewoli, siedział w 
obozie 
jenieckim.
– Ja byłem w ENSA...[ Entertainments National Services Association – organizacja 
zajmująca się widowiskami dla żołnierzy.]
– Wydaje mi się, że on się dobrze czuł na wojnie. Podobała mu się rola 
żołnierza. Zatrzymał 
swój pistolet, taki był do niego przywiązany. Nikt by nie przypuszczał... 
Właściwie nigdy się nie 
przestawił na cywilne życie. Czasami mówi: „Byle do następnej wojny”.
– Byliście już małżeństwem, kiedy on siedział w obozie? Gdzie wtedy mieszkałaś?
– W Leicester, w osiedlu mieszkaniowym. Pracowałam jako urzędniczka w biurze 
kartkowym. Czułam się bardzo samotna.
Czuła się samotna. A więc wtedy, kiedy ja kopulowałem z Klementyną i 
przemierzałem 
autokarem różne hrabstwa, żeby włączyć teatr do wysiłków wojennych, Hartley była 
nieszczęśliwa i samotna. O Jezu, ja nawet bywałem w Leicester.
– O mój Boże...
Posłuchaj, chodzi o Tytusa... widzisz, w końcu, właściwie w ostatniej chwili, 
udało mi się 
przekonać Bena, że powinniśmy zaadoptować dziecko. On nie pragnął tego tak 
bardzo, ale 
w końcu się zgodził, ponieważ zdawał sobie sprawę, w jakim stanie są moje nerwy. 
Byłam... 
byłam niemal... byłam bardzo rozstrojona... i naprawdę to ja wszystko 
załatwiłam, ja wszystko 
zrobiłam, załatwiłam wszystkie formalności, zebrałam wszystkie potrzebne 
dokumenty, a Ben 
tylko podpisał, nie patrząc nawet, co podpisuje, robił to jakby we śnie, nie 
chciał o niczym 
wiedzieć. Widziałam, jaki był nieszczęśliwy, ale pomyślałam sobie, że... kiedy 
maleństwo będzie 
już z nami... on je pokocha... wszystko się zmieni... i będziemy wszyscy troje 
szczęśliwi.
– Nie płacz, Hartley, kochanie, daj mi rękę. Będę się teraz troszczył o 
ciebie...
– Tytus był taką maleńką kruszynką, miał, biedactwo, zajęczą wargę, musieli mu 
ją 
operować.
– Tak, tak, ale przestań płakać, opowiadaj dalej, jeśli musisz mi to 
opowiedzieć.
– Popełniłam wielki błąd...
– Hartley, nie rozpaczaj tak, nie mogę tego znieść, napij się jeszcze wina.
– Popełniłam straszny, okropny błąd... i drogo za to zapłaciłam... powinnam była 
lepiej 
znać...
– Co takiego zrobiłaś?
– Nigdy nie wspominałam Benowi o tobie. Nie powiedziałam mu nic na samym 
początku, 
a później wydawało mi się to coraz bardziej niemożliwe.
– Nigdy mu nie mówiłaś, że razem dorastaliśmy, że kochaliśmy się...
– Nigdy mu nie mówiłam, jak wyglądała sytuacja. Kiedy mnie spytał, czy był ktoś 
w moim 
życiu, powiedziałam, że nie. On oczywiście nic na ten temat nie wiedział, moi 
kuzyni też nic nie 
wiedzieli. Pamiętasz, jacy byliśmy skryci jako dzieci?
– Tak. Nasza miłość była taka cenna, Hartley. Cenna, tajemnicza i święta. 
Oczywiście, że 
byliśmy skryci.
– Więc naprawdę nie istniało niebezpieczeństwo, że ktoś mógłby mu powiedzieć.
– Niebezpieczeństwo... Czemu to miałoby mieć jakieś znaczenie? W końcu przecież 
to ty 
mnie opuściłaś.
– Ben był taki zazdrosny. To okropnie zazdrosny człowiek... aleja z początku nie 
zdawałam 
sobie sprawy, co to jest zazdrość. Nie wiedziałam, że może przypominać 
obłąkanie.
– Tak, obłąkanie. – Ja to doskonale rozumiałem.
Jeszcze zanim się pobraliśmy, Ben często mi groził. Kiedy mu dokuczyłam, mówił: 
„Poczekaj, odwdzięczę ci się, jak się pobierzemy”. Nigdy nie byłam pewna, czy 
żartuje, czy 
mówi serio. Zawsze w grę wchodziła zazdrość. Kiedy spojrzałam na innego 
mężczyznę, 
naprawdę dosłownie tylko spojrzałam, tak się złościł... a kiedyśmy się pobrali, 
robił mi bez końca 
sceny zazdrości. Przestraszyłam się, straciłam głowę i w końcu mu powiedziałam.
– Powiedziałaś mu, że kochałaś mnie, a ja kochałem ciebie?
– Coś w tym rodzaju. Nie chciałam, żeby mu się cała ta historia wydawała 
istotna, ale 
oczywiście przez to, że nie wspomniałam mu o niej wcześniej, zyskała ogromnie na 
znaczeniu.
– Przecież była istotna, naprawdę!
– Gdybym to ja miała tyle zdrowego rozsądku i odwagi, żeby mu wszystko 
powiedzieć na 
samym początku albo nie mówić wcale. Ale widzisz, kiedy zobaczyłam, jaki Ben 
jest zazdrosny, 
i zrozumiałam, jaki to zły, zazdrosny człowiek, ogarnęło mnie przerażenie, 
pomyślałam: a co się 
stanie, jeśli pewnego dnia ty się pojawisz...
– I pojawiłem się...
– Musiałam się jakoś zabezpieczyć, przynajmniej wspominając o tobie. Rozumiesz, 
bałam 
się, że ktoś może mu coś powiedzieć albo że ty odkryjesz, gdzie jestem... tak 
bardzo się starałam, 
żeby nikt się nie dowiedział, nikt, kto mógłby tobie powiedzieć... pozrywałam 
wszystkie 
znajomości, moi rodzice się przeprowadzili... myślałam, że będziesz próbował 
mnie odnaleźć i...
– No proszę, pozrywałaś wszystkie znajomości! Ależ, Hartley, jeśli się go tak 
bałaś od 
samego początku, to dlaczego wyszłaś za tego nicponia?
– Myślałam, że wszystko się jakoś później ułoży.
– Mnie się nigdy nie bałaś, prawda?
– Nie, nie. Ale bałam się, że się dowiesz, gdzie jestem, i napiszesz do mnie. On 
zawsze 
przeglądał moje listy. Przez lata całe zawsze wstawałam pierwsza i każdego ranka 
biegłam na 
dół, żeby zabrać pocztę i zdążyć ukryć list od ciebie, gdybyś napisał.
– O Boże!
Robiłam to i wtedy, kiedy mu już o tobie powiedziałam. Zawsze przerażała mnie 
poczta, 
bałam się, że znajdzie się w niej coś, co on mógłby przejąć i źle zrozumieć. 
Zycie w ciągłym 
lęku, że on coś wykryje, było takie straszne, więc mu powiedziałam. Nie chciałam 
ryzykować. 
I to okazało się... okropne.
– Był wściekły, zazdrosny?
– To okazało się okropne. Widzisz, on nie mógł uwierzyć, że łączyło nas całkiem 
niewinne 
uczucie.
– Hartley, nasza miłość była niewinna i poważna. W ciągu tych lat w młodości 
przeżyliśmy 
coś, co przetrwało na zawsze. A więc w jakiś sposób Ben miał rację, że 
potraktował to tak serio. 
Powiedziałaś mu coś, co całkiem zmieniło całą sytuację. Rozumiem to.
– On nie chciał uwierzyć, że nie byliśmy kochankami, myślał, że skłamałam, 
mówiąc, że 
jestem dziewicą. To okazało się okropne, bo przecież nie miał racji, ale nie 
potrafiłam go o tym 
przekonać, mimo że powtarzałam mu to raz po raz. Czasami usiłował złapać mnie w 
pułapkę, 
mówił, że mi wybaczy, jeśli się przyznam, wiedziałam jednak, że nie wybaczyłby 
mi nigdy. Bez 
przerwy mnie wypytywał i zamęczał, po prostu nie mógł w to uwierzyć.
– Najdroższa, my byliśmy kochankami, chociaż nie w tym sensie...
– Bez przerwy mnie wypytywał, codziennie, czasem co godzinę zadawał mi to samo 
pytanie, 
tymi samymi słowami, ciągle od nowa, niezależnie od tego, jaką mu dałam 
odpowiedź. Im 
bardziej się na mnie złościł, tym bardziej stawałam się niezręczna, głupia i 
nieszczęśliwa, więc 
to, co mówiłam, musiało brzmieć jak kłamstwo...
– Chętnie bym zabił tego człowieka.
Napiła się jeszcze wina i siedziała wpatrzona w świecę, drżąc na całym ciele. 
Już nie płakała, 
jej ogromne oczy pociemniały, źrenice się rozszerzyły. Trzymała nadal serwetkę 
przy twarzy, 
bezmyślnie przyciskając ją do policzków, jak welon. Jej duże czoło, które 
wydawało się białe 
w blasku świecy, było zmarszczone i usiane maleńkimi plamkami cienia, ale 
postawiony 
kołnierzyk zielonego bawełnianego płaszcza nadawał jej dziewczęcy wygląd. Może 
właśnie 
w ten sam sposób stawiała kołnierz nieprzemakalnego płaszcza, kiedy jeździliśmy 
na wycieczki 
rowerowe? I nawet teraz, słuchając uważnie jej słów, przez cały czas wpatrywałem 
się z jakąś 
twórczą pasją w tę oświetloną blaskiem świecy twarz niczym jakiś bóg 
przywracający jej piękno 
dla własnych celów.
– Zaczekaj, Hartley, nie denerwuj się – powiedziałem, ponieważ nagle podniosła 
głowę, 
przerażona. – Zapalę więcej świec, chcę na ciebie patrzeć. – Na dworze zaczynało 
się ściemniać. 
Potrząsnąłem pudełkiem ze świecami, wyjąłem i zapaliłem jeszcze cztery, po czym 
wstawiłem je 
do filiżanek, przylepiwszy do dna woskiem. Ustawiłem te świece wokół niej niby 
światła na 
ołtarzu. Potem usiadłem naprzeciwko, nie koło niej, ale tak, żebym mógł na nią 
patrzeć. Bardzo 
pragnąłem zobaczyć jej uśmiech. To by przyniosło odprężenie.
– Hartley, odsłoń twarz. Nie chcesz się do mnie uśmiechnąć? Opuściła serwetkę i 
ujrzałem 
jej wilgotne wargi z opuszczonymi w dół kącikami w wyrazie rozpaczy.
– Charles, która godzina?
Było dwadzieścia pięć po dziesiątej.
– Och, wpół do dziesiątej, jeszcze wcześnie. Posłuchaj, Hartley, najdroższa, to 
nie ma 
znaczenia, wszystko zło minęło, czy ty tego nie rozumiesz? Twój mąż to zazdrosny 
głupiec, 
okropny człowiek, który zasługuje na karę, tylko że to już teraz nie ma 
znaczenia, nie musisz 
wracać do tego piekła. Ale co to wszystko ma wspólnego z Tytusem? Miałaś mi 
powiedzieć coś 
o Tytusie.
– On myśli, że Tytus jest twoim synem.
– Co???
– On myśli, że Tytus jest twoim synem.
Oparła dłonie płasko na stole. Z tą oświetloną blaskiem świecy twarzą wyglądała 
teraz jak 
przesłuchiwany więzień.
Wyprostowałem się w krześle, zaczerwieniłem ze zdumienia i zaskoczenia i także 
położyłem 
ręce płasko na stole. Wpatrywaliśmy się w siebie.
– Hartley, chyba nie mówisz tego poważnie? On nie mógł tego powiedzieć serio. 
Jakże Tytus 
może być moim synem? Twój mąż postradał chyba zmysły! Wiedział przecież, że 
Tytus został 
zaadoptowany, wiedział, skąd go wzięliście.
– Nie, właśnie w tym rzecz... że on nie wiedział, skąd go wzięliśmy. To ja 
wprowadziłam 
Tytusa do naszego życia, to był mój pomysł, ja wszystko załatwiłam. Kiedy 
załatwiłam adopcję, 
Ben znajdował się w stanie jakiegoś szoku, nigdy nic nie robił w tej sprawie, 
podpisywał tylko 
papiery, wcale ich nie czytając. Kiedyś przyszedł do nas do domu ktoś z biura 
adopcyjnego, 
widział Bena, ale to ja prowadziłam rozmowę. Ben wyglądał jak przywrócony do 
życia trup.
– Ależ, Hartley, zaczekaj, chwileczkę, on przecież wiedział, że ja należałem do 
przeszłości, 
a ty adoptowałaś Tytusa po upływie wielu lat od dnia, kiedy mnie porzuciłaś.
– On uważał, że utrzymywaliśmy ze sobą kontakt. Sądził, że spotykaliśmy się po 
kryjomu. – 
Hartley, z suchymi teraz już oczami, z czołem pokrytym plamkami, emanująca 
nieszczęściem, 
wyglądała tak, jak gdyby mnie oskarżała.
– Hartley, kochanie, ludzie nie mogą wierzyć w rzeczy, które są całkowitą bzdurą 
i na które 
nie ma absolutnie żadnych dowodów. On musiał wiedzieć, że się nie widywaliśmy.
– Skąd mógł wiedzieć? Byłam sama całymi dniami i nocami. On musiał wyjeżdżać w 
te 
swoje podróże.
– Zaraz... zachowajmy zdrowy rozsądek... Powiedzmy, że to było całkiem 
nieprawdopodobne. Poza tym... och, jakże on może ci nie wierzyć, jak może 
torturować cię 
takimi szalonymi, wyimaginowanymi, zmyślonymi zarzutami?
Nie stało się tak od razu – powiedziała. Łyknęła jeszcze trochę wina. – Ale on 
od samego 
początku uprzedził się do Tytusa, może dlatego, że adopcja była jedyną rzeczą, 
do której go 
zmusiłam, przeprowadziłam ją wbrew jego woli. Dlatego czuł się urażony i w głębi 
duszy 
pragnął, żeby mi się nie powiodło. On bez przerwy powtarzał, że ty byłeś moim 
kochankiem 
i prawdopodobnie nadal jesteś, a ja bez przerwy zaprzeczałam, aż w końcu mnie to 
zmęczyło. 
Myślę, że oboje czuliśmy się już zmęczeni. Kiedy on zaczynał mówić o tobie, 
starałam się 
myśleć o czym innym. Z początku Ben chyba nie wierzył tak naprawdę, że ja się z 
tobą widuję, 
i mówił o tym tylko po to, żeby mi dokuczyć. Może z początku sam w to nie 
wierzył, ale jestem 
pewna, że uważał, iż kiedyś żyliśmy ze sobą. Oczywiście nie mogliśmy o tobie 
zapomnieć, bo 
często pisali o tobie w gazetach, a potem oglądaliśmy cię w telewizji.
– Boże...
– I tak to trwało, jątrzyło mu umysł, i nagle zaczął się zachowywać tak, jakby 
rozwiązał tę 
zagadkę, jak gdyby doznał jakiegoś olśnienia: skojarzył twoją osobę z Tytusem. 
Dwie rzeczy 
gnębiły go w życiu i rozmyślał nad nimi bez przerwy, aż wreszcie doszedł do 
wniosku, że obie te 
sprawy muszą, po prostu muszą mieć jakiś związek ze sobą. Obie były też moją 
winą.
– Ale ile lat miał wtedy Tytus i jakiego rodzaju dowód...
– Nie przypominam sobie, ile lat miał Tytus, i może nie stało się to tak nagle. 
Ben 
zachowywał się zawsze szorstko wobec Tytusa, nawet wtedy gdy chłopiec był 
malutki, potem 
stosunki między nimi jeszcze się pogorszyły. Ben mógł powiedzieć coś 
niedorzecznego, żeby 
mnie dotknąć, a potem, widząc moje zdenerwowanie, zaczynał nad tym rozmyślać i 
wszystko, co 
powiedziałam, traktował jako dowód mojej winy.
– Ależ, Hartley, to obłęd, on musi być obłąkany, chory psychicznie.
– On nie jest obłąkany.
– To typowe dla ludzi obłąkanych: widzą we wszystkim dowody na to, w co chcą 
wierzyć.
– On twierdzi, że Tytus jest do ciebie podobny...
– Oto masz najlepszy dowód.
– I wiesz, to śmieszne, ale on jest naprawdę do ciebie trochę podobny.
– W Tytusie można dostrzec pewne podobieństwo do ciebie, bo ty go wychowywałaś, 
a ty 
jesteś podobna do mnie, ponieważ wpatrywaliśmy się w siebie bez przerwy przez 
tyle lat. 
Kochające się pary upodabniają się do siebie.
– Naprawdę? Może masz rację. Wydawało mi się to dziwne, nawet niesamowite.
Moje stwierdzenie zdumiało Hartley bardziej niż wszystko, co do tej pory 
powiedziałem. 
Przez chwilę nawet jej się to podobało.
– Poza tym muszą być przecież obiektywne dane dotyczące urodzenia Tytusa i jego 
rodziców.
– Na tym polegał częściowo kłopot. Widzisz, kiedy wzięłam Tytusa, po p Tostu nie 
chciałam 
wiedzieć, kim są jego rodzice, nie chciałam dopuszczać myśli, że on nie jest 
całkowicie mój. 
Towarzystwo adopcyjne przekazało mi mnóstwo świadectw, dostałam od nich nawet 
list jego 
matki, ale nie przeczytałam ani jednego z tych dokumentów, wszystkie od razu 
zniszczyłam. Nie 
chciałam w ogóle myśleć o jego prawdziwych rodzicach. Nie chciałam pamiętać o 
niczym, co 
miało jakiś związek z dawnym życiem Tytusa. Przyniosłam go do domu i od razu o 
wszystkim 
zapomniałam, wykreśliłam wszystko ze swej pamięci. Więc kiedy Ben zaczął się tak 
interesować 
pochodzeniem dziecka, stał się podejrzliwy i kiedy mnie wypytywał, nie 
wiedziałam, co mu 
odpowiadać. Z początku nie potrafiłam nawet podać dokładnej nazwy towarzystwa 
adopcyjnego. 
To wszystko musiało brzmieć bardzo nieprzekonywająco, wyglądało na kłamstwo.
– Musiały się gdzieś jednak zachować jakieś świadectwa, oficjalne dokumenty.
– Teraz tak jest, ale wtedy te sprawy załatwiano mniej formalnie i nie było 
takiego przepisu, 
który mówiłby, że dziecko ma prawo wiedzieć, kim są jego rodzice. Oczywiście, 
musiały gdzieś 
być jakieś świadectwa, tylko że wtedy, kiedy Ben chciał się dowiedzieć tych 
wszystkich 
szczegółów, towarzystwo adopcyjne przestało już istnieć. Myślę, że większość 
dokumentów po 
prostu spalono, tak mi w każdym razie ktoś mówił. Ben nigdy w to nie uwierzył. 
Nikt nie 
odpowiadał na nasze listy. Próbowałam to zbadać, naprawdę, pojechałam do 
Londynu, on nie 
chciał jechać ze mną... zatrzymałam się w hotelu.
– Och, Hartley, Hartley... – Wyobraziłem sobie tę jej podróż i powrót do domu.
– Naprawdę starałam się czegoś dowiedzieć, ale nie mogłam, zresztą wtedy już 
nawet nie 
chciałam.
– Nadal nie rozumiem, co on sobie wyobrażał. Że co się stało? Że co robiliśmy?
– Uważał, że nadal się spotykamy, może nie regularnie, ale od czasu do czasu. 
Myślał, że 
zaszłam w ciążę i...
– Przecież on z tobą mieszkał!
– To jeszcze jeden dziwny zbieg okoliczności. Tuż przed terminem, na który 
wyznaczono 
formalne załatwienie adopcji, na długi czas wyjechałam. To chyba jedyny okres, 
kiedy byłam 
poza domem. Pojechałam do ojca, który chorował. Wówczas właśnie umarł. Ben 
myśli, że wtedy 
urodziłam dziecko. Nie byłam już w owym czasie wcale taka smukła, mogłam być w 
ciąży. 
Widzisz, wszystko pasowało jak ulał. Ben myśli, że ja wykombinowałam całą tę 
historię 
z adopcją, żeby móc przywieźć do jego domu twoje dziecko.
– Przecież widział dokumenty...
– Uważał, że zdobyłam w jakiś sposób te papiery; zresztą nigdy ich nie czytał. A 
urzędnik 
z towarzystwa adopcyjnego mógł być moim wspólnikiem.
– Twój mąż jest niezwykle pomysłowym człowiekiem. Podły, nienawistny, okrutny, 
na pół 
obłąkany, pomysłowy dręczyciel.
Hartley, zapatrzona teraz w płomienie świec, potrząsnęła tylko głową.
– Ale Tytus chyba nie wie, co Ben myśli?
– Otóż wie – odparła. – Dowiedział się, kiedy miał dziewięć czy dziesięć lat. 
Zawsze 
mówiliśmy mu, że jest dzieckiem adoptowanym, jak się to powinno robić, i nagle 
Ben zaczął mu 
tłumaczyć, że jest synem kochanka matki i że jego matka to dziwka.
– Cóż za potworna, monstrualna niegodziwość!
– Ben zaczął maltretować Tytusa. Sąsiedzi zawiadomili Towarzystwo Zapobiegania 
Okrucieństwu. Nie mogłam nic zrobić, nie mogłam bronić Tytusa, musiałam stanąć 
po stronie 
Bena. To był straszny okres. Wszystko się załamało, czułam się jak człowiek, 
który potrafi 
jeszcze stać, ale wszystkie kości i stawy ma pogruchotane, przestał być już 
istotą ludzką. – 
Powoli jej oczy napełniały się łzami. Nadal wpatrzona w blask świec, Hartley 
zaczęła po omacku 
szukać na stole serwetki. Przysunąłem ją do niej.
– Ale dlaczego nie mogłaś go bronić?... Och, co za głupie pytanie. Hartley, nie 
mogę tego 
słuchać...
– Ben uważał, że to ja jestem wszystkiemu winna, i to była istotnie moja wina. 
Powinnam 
powiedzieć mu prawdę na samym początku, kiedy zapytał, czy już był ktoś w moim 
życiu. A ja 
wtedy skłamałam, bo byłeś przecież ty, chociaż nie zostaliśmy kochankami, a 
potem, kiedy mu 
powiedziałam, zabrzmiało to tak tajemniczo i poważnie. Wyszłam za niego, 
ponieważ go 
żałowałam i chciałam mu dać szczęście. A potem... potem...
– Och, Hartley, przestań.
– Potem zaczęła się dla mnie jakaś fatalna passa, wszystko robiłam nie tak jak 
trzeba, ciągle 
sprawiałam mu przykrości, jak gdybym celowo robiła to, co go rozzłości. Pewnego 
wieczoru, 
kiedy poszedł na te swoje kursy, przypadkiem zamknęłam drzwi na łańcuch, 
położyłam się 
i zasnęłam. On nie mógł się dostać do domu do trzeciej nad ranem, bo dopiero 
wtedy się 
obudziłam. Padał wtedy deszcz. Ben zaczął mnie bić i nie pozwolił mi się położyć 
spać...
– Hartley, nie opowiadaj mi już o tych okropnościach, proszę. Nie chcę tego 
słuchać. Zresztą 
to już się skończyło.
Och, jaka ja byłam głupia, jaka głupia! Tytusowi nigdy nie szło dobrze w szkole 
i wszystko 
układało się fatalnie, wszystko. Nie jestem nawet pewna, czy Ben wierzył mi z 
początku, czy 
wierzył mi później, wiem jedynie, że cokolwiek zrobiłam, pogarszało tylko 
istniejący stan 
rzeczy. Zupełnie, jak gdyby on mnie hipnotyzował i zmuszał, żebym postępowała 
tak, jakbym 
była winna. I wcale nie jestem pewna, komu Tytus wierzył dawniej i komu wierzy 
teraz. 
Siadywał przy nas i słuchał, jak Ben mówił jedno, a ja drugie. To przypominało 
litanię albo 
koszmarny poemat. Nie wiem, czy on wiedział, co jest prawdą i czy w ogóle jest w 
tym choćby 
źdźbło prawdy. Wszystko tonęło niby we mgle w ciągłych, okropnych, bezsensownych 
kłótniach 
i sprzeczkach. Wszystko mu się plątało i stawało jakimś koszmarem. I w końcu 
zaczął mnie 
o wszystko winić, i w jakimś stopniu miał rację. Czasami robił mi wyrzuty i miał 
do mnie 
większy żal niż do Bena. Kiedy był malutki, żył w ciągłym strachu, ale 
zachowywał się 
spokojnie. Siedział całymi wieczorami pod ścianą na swoim malutkim krzesełku, 
taki blady, 
napięty i spokojny, przerażająco spokojny. Później, kiedy miał jakieś 
piętnaście, powiedział, że 
jest twoim synem, a nawet raz czy dwa razy powiedział Benowi, iż wie o tym ode 
mnie. Ale 
myślę, że zrobił to, chcąc mu dokuczyć. Był już wtedy duży i Ben nie mógł go 
bić.
– Hartley, przestań. Opowiedz mi coś więcej o Tytusie. Kiedy uciekł? Jak 
myślisz, gdzie 
może być?
– Ukończył szkołę, zaczął chodzić do technikum, tam gdzie mieszkaliśmy. Otrzymał 
stypendium. Uczył się na elektryka. Mieszkał w domu, tyle że nas jak gdyby 
ignorował, nie 
odzywał się do nas. Cza – sami odnosiłam wrażenie, że on nas naprawdę 
nienawidzi. Obojga. 
J nigdy mi nie wybaczył tego, że nie potrafiłam go bronić, kiedy był malutki. A 
potem, tuż przed 
naszą przeprowadzką tutaj, wyjechał, żeby popracować przy jakichś robotach 
ziemnych, i po 
prostu zniknął. Porzucił pracę i zniknął, nic nam nie mówiąc, nie przysłał też 
swego adresu. 
Pojechałam tam, wypytywałam o niego, ale nikt nic nie wiedział, nikogo nie 
obchodziło, co się 
z nim stało. Nigdy nie dostaliśmy od niego ani słowa. Wiedział przecież, że tu 
przyjedziemy. 
Myślę, że pojechał szukać swoich prawdziwych rodziców. Zawsze mówił, że kiedyś 
to zrobi. 
Opowiadał czasami o nich bez końca i snuł w marzeniach domysły, jacy to oni są. 
Może bogaci? 
W każdym razie przepadł. Znikł.
– Nie tragizuj, Hartley. Wkrótce się zjawi. Wie, gdzie mieszkacie, prawda? 
Pojawi się 
znowu. Wróci do domu, kiedy mu się skończą pieniądze. Dzieci zawsze tak robią.
Potrząsnęła głową.
– Czasami nie chcę, żeby wrócił. Czasami wydaje mi się, że on umarł, i niemal 
pragnę, żeby 
nie żył, żebym dowiedziała się o jego śmierci, żebym przestała się niepokoić i 
żywić nadzieję, 
przestała żyć w Jęku i trwodze i żebyśmy wreszcie zaznali spokoju. Gdyby 
wrócił... to byłoby... 
straszne...
– Jak to?
– Straszne. – Znowu oczy jej powoli napełniły się łzami i Hartley zacisnęła 
powieki, żeby łzy 
spłynęły po policzku. – Jakże ja żałuję, że go w ogóle adoptowaliśmy. To moja 
wina. Ben miał 
rację, lepiej nam było bez niego. Moglibyśmy wtedy urządzić się z Benem... tak, 
jak chciałam...
Mimo bólu, jakim mnie przepełniała ta pełna grozy opowieść, moje myśli wyrywały 
się ku 
jaśniejszym krainom, pojawiały się przed moimi oczami różne wizje i budziły we 
mnie 
nieoczekiwane nadzieje. Zabiorę Hartley i razem odnajdziemy Tytusa. W jakimś 
metafizycznym 
sensie to była prawda i ja ją wcielę w życie: Tytus jest moim synem, owocem 
naszej dawnej 
miłości.
– Hartley, moja maleńka, przestań płakać, przeżyłaś takie koszmary, ale już 
przestań. Teraz 
jesteś moja, będę się o ciebie troszczył, będę cię bronił.
Znowu zaczęła potrząsać głową.
– I pomyśleć, że wyszłam za niego, żeby dać mu szczęście! Ale nie wolno ci 
myśleć, że 
wszystko było takie okropne. Opowiedziałam ci tylko o ciemnych stronach mego 
małżeństwa, 
więc odniosłeś mylne wrażenie.
– Czyżbyś teraz zamierzała mi oświadczyć, że byłaś z tym człowiekiem szczęśliwa?
– Nie. Nie zawsze jednak wszystko układało się tak źle. Ben nie zawsze traktował 
tak 
okropnie Tytusa. On trochę przypomina Doktora Jekylla i Mr Hyde’a, być może 
wszyscy 
mężczyźni są tacy. Po prostu ty się nieustannie pojawiałeś na horyzoncie i to 
budziło jego złość. 
Nie mogliśmy o tobie zapomnieć, bo jesteś taki sławny, mimo to były i lepsze 
okresy w naszym 
życiu...
– Jak one wyglądały?
– Och, zwyczajnie, może pomyślisz, że to jest nudne, ale wiedliśmy spokojne 
życie...
– Spokojne życie!
– Ben nie bardzo lubił swoją pracę, za to uwielbiał majsterkowanie, robił różne 
przedmioty 
do domu. Bardzo chętnie czyta „ZTS”.
– ZTS?
– „Zrób To Sam”. Pojechaliśmy kiedyś do Londynu na taką wystawę w Olimpii. Potem 
chodził na kursy wieczorowe.
– A czegóż to się uczył na rym swoim kursie w ów spokojny wieczór, kiedy przez 
zapomnienie zamknęłaś drzwi na łańcuch?
– Uczył się kleić porcelanę.
– O Boże, Hartley, a co ty robiłaś przez cały czas? Miałaś jakieś rozrywki, 
jakichś 
przyjaciół?
– No cóż, Ben nie lubił życia towarzyskiego. Mnie to nie przeszkadzało. 
Właściwie i tutaj nie 
znamy nikogo.
– Czy ty także chodziłaś na kursy wieczorowe?
– Kiedyś zaczęłam się uczyć niemieckiego, ale Ben nie lubił, kiedy wychodziłam 
wieczorami, a zajęcia odbywały się w późnych godzinach w inne dni niż jego.
– Och, Hartley... czy on był ci wierny przez te wszystkie lata? Nie miał nigdy 
nikogo?
Przez chwilę nie rozumiała, o czym mówię.
– Nie, oczywiście nie.
– Ciekaw jestem, dlaczego jesteś tego taka pewna. A ty, czy ty miałaś kiedyś 
kogoś?
– Nie, oczywiście że nie.
– No cóż, przypuszczałem, że tak właśnie musiało wyglądać twoje życie.
– Ale wiesz, my byliśmy ze sobą naprawdę związani, jesteśmy bardzo...
– Związani! No tak, już ja to widzę.
– Nic nie rozumiesz. – Nagle odwróciła się do mnie, przykładając palce do oczu i 
ust. – Nie 
możesz tego zrozumieć – powiedziała. – Nikt nie potrafi zrozumieć małżeństwa. 
Bez przerwy się 
modliłam, żebym nie przestała kochać Bena...
– To czysta parodia, Hartley. Czy nie zrozumiałaś w końcu, że ta sytuacja jest 
nie do 
wytrzymania? Przestań odgrywać wobec tego dręczyciela rolę Jezusa Chrystusa, bo 
tak się 
właśnie wobec niego zachowujesz.
– On także cierpi, ja też potrafię być... niemiła. On nie jest winien, to była 
od początku moja 
wina.
– Szpikujesz mnie tymi okropnymi historyjkami, a potem oczekujesz ode mnie, 
żebym 
m u współczuł. Po coś tu przyszła? Po coś do mnie przyszła, po co mi to wszystko 
w ogóle 
opowiedziałaś?
Hartley, wciąż wpatrzona we mnie, zastanawiała się chwilę.
– Może dlatego – rzekła wolno – że czasami muszę o tym komuś opowiedzieć. Zawsze 
zdawałam sobie z tego sprawę. Musiałam komuś opowiedzieć o tych wszystkich 
przekleństwach, 
które ty nazywasz okropnościami. I jak ci już mówiłam, nigdy nie miałam 
przyjaciół. Ben i ja 
byliśmy ze sobą związani, żyliśmy po swojemu, tak jakoś skrycie, jak 
zbrodniarze. Nigdy nie 
miałam z kim porozmawiać, nawet jeśli mi przyszła na to ochota.
– A więc okazuje się, że ja jestem twoim jedynym przyjacielem!
– Tak, przypuszczam, że jesteś jedyną osobą, której mogę narzucić...
– Narzucić... chcesz, żebym dzielił z tobą twój ból?
– No cóż, jesteś w pewnym sensie odpowiedzialny...
– Za twoje zmarnowane życie? Tak jak ty za moje? A więc to twoja zemsta? Nie, 
nie, ja nie 
mówię tego poważnie.
– Nie to miałam na myśli, tylko, widzisz, opinia Bena o tobie była jak... jak 
demon w naszym 
życiu. Ale oczywiście nie kierowała mną jedynie potrzeba porozmawiania z kimś. 
Czy wiesz, że 
kiedy po raz pierwszy zobaczyłam cię w wiosce, omal nie zemdlałam? Wyszłam 
właśnie zza 
rogu, od strony bungalowów, kiedy wchodziłeś do baru. Kolana się pode mną 
ugięły, musiałam 
podejść kawałek na wzgórze i usiąść na trawie. Potem pomyślałam, że chyba śnię 
albo oszalałam. 
Nie wiedziałam, co robić. Nazajutrz słyszałam, jak ktoś opowiadał o tobie w 
sklepie, mówił, że 
przeszedłeś na emeryturę i przyjechałeś, żeby tutaj zamieszkać. Zastanawiałam 
się przez chwilę, 
czy mam powiedzieć o tym Benowi; on mógłby cię nie poznać, nie wyglądasz tak jak 
na 
zdjęciach. Ale potem pomyślałam, że i tak o tobie usłyszy ktoś z kursów budowy 
łodzi i Ben 
dowie się, że tu jesteś. Więc powiedziałam mu, że cię widziałam. Wtedy Ben wpadł 
w szał, 
wykrzykiwał, że musimy natychmiast sprzedać dom i wyjechać. Oczywiście, jest 
przekonany, 
w każdym razie tak twierdził, że przyjechałeś tu celowo, dla mnie, i to mu się 
wydaje bardzo 
dziwne...
– Czy on naprawdę ma zamiar sprzedać dom?
– Nie wiem. Mówił, że widział się z pośrednikiem. Mógł to zrobić, ja go nie 
pytałam. Ale 
właściwie przyszłam tu dziś, bo chciałam ci opowiedzieć o Tytusie i o tym, co 
Ben sobie 
wyobraża, i prosić cię o pomoc.
– O pomoc! Moja najdroższa, już ci mówiłem, zrobię wszystko, co zechcesz. 
Wyjedźmy. Po 
prostu wyjedźmy, możemy jechać do Londynu jutro, nawet dziś wieczorem, jeśli 
jest jakiś 
pociąg.
– Nie, nie, nie. Widzisz, ja nie mogę się zdecydować, ciągle się waham to w 
jedną, to 
w drugą stronę. Najpierw myślałam: poproszę cię, żebyś wyjechał, żebyś sprzedał 
ten swój 
domek i wyjechał. Kiedy zrozumiesz, jakie to ma znaczenie dla mnie i dla Bena, 
jakie okropne, 
jakie koszmarne jest to, że mieszkasz tutaj, wyjedziesz stąd natychmiast.
– Hartley, wyjedziemy oboje, ty i ja. Oto moja odpowiedź.
– Myślałam też o tym, żeby napisać do ciebie list i poprosić, żebyś wyjechał, 
ale tak trudno 
byłoby ci to wszystko wytłumaczyć listownie.
– Hartley, przyjdziesz? Dziś wieczorem, jutro. Przyjdziesz?
– Potem pomyślałam, a to już chyba naprawdę szaleństwo... że może mógłbyś 
wytłumaczyć 
Benowi, jakoś go przekonać... że ja przez wszystkie te lata mówiłam prawdę, 
wpłynąć jakoś na 
niego...
– Jak?
– Och, nie wiem, przysięgając na jakąś świętość albo w obecności notariusza, 
albo...
Słowo „notariusz” zdawało się skupiać wokół siebie część tych niedorzecznych 
rzeczy, 
o których mówiła. A więc teraz mieliśmy jeszcze do tego wszystkiego wplątywać 
notariuszy! 
Wyobrażam sobie, jakie by to zrobiło wrażenie na Benie.
Umysł mój pracował szybko, kreśliłem w duchu bardziej realne plany. Oczywiście 
wciąż 
miałem nadzieję, że Hartley w końcu zdecyduje się zostać ze mną jeszcze dziś 
wieczorem. Może 
jednak tego nie zrobić, a nawet jeśliby się na to zdecydowała, może nastąpi 
potem jakaś okropna 
zmiana w jej uczuciach. Takie gwałtowne wstrząsy mogą przynieść więcej szkody 
niż dobrego. 
Lepiej chyba pozwolić, by zastanowiła się spokojnie nad ponownym połączeniem się 
ze mną, 
wyciągnęła sama wnioski i podjęła decyzję. Na mnie nadal sprawiała wrażenie 
kobiety 
pogrążonej we śnie, uwięzionej we własnym koszmarze. Ona się z tego otrząśnie, 
ale może to 
być proces powolny. Może czeka mnie jeszcze wiele wysiłków, zanim przywrócę jej 
nadzieję 
i chęć do życia, ożywię w niej instynkt wolności, który, jak mi się wciąż 
wydawało, był jej 
wrodzony. Tymczasem muszę znaleźć jakiś sposób, żeby utrzymywać z nią kontakt i 
zmusić ją, 
żeby i ona zaczęła snuć plany, by sama zaczęła budować swą przyszłość, w której 
znajdzie się 
miejsce dla mnie. Naturalnie, jak tylko wyobrazi sobie, jakie ją czeka 
szczęście, rzuci się ku 
niemu. Na razie jednak rozsądek radził mi bardziej pobłażliwie potraktować jej 
szalony pomysł, 
że ja potrafiłbym coś „wytłumaczyć” Benowi. Gdyby Hartley po prostu chłodno i 
obojętnie 
poprosiła, żebym wyjechał, moje zadanie byłoby o wiele trudniejsze. Wciąż jednak 
byłem 
pewny, że mi się w końcu powiedzie. Hartley to chora kobieta.
– Myślę, że twój pomysł z Benem jest dobry – powiedziałem spokojnie. – Może 
udałoby mi 
się jakoś rozwiązać ten problem, uświadomić mu prawdę i przekonać go, co się 
stało, a raczej co 
się nie stało przed laty. Musimy się wspólnie naradzić, jak to zrobić. Ale 
posłuchaj, Hartley. 
Ważne jest tylko jedno: Opuścisz Bena i przyjdziesz do mnie na stałe, na 
zawsze...
Siedziała jakby pogrążona w transie, zaabsorbowana swoją, niezwykłą dla niej, 
elokwencją. 
I nagle wpadła w popłoch, odrzuciła do tyłu głowę i zaczęła się rozglądać po 
pokoju.
– Charles, która godzina?
Dochodziła jedenasta.
– Och, jest za dziesięć dziesiąta. Kochanie, czemu nie możesz zostać tutaj? 
Zostań, proszę.
:– To niemożliwe, żeby było tak wcześnie. Dotrę do domu dopiero za trzydzieści 
pięć minut, 
a Ben zwykle wraca koło jedenastej. – Wstała i dodała: – Czuję, że się upiłam. 
Nie jestem 
przyzwyczajona do wina. Muszę już iść. – Odwróciła się, ale nagle chwyciła mnie 
za rękę 
i zerknęła na mój zegarek. Wydała głośny jęk. – Już jedenasta, już jedenasta! 
Och, dlaczego to 
zrobiłeś? Dlaczego ja ci uwierzyłam? Dlaczego nie wzięłam zegarka?! Co ja teraz 
zrobię? Och, 
co ja teraz zrobię? Co ja mu powiem?! Ben z pewnością domyśli się, gdzie byłam. 
Starałam się 
postępować tak ostrożnie, nie kłamać, a teraz on pomyśli sobie... Och, nie może 
być już gorzej, 
och, jaka ja jestem głupia, jaka głupia. Co ja teraz pocznę?
– Zostań tutaj, nie musisz do niego wracać.
Kiedy zobaczyłem jej smutek i przerażenie, zdenerwowałem się i trochę 
zawstydziłem. Ale 
pomyślałem: Niech to będzie klęska nad klęskami, kryzys nad kryzysami, niech się 
wszystko 
rozleci jak najszybciej. To mi tylko wyjdzie na korzyść. I nagle ogarnęło mnie 
przerażenie. 
A jeśli on ją zabije? I wtedy podjąłem decyzję. Muszę ją tu zatrzymać. To 
przesądzi sprawę, 
muszę osiągnąć to teraz. Nie wolno mi jej puścić do domu.
– Nie mogę wrócić i nie mogę zostać. Będę musiała mu powiedzieć, że byłam u 
ciebie, ale 
jakże ja to mogę zrobić, znowu zachowa się tak jak wtedy wieczorem... och, umrę, 
ja chyba 
umrę, chcę umrzeć. Dlaczego ja muszę tak cierpieć i cierpieć bez przerwy? Co ja 
mam zrobić? 
Co ja mam teraz zrobić?
– Hartley, przestań histeryzować. Po prostu zdecyduj się i zostań tutaj.
– Nie mogę zostać. Muszę biec. Tylko że i tak nic z tego. On na pewno już jest w 
domu. 
Czeka tam, zaniepokojony i strasznie zły. Nie mogę wrócić do domu, nie mogę. 
Och, dlaczego ja 
byłam taka bezmyślna i taka głupia! Zawsze tak głupio postępuję i tylko 
pogarszam sytuację. 
Powinnam wiedzieć, że jest już tak późno.
– Nie obwiniaj się. Wytłumacz to sobie w ten sposób: zostawiłaś zegarek w domu 
celowo, 
żeby zdać się całkowicie na mnie. A jeśli uważasz, że nie możesz teraz wrócić do 
domu, tym 
lepiej.
– Nie powinnam była tu przychodzić, nie powinnam mówić ci tego wszystkiego. On 
się 
domyśli, że ci powiedziałam, każe mi powtórzyć wszystko, co mówiłam.
– Przyszłaś tutaj, żeby się zobaczyć ze starym przyjacielem, cóż w tym złego. 
Jestem twoim 
przyjacielem, sama to przecież powiedziałaś, i tak się z tego cieszę, a 
przyjaciele pomagają sobie 
nawzajem...
– Och, gdybym wyszła godzinę temu, wszystko byłoby w porządku. Muszę biec, muszę 
się 
stąd wydostać...
– Hartley, uspokój się. Jeśli koniecznie chcesz iść, to ja pójdę z tobą.
– Nie, musisz mnie zostawić samą, nie wolno nam się już nigdy spotkać. Och, 
jakże bym 
chciała umrzeć!
– Przestań lamentować, nie mogę tego znieść!
Hartley krzycząc, biegała po kuchni jak oszalałe zwierzę, robiła kilka drobnych 
kroczków 
w kierunku drzwi, potem zawracała w kierunku stołu. W podnieceniu chwyciła nawet 
serwetkę 
i wepchnęła ją do kieszeni. Jej przerażenie i niepokój zaczęły się i mnie 
udzielać. Chcąc 
uśmierzyć swój własny lęk, podbiegłem do niej i chwyciłem ją w ramiona.
– Kochanie, nie bój się, przestań, zostań tutaj, kocham cię, będę się tobą 
opiekować...
Wtedy zaczęła mi się wyrywać. W milczeniu, zaciekle, z zadziwiającą siłą kopała 
mnie 
w kostki, całym ciałem wykręcała się to w jedną, to w drugą stronę. Jedną ręką 
ściskała moje 
ramię, drugą mój kark. Mignęły mi jej otwarte usta i połyskujące śliną zęby. 
Próbowałem 
podnieść ją do góry i chwycić za jedną rękę, ale bardzo trudno było zmusić to 
szamoczące się, 
kopiące zwierzątko do uległości. Kiedy ją nieoczekiwanie puściłem, zatoczyłem 
się do tyłu, 
uderzyłem w stół, przewracając świece. Hartley w jednej chwili uciekła. Wybiegła 
szybko 
z kuchni, dopadła do tylnych drzwi, nie do frontowych, i wydostała się na 
trawnik, a potem 
zaczęła wdrapywać się na skały.
Powinienem był co prędzej pobiec za nią jak wierny pies. Powinienem był ją 
przyciągnąć 
z powrotem i zatrzymać siłą. Zamiast tego jednak uległem jakiemuś idiotycznemu 
podszeptowi, 
zatrzymałem się, pozbierałem świece i dopiero kiedy wstawiłem je byle jak do 
filiżanek, 
wybiegłem w granatową niemal ciemność, w ciszę i pustkę skalistego wybrzeża. Po 
wpatrywaniu 
się w jasny blask świec, z początku nie widziałem nic. Ze zdziwieniem 
uprzytomniłem sobie, że 
kiedy rozmawiałem z Hartley, zapomniałem o morzu, zapomniałem, że ono tu jest, i 
teraz 
poczułem się zagubiony i nieswój, na pół oślepiony pośród tych strasznych skał.
Po Hartley nie było ani śladu. Musiała od razu wdrapać się na skały i zeskoczyć 
ze 
zwinnością młodej dziewczyny gdzieś po drugiej stronie skał otaczających mój 
trawnik. 
Zawołałem:
– Hartley!
Mój okrzyk zabrzmiał jakoś okropnie i niebezpiecznie. Którędy poszła? Niełatwo 
było 
dotrzeć do drogi z żadnej strony – ani od wioski, ani od wieży. W tym granatowym 
mroku nie 
widziałem nic, wszędzie dookoła piętrzyły się pofałdowane skały, połyskiwały 
śliskie, małe 
jeziorka, otwierały się nieoczekiwanie głębokie szczeliny. Stałem i 
nasłuchiwałem. Miałem 
nadzieję, że Hartley mnie zawoła albo usłyszę odgłosy jej gramolenia się po 
skałach.
To, co mi się wydawało taką ciszą, teraz okazało się mieszaniną różnych 
dźwięków, ale po 
żadnym z nich nie mogłem poznać, w którą stronę Hartley poszła. Słyszałem 
cichutkie 
chlupotanie i cmoktanie drobnych fal muskających podnóże małego urwiska, potem 
cofających 
się i powracających znowu, daleki warkot auta na drodze koło hotelu „Pod 
Krukiem”. Zdawało 
mi się, że coś cichutko brzęczy mi w głowie, ale może to był efekt wypitego 
wina. Co chwila 
rozlegało się rytmiczne syczenie, a po nim odgłos ten powtarzało stłumione echo. 
Takie efekty 
dawała woda cofająca się z „Kotła Minna”.
Myśl o „Kotle Minna” przejęła mnie trwogą. Czy Hartley umie pływać? Do tej pory 
nie 
wpadło mi do głowy, że mogła wybiec z domu, żeby się rzucić do morza. Krzyczała 
przecież: – 
Chcę umrzeć! – Czy przez te wszystkie minione lata myślała o popełnieniu 
samobójstwa? 
Właściwie czemu miałaby nie myśleć? Sprawny pływak nie rzuciłby się do 
spokojnego morza 
z nadzieją, że utonie, ale osoba nie umiejąca pływać może sobie wyobrażać, że 
znajdzie w nim 
odpoczynek i śmierć. Czy Hartley umie pływać? Nie nauczyła się na pewno w 
dawnych latach, 
gdy pobyt nad morzem był dla nas niedościgłym marzeniem. Nigdy nie przyszło nam 
do głowy, 
żeby zaryzykować kąpiel w brudnym kanale, chociaż ja, kiedy miałem lat 
czternaście 
i pojechałem z panem McDowellem do Walii, próbowałem utrzymywać się na wodzie. 
Podczas 
naszej pierwszej rozmowy w bungalowie Hartley powiedziała, że Ben nie potrafi 
pływać, ale nic 
nie mówiła o sobie. Czy teraz prosto z moich ramion, oszukana przeze mnie, 
skoczyła do 
morskich odmętów, by w nich znaleźć spokój i ukojenie?
Rozmyślając nad tym wszystkim, wspinałem się na skały, kierując w prawo, ku 
wiosce, 
ponieważ przypuszczałem, że jeśli Hartley pobiegła do domu, instynktownie będzie 
zdążała 
w tym kierunku. Łatwiej dotrzeć do szosy koło wieży, gdyż pomiędzy drogą i 
skałami, 
wznoszącymi się od strony wioski, biegnie głęboki parów. Nietrudno go pokonać w 
świetle 
dziennym, ale w ciemnościach to ryzykowna wyprawa. Hartley mogła jednak o tym 
nie wiedzieć. 
Wspinałem się, ślizgałem po zboczach, nawołując co chwila. Widziałem teraz już 
trochę lepiej 
w rozproszonym półmroku. Świeciła wieczorna gwiazda, inne mniejsze chyba także 
oraz blady 
księżyc. Rozmyślałem i modliłem się: niech upadnie i zwichnie nogę w kostce, a 
wtedy zaniosę 
ją do domu i zatrzymam u siebie, i niech ten diabeł zrobi, co zechce. 
Niesłychanie trudno było mi 
się posuwać po skałach, gdyż co chwila natykałem się na coś nieprzewidzianego 
i bezsensownego. Bezsensowność tych skał nigdy nie robiła na mnie takiego 
wrażenia jak dzisiaj. 
Starałem się zbliżyć do brzegu morza, ale skały bez przerwy zwodziły mnie nie 
tyle z małpią 
złośliwością, ile mając w tym widocznie swój własny interes albo dlatego, że 
piętrzyły się tak 
bezładnie. Bez przerwy zsuwałem się z pochyłości, wpadałem do pełnych wodorostów 
jeziorek, 
co chwila otwierały się przede mną czarne rozpadliny i dziury albo wyrastały 
wysokie, gładkie 
skalne ściany, niemożliwe do przebycia. Intuicyjnie przeczuwałem, że ujrzę 
jakieś światło nad 
morzem, chciałem móc tam spojrzeć, by się upewnić, że nie widzę nigdzie ciemnej 
głowy tonącej 
kobiety i jej ramion rozpaczliwie bijących w spokojną powierzchnię wody. 
Pojękiwałem z cicha, 
chwytając się kurczowo skał, przeskakując z kamienia na kamień i od czasu do 
czasu nawołując 
Hartley. Przypominało to pohukiwanie sowy. I w końcu znalazłem się na gładkiej, 
wysokiej 
skale, a pod sobą ujrzałem morze. Nie widać było nic ponad świecącą, lekko 
pomarszczoną 
połacią wody, w której falowały żółte odbicia wieczornej gwiazdy i nisko 
wiszącego księżyca. 
Jarzące się niebo w kolorze wyblakłego błękitu nie utonęło jeszcze w 
granatowoczarnej nocy. 
Poza wielką strzępiastą lampą gwiazdy wieczornej widać było kilka maleńkich jak 
łepek szpilki 
gwiazdeczek. Odwróciłem się i spojrzałem w stronę lądu. Po dziwnym chłodzie 
panującym 
w moim domku rozkoszowałem się ciepłem powietrza i nagrzanych skał, które 
ciągnęły się 
dokoła jak bezbarwne bryły ponad czarnymi wyrwami. Za nimi biegła droga; daleko 
w wiosce 
i w „Amorne Farm” migotało kilka rozrzuconych świateł. Krzyknąłem znów, tym 
razem głośniej:
– Hartley, Hartley! Odezwij się! Idę do ciebie! Odezwij się! Już idę! – Tak było 
rzeczywiście. Ale nikt nie odpowiadał. Dokoła panowała cisza utkana z drobnych 
dźwięków.
Zacząłem się zastanawiać, co robić dalej. Czy Hartley zdołała przedostać się 
przez parów do 
drogi? A może ona lepiej zna te skały niż ja? Może urządzali sobie tu z Benem 
pikniki? Przecież 
pary małżeńskie mają swoje zagadki. Jak naprawdę wygląda to ich małżeństwo? Czy 
wybuch 
Hartley nie był spowodowany przesadzonymi majakami rozhisteryzowanej kobiety? Co 
Ben 
naprawdę sobie myślał? Postanowiłem zawrócić do drogi i dojść do wieży. Zajęło 
mi to około 
pięciu minut. Posuwałem się ostrożnie, przebrnąłem przez parów i potem zacząłem 
biec, 
nawołując bez przerwy. Minąłem swój dom i dotarłem do zakrętu, skąd widziałem 
już światła 
hotelu „Pod Krukiem”. Ani śladu nikogo. Teraz zrobiło się już naprawdę ciemno i 
drapanie się 
po skałach wydało mi się całkiem bezsensowne. Czy Hartley dotarła już do domu, 
czy też leży 
nieprzytomna w którejś z tych ciemnych rozpadlin? A może stało się coś jeszcze 
gorszego? Co 
mam teraz robić? Jednej rzeczy nie mogłem zrobić na pewno, stało się to dla mnie 
całkiem jasne: 
nie mogłem wrócić do „Shruff End”, zdmuchnąć świec i położyć się do łóżka.
Wydawało mi się oczywiste, że muszę pójść do „Nibletts” i posłuchać pod oknem, i 
się 
upewnić, czy Hartley już tam jest, czy... Nie wiedziałem, jaka może być 
alternatywa. Ruszyłem 
z powrotem szybkim krokiem w kierunku wioski. Uświadomiłem sobie, że nie zdjąłem 
irlandzkiego swetra, w którym teraz było mi za gorąco, ściągnąłem go więc i 
wepchnąłem pod 
kamień milowy z napisem: „Nerodene”. Teraz już niemal biegłem, wciskając po 
drodze koszulę 
w spodnie. Z początku zamierzałem pójść dłuższą, lecz bezpieczniejszą drogą 
dookoła portu, pod 
górę, koło lasu, i podejść do „Nibletts” od tyłu, ale byłem tak strasznie 
niespokojny, że ruszyłem 
jak zwykle na ukos, ku wiosce. Wszędzie było zupełnie pusto. Trzy latarnie 
rzucały żółtawe 
światło na puste ulice, kiedy biegłem obok pogrążonego w ciszy ciemnego sklepu, 
mijałem szyld 
baru „Pod Czarnym Lwem”. Bar także już zamknięto. Tylko w kilku oknach paliło 
się światło; 
mieszkańcy wioski wcześnie kładli się spać. W moich szybkich krokach pobrzmiewał 
lęk 
i pośpiech. Doszedłszy do kościoła, zdyszany skręciłem w kierunku wzgórza. Tutaj 
nie było już 
żadnych świateł, droga biegła w zupełnym mroku, gdyż ocieniał ją las rosnący po 
drugiej stronie. 
Zwolniłem kroku, bo stwierdziłem, że jestem już niemal u celu. Miałem przed sobą 
światła 
„Nibletts”. W szeroko otwartych drzwiach bungalowu, wpatrzony w drogę i w moją 
stronę, stał 
Ben.
Za późno było, by się ukryć, a zresztą nie miałem ochoty tego robić. Taka zabawa 
wydawała 
mi się nie na miejscu i mam nadzieję, należała do przeszłości. Pospieszyłem ku 
Benowi, który 
wyszedł za furtkę, żeby mi się przyjrzeć. Może w ciemności sądził, że zbliżająca 
się postać to 
jego żona.
– Czy Hartley wróciła? – zapytałem.
Ben wpatrywał się we mnie ze zdziwieniem. Ależ ze mnie dureń, pomyślałem. 
Przecież on ją 
nazywa Mary i prawdopodobnie nigdy nie słyszał, by się do niej ktoś tak zwracał.
– Czy Mary wróciła? – powtórzyłem pytanie.
– Nie. Gdzie ona jest?
Światło padające z frontowego okna i otwartych drzwi oświetlało po chłopięcemu 
ostrzyżoną 
okrągłą głowę Bena i niebieską drelichową jakby wojskową kurtkę, którą miał na 
sobie. 
Wyglądał młodo i sprawiał wrażenie zaniepokojonego. Przez chwilę widziałem w nim 
nie 
wcielonego diabła z okropnych opowieści Hartley, ale zdenerwowanego młodego 
męża, 
zastanawiającego się, czy jego żonie nie stało się coś złego.
– Spotkałem ją w wiosce i zaprosiłem na drinka, ale była u mnie tylko chwilę i 
powiedziała, 
że wróci do domu krótszą drogą, przez skały. Kiedy wyszła, pomyślałem sobie, że 
mogła po 
drodze gdzieś się potknąć, upaść i zwichnąć sobie nogę. – Brzmiało to bardzo 
nieprzekonująco 
i fałszywie.
– Krótszą drogą przez skały? – powtórzył Ben z niedowierzaniem.
Był to całkiem bezsensowny pomysł, ale Ben robił wrażenie zbyt zaniepokojonego, 
żeby 
kwestionować moje słowa, a nawet okazywać mi wrogość.
– Myśli pan o tych skałach koło pańskiego domu? Mogła tam gdzieś spaść. Lepiej 
chodźmy 
popatrzeć albo... zaraz... wezmę latarkę.
Kiedy wszedł do domu, odwróciłem się od okna i oświetlonej ścieżki i popatrzyłem 
dalej, na 
drogę. Po chwili ujrzałem w oddali jakąś ciemną postać. To Hartley wolno 
podchodziła na 
wzgórze, kierując się ku mnie.
Natychmiast opadły mnie przeróżne myśli. Po pierwsze, szaleństwem z mojej strony 
było 
przychodzić tutaj, gdyż w ten sposób niweczyłem każdą kłamliwą wymówkę, jaką 
Hartley 
wymyśliła, żeby usprawiedliwić swoją nieobecność. Pomyślałem też, że muszę ją 
natychmiast 
ostrzec, iż powiedziałem Benowi ojej wizycie u mnie, i wymyślić coś, żebym mógł 
zostać u nich 
i bronić jej przed nim. Pełen niepokoju doszedłem do wniosku, że jest to 
niemożliwe. 
Pomyślałem także: a może zbiec teraz z tego wzgórza, chwycić ją za rękę, 
pociągnąć za sobą 
i uciec dokądkolwiek, przez wioskę, potem przez pola, moglibyśmy spędzić noc w 
„Amorne 
Farm” i jutro rannym pociągiem wyjechać do Londynu. Albo wsiąść „na łepka” do 
pierwszej 
napotkanej ciężarówki i wyjechać do Manchesteru, Yorku, Bristolu, Cardiffu, 
Glasgow albo 
Carlisle. Ale to także wydawało mi się niemożliwe, choć nie potrafiłbym 
sprecyzować, dlaczego. 
(Nie miałem pieniędzy, Ben pojechałby za nami, Hartley była zbyt przerażona, 
żeby się na coś 
takiego zdecydować, itd., itd.) Pomyślałem także: niech to wszystko wreszcie się 
rozleci 
z hukiem, niech dojdzie między nimi do kłótni, do najstraszniejszej awantury, 
jaką kiedykolwiek 
przeżyli. Już raz do mnie przybiegła. Przybiegnie do mnie znowu. Muszę tylko 
poczekać.
Wszystkie te myśli przemknęły mi przez głowę w ciągu tych kilku sekund, kiedy 
biegłem co 
sił w nogach na spotkanie z Hartley. Nie dotknąłem jej. Powiedziałem bardzo 
szybko, ale 
wyraźnie, cichym głosem:
– Przepraszam, ogarnął mnie niepokój. Powiedziałem mu, że spotkaliśmy się 
przypadkiem 
w wiosce i zaprosiłem cię na drinka. Potem miałaś wrócić do domu przez skały. 
Nie mogę zostać 
tu teraz, ale przyjdź do mnie niedługo. Przyjdź niedługo i zostań na zawsze. Nie 
wolno ci żyć tak 
dłużej. Będę na ciebie czekał codziennie.
Nie mogłem dojrzeć twarzy Hartley, z całej jej postaci emanował jednak nie tyle 
lęk, ile 
całkowita rezygnacja, przygnębienie i nieszczęście. Wyglądała tak, jakby 
ociekała wodą, jak 
gdyby naprawdę utonęła, i teraz zjawił się przede mną jej duch.
Ben znowu pojawił się przy furtce, więc zawołałem:
– Już wróciła!
Po czym oboje z Hartley ruszyliśmy w jego kierunku. Ben wyszedł na chodnik. 
Kiedy 
podeszliśmy do niego, powiedział:
– A więc wszystko w porządku. To dobrze. Dobranoc. Odwrócił się i wszedł do 
domu, nie 
oglądając się, czy Hartley idzie za nim. Trzymałem furtkę otwartą. Hartley 
minęła mnie jak 
błędna, z głową opuszczoną.
Naglony jakimś impulsem chciałem biec za nią, wcisnąć się do domu, usiąść, 
nawiązać 
rozmowę, poprosić o kawę. Ale było to niemożliwe, jeszcze bardziej pogorszyłoby 
sytuację. 
Wszystko wyszło nie tak, jak trzeba. Trzasnęły drzwi.
Nie miałem teraz ochoty podsłuchiwać. Właściwie przestało mnie interesować 
wnętrze tego 
domu i ta para małżeńska. Po prostu coś mnie odrzucało. Czułem obrzydzenie do 
siebie, do Bena, 
nawet do Hartley.
Ruszyłem do domu, ani szybko, ani wolno. Pamiętam, że zabrałem spod kamienia 
sweter, 
mokry już od rosy. Mój „Shruff End” pogrążony był w ciemnościach. Świece znowu 
się 
przewróciły i wypaliły na drewnianym blacie stołu, pozostawiając długie osmolone 
smugi, które 
pozostaną już na zawsze, żeby mi przypominać tę koszmarną noc.
Historia 
Część czwarta
Wydarzenia, które nastąpiły potem, a także bezpośrednio je poprzedzające, 
opisałem dużo 
później. To, co o tym napisałem, zostało głębiej przemyślane i bardziej 
usystematyzowane, niż 
gdybym od razu kontynuował pisanie pamiętnika. Wypadki następowały po sobie tak 
szybko, że 
nie pozostawało mi wiele czasu na pisanie, chociaż okres bezpośrednio po nich ma 
w sobie coś 
z nastroju interludium (może nawet komicznego). Ten powieściowy pamiętnik, 
którym się stały 
moje zapiski, jest jednak, jeśli chodzi o fakty (chociaż, jak by powiedział 
James, co to są 
w istocie fakty?), dokładny i zgodny z prawdą. Mam zwłaszcza – to, być może, 
atrybut mojego 
zawodu – nadzwyczaj dobrą pamięć do dialogów; jestem pewien, że zapis 
magnetofonowy mojej 
prowadzonej przy świecach rozmowy z Hartley niewiele by się różnił od tego, co 
zanotowałem. 
Jakże głęboko wryło mi się w pamięć i w serce wiele z rozmów, które opisałem i 
jeszcze opiszę, 
i które utrwalę w tej książce.
Kiedy wróciłem do domu owego wieczoru niedawno przeze mnie opisanego, miałem już 
naprawdę wszystkiego dosyć; od razu położyłem się i zasnąłem. (Nie zjadłem 
koreańskich 
mięczaków i w końcu je wyrzuciłem.) Nazajutrz obudziłem się po dziewiątej. Padał 
deszcz. 
Angielski klimat zaprezentował jeszcze jedną, całkiem odmienną scenerię. Morze 
tonęło 
w jasnoszarej poświacie otulone grubą zasłoną deszczu. Padający deszcz widać 
było wyraźnie 
w tym świetle, wyglądał niczym podświetlony ruszt, każdą kroplę dostrzegałem 
wyraźnie jak 
paciorki w mojej zasłonie. Wisiał ten deszcz w szarym świetlistym powietrzu, 
lekko wibrując, 
a cały dom pobrzękiwał niczym maszyna od jego spokojnego dudnienia. Wstałem i 
robiąc sobie 
herbatę, tłukłem się po kuchni z opuszczoną głową, jak ogłupiałe zwierzę broniąc 
się przed 
myśleniem. Nie zastanawiałem się nad tym, co się wydarzyło w „Nibletts” po moim 
wyjściu. 
Wszystko to już wkrótce będzie należało do przeszłości. Usiadłem w „czerwonym 
pokoiku”, 
z głową nadal opuszczoną, mrużąc oczy w świetle tego deszczowego poranka. A może 
jednak 
coś osiągnąłem, popychając sytuację dalej ku kryzysowi?, pomyślałem. Naprawdę 
nie 
potrzebowałem w tej chwili nic robić, tylko czekać. Ona na pewno przyjdzie. A... 
jeśli nie 
przyjdzie?... Zaczynałem już snuć spokojnie nowe plany. Będę miał coś w 
zanadrzu. Poczekam. 
Doszedłszy do takiego wniosku, popadłem w dziwny, pełen niepokoju spokój.
Trochę później, to znaczy dzień czy dwa potem, zjawił się Gilbert Opian, niby 
jakaś na pół 
spodziewana zjawa. Nie wiem właściwie dlaczego, nie byłem wcale zaskoczony, 
kiedy 
wczesnym przedpołudniem zabrzmiał nieśmiały, krótki dźwięk dzwonka i ujrzałem 
nerwowo 
uśmiechającego się Gilberta, a za nim, przy końcu drogi na grobli, jego żółty 
samochód. To 
dziwne, ale snując pewien nowy plan, włączyłem do niego kogoś właśnie takiego 
jak Gilbert. 
Z pewnością będzie się nadawał. Raz przynajmniej los zaczął ze mną współdziałać.
– Z Lizzie?
– Nie.
Dobre i to. Nadal padało. Przybrałem wyraz twarzy wyrażający zaskoczenie i 
znudzenie.
– Co się więc stało?
Czy mogę wejść, królu cieni? Deszcz spływa mi za kołnierz. Zaprowadziłem 
Gilberta do 
kuchni, gdzie przed chwilą jadłem regulujące trawienie czekoladowe herbatniki i 
piłem ovaltinę. 
Znajdowałem się teraz w takim stanie, że przez cały dzień od pół do jedenastej 
rano bez przerwy 
coś jadłem i przekąszałem. W „czerwonym pokoiku” na kominku płonęło drewno 
wesołym, 
jasnym płomieniem widocznym przez otwarte drzwi, rzucając migotliwy odblask do 
kuchni 
otulonej zasłoną deszczu. Gilbert ociekał wodą.
– No i co?
– Mój drogi, Lizzie mnie porzuciła.
– Więc...
– Więc postanowiłem przyjechać tutaj. Czułem pilną potrzebę zobaczenia się z 
tobą. 
Chciałem ci opowiedzieć o Lizzie. Wydawało mi się, że muszę to zrobić. Wiesz, 
ona jest chora, 
umysłowo chora. Znowu zakochała się w tobie do szaleństwa. To ta dawna choroba. 
Obawiałem 
się, że powróci. Jednym z jej symptomów jest to, że nie może mnie znieść. No 
cóż, to, że 
mieszkaliśmy razem, było czymś w rodzaju przejściowego cudu. W każdym razie 
wszystko się 
skończyło, idylla dobiegła końca. Nasz dom legł w gruzach, jestem bezdomny. 
Zmusiła mnie, 
żebym się wyniósł. Lizzie uciekła. Nie wiem, gdzie się w tej chwili podziewa.
– Tutaj jej nie ma, jeśli to sobie wyobrażałeś.
– Och, ja nie...
– Uważasz pewnie, że to moja wina, i przyjechałeś tu, by mi to powiedzieć.
Nie, nie. Nie oskarżam nikogo. Może los, może Boga, może samego siebie? No cóż, 
to walka 
o życie, tylko jak ją prowadzić? Ktokolwiek mnie do niej powołał, popełnił duży 
błąd. Teraz 
Lizzie odeszła, trudno mi wprost uwierzyć, że kiedyś troszczyła się o mnie, 
urządzała wraz ze 
mną nasz dom, razem wybieraliśmy różne przedmioty, jak normalni ludzie. Nie, 
pomyślałem 
sobie po prostu: pójdę do ciebie, zawsze mnie przyciągałeś jak magnes. Starzeję 
się, nie dbam 
o to, co ludzie pomyślą, nie dbam o to, że będą się na mnie obruszać. Zawsze 
warto spróbować. 
Żałuję, że nie szedłem przebojem, że nie byłem bezczelny za młodu. Wiesz, co do 
ciebie czuję, 
choć nie znosisz, kiedy o tym mówię, gardzisz tym, budzi to w tobie obrzydzenie. 
Ale właściwie 
trzeba mieć szczęście, żeby być przez kogoś kochanym, i trzeba być za to 
wdzięcznym. No więc 
ponieważ nie mam teraz nic do roboty, pomyślałem: pojadę zobaczyć się z tobą, 
może pozwolisz 
mi u siebie trochę pomieszkać, może przydam ci się na coś. Okropnie się czuję 
sam, bez Lizzie, 
w tym domu, gdzie wszystko mija przypomina.
– Przydasz mi się na coś?
– Tak. Mogę gotować, sprzątać, robić rożne rzeczy, dlaczego nie? Zawsze czułem, 
że 
powinienem do kogoś należeć, to znaczy legalnie być czyjąś własnością, po prostu 
jak jakiś 
sprzęt, coś, co nie sprawia kłopotu i nie ma żadnych praw... Często myślę, że 
mam duszę 
niewolnika. Może w poprzednim wcieleniu byłem rosyjskim sługą pańszczyźnianym? 
Powinno 
mi się to podobać. To takie wygodne i spokojne życie, proste czynności, 
całowanie swego pana 
w ramię i sypianie na piecu...
– Chcesz być moim sługą pańszczyźnianym?
– Tak, panie. Jeśli chcesz, będę mieszkać w tej psiej budzie.
– W porządku, przyjmuję cię.
W ten sposób zaczął się ten niezwykły, krótki okres mojego życia, który 
wspominam, co 
wydaje mi się dość dziwne, z jakąś pełną smutku nostalgią; może dlatego, że był 
to okres 
śmiertelnego spokoju przed tak okropną burzą. Nawet polubiłem Gilberta w roli 
niewolnika. 
Dawniej służalczość mego przyjaciela irytowała mnie, ale teraz swym oddaniem 
udowodnił, że 
nie brak mu jednak rozsądku, i muszę przyznać, że okazał się na tym etapie nawet 
użyteczny, 
a później stał się wręcz niezbędny. Poprawiły się moje warunki życiowe. Gilbert 
sprzątał dom, 
udało mu się nawet usunąć plamy z wanny. Pozwoliłem mu gotować, godząc się na 
kompromis 
między jego upodobaniami i moimi. Nie mogłem go tylko nakłonić do hołdowania 
prostocie 
mojej egzystencji i byłoby okrucieństwem, gdybym go do tego zmuszał. Opiekane 
sardynki na 
grzance i banany ze śmietanką nie pasowały do pojęcia Gilberta o dobrym lunchu, 
mnie 
natomiast nie odpowiadały jego ciężkostrawne, bogate w kalorie galijskie 
paskudztwa. Jadaliśmy 
więc wybornie przyprawioną zieloną sałatę z młodymi ziemniakami – moje ulubione 
danie. 
(Sklep był teraz dobrze zaopatrzony w sałatę głowiastą i młode ziemniaki.) 
Pozwoliłem mu 
wymyślać wegetariańskie zupy i potrawki, i nauczyłem go przyrządzać omlety w 
stylu 
japońskim, które od razu zaczął robić lepiej ode mnie. Pozwoliłem mu także piec 
ciasto. Robił 
zakupy w wiosce i przynosił hiszpańskie wino z hotelu „Pod Krukiem”, gdzie bawił 
się 
znakomicie, udając mojego kamerdynera. Sypiał na dużej zapadniętej kanapie w 
środkowym 
pokoju na parterze pośród stosów drewna wyrzuconego przez fale. Kanapa była 
wilgotna, 
zaopatrzyłem go więc w butelkę na gorącą wodę.
Kąpałem się w morzu codziennie, czasem w słońcu, czasem podczas deszczu, i 
zaczynałem 
się czuć tak przesiąknięty morzem, jak gdyby przenikało ono przez moją skórę. 
Kiedy świeciło 
słońce, spędzałem czas na skałach. Gilbert pełnił straż przy drzwiach 
frontowych, sprawdzał, czy 
nie ma listów. Ale nikt nie przyszedł w odwiedziny, Hartley też nie pisała. 
Powróciłem do 
swojego obsesyjnego zajęcia: zbierania kamyków. Znajdowałem je w wymytych przez 
prąd 
wody szczelinach i skalnych jeziorkach. Przynosiłem je do domu, a Gilbert 
pomagał mi układać 
z nich obramowanie trawnika. Kamyki te, o zwartej strukturze, przeróżnie 
ubarwione, 
niepowtarzalne i takie miłe w dotyku, sprawiały mi taką radość, jakby były 
jakimś małym, 
całkiem niegroźnym plemieniem, które udało mi się odkryć. Niektóre były tak 
piękne w swej 
prostocie, że nie zdołałby czegoś takiego stworzyć żaden artysta. Jasnoszare, z 
delikatnymi 
różowymi smużkami, czarne z misternymi białymi krzyżykami, brązowe z fioletowymi 
elipsami, 
w kropki, w cętki i w paski; idealnie gładkie bądź też lekko wyszczerbione i 
porysowane przez 
wielowiekowe działanie morza. Coraz więcej tych kamyków przynosiłem też do domu 
i układałem na stoliku z różanego drzewa albo na parapecie w sypialni.
Gilbertowi także przypadłoby do gustu zbieranie kamyków i zrywanie kwiatów, ale 
jak tylko 
zaryzykował pierwszą wyprawę w swoich londyńskich butach o skórzanych 
podeszwach, od razu 
spadł z jakiejś skały. Wprawdzie kupił sobie potem w sklepie ze sprzętem 
rybackim płócienne 
pantofle na gumie, ale nadal się wywracał. Nigdy nie zaryzykowałby także wejścia 
do wody. Za 
to piłował drzewo i znosił je do domu i ta jego aktywność, która wydawała mu się 
w jakimś 
sensie symboliczna, sprawiała mu ogromną satysfakcję.
Starał się być, jak na sługę przystało, przez cały dzień zajęty, wynajdywał 
sobie ciągle jakieś 
nowe zajęcia. Umył vimem zasłonę z paciorków, tak że drewniane koraliki 
błyszczały po 
usunięciu lepkiej powłoki brudu, do której już się przyzwyczaiłem. I tak przez 
jakiś czas 
mieszkaliśmy razem, każdy z nas karmił się własnymi złudzeniami, a razem 
wycofaliśmy się 
w życie nacechowane niemal pierwotną prostotą i niemal fetyszystycznymi 
obsesjami 
osobistymi.
Kiedy zmęczyło mnie polowanie na kamyki, spędzałem długie godziny, siedząc na 
skalnym 
łukowatym mostku, pod którym gniewne fale wpadały do „Kotła Minna”, by po chwili 
z niego 
wypaść z równą gwałtownością. Moje bose nogi zwieszone przez krawędź nurzały się 
w tryskającej tęczowej wodzie. Sprawiało mi jakąś ponurą, fatalistyczną 
przyjemność 
obserwowanie fal, kiedy pędziły do tej głębokiej, tajemniczo gładkiej, okrągłej 
jamy 
i rozbryzgiwały się w gotującej się kipieli i wściekłej kremowej pianie. Potem w 
czasie odpływu 
„Kocioł Minna” stawał się równie wściekłym wciągającym wirem, kiedy woda burzyła 
się, 
pieniła w rozpaczliwym pośpiechu, żeby się wydostać wąskim ujściem pod łukiem 
mostku, gdzie 
zderzała się frontalnie ze smagającym ją morskim wiatrem. Wiatr dął w tych 
dniach nieustannie 
i kiedy był silny, fale z jękiem uderzały o skały, wpadały w szczeliny i 
wypływały z nich z takim 
hukiem, że zaczynało to źle działać na moje zszarpane nerwy. Nigdy sobie nie 
wyobrażałem, że 
mógłbym przestać lubić odgłosy morza, czasami jednak, zwłaszcza w nocy, trudno 
mi było je 
znieść.
Wieczorami siadywałem w „czerwonym pokoiku” przy płonącym kominku. Czasami 
Gilbert 
pozostawał w kuchni, rozkoszując się rolą kamerdynera. (Podejrzewam, że z 
przyjemnością 
nosiłby strój pokojówki, ale obawiał się, że to by mi się nie podobało, i miał 
słuszność.) Czasami 
siadywał przy mnie w milczeniu, jak pies wpatrując się we mnie i niepokojąco 
wywracając 
oczami. Czasem zamienialiśmy kilka słów. W świetle lampy niekiedy Gilbert 
wyglądał tak 
niesamowicie jak Wilfred Dunning. Upodobnił się pewnie do niego, przejmując 
nieświadomie 
manieryzmy tego wielkiego aktora. Jednakże dla moich wrażliwych, wyczulonych 
nerwów było 
to coś więcej, odnosiłem wrażenie, że mam przed sobą samego Wilfreda.
Trzeba zatem przypisać zasługę Gilbertowi – to dzięki niemu tak było. 
Rozmawialiśmy 
o przeszłości: o Wilfredzie i o Klementynie, i o dawnych dniach. Wspólna 
przeszłość to jest coś. 
Myślałem o Klementynie. W pewnym sensie, jeśli mam być sprawiedliwy, to 
Klementyna 
królowała w moim życiu, to ona mnie stworzyła i to o niej powinna być ta 
książka. Ale w takich 
sprawach trudno o sprawiedliwość, a raczej sprawiedliwość bywa okrutna.
– Charles, kochany.
– Słucham.
– Pozwolisz, że cię o coś zapytam? Czy ty naprawdę kochałeś Klementynę, czy 
tylko ona 
ciebie kochała? Często się nad tym zastanawiano.
– Oczywiście, że kochałem Klementynę.
No cóż, pokochałem ją. Czy kochałem ją z początku? Kochałem jej urodę, jej 
sławę, talent, 
jej pochlebstwa, jej pomoc. Czy odnalazłbym Hartley, gdybym nie należał do 
Klementyny? 
Klementyna istniała w moim życiu przez wiele lat, była jedyną trwałą istotą, 
którą mogła mi 
zabrać tylko śmierć. Byłem jej chłopcem, jej kochankiem, jej dziełem, jej 
partnerem 
zawodowym, kimś, kto najbardziej w jej życiu przypominał męża, a pod koniec 
stałem się jej 
synem, który osiągnął średni wiek, synem, do którego się nigdy nie zraziła. 
Transformacje 
mojego uczucia do Klementyny, metamorfozy tej miłości, stały się jednym z 
głównych zadań 
i osiągnięć mojego życia – ta miłość, która często prawie wygasała, nigdy nie 
zgasła na dobre. 
Czy będę kiedyś siadywał z Hartley przy kominku i opowiadał jej o Klementynie? 
Czy ona to 
zrozumie, czy będzie chciała tego słuchać? Jakże istotne wydaje mi się 
przedłużenie czyjegoś 
życia przez tłumaczenie ludziom, usprawiedliwianie, upamiętnianie swych miłości.
– Charles.
– Co?
– Słyszałem dzisiaj coś śmiesznego w barze.
– O!
– Ten twój dawny szofer, Freddie Arkwright, jest bratem właściciela baru i ma 
przyjechać na 
stałe do Whitsun.
– Ach tak! – Wstyd, poczucie winy, jeszcze jeden diabelski trop.
– To zabawne, w jaki sposób ludzie wracają do naszego życia, prawda?
– Owszem.
– Charles, kochany.
– No, co jeszcze?
– Gdybyś zamieszkał z Lizzie, mógłbym być u was kamerdynerem. Chcesz drinka?
– Nie, dziękuję.
– Nie masz nic przeciwko temu, że ja sobie naleję? Chciałbym przestać pić, bo to 
jest symbol 
deprawacji, dowód, że człowiek jest niewolnikiem nałogu. Kiedy jesteś zakochany, 
to też jesteś 
w pewnym sensie niewolnikiem, a gdy się tak nad tym zastanowić, to wydaje się to 
głupotą, 
jakimś szaleństwem. Robi się z tej drugiej osoby Boga. To przecież nie w 
porządku. Dzięki 
Bogu, mnie już nie grozi taka pułapka. Prawdziwa miłość jest wolna i zdrowa. 
Obsesje, 
romanse... czy my z tego kiedykolwiek wyrośniemy? Często rozmawialiśmy o tym z 
Lizzie. 
Prawdziwa miłość to jak w małżeństwie, kiedy minie pierwsze oczarowanie albo 
ludzie się 
postarzeją. To taka miłość jak ta, którą ja darzę ciebie, kochany, tylko że ty 
nie chcesz o tym 
wiedzieć. Dobrze jest odczuwać, że różni się ona od dawnych tęsknot i pragnień. 
To nie znaczy 
bynajmniej, że nie pragnę niczego dla siebie, lecz podążanie tą drogą wynikało z 
mojego toku 
myśli. Miłość... Boże, jakże często wypowiadaliśmy to słowo w teatrze i jak mało 
o niej 
wiedzieliśmy.
– Czy Freddie ma zamiar zamieszkać przy barze?
– Nie. Będzie mieszkał w „Amorne Farm”, tam gdzie pozostali Arkwrightowie. To 
bardzo 
miły młodzieniec. Wiedziałeś, że to pedał?
– Nie.
– Boże, w czasach mojej młodości mężczyzna o takich skłonnościach przeżywał 
piekło.
Oczywiście, przez cały czas, czy to rozmawiając z Gilbertem, czy wspominając 
Klementynę, 
czy też obserwując fale rozpryskujące się w „Kotle Minna”, myślałem o Hartley, 
czekałem na nią 
i zastanawiałem się, kiedy moja cierpliwość się wyczerpie. Wiedziałem w ogólnych 
zarysach, 
jakie będzie moje następne posunięcie, jeśli ona nie zrobi pierwszego kroku, ale 
byłem przesądny 
i niechętnie snułem szczegółowe plany. Wydawało mi się, że poczuję, kiedy 
nadejdzie czas, by 
zacząć zmieniać świat siłą. Nieustannie świadom bliskości Hartley, jak gdyby 
była przy mnie, ze 
mną, tak jak Jezus stał przy mnie w dzieciństwie, myślałem o niej usilnie, a 
jednak 
z zabobonnym lękiem, celowo w jakiś pełen szacunku abstrakcyjny sposób. 
Pozwalałem 
wspomnieniom z odległej przeszłości powracać i odpływać, kiedy chciały. A jeśli 
chodzi 
o okropną teraźniejszość i nurt tych pełnych cierpień lat, moja wyobraźnia była 
pruderyjna 
i dyskretna. Nie chciałem, żeby jej nieszczęście stało się moją obsesją, nie 
chciałem, żeby 
nienawiść do tego drugiego mężczyzny zżerała moją energię. Wkrótce przestanie to 
mieć 
znaczenie. Więc wracając myślami do przeszłości, do tych lat, kiedy na Hartley 
koncentrowała 
się moja niewinna miłość, widziałem ją taką, jaka była wtedy, kiedy wydawała się 
moją 
przyszłością, całym moim życiem, tym życiem, które mi odjęto, a które zdawało 
się nadal trwać 
gdzieś niby skradziona i ukryta przede mną możliwość.
Jednakże w tym wypadku, zanim miałem czas podjąć decyzję, czy mam przerwać to 
oczekiwanie i podjąć dalsze kroki w związku z milczeniem Hartley, wydarzyło się 
coś 
nieoczekiwanego i niezwykłego.
Może opisałem okres mojej dziwnej, spokojnej koegzystencji z Gilbertem w taki 
sposób, jak 
gdyby trwał on wiele tygodni, tymczasem w istocie obejmował zaledwie dni. 
Ostatniego dnia, 
wtedy kiedy to nasze tete-a-tete raptownie się zakończyło, opanował mnie rankiem 
jakiś 
wyjątkowy niepokój. Unikając Gilberta, wyszedłem na skały z lornetką polową na 
szyi. Miałem 
zamiar poobserwować ptaki. Myślałem także, że może wreszcie uda mi się zobaczyć 
fokę, gdyż 
Gilbert mówi, że chyba jedną widział. Kiedy znalazłem się na szczycie mojego 
niewielkiego 
„urwiska”, ogarnął mnie lęk, który wydał mi się znajomy; przede wszystkim 
poczułem zawrót 
głowy, jakby morze znajdowało się sto stóp pode mną, a nie dwanaście, jak zwykle 
przy 
przypływie. Musiałem usiąść. I nagle odczułem nerwową potrzebę, żeby zbadać 
dokładnie przez 
lornetkę powierzchnię morza. Ale nie szukałem fok.
W ciągu mijających dni uświadamiałem sobie oczywiście, że to coś, co mnie 
przeraża, zbliża 
się coraz bardziej. Czułem, że nadszedł już czas, bym zaczął myśleć o jakimś 
ocaleniu, 
a w każdym razie zareagował na to okropne milczenie Hartley. Nad jego 
przyczynami nie 
chciałem się jeszcze zastanawiać. Kiedy pędzicie do domu, żeby uwolnić 
zakładnika od bandyty 
uzbrojonego w rewolwer, nie wiecie, jak się zachowa bandyta ani jak się zachowa 
zakładnik. 
Może to właśnie taka obawa pojawiła się nagle na wielkiej, pustej scenie mojej 
wyobraźni? 
Dzień wstał słoneczny, chłodny, wiał wiatr. Morze było wzburzone, granatowe, 
niebo blade, tuż 
nad horyzontem płynęła płowożółta chmura przypominająca długi strzęp jedwabiu. 
Miałem na 
sobie irlandzki jersejowy sweter od Doris. Zacząłem obserwować morze przez 
lornetkę. 
Przepatrywałem ze wzrastającym niepokojem wzburzoną powierzchnię wody poznaczoną 
pasmami białych grzyw. Wiedziałem: szukam mojego morskiego potwora o wężowej 
szyi, 
oczekując, że się pojawi lada chwila. Opuściłem lornetkę, serce waliło mi 
szybko, coraz szybciej, 
jego bicie przypominało odgłos hyoshigi, który słyszałem ostatnio w tej mrocznej 
galerii, 
w Wallace Collection.
Żeby się uspokoić, przekonać, że przecież nic tam nie ma, zacząłem znowu bacznie 
obserwować wzburzoną powierzchnię wody. W kilku ciemniejszych plamach 
rozpoznałem 
pływające wodorosty, dostrzegłem też kawałek drewna bez przerwy wynurzający się 
z wody 
jednym końcem, kilka pływających mew o szklistych oczach i jednego kormorana, 
który nagle 
przeciął mi jasny krąg pola widzenia. Potem, bez szczególnego powodu, 
przesunąłem lornetkę 
tak, że moje oczarowane pięknem widoku spojrzenie objęło także kawałek lądu. 
Najpierw 
zobaczyłem fale załamujące się na żółtych skałach u stóp wieży i spienioną wodę 
wypływającą 
z zatoczek i szczelin, mokre skały tuż nad powierzchnią wody i suche już nieco 
wyżej, dalej kilka 
łat mięsistej, podobnej do kaktusików trawy, a za nimi smaganą wiatrem kępę 
papierowobiałej 
firletki. Dalej widziałem skrawek murawy obok wieży, a za nim sam cokół wieży: 
duże ciosy 
kamienne jak gdyby poplamione porostem w kolorze ochry, upstrzone czarnymi 
liniami pęknięć. 
I nagle nieco wyżej, na murze wieży, ujrzałem ludzką stopę w nędznej tenisówce.
Na widok tej stopy opuściłem lornetkę. Osłaniając oczy dłonią przed oślepiającym 
światłem, 
dojrzałem całkiem wyraźnie w połowie wysokości wieży jakąś postać rozkraczoną 
niczym żaba, 
przylepioną do kamiennego muru, usiłującą się czegoś chwycić, poszukującą 
uchwytu dla rąk 
i jakiegoś miejsca, żeby postawić stopę przy schodzeniu. Właściwie ktoś zwinny 
mógł się wspiąć 
na wieżę bez wielkiego trudu, ale mimo to poczułem nagłe ukłucie trwogi. 
Chwyciłem lornetkę 
i podniosłem ją znowu do oczu. Tymczasem ów śmiałek zszedł już niżej i teraz 
zeskoczył, 
pokonując ostatnie metry dzielące go od ziemi. Kiedy skierowałem na niego 
lornetkę, odwrócił 
się, oparł plecami o wieżę, z rękami rozłożonymi po bokach, i patrzył prosto na 
mnie. Nagle 
przypomniała mi się przypłaszczona do skały postać w świetle reflektorów 
samochodu. 
Nieznajomy wspinający się na skały patrzył teraz prosto w moją uniesioną 
lornetkę. Był to 
chłopiec, a raczej młodzieniec, w każdym razie ktoś w rozkwicie wczesnego wieku 
męskiego. 
Miał na sobie brązowe spodnie podwinięte prawie do kolan i białą trykotową 
koszulkę z jakimś 
napisem. Na bladej, kościstej twarzy pokrytej piegami uwydatniały się cukierkowo 
różowe 
rozchylone usta. Lekko rudawe kasztanowe włosy, raczej splątane niż kręcone, 
opadały mu na 
ramiona, a część z nich przyczepiła się do szorstkiej skały za jego głową. 
Najwyraźniej 
obserwował mnie uważnie. Nie było właściwie nic niezwykłego w tym, że ktoś 
wkroczył na 
teren mojego cypla. Ale to nie był taki sobie przygodny człowiek.
Podniosłem się i szybko ruszyłem po skałach. Uświadomiłem sobie nagle, że to ja 
powinienem podejść do niego, a nie on do mnie. Lornetka przeszkadzała mi we 
wspinaczce, więc 
zatrzymałem się na chwilę i powiesiwszy ją na wierzchołku jakiejś skały, 
podążałem dalej. Teraz 
straciłem chłopca z oczu. Przeszedłem mostek ponad „Kotłem Minna”. Ostatni 
odcinek 
wspinaczki, od wąwozu do równinki, pochłonął wszystkie moje siły, więc kiedy 
stanąłem 
wreszcie na trawie, nie mogłem złapać tchu. Oddychałem głęboko, zwalczając 
impulsywną 
pokusę, żeby usiąść. Chłopiec odsunął się nieco i stał teraz na samym skraju 
trawiastej polanki. 
Za nim było morze. Ja odezwałem się pierwszy.
– Czy ty... przypadkiem... nie nazywasz się Tytus?
– Tak, proszę pana.
Już samo spotkanie było niespodzianką, ale to „proszę pana” jeszcze bardziej 
mnie 
zaskoczyło. Usiadłem. On zbliżył się do mnie i też siadł, potem ukląkł i zaczął 
mi się przyglądać. 
Słyszałem jego szybki oddech, widziałem brudną koszulkę z napisem „Leeds 
University”, 
wilgotne różowe usta, włoski porastające bliznę nad wargą. Gestem pełnym 
nieuświadomionego 
wdzięku Tytus położył jedną rękę na sercu.
– Czy pan jest... pan Arrowby?... Charles Arrowby?
– Tak.
Jego oczy były raczej podłużne niż duże, wąskie, wilgotne, szaroniebieskie, jak 
kamyki. 
Ruchliwe piegowate czoło marszczył z niepokojem. Od pierwszego momentu 
dostrzegłem 
istotnie jakieś podobieństwo do Hartley, upiorne podobieństwo wiszące nad nim, a 
raczej 
przyczepione do niego, tak jak podobieństwo do Wilfreda Dunninga przyczepiło się 
do Gilberta. 
Zauważyłem zajęczą wargę.
Następnie zapytał:
– Czy pan jest moim ojcem?
Siedziałem z podwiniętymi stopami, obejmując rękami kolana. Miałem teraz ochotę 
zerwać 
się znów, zacząć uderzać się w piersi, wyrazić jakoś w pełni swoje wzruszenie, 
jakby to pytanie 
należało uczcić, nie tylko na nie odpowiadać. Czułem też wyraźną ochotę 
odpowiedzieć: tak, 
i obudził się we mnie jeszcze silniejszy, jeszcze bardziej zdecydowany opór 
przeciw każdemu 
kłamstwu, które miałbym kiedykolwiek powiedzieć temu chłopcu. Dlaczego nigdy o 
tym właśnie 
nie pomyślałem, o tym, jak on wygląda, o tym, że może mi kiedyś zadać to 
pytanie? Dlaczego się 
tego nie spodziewałem?
Byłem zmieszany, zaskoczony, nie wiedziałem, jak się mam do niego zwracać.
– Nie, nie jestem. – Słowa moje zabrzmiały nieprzekonująco, widziałem jego nie 
zmienioną 
twarz, nadal zmarszczone czoło. Zdawałem sobie sprawę, jakie to ważne, żeby 
przekonać go 
o tym od razu. Jakiekolwiek niejasności w tym względzie mogły pociągnąć za sobą 
koszmarne 
skutki. Ukląkłem, moja twarz znajdowała się teraz na poziomie jego twarzy. – 
Nie. Uwierz mi. 
Nie jestem.
Spuścił wzrok, wydęte wargi mu drżały. Wyglądał przez chwilę dziecinnie. 
Wciągnął dolną 
wargę i przygryzł ją zębami. A potem szybkim ruchem, który mnie zaskoczył, 
podniósł się. Ja 
wstałem także. Staliśmy teraz bardzo blisko siebie. Był trochę wyższy ode mnie. 
Jakieś 
nieprawdopodobne wprost wizje pojawiały mi się w mózgu.
Znów zmarszczył czoło, wyglądał wrogo, odrzucił głowę do tyłu, wyciągając długą 
szyję. 
– Przepraszam. Przykro mi, że zawracam panu głowę.
– Och, Tytus, tak się cieszę, że przyszedłeś! – To była najpilniejsza z wielu 
rzeczy, które 
chciałem mu powiedzieć i od których wypowiedzenia się wstrzymałem, układając je 
sobie 
w kolejności w myślach. Wyciągnąłem do niego rękę.
Trochę zaskoczony, z godnością potrząsnął moją dłonią raczej formalnie, po czym 
zrobił 
krok do tyłu.
– Przepraszam, zadałem panu głupie pytanie... i zapewne impertynenckie.
Lekkie wahanie i sposób wyrażania się wskazywały w jakiś nieokreślony sposób na 
to, że 
chłopak jest inteligentny. Spostrzegłem także jego zastanawiająco dobrą dykcję, 
mimo że mówił 
z liverpoolskim akcentem, który stał się charakterystycznym, plemiennym akcentem 
naszej 
młodzieży i którego, jak się przekonałem, niechętnie oduczali się moi młodzi 
aktorzy.
– Ależ nie, nie... wcale nie... – zaprzeczyłem i dodałem: – A więc jesteś 
studentem? 
Studiujesz na uniwersytecie w Leeds?
Znowu zmarszczył czoło, podrapał się po bliźnie na wardze, zmrużył oczy, 
zacisnął usta.
– Nie, nie studiuję na żadnym uniwersytecie. Po prostu kupiłem taką koszulkę. 
Można je 
dostać w sklepach, nie trzeba być studentem tej uczelni. – I dalej ciągnął 
wyjaśniającym tonem: – 
Mają także amerykańskie, z napisem „Floryda”, „Kalifornia”... Każdy je może 
kupić.
– Rozumiem. – Z zamętu w mojej głowie wyłoniło się następne nieprzyjemne 
pytanie.
– Byłeś u nich?
– U nich?
– U ojca i matki.
Oblał się rumieńcem, jego twarz i szyja zaczerwieniły się natychmiast.
– Ma pan na myśli państwa Fitch?
– Tak. – Byłem przerażony. Jakiż on jest skrępowany, jaki wrażliwy. Bałem się 
wyrządzić 
mu krzywdę, jak gdyby chodziło o małego bezbronnego ptaszka.
– Oni nie są moimi rodzicami.
– Tak, wiem, że cię adoptowali.
– Szukałem moich rodziców. Ale nie miałem szczęścia... nie ma żadnych akt. A 
przecież 
powinny być. Mam prawo wiedzieć. Tymczasem nie ma nic. Więc żywiłem nadzieję, 
że...
– Że ja jestem twoim ojcem?
– To by w jakimś stopniu wyjaśniało sprawę – powiedział oficjalnie, rzucając na 
mnie 
surowe spojrzenie. – Ale właściwie nigdy sobie nie wyobrażałem...
– Byłeś u nich, tam, w rym bungalowie, gdzie teraz mieszkają? Obrzucił mnie 
zimnym 
spojrzeniem swoich szarych jak skała oczu, zamknięty w sobie, nieustępliwy.
– Nie. Przyjechałem tylko po to, żeby się zobaczyć z panem. Zaraz wyjeżdżam.
Starałem się zwalczyć ogarniającą mnie panikę. Chłopak może zniknąć, zginąć mi z 
oczu 
i nikt go już więcej nie zobaczy.
– Nie masz zamiaru do nich wstąpić, powiedzieć, że tu jesteś? Bardzo się o 
ciebie martwią, 
ucieszą się, kiedy cię zobaczą.
– Nie. Przepraszam, że pana niepokoiłem.
– Skąd wiedziałeś, gdzie mieszkam?
– Zobaczyłem w czasopiśmie, które czytuję... w takim muzycznym magazynie. – 
Dodał: – 
Jest pan sławny, ludzie pana znają.
– Opowiedz mi o sobie. Co teraz robisz?
– Nic. Żyję z zasiłku dla bezrobotnych. Nie pracuję. Jak wielu innych.
– Skończyłeś szkołę? Co to była za szkoła? Technikum elektryczne? Tak?
– Nie. Moje technikum zostało zamknięte. Nie dostałem się do innego. Zresztą nie 
starałem 
się o to. Mam zasiłek. Jak wielu innych.
– Jak tu przyjechałeś?
– Autostopem. Przepraszam, że panu zawracam głowę i zabieram czas. Już sobie 
pójdę.
– Och, nie. Pójdę z tobą do drogi, tędy łatwiej dojść. Ale czy mógłbyś przedtem 
zdjąć moją 
lornetkę? Wisi tam, na tamtej skale.
Był chyba zadowolony, że go o to poprosiłem. W jednej sekundzie ześliznął się po 
stromym 
stoku, na który wchodziłem z takim trudem; skakał jak koza ze skały na skałę. 
Potrzebna mi była 
ta krótka chwila przerwy, bym mógł zebrać myśli. Och, jaki on jest 
nieobliczalny, wrażliwy, 
dumny! Muszę go zatrzymać, muszę być taktowny, ostrożny, miły i stanowczy. Muszę 
wiedzieć, 
jak postępować. Czułem, że wszystko, wszystko zależy teraz od Tytusa. On jest 
najważniejszy, 
jest kluczem do wszystkiego. Przepełniały mnie bolesne, ale i radosne uczucia, 
wiedziałem 
jednak, że nie wolno mi ich ujawnić. Tak łatwo mogłem go przestraszyć, obrazić, 
zrazić do 
siebie.
Już wrócił. Zbyt prędko. Wdrapał się na stromą skałę szybko, nieostrożnie i 
właśnie podawał 
mi lornetkę z pierwszym uśmiechem, jaki ujrzałem na tej pełnej rezerwy, 
podejrzliwej, a jednak 
na pół dziecinnej twarzy.
– Proszę. Czy wie pan, że tam pośród skał leży całkiem porządny stolik?
Zapomniałem o tym stoliku.
– O tak. Dziękuję. Może później pomożesz mi go stamtąd wydostać? Słuchaj, nie 
odchodź, 
chciałbym z tobą porozmawiać. Może zostaniesz na lunchu? Musisz być głodny. Nie 
chce ci się 
jeść?
Od razu poznałem, że jest głodny. I nagle spośród tych wszystkich niebezpiecznie 
mocnych 
uczuć, które starałem się zataić, na czoło wybiła się troska o tego chłopca i 
jakiś żal.
Zawahał się.
– Dziękuję. No dobrze, zostanę, żeby coś szybko przegryźć. Muszę jeszcze gdzieś 
pójść...
Nie bardzo wierzyłem w to pójście jeszcze gdzieś.
Szliśmy teraz łatwym terenem i dotarliśmy już niemal do szosy. Wspięliśmy się na 
ostatnie 
wzniesienie i zatrzymaliśmy się na chwilę, żeby popatrzeć na Zatokę Kruka, gdzie 
morze było 
spokojniejsze, płytsze i miało kolor turkusowy.
– Śliczna kraina. Znasz te strony?
– Nie – odparł, wyciągając nagle przed siebie ręce. – Och, morze, morze. Jakież 
ono jest 
cudowne!
– Wiem. Ja też się nim zachwycam. Wyrosłem w środkowej Anglii. Ty chyba też?
– Tak. – Obrócił się do mnie. – Niech pan posłucha...
– Słucham.
– Dlaczego pan tu przyjechał?... Czy dla mojej matki?
Tyle rzeczy było do ujawnienia, do wyjaśnienia, ale należało to czynić ostrożnie 
i we 
właściwej kolejności.
– Cieszę się, że nazywasz ją matką – powiedziałem. – Ona nią jest, nawet jeśli 
zostałeś 
adoptowany. Taka jest rzeczywistość, taka jest prawda. Oni są twoimi 
rzeczywistymi rodzicami, 
byłoby niesprawiedliwością zaprzeczać temu.
– Tak, ja to rozumiem. Ale są... inne sprawy...
– Nie chcesz mi powiedzieć? – To był błąd. Zbyt wiele chciałem się dowiedzieć i 
za szybko.
Zmarszczył czoło i powtórzył pytanie:
– Przyjechał pan tu dla mojej matki, za nią czy jak? – Powiedział te słowa tonem 
surowym, 
oskarżającym.
Popatrzyłem na niego, opierając się impulsowi, żeby go chwycić za ramiona.
– Nie, wierz mi, nie przyjechałem tutaj, jak to wyraziłeś, za nią. Znalazłem się 
tu całkiem 
przypadkowo. Był to najdziwniejszy zbieg okoliczności. Nie wiedziałem, że ona tu 
jest. Nie 
wiedziałem w ogóle, gdzie jest. Od dawna straciłem całkowicie kontakt z twoją 
matką. 
Dosłownie osłupiałem ze zdumienia, kiedy ją tu spotkałem... to był najczystszy 
zbieg 
okoliczności.
– Dosyć dziwny zbieg okoliczności.
– Nie wierzysz mi?
– No cóż. Chyba wierzę. Tak. W porządku. Zresztą to nie moja sprawa.
– Powiedziałem ci prawdę.
– OK, OK. To nie ma znaczenia. Oni mnie nie obchodzą.
– Oni?
– Ben i Mary. Nie obchodzą mnie. Był pan tak uprzejmy i zaproponował mi coś do 
zjedzenia. Może mógłbym dostać po prostu kawałek sera albo jakąś kanapkę. A 
potem muszę 
lecieć.
Ben i Mary. To też mnie zaskoczyło. Ruszyliśmy powoli w stronę domu. Tytus 
zabrał dwie 
plastykowe torby, które leżały na skale przy drodze.
– To cały twój ziemski dobytek?
– Nie cały.
Kiedy skręciliśmy na drogę na grobli, Gilbert ukazał się w drzwiach frontowych i 
zatrzymał, 
zdumiony. Nagle sobie uprzytomniłem, że ani Lizzie, ani Gilbertowi nie 
wspomniałem 
o istnieniu Tytusa. Gilbert wiedział tylko od Lizzie o jakiejś „dawnej flamie”, 
ale hamowałem 
jego ochocze próby kontynuowania dyskusji na ten temat. Wyglądało na to, że 
Tytus nie należy 
do tej historii. Jakimż nierealnym duchem wydawał mi się, kiedy wspominała o nim 
Hartley! 
A tymczasem teraz...
Kiedy podeszliśmy bliżej, powiedziałem do Gilberta beztroskim tonem:
– O, jak się masz! To jest młody Tytus Fitch, syn państwa Fitch, wiesz, tych 
moich 
przyjaciół z wioski. A to jest pan Opian, pomaga mi w gospodarstwie. – Ton, 
jakim 
wypowiedziałem te słowa, i wszystkie te informacje miały na celu usunięcie 
Gilberta, na razie 
przynajmniej, poza bliżej nie określoną granicę. Gilbert już zaczynał patrzeć na 
chłopca 
zamglonym wzrokiem. Nie chciałem mieć tego rodzaju kłopotów, a prawdę mówiąc, 
czułem się 
już tak, jak gdyby Tytus był moim synem.
– Chodź. – Wepchnąłem Tytusa za drzwi, a Gilberta kopnąłem w kostkę, żeby go 
niejako 
ostrzec.
– Gilbercie, czy mógłbyś lunch dla mnie i dla Tytusa podać w „czerwonym 
pokoiku”? 
Tytusie, napijesz się czegoś?
Poprosił o piwo, ja zaś piłem białe wino. Gilbert przy wdział już swój fartuch i 
szybko, 
dyskretnie nakrył dla nas dwóch mały bambusowy stolik. Myślę, że sprawiłoby mu 
przyjemność, 
gdyby mógł mi usługiwać w ten sposób codziennie, ale nie proponował tego, gdyż 
bał się mnie 
zezłościć. W swej wystudiowanej roli skrupulatnego kamerdynera sprostałby 
wymogom każdej 
salonowej komedii. W pewnej chwili, pochwyciwszy moje spojrzenie ponad głową 
Tytusa, 
mrugnął do mnie porozumiewawczo. Odpowiedziałem mu zimnym wzrokiem. Zjedliśmy 
szynkę 
gotowaną w brązowym cukrze, według przepisu Gilberta, i sałatkę z konserwowanych 
włoskich 
pomidorów przyprawioną ziołami. (Te wspaniałe pomidory najlepsze są na zimno. 
Można je 
podgrzać, ale nigdy nie należy ich gotować, gdyż to zabija ich 
charakterystyczny, niepowtarzalny 
zapach.) Na deser mieliśmy czereśnie z upieczonymi przez Gilberta cytrynowymi 
biszkopcikami. 
Ucztę tę zakończył ser gloucesterski z bardzo twardymi biskwitami, które Gilbert 
odświeżył 
w piekarniku. Nasz kamerdyner, kierowany jakby telepatią, szybko się wyniósł. 
Przez cały czas 
popijaliśmy białe wino. Tytus jadł z wilczym apetytem.
Zacząłem uprzejmą wprowadzającą konwersację, kiedy Gilbert był jeszcze na 
widoku.
– Spodziewam się, że jesteś lewicowcem, jak większość młodych.
– Och, nie.
– Interesuje cię polityka?
– Polityka partii? Nie.
– A jakieś szczególne zagadnienia?
Przyznał, że interesuje go ochrona wielorybów. Przedyskutowaliśmy to 
zagadnienie.
– Jestem też przeciwny zanieczyszczaniu środowiska naturalnego. Uważam, że 
problem 
odpadów nuklearnych jest okropny.
To także przedyskutowaliśmy. A kiedy wyczerpaliśmy już temat, zapytałem:
– A więc nie przyjechałeś tutaj, żeby zobaczyć się z nimi?
– Nie. Przyjechałem, żeby zobaczyć się z panem.
– Żeby mi zadać to pytanie?
– Tak. I dziękuję, że mi pan na nie odpowiedział. Nie potrzebuję chyba dodawać, 
że nie będę 
więcej pana niepokoił.
– Och, nie mów tak. Ale... ale... nie masz zamiaru do nich wpaść? Nie dasz im 
znać, że tu 
jesteś?
– Nie.
– Czy nie powinieneś tego zrobić? Oczywiście, doskonale rozumiem, możesz nie 
mieć 
ochoty. Widzisz, moje stosunki z rodzicami układały się bardzo dobrze, ale...
– A moje bardzo źle.
Alkohol rozwiązał mu język. Myślałem teraz bardzo intensywnie. Pewien plan, te n 
właśnie 
plan zaczynał się krystalizować.
– Z obojgiem?
– No cóż, ona właściwie nie była winna. To on się zawziął na mnie. Ale ona się 
temu nie 
przeciwstawiała. Przypuszczam, że nie mogła.
– Bała się pewnie.
– To było okropne. On zabraniał jej się do mnie odzywać. A ona zawsze uważała, 
że musi go 
okłamywać. To były takie drobne kłamstewka, ale musiała kłamać dla ułatwienia 
sobie życia. 
Brzydziłem się tym.
– Nie wolno ci jej winić. – To było ważne.
– Przypuszczam, że to nie jest zły facet. Nic mu się w życiu nie udawało i 
bardzo boleśnie to 
przeżywał. Może dlatego był taki złośliwy i tę złość wyładowywał na nas. Ona nic 
nie mogła na 
to poradzić. No, trochę przesadzam. Bywały i dobre chwile, a raczej niezłe, 
tylko że te złe były 
takie krytyczne. – Znowu się zawahał. Może przypomniał mu się czyjś ton głosu? 
Czyj?
– Rozumiem.
– Nigdy nie wiedziałem, kiedy się to znowu zacznie od nowa. Należało uważać, co 
się mówi.
Jak strasznie musiała cierpieć duma tego dziecka! To było coś przerażającego, 
trudno to 
opisać. Przypomniałem sobie nakreślony przez Hartley wizerunek Tytusa: cichy 
chłopiec 
o bladej twarzy. Biedna Hartley była bezsilnym świadkiem tego wszystkiego.
– Twoja matka musiała bardzo cierpieć z powodu ciebie i z tobą. Zmarszczył czoło 
i obrzucił 
mnie jednym z tych swoich szybkich, podejrzliwych spojrzeń, ale nie podjął 
tematu. Teraz, kiedy 
mu się dokładniej przyjrzałem, wydawał mi się mniej przystojny albo może 
bardziej brudny 
i niechlujny. Miał jasną cerę, typową dla rudzielców, a jego długie rozczochrane 
włosy były 
tłuste i aż się prosiły o umycie. Twarz miał szczupłą, o jakimś wilczym wyrazie, 
policzki niemal 
zapadnięte. Szaroniebieskie oczy (lekko nakrapiane i cętkowane jak jeden z moich 
kamyków) 
rzucały zimne błyski, bez przerwy je mrużył. Może był krótkowidzem? Miał małe 
ładne usta, 
choć nieznacznie zniekształcone przez bliznę po zajęczej wardze, i prosty mały 
nosek, jakiego 
pozazdrościć by mu mogła niejedna dziewczyna. Był starannie ogolony, na brodzie 
połyskiwały 
mu jasne, rudawozłociste punkciki, ale bardzo ciemny zarost w miejscu blizny 
wyglądał jak 
maleńki krzywy wąsik. Najwyraźniej krępowała go ta blizna, gdyż bez przerwy jej 
dotykał. Ręce 
miał bardzo brudne, paznokcie poobgryzane.
– I potem zaczęła się ta afera ze mną.
Nie odzywałem się, lecz pragnąłem, by się zatrzymał przy tym temacie.
– No cóż, ta sprawa wypływała od czasu do czasu. Ale nie chciałbym, żeby pan 
sobie 
pomyślał...
– Myślę, że to wiesz... bardzo kochałem twoją matkę, kiedy oboje byliśmy młodzi. 
Nie 
widziałem jej wiele lat i nagle spotkaliśmy się tutaj.
– Musiała się nieźle zmienić!
– Jaja nadal kocham. Ale nigdy nie mieliśmy ze sobą romansu.
To mnie nie obchodzi. Przepraszam, nie tak chciałem to wyrazić, muszę być już 
trochę 
pijany. Chciałem powiedzieć, żeby mi pan nie mówił takich rzeczy... mnie to... 
mnie to nie 
interesuje. Wierzę panu, że nie jest pan moim ojcem, i skończmy na tym. Mimo 
wszystko 
zupełnie nie rozumiem pańskiej obecności tutaj. Widuje się pan z nimi, czy co?
– Och, od czasu do czasu.
– Jeśli nie ma pan nic przeciwko temu, to wolałbym, żeby im pan nie mówił...
– O tobie? Dobrze. Jak już powiedziałem, jestem nadal bardzo przywiązany do 
twojej matki, 
bardzo się o nią niepokoję. Chciałbym jej pomóc. Nie sądzę, żeby wiele miała z 
życia.
– No cóż, życie jak życie.
– Co to znaczy?
– Człowiek nigdy nie wie, jak mu się ono ułoży. Śmiem twierdzić, że większość 
ludzi ma 
parszywe życie. Tylko czasami w młodości ludzie spodziewają się czegoś innego... 
Ona jest 
trochę marzycielką, fantastką, przypuszczam, że taka jest większość kobiet. 
Muszę już iść, 
dziękuję za wyżerkę.
– Och, wcale nie mam zamiaru cię jeszcze puszczać – powiedziałem, śmiejąc się. – 
Chcę, 
żebyś mi opowiedział więcej o sobie. Wspomniałeś, że technikum, do którego 
chodziłeś, zostało 
zamknięte. Co byś chciał robić, gdybyś miał możliwość wyboru?
– Kiedyś myślałem o tym, że chciałbym pracować przy zwierzętach. Lubię 
zwierzęta.
– A nie chcesz powrócić do swojej elektryczności?
– Och, nie, chodziło mi jedynie o to, żeby się wydostać z domu. Dostałem 
stypendium 
i zmyłem się. Nie, myślę, że gdybym teraz mógł wybierać, chciałbym zostać 
aktorem.
To się nazywa: mieć łut szczęścia. Chciało mi się krzyczeć z radości.
– Aktorem? No to w takim razie mogę ci pomóc.
Zaczerwienił się gwałtownie i powiedział dobitnie, zaczepnie:
– Nie po to tu przyjechałem. Nie przyjechałem prosić pana o pomoc ani żebrać, 
nic z tych 
rzeczy. Przyjechałem, żeby zapytać. Nie było to łatwe. Jest pan sławny. 
Zastanawiałem się długi 
czas. Sądziłem, że udami się to rozwikłać w jakiś inny sposób, myślałem, że 
odnajdę ludzi, 
którzy załatwiali sprawę adopcji, ale mi się nie udało. Nie żądam od pana 
pomocy, nie chcę 
wkraczać w pańskie życie. Nie chciałbym tego nawet wtedy, gdyby pan był moim 
tatą.
Wstał. Wyglądało na to, że ma zamiar odejść. Ja także się podniosłem. Miałem 
ochotę 
zarzucić mu ręce na szyję.
– W porządku. Ale nie odchodź jeszcze. Nie miałbyś chęci popływać?
– Popływać? Och... tak!
– Więc odpocznij chwilę... później sobie popływamy, a potem napijemy się 
herbaty.
– Chciałbym teraz popływać.
Wyszliśmy na trawnik, ignorując Gilberta, który wstał z szacunkiem, kiedy 
mijaliśmy 
kuchnię, i wdrapaliśmy się na skały, po czym ruszyliśmy ku morzu. Gdy dotarliśmy 
na brzeg 
mojego „urwiska”, przypływ trwał nadal i woda sięgała trochę ponad dziesięć stóp 
pod nami. 
Morze było spokojniejsze niż rano i na pół przezroczysta woda miała w blasku 
słońca kolor 
intensywnej, butelkowej zieleni.
– To tutaj pan pływa? Wspaniałe miejsce. I można nurkować. Nienawidzę się kąpać 
tam, 
gdzie nie można nurkować.
Nie był to odpowiedni moment na jakieś ponure ostrzeżenia. Nie miałem zamiaru 
straszyć 
Tytusa morzem.
– Tak, to najlepsze miejsce.
Tytusa ogarnął szał, chciał się jak najszybciej znaleźć w wodzie.
– Nie mam się w czym kąpać.
– Och, nie szkodzi, nikt nas nie zobaczy, ja też nigdy nic nie wkładam.
Tytus ściągnął już koszulkę z napisem „Leeds University”, pokazując tors 
porośnięty 
mnóstwem kręconych rudawozłocistych włosków. Podskakując to na jednej, to na 
drugiej nodze, 
wyswobadzał się ze spodni. Miałem ochotę śmiać się z radości. Zacząłem się 
rozbierać z takim 
samym pośpiechem. Odpinałem jeszcze guziki koszuli, kiedy plusnęła woda po 
wspaniałym 
skoku Tytusa i ochlapała skałę połyskującą u mych stóp. Skoczyłem za nim, sapiąc 
z powodu 
zimna, ale już po kilku sekundach zrobiło mi się ciepło i ogarnęła mnie dzika 
wesołość.
Mój służący Opian nadszedł z ręcznikami. Udawał, że się wycofuje dyskretnie, ale 
widziałem, jak zerkał zza pobliskiej skały, obserwując wyczyny Tytusa. Chłopiec 
oczywiście 
popisywał się, pływał niczym delfin, z gracją bawiąc się z falami; biała postać 
szybko przesuwała 
się w wodzie, migały mi jego ręce i pięty, pracujące rytmicznie ramiona, białe 
pośladki i mokra, 
tryskająca zdrowiem, roześmiana twarz okolona przylepionymi do niej jak 
wodorosty włosami, 
które zmieniły jego wygląd. Zmoczone w wodzie morskiej stały się ciemne i 
proste, przylegały 
do szyi i ramion, oblepiały twarz, upodabniając go do dziewczyny. Świadom tego 
efektu, pełnym 
wdzięku ruchem potrząsnął głową i ociekające wodą pasma włosów odrzucił do tyłu, 
odsłaniając 
oczy i czoło. Pływał kraulem bez najmniejszego wysiłku (ja nigdy nie zdołałem 
opanować tego 
stylu) i nie mógł nacieszyć się morzem; bez przerwy nurkował, niknąc pionowo pod 
wodą 
i ukazując się nagle z tryumfalnym krzykiem w zupełnie innym miejscu. Mnie także 
opanował 
jakiś szalony zachwyt, morze było wesołe, nawet słona woda miała smak radości i 
nadziei. 
Śmiałem się, gulgotałem wodą trzymaną w ustach, pryskałem na wszystkie strony, 
kręciłem się 
w kółko. Spotkawszy mojego morskiego derwisza, krzyknąłem do niego:
– No, czy teraz cieszysz się, że do mnie przyjechałeś?
– Tak! Tak! Tak! – odkrzyknął.
Oczywiście bez trudu wdrapał się na niewielkie strome urwisko. Ale czyż nie 
ujrzałem go po 
raz pierwszy przylepionego niczym mucha do wieży? Ja miałem trochę trudności z 
wyjściem 
z wody i przeżyłem nawet jeden krytyczny moment, ale udało mi się to przed nim 
ukryć. Za 
wcześnie było na to, bym sobie pozwolił na utratę twarzy i sprawianie na nim 
wrażenia starego. 
Chciałem, żeby mnie zaakceptował jako kolegę. Po kąpieli Tytus zasnął w cieniu 
skały.
Po powrocie do domu napiliśmy się mocnej herbaty, potem Tytus zgodził się zostać 
na noc, 
tylko na tę noc, i opuścić mój dom nazajutrz wczesnym rankiem. Dla pewności 
skonfiskowałem 
i ukryłem jego dwie plastykowe torby, na wypadek, gdyby mu nagle przyszło do 
głowy 
wymknąć się z domu ukradkiem. Zajrzałem do tych toreb, niewiele w nich było 
cennych rzeczy: 
przybory do golenia, bielizna, jedna porządna koszula w paski, krawat, buty, 
mocno wygnieciona 
bawełniana kurtka i dosyć drogie spinki do mankietów w wyłożonym aksamitem 
pudełeczku 
oraz wiersze miłosne Dantego po włosku i po angielsku, w luksusowym wydaniu z 
pikantnymi 
rysuneczkami. Dwie ostatnie pozycje dały mi trochę do myślenia.
Oczywiście Gilberta, w pełni już świadomego tożsamości naszego gościa, ogarnęło 
trudne do 
opanowania podniecenie. Nie potrafił dłużej ukrywać swojej ciekawości.
– Co ty masz zamiar z nim zrobić?
– Poczekaj, zobaczysz.
– Wiem, na co ja miałbym ochotę!
– Na litość boską, nie wchodź nam w drogę.
Dobrze, dobrze, wiem, gdzie jest moje miejsce! Podsunąłem Tytusowi myśl, żeby 
wypłukał 
włosy w słodkiej wodzie. Wysuszone i uczesane, stały się puszyste i chłopak 
bardzo korzystnie 
wyglądał z tą masą spiralnie skręconych brązoworudych kędziorów. Wieczorem 
włożył czystą 
koszulę, ale bez spinek. Gilbert ukradkiem wyprał koszulkę z napisem „Leeds 
Univesity”. 
Zjedliśmy, Tytus i ja, kolację przy świecach.
– Jakie to romantyczne – powiedział w pewnej chwili. Obaj się roześmieliśmy.
Tytus przyglądał się teraz z zainteresowaniem Gilbertowi, bezbłędnemu w swej 
roli 
kamerdynera, ale nie zadawał żadnych pytań. Samorzutnie udzieliłem mu 
ogólnikowego 
wyjaśnienia:
– To dawny aktor, przeżywa okres niepowodzenia. – Zdaje się, że na razie mu to 
wystarczyło.
Przy kolacji rozmawialiśmy o teatrze i telewizji. Odniosłem wrażenie, że Tytus 
widział 
znaczną liczbę granych w Londynie sztuk i znał nazwiska wielu aktorów. 
Opowiedział mi, jak 
reżyserował w szkole sztukę Jamesa M. Barriego Nieporównany Crichton. Był 
skromny, 
nieśmiały, nie dowierzał swoim siłom.
– To tylko taki pomysł!
Nie wywierałem na niego nacisku w żadnej sprawie. Było nam bardzo wesoło.
Tytus wcześnie położył się spać, posłałem mu na poduszkach wśród książek, we 
frontowym 
pokoju na dole. Zainteresował go mój księgozbiór, ale wcześnie zgasił świecę. 
(Obserwowałem 
go ze schodów.) Przy śniadaniu zgodził się zostać na lunchu. Pozwoliłem 
służalczemu 
Gilbertowi przyłączyć się do naszej rozmowy, gdyż nie chciałem, żeby Tytus 
uważał go za jakieś 
interesujące i tajemnicze indywiduum.
Po śniadaniu zwolniłem Tytusa, żeby sam poszedł sobie popływać i spenetrować 
skały; 
powiedziałem mu, że muszę się zająć swoim „pisaniem”. Pomyślałem, że lepiej nie 
narzucać mu 
swego towarzystwa, zresztą chciałem mieć trochę czasu na przemyślenie różnych 
rzeczy. Tytus 
sprawiał wrażenie bardzo szczęśliwego, bawił się sam doskonale, jak mały 
chłopiec. 
Obserwowałem z okna, jak zręcznie skacze po skałach, to ukazując się, to 
znikając mi z oczu. 
Ogarniały mnie mieszane uczucia: sympatii i zawiści. W końcu wrócił tryumfalnie, 
niosąc 
w jednej ręce wyciągniętej nad głową pozostawiony przeze mnie wśród skał stolik. 
Postawił go 
na trawie i zaproponował, byśmy jedli na powietrzu, ale sprzeciwiłem się temu. 
(Jeśli chodzi 
o posiłki alfresco, jestem podobnego zdania co Mr Knightley.) Gilbert w tym 
czasie zrobił 
zakupy i przygotował pod moim kierunkiem solidną potrawę z mrożonego karmazyna, 
ryżu 
i curry.
Podczas lunchu, do którego znów zasiedliśmy z Tytusem tete-a-tete, zdecydowałem, 
że 
nadszedł czas, żeby porozmawiać z nim poważnie. Miałem dosyć starań o zdobycie 
jego zaufania 
i ciągłego uważania, żeby go czymś nie przepłoszyć. Zresztą nerwy zaczynały mnie 
już zawodzić 
i chciałem wreszcie znać swój los.
– Tytus, posłuchaj, chciałbym ci powiedzieć coś ważnego. Popatrzył na mnie 
wystraszony 
i położył jedną rękę płasko na stole, jakby gotów do skoku i ucieczki.
– Chcę, żebyś tu został, przez jakiś czas w każdym razie. Wytłumaczę ci, 
dlaczego. Chcę, 
żebyś zobaczył się z matką.
Jeszcze bardziej zmrużył oczy, ładne wargi ułożyły się w niemal drwiący wyraz.
– Nie pójdę tam.
– Nie twierdzę, że powinieneś. Ona przyjdzie tutaj.
– Więc powiedział im pan. A miał pan tego nie robić.
– Nie powiedziałem. Ja ci tylko proponuję, pytam cię. Jeśli twoja matka się 
dowie, że tu 
jesteś, przyjdzie tu sama. Jemu nie trzeba nic mówić.
– Ona mu powie. Zawsze mu wszystko mówi.
– Tym razem tego nie zrobi. Powiem jej, żeby tego nie robiła, żeby cię 
odwiedziła tutaj. 
Zresztą, cóż on może zrobić, nawet jeśli się dowie. Będzie musiał udawać, że się 
cieszy. Nie ma 
się czego obawiać.
– Ja się nie boję.
Źle wypadł ten początek; byłem zmieszany, jąkałem się, już sobie wyobrażałem 
Bena 
burczącego coś pod drzwiami.
– Żal mi go właściwie. On także niewiele ma z życia, używając pańskiego 
określenia – 
powiedział zamyślony Tytus.
– Życie jak życie, używając twojego określenia. Skoro żal ci jego, to jeszcze 
bardziej 
powinieneś żałować jej. Ona tak się o ciebie martwi. Nie chcesz się z nią 
zobaczyć? Nie chcesz, 
żeby była szczęśliwa?
– Nic nie zdoła uczynić ją szczęśliwą. Nic i nigdy. – Łagodna stanowczość, która 
zabrzmiała 
w jego głosie przy końcu tej wypowiedzi, była przerażająca.
– No cóż, możesz spróbować – rzekłem rozdrażniony. – Niezbyt to było dla niej 
miłe, kiedy 
przez tyle czasu nie dałeś znać, co się z tobą dzieje.
– Dobrze. Wobec tego może pan jej powiedzieć, że pan mnie widział.
– To nie wystarczy. Musisz się sam z nią zobaczyć. Ona musi tu przyjść.
Tytus wyglądał dziś o wiele przystojniej. Policzki lekko mu się zarumieniły od 
słońca, 
jaśniejsze i bardziej miękkie teraz włosy łagodziły kościstość jego twarzy. 
Okropna bawełniana 
koszulka już wyschła, ale włożył znów koszulę w paski z rozpiętym kołnierzykiem.
– Niech pan posłucha. Powiedział pan, że pan ich widuje od czasu do czasu. To 
brzmi dość 
dziwnie. Przez lata całe był pan czartem, diabłem wcielonym. Pamiętam rozpacz 
wyzierającą 
z jej oczu, kiedy padało pańskie nazwisko. Oni nie mogli panu wybaczy ć. W 
porządku, nic pan 
nie zrobił... wie pan, co mam na myśli. Więc chodzi pan tam grać w brydża czy 
co?
– Nie, oczywiście, że nie. On mnie w dalszym ciągu nienawidzi, jak sądzę, Bóg 
jeden wie, co 
on sobie wyobraża. Może sam tego nie wie. Ale zaczynam myśleć, że to nie ma 
wielkiego 
znaczenia.
– Dlaczego?
– Ponieważ myślę, że twoja matka go opuści.
– Nigdy tego nie zrobi. Nigdy. Nie ma mowy.
– Myślę, że uczyni to... w pewnych okolicznościach. Uważam, że to zrobi, jak 
tylko 
zrozumie, że to możliwe. Gdy będzie wiedziała, że to możliwe, uzna, że to 
całkiem łatwe.
– Ale dokąd ona pójdzie?
– Do mnie.
– Czy to znaczy, że... pan jej pragnie?
– Tak.
– A więc pan chce, żebym namówił moją matkę do opuszczenia mojego ojca? Pan 
chyba 
żartuje! Zbyt wiele pan oczekuje ode mnie w zamian za lunch i kolację.
– A także śniadanie i podwieczorek.
– Przebojowy z pana facet.
Nie czułem się wcale „przebojowym” facetem. Całą tę rozmowę przeprowadziłem nie 
tak, 
jak trzeba. Wszystko przedstawiłem w sposób prostacki. Bałem się, żeby nie 
wywołać w tym 
chłopcu nagłej reakcji, nie potrącić jakiejś zbyt złowieszczej struny. Ale Tytus 
musiał chyba 
docenić powagę, z jaką o tym wszystkim mówiłem. Ironia losu polegała na tym, że 
miałem teraz 
wszystkie elementy łamigłówki, tylko że nie wiedziałem, czy będzie mi dane je 
poskładać.
– Mój drogi, wcale nie chcę, żebyś namawiał swoją matkę do czegokolwiek. Chcę, 
żebyś się 
z nią zobaczył, bo wiem, że to ją bardzo podniesie na duchu. I pragnę, żebyś się 
z nią spotkał 
tutaj, bo tylko tutaj to będzie możliwe.
– Mam więc być... swego rodzaju przynętą... zakładnikiem... To było koszmarnie 
bliskie 
prawdy, miałem jednak w zapasie jeszcze coś bardzo ważnego, o czym, jak teraz 
zrozumiałem, 
powinienem był wspomnieć na samym początku.
– Nie, nie. Posłuchaj uważnie. Chcę ci coś jeszcze powiedzieć. Jak myślisz, 
dlaczego 
namówiłem cię, żebyś u mnie został? Dlaczego nie pozwoliłem ci odejść?
– Zaczyna mi się wydawać, że zrobił to pan, bo chce, żeby moja matka przyszła do 
pana ze 
względu na mnie.
Sformułowanie to wybiegało nader daleko, nie bardzo jednak mogłem mu zaprzeczyć. 
Było 
to w jakimś sensie prawdziwe, ale prawdziwe boleśnie i nieszkodliwie, nawet 
cudownie. I kiedy 
tak wpatrywaliśmy się w siebie, miałem nadzieję, że Tytus nagle ujrzy to 
wszystko w nowym 
świetle. On jednak zapewne rozmyślnie zachował swoją nieustępliwą, podejrzliwą 
minę.
– Tak, bardzo tego pragnę – powiedziałem, wytrzymując jego wzrok i w skupieniu 
marszcząc czoło. – Pragnę tego również ze względu na ciebie, za twoim 
pośrednictwem, dla 
twego dobra. Stałeś się teraz częścią tego wszystkiego, jesteś teraz cząstką 
mego życia. Jesteś mi 
niezbędny.
– Co pan chce przez to powiedzieć?
– Namówiłem cię, żebyś został tutaj, ponieważ cię polubiłem.
– O! Bardzo dziękuję.
– A ty pozostałeś, ponieważ polubiłeś mnie.
– I pańską kuchnię. I pływanie. OK!
– Możesz to i w ten sposób ująć i na razie traktować hipotetycznie, jeśli 
chcesz. Szukasz 
ojca. Ja szukam syna. Dlaczego nie moglibyśmy zawrzeć układu?
Nie chciał okazać, że zrobiło to na nim wrażenie, że nim wstrząsnęło.
– Podejrzewam, że pan dopiero teraz wpadł na ten pomysł. Tylko że ja szukam 
swego 
prawdziwego ojca nie dlatego, że go potrzebuję czy pragnę go mieć, ale po 
prostu, żeby 
zaspokoić tę cholernie gryzącą ciekawość, która mnie dręczy przez całe życie.
Nie, on wcale nie jest taki, jak myślałem, chociaż nie mogłem teraz zrozumieć, 
dlaczego 
oczekiwałem, że będzie tępakiem. Musiało coś wskazywać na to w dość rozpaczliwym 
wizerunku, jaki mi przedstawiła Hartley. Był to inteligentny, atrakcyjny 
chłopiec, i zamierzałem 
zrobić wszystko, żeby go zatrzymać. Pragnąłem zatrzymać jego, a potem jego 
matkę.
– No cóż, przemyśl to sobie. To jest propozycja i jeśli chodzi o mnie, traktuję 
ją naprawdę 
poważnie. Bo widzisz... w jakiś dziwny sposób... dzięki dawnej więzi, jaka nas 
łączyła z twoją 
matką... została mi przydzielona rola twojego ojca. Wiem, że to nonsens, ale 
jesteś wystarczająco 
inteligentny, żeby zrozumieć nonsens. Mógłbyś być moim synem. Nie jestem byle 
kim. Los nas 
zetknął... mógłbym ci bardzo pomóc...
– Nie chcę pańskich pieniędzy ani pańskich wpływów. Nie po to tu przyjechałem!
– Już mi to mówiłeś, ten etap mamy za sobą, więc nie wracajmy do tego. Chcę 
zabrać stąd 
twoją matkę, chcę, żeby wreszcie była szczęśliwa. Ty uważasz, że to niemożliwe, 
ja natomiast 
jestem innego zdania. I chcę, żeby i dla ciebie znalazło się miejsce w tym 
układzie. Dla jej dobra. 
Dla mojego dobra. W tym układzie. Nie proponuję nic więcej. Będziesz mógł się 
zaangażować 
bardziej lub mniej, jak ci się będzie podobało.
– Czy chce pan przez to powiedzieć, że zabierze pan nas oboje i że wszyscy troje 
zamieszkamy w willi na południu Francji?
– Tak. Jeśli zechcesz. Dlaczego by nie.
Wydał z siebie jakby skowyt, a potem teatralnym gestem rozłożył obie ręce, teraz 
już o wiele 
czyściejsze.
– Czy pan ją kocha?
– Tak.
– Ale przecież pan jej nie zna.
– Może ci się to wyda dziwne, mój drogi chłopcze, ale ja ją dobrze znam.
– No cóż – powiedział Tytus i nareszcie w jego oczach dostrzegłem błysk podziwu 
– 
przypuśćmy, że tak jest... Niech pan ją poprosi, żeby tu przyszła, jeśli chce 
się ze mną zobaczyć.
Leżałem w wysokiej, soczystej zielonej trawie, która właśnie zaczynała różowo 
kwitnąć, 
była puszysta, chłodna i bardzo sucha; skrzypiała lekko, kiedy się poruszałem. 
Leżałem na skraju 
lasu, przy końcu ścieżki, akurat na wprost ogrodu „Nibletts”, trzymając w ręce 
kieszonkowe 
lusterko. Hartley właśnie wyszła do ogrodu.
Tytus niczego mi nie obiecywał, jeśli chodzi o przyszłość. Przyjął moją ofertę z 
udawanym 
cynizmem, nie pozwolił, bym dostrzegł choćby cień wzruszenia, które z pewnością 
kryło się za 
jego obojętną postawą. Udawał, że traktuje całą sprawę niemal jak żart, jak 
jakąś grę, w każdym 
razie jak coś, co był gotów zrobić po prostu, żeby mnie zobowiązać wobec siebie 
dla draki i żeby 
zobaczyć, „co się stanie”. Zgodził się jeszcze trochę pozostać, ponieważ „nie 
miał nic lepszego 
do roboty”, i przywitać się z matką. Dodał jednak, z pewną zaciętością w głosie, 
że jest całkiem 
pewny, iż ona nie przyjdzie.
To się miało dopiero okazać; było dla mnie nadal niejasne, co Tytus właściwie do 
niej czuje 
po tych wszystkich latach, w ciągu których jakoś sobie układała współżycie z 
Benem, bo 
„musiała”. Jak mieściły się w tym układzie takie pojęcia, jak przebaczenie, 
litość, lojalność, 
miłość? Czy nie pakowałem się przypadkiem w coś okropnego? To było z pewnością 
niemożliwe 
do przewidzenia. Pocieszał mnie jedynie optymizm samego Tytusa z wizją naszej 
trójki żyjącej 
na południu Francji. Jeśli on do mnie przylgnie, a ona przyjdzie, to przyniesie 
wszystkim nam 
ogromne duchowe wyzwolenie, przypominające ekstazę, jaką ja i Tytus przeżyliśmy 
w morzu. 
Uczynię Hartley szczęśliwą, dokonam tego. I jego także uczynię szczęśliwym, 
wolnym, 
zapewnię mu sukces życiowy.
Jeszcze jedna sprawa wyłoniła się, gdy Tytus zgodził się, jak to cynicznie 
określił, „zostać 
zakładnikiem”. Kiedy wyraził zgodę, by jeszcze „na krótko” pozostać, skoro ja 
tego pragnę, 
spytałem jak gdyby mimochodem:
– Czy ktoś na ciebie gdzieś nie czeka? Jakaś dziewczyna czy ktoś taki?
Odpowiedział dość sztywno:
– Nie. Był ktoś, ale to już skończone.
Zastanowiło mnie to. Czyżby przyjechał do mnie trawiony samotnością albo z 
rozpaczy? 
A jeśli tak, to czy nie będzie w takim razie bardziej skłonny zaakceptować... 
moje zabieganie 
o jego względy... moją miłość?
Był to wieczór tego samego dnia. Doszedłem do wniosku, że nie ma co czekać 
dłużej. 
Zapoznałem nawet Gilberta z ogólnymi zarysami mojego planu, chociaż część jego 
ukrywałem 
nadal, nawet przed Tytusem. Gilbert, który miał odegrać w nim kluczową rolę, 
którą 
przemyślałem już wcześniej, bawił się tym całym dramatem haniebnie. Czekałem 
ukryty w lesie 
blisko godzinę, zanim Hartley się pojawiła. „Dżentelmena” nie było widać.
Obserwowałem ją przez chwilę spokojnie. Miała na sobie żółtą sukienkę w brązowe 
kwiaty, 
a na tym luźny niebieski fartuch. Szła niezgrabnie, przygarbiona, z głową 
opuszczoną, z rękami 
wsuniętymi głęboko w kieszenie fartucha. Kiedy dotarła do końca ogrodu, stała 
przez chwilę, 
wpatrując się tępo w trawę jak zwierzątko. Potem podniosła głowę i zaczęła 
patrzeć na morze, 
ten symbol nieosiągalnej wolności. Po chwili wyjęła jedną rękę z kieszeni i 
dotknęła nią twarzy. 
Musiała chyba płakać. Trudno mi było to znieść.
Ostrożnie odsłoniłem lusterko i, pochyliwszy się do przodu, ustawiałem je pod 
różnym 
kątem, próbując „złapać” w nie blask słońca. Maleńki jasny punkcik świetlny 
pojawił się od razu 
na stoku poniżej ogrodu, jak jakaś żywa istotka. Zachowywałem ostrożność i 
starałem się 
trzymać go z dala od domu. Potem przesunąłem wolno tę jasną plamkę wyżej, na 
wzgórze, aż do 
stóp Hartley. W pewnej chwili dostrzegłem, że ją zauważyła i zrozumiała, co ona 
oznacza. To 
była taka nasza zabawa, jako dzieci latem bawiliśmy się w ten sposób. Na chwilę 
puściłem 
„zajączka” na twarz Hartley, a potem zacząłem go przesuwać po trawie, tak że 
wskazywał drogę 
do lasu.
Hartley stanęła i zaczęła patrzeć w moją stronę. Ukląkłem i lekko poruszyłem 
pokrytą 
kremowymi kwiatami gałęzią czarnego bzu. Hartley mimowolnym gestem uniosła rękę 
do 
gardła, potem odwróciła się i ruszyła z powrotem do domu. Omal nie krzyknąłem ze 
złości, ale 
po chwili pomyślałem: pewnie poszła sprawdzić, czy Ben jest w domu i co robi. 
Może kleił 
porcelanę? Czekałem z niepokojem przez minutę i nagle zobaczyłem, że Hartley 
znowu wyszła, 
już bez fartucha, podbiegła do płotu, przeszła przez druty i biegiem ruszyła po 
trawie ku mnie.
Cofnąłem się nieco na małą polankę, pod jesion. Duża gałąź oderwała się od 
konaru w czasie 
jakiejś zimowej wichury i słońce przeświecało przez nią, padając na krzak 
dzikiej róży obsypany 
bladymi kwiatami, na opadłe kwiaty trybuli leśnej i jaskrów. Stałem przy 
jesionie, którego 
twardy, szary, gładki pień przywodził mi na myśl nieuchwytne wspomnienia z 
czasów 
dzieciństwa związane z Hartley. Widziałem ją teraz przeciskającą się koło krzewu 
czarnego bzu 
o dużych płaskich kwiatostanach. Jeszcze chwila i była przy mnie. Zauważyłem, że 
instynktownie unika plamki świetlnej.
Objąłem ją, a ona przyzwoliła na to nieco sztywno, pochyliwszy głowę. 
Przesunąłem dłoń na 
jej plecy i przytuliłem ją do siebie; czułem ciepło ciała Hartley, moje kolana 
dotykały jej kolan. 
Westchnęła i odwróciła głowę na bok, ręce jej nadal zwisały bezwładnie. Ciepło 
ciała emanujące 
przez cienką suknię skłoniło mnie do zamknięcia oczu i niemal zapomniałem o swym 
planie 
i o tym, że czas nagli.
– O Hartley, moja kochana, moja jedyna.
– Nie powinieneś był tu przychodzić.
– Kocham cię. – Usiadłem u stóp drzewa, opierając się o pień, i pociągnąłem ją 
za sobą. 
Chciałem, żeby się odprężyła, oparła o mnie, złożyła głowę na mojej piersi. – 
Chodź, często tak 
siadywaliśmy, pamiętasz?
Nie pamiętała. Ujrzałem ją w cieniu przetkanym słonecznym blaskiem, jej piersi 
napinały 
zapiętą na guziczki sukienkę. Była teraz o wiele ładniejsza i tak bardzo podobna 
do dawnej 
Hartley, jak gdyby czar lasu uczynił ją znowu młodą.
Uklękła, ujęła w swoje dłonie moją rękę i wpatrywała się we mnie dużymi oczami. 
Nagle 
podniosła do góry moją dłoń i pocałowała ją z czułością.
Tak mnie wzruszył ten gest i wytrącił z równowagi, że właściwie to on pozwolił 
mi się 
opamiętać. Najpilniejszą sprawą było w tej chwili zabrać stąd tę dziewczynę, a 
ja nawet nie 
zacząłem jej o tym przekonywać.
– Hartley, moja maleńka, ty mnie kochasz, och, jakże się cieszę! Ale posłuchaj, 
muszę ci coś 
powiedzieć. Gdzie on jest?
– Wyszedł. Zajrzałam do domu, żeby się upewnić. Ale, och, nie powinieneś był tu 
przychodzić...
– Dokąd poszedł? Na jak długo?
– Poszedł zobaczyć się z pewnym człowiekiem w sprawie psa. Wróci za jakiś czas.
– W sprawie psa?
– Tak, to dosyć daleko, w „Amome Farm”, ale jest taka ładna pogoda, że 
zdecydował się 
pójść pieszo.
– Pieszo? Myślałem, że on utyka... że ma niesprawną nogę...
– Ma sztywną nogę, nie może szybko chodzić, ale lubi spacery, dobrze mu robią. 
Wiesz, 
w sklepie wisiało ogłoszenie, przybłąkał się pies, będą musieli się go pozbyć, 
jeśli nie znajdzie 
się właściciel. To walijski collie, dorosły pies, nie szczeniak. Nie nadaje się 
do pilnowania owiec, 
więc pomyśleliśmy, że obejrzymy go sobie. Dzwoniliśmy tam. Rozmawiali z nami 
bardzo 
uprzejmie, to jacyś ludzie o nazwisku Arkwright.
– Ach, Arkwrightowie! Ale ty nie poszłaś... postanowiłaś zostać w domu na 
wypadek, 
gdybym przyszedł...
– Ben uważał, że lepiej będzie, jak nie pójdę, bo bardzo bym się przejęła losem 
tego psa; 
wolał zdecydować sam. To zawsze pewne ryzyko, kiedy się bierze całkiem dorosłego 
psa.
– Hartley, posłuchaj. Tytus wrócił, jest u mnie w domu. Osunęła się na trawę. 
Puściła moją 
rękę.
– Nie!...
– Tak. On nie chce widzieć jego... tylko ciebie. Bardzo pragnie cię zobaczyć. 
Chodź, chodź 
szybko.
– Tytus... ale dlaczego on przyszedł do ciebie? Och, jakie to dziwne, jakie 
straszne...
– Myślałem, że się ucieszysz!
– Że też musiał przyjść do ciebie... O Boże, co ja mam robić, co ja mam robić? – 
Nagle 
zaczęła skamleć jak zagubione dziecko.
– Chodź, zobaczysz się z nim, chodź, w s t a w aj. – Pomogłem jej wstać. – Co 
się stało? Nie 
chcesz się zobaczyć ze swoim synem? Czy to nie cudowne, że wrócił?
– Tak, cudowne... ale ja muszę zostać tutaj... powiedz mu, żeby tu przyszedł. 
Nie wolno mu 
się przyznawać, że był u ciebie.
– On tu nie przyjdzie, w tym rzecz. Chodź, Hartley, przestań zachowywać się jak 
lunatyczka, 
ruszaj się, działaj. On tu nigdy nie przyjdzie, wiesz o tym dobrze. Chodź, Tytus 
na nas czeka. 
Będziesz miała mnóstwo czasu, żeby go zobaczyć, żeby z nim porozmawiać, zanim 
Ben wróci. 
Zostawiłem samochód u stóp wzgórza. – Zacząłem ją ciągnąć w kierunku łąki i 
ścieżki, ale się 
opierała i w końcu usiadła z powrotem na ziemi.
– Och, powiedz mi, czy Tytus... czy on...
– Och, spiesz się! Jeśli chcesz, żeby Tytus nie mówił, że widział się ze mną, to 
lepiej 
powiedz mu o tym sama.
Ten argument, dosyć mętny, zrobił na niej chyba wrażenie; w każdym razie dotarł 
do jej 
świadomości za pośrednictwem strachu.
– Dobrze, ale zostanę tylko parę minut i zaraz mnie odwieziesz z powrotem.
– Tak, tak, tak. – Pomogłem jej znowu wstać.
– I musimy iść przez las, żeby nas nikt nie widział.
– Sądziłem, że nikogo tu nie znasz. No, teraz to już naprawdę musimy się 
spieszyć.
Ruszyliśmy przez las ścieżką, w niektórych miejscach tak zarośniętą, że było tu 
prawie 
ciemno, co chwila potykaliśmy się, smagały nas po twarzy jakieś gałęzie, 
wplątywaliśmy się 
w jeżyny i nieustannie tarasowały nam drogę młode drzewka rosnące na ścieżce. Ta 
dziwna, 
idiotyczna, uciążliwa wędrówka tak mnie irytowała, że miałem ochotę krzyczeć. 
Hartley 
posuwała się obok mnie konwulsyjnie i niezgrabnie. Czułem się tak, jakbym 
ciągnął kloc drzewa.
Wreszcie zdyszani i przemoczeni wydostaliśmy się na trakt nadmorski. Gilbert 
podprowadził 
swego volkswagena na skraj łąki. Kiedy nas zobaczył, zapalił motor i cofnął wóz 
ku nam.
Te kilka dni urlopu spędzonego nad morzem przemieniło zupełnie Gilberta. 
Wyglądał 
młodziej, stał się bardziej sprawny, nawet jego białe loki, mniej skręcone, 
wyglądały bardziej 
naturalnie. Odwiedził sklep rybacki i zaopatrzył się w trampki, cienkie 
płócienne spodnie i duże, 
luźne bawełniane wdzianko, które nosił teraz na białą koszulę. Zrezygnował ze 
swego żałosnego 
makijażu. To był wspaniały okres dla Gilberta. Czuł się potrzebny. Pomagał mi w 
zdobywaniu 
kobiety, ale nie chodziło o Lizzie. Dopuszczono go do przygody, w której brał 
udział uroczy 
chłopiec. Gilbert tryskał witalnością, oczy błyszczały mu z zaciekawienia.
Pomogłem Hartley zająć miejsce na tylnym siedzeniu, po czym sam wsiadłem, 
próbując 
patrzeć na Hartley i Gilberta oczami ich obojga. Gilbert wyglądał na 
przystojnego, dobrze 
odżywionego, dość zamożnego dżentelmena na urlopie. (Obowiązki kamerdynera 
zostały 
anulowane. Teraz grał rolę posiadacza jachtu.) Niestety, nie mogłem sobie 
wyobrazić, jakie 
wrażenie na Gilbercie wywarła moja ukochana ani też czy ta moja „pierwsza 
miłość” spełniła 
jego oczekiwania.
– To jest mój przyjaciel, pan Opian. A to pani Fitch. Gaz do dechy, Gilbert!
Hartley odwróciła się do mnie, kiedy samochód pomknął nadmorskim traktem, ale 
nic nie 
powiedziała. Ściskała mocno, może nieświadomie, w dłoni rękaw mojej kurtki. 
Siedziałem 
odprężony, zadowolony, że czuję dotyk jej palców i kolana. Oczy Hartley miały 
swój fiołkowy 
odcień, a jej napięta twarz ten omdlewający wyraz, który sprawiał, że w czasach 
młodości 
wyglądała tak dziko i budziła takie pożądanie. Teraz wyglądała niemal jak 
obłąkana. 
Uśmiechałem się radośnie, czując się całkiem bezpiecznie w zamkniętym aucie, 
ciesząc się 
z jego szybkości. Świadomość udanej ucieczki oszałamiała mnie. Uśmiechnąłem się 
do Hartley.
Kiedy samochód zatrzymał się na grobli, Hartley ociągała się z wysiadaniem.
– Czy on wie, że ja mam przyjechać? Czy nie mógłby wyjść tutaj, do samochodu?
– Hartley, kochanie, rób, co ci powiedziałem.
W końcu wysiadła, a Gilbert, tak jak mu kazałem, pojechał dalej i po chwili 
samochód znikł 
za zakrętem drogi prowadzącej do hotelu „Pod Krukiem”.
Powiedziałem Tytusowi, żeby czekał w kuchni, ale kiedy znajdowaliśmy się z 
Hartley 
w połowie drogi do domu, otworzył frontowe drzwi.
Tak byłem zaabsorbowany technicznymi szczegółami planu, że właściwie nie 
zastanawiałem 
się, jak będzie wyglądało to spotkanie. Moje zamiary sięgały o wiele dalej, 
nadzieje obejmowały 
o wiele mniej ryzykowną przyszłość. Teraz jednak zostałem zawrócony do 
teraźniejszości i do 
uczucia niepokoju i konsternacji.
Jak tylko Hartley ujrzała Tytusa, zatrzymała się, a twarz jej się okropnie 
zmieniła. Otworzyła 
usta, wargi opadły jej jakoś brzydko, jak gdyby miała się zaraz rozpłakać, 
przymknęła oczy, na 
jej czole pojawiły się plamy, które dostrzegłem już wcześniej. Tylko że to 
wszystko nie było 
wynikiem szoku, jakiego doznała, ani oszałamiającej radości, tylko poczucia 
winy. Błagalnym 
gestem wyciągnęła przed siebie szeroko rozłożone ramiona, ale nie po to, by 
objąć syna, lecz by 
go o coś prosić.
Kiedy to zobaczyłem, przejął mnie tak dojmujący ból, że chciałem krzyknąć: 
przestań, 
przestań. Chciałem się wtrącić z litości, jak w przypadku dwóch nierównych siłą 
przeciwników. 
Ale już zostałem wyłączony z tej gry. Tytus zbliżał się do matki ze zmarszczonym 
czołem i ze 
zmrużonymi oczami, bardzo męski, zdecydowany pozostać spokojnym, twardym, nie 
okazywać 
wzruszenia. Nie potrafił jednak ukryć, co czuje, i widać było wyraźnie w każdym 
jego geście, 
nawet w sposobie chodzenia, że skłonny jest wyjść naprzeciw temu błagalnemu 
gestowi. 
Podszedł do matki, objął ją jakoś szorstko i pchnął w kierunku drzwi. Widziałem, 
że przepychają 
przez drzwi, trzymając ręce na środku jej pleców. Pospieszyłem za nimi.
Rozmawiali już, stojąc w sieni. Pomyślałem, że nie wyglądają wcale jak matka i 
syn. 
A jednak czemu nie? Stosunki rodzinne układają się dziwnie, śmiesznie. Może 
Hartley nie udało 
się stać dla niego matką? Może jej na to nie pozwolono? O czym oni mówią?, 
zastanawiałem się.
– Nie wiedzieliśmy, gdzie jesteś, dokąd pojechałeś. Staraliśmy się dowiedzieć, 
naprawdę, 
wypytywaliśmy... – Zupełnie, jakby Tytus oskarżał ją o to, że nie zdołała go 
odnaleźć. – Tak, tak, 
czuję się dobrze, jestem zdrowa, czuję się doskonale, świetnie – odpowiadała na 
pytanie, którego 
jej wcale nie zadawał. – A ty masz się dobrze? Pracujesz czy też jeszcze... 
Gdzie mieszkasz?
– Nigdzie nie pracuję i nie mieszkam nigdzie.
– Zostawiliśmy tym ludziom nasz adres, na wypadek gdybyś wrócił. I napisałam 
list.
– Dobrze, Mary, dobrze...
Okropnie mnie drażniła ta rozmowa (nie mogłem słuchać, jak on ją uspokaja i 
nazywa 
„Mary”), chciałem ją jakoś przerwać.
– Dlaczego nie wejdziecie do kuchni? Chcecie się czegoś napić? – zapytałem. Sam 
miałem 
ochotę na drinka, a gdybym był na ich miejscu, bardzo by mi się przydał teraz 
jeden głębszy. Ale 
żadne z nich nie zdradzało takiej potrzeby i właściwie zignorowali całkowicie 
moje pytanie.
Tytus wszedł do kuchni, Hartley za nim. Stali obok stołu, trzymając się go, i 
patrzyli na 
siebie udręczonym wzrokiem. Spojrzenie Hartley wyrażało nieśmiałą prośbę i lęk, 
jego zaś pełną 
żalu i wstydu litość. Kuchnia tak bardzo przesycona była bólem, że tworzył on 
między nimi jakąś 
psychiczną barierę. Stałem z boku, obserwując ich, chciałem jakoś przerwać tę 
rozmowę, jakoś 
im pomóc.
– Nie macie ochoty na kolację? Zjemy coś i porozmawiamy.
– Wcale nie zgubiłem waszego adresu – ciągnął Tytus.
– Nie mogę tu zostać – powiedziała Hartley. – Nie chciałbyś przyjść do nas? Ale 
nie wolno 
ci się przyznawać, że tutaj byłeś. Czy zechciałbyś?
Tytus potrząsnął głową.
– Ben nie wie, że przyjechałeś. Nie ma go w domu. Poszedł na farmę dowiedzieć 
się o psa.
– O psa? – zapytał Tytus.
– Tak, chcemy wziąć psa.
– Jakiego?
– Walijskiego collie.
– Czy on go ze sobą przyprowadzi?
– Nie wiem.
To była przynajmniej rozmowa na jakiś temat. Irytowało mnie, że nikt mnie nie 
dostrzega 
i nie słucha, więc krzyknąłem:
– Napijmy się czegoś, zjedzmy coś!
Tytus, nie patrząc na mnie, machnął tylko ręką w moją stronę i powiedział do 
Hartley:
– Wejdźmy tutaj.
Weszli oboje do „czerwonego pokoiku”, a on zamknął mi drzwi przed nosem.
Zdecydowałem, rychło w czas, że lepiej zostawić ich samych. Ponadto teraz, kiedy 
Hartley 
była u mnie, musiałem opracować bardziej szczegółowo następne niebezpieczne i 
decydujące 
posunięcia. Stałem przez chwilę w sieni, zastanawiając się głęboko, a potem 
pobiegłem na górę, 
do saloniku, i wyjąłem papier. Znalazłem w jednej z szuflad trochę papieru 
listowego 
z nadrukiem „Shruff End”, który musiał należeć do pani Chorney. Na gładkim, 
lśniącym 
arkusiku skreśliłem następujące słowa:
Szanowny Panie Fitch!
Pragnę Pana zawiadomić, że Mary jest u mnie. Tytus także.
Z poważaniem Charles Arrow by Włożyłem list do koperty i wybiegłem z domu.
Zdziwiło mnie trochę, że zapadł już ciepły letni zmierzch. W domu było zimno, a 
może tylko 
ja zziębłem? Może mi się wydawało, że czas powinien był się zatrzymać? Po 
drugiej stronie 
drogi kiełkowała szmaragdowozielona trawa, a skały sterczące gdzieniegdzie 
pośród niej lśniły 
brylancikami rosy. Uderzyła mnie fala ciepłego powietrza przesyconego zapachem 
ziemi, roślin 
i kwiatów.
Przebiegłem przez drogę na grobli, a potem ruszyłem w kierunku wieży i hotelu 
„Pod 
Krukiem”, następnie skręciłem w lewo i już widziałem zatokę. Tutaj właśnie, 
posłuszny memu 
poleceniu, Gilbert zaparkował samochód. Chciałem, żeby nie stał na widoku, na 
wypadek 
gdybym później musiał okłamać Hartley.
Gilbert siedział na skale, zapatrzony w niebieskie połyskliwe morze. Zerwał się 
i podbiegł 
szybko do mnie.
– Gilbercie, czy mógłbyś zanieść zaraz ten list do „Nibletts”, do bungalowu, 
wiesz, tego 
ostatniego przy drodze?
– W porządku, szefie. A jak sprawy wyglądają?
– Dobrze. Idź już, tam jest taki poczciwy facet. Jak wrócisz, to zaczekaj tutaj.
– A co z moją kolacją? Czy nie mógłbym wejść do domu? – Gilberta roznosiła 
ciekawość, 
marzył o tym, żeby się już mógł zacząć krzątać po domu.
Nie mogłem na to pozwolić.
– Nie, jeszcze nie teraz. Kup sobie jakąś kanapkę „Pod Czarnym Lwem”, a potem 
przyjdź 
tutaj. Nie wiem, co tam się jeszcze może stać.
– Nic strasznego, mam nadzieję.
– Ja także. A teraz śpiesz się.
– Ale, o panie mój i władco...
– Idź już.
– Mogę się zatrzymać w barze na drinka? Umieram z pragnienia.
– Dobrze, ale nie za długo. Cztery minuty.
Skwaszona twarz Gilberta skojarzyła mi się nieprzyjemnie z Freddiem Arkwrightem. 
Wszędzie ci Arkwrightowie! A oni będą trzymali z Benem.
Pobiegłem z powrotem. Samochód Gilberta minął mnie przy drodze na grobli.
Wszedłem do domu (było tu chłodno) i w kuchni nalałem sobie pół szklanki 
wytrawnego 
sherry. Nie nasłuchiwałem, co się dzieje za drzwiami „czerwonego pokoiku”. 
Wyszedłem przed 
dom, na trawnik, a potem wdrapałem się na jedną ze skał, skąd mogłem widzieć 
morze. 
Zacząłem powoli sączyć sherry.
Jak dotąd, nieźle. Ale jak się Hartley zachowa, kiedy zacznę ją przyciskać do 
muru? I co 
zrobi Ben, kiedy dostanie mój list? Kiedy go dostanie? Jeśli poszedł do „Amorne 
Farm” 
i z powrotem piechotą, i załóżmy pół godziny rozmawiał na temat psa, powinien 
wrócić do 
„Nibletts” około wpół do dziesiątej. W tej chwili było parę minut po ósmej. 
Przypomniałem 
sobie, że jestem głodny. Po sherry zakręciło mi się w głowie. Jeśli jednak ci 
cholerni 
Arkwrightowie odwiozą go samochodem, Ben może być w domu już parę minut po wpół 
do 
dziewiątej. Ale z drugiej strony jeśli będzie wracał piechotą z psem, może nie 
dotrzeć do 
„Nibletts” przed dziesiątą. Dlaczego raptem zapragnął mieć psa? Czyżby chciał go 
wytresować 
tak, żeby atakował mnie?
Po głębszym namyśle doszedłem do wniosku, że nie ma większego znaczenia, o 
której 
godzinie Ben wróci, gdyż i tak tej nocy nic nie zrobi. Będzie czekał na Hartley 
i na Tytusa, 
a potem zacznie zgrzytać zębami ze złości. Wydawało mi się nawet, że znajdzie 
jakąś ponurą 
przyjemność w tej swojej wzrastającej wściekłości. Nie był to miły człowiek.
Skończyłem sherry i wszedłem do domu. Z „czerwonego pokoiku” nadal dobiegały 
głosy. Im 
dłużej będą rozmawiać, tym lepiej, pomyślałem. Każda mijająca minuta mogła 
mocniej związać 
ich ze sobą, a jednocześnie uszczuplała coraz bardziej niebezpieczny czas. Może 
wyjdą stamtąd, 
kiedy zgłodnieją? Ale byli prawdopodobnie zbyt podnieceni, żeby odczuwać głód.
Ja mimo nękających obaw czułem głód. Usiadłem i przez chwilę pogryzałem biskwity 
i oliwki, a potem wyskrobałem z garnka na talerz resztki potrawki z ryby, 
nalałem sobie szklankę 
białego wina i znów wyszedłem przed dom, żeby obserwować morze. Czułem się 
bardzo 
dziwnie: byłem bardzo podniecony, zdenerwowany, trochę pijany, ale głowę miałem 
jasną.
Niemal natychmiast usłyszałem krzyk Tytusa. Widocznie nie mógł się zdobyć na to, 
żeby 
zawołać: – Charles! – albo: – Panie Arrowby! – więc krzyknął kilka razy: – Hej! 
Hej! – a potem 
zahukał jak sowa.
Najpierw chciałem zignorować te okrzyki, ale w końcu zdecydowałem się odezwać, 
mimo że 
było o wiele za wcześnie, bym mógł się spodziewać Bena. Wróciłem niepewnie na 
trawnik 
z talerzem i szklanką.
Tytus i Hartley stali na zewnątrz, przed drzwiami. Ona z tą swoją roztargnioną, 
zalęknioną 
miną, którą znałem tak dobrze.
– Wie pan, Mary uważa, że lepiej będzie, jak już pójdzie. Powiedziałem jej, że 
jest jeszcze 
mnóstwo czasu, ale ona chce iść już teraz.
– Czy mógłbyś mnie odwieźć zaraz? Proszę... – Powiedziała to twardo, niemal ze 
złością.
– Wyjrzałem przed dom, nie dostrzegłem jednak nigdzie samochodu – ciągnął Tytus. 
– Ona 
zaczyna się bardzo niepokoić.
– Nie ma się czym niepokoić. – Wszedłem do kuchni, oni za mną. – Może zjemy 
kolację?
– Muszę iść – powtórzyła Hartley. Jej krótkie spotkanie z Tytusem, jakkolwiek im 
upłynęło, 
dobiegło końca i czas okrutnego męża, którego niewolnicą się czuła, wypędził jej 
z głowy nawet 
Tytusa. Znowu ogarnął ją dawny strach. Jakże ja nie znosiłem tego dzikiego, 
niemal 
nieprzejednanego wyrazu trwogi na jej twarzy. Stawała się wtedy brzydka. A 
przecież wtedy, 
w lesie, gdy pocałowała moją rękę, wyglądała pięknie.
– Gdzie jest ten samochód? – niecierpliwił się Tytus. – Ona musi wracać do domu.
Widocznie zapomniał, że jego zadaniem było zatrzymać Hartley w „Shruff End”... A 
może, 
co wydawało mi się bardziej prawdopodobne, i jemu udzieliła się jej trwoga? 
Okazałem się zbyt 
taktowny, wyjaśniając Tytusowi sytuację, i niezbyt jasno mu wszystko 
przedstawiłem. Nie 
powiedziałem mu wszystkiego, co miałem w planie, częściowo dlatego, że nie byłem 
pewny, jak 
on na to zareaguje. Wspomniałem o tym, że zgodnie z moim przypuszczeniem Hartley 
będzie 
chciała u mnie zostać, a on powinien ją do tego namawiać.
Ale teraz zrozumiałem, że powinienem był mu dokładniej to wszystko wytłumaczyć.
– Nie potrzebujesz tam wracać – zwróciłem się do Hartley.
– I tak zostałam o wiele dłużej, niż miałam zamiar – odpowiedziała. – On mówił, 
że wróci 
około wpół do dziesiątej, ale może być w domu wcześniej. Więc muszę iść już 
teraz, w tej chwili, 
proszę.
– Nie potrzebujesz się śpieszyć. Wysłałem do niego Opiana z listem, 
zawiadamiając, że 
jesteś tutaj wraz z Tytusem, więc nie będzie się martwił. Przyjdzie tutaj. I 
wtedy Gilbert odwiezie 
was wszystkich.
Tytus gwizdnął. Zrozumiał od razu potworność tego, co uczyniłem. Do Hartley 
dotarło to 
dopiero po chwili.
– Czy to znaczy... to znaczy... że go poinformowałeś? Rozmyślnie go 
poinformowałeś? Och, 
jaki ty jesteś podły!... Ty głupcze, ty nic nie rozumiesz... nic nie 
rozumiesz... – Łzy wściekłości 
i rozpaczy trysnęły jej z oczu, a twarz zapłonęła gniewem.
Postąpiłem krok do tyłu i nadal utrzymując się w roli, którą sobie narzuciłem, 
ale również 
z przekonaniem rzekłem:
– Hartley, nie wolno ci się go tak bać! Mam już po uszy twojego zachowania wobec 
tego 
cholernego gbura. Dlaczego uważasz, że musisz cały czas kłamać? Dlaczego, u 
diabła, nie 
mogłaś się spotkać tutaj z Tytusem? Przecież to całkiem naturalne i nie ma w tym 
nic 
niewłaściwego.
Tytus popatrzył na Hartley z uwagą i zainteresowaniem, na mnie zaś jakoś kpiąco.
– I zaprosił go pan tutaj!? O Jezu! – zawołał i ciągnął dalej: – Oczywiście, on 
na razie nie 
dostał tego listu, bo jeszcze nie wrócił do domu.
Hartley popatrzyła na zegarek i także to sobie uświadomiła.
– Och, tak, w żadnym wypadku nie powinien listu przeczytać, nie powinien w 
żadnym 
wypadku! Więc jeśli wyruszymy stąd od razu, będzie można go jeszcze zabrać, 
zanim Ben go 
zobaczy. I wszystko będzie w porządku. Po prostu nie powinien zobaczyć tego 
listu. Musimy 
natychmiast wyruszyć, samochód, prędzej, samochód, proszę...
– Strasznie mi przykro, ale samochodu nie ma tutaj w tej chwili – stwierdziłem 
z oszałamiającym spokojem. – Został odstawiony do garażu koło hotelu „Pod 
Krukiem”. Ma 
jakiś defekt w motorze.
– Kiedy wróci? – zapytał Tytus.
– Nie wiem. Mam nadzieję, że niedługo.
– Możemy do nich zadzwonić?
– Nie znam numeru telefonu.
– Muszę jechać, muszę jechać, muszę jechać! – krzyczała Hartley. – Jeśli 
pobiegnę, zdążę na 
czas.
– Ja pobiegnę – zdecydował Tytus.
– Nie, nigdzie nie pobiegniesz – powiedziałem, patrząc na niego z wściekłością. 
– A teraz, 
Hartley, usiądź tu przy stole i przestań się zachowywać jak ktoś niespełna 
rozumu. Samochód 
prawdopodobnie lada moment będzie z powrotem. Ale posłuchaj. Nie chcę, żebyś tam 
wracała, 
do niego, do jego domu. Chcę, żebyś została tutaj. Zostań tutaj, z Tytusem i ze 
mną. – Znowu 
rzuciłem Tytusowi znaczące spojrzenie. Wydawało mi się, że sens moich słów 
przenika powoli 
do jego mózgu.
Hartley usiadła. Przenosiła wzrok to na mnie, to na Tytusa, jak przestraszone 
zwierzątko. 
Usiadłem przy niej. Drżała, ale dostrzegłem w jej zalęknionym spojrzeniu jakiś 
błysk 
zrozumienia. Nadszedł krytyczny moment.
– Ona chce wrócić – powiedział Tytus. – A ja wrócę razem z nią. Już się 
zdecydowałem.
– Nie. Oboje zostaniecie tutaj – sprzeciwiłem się; starałem się zyskać na 
czasie. – Hartley, 
kochanie, on będzie wiedział, gdzie jesteś, nie będzie się obawiał, że się 
utopiłaś. Może tu 
przyjść, żeby zobaczyć się z Tytusem. Tytus zostanie tutaj. On tu mieszka. 
Tytus, nie chcesz 
chyba naprawdę tam iść?
Tytus, wyraźnie strapiony, powtórzył:
– Ona chce wrócić. Nie chce, żeby on zobaczył ten list. Jest jeszcze czas, 
zdążymy. Dobiegnę 
tam w ciągu dwudziestu minut. Przecież to niedaleko, zaraz za wioską, no nie?
– Och, idź już, proszę, proszę – krzyknęła Hartley. – Idź już. Drzwi nie są 
zamknięte, 
wystarczy tylko...
– A może lepiej pobiec do hotelu? Gdzie jest bliżej?
– Ja chcę, żeby on przeczytał ten list – powiedziałem do Tytusa. – A wy oboje 
macie tu 
zostać. Czyżbyśmy byli niewolnikami tego człowieka? Chcę uwolnić twoją matkę z 
tego 
więzienia.
Hartley jęknęła boleśnie.
– Dlaczego pan chce, żeby on przeczytał ten list? – zapytał Tytus. – Nie 
rozumiem tego 
wszystkiego. To mi wygląda na jakiś spisek. Powiedział mi pan, że ona będzie 
chciała zobaczyć 
się ze mną tutaj, ale nie myślałem, że pan ją chce wciągnąć w pułapkę i ściągnąć 
na nią 
nieszczęście.
– To właśnie chcę zrobić – powtórzyłem za nim. – Chcę ją wciągnąć w pułapkę i 
ściągnąć na 
nią nieszczęście.
– Nie! Nie! – Hartley zerwała się z krzesła i podbiegła do drzwi.
Ruszyłem za nią na ślepo; zamierzałem ją chwycić za ramię, ale chwyciłem za 
sukienkę 
i rozdarłem nieco przy dekolcie. Czując, że sukienka się drze, Hartley 
zatrzymała się raptownie. 
Wróciła do stołu i ukryła twarz w dłoniach.
– Niech pan posłucha – odezwał się Tytus. – Nie podoba mi się to wszystko. Nie 
może pan 
jej zatrzymywać wbrew woli.
– Chcę, żeby mogła podjąć decyzję zgodnie ze swoją wolą.
– Zgodnie ze swoją wolą? Ona tego nie może zrobić – stwierdził Tytus. – Już 
dawno 
zapomniała, co to jest wolna wola. Poza tym jeśli pan ją tu zatrzyma, będzie 
taka przerażona, że 
stanie się niezdolna do myślenia. Pan nie wie, jak to wygląda. Ona może 
zwariować. Obawiam 
się, że źle pana zrozumiałem. Pan tego wprawdzie nie powiedział, ale sądziłem, 
że się jakoś 
umówiliście. Sądziłem, że ona jest do tego wszystkiego w jakimś stopniu 
przygotowana. Nie 
może pan przecież tak nagle ją zmusić, żeby opuściła człowieka, z którym żyła od 
lat.
– Dlaczego nie? Kiedy ludzie rozstają się z kimś, z kim żyli od lat, zwykle 
robią to nagle, bo 
to jest jedyny możliwy sposób. Pomagam jej w czymś, co pragnie uczynić, ale nie 
potrafi bez 
mojej pomocy. Czy ty tego nie rozumiesz?
– Niezupełnie.
– Ona się uspokoi i będzie mogła to przemyśleć już wkrótce, może jutro.
– Jutro? Tutaj?
– Tak.
– Ma pan zamiar trzymać ją przez całą noc?
– Tak.
– A jeśli on przyjdzie?
– Nie sądzę. A żeby odpowiedzieć na twoje wcześniejsze pytanie, ja go nie 
zapraszałem.
– O Jezu! Co on sobie pomyśli?
– Gówno mnie obchodzi, co on sobie pomyśli – wybuchnąłem. – Właściwie im gorzej 
będzie 
myślał, tym lepiej. Niech sobie myśli, co tylko zechce, co tylko ta jego 
parszywa wyobraźnia mu 
podsunie.
– Czy należy do... pańskiego planu rozwalenie wszystkiego?
– Tak.
– O Boże – westchnął Tytus, a po chwili dodał: – Uważam, że to jest 
nieprzyzwoite. I nie 
podoba mi się, kiedy pan o niej mówi tak, jak gdyby była dzieckiem albo umysłowo 
chorą. Idę 
popływać.
– Tytus... nie myśl o mnie źle... widzisz...
– Och, ja nie myślę o panu źle, ale kiedy patrzę na pana, po prostu zatyka mnie 
z podziwu... 
Ja po prostu nie zdobyłbym się na coś takiego.
– Nie pobiegniesz po ten list?
– Nie. Zresztą sądzę, że jest już za późno.
– I nie uciekniesz ode mnie?
– Nie ucieknę od pana.
Wyszedł tylnymi drzwiami.
Na dworze był już późny mglisty wieczór i skały rzucały długie cienie na trawę. 
Nie 
patrzyłem na zegarek. Usiadłem koło Hartley.
Odjęła ręce od twarzy i siedziała teraz bezwolna, wpatrując się w stół. W 
miejscu, gdzie 
szarpnąłem sukienkę, widniało niewielkie trójkątne rozdarcie. Dostrzegłem 
ciemnoczerwony pas 
opalenizny, który biegł od jej szyi, biustonosz i krągłe piersi. Słyszałem jej 
szybki oddech.
To było rzeczywiście nieprzyzwoite. Od chwili, kiedy powstał w mojej głowie 
pierwszy 
zarys tego planu, miałem zamiar zatrzymać tutaj Hartley, jeśli to będzie 
konieczne, siłą, ale nie 
rozpatrywałem tego szczegółowo, bo miałem nadzieję, że jak tylko ona zobaczy u 
mnie Tytusa, 
nastąpi jakieś przesilenie, dojdzie do głosu jej intuicja, domyśli się 
wszystkiego, zrozumie, że jest 
wolna i może zacząć nowe życie ze mną i z Tytusem. Byłem głęboko przekonany, że 
kiedy to 
zrozumie i poczuje się wolna, przyjdzie do mnie. Nawet jeśli Tytus stanowił dla 
mnie jeszcze 
wielką niewiadomą i mógł dysponować swoją wolnością, jak mu się podobało. Być 
może 
istotnie, zainspirowany opatrznościowym pojawieniem się chłopca, działałem zbyt 
szybko. Te 
ostatnie koszmarne pół godziny zachwiało moimi postanowieniami tak bardzo, że 
niemal 
myślałem o tym, żeby odwieźć Hartley do domu. Tylko czy mogłem to zrobić teraz? 
Byłem 
prawie pewien, że Ben już wrócił i przeczytał mój list. A więc... mój plan 
powiódł się tak 
znakomicie, że sam wpadłem w pułapkę. Spojrzałem na zegarek. Było za pięć wpół 
do dziesiątej.
Ująłem dłonie Hartley, ułożyłem je jedna na drugiej i nakryłem własną ręką. 
Potem 
odwróciłem jej twarz tak, żeby patrzyła na mnie. Nie płakała. Z niewypowiedzianą 
ulgą 
stwierdziłem, że nie spogląda już na mnie tym pełnym niepokoju, surowym 
wzrokiem, którego 
się tak lękałem, ale zupełnie inaczej: z sympatią i zadumą. I chociaż taka 
smutna, sprawiała 
wrażenie młodszej; była bardziej ożywiona, mniej apatyczna, jakaś 
inteligentniejsza; bardziej mi 
przypominała dawną Hartley. Znowu nabrałem ufności. Może w końcu poruszyła ją 
perspektywa 
odzyskania wolności? Może mój plan był słuszny? To tylko kwestia pewnej 
kuracji... kuracji 
psychologicznej. Zdałem sobie sprawę, że gdybym teraz okazał słabość, mogłoby to 
pociągnąć za 
sobą fatalne skutki. Muszę być bezwzględny, muszę się okazać istotnie 
człowiekiem, którego 
postępowanie sprawia, że Tytusa „zatyka” z zachwytu.
– Nie puszczę cię, Hartley, ani dziś wieczór, ani nigdy. W każdym razie dziś nie 
możesz tam 
wrócić. Jest już za późno, żeby zabrać ten list. On go już przeczytał. Niech 
sobie myśli, co mu się 
podoba. Dlaczego masz go się lękać, dlaczego masz go okłamywać? To dla mnie 
takie bolesne. 
Nie mogę tego znieść, Tytus także. Tytus pragnie być z tobą, ale nie z nim. Czy 
to ci nic nie 
mówi? Lubię Tytusa, on mnie też. Dlaczego Tytus nie mógłby zostać moim synem, a 
ty moją 
żoną? Los tego chciał, Hartley, los tak chce. Dlaczego Tytus zjawił się tutaj 
właśnie teraz, 
dlaczego przyszedł do mnie? Dlaczego ja tu przyjechałem? Musisz chyba 
dostrzegać, jak 
niezwykle się to wszystko ułożyło. Tytus bardzo pragnie być z tobą, ale nigdy by 
tam nie 
poszedł, nigdy. Przecież ucieszyłaś się, kiedy go zobaczyłaś, prawda? Mogłaś z 
nim 
porozmawiać. O czym rozmawialiście?
– O psach...
– O psach?
– Wspominał psy, które u nas były, kiedy był malutki. On bardzo lubi zwierzęta.
– Och, dobrze... Hartley, odetchnij, zostaw sprawy ich własnemu biegowi, zrzuć 
to 
z ramion...
– Co mam zrzucić?
– Wiesz przecież... ten ciężar, tę bezsensowną, bezużyteczną lojalność, to 
bezsensowne 
poświęcenie. Jego także unieszczęśliwiasz, pozwól sprawom się toczy ć własnym 
biegiem, niech 
o n sobie pójdzie. Jesteś na pół umarłą istotą.
– Tak... – przytaknęła w zamyśleniu. – Często czułam się tak, jakbym była na pół 
umarła. 
Myślę, że wielu ludzi tak się czuje. Ale można chyba być na pół umarłym i mieć 
jakieś 
przyjemności wżyciu?...
Pełen zadumy ton jej głosu sprawił, że miałem ochotę krzyczeć z radości. Moje 
słowa 
docierały do niej, mówiła o tym. Budziłem ze snu moją śpiącą królewnę.
– Musisz być głodna. Napij się wina. Zjedz trochę tej ryby, został jeszcze 
kawałek.
– Napiję się tylko wina i zjem kawałek chleba.
– Z serem i z oliwkami.
– Nie lubię oliwek. Już ci mówiłam.
Zjadła kilka kęsów chleba z serem, po czym odsunęła wszystko na bok. Napiła się 
wina. Ja 
także. Nie mogłem nic przełknąć.
– Hartley, wiesz, wydaje mi się, że już przekroczyłaś Rubikon. A co jest po 
drugiej stronie? 
Wolność, szczęście.
– Coś się na pewno stało – powiedziała, zwracając ku mnie spokojniejszą już 
twarz, 
wygładzając czoło palcami. Potem przesunęła ręką po policzkach, jak gdyby 
modelowała swą 
twarz, czyniła ją spokojną i otwartą. I okazało się, że materiał poddaje się 
temu modelowaniu. 
Podnosiło mnie to na duchu. Spostrzegłem znów, że jej dzikość ma w sobie jakiś 
spokój. – Ale 
nie to, o czym myślisz. To nie ma nic wspólnego ze szczęściem. Nie zamierzam 
walczyć z tobą, 
mój drogi, to znaczy walczyć fizycznie, nie będę próbowała uciekać, nie będę 
płakać ani 
krzyczeć. Nie mogę tego robić, chociaż to właśnie czynię w duchu: płaczę i 
krzyczę. Są takie 
chwile, nauczyłam się tego, że człowiek musi się poddać. Wiem, co chcesz zrobić 
i dlaczego. 
Chcesz, żeby moje małżeństwo rozpadło się z trzaskiem. Ale ono się nie 
rozpadnie. Jest 
niezniszczalne.
– Mówisz to tak, jak gdyby było więzieniem.
– Ludzie jakoś żyją w więzieniach.
– Nie wtedy, kiedy mogą się z nich wydostać.
– I wtedy także, czasami. Ach... ale ty nic nie rozumiesz. Możesz tylko 
pogorszyć sytuację. 
I to właśnie zrobiłeś dziś wieczorem.
Słowa te, ton, jakim je wypowiedziała, zabrzmiały okropnie, jakby spokojny 
sędzia wydawał 
nieuchronny wyrok. A jednak, pomyślałem, gdyby tak rozpaczliwie i kategorycznie 
pragnęła 
odejść, to przecieżby płakała i krzyczała, bo rozsądek by jej mówił, że to by 
mnie skłoniło do 
ustąpienia. Skoro jest taka spokojna, choć tak tragizuje sytuacje, chyba 
troszeczkę jest 
zadowolona z tego, że ją zmusiłem do pozostania. Bez wątpienia pomieszały jej 
się pechowo 
uczucia, tworząc groch z kapustą.
W kuchni zrobiło się teraz trochę ciemniej. Tytus wszedł frontowymi drzwiami i 
stanął przy 
piecyku. Nie patrzył na nas. Znalazł talerz z resztą ryby. Nagle mi się 
przypomniało, że Gilbert 
nadal tkwi na swym posterunku. – Idź, powiedz Gilbertowi, żeby tu przyszedł – 
krzyknąłem do 
Tytusa, który właśnie znikał w sieni z talerzem z resztą potrawki. – Czeka w 
samochodzie koło 
wieży. A potem zamknij frontowe drzwi na klucz.
Nalałem Hartley jeszcze trochę wina. Było coś zatrważającego w jej pełnym 
rezygnacji 
spokoju. Czy uważała, że w końcu zdecyduję się odwieźć ją do domu? Może obawa 
przed taką 
perspektywą czyniła ją tak spokojną?
Nie od razu dotarło do mnie to, co powiedziała. Wstałem, zamknąłem drzwi 
wyjściowe 
i klucz schowałem do kieszeni. Nie byłem wcale pewny, czy Ben nie zjawi się 
jeszcze tego 
wieczoru, ale czułem się teraz taki silny, że prawie nie dbałem o to, czy się 
zjawi, czy nie. 
Usłyszałem, że Gilbert wraca, skarżąc się głośno Tytusowi. Zgrzytnął w zamku 
drzwi 
frontowych przekręcany klucz. Zapaliłem świecę i zaciągnąłem zasłony, chociaż na 
dworze było 
jeszcze widno i świecił ogromny, ale przesłonięty mgiełką księżyc w kolorze sera 
wensleydalskiego. Po raz pierwszy byłem z Hartley i nie mieliśmy ściśle 
ograniczonego czasu. 
Uczucie, że jesteśmy sami, że mamy przed sobą wiele godzin, było niesamowite. 
Nie posiadałem 
się z radości, a jednocześnie wydawało mi się to całkiem nierealne. Napiłem się 
jeszcze wina.
– Hartley, chyba nigdy nie czułem się w pełni szczęśliwy od czasu... kiedy 
odeszłaś ode 
mnie. Nie wyobrażasz sobie, jak ja wtedy cierpiałem. Byliśmy szczęśliwi, prawda? 
Wtedy, gdy 
jeździliśmy na rowerach. Mieliśmy cudowną, radosną, wspaniałą młodość, taką, 
jaka młodość 
powinna być. Nigdy nie kochałem nikogo innego. Dlatego właśnie naprawdę powinnaś 
mi 
wybaczyć, że teraz posuwam się aż do tego... – Mówiłem lekkim tonem, miałem 
nadzieję, że 
w ten sposób skłonię ją do tego, żeby była dla mnie łaskawsza. O Boże, 
pomyślałem, żebym tak 
odnalazł ją podczas wojny, żebym się kiedyś na nią natknął gdzieś na ulicy w 
Leicester! 
Z szybkością przesuwającej się taśmy filmowej ujrzałem nagle w wyobraźni, jak ją 
spotykam, 
a ona mi mówi, że jej małżeństwo to pomyłka. A jeszcze lepiej byłoby, gdyby Ben 
zginął 
podczas wojny bohaterską śmiercią... nawet zacząłem się zastanawiać, jak 
wytłumaczyłbym to 
Klementynie, kiedy Hartley odezwała się znowu.
– Dziwi cię pewnie, że jestem taka spokojna. Czasem ogarnia mnie taki spokój, bo 
czuję, że 
moja wędrówka już niedługo...
– Co to znaczy?
– Czasami pragnę, żeby on...
– Żeby co? Czy on ci groził?
– Nie, nie... nie to chciałam powiedzieć.
– Więc co miałaś na myśli? Słuchaj, ty nie możesz do niego wrócić, ja ci nie 
pozwolę, nawet 
jeśli nie chcesz zostać ze mną. – Ale co ja sobie wyobrażałem? Że co z nią 
zrobię? Załatwię jej 
pracę w jakiejś kwiaciarni? – Hartley, musisz zostać ze mną i z Tytusem, tu jest 
twoje miejsce. 
Niezależnie od wszystkiego przychodząc tutaj, do mnie, Tytus potwierdził 
przypuszczenie Bena, 
że jest moim synem.
– Dopiero teraz przyszło ci to do głowy?
– Och, Hartley, bądź dla mnie miła, nie zachowuj się jak ktoś obcy. Przyznaj, 
powiedz, że 
nigdy nikogo naprawdę nie kochałaś oprócz mnie... i w końcu wróciłaś do domu. 
Tej nocy, kiedy 
cię ujrzałem w świetle reflektorów samochodowych, szłaś tutaj, musiałaś tu 
przyjść. Powiedz, że 
mnie kochasz, powiedz, że wszystko będzie dobrze, że będziemy szczęśliwi. Jezu, 
czy ty nie 
chcesz w końcu być szczęśliwa i żyć z człowiekiem, który cię kocha, jest dla 
ciebie dobry 
i wierzy w to, co mówisz? Hartley, spójrz na mnie. Nie, chodź tu do mnie, nie 
wiem, dlaczego 
siedzimy jak głupi przy tym stole.
Wziąłem świecę i pociągnąłem Hartley za sobą do „czerwonego pokoiku”. Zasłoniłem 
okno 
i usiadłem w fotelu. Chciałem, by usiadła mi na kolanach, ale ona zsunęła się na 
podłogę u moich 
stóp i wzięła mnie za rękę. Wolno, ostrożnie zacząłem ją całować, potem 
pieściłem jej piersi. 
Zachowywaliśmy się jak dzieci, jak nastolatki. Pragnąłem jej, ale było to 
pożądanie cudowne, nie 
dające się odróżnić od czystej miłości, pełne czci, silne, a jednocześnie 
opiekuńcze. Było to 
pożądanie młodego, niezręcznego, niedoświadczonego i pełnego pokory chłopca. Nie 
wiedziałem, jak ją objąć, co zrobić, żeby jej suche wargi odpowiedziały na mój 
pocałunek. 
W końcu i ja się położyłem na podłodze, objąłem ją tak, że przywarła do mnie 
całym ciałem, 
i zapytałem, patrząc jej z zakłopotaniem w oczy:
– Hartley, kochasz mnie, prawda, kochasz mnie?
– Och, tak... jakież to ma znaczenie?
– Jesteśmy sobie bliscy, znamy się tak dobrze.
– Tak, to dziwne, ale wydaje mi się, że w pewnym sensie nikt inny nie jest mi 
tak bliski. 
Chyba dlatego, że byliśmy tacy młodzi, kiedy się poznaliśmy. Później, w starszym 
wieku, nie 
można już tak dobrze poznać człowieka, a może tylko ja nie potrafiłam...
– Ty znasz mnie, ja znam ciebie.
– Czułam się tak, jak gdybym nie istniała, jak gdybym była niewidzialna, 
oddalona wiele, 
wiele mil od świata. Nie wyobrażasz sobie, jak bardzo samotna byłam przez całe 
życie. I nikt nie 
jest temu winny, tylko ja sama.
– Ja cię widzę, Hartley, istniejesz, jesteś przy mnie. Kocham cię, Tytus cię 
kocha. Będziemy 
już odtąd razem, wszyscy troje.
– Tytus już dawno przestał mnie kochać. – Zaczęła płakać.
– Nie płacz. On cię kocha, wiem o tym, bo mi to sam powiedział. Wszystko będzie 
dobrze 
teraz, kiedy się uwolniłaś od tego strasznego człowieka.
Dotykałem łez, które powoli spływały po jej policzkach, i w końcu Hartley, 
odpychając mnie 
od siebie, zaczęła jednocześnie głaskać mnie pieszczotliwie po twarzy.
– Och, Charles... Charles... jakie to wszystko dziwne.
– Widzisz, znów jest tak jak dawniej... jak wtedy kiedy leżeliśmy w lesie... 
Hartley, będziesz 
ze mną wreszcie tej nocy? Musimy należeć do siebie. Nie możemy tak tu leżeć 
przez całą noc, 
prawda?
Zesztywniała nagle i usiadła.
– To przez to wino. Nie jestem przyzwyczajona... muszę być pijana... pijana...
– Tylko nie każ mi się teraz odwozić do domu! Jest na to o wiele za późno, pod 
każdym 
względem!
Uklękła, a potem stanęła sztywno na nogach. Ja także się podniosłem i stanąłem 
przed nią, 
lekko dotykając palcami jej łokci.
– Charles, nie wiesz, coś ty zrobił!! Oczywiście, że wrócę jutro do domu. A 
teraz muszę się 
przespać. Chcę się położyć. Sama. Chciałabym umrzeć w tym śnie, chciałabym uciec 
stąd 
i wpaść do morza.
– Co za bzdury! Umiesz pływać?
– Nie.
– Chodźmy na górę, ale obiecaj mi, że nie uciekniesz w nocy.
– Jutro muszę tam wrócić. To jeszcze jeden dowód mojej głupoty. Och, jakaż ja 
jestem 
głupia, zawsze taka byłam, nie powinnam w ogóle wychodzić z domu. Nie jestem na 
ciebie zła, 
to wszystko moja wina, tylko moja. Tak, chyba cię kocham, nigdy o tobie nie 
zapomniałam 
i kiedy cię zobaczyłam, wszystko wróciło... ale to dziecinada, to całkiem nie z 
tego świata. Nigdy 
nie było na tym świecie miejsca dla naszej miłości. W przeciwnym wypadku, nasza 
miłość 
zwyciężyłaby i nigdy byśmy się nie rozstali. Właściwie to nie ja odeszłam, to ty 
odszedłeś, choć 
nie pamiętasz, jak to się stało... a teraz nie ma już miejsca dla naszej miłości 
na tym świecie... to 
wszystko nie ma sensu, jest niestosowne, to jakiś sen, znaleźliśmy się w krainie 
snów i jutro 
musimy ją opuścić. Powiedziałeś, że to zrządzenie losu, ale nie w takim sensie, 
o jakim myślisz. 
To jest zły los, mój los. To ja w jakimś sensie do tego doprowadziłam, ja 
wprowadziłam ten 
zamęt, ja stałam się przyczyną tej koszmarnej sytuacji. Dlaczego tu 
przyjechałeś? To ja w jakimś 
sensie to sprawiłam. Czasami ludzie zostają zwabieni na zagładę, nie czeka ich 
dobro, lecz 
nieszczęście i śmierć. I właśnie to robię przez całe życie. Nie mam domu, nie 
mam dziecka, tylko 
same koszmary.
Przypomniałem sobie słowa Tytusa: „Ona jest trochę fantastką”. A poza tym była 
kompletnie 
pijana. Z pewnością nie miałoby sensu kwestionowanie jej bezsensownych słów. 
Przytuliłem ją 
mocno do siebie.
– Przestań, Hartley, staruszko kochana, przestań, moja maleńka. Nie odszedłem od 
ciebie, 
w każdym razie nie tak, jak myślisz. Wiesz, że to tylko wymówki! Znajdzie się 
miejsce dla 
naszej miłości na tym świecie, zobaczysz. Teraz, kiedy już tu jesteś, wszystko 
jest naprawdę 
bardzo proste. Zaczekaj tylko do rana, kiedy się rozwidni, nabierzesz odwagi. 
Chodź ze mną na 
górę, będziesz spała, gdzie zechcesz.
Ze świecą w ręku przeprowadziłem ją przez kuchnię. Kiedy podeszliśmy do schodów, 
dostrzegłem światło pod drzwiami frontowego pokoju, gdzie spał Tytus, i 
usłyszałem jakieś 
głosy. Kiedy pomyślałem, że Tytus i Gilbert siedzą przy świecy na poduszkach 
rozłożonych na 
podłodze, poczułem ukłucie zazdrości. Weszliśmy z Hartley na górę.
Pokazałem jej, gdzie jest łazienka, zaczekałem pod drzwiami, a potem 
zaprowadziłem ją do 
swojej sypialni. Wiedziałem, że nie będzie ze mną spała. Uważałem, że lepiej 
zostawić ją teraz 
samą. Ogarnęło ją jakieś zabobonne przerażenie, które przekształciło się w 
przemożne pragnienie 
pogrążenia się w nieświadomości.
– Chce mi się spać, muszę zasnąć, tylko sen ma jakieś znaczenie, sen. Będę spać.
Miałem na tyle rozsądku, że przewidziałem taką sytuację i posłałem Hartley na 
podłodze 
w środkowym pokoju na piętrze, na materacu z mojej kanapy. Przyniosłem tu 
świecę, zapałki, 
nawet nocnik. Zaproponowałem swoją piżamę, ale Hartley położyła się od razu w 
sukience 
i naciągnęła koc na głowę, jakby nakrywając swoje zwłoki. Chyba natychmiast 
zasnęła; była to 
szybka ucieczka w zapomnienie chronicznie nieszczęśliwej osoby.
Wycofałem się z pokoju, zamknąłem drzwi, przekręciłem cicho klucz w zamku. Nigdy 
nie 
zapomnę koszmarnej sceny, jaką sobie wyobraziłem: doprowadzona do rozpaczy 
kobieta biegnie, 
by utopić się w morzu. Znalazłszy się w swojej sypialni, zrzuciłem szybko buty i 
dałem nura do 
łóżka. Byłem kompletnie wyczerpany, lecz sądziłem, że tak podekscytowany nie 
będę mógł 
zasnąć. Myliłem się. Już po kilku sekundach spałem jak zabity.
Kiedy się obudziłem nazajutrz, wydawało mi się, że żyję w zupełnie innym 
świecie, i to 
świecie strasznym, podobnie jak w pierwszym dniu wojny. Odczuwałem też radość, 
nadzieję, ale 
przede wszystkim lęk oraz jakiś zamęt w głowie, jak gdyby nagle się załamała 
dogłębna logika 
wszechświata. Czego to byłem taki pewny, w co tak ufałem? Do czego właściwie 
zmierzałem? 
Czy wczoraj uczyniłem coś szalonego, coś przerażającego, dopuściłem się jakiejś 
zbrodni po 
pijanemu, uświadomionej dopiero po wytrzeźwieniu? Należało się także spodziewać 
wizyty 
Bena.
Już sama obecność Hartley w tym domu wydawała się snem, toteż kwestia przeżycia 
przez 
nią nocy stanęła teraz pod znakiem zapytania. Czułem się jak dziecko, które 
spieszy rankiem do 
klatki z ulubionym zwierzątkiem, obawiając się, że zastanie tylko jego martwe 
ciałko. Ze 
ściśniętym gardłem i bijącym sercem wybiegłem na korytarz, rozsunąłem gwałtownie 
zasłonę 
z paciorków, cicho otworzyłem drzwi z klucza i zapukałem. Nikt nie odpowiadał. 
Czyżby 
Hartley umarła w nocy jak pojmane zwierzę? A może udało jej się jakoś wymknąć i 
się utopiła? 
Uchyliłem drzwi i zajrzałem do pokoju. Nie uciekła i nie spała już. Oparła 
poduszki o ścianę 
i leżała na materacu z głową ułożoną wysoko, z kocem naciągniętym aż po nos. 
Spoglądała na 
mnie spod opuszczonych powiek. Poruszyła lekko głową. Zauważyłem, że drży.
– Hartley, kochanie, dobrze się czujesz? Spałaś? Było ci ciepło?
Odsunęła nieco koc, jej usta poruszyły się lekko.
– Hartley, zostaniesz ze mną na zawsze. To pierwszy dzień naszego nowego życia, 
prawda? 
Och, Hartley...
Zaczęła bardzo niezdarnie podciągać się do góry, oparła się plecami o ścianę, 
nadal kryjąc 
twarz pod kocem. Nie patrząc na mnie, wymamrotała:
– Muszę wracać do domu.
– Nie zaczynaj znowu od początku.
– Przyszłam bez torebki, nic ze sobą nie zabrałam. Nie mam kosmetyków ani nic...
– O Boże, czy to ma jakieś znaczenie?
Widziałem, że dla niej ma. W bladym ponurym porannym świetle, które sączyło się 
przez 
okno do saloniku, Hartley wyglądała okropnie. Twarz miała nabrzmiałą, cerę 
tłustą, czoło 
pofałdowane, wokół ust pełno zmarszczek. Rozczochrane włosy, wysuszone i silnie 
skręcone, 
wyglądały jak stara peruka. Kiedy tak na nią patrzyłem, poczułem przypływ nowej 
siły, 
mieszaniny litości i czułości. A gdy myślałem o tym, żeby okazać, jak niewielką 
wagę 
przywiązuję do jej wyglądu i bezradności, zapragnąłem, by moja tytaniczna miłość 
została 
poddana jeszcze cięższym próbom.
– Wstawaj, staruszko – powiedziałem. – Podnieś się. Zejdziemy na dół na 
śniadanie. 
A potem wyślę Gilberta do „Nibletts” po twoje rzeczy. To całkiem proste. – 
Miałem 
przynajmniej nadzieję, że jej się to także wyda proste.
Podniosła się powoli, najpierw na czworaki, a potem stanęła na nogi. Jej żółta 
sukienka była 
okropnie pognieciona. Hartley bezskutecznie próbowała ją wygładzić. Z całej jej 
postaci 
emanowało zawstydzenie, nieporadność ciężko doświadczonej osoby.
– Zaczekaj, pożyczę ci swój szlafrok. Mam jeden bardzo ładny. – Pobiegłem do 
łazienki 
i przyniosłem swój najlepszy szlafrok, z czarnego jedwabiu w czerwone rozetki. 
Hartley stała 
w drzwiach pokoju, przyglądając się zasłonie z paciorków.
– Co to jest? – zapytała.
– Nie wiesz? Zasłona z koralików. A teraz włóż to na siebie. Pamiętasz, tu jest 
łazienka.
Pozwoliła, bym pomógł jej włożyć szlafrok, po czym wolno weszła do łazienki. 
Usiadłem na 
schodach i czekałem. Kiedy ukazała się w drzwiach, zobaczyłem, że wraca do 
swojego pokoju. 
Poruszała się ciężko jak stara kobieta.
– Zaczekaj, przyniosę ci grzebień. Albo chodź do mojego pokoju i skorzystaj z 
lustra, tam 
jest widniej.
Hartley weszła z powrotem do swojego pokoju. Przyniosłem jej grzebień i ręczne 
lusterko. 
Uczesała się, nie patrząc w nie, po czym znowu usiadła na materacu, gdyż w tym 
pokoju nie było 
żadnych mebli; stolik, który Tytus wydostał ze szczeliny w skałach, nadal stał 
na dole.
– Nie zejdziesz na dół?
– Nie, zostanę tutaj.
– Przyniosę ci coś do jedzenia.
– Źle się czuję. To po tym winie.
– Napijesz się herbaty czy kawy?
– Okropnie się czuję – powtórzyła. Znowu się położyła i naciągnęła na siebie 
koc.
Popatrzyłem na nią z rozpaczą i wyszedłem. Zamknąłem drzwi, przekręcając klucz w 
zamku. 
Nie wykluczałem możliwości, że po tym pokazie apatii może się nagle zerwać, 
wybiec z domu 
i zniknąć pośród skał, a potem rzucić się do morza.
Kiedy zszedłem na dół, Gilbert siedział przy kuchennym stole. Na mój widok 
podniósł się 
z szacunkiem. Tytus stał przy kuchence; gotował jajka. Doskonale dawał sobie 
radę z kuchenką. 
Sprawiał wrażenie całkiem zadomowionego. Ucieszyło mnie to, a jednocześnie 
zrobiło mi się 
jakoś nieprzyjemnie.
– Dzień dobry, panie mój i władco – powitał mnie Gilbert.
– Cześć, tatku!
Nie spodobał mi się ten żart Tytusa.
– Jeśli już musisz zwracać się do mnie w sposób tak familiarny, to mam na imię 
Charles.
– Przepraszam, panie Arrowby. Jak się dziś czuje moja matka?
– Och, Tytus, Tytus...
– Zjedz jajko smażone – zaproponował Gilbert.
– Zaniosę jej herbatę. Jaką ona pije? Z mlekiem? Z cukrem?
– Nie pamiętam.
Postawiłem na niewielkiej tacy herbatę, mleko, cukier, chleb, masło, dżem 
pomarańczowy 
i zaniosłem to wszystko na górę. Balansując z trudem tacą, otworzyłem drzwi. 
Hartley nadal 
leżała pod kocem.
– Popatrz, jakie pyszne śniadanie.
Popatrzyła na mnie z niemal teatralnie zbolałą miną.
– Zaczekaj, przyniosę stolik i krzesło.
Zbiegłem jeszcze raz na dół, przyniosłem stolik i krzesło. Postawiłem na stoliku 
śniadanie.
– Chodź, kochanie, bo herbata ci ostygnie. Spójrz, przyniosłem ci prezent. Ten 
śliczny 
kamyk, najpiękniejszy, jaki znalazłem na brzegu morza. – Położyłem obok jej 
talerza 
elipsoidalny kamyk, pierwszy, który znalazłem, ozdobę mojej kolekcji. Był 
wielkości dłoni, 
nakrapiany różowo, nieregularnie pokreślony białymi pręgami tworzącymi wzór, 
przed którym 
Klee i Mondrian musieliby się pokłonić do ziemi.
Hartley zbliżyła się wolno, na czworakach, a potem stanęła przy stoliku, 
otulając się 
szlafrokiem. Nie spojrzała nawet na kamyk, nie dotknęła go. Wziąłem ją w ramiona 
i ucałowałem 
najpierw przypominające perukę włosy, a potem ciepłe, osłonięte jedwabiem ramię. 
Uwolniwszy 
ją z objęć, znowu przekręciłem klucz w zamku. Dobrze, że przynajmniej przestała 
mówić 
o swoim powrocie do domu. Niewątpliwie była przestraszona i jeżeli bała się 
teraz myśleć o tym, 
że chce wracać, to każda godzina spędzona tu pomoże mi osiągnąć mój cel. Ale 
przerażała mnie 
ta apatia i wyzierające z oczu Hartley cierpienie. I nie zdziwiłem się wcale, że 
napiła się tylko 
trochę herbaty i nic nie jadła.
Popatrzyłem na zegarek. Nie było jeszcze ósmej. Zacząłem się zastanawiać, kiedy 
się zjawi 
Ben i jak się zachowa. Hartley wspominała, że Ben zatrzymał swój wojskowy 
pistolet. 
Przypomniałem sobie to teraz i zrobiło mi się nieswojo. Zszedłem do kuchni, żeby 
wydać 
dyspozycje Gilbertowi, który jadł właśnie jajka smażone z grzankami i pomidorami 
pieczonymi 
na ruszcie.
– Gdzie chłopak?
– Poszedł popływać. Jak tam Hartley?
– Och, okropnie. To znaczy, chciałem powiedzieć: w porządku. Słuchaj, Gilbert, 
czy 
mógłbyś wyjść przed dom i stanąć na warcie? Zgoda, skończ najpierw śniadanie. 
Dobrze się 
czujesz, prawda?
– Co to znaczy, że mam stanąć na warcie? – zapytał Gilbert podejrzliwie.
– Po prostu stój albo, jeśli chcesz, siedź na drodze na końcu grobli. Jak 
zobaczysz, że on 
nadchodzi, przyjdziesz i powiesz mi.
– Jak ja go poznam? Po pejczu?
– Rozpoznasz go bez trudu. – Opisałem mu szczegółowo Bena.
– A jeśli on się na mnie rzuci albo coś w tym rodzaju? Nie może być chyba bardzo 
zadowolony. Mówiłeś, że to chuligan, zbir. Kocham cię, mój drogi, ale nie mam 
zamiaru się bić.
– Nikt nie będzie się bił. – Taką miałem przynajmniej nadzieję.
– Mogę posiedzieć w samochodzie – zdecydował Gilbert. – Będę siedział w 
samochodzie 
z zamkniętymi drzwiami i obserwował drogę. Kiedy go zobaczę, zatrąbię.
Uznałem, że pomysł jest niezły.
– Dobrze, ale się uwijaj.
Wyszedłem tylnymi drzwiami, przeszedłem przez trawnik i po skałach dotarłem aż 
do 
urwiska. Zdążyłem jeszcze dostrzec długie blade nogi Tytusa wznoszące się ku 
niebu, w chwili 
kiedy dawał nurka do zielonej wody. Przypomniał mi się Ikar Breughla. Absit 
omen. [(łac.) – Oby nie 
w złą godzinę.]
Nie miałem ochoty na kąpiel, nie chciałem zresztą, żeby Ben zastał mnie bez 
spodni, a poza 
tym jestem zarozumiały i nie chciałem, żeby zobaczył, że mam trudności z 
wydostaniem się na 
brzeg. Tytus da sobie oczywiście radę. Muszę pamiętać, żeby przymocować nową 
linkę do 
skalnych stopni.
Słońce stało już wysoko, morze w pobliżu skał było jasnozielone, a dalej od 
brzegu 
połyskliwie lazurowe, mieniło się i migotało. Na powierzchni wody unosiły się 
jak gdyby wielkie 
białe płachty. Horyzont tworzył jedną złocistą linię. Dosyć duże, bardzo 
gładkie, powolne fale 
podpływały ku mnie i cicho pieniły się pośród skał; była jakaś ukryta groźba w 
tym pełnym 
wdzięku, ale jakby maszynowo napędzanym, silnym, regularnym ruchu wody.
Czekałem z niecierpliwością, kiedy Tytus skończy pływać. Nie miał prawa w tak 
krytycznym momencie szukać rozrywki. Kiedy mnie zobaczył, pomachał mi ręką, ale 
najwyraźniej się nie śpieszył. Krzyknął, żebym wskoczył do wody, pokręciłem 
jednak przecząco 
głową.
Bardzo pragnąłem, żeby Tytus wyszedł już na brzeg, częściowo dlatego, że 
chciałem zatrzeć 
dosyć niemiłe wrażenie, jakie pozostawiła nasza niemądra wymiana zdań w kuchni. 
Poza tym 
wolałem mieć Tytusa przy sobie ubranego, sprawnego, trzeźwo oceniającego sprawy, 
kiedy 
zjawi się ów „dżentelmen”. Właściwie nie wyobrażałem sobie, żeby Ben mógł 
przyjść 
i wymordować nas wszystkich, jeśli jednak nie urządzimy małego pokazu siły, może 
nabrać 
ochoty, by walnąć mnie w głowę. Jestem wprawdzie dobrze zbudowany i dość silny, 
lecz nigdy 
nie byłem mocny w sztuce atakowania.
Często zastanawiałem się podczas wojny, jak to jest możliwe, że ludzie po prostu 
stają 
naprzeciw siebie i zabijają się nawzajem. I cieszyłem się, że mnie to ominęło.
Kiedy tak obserwowałem ponuro delfinowe igraszki Tytusa, przyszło mi też do 
głowy, że 
właściwie nie wiem, jak on zareaguje. Dał mi wprawdzie jasno do zrozumienia, że 
nie znosi 
swego przybranego ojca, ale młode umysły są nieobliczalne. Spotkawszy się z 
Benem twarzą 
w twarz, może stchórzyć albo poczuć nagle współczucie. Mogą też dojść do głosu 
dawne, 
głębokie, synowskie uczucia. Czy Tytus mógłby zmienić front? Czy on dobrze zna 
samego 
siebie?
Nareszcie podpłynął do stromej skały i uchwyciwszy się palcami rąk i nóg, mimo 
silnego 
prądu wznoszących się i opadających fal, podciągnął swe nagie ciało do góry, 
wpełzł na brzeg 
i położył się, dysząc ciężko, na krawędzi skały.
– Tytusie, chłopcze kochany, ubierz się szybko. Masz tu ręcznik.
Posłuchał, przyglądając mi się uważnie.
– Co się stało? Czy dokądś idziemy?
– Nie. Ale obawiam się, że twój ojciec może tu przyjść lada chwila.
– Szukając matki? No cóż, chyba tak. Co pan zrobi?
– Nie wiem. Nie mam też pojęcia, jak on się zachowa. Posłuchaj, Tytusie, i 
wybacz mi, 
proszę, ten mój niezręczny pośpiech. Tyle mam ci jeszcze do powiedzenia. Musimy 
się trzymać 
razem, ty i ja...
– No tak, ja jestem bardzo ważnym nabytkiem, przynętą, zakładnikiem!
– Nie, właśnie że nie. Przyszedłem tu dlatego, żeby ci to powiedzieć. Nie o to 
chodzi. Chodzi 
o ciebie. Jesteś mi potrzebny, chcę być twoim ojcem, chcę, żebyś został moim 
synem, cokolwiek 
się stanie. To znaczy, nawet jeśli twoja matka nie zechce pozostać ze mną... 
choć wierzę i mam 
nadzieję, że zechce... ale nawet gdyby nie zechciała, pragnę, żebyś mnie uznał 
za swego ojca.
– To śmieszne – odpowiedział – uznawać kogoś za ojca, kiedy się jest dorosłym. 
Nie jestem 
pewien, jak to się robi.
– Czas pokaże, jak to się robi. Musisz po prostu chcieć i okazać dobrą wolę. 
Proszę cię. 
Czuję, że łączy nas prawdziwa więź i będzie się ona oczywiście coraz bardziej 
zacieśniać. Nie 
myśl, że chcę cię tylko wykorzystać. Nie. Kocham cię. Wybacz, że wyrażam to 
wszystko tak 
nieporadnie, ale nie miałem czasu ułożyć sobie bardziej składnej mowy. Czuję, że 
los albo Bóg, 
a może jeszcze coś innego ofiarowało nam siebie nawzajem. Nie zmarnujmy głupio 
tej szansy. 
Nie pozwólmy, żeby idiotyczna duma, podejrzenia, brak wyobraźni albo i upadek 
ducha 
zniweczyły to wszystko. Połączmy odtąd nasze losy. Obojętne, co to dokładnie 
znaczy i co za 
sobą pociągnie, bo tego jeszcze na razie nie wiemy. Przyjmiesz moją ofertę? 
Zechcesz 
spróbować?
Nie przypuszczałem, że wygłoszę tak namiętną tyradę; nie przygotowałem jej 
sobie. 
Wpatrywałem się w Tytusa z niepokojem i z nadzieją, że moje słowa zrobiły na nim 
wrażenie.
Ubrał się już i staliśmy na wysokiej skale ponad wodą. Patrzył na mnie przez 
chwilę ze 
zmarszczonym czołem, mrużąc oczy, a potem odwrócił wzrok.
– W porządku – powiedział. – Przypuszczam... tak... OK. Właściwie czuję się... 
no cóż, 
trochę oszołomiony, naprawdę, ale cieszę się z tego, co pan powiedział: że pan 
pragnie mnie tu 
zatrzymać dla mnie samego. Nie byłem tego pewien. Chyba... panu wierzę... To 
śmieszne. 
Myślałem o panu niemal przez całe życie i zawsze wiedziałem, że kiedyś nadejdzie 
taki dzień, 
kiedy będę musiał przyjść i popatrzeć na pana, tyle że ciągle to odkładałem, bo 
się bałem. 
Myślałem, że jeśli pan mnie odtrąci... to znaczy pomyśli, że jestem kłamczuch i 
złodziej, że chcę 
tylko pieniędzy i że... no cóż, dlaczego nie miałby pan tak właśnie pomyśleć... 
wszystko jest takie 
dziwne... to odczułbym to jako ostateczny cios. Nie wiem, jak bym się z tego 
wykaraskał, 
czułbym się tak strasznie pohańbiony i musiałbym nosić to brzemię już do końca 
życia. Tak, 
wiele ryzykowałem.
– Tak, wiele, wszystko jednak skończyło się dobrze, przynajmniej na tym odcinku. 
Nie 
będzie między nami nieporozumień. Nie utracimy się nawzajem.
– To wszystko stało się tak szybko...
– Tak szybko, bo tak powinno być. I dlatego tak nam to łatwo przyszło.
– A więc spróbuję, jak pan powiedział. Bóg jeden wie, co to znaczy, ale 
przyjmuję pańską 
ofertę i przynajmniej spróbuję...
Wyciągnął do mnie rękę, a ja ją uchwyciłem i przez chwilę staliśmy tak naprzeciw 
siebie, 
wzruszeni i zakłopotani.
I wtedy usłyszałem od strony drogi głośny, natarczywy dźwięk klaksonu samochodu 
Gilberta.
– To on! – Podskoczyłem i zacząłem się gramolić w stronę domu. Tytus wyminął 
mnie 
i pomknął szybko po trawie. Kiedy dotarłem do drzwi kuchennych, Gilbert stał, 
przywierając do 
nich ciałem.
– Jest tutaj – powiedział. – Idzie drogą. Zatrzymał się na chwilę przy drodze na 
grobli, ale 
kiedy mnie zobaczył w samochodzie i kiedy zacząłem trąbić, poszedł dalej.
– Minął dom?
– Może ma zamiar podejść od tyłu, przez skały. – Gilbert był, zdaje się, 
naprawdę 
przestraszony.
Przebiegłem przez sień i potem drogą na grobli dotarłem do szosy. Ani śladu 
Bena. Gilbert, 
bez wątpienia chcąc zabezpieczyć sobie odwrót, zaparkował samochód na samym 
końcu grobli, 
tworząc z niego jak gdyby barykadę. Pewnie właśnie dlatego Ben poszedł dalej. 
Kiedy tak się 
wahałem i rozglądałem dokoła, usłyszałem nagle głos Tytusa wołającego z drugiej 
strony domu.
Minąłem Gilberta mamroczącego coś na progu i wybiegłem przez kuchnię na trawnik. 
Tytus 
stał na wierzchołku jednej z najwyższych skał i pokazywał coś ręką.
– Jest tam! O, tam! Widzę go. Zbliża się od strony wieży. Teraz już nie miałem 
żadnych 
wątpliwości, po czyjej Tytus stoi stronie. Dzięki Bogu.
– Zaczekaj tam – krzyknąłem na niego. – Wyjdę mu na spotkanie. Jeśli będziesz mi 
potrzebny, zawołam cię.
Zacząłem się piąć po skałach, nie tracąc z oka wieży, i w pewnej chwili ujrzałem 
Bena 
gramolącego się z imponującą zręcznością w kierunku „Shruff End”.
Miejscem, gdzie nasze drogi się zbiegały, był mostek nad „Kotłem Minna” – skalny 
łuk, pod 
którym morze wdzierało się do „Kotła”. Jedynie tędy można stosunkowo łatwo dojść 
od wieży 
do mojego domu. Obaj z Benem drapaliśmy się po skałach, ślizgaliśmy się po 
zboczach, 
zmierzając do tego miejsca spotkania, aż w końcu dotarliśmy do mostka i 
stanęliśmy 
naprzeciwko siebie w odległości mniej więcej dziesięciu stóp. Czy nadal 
znajdujemy się 
w zasięgu wzroku Tytusa stojącego na wysokiej skale?, pomyślałem z niepokojem. 
Rozejrzałem 
się szybko dokoła. Tytus nie mógł nas widzieć.
Ben miał na sobie ciemne sztruksowe spodnie, powycierane na kolanach, kupione 
pewnie 
w sklepie rybackim, i białą koszulę. Wybrał się bez marynarki, chociaż ranek był 
chłodny. Czy 
przywdział ten swój prążkowany strój, żeby mnie przekonać, że nie ma przy sobie 
broni, czy też 
ubrał się odpowiednio do walki? Sprawiał wrażenie krzepkiego (spodnie miał 
trochę za ciasne), 
skoncentrowanego i bardzo rzeczowego. Okazało się, że rano starannie się ogolił, 
czego ja nie 
zrobiłem. Golił się sam jeden w tym nagle opustoszałym domu i, Bóg wie, jakie 
myśli kłębiły mu 
się w głowie, kiedy patrzył na swoje odbicie w lustrze. Jego krótko ostrzyżone 
mysie włosy, duża 
chłopięca głowa, szerokie ramiona, krępa budowa przywodziły mi na myśl barana 
albo jakiegoś 
innego niedużego, ale agresywnego samca. W przeciwieństwie do Bena poczułem się 
zdecydowanie szczupły, rozlazły, niechlujny, z włosami nie uczesanymi i, jak 
nagle zdałem sobie 
sprawę, ubrany w kurtkę od piżamy w paski wyłożoną na spodnie.
Podszedłem bliżej do mostka. Ben także. Nadchodził przypływ. Duże, mocne fale 
tłoczyły 
się i oblizywały żarłocznie głęboką gładką jamę „Kotła Minna”. Słychać było 
syczący ryk, ale 
nie dość głośny, by uniemożliwić nam pertraktacje. Stałem i licząc guziki 
piżamy, czekałem, 
żeby Ben zaczął rozmowę. Ryk morza dodawał mi otuchy. Miałem nadzieję, że Bena 
to irytuje. 
Hałas uważałem zawsze za swojego sprzymierzeńca.
Dopiero teraz zobaczyłem twarz Bena z bliska i w dobrym świetle. Był 
przystojniejszy, niż 
myślałem. Miał podłużne brązowe oczy o długich rzęsach i duże ładnie wykrojone 
usta, które 
jednak wykrzywiał, może tylko w tej chwili, szyderczy grymas. Brodę miał trochę 
cofniętą 
i przechodzącą w grubą szyję. Od razu spostrzegłem, że Ben jest bardzo 
zdenerwowany 
i okropnie zły. Przyniosło mi to ulgę. Może on trochę się mnie boi? Może czuje 
się winny? 
Poczucie winy rodzi lęk.
– Gdzie jest moja żona?
– Tutaj, w moim domu. I chce tu pozostać. Tytus także... On nie był moim synem, 
o czym 
pan doskonale wie, ale teraz już jest, gdyż go adoptowałem.
– Co?
– Tak.
– Co pan powiedział?
Zorientowałem się z jeszcze większą satysfakcją, że Ben jest głuchawy, w każdym 
razie 
bardziej głuchy niż ja, i hałas mu przeszkadza. To prawda, że swoje oświadczenie 
raczej 
wymamrotałem pod nosem, więc teraz powtórzyłem głośno, niemal obraźliwie 
wyraźnie:
– Ona jest tutaj... tutaj... Tytus także... I tutaj pozostaną.
– Przyszedłem, żeby ją zabrać do domu.
– Niech pan posłucha. Pan chyba nie wierzy naprawdę w to, że Tytus jest moim 
synem, 
prawda? Zapewniam pana, że nie.
– Chcę zabrać stąd moją żonę.
– Mówię panu coś, co pana powinno zainteresować: Tytus nie jest moim synem.
– Nie obchodzi mnie już ta historia. To już skończone. Chcę zabrać Mary.
– Ona pragnie tu pozostać.
– Nie wierzę panu... pan ją tu trzyma siłą. Pan ją porwał. Wiem, że nie 
zostałaby tu z własnej 
woli, wiem.
– Przyszła do mnie, przybiegła do mnie, jak przedtem, tego wieczoru, kiedy pan 
był na tych 
swoich kursach stolarskich. Czy pan sobie wyobraża, że mógłbym czy też 
zechciałbym ją zabrać 
z pana domu siłą?
– Zostawiła w domu torebkę.
Pan jej nie kocha i ona pana nie kocha. Ona się pana panicznie boi. Dlaczego nie 
możecie 
sobie tego powiedzieć szczerze? Dlaczego macie nadal żyd w tym strasznym 
kłamstwie?
– Niech pan wypuści Mary, bo pójdę na policję.
– Wyśmieją pana. Wie pan doskonale, że policja nie miesza się do takich spraw.
– Chcę zabrać moją żonę.
– Ona nie chce do pana wrócić. Ma pana już dosyć. Przyślę samochód po jej 
rzeczy.
– Jakich kłamstw ona panu naopowiadała?
– A więc od tej strony pan próbuje? Oczernić ją, zwalić na nią winę? Wspaniale 
pan sobie 
poczyna!
– To histeryczka, zmyśla sobie mnóstwo rzeczy. Ona nie jest normalna.
– Z pewnością doszła do wniosku, że ma już dość pańskiego okrucieństwa. Proszę, 
niech pan 
tylko spróbuje iść na policję, zobaczy pan, co się stanie.
– Pan nie wie, do czego się pan miesza. Pan niczego nie rozumie. Mary jest moją 
żoną, 
kocham ją i mam zamiar ją zabrać do domu. Tam jest jej miejsce i ona tam chce 
być. Dlaczego 
pan tu przyjechał i wtrąca się do naszego życia? Dlaczego postanowił pan tu 
przyjechać, 
zamieszkać tutaj i nie dawać nam spokoju? Nie chcieliśmy tu pana i nie chcemy. 
Wiem, co 
z pana za człowiek, czytałem o panu, zepsuty facet, gówno wart, wszystko pan 
niszczy, 
plugawiec jeden. Mary nie jest jedną z dziwek z pańskiego showbusinessu. To 
uczciwa kobieta, 
takiej jak ona nie jest pan godzien tknąć. Proszę nas zostawić w spokoju, jeżeli 
pan nie chce, 
żebym panu zrobił krzywdę. Ostrzegam: niech pan nas zostawi w spokoju!
Ben gorączkowo szukał słów, by wyrazić swą złość, pochylił swą wielką byczą 
głowę do 
przodu, ukazując mokre od śliny mocne zęby. Rytmiczny, syczący ryk potężnych fal 
zaabsorbował mnie na moment; nawet nie patrząc w dół, czułem ich spieniony, 
kipiący wir 
w skalnej jamie pod sobą. Uświadomiłem sobie całkiem jasno, wyraźnie czułem 
całym ciałem, że 
wystarczy jeden szybki krok do przodu, jeden precyzyjny ruch i zepchnę tego 
znienawidzonego 
zbira z krawędzi skały. Może on jest ode mnie silniejszy, ja za to jestem na 
pewno zwinniejszy 
od niego. On nie umie pływać; zresztą nawet dobry pływak zginąłby natychmiast w 
tym 
gotującym się kotle. Nikt nas nie widzi. Mogę potem powiedzieć, że mnie 
zaatakował. Wystarczy 
go pchnąć i wszystkie moje kłopoty się skończą.
Kiedy tak nad tym rozmyślałem, utkwiwszy w Benie wzrok, czułem jakby embrionalny 
ruch 
swego ciała, chociaż w rzeczywistości wcale się nie poruszałem. Wystarczyło 
jednak samo 
spojrzenie, żeby Ben odczytał moje zamiary, jeśli te myśli można nazwać 
zamiarami, gdyż 
wiedziałem, że nigdy bym ich nie wprowadził w czyn. Cofnął się na koniec mostka, 
a ja 
rozwarłem zaciśnięte dłonie i spuściłem wzrok. Ja także się cofnąłem.
– Niech ją pan odprowadzi do domu – powiedział Ben, podnosząc głos, gdyż łoskot 
wody 
wyrastał między nami jak ściana. – Niech ją pan odprowadzi jeszcze dziś rano. 
Jeśli pan tego nie 
zrobi, to znajdę sposób, żeby pana zniszczyć. Powiadam to panu. Ja nie żartuję.
Nic nie odpowiedziałem.
– Niech pan się liczy z j e j wolą. Ona chce wrócić do domu – odezwał się nagle, 
jak gdyby 
zmieszany i z wahaniem w głosie. – Wiem, że chce. Pan nic nie rozumie. Niech pan 
nie przeciąga 
struny. To dla niej jeszcze gorzej. W końcu i tak będzie musiała wrócić. Czy pan 
tego nie 
rozumie?
– Spieprzaj – szepnąłem niedosłyszalnie.
Ben zaczął się wycofywać, ale nagle odwrócił się i krzyknął:
– Niech pan jej powie, że wczoraj wieczorem przyprowadziłem psa. Myślałem, że 
się tak 
ucieszy.
Obserwowałem, jak odchodził. Szedł wolniej, teraz już jak kaleka, wspinał się po 
skałach, to 
pojawiając się, to niknąc, aż dotarł niemal do drogi. Otrząsnąłem się z tego 
transu i ruszyłem 
z powrotem do domu tak szybko, jak tylko mogłem. Chciałem się upewnić, że Ben 
naprawdę 
odszedł.
Tytus, który wciąż siedział wysoko na skale, zobaczywszy mnie, pobiegł za mną. 
Gilbert stał 
na trawniku przed domem. Zaczęli mnie natychmiast obaj wypytywać, ale ich 
minąłem. Ruszyli 
za mną. Wszyscy trzej razem dotarliśmy do szosy na grobli i zbliżyliśmy się do 
miejsca, gdzie 
Gilbert zaparkował samochód. Stanęliśmy rzędem za samochodem. Ben zbliżał się 
drogą 
w naszym kierunku. Tytus wpatrywał się w niego przez chwilę, a potem odwrócił 
się i stał tak 
cały czas, plecami do drogi. Ten gest był wielce wymowny. Ben minął nas z ponurą 
twarzą, bez 
słowa, nawet nie spojrzawszy w naszą stronę, i zmierzał niespiesznie w kierunku 
wioski.
– Co się stało? – zapytał Tytus. Teraz widziałem, że jest wstrząśnięty i 
przestraszony.
– Nic.
– Jak to nic?
– Powiedział to, co miał do powiedzenia.
– Co takiego?
– Same kłamstwa. Powiedział, że ona jest histeryczką i zmyśla sobie różne 
rzeczy.
– Że jest histeryczką, to prawda – stwierdził Tytus. – Potrafiła czasem 
histeryzować 
z godzinę. To było przerażające i zamierzone.
– Jeśli zdecydowałeś, że to on jest w końcu twoim ojcem, to możesz iść z nim 
teraz do domu. 
Nie zatrzymuję cię.
– Niech pan tak nie mówi. Ale mnie jest jej cholernie żal.
– Nie chcesz do niej pójść, zobaczyć jej?
– Nie... dopóki ona... nie...
– Och... – Ogarnęło mnie gwałtowne, mordercze rozgoryczenie. Pobiegłem do domu, 
po 
schodach na górę i otworzyłem z klucza drzwi pokoju, w którym zostawiłem 
Hartley.
Siedziała na materacu oparta o ścianę, z kolanami podciągniętymi, otulona moim 
czarnym 
szlafrokiem. Popatrzyła na mnie mocno opuchniętymi oczami i zaczęła mówić 
monotonnym 
głosem, jeszcze zanim przekroczyłem próg drzwi.
– Proszę, pozwól mi wrócić do domu. Chcę iść do domu, muszę tam wrócić, nie mam 
dokąd 
pójść, pozwól mi wrócić do domu, proszę.
– To jest twój dom, tutaj, ze mną, jesteś w domu.
– Puść mnie już, jak możesz być dla mnie taki niedobry. Im dłużej tu pozostanę, 
tym gorzej.
– Dlaczego chcesz wracać do tego znienawidzonego miejsca? Czy on cię 
zahipnotyzował, 
czy co?
– Chciałabym umrzeć, myślę, że już niedługo umrę, czuję to. Czasami mi się 
wydaje, że 
wystarczy, żebym zapragnęła umrzeć, kiedy się kładę spać, i już się nie obudzę. 
Ale potem budzę 
się i stwierdzam, że nadal żyję. I takie stwierdzanie każdego ranka, że się 
jeszcze jest na tym 
świecie, to piekło.
– A więc porzuć to piekło. Brama otwarta i ja ci ją przytrzymuję.
– Nie mogę. To piekło jest we mnie.
– Och, Hartley, wstań, zejdź na dół, siądź na słońcu, porozmawiaj ze mną, 
porozmawiaj 
z Tytusem. Nie jesteś więźniem. Przestań robić z siebie taką kupkę nieszczęścia, 
bo 
doprowadzisz mnie do obłędu. Ofiarowuję ci wolność, szczęście. Zabiorę ciebie i 
Tytusa do 
Paryża, do Aten, do Nowego Jorku, dokądkolwiek zechcesz.
– Chcę wrócić do domu.
– Co się z tobą dzieje? Wczoraj nie byłaś taka.
– Myślę, że umrę. Czuję to.
Unikała mego wzroku, w jej oczach pojawił się defensywny chłód właściwy tym, 
którzy 
postanowili zabić w sobie wszelką nadzieję.
Dni, które potem nastąpiły, były najdziwniejsze ze wszystkich, jakie pamiętam. 
Hartley 
odmówiła zejścia na dół. Kryła się w swoim pokoju jak chore zwierzę. Zamykałem 
drzwi na 
klucz z obawy, żeby nie uciekła i nie utopiła się, nie pozostawiałem jej świecy 
ani zapałek, żeby 
się nie spaliła. Bez przerwy czuwałem nad jej bezpieczeństwem i zdrowiem, a mimo 
to nie 
miałem śmiałości siedzieć przy niej przez cały czas czy choćby trochę dłużej, 
właściwie nie 
wiedziałem zupełnie, jak się mam wobec niej zachowywać. Zostawiałem ją samą na 
noc, a te 
noce były długie, gdyż kładła się spać wcześnie i szybko zasypiała (słyszałem 
jej chrapanie). 
Dużo spała, zarówno w nocy, jak i po południu. Ten niosący zapomnienie sen był 
przynajmniej 
jej nowym przyjacielem. Tymczasem ja obserwowałem ją i czekałem; starałem się 
opracować 
sobie pewną teorię, która pozwoliłaby mi w najwłaściwszy sposób regulować 
przerwy między 
wizytami w jej pokoju. Odprowadzałem ją w milczeniu do łazienki i wiele czasu 
spędzałem, 
siedząc na straży pod drzwiami na korytarzu. Położyłem kilka poduszek w pustej 
alkowie, 
w miejscu gdzie, jak mi się śniło, były tajemne drzwi, w których pani Chorney 
się pojawia, żeby 
objąć znów w posiadanie swój dom. Siadywałem na tych poduszkach, obserwowałem 
drzwi 
pokoju Hartley, nasłuchiwałem. Czasami, słysząc jej chrapanie, pozwalałem sobie 
na krótką 
drzemkę.
Oczywiście, często siadywałem przy niej w pokoju, rozmawiając albo próbując 
nawiązać 
rozmowę, albo milcząc. Klęczałem przy niej, głaskałem jej dłonie, włosy, 
pieściłem ją tak, jak 
można pieścić małego ptaszka. Chodziła bez pończoch i boso, upierała się jednak, 
by nosić mój 
szlafrok na sukience. A jednak dzięki tym ograniczonym kontaktom zdołałem poznać 
ukradkiem 
jej ciało – jego ciężar i masę – cudownie krągłe piersi, pełne ramiona, uda. 
Chętnie bym się z nią 
przespał, ale się opierała, niwecząc każdą, nawet najmniejszą próbę rozebrania 
jej. Denerwowała 
się, że nie ma kosmetyków, więc wysłałem Gilberta do wioski, żeby kupił 
wszystko, czego 
potrzebowała, i w mojej obecności umalowała twarz. To drobne ustępstwo na rzecz 
próżności 
wydawało mi się oznaką budzącą nadzieję, że wraca do normalnego życia. Ale nadal 
lękałem się 
jej i o nią. Moja spokojna odmowa pozwolenia na powrót do domu była 
wystarczającym 
gwałtem. Obawiałem się, że jakakolwiek dalsza presja może w niej obudzić wrogość 
w stosunku 
do mnie albo spowoduje jeszcze większe zamknięcie się w sobie. A to 
doprowadziłoby mnie do 
takiego stanu, w jakim ona w tej chwili się znajdowała: chwilami wydawało mi 
się, że jest 
obłąkana. Tak więc trwaliśmy razem w tym zwariowanym, tajemniczym, niepewnym 
stanie 
wzajemnej tolerancji. Ona co jakiś czas powtarzała, że chce wrócić do domu, ale 
przyjmowała 
moją zdecydowaną odmowę w sposób bierny. I to było pocieszające. Oczywiście, z 
każdą 
godziną musiał wzrastać jej lęk przed powrotem i już to budziło moją nadzieję. Z 
pewnością 
będzie musiał nadejść taki moment, kiedy nagromadzi się w niej tyle tego lęku, 
że w końcu mi 
ulegnie.
Od czasu do czasu udawało nam się nawet nawiązać rozmowę.
Kiedy próbowałem przypomnieć jej dawne lata i ona czasem reagowała. Niekiedy 
podczas 
tej „kuracji” wydawało mi się, bo kochałem ją i było mi jej serdecznie żal, że 
robię postępy. 
Kiedyś ni stąd, ni zowąd zapytała:
– Co się stało ze stryjenką Estellą?
Nie przypominałem sobie, żebym Hartley coś mówił o niej. Rodzinę mego stryja 
traktowałem zawsze jak tabu. Innym razem oświadczyła:
– Filip nigdy cię nie lubił. Filip to był jej brat.
– Co on teraz robi? – zapytałem.
– Zginął na wojnie – odparła. I dodała: – Właściwie to ty byłeś moim bratem.
Nigdy mnie nie pytała o nic, co miało związek z moją pracą w teatrze, i ja nie 
próbowałem 
opowiadać o tym. Myślę, że jej to naprawdę nie interesowało. W każdym razie 
zdałem sobie 
sprawę, że nie bardzo albo nawet wcale nie żałuje, że nie wyszła za sławnego 
człowieka. Raz czy 
dwa zapytała, czy znałem jakiegoś sławnego aktora, ale najwyraźniej niewiele 
wiedziała o teatrze 
i nie śledziła moich wypowiedzi.
Kiedyś zapytała:
– Znałeś aktorkę, która nazywała się Klementyna Makin?
Po chwili zastanowienia odpowiedziałem:
– Tak, znałem ja dobrze. Ona mnie kochała. Przez jakiś czas mieszkaliśmy razem.
– To znaczy...
– Była moją kochanką.
– Ależ ona musiała być o wiele starsza od ciebie!
– Tak, lecz to chyba nie miało wielkiego znaczenia.
– To musiała być już stara kobieta!
W chwilę potem Hartley zaczęła płakać i pozwoliła mi się objąć ramieniem. Nigdy 
już 
później nie wspominała o Klementynie. Był to jeden z tych momentów, kiedy z 
miłości i litości 
zdawała się wyłaniać nadzieja. Często rozmyślałem o tym, że tak wiele się dzieje 
w świadomości 
Hartley i że historia jej życia jest długa jak moja, a ja nigdy jej nie poznam, 
nigdy nie będę miał 
dostępu do niej, do duszy tej tajemniczej istoty. Oczywiście, niecierpliwiłem 
się. Spodziewałem 
się, że kiedy minie okres rozpaczy, stanę się jej potrzebny, a nie mając nikogo 
innego, będzie 
musiała zdać się na mnie całkowicie. Prawdę mówiąc, przez to, że się nie 
załamała, czułem się 
tak strasznie zagubiony.
W głębi ducha spodziewałem się, że Tytus mi jakoś pomoże, ale nie miał na to 
ochoty. 
A może nie potrafił? Wydawało mi się, że on niemal boi się Hartley. Przerażała 
go jej sytuacja, 
jej uwięzienie, jej straszna bezradność i to, co myślał ojej stanie umysłowym. 
Nie mógł znieść jej 
poniżenia i nie chciał mieszać się do całej tej sprawy. Zdawało mi się, że cała 
ta sprawa, ta moja 
„gra”, ten mój „wymysł”, jak to nazywał, budziły w nim mieszane uczucia 
obrzydzenia i jakiejś 
współwiny. I bez wątpienia jakoś pośrednio lękał się Bena. Skarżył się też na 
zapach w pokoju 
Hartley i twierdził, że nie ma tam czym oddychać, a jednocześnie czuł się zbyt 
skrępowany i nie 
mógł się zmusić do tego, by nakłonić matkę, żeby opuściła pokój. Prosił mnie 
zawsze, żebym 
pozostał w pokoju, kiedy z nią rozmawiał, a kiedy go zostawiałem samego, 
uciekał.
Przypuszczam, ze nie potrafili rozmawiać o Benie, a tak niewiele mieli tematów, 
które nie 
wiązałyby się w jakiś sposób z tym „dżentelmenem”. Zauważyłem także, że Tytus 
otacza 
tajemnicą to, co robił od chwili, kiedy opuścił dom. Bardzo niechętnie 
odpowiadał na pytania, 
które mu zadawałem w tej sprawie, i te jego wymijające odpowiedzi automatycznie 
uniemożliwiały poruszanie również tego tematu w czasie naszych rozmów. Hartley 
nie 
okazywała zbytniego zainteresowania tym, co Tytus wtedy robił. Rozmawiali niemal 
uprzejmie. 
Przynajmniej pierwszego dnia. Potem już Tytus coraz bardziej niechętnie ją 
odwiedzał, a że 
Hartley stawała się coraz bardziej podniecona, nie kwapiłem się, by go do tego 
zmuszać.
Nie mogłem też przywyknąć do tego, że on ją nazywał „Mary”.
– Mary, dlaczego nie wyjdziesz na słońce? Tu jest zimno.
– Nie, dziękuję.
– Lepiej się czujesz?
Nie wiem, skąd wytrzasnął to wygodne przekonanie, że Hartley jest chora. 
Słyszałem, że 
z wyraźną przyjemnością prowadzili banalną rozmowę o bungalowie. Ale pewnie nie 
bardzo 
nawet wiedzieli, o czym mówią.
– I jest tam ładny ogródek? Nie mieliśmy właściwie ogródka, kiedy mieszkaliśmy 
pod 
numerem trzydziestym czwartym. Przypominał raczej podwórko.
– Tak, ten pod trzydziestym czwartym raczej przypominał podwórko.
– Zawsze wspominam stary magiel w szopie. Pamiętasz ten stary magiel?
– Tak.
– Więc teraz możesz hodować róże? Zawsze o tym marzyłaś.
– Tak, mamy mnóstwo róż, we wszystkich kolorach.
– Az okna widać morze? Pamiętasz, mówiliśmy, że byłoby tak przyjemnie, gdyby z 
okna 
było widać morze?
Nie potrafiłem ocenić, jakie znaczenie miały dla Hartley te rozmowy. Zdawałem 
sobie 
sprawę, że byłem naiwny, wyobrażając sobie, iż matka i syn padną sobie od razu w 
objęcia 
i natychmiast odnajdą język miłości. No cóż, może to właśnie ich język miłości? 
Kochali się, nie 
miałem co do tego wątpliwości, ale oboje byli zdumiewająco skrępowani i niewiele 
mieli sobie 
do powiedzenia. Właściwie dialog niezręcznie i na siłę prowadził Tytus. Szybko, 
ku mojej uldze, 
wyczerpali temat: uroki bungalowu. Najbardziej udane rozmowy składały się z 
dziecinnie 
prostych wspomnień dotyczących błahych szczegółów domów i ogrodów z czasów 
dzieciństwa 
Tytusa.
– Pamiętasz tę dziurę w płocie, przez którą wyglądałem, kiedy mieszkaliśmy pod 
trzydziestym siódmym?
– Tak...
– Stawałem na skrzynce, prawda?
– Tak, na skrzynce.
Dlaczego nie potrafili ze sobą rozmawiać? Czy jej uczucie dla Tytusa, a Tytusa 
dla niej 
wygasło przez te lata? Przerażała mnie ta myśl. Potem dopiero zrozumiałem, że to 
oczywiście 
cała ta sytuacja, którą stworzyłem i podtrzymywałem, zamykała im usta.
Okres, w którym więziłem u siebie Hartley, rozciąga się wydatnie w mojej 
pamięci, jak 
gdyby właśnie w nim zawierała się cała tragedia, wszystkie przeżycia, wszystkie 
zmiany, nagłe 
niespodzianki, rozwój i zwroty sytuacji, i kryzysy. W rzeczywistości trwało to 
tylko cztery czy 
pięć dni. Jednakże w ciągu tych kilku dni naprawdę bardzo wiele się wydarzyło, 
wiele się 
zmieniło, wiele przeżyliśmy dramatycznych momentów. To dziwne, że już drugiego 
dnia 
przestałem się tak bardzo przejmować Benem. Oczywiście, nie zapomniałem o nim i 
czekałem na 
niego. Starannie zamykałem na noc drzwi. Zacząłem nawet się obawiać, że Ben 
mógłby podpalić 
mój dom, i ta przerażająca myśl ciągle mnie prześladowała. W końcu Ben był 
przecież 
ogniomistrzem. Ale przestałem mieć obsesję na jego punkcie, może dlatego, że 
udało mi się 
psychicznie uwięzić samego siebie, i niebezpieczeństwo grożące ze strony Bena 
wydawało mi się 
już mniej realne. Dlaczego się nie pokazywał? Czyżby opracowywał jakiś wymyślny 
plan? 
A może wolał się zadręczać czekaniem i w ten sposób podsycał swoją wściekłość? 
Czy to 
możliwe, żeby się bał Tytusa? Wkrótce przestałem się temu dziwić.
Jeśli chodzi o Tytusa i Gilberta, to jeśli tylko udało im się uniknąć 
towarzystwa Hartley 
i mojego, zachowywali się tak, jak gdyby byli na wakacjach. Tytus nie chciał 
rozmawiać na 
temat matki i ojca. Wolał się wyłączyć. Kąpał się codziennie, czasem nawet dwa 
albo trzy razy, 
i zawsze skakał do wody z mojego „urwiska”. Wysmarowany olejkiem do opalania, 
nago 
wylegiwał się na skałach. Pozbył się wszelkich skrupułów co do „żebraniny” i 
korzystał z mojej 
gościnności, jak gdyby miał do niej pełne prawo, nie dając nic w zamian: nie 
okazywał mi żadnej 
pomocy ani serca. Oczywiście jest to niesprawiedliwy sąd. Nie mogę potępiać 
Tytusa za to, że 
„nie chciał wiedzieć”, co się dzieje na górze. Myślę, że się nawet nad tym nie 
zastanawiał, 
i rzeczywiście trudno było się nad tym zastanawiać. Muszę przyznać, że 
poświęcałem mu bardzo 
mało czasu, więc mógł się czuć dotknięty. Doszedłem do wniosku, że Tytus jest 
osobnikiem 
mniej skomplikowanym, bardziej naiwnym, niż z początku myślałem, albo też wobec 
tych 
wszystkich okropności wybrał ową naiwność.
Gilberta o wiele bardziej interesował bieg wydarzeń, okazywał też dobrotliwie 
chęć pomocy 
(chciał nawet postawić kwiaty w pokoju Hartley), ale trzymałem go z daleka od 
tych spraw. 
Oczywiście, nadal był mi niezbędny. Gotował, robił zakupy w czasie, kiedy Tytus 
się opalał. 
Zabroniłem mu jednak wstępu na górny podest. Okres ten jest znamienny jeszcze z 
jednego 
powodu i pozostanie mi na długo w pamięci. Otóż Gilbert i Tytus odkryli nagle w 
sobie talent 
śpiewaczy. Gilbert miał całkiem niezły baryton, a Tytus dysponował znośnym 
tenorem, potrafił 
także śpiewać falsetem. Co więcej, okazało się, że mają bardzo bogaty wspólny 
repertuar. 
Dopóki nie nakazałem im surowo, żeby się przenieśli ze swoim śpiewem na skały, 
cały dom 
rozbrzmiewał ich pieniami. Chętnie widzieliby we mnie swojego słuchacza, gdyż 
chcieli się 
przede mną popisywać (wszyscy śpiewacy są próżni), i oczywiście z przyjemnością 
siedzieliby 
do północy, śpiewając i popijając moje wino (obaj sporo pili i musiałem posłać 
Gilberta do 
hotelu „Pod Krukiem”, żeby uzupełnił zapas trunków). Tak donośne mieli głosy i 
taką 
przyjemność sprawiało im popisywanie się swoimi zdolnościami, że nawet na 
zewnątrz i z daleka 
słyszało się te ich koncerty. (Hartley nigdy nie wspominała o tych śpiewach, 
albo jej to nie 
obchodziło, albo tak jak mąż była trochę głucha.) Wyśpiewywali więc urywki z 
oper, z komedii 
muzycznych, różne madrygały, piosenki popularne i ludowe, kanony, sprośne 
ballady i romanse 
po angielsku, francusku i włosku. Myślę, że upijali się po prostu w owym czasie 
tą swoją muzyką 
albo była to naturalna reakcja na napiętą atmosferę panującą w domu.
Napisałem przed chwilą, że stwierdziłem, iż Tytus to „mniej skomplikowany” 
osobnik, niż to 
sobie wyobrażałem z początku. Do takiego wniosku doszedłem, obserwując jego 
stosunek do 
matki i do moich problemów. (Przez „mniej skomplikowany” rozumiem „niewyraźny, 
mniej 
pełen względów”.) Gilbert także zauważył, że Tytusa cechuje ogłada towarzyska 
większa, niż 
można by się było spodziewać po chłopcu, który wcześnie porzucił szkołę, żeby 
„uczyć się na 
elektryka” w szkole zawodowej. Nadal pozostawało tajemnicą, gdzie Tytus się 
obracał w ciągu 
ostatniego roku czy dwóch lat. Przypomniały mi się wytworne spinki do mankietów 
i tomik 
wierszy miłosnych Dantego. Miałem swoją własną hipotezę odnośnie do tej sprawy: 
prawdopodobnie żył ze starszą od siebie kobietą. Był teraz mniej więcej w tym 
wieku, w jakim ja 
byłem, kiedy „porwała” mnie Klementyna. Podrywanie nieletnich, jak mawiają. Czy 
ktoś 
poderwał Tytusa, a potem go porzucił? Gilbert miał swoją własną, nieco odmienną, 
hipotezę (i 
trudno się temu dziwić), a mianowicie uważał, że Tytus żył z jakimś mężczyzną. 
Sam Tytus nie 
wypowiadał się na ten temat. (Może teraz właśnie jest czas i miejsce po temu, by 
stwierdzić, że 
Peny oczywiście mylił się, jeśli chodzi o charakter moich stosunków z Fritziem 
Eitelem.)
Zrelacjonowałem historię i przemiany. I w istocie później wydało mi się, że w 
tych dniach 
wskrzeszałem całą historię mojej miłości do Hartley nie tylko w dawnych latach, 
lecz także 
w okresie między naszym rozstaniem a ponownym spotkaniem. Z każdym dniem, z 
każdą 
godziną przypominałem sobie więcej szczegółów. Wieczorem drugiego dnia pobytu u 
mnie 
Hartley zrobiła się bardziej rozmowna i odniosłem wrażenie, że myślała nad swoją 
sytuacją i że 
prowadzona przez nas rozmowa była właśnie owocem tych przemyśleń. Doprowadziła 
ona do 
dialogu, który miał ogromnie smutne zakończenie.
Siedzieliśmy oboje na podłodze, ona na materacu, ja na gołych deskach, z nogami 
wyciągniętymi przed siebie, naprzeciwko długiego, wysoko umieszczonego okna, 
które 
wychodziło na salonik. Środkowy pokój, zwykle ciemnawy, i teraz tonął w 
półmroku, chociaż 
wieczorna poświata rzucała tu nikły odblask. Dotknąłem dłoni Hartley. Czułem się 
z nią 
związany od stóp do głów.
– Kochanie, bardzo ci do twarzy w moim szlafroku, ale czy nie mogłabyś go od 
czasu do 
czasu zdjąć?
– Zimno mi.
– Czy nie zaczynasz się czuć tak, jakbyś tutaj mieszkała?
– Uważasz, że ważne jest to, iż popełniłam błąd, nie wychodząc za ciebie.
– Bo to był błąd. Ale jeszcze ważniejsze jest to, aby go teraz naprawić.
– Po prostu chcesz mieć kogoś, z kim byś wspominał dawne dzieje.
– To bardzo nie fair. Przecież ja tak bardzo pragnę mówić z tobą o przyszłości, 
to ty nie 
chcesz!
– Masz do mnie żal o to, że wyjechałam.
– A więc przyznajesz, że wyjechałaś.
– Chyba tak. To było tak dawno temu.
– Mówiłaś, że cię zdradzałem.
– Naprawdę? Nie przypominam sobie.
Przez całe życie wspominałem wypowiedziane przez nią słowa, a ona nawet nie 
potrafi sobie 
przypomnieć, co mówiła!
– Przypuszczam, że musiałam uciec, ponieważ, przypominam to sobie, czułam się 
winna.
– Czułaś się winna, że sprawiłaś mi ból?
– Tak, właściwie zawsze czułam się winna i uważałam, że ty mi masz to za złe. To 
śmieszne, 
ale musiałam jakoś obronić się przed tobą, wmawiając w siebie, że mnie 
nienawidzisz.
– W jaki sposób, u licha, mogło cię to „obronić”?
– Kiedy cię zobaczyłam w wiosce, pomyślałam sobie: ty mnie też musiałeś widzieć 
i udawałeś, że mnie nie poznajesz, dlatego że mnie nienawidzisz.
– Ależ ja ciebie, kochanie, nigdy nie nienawidziłem, nawet przez sekundę!
– Musiałam tak myśleć.
– Ale dlaczego?
– Żebym mogła czuć się pewna, że naprawdę odszedłeś, że wszystko naprawdę się 
skończyło, żeby uśmiercić to w swoim sercu.
– Och, Hartley, dla mnie ta miłość nigdy się nie skończyła, nigdy nie umarła w 
moim sercu. 
A więc pragnęłaś mnie, tęskniłaś za mną, bałaś się o mnie myśleć. Czy to nie 
świadczy o tym, że 
mnie kochasz?
– Uważam, że mnie nienawidzisz, masz do mnie żal.
– Teraz? Masz bzika!
– Musisz mieć do mnie żal, w przeciwnym razie nie byłbyś dla mnie taki niemiły.
– Hartley, nie dręcz mnie. Rozumujesz jak osoba niespełna rozumu.
– Albo robisz to wszystko przez ciekawość, jak turysta, odwiedzasz mnie, 
poznajesz moje 
życie, czując swoją wyższość.
– Hartley, przestań, dobrze? A może po prostu chcesz mi dokuczyć? To ty jesteś 
niemiła. 
Łączą nas wiekuiste więzy, wiesz o tym dobrze. To jasne jak słońce. Chcę, żebyś 
w końcu 
została moją żoną, żebyś na mnie polegała. Chcę się o ciebie troszczyć już 
zawsze, do samej 
śmierci.
– Chciałabym, żeby mnie zabrała śmierć.
– Och, zamknij się!
– Chciałabym, żeby to wszystko się skończyło, mam już dosyć życia. Chciałabym, 
żeby mnie 
ktoś zabił.
– A więc on groził, że cię zabije?
– Nie, nie, tylko tak chodzi mi po głowie...
– Nie możesz teraz do niego wrócić, nie pozwolę ci, nawet jeżeli mnie nie 
chcesz. To jest 
takie proste, tylko ty wszystko komplikujesz.
– To ty chcesz skomplikować sytuację na swój sposób. Kręcisz, odwracasz kota 
ogonem, 
wijesz się jak węgorz. Zawsze taki byłeś, pamiętam doskonale.
– A więc teraz wiję się jak węgorz! Nigdy nie kręciłem, jeśli chodzi o ciebie. 
Zawsze 
pragnąłem tylko ciebie, nikogo innego. Byłem ci wierny. Ja nigdy się nie 
ożeniłem.
– Tak, za to żyłeś z różnymi kobietami. Żyłeś z tą starą aktorką.
– No dobrze, ale tylko dlatego, że nie mogłem odnaleźć ciebie. Tylko ciebie 
pragnąłem. 
Próbowałem cię odnaleźć, starałem się, szukałem i szukałem bez końca, i nigdy 
właściwie nie 
straciłem nadziei... i może właśnie dlatego teraz cię odnalazłem.
– Byłam niesprawiedliwa dla Bena.
– O Boże! Czy nie możemy zapomnieć o Benie? On już się nie liczy.
– On tak bardzo cierpiał, kiedy Tytus zniknął. Odczuł to jak pokutę.
– Może i cierpiał, ale zasłużył na to. To przez niego Tytus uciekł. I myślę, że 
Ben w gruncie 
rzeczy ucieszył się z tego.
– Nie. On nie był taki zły dla Tytusa, nie taki zły, jak mówiłam. Owszem, był 
surowy...
– I brutalny. Wobec ciebie także. Nie próbuj go bronić. Och, przestańmy wreszcie 
mówić 
o tym cholernym typie.
– Pracownicy Towarzystwa Opieki nad Dziećmi nigdy u nas nie byli. Powiedziałam 
ci, że 
przyszli, tymczasem to nieprawda.
– Och, niech diabli porwą pracowników Towarzystwa Opieki nad Dziećmi. Co mnie to 
obchodzi, czy byli, czy nie.
– Ale ja powiedziałam, że oni byli u nas, a wcale nie byli.
– Nawet jeśli nie przyszli, to powinni byli to zrobić.
– Nie powiedziałam ci prawdy.
– Dlaczego starasz się wybielić tego złego, okrutnego człowieka? Tytus go 
nienawidzi. Czy 
to nie wystarczający dowód? Dla mnie tak.
– Ben nie ma nikogo poza mną na tym świecie. Nie ma niczego na tym świecie.
– Przeżyje to. A ja? Dlaczego dla odmiany nie użalisz się nade mną? Dość długo 
czekałem. 
Nie ma człowieka bardziej opuszczonego i samotnego niż stary aktor. Cóż mi 
pozostało oprócz 
wspomnień? Zrezygnowałem z władzy... z całego blasku... dla czegoś... a tym 
czymś, choć sam 
o tym nie wiedziałem, byłaś ty. Nie możesz mnie teraz odrzucić.
– Czy ty wierzysz w Boga?
– Nie.
– Ja chyba wierzę w Jezusa Chrystusa. Trzeba w coś wierzyć, żeby mieć się czego 
trzymać... 
Ludzie by chyba oszaleli bez Boga. Rozmawialiśmy kiedyś na ten temat, prawda?
– Cieszę się, że nie zapomniałaś tych naszych rozmów. Pamiętasz naszą 
konfirmację? To 
było takie ogromne przeżycie! „Przyjdź, Duchu Święty, natchnij nasze dusze”...
– Ja chyba wierzę w odpuszczenie grzechów.
– Wszyscy potrzebujemy tej wiary, choćby odrobiny...
– Miłość jest odkupieniem, a to coś znaczy, prawda?
– Tylko mi nie mów, że chcesz swoją miłością odkupić grzechy Bena! Mam tego Bena 
po 
dziurki w nosie! Dlaczego nie pomyślisz o moim odkupieniu?
– Nikt nie odkupi jego grzechów, nikt inny go nie pokocha.
– Jezus go będzie kochał.
– Nie. Zrozum, dla Bena ja muszę być Jezusem.
– Kochanie, mówisz jak obłąkana, szalona istota. Postaraj się choć trochę 
pomyśleć. Czy nie 
przyszło ci do głowy, że Ben odetchnie z ulgą, kiedy go opuścisz? Do licha, 
przecież ty go już 
opuściłaś. Nie jesteś mu wcale taka potrzebna. Może nie chciał cię wyrzucać z 
domu, ale będzie 
bardzo rad, że go porzuciłaś?
– Mówisz o Benie jak o kimś nierealnym, tymczasem on istnieje.
– Niekiedy rzeczy realne stają się nierealnymi, kiedy dochodzimy prawdy.
– Nasza miłość nie była realna, to dziecinne zadurzenie, przypominało zabawę. 
Byliśmy jak 
brat i siostra. Wtedy nie wiedzieliśmy jeszcze, co to jest miłość.
– Hartley, wiesz dobrze, że się kochaliśmy...
– Ale nie kochaliśmy się ze sobą, a szkoda.
– Myślałem, że nie chcesz. Ja bardzo tego pragnąłem... O Chryste!...
– Byliśmy dziećmi. Ty nigdy nie stałeś się częścią mojego prawdziwego życia.
– To, co nazywasz prawdziwym życiem, okazało się piekłem na ziemi. Do licha, 
sama to 
powiedziałaś. Szczęśliwa kobieta nie mówi o śmierci.
– Żałuję, że ci mówiłam różne rzeczy, i będę tego zawsze żałować. Oczywiście, to 
wszystko 
jest okropnie zagmatwane, ale to są moje sprawy, muszę z tym żyć. Taka jestem i 
już się nie 
zmienię. Nie mogę od tego uciec i zostawić za sobą szczątków swego rozbitego 
życia jak 
stłuczonej muszli.
– Właśnie że możesz to zrobić. Możesz uciec i zostawić wszystko za sobą. 
Zobaczysz, ból 
ustąpi.
– Naprawdę? Czy ból może ustąpić?
Umilkła nagle, zakłopotana. I kiedy tak się wpatrywała we mnie szeroko otwartymi 
oczami, 
pomyślałem: Czy ona jest zupełnie obłąkana, czy całkiem pomieszało się jej w 
głowie? A może 
jest tylko nieszczęsnym rozbitkiem życiowym albo uduchowioną istotą, którą 
wysubtelniło 
cierpienie? Czy ten dziwny, dziki wygląd w czasach jej młodości, z czasów gdy 
była tak piękna, 
który tak kochałem, tak uwielbiałem, był pierwszą proroczą zapowiedzią 
niesamowitego 
uduchowienia? Są utajeni święci i dziwne bywają ich losy. Lecz Hartley nie była 
chyba 
rozbitkiem życiowym, biedną złamaną gałązką; jej osobowość i ostateczną 
tożsamość zniszczyła 
ta sama okrutna siła, która jej kazała opuścić Tytusa. Czymkolwiek jednak była, 
kochałem ją, 
kocham i będę kochał zawsze, tu, na ziemi, i tam, za tymi gwiazdami i jeszcze 
dalej, za 
kolejnymi konstelacjami gwiazd, za tymi milionami gwiazd, które widziałem owej 
nocy, kiedy 
leżałem na skałach, a wyzłocone niebo powoli odwracało cały wszechświat na drugą 
stronę.
– Tak, kochanie, moja królowo, mój aniele, ból może ustąpić.
Och, gdybym tak mógł dotknąć jej umysłu, uwolnić go od koszmarnych myśli. 
Pragnąłem 
dojrzeć budzącą się nadzieję, jutrzenkę nadziei czy pragnienia, pragnienia 
radości i szczęśliwego 
życia. Ale ona znów ze zmarszczonym czołem, pogrążona w zadumie zwracała swe 
myśli ku 
Benowi.
– Nigdy nie byłam dla niego wystarczająco dobra.
– Jestem pewien, że zachowywałaś się jak święta, która wiele wycierpiała.
– Nie, byłam niedobra.
– Och, dobrze, mów sobie, co chcesz. To już i tak zamknięty rozdział.
Wyobraziłem ją sobie tak niewinną – jak mężczyźni w dawnych czasach wyobrażali 
sobie 
dziewczęta zamknięte w klasztorze, myśląc: „My jesteśmy bestiami, a one 
aniołami, ich dusze są 
czyste, nie tak skalane jak nasze”. Wyobrażałem ją sobie jako wspaniale 
niewinną, poczciwą, 
naiwną, nie rozumiejącą niczego, jak gdyby niemy wyrzut sumienia, bo moje życie 
przeminęło 
wśród próżnych, egoistycznie nastawionych mężczyzn i zuchwałych, dobrze 
znających życie 
kobiet. I doszedłem do wniosku: to ona sama jest winna, że poniosła w życiu 
klęskę. Jakże mogło 
być inaczej? Przypomniałem sobie słowa Peregrine’a: strona, która czuje się 
winna, choćby to 
było nawet nieuzasadnione, bez przerwy pada ofiarą różnych kaprysów partnera i 
nie potrafi 
zająć moralnego stanowiska. Ona wzięła na swoje sumienie zarówno własne drobne 
przewinienia, jak i jego winę. Czuła się winna jego grzechów przeciwko sobie, 
przeciwko 
Tytusowi. Rozumiałem to wszystko. A skoro wzięła na siebie grzechy Bena i uznała 
je za 
własne, to czciła prawdziwego winowajcę i uważała go za świętego. Och, gdybym 
potrafił 
uwolnić ją od tego wykoślawionego, paraliżującego poczucia winy i od tej 
bezsensownej czci! 
Boże, ona czuła się winna nawet wobec mnie i musiała się pocieszać myślą, że jej 
nienawidziłem. Była jakby zahipnotyzowana, jakby opętana samoobronną magią, 
którą 
kultywowała przez te wszystkie lata, żeby się bronić przed strasznym bólem 
sprawianym przez 
świadomość, że poślubiła tak obrzydliwego, obłąkanie zazdrosnego, tyranizującego 
ją maniaka. 
Ogłupiał ją strach przed nim, otępiało słuchanie w kółko bez przerwy, że to ona 
jest winna, 
zawsze ona była wszystkiemu winna. Nic dziwnego, że Tytus wolał śpiewać na 
skałach, niż 
czekać, by mu przypominano te sceny.
Popłakała trochę. Jakże niepodobne są łzy starej kobiety do łez młodej 
dziewczyny!
– Przestań płakać, Hartley, wyglądasz jak Prosiaczek z Alicji w Krainie Czarów. 
Dawniej też 
przypominałaś Prosiaczka, kiedy płakałaś.
– Wiem, że jestem brzydka, jestem okropna.
– Och, moja droga, otrząśnij się, otrząśnij się wreszcie z tego, otrząśnij się z 
tego koszmaru...
Osuszyła oczy moją chusteczką i przez chwilę pozwoliła mi się trzymać za rękę. A 
potem 
znów się zamyśliła.
– Ale dlaczego sądzisz, że jestem taka nieszczęśliwa w małżeństwie?
Wpatrywała się we mnie teraz niemal przebiegle, jak gdyby przygotowała sobie już 
druzgocący argument na każdą moją odpowiedź.
– Hartley, gmatwasz to wszystko, przyznałaś sama, że byłaś nieszczęśliwa, 
dopiero co 
wspominałaś o tym, jak bardzo cierpiałaś.
Cierpienie to zupełnie co innego. Żadne małżeństwo nie może uniknąć cierpień. 
Zycie to 
cierpienie. Może ciebie... może ciebie to wszystko ominęło.
– Może ominęło. Dzięki Bogu.
– Wiesz, przez wiele nocy spędzonych spokojnie w domu rozmyślałam o ludziach 
przebywających w obozach pracy.
– Skoro musiałaś pocieszać się myślą o tym, że przynajmniej nie jesteś w obozie 
pracy, to 
nie mogłaś być bardzo szczęśliwa!
– Ale dlaczego sądzisz, że moje małżeństwo jest takie nieudane? Jak możesz je 
osądzać? Nie 
widzisz... nie możesz tego zrozumieć...
– Mogę osądzać. Ja wiem.
– Skąd możesz wiedzieć? To tylko twoje przypuszczenie. Nie wiesz, jak to bywa 
w małżeństwie. Żyłeś z różnymi kobietami, a to zupełnie co innego. Nie masz 
żadnych 
dowodów.
– Dotyczących ciebie i jego?... Owszem, mam dowody.
– Nie możesz mieć. Po prostu spotkałeś nas, nie znasz nikogo, kto nas zna 
naprawdę. Myślę, 
że tak dobrze to właściwie nikt nas nie zna, więc nie możesz mieć dowodów.
– Owszem, mam. Słyszałem, jak rozmawialiście ze sobą, i wiem, jak wyglądają te 
wasze 
rozmowy... – Powiedziałem to w ostatecznym wybuchu rozpaczy i muszę przyznać, że 
trochę 
pragnąłem ją zranić. Ten jej spokojny, zawzięty upór, a teraz jeszcze pełen 
wyższości, przebiegły 
wyraz twarzy doprowadzały mnie do szału.
– Co to znaczy?
– Podsłuchałem was. Ukryłem się za oknem i przysłuchiwałem się, jak 
rozmawialiście ze 
sobą. Słyszałem ochrypły głos Bena, słyszałem, jak się ordynarnie awanturował, 
jak krzyczał na 
ciebie i kazał ci powtarzać bez przerwy: „Przepraszam, przepraszam”. Żałuję, że 
nie rozbiłem 
wtedy szyby, że nie skręciłem temu draniowi karku. Zabiję tego człowieka! 
Szkoda, że nie 
strąciłem go do morza!
– Podsłuchiwałeś... Słyszałeś naszą rozmowę... Kiedy?
Och, nie pamiętam, może tydzień temu, może dwa... Jestem taki wytrącony z 
równowagi, że 
straciłem rachubę czasu... A więc widzisz, nie możesz już udawać, nie możesz go 
wybielać 
i wmawiać we mnie, że jesteś szczęśliwa w małżeństwie, ponieważ ja znam prawdę.
– Prawdę?... och, ty nic nie rozumiesz! Podsłuchiwałeś?... Jak długo?
– Och, wieki całe, godzinę, nie, nie pamiętam... krzyczeliście na siebie 
nawzajem, w każdym 
razie on krzyczał... a ty jęczałaś... to było straszne... i obrzydliwe...
– Jak mogłeś?... Nie zdajesz sobie sprawy, co zrobiłeś!... Jak mogłeś? Jak 
mogłeś nas 
szpiegować?... To nie miało nic wspólnego z tobą... jak możesz się wtrącać w 
nasze intymne 
sprawy, których nie rozumiesz... To najnikczemniejsza, najpodlejsza, najbardziej 
bolesna rzecz, 
jakiej ktoś się dopuścił w stosunku do mnie...
– Hartley, kochanie, wiesz przecież, że zrobiłem to tylko dlatego, że chciałem 
ci pomóc, bo 
musiałem się dowiedzieć, sprawdzić, upewnić...
– Tak jakbyś mógł cokolwiek zrozumieć... och, tak bardzo mnie zraniłeś, nigdy ci 
tego nie 
wybaczę, nigdy. Zupełnie jakbyś popełnił morderstwo... jakbyś zabił... ty nic 
nie rozumiesz... 
och, jak mnie to boli... jak bardzo...
– Kochanie, przepraszam, tak mi przykro... nie wyobrażałem sobie...
Siedziała oparta o ścianę, sztywno, jakby kij połknęła, i płakała. Nigdy nie 
widziałem kobiety 
tak płaczącej (a widziałem wiele). Łzy jej tryskały strumieniami z oczu, 
wilgotne usta rozwarły 
się w jakimś zduszonym krzyku, zwierzęcym krzyku przerażającego bólu, a potem 
wydała 
z siebie niski, przyprawiający o dreszcz zgrozy jęk i upadła na bok, chwytając 
się za gardło, 
targając szlafrok, jakby się dusiła. Kiedy przestała jęczeć, zaczęła ciężko 
dyszeć i dostała 
spazmów.
Zerwałem się na nogi i patrzyłem na nią przerażony. Tak, teraz dopiero 
zrozumiałem to, co 
powiedział Tytus: że to jest straszne i ma być straszne. Wydało mi się to 
najsilniejszym 
wstrząsem dla mojej psychiki, dla mojego zdrowia psychicznego. Byłem już dawniej 
świadkiem 
histerycznych wrzasków, ale nigdy dotąd nie spotkałem się z czymś takim. Znów 
uklęknąłem, 
próbowałem ją przytrzymać, potrząsnąć nią. Nagle jednak wydała mi się 
niesłychanie silna, a ja 
poczułem się bardzo słaby, ponadto dotknięcie jej stało się dla mnie czymś 
okropnym. Miotała 
się, jakby ją poddawano strasznym, niszczącym wstrząsom elektrycznym. Twarz 
miała 
czerwoną, zapłakaną, usta drżące, wrzeszczała ochrypłym, przenikliwym głosem jak 
przerażona 
i wściekła osoba wykrzykująca sprośne słowa. Ten paniczny wrzask i to jej 
przeciągłe „aaach” 
przemieniało się w zawodzący szloch, składający się z szybko po sobie 
następujących jęków: 
„och!, och!, och!, och!” Potem następowało znów przeciągłe, coraz cichsze 
„ooooch”, kończące 
się niemal łagodnym westchnieniem, i znów wrzask. Powtarzało się to 
mechanicznie, 
automatycznie, bez końca, jak gdyby istotą ludzką owładnęła jakaś obca, 
diabelska machina. 
Ogarnęło mnie przerażenie, lęk, obrzydzenie i wstyd. Wstydziłem się za siebie, 
wstyd mi było za 
nią. Nie chciałem, żeby Tytus i Gilbert słyszeli ten upiorny rytmiczny wrzask, 
ten atak 
wściekłości, ten lament. Miałem nadzieję, że obaj są gdzieś daleko na skałach i 
wyśpiewują 
właśnie swoje piosenki.
Krzyknąłem:
– Przestań, przestań, przestań!
Czułem, że oszaleję, jeśli to potrwa jeszcze minutę dłużej, czułem, że muszę ją 
jakoś uciszyć, 
choćbym ją miał zabić. Potrząsnąłem nią i znów krzyczałem. Pobiegłem do drzwi. 
Zawróciłem. 
Nigdy nie zapomnę wyrazu twarzy Hartley, tej maski bólu i wściekłości, tego 
okropnego 
rytmicznie powtarzającego się wrzasku.
Wreszcie wrzask ustał, tak jak wszystko, co okropne, musi ustać, choćby mogła to 
uciszyć 
jedynie śmierć. Moja obecność, moje krzyki nie robiły na Hartley wrażenia, 
wątpię nawet, czy 
zdawała sobie sprawę z mojej obecności, ale z drugiej strony całe to 
przedstawienie zostało 
odegrane specjalnie dla mnie, a jego gwałtowność wymierzona była przeciw mnie. W 
końcu tak 
ją to wyczerpało, że umilkła nagle i opadła do tyłu, jak gdyby mdlejąc. Wziąłem 
ją za rękę. Była 
zimna. Wpadłem w panikę. Byłbym wybiegł i zaczął krzyczeć, by wezwano doktora, 
gdybym nie 
bał się zostawić jej samej i gdybym nie czuł się zbyt wyczerpany, żeby podjąć 
jakąkolwiek 
decyzję. Położyłem się przy niej, objąłem ją, powtarzając raz po raz jej imię. 
Zaczęła oddychać 
głęboko, regularnie, jak gdyby zasnęła. Ale kiedy na nią spojrzałem, 
stwierdziłem, że oczy ma 
otwarte. Wpatrywała się we mnie tym swoim dziwnym, przebiegłym wzrokiem, jak 
gdyby 
oceniała, jaki efekt wywarł na mnie ten jej „atak”. I kiedy po chwili znów się 
odezwała, jej głos 
brzmiał zupełnie normalnie, mówiła do rzeczy i wydawała się bardziej rozsądna 
niż przed 
atakiem.
– Och, Charles... kochanie... przepraszam...
– To ja cię przepraszam... jestem głupcem, nieczułym idiotą.
– Nie, nie... bardzo mi przykro, że tak się zdenerwowałam i narobiłam tyle 
hałasu... Chyba 
dostałam szoku.
– Tak mi przykro, kochanie.
– Już dobrze. Powiedz mi... jak długo tu jestem... w tym domu?
– Dwa dni.
– Czy on tu był? Mój mąż. A może napisał do mnie? – Po raz pierwszy o to 
zapytała.
– Nie przysłał żadnego listu. Oddałbym ci go. Był tu nazajutrz rano po twoim 
przybyciu.
– Co mówił?
– Chciał, żebyś wróciła do domu i...
– I co?
Byłem taki zażenowany i zakłopotany, że głupio ciągnąłem dalej:
– Powiedział, że przyprowadził do domu psa.
– Och, psa... psa... zapomniałam... – Jeszcze kilka łez pojawiło się w oczach 
Hartley 
i spłynęło po policzkach, które były tak zapuchnięte od płaczu, że zupełnie 
zmieniły wygląd jej 
twarzy. Ale już panowała nad sobą. – O Boże... Boże... tak żałuję, że nie było 
mnie w domu, 
kiedy przyprowadził psa.
Posłuchaj, Hartley. Zdaje się, że nie jesteś zdolna myśleć o całej sytuacji, 
więc pozwól, że 
podejmę decyzję za ciebie. Nie możemy się tak dalej zachowywać. Zaczynam się już 
czuć jak 
terrorysta. Postawiłaś mnie w takiej sytuacji, że muszę grać rolę tyrana, której 
to roli nienawidzę 
najbardziej ze wszystkich. Dobrze, nie wiem, jak wyglądało twoje małżeństwo, 
może nie było 
takie straszne i on też nie był taki straszny, ale nie jest to na pewno udany 
związek i nie 
rozumiem, dlaczego masz mieć dalej do czynienia z gwałtownym, nieprzyjemnym 
człowiekiem, 
jeśli nie musisz. Możesz odejść. Ośmielam się twierdzić, że zrobiłabyś to już 
dawno, gdybyś 
miała dokąd. Teraz masz. Wyjedźmy do Londynu. Sytuacja, jaka się tutaj 
wytworzyła, 
doprowadza mnie do szału. Godziłem się na nią na razie, bo nie zamierzam cię do 
niczego 
zmuszać, nie chcę, żebyś później powiedziała, że to nie ty podjęłaś decyzję. Nie 
chcę być 
zmuszony do zmuszania cię do czegokolwiek, ale miej wzgląd na mnie i na Tytusa. 
Bardzo lubię 
Tytusa, uważam go za swego syna, naprawdę. A on nienawidzi tego człowieka. Więc 
jeśli 
wrócisz do niego, nigdy już nie zobaczysz Tytusa. Nie wybierasz jedynie między 
mną a swoim 
koszmarnie nie wy darzonym małżeństwem... przebacz mi, proszę, te słowa... jest 
jeszcze Tytus 
na tej szali. Pojedźmy do Londynu wszyscy troje, a potem jeszcze gdzieś dalej, 
dokądkolwiek. 
Tworzymy teraz rodzinę. Nie miałem nigdy rodziny, od chwili gdy opuściłem dom 
rodziców. 
Pojedźmy razem dokądkolwiek, dokąd będziesz chciała, i poszukajmy szczęścia. Czy 
nie 
chciałabyś widzieć Tytusa szczęśliwego? On chce zostać aktorem, mogę mu w tym 
pomóc. Czy 
nie chcesz, żeby Tytus był szczęśliwy?
Słuchała mnie uważnie, ale pod koniec mojej przemowy zaczęła potrząsać głową 
i powiedziała:
– Proszę, proszę cię, nie zmuszaj mnie, żebym jechała dokądkolwiek, bo mnie 
zabijesz. 
Muszę wracać do domu. Wiesz, że muszę, i wiesz, że nie chcę tu zostać. To, czego 
pragniesz, jest 
niemożliwe... Musiałby się zdarzyć cud.
– Och, Hartley, kochanie moje... zaczekaj na ten cud... zaczekaj... na imię mu 
miłość.
Nie, nie tak mu na imię, nie zdarzył się i nigdy się nie zdarzy. Czy ty nie 
rozumiesz, że robisz 
wszystko, żeby mnie zniszczyć? On mi teraz już nigdy nie będzie wierzył, nigdy. 
Oto twoje 
dzieło, twoja zbrodnia. Zupełnie jakbyś popełnił morderstwo. Nie, nigdy, nigdy, 
nigdy.
Potem powiedziała, że czuje się bardzo zmęczona i będzie spać, więc zostawiłem 
ją samą.
Obudziłem się raptownie. Księżyc świecił prosto w okno mojej sypialni, a ja 
zapomniałem 
spuścić żaluzję. Słyszałem pluskanie morza i leciutki klekot kamyków, które fale 
łagodnie 
obmywały, wypływając z „Kotła Minna”. Musiał być chyba odpływ. Słyszałem także, 
a raczej 
wyczuwałem, jakąś rozległą pustkę, jakąś kopułę milczenia, w której moje serce 
biło niezwykle 
szybko. Miałem wrażenie, że się duszę, musiałem szybko usiąść i zaczerpnąć 
głęboko powietrza. 
Uświadomiłem sobie od razu, zawsze to sobie teraz uświadamiam w chwili obudzenia 
z ukłuciem udręki, miłości i lęku, że Hartley jest w moim domu. A jednocześnie 
przejął mnie 
okropny strach przed grożącą katastrofą, jakimś koszmarem, niemal pewność, że 
już się stało coś 
strasznego. Zacząłem się gramolić z łóżka. Trzęsąc się okropnie, szukałem po 
omacku świecy. 
Kiedy ją zapaliłem, wstałem i zacząłem nasłuchiwać. W pustym, ciemnym domu 
panował 
złowieszczy spokój. Szybko otworzyłem drzwi sypialni i spojrzałem w dół podestu. 
Wydawało 
mi się, że z alkowy sączy się nikłe światło, ale może był to tylko odblask 
księżyca. 
Nasłuchiwałem dalej i odniosłem wrażenie, że słyszę hałas, jakby donośne odgłosy 
uderzeń, 
coraz szybsze i głośniejsze, gdzieś bardzo daleko. Zacząłem się posuwać wolno 
naprzód, 
stawiałem stopy ostrożnie, żeby deski podłogi nie trzeszczały. Widziałem już 
wyraźnie drzwi 
pokoju Hartley i klucz tkwiący w zamku. Chciałem wyciągnąć rękę i położyć ją na 
kluczu, ale 
nie spieszyło mi się, bałem się wejść do tego okropnego pokoju. Wreszcie ująłem 
klucz, 
przekręciłem go i przestąpiłem próg, trzymając świecę przed sobą. Materac na 
podłodze, na który 
zawsze rzucałem okiem, wchodząc tutaj, był pusty, pościel zmiętoszona. Hartley 
uciekła. 
Rozglądałem się dookoła, gotów rozpłakać się z panicznego lęku. I nagle ją 
ujrzałem. Stała 
w rogu pokoju. Jakie to dziwne, pomyślałem, zapomniałem, że ona jest taka 
wysoka. Musi chyba 
jednak na czymś stać, na krześle albo na stole. I wtedy spostrzegłem, że Hartley 
wisi na 
kinkiecie. Powiesiła się.
Obudziłem się. Nagły przebłysk myśli uprzytomnił mi, że to był sen. Leżałem w 
swoim 
łóżku. Nie poszedłem wcale do pokoju Hartley i nie znalazłem jej martwej. Nie 
powiesiła się na 
pończosze na kinkiecie z lanego żelaza, wszedłszy na stół i potem z niego 
zeskoczywszy. 
Poczułem ogromną ulgę i zaraz potem pomyślałem: a jeśli to prawda? Przybity i 
drżący wstałem, 
zapaliłem świecę i cicho otworzyłem drzwi sypialni. Światło świecy sięgało 
jedynie zasłony 
z paciorków, które postukiwały lekko; pewnie wiało od drzwi. Ostrożnie 
rozsunąłem sznurki 
z paciorkami, przesunąłem się w kierunku pokoju Hartley i cicho przekręciłem 
klucz w zamku. 
Uchyliłem drzwi i zajrzałem do środka.
Zobaczyłem ją w świetle świecy zwiniętą na materacu, przykrytą kocem, z ręką na 
twarzy. 
Przez chwilę ją obserwowałem, słuchałem jej spokojnego oddechu, a potem 
wycofałem się cicho 
i zamknąłem z powrotem drzwi na klucz. Przeszedłem między paciorkami zasłony, 
starając się 
nie poruszać ich zanadto, i dziwnie roztargniony przekroczyłem próg saloniku. Od 
czasu gdy 
uwięziłem u siebie Hartley, unikałem tego pokoju z pewnego rodzaju 
przyzwoitości, gdyż 
znajdujące się tu długie okno wychodziło na sypialnię Hartley. Teraz wszedłem 
tam, nie wiem 
czemu, chciałem się upewnić, czy nie ma tam nikogo. Oczywiście, nikogo nie było. 
Stałem przez 
chwilę ze świecą w ręce, wpatrując się w to długie okno, które wyglądało teraz 
jak lśniące czarne 
lustro. I nagle przyszło mi do głowy, że unikałem saloniku nie z przyzwoitości, 
ale z obawy, że 
mógłbym zobaczyć Hartley wyglądającą przez okno. Przypomniałem sobie twarz za 
tym oknem, 
którą kiedyś zobaczyłem; wtedy wydawało mi się, że ktoś wpatruje się we mnie 
przez ciemną 
szybę. I teraz dopiero sobie uprzytomniłem, że ta twarz znajdowała się z b y t w 
y s o k o. To nie 
mogła być twarz kogoś, kto stał na podłodze. Znajdowała się na takiej wysokości, 
na jakiej 
znajdowałaby się twarz Hartley, gdyby się rzeczywiście powiesiła.
I dalej snułem swe rozważania: kiedy światło świecy pada do jej pokoju, panuje 
tam 
widmowy półmrok. Jakie lęki i obawy nękały mojego biednego więźnia, kiedy się 
budziła 
w nocy? Czy wchodziła na krzesło, żeby zajrzeć do pogrążonego w ciemności 
pustego, 
oświetlonego jedynie blaskiem księżyca saloniku? Czy próbowała ostrożnie 
otworzyć zamknięte 
na klucz drzwi, mając nadzieję, że uda jej się wyśliznąć z pokoju, zbiec na dół 
i uciec w ciemną 
noc? Szybko wróciłem do swojej sypialni i zamknąłem drzwi. Usiadłem, trzęsąc 
się, na łóżku 
i popatrzyłem na zegarek. Było wpół do trzeciej. Co ja robię? A raczej: co się 
ze mną dzieje? 
Ująłem głowę w dłonie. Czułem się bezsilny i całkiem bezradny. Przestałem 
panować nad 
własnym życiem i życiem innych ludzi, do którego się wtrąciłem. Ogarnął mnie 
okropny 
fatalizm, a także gorzki smutek, jakiego nie czułem, odkąd Hartley opuściła mnie 
przed laty. Czy 
obudziłem jakiegoś śpiącego demona? A może wprawiłem w ruch jakąś niebezpieczną 
machinę?
I co teraz będzie?
Następnego ranka istotnie coś się wydarzyło. Zjawiła się Rosina.
Po tym koszmarnym nocnym interludium udało mi się jakoś zasnąć. Może to ów 
fatalizm 
pogrążył mnie we śnie? Niech Ben tu przyjdzie, niech podpali dom, niech mnie 
zabije. Zasługuję 
na to, by umrzeć. Rano obudziłem się w o wiele mniej fatalistycznym nastroju, za 
to bardziej 
niespokojny. Wydawało mi się, że muszę jak najszybciej podjąć jakąś decyzję, ale 
nie miałem 
żadnych materiałów, żadnych danych, na podstawie których można by ją podjąć. 
Gorąco 
pragnąłem wywieźć stąd Hartley, do Londynu, dokądkolwiek, a raczej chciałem 
pragnąć tego na 
tyle usilnie, bym był zdolny to uczynić. Tylko czy powinienem to uczynić wbrew 
jej woli? Czy 
mogę to zrobić? Czy mogę zaciągnąć opierającą się, wrzeszczącą kobietę do 
samochodu Gilberta 
i wywieźć ją stąd? Czy mogę Hartley oszukać i powiedzieć, że odwożę ją do domu? 
Czy Gilbert 
mi na to pozwoli? Czy Tytus mi pozwoli? Jeśli ją wywiozę siłą, to może stanie 
się bardziej 
twarda i zawzięta w stosunku do mnie i oddali się ta chwila, kiedy zgodzi się 
zostać przy mnie 
z własnej woli, na którą tak niecierpliwie czekam?
Czy jednak taka sytuacja może trwać dłużej? A jeśli nie, to co jeszcze może 
wyniknąć? 
Uważałem, że jest zupełnie nie do pomyślenia, żeby Hartley wróciła do tego 
człowieka, 
zwłaszcza po tym, co powiedziała wczoraj, że on jej teraz już nigdy, nigdy nie 
będzie wierzył. 
Załóżmy, że pozwolę jej wrócić i on ją zabije? Zamordowałbym go. Czy mogę sobie 
wyobrazić, 
że otwieram drzwi i mówię: „W porządku. Poddaję się. Możesz iść do domu”. Nie, 
to 
niemożliwe. Jedyne rozsądne słowa z naszej wczorajszej rozmowy, których mogłem 
się 
uchwycić – a więc miały wielką wagę – to, co powiedziała o cudzie, który jeszcze 
nie nastąpił. 
Czy fakt, że potrafiła wypowiedzieć takie słowa, nie wskazuje, że się jeszcze 
całkiem nie 
zdecydowała, że istnieje promyczek nadziei dla mnie i że w głębi duszy skłonna 
jest pragnąć 
tego, czego ja pragnę? Przecież ona musi pragnąć być wolna i szczęśliwa; wszyscy 
tego pragną. 
Musi w głębi zbolałej duszy chcieć, żebym ją stąd zabrał, żeby skończyła się jej 
udręka i niewola. 
Musiała ją poruszyć myśl o Tytusie i o wybawieniu przez jej miłość do niego, o 
nowej rodzinie, 
nowym świecie! Wystarczy, żeby tylko otworzyła oczy, wyciągnęła rękę i 
powiedziała: tak. 
Nagromadzone są chyba gdzieś ogromne siły wyzwolenia i musi dojść do wybuchu. 
Trzeba tylko 
zaczekać, zatrzymać ją tutaj, pozwolić, żeby czas zrobił swoje; wtedy dozna 
olśnienia.
Podałem Hartley śniadanie i próbowałem porozmawiać z nią, chciałem wyjaśnić 
wszystko, 
powiedzieć to, co tu przed chwilą zapisałem, ale ona bez przerwy powtarzała, że 
chce wracać do 
domu. Miała tak podkrążone oczy i tak obrzmiałą twarz, była tak zalękniona i 
otępiała, że 
zacząłem się zastanawiać, czy nie jest naprawdę chora i czy nie powinienem 
wezwać lekarza. 
I wtedy, raczej z rozpaczy niż z litości, pomyślałem, czy nie lepiej bym 
przysłużył się swojej 
sprawie, gdybym był szorstki, zostawił ją nagle, apotem przepraszał? Stałem koło 
zasłony 
z paciorków, dotykając jej, niepewny, co mam teraz robić, i nagle usłyszałem z 
dołu głośny 
wybuch śmiechu, a następnie jakąś arię na głos kobiecy.
Zbiegłem do kuchni. Rosina siedziała na stole, wymachując nogami, a Gilbert i 
Tytus 
wpatrywali się w nią z nabożną czcią (nie można tego inaczej określić). Miała na 
sobie bardzo 
elegancki ciemnoszary lekki kostiumik w kratę, białą jedwabną bluzkę i bardzo 
długie 
pofałdowane białe kozaczki na wysokich obcasach. Jej lśniące ciemne włosy, 
ostrzyżone albo też 
upięte przez dobrego fryzjera, tworzyły złożoną z kilku segmentów kompozycję, 
która wyglądała 
zarówno skomplikowanie, jak niedbale. (Horacemu by się podobała.) Wyrazista, 
zwierzęca twarz 
Rosiny tryskała zdrowiem, energią i dziką ciekawością. Widziałem, że całkowicie 
panuje nad 
sytuacją, podczas gdy ci dwaj, być może wskutek długotrwałego napięcia, w którym 
bez przerwy 
żyli, ograniczyli się do bezradnego, idiotycznego chichotu. Moje pojawienie się 
wywołało 
kolejny wybuch histerycznego śmiechu, po czym wszyscy troje spontanicznie 
rozpoczęli 
następną piosenkę. Śpiewali bez przerwy i nic nie wskazywało na to, że mają 
zamiar przestać. 
Był to włoski kanon, którego słowa utkwiły mi w pamięci, gdyż Gilbert i Tytus 
śpiewali go 
maniakalnie przez kilka ostatnich dni. Tytus nauczył Gilberta, a teraz Rosinę. 
Eravamo tredici, 
siamo rimasti dodici, seifecevano rima, e seifacevan’pima-poma-pima-poma. [(wł.) 
– Było nas trzynastu, 
zostało dwunastu, sześciu rymowało, a sześciu śpiewało pima-poma, pima-poma.] 
Bóg wie, co to miało znaczyć. W śpiewie 
jest coś napastliwego. Wilgotne otwarte usta i połyskujące zęby wyglądają tak, 
jakby śpiewak 
miał zamiar połknąć ofiarę-słuchacza. Śpiewacy łakną słuchaczy, tak jak 
zwierzęta łakną 
zdobyczy. Upojeni własnymi głosami, wszyscy troje ryczeli teraz w kółko to samo; 
Gilbert 
donośnym barytonem, Tytus pseudoneapolitańskim tenorem, a Rosina silnym, dość 
ochrypłym 
kontraltem. Krzyknąłem:
– Przestańcie! Przestańcie! Dosyć tego cholernego wrzasku!
Ale oni nadal śpiewali z utkwionymi we mnie oczami, błyszczącymi i wilgotnymi od 
śmiechu, wymachując rękami w takt melodii.
W końcu się zmęczyli, przestali i dostali nowego napadu szalonego śmiechu.
Usiadłem na krześle i obserwowałem ich w milczeniu.
Wreszcie Rosina opanowała się i rzekła, wycierając oczy:
– Charles, jakiś ty śmieszny! Jesteś nie wysychającym źródłem rozrywek dla 
swoich 
przyjaciół. Słyszę, że masz tu swoją ukochaną ukrytą na górze. Jesteś naprawdę 
nieoceniony!
– Dlaczego, u diabła, musieliście jej o tym powiedzieć? – krzyknąłem do Gilberta 
i Tytusa.
Gilbert usiłował bezskutecznie wygładzić na swojej twarzy zmarszczki od śmiechu 
i unikał 
mojego spojrzenia. Zaczął przewracać oczami.
Tytus odezwał się, nadąsany:
– Nie prosił pan, żeby jej nie mówić. – Ale pochwyciwszy wzrok Rosiny, 
natychmiast się 
rozpromienił.
Gilbert oczywiście spotkał już kiedyś Rosinę i trochę ją znał. Dotychczas 
patrzył na nią 
z pruderyjną wrogością, jaką niektórzy homoseksualiści odczuwają wobec bardzo 
kobiecych, 
drapieżnych istot rodzaju żeńskiego (podczas gdy w towarzystwie słodkich, miłych 
kobiet, takich 
jak Lizzie, czują się bardzo dobrze). Jednakże teraz, zdaje się, cierpiał z 
powodu nagłej zmiany 
swych upodobań. Tytus był zupełnie zafascynowany słynną aktorką, którą miał 
przed sobą żywą, 
z krwi i kości. Rosina zresztą nie tylko go dostrzegała, lecz także doceniła 
urok jego młodości. 
Bez przerwy na siebie zerkali, on wstydliwie, ona z wyraźnym rozbawieniem. 
Tytusowi, 
podobnie jak Gilbertowi, bardzo służył pobyt nad morzem i wylegiwanie się na 
słońcu. Jego 
rudawoblond włosy nabrały połysku i tworzyły teraz aureolę wspaniałych loków, 
prawie nie 
zapięta koszula odsłaniała lśniącą skórę i błyszczące kręcone rudawe włosy na 
piersi. Podwinięte 
spodnie ukazywały długie, ładnie opalone na brąz nogi. Był boso. Przecięta 
szramą warga 
nadawała wyraz męskiej siły jego ładnie wykrojonym ustom. Rosina była w swoim 
żywiole, 
zachwycona, ubawiona, mogąc wypróbowywać swój czar. Starała się być zalotna, 
przenosiła 
ośmielająco przenikliwe spojrzenie lekko kosych oczu z jednego otumanionego, 
oczarowanego 
mężczyzny na drugiego. Obaj sprawiali wrażenie oszołomionych nią. Rosina 
wprowadziła 
całkiem odmienny nastrój do coraz bardziej przypominającej kostnicę atmosfery 
panującej 
w „Shruff End”.
– Czego chcesz, Rosino?
– Co to znaczy: „Czego chcesz?” Cóż to za sposób witania gościa! „Czego chcesz?” 
– 
Przedrzeźniała mnie. – Cóż to za pytanie?
Pozostała dwójka ryknęła śmiechem. Zdaje się, że wszystko, co mówiła Rosina, 
uważali za 
ogromnie mądre i zabawne.
– Dlaczego przyjechałaś?
– Czy nie możesz się zdobyć na to, żeby być grzecznym dla starej przyjaciółki?
– Nie jestem towarzysko nastrojony.
– Właśnie widzę. A przecież masz już dwoje czarujących gości, a właściwie troje, 
wliczając 
tę twoją ukochaną. W porządku, wcale nie mam zamiaru ubiegać się o zaproszenie, 
żeby tu 
zostać. Uważam, że to najpaskudniejszy, najbardziej nieprzyjemny dom, którego 
próg 
kiedykolwiek przekroczyłam.
– Ma złe fluidy – powiedział Tytus.
– Bez wątpienia – przytaknął Gilbert.
Tworzyli przeciwko mnie zjednoczony front.
– Czy ta twoja śmieszna pani jest naprawdę na górze? Co masz zamiar z nią 
zrobić? 
Pamiętasz, obiecałeś, że będziesz mnie informował o swoim interesującym życiu 
miłosnym, ale 
powinnam się już do tej pory nauczyć, że nie dotrzymujesz obietnic. Zatem 
postanowiłam sama 
przyjechać i zobaczyć, jak ci się wiedzie. Pomyślałam sobie: Ciężko pracuję, 
więc należy mi się 
urlop. I tym razem zatrzymałam się w hotelu „Pod Krukiem”. Podoba mi się tam. 
Podoba mi się 
zatoka i te niezwykłe głazy. I jedzenie jest znakomite, nie takie jak u ciebie.
– Mam nadzieję, że przyjemnie ci się mieszka „Pod Krukiem”?
– Po Londynie krążą najdziwniejsze plotki na twój temat.
– Jestem pewien, że wszyscy są zafascynowani.
No cóż, właściwie nie. Musiałam sama rozpuścić trochę plotek, żeby odświeżyć 
pamięć 
o tobie. Zapomniano już o Charlesie Arrowbym. Byłeś już dosyć staroświecki, 
kiedy pracowałeś 
z nami, ale teraz już należysz do historii starożytnej. Młodzi nigdy o tobie nie 
słyszeli, Charles. 
Zostałeś zdyskredytowany, nie stałeś się nawet mitem. Teraz dopiero zrozumiałam, 
mój drogi, że 
jesteś stary. Gdzież się podział ten twój dawny urok, na który tak leciałyśmy? 
Chodziło 
w gruncie rzeczy o władzę, a teraz, kiedy ją straciłeś, utraciłeś też swój urok. 
Nic dziwnego, że 
musisz się zadawać z Brodatą Kobietą.
– Spływaj stąd, Rosino, dobrze?
– Ale co tu się dzieje, Charles? Umieram z ciekawości. Dowiedziałam się od tych 
dwóch 
tutaj, że ona jest tu więziona. Czy mogę pójść na górę i zerknąć na nią przez 
kratki?
– Rosino, proszę...
– Ale do czego ty zmierzasz, Charles? O ile pamiętam, istnieje przecież jakiś 
mąż? Tylko że 
ty się nigdy nie przejmowałeś zbytnio mężami! Ale nie masz chyba zamiaru jej 
porwać, nie 
możesz się przecież z nią ożenić! Naprawdę stajesz się śmieszny. A nigdy nie 
byłeś śmieszny 
w dawnych czasach. Zawsze zachowywałeś godność i styl.
Tytus i Gilbert, już mniej ubawieni, sprawiali wrażenie zmieszanych i 
obserwowali pilnie 
wielkie płyty kuchennej podłogi.
– Odprowadzę cię do drogi, Rosino. Czy tam zostawiłaś samochód?
– Och, ja wcale nie mam jeszcze ochoty iść. Chcę jeszcze pośpiewać. Kto to jest 
ten śliczny 
chłopiec? – Wskazała na Tytusa.
– To mój syn, Tytus.
Tytus zmarszczył czoło i pogładził się po szramie na ustach.
Gilbert uniósł ze zdziwieniem brwi. Rosina zmieniła się na twarzy, obrzuciła 
mnie 
złośliwym, świdrującym spojrzeniem i roześmiała się głośno.
– No, no... Chyba już pójdę. Mój samochód stoi na drodze. Możesz mnie do niego 
odprowadzić. Do widzenia, chłopcy, bardzo przyjemnie mi się z wami śpiewało. – 
Wymaszerowała z kuchni, machając torebką. Ja za nią.
Wyszła frontowymi drzwiami, przecięła drogę na grobli, nie oglądając się za 
siebie. 
Odprowadziłem ją, idąc z tyłu, aż do miejsca, gdzie zaparkowała swój okropny 
czerwony 
samochód. Tam odwróciła się do mnie; jej jędzowata twarz pałała wściekłością.
– Czy ten chłopiec jest naprawdę twoim synem?
– Nie, nie, przysposobiłem go jak gdyby... Zawsze pragnąłem mieć syna. To ich 
syn, 
adoptowany syn... Hartley i jej... męża.
– Rozumiem. Mogłam się domyślić, że to tylko głupi żart. Przez chwilę myślałam, 
że może... 
Co ty zamierzasz zrobić z tą kobietą? Czy na tym etapie życia chcesz sobie 
zafundować na pół 
obłąkaną babę? Nie będziesz jej przecież trzymać jak oszalałe zwierzę na 
łańcuchu! A może nie 
zrozumiałam tego wszystkiego?
– Ona nie jest więźniem. Ona mnie kocha. Po prostu jest ogłupiała.
– Małżeństwo ogłupia. Choć niekoniecznie musi być godne potępienia. Twój mózg 
może 
sobie poradzić z ogłupieniem. O Boże! Jestem taka zmęczona. To przez tę cholerną 
długą 
podróż... Wydaje mi się, że tracisz rozum... starzejesz się, żyjesz w świecie 
marzeń, raczej dość 
paskudnym. Czy mam ci coś powiedzieć, żebyś się ocknął?
– Nie, dziękuję.
– Usłyszałam, że zawsze pragnąłeś mieć syna. To tylko sentymentalne kłamstwo. 
Nigdy nie 
chciałeś mieć kłopotów, nigdy nie chciałeś ich znać. Zawsze unikałeś sytuacji, 
kiedy mógłbyś 
mieć naprawdę syna. Twoi synowie to jedynie fantazje, z nimi łatwiej sobie 
poradzić. Czy 
naprawdę wyobrażasz sobie, że mógłbyś usynowić tego niemądrego, 
niewykształconego 
młodzika? On zniknie z twojego życia tak jak wszystko inne, ponieważ ty nie 
potrafisz utrzymać 
niczego realnego. On także okaże się dzieckiem twoich marzeń... kiedy go 
dotkniesz... rozpłynie 
się, zniknie... zobaczysz.
– No dobrze, powiedziałaś, co miałaś do powiedzenia, a teraz idź już sobie.
– Jeszcze nawet nie zaczęłam. Nigdy ci tego nie mówiłam i myślałam, że nigdy nie 
powiem. 
Byłam w ciąży z tobą i pozbyłam się tego dziecka.
Nakreśliłem koło na zakurzonej chłodnicy samochodu.
– Dlaczego mi tego nie powiedziałaś?
– Nie mogłam ci powiedzieć, bo cię nie było. Odszedłeś, odszedłeś z Lizzie czy 
też jakąś 
inną dziewczyną swoich marzeń. Ach, Boże, ta obrzydliwa, obojętna brutalność 
mężczyzn... te 
pozostawione samym sobie kobiety, które muszą podejmować takie bolesne decyzje. 
Ja też sama 
podjęłam tę decyzję. Chryste, jakże tego żałuję. Byłam szalona. Zrobiłam to po 
części 
z nienawiści do ciebie. Dlaczego, u diabła, nie urodziłam tego dziecka? Byłoby 
już niemal 
dorosłe.
– Rosino...
– Nauczyłabym je nienawiści do ciebie... i znalazłabym w tym jakieś pocieszenie.
– Przykro mi...
– Och, przykro ci. I śmiem twierdzić, nie byłam jedyną, która to zrobiła. 
Rozbiłeś moje 
małżeństwo celowo, z wyrachowaniem, bardzo gorliwie nad tym pracowałeś. A potem 
odszedłeś 
i zostawiłeś mnie z niczym, mniej niż z niczym, i na dodatek ze świadomością, że 
musiałam 
popełnić zbrodnię... Płakałam przez wiele miesięcy... lata całe... z tego 
powodu... nigdy nie 
przestałam płakać. – Jej ciemne oczy w ciągu sekundy wypełniły się łzami, a 
potem łzy nagle 
obeschły jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej. Otworzyła drzwiczki 
samochodu.
– Och, Rosino...
– Nienawidzę cię, czuję wstręt do ciebie. Od tamtego czasu wydajesz mi się 
diabłem 
wcielonym.
– Posłuchaj. Owszem, opuściłem cię, ale to ty mnie do tego doprowadziłaś i ty 
również 
ponosisz za to odpowiedzialność. Ruch wyzwolenia oduczył kobiety rzucania 
oszczerstw na 
mężczyzn, kiedy im to odpowiada. Opowiadasz mi teraz tę okropną historię, 
żeby...
– Och, zamknij się. Jak się nazywa ta baba?
– Chodzi ci o... Hartley?
– Czy to jej nazwisko?
– Nie, jej nazwisko brzmi Fitch.
– Fitch. OK. Pan Fitch. O to mi chodziło.
– Co, u licha chcesz zrobić?
– On tu mieszka, prawda? Dowiem się, gdzie, i pójdę go pocieszyć. Dobrze mu 
zrobi, kiedy 
zobaczy prawdziwą kobietę, zamiast tego tłumoka. Pewnie już zapomniał, jak 
wyglądają kobiety. 
Nie sprawię mu przykrości, po prostu go pocieszę. Wyrządzę mu mniejszą krzywdę 
od tej, jaką 
ty wyrządzasz jej. Muszę się jakoś rozerwać podczas tego urlopu. Myślałam o tym, 
żeby uwieść 
tego ślicznego chłopca, ale to byłoby zbyt łatwe. Ojciec będzie o wiele bardziej 
interesującym 
obiektem. W końcu życie obfituje w niespodzianki. Jedyną rzeczą, która stała się 
tak wściekle 
nudna, jesteś ty, Charles. Tak, jesteś nudny. Nudny. Do widzenia.
Wsiadła do samochodu i zatrzasnęła drzwiczki. Samochód pomknął jak czerwona 
rakieta 
w kierunku wioski.
Popatrzyłem za nią. Wkrótce nie pozostało na drodze nic oprócz chmury kurzu 
i jasnobłękitnego nieba ponad nim. Przez krótką chwilę myślałem, że oszaleję, 
jeżeli będę się 
zanadto zastanawiał nad tym, co mi powiedziała Rosina i co się wydarzyło w 
przeszłości.
Reszta tego dnia (zanim jeszcze wydarzyło się coś wieczorem) minęła jak 
niespokojny, 
gorączkowy sen. Pogodzie udzielił się chyba mój nastrój, zaraziłem ją nim być 
może, dzień był 
upalny, ale złowróżbna duchota zapowiadała burzę. Zrobiło się ciemniej, chociaż 
słońce świeciło 
na bezchmurnym niebie. Czułem się osłabiony i miałem dreszcze, jak gdybym złapał 
grypę. 
Moja obawa, że Hartley jest chora, wzrastała. Oczy jej błyszczały, ręce miała 
gorące. Jej duszny, 
smrodliwy pokój przypominał separatkę chorej. Hartley zachowywała się rozsądnie, 
nie szalała 
już, nawet ze mną dyskutowała. Prosiłem ją, by zeszła na dół, posiedziała przed 
domem, na 
powietrzu, w słońcu, lecz na samą myśl o tym kładła się na swoim posłaniu, jak 
gdyby była 
całkiem wyczerpana. Nawet ten jej rozsądek miał w sobie coś, co mi odbierało 
odwagę, 
przypominał rozumowanie spokojnego maniaka albo ćwiczenie podjęte jako 
eksperyment. Bez 
przerwy powtarzała, że chce iść do domu, że nie ma innego wyjścia i tak dalej, i 
tak dalej, ale 
wydawało mi się, że naprawdę to nie ma ochoty ostatecznie odejść. Ten brak chęci 
do podjęcia 
decyzji nadal budził moją nadzieję, jednakże zaczynał mnie również przerażać.
Zaczynałem też mieć dosyć milczenia Bena. Co ono znaczyło? Czyżby po namyśle 
doszedł 
do wniosku, że wcale nie chce, aby Hartley do niego wróciła? Czy zdecydował się 
wieść życie 
szczęśliwego starego kawalera z psem? Może ma jakąś tajną przyjaciółkę, u której 
teraz z ulgą 
się schronił? Może snuje jakiś skomplikowany plan uwolnienia Hartley lub wzięcia 
srogiego 
odwetu na mnie? Może zwołał kilku osiłków, zapewne dawnych przyjaciół z wojska, 
którzy lada 
chwila się tu zjawią i mnie pobiją? Może zwrócił się do adwokata? Może podjął po 
prostu 
subtelną grę na zwłokę i czeka, aż nerwy odmówią mi posłuszeństwa, czeka, żebym 
to ja 
przyszedł do n i e g o? A może on także popadł w nerwową, hipnotyczną apatię i 
nie jest pewny, 
czego chce i co ma robić? Ja sam czułem chwilami, że lepiej byłoby, gdybym 
został zmuszony 
do działania, choćby przez policję, niż tkwił tak na tym pustkowiu 
rozbrzmiewającym echem 
różnych pilnych rozwiązań.
Starałem się usilnie uzbroić w męstwo i zabrać Hartley do Londynu. Myślałem o 
tym, żeby 
ją wciągnąć do samochodu i powiedzieć, że odwiozę ją do domu. Nadszedł już chyba 
czas, żeby 
to zrobić, ale daleki byłem od pewności, iż jest to słuszne posunięcie. „Shruff 
End” mogło mieć 
„złe fluidy”, jak to ujął Tytus, ale był to mój dom, przyzwyczaiłem się do 
niego. Tutaj mogłem 
spokojnie porozumiewać się z Hartley, przepływał między nami wąski, czysty 
strumyczek 
porozumienia, zwłaszcza wtedy kiedy wspominaliśmy dawne lata. W jakiś dziwny 
sposób razem 
czuliśmy się spokojni. Z pewnością wkrótce nastąpi przełom, jakaś dialektyczna 
zmiana. Cóż, 
u licha, robiłbym w Londynie z oszołomioną, płaczącą Hartley w tym moim 
okropnym, 
maleńkim mieszkaniu z krzesłami spiętrzonymi na stole i nie rozpakowaną 
porcelaną? Do kogo 
moglibyśmy tam pójść? Nie chciałem Hartley pokazywać ludziom, którzy może 
okazaliby się 
pomocni, ale na pewno drwiliby z niej w głębi duszy. Właściwie pragnąłem (a może 
pragnęliśmy 
tego oboje?), żeby ktoś się o nas troszczył, a przynajmniej był przy nas, 
stanowił swego rodzaju 
ochronę i gwarancję zwyczajności. Z Tytusa i Gilberta niewielki miałem pożytek, 
ale ich 
obecność czyniła sytuację bardziej znośną.
Jednakże od czasu wizyty Rosiny Tytus i Gilbert znajdowali się jakby w stanie 
tłumionej 
rewolty i obaj byli w buntowniczym nastroju. Myślę, że milczenie Bena ich także 
irytowało, choć 
w inny sposób. Pragnęli jakiejś efektownej próby sił, pragnęli położenia kresu 
tej sytuacji, co 
przyniosłoby im ulgę. Gilbert po prostu bał się Bena, bał się bijatyk i napaści. 
Co czuł Tytus, tego 
nie byłem pewny. Czasami zastanawiałem się z przerażeniem nad tym, co Tytus 
sobie myśli. Od 
czasu przybycia Hartley właściwie z nim nie rozmawiałem. Powinienem był to 
zrobić, miałem 
zamiar, ale nie rozmawiałem. Być może Tytus przeżywał też męki napięcia, nie 
wiedząc, czy 
chce, czy też nie, uciec do ojca i się z nim pogodzić, choćby nawet miał zostać 
ukarany. A może 
chciał uciec od matki i ode mnie? Możliwość istnienia tak strasznego zamętu w 
umyśle chłopca 
sprawiała, że bałem się go wypytywać teraz, kiedy musiałem rozważyć wiele innych 
spraw 
i podjąć decyzje. Tymczasem on zamknął się w sobie, chodził nadąsany, pragnął, 
żeby mu 
nadskakiwać. Robiłbym to, tyle że na razie nie miałem siły ani ochoty. Zresztą 
byłem z niego 
niezadowolony. Potrzebowałem jego pomocy, jego uczucia i wsparcia, jego 
szczerości 
i zaangażowania w sprawę Hartley. On zaś okazywał wyraźnie, że przynajmniej w 
tym dziwnym 
układzie sprawa matki przestała dla niego istnieć. Wolał nie myśleć o jej 
budzącym zakłopotanie 
uwięzieniu. Nie chciał ze mną współdziałać jako dozorca więzienny. Było to 
zrozumiałe, 
irytowało mnie jednak, bo odnosiłem wrażenie, że doskonałe się bawi. Pływał, 
śpiewał, 
przesiadywał z Gilbertem na skałach, popijając białe wino z sokiem z czarnej 
porzeczki (ostatnio 
ich ulubiony napój). Zachowywał się jak złodziej, którym nie był (co podkreślał 
z dumą). Gilbert 
oświadczył, że boi się jeździć sam po zakupy, więc Tytus mu towarzyszył i 
kupowali za moje 
pieniądze mnóstwo drogiego jedzenia i trunków. Nie natknęli się na Bena. Może 
wyjechał? 
Dokąd? Do kogo? Te niewiadome działały mi na nerwy.
Jedną z form, jaką przybrała buntowniczość Gilberta i Tytusa, było podsuwanie mi 
myśli, że 
powinienem coś zrobić z Benem.
Właściwie to Gilbert mi to powiedział, ale Tytus z pewnością podzielał jego 
zdanie. Nie 
bardzo wiedzieli, co mam zrobić, ale chcieli, żebym wykazał przynajmniej jakąś 
inicjatywę. 
Trochę mniej teraz śpiewali, a częściej przesiadywali w kuchni, plotkując. I 
nawet teraz, mimo że 
byłem tak zajęty i nieszczęśliwy, ogarniała mnie idiotyczna, bezsensowna 
zazdrość, kiedy 
widziałem ich głowy pochylone ku sobie i kiedy milkli nerwowo, gdy wchodziłem do 
kuchni. 
Biegali bez przerwy do psiej budy, by sprawdzić, czy nie ma listów. Gilbert 
kupił nawet duży 
kwadratowy koszyk, który umocował na kamieniach w psiej budzie, żeby być pewnym, 
iż żaden 
list nie zamoknie ani nie zostanie porwany przez wiatr. Tak bardzo bałem się 
usłyszeć od Tytusa, 
że wybiera się do „Nibletts” na przeszpiegi, że unikałem wszelkiej z nim 
dyskusji. A gdyby 
Tytus poszedł do „Nibletts” i nie wrócił? Oczywiście, nie wspomniałem nikomu o 
szalonym 
pomyśle Rosiny, gdyż po zastanowieniu doszedłem do wniosku, że chciała mnie 
jedynie 
zirytować. Nie przestawałem jednak myśleć o tych wszystkich rzeczach, które mi 
powiedziała 
przed odjazdem, chociaż bardzo się starałem wyrzucić ją z pamięci. Miałem 
nadzieję, że Rosina 
wróciła już do Londynu.
Wieczorem tego dnia podjąłem decyzję: Jeżeli Ben nie pojawi się, muszę jutro coś 
zrobić, 
coś, co wyjaśni sytuację, coś decydującego. Ale nie wiedziałem jeszcze zupełnie, 
co to będzie za 
krok. Najprawdopodobniej zabiorę Hartley i Tytusa do Londynu. Wystarczająco 
długo czekałem 
na to, żeby Hartley wyjawiła swoją wolę, i wydaje mi się, że ona chce, abym ją 
zmusił. Kiedy 
sobie uświadomiłem, że jestem niemal tak zdesperowany, że muszę podjąć decyzję, 
doznałem 
niejakiej ulgi. Lecz „jutro”, kiedy to miałem podjąć decyzję, nigdy nie 
nastąpiło i wypadki 
potoczyły się zupełnie inaczej, niż to sobie wyobrażałem.
Tego wieczoru około wpół do siódmej gęste niebieskie powietrze stało się jakby 
ciemniejsze 
i jeszcze bardziej duszne, mimo że słońce świeciło jasno i niebo było 
bezchmurne. Słońce 
świeciło jakby przez mgłę, ale mgłę utworzoną z ciemnoniebieskich banieczek 
samego nieba. 
Pamiętam, jakie ponure wrażenie wywarł na mnie ów wieczór: żywe, ciemne światło, 
jasne, 
wibrujące barwy skał i trawy po drugiej stronie drogi oraz żółty samochód 
Gilberta. Nie czuło się 
najlżejszego powiewu wiatru, najmniejszej nawet bryzy. Morze było złowieszczo 
spokojne, 
całkowicie gładkie, lustrzane, lśniące oleiście, jednolicie lazurowe. I nagle 
nad całym 
horyzontem zaczęło się błyskać. Te błyskawice przypominały sztuczne ognie albo 
jakiś dziwny 
atomowy eksperyment. Ani jednej chmurki, ani jednego grzmotu, tylko te odległe, 
szybko po 
sobie następujące w zupełnej ciszy potężne błyski żółtawobiałego światła.
Rozmawiałem z Hartley, snułem wspomnienia z przeszłości. Cieszyłem się, że ta 
nikła nić 
łatwego porozumienia stawała się coraz mocniejsza, coraz szersza. Teraz, gdy 
nawiązaliśmy 
kontakt, wydawało mi się to niesłychanie łatwe, miało niezrównany posmak. Mogłem 
zatknąć 
sztandar mojej miłości, mogłem stopniowo zaczynać ufać, że zdołam Hartley 
przekonać. Moja 
miłość w owym czasie przybrała formę litości, współczucia, absolutnego 
pragnienia, żeby 
Hartley pocieszyć, wyleczyć, obudzić w niej pragnienie szczęścia, wyhodować je 
tam, gdzie go 
nie było. W tym celu starałem się wykluczać kwestię powrotu do domu, wspominając 
od czasu 
do czasu, że teraz jest to niemożliwe, i na razie pozwalając Hartley nadal 
pocieszać się iluzją 
powrotu, który już wkrótce uzna za coś nie do pomyślenia i coś, czego sama już 
nie chce. 
Ukradkiem zwiększałem presję i kładłem na to coraz większy nacisk. Okazało się, 
że polityka 
stopniowania była słuszna, i liczyłem na to, że już wkrótce zostanie uwieńczona 
sukcesem. 
Hartley nadal twierdziła wprawdzie, że chce wrócić do męża, ale mówiła to dosyć 
spokojnie, 
coraz chyba rzadziej i z coraz mniejszym przekonaniem.
W końcu zostawiłem ją samą. Nie zamykałem jej już na klucz w ciągu dnia. Nadal 
pragnęła 
kryć się, kryć się przed Gilbertem, zwłaszcza zaś przed Tytusem, a to stanowiło 
gwarancję, że 
przez cały dzień nie opuści pokoju. Zresztą, jak daleko mogłaby uciec nie 
zauważona? Noce 
pełne rozpaczy to inna sprawa.
Zadzwonił dzwonek u drzwi frontowych. Schodząc do sieni, zobaczyłem drgający 
drut, 
zanim jeszcze usłyszałem delikatny dźwięk dzwonka w kuchni. Pomyślałem: Ben. I 
zaraz się 
zastanowiłem: Sam? Podszedłem do drzwi szybko, nie zachowując zupełnie 
ostrożności, 
chciałem ubiec swój lęk. Nie uchyliłem ich, zamykając na łańcuch, ale otworzyłem 
od razu na 
oścież.
Za drzwiami stał mój kuzyn James.
Stał z tym swoim spokojnym, bezmyślnym, pełnym satysfakcji uśmiechem, który 
czasem 
przywoływał na twarz. Trzymał w ręce walizkę. Dostrzegłem na drodze jego 
bentleya 
zaparkowanego koło volkswagena Gilberta.
– James? Co ty tu, u licha, robisz?
– Zapomniałeś? Przecież to Zielone Świątki. Zaprosiłeś mnie.
– Sam się wprosiłeś. A ja oczywiście o tym zapomniałem.
– Chcesz, żebym sobie poszedł?
– Nie... nie... wejdź... na chwilę przynajmniej. – Byłem zmieszany, 
rozgoryczony, poważnie 
zaniepokojony. Mój kuzyn stanowił dla mnie zawsze złowróżbny omen. Jego obecność 
w tym 
domu wszystko zmieni, nawet historię. Nie zniosę go, nie mogę pozwolić, żeby się 
tu zatrzymał, 
nie potrafię żyć, mając go tak blisko siebie na scenie.
Wszedł do środka, postawił walizkę i zaczął się rozglądać dookoła z 
zaciekawieniem.
– Podoba mi się tutaj. A zatoka z tymi wielkimi kulistymi głazami jest wprost 
niezwykła. 
Przyjechałem tu traktem nadmorskim oczywiście.
– Oczywiście.
– I ta ogromna skała wystająca z morza, którą obsiadają nurzyki... wiesz, o 
której mówię?
– Nie.
– Nie widziałeś jej? Ona... Zresztą mniejsza z tym... Widzę, że jest także 
śliczna wieżyczka. 
Czy też należy do ciebie?
– Tak.
– Teraz rozumiem, dlaczego tu przyjechałeś. Kiedy został wybudowany ten domek?
– Och, nie wiem, chyba w roku tysiąc dziewięćsetnym, może wcześniej, może 
później. 
O Boże!
– Co ci jest? Przepraszam, wiem, powinienem był napisać, uprzedzić cię. 
Próbowałem się 
dodzwonić, ale doszedłem do wniosku, że chyba nie masz telefonu. Nie muszę u 
ciebie mieszkać, 
mijałem po drodze całkiem przyjemnie wyglądający hotel o milę czy dwie stąd... 
Czy ty się 
dobrze czujesz, Charles?
– Wejdźmy do kuchni.
Przy tym dziwnym świetle na dworze, w kuchni było raczej ciemno. Zaraz po nas 
weszli ze 
dworu także Tytus i Gilbert, dziwne, ciche błyskawice pełni lata iskrzyły się za 
nimi.
Nie udało się uniknąć prezentacji.
– O, przyszliście. To jest mój kuzyn James, który wpadł do mnie, przejeżdżając 
tędy. To 
Gilbert Opian. A to mój młody przyjaciel Tytus. Nie ma tu nikogo więcej. 
Jesteśmy w komplecie. 
– Powiedziawszy to, położyłem jak gdyby przypadkiem palec na ustach. Miałem 
nadzieję, że nie 
jest tak ciemno, żeby tego nie dostrzegli.
– Tytus... – Uśmiechnął się James. – A więc wróciłeś. To dobrze.
– Co to znaczy? – zawołałem. – Przecież ty go nie znasz! Zauważyłem, że Tytus 
wpatruje się 
w Jamesa, jak gdyby go sobie skądś przypominał.
– Nie, ale wspominałeś mi kiedyś o nim, pamiętasz?
– Ach, tak... No cóż... Napijesz się czegoś, James? Zanim odjedziesz...
– Owszem. Cokolwiek. Może być to białe wino, które jest otwarte.
– Pijemy je z sokiem z czarnej porzeczki – powiedział Tytus.
– Czy jest pan kuzynem Charlesa ze strony matki czy ze strony ojca? – zapytał 
Gilbert, który 
lubił znać dokładnie takie szczegóły.
– Nasi ojcowie byli braćmi.
– Charles zawsze udawał, że nie ma rodziny. On jest taki tajemniczy.
Przewracając uprzejmie oczami, Gilbert nalał wina do czterech szklaneczek. Chyba 
stracił 
trochę na wadze, łażąc po skałach w tych swoich nowych trampkach; wyglądał 
młodziej, robił 
wrażenie odprężonego. Tytus dolał sobie do wina trochę soku z czarnej porzeczki. 
Uśmiechał się 
radośnie. Oczywiście ich obu ucieszyła ta wizyta. Nareszcie pojawiał się ktoś 
nowy, całkiem 
obcy, będzie można trochę porozmawiać. To rozrzedzi atmosferę. A może byli też 
radzi, że będą 
mieli jeszcze jednego sprzymierzeńca?
– Tak, masz bardzo dziwny i interesujący dom – powiedział James.
– Nie czujesz żadnych złych fluidów? – zapytałem. James przyjrzał mi się 
badawczo.
– Do kogo przedtem należał?
– Do pani Chorney. Nic o niej nie wiem.
– Czy z okien na górze widać morze?
– Tak, ale lepiej je widać ze skał. Pokażę ci, jeśli możesz poświęcić na to 
minutę. Jakie masz 
buty? To idealne miejsce, żeby złamać nogę w kostce.
Chciałem jak najprędzej wyprowadzić Jamesa z domu. Wypchnąłem go szybko na 
trawę, 
a potem poprowadziłem kawałek po skałach, do miejsca, gdzie mogliśmy usiąść na 
rozgrzanym 
wierzchołku i obserwować morze. Woda zmieniła teraz barwę, była jasnolazurowa i 
lekko 
szarawa, pluskały drobne fale.
– Ale duszno! James, mam nadzieję, że nie zrobi ci różnicy, jeśli zatrzymasz się 
w tym 
hotelu? Nazywa się hotel „Pod Krukiem”. Będziesz miał stamtąd piękny widok na 
zatokę, która 
ci się tak spodobała. Możesz dojechać tam tą drogą nad morzem, po drodze 
popatrzysz sobie na 
mewy i inne ptaki. Nie mogę cię zatrzymać u siebie, bo po prostu nie mam wolnego 
łóżka. 
Dodatkowa osoba już się nie zmieści. I tak Tytus śpi na podłodze.
– Zupełnie rozumiem tę sytuację.
Niczego nie rozumiesz, stary. Dzięki Bogu!, pomyślałem. Za minutę odprowadzę go 
do 
samochodu, postanowiłem.
Popatrzyłem na swego kuzyna. Teraz widziałem go dobrze w wieczornym blasku, 
który 
uwypukla wszystko z przerażającą dokładnością. James przyniósł ze sobą na skały 
szklankę 
z winem i teraz, patrząc na morze, sączył je wolno, irytująco zadowolony i 
odprężony. Miał na 
sobie cienkie czarne spodnie, bladofioletową koszulę, rozpiętą pod szyją, i 
białą letnią 
marynarkę. Nie dbał właściwie o ubranie, ale na swój sposób potrafił być 
wymuskany. Jego 
twarz o jastrzębim nosie wydawała się ciemna dzięki bujnej brodzie i dziwnej 
spowijającej go 
jakby chmurze, ale może przyczyniały się do tego jego zapadnięte brązowe oczy. 
Brązowe włosy 
były postrzępione i potargane.
Skoro nie jest już w wojsku, to dlaczego musiał przyjechać do mnie właśnie w ten 
świąteczny weekend, kiedy na drogach panuje taki ruch?, pomyślałem nagle.
– Robisz coś? – zapytałem. – To znaczy masz jakąś pracę?
– Nie. Jestem dżentelmenem bez zajęcia.
Wydało mi się to dziwne. I nagle doznałem olśnienia; James naprawdę nie wystąpił 
z wojska, 
tylko zszedł do podziemia i przygotowuje się do jakiejś tajnej misji, zapewne 
nawet powróci do 
Tybetu. Dlaczego tak się zdenerwował, kiedy się dowiedział, że spostrzegłem tę 
dziwną 
orientalną postać w jego mieszkaniu? Mój kuzyn został tajnym agentem!
Próbowałem wymyślić jakiś taktowny sposób, by dać do zrozumienia, że go 
przejrzałem, 
kiedy James znów się odezwał:
– Co się stało z Mary Hartley Smith?
– Mary Hartley Smith?
– Tak. Z twoją pierwszą miłością. Mówiłeś, że ona tu mieszka wraz z mężem. Ten 
chłopiec 
to jej syn. Pytałem cię, jak się nazywa. O tym także zapomniałeś?
To dziwne, ale istotnie zapomniałem, kompletnie mi wyleciało z pamięci, że 
opowiedziałem 
Jamesowi tę historię, lecz dlaczego James chciał znać nazwisko Tytusa?
– Musiałem chyba być nieprzytomny. Zupełnie o tym zapomniałem, ale teraz już 
sobie 
przypominam. Dałeś mi pewną dobrą radę.
– Zastosowałeś się do niej?
– Tak. Oczywiście, miałeś rację. Po prostu uroiłem sobie pewne rzeczy. Kiedy ją 
zobaczyłem, doznałem szoku, który ożywił mnóstwo dawnych wspomnień. Teraz już 
doszedłem 
do siebie. Nie jestem w niej zakochany. To nie miałoby żadnego sensu. Zresztą 
zrobiła się z niej 
stara nudna wiedźma. Chłopiec wpada tu od czasu do czasu. On też jest trochę 
nudny.
– Rozumiem. A więc wszystko dobre, co się dobrze kończy.
– Czy masz krawat?
– Krawat? Mam.
– Będzie ci potrzebny, żebyś mógł wejść do jadalni w hotelu „Pod Krukiem”. 
Odprowadzę 
cię do samochodu.
Poprowadziłem go obok domu, żeby uniknąć dalszego ciągu konwersacji rozpoczętej 
w kuchni.
– Ładny wóz. Nowy?
– Tak. Dobrze ciągnie. Gdzie mogę wykręcić?
– Tuż za tą skałą. Jak już ciemno! Będziesz musiał chyba włączyć światła.
– Tak. To jakiś dziwny dzień. Wygląda na to, że będzie burza. No cóż, dziękuję 
za drinka. 
Dbaj o siebie.
Podał mi pustą szklankę po winie.
– Do widzenia. Jedź ostrożnie.
Czarny bentley ruszył z miejsca, wykręcił i pomknął drogą.
James pomachał mi jeszcze ręką i zniknął za rogiem. Czy wróci? Nie sądzę.
Wolno ruszyłem drogą na grobli w kierunku domu. Wszedłszy do sieni, zamknąłem 
drzwi. 
Jakie to dziwne! Zapomniałem całkiem o tym, że wszystko mu opowiedziałem. 
Musiałem być 
chyba pijany. No cóż, jutro rozstrzygnie się mój los. Myślę, że zabiorę Hartley 
do Londynu. To 
miejsce chyba jest zaczarowane.
Chwilę postałem w sieni. Pragnąłem być sam. Postawiłem szklankę Jamesa po winie 
na 
schodach. Z kuchni dochodziły konspiracyjne szepty Gilbera i Tytusa. Jutro 
pomówię z Tytusem. 
Tytus, Hartley i ja powinniśmy być razem, sami i gdzie indziej. Dzięki mojemu 
działaniu, mojej 
woli powstanie nowa rodzina.
Usłyszałem lekkie szuranie drutu o ścianę. Spojrzałem do góry i stwierdziłem, że 
drut od 
dzwonka przy drzwiach frontowych drga. Po chwili usłyszałem niezharmonizowany 
dźwięk. 
Ben? Odwróciłem się szybko i otworzyłem na oścież drzwi.
Na dworze, z walizką w ręce, stał Peregrine.
– Cześć, Charles! Cóż to za śmieszne miejsce!
I – Perry!
– Prosiłem cię, żebyś mnie tak nie nazywał. Ile razy mam ci to powtarzać? 
Tysiąc?
– Co ty tu, u licha, robisz?
– I on mnie jeszcze pyta, co ja tu, u licha, robię! Zaprosiłeś mnie, a ja 
przyjąłem twoje 
zaproszenie. Przecież to Zielone Świątki! Nie pamiętasz? Mam za sobą bardzo 
długą i męczącą 
podróż. Przez ostatnie sto mil wyobrażałem sobie tę chwilę, gdy otworzysz przede 
mną ramiona, 
wydając okrzyki radości.
Dopiero teraz spostrzegłem białą alfę romeo Peregrine’a zaparkowaną w tym samym 
miejscu, gdzie przed chwilą stał bentley Jamesa.
– Peregrine, strasznie mi przykro, ale nie możesz tu zostać: Nie mam wolnego 
łóżka... 
zresztą...
– Czy mogę wejść? – zapytał. I wszedł.
Donośny głos Preregrine’a zaalarmował konspiratorów w kuchni.
– Peregrine!
– Gilbert! Cóż za miła niespodzianka! Charles, mogę spać na łóżku Gilberta.
– Nie możesz, do cholery. Będę bronił swojej kanapy.
– Przedstaw mi swego uroczego młodego przyjaciela, Gilbercie.
– To jest Tytus Fitch. Niestety, nie należy do mnie.
– Cześć, Tytus. Nazywam się Peregrine Arbelow. Gilbert, daj mi się czegoś napić, 
poczciwcze!
– OK. Ale nie ma tu nic oprócz wina i sherry. Wiesz przecież, że Charles nie 
pija 
mocniejszych trunków.
– O, kurwa, zapomniałem. Powinienem był przywieźć ze sobą jakąś butelczynę.
– Peregrine, nie będziesz się tutaj dobrze czuł – stwierdziłem. – Nie masz nic 
do picia, nie 
masz gdzie spać. Przykro mi, ale zupełnie zapomniałem o tym, żeśmy się umówili. 
A właściwie 
to nie wydaje mi się, żebym cię zapraszał. Tam, na końcu tej drogi, jest 
wspaniały hotel...
W tej chwili znowu zadźwięczał dzwonek przy drzwiach frontowych. Kiedy Peregrine 
odwrócił się, żeby otworzyć, ponad jego ramieniem ujrzałem kuzyna Jamesa.
– Cześć! – zawołał Peregrine. – Witamy w tych gościnnych progach. Właścicielem 
tego 
domu jest Charles Arrowby. Nie ma tu nic do picia i nie ma gdzie spać, lecz...
– Cześć! – podchwycił James. – Przepraszam, że wróciłem, ale w hotelu „Pod 
Krukiem” 
mają komplet, więc pomyślałem sobie...
– Zdaje się, że to tam on mnie chciał ulokować – powiedział Peregrine.
– Wejdźmy do kuchni – zaproponował Gilbert.
Wszedł pierwszy, za nim Tytus, potem Peny, a na końcu James. Postałem jeszcze 
chwilę 
w sieni, potem wziąłem szklankę ze schodów i dołączyłem do nich.
– Nazywam się Peregrine Arbelow – przedstawił się Peregrine.
– Chyba o panu słyszałem – uśmiechnął się James.
– O, fajno...
– To jest mój kuzyn, generał Arrowby. – Dokonałem prezentacji Jamesa.
– Nigdy nie wspominałeś, że pan jest generałem – zdziwił się Gilbert.
– A ja nawet nie wiedziałem, że masz kuzyna – oburzył się Peregrine. – Witam 
pana.
Pociągnąłem Jamesa za rękaw nieskazitelnie białej marynarki i wypchnąłem go z 
powrotem 
do sieni.
– Słuchaj, nie możesz tu zostać, proponuję...
W tej samej chwili spostrzegłem, że oczy Jamesa otwierają się szeroko ze 
zdumienia i patrzą 
gdzieś poza mnie. Ujrzałem stojącą na schodach Hartley.
Obaj umilkliśmy nagle, toteż pozostała trójka wyłoniła się z kuchni i staliśmy 
tak wszyscy 
w hallu, wpatrując się w Hartley.
Miała nadal na sobie mój czarny jedwabny szlafrok w czerwone rozetki. Sięgał jej 
do kostek; 
postawiony kołnierz stanowił obramowanie dla włosów, co dawało taki efekt, jak 
gdyby była 
w wieczorowej sukni. Jej oczy, przerażone i ogromne, były fiołkowe, i choć z 
potarganymi 
siwymi włosami przypominała obłąkaną staruszkę, przez chwilę wyglądała jak 
królowa.
Oprzytomniałem w ciągu kilku sekund i zrobiłem krok w kierunku schodów. Kiedy 
Hartley 
to zauważyła, odwróciła się i uciekła. Mignęła mi tylko jej goła kostka i bosa 
stopa. Chwyciłem 
ją na zakręcie schodów i popędziłem na górny podest.
Wbiegliśmy niemal razem na podest i popchnąłem ją przez drzwi do pokoju. Weszła 
tam od 
razu, usiadła na materacu jak posłuszny pies. Nie wiem, czy przez cały czas, 
kiedy była moim 
więźniem, widziałem ją kiedykolwiek siedzącą na krześle.
– Hartley, kochanie, dokąd się wybierałaś? Czy chciałaś zejść na dół, by mnie 
poszukać? 
A może myślałaś, że przyszedł Ben? A może chciałaś uciec?
Otuliła się szczelniej szlafrokiem i kilkakrotnie potrząsnęła przecząco głową. 
Dyszała 
z podniecenia. I nagle spojrzała na mnie tym swoim smutnym, bojaźliwym, słodkim 
spojrzeniem, 
które mi przypominało ojca.
– O Hartley, tak bardzo cię kocham. – Usiadłem na krześle i ukryłem twarz w 
dłoniach, żeby 
nie dostrzegła mego bólu. Czułem się taki bezradny, tak niebezpiecznie bliski 
swemu 
dzieciństwu. – Hartley, nie opuszczaj mnie. Nie wiem, co bym zrobił, gdybyś 
odeszła.
– Co to za człowiek? – zapytała.
– Jaki człowiek?
– Ten, z którym rozmawiałeś, kiedy stałam na schodach.
– Mój kuzyn James.
– A... syn stryjenki Estelli.
Ten nieoczekiwany nawrót jej pamięci wprost mną wstrząsnął.
Z kuchni na dole dobiegały ożywione głosy. Gilbert i Tytus uznali, że skoro 
Hartley ukazała 
się na schodach, to są zwolnieni z obowiązującej ich dyskrecji. Bez wątpienia 
opowiadali właśnie 
Jamesowi i Peregrine’owi wszystko, co wiedzieli na ten temat, albo nawet jeszcze 
więcej.
Jęknąłem, zasłaniając twarz dłońmi.
Spaliśmy tej nocy tak: ja w swojej sypialni, Hartley w środkowym pokoju, Gilbert 
na swojej 
kanapie, Peregrine na poduszkach rozłożonych w bibliotece, James na zestawionych 
krzesłach 
w „czerwonym pokoiku”, a Tytus przed domem na trawie. Noc była upalna, ale burza 
do nas nie 
dotarła.
Nazajutrz rano moi goście byli w nastroju świątecznym. Tytus pływał, skoczywszy 
jak 
zwykle do wody z urwiska, James po dokładnym obejrzeniu wieży i wyrażeniu 
różnorodnych 
domysłów co do jej wartości historycznej pływał koło skalnych schodków. (Znów 
zapomniałem 
przywiązać linę, ale był właśnie przypływ.) Peregrine leżał półnagi na trawie 
jak wielka biała 
plama, zażywając kąpieli słonecznej. Spalił się okropnie. Gilbert pojechał do 
wioski i wrócił 
stamtąd z górą przeróżnych wiktuałów i kilkoma butelkami whisky, które wziął na 
mój rachunek 
w sklepie. Później James także jeździł do wsi, żeby kupić „Timesa”, co mu się 
zresztą nie udało. 
Wszyscy byli zdumieni, że potrafię się obyć bez wiadomości ze świata. – Nie 
wiesz, kto umarł, 
kogo ograbiono, kto strajkuje – podsumował Peregrine. Przywiózł ze sobą 
odbiornik 
tranzystorowy, ale zapowiedziałem, żeby go trzymał ode mnie z daleka. James 
wystąpił 
z propozycją, żebyśmy poszli do hotelu „Pod Krukiem” i obejrzeli w telewizji 
międzynarodowy 
mecz krykieta, Gilbert jednak wysłany po raz drugi do sklepu, tym razem po 
olejek do opalania 
dla Peregrine’a, uprzedził nas, że z powodu zaburzeń elektrycznych lokalna 
telewizja wysiadła. 
Gilbert i Tytus mieli nadzieję, że zdobędą nowych członków do swego chóru, lecz 
udało im się 
pozyskać jedynie Peregrine’a, który śpiewał ochrypłym basem. Z Jamesem im się 
nie powiodło, 
gdyż mój kuzyn nie potrafił zaśpiewać ani jednej nuty. Poprzedniego wieczoru 
udało mi się 
uprzedzić Tytusa i Gilberta, żeby nie wspominali Peregrine’owi o wizycie Rosiny. 
Dobrze, że to 
zrobiłem, gdyż dziś rano byłem niezdolny do rozsądnego myślenia. Czułem się tak, 
jakby coś 
trzasnęło w mojej głowie, pękł jakiś guz czy coś w tym rodzaju.
Mój żałosny stan należało częściowo przypisać obecności Jamesa, który był główną 
atrakcją, 
przyciągającą jak magnes trzech pozostałych. Każdy z nich zwierzał mi się z 
osobna, jak bardzo 
mu się James podoba. Niewątpliwie uważali, że sprawią mi tym przyjemność. Tytus 
powiedział:
– To dziwne, ale czuję się tak, jakbym go już kiedyś spotkał, a przecież wiem, 
że go nigdy 
nie widziałem. A może widziałem go we śnie?
Następną rzeczą, która doprowadzała mnie do szału, była nagła zmiana w tonie 
głosu 
Hartley. Powtarzała wprawdzie nadal bez przerwy, że musi wrócić do domu, ale 
ostatnio zaczęła 
to mówić obojętnie, jak gdyby zdawała sobie sprawę, że stawało się to 
niemożliwe. Teraz zaś 
znów zaczęła mówić tak, jakby naprawdę w to wierzyła, i zaczęła popierać tę ideę 
nawet niemal 
rozsądnymi argumentami.
– Wiem, uważasz, że jesteś dla mnie miły...
– Miły! Kocham cię.
– Uważasz, że robisz to wszystko dla mojego dobra, i jestem ci wdzięczna...
– Wdzięczna! No, świetnie!
– Ale to jest nonsens, przypadek, incydent... nie możemy pozostać razem, to nie 
ma sensu.
– Kocham cię. I ty mnie kochasz.
– Lubię cię.
– Nazywaj rzeczy po imieniu. Kochasz mnie.
– No tak, ale w jakiś nierealny sposób, jakby we śnie. Może i mogło tak być, 
tylko że 
wszystko dawno się skończyło i teraz nam się tylko śni...
– Hartley, czy ty nie masz poczucia teraźniejszości? Nie potrafisz żyć chwilą 
obecną? Obudź 
się, spróbuj!
– Żyję dłuższymi okresami, nie jakimiś chwilkami obecnymi, czy ty tego nie 
rozumiesz?... 
Jestem mężatką i muszę wrócić do męża, tam jest moje miejsce. Jeśli mnie 
wywieziesz do 
Londynu, jak przed chwilą mówiłeś, i tak będę musiała uciec od ciebie. Wszystko 
tylko coraz 
bardziej pogarszasz, nie chcesz zrozumieć...
– No i co z tego, że jesteś mężatką. Ale nie jesteś szczęśliwa.
– To nie ma znaczenia.
– A właśnie że ma ogromne znaczenie. Nie wiem, co mogłoby mieć większe 
znaczenie.
– Ja za to wiem.
– Przyznajesz, że mnie kochasz...
– Można kochać sen. Sądzisz, że to może być motywem działania?
– O, tak, motywem działania!...
– Nie, ponieważ to tylko sen. Stworzony z kłamstw.
– Hartley, mamy przed sobą przyszłość. A to znaczy, że możemy urzeczywistnić 
pewne 
rzeczy.
– Muszę wrócić.
– On cię zabije.
– Muszę przekroczyć ten próg. To dla mnie jedyne wyjście.
– Nie puszczę cię.
– Proszę.
– A co z Tytusem? On zostanie ze mną. Nie chcesz być z Tytusem?
– Charles, ja muszę wrócić do domu.
– Och, przestań. Czy nie możesz myśleć o czymś przyjemniejszym i pragnąć tego?
– Nie można sobie czegoś takiego nakazać. Ty nie rozumiesz ludzi takich jak ja, 
jak my, 
innych ludzi. Jesteś jak ptak, który buja w powietrzu, jak ryba pływająca w 
morzu. Przenosisz się 
z miejsca na miejsce, rozglądasz się, pragniesz różnych rzeczy, ale inni ludzie 
żyjący na tej ziemi 
niewiele podróżują i nie rozglądają się...
– Hartley, zaufaj mi, wyjedź ze mną, wezmę cię na barana. Ty też możesz jeździć 
i oglądać 
różne rzeczy...
– Chcę wrócić do domu.
Zostawiłem ją samą, zamknąłem drzwi na klucz i wybiegłem z domu. Wdrapałem się 
na 
kilka skał i nagle spostrzegłem swego kuzyna stojącego na mostku nad „Kotłem 
Minna”. 
Pomachał mi ręką i usłyszałem, że mnie woła, więc podszedłem do niego.
– Charles, popatrz tylko, jaką siłę ma ta woda. Czy to nie fantastyczne? Czy to 
nie 
przerażające? – Słyszałem głos Jamesa przez ryk fal.
– Tak.
– To wspaniałe, tak, w dosłownym sensie wspaniałe. Kant by się tym zachwycał. 
Leonardo 
także. Hokusai również.
– Nie wątpię.
– I te ptaki... popatrz tylko na tamte kormorany czubate...
– Przypuszczałem, że to kormorany.
– Tak, to są kormorany czubate. Widziałem też kilka kruków i ostrygojadów.
– Kiedy wyjeżdżasz?
– Wiesz, podobają mi się twoi przyjaciele.
– A ty im.
– Ten chłopak wydaje mi się poczciwy.
– Tak...
– Nie do wiary. Spójrz na tę wodę, co ona wyprawia! Ruszyliśmy w kierunku domu. 
Zbliżała 
się pora lunchu, jeśli się nadal przestrzega takich konwencji.
James, który jak się okazało, przywiózł swój wakacyjny „nadmorski” strój, miał 
na sobie 
bardzo stare bawełniane spodnie w kolorze khaki podwinięte do góry i czystą, ale 
starą, niebieską 
koszulę, którą nosił wyłożoną na spodnie nie zapiętą, ukazując górną część 
szczupłego, skąpo 
owłosionego, różowego torsu. Na nogach miał sandały odsłaniające chude, białe 
stopy o długich, 
chwytnych, kościstych palcach, które mnie przerażały, kiedy byłem mały. („James 
ma takie same 
stopy jak ręce” – powiedziałem kiedyś do matki, jakby odkrywając jakieś ukryte 
kalectwo.)
Kiedy byliśmy już blisko domu, James zapytał:
– Co masz zamiar zrobić?
– Z czym?
– Z nią.
– Nie wiem. Kiedy wyjeżdżasz?
– Mogę zostać do jutra?
– W porządku.
Weszliśmy do kuchni. Gilbert przygotował na tacy lunch dla Hartley, więc 
automatycznie 
wziąłem tacę i zaniosłem na górę. Otworzyłem drzwi z klucza i wszedłem do 
środka. Postawiłem 
jak zwykle tacę na stole.
Hartley płakała. Nie odezwała się do mnie.
– Och, Hartley, wpędzisz mnie do grobu tymi swoimi łzami. Nie wyobrażasz sobie, 
jak ja się 
martwię.
Nic nie odpowiedziała, nie uczyniła żadnego gestu, po prostu nadal siedziała 
oparta o ścianę 
i płakała, patrząc przed siebie i od czasu do czasu ocierając wolno płynące łzy 
wierzchem dłoni.
Siedziałem przez chwilę w milczeniu przy niej na krześle, rozglądając się 
dookoła, jak gdyby 
ta zwyczajna czynność mogła jej przynieść jakąś ulgę. Zauważyłem wilgotną plamę 
na suficie, 
pęknięcie w jednej szybce długiego okna i jakiś fioletowy kłaczek na podłodze, 
bez wątpienia 
pochodzący z obicia mebli pani Chorney. W końcu wstałem, dotknąłem lekko 
ramienia Hartley 
i wyszedłem, przekręcając klucz w zamku. Nigdy nie zostawałem, by patrzeć, jak 
je.
Gdy wróciłem do kuchni, cała czwórka moich gości stała dokoła stołu, na którym 
Gilbert 
postawił lunch: szynkę, ozór z młodymi ziemniakami i sałatą oraz jajka na twardo 
dla Jamesa. 
Nie interesowało mnie teraz oczywiście ich jedzenie, nie zwracałem nawet uwagi 
na to, co sam 
jem. Dwie otwarte butelki białego wina chłodziły się w zlewie. Peregrine, już 
ubrany, pił whisky 
i słuchał sprawozdania z meczu krykieta nadawanego przez radio. Kiedy wszedłem, 
umilkli. 
Perry wyłączył tranzystor i wszyscy zamarli w nastroju wyczekiwania.
Nalałem sobie szklankę wina i wziąłem plasterek szynki.
– Nie przeszkadzajcie sobie. Zjem na dworze.
– Nie uciekaj, chcemy z tobą porozmawiać – powiedział Peregrine.
– Ale ja nie mam ochoty z wami rozmawiać.
– Chcemy ci pomóc – wtrącił Gilbert.
– Och, odpieprzcie się.
– Proszę, zostań chwilę – odezwał się James. – Tytus ma ci coś do powiedzenia. 
Prawda, 
Tytus?
Tytus, czerwony na twarzy, nie patrząc na mnie, wymamrotał:
– Myślę, że powinien pan pozwolić mojej matce wrócić do domu.
– Tu jest jej dom.
– Ale poważnie, stary... – zaczął Peregrine.
– Nie potrzebuję waszych rad. Nie zapraszałem was tutaj. Żadnego z was.
James usiadł, pozostała trójka poszła jego śladem. Ja nadal stałem.
– Nie chcemy się wtrącać... – zaczął James.
– Więc się nie wtrącajcie.
– I nie chcemy narzucać ci siłą jakichś rad. Nie możemy zrozumieć tej sytuacji. 
Odnoszę 
wrażenie, że ty sam nie bardzo ją rozumiesz. Nie chcemy cię namawiać...
– Więc dlaczego kazaliście powiedzieć Tytusowi to, co przed chwilą powiedział?
– Bo to jest oczywiste. On tak uważa, tylko bał się to powiedzieć.
– Och, bzdury.
– Musisz podjąć trudną decyzję i o ile się orientuję, podjąć dosyć szybko. I 
gdybyś tylko 
zgodził się z nami porozmawiać, moglibyśmy ci pomóc w sposób rozsądny 
zdecydować, a także 
pomóc przeprowadzić w rozsądny sposób to, co zdecydujesz. Zrozum, potrzebujesz 
pomocy, 
naprawdę jej potrzeb ujesz.
– Potrzebuję szofera, nic poza tym.
– Potrzebujesz wsparcia. Jestem twoim jedynym krewnym. Gilbert i Peregrine są 
twoimi 
bliskimi przyjaciółmi.
– Nie są.
– Tytus mówi, że uważa cię za swego ojca.
– Zdaje się, że nieźle mnie tu obgadywaliście.
– Nie złość się, Charles – powiedział Peregrine. – Nie spodziewaliśmy się, że 
zostaniemy 
wmieszani w ten cały bigos. Przyjechaliśmy tu, żeby odpocząć. Ale widzimy, że 
jesteś 
w kłopocie, więc chcemy cię wesprzeć.
– Nie możecie nic dla mnie zrobić.
Owszem, możemy – upierał się James. – Myślę, że byłoby dobrze, gdybyś 
przedyskutował 
z nami całą sprawę, niekoniecznie ze szczegółami, moglibyśmy wtedy opracować coś 
w rodzaju 
strategii działania. Możesz to zrobić, nie przestając być lojalnym w stosunku do 
tej kobiety. 
A teraz w skrócie, ja widzę tu dwa możliwe kierunki działania: albo zatrzymujesz 
ją u siebie, 
albo zwracasz. Tak? Zastanów się najpierw, co się stanie, jak ją zwrócisz...
– Ja wcale nie mam zamiaru jej zwracać, jak to sformułowałeś. Ona nie jest 
butelką.
– Z tego, co powiedział Tytus, zorientowałem się, że jednym z powodów, dla 
których nie 
odwozisz jej z powrotem, nawet jeśli ona tego chce...
– Ona nie chce...
– ... jest to, że jej mąż mógłby wtedy obejść się z nią w sposób brutalny.
– To tylko jeden z powodów. Jest jeszcze około setki innych.
– Ale załóżmy, że ta jego brutalność wynika z nieporozumienia i że to 
nieporozumienie może 
zostać wyjaśnione...
– James, nie bądź głupcem, wiesz doskonale, że tu nie ma czego wyjaśniać ani nie 
trzeba 
tłumaczyć tego, co zrobiłem, cokolwiek to było. I radzę ci, uważaj, co do mnie 
mówisz.
– Posłuchaj – odparł James. – Chodzi mi o dwie rzeczy. Po pierwsze, jeśli 
zamierzasz 
zwrócić ja mężowi, to musisz to zrobić w sposób inteligentny. Powinniśmy wszyscy 
pójść do 
niego razem z tobą, urządzając swego rodzaju pokaz siły, a także popierając 
twoje oświadczenie.
– Moje oświadczenie?...
– Po drugie, jeśli obawa przed gwałtownym zachowaniem tego człowieka jest jednym 
z powodów, dla których jej nie zwracasz, i jeśli tę obawę można by było 
zmniejszyć, to też 
miałoby znaczenie dla twojej decyzji.
– Wiesz, o co mu chodzi? – zapytał Peregrine.
– Tak – odparłem. – Ale, jak James sam przyznał, wy nie rozumiecie sytuacji. 
Mówicie 
o wyjaśnianiu, o składaniu oświadczenia... moglibyście równie dobrze próbować 
wytłumaczyć to 
bizonowi. W każdym razie cała ta dyskusja mija się z celem, ponieważ nie ma 
dwóch 
możliwości. Nie mam zamiaru zwracać jej mężowi.
– No cóż, w takim razie rozważmy drugą możliwość – powiedział James.
Nie będziemy nic rozważać! Nie chcę, żebyście wszyscy roztrząsali tę sprawę. 
Stajecie się 
natrętni, a ja tego okropnie nie lubię. Ale skoro już wypłynęła ta kwestia, to 
chciałbym zapytać 
Tytusa, dlaczego uważa, że powinienem pozwolić jego matce wrócić do domu.
Tytus, który przez cały czas wpatrywał się w szynkę (może był głodny), zwlekał 
z odpowiedzią. Zaczerwienił się i wreszcie ze spuszczoną nadal głową powiedział:
– No cóż, wie pan, wydaje mi się, że mogę się uznać za winnego...
– Dlaczego, u licha?
– To nie jest takie proste, człowiek ma różne uczucia... różne przesądy... jeśli 
chodzi o ojca 
i matkę... Myślę, że może przeze mnie wydaje się panu, że to było... 
okropniejsze niż w istocie, 
chociaż to było okropne. Ona naprawdę przesadza, kłębią się w jej głowie różne 
pomysły 
i urojenia. Nie wiem... Może ona woli być z nim? Jestem przeciwny zmuszaniu do 
czegokolwiek, 
uważam, że człowiek powinien być wolny. A panu tak się spieszy, chce pan 
wszystko załatwić 
od razu. Jeśli ona chce do pana wrócić, to lepiej, żeby to zrobiła później, 
kiedy sobie to 
przemyśli.
– Dobrze mówisz, Tytus – zawołał James.
Tytus obdarzył Jamesa spojrzeniem, które natychmiast obudziło moją wiecznie 
czujną 
zazdrość.
– Nie rozumiesz, co to jest małżeństwo – powiedział Peregrine. – Nigdy nie byłeś 
żonaty. To 
bardzo skomplikowane zagadnienie. Wydaje ci się, że sprzeczka oznacza ruinę 
małżeństwa, jego 
koniec, a wcale tak nie jest.
– Przede wszystkim słowo „wolny” nie pasuje tutaj – powiedziałem – gdyż mamy do 
czynienia z osobą zastraszoną, z więźniem. Trzeba ją wyciągnąć z tego otępienia, 
ona sama nigdy 
się z tego nie otrząśnie. A więc to właśnie trzeba teraz ustalić. Jeżeli wróci 
do niego, to go już 
nigdy nie opuści, nigdy nie ucieknie.
– A czy to także nie jest znamienne? – zapytał James. – Czy nie przemawia za 
tym, że 
powinna wrócić do domu? Że ma sama zdecydować, czy chce tam pozostać? Istoty 
ludzkie robią 
to, co chcą, częściej, niż ci się wydaje.
– Może pozostanie. Ale czy to będzie wynik jej „wyboru”? To nie jest sprawa 
„sprzeczki”, 
żeby użyć śmiesznego określenia Peregrine’a, które wskazuje, że on nie ma 
zupełnie pojęcia, 
o co tu chodzi. To jest zastraszona, sterroryzowana kobieta, która nigdy nie 
była z tym 
człowiekiem szczęśliwa. Sama mi to powiedziała.
– Może jej małżeństwo nie było szczęśliwe, ale jednak przetrwało wiele lat. Za 
dużo 
rozmyślasz o szczęściu, Charles. Ono nie jest w sumie takie ważne.
– Ona też tak mówi.
– No widzisz.
– Tytus – zapytałem – czy szczęście jest ważne?
– Oczywiście, że tak – odparł i wreszcie spojrzał na mnie.
– No widzisz – uśmiechnąłem się do Jamesa.
– Typowa odpowiedź dla młodego człowieka – odparował James. – No a teraz 
przejdźmy do 
następnego punktu.
– Twój kłopot, Charles – odezwał się Peregrine, popijając wciąż whisky – jak już 
powiedziałem wcześniej, polega na tym, że gardzisz kobietami, uważasz je za coś 
w rodzaju 
sprzętu, tę kobietę również tak traktujesz. Następny punkt: Ten dramat rozwija 
się bardzo szybko 
i jest kłębowiskiem uczuć i ideałów. Twierdzisz, że zachowałeś w pamięci obraz 
swej pierwszej 
czystej miłości przez te wszystkie lata. Możesz uważać ją nawet za najwyższą 
wartość, jakiś 
standardowy wzorzec, przy którym inne miłości traciły na znaczeniu.
– Tak.
– Czy moglibyście nie krytykować tej wiodącej idei. Nie nazwałbym jej fikcją. 
Nazwijmy ją 
marzeniem. Oczywiście, żyjemy marzeniami i dzięki nim, i nawet w naszym 
zdyscyplinowanym 
życiu duchowym, czasem właśnie w nim, trudno jest odróżnić marzenie od 
rzeczywistości. 
W zwykłych ludzkich sprawach przychodzi z pomocą zdrowy rozsądek. Dla większości 
ludzi 
zdrowy rozsądek jest tożsamy z zasadami moralności. Ale zdaje się, że ty 
rozmyślnie 
wykluczyłeś to skromne źródło światła. Zapytaj samego siebie, co się naprawdę 
wydarzyło przed 
laty. Zbudowałeś z tego całą historię, a historie bywają fałszywe.
W tym momencie Tytus, który nie mógł już dłużej wytrzymać, ukradkiem chwycił 
plasterek 
szynki i kawałek chleba.
– Posługujesz się tą historią z odległej przeszłości jako przewodnikiem przy 
decydowaniu 
o tak ważnych, nieodwracalnych krokach, które zamierzasz podjąć w przyszłości. 
Dokonałeś 
niebezpiecznej indukcji, a indukcja bywa w najlepszym razie wątpliwa. Weźmy 
choćby tego 
kurczaka Russella...
– Jakiego znów kurczaka?
– Żona farmera przychodzi codziennie rano karmić kurczaka, ale pewnego dnia 
przychodzi 
i ukręca mu łeb.
– Nie rozumiem. Zostawmy lepiej tego kurczaka w spokoju.
– Uważam, że, o ile dobrze zrozumiałem, opierasz się na bardzo nieistotnym 
dowodzie, na 
swoich sielankowych wspomnieniach z lat szkolnych, i zakładasz, że jeżeli ją 
porwiesz, będziesz 
mógł kochać i uczynić szczęśliwą, to i ona będzie mogła cię pokochać i uczynić 
szczęśliwym. 
Takie sytuacje zdarzają się w rzeczywistości dość rzadko i są trudno osiągalne. 
A jeśli już 
mówimy o szczęściu, które tak bardzo sobie cenisz, zakładasz, że z moralnego 
punktu widzenia 
słuszne jest ocalenie tej kobiety, nawet jeśli ona zdecydowanie nie wyraża na to 
zgody. Czy nie 
powinieneś więc...
– James, proszę, przestań mnie obrażać swoimi pompatycznymi spekulacjami 
myślowymi. 
Ciekaw jestem, czy zdajesz sobie sprawę z tego, jaki jesteś nieznośny. Jak 
powiedziałeś, sprawy 
rozwijały się szybko i powstał bigos pierwszej klasy. Masz rację, ja sam 
nawarzyłem tego piwa. 
Ale nie istnieją już doskonałe zasady moralności. Takie jest życie ludzkie. Może 
zamknięci 
w koszarach żołnierze nie wiedzą o takich rzeczach.
James uśmiechnął się nieznacznie.
– Podobają mi się ci „zamknięci w koszarach”. A więc przyznajesz, że wcale nie 
jesteś 
pewien, czy to ocalenie będzie dobrą rzeczą?
Nie jestem pewien. Jakże mógłbym być? Ale ty starasz się mnie zmusić, bym uznał 
jako 
rację coś, co wcale nie jest racją w tej sytuacji. To, co mówisz, jest 
jednostronne, to swego 
rodzaju abstrakcyjny komentarz. To ty opowiadasz historyjki. Ja operuję faktami.
– No cóż, jaka jest więc twoja racja?
– Że ją kocham. A ona kocha mnie. Tak twierdzi. Miłość nie opiera się na 
„dowodzie” ani na 
„indukcji”, miłość wie. Ona była bardzo nieszczęśliwa i nie pozwolę, żeby 
wróciła do despoty, 
który będzie dla niej odtąd jeszcze bardziej okrutny. Jej życie byłoby jeszcze 
gorsze. Wiem, ja 
sam do tego doprowadziłem, niemniej fakt pozostaje faktem. Mamy tu zresztą 
kogoś, kto może 
świadczyć o okrucieństwie tego człowieka, chociaż ten świadek robi to, zdaje 
się, niechętnie.
– To żadna racja – powiedział James. – Raczej niejasne, oświadczenie o 
intencjach.
– No cóż, to jest moja propozycja odnośnie do działania. Nie wiem właściwie, 
czemu 
w ogóle pozwoliłem się wciągnąć w tę całkiem śmieszną dyskusję.
– No dobrze. Wiesz już, co ja osobiście myślę o tym wszystkim, co nie znaczy, że 
musi cię to 
interesować. Ale chciałbym jeszcze coś dodać. Jeśli zdecydujesz się ją wywieźć 
stąd, co nie jest 
rozsądne z mego punktu widzenia, my wszyscy ci pomożemy na tyle, na ile zdołamy, 
prawda?
– Tak – potwierdził Peregrine.
– Chyba zgadzam się z Charlesem pod pewnymi względami – stwierdził Gilbert.
– Należy się zastanowić nad szczegółami. Na przykład, dokąd ją zabierzesz? Co 
ona będzie 
robiła przez cały dzień?
– To jedno pytanie wystarczy, żeby powstrzymać każdego mężczyznę od małżeństwa – 
skonstatował Peregrine.
– Charles, proszę, nie uważaj mnie za natręta i przede wszystkim nie sądź, że 
jestem 
niedobry. Ale ja po prostu nie mogę stać z boku i patrzeć spokojnie, jak 
spieprzysz tę całą rzecz. 
Ta operacja wymaga połączenia naszych sił. Zastanawiam się, czy pozwoliłbyś mi 
porozmawiać 
z nią. Tylko raz, bardzo krótko.
– Tobie? Porozmawiać z nią? Chyba oszalałeś!
W tym momencie usłyszałem okropny hałas, którego właściwie obawiałem się od 
chwili, 
kiedy wpakowałem się w tę całą awanturę. Na górze Hartley zaczęła walić w drzwi 
i krzyczeć:
– Wypuść mnie! Wypuść mnie!
Wybiegłem z kuchni, zatrzaskując za sobą drzwi, i ruszyłem na górę po schodach. 
Kiedy 
dotarłem do sypialni, Hartley nadal kopała w drzwi i krzyczała. Nigdy dotychczas 
nie robiła 
czegoś takiego.
– Wypuść mnie! Wypuść mnie!
Chciało mi się też krzyczeć. Zacząłem jak szalony walić pięścią w drzwi.
– Och, przestań, przestań! Zamknij się! Przestań krzyczeć, dobrze?
Zapanowała cisza.
Zbiegłem na dół. W kuchni też panowała cisza. Wypadłem z domu frontowymi 
drzwiami 
i drogą na grobli ruszyłem w kierunku wieży.
Tego samego dnia pod wieczór, siedząc z Jamesem na skałach, zacząłem godzić się 
na 
rzeczy, które teraz wyglądały na nieuniknione.
– Charles, powstała okropna sytuacja. To jest jeden powód, dla którego 
powinieneś położyć 
jej kres. I jest tylko jeden sposób, żeby to zrobić. Rozumiesz to teraz?
– Tak.
– Napiszesz ten list?
– Tak.
– Myślę, że list jest ważny. Możesz w nim wszystko jasno wytłumaczyć.
– On go nie przeczyta. Podrze go i podepcze.
– A może właśnie schowa jako dowód przeciwko tobie? Myślę, że warto podjąć to 
ryzyko. 
Uważam, że on przeczyta list, bo będzie po prostu ciekawy, co zawiera.
– On nie dorósł do ciekawości.
– I zgadzasz się, żebyśmy pojechali z tobą?
– Zgadzam się, żebyś ty pojechał.
– Uważam, że im więcej nas będzie, tym lepiej.
– Ale oczywiście bez Tytusa.
– Owszem, i Tytus niech jedzie. To może jej ułatwić sytuację, a Tytusowi też 
dobrze zrobi, 
jeśli potrafi przez pięć minut być grzeczny dla swego ojca.
– Grzeczny? Jak na proszonym podwieczorku?
– Im bardziej to spotkanie będzie przypominało proszony podwieczorek, tym 
lepiej.
– Tytus się nie zgodzi!
– Już się zgodził.
– O!
– A więc Peregrine może pojechać do wioski i zadzwonić do „Nibletts”?
Zawahałem się. Był to ostatni moment. Jeśli powiem teraz „tak”, przestanę 
panować nad 
sytuacją. Usankcjonuję w ten sposób całkowicie nową nieprzewidzianą przyszłość.
– Tak.
– Dobrze. Zostań tutaj. Ja pójdę i wyłożę sprawę Peregrine’owi. Po południu 
odbyłem 
rozmowę z Hartley. Nie wspomniałem o niej Jamesowi, ale „dyskusja” z nim pomogła 
mi 
zobaczyć wyraźniej pewne rzeczy czy też wbiła mi do głowy pewne idee; w każdym 
razie 
osiągnąłem kulminacyjny stopień rozpaczy. Ten okropny krzyk Hartley: „Wypuść 
mnie! Wypuść 
mnie!” – odebrał mi wiarę i nadzieję. Zapytałem ją, czy naprawdę chce wrócić do 
domu. 
Odparła, że tak. Powiedziałem: „Dobrze”. Nie apelowałem już do niej, nie 
przedstawiałem 
dalszych argumentów. I kiedy tak patrzyliśmy na siebie w milczeniu, bojąc się 
dodać cokolwiek 
do tych słów wypowiedzianych stanowczym tonem, poczułem, że wyrasta między nami 
nowa 
bariera. Dotychczas uważałem, że trudno nam jest nawiązać kontakt, teraz jednak 
zdałem sobie 
sprawę, jak bardzo byliśmy sobie bliscy.
Zgodnie z planem Jamesa, Peregrine miał pojechać do wioski, zadzwonić do Bena 
i powiedzieć mu, że pan Arrowby i jego przyjaciele odwiozą „Mary” do domu. Czy 
Ben powie: 
„Idźcie do diabła, nie chcę jej teraz”? Nie. Mało prawdopodobne. Czegokolwiek by 
ostatecznie 
chciał, nie będę się i tak czuć zobowiązany wobec niego. Ale może go nie będzie 
w domu? Może 
zniknął? Może Hartley w ostatniej chwili zmieni zdanie?... Ale na razie wszystko 
było lepsze od 
nadziei.
James wrócił, skacząc po skałach.
Serce biło mi szybko i smutno.
– W porządku. Powiedział, żebyśmy ją przywieźli. Ale nie dzisiaj, jutro rano.
– To dziwne. Dlaczego nie dziś wieczorem? Może ma dziś ten swój kurs stolarski?
– Chce, byśmy myśleli, że mu na tym nie zależy. Tylko w ten sposób może nas 
znieważyć. 
Chciał nam dać jasno do zrozumienia, że mamy przyjechać wtedy, kiedy jemu będzie 
odpowiadało. Nie szkodzi. Dzięki temu zyskujesz więcej czasu na napisanie listu. 
Byłoby dobrze, 
gdybyśmy doręczyli mu ten list, zanim przyjedziemy. Wtedy byłoby bardziej 
prawdopodobne, że 
go przeczyta.
– Och, James...
– Nie martw się. Sic biscuitus disintegrat.
– Co?
– Właśnie w ten sposób kruszy się ciastko.
Drogi panie Fitch!
Niełatwo mi pisać ten Ust. Chciałbym po prostu wyjaśnić pewne sprawy. Przyznaję, 
że 
zabrałem Pańską żonę do swego domu i zatrzymałem ją wbrew jej woli. Fakt, że nie 
wzięła ze 
sobą nawet torebki, jest dowodem, jeśli potrzeba w ogóle dowodu, że nie uciekła. 
(Proszę mi 
wybaczyć, że piszę o rzeczach tak oczywistych, ale pragnę, żeby ten list w 
sposób definitywny 
i ostateczny wyjaśnił, co się stało.) Zaciągnąłem ją do swego samochodu, mówiąc, 
że Tytus 
znajduje się w moim domu, co było zgodne z prawdą, a kiedy przyjechaliśmy, 
zamknąłem ją na 
klucz. Tak, miał pan słuszność, oskarżając mnie, że ją porwałem. Bez przerwy 
prosiła, żebym jej 
pozwolił wrócić do domu. Rozumie się samo przez się, że nie miałem z nią żadnych 
„stosunków”. 
Kategorycznie sprzeciwiała się wszelkim moim propozycjom i planom i przez cały 
czas życzyła 
sobie po prostu, żebym jej pozwolił do Pana wrócić. Dlatego jest całkowicie 
niewinna. Moi 
przyjaciele, pan Opian i pan Arbelow, a także mój kuzyn generał Arrowby, którzy 
przebywali 
w moim domu przez cały ten czas, mogą zaświadczyć, że piszę prawdę.
Nie ma sensu, żebym Pana przepraszał, i niewiele dadzą dalsze wyjaśnienia. 
Uległem 
złudzeniu i sprawiłem Pańskiej Żonie i Panu wiele niepotrzebnych zmartwień, 
czego żałuję. Nie 
kierowała mną zła wola, lecz dawne romantyczne uczucie, które, dopiero teraz to 
zrozumiałem, 
nie ma nic wspólnego z sytuacją obecną. Może w tym miejscu powinienem dodać 
(znowu coś 
nader oczywistego), że nie widywałem się ani nie komunikowałem w żaden sposób z 
Pańską Żoną 
od czasu, gdy była młodą dziewczyną, a nasze niedawne spotkanie miało charakter 
czysto 
przypadkowy.
Wierzę, Że jest Pan rozsądnym i sprawiedliwym człowiekiem, więc nie będzie Pan 
się mścił 
na Żonie, osobie zupełnie niewinnej. Jest to sprawa o dużej doniosłości dla 
mnie, dla mojego 
kuzyna i moich przyjaciół. Ona była wobec Pana całkowicie lojalna w słowach i 
uczynkach 
i zasługuje na Pański szacunek i wdzięczność. Jeśli chodzi o mnie, ufam, że Pan 
będzie 
przekonany, iż wystarczająco zostałem upokorzony, choćby uświadamiając sobie 
swoje 
szaleństwo.
Szczerze oddany Charles Arrowby Dobrze się stało, że miałem trochę więcej czasu, 
gdyż 
napisanie tego listu zajęło mi cały wieczór. Był to naprawdę trudny list i nie 
mogę powiedzieć, że 
jestem zadowolony z końcowego rezultatu. Pierwsza wersja była znacznie bardziej 
agresywna 
i James, któremu ją pokazałem, zwrócił mi uwagę, że jeśli będę oskarżał Bena i 
nazywał go 
despotą i tyranem, to zasugeruję od razu, że Hartley mi tak powiedziała. Nie 
mogłem 
usprawiedliwić w ten sposób swojego postępowania, nie podważając owej całkowitej 
„lojalności”, którą, jak sam kłamliwie twierdziłem, Hartley wykazywała. Nie 
wspominając 
o tym, uniemożliwiałem sobie samoobronę. Byłem w pełni świadom i nie musiał mi o 
tym 
mówić James, że gdybyśmy żyli w innej epoce, Ben i ja, zostalibyśmy zmuszeni do 
walki ze sobą 
na śmierć i życie. Wymagałyby tego zwyczaje, nasz honor i sumienie. W innej 
epoce, 
a w przypadku kogoś takiego jak Ben, może i w naszej. Trudno mi było wyrazić 
swoje słabe 
przeprosiny również i dlatego, że musiałbym płaszczyć się przed nim, żeby go 
przebłagać, jeśli 
okaże się skłonny przebaczyć Hartley, ale nie okazać słabości, gdyby wolał ze 
mną walczyć. 
Mogłem jedynie mieć nadzieję, że poczucie winy osłabi agresywne instynkty Bena. 
To James 
wpadł na pomysł, żebym pompatycznie się powołał na „mego kuzyna i moich 
przyjaciół”, ja zaś 
dodałem, zresztą niezgodnie z prawdą, że wszyscy oni przebywali u mnie przez 
cały czas pobytu 
Hartley. James był zdania, że obecność w moim domu grupy bezstronnych, 
znaczących osób 
uświadomi Benowi, iż będę miał świadków, jak on się zachowa, i być może 
zmniejszy to 
gwałtowność jego reakcji. Ja w to nie wierzyłem. Jego zachowanie może być rzeczą 
o dużej 
doniosłości dla najrozmaitszych osób, poza mną samym, ale z chwilą kiedy się 
zamkną drzwi za 
nim i za jego żoną, Ben zrobi, co mu się podoba.
James nie ponowił swej prośby, żeby mógł porozmawiać z Hartley. Zresztą było już 
na to za 
późno. Gilbert wrzucił mój list do skrzynki w „Nibletts” około dziesiątej 
wieczorem.
Posiedziałem trochę u Hartley. Były to niezwykłe chwile. Powiedziałem jej, że 
nazajutrz 
wraca do domu. Skinęła głową i zamrugała powiekami. Kiedy ją zapytałem, czy chce 
zejść na 
dół i zjeść ze wszystkimi kolację, odmówiła, ku mojej wielkiej uldze. Nie 
pytałem jej, czy się 
cieszy, że wraca. Siedzieliśmy na podłodze i graliśmy w karty, w taką prostą 
grę, którą 
wymyśliliśmy sobie sami jeszcze jako dzieci.
Wszyscy tego wieczoru wcześnie położyli się spać.
Historia 
Część piąta
Następny dzień był jednym z najgorszych dni mojego życia, może nawet najgorszym. 
Obudziłem się z takim uczuciem, jakby mnie czekała egzekucja. Nikt poza Tytusem 
nie myślał 
o śniadaniu. Nadal panował upał i duchota, z daleka dochodziły pomruki grzmotów.
Hartley wyglądała okropnie. Wyjątkowo starannie umalowała twarz i wyglądała w 
efekcie 
żałośnie staro. Jej żółta sukienka była brudna, pognieciona i podarta. Nie 
mogłem Hartley 
odesłać mężowi w moim szlafroku. Przejrzałem wszystkie ubrania, znalazłem 
niebieski płaszcz 
kąpielowy, który mógł służyć zarówno jako męski, jak i damski, i kazałem jej go 
włożyć. 
Znalazłem także cienki szalik, który mogła zawiązać na głowie. Zupełnie jakbym 
ubierał 
dziecko. Nie mieliśmy odwagi wiele się do siebie odzywać. Teraz już chciałem jak 
najprędzej 
mieć to wszystko za sobą. Kiedy pomyślałem, że Hartley mogłaby właściwie jeszcze 
nawet teraz 
powiedzieć: „Chyba w końcu nie mam ochoty wracać”, doszedłem do wniosku, że 
pewnie bym 
tego nie zniósł. Usilnie pragnąłem uniknąć bólu, jaki sprawił mi wówczas okrzyk: 
„Przestań!” 
Może ona czuła zupełnie to samo? I w pewnej chwili pomyślałem: No cóż, zupełnie 
jak wtedy. 
Zrobiłem dla niej wszystko, co mogłem. A ona teraz mnie opuszcza. Włożyłem do 
plastykowej 
torby jej kosmetyki oraz różowy kamyk w kropki pokreślony białymi liniami, który 
jej 
ofiarowałem pierwszego dnia pobytu u mnie (i na który najwidoczniej od tamtego 
czasu nawet 
nie spojrzała). Nic nie powiedziała, ale patrzyła, jak wkładam kamyk do torby. 
Gilbert zawołał, 
że samochód czeka.
Hartley wstąpiła jeszcze do łazienki, więc zniosłem na dół jej torbę i czekałem 
w sieni. Moi 
przyjaciele zdecydowali, że osoby, które miały towarzyszyć Hartley i które 
Peregrine nazywał 
„delegacją”, powinny pojechać białą alfą romeo Peregrine’a. James, Perry i Tytus 
czekali już 
przed domem. Gilbert wyszedł z kuchni.
– Wiesz, Charles – powiedział – wczoraj wydarzyło się coś dziwnego, o czym ci 
nie 
mówiłem.
– Co?
– Kiedy doręczyłem ten list do jego domu, wydawało mi się, że słyszałem kobiecy 
głos.
– To pewnie telewizja.
– Nie sądzę. Charles, nie dojdzie do bitki, co? Ciągle mi chodzi po głowie, że 
on nam kazał 
przyjść dopiero dzisiaj! Może ściągnął swoich kumpli, żeby nas stłukli?
Taka myśl i mnie przychodziła do głowy. 
– On nie ma żadnych kumpli.
A koledzy z kursów stolarskich?
Hartley ukazała się na schodach, więc wypchnąłem Gilberta za drzwi. Schodziła 
powoli, 
trzymając się kurczowo poręczy, jak gdyby poruszanie się sprawiało jej trudność. 
Na głowie 
zawiązała szalik, tak jak jej mówiłem. Przesłaniał część twarzy. Wolałbym, żeby 
miała welon. 
Ostatnie chwile, ostatnie sekundy, kiedy byliśmy razem. Ująłem jej dłoń, 
uścisnąłem ją, a potem 
pocałowałem Hartley w policzek i powiedziałem, jak gdyby nigdy nic:
– To nie jest pożegnanie. Wrócisz do mnie. Będę czekał. Uścisnęła moją rękę, ale 
nie 
powiedziała ani słowa. W jej oczach nie było łez, wzrok błądził gdzieś daleko. 
Wyszliśmy razem 
na drogę na grobli. Wszyscy już czekali koło samochodu. Dziwnie przypominało to 
pojawienie 
się nowożeńców.
Kiedy zbliżyliśmy się do samochodu, wszyscy odwrócili wzrok. Nie zaplanowałem z 
góry, 
gdzie Hartley ma usiąść. Tytus otworzył tylne drzwi, a ja wepchnąłem ją do 
środka i wsiadłem za 
nią, Tytus zajął miejsce obok mnie. Pozostała trójka wcisnęła się na przednie 
siedzenie. Hartley 
ściągnęła szalik do przodu, żeby bardziej zasłaniał jej twarz. Siedzący na 
przodzie nie rozglądali 
się. Peregrine, który prowadził, zapytał:
– Prosto, a potem na prawo?
– Przez wioskę. Wskażę ci drogę – powiedział Gilbert. Hartley siedziała 
przyciśnięta do 
mnie, sztywna, wyprostowana.
Tytus także siedział wyprostowany i patrzył przed siebie niewidzącym wzrokiem; 
różowe 
wargi miał lekko rozchylone. Słyszałem, jak szybko oddycha. Wszyscy patrzyli 
prosto przed 
siebie. Splotłem ręce. Świeciło słońce, dzień był pogodny, w sam raz odpowiedni 
na ślub.
Właśnie zbliżaliśmy się do dużych skał; dalej droga biegła wąskim wąwozem, który 
nazwałem „przełęczą Khyber”. Nagle w przednią szybę uderzył z zadziwiającą siłą 
kamień. 
Wszyscy raptownie ocknęli się z transu, w który zapadli. Po chwili w samochód 
uderzył następny 
kamień, a za nim jeszcze jeden. Peregrine zatrzymał wóz. Inny kierowca dodałby 
może gazu, ale 
nie Peny.
– Co się dzieje, u diabła! Ktoś rzuca w nas kamieniami! I to celowo!
Wysiadł z samochodu.
Znajdowaliśmy się już w wąwozie, z obu stron piętrzyły się żółte skały. James 
powiedział 
coś do Peregrine’a, może żeby Perry wrócił do samochodu. Miałem dość czasu, by 
pomyśleć: 
Ben przygotował wyśmienitą zasadzkę, wybrał w sam raz odpowiednie miejsce! I 
nagle 
rozprysnęła się przednia szyba. Spadł prosto na nią spory kamień zepchnięty z 
wierzchołka skały 
tuż nad nami. Z trzaskiem całe szkło pokryło się białymi smugami i stało się 
nieprzezroczyste, 
a kamień odbił się od chłodnicy, pozostawiając na niej spore wgniecenie, i 
poszybował na drogę. 
Peregrine wydał ryk wściekłości.
Tytus wyskoczył z samochodu, ja za nim. Gilbert nie ruszył się ze swego fotela. 
James 
przesunął się na miejsce kierowcy i dłonią owiniętą w chusteczkę wybił dziurę w 
szybie. Potem 
on też wysiadł z samochodu.
– Tam! Tam! – krzyczał Peregrine, wskazując gdzieś przed siebie.
Kolejny kamień przeleciał koło mojej głowy. Spojrzałem do góry i na tle 
błękitnego nieba 
ujrzałem Rosinę. Przyklękła na jednym kolanie na wierzchołku najwyższej skały; 
najwyraźniej 
zaopatrzyła się zawczasu w cały arsenał pocisków. Czarna postać, czarna wiedźma. 
Miała na 
sobie coś, co przypominało chustę wieśniaczki. Dostrzegłem mamroczące usta, 
wyszczerzone 
zęby. Wkrótce okazało się, że celuje w Peregrine’a. Jeden kamień uderzył go w 
piersi, drugi 
w ramię.
Zamiast poszukać jakiejś kryjówki, Perry krzycząc, nadal zaczął odpierać atak i 
rzucać 
kamieniami. Śmigały koło głowy Rosiny, ale myślę, że ani jeden jej nie trafił.
– Cóż to za dama? – zapytał James tym swoim grymaśnym tonem.
– Była żona Peregrine’a – wyjaśniłem.
– Czy ona musi nas zatrzymywać?
– Perry, wracaj do samochodu, wracaj do samochodu! – krzyknąłem. Chwyciłem go za 
skraj 
płaszcza, ale mi się wyrwał z wściekłością i pochylił, żeby nazbierać więcej 
amunicji.
Kamień uderzył mnie mocno w rękę, więc szybko wróciłem do samochodu.
I nagle ktoś krzyknął:
– Rosina! Rosina!
To Tytus krzyczał i machał ręką, gestykulował i wykonywał jakieś dziwne ruchy. 
Przypominało to taniec wojenny. Pociągnąłem go za sobą do samochodu. James 
chwycił 
Perry’ego i już po chwili dodał gazu i wóz pomknął jak strzała, najpierw prosto, 
a potem skręcił 
w miejscu, gdzie wiejska droga się rozwidlała.
Dopiero tutaj Peregrine zahamował gwałtownie, wysiadł z samochodu i obszedł go 
dookoła. 
Otworzył bagażnik i po chwili wrócił z lewarkiem, którym wybił resztki zbitej 
szyby. Pokazał 
nam popękane kawałki szkła. Obejrzał też dokładnie wgniecenie chłodnicy.
– Co, u diabła, ta cholerna wiedźma tu robi? – zapytał tonem, który nie wymagał 
odpowiedzi. 
A w chwilę później dodał zamyślony: – Ona w szkole grywała w krykieta.
Ten dziwny niespodziewany incydent oszołomił mnie, wróciła jednak bolesna 
świadomość 
obecności Hartley, która przez cały czas siedziała nieporuszona, jak gdyby w 
ogóle nie widziała, 
co się dzieje. I nagle przypomniałem sobie słowa Gilberta, który mówił, że 
słyszał wczoraj 
w bungalowie „Nibletts” kobiecy głos. Czyżby Rosina spełniła swą obrzydliwą 
groźbę i istotnie 
przyszła „pocieszyć” Bena? A jeśli tak, to czy właśnie dlatego Ben nie chciał, 
by Hartley wróciła 
do domu wczoraj wieczorem? Skąd inaczej Rosina wiedziałaby, że będziemy dzisiaj 
tędy jechać? 
Ogarnęły mnie mieszane uczucia: bezsilność i wściekłość.
Przejeżdżaliśmy właśnie przez wioskę, minęliśmy kościół, gdzie odbyłem pierwszą 
nieśmiałą 
rozmowę z Hartley, i skręciliśmy w drogę prowadzącą na wzgórze, ku bungalowom. 
Peregrine 
gnał jak wariat, czerwony na twarzy i tak bardzo pochłonięty własnymi myślami, 
że nie docierało 
do niego to, co się dokoła dzieje.
Kiedy myślałem o powrocie Hartley do domu, nie wyobrażałem sobie chwili, gdy 
otwieram 
drzwi samochodu, pomagam jej wysiąść, otwieram furtkę, idę ścieżką. W każdej 
chwili mogłem 
krzyknąć: „Nie! Nigdy!”, chwycić ją za rękę i pociągnąć z powrotem. Nie zrobiłem 
tego. Nie 
dotknąłem jej. Zsunęła z głowy szalik, zrzuciła niebieski płaszcz kąpielowy i 
szybko wysiadła 
z samochodu. Otworzyłem przed Hartley furtkę i ruszyłem za nią ścieżką. James 
szedł za mną, za 
nim Tytus z miną wystraszoną, potem Gilbert, który także sprawiał wrażenie 
przestraszonego, 
a na końcu wściekły Peregrine.
Hartley nacisnęła dzwonek. Ledwo usłyszeliśmy jego słodki dźwięk, gdyż 
zagłuszało go 
dzikie ujadanie psa, a potem czyjeś przekleństwa. Trzasnęły jakieś drzwi i 
szczekanie psa było 
teraz nie tak głośne. Ben stanął w drzwiach. Myślę, że miał ochotę wpuścić 
Hartley i zamknąć 
drzwi z powrotem, ale zgodnie z zaleceniem Jamesa szybko wszedłem do środka tuż 
za Hartley, 
pozostali podążyli za mną.
Nie wyobrażałem sobie także sceny, jaka się rozegra w „Nibletts”. A jeśli sobie 
ją 
wyobrażałem, to jako natychmiastową awanturę albo coś w rodzaju uroczystego 
zebrania; 
Hartley grałaby główną rolę zarówno w pierwszej, jak i w drugiej scenie. A w 
rzeczywistości, 
gdy tylko Hartley przestąpiła próg domu, natychmiast znikła. Wśliznęła się jak 
myszka do 
sypialni i zamknęła za sobą drzwi. (Do tej dużej sypialni, nie do pokoju, w 
którym rozmawiałem 
z Benem.)
Pies, który musiał być chyba duży, nadal szczekał, akompaniując temu, co się 
działo w sieni. 
Ben cofnął się ku drzwiom saloniku, Gilbert oparł się o zamknięte teraz drzwi 
frontowe, 
Peregrine ze złością wpatrywał się w sztych przedstawiający rycerza w zbroi, a 
James 
z zainteresowaniem obserwował Bena, Ben i Tytus patrzyli na siebie.
Ben przemówił pierwszy.
– A więc jesteś, Tytus.
– Cześć.
– Wróciłeś do domu z mamą. Czy masz zamiar tu zostać? Tytus milczał. Drżał i 
zagryzał 
wargi.
– Masz zamiar tu zostać? No jak? – powtórzył Ben pytanie. Tytus potrząsnął głową 
i powiedział zduszonym szeptem:
– Nie... myślę, że zostanę... poza domem...
– Tytus nie jest moim synem – odezwałem się – ale zaproponowałem mu, że go 
zaadoptuję. 
– Kiedy to mówiłem, głos mi drżał ze zdenerwowania, słowa brzmiały 
nieprzekonująco, prawie 
błaho.
Ben zignorował je. Nadal wpatrzony w Tytusa machnął ręką, jakby chciał się od 
nich 
opędzić. Tytus skrzywił się lekko.
Ben był najniższy z obecnych, lecz pod względem fizycznym przedstawiał się 
najgroźniej. 
Jego byczy kark i potężne bary rozpychały starą koszulę w kolorze khaki, już na 
niego za ciasną. 
Czarny pasek wrzynał mu się w ciało pod pękatym brzuchem, mimo to Ben cieszył 
się chyba 
niezłą kondycją. Miał opaloną błyszczącą skórę, a świeżo przycięte, krótkie, 
mysie włosy 
sterczały mu niczym futerko. Ręce trzymał opuszczone wzdłuż boków i bez przerwy 
poruszał 
palcami. Co chwila wspinał się na palce, jak gdyby szykował się do jakiegoś 
sportowego 
wyczynu. W sieni panowała duchota, tak jak przedtem, zapach był jednak inny, 
bardziej przykry. 
Zauważyłem kilka wazonów pełnych zwiędłych róż.
Pies przestał już szczekać.
– Czy przeczytał pan mój list? – zapytałem Bena.
Ben nie zwracał na mnie uwagi. Patrzył teraz na Jamesa, a James na niego. Mój 
kuzyn 
zamyślił się, zmarszczył czoło i nagle zapytał:
– Ogniomistrz Fitch?
– Tak jest.
– Wojska inżynieryjne?
– Tak jest.
– To pan jest tym facetem, który tak się popisał w Ardenach?
– Tak jest.
– Dobrze się pan spisał – pochwalił James.
Twarz Bena stężała, może chciał ukryć jakieś oznaki wzruszenia albo nawet błysk 
wdzięczności.
– Czy pan jest jego kuzynem?
– Tak.
– Nadal w służbie?
– Tak. Właściwie ostatnio przeszedłem do rezerwy.
– Żałuję, że nie pozostałem w wojsku.
Umilkli obaj na chwilę, jak gdyby myśleli o przeszłości i chcieli się oddać 
wspomnieniom. 
Potem James rzucił pośpiesznie:
– Przykro mi z powodu tej całej historii... Ja... to nie jej wina... ona jest 
całkiem niewinna. 
Nic się nie stało, daję panu na to słowo honoru.
– OK – powiedział Ben obojętnie. Potrząsnął głową i ramionami, dając tym gestem 
do 
zrozumienia, że nas odprawia.
James odwrócił się do mnie uspokajająco, jak przewodniczący, który niemo pyta 
znakomitego mówcę, czy nie ma już nic więcej do dodania. Nie odpowiedziałem na 
jego 
spojrzenie, bez słowa się odwróciłem i ruszyłem ku wyjściu. Gilbert otworzył 
drzwi. Peregrine 
wymaszerował pierwszy, za nim Gilbert, potem Tytus, ja, a na końcu James. Drzwi 
zamknęły się 
cicho za nami.
Zanim doszedłem do samochodu, zdałem sobie sprawę, że nadal trzymam w ręce 
plastykową 
torbę Hartley zawierającą kosmetyki oraz kamyk, który jej ofiarowałem. 
Automatycznie 
zawróciłem. James chciał mnie zatrzymać, ale wymknąłem się i spokojnie ruszyłem 
ścieżką ku 
drzwiom. Czułem niemal zabobonny lęk przed pozostawieniem u siebie torby 
Hartley; wydawało 
mi się, że nie powinienem jej zabierać z powrotem do „Shruff End”, aby nie 
przyniosła mi 
nieszczęścia i nie ściągnęła na mnie złych demonów.
Dopiero później przyszło mi do głowy, że mogłem przecież zostawić tę torbę na 
progu. 
Nacisnąłem dzwonek przy drzwiach i czekałem. Znowu rozległo się wściekłe 
szczekanie psa.
– Zamknij się, ty diable! – krzyknął Ben.
Po chwili drzwi się otworzyły. Twarz Bena nie była już maską bez wyrazu, 
wykrzywiał ją 
grymas nienawiści. Czułem, że postąpiłem lekkomyślnie, a jednak musiałem tak 
postąpić. 
Zdawałem sobie też sprawę, że przerwałem rozmowę małżonków. Drzwi sypialni były 
otwarte.
Podałem Benowi torbę.
– Ta torba należy do niej. Przepraszam, zapomniałem ją zostawić.
Ben chwycił torbę i cisnął ją za siebie do sieni. Upadła z łoskotem. Ben wysunął 
ku mnie 
głowę, widziałem teraz wyraźnie jego wykrzywioną twarz; zrobiłem krok do tyłu.
– Trzymaj się pan z daleka – warknął – bo cię zabiję. I powiedz temu nędznemu 
szczeniakowi, żeby się też nie pokazywał. Zabiję cię! – powtórzył.
Zatrzasnął drzwi z taką siłą, że zabrzęczał dzwonek. Pies teraz niemal już wył. 
Wróciłem 
ścieżką do furtki i przeszedłem na drugą stronę drogi, gdzie stał samochód. Tu 
nie docierały już 
krzyki Bena.
Gilbert i Tytus siedzieli na tylnym siedzeniu zasypanym matowymi białymi 
kamykami, które 
wyglądały jak duże perły.
– Co to jest? – zapytałem.
– Zbita szyba. Nie pamiętasz? – powiedział James. – No, to wracamy do domu, 
Peregrine.
Samochód ruszył. Z rykiem wjechał na wzgórze i z rykiem pomknął w dół. Pęd 
powietrza 
wdzierał się przez wybitą przednią szybę. Nikt się nie odzywał.
Kiedy zbliżyliśmy się do skrzyżowania z drogą na grobli, Tytus zapytał Gilberta:
– Czy może się pan zatrzymać? Chciałbym stąd pójść pieszo. Peregrine zahamował 
tak 
raptownie, że wszyscy polecieli do przodu. Tytus zaczął wysiadać.
– Tytus, nie masz chyba zamiaru tam wrócić? – zawołałem i chwyciłem go za 
koszulę.
– Nie!
Wyrwał mi się i odwrócony do mnie tyłem powiedział:
– Zaraz zwymiotuję, jeśli pan chce wiedzieć.
Poszedł powoli w kierunku portu. Peregrine znowu ruszył gwałtownie z miejsca.
– Co takiego wydarzyło się w Ardenach? – zapytał Gilbert Jamesa.
James spodziewał się tego pytania i był chyba z niego zadowolony. Spotkanie z 
Benem 
wprawiło go, zdaje się, w dobry humor.
– To dziwna historia – powiedział. – Ten Fitch siedział w obozie dla jeńców 
wojennych 
w Ardenach. Wzięto go do niewoli chyba w czterdziestym czwartym. W tym obozie 
nie 
trzymano ani jednego oficera, Fitch był chyba najstarszym podoficerem, w każdym 
razie 
najbardziej się z nim liczono. W maju czterdziestego piątego, kiedy Niemcy mieli 
ewakuować 
obóz przed nadejściem naszych oddziałów, Fitch wypowiedział wrogowi swoją 
prywatną wojnę. 
Udało mu się porwać za sobą wszystkich. Miał wśród jeńców grupę „rozrabiaków”, 
wszyscy się 
do nich przyłączyli. Dobrze to zorganizowali. Świetnie wszystko zaplanowali. 
Sabotowali 
transport, chyba nawet udało im się przechwycić pociąg. Zdobyli broń i zaczęli 
strzelać do 
Niemców jak do kaczek. Była to zaciekła akcja, być może chodziło o jakąś 
osobistą wendetę. 
W każdym razie, kiedy nasze oddziały nadeszły, wszyscy Niemcy, którzy uszli z 
życiem, 
znajdowali się w niewoli, a młody Fitch opanował cały obóz i powitał nas przy 
bramie. Wykonał 
dobrą robotę, dał pokaz inicjatywy i osobistego męstwa. Było wprawdzie trochę 
szumu, 
mówiono o „niepotrzebnej brutalności”, wkrótce jednak sprawa ucichła, a Fitch 
dostał medal za 
męstwo na polu walki.
– Był pan tam? – zapytał Gilbert.
Nie. Przebywałem wtedy gdzie indziej. Ale to mój oddział wyzwalał obóz i ktoś mi 
o tym 
opowiedział. Pamiętam, że widziałem zdjęcie tego faceta. Nie zmienił się. Teraz 
sobie 
przypomniałem jego nazwisko. Jakoś mi to wszystko utkwiło w pamięci, przemówiło 
do 
wyobraźni. To dzielny człowiek. Jakie to dziwne, że natknąłem się na niego w 
takich 
okolicznościach.
– Niezbyt przyjemny rodzaj odwagi – zauważyłem.
– To była niezbyt przyjemna wojna – stwierdził James.
– Ten człowiek jest zabójcą.
– Niektórzy ludzie są lepsi w zabijaniu niż inni, ale to nie musi znaczyć, że są 
niegodziwcami. On się wtedy zachował jak wzorowy żołnierz.
Dotarliśmy do domu. Peregrine cofnął samochód na skałę i zahamował z raptownym 
szarpnięciem. Wszyscy wysiedli. Popatrzyłem na zegarek. Dziesiąta. Miałem cały 
dzień przed 
sobą.
Kiedy przestąpiłem próg domu, od razu skierowałem się automatycznie do kuchni 
i wyszedłem na trawnik. James, który szedł za mną, zatrzymał się przy drzwiach 
kuchennych 
i patrzył za mną w milczeniu.
– Dziękuję ci za pomoc – powiedziałem do niego. – Wykonałeś swoje zadanie i 
myślę, że 
chcesz już wyjechać.
– Jeśli nie masz nic przeciwko temu, zostanę do jutra.
– Skoro masz ochotę...
Ruszyłem po skałach w kierunku wieży. Minąłem most nad „Kotłem Minna” i 
znalazłem 
takie miejsce nad samą wodą, skąd widać było Zatokę Kruka. Od lekko wzburzonego 
morza wiał 
gorący wiatr, ale nie słyszałem grzmotów. Może burza przeszła bokiem.
Bolała mnie ręka w miejscu, gdzie Rosina trafiła mnie kamieniem, pojawił się już 
siniak. 
Pociłem się obficie, gorący wiatr jednak suszył koszulę i drelichową marynarkę, 
które przykleiły 
mi się do pleców. Zdjąłem marynarkę, rozpiąłem koszulę.
Nad zatoką unosiła się mgiełka. Jasnobłękitną wodę lamowała śliczna koronka 
załamujących 
się fal. Wielkie okrągłe głazy sprawiały wrażenie rozprażonych, wydawało się, że 
iskrzą się od 
ciepła, które w sobie zmagazynowały. Wyglądały jakoś uroczyście, jak przedmioty 
kultu 
religijnego. Plamy pokrywających je ciemnożółtych wodorostów przypominały 
hieroglify. Za 
drugą odnogą zatoki morze było pocętkowane fioletem.
Siedziałem tak, że stopy moje niemal dotykały gwałtownie wznoszącej się i 
opadającej 
wody, która spryskiwała żółte skały szybko wysychającą pianą. Czułem, że w 
niedawnej scenie 
zachowałem się jak głupiec i ze smutkiem pomyślałem, że moje zachowanie musiało 
się wydać 
śmieszne na tle całej sytuacji.
Nagle usłyszałem ciche kroki i dostrzegłem czyjś cień. To James podszedł do mnie 
i usiadł 
obok. Nie zwracałem na niego uwagi i przez chwilę siedzieliśmy tak w milczeniu.
James zaczął macać dookoła po skale, wyszukiwał małe kamyki i rzucał je do wody. 
W końcu się odezwał:
– Nie zamartwiaj się tak. Myślę, że nic się jej nie stanie. Jestem tego pewien.
– Dlaczego?
– To wynika z generalnej oceny sytuacji.
– Rozumiem.
– A ponadto ten dziwny epizod.
– Uważasz, że ogniomistrz Fitch ma aż taki respekt przed generałem Arrowby?
– Niezupełnie. Wydaje mi się jednak, że coś sobie przekazaliśmy...
– Czyżby to była wojskowa telepatia?
– Coś w tym rodzaju. Myślę... trudno mi to wyrazić... że została potrącona 
jakaś... struna 
honoru.
– Och, bzdury – zawołałem. – To śmieszne, James, ale jak tylko zaczynasz mówić 
o żołnierce, wydajesz mi się skończonym głupcem. Przypuszczam, że w grę wchodzi 
wojskowa 
próżność.
Znowu zamilkliśmy. Tym razem na nieco dłużej. Znalazłem i ja kilka kamyków i 
zacząłem 
je rzucać w wodę, oglądając wpierw każdy, żeby się upewnić, czy nie warto go 
zachować. 
Pomyślałem, że Ben wyrzuci pewnie wkrótce ten śliczny kamyk z plastykowej torby 
Hartley. 
A może rzuci nim w psa? Żal mi się zrobiło tego psa.
– Mam nadzieję – odezwał się wreszcie James – że nie sądzisz, iż wpłynąłem na 
ciebie 
wbrew twemu słusznemu przekonaniu.
– Nie. – Nie miałem zamiaru dyskutować z nim na ten temat. Oczywiście, że 
uległem jego 
wpływowi. Ale jakież było moje przekonanie, a na dodatek słuszniejsze?
– Co masz zamiar zrobić z Tytusem? – zapytał James.
– Co?
– Co masz zamiar zrobić z Tytusem?
– Nie wiem. On prawdopodobnie czmychnie.
– Nie zrobi tego, jeśli go zatrzymasz, ale musisz mu to powiedzieć. Mówi, że 
chce zostać 
aktorem.
– Wspominał mi o tym. Dosyć dziwne.
– Możesz go umieścić w szkole teatralnej?
– Może.
– Będziesz miał przynajmniej jakieś zajęcie.
– Dziękuję ci, że myślisz o zajęciach dla mnie.
– Chyba się teraz stąd wyprowadzisz?
– Dlaczego, u diabła, miałbym to zrobić?
– No cóż, czy nie lepiej byłoby...
– To mój dom. Dobrze się tu czuję.
– Hm... hm...
Rzuciliśmy jeszcze kilka kamyków do wody. – Czy mogę mówić dalej, Charles?
– Tak.
– Myślałem sobie... Czy jesteś pewny, że nie masz nic przeciwko temu?
– Och, mów! Cóż to ma za znaczenie.
– Czas może sprawić, że przestajemy widzieć ludzi takimi, jacy są w istocie, 
może nas od 
nich jakoś oddzielić i przemienić w duchy. Chociaż to my sami raczej zamieniamy 
ich w duchy. 
Niepotrzebne odgrzebywanie przeszłości może stworzyć takie pozory, doprowadzić 
do takiej 
sytuacji, w jakiej się znaleźli bohaterowie trojańscy, którzy walczyli o widmo 
Heleny.
– Więc uważasz, że ja walczę o widmo Heleny?
– Tak.
– Hartley jest dla mnie czymś realnym. Bardziej realnym niż ty. Jak możesz 
znieważać 
nieszczęśliwą, cierpiącą kobietę, nazywając ją duchem?
– Ja jej nie nazywam duchem. Ona jest realna, tak jak realne są istoty ludzkie, 
ale jej realność 
polega na czym innym. Ona nie odpowiada postaci z twoich marzeń. Nie zdołałeś 
jej przemienić. 
Musisz przyznać, że ci się to nie udało, choć próbowałeś.
Nic mu na to nie odpowiedziałem. Na pewno próbowałem i nie udało mi się. Cóż z 
tego? 
I czego to dowodzi?
– A więc skoro próbowałeś, to czy nie możesz dać już spokoju? Nie zadręczaj się 
już tą 
sprawą. Wiem, musiałeś spróbować, ale teraz już przestań, nie udało się. Jestem 
pewien, że nie 
wyrządziłeś jej jakiejś trwałej krzywdy. Pomyśl teraz o czym innym. W wojsku 
istnieje 
przestępstwo, które nazywamy umyślnym uczynieniem się niezdolnym do służby 
wojskowej. Nie 
rób tego. Pomyśl o Tytusie.
– Dlaczego ciągle wplątujesz w to Tytusa?
– Przepraszam. Teraz mówię poważnie, popatrz na to z innej strony. Twoja miłość 
do tej 
dziewczyny, z czasów kiedy ona była jeszcze dziewczyną, w efekcie szoku doznała 
chwilowego 
zaniku funkcji żywotnych. Kolejny szok związany ze spotkaniem jej po latach 
uaktywnił 
wszystkie twoje dawne uczucia do niej. To psychiczna szarada, konieczna, być 
może, lecz nie 
w takim stopniu, jak myślisz. Oczywiście, nie możesz przejść nad tym tak od razu 
do porządku. 
Za kilka tygodni albo za kilka miesięcy będziesz musiał jednak to wszystko 
przeanalizować, 
przeżyć to jeszcze raz i uwolnić się od tego. To nie będzie trwało wiecznie, 
nic, co ludzkie, nie 
jest wieczne. Dla nas wieczność to iluzja. Jak w bajce. Kiedy zegar wybije 
dwunastą, wszystko 
się rozpadnie i zniknie. I stwierdzisz nagle, że się od niej uwolniłeś, 
uwolniłeś na zawsze, 
i będziesz mógł pozwolić temu biednemu duchowi odejść. Pozostaną jedynie zwykłe 
zobowiązania i zwykłe zainteresowania. Odczujesz ulgę, poczujesz się wolny. W 
tej chwili jesteś 
po prostu jak opętany, jak zahipnotyzowany.
James mówił to wszystko pochylony nad wodą, rzucając płaskie kamyki w taki 
sposób, że 
odbijały się kilkakrotnie od powierzchni.
Ale morze było wzburzone i nie mogły odbijać się zbyt długo. Pamiętam, że 
bawiliśmy się 
w ten sposób z Hartley; puszczaliśmy takie „kaczki” na stawie koło naszego domu. 
Ona robiła to 
o wiele lepiej ode mnie.
– To, co mówisz, brzmi rozsądnie – odparłem. – Tylko że nic nie daje. Miłość 
odbiera sens 
takiej marnej psychologii. Ty nie możesz uwierzyć, że miłość może przetrwać tyle 
lat, jak mi się 
wydaje. Ale to właśnie trwałość jest jej cudowną cechą. Może nigdy nikogo tak 
nie kochałeś.
Nagle przypomniało mi się, co rzekł Toby Ellesmere, kiedy się zastanawiałem, czy 
James 
jest homoseksualistą. Powiedział mi wtedy, że James darzył wielkim uczuciem 
pewnego 
żołnierza odbywającego służbę w Indiach, pewnego Szerpę z Nepalu, który zginął w 
górach. 
Nigdy nic nie wiemy o wielkich uczuciach innych ludzi, więc nigdy się nie 
dowiem, kogo kochał 
James. Żeby jakoś zatuszować moją niedelikatną uwagę, ciągnąłem dalej:
– Wydaje mi się, że ty uważasz przeszłość za coś nierealnego, za jakiś dół pełen 
duchów. Dla 
mnie przeszłość w pewien sposób jest czymś najbardziej realnym, a lojalność 
wobec niej sprawą 
największej wagi. To nie jest tylko sentymentalne uczucie do starej flamy. To 
zasada życia, to 
obiektywizacja życia.
– Chcesz powiedzieć, że nadal wierzysz w tę miłość, mimo że nie wytrzymała próby 
i musiałeś się zgodzić, by Hartley wróciła do męża, bo właśnie tego chciała?
– Tak. I właśnie dlatego muszę tu zostać. Muszę czekać. Muszę trwać na 
posterunku. Ona 
musi wiedzieć, że ja czekam, że tutaj jestem. Ona także nie jest wszystkiego 
pewna. Musiała 
teraz wrócić, bo wypadki potoczyły się zbyt szybko. Ale kiedy sobie to wszystko 
przemyśli, 
stwierdzi w końcu, że łańcuch został zerwany, i wcześniej lub później przyjdzie 
tu do mnie. 
Wiem, że przy: „,\c. Już raz przyszła, więc zrobi to znowu.
– A jeżeli nie przyjdzie?
– To ja zostanę tutaj na zawsze. To mój obowiązek, mój posterunek. Pozostanę tu 
do końca. 
Czy raczej będę czekał... a potem... potem po prostu zacznę wszystko od 
początku.
– Masz na myśli plan jej ocalenia?
– Tak. Przestań wreszcie rzucać te kamyki!
– Przepraszam. Pamiętasz, bawiliśmy się w ten sposób nad starym stawem w 
„Shaxton”, 
kiedy przyjeżdżałeś do nas ze stryjem Adamem i stryjenką Marian.
– Muszę czekać. Ona tu do mnie wróci, bo jest cząstką mnie samego, to nie jest 
mój kaprys 
ani sen. Kiedy się zna kogoś od dzieciństwa, a nie mogę sobie przypomnieć 
chwili, żebyśmy nie 
byli razem, to nie jest iluzja. Ta kobieta została wpleciona w kanwę mojego 
życia. Czy nie 
możesz zrozumieć, że można być tak nierozerwalnie związanym z druga osobą?
– Tak – powiedział James. – No cóż, muszę iść. Muszę pojechać z Peregrine’em do 
warsztatu i potem przywieźć go tutaj. Do zobaczenia na lunchu. Mam nadzieję, że 
zjemy dziś 
jakiś lunch.
Zjedliśmy lunch, choć bez entuzjazmu. Gilbert zdobył gdzieś świeże makrele, 
znalazł też 
trochę dziko rosnącego kopru i sam wszystko przyrządził. Nikt nie jadł wiele, z 
wyjątkiem 
Tytusa. Odetchnąłem z ulgą, kiedy się zjawił. Wrócił jak pies, żeby pokazać, 
gdzie jest jego dom. 
Tak, pomogę mu, będę go hołubić, zajmę się nim, będę się o niego troszczył. Ale 
na razie 
unikaliśmy nawzajem swego wzroku. Czuliśmy obaj jakiś wstyd. On wstydził się za 
swych 
rodziców, za swoją nieszczęśliwą, starzejącą się matkę, za swego głupiego, 
brutalnego ojca. Mnie 
było wstyd, że nie zdołałem zatrzymać Hartley, że zmuszono mnie do tego, bym jej 
pozwolił 
wrócić do męża, że sam ją zawiozłem do jej małżeńskiego piekła. Tak, zostałem do 
tego 
zmuszony w jakiś sposób przez Jamesa, lecz i przez Gilberta, i Peregrine’a, a 
nawet Tytusa. 
Gdyby mnie zostawili w spokoju, wierzyłbym do końca w powodzenie swojego planu i 
udałoby 
mi się ją zatrzymać. To oni pokrzyżowali moje plany.
Peregrine odzyskał, albo udawał, że odzyskał zwykłą pewność siebie i równowagę 
ducha. 
Ciągle ucinali sobie z Gilbertem pogawędki. Gilbert emanował tajoną satysfakcją 
człowieka, 
któremu udało się wyjść bez szwanku z fascynującej przygody, i tylko czekał na 
okazję, żeby 
o niej poplotkować w innym kontekście. James sprawiał wrażenie nieobecnego 
duchem; może 
ogarnęła go melancholia? Tytus był nadal zawstydzony i niechętny. Zapytałem 
tamtych trzech, 
kiedy wyjeżdżają, i wyraziłem życzenie, żeby to zrobili niedługo. Przedstawienie 
skończone.
Ustalili, że wyjadą nazajutrz. Samochód Perry’ego miał być już gotowy, a James 
podwiezie 
go do warsztatu. Gilbert nie był zachwycony perspektywą wyjazdu, ale pocieszał 
się myślą, że 
zawiezie do Londynu tyle nowin o mnie. Już wkrótce zostanę sam z Tytusem.
Po lunchu, idąc za mądrą sugestią Gilberta, przygotowałem dość długą listę 
potrzebnych 
rzeczy, tak żeby mógł mnie zaopatrzyć w prowiant i trunki, dopóki jest do 
dyspozycji samochód. 
Pojechał więc jeszcze raz do wioski po zakupy. Tytus poszedł popływać koło 
„urwiska”. 
Peregrine, czerwony jak rak, błyszczący od olejku do opalania, położył się na 
trawie koło wieży. 
James usadowił się na podłodze w bibliotece i przeczesywał mój księgozbiór, 
czytając sobie 
urywki z tego i owego. Gilbert wrócił z wioski wyładowanym po brzegi samochodem 
z wiadomością usłyszaną w sklepie, że Freddie Arkwright przyjechał do „Amorne 
Farm” na 
urlop. Peregrine zataczając się, wszedł do domu. Piekielnie bolała go głowa, 
więc od razu 
położył się w bibliotece, zaciągnąwszy przedtem story. James wychynął na trawnik 
przed 
domem, zaczął wybierać kamyki z zapadliny skalnej i układać z nich na trawie 
jakiś 
skomplikowany deseń. I tak mijało popołudnie. Było bardzo gorąco, znowu w oddali 
grzmiało. 
Morze wyglądało jak płynna galareta; gęste i gładkie, podnosiło się i opadało 
jednostajnym, 
miarowym ruchem. W jakiś czas potem, kiedy Tytus wrócił po kąpieli do domu, 
pogoda zaczęła 
się zmieniać. Zerwał się orzeźwiający wiatr, gładka powierzchnia wody 
zmarszczyła się groźnie, 
fale stały się większe, mocniej biły o skały. Słyszałem ich ryk, kiedy wpadały 
do „Kotła Minra”. 
Nisko nad horyzontem pojawił się długi wał kłębiastych chmur, ale słońce 
skłoniło się uroczyście 
ku zachodowi przez pas czystego błękitu. Gilbert i Tytus siedzieli w cieniu na 
trawie u stóp 
wieży. Słyszałem, jak wyśpiewują Eravamo tredici.
Postanowiłem dać odpocząć swemu ogłupiałemu, zranionemu umysłowi. Było dla mnie 
jasne, że do tego, co się stało, doprowadził James. Gdybym zachował zimną krew, 
gdybym 
wytrwał, gdybym miał dość zdrowego rozsądku, żeby Hartley gdzieś od razu stąd 
zabrać, 
pozostałaby przy mnie. Poddałaby się, uległaby, choć z początku trochę by może 
rozpaczała jak 
ktoś, w kim po prostu zabito wszelką nadzieję na szczęście. Moim zadaniem, a 
także 
przywilejem, jest tchnąć w nią od nowa pragnienie życia. I byłbym tego dokonał. 
Ja i tylko ja 
mogę ją przywrócić życiu, ja jestem tym księciem, którego jej przeznaczył los. A 
może właśnie 
dobrze się stało, że pozwoliłem jej wrócić na krótko do domu? Może moja taktyka 
szoków nie 
okaże się w końcu bezużyteczna? Hartley będzie miała czas się zastanowić, będzie 
mogła 
porównać teraz dwóch mężczyzn i zrozumie, jak różna przyszłość czekają przy boku 
każdego 
z nich. Lekcja, jaką usiłowałem jej dać, nie pójdzie na marne. Niewielka dawka 
współżycia 
z Benem po okresie spędzonym ze mną, kiedy to zasiałem w jej umyśle ziarno 
wolności, może 
równie dobrze obudzić ją z letargu; może najpierw uzmysłowi sobie istniejącą 
możliwość 
ucieczki, a potem zacznie jej pragnąć. Dawka współżycia z Benem zmusi ją w końcu 
do 
zastanowienia się. I tak będzie w istocie lepiej, ponieważ sama podejmie 
decyzję, a nie po prostu 
zgodzi się na moją propozycję. Gdyby trochę mniej się bała i nie czuła jak w 
pułapce, 
zdecydowałaby się po namyśle przyjść do mnie. Popełniłem błąd, działając zbyt 
pospiesznie, 
zbyt nieustępliwie. Nie powinienem był jej zamykać na klucz, dopiero teraz to 
zrozumiałem. 
Mogłem bez trudu zatrzymać ją u siebie na krótki czas, namawiając usilnie, po 
czym przemówić 
jej do rozsądku. Tymczasem przeżyła u mnie zbyt wielki szok, żeby się zgodzić na 
moją 
propozycję. Przeznaczyłem jej rolę więźnia, ofiary i już sam ten fakt poraził 
jej umysł. Ale teraz, 
kiedy wreszcie znalazła się „w domu”, w koszmarnej „jaskini lwa”, będzie mogła 
się zastanowić. 
Nie będzie przecież ciągle zadawać gwałtu swym myślom i panować nad swym ciałem. 
Ja 
zaczekam. Hartley wróci. Nie będę wychodził z domu. Może wrócić o każdej porze, 
w dzień albo 
w nocy. A jeśli nie wróci, pomyślałem, chwytając się owej myśli jak ostatniej 
deski ratunku, tak, 
jeśli nie wróci, to zrobię to, co powiedziałem Jamesowi: po prostu zacznę 
wszystko od początku.
Zbliżał się wieczór. Tytus i Gilbert przyszli do domu na herbatę, a potem 
pojechali 
samochodem Gilberta „Pod Czarnego Lwa”. Peregrine wyłonił się z biblioteki, żeby 
podleczyć 
swój ból głowy szklaneczką whisky, i wrócił do siebie. James powędrował gdzieś 
w poszukiwaniu kamyków, żeby układać z nich tę swoją mandalę czy co to tam miało 
być. Kiedy 
podjąłem decyzję odnośnie do dalszego postępowania z Hartley, nie czułem się już 
taki 
zrozpaczony. Wybrałem się na niewielki spacer po skałach w stronę wioski. 
Widziałem rozbryzgi 
coraz wyższych fal ponad wodą, lśniące wszystkimi kolorami tęczy. Kropelki wody 
docierały aż 
do mnie na skały w postaci drobnego deszczu. Ześliznąłem się w długą rozpadlinę 
skalną; to 
ukryte miejsce odkryłem już wcześniej, wysokie skały rozstępowały się tu na 
kształt litery V. Na 
dnie znajdowała się wąska sadzawka, a tuż przy niej potok otoczaków. Gładkie 
skały były bardzo 
nagrzane; promieniujące od nich ciepło w tej zamkniętej przestrzeni przynosiło 
ulgę memu ciału. 
Usiadłem na kamykach. Odwróciłem kilka, były od spodu wilgotne. Siedziałem bez 
ruchu, 
próbując zebrać myśli. Jeden kamyk stoczył się ze skały do mego potoku. 
Patrzyłem za nim 
leniwie. Po kilku sekundach następny kamyk potoczył się ze skały. Za nim jeszcze 
jeden. 
Spojrzałem ku górze i zobaczyłem czyjąś głowę w obramowaniu złożonych dłoni. 
Ktoś mi się 
przypatrywał z krawędzi skały. Dwoje brązowych, przymrużonych, krótkowzrocznych 
oczu, 
roześmianych, ale trochę zalęknionych, wpatrywało się we mnie bacznie, pasmo czy 
też dwa 
pasma kędzierzawych brązowych włosów powiewały na wietrze.
– Lizzie!
Lizzie podciągnęła się na ostrą krawędź skały, przełożyła najpierw jedną brązową 
nogę, 
trochę podrapaną i zakrwawioną, a potem drugą, choć jej przeszkadzała w tym 
bufiasta spódnica 
niebieskiego stroju. I nagle straciła równowagę i ześliznęła się po gładkiej 
powierzchni skały 
prosto do sadzawki.
– Och, Lizzie!
Wyciągnąłem ją z wody i przygarnąłem do siebie, zanosząc się dzikim śmiechem, 
który tak 
przypomina mieszaninę szlochu i rozpaczy.
Lizzie także się śmiała, wyżymając skraj spódnicy.
– Skaleczyłaś się.
– Nie szkodzi.
– Zgubiłaś pantofel.
– Jest w sadzawce. Czy mogę go wziąć? A może kolekcjonujesz moje pantofle? Och, 
Charles, nie masz nic przeciwko temu, że przyjechałam?
– Czy wiesz, że Gilbert jest tutaj?
– Tak. Napisał do mnie, nie mógł się powstrzymać, żeby się nie pochwalić, że 
jest u ciebie.
– Prosił cię, żebyś tu przyjechała?
– Nie, nie. Myślę, że chciał cię mieć wyłącznie dla siebie. A ja nagle tak 
bardzo zapragnęłam 
przyjechać... więc pomyślałam sobie: czemu nie?
– Tak sobie pomyślałaś? „Czemu nie?” Tak, malutka? Czy przyjechałaś samochodem?
– Nie, pociągiem, a potem taksówką.
– To dobrze. Niedługo zabraknie tu miejsca do parkowania. Chodź do domu, 
wysuszysz się. 
Tylko nie pośliźnij się znowu. Te skały są zdradliwe.
Poprowadziłem ją do domu przez trawnik.
– Co to za kamyki?
– Och, ktoś je sobie tak układa. Zeszczuplałaś.
– Odchudzam się. Och, Charles... kochany...jesteś zdrowy?
– Dlaczego miałbym nie być?
– Czyja wiem... Weszliśmy do kuchni.
– Masz tu ręcznik.
Nie miałem zamiaru wypytywać Lizzie, jaką wulgarną, bezczelną wersję tego, co 
się 
wydarzyło w „Shruff End”, podał jej Gilbert w swoim liście. Gdybym nie miał 
większych 
kłopotów, zadręczałbym się myślą o tym, w jaki sposób zrelacjonował jej całą 
historię.
Lizzie miała na sobie letnią sukienkę z głębokim dekoltem w szpic i szeroką 
spódnicę 
z jakiegoś cienkiego powiewnego materiału w pawioniebieskim kolorze. Naprawdę 
zeszczuplała. 
Jej kręcone włosy, potargane przez wiatr, długimi spiralnymi lokami opadały na 
lśniący biały 
kołnierzyk. Jasnobrązowe oczy, wilgotne i błyszczące od wiatru, patrzyły na mnie 
z czułością 
i ulgą. Wyglądała absurdalnie młodo, emanowała żywotnością i niepojętym 
optymizmem, 
a jednocześnie patrzyła na mnie z oddaniem i pokornie jak pies odczytujący 
najdrobniejsze gesty 
swego pana. Nie mogłem nie dostrzec różnicy między tą bystrą, zdrową istotą a 
ociężałą, 
zakłopotaną kobietą, którą pozwoliłem wyprowadzić ze swego domu milczącą i z 
twarzą 
zasłoniętą szalem. Jednakże miłość ma swoje własne kryteria i potrafi odkryć 
urok nawet tam, 
gdzie go brak. Będę musiał wytłumaczyć to Lizzie, jeśli zajdzie potrzeba.
Lizzie usiadła na krześle, zrzuciła sandałki i założyła nogę na nogę, 
podsunąwszy do góry 
swą szeroką niebieską spódnicę do połowy pociemniałą od morskiej wody. Wycierała 
właśnie 
stopę, kiedy wszedł James i zatrzymał się zdumiony.
– Jeszcze jeden gość – wyjaśniłem. – Moja przyjaciółka z teatru, Lizzie Scherer. 
Mój kuzyn, 
James Arrowby.
Przywitali się. Rozległ się dzwonek u drzwi frontowych.
Pobiegłem do sieni. Już sobie wyobrażałem Hartley stojącą w progu, oszołomioną, 
z rozwianymi włosami. Już widziałem, jak pada w moje ramiona.
Na progu stał jakiś człowiek w czapce.
– Z pralni.
– Z pralni? – Zdziwiłem się szczerze.
– Tak. Prosił pan, żeby ktoś z pralni przyjechał, więc jestem.
– O Boże, rzeczywiście. Ale w tej chwili nie mam nic do prania. Dziękuję. Proszę 
się zgłosić 
w przyszłym tygodniu albo...
Wróciłem do kuchni. Był tam już Peregrine. On znał oczywiście Lizzie, choć 
niezbyt dobrze. 
Wymieniali właśnie powitalny uścisk dłoni, kiedy zjawił się Gilbert z Tytusem.
– Kochanie!
– Gilbert!
– Czy to twoja walizka? Stała przed domem.
I znów zadzwonił frontowy dzwonek. Czy tym razem to Hartley? Oby tak było.
– Telefon?
Chciał pan mieć telefon. Przyjechałem go zainstalować. Podczas gdy ja 
instruowałem 
przybysza, gdzie ma stać aparat, całe towarzystwo wyśpiewywało w kuchni jakąś 
wesołą 
piosenkę.
Śpiewali bez końca. I upiliśmy się. I Gilbert zrobił wspaniałą sałatę, i podał 
do niej chleb, ser 
i czereśnie. Tytus sprawiał wrażenie tak szczęśliwego. Siedział pośrodku, Lizzie 
przysiadła obok 
niego na stole i karmiła go czereśniami. A ja myślałem wciąż o tym dusznym 
pokoju po drugiej 
stronie wioski, w którym Hartley kryjąc twarz w dłoniach, powtarza bez końca: 
„Tak mi przykro, 
tak mi przykro”. Nalałem sobie jeszcze wina. Wina mieliśmy mnóstwo. Gilbert 
zaopatrzył nas 
w nie na mój rachunek. Kiedy zaczęło się ściemniać, wszyscy przenieśliśmy się na 
trawnik przed 
domem. Moi goście zmienili repertuar: przestali już śpiewać frywolne piosenki i 
rozpoczęli 
poważne hymny. Podeptano ułożony przez Jamesa ornament z kamyków. Chciałem 
odciągnąć 
Lizzie od towarzystwa, żeby jej wszystko wyjaśnić. Zaprowadziłem ją przez skały 
do takiego 
miejsca, gdzie siedząc, byliśmy niewidoczni z domu. Od razu wpiła się w moje 
usta swoimi 
niewinnymi suchymi wargami.
– Lizzie...
– Kochanie, skarbie, jesteś pijany!
– Lizzie, jesteś moją przyjaciółką, prawda?
– Tak, na wieki, na wieki.
– Po co przyjechałaś, czego chcesz?
– Chcę być zawsze z tobą.
– Lizzie, to niemożliwe, wiesz, że to niemożliwe.
– Przecież prosiłeś mnie... prosiłeś mnie o coś... zapomniałeś?
– Zapominam o wielu rzeczach. Zapomniałem o stłuczonej szybie.
– O czym?
– Och, nieważne. Posłuchaj. Posłuchaj, Lizzie. Posłuchaj...
– Słucham.
– Lizzie, to niemożliwe. Mam zobowiązania wobec tej nieszczęśliwej osoby. Ona do 
mnie 
wróci. Czy Gilbert ci to mówił?
– Gilbert mi coś tam pisał. Ale powiedz mi sam.
– Nie wiem, ile wiesz.
– Rosina powiedziała, że masz zamiar poślubić Kobietę z Brodą, a ty mi mówiłeś, 
że 
spotkałeś swoją miłość sprzed lat i że to, co mi powiedziałeś, to pomyłka...
– Lizzie, ja cię naprawdę kocham, ale nie w ten sposób. Jestem z nią związany... 
związany 
to... to... pewnik.
– Przecież ona jest mężatką!
– Tak, ale porzuci swego męża i przyjdzie do mnie. Jej mąż jest złym 
człowiekiem, ona go 
nienawidzi.
– I kocha ciebie?
– Tak...
– Czy ona jest naprawdę taka brzydka?
– Ona... Lizzie, ona jest piękna! Zastanawiam się, czy wiesz, jak to jest, kiedy 
musisz kogoś 
strzec, chronić go w swym sercu przed wszelkimi nieszczęściami, przed mrokiem, 
żeby mógł się 
w jakiś sposób odrodzić... jakby się było Bogiem...
– Nawet jeśli to wszystko nie jest prawdziwe... jak we śnie?
– To musi być w jakimś sensie prawdziwe, nie może być snem, czysta miłość czyni 
to 
prawdziwym.
– Ja wiem... litujesz się nad nią.
– To nie litość... to coś o wiele wspanialszego, bardziej czystego. Och, 
Lizzie... serce mi 
pęknie od tego... – Opuściłem głowę na kolana.
– Och, mój kochany... – Lizzie dotknęła moich włosów, głaskała je delikatnie, 
czule, tak jak 
się pieści dziecko albo ulubione ciche zwierzątko.
– Lizzie, kochanie, ty płaczesz? Nie płacz. Kocham cię, naprawdę. Kochajmy się 
nawzajem, 
cokolwiek się stanie.
– Ty chciałbyś mieć wszystko, prawda, Charles?
– Tak, ale nie w taki sposób, jak myślisz. Kochajmy się otwarcie, 
nieskrępowanie, jak to 
sama napisałaś w liście, jako ludzie wolni i niezależni, i nie trzymający się 
kurczowo siebie jak 
szaleni.
– To był idiotyczny list. Jedyną rzeczą, jaką z niego rozumiałam, było zdanie: 
nie musimy się 
siebie trzymać jak szaleni.
– A jeśli chodzi o Hartley... to tak jak z czymś odwiecznym, co istniało zawsze, 
co przerasta 
nas oboje. Hartley przyjdzie do mnie, musi przyjść. Ona zawsze była ze mną i 
wróci do mnie, do 
domu, do siebie. Czuję w jakiś dziwny sposób, że moje przejście na emeryturę, 
przyjazd tutaj to 
porzucenie świata właśnie dla niej. Od dawna już od niej zależał sens mego 
życia, to ona je 
trzyma w swoich rękach, nawet jeśli sobie nie zdaje z tego sprawy.
– No tak... jest piękna, nawet jeśli jest brzydka, kocha cię, nawet jeśli cię 
nie kocha.
– Ale ona mnie kocha...
– Charles, albo wszystko jest bardzo piękne i bardzo szlachetne... albo ty 
oszalałeś.
– Lizzie, kochanie... czuję się dzisiaj taki przepełniony miłością właśnie 
dzięki niej.
– Więc musisz ją komuś ofiarować.
– Tak. Lecz nie każdemu. Kiedy czujesz się przepełniony własnym życiem, 
zaangażowany, 
oddany, to czujesz się równie wolny. Nie wiem, co mi przyniesie przyszłość, 
Lizzie, wiem 
jednak, że będzie związana z nią. I to właśnie czyni inną miłość, o ile 
istnieje, w jakiś sposób 
jeszcze bardziej realną, bo jest ona czysta, nieegoistyczna, niczego nie żąda w 
zamian. Czy 
będziesz mnie kochała, Lizzie, za nic, niczego nie żądając, do niczego nie 
dążąc? Tylko dlatego, 
że jesteśmy sobą?
– Albo to niesłychana mądrość, albo blagujesz, kochany. Na pewno się upiłeś.
– Będziesz mnie kochała, Lizzie?
– Tak. – Ujęła moje dłonie i zaczęła je całować.
– Lizzie, Lizzie, gdzie jesteś? – rozległo się wołanie Gilberta.
Zrobiło się już prawie ciemno, chociaż nad samym morzem zachodzące słońce 
oświetlało 
jeszcze pasmo białych chmur, które jaśniały jak blade lampy ponad falami 
galopującymi 
w kierunku lądu. Zaczynał się przypływ.
– Lizzie, wracaj, chcemy, żebyś nam zaśpiewała Voi che sapete. [(wł.) – Wy, 
którzy wiecie.]
Uciekła ode mnie natychmiast, mignęła mi jedynie wyciągnięta do tyłu długa noga. 
Teraz 
spostrzegłem, że Gilbert podał jej z góry rękę. Ja zostałem na miejscu.
Cóż za niesamowite, pozorne szczęście przyniósł mi ten wieczór, zupełnie jakby 
duch 
melancholii nałożył maskę. Czy wystarczy mi siły, żeby nie wchodzić do tego 
domu, nie 
wiedzieć, co się tam dzieje? Nie wtargnąć jak burza w ich życie, jak smagająca 
ulewa, jak 
grzmot?
Po chwili i ja ruszyłem w kierunku „Shruff End”. Dom wydał mi się jakoś dziwnie 
jasno 
oświetlony, wyglądał jak domek dla lalek. Gilbert musiał chyba dokupić kilka 
lamp na mój 
rachunek. Trochę światła padało na trawnik. Kiedy zbliżałem się do drzwi, Lizzie 
śpiewała coś 
solo. Jej naprawdę czysty, choć niewielki głos wibrował wysoko w powietrzu. 
Otaczający ją 
mężczyźni siedzieli w milczeniu, zasłuchani. Perry, bardzo już pijany, stał z 
założonymi rękami 
koło drzwi kuchennych. Chwilami kołysał się w takt melodii. Gilbert siedział ze 
skrzyżowanymi 
nogami, twarz miał skupioną, zdradzającą wzruszenie. Tytus klęczał, oczy miał 
szeroko otwarte 
i rozchylone usta. Z początku nie dostrzegłem Jamesa, dopiero po chwili 
zobaczyłem, że leży tuż 
pode mną, na trawniku przed domem. Rodzinne zgromadzenie.
Lizzie skończyła Voi che sapete i teraz zaczęła Róże Pikardii. Piosenkę tę 
śpiewała kiedyś 
stryjenka Estella w saloniku w „Ramsdens”, akompaniując sobie na pianinie. 
Przyszło mi do 
głowy, wraz ze szczególnie bolesnym wspomnieniem, że to pewnie James poprosił 
Lizzie, by ją 
zaśpiewała. Po chwili przypomniałem sobie jednak, że kiedyś wspomniałem Lizzie, 
iż lubię tę 
piosenkę, ale nie powiedziałem jej, dlaczego. Lizzie śpiewała ją teraz dla mnie.
Róże Pikardii. Tego już za wiele. Zszedłem niżej na trawnik. James usłyszał moje 
kroki 
i usiadł. Siadłem koło niego. Patrzył na mnie, ja za to unikałem jego wzroku. Po 
chwili 
wyciągnął rękę i dotknął mojego ramienia. Szepnąłem:
– Tak, tak...
Piosenka się skończyła. Potem, aż do chwili, gdy stała się ta okropna rzecz, 
wieczór zdawał 
się jakby rozłazić czy rozpraszać, zapanował rozgardiasz, jak to w ostatnich 
fazach udanego 
przyjęcia. Albo też wszystko pomieszało mi się już w głowie. Ponad skałami było 
już trochę 
widniej, chociaż nie przypominam sobie, skąd pochodziło światło. Być może 
resztki słonecznego 
blasku przenikały jeszcze przez chmury. Ukazał się księżyc, duży, plamisty, tak 
samo blady jak 
chmury. Spienione fale przy brzegu zdawały się emanować światło. Błąkałem się 
wokół domu, 
szukając Lizzie, która gdzieś znikła. Wszyscy chyba spacerowali po skałach, 
trzymając 
niepewnie szklaneczki z trunkiem w rękach. Gdzieś w głębi lądu pohukiwała sowa, 
głosy moich 
gości wydawały się równie odległe, równie słabe i głuche. Pragnąłem odnaleźć 
Jamesa, ponieważ 
czułem, że zachowałem się wobec niego trochę niegrzecznie. Chciałem mu także 
powiedzieć coś 
na temat stryjenki Estelli, ale nie wiedziałem już co. Stryjenka Estella 
opromieniała w jakiś 
sposób moje dzieciństwo. Doprawdy, Che cosa e amor. [(wł.) – Co to jest miłość.] 
Doszedłem aż do 
urwiska i obserwowałem fale bijące o skały. Nagle rozległ się daleki pomruk 
grzmotu. Grzywy 
fal bielały daleko na morzu. Gilbert szemrzącym barytonem rozpoczął gdzieś 
niedaleko nową 
pieśń. Potem Tytus gdzieś w innej stronie wyśpiewywał Jocka z leszczynowej 
dolinki. Było coś 
absurdalnego i wzruszającego w tym solipsystycznym zaabsorbowaniu sobą i 
samozadowoleniu 
tych podpitych śpiewaków. I wreszcie usłyszałem głos Lizzie. Śpiewała piosenkę 
Ariela z Burzy: 
„Ojca morskie tulą fale...” Słuchałem uważnie, ale nie mogłem się zorientować, 
skąd dobiega ten 
śpiew, z powodu głośnego akompaniamentu szumiącego niespokojnie morza. Jakim 
dziwnym 
rozbrzmiewa ten śpiew echem, pomyślałem. Jakby wzmocniony. Lizzie musi śpiewać 
chyba 
wewnątrz wieży.
Znajdowałem się wciąż w pobliżu domu i teraz ruszyłem przez nieco mroczniejszą 
scenerię. 
Jasne chmury pociemniały, księżyc się zmniejszył, świecił trochę jaśniej, ale 
jeszcze niepełnym 
blaskiem na niebie, które teraz, niemal w pełni lata, zachowało ślady światła. 
Słyszałem śpiew 
Lizzie wzywający mnie raz po raz: „Dzyń-dzyń dzyń-dzyń, dzwoneczku”. Błądziłem 
tak bez celu 
po skałach, wybierając okrężne przejścia, które znałem już tak dobrze, aż 
dotarłem do mostku 
nad „Kotłem Minna”. Tam się zatrzymałem, by jak zawsze popatrzeć na otchłań 
między gładkimi 
stromymi skałami, gdzie spienione fale przypływu smagały się nawzajem z jakąś 
samobójczą 
furią. Światło zdawało się wydobywać tutaj w bryzgach wody z samego morza. 
Spojrzałem w dół 
i poczułem się tak, jakbym zaglądał do głębokiej ciemnozielonej butli. I 
nagle... ktoś podszedł 
z tyłu i pchnął mnie z całej siły.
Skoro kontynuuję tę opowieść, więc oczywiście przeżyłem, ale nie mogę żywić 
złudzeń, że 
uda mi się opisać tę moją przygodę: jak długo to wszystko trwało, jakie było 
okropne, 
przygnębiające – podstawowe doświadczenie całkowitej utraty nadziei. Zarówno 
dziecko, jak 
i człowiek dorosły obawia się upadku. Daje nam on przedsmak śmierci, przypomina 
o kruchości 
naszego ciała, o naszej bezbronności i śmiertelności. Uświadamiamy sobie wówczas 
całkowitą 
zależność od nie znanych nam sił. Nawet wtedy, kiedy się przewrócimy na drodze, 
nie odnosząc 
szwanku, przeżywamy krótki moment grozy, uświadamiając sobie, że nic nie możemy 
na to 
poradzić, bo dostaliśmy się w tryby jakiegoś bezlitosnego mechanizmu i musimy mu 
ulegać do 
końca i ponieść wszelkie konsekwencje. „Nic więcej nie można zrobić”. Jak długa, 
jak 
nieskończenie rozciągliwa staje się każda sekunda, gdy zawiera myśl, która jest 
wizerunkiem 
śmierci. Spadanie w kompletną pustkę, coś, co sobie często wyobrażałem w 
samolotach, jest 
oczywiście najgorsze ze wszystkiego. Ręce, stopy, mięśnie, wszystkie tak dobrze 
nam znane 
mechanizmy obronne naszego ciała stają się bezużyteczne. Rozpętuje się nagle 
wrogość materii 
przeciw kruchej, podatnej na zniszczenie cielesnej formie, zawsze zapewne obcej 
tej twardej, 
mineralnej, podlegającej prawom grawitacji scenerii.
Wydawało mi się, że każdy członek mojego ciała oddzielnie ogarnęła rozpacz. Mój 
grzbiet 
odczuł koszmarny dotyk czyichś rąk, które nagle z wielką siłą i niewątpliwie 
celowo zepchnęły 
mnie z krawędzi skały. Na próżno wyciągały się moje ręce, żeby się czegoś 
uchwycić. Moje 
stopy dotykały jeszcze skały, ale już traciły z nią kontakt, podrygiwały słabo, 
nerwowo, 
bezskutecznie w ostatnim upiornym spazmatycznym wysiłku, żeby utrzymać równowagę 
ciała. 
Po czym nagle podrygiwały już w powietrzu, a ja leciałem głową na dół, jak gdyby 
moja głowa 
i ramiona były z ołowiu. Jednocześnie czułem, a raczej uświadomiłem sobie jako 
ostatnią myśl 
kruchość mojej głowy oraz to, że nawet próbuję osłonić ją rękami. Mój skręcony 
aż do bólu 
tułów na próżno próbował zająć jakąś sensowną pozycję. Tuż pod sobą dostrzegłem 
w rozproszonym świetle tej nocy w pełni lata spienione fale i ich szczególne 
wirowanie 
w ograniczonej przestrzeni. Potem znalazłem się już w wodzie i zaskoczył mnie 
jej przenikliwy 
ziąb. Instynktownie zrobiłem kilka ruchów pływackich, próbując utrzymać się na 
powierzchni, 
ale moje ciało wiedziało doskonale, że nie ma mowy o żadnym pływaniu w takim 
wirze. Kiedy 
popatrzyłem do góry i ujrzałem nad sobą kopułę ciemnej, półprzezroczystej 
zielonej fali, 
wydawało mi się, że łamie mi się kark. Krztusiłem się i łykałem wodę, 
pochłonięty całkowicie 
jedną myślą: żeby mi się udało zaczerpnąć jeszcze jeden oddech. A równocześnie 
myślałem: To 
już koniec. Walczyłem, całe moje ciało walczyło z falami. Młóciłem bezsensownie 
ramionami 
w tej kipieli, która, wydawało mi się, zaraz mnie rozerwie na kawałki. I nagle 
uderzyłem mocno 
głową o gładką skałę i straciłem przytomność.
Leżałem na wznak na skale. Otworzyłem oczy i zobaczyłem gwiazdę. Miałem dziwny 
sen. 
Wydawał mi się znajomy, a jednak nie śniło mi się nigdy nic takiego. W tym śnie 
kuzyn James 
całował mnie w usta. Widziałem gwiazdę i myślałem: To cud, oddycham. Mój oddech 
wydał mi 
się czymś wspaniałym, jakimś kosmicznym ruchem, naturalnym, a mimo to cudownym. 
Był 
wolny, spokojny, głęboki. Naprawdę oddychałem. Gdzieś pode mną rozlegał się 
monotonny, 
jednostajny ryk fal, tymczasem ja leżałem i patrzyłem na gwiazdę. Czułem ból, a 
mimo to byłem 
spokojny, wolny od niego. Leżałem odprężony, jak gdybym się obudził z jakiegoś 
wspaniałego 
snu, i teraz pewno zasnę z powrotem. Zamknąłem oczy. Oddychałem.
Usłyszałem jakieś inne dźwięki: najpierw były stopione z rykiem fal, a potem 
zacząłem je 
wyraźnie odróżniać. Przypomniałem sobie, gdzie jestem. Leżałem na płaskiej skale 
na drodze do 
mostu nad „Kotłem Minna”. Uświadomiłem sobie także, ale z jakąś dziwną 
obojętnością, co się 
stało. Usłyszałem czyjś jęk. Może Perry’ego? A potem czyjś szloch. Może Tytusa, 
może Lizzie? 
James zawołał:
– Cofnijcie się. Nie tłoczcie się. Ktoś inny powiedział:
– Wydaje mi się, że oddycha.
Pomyślałem: Chyba powinienem im powiedzieć, że nic mi się nie stało. Ale czy 
naprawdę 
nic mi się nie stało? Ułożyłem w myśli zdanie, które, wydawało mi się, mógłbym 
za chwilę 
wykrztusić: „Czuję się doskonale. Po co to całe zamieszanie?” Lecz jakoś dziwnie 
nie miałem 
ochoty mówić, wydawało mi się to niesłychanie trudne. Zdałem sobie sprawę, że 
usta mam 
otwarte, więc całym wysiłkiem woli zamknąłem je, potem znowu otworzyłem i 
zamknąłem: – 
Czuję się... – ale nie mogłem powiedzieć nic więcej. Z moich ust wydobył się 
dziwny dźwięk. 
Konwulsyjnym, niezdarnym ruchem próbowałem się podnieść. Nadal oddychałem.
Ktoś powiedział:
– Dzięki Bogu. Nadal słyszałem głosy.
– Myślę, że teraz możemy go już podnieść.
– A jeśli sobie coś złamał?
– Musi być w cieple. Tu nie może zostać.
Dyskutowali nad tym przez jakiś czas. Potem zastanawiali się, czy uda im się z 
czegoś zrobić 
nosze i którędy najlepiej będzie mnie przenieść. W końcu podnieśli mnie, a 
raczej zaczęli wlec na 
jakimś kocu. Robili to, jak mi się wydawało, bardzo nieoględnie. Ta podróż przez 
skały była 
koszmarna. Próbowałem im powiedzieć, że mogę iść sam, tymczasem (jak sobie 
później 
uprzytomniłem) wydawałem z siebie jedynie niezrozumiałe jęki. Ból zlokalizował 
się teraz już 
wyraźnie. Bardzo bolała mnie głowa i przy każdym poruszeniu widziałem jakby 
błyski przed 
oczami. Czułem okropny ból w ramieniu, przypominający ból zęba. Zacząłem się 
zastanawiać, 
czy nie mam przypadkiem złamanej kości i czy nie zaczyna się ona przebijać przez 
skórę. 
Czułem też dziwny ból w plecach. Moi „noszowi” byli okropnie nieudolni, 
niezdecydowani, bez 
przerwy kłócili się, którędy mają iść, koc wysuwał im się z rąk i raz po raz 
obijali mnie o skały.
Wreszcie donieśli mnie do kuchni, strasznie niezdarnie ściągnęli ze mnie 
ubranie, obłożyli 
mnie ręcznikami, włożyli mi piżamę i zaczęli się sprzeczać, czy powinienem 
dostać zupy, 
koniaku czy aspirynę. Wreszcie wpadli na genialny pomysł, żeby rozpalić ogień, 
ale nie mogli 
znaleźć ani kawałka suchego drewna, a potem zapałek. Wreszcie ułożono mnie na 
poduszkach 
przed kominkiem w „czerwonym pokoiku”. Kiedy się rozgrzałem, czułem mniejszy 
ból. Leżałem 
bez ruchu, odprężony i zaczęła mnie ogarniać senność. Poczułem ulgę i ogarnął 
mnie jakiś 
dziwny spokój, taki sam, jakiego doznałem wtedy, kiedy patrzyłem na gwiazdę.
Dopiero tuż przed zaśnięciem przypomniałem sobie, że to nie był wcale wypadek. 
Ktoś mnie 
pchnął.
Muszę tu zanotować coś, o czym przypomniałem sobie dopiero później i co wówczas 
byłem 
niemal skłonny uważać za sen. Leżałem na podłodze pod stosem koców, sam. Pokój 
oświetlał 
migotliwy blask ognia. Jakiś wewnętrzny głos mówił mi, że powinienem coś szybko 
zrobić, 
zanim ktoś tu wejdzie, zanim zapomnę o jakimś fakcie najwyższej wagi, który 
zaraz wyleci mi 
z pamięci. Chciałem koniecznie zapisać tę ważną rzecz, utrwalić ją, zanim o niej 
zapomnę. 
Podniosłem się na kolana, sięgnąłem po pióro i papier ze stołu, przy którym 
czasem pracowałem, 
i zapisałem to, co, jak mi się wydawało, powinienem zapamiętać. Zajęło to może 
pół strony albo 
nawet mniej. Notowałem pośpiesznie, a mimo to nie byłem pewny, czy pamiętałem o 
wszystkim. 
Potem starannie złożyłem papier i ukryłem go gdzieś w pokoju.
To, że coś zapisałem i gdzieś ukryłem, przypomniałem sobie niejasno nazajutrz 
rano, ale... 
nie mogłem sobie przypomnieć, co to takiego było i dlaczego uważałem, że jest 
takie ważne. 
Przeszukałem dokładnie cały pokój, lecz nie znalazłem ukrytej przez siebie 
kartki. Byłem 
przeświadczony, że zawierała informację wielkiej wagi, coś ostatecznego, czym 
byłem głęboko 
poruszony. Bez przerwy się zastanawiałem, co zapisałem, niestety, bez skutku. A 
po kartce nie 
zostało nawet ani śladu. Może mi się to tylko przyśniło? Oczywiście, nie miałem 
wątpliwości, co 
musiała zawierać ta kartka, jeśli w ogóle istniała. Musiałem na niej zapisać 
nazwisko 
domniemanego mordercy.
– Ale jak się, u licha, wydostałem? – wypytywałem Lizzie.
Siedziałem w fotelu w „czerwonym pokoiku”, pijąc herbatę i jedząc grzankę z 
pastą 
sardelową. O drugiej nad ranem przyszedł doktor, trochę zirytowany. Obudził 
mnie, maltretował 
badaniem i w końcu orzekł, że jestem zdrów; nic sobie nie złamałem, doznałem 
jedynie szoku 
i wstrząsu. Mam odpoczywać, trzymać się ciepło i w przyszłości nie włóczyć się 
nocą po 
skałach, kiedy za dużo wypiję. Wtedy po raz pierwszy wpadło mi do skołatanej 
głowy, że nikt 
z wyjątkiem mordercy nie wie, że to nie był wypadek.
Dochodziła dziesiąta, ranek był znów bardzo gorący i grzmiało, tym razem 
głośniej i gdzieś 
bliżej. Błyskawice pojawiały się jak ledwo dostrzegalne wyładowania elektryczne. 
Odwiedzano 
mnie, pytano, jak się czuję, gratulowano, że cudem udało mi się uniknąć śmierci. 
Składając mi te 
gratulacje, moi przyjaciele zachowywali się nieco szorstko. Uważali widocznie, 
że dosyć się 
namartwili o mnie przez całą noc i teraz mogą być trochę szorstcy. A może 
podzielali pogląd 
doktora na przyczynę wypadku? Właściwie trzeba chyba przyznać, że przez swoją 
głupotę 
sprawiłem wszystkim mnóstwo kłopotu. Jakiś instynkt podszeptywał mi, żebym nie 
mówił, 
w każdym razie jeszcze nie teraz, że mój upadek nie był nieszczęśliwym 
wypadkiem.
Już wkrótce będę musiał jednak zdecydować, co robić. Żałowałem, że nie znalazłem 
swojej 
cennej karteczki, ale oczywiście nie miałem żadnych wątpliwości co do osoby 
niedoszłego 
mordercy.
– James uważa, że przypadkowa fala wyniosła cię na powierzchnię – powiedziała mi 
Lizzie.
Wyglądała wspaniale. Jej długie, kręcone, splątane i puszyste włosy przypominały 
jakąś 
zdrowo rosnącą roślinę. Lizzie miała na sobie koszulę w paski i płócienne 
spodnie obcięte do 
kolan. Mimo że zeszczuplała, była jeszcze nieco zbyt pulchna na taki strój. Ale 
mnie to nie 
przeszkadzało. Jej skóra promieniała zdrowiem. Jedynie po drobniutkich 
zmarszczkach wokół 
oczu można było odgadnąć wiek Lizzie. Nie podzielała niejasnych niepokojów 
męskiej części 
mojego dworu. Patrząc wstecz, skłaniała się do traktowania mojej dramatycznej 
przygody na 
wesoło, bo wszystko skończyło się dobrze, a to, że żyję, w jakimś sensie 
pogłębiało jej 
przeświadczenie, iż należę do niej.
– To niemożliwe – zaprzeczyłem. – Ta czeluść jest zbyt głęboka. A kto mnie 
właściwie 
wyciągnął?
– Och, wszyscy cię wyciągali. Kiedy usłyszeliśmy twój krzyk, wszyscyśmy się 
zbiegli. Ja 
dotarłam na miejsce ostatnia, kiedy już Tytus i James ciągnęli cię z mostka w 
kierunku tej 
płaskiej skały. Gilbert i Peregrine im pomagali.
– Wyobrażam sobie tę ich pomoc. To dziwne, ale nie przypominam sobie, żebym 
krzyczał.
– Lekarz powiedział, że możesz nie pamiętać faktów, które wydarzyły się tuż 
przed 
wypadkiem oraz tuż po nim. To wynik wstrząsu. Mózg niczego wtedy nie rejestruje, 
tak to jakoś 
sformułował.
– Czy pamięć mi wróci?
– Nie wiem. Nie mówił.
– Pamiętam, jak mnie niesiono do domu. Myślę, że pozostało mi po tym tyle sińców 
co po 
upadku do wody. Boże, ależ ja jestem posiniaczony!
– Tak, to było okropne. Przypominałeś duży, ciemny, przemoczony wór, taki 
ciężki, że 
o mało nie upuściliśmy cię do skalnej szczeliny. Ale to nastąpiło o wiele 
później.
– Jak to później?
– Nie pamiętasz, jak James robił ci sztuczne oddychanie usta-usta?
– Ach... coś jakby...
– Bo widzisz, myśmy myśleli, że się utopiłeś. James musiał to robić ze 
dwadzieścia minut, 
zanim zacząłeś normalnie oddychać. To było okropne...
– Biedna Lizzie. No, ale jestem jeszcze na tym świecie gotów sprawiać nowe 
kłopoty 
wszystkim zainteresowanym. Gdzie wyście spali tej nocy? Ten dom zaczyna 
przypominać hotel 
„Pod Krukiem”.
– Ja spałam na kanapie w środkowym pokoju, James na twoim łóżku, Peny w 
bibliotece, 
Gilbert w jadalni, a Tytus na dworze. Jest tu tyle poduszek i pościeli, że 
wystarczyło dla 
wszystkich.
– Coś takiego! Stary James zajął moje łóżko!
– Doszli do wniosku, że nie dadzą rady wnieść cię po schodach. Zresztą tu można 
było 
rozpalić ogień.
– James nie odwiedził mnie do tej pory.
– Pewnie jeszcze śpi. Dosłownie leciał z nóg.
– No cóż, przykro mi, że moja przygoda popsuła wam zabawę. Pamiętam, jak 
śpiewałaś Voi 
che sapete.
– Liczyłam na to, że mnie usłyszysz. Och, Charles...
– No, Lizzie, przestań, proszę...
– Ożenisz się ze mną?
– Lizzie, przestań.
– Umiem gotować i prowadzić samochód, kocham cię, mam dobry charakter, nie 
jestem ani 
trochę neurotyczką, więc jeśli będziesz potrzebował pielęgniarki, mogę cię 
pielęgnować...
– Ja żartowałem.
– Zależało ci na mnie, kiedy do mnie napisałeś.
– To tylko marzenia. Powiedziałem ci przecież, że kocham inną kobietę.
– Czy to nie jest marzenie?
– Nie.
– Przecież ona odeszła.
– Tak... ale... słuchaj, Lizzie... właśnie otrzymałem dziwny, cudowny znak... i 
nagle droga 
stanęła przede mną otworem.
– Patrz, zaczyna padać.
– Kochajmy się jak przyjaciele, tak jak powiedziałem wczoraj.
Jeśli pójdziesz do niej, nie będziesz chciał mnie widzieć. Nagle uprzytomniłem 
sobie, że to 
prawda. Jeśli zdobędę Hartley, od razu ją stąd zabiorę. Ukryję ją, ukryjemy się 
gdzieś razem.
Nie wyjedziemy ani do Paryża, ani do Rzymu, ani do Nowego Jorku, to były 
nierealne 
mrzonki. Nie mógłbym przedstawić Hartley Sidneyowi Ashe ani Fritziemu Eitelowi, 
ani 
eleganckiej Jeanne, która stylizuje się teraz na księżniczkę. Nie mógłbym nawet 
zabrać jej na 
kolację z Lizzie, Peregrine’em albo Gilbertem. Ona była w cudownym sensie tego 
słowa 
„niestosowna”.
Będziemy żyli z Hartley samotnie, w ukryciu, incognito, gdzieś na prowincji w 
Anglii, 
w małym domku nad morzem. Ona będzie szyła, chodziła na zakupy, a ja będę się 
zajmował 
ogrodem i malował sień naszego domu. I będę wreszcie miał to wszystko, za czym 
tęskniłem całe 
życie. I będziemy dla siebie bardzo dobrzy, będziemy się nawzajem hołubić i żyć 
sobie 
wygodnie, spokojnie, z dala od wszelkiego zepsucia i degrengolady. Będę obcował 
z prostymi 
ludźmi i sam stanę się prostym człowiekiem, i wreszcie sobie odpocznę. Boże, jak 
ja pragnę 
wreszcie odpocząć. I tak połączę koniec mego życia z początkiem, tak jak mi było 
przeznaczone 
i w sposób należyty. Właśnie tego szukałem instynktownie, kiedy ku zdumieniu 
wszystkich 
rzuciłem pracę i przyjechałem tutaj, właśnie tutaj. Hartley i ja będziemy żyć 
razem, sami, nie 
widując prawie nikogo, i znów będziemy sobie wierni tak jak dawniej, odrodzi się 
wokół nas 
niewinny świat.
Lizzie, której nie wspomniałem ani słowem o tym wszystkim, wyjechała w końcu. 
Widziałem, że powstrzymywała ją od wyjazdu resztka nadziei. Cokolwiek mówiłem, 
ona nie 
wierzyła w moją miłość do Hartley. Panowie zaglądali do mnie od czasu do czasu. 
Przynajmniej 
Peregrine, Gilbert i Tytus. Nikt już nie mówił o wyjeździe. Wszyscy zachowywali 
się tak, jakby 
wakacje miały trwać nadal. Jakie niespodzianki ich jeszcze u mnie czekają? 
Zapytałem o swego 
kuzyna. Gilbert powiedział mi, że James nie wstaje jeszcze z łóżka; jest 
kompletnie wyczerpany. 
Pewnie przeziębił się, ratując mnie na skałach i przywierając do mojego mokrego 
ciała, kiedy nie 
dawałem znaków życia.
Zaczęło padać, proste, srebrzyste strugi deszczu chłostały skały, dom, niczym 
stalowe rózgi, 
bębniły w dach i morze, które wyglądało jak podziobane. Kilka razy zagrzmiało, 
zupełnie jakby 
ktoś zrzucał ze schodów fortepiany, a potem dochodziły już tylko nieustanne 
ciche pomruki 
burzy, które niemal całkowicie tłumił szum deszczu.
Błyskało się raz po raz, i w tej ciągłej iluminacji trawa miała kolor 
niesamowicie zielony, 
a skały ochrowożółty, taki jak samochód Gilberta. W domu wyczuwało się napięcie, 
podniecenie 
i lęk. Natura w jakiś sposób dostrajała się do następstw mojej przygody. 
Chciałem się zobaczyć 
z Jamesem. Wstałem z fotela i oświadczyłem, że pójdę do Jamesa, ale powiedziano 
mi, że mój 
kuzyn śpi. Gilbert zameldował, że deszcz spływa po schodach i zaraz zaleje 
łazienkę. Udało mi 
się jakoś dowlec do kuchni, tam jednak dostałem zawrotu głowy. Całe ciało miałem 
obolałe, było 
mi okropnie zimno; wróciłem do pokoju i znów siadłem przy kominku. Zbliżała się 
pora lunchu, 
więc zjadłem trochę zupy. Powiedziałem, że chcę być sam, muszę odpocząć. 
Usiadłem w fotelu, 
nakryłem się kocami i zacząłem rozmyślać. Deszcz dudnił tak głośno, że nie 
słyszałem szumu 
morza.
Nawet przez chwilę nie wątpiłem, że to Ben mnie pchnął. Powiedział przecież: 
„Zabiję cię”. 
To ostatnie słowa, jakie od niego usłyszałem. Byłem tego tym bardziej pewny, że 
sam mu 
pokazałem miejsce wspaniale nadające się do popełnienia morderstwa.
Miałem ochotę go tam zepchnąć. Z pewnością to zauważył. W grę wchodziła więc 
jakby 
ręka przeznaczenia. A to, że zaczął działać właśnie teraz, było psychologicznie 
uzasadnione. 
Zniósł cierpliwie upokarzający atak, ale kiedy się nad nim później zastanowił, 
doszedł do 
wniosku, że nie powinien czegoś takiego znosić i tolerować. Czy zrobił to z 
premedytacją? Czy 
czekał ukryty za mostem? Czy też przyszedł po prostu na przeszpiegi, żeby ulżyć 
swojej 
nienawiści, i dopiero potem nadarzyła się okazja, której nie mógł się oprzeć. 
Jakkolwiek było, 
musiał mieć pewność, że wykonał robotę właściwie. To, że przeżyłem, było 
naprawdę wprost 
fuksem, dla niego zaś obrzydliwym niefartem.
Ale co dalej? Co robi człowiek żyjący w cywilizowanym społeczeństwie, kiedy ktoś 
próbuje 
go zabić? Nie mogłem odwoływać się do prawa, i to nie dlatego, że nie miałem 
żadnego dowodu. 
Nie mogłem zaskarżyć męża Hartley ani też pozwolić, żeby sytuację tę poddano 
pospolitym 
zabiegom prawnym. Nie mogłem też wraz z moimi przyjaciółmi siać intryg wokół 
osoby Bena. 
Chciałem w jakiś sposób stawić mu czoło. Już samo stawienie czoła byłoby 
osiągnięciem, 
ponieważ pragnąłem zatrzeć wrażenie służalczości, jakie musiałem pozostawić po 
mojej ostatniej 
wizycie. Musiałem jakoś wykorzystać to, co wiedziałem, i to, kim teraz byłem: 
człowiekiem, 
który wyszedł cało i płonie w pełni uzasadnionym świętym oburzeniem. Właśnie to 
miałem na 
myśli, kiedy powiedziałem Lizzie, że otrzymałem dziwny, cudowny znak. Bogowie, 
którzy mnie 
ocalili, otworzyli przede mną drzwi, których próg powinienem przekroczyć.
Problem w zasadzie się nie zmienił, ale ujrzałem teraz wszystko w innym świetle. 
Muszę 
zabrać Hartley, zabrać do s i e b i e i obudzić ją; kiedy zrozumie, że może 
odzyskać wolność, 
zacznie się do niej wyrywać, drżąc z podniecenia. Żeby móc to wszystko 
przeprowadzić, muszę 
być sam, teraz to zrozumiałem. Muszę pozostać z nią sam jak najszybciej, a 
później już na 
zawsze. Jakże ona musiała się czuć upokorzona, kiedy będąc moim więźniem, 
dowiedziała się 
o obecności innych osób w domu. Nie możemy mieć żadnych świadków. Powiem jej to. 
Wcale 
nie musi wchodzić w ten mój wielki świat, który ją tak przeraża. Aby poślubić 
swoją 
dziewczynę-żebraczkę, król także stanie się, jakże chętnie, żebrakiem. Wizja tej 
uzdrawiającej 
pokory będzie odtąd moim przewodnikiem. To jest właśnie niezbędny warunek jej 
wolności. 
Dlaczego nie rozumiałem tego wcześniej? W końcu doczekam chwili, kiedy zobaczę, 
że zmienia 
się jej twarz. Zastanawiając się nad przyszłością, zakładałem, że będąc ze mną, 
Hartley odzyska 
wiele ze swej dawnej urody; tak jak więzień uwolniony z obozu pracy najpierw 
wygląda staro, 
a potem gdy odzyska wolność, odpocznie i zacznie odżywiać się dobrze, stanie się 
znów młody. 
Ból i niepokój znikną z twarzy Hartley, stanie się znów spokojna i piękna. 
Widziałem już tę 
twarz odmłodzoną, jaśniejącą niczym lampa w przyszłości. Rozstawszy się z 
teatrem, pragnąłem 
samotności, teraz samotność przybrała dla mnie postać mojej Beatrycze. Tylko 
tutaj mogłem 
znaleźć szczęście, osiągnąć swój niewinny cel, nawet ideał. Kiedy za nim dotąd 
goniłem, zawsze 
okazywał się błędnym ognikiem albo przybierał jakąś zdegenerowaną formę. Znaleźć 
prawdziwego towarzysza życia, to znaczy znaleźć tę jedną osobę, z którą czeka 
nas szczęście 
czyste i niewinne.
Ale nasuwało mi się od razu pytanie natury technicznej: jak Hartley stąd 
wydostać? Nie ma 
mowy o tym, bym długo czekał. Muszę wykorzystać swoją przewagę nad Benem, dopóki 
jest 
świeżej daty. Zacząłem myśleć tym razem nie o porwaniu, lecz o jakimś 
ustawicznym nękaniu. 
Przede wszystkim muszę napisać do Hartley. Potem pójdę do niej z Tytusem. Ben 
nas wpuści. 
Dlaczego? Dlatego, że czuje się winny, że się boi. Będzie się chciał dowiedzieć, 
po cośmy 
przyszli. Skąd może wiedzieć, czy nie było świadka? W tym momencie się 
zastanowiłem. No 
cóż, dlaczego miałoby nie być żadnego świadka? Mogę mu powiedzieć, że mam 
świadka. Mogę 
nawet poprosić kogoś (Gilberta, Perry’ego?), żeby powiedział, iż widział, co się 
stało. W końcu 
wszyscy mogli to widzieć i nieomal tak się stało. To Bena ostatecznie przerazi.
Dlaczego nie miałbym się posłużyć szantażem, żeby pozwolił Hartley odejść? 
Gdybym tylko 
mógł zmusić go do powiedzenia: „A więc idź”. Jak bliski jest wypowiedzenia tych 
słów? Czy 
jego długie milczenie po uprowadzeniu żony znaczyło, że nie był zdecydowany, czy 
że pragnie 
jej powrotu? Jeśli się zgodzi, by odeszła, łańcuchy opadną i Hartley odzyska 
wolność. Albo 
gdyby ujrzała w mężu mordercę, mógłby nastąpić błogosławiony zwrot: ogarnęłoby 
ją 
przerażenie, obrzydzenie i lęk, w tym stopniu nie odczuwane nigdy dotąd. Żebym 
tylko zdobył 
jakiś ślad. Co ja takiego napisałem na tej kartce papieru, którą tak przemyślnie 
ukryłem, że sam 
jej nie mogę znaleźć?
Tak, najważniejsze, żeby działać szybko, zanim Ben będzie miał czas przyjść do 
siebie. Musi 
się znajdować w stanie silnego szoku, chociaż, niestety, musiał się już do tej 
pory dowiedzieć, że 
nie udało mu się zabić słynnego Charlesa Arrowby’ego, gdyż zarówno radio, jak i 
telewizja 
milczą na ten temat. Jednakże – to było teraz całkiem jasne – teraz kiedy Lizzie 
i James 
przebywali u mnie w domu, nie mogłem zrobić nic poza napisaniem listu do 
Hartley. 
Postąpiłbym nie fair w stosunku do Lizzie, gdybym oczekiwał, że będzie świadkiem 
albo nawet 
pomoże mi w ocaleniu rywalki. A James? James moralizował, wprawiając mnie tym 
w zakłopotanie. Będę musiał pozbyć się tej pary. Gilbert i Peregrine mogą mi się 
jeszcze przez 
jakiś czas przydać. I oczywiście Tytus.
Nagle zacząłem się zastanawiać, czy w związku z Hartley nie pojmowałem opacznie 
roli 
Tytusa. Czy ten chłopiec czułby się dobrze w tym raju a dewc, we dwoje, który 
sobie ostatnio 
wyobrażałem? Nie. Ale przecież to nie ma znaczenia. Ludzie często muszą 
rozdzielić małżeńskie 
i synowskie więzi. Moje powiązania z Tytusem będą całkiem odrębne. Już zresztą 
mi pokazał, że 
o to mu chodzi. Jednakże jakoś nadal mi się wydawało, że Hartley chciałaby mieć 
Tytusa obok 
siebie. Czyżbym się mylił?
Właśnie w tym momencie ów młody człowiek ukazał się w drzwiach.
Od dłuższego czasu nie rozmawiałem poważnie z Tytusem i czyniłem sobie z tego 
powodu 
wyrzuty. Całkiem niezależnie od mojego przywiązania do Hartley byłem bardzo 
oddany temu 
chłopcu, którego dosłownie Bóg mi zesłał. Czas dopiero pokaże, w jakim stopniu 
uda mi się wraz 
z nim zagrać rolę ojca. Zdawałem sobie sprawę z tego, że Gilbert, a nawet 
Peregrine widzieli 
dotąd moje stosunki z Tytusem w całkiem innym świetle.
Kiedy tak nad tym wszystkim rozmyślałem, deszcz przestał padać i pomiędzy 
ciężkimi, 
ciemnoszarymi, ołowianymi chmurami zdołało się jakoś przedostać słońce i oblało 
swym 
blaskiem ten całkiem przemoczony świat. Trawnik był nasycony wodą, skały 
wyglądały jak 
nasiąknięte gąbki. Słyszałem, że na górze Gilbert i Lizzie krzyczą na siebie 
nawzajem. Gilbert 
wszedł na strych, żeby obejrzeć dach, a Lizzie sprzątała zalaną łazienkę. Kiedy 
zjawił się Tytus, 
postanowiłem wyjść z nim na dwór, żeby nam nikt nie przeszkadzał i nikt nas nie 
słyszał. 
Czułem się już trochę silniejszy i przestało mi się kręcić w głowie. Ale gdy 
Tytus prowadził mnie 
wolno po skałach, czułem się jak staruszek, gdy zaś doszliśmy do „Kotła Minna”, 
z trudem 
zdobyłem się na to, żeby przejść przez mostek. Jak to się stało, że wyszedłem 
cało z tej 
przygody? Taka głęboka czeluść, takie gładkie ściany, taka dzika woda!
Skały zaczynały parować w słońcu. Wyglądało to tak, jakby wszędzie dokoła biły 
gorące 
źródła. Usiedliśmy na skale, na ręcznikach, które Tytus przezornie zabrał z 
kuchni. Przed nami 
roztaczał się widok na Zatokę Kruka. Niedawno siedziałem z Jamesem niedaleko 
stąd. Morze, 
gładkie i lśniące po deszczu, sprawiało wrażenie spokojnego, ale było 
niebezpieczne i groźne. 
Sunęły po nim wielkie, gładkie, garbate fale, bez śladu piany, które dopiero 
przy zetknięciu ze 
skałami tworzyły spieniony kremowy wir. Słońce nadal świeciło, chociaż szara 
płachta deszczu 
przesłoniła horyzont. Tęcza łączyła morze z lądem. Woda w Zatoce Kruka miała 
odcień 
butelkowo zielony, jakiego nie widziałem tam nigdy przedtem. Zastanawiałem się 
przez chwilę, 
gdzie może teraz być Rosina.
Łaziliśmy z Tytusem przez chwilę po skałach w milczeniu i dzięki temu byliśmy 
spokojni. 
Obserwowałem go, a on patrzył na zatokę. Na jego przystojnej twarzy pojawił się 
wyraz 
niezadowolenia. Posępny młodzieńczy grymas wykrzywił mu usta, szrama po zajęczej 
wardze 
jak gdyby się pogłębiła, zdawała się pulsować, otwierać i zamykać, był to jakiś 
mimowolny tik, 
który od dawna wszedł mu w nawyk. Włosy miał okropnie rozczochrane.
– Tytusie.
– Słucham.
– Czy możesz mi mówić po imieniu? Potrafisz się do tego przyzwyczaić? Czuję, że 
to by 
nam obojgu pomogło.
– OK, Charles.
– Tytus, ja... jesteś dla mnie kimś bardzo ważnym... i potrzebuję cię...
Tytus starał się usilnie opanować drżenie wargi przeciętej szramą, aż w końcu 
położył na niej 
palec. Dopiero teraz przyszło mi do głowy, że i Tytus mógł się zastanawiać nad 
naszym 
niejasnym stosunkiem, który uderzył Gilberta; mógł mu to wbić do głowy jakiś 
niedelikatny żart 
Gilberta. Nie uświadomiłem sobie tego wcześniej po części dlatego, że nie 
myślałem o Tytusie, 
a może i dlatego, że rozpostarłem nad nim coś w rodzaju baldachimu niewinności 
wywodzącej 
się od nieszczęśliwej Hartley.
– Nie zrozum mnie źle... – zacząłem.
Wilgotne wargi Tytusa wykrzywiły się w uśmiechu, a raczej szyderczym grymasie 
niezadowolenia.
– Chcę ci coś powiedzieć – ciągnąłem. Nagle postanowiłem oznajmić Tytusowi, że 
Ben 
usiłował mnie zabić.
– Jeśli to dotyczy Mary...
– Tak.
Nie rozmawiałem z Tytusem od czasu tej okropnej sceny w „Nibletts”, kiedy to 
„delegacja” 
przyprowadziła z powrotem błądzącą żonę do znienawidzonego męża.
– Kiedy o tym wszystkim myślę, niedobrze mi się robi. Przepraszam, wybacz mi, 
aleja po 
prostu nie chcę mieć z tym nic wspólnego. Opuściłem dom dlatego, że nie chciałem 
być w to 
wszystko zamieszany. Nienawidzę czegoś takiego. Musiałem patrzeć na to przez 
całe życie, 
mieszkając wraz z nimi. Istny kocioł. Kocioł, kocioł. To nie są w gruncie rzeczy 
źli ludzie, tylko 
po prostu nie umieją żyć po ludzku.
– Ona nie jest zła. Zgadzam się...
– Nie potrafię ci powiedzieć, jak okropnie się czułem, kiedy pojechaliśmy 
samochodem do 
ich domu. Jak rany, żałuję, że tam byłem i widziałem to wszystko. Nigdy tego nie 
zapomnę. 
Czułem się upokorzony. Mary została potraktowana jak jakiś przedmiot albo jak 
małe dziecko. 
Nie wolno się mieszać do życia innych ludzi, zwłaszcza do małżeńskiego życia. 
Właśnie dlatego 
małżeństwo między innymi jest tak okropne. Nie pojmuję, jak ludzie mają odwagę 
wstępować 
w związek małżeński. Musisz zostawić ich w spokoju.
Oni się muszą nienawidzić i ranić nawzajem na swój własny sposób i sprawia im to 
przyjemność.
– Jeśli to jest tak straszne, to należy się do tego mieszać. Nie wolno być tak 
cynicznym i tak 
pesymistycznie nastawionym.
– Nie jestem cynikiem ani pesymistą, w tym rzecz. Ale nie obchodzi mnie to po 
prostu. 
Wydaje ci się, że ja o nich bez przerwy myślę; nic podobnego. Nie chcę patrzeć, 
nie chcę 
wiedzieć, gówno mnie obchodzi to całe ich cholerne nieszczęście.
– A mnie obchodzi i mam zamiar wyciągnąć z tego twoją matkę. Właśnie ją z tego 
wyciągnę.
– Przecież już próbowałeś, a ona ciągle lamentowała, że chce wracać do domu. Ja 
tam bym 
jej pozwolił pójść. Przepraszam, nie mówię tego poważnie. Po prostu popełniłeś 
błąd i teraz 
zapomnij o nim. Słowo daję, nie mogę pojąć, dlaczego ty jej pragniesz. To 
znaczy, nie wiem, czy 
jesteś taki sentymentalny, czy może należysz do Armii Zbawienia, czy co... nie 
możesz pragnąć 
przecież kogoś takiego jak ona, nie rozumiem tego, nie wiem, w czym rzecz. Kręci 
się koło 
ciebie ta Lizzie Scherer, która chyba bardzo cię lubi, i Rosina Vamburgh...
– A tak się składa, że ja kocham twoją matkę...
– Och... kochasz... chcesz powiedzieć...
– Może jesteś za młody, żeby to zrozumieć.
– Uważam za rzecz normalną interesowanie się dziewczynami w sposób normalny. Ale 
może 
to wygląda inaczej, kiedy człowiek się zestarzeje.
Zesztywniałem. Czułem się zdruzgotany. To idiotyzm z mojej strony posuwać się 
tak daleko. 
Byłem zmęczony, słaby i rozgoryczony. Sama młodość Tytusa, jego nieskażona 
młodzieńcza siła 
witalna irytowały mnie tak, że miałem ochotę krzyczeć. Nie mogłem patrzeć na 
jego długie, gołe, 
brązowe nogi pokryte rudawymi włoskami, widoczne pod podwiniętymi spodniami. 
Czułem, że 
tracę kontakt z tym chłopcem; mógłbym być dla niego za ostry, a wtedy będę 
zmuszony go 
przeprosić.
– Przykro mi, że tak cię to wszystko denerwuje. Rozumiem cię do pewnego stopnia. 
Ale ja 
naprawdę potrzebuję twojej pomocy, twojego wsparcia. I chcę ci powiedzieć coś 
dosyć ważnego 
o twoim ojcu.
– O Benie. Nie o moim ojcu. Bóg jeden wie, kto jest moim ojcem. Nigdy się tego 
nie 
dowiem. Słuchaj, nie mówmy o Benie, on mnie nudzi. Nie jestem uszczęśliwiony tą 
sprawą...
– Jaką sprawę masz na myśli?
– Nasz wzajemny stosunek. Zapomnijmy o nich. Porozmawiajmy o nas, o tobie i o 
mnie.
– Dobrze. O tym także chcę z tobą pomówić. Tytusie, ja ciebie nie mam zamiaru 
porywać.
– Tak, wiem...
– Jesteśmy wolni obaj i możemy sobie układać, jak chcemy, nasze wzajemne 
stosunki. Nie 
ma potrzeby określać dokładnie pewnych rzeczy.
– Powiedziałbym, że „ojciec” to dokładne określenie.
– To był tylko taki mój pomysł. Jeśli wolisz, zostańmy przyjaciółmi. Poczekamy, 
zobaczymy. Wiesz, że nic ci tutaj nie grozi strasznego... wiesz, co mam na 
myśli...
– Och, o tym wiem!
– Chcę po prostu czuć, że łączy nas jakaś więź, jakiś szczególny związek.
– Nie widzę powodu – odparł Tytus. – Przepraszam, jestem niewdzięcznikiem... 
mieszkałem 
tutaj, jadłem, piłem twoje trunki... wiem... ale tak sobie myślę... dlaczego 
właściwie miałbyś 
sobie zawracać mną głowę? Gdybyś był moim prawdziwym ojcem, wspaniale, chociaż 
nawet 
i wtedy... no cóż, w każdym razie to chciałem ci powiedzieć. Cieszę się, że cię 
poznałem, 
przyjemnie spędziłem tutaj czas mimo tych wszystkich okropności. Później może 
pomyślę sobie: 
to był przyjemny okres, naprawdę przyjemny. Ale ja chcę zarabiać sam na życie i 
żyć po 
swojemu. Chcę pracować w teatrze. Nie jestem dzieciakiem, który ma fioła na 
punkcie aktorstwa, 
nie wyobrażam sobie, że będę gwiazdorem, nie wiem nawet, czy w ogóle potrafię 
grać, chcę po 
prostu pracować z ludźmi teatru, myślę że tam będę czuł się dobrze. Twój dom 
jest wspaniałym 
miejscem na wakacje, tylko że ja chcę wrócić do Londynu, gdzie się coś naprawdę 
dzieje.
– A czy tutaj nic się nie dzieje?
– Och... wiesz, o co mi chodzi. Gdzie mieszka twój kuzyn?
– W Londynie.
Znowu poczułem ukąszenie węża zazdrości. Czyżby James miał na Tytusa tak wielki 
wpływ? Od początku wydawało mi się, że istnieje między nimi jakaś więź. 
Powiedziałem 
szybko:
– Proszę, nie mów nikomu o... no wiesz, o czym...
– Oczywiście. Nie powiem nikomu ani słowa. Tego możesz być pewny, do licha!
– Dobrze...
– Wiesz, chodzi mi o to, żebyś nie czuł się wobec mnie jakoś specjalnie 
zobowiązany. Bo 
jeśli ty się będziesz czuł zobowiązany, to i ja będę się musiał czuć zobowiązany 
wobec ciebie. 
Nie chcę tu dłużej mieszkać i żyć na twój koszt. Chcę sobie radzić sam. Nie mam 
nic przeciwko 
temu, żebyś mi trochę dopomógł, jeśli zechcesz. Może mógłbyś mi pomóc dostać się 
do szkoły 
teatralnej. Gdybym się tam dostał, może otrzymałbym stypendium i stał się 
niezależny. Może to 
drobny szwindel prosić cię, żebyś mnie tam wsadził, ale nie mam nic przeciwko 
takiemu 
szwindlowaniu. Potem, jak już będę na własnym garnuszku, będziemy mogli być 
przyjaciółmi 
czy czym tam chcesz, muszę się jednak uniezależnić, kapujesz?
Jakże słaby i bezsilny czułem się wobec tego chłopaka o brutalnej, niewinnej, 
nieskrępowanej sile. Wywinął mi się, zanim jeszcze nauczyłem się go kochać, 
zanim 
wymyśliłem jakiś sposób, żeby go przy sobie zatrzymać.
– Dobrze, pomogę ci się dostać do szkoły teatralnej, ale będziemy musieli to 
jeszcze 
przemyśleć. Później pojadę z tobą do Londynu. Na razie może mi pomożesz tutaj. 
Chcę ci coś 
powiedzieć o Benie, co, wydaje mi się, powinieneś wiedzieć. Mówisz, że on nie 
jest złym 
człowiekiem. Otóż jest. To niegodziwy, porywczy facet. Chciał mnie zabić. – 
Myślałem, że zrobi 
to wrażenie na Tytusie, że przestanie być tak przerażająco obojętny.
– Zabić? Jak? – zapytał.
– To on mnie pchnął. Nie wpadłem przez przypadek do tej kipieli. To Ben mnie 
pchnął.
Tytus nie przejął się tym zbytnio. Pochylił się do przodu i podrapał w kostkę, 
gdzie go coś 
ugryzło.
– Widziałeś go? – zapytał.
– Nie. Ale czułem jego obecność.
– Skąd wiesz, że to był on?
– A któż inny mógłby to być? Kiedy po raz ostatni go widziałem, powiedział, że 
mnie zabije.
– Nie wyobrażam sobie, żeby mógł to zrobić. To całkiem do niego nie pasuje. 
Wydaje mi się 
to zupełnie nieprawdopodobne – stwierdził Tytus w irytująco cielęcy sposób.
– Zostałem zepchnięty! Ktoś mnie pchnął z tyłu!
– Jesteś tego pewny? Mogłeś upaść do tyłu, uderzyć o skałę, a potem ześliznąć 
się do wody 
i tylko ci się wydawało, że ktoś cię pchnął. Wypiłeś przecież przedtem trochę. 
Doktor mówił, że 
może ci się potem wszystko pomieszać w głowie.
Czułem się zanadto zmęczony i zbyt nieszczęśliwy, żeby dyskutować z nim dłużej. 
Głupio 
postąpiłem. Posunąłem się za daleko.
– W porządku, Tytusie, nie mówmy o tym więcej. I nie powtarzaj nikomu tego, co 
ci 
powiedziałem.
Popatrzył na mnie swoimi wąskimi oczami w kolorze skał.
– Widzisz, ta zabawa w ojca i syna nie jest wcale taka, jak myślałeś – 
powiedział.
To były najuprzejmiejsze słowa, jakie od niego usłyszałem.
– Pomogę ci się dostać do tej szkoły teatralnej – powtórzyłem. – Porozmawiamy o 
tym 
później. No a teraz zmykaj już.
– Muszę ci pomóc wrócić do domu. – Tytus się podniósł.
– Dam sobie radę.
– Nie dasz. Poza tym zaczyna padać.
Wyciągnął rękę. Chwyciłem się jej, a on pomógł mi wstać. Trzymając mnie wciąż za 
rękę, 
Tytus powiedział:
– Nadejdzie dzień, kiedy się dobrze poznamy. Mamy czas.
– Mamy czas.
Hartley, moja najdroższa, wysłuchaj mnie. Chcę Ci oznajmić kilka rzeczy. Po 
pierwsze: 
żałuję, że Cię zabrałem w ten sposób i trzymałem u siebie tak długo. Zrobiłem to 
z miłości, teraz 
jednak widzę, że postąpiłem niemądrze. Przestraszyłem cię i postawiłem w 
kłopotliwej sytuacji. 
Przebacz mi. Ale przynajmniej masz dowód, jak bardzo mi na Tobie zależy, i że 
naprawdę 
poważnie myślę o tym, Żeby Cię do siebie zabrać. Należysz do mnie i nie mam 
zamiaru z Ciebie 
zrezygnować. A więc wkrótce znów mnie ujrzysz!
Mam nadzieję, ze od czasu, gdy wróciłaś do domu, zdążyłaś przemyśleć wiele 
rzeczy i teraz 
patrzysz na to wszystko trochę bardziej z mojego punktu widzenia. Po cóż, 
kochanie, masz dłużej 
pozostawać w tej krainie nieszczęścia. Przecież to nie ktoś obcy ofiarowuje Ci 
siebie i coś, o czym 
nic nie wiesz. Sama przyznałaś, że jestem Twoim jedynym przyjacielem! Wydaje mi 
się, że pod 
koniec swego pobytu u mnie byłaś niemal gotowa powiedzieć „tak”, tylko bałaś się 
jego. Do lęku 
człowiek się w końcu przyzwyczaja. Ale czy nie czujesz teraz w głębi serca, że 
się zmieniasz? Już 
wkrótce nadejdzie dzień, kiedy odważysz się zrobić to, czego pragniesz, czego 
pragnęłaś od lat: 
opuścić dom tego człowieka.
Słuchaj, chcę Ci coś jeszcze powiedzieć. Nie mam zamiaru wprowadzać cię w jakiś 
wielki 
wspaniały świat, pełen aktorów i różnych sławnych ludzi. Ja sam nie obracam się 
już zresztą 
w takim świecie. Powiedziałaś, że lubisz spokojne życie. Ja także. W końcu 
dlatego przecież tu 
przyjechałem. Wyjedziemy stąd, tylko we dwoje, i będziemy sobie żyć zwyczajnie, 
gdzieś w małym 
domku na jakiejś angielskiej wsi, w pobliżu morza, jeśli zechcesz. I uczynimy 
się wzajemnie 
szczęśliwymi. Tak właśnie pragnąłem zawsze żyć i teraz, kiedy się uwolniłem od 
teatru, mogę 
wreszcie to osiągnąć wraz z Tobą. Hartley, będziemy żyć spokojnie, cieszyć się 
prostymi 
rzeczami. Czy nie pragniesz tego dostatecznie, żeby opuścić ten dom, w którym 
znosisz katusze 
i gdzie nikt cię nie kocha? Oczywiście, pomożemy Tytusowi; on przyjdzie do nas z 
własnej woli, 
zostaną zaleczone wszystkie dawne rany. Otoczymy go troskliwą opieką, ale 
najważniejsi 
będziemy zawsze my dwoje, Ty i ja.
Chcę Ci oznajmić coś jeszcze. Coś strasznego. Dwa dni temu w nocy Ben usiłował 
mnie 
zabić. Zepchnął mnie w ciemności ze skały w okropną kipiel. Bóg jeden wie, jak 
mi się udało 
z tego wyjść cało.
Doznałem wstrząsu i jestem cały potłuczony. Radziłem się lekarza. (Ale nie martw 
się, już 
czuję się dobrze.) Próba morderstwa nie należy do rzeczy, nad którymi człowiek 
może przejść do 
porządku i żyć dalej, jak gdyby nic się nie stało. Nie zgłosiłem tego jeszcze na 
policji. Od Bena 
zależy, czy to zrobię czy nie. Muszę dodać jeszcze coś istotnego: jest świadek, 
który wszystko 
widział.
Nie myślę jednak o zemście. Chcę tylko Cię zabrać. Oprócz wszystkich innych 
przyczyn 
z pewnością nie będziesz chciała pozostać z człowiekiem, który okazał się zdolny 
do morderstwa. 
Przestań tylko być z własnej woli taką cierpiętnicą, dobrze? Zacznij 
przygotowywać swoje rzeczy, 
zdecyduj, co z ubrania chcesz zabrać ze sobą itd. Nie mam zamiaru Cię ponaglać, 
ale będę się 
teraz kręcił koło waszego domu, będę was regularnie nachodził, nie dam wam 
spokoju. Jeśli 
Benowi nie będzie się to podobało, musi albo wyrazić Zgodę na Twoje odejście, 
albo zmusić mnie 
do zawiadomienia policji. To nie jest szantaż. To nareszcie gra fair.
Nie potrzebujesz mówić o tym wszystkim Benowi, chyba że chcesz. Zjawię się u was 
już 
niedługo, jak tylko dotrze do Ciebie ten list, i sam mu wszystko powiem. Nie 
było w prasie 
wiadomości o mojej śmierci, więc Ben zorientuje się, że mnie nie zabił.
Odpręż się, kochanie i nie martw się niczym. Zostaw wszystko mnie. Przygotuj 
swoje rzeczy. 
Kocham Cię. Będziemy razem, najdroższa.
C.
Początkowo zamierzałem napisać bezpośrednio do Bena, ale potem doszedłem do 
wniosku, 
że lepiej będzie przygotować najpierw Hartley. Trudność polegała znów na tym, 
jak dostarczyć 
ten list. Nie chciałem ryzykować zepsucia sobie wejścia na scenę przez osobiste 
zaniesienie listu. 
Nie mogłem prosić Tytusa ani Gilberta, który, jak sam słyszałem, mówił, że się 
boi. Nie 
chciałem, żeby James, Lizzie czy Peregrine dowiedzieli się o moich zamiarach, 
więc oni też nie 
wchodzili w grę. Myślałem o tym, żeby wysłać list pocztą w zaadresowanej na 
maszynie 
kopercie. Ale przecież Ben otwierał wszystkie jej listy! Może nie miałoby to 
teraz zbyt wielkiego 
znaczenia, gdyby otworzył ten. Gra zbliżała się do końca.
Następnego dnia rano napisałem ten list, ale nadal byłem niezdecydowany, co z 
nim zrobić. 
Teraz pozostawało mi jeszcze pozbyć się Jamesa i Lizzie. Jamesa mogłem po prostu 
poprosić, 
żeby wyjechał. Jeśli chodzi o Lizzie, musiałem wymyślić jakieś kłamstwo.
James, co wydawało mi się dosyć dziwne, nie wstał jeszcze z łóżka. Spał od wielu 
godzin, 
budząc się od czasu do czasu, podczas gdy ja, który przeszedłem naprawdę ciężką 
próbę, czułem 
się już o wiele lepiej. Poszedłem więc na górę odwiedzić mego kuzyna.
– James, leniuchu, dobrze się czujesz? Czyżby dopadła cię dawna malaria?
James leżał na wznak w moim łóżku, podparty poduszkami jak w gniazdku, z rękami 
wyciągniętymi wzdłuż ciała. Nie czytał. Wydawał mi się czujny, jakby nad czymś 
rozmyślał, 
a jednak ciało miał dziwnie bezwładne, odprężone. Urosła mu trochę broda, co 
zmieniło mu 
twarz. Wyglądał jak Hiszpan albo duchowny, albo może ascetyczny wojownik. 
Uśmiechnął się 
pogodnie, a ja sobie przypomniałem, jak bardzo mnie kiedyś irytował ten jego 
bezmyślny 
uśmiech. Wydawało mi się, że James okazuje mi w ten sposób swoją wyższość. W 
pokoju 
panowała cisza, nawet szum morza był przytłumiony.
– Czuję się dobrze – odpowiedział. – Musiałem się przeziębić. Niedługo wstanę. A 
ty jak się 
czujesz?
– Świetnie. Może ci coś przynieść?
– Nie, dziękuję. Nie mam apetytu. Lizzie przyniosła mi herbatę.
Zmarszczyłem brwi.
– Gdzie jest Tytus? – zapytał James.
– Nie mam pojęcia.
– Miej na niego oko.
– On sam się pilnuje.
Na chwilę zapadła cisza.
– Usiądź – zaprosił James – bo sprawiasz wrażenie, jakbyś już chciał wyjść.
Usiadłem. Dziwne odprężenie Jamesa jak gdyby udzieliło się i mnie. Wyciągnąłem 
przed 
siebie nogi i nagle ogarnęła mnie senność, wydawało mi się, że zaraz zasnę, mimo 
że siedziałem 
na krześle. Ramiona, ręce stały się nagle jakieś ciężkie, bezwładne. Oczywiście, 
byłem jeszcze 
bardzo wyczerpany.
– Czy w dalszym ciągu uważasz, że Tytus powinien wrócić do Bena? – zapytałem.
– Czy ja tak powiedziałem?
– Dałeś mi to do zrozumienia.
– On przecież w jakimś sensie do nich należy.
– Do nich? Już wkrótce, bardzo niedługo, nie będzie żadnych ich.
James, śledząc tok moich myśli, zapytał:
– Wciąż marzysz o tym, żeby ją ocalić?
– Tak.
Znowu zamilkliśmy, jakbyśmy obaj mieli zaraz zasnąć. Po chwili James ciągnął 
dalej:
– W końcu on jest naprawdę w jakimś głębszym sensie ich dzieckiem. Odniosłem 
wrażenie, 
że te więzi dadzą się ponownie nawiązać.
Zirytowało mnie to „wrażenie”. Na czym się ono opierało? Nagle przyszła mi do 
głowy 
okropna myśl: James musiał rozmawiać z Tytusem! Przyszedłem powiedzieć Jamesowi, 
żeby 
przyśpieszył swój wyjazd; nie miałem zamiaru mówić mu o zbrodni Bena. Ta 
wiadomość bardzo 
by go zainteresowała. Ale teraz kusiło mnie, żeby zakłócić mu spokój ducha. 
Zastanawiając się 
nad tym, powiedziałem:
– Mam zamiar zaadoptować Tytusa.
– Zaadoptować? Prawnie? Czy możesz to zrobić?
– Tak. – Właściwie nie wiedziałem, czy to możliwe. – Mam zamiar dopomóc mu 
w zrobieniu kariery. I zostawię mu swoje pieniądze.
– To nie takie proste.
– Co nie jest proste?
– Ustalenie pokrewieństwa. Nie możesz sobie ot tak, po prostu, kogoś wybrać. Nie 
wystarczy 
pomyśleć i chcieć.
Kusiło mnie, żeby mu powiedzieć: to ty uważasz, że to nie jest proste. I nagle 
przypomniało 
mi się, jak Tytus pytał: „Gdzie mieszka twój kuzyn?” i to, co mi opowiedział 
Toby Ellesmere 
o tym Szerpie, do którego James tak się przywiązał i który umarł gdzieś w 
górach. Przez chwilę 
miałem przeogromną chęć zapytać go o to „przywiązanie”. Ale byłaby to 
niebezpieczna 
impertynencja. Zawsze pamiętałem o tym, jak głęboko James potrafił mnie kiedyś 
zranić. 
Wiedziałem, że zachował tę swoją umiejętność. Jakie to dziwne, że nawet teraz 
lęk czaił się we 
mnie podczas naszej rozmowy. Cousinage dangereiu voisinage. Mimo wszystko James 
mnie 
irytował, czułem się przy nim skrępowany i bezradny, pragnąłem zakłócić w jakiś 
sposób jego 
senny spokój. Nie mogłem się zdecydować, czy powiedzieć mu o Benie czy nie. Czy 
jeśli to 
zrobię, James odłoży swój wyjazd? A jednak miałem wielką ochotę powiedzieć. To 
naprawdę 
przerażające, kiedy się pomyśli, że każdy nasz postępek ma swoje konsekwencje i 
może 
oznaczać rozdzielenie się dróg, które prowadzą do całkiem odmiennych 
przeznaczeń.
– Najprawdziwsze więzi są mimowolne – ciągnął James, kontynuując temat.
– Jak w rodzinie. Mówiłeś to o Tytusie?
– Tak. Czasami odnosi się wrażenie, że są wprost przeznaczeniem. Buddysta 
powiedziałby, 
że spotkaliście się w poprzednim życiu.
– Czyżbyś chciał przez to powiedzieć, że jesteś przesądny? Tylko nie mów, że to 
zależy od 
tego, co nazywamy przesądem.
– W takim razie nie potrafię ci odpowiedzieć.
– Czy ty wierzysz w reinkarnację? Czy uważasz, że jeśli człowiek nie żył jak 
należy, to 
odrodzi się jako... jako... chomik... albo... stonoga?
– To są tylko wyobrażenia. Prawda leży gdzieś dalej.
– Wydaje mi się, że to przerażająca doktryna.
– Religie innych często wydają nam się przerażające. Pomyśl tylko, jak 
przerażające musi się 
wydawać chrześcijaństwo ludziom nie wtajemniczonym.
– Takie właśnie mnie się wydaje – powiedziałem, chociaż nigdy przedtem tak nie 
myślałem. 
– Czy buddyści wierzą w życie pozagrobowe?
– To zależy...
– Och, już dobrze!
– Niektórzy Tybetańczycy wierzą – rzekł James. – Wierzyli. – Poprawił się. 
Zawsze mówił 
teraz o tym kraju w czasie przeszłym, jako o cywilizacji, która zanikła. – 
Wierzyli, że dusze 
zmarłych, czekając na odrodzenie, błąkają się w jakiejś otchłani przypominającej 
trochę 
Homerowy hades. Nazywają tę otchłań bardo. Może to być dosyć nieprzyjemne. 
Spotyka się tam 
różne rodzaje demonów.
– A więc jest to miejsce kary?
– Tak, ale tylko jakiś automatyczny rodzaj kary. Wykształceni uważają, że te 
postacie są 
subiektywnymi wizjami zależnymi od tego, jakie życie prowadził zmarły.
– „Bo w tym śnie śmierci jakież sny mogą nas nawiedzać...”
– Właśnie.
– Ale co z Bogiem albo bogami? Czy dusza nie spotyka się z nimi?
– Bogowie? Bogowie też są snem. Oni też są tylko subiektywnymi wizjami.
– No cóż, w takim razie człowiek może mieć przynajmniej nadzieję na jakieś 
przyjemne 
iluzje w przyszłym życiu!
– Być może – powiedział James ze spokojem, jakby rozważał możliwość złapania 
pociągu. – 
Ale niewielu ludziom... nie towarzyszą demony.
– Czy każdy przechodzi przez bardo?
– Nie wiem. Mówią, że każdy ma szansę w chwili śmierci.
– Szansę?
– Żeby się uwolnić. W chwili śmierci człowiek sobie przypomina całe życie, ta 
wizja jest 
jednym krótkim błyskiem. Dla większości z nas będzie to... no cóż... właśnie 
tylko taki nagły 
błysk, jak wybuch bomby atomowej; coś przerażającego i oślepiającego, i 
niepojętego. Ale jeśli 
potrafisz to pojąć i uchwycić... wtedy jesteś wolny.
– A więc dobrze jest wiedzieć, że się umiera. To znaczy człowiek zyskuje 
wolność, by...
– Po prostu staje się wolny... osiąga nirwanę... poza kręgiem.
– Kręgiem wcieleń?
– Tak, kręgiem powiązań, pragnień, tęsknot, które wiążą nas z nierealnym 
światem.
– Przy wiązań? Masz na myśli... nawet miłość?
– To, co nazywamy miłością.
– Czy egzystujemy wtedy gdzie indziej?
– To są wyobrażenia – powiedział James. – Niektórzy twierdzą, że nirwana jest i 
może być 
tylko tu i teraz. Wyobrażenia mają wyjaśnić wyobrażenia, a obrazy mają wyjaśnić 
obrazy.
– Prawda leży dalej.
Milczeliśmy przez jakiś czas. Powieki Jamesowi opadły, ale nadal widziałem błysk 
jego 
oczu.
– Medytujesz?
– Nie. Gdybym naprawdę medytował, stałbym się niewidzialny. Dostrzegamy siebie 
nawzajem, bo jesteśmy ośrodkami niespokojnej aktywności umysłowej. Medytujący 
mędrzec 
staje się niewidzialny.
– Tak, dosłownie ciarki chodzą mi po skórze! – Nie wiedziałem, czy James mówi 
poważnie. 
Przypuszczałem, że nie. Ale czułem się nieswojo. Ta rozmowa wytrącała mnie z 
równowagi. – 
Kiedy masz zamiar wyjechać? – zapytałem. – Sądzę, że jutro? Poza wszystkim innym 
chciałbym 
odzyskać własne łóżko.
– Wiem. Przepraszam cię. Możesz spać w swoim łóżku już dzisiaj. Jutro się 
wyniosę. Czeka 
mnie w Londynie mnóstwo pracy. Muszę się przygotować do podróży.
A więc moje przypuszczenia były słuszne. James wcale nie wyszedł z wojska. Wraca 
do 
Tybetu w tajnej misji. Chciałem taktownie dać mu do zrozumienia, że o tym wiem.
– No tak, oczywiście, czeka cię podróż. Myślę, że ją sobie wyobrażam... ale o 
nic nie pytam!
James milczał. Utkwił we mnie świdrujące spojrzenie swych ciemnych oczu, które 
błyszczały w nie ogolonej twarzy. Zerknąłem na niego i szybko odwróciłem wzrok. 
Postanowiłem powiedzieć mu o Benie.
– Wiesz, James... jak wpadłem do kipieli?...
– Do „Kotła Minna”. Wiem...
– To nie był wypadek. Ktoś mnie pchnął. James zastanawiał się przez chwilę.
– Kto cię pchnął?
– Ben.
– Widziałeś go?
– Nie, ale ktoś mnie pchnął i to musiał być on.
James popatrzył na mnie w zamyśleniu. Po chwili dopiero zapytał:
– Jesteś tego pewny? Czy jesteś pewny po pierwsze, że ktoś cię pchnął, i po 
drugie, że to był 
Ben?
Nie miałem zamiaru pozwolić, by mnie indagował w ten sposób. Nic go chyba nie 
zdoła 
wyprowadzić z równowagi, nawet próba morderstwa!
– Pomyślałem sobie, że ci o tym powiem, ale dobra, zapomnijmy o tym. Więc jutro 
wyjeżdżasz? Doskonale!
W tym momencie usłyszałem krzyk, którego nigdy nie zapomnę. Czasem słyszę go 
jeszcze 
teraz, w biały dzień. Ten krzyk wdarł się natychmiast do mojej świadomości jako 
nieomylny 
znak, że wydarzyło się coś strasznego. Cały pokój wypełnił natychmiast jakiś 
mglisty opar 
trwogi. Poznałem głos Lizzie. Krzyknęła raz jeszcze, gdzieś przed domem, i 
jeszcze raz.
Popatrzyliśmy z Jamesem na siebie.
– Och, nie... – powiedział James.
Wypadłem z pokoju. Zaplątałem się po drodze w zasłonę z koralików i runąłem na 
oślep po 
schodach. Przebiegłem, dysząc, przez sień i przy drzwiach frontowych omal nie 
upadłem; czułem 
się tak, jak gdybym natknął się na gęstą chmurę zmęczenia i rozpaczy, która omal 
nie 
przyprawiła mnie o zemdlenie. Usłyszałem, że James biegnie za mną po schodach.
Na drodze działo się coś dziwnego. Pierwszą osobą, którą zobaczyłem, był 
Peregrine. Stał 
przy samochodzie Gilberta i patrzył wzdłuż drogi w kierunku wieży. Potem 
ujrzałem Lizzie. Szła 
wolno w stronę domu, opierając się na ramieniu Gilberta. Nieco wyżej, koło 
wieży, stał 
samochód i grupka ludzi patrzących na coś leżącego na ziemi. Wydarzył się jakiś 
wypadek 
drogowy, pomyślałem.
Kiedy Peregrine się odwrócił, krzyknąłem do niego:
– Co się stało?
Nie odpowiedział, zamiast tego podszedł do mnie, próbował chwycić mnie za ramię 
i zatrzymać, ale strząsnąłem jego rękę.
James już mnie dogonił. Miał na sobie mój jedwabny szlafrok, ten sam, który 
nosiła Hartley.
– Co się stało? – zapytał Perry’ego. Zatrzymałem się.
– To Tytus – powiedział Peregrine do Jamesa, nie do mnie. James podszedł do 
żółtego 
volkswagena i oparł się na masce.
Mruknął coś, co zabrzmiało jak: „Powinienem był go powstrzymać...”, po czym 
usiadł na 
ziemi.
Peregrine mówił cicho coś do mnie, ale ja pobiegłem aż do zakrętu. Minąłem po 
drodze 
Lizzie siedzącą na skale. Gilbert klęczał przy niej.
Dotarłem do grupki ludzi. Nie znałem ich. Patrzyli na Tytusa, który leżał na 
trawie. To nie 
był wypadek samochodowy. Tytus utonął.
Opisanie ze szczegółami tego, co się działo potem, przekracza moje siły. Tytus 
nie żył, co do 
tego nie było żadnych wątpliwości, chociaż w pierwszej chwili nie chciałem temu 
wierzyć. 
Wyglądał tak, jakby śmierć go nie dosięgła, leżał nagi, piękny, bezwładny, 
ociekający wodą, 
z wilgotnymi pociemniałymi włosami, które ktoś odgarnął mu z twarzy, i na pół 
przymkniętymi 
powiekami. Leżał na boku; widziałem miękką fałdę brzucha, a na piersi mokre 
włosy. Przez 
lekko uchylone usta widać było zęby. Pamiętam, że zauważyłem szramę po zajęczej 
wardze. 
Potem dostrzegłem ciemny ślad na skroni, jak gdyby ktoś go uderzył.
Ruszyłem biegiem w kierunku domu, wołając Jamesa, który nadal siedział na ziemi 
koło 
samochodu. Wstał powoli.
– James! Chodź, chodź! – James przywrócił mi życie. Potrafi na pewno ożywić 
Tytusa.
James był półprzytomny. Wyglądał upiornie. Peregrine musiał go prowadzić.
– Och, szybko, szybko, ratuj go!
Zanim James doszedł do rogu, jeden z nie znanych mi ludzi, przygodnych turystów, 
próbował już coś robić. Odwrócił Tytusa na wznak i bezskutecznie uciskał mu 
klatkę piersiową.
– Lepszy jest „pocałunek życia” – powiedział Peregrine, jak gdyby chciał 
doradzić to 
Jamesowi.
James ukląkł. Zdawało się, że nie może mówić, więc ruchem ręki dał znak, żeby 
odwrócić 
Tytusa z powrotem. Przez chwilę panowało zamieszanie, gdyż kilka osób zaczęło 
coś mówić 
naraz. A potem rozległ się głos syreny policyjnej. Później się dowiedziałem, że 
ktoś jadący 
samochodem w stronę hotelu „Pod Krukiem” zawiadomił o wypadku i stamtąd 
zadzwoniono po 
policję.
Sprawny, energiczny policjant szybko opanował sytuację: kazał się wszystkim 
cofnąć i sam 
zaczął stosować sztuczne oddychanie metodą usta-usta. Nadjechała karetka.
James odszedł na bok i usiadł na trawie. Policjant zaczął wypytywać mnie i 
Peregrine’a, czy 
znamy Tytusa. Peregrine odpowiadał na jego pytania.
Okazało się, że turyści, którzy poszli się kąpać i skakali do wody ze skał koło 
Zatoki Kruka, 
dostrzegli ciało Tytusa znoszone przez fale na zakręcie od strony wieży. 
Podpłynęli i wyciągnęli 
je na brzeg.
Nic nie można było już zrobić. Sanitariusze ułożyli Tytusa na noszach, które 
wsunęli do 
karetki. Zatrzymało się kilka przejeżdżających samochodów. Wóz policyjny 
odjechał w kierunku 
„Nibletts”. Musieli zawiadomić rodziców. Śledztwo zamknięto orzeczeniem, że 
Tytus poniósł 
śmierć na skutek nieszczęśliwego wypadku. Utonął, gdyż uderzył się w głowę. 
Przyjęto, że fala 
rzuciła go na skałę. Co się stało naprawdę, nigdy nie zostało wyjaśnione.
Ale dla mnie już wtedy było całkiem jasne, że Tytus został zamordowany. 
Musieliśmy mieć 
do czynienia z maniakalnym mordercą. Ręka, której nie udało się uśmiercić mnie, 
dosięgła teraz 
tego chłopca. Na razie jednak nie dzieliłem się tym z nikim.
Ciało Tytusa przewieziono do szpitala w mieście odległym o wiele mil i tam 
pochłonęła je 
miłosierna anonimowość kremacji.
Historia 
Część szósta
Zdarzyło się to wkrótce potem. Żyłem cały czas otumaniony nieszczęściem, nękany 
gorzkimi 
wyrzutami sumienia, postanowieniami dyktowanymi przez nienawiść.
Gilbert musiał wrócić do Londynu, gdyż grał w jakiejś sztuce telewizyjnej. 
Lizzie została. 
Przyzwyczaiłem się do jej nieszczęśliwej, ciągle zaczerwienionej od płaczu 
twarzy. Peregrine też 
został, chodził wiecznie naburmuszony i zły; w tweedowych spodniach na szelkach 
i samej 
koszuli wędrował codziennie po okolicy, kręcił się koło „Amorne Farm” i wracał 
okropnie 
zirytowany. Był najwyraźniej bardzo nieszczęśliwy, nie mógł się zupełnie 
pozbierać. Kilka razy 
zawiózł Lizzie do wioski po sprawunki. James nie wyjechał, ale odsunął się od 
wszystkich. Dla 
mnie był miły i delikatny, niewiele mi miał jednak do powiedzenia. Przebywaliśmy 
razem, lecz 
nie potrafiliśmy ze sobą rozmawiać, mając uczucie, że musimy się nawzajem 
chronić. 
Oczywiście moi przyjaciele nie chcieli mnie zostawić samego. Być może każdy z 
nich zamierzał 
wyjechać ostatni. Wszyscy na coś czekali.
Lizzie zajmowała się kuchnią. Jedliśmy tylko makaron i ser. Nie było mowy o 
powrocie do 
naszych uczt, które sprawiały nam tyle radości, do posiłków, na które byśmy 
wszyscy 
niecierpliwie czekali i które by nam sprawiały przyjemność. Wszyscy, z wyjątkiem 
Jamesa, dużo 
pili.
Tego dnia, który mam zamiar teraz opisać, obudziłem się wczesnym rankiem 
i uprzytomniłem sobie, że miałem okropny, koszmarny sen. Śniło mi się, że Tytus 
się utopił. 
Poczułem ulgę, jaką czuje człowiek, budząc się z koszmarnego snu. I nagle sobie 
przypomniałem...
Wstałem i podszedłem do okna. Dochodziła szósta, słońce wzeszło już jakiś czas 
temu. 
Wróciła chłodna letnia pogoda, niebo było zamglone, morze spokojne, bardzo 
jasne, 
szaroniebieskie, prawie białe, tego samego koloru co niebo, na powierzchni 
drżało lekko, jakby 
wykonywało jakieś drobne taneczne ruchy. Miejscami lśniło metalicznie, bo 
zamglone słońce 
oprószyło je złocistym blaskiem. Odnosiłem wrażenie, jakby to morze było 
szczęśliwe. Czułem, 
że patrzę na nie oczami Tytusa.
Przeniosłem się z powrotem do swojej sypialni. Pozostała trójka sypiała na dole, 
chociaż nie 
lubiłem, kiedy przebywali blisko siebie. Postanowiłem powiedzieć im dzisiaj, 
żeby wyjechali. 
Czułem się teraz już dość silny, by to zrobić, i chociaż trochę się obawiałem 
zostać sam, 
wiedziałem, że mój plan wymaga samotności. Ubrałem się szybko i zszedłem do 
kuchni. 
Peregrine się tam golił. Zignorował mnie, więc wyszedłem na trawnik. James 
właśnie schodził ze 
skał. Po chwili usłyszałem Lizzie rozmawiającą z Peregrine’em. Tego dnia wszyscy 
wcześnie 
wstali.
James usiadł obok tego zagłębienia skalnego, gdzie układałem swoje kamyki, które 
zbieram, 
a raczej zbierałem. Ktoś, może Tytus, zebrał z trawnika porozrzucane kamyki ze 
zniszczonej tego 
wieczoru, kiedy urządzaliśmy przyjęcie, „mandali” Jamesa. Moje kamienne 
„krawężniki” 
pozostały prawie nie naruszone. Podszedłem do Jamesa i usiadłem obok niego. 
Skały już 
nagrzało słońce.
James się golił. Jego twarz zaczerwieniona i brązowa od słońca była bardzo 
gładka ponad 
ciemniejszym pasem ze śladami po zgolonej brodzie. Wydał mi się jakiś 
wyraźniejszy, bardziej 
wyrazisty. A może po prostu światło było tutaj lepsze? W jego mrocznych 
brązowych 
tęczówkach pojawiły się złote prążki, wąskie inteligentne usta były czerwone, 
ładnie wykrojone, 
ciemne włosy robiły wrażenie bardziej żywych i lśniących i przykrywały łysinkę. 
Bardziej niż 
zwykle uwydatniało się teraz dziwne podobieństwo do stryjenki Estelli, mimo że 
James się nie 
uśmiechał.
– James, chcę, żebyś wyjechał. Chcę, żebyście wszyscy wyjechali. Jutro, dobrze?
James zmarszczył czoło.
– Tylko pod warunkiem, że ty wyjedziesz także. Jedź ze mną do Londynu, 
zamieszkaj 
u mnie.
– Nie, ja muszę tu zostać.
– Dlaczego?
– Muszę załatwić pewne sprawy.
– Co takiego?
– Och, to i owo, różne sprawy związane z domkiem, może go mimo wszystko 
sprzedam. 
Chcę być teraz sam. Czuję się już dobrze.
James wziął kamyk z zagłębienia skalnego, złocistobrązowy, z dwoma 
jasnoniebieskimi 
prążkami.
– Podoba mi się ta twoja kolekcja kamyków. Mogę sobie ten wziąć?
– Tak, oczywiście. A więc ustalone. Jutro wyjeżdżasz. Powiem też pozostałym.
– A co z Benem i Hartley?
– Nic. To już skończone.
– Nie wierzę ci.
Wzruszyłem ramionami i chciałem wstać, ale James przytrzymał mnie za rękaw 
koszuli.
– Charles, powiedz mi, co chcesz zrobić. Wiem, że coś planujesz.
Jakie właściwie miałem plany? Byłem w stanie bliskim obłędu, ale jeszcze nie 
oszalałem. 
Pewne rodzaje obsesji, do których należy także miłość, paraliżują normalne 
funkcjonowanie 
umysłu na wolnym biegu, jego naturalny, otwarty, pełen ciekawości sposób bycia, 
niekiedy 
przekonująco określany jako racjonalność. Byłem jednak przy wystarczająco 
zdrowych 
zmysłach, by zdawać sobie sprawę, że ogarnęła mnie obsesja i mogę myśleć tylko o 
jednym, 
mogę podążać wciąż tymi samymi błędnymi ścieżkami fantazji i złudnych planów. 
Jednocześnie 
nie byłem na tyle przy zdrowych zmysłach, żeby przerwać ten mechaniczny ruch czy 
przynajmniej pragnąć to uczynić. Chciałem zabić Bena.
Kiedy piszę, że chciałem go zabić, to nie znaczy, że miałem już jakiś określony 
plan, 
określoną datę. Skonkretyzuje się to samo, i to wkrótce, jak tylko zostanę sam. 
Niezbędny okres 
nieszczęsnego rozpamiętywania skończył się i już niedługo będę zdolny do 
podjęcia decyzji. Ben 
usiłował mnie zabić. Kiedy oceniam to teraz, po pewnym czasie, zdumiewa mnie 
fakt, że 
potrafiłem dotąd przejść nad tym do porządku, przebaczyć tę zbrodnię, tę 
zniewagę i nie czułem 
wewnętrznej potrzeby wymierzenia za nią kary. Mój ostatni, teraz już nieaktualny 
plan oblegania 
Hartley „z doskoku” miał na celu uratowanie jej, nie ukaranie jego. Chciałem 
Bena po prostu 
zastraszyć, żeby móc zabrać Hartley; zabicie go nie stanowiło głównego zadania. 
Ale teraz 
sytuacja uległa całkowitej zmianie. Nie mogę przejść do porządku nad morderstwem 
Tytusa 
i pozwolić, żeby zostało nie pomszczone. Ponieważ ja uniknąłem śmierci, Ben 
zadał Tytusowi 
cios w głowę i utopił mi chłopca. Zabił go ze złości, jaką żywi do mnie. Mogłem 
uwierzyć, że 
był dość szalony, żeby to uczynić, gdyż wiedziałem, do jakiego stopnia mnie 
samego ogarnęło 
szaleństwo. Wprawdzie podłożem mego szaleństwa był żal po stracie tego drogiego 
dziecka, 
koszmar jego nagłej śmierci oraz świadomość, że stał się ofiarą 
nieusprawiedliwionego ataku zła. 
Tylko nienawiść i natychmiastowe przekształcenie żalu w mściwą ukierunkowaną 
wściekłość 
mogły się stać dla mnie balsamem po śmierci Tytusa. Podobnie jak podczas wojny 
domowej 
kolejne zabójstwa stają się jedynym pocieszeniem, tak teraz wydawało mi się, że 
muszę się stać 
terrorystą, by przeżyć morderstwo Tytusa.
W ciągu ostatnich kilku dni pozwalałem, żeby James i Lizzie spokojnie mnie 
obserwowali, 
i po prostu grałem swoją rolę pogrążonego w żałobie. Ale jednocześnie 
wyobrażałem sobie, jak 
strasznie musiał mnie Ben nienawidzić, snując te swoje szalone rojenia z mego 
powodu 
i z powodu Tytusa przez cały okres jego nieszczęsnego dzieciństwa. Moje 
powiązanie z Tytusem 
musiało się przekształcić w jego myślach w jakąś dynamiczną obsesję. Ten 
chłopak, którego 
ciągle miał przed oczami, stał się, jak sądził, widomym symbolem niestałości 
jego żony 
i zawadiackiej, bezkarnej ucieczki znienawidzonego rywala, którego kpiąco 
uśmiechniętą twarz 
tak często widywał w gazetach i w telewizji. Ben z natury porywczy i gwałtowny 
miał 
usposobienie zabijaki, zabójcy. Jakże on musiał brzydzić się mną i tym moim 
„podstawionym” 
bachorem. To obrzydzenie szarpało mu wnętrzności. Ukaranie żony i chłopaka nigdy 
by mu nie 
wystarczyło; przecież główny winowajca umknął bezkarnie i śmiał mu się w nos. 
Sama 
nienawiść może przybrać imponującą formę obłędu. Wiele, wiele razy w ciągu tych 
minionych 
lat Ben zapewne mnie uśmiercał w wyobraźni.
A kiedyśmy się w końcu spotkali, już wkrótce zrozumiał, że jego gwałtowności i 
gniewowi 
odpowiadają równie mocne uczucia z mojej strony. Wiedział doskonale, że miałem 
ochotę 
zepchnąć go do wody, kiedy staliśmy naprzeciw siebie na skalnym moście. 
Wiedział, że chcę 
usunąć go z drogi, i mógł snuć domysły, jak daleko gotów jestem się posunąć. 
Mógłby się nawet 
potem tłumaczyć, że zabił mnie w obronie własnej. Więc kiedy się okazałem taki 
nieużyty i nie 
dałem się uśmiercić, i żyłem nadal, naigrawając się z niego swobodą i 
istnieniem, i cynicznie 
chroniąc tego znienawidzonego bachora jako swego „syna”, czyż nie było całkiem 
naturalne, że 
szalona wściekłość Bena obróciła się przeciwko mnie przez tego chłopca, 
przynosząc zapewne 
jeszcze bardziej satysfakcjonujący akt zemsty? Pamiętam ostatnie słowa, jakie 
Ben mi 
powiedział: przeklął tego „nędznego szczeniaka”, a potem warknął: „Zabiję cię”.
Czyż mogłem teraz stąd odejść, wrócić do świata, przejść do porządku dziennego 
nad tym 
aktem zemsty, nad takim postępkiem? To nie do pomyślenia! Zemsta za zemstę. Ale 
jak? Różne 
myśli snuły mi się po głowie, pozostało mi jednak dość rozsądku, by starać się 
nad sobą 
panować. Przywołałem obraz Hartley, jej twarz, kiedy na mnie patrzyła, smutna i 
spokojna, taka 
piękna, jaka była kiedyś i jaka może znów będzie. Później pojadę do Hartley, 
obejmę ją 
i będziemy się nawzajem pocieszać. Jednego tylko nie mogłem sobie wyobrazić ani 
wyczuć, 
a mianowicie tego, w jaki sposób wykończenie Bena doprowadzi mnie do Hartley i 
jak właściwie 
to „wykończenie” będzie wyglądało. Teraz, kiedy czułem się upoważniony do 
zabicia tego 
człowieka, czasami wydawało mi się, że moja obsesyjna nienawiść do niego jest 
silniejsza od 
miłości do Hartley. Obserwując tę swoją obsesję, wiedziałem w każdym razie 
jedno: pragnę go 
teraz zabić nie z powodu Hartley, pozbycie się Bena stało się celem samym w 
sobie.
Zastanawiając się nad tym, co właściwie powinienem zrobić, ułożyłem kilka 
różnych 
planów, które pozostawały jednak nadal w mniejszym lub większym stopniu na 
etapie fantazji. 
Dopiero kiedy wreszcie zostanę sam, będę się mógł skoncentrować, a to jest 
niezbędny warunek 
przekształcenia jednego z tych planów w praktyczne działanie. Myślałem o tym, 
żeby pójść na 
policję. Ktoś próbował mnie zabić. Wyjaśnienie wszystkich okoliczności wskaże 
nieomylnie na 
Bena. Byłem zdania, że formalne czy choćby aluzyjne oskarżenie sprowokuje Bena 
do 
wyzywającego przyznania się do winy. Mogłoby się to okazać najprostszym, 
najłatwiejszym 
sposobem, żeby go złapać: wystarczy rozpiąć dużą siatkę i pozwolić, żeby sam w 
nią wpadł. 
Wyobrażałem sobie już Bena, tego prostego, agresywnego człowieka, jak 
skonfundowany 
subtelnościami prawnymi pogardzi wyrafinowaniem kłamstwa. Igrałem z ową myślą i 
zaczęło mi 
się wydawać, że wszystko to już się stało, już zostało przeprowadzone. Z drugiej 
strony jednak, 
gdyby Ben uporczywie zaprzeczał oskarżeniu, z pewnością nie mógłbym przedstawić 
dowodów 
jego winy.
Brałem także pod uwagę różne kombinacje podstępu i przemocy. Gdyby na przykład 
udało 
mi się zwabić Bena do swojego domu i potem zepchnąć go do „Kotła Minna”, byłaby 
to 
najsprawiedliwsza kara ze wszystkich możliwych. Oczywiście jednak Ben jest zbyt 
ostrożny, by 
do mnie przyjść. Rozważałem też inny sposób utopienia go. Żadnego nie uznano by 
za łatwy do 
przeprowadzenia. Najbardziej mnie kusił pewien bardzo bezpośredni rodzaj 
przemocy, która nie 
mogła być jednak zbyt bezpośrednia, gdyż Ben to silny, niebezpieczny mężczyzna i 
gdyby to on 
miał mi zrobić krzywdę, wówczas kiedy to ja usiłowałem zrobić krzywdę jemu, 
chyba bym 
oszalał z upokorzenia. Wspólnik ułatwiłby sprawę, ale przyrzekłem sobie nie 
uciekać się do tego. 
Nie zapomniałem też, co mówiła Hartley: Ben zatrzymał pistolet, który miał w 
wojsku. Nie 
żywiłem najmniejszych wątpliwości, że broń jest naoliwiona i oczyszczona, 
chociaż Benowi 
mogło brakować amunicji. Ja miałem w Londynie wspaniały pistolet na kapiszony 
stanowiący 
własność teatru. Przypuśćmy, że napadłbym, posługując się tym pistoletem, Bena, 
kazałbym mu 
się odwrócić i potem uderzył go młotkiem. I co dalej? Powiedzieć wszystko 
policji? Kazać 
Hartley zaświadczyć, że działałem w obronie własnej? W obecnej sytuacji Ben mógł 
w każdej 
chwili ponowić próbę zamordowania mnie, tak więc moje urojone działania 
zaczynały w istocie 
coraz bardziej przypominać akty samoobrony.
Ci, którzy wpadli w sidła myśli, często mogą wyobrażać sobie wolność, lecz wcale 
ich ona 
nie pociąga. Zastanawiając się nad tym wszystkim, uświadomiłem sobie także, że 
niejasne 
poczucie własnej winy pogłębiało coraz bardziej moją nienawiść. Nie był to 
jednak odpowiedni 
moment, żeby sobie zawracać głowę własną winą. I kiedy tak krążyłem niby duch po 
domu 
i w jego pobliżu, wykonując coś w rodzaju rytualnego tańca na oczach Jamesa, 
Lizzie 
i Perry’ego, cały czas myślałem o Hartley. Wyobrażałem sobie nasze spokojne 
życie w tym 
małym domku, w którym ukryjemy się na zawsze. Tylko czy gdybym zrobił to, czego 
tak gorąco 
pragnąłem i co by mi sprawiło taką satysfakcję, gdybym usunął z naszej drogi 
Bena, gdybym go 
zabił albo okaleczył, albo uszkodził mu mózg, albo sprawił, żeby go wtrącono do 
więzienia... czy 
wtedy ze spokojem wyjechałbym z Hartley? Jak by wtedy wyglądał ten nasz spokój? 
Jak by 
wyglądało po tym moje pojęcie sprawiedliwości? Czyż to nie swoją własną śmierć 
pod różnymi 
przebraniami planowałem w gruncie rzeczy?
– Nie mam zamiaru nic robić – powiedziałem, wyszarpując swój rękaw z dłoni 
Jamesa. – 
Czuję się po prostu zupełnie zdruzgotany nieszczęściem.
– Jedź re mną do Londynu – powtórzył.
– Nie.
– Widzę, że snujesz jakieś plany. Widzę w twoich oczach straszne wizje.
– Węże morskie.
– Charles, powiedz mi.
Te właśnie słowa przypomniały mi, jak strasznie trudno było mi zawsze oszukać 
Jamesa, 
kiedy byłem chłopcem. James znał sposoby, żeby wydobyć z ciebie różne rzeczy, 
przygotowane 
kłamstwo zamieniało ci się w ustach w prawdę. Tym razem nie miałem jednak 
zamiaru się 
przyznać. Jakże mogłem odsłonić przed kimś te okropności, które się kłębiły w 
mojej głowie?
– James, jedź do Londynu. Ja przyjadę później, niedługo. Przyjadę i uporządkuję 
swoje 
mieszkanie. Nie dręcz mnie teraz. Po prostu chcę być tutaj przez kilka dni sam, 
to wszystko.
– Masz jakiś okropny pomysł.
– Nie mam żadnego pomysłu. Czuję w głowie pustkę.
– Mówiłeś mi coś takiego, że Ben zepchnął cię do „Kotła Minna”.
– Tak.
– Ale oczywiście nie myślisz tak naprawdę?
– Myślę. Tylko że to już nieważne.
James patrzył na mnie taksująco. Lizzie zawołała z kuchni, że śniadanie jest 
gotowe. Słońce 
świeciło jasno, jego promienie padały na trawnik odświeżony przez deszcz, na 
krawężniki 
z ładnych kamyków i iskrzące się żółte skały. Była to wszystko jakaś karykatura 
scenerii 
szczęścia.
– To ważne – powiedział James. – Nie chcę, byś tu został sam z całkowicie 
fałszywym 
wyobrażeniem o tym, co się stało.
– Chodźmy na śniadanie.
– Charles, to naprawdę nie było tak.
– Mówisz to z takim przekonaniem! Ale to twoja opinia. Ja mam inną. Chodźmy!
– Zaczekaj, zaczekaj. To nie tylko moja opinia. Ja wiem. W i e m, że to nie był 
Ben.
Wlepiłem w niego wzrok.
– James, nie możesz tego wiedzieć! Widziałeś, jak to się stało?
– Nie, nie widziałem, ale...
– Czy widział to ktoś inny?
– Nie...
– Więc skąd możesz wiedzieć?
– Po prostu wiem. Charles, proszę, zaufaj mi. Możesz mi wierzyć, naprawdę. Tylko 
o nic nie 
pytaj. Przyjmij po prostu moje stwierdzenie, że Ben tego nie zrobił. Ben tego 
nie zrobił!
Wpatrywaliśmy się w siebie. Stanowczy ton Jamesa, jego oczy, jego zacięta twarz 
powinny 
przekonać mój oporny umysł. Nie mogłem mu jednak uwierzyć. Skąd on mógł o tym 
wiedzieć? 
Chyba że... chyba że... że to on sam mnie pchnął? Co się w końcu kryje za tą 
czerwoną indiańską 
maską? Zawsze byliśmy rywalami w podbijaniu tego świata, ale to ja miałem 
większe 
powodzenie. Dziecięca nienawiść, podobnie jak dziecięca miłość może trwać całe 
życie. James to 
nie odkryta karta, dziwny człowiek o dziwnej mentalności, człowiek o profesji, w 
której nie zna 
się względów. Przypomniałem sobie, z jakim szacunkiem wyrażał się o Benie. Może 
chciał mnie 
zgładzić, usunąć z tego świata, bo wiedział, iż się domyśliłem, że jest tajnym 
agentem i wraca do 
Tybetu? Zakryłem twarz dłońmi.
– Słuchaj, James – powiedziałem jednak po chwili. – Nie próbuj mnie przekonywać. 
Ben nie 
tylko mnie próbował zabić. On także zabił Tytusa.
– O... Boże – jęknął James. Odwrócił się z wyrazem zakłopotania i beznadziei. – 
Jakie masz 
dowody na to, że Ben zabił Tytusa? Widziałeś go?
– Nie, ale to jest oczywiste. Nikt nie badał dokładnie śladu po uderzeniu na 
jego głowie. 
Tytus świetnie pływał. Kiedy Ben próbował zabić mnie...
– A więc to jest „twój dowód”! Ja natomiast wiem, że to nie było tak.
– James, nie możesz wiedzieć! Ja rozumiem tego człowieka, wiem, jak straszna 
jest jego 
nienawiść. Ty po prostu ucieszyłeś się, że spotkałeś kogoś z wojska. Ja zaś 
widzę w nim 
sprawnego zabójcę, człowieka obłąkanego, trawionego zazdrością, pełnego złości, 
i to od wielu 
lat... ja wiem, do czego może doprowadzić człowieka zazdrość i złość!
– Tego się właśnie boję – powiedział James. – Tej twojej złości. Na co mam 
przysiąc, żebyś 
mi uwierzył? Przysięgam na nasze dzieciństwo, na pamięć naszych rodziców, na 
nasze rodzinne 
więzi, że Ben tego nie zrobił. Czy możesz zaakceptować po prostu to i o nic 
więcej nie pytać, 
Charles? Och, zostaw już to wszystko, zostaw. Wracaj do Londynu, wyjedź stąd.
– Jakże ja mogę to „zaakceptować”? Próbujesz mnie przekonać, że to nie był Ben, 
aleja nie 
wymyśliłem sobie tego wszystkiego. Czy ty potrafiłbyś „zaakceptować” fakt, że 
jakiś nieznany 
osobnik próbował cię zabić? Nie możesz mieć pewności, że to nie był Ben! Chyba, 
że to byłeś... 
ty!
– To nie byłem ja – powiedział James, marszcząc czoło. – Nie pleć głupstw.
To śmieszne, ale odczułem ogromną ulgę. Czyżbym więc choćby przez moment 
poważnie 
myślał, że mojego kuzyna trawi taka silna nienawiść do mnie, że skłonny byłby do 
morderstwa? 
Oczywiście, uwierzyłem mu od razu i, oczywiście, moje podejrzenie było 
nonsensem. Tylko że 
jeśli to nie James ani, jak twierdził James, Ben, to w takim razie kto? 
Uroczysta przysięga mego 
kuzyna zrobiła na mnie wrażenie, choć nadal nie mogłem mu uwierzyć. A może 
Gilbert oszalały 
z tajonej zazdrości z powodu Lizzie? A może Rosina rozpaczająca po utraconym 
dziecku? 
Pewnie znalazłoby się sporo ludzi, którzy mieliby powody, by mnie zamordować. 
Freddie 
Arkwright? Dlaczego nie? Nienawidzi mnie, był w „Amorne Farm”, kiedy Ben poszedł 
tam po 
psa. Przypuśćmy, że Ben wynajął Freddiego, żeby mnie zabił albo może tylko 
okaleczył, 
i skończyło się na tym okropnym upadku?
James zauważył, że nad czymś rozmyślam, i machnął rozpaczliwie ręką.
– Nie potrafię rozwiązywać zagadek – powiedziałem. – Sądziłem, że to był Ben, i 
nadal tak 
myślę.
– Wracajmy do domu – zaproponował James i wstał. Weszliśmy do kuchni. Lizzie 
stała przy 
kuchence. Upięła znowu włosy w kok i miała na sobie bardzo krótki kraciasty 
fartuch na równie 
krótkiej sukience. Wyglądała śmiesznie młodo, jak zdenerwowana głupiutka 
uczenniczka. Perry 
siedział przy stole z nogami wyciągniętymi przed siebie i łokciami wspartymi na 
blacie. Jego 
duża twarz błyszczała od potu, patrzył przed siebie szklistym wzrokiem. Mógł być 
nawet pijany.
– Peregrine... – zaczął James.
Jeśli dyskutowaliście nad tym, kto zabił Charlesa... a raczej komu się nie udało 
zabić 
Charlesa, to wam powiem. Ja to zrobiłem – rzekł Peregrine, nie zmieniając 
pozycji i nadal 
patrząc przed siebie szklistym wzrokiem.
– Perry!...
– Nazywam się Peregrine.
– Ależ, Peregrine, dlaczego, u licha...? Naprawdę ty to zrobiłeś? Dlaczego?
Lizzie oderwała się od kuchenki, wcale nie zdziwiona, i usiadła, żeby obserwować 
dalszy 
rozwój sytuacji. Najwyraźniej dla niej nie było to tajemnicą.
– Pytasz, dlaczego – ciągnął Peregrine, nie patrząc na mnie.
– Zastanów się, dlaczego, tylko się zastanów.
– Chcesz powiedzieć... wielkie nieba, chcesz powiedzieć, że to zemsta za Rosinę?
– Tak. Może ci się to wyda dziwne, ale to ja. Rozmyślnie rozbiłeś moje 
małżeństwo, zabrałeś 
mi żonę, którą uwielbiałem, zrobiłeś to ostrożnie, z zimną krwią, opracowałeś 
dokładnie cały 
plan. I jak tylko mi ją zabrałeś, od razu ją porzuciłeś. Nie pragnąłeś jej 
wcale, chciałeś mi ją po 
prostu ukraść, żeby zaspokoić swoje zaborcze zwierzęce instynkty i swoją 
zazdrość. A kiedy je 
już zaspokoiłeś, kiedy moje małżeństwo zostało rozbite na zawsze, wyruszyłeś na 
podboje gdzie 
indziej. Co więcej, spodziewałeś się, że będę coś takiego tolerował i nadal 
darzył cię sympatią. 
Dlaczego? Bo uważałeś, że wszyscy zawsze będą cię lubili, niezależnie od tego, 
jakie świństwo 
zrobisz, bo jesteś cudownym, wspaniałym Charlesem Arrowbym.
– Ależ, Peregrine, sam mi mówiłeś, i to nieraz, że jesteś zadowolony, że się 
pozbyłeś tej 
suki...
– Tak. Tylko dlaczego mi uwierzyłeś? I proszę, nie używaj takich plugawych 
określeń. 
Oczywiście wszyscy wiedzą, że uważasz kobiety za śmiecie. Najbardziej jednak 
rozwścieczyło 
mnie to, że zniszczyłeś moje życie i moje szczęście, a zachowywałeś się tak, 
jakbyś się wcale 
tym nie przejmował. Zawsze byłeś taki cholernie pewny siebie.
– Nie wierzę, że byliście szczęśliwi... Tylko teraz tak mówisz...
– Och, na litość boską! Zabrałeś mija z czystej zazdrości. Otóż widzisz, ja 
także potrafię być 
zazdrosny.
– Przecież sam mnie przekonywałeś, żebym był spokojny, bo wszystko jest w 
porządku. 
Więc dlaczego udawałeś? Dlaczego wprowadziłeś mnie w błąd? Nie możesz mnie teraz 
winić... 
Gdybym wiedział, że czujesz się taki dotknięty, poczułbym się winny. Ale ty 
byłeś dla mnie taki 
miły, nastawiony tak przyjaźnie... zawsze mi się wydawało, że się cieszysz, 
kiedy mnie widzisz.
– Jestem aktorem. I może nawet cieszyłem się, kiedyśmy się spotykali. Czasami 
lubimy 
spotykać się z ludźmi, których nienawidzimy i którymi pogardzamy, żebyśmy się 
utwierdzili 
w opinii, że są wstrętni.
– A więc czekałeś tyle lat, żeby się zemścić?
– Nie, to nie tak. Z przyjemnością podżegałem cię, przyglądałem się tobie, 
rozkoszowałem 
się myślą, jaki byłbyś zdziwiony, gdybyś wiedział, co ja naprawdę czuję. Byłeś 
dla mnie przez te 
wszystkie lata jak zły sen, jak demon zła, jak rak.
– O mój Boże, tak mi przykro.
– Jeśli wyobrażasz sobie, że pragnę od ciebie usłyszeć słowa przeprosin teraz...
– Może nie zachowałem się fair wobec ciebie, ale nie zasłużyłem na śmierć z tego 
powodu.
– Nie. Masz rację. Przyznaję, że zrobiłem to pod wpływem chwilowego impulsu, 
byłem 
zresztą pijany. Po prostu pchnąłem cię i poszedłem dalej. Nie widziałem nawet, 
co się stało, i nie 
obchodziło mnie to.
– A mówiłeś, że jesteś przeciwny przemocy, że nigdy...
– No tak, ale z tobą to inna sprawa. Ostatnią kroplą, która przepełniła dzban, 
było zobaczenie 
tej cholernej Rosiny siedzącej na szczycie skały niczym jakaś czarna wiedźma. 
Pomyślałem 
sobie, że musisz chyba nadal z nią kombinować, że oczywiście jesteś...
– Nie jestem...
– Nie obchodzi mnie to.
– Zastanawiałem się, dlaczego przestałeś o niej mówić. Planowaliście oboje, że 
mnie 
zabijecie.
– Nie obchodzi mnie już, nie chcę nic wiedzieć, nie wierzę ani jednemu twojemu 
słowu. 
Uważam, że jesteś nic niewartym człowiekiem. Po prostu nie mogłem znieść jej 
widoku tam na 
skale i tej zbitej szyby w samochodzie, nie mogłem już tego wytrzymać. To był 
szok, czułem, że 
oszaleję, coś we mnie pękło i od dawna magazynowana nienawiść zaczęła się 
wylewać, 
i zazdrość, zielonookie monstrum, odżyła znów jak dawniej. Musiałem ci coś 
zrobić. Ale 
naprawdę chciałem cię tylko zepchnąć do morza. Chyba byłem nieźle wstawiony. Nie 
wybrałem 
specjalnie tego miejsca, nie pomyślałem, że właśnie tam jest ten okropny wir czy 
jak ty to 
nazywasz...
– A więc miałeś szczęście, co? Mogłem już nie żyć.
– Och, wszystko mi jedno – powiedział Peregrine. – Żałuję, że nie zginąłeś. 
Myślałem o tym, 
żeby cię wyzwać. Potem jednak doszedłem do wniosku, że mógłbyś mnie zabić, 
ponieważ pijesz 
mniej ode mnie. W każdym razie uratowałem swój honor. Chwała Bogu, nie będę ci 
już musiał 
proponować drinków i nie będę nawet miał ochoty ci powiedzieć, jaki z ciebie 
sk... Stałeś się 
zdemaskowanym mitem, a ciągle ci się jeszcze wydaje, że jesteś Dżyngis-chanem. 
Laissez moi 
rire! Nie pojmuję, dlaczego pozwalałem, żebyś mnie przez te wszystkie lata nękał 
ciągłymi 
wizytami. Przypuszczam, że była to po prostu z twojej strony zwykła demonstracja 
siły, jakiś nie 
kończący się pokaz, jak to ci się świetnie powodzi, że wprost kwitniesz niczym 
wawrzyn. Teraz 
jesteś stary, skończyłeś się, znikniesz jak Prospero po powrocie do Mediolanu, 
staniesz się 
wkrótce żałosnym staruchem, a takie miłe dziewczyny jak Lizzie będą cię 
odwiedzać i pocieszać. 
Przynajmniej jeszcze przez jakiś czas. Nigdy nie uczyniłeś niczego dla 
ludzkości, nigdy nie 
zrobiłeś niczego dla nikogo, z wyjątkiem samego siebie. Gdyby Klementyna nie 
poczuła do 
ciebie sympatii, nikt by o tobie nigdy nie usłyszał, twoja praca w teatrze była 
do niczego, 
stosowałeś po prostu ciągle te same pretensjonalne sztuczki, które, co każdy 
może potwierdzić, 
dawno już przestały hipnotyzować publiczność. Toteż twój blask szybko gaśnie i 
pewnego dnia 
stwierdzisz, że jesteś sam i że nikt nie będzie pamiętał cię już nawet jako 
potwora. Wszyscy 
odetchną z ulgą i będzie im tylko ciebie żal, a wkrótce całkiem o tobie zapomną.
Na chwilę zapadła cisza.
– Ale skoro cię to tak cieszy, dlaczego to powiedziałeś? – zapytałem. – Trzeba 
było siedzieć 
spokojnie... czy chciałeś, żebym się dowiedział?
– Nie obchodzi mnie, co wiesz, a czego nie wiesz. Twój kuzyn wyciągnął to ze 
mnie, 
stosując jedną ze swych metod wypytywania. Powiedział, że ty uważasz, że zrobił 
to Ben, 
i strasznie się tym podniecasz.
– Udajesz, że zawsze mnie nienawidziłeś, ale to nieprawda. Wcale nie jesteś aż 
tak dobrym 
aktorem. Opowiadałeś mi o swoim wuju Peregrinie...
– Nie mam żadnego wuja Peregrine’a. Teraz już poczułem kompletny zamęt w głowie.
– A co z Tytusem? – zapytałem.
– O co ci chodzi? – wtrącił James.
– Co się stało Tytusowi! Kto go zabił? To znaczy... ja myślałem... jestem pewny, 
że zrobił to 
Ben.
Na to pytanie odpowiedziała po chwili Lizzie:
– Charles, to był wypadek. Nikt go nie zabił.
Peregrine wstał.
– No cóż, wszystko zostało wyjaśnione – rzekł. – Mam nadzieję, że generał jest 
zadowolony. 
Wracam do Londynu. Do widzenia, Lizzie. Miło mi, że cię spotkałem.
Wyszedł. Słyszałem, jak zbiera swoje rzeczy. Po chwili dobiegł nas odgłos jego 
alfy romeo 
wycofywanej gwałtownie na drogę na grobli, a potem cichnący warkot.
James wstał i zaczął wyglądać przez okno. Lizzie płakała bezgłośnie, napełniając 
czajnik pod 
kranem. Postawiła go na kuchence i zapaliła gaz.
– Powiedziałeś, że nie chcesz mnie tu zostawić z głową pełną fałszywych urojeń – 
zagadnąłem Jamesa. – Wszystko zostało wyjaśnione, więc nic cię tu chyba już nie 
zatrzymuje?
James odwrócił się do mnie.
– Nie pojedziesz do Londynu? – zapytał.
– Nie.
– A co masz zamiar robić, jeśli chodzi o nich?
– Nic. To już skończone. Skończone – odparłem. Oczywiście kłamałem.
Ten dzień i następny przeżyłem jak gdyby w jakimś bolesnym transie. Pozornie 
byłem 
spokojny, zrezygnowany, pogrążony w beznadziejnej, cichej żałobie, ale tak 
naprawdę to bardzo 
się bałem i przepełniała mnie jadowita nienawiść. Gorąco pragnąłem, żeby James 
wyjechał. Jego 
wygląd, jego towarzystwo, jego natrętna, choć niewidoczna obecność irytowały 
mnie bardzo 
i stały się prawdziwą udręką. Lizzie także mnie denerwowała, częściowo dlatego, 
że często 
płakała i nie potrafiła opanować tych łez, a częściowo przez swój głupi, 
współczujący wyraz 
twarzy, który przybierała, kiedy na nią patrzyłem, i który natychmiast 
przywoływał mi przed 
oczy wizerunek nakreślony przez Peregrine’a – starzejącego się eks-czarodzieja, 
pozbawionego 
już swojej mocy i wywołującego litość u ludzi.
Wiedziałem, dlaczego Lizzie nie chce wyjechać. Pragnęła być tutaj obecna aż do 
chwili 
zakończenia tej „imprezy”. Czekała na moment, kiedy moja wytrzymałość się 
wyczerpie 
i bezradny zwrócę się do niej z prośbą, żeby mnie porwała i stąd wywiozła. 
Dlaczego James 
chciał tu tkwić, było dla mnie mniej jasne. Na pewno uwierzył w to, co mu 
powiedziałem: że 
przestałem już uważać Bena za mordercę. Pewnie podejrzewał, że nie zrezygnowałem 
jednak 
z zamiaru ocalenia Hartley. Ale w końcu nie mógł mnie bez przerwy pilnować. Było 
całkiem 
jasne, że nie zamierzam wracać do Londynu jego bentleyem. Gdyby miał odrobinę 
taktu – 
a przecież James nigdy nie grzeszył brakiem taktu – przyśpieszyłby swój wyjazd i 
zostawił nas 
z Lizzie we dwoje. Zdaje się, że nie miał już nawet ochoty ze mną rozmawiać. 
Wyglądało na to, 
że pozostawał tutaj w jakimś własnym celu. Wydaje mi się, że rozmyślał nad 
śmiercią Tytusa 
i w jakimś stopniu czuł się winny temu, co się stało, podobnie jak ja winiłem 
siebie, że nie 
zwracałem baczniejszej uwagi, co chłopiec robił. W tym czasie unikałem skał i 
morza, za to 
James często tam chodził, spacerował koło „urwiska”, zatrzymywał się na moście 
nad „Kotłem 
Minna”, wspinał się ku wieży, zupełnie jakby oceniał wchodzące w grę odległości.
Kilka razy po południu wybraliśmy się z Lizzie na spacer w głąb lądu. Mijaliśmy 
miejsce, 
gdzie kiedyś miałem zamiar założyć zielarski ogródek, i zapuszczaliśmy się na 
tereny, których 
nie spenetrowałem.
Tuż za drogą ciągnęło się bagno porośnięte kolcolistem, pełne odłamków skał i 
małych 
czarnych jeziorek, rosło też trochę wrzosów i mnóstwo tych drobniutkich żółtych 
kwiatków, 
które łapią muchy, a także fioletowo-białe kwiaty wyglądające jak miniaturowe 
orchidee. Dwie 
pary myszołowów krążyły w błękitnej przestrzeni. Za bagnem były już zwyczajne 
grunty orne, 
na wzgórzach pasły się stada owiec, a dalej widniały pola obsiane gorczycą, 
przyciągające 
promienie słońca dużymi połaciami jasnych żółtych kwiatów. Znajdowało się tu 
wiele 
zbudowanych z kamienia chałup, zrujnowanych, pozbawionych dachów, zarośniętych 
wierzbówką i dzikim budlejnikiem. W powietrzu unosiły się setki motyli. 
Dotarliśmy do ruin 
dużego domu. W otaczającym go ogrodzie poprzegradzanym szpalerami żywopłotu, 
który nie 
przycinany wyglądał jak las, rosło mnóstwo pnących róż. Opisuję te szczegóły, 
które 
przypominam sobie doskonale, bo było to wręcz uosobienie smutku. Wszystko to 
miało cieszyć 
wzrok, ale nie cieszyło.
Patrzyłem na otaczające mnie przedmioty przez czarny welon nieszczęścia, 
wyrzutów 
sumienia, niezdecydowania i lęku. Czułem się tak, jakbym zamiast serca nosił w 
sobie ołowianą 
trumienkę. Lizzie idąca obok mnie opłakała już Tytusa, ale nadal często 
pochlipywała, tylko 
robiła to teraz bardziej osobiście i folgując sobie z kobiecą powściągliwością. 
Już czułem jej 
zaciskające się na mnie macki. Lizzie nie miała zamiaru zginąć z powodu nikogo, 
jeśli jej się 
tylko uda. Gdybym padł trupem, już wkrótce opłakiwałaby mnie w ramionach innego 
mężczyzny. To nie jest złośliwość z mojej strony, myślałem jednak o Lizzie z 
jakąś szczególną 
goryczą, ponieważ wiedziałem, jak krótkotrwały jest jej ból i jak szybko, gdybym 
pragnął jej 
współczucia, mógłby się przekształcić w zaborczy tryumf.
Lizzie należy do tych bardzo słodkich, bardzo miłych kociakowatych kobiet, które 
mężczyźni kochają za ich pełną współczucia łagodność i które w istocie cechuje 
naprawdę 
bezlitosny instynkt samozachowawczy. No cóż, dlaczego właściwie miałyby być 
inne?
Niewiele rozmawialiśmy po drodze. Widziałem, że Lizzie spogląda na mnie od czasu 
do 
czasu i myśli sobie: „Charles czuje pewnie ulgę, kiedy tak idzie ze mną w 
milczeniu. Moja 
obecność i moje milczenie uzdrawiają go. Z nikim innym nie mógłby sobie tak 
spokojnie iść 
i iść”. (To ostatnie spostrzeżenie było chyba słuszne.) Oczywiście, poczucie 
winy także stanowiło 
pożywkę dla mojej złości. Zdawałem sobie sprawę, że ponoszę w pewnym stopniu 
odpowiedzialność za śmierć Tytusa, która niemal bez przerwy zaprzątała mi umysł 
– nigdy nie 
ostrzegłem go przed morzem. A dlaczego tego nie zrobiłem? Z próżności. 
Przypominam sobie 
teraz bardzo dokładnie ten pierwszy dzień, gdy wraz z Tytusem skakałem do wody z 
„urwiska”. 
Chciałem mu pokazać, że ja także jestem silny i odważny. Prysnąłby cały czar 
owej chwili, 
gdybym wtedy powiedział: „To niezbyt bezpieczne”, albo: „Niełatwo stąd potem 
wyjść na 
brzeg”, albo: „Ja chyba nie będę tu pływał”. Musiałem skakać wraz z nim i 
ukrywać trudności, 
które znane mi były tak dobrze. Nigdy go nie ostrzegałem, że w innych miejscach 
nie sposób 
wyjść z wody. Nie zalecałem mu korzystania ze schodków koło wieży i w końcu nie 
przywiązałem tam tej nowej linki. Przy silnej fali schodki były równie 
niebezpieczne jak 
„urwisko”. Nigdy nie lustrowałem morza z powodu Tytusa. Kierowała mną zwykła 
próżność, 
byłem też dumny z jego młodości, jego siły i sprawności fizycznej, którą 
popisywał się 
pierwszego dnia, włażąc na wieżę. Oczywiście, zawsze chciał skakać do wody. 
Żaden chłopak 
nie będzie ostrożnie wchodził do wody, jeśli potrafi skakać. Nie chciałem przez 
małostkową 
ostrożność psuć sobie obrazu Tytusa, jaki miałem przed oczami, ani wyobrażenia, 
jakie Tytus 
miał o mnie.
Wracałem bez przerwy do tej sprawy, zastanawiając się, co mogłem zrobić i co 
powinienem 
był zrobić. Zapewne to samo robił James, łażąc po skałach, na które nie mogłem 
teraz patrzeć. 
Ból po stracie Tytusa, ściskający mi gardło, świadomość, że odszedł z mojego 
życia ktoś, kto 
mógł się stać największym jego błogosławieństwem, stały się intensywniejsze 
teraz, gdy 
podważono moje obsesyjne przekonanie, że sprawcą śmierci Tytusa jest Ben. 
Naprawdę 
znajdowałem w nim pocieszenie. Ben jak gdyby przejmował moją winę. Mój obłęd 
minął, ale 
żal, jaki pozostał, nie był ani zdrowszy, ani czystszy. Brzemię mojego grzechu i 
rozpaczy nie 
stało się przez to lżejsze, tylko po prostu zostało inaczej rozłożone. Ujawniły 
się przede mną 
nowe aspekty smutku. Zabiłem dziecko Hartley. Bezmyślnie wkroczyłem w jej życie 
i odebrałem 
Hartley coś, co było dla niej błogosławieństwem, coś, co do niej należało tak, 
jak nigdy nie 
należałoby do mnie. Nie miałem odwagi wyobrażać sobie jej smutku ani zastanawiać 
się nad 
tym, jaki wpływ będzie to miało na uczucie żywione do mnie. Czy będzie teraz 
widziała we mnie 
mordercę? Czasami pocieszałem się, że chyba nie przyjdzie jej do głowy winić 
mnie za to, co się 
stało. Nie może przecież tak myśleć. Czasami wydawało mi się, że żal po śmierci 
Tytusa mógłby 
właściwie wszystkich, z wyjątkiem Bena, zbliżyć do siebie. Na razie mogłem 
jednak tylko 
czekać. Przypuszczałem, że Hartley da mi teraz jakiś znak. I okazało się, że 
moje przypuszczenia 
były słuszne.
I tak czekając, obserwując, rozmyślając, pogrążeni w żalu odbywaliśmy z Lizzie 
długie 
spacery po okolicy. Właśnie wtedy zaczęliśmy rozmawiać o dawnych czasach. O 
Wilfredzie 
i Klementynie. Lizzie zwierzyła mi się, jaka była zazdrosna o Klementynę nawet 
wtedy, gdy już 
z nią nie żyłem.
– Zawsze czułam, że cokolwiek się stanie, wiecznie będziesz do niej należał.
Rozmawialiśmy też o teatrze, jak tam było cudownie i jak okropnie, i jak ona, 
Lizzie, cieszy 
się, że rzuciła to wszystko. Potem zapytała mnie o Jeanne, więc opowiedziałem 
jej trochę o niej, 
ale potem tego żałowałem, ponieważ najwyraźniej bardzo ją to zabolało. Podczas 
tych spacerów 
Lizzie spocona, zdyszana, w pogniecionych wypłowiałych sukienkach, z twarzą 
błyszczącą 
i czerwoną od słońca, z nagle pojawiającymi się w jej oczach łzami, wyglądała na 
swoje lata. 
Należała do kobiet, których wygląd zmienia się gwałtownie. Mogła wyglądać wciąż 
jak 
dziewczynka, bo w jakiś tajemniczy sposób starość i młodość mieszają się na 
twarzy kobiety. Ale 
Lizzie straciła już swoją promienność albo mój wzrok uległ przytępieniu. Była mi 
taka oddana 
i taka miła i tak bardzo się starała mnie pocieszyć, kierując rozmowę na jakieś 
marginesowe 
sprawy, a omijając to, co było istotne.
– Oczywiście to nieprawda, że Perry cię nienawidził. Nigdy tak nie było. On 
tylko tak mówi. 
Uwielbiał cię, był ci oddany, zawsze wyrażał się o tobie z najwyższym podziwem.
Pewnego razu wracając po południu ze spaceru, zupełnie nieoczekiwanie 
znaleźliśmy się 
przy „Amorne Farm”, której zawsze starałem się unikać. Przeszliśmy szybko koło 
zabudowań 
gospodarskich przy wtórze ujadań psów rasy collie i już odetchnąłem z ulgą, gdy 
nagle zza 
zakrętu drogi ukazał się Bob Arkwright pracujący w gospodzie „Pod Czarnym Lwem”. 
Podszedł 
do nas z tym swoim spokojnym, bacznym spojrzeniem psa, który zbliża się cicho do 
człowieka 
gotów warczeć i gryźć.
– To była paskudna historia, panie Arrowby – powiedział.
– Tak.
– Ostrzegałem pana przed morzem, prawda?
– Tak.
– On nie mógł wyjść na brzeg. Ot, co.
– Może.
– Widziałem go dzień przedtem. Przechodziłem właśnie koło wieży i widziałem, że 
próbował wielokrotnie wdrapać się na tę stromą skałę w pobliżu pańskiego domku i 
bez przerwy 
z niej spadał. Kąpiel przy takiej fali to istne szaleństwo. W końcu udało mu się 
jakoś wydostać, 
ale był zupełnie wyczerpany. Kiedy znalazł się na szczycie skały, po prostu padł 
ze zmęczenia. 
Wie pan, co się musiało stać? Kiedy opadł z sił, fale rzuciły go na skały. Oto 
co się stało, gotów 
jestem się założyć. Nie powinien mu pan był pozwalać tam pływać. To morze 
zabija, mówiłem 
panu, prawda?
– Tak. Nie powinno było się to stać – powiedziałem i ruszyłem dalej.
– Mój brat, Freddie, zna pana – krzyknął za mną. – On pana zna.
Nie obejrzałem się. Milczeliśmy oboje z Lizzie przez całą drogę do domu. 
Postanowiłem 
powiedzieć Jamesowi, żeby nazajutrz wyjechał. Następnego dnia wyekspediuję 
Lizzie. Nie 
mogłem ich puścić razem, ponieważ nie chciałem, żeby James podrzucił Lizzie do 
Londynu. 
Czułem, że Lizzie nie jest mi już potrzebna, z całą pewnością mogłem się też 
obejść bez Jamesa. 
Ich obecność zaczynała się już stawać nieznośna. Nie chciałem ich tu mieć jako 
świadków tego, 
co się ze mną działo. Czułem bowiem coraz wyraźniej, że koszmarne poniżenie to 
kara za moje 
postępowanie.
Wszedłem do domku zdecydowany odszukać kuzyna i poprosić go, żeby wyjechał 
nazajutrz 
rano, i nagle usłyszałem jakiś dziwny, rytmicznie powtarzający się jazgotliwy 
dźwięk. Dopiero 
po chwili uprzytomniłem sobie, że to dzwoni telefon, o którym zupełnie 
zapomniałem. Po raz 
pierwszy zadzwonił i natychmiast pomyślałem, że to może być Hartley. Oczywiście, 
nie mogłem 
znaleźć aparatu, nie mogłem sobie przypomnieć, w którym pokoju go zainstalowano. 
W końcu 
udało mi się go zlokalizować w bibliotece, więc pobiegłem tam z rozpaczliwą 
nadzieją. 
Poznałem głos Rosiny.
– Charles, to ja.
– Cześć.
– Słowo daję, przykro mi z powodu tego nieznośnego chłopaka.
– Wiem.
– Bardzo mi przykro. No cóż, co jeszcze można dodać? Ale posłuchaj, Charles, 
chcę cię 
o coś zapytać.
– O co?
– Czy to prawda, że Peregrine próbował cię zabić?
– Zepchnął mnie do morza. Nie próbował mnie zabić.
– Ale zepchnął cię do tej strasznej jamy, gdzie jest taki wir.
– Tak.
– Wielkie nieba!
– Gdzie jesteś?
– W hotelu „Pod Krukiem”. Mam trochę nowin.
– Jakich?
– Słyszałeś o tym gigantycznym eposie filmowym, który Fritzie Eithel zamierza 
kręcić na 
podstawie Odysei!
– Tak.
– Wyobraź sobie, zaproponował mi rolę Kalipso.
– Powinno ci to odpowiadać.
– Czy to nie cudowne? Już nie pamiętam, kiedy byłam taka zachwycona i taka 
szczęśliwa!
– Świetnie. Tylko zostaw mnie w spokoju, dobrze?
Kiedy wyszedłem z biblioteki, usłyszałem Lizzie rozmawiającą z Jamesem w kuchni. 
Drzwi 
były zamknięte, ale uderzyło mnie coś dziwnego w tonie ich rozmowy. Zatrzymałem 
się, po 
czym podszedłem do drzwi kuchennych i otworzyłem je gwałtownie. James patrząc na 
mnie 
ponad ramieniem Lizzie, powiedział:
– Charles!
Straszna, prorocza myśl przemknęła mi przez głowę. Serce zaczęło mi bić szybko, 
poczułem 
suchość w ustach.
– Słucham.
Wyszli oboje do sieni, Lizzie wystraszona, z twarzą zaczerwienioną.
– Charles, Lizzie i ja chcemy ci coś powiedzieć.
Umysł ludzki doprawdy bardzo szybko sięga po najbardziej precyzyjne wizje 
klęski. W ciągu 
dwóch sekund przeżyłem nieskończenie długą psychiczną udrękę.
– Wiem, co chcecie mi powiedzieć – rzekłem.
– Nie wiesz – uśmiechnął się James.
– Zamierzacie mnie zawiadomić, iż przywiązaliście się bardzo do siebie i 
doszliście do 
wniosku, że powinniście mi o tym powiedzieć. OK.
– Nie – zaprzeczył James. – Rzecz w tym, iż Lizzie jest przywiązana do ciebie, 
nie do mnie. 
I dlatego muszę ci powiedzieć coś, co powinienem ci powiedzieć już dawno.
– Co takiego?
– Znamy się z Lizzie od dawna, postanowiliśmy jednak nie mówić ci o tym, gdyż 
z pewnością byłbyś idiotycznie zazdrosny. Tak to pokrótce wygląda.
Wlepiłem wzrok w Jamesa. Wyglądał tak, jak nie wyglądał chyba nigdy dotąd, w 
całym 
swoim życiu. Może niezupełnie jak winowajca, ale jak człowiek zagubiony i bardzo 
zmieszany.
Odwróciłem się i otworzyłem szeroko frontowe drzwi.
– Widzisz... – zaczęła Lizzie bliska łez.
– Pozwól, że ja to zrobię – przerwał jej James.
– Nie sądzę, żebyś musiał jeszcze coś dodawać – powiedziałem.
– Zbyt pochopnie wyciągasz wnioski – stwierdził mój kuzyn.
– A jak według ciebie powinienem się zachować?
– Wysłuchać do końca, jak to wygląda naprawdę. Poznałem Lizzie wiele lat temu, 
na jakimś 
przyjęciu, które wydałeś z okazji premiery. Tak się złożyło, że byłem akurat 
wtedy w Londynie 
i przyszedłem na to przyjęcie.
– Ten jeden raz. Chyba nawet przypominam sobie to wydarzenie.
– Lizzie zapamiętała mnie po prostu dlatego, że jestem twoim kuzynem. Później, 
po jakimś 
czasie, kiedy ją porzuciłeś, czuła się bardzo nieszczęśliwa, więc zadzwoniła do 
mnie, żeby 
zapytać, czy znam twój adres w Japonii. Właśnie wtedy pracowałeś w Tokio.
– Chciałam do ciebie napisać – wtrąciła Lizzie. – Czułam, że muszę to zrobić – 
ciągnęła 
zdławionym głosem. – To był mój pomysł, to ja go do tego skłoniłam.
– Ale spotykaliście się, nie tylko rozmawialiście przez telefon.
– Owszem, spotykaliśmy się, lecz bardzo, bardzo rzadko, może ze sześć razy przez 
te lata.
– Sądzisz, że w to uwierzę?
– Było mu mnie żal – powiedziała Lizzie.
– Jestem tego pewny. Więc spotykaliście się, żeby rozmawiać na mój temat.
– Tak, ale tylko w sposób, można by powiedzieć, oficjalny.
– Och, bardzo oficjalny!
– Lizzie chciała po prostu wiedzieć, gdzie jesteś, jak się czujesz. Nigdy nie 
prowadziliśmy 
innych rozmów. Nasza znajomość była powierzchowna, nieosobista, nic nas nie 
łączyło.
– Nie wierzę.
– Rozmawialiśmy o sprawach dotyczących wyłącznie ciebie, a nie Lizzie i mnie. I 
jak już 
powiedziałem, prawie się nie spotykaliśmy i nie porozumiewaliśmy w żaden inny 
sposób.
James mi powiedział, żebym przestała zawracać mu głowę – wtrąciła Lizzie. – Ale 
czasami 
tak bardzo pragnęłaś wiedzieć, co się z tobą dzieje.
– James jest ostatnią osobą, która kiedykolwiek wiedziała, co się ze mną dzieje.
– Oczywiście – przyznał James – powinniśmy powiedzieć ci już dawno, że trochę 
się znamy. 
Ale ta nasza znajomość prawdopodobnie by cię irytowała. Wiem, wybacz, że ci to 
mówi?. że 
jesteś okropnie zazdrosny z natury.
– Dokładacie wszelkich starań, żeby mi jasno uświadomić, iż opuściłem Lizzie w 
chwili, 
kiedy wasza znajomość właśnie dojrzewała...
– Ona nigdy nie dojrzała. A la jalousie nait avec 1’cmour...
– To wystarczająco prawdziwe.
– Co to znaczy? – zapytała Lizzie nadal żałośnie czerwona, nieszczęsna i 
wystraszona.
– Zazdrość rodzi się wraz z miłością, ale nie zamsze z mą umiera.
– Tylko dlaczego mi teraz o tym mówicie? – zapytałem Jamesa. – Mogliście 
przecież nadal 
robić mnie w konia.
– Żałuję, że nie powiedziałem ci wcześniej – powtórzył James. – Nie powinniśmy w 
ogóle 
utrzymywać tego w tajemnicy. Z punktu widzenia moralności każde kłamstwo jest 
niebezpieczne.
– Uważasz, że mogło to wyjść na jaw?
– Była pewna bariera... I pewna... pewna... – znalazł wreszcie odpowiednie słowo 
– skaza.
– W twojej koncepcji samego siebie?
W naszej... naszej... – znów szukał odpowiedniego słowa – przyjaźni i... tak... 
we mnie.
– Przyjaźni! Cokolwiek nas łączy, mnie i ciebie, to nie jest to na pewno 
przyjaźń!
– Dawniej wydawało mi się, że muszę chronić Lizzie.
– Oczywiście!
– Ale teraz... ostatnio... doszedłem do wniosku, że muszę ci koniecznie o tym 
powiedzieć 
właśnie dla dobra Lizzie, żeby nie stwarzać żadnych przeszkód.
– Przeszkód? W czym, na litość boską?
– W waszej miłości, w twojej do niej i jej do ciebie. Utrzymując coś w 
tajemnicy, zawsze 
popełniamy błąd i staje się to potem źródłem konfliktów.
– A jeszcze ten Toby... – wygadała się Lizzie.
– Toby? Chryste Panie! A cóż on ma z tym wspólnego? Nie masz chyba na myśli 
Toby’ego 
Ellesmere, co? – zwróciłem się do Lizzie.
– On widział mnie z Lizzie w barze – wyjaśnił James. Zauważyłem, że niechętnie 
mi to 
mówi.
– Kiedy to rozmawialiście oczywiście o mnie!
– Tak.
– I ponieważ bałeś się, że on mi o tym powie, wolałeś to zrobić sam. Gdyby nie 
to, 
okłamywalibyście mnie nadal.
– I tak byśmy ci powiedzieli – odezwała się Lizzie. – Uważaliśmy, że trzeba to 
zrobić. 
Zaczynało to być już koszmarne, przynajmniej dla mnie. Z początku wydawało się 
nam, że to 
takie nieistotne, tak mało przywiązywaliśmy do tego wagi, więc uważaliśmy, że 
nie ma sensu ci 
o tym mówić. Znaliśmy cię przecież, wiedzieliśmy, jaki jesteś. Zrozum, 
spotykaliśmy się na pięć 
minut raz na kilka lat. A ja od czasu do czasu, bardzo rzadko, dzwoniłam do 
Jamesa tylko po to, 
żeby zapytać o ciebie. Zresztą przeważnie nie było go w domu.
– Fatalnie! A więc oboje mnie szpiegowaliście. Przynajmniej teraz wiem, jak to 
się zaczęło.
– To wcale nie było tak – powiedział James. – Ale oczywiście jak człowiek 
zaczyna kłamać, 
to zawsze dostaje w skórę, i słusznie.
– Kiedy spotkaliście się tutaj, udawaliście, że się nie znacie... doskonale 
pamiętam tę scenę.
– Nie powiedzieliśmy ci o tym, ponieważ byliśmy pewni, że źle to zrozumiesz – 
tłumaczyła 
Lizzie. – I tak się stało.
– A więc oboje uważacie, że to moja wina, bo jestem taki, jak to określiliście, 
obłąkanie 
zazdrosny?
– Nie, to moja wina – powiedział James.
– Nie, nie, to ja jestem winna – zaprotestowała Lizzie. – To ja go do tego 
namówiłam, 
chociaż wiedziałam, że czuł do tego odrazę.
– Chyba w końcu ja znam Jamesa lepiej niż ty – zwróciłem się do Lizzie. – Jest 
to człowiek, 
którego nikt nie zdoła zmusić do tego, do czego on czuje odrazę.
– To nie jego wina...
– Ten argument nie przemawia do mnie – przerwałem jej. – Możecie opowiadać takie 
bajeczki komu innemu i jestem pewien, że będziecie się przy tym świetnie bawić.
– Uprzedzałam cię, że on tak zareaguje – powiedziała Lizzie, patrząc na Jamesa. 
– Mówiłam, 
że on nie zrozumie!
– No cóż – westchnął James – ta nasza spowiedź nie jest, być może, dla ciebie 
atrakcyjna, ale 
mam nadzieję, że zrozumiesz nas, kiedy się uspokoisz.
– Co to znaczy „uspokoję”?
– Nie jest to przecież z twojego punktu widzenia aż tak ważne, by zachwiał się 
świat 
w posadach. Oczywiście, zirytowało cię to, lecz kiedy się zastanowisz, 
zrozumiesz, że wcale na 
tym nie ucierpią twoje stosunki z Lizzie ani też, mam nadzieję, ze mną. Wiesz 
już, jak i dlaczego 
do tego doszło. No dobrze, nie powinno się tak stać, toteż przykro mi...
– Wyobrażasz sobie, że ja ci wierzę? – zapytałem.
– Tak – odparł James ze zmarszczonym czołem, a na jego twarzy malowała się 
niemal 
absurdalna rozterka. Zdawał sobie sprawę, że ucierpiała jego godność i tym razem 
został 
pozbawiony inicjatywy.
No cóż, nie wierzę ci. Dlaczego miałbym wierzyć? Jak mógłbym? To, co 
zrobiliście, jest 
okropne, nikczemne. Przyznajesz, że powiedzieliście mi o tym jedynie dlatego, że 
Toby był 
świadkiem waszego ukradkowego spotkania w barze. I ja mam się cieszyć, że 
spotykaliście się 
od lat?
– Bardzo, bardzo nieregularnie.
– I rozmawialiście o mnie?
– Nie wiesz, jak wyglądały te rozmowy – powtórzyła Lizzie ze łzami w oczach. – 
Nie 
widywaliśmy się przecież przez cały czas, to nie była jakaś naprawdę bliska 
znajomość, po 
prostu poznaliśmy się przypadkowo na tym przyjęciu i...
– Morał należy wyciągnąć z tego następujący: nigdy nie należy wydawać przyjęć.
– Nie mogliśmy tego unieważnić. Pytałam czasami Jamesa, jak się czujesz i gdzie 
jesteś, bo 
cię kochałam. I była to moja jedyna więź z tobą... kiedy byłeś z Jeanne i 
potem... kiedy 
wyjechałeś do Japonii... i do Australii, myślałam o tobie przez cały czas. Nie 
miałam nikogo 
prócz Jamesa, z kim mogłabym...
– Nie miałaś nikogo prócz Jamesa. Bardzo odpowiedni zastępca, ośmielę się 
stwierdzić. Czy 
nie możesz zrozumieć, jakie to niegodziwe i jak dla mnie bolesne?
– Ona ma rację – przerwał mi James. – To wcale nie było tak, jak myślisz. 
Jednakże...
– Wyobrażam sobie, jak rozmawiacie o mnie, trzymając się za ręce!
– Nigdy nie trzymaliśmy się za ręce! – zawołała Lizzie.
Chryste Panie! Nie obchodzi mnie, czy trzymaliście się za ręce, czy nie! Ani to, 
co robiliście; 
cokolwiek to było, i tak się do tego nie przyznacie! Dzwoniliście do siebie, 
spotykaliście się, 
patrzyliście sobie w oczy... mam nadzieję, że poznaliście się dobrze. Ośmielę 
się nawet 
stwierdzić, James, że znałeś Lizzie, jeszcze zanim jaja poznałem, tak, ty byłeś 
pierwszy, zjawiłeś 
się przede mną, tak jak zawsze... tak jak było ze stryjenką Estellą i... 
Tytusem, spotkałeś Tytusa 
już dawniej... on mówił, że widział cię we śnie. Wydaje mi się, że to właśnie z 
tobą mieszkał 
przez te dwa lata, nic dziwnego, że nie chciał się do tego przyznać. To ty 
zmusiłeś Lizzie, żeby 
zaśpiewała tę ulubioną piosenkę stryjenki Estelli. Jestem pewien, że śnisz się 
Lizzie co noc, 
zjawiasz się wszędzie tam, gdzie ja jestem, psujesz wszystko w moim życiu. 
Odebrałbyś mi 
Hartley, gdybyś mógł, ale nie masz do niej dostępu, ona jest jedyną rzeczą, 
która należy 
wyłącznie do mnie.
– Charles!
– Byłeś wszędzie przede mną i będziesz wszędzie po mnie. Kiedy umrę, będziecie 
pewnie 
siadywali wraz z Lizzie w barze i rozmawiali o mnie, tylko że wtedy nie będzie 
to już miało 
żadnego znaczenia, kto was zobaczy.
– Charles, Charles...
– Zawiodłem się na tobie – powiedziałem do Jamesa. – Nigdy nie przypuszczałem, 
że jesteś 
zdolny zrobić coś tak perfidnego, tak nikczemnego. Nigdy bym nie przypuszczał, 
że możesz się 
uwikłać w tak plugawą historię. Twój postępek dowodzi zwyczajnej ludzkiej 
głupoty. A ja byłem 
tak naiwny, że sądziłem, iż tobie jest ona obca. Zachowałeś się tak, jak 
zachowują się zwykli 
ludzie, którzy nie potrafią przewidzieć konsekwencji swoich czynów. A w tym 
wypadku jedną 
z tych konsekwencji jest to, że ja ci nie wierzę, nie mogę ci uwierzyć. Może was 
coś łączy, ciebie 
i Lizzie. Zwykli przeciętni ludzie uważają, że jeśli powiedzą jedną dziesiątą 
prawdy, to 
wystarczy, by oczyścili się z winy. Każde twoje słowo jest kłamstwem, sam 
podważyłeś swoje 
słowa i w jednej chwili przekreśliłeś całą przeszłość... nie pozostało nic, na 
czym można by się 
oprzeć...
– Może popełniliśmy błąd, mówiąc ci o tym w ten sposób – powiedział James. 
Zdawało mi 
się, że zaczyna go ogarniać niepokój i jest bardzo wytrącony z równowagi. – 
Oczywiście, musisz 
być bardzo z tego niezadowolony, rozumiemy to doskonale. Mam jednak nadzieję, 
wierzę, że 
później docenisz fakt, że to, co ukrywaliśmy przed tobą, było naprawdę 
nieistotne, choć nie 
można tego powiedzieć o samym fakcie ukrywania. Zdaję sobie sprawę, że wszystko 
to uraziło 
twoją godność.
– Godność? Moją godność?
No cóż, był to afront. Z całego serca tego żałuję. Ale jeśli chodzi o błąd, o 
winę, nie możesz 
przecież życzyć sobie, żebyśmy nadal przy niej trwali. Ujawnienie prawdy było 
dla ciebie 
bolesne, ale zdecydowaliśmy się na to dla twojego dobra. Lizzie uznała, że nie 
może być dla 
ciebie taka, jaką pragnie być, dopóki nie przyzna się do tego kłamstwa. Chciała, 
żeby nie dzieliła 
was, zwłaszcza teraz, żadna bariera nieprawdy.
– Dlaczego „zwłaszcza teraz”? Cóż za nadzwyczajne okoliczności pojawiły się 
teraz?
– Proszę – zaczęła Lizzie – proszę...
– Nie przejmuj się – uspokoiłem ją. – Nie jestem wcale zdenerwowany, nie jestem 
nawet zły. 
To nie jest złość. – Przez cały czas rozmowy nie podniosłem głosu.
– A więc wszystko jest w porządku? – zapytała. – Wszystko w porządku?
– To, co mówicie, może nawet być prawdą, tylko że wasze słowa nie mają dla mnie 
żadnej 
wartości. Jeśli w ogóle można wyrazić prawdę takimi słowami...
– A więc wszystko jest w porządku? – powtórzyła jeszcze raz. – Charles, 
kochany...
– Po prostu to wszystko doprowadziło do końca.
– Do jakiego końca? – zapytał James.
– Chcę, żebyście teraz oboje wyjechali. Chcę, żebyś odwiózł Lizzie do Londynu.
– Miałem zamiar wyjechać sam, Lizzie zostawić tutaj – powiedział James. – A 
teraz 
oświadczam, że naprawdę mogę wyjechać sam i zostawić ją tutaj. Właśnie dlatego 
ci o tym 
powiedziałem. Na to właśnie czekałem.
– Myślałeś, że może ciebie uznam za winnego, a jej przebaczę, dlatego że jest mi 
bardzo 
potrzebna. Zapewniam cię, że wcale mi nie jest tak bardzo potrzebna.
– Charles, nie niszcz samego siebie – rzekł James. – Dlaczego tak bardzo się 
starasz 
zniszczyć wszystko, co cię otacza i na czym możesz się oprzeć?
– Idźcie już, proszę. Idźcie oboje.
Nagle chwyciłem rękę Lizzie, a jej dłoń zacisnęła się na mojej. Ale już po 
chwili Lizzie 
rozluźniła uścisk, gdyż teraz ująłem rękę Jamesa i połączyłem obie ręce. Wyrwały 
mi się jak 
uwięzione zwierzątka próbujące ucieczki.
James gwałtownie się wyszarpnął i poszedł do biblioteki. Słyszałem, że wrzuca 
swoje rzeczy 
do walizki.
– Idź się spakować – powiedziałem do Lizzie. Wyciągnęła do mnie ręce, ale zaraz 
je cofnęła 
i odwróciła się, szlochając.
Wyszedłem na drogę i ruszyłem w stronę bentleya Jamesa. Stał w leniwym 
popołudniowym 
blasku słońca, duży, czarny, wyczekujący, trochę zakurzony. Otworzyłem 
drzwiczki. Wnętrze 
tchnęło spokojem, zasobnością i spokojem. Tym spokojem, jaki panuje w wielkich 
rezydencjach 
albo bogatych cichych świątyniach. Lśniło polerowane drewno, brązowa skóra 
tapicerki 
wydzielała orzeźwiający, rzadko spotykany zapach. Przekładnię biegów otulała 
miękka, 
marszczona skóra. Dywanik wyścielający podłogę był gruby i bez jednej plamki. 
Cisza i intymny 
nastrój panujący we wnętrzu tego wozu jak gdyby zapraszały do schronienia się 
tutaj. Właśnie 
w tym uświęconym wnętrzu miałem zamiar zamknąć Jamesa i Lizzie i wyekspediować 
ich na 
zawsze, zupełnie tak, jakbym zamknął ich w zapieczętowanej urnie i zatopił w 
głębinach morza.
Kiedy się odwróciłem i spojrzałem w kierunku domu, wzrok mój padł przypadkiem na 
kamienną psią budę, w której Gilbert zainstalował troskliwie koszyk, żeby 
uchronić listy przed 
deszczem. Zauważyłem w koszyku jakąś kopertę. Podszedłem i wyjąłem ją. Był to 
list od 
Hartley. Wsunąłem go do kieszeni.
Lizzie wyszła z domu pierwsza, z torebką w ręce. Płakała. Zaczęła coś do mnie 
mówić, ale 
otworzyłem szybko drzwi samochodu i posadziwszy ją na tylnym siedzeniu, 
zatrzasnąłem je za 
nią cicho, lecz ostatecznie.
Teraz zobaczyłem wychodzącego z domu Jamesa. Niósł dwie walizki: swoją i Lizzie. 
Zatrzymał się na grobli, pewnie chciał, żebym do niego podszedł, ale nie 
zrobiłem tego. 
Obszedłem auto dookoła, otworzyłem drzwi z drugiej strony i stanąłem przy nich. 
James 
podszedł do samochodu, schował walizki do bagażnika i wrócił do przednich drzwi.
– Nie chcę już nigdy widzieć żadnego z was – powiedziałem. – Każde z was się 
postarało, by 
obrzydzić tego drugiego w moich oczach, i to tak skutecznie, że wkrótce zacznę 
uważać, iż 
zrobiliście to celowo i złośliwie.
– Nie patrz na to w ten sposób. Nie bądźże niemądry. To, co się stało, było 
czystym 
przypadkiem i powinieneś nam to przebaczyć. Przestań o tym myśleć, bo oszalejesz 
z zazdrości.
– Mówię poważnie, James. Nie chcę cię tu nigdy widzieć ani ciebie, Lizzie. 
Nigdy, od tej 
chwili aż do końca świata. Będę niszczył wasze listy bez czytania, będę wam 
zamykał drzwi 
przed nosem, uciekał przed wami na ulicy. Niech żadne z was nigdy się do mnie 
nie zbliża. Może 
wam wyda się to zbyt surowe, ale wkrótce zrozumiecie, że jest w mojej decyzji 
jakaś 
sprawiedliwość. Kiedyś mówiłeś, James, o automatycznie wymierzanej 
sprawiedliwości. Oto jej 
przykład. Uruchomiliście jakąś machinę i widzicie, jak ona działa. Może się 
czujecie 
przygnębieni, no, cóż, jestem pewien, że wkrótce pocieszycie się nawzajem. Chcę, 
żebyście byli 
razem. Odtąd nie będę was rozdzielał w myślach. W końcu nie musicie czekać aż do 
mojej 
śmierci, możecie już teraz trzymać się za rączki. James jest tak dobrym 
kierowcą, że możecie 
trzymać się za rączki przez całą drogę do Londynu. Do widzenia.
– Charles... – zaczął James.
Zawróciłem na groblę i zacząłem przechodzić na drugą stronę. Usłyszałem, że 
drzwiczki 
bentleya zatrzasnęły się cicho i silnik zaczął pomrukiwać. Samochód ruszył z 
miejsca. Warkot 
motoru wzrastał stopniowo, a potem, gdy bentley zniknął za zakrętem, zaczął 
cichnąć. Zapadła 
cisza. Wszedłem do pustego domu. W kieszeni wyczuwałem pod palcami list od 
Hartley.
Nie otworzyłem listu od razu. Świadomość, że mam go w kieszeni, dodawała mi 
otuchy. 
W każdym razie przez jakiś czas będę ją czuł i odpędzi to mój lęk. Chciałem, 
żeby na razie list 
pozostał rzeczą, prostym przedmiotem, talizmanem, magicznym kamieniem, świętym 
pierścieniem, drogocenną relikwią, czymś drogim i czystym, co całkowicie mnie 
chroni. Bo teraz 
nie pozostało mi już nic na świecie prócz Hartley, tej nie zepsutej istoty, z 
którą mnie 
rozdzielono. Tak, James zawsze mi wszystko odbierał. Odebrał mi nawet stryjenkę 
Estellę. Czy 
ja mu coś powiedziałem w ostatniej chwili na temat stryjenki Estelli? Nie mogłem 
sobie 
dokładnie przypomnieć, co. W głowie miałem zamęt, kłębiły się w niej różne 
myśli. Ale czułem 
pod palcami ten drogocenny list. Mój Boże, potrzebowałem ratunku, i to szybko.
Nawet jeśli pozwalałem teraz, żeby uzdrawiająca moc Hartley i jej spokój 
przenikały mnie 
niczym prąd uzdrawiających cząsteczek, gdzieś w jakimś zakątku mojego mózgu 
zaczynała już 
kiełkować obawa, że wkrótce znów zacznę okropnie cierpieć, zacznę ogromnie 
żałować, że 
odesłałem Jamesa i Lizzie, będą mnie męczyły wyrzuty sumienia. Dlaczego 
zachowałem się jak 
skończony głupiec? Nie mogłem tego uniknąć, musiałem ulec temu niszczycielskiemu 
impulsowi, impulsowi samozniszczenia, o który oskarżał mnie James. Mogłem 
przecież 
wyprawić najpierw Jamesa, a Lizzie na razie zatrzymać, i dopiero potem odesłać 
ją samą. 
Wystarczyłoby, gdyby wyjechała pół godziny później. Nie musiałem ich jeszcze 
popychać, żeby 
sobie padli w ramiona. Chciałem jeszcze pogorszyć coś, co było i tak straszne, 
żeby się upewnić, 
że jest fatalne. Podobnie Hartley starała się bronić, wmawiając w siebie, że ja 
jej nienawidzę. 
Odesłałem ich razem, żeby byli pewni, iż nigdy nie dam się przeprosić. 
Zabezpieczyłem się 
jeszcze lepiej. James nigdy, przenigdy nie wybaczy mi tego, że przeze mnie 
„stracił twarz”. 
Uważam, że Lizzie i James zniszczyli się nawzajem, jakby zawarli samobójczy 
pakt. 
Wyobraziłem sobie nagle Jamesa z rewolwerem wymierzonym najpierw w skroń Lizzie, 
a potem 
w swoją własną. Cóż za demoniczne zrządzenie losu zetknęło tę dwójkę. Nigdy się 
nie dowiem, 
co ich łączyło dawniej. Z pewnością jednak włosy Lizzie opadły na ramię Jamesa 
na długo 
przedtem, zanim dojechali do Londynu. W jakiej ja się znalazłem pułapce! Ale 
postąpiłem 
naprawdę rozsądnie. Jedynie śmierć może mnie wyleczyć. Teraz oboje zniknęli już 
z mojego 
życia.
Mój dom był dziwnie, niesamowicie cichy. Zdałem sobie sprawę, że po raz pierwszy 
od 
dłuższego czasu jestem w nim sam. Ileż osób tu się przewinęło! Gilbert, Lizzie, 
Perry, James, 
Tytus. Mała plastykowa torba z jego skarbami – krawat i spinki do mankietów oraz 
poezje 
miłosne Dantego – do tej pory leży jak opuszczony pies w bibliotece. 
Przypomniały mi się słowa 
Boba Arkwrighta. Tytus nie chciał się zgodzić, żeby pokonało go „urwisko”. 
Próbował 
wielokrotnie uchwycić się skały i za każdym razem silne, spokojne fale odciągały 
go od niej. 
A potem, kiedy te daremne wysiłki doprowadziły go do rozpaczy i wyczerpały do 
cna, kolejna 
fala, jeszcze silniejsza, rzuciła go na skałę.
Wszedłem do kuchni i nalałem sobie do szklanki trochę whisky z zapasów 
Perry’ego. Przez 
otwarte drzwi wpadał od strony morza lekki wiaterek; słyszałem, jak koraliki 
zasłony postukują 
na górnym podeście. Wypiłem whisky. Teraz cały świat zależał od listu Hartley. 
Usiadłem przy 
stole i spojrzałem na zegarek. Dochodziła szósta. James i Lizzie zatrzymają się 
gdzieś po drodze 
na kolację. James na pewno zna jakąś dobrą restaurację. Skręcą w boczną drogę. 
Będą siedzieli 
razem w barze i studiowali razem kartę dań. Dojdą do siebie po szoku, jaki tu 
przeżyli, poczują 
się wolni. Odtąd żadnych tajemnic! Nie ma znaczenia, czy ktoś widzi, jak się 
trzymają za ręce! 
O Boże, gdybym był powiedział Tytusowi: „Nie kąp się tam. To niebezpieczne! 
Jeśli morze jest 
wzburzone, nie będziesz mógł wyjść z wody. Nigdy nie pływaj przy wzburzonych 
falach, drogi 
chłopcze, to morze zabija”. Ale co minęło, nie wróci, jak to bywa w snach, i nie 
można naprawić 
wyrządzonego zła. Widywałem w snach Tytusa kroczącego w całym blasku młodości; 
już na 
zawsze pozostanie taki. Czasami śniło mi się, że Tytus umarł, i budziłem się z 
ulgą, bo mi się 
wydawało, że to tylko sen.
Wyjąłem z kieszeni list Hartley i przycisnąłem go do czoła. Modliłem się, żeby 
Hartley 
uwolniła mnie od zmartwień, a moje życie ocaliła przed ostateczną klęską.
Popatrzyłem na kopertę i uświadomiłem sobie nagle, że od przeszło czterdziestu 
lat nie 
otrzymałem listu od Hartley. Mimo to od razu poznałem jej pismo. Było bardzo 
podobne do 
dawnego, choć nie tak staranne i trochę drobniejsze. Przez długi czas 
przechowywałem jej listy, 
potem jednak wszystkie zniszczyłem, gdyż irytowały mnie lub przyprawiały o 
rozpacz, kiedy na 
nie patrzyłem. Później tego żałowałem. Oczywiście, wymyśliłem już kilkanaście 
wersji listu, jaki 
Hartley mogła do mnie napisać. „Charles, żegnaj, nie zobaczymy się już nigdy”. 
Albo: „Ben 
odszedł. Co ja zrobię?” Albo: „Kochany, przyjdę do ciebie. Przygotuj na jutro 
samochód”. 
Odnalazłem już nawet numer tutejszego taksówkarza i zanotowałem na kartce, która 
leżała obok 
telefonu..
Pomacałem kopertę i doszedłem do wniosku, że list jest krótki. Czy to dobry 
znak? 
W każdym razie nie były to chaotyczne, nie rozstrzygające niczego zwierzenia. 
„Kocham cię, ale 
nie mogę go porzucić” itd., itd. Takie wyznania mogłyby się ciągnąć przez wiele 
stron. 
W każdym razie to nie to. A może Hartley naprawdę podjęła jakąś decyzję? Co 
sobie powiemy, 
co możemy sobie powiedzieć na temat Tytusa, jak się spotkamy? To rzecz 
najistotniejsza, może 
to ona właśnie zdecyduje o wszystkim. Jakie to dziwne, jakie straszne, że los 
zesłał mi tego 
chłopca, a potem tak szybko zabrało mi go morze. Czy będę kiedyś opłakiwał go 
razem 
z Hartley? Jak będzie wyglądała ta nasza żałoba i czym się dla nas stanie? 
Odsunąłem na razie od 
siebie to pytanie i zabrałem się do otwierania listu. Nie zawierał on nic z 
tego, co sobie 
wyobrażałem.
W rzeczywistości upłynęło niewiele czasu. Odstawiłem whisky. Właściwie nie 
cierpię tego 
świństwa. Obszedłem cały dom dookoła, zajrzałem do każdego pokoju, wdrapałem się 
nawet po 
schodkach na strych i obejrzałem dziurę w dachu. Strop nasiąkł wilgocią, chociaż 
Lizzie i Gilbert 
ustawili pod dziurą dwa wiadra. Oba były pełne po brzegi, ale ich nie 
opróżniłem. Z listem od 
Hartley w ręce obszedłem cały dom, jakbym czegoś szukał. W końcu rzuciłem się na 
łóżko 
i zacząłem rozrywać kopertę. Zachowywałem się jak dziecko, które zabrało do 
swojego kąta jakiś 
smakołyk, żeby wreszcie się nim nacieszyć w sekrecie. Do położenia kresu tej 
mojej grze 
z nadziejami skłoniła mnie myśl, że jeśli mam od razu wywieźć stąd Hartley, to 
trzeba zamówić 
taksówkę. W ostatniej chwili wpadłem w popłoch, gdyż przyszło mi nagle do głowy, 
że może 
zwlekałem z tym zbyt długo.
I teraz ogarnęła mnie już absolutna panika. Zęby mi szczękały, gdy drżącymi 
palcami 
rozdzierałem kopertę, rozdzierałem list. Wreszcie udało mi się jakoś go 
rozłożyć. Musiałem 
wstać i podbiec do okna, żeby mieć lepsze światło do czytania.
Drogi Charlesie!
Bylibyśmy bardzo radzi, gdybyś wpadł do nas na herbatę. Odpowiadałby nam piątek, 
godzina czwarta po południu. Będziemy na ciebie czekać tego dnia, o ile nie 
zaproponujesz 
innego terminu. Mam nadzieję, że będziesz mógł przyjść.
Oddana Mary Fitch List mnie oszołomił częściowo dlatego, że nie wiedziałem, co o 
tym 
myśleć, jak mam zareagować. Czy to był dobry czy zły znak? Prosiła o spotkanie, 
ale „z nami”. 
Jeśli Hartley chce, żebym nic nie robił, to najlepszy kurs, jaki mogła obrać, to 
nie robić nic 
samej. A jednak napisała ten list. Co on oznacza? Jaki jest jego głębszy sens? 
Piątek jest jutro.
Wpatrywałem się w pismo Hartley, drżąc na całym ciele, z twarzą rozpaloną, 
próbując coś 
z tego zrozumieć. Nie było to zbyt jasne. Upłynęło nawet trochę czasu, zanim 
zdałem sobie 
sprawę, że nie jest to właściwie wcale list od Hartley. Podpisany był wprawdzie 
„Mary Fitch”, 
napisała go więc ona, ale kto inny zredagował. To jest list napisany pod okiem 
męża, może nawet 
pod jego dyktando. Co to w takim razie znaczyło? Czyżby udało się Hartley jakoś 
chytrze 
nakłonić męża, żeby się zgodził na moją wizytę? Jak ona to zrobiła i do czego 
chciała 
doprowadzić? Czyżby zrobiła to po to, żeby mnie zobaczyć, żeby po prostu 
popatrzeć na moją 
twarz? Czy dlatego namówiła go, żeby mnie zaprosił? Może da mi jakiś sygnał, 
kiedy przyjdę? 
A może to jest pułapka; zaplanowana zemsta, w której ona pod przymusem musi 
uczestniczyć? 
Jeśli Ben uważa, że to ja jestem winien śmierci Tytusa, może być teraz 
półprzytomny, zżerany 
żalem do mnie i wyrzutami sumienia. Pewno dopiero teraz uświadomił sobie, jak 
bardzo kochał 
tego chłopca, i odczuje ulgę, kiedy okaże mi swoją nienawiść? Podobnie jak ja 
odczuwałem ulgę 
po śmierci Tytusa, kiedy obwiniałem o nią Bena. No cóż, nawet jeśli to jest 
pułapka, pozwolę się 
w nią złapać.
Ciągle wpatrywałem się w list, obracałem go na wszystkie strony, oglądałem nawet 
pod 
światło, na wypadek gdyby zawierał jakąś sekretną wiadomość. Pora spotkania 
została 
zmieniona. Początkową „godzinę szóstą” zmieniono na „godzinę czwartą”. To mogło 
na coś 
wskazywać. Może pod dyktando Bena, pod jego okiem Hartley wpisała godzinę 
szóstą, a potem 
szybko zmieniła na czwartą, kiedy już wkładała list do koperty, wiedząc, że o 
czwartej Bena nie 
będzie w domu? Może wyjdzie po kogoś albo po coś, żeby zastawić na mnie pułapkę? 
I może 
właśnie wtedy Hartley będzie sama? I padnie w moje ramiona, tak jak to zrobiła 
owej nocy, 
kiedy uciekła na skały, bo tak bardzo bała się męża. Bała się powrócić do niego 
i bała pozostać 
ze mną. Przyszła wtedy do mnie z własnej woli. A to był jakiś dowód, w gruncie 
rzeczy 
najważniejszy.
Następnie pomyślałem: przypuśćmy więc, że Hartley będzie sama i że powie mi: 
„Zabierz 
mnie stąd”. Muszę mieć samochód. Zacząłem się nad tym zastanawiać. Ogarnęła mnie 
rozpacz, 
czułem się nieszczęśliwy, nadzieja walczyła z obawą, byłoby to straszne, gdybym 
miał 
samochód, a Hartley nie uciekła ze mną. Symbol ucieczki i brak księżniczki. 
Postanowiłem 
jednak zaufać nadziei i przedsięwziąć odpowiednie kroki. Zadzwoniłem więc do 
taksówkarza 
i zamówiłem taksówkę. Miała czekać w wiosce przed kościołem jutro od godziny 
czwartej. 
Kiedy to załatwiłem, od razu poczułem się lepiej, jak gdyby moje szanse wzrosły.
Dochodziła dziewiąta, toteż postanowiłem się położyć. Wypiłem trochę wina, 
zjadłem 
kawałek chleba z miodem i wziąłem proszek nasenny. Kiedy się już położyłem, 
przypomniałem 
sobie nagle, że straciłem Jamesa. Teraz wydawało mi się, że straciłem go nie 
tyle może z powodu 
jego winy, tej skazy, o której mówił, ile po prostu dlatego, że odjechał z 
Lizzie swoim wielkim 
czarnym samochodem. Odjechał na zatracenie, i to przeze mnie. Teraz już go nie 
odzyskam. 
Oddzielała nas bariera, którą wspólnie wznieśliśmy tak zmyślnie między sobą. 
Będzie nas już 
teraz wiecznie oddzielać. Wydawało mi się teraz nawet dziwne, że nie stało się 
to wcześniej; tak 
bardzo byliśmy przecież dla siebie niebezpieczni.
Następnego dnia stanąłem przed problemem, jak wypełnić sobie czas do czwartej. 
Z początku wydawało mi się, że jest to problem nie do rozwiązania i że zacznę 
zaraz biegać po 
domu, wrzeszcząc jak szalony z niepokoju. Jednakże udało mi się spędzić ten czas 
dość 
spokojnie. Po prostu wynajdywałem sobie różne drobne zajęcia, które miały jakiś 
związek 
z Hartley. Poświęciłem nieco uwagi swemu wyglądowi, chociaż była w tym zapewne 
doza 
pretensjonalności, bo nie sądziłem, żeby Hartley przywiązywała wagę do mojego 
wyglądu; 
zresztą prezentowałem się całkiem efektownie, nawet będąc niedbale ubrany, może 
nawet wtedy 
wyglądałem jeszcze efektowniej. Uprałem jedną z lepszych swoich koszul i 
wysuszyłem na 
słońcu, wyjąłem z szafy cienką czarną marynarkę i czyste skarpetki i wybrałem 
śliczny, 
elegancki krawat. Umyłem głowę, żeby mieć ładne, puszyste włosy. Zrezygnowałem z 
kąpieli 
w morzu, a mimo to moje włosy nadal były sztywne i słone. Spakowałem trochę 
rzeczy do małej 
walizeczki, żeby być gotowym do natychmiastowej, być może, ucieczki. Wszystko to 
robiłem 
z bijącym mocno sercem. W porze lunchu najadłem się do syta, choć nie miałem 
zupełnie apetytu 
i robiłem to raczej z poczucia obowiązku. Nie wypiłem ani kropli alkoholu.
Po lunchu obszedłem cały dom, pozamykałem pieczołowicie wszystkie okna, wylałem 
wodę 
z wiader na strychu i ustawiłem je z powrotem pod dziurą w dachu. Kiedy wróciłem 
na dół 
i znalazłem się w „czerwonym pokoiku”, spostrzegłem nagle na stole kopertę, 
częściowo zakrytą 
bibułą, zawierającą długi list, który napisałem do Hartley przed śmiercią Tytusa 
i którego nie 
udało mi się jej doręczyć. Pisałem w nim o tym, jak to Ben usiłował mnie zabić, 
i o „oblężeniu 
z doskoku”, i o spokojnym życiu, jakie będziemy razem wiedli gdzieś w ukryciu. 
Wyznanie 
Perry’ego i śmierć Tytusa zdezaktualizowały wiele z tych rzeczy – wiedziałem o 
tym 
i przejmowało mnie to bólem. Już miałem zniszczyć ów list, ale w ostatniej 
chwili postanowiłem 
go jeszcze przeczytać. To, że chciałem się jeszcze raz zastanowić nad nim, 
pasowało jakoś do 
makabrycznej aranżacji tego dnia. Uznałem, że szkoda niszczyć jego pierwszą 
część zawierającą 
wyczerpujące wyjaśnienie tego, co się stało, więc podarłem tylko dwie ostatnie 
strony odnoszące 
się do Tytusa i Bena. Na odrębnym arkusiku papieru skreśliłem następujące słowa:
Napisałem ten list wcześniej, ale nigdy Ci go nie doręczyłem. Przeczytaj go 
uważnie. Kocham 
Cię. Będziemy razem.
Dodałem jeszcze swój numer telefonu. Wziąłem nową kopertę, zakleiłem ją i 
wsunąłem do 
kieszeni.
Wyruszyłem wcześnie do wioski, z walizeczką w ręce. Zrealizowałem czek w 
sklepie, 
kupiłem kilka żyletek oraz trochę kremów i pudru do twarzy w odcieniu, jakiego 
używała 
Hartley. Przed wpół do czwartej ruszyłem w kierunku kościoła. Robiło mi się 
słabo, ogarniały 
mnie na zmianę niepokój i nadzieja, myślałem, że zaraz zwymiotuję albo zemdleję. 
Taksówka 
już czekała. Kierowca powiedział, że przyjechał wcześniej, bo i tak nie miał nic 
innego do 
roboty. Kazałem mu czekać, aż przyjdę.
– Trzy godziny? – roześmiał się.
– Jak będzie potrzeba – odpowiedziałem.
Wszedłem na dziedziniec kościelny i popatrzyłem na grób Niemego. Przypomniało mi 
się, że 
miałem go pokazać Tytusowi. Wszedłem do kościoła i zasapany usiadłem w ławce. 
Nagle 
uświadomiłem sobie, że się spóźnię, więc wybiegłem z kościoła i ruszyłem szybko 
na wzgórze. 
Było ciepło, ale od morza wiał wiatr.
Kiedy doszedłem do „Nibletts”, przystanąłem, przytrzymując się niebieskiej 
furtki 
o skomplikowanej zasuwie, żeby trochę odetchnąć. Ogromne jaskrawe róże we 
wszystkich 
możliwych kolorach migały mi w słońcu. Uświadomiłem sobie, że trzymam 
walizeczkę, którą 
miałem zamiar zostawić w taksówce, a także papierową torbę z kosmetykami dla 
Hartley, którą, 
miałem włożyć do walizki.
I nagle usłyszałem coś tak strasznego, tak okropnego, że dosłownie krew zastygła 
mi 
w żyłach i z wrażenia zabrakło mi tchu.
W bungalowie na dwóch fletach, dyszkantowym i altowym, grano unisono Zielone 
rękawy.
Nie chodziło jedynie o to, że taki duet był ostatnią rzeczą, jaką spodziewałem 
się teraz 
usłyszeć. Ta melodia była w dawnych czasach dla Hartley i dla mnie sygnałem 
dźwiękowym. 
Miałem flet i pracowicie ją wygrywałem. Często brzdąkaliśmy także tę melodię na 
starym 
pianinie u rodziców Hartley. Śpiewaliśmy ją sobie nawzajem. Była to nasza 
melodia przewodnia, 
nasza pieśń miłosna. Gdybym usłyszał ją teraz, odtwarzaną na jednym flecie, 
uznałbym to 
natychmiast za jakieś sekretne posłanie nadziei. Ale na dwóch fletach?... Czyżby 
chodziło 
o zamierzoną obrazę, celową profanację przeszłości? Nie. Ona po prostu 
zapomniała.
Wszystko to przemknęło mi przez głowę w ciągu tych kilku sekund, które zajęło mi 
otworzenie furtki. Wolno szedłem ścieżką. Muzyka ucichła. Pies zaczął ujadać 
histerycznie. 
Kiedy znalazłem się przed drzwiami, już się opanowałem i uspokoiłem. 
Świętokradztwo owo nie 
oznaczało nic. Może Ben lubił tę pieśń i Hartley nie mogła nic na to poradzić? 
Ta gra na flecie 
nie miała żadnego znaczenia. Jeśliby Hartley zamierzała uciec, starałaby się 
właśnie zachowywać 
jak zwykle. A może ta melodia to jednak jakiś sygnał dla mnie? Teraz już 
wiedziałem, że Hartley 
nie jest sama w domu. Nacisnąłem dzwonek, całkiem zbytecznie. Pies zresztą tak 
strasznie 
szczekał, że zagłuszył jego dźwięk.
Hartley otworzyła drzwi. Odrzuciła głowę do tyłu w sposób, który dodawał jej 
dumy, ale 
prawdopodobnie była tylko podekscytowana. Wpatrywała się we mnie bez uśmiechu, z 
ustami 
rozchylonymi. Ja także wlepiłem w nią wzrok; czułem, że twarz mi płonie, a oczy 
stały się 
okrągłe jak spodki. Udało mi się dostrzec Bena stojącego w otwartych drzwiach 
saloniku. Nawet 
jeśli zamierzałem Hartley coś ukradkiem powiedzieć, w tej chwili stało się to 
niemożliwe. Oboje 
byliśmy jak sparaliżowani. Pies, biało-czarny szczeniak rasy collie o długim 
pysku, stał teraz 
u nóg Hartley, bez przerwy szczekając.
– Dzień dobry – powiedziałem, próbując przekrzyczeć ten harmider.
– To miło, że przyszedłeś – odpowiedziała Hartley.
Wszedłem do środka. Woń róż, które stały w kilku wazonach, nawet w przedpokoju, 
mieszała się z zatęchłym słodkawym fetorem wnętrza tego domu, przypominającym 
zapach 
pokoju bardzo starej kobiety.
– Cicho bądź! – krzyknęła Hartley do psa. Collie przestał ujadać w wybranym 
przez siebie 
momencie i zaczął mnie obwąchiwać, merdając ogonem.
– Proszę wejść – zawołał Ben z saloniku.
Wszedłem. Przez duże okno widać było porośnięty trawą stok wzgórza, a w dole 
błękitne 
morze przesłonięte mgiełką. Nigdy jeszcze tak piękny widok nie wydawał mi się 
tak 
złowieszczy. Na szerokim białym parapecie, obok lornetki polowej leżały dwa 
flety.
– Siadaj – zapraszała Hartley.
Zauważyłem, że wygląda dzisiaj niemal elegancko. Włosy miała ufryzowane i 
natapirowane, 
włożyła prostą, zwykłą, niebieską sukienkę bez rękawów na bluzkę w niebiesko-
białe paski. 
Wyglądała młodziej i zdrowiej.
– Gdzie chcesz usiąść, tu czy tam? – zapytała.
Usiadłem na niskim fotelu o drewnianych poręczach, unikając tego baryłkowatego 
fotela, na 
który zostałem wpakowany poprzednim razem.
Starannie przygotowany podwieczorek ustawiono na małym okrągłym stoliku i na 
tacy na 
nóżkach – chleb, masło, placuszki z jęczmiennej mąki, dżem, różne rodzaje 
kanapek i tort 
lodowy.
– Zaparzę herbatę – powiedziała Hartley i znikła w kuchni, zostawiając mnie sam 
na sam 
z Benem.
Ben wciąż jeszcze stał. Zajęty był psem.
– Ciapa – zawołał. Tak się widocznie zwał pies. – Ciapa, chodź tutaj! Dobry 
piesek. No, 
a teraz usiądź. Siadaj! – krzyknął.
Ciapa usiadł. Ben także. Hartley tymczasem wróciła z herbatą. Ciapa podniósł się 
znowu.
– Niech trochę naciągnie – powiedział Ben. Hartley potrząsnęła imbrykiem i 
zapewniła:
– Już wystarczy. Mleko? Cukier? – zwróciła się do mnie.
– Tak, proszę o jedno i drugie.
– Nie masz nic przeciwko temu, że najpierw doleję mleka? Kanapkę? A może wolisz 
coś 
z dżemem? Ciasto domowej roboty, ale nie mojej, niestety – dodała, nalewając 
herbatę.
– Dziękuję. Poproszę o kanapkę. Bardzo mi się podoba widok z tego okna. – Uwagę 
tę 
wypowiedziałem całkiem automatycznie. Byłem prawie nieprzytomny z podniecenia.
– Tak, jest wspaniały – powiedział Ben i powtórzył jeszcze raz: – Wspaniały. – 
Po czym do 
Ciapy: – Siadaj. Dobry piesek.
– Dał mu kawałek kanapki.
– Rozpuszczasz go – zauważyła Hartley.
– To jest pies z „Amorne Farm”, prawda? – zapytałem. Automatyczny mechanizm w 
moim 
mózgu pracował nadal. Potem zastanawiałem się, czy miałem o tym wiedzieć. 
Doszedłem do 
wniosku, że to nie ma żadnego znaczenia.
– Tak, mają tam hodowlę. To dobre, poczciwe psiaki te walijskie collie. Ale ten 
z nikim się 
nie zaprzyjaźnił, nie lubi nawet owiec. Prawda, Ciapa? Nie będziesz tracił czasu 
na uganianie się 
za tymi głupimi owcami, prawda, piesku?
Ciapa znowu poderwał się na nogi i zaczął merdać ogonem.
Postawiłem walizkę na podłodze obok siebie, a na niej położyłem papierową torbę 
z kosmetykami Hartley i moimi żyletkami. Po chwili odstawiłem filiżankę, 
otworzyłem walizkę, 
włożyłem papierową torbę do środka i zamknąłem walizkę z powrotem. Bałem się, 
żeby Ben nie 
dostrzegł albo nie domyślił się, co jest w tej torbie. Ben i Hartley obserwowali 
mnie bacznie.
– Cieszę się, że poznałem pańskiego brata, tego wojskowego – powiedział Ben.
Hartley nie mogła chyba omawiać z Benem szczegółów mojej sytuacji rodzinnej. 
Potwory 
nie mają rodziny.
– To mój kuzyn.
– Ach tak? Gdzie on służył?
– W Królewskim Korpusie Strzeleckim.
– W „Zielonych Kurtkach”.
– Właśnie miałem na myśli „Zielone Kurtki”.
– Czy on nadal mieszka u pana?
– Nie. Wrócił do Londynu.
– Żałuję, że nie zostałem w wojsku.
– Może byłoby to nudne w czasie pokoju – wtrąciła Hartley.
– Żałuję, że nie zostałem zawodowym żołnierzem – powtórzył Ben. – W wojsku 
naprawdę 
poznaje się ludzi. Człowiek staje się znany. Ale przyjemnie być też w domu.
– Bardzo przyjemnie.
– A jak tam pański domek?
– Dach przecieka.
– Porządnie lało, prawda?
– Weź jeszcze kanapkę – zapraszała Hartley. – O, nie zjadłeś jeszcze tamtej!
Zacisnąłem kurczowo palce na kanapce; zgniotłem ją tak, że kawałek ogórka spadł 
na 
podłogę. Zacząłem wpychać kanapkę do kieszeni.
– Tak mi przykro – zacząłem – tak mi przy kro... z powodu...
– Z powodu Tytusa – dokończył Ben. – Tak, nam także. – Umilkł na chwilę, po czym 
dodał: 
– No cóż, to był jeden z tych tragicznych wypadków...
– To był tragiczny wypadek – powiedziała Hartley takim tonem, jakby to miało być 
coś 
w rodzaju ostatecznego opisu wydarzenia.
Ja zaś po desperacku brnąłem dalej, chciałem wciągnąć wszystkich w jakiś wspólny 
prąd 
uczuć, chciałem zatrzymać tę konwencjonalną machinę okropnej, nieszczerej, 
uprzejmej 
rozmowy. Ale nie mogłem znaleźć odpowiednich słów.
– Czuję, że to była moja wina – oświadczyłem – i nie mogę... nigdy nie...
– To nie była twoja wina – przerwała mi Hartley.
– Oczywiście, że to nie pana wina – potwierdził Ben autorytatywnie. – 
Prawdopodobnie on 
sam był temu winien.
– Nie mogę tego przeboleć, nie mogę w to uwierzyć, ja...
– Musimy to przeboleć i musimy w to uwierzyć – powiedziała Hartley. – Trudno, 
stało się. 
Na nic się zda roztrząsanie tego bez końca.
– Tak, na nic się zda roztrząsanie tego – potwierdził Ben. – Tak samo jak na 
wojnie. Coś się 
stanie, a człowiek przechodzi nad tym do porządku. Musi się, no nie?
Hartley siedziała z rękami złożonymi na kolanach. Mówiąc, nie patrzyła na mnie. 
Machinalnie przesuwała dłonią po swoich miękkich włosach. Nie umalowała dziś 
ust, na jej 
opalonej twarzy nie dostrzegłem ani śladu makijażu. Odpięła kołnierzyk bluzki w 
prążki, 
widziałem jej opaloną szyję i obojczyki. Wyglądała jakoś lepiej, czyściej, 
wydawała mi się 
bardziej zadbana niż kiedykolwiek od czasu naszego spotkania.
Ben także wyglądał niemal kwitnąco. Miał na sobie czystą koszulę w szerokie 
paski 
i dobrany do niej krawat, luźną brązową letnią marynarkę i nieco jaśniejsze 
brązowe spodnie, 
a na nogach białe płócienne pantofle, które sprawiały wrażenie nowych. Opięty 
koszulą brzuch 
sterczał swobodnie nad ciasno zapiętym skórzanym paskiem. Krótko, po uczniowsku, 
ostrzyżone 
włosy były gładko zaczesane. Na starannie ogolonej twarzy malował się dziwny 
wyraz: jakby 
spokoju i dystansu. Powieki miał półprzymknięte, krótka górna warga była napięta 
i podsunięta 
do góry. Ben wyglądał jak człowiek zrównoważony, ale niezadowolony. On także nie 
patrzył na 
mnie. Podczas wstępnej wymiany zdań zjadł kilka kanapek.
– Chyba tak – odpowiedziałem na zadane przez Bena pytanie.
– Dam ci serwetkę – odezwała się Hartley – całe ręce masz lepkie. – Wyjęła z 
szuflady 
papierowe serwetki i podała mi jedną.
– Czy ma pan zamiar spędzić tu zimę? – zapytał Ben. Rozmowę na temat Tytusa 
najwyraźniej uznali za zakończoną. Nie mogłem mieć im tego za złe. Dlaczego 
mieliby wyjawiać 
mi swoje uczucia? Muszą się jakoś sami otrząsnąć z bólu po śmierci chłopca.
Odetchnęli z ulgą, bo wspomnieliśmy już o Tytusie, i teraz mogliśmy przejść do 
innych 
spraw. Może po to mnie właśnie do siebie zaprosili?
– Tak, mieszkam tu stale.
– Sądziłem, że pan wyjedzie na zimę do Francji albo na Maderę, albo jeszcze 
gdzie indziej, 
tak jak to robią ludzie bogaci.
– Na pewno nie. Zresztą ja nie jestem bogaty.
– Mogę pana zapewnić, że tutaj jest cholernie zimno, powiadam panu.
– Popatrz na niego! Spójrz, jak on siedzi! – zawołała Hartley, wskazując na 
Ciapę, który 
podwinął przednie łapy, a tylne wyciągnął na całą długość, i patrzył do góry, 
zadowolony 
z siebie.
– Zabawne z ciebie psisko, naprawdę – powiedział Ben. Pies pomachał ogonem, jak 
gdyby 
mu przytakiwał.
– Czy masz zamiar sprawić sobie psa? – zapytała Hartley.
– Chyba nie.
– Kotoman z pana?
– Słucham?
– Kotoman?
– Czy ja wiem... Chyba nie.
– Taki kłopot z tą kwarantanną – westchnął Ben. – Tutaj u nas to trwa sześć 
miesięcy.
– Jaką kwarantanną? – zapytałem.
– Bo widzi pan – zaczął Ben. – My wyjeżdżamy do Australii. Skończą się dla nas 
angielskie 
zimy. Kiedy braliśmy Ciapę, nie wiedzieliśmy, że kwarantanna trwa tak długo. Ale 
nie możemy 
cię zostawić, prawda, piesku?
– Powiedział pan... do Australii? Na stałe?
– Tak.
Zerknąłem na Hartley. Patrzyła na mnie spokojnie szeroko otwartymi fiołkowymi 
oczami. 
Uśmiechała się jakoś dziwnie. Nagle wstała, wzięła imbryk i wyszła do kuchni.
– Do Australii? – powtórzyłem pytanie.
– Nie rozumiem, dlaczego wszyscy tam nie wyjadą. Łagodny klimat, tańsze żarcie, 
tańsze 
mieszkanie. Boże, jak ja bym chciał być znów młody. Miałbym tam lepszy start.
– Ben może otrzymywać swoją rentę w Australii – wyjaśniła Hartley, wracając z 
kuchni 
z imbrykiem świeżej herbaty.
– Był pan tam kiedy? – zapytał Ben.
– Owszem – odparłem. – Kilka razy. To cudowny kraj.
– Port w Sydney. Opera w Sydney. Tanie wino, kangury, niedźwiadki koala, to 
wszystko. 
Nie mogę się już doczekać.
– Kiedy państwo wyjeżdżacie? – zapytałem, patrząc na Hartley, która nalewała 
właśnie 
herbatę do filiżanki męża.
– Och, jeszcze nie tak zaraz, za jakieś pięć, sześć tygodni. Trzeba jeszcze 
załatwić mnóstwo 
rzeczy, odwiedzić moją siostrę itede. Planowaliśmy ten wyjazd już od dawna, ale 
teraz, kiedy 
chłopiec nie żyje, będzie nam łatwiej wyjechać.
– A więc... od dawna planujecie ten wyjazd? – Starałem się pochwycić spojrzenie 
Hartley. – 
Takiej decyzji nie podejmuje się przecież z dnia na dzień. Nie wiedziałem, że 
zamierzacie stąd 
wyjechać... Trochę mnie dziwi, że nie wspomniałaś mi o tym – zwróciłem się do 
Hartley.
– Trudno mi było wprost w to uwierzyć – odparła z uśmiechem. – Wydawało mi się, 
że to 
sen.
– Uwierzysz, jak zobaczysz tę operę. Uśmiechnięta niczym wielka muszla na 
błękitnej 
wodzie.
Skoro wyjeżdżają za pięć, sześć tygodni, to „australijski” plan na pewno nie 
narodził się po 
moim ostatnim spotkaniu z Hartley. Dlaczego mi o nim nie wspomniała? To 
niesłychane, żeby 
mi czegoś takiego nie powiedzieć! Może nie przypuszczała, że to dojdzie do 
skutku? A może nie 
powiedziała, bo sądziła, że zdecyduje się czmychnąć przedtem ze mną? Wtedy 
właśnie tak by 
postąpiła, nic by mi nie powiedziała. Wpatrywałem się w nią teraz bez przerwy, 
ale ona, 
uśmiechnąwszy się jakoś dziwnie, odwróciła wzrok.
– Czy sądzisz, że Ciapa pozna nas po tak długiej kwarantannie? – zapytała Bena.
– Jasne, że tak. Nie poznasz nas, Ciapa? No, jak?
– Może jeszcze herbaty? – zwróciła się do mnie Hartley. – Poczęstuj się 
placuszkiem. 
A może ciasta?
Łyknąłem resztę herbaty i podałem jej filiżankę. Zjadłem kawałek zgniecionej 
kanapki, 
której nie udało mi się wcisnąć do kieszeni. Czułem się kompletnie 
zdezorientowany, całkiem 
zagubiony, jak człowiek w obcym kraju, który stał się ofiarą jakiejś powoli 
tworzonej, 
niezgłębionej zagadki. Nic nie rozumiałem.
– Widzę, że pan się także gdzieś wybiera – powiedział Ben, wskazując na moją 
walizkę.
– Och... po prostu na jeden wieczór do Londynu... zaraz wracam... i będę 
tutaj...
– Nie znoszę Londynu – oświadczył Ben. – Ten hałas, te tłumy ludzi... ci 
cholerni 
cudzoziemcy, którzy przyjeżdżają zwędzić to i owo w sklepach.
– Tak, o tej porze roku Londyn roi się od turystów.
Dopiłem herbatę.
– No cóż – rzekł Ben tonem, który jasno wskazywał, że moja wizyta dobiegła 
końca. – Może 
się zobaczymy jeszcze przed wyjazdem? Jeśli nie, to cześć!
– Och, jestem pewien, że jeszcze się zobaczymy – powiedziałem. – Już jutro 
wracam. Będę 
cały czas w domu, nigdzie nie wyjeżdżam. Ale teraz muszę już iść. Dziękuję za 
gościnę.
Wstałem. Głupi Ciapa od razu zaczął szczekać. Uniosłem dłoń do góry w 
pożegnalnym 
geście, wziąłem swoją walizkę i ruszyłem do drzwi. Hartley szła za mną. Ben 
krzyknął na Ciapę 
i zamknął drzwi od saloniku, żeby pies nie wybiegł za nami. Przez kilka sekund 
byliśmy 
z Hartley sami przy frontowych drzwiach.
– Hartley, ty nie wyjeżdżasz do Australii, prawda? – szepnąłem. Głośne 
szczekanie psa 
zagłuszyło moje słowa.
Potrząsnęła głową, otworzyła usta i machnęła ręką, pokazując, że nie sposób 
rozmawiać 
w tym zgiełku.
– Hartley, ty nie możesz wyjechać. Ucieknij ze mną teraz. Taksówka czeka u stóp 
wzgórza. 
Chodź, teraz uciekaj, uciekaj ze mną, wyjedziemy do Londynu, dokądkolwiek 
zechcesz... 
posłuchaj, napisałem do ciebie ten list, wszystko ci w nim wytłumaczyłem. – 
Byłem tak 
zdenerwowany, że nie wiedziałem, co robię. Wyjąłem z kieszeni list, ten list o 
„spokojnym 
życiu”, i wsunąłem go do kieszonki w niebieskiej sukience Hartley.
Ben uchylił drzwi od saloniku i wśliznął się do przedpokoju. Ciapa nadal 
szczekał, 
słyszałem, jak drapie pazurami drzwi od wewnątrz. Ben rzucił na nas okiem i 
wszedł do kuchni, 
zostawiając drzwi otwarte.
Cofnąłem się o krok, chwyciłem Hartley za gołe ramię, próbowałem pociągnąć ją za 
sobą. 
Rękawy bluzki miała podwinięte, ramię było miękkie i ciepłe, jak ramię młodej 
dziewczyny. Ono 
się jeszcze nie zestarzało. Staliśmy teraz oboje tuż za drzwiami.
– Hartley, kochanie, najdroższa moja, jedyna, chodź ze mną, teraz, teraz. 
Zbiegniemy ze 
wzgórza, wsiądziemy do taksówki.
Potrząsnęła przecząco głową i uwolniła swoje ramię. Szepnęła coś, co zabrzmiało 
jak: „Nie 
mogę”. Ten cholerny pies nadal szczekał.
– Nie pojedziesz do Australii. Ja ci nie pozwolę. Niech on sobie jedzie, a ty 
zostań. Słuchaj, 
taksówka czeka na dole, koło kościoła. Zaczekam na ciebie w kościele. Będę 
czekał godzinę, 
dwie, wymyśl jakiś pretekst i przyjdź. Wyjedziemy natychmiast. Nie zawracaj 
sobie głowy 
pakowaniem, tylko przyjdź, Hartley, nie zostawaj tu z tym człowiekiem. Wybierz 
szczęście, wróć 
do mnie. – Znowu chwyciłem ją za ramię.
Popatrzyła na mnie tak, jakby miała się rozpłakać, ale oczy miała suche. Zrobiła 
krok do tyłu. 
Puściłem jej ramię.
– Hartley, powiedz coś...
Powiedziała tak cicho, że prawie jej nie słyszałem:
– Nie zrozumiałeś...
– Hartley, kochanie, przyjdź do mnie, będę na ciebie czekał, będę czekał dwie 
godziny 
w kościele. Albo jutro. Nigdzie nie wyjeżdżam, będę w domu. Kochasz mnie, 
przyszłaś do mnie 
wtedy w nocy, mówiłaś mi o wszystkich tych sprawach. Musisz przyjść do mnie, 
jeszcze nie jest 
za późno, nigdy nie jest za późno...
Blask słońca i te róże oślepiały mnie. Ben wrócił do sieni, widziałem go za 
głową Hartley, 
stał w kącie, w półmroku. Nagle twarz Hartley zmieniła się, stała się maską 
bólu, ale już po 
chwili nie wyrażała nic, absolutnie nic. A może tylko mi się wydawało, że przez 
chwilę 
wyglądała inaczej? Znów patrzyła przed siebie tymi swoimi dużymi, suchymi, nie 
widzącymi 
oczami.
– No więc cześć! – zawołał głośno Ben, starając się przekrzyczeć ujadanie psa.
Postąpiłem krok do tyłu, potem odwróciłem się i ruszyłem w kierunku furtki. 
Kiedy ją 
minąłem, obejrzałem się za siebie. Hartley i Ben stali na progu, machając mi na 
pożegnanie. 
Pomachałem im także i zacząłem schodzić ze wzgórza.
Siedziałem w kościele więcej niż dwie godziny, ale Hartley nie przyszła. 
Zapłaciłem 
taksówkarzowi i wróciłem do domu.
A więc miałem pięć tygodni czasu. Nie zostałem jeszcze pokonany. Cóż w końcu 
Hartley 
mogła mi powiedzieć, skoro Ben stał tuż za nią w kuchni i słuchał? Co ona 
właściwie mi 
powiedziała? Co ja mówiłem? Już mi się to zacierało w pamięci. W każdym razie ma 
mój list, on 
jej wszystko wyjaśni. Skupi jej całą uwagę.
W jakim celu, u licha, zaprosili mnie na tę herbatę? Był to najwyraźniej pomysł 
Bena. Może 
on ma więcej rozsądku i jest bardziej subtelny, niż myślałem? Zainscenizował tę 
scenkę, żeby 
Hartley mogła się ze mną spokojnie zobaczyć po raz ostatni w jego obecności i 
pożegnać się, 
z godnością, na zawsze. Pomysł nawet inteligentny, można nawet powiedzieć, 
ludzki. A jednak 
niewłaściwy. To jasne, że Hartley nie chce jechać do Australii, że to plan Bena. 
Kiedy go 
powziął? Czy tego samego dnia, kiedy się dowiedział, że ja jestem w wiosce? Czy 
wcześniej? 
W każdym razie Hartley nie pojedzie. W ostatniej chwili wskoczy do łodzi 
ratunkowej.
Zacząłem pić wieczorami. Minęły już cztery dni, a ja co wieczór się upijałem, 
winem 
oczywiście. Przesiadywałem do późna w kuchni z butelką trunku i rozmyślałem aż 
do chwili, gdy 
skończył się długi wieczór pełni lata i zrobiło się całkiem ciemno. Znów 
czekałem 
i rozmyślałem. Oczywiście, nic się nie wydarzyło, nikt nie zadzwonił, nie 
dostałem żadnego listu, 
nic. Byłem jednak pewny, że otrzymam jakiś znak. Od Hartley albo od Boga.
Nadal było ciepło. Morze stało się znów fioletowe, rzucało błyski niczym klejnot 
inkrustowany rzędami szmaragdów. Pobłyskiwało ku mnie tak samo jak pierwszego 
dnia. Prawie 
nie było chmur, nad wodą leniwie płynęło kilka dużych chryzelefantynowych 
obłoków, sącząc 
światło. Wpatrywałem się w nie, dziwiąc się sam sobie, że z powodu opętania 
stałem się 
niezdolny do podziwiania otaczających mnie cudów natury.
Jednakże uświadomienie sobie, jak dalece jestem na nie ślepy, nie poprawiło 
bynajmniej 
mojej percepcji. Niekiedy wypatrywałem fok, ale nie pojawiła się ani jedna. Nie 
miałem ochoty 
na kąpiel w morzu i zastanawiałem się, czy jeszcze kiedykolwiek będę pływać.
Starałem się nie myśleć o Tytusie. Nie przychodziło mi to łatwo i może właśnie 
dlatego 
zacząłem pić. Uporczywie odsuwałem od siebie wspomnienia o nim albo starałem się 
umieścić 
go w innych sytuacjach i relacjach jako element różnych nadal żywych spraw. 
Małostkowo 
i niespokojnie odrzucałem od siebie myśl o tym chłopcu, ale miałem nadzieję, że 
jeśli tylko uda 
mi się trochę dłużej nie myśleć o nim, przekonam się, że ostatecznie dołączyłem 
do grona tych, 
którzy doszli do siebie po dniach żałoby. Miałem swoje własne kłopoty i musiałem 
jakoś 
przeżyć. To nie jest odpowiednia pora, żeby zaprzątać umysł poczuciem winy i 
zadręczać się 
rozpamiętywaniem tej straty. Więc nie myślałem o nim i o tym, że nie żyje. 
Wprawdzie czasem 
w mojej wyobraźni próbowała pojawić się jakaś szara ociekająca wodą postać, ale 
bezlitośnie 
i gwałtownie odsuwałem ją od siebie. Chwilami niemal ogarniał mnie lęk, jakby 
Tytus nadal 
gdzieś tu był; absorbował moje myśli, przyciągał moją uwagę, urażony, że go nie 
opłakuję. 
Wtedy szybko zaczynałem myśleć o czym innym, lecz ta ociekająca wodą postać 
wciąż jakoś 
stała mi przed oczami.
Myślałem także o Jamesie i Lizzie. Które z nich podjęło decyzję, żeby mi 
wszystko 
powiedzieć, i dlaczego? Przypuszczam, że po spotkaniu z tym podłym Tobym 
Ellesmere nerwy 
Lizzie nie wytrzymały, głównie dlatego, że już wtedy chodziło o bardzo dużo. 
Pozwoliła, żeby 
owładnęła nią dawna miłość do mnie, bo miała powody, by myśleć, że zdobycz jest 
już 
zmęczona i bliska padnięcia. Lizzie była niecierpliwa i głodna miłości. Myślała 
pewnie, że już 
wkrótce powrócę do niej na dobre, i chciała być bezpieczna. Poczucie winy, 
niepokój, a także 
uczciwość skłoniły ją do podjęcia ryzyka i powiedzenia mi o wszystkim. Krążąc na 
długiej 
orbicie swego uczucia do mnie, znajdowała się chyba w owej chwili w punkcie 
najbliższym. 
Pragnęła w tym doniosłym momencie, który się zbliżał, być wolna od podejrzeń, 
oczyszczona 
przez to wyznanie, i wtedy nie pozostanie już nic, czego by się mogła obawiać. 
Pewnie się nie 
spodziewała, jak żrąco-palący jest ten jej związek z Jamesem. Ale on wiedział. 
Tylko że wtedy 
nie panował już nad sytuacją i musiał grać rolę dżentelmena, więc zaprzeczał, że 
to jej przyszedł 
do głowy pomysł powiedzenia mi o wszystkim (w co byłem skłonny uwierzyć), a 
kiedy doszło 
do tego, pozwolił Lizzie mówić. Tak, straszne bywają konsekwencje nacechowanego 
ostrożnością kłamstwa. Lizzie obawiała się powiedzieć mi o Jamesie, tak jak 
Hartley obawiała 
się powiedzieć o mnie. No cóż, wszystkie kobiety kłamią, taka już jest ich 
natura: Hartley, 
Lizzie, Rosina, Rita, Jeanne, Klementyna... Bóg jeden tylko wie, ile razy 
okłamała mnie 
Klementyna. Nigdy się tego nie dowiem.
Wieczorami siadywałem w kuchni, w ciepłym letnim półmroku, i popijałem wino, aż 
zaczynało mi się kręcić w głowie; nie zapalałem lampy ani świec, butelka 
rysowała się na tle 
niewyraźnego prostokąta otwartych drzwi i nieba, które nigdy nie stawało się 
całkiem czarne. 
Myślałem o odległej przeszłości. Słyszałem głos nie Lizzie, lecz stryjenki 
Estelli, która śpiewała 
Róże Pikardii, wspominałem jej promienną obecność, a także radość i ból, 
doznawane kiedyś 
z jej przyczyny. Boże, jak szybko odchodzą na zawsze młodzi i piękni.
Wspominałem także Hartley na rowerze, jej niewinną twarz, taką, jaka była 
dawniej, tak 
dziwnie podobną i niepodobną do jej zniszczonej teraz twarzy, poznaczonej 
śladami przebytych 
cierpień i grzechów popełnionych w ciągu tych wszystkich lat, kiedy ja 
znajdowałem się gdzie 
indziej – z Klementyną, z Rosiną, z Jeanne, z Fritziem. No cóż, kochanie, źle 
postąpiłaś, 
odpychając mnie od siebie, tak długo cię kochałem, taki byłem szczęśliwy, mogąc 
przebywać 
w twoim towarzystwie. Tak bardzo przez te wszystkie lata wierzyłem w dobroć 
Hartley, tak 
wiele w niej pokładałem nadziei. Ale czy naprawdę zawsze miłowałem ten 
wizerunek? Młodzi 
czasem też są bezwzględni, bo muszą przetrwać. I kiedy straciłem resztki 
nadziei, że Hartley 
powróci, że ją odnajdę, przez jakiś czas żyłem tą urazą, z ulgą myśląc: „A pal 
ją licho!” 
Przypomniałem sobie teraz, wydobyłem gdzieś z głębokich zakamarków mojej pamięci 
rozmowę, jaką miałem z Klementyną na temat Hartley. Tak, powiedziałem 
Klementynie 
o Hartley, a ona skwitowała to jednym zdaniem: „Odłóż ją do szafy ze starymi 
zabawkami, drogi 
chłopcze”. Mój Boże, słyszę jeszcze, jak wypowiada te słowa swym donośnym 
głosem, jak 
gdyby mówiła teraz, tutaj, w tym ciemnym pokoju. Na jakiś czas odłożyłem do 
szafy Hartley. 
I nigdy już potem nie rozmawiałem o niej z Klementyną. Byłby to nietakt, a 
Klementyna nie 
wybaczała nietaktów. Niewykluczone, że ona zapomniała o Hartley. Ja natomiast 
nie 
zapomniałem i Hartley zapadła w moje serce jak ziarno siewne, i wykiełkowała 
znowu 
oczyszczona, taka jak dawniej.
Dopiero teraz uświadomiłem sobie, do jakiego stopnia ja sam stworzyłem taki 
właśnie 
wizerunek Hartley, a jednak nie potrafiłem się oprzeć uczuciu, że nie jest on 
całkiem wymyślony. 
Stanowił raczej jakby szczególne odzwierciedlenie prawdy, niemal kamień 
probierczy, jakby 
moja myśl mogła się przyoblec w ciało i jednocześnie być prawdą. I właśnie to 
moje ostateczne 
„Pal ją licho!” okazało się kłamstwem. Moja zadziwiająca, niemal obłąkana 
wierność stała się 
w końcu upragnioną nagrodą. Mijały lata, ja zaś wygładzałem zmarszczki na czole 
Hartley, 
rozpogadzałem jej śliczne oczy, a dręczący mnie tak długo niejasny wizerunek 
stał się znów miły 
i jaśniał pełnym blaskiem.
Lecz co się stało teraz? Przywoływałem z pamięci tę dziwną scenę w „Nibletts”, 
kiedy 
jedliśmy w saloniku placuszki z jęczmiennej mąki i kanapki z ogórkiem, i lodowy 
tort, a Ben 
i Hartley wyglądali tak schludnie, tak dobrze. (Czy kiedy już pomachali mi na 
pożegnanie, Ben 
wrócił do saloniku i ukroił sobie duży kawał tortu?) Panował tam taki 
przejmujący dreszczem 
spokój. Zupełnie jak na obrazku malarza prymitywisty: szczęśliwa, cnotliwa para 
małżeńska 
w swoim ładnym małym domku z psem rasy collie. Uplastycznili się w mojej 
pamięci, podobnie 
jak sztuka uplastycznia swoje przedmioty, czyniąc je wyrazistszymi i bardziej 
wygładzonymi niż 
życie, a przez to bardziej realnymi. Ben i Hartley wyglądali lepiej, zdrowiej, 
byli jacyś 
przystojniejsi niż podczas mojej pierwszej wizyty. Dlaczego? Czemu zawdzięczali 
ten spokojny, 
zadowolony wygląd? Nasunęła mi się przerażająca odpowiedź: śmierci Tytusa.
Przypomniałem sobie teraz, co Hartley powiedziała mi tego dnia, kiedy uciekła do 
mnie 
i przyznała się, że jest nieszczęśliwa, i taką obudziła we mnie nadzieję, że uda 
mi sieją uratować; 
tego dnia, który określiłem jako „dowód” jej miłości do mnie. Otóż powiedziała 
mi wtedy, że jest 
załamana, że coś w niej pękło, że zatraciła swoją tożsamość przez te wszystkie 
lata, kiedy była 
zmuszona trzymać stronę Bena i występować przeciwko Tytusowi. Zacząłem się wtedy 
zastanawiać, czy Hartley jest cierpiętnicą, czy też życiowym rozbitkiem. 
„Wszystko się rozpadło, 
czułam się jak człowiek, który jeszcze potrafi stać, ale wszystkie kości i stawy 
ma pogruchotane, 
przestał stanowić jedną całość, przestał już być istotą ludzką”. Może te okropne 
lata zniszczyły 
jej współczucie dla Tytusa? Zbyt wiele przez niego wycierpiała. Przypomniałem 
sobie, że 
powiedziała: „Czasem czułam, że on nas nienawidzi, niemal pragnęłam, żeby 
umarł”. Ciężar 
winy był zbyt wielki, by mogła go udźwignąć bez narastającego powoli głębokiego 
żalu. Tytus, 
to fatalne niemowlę, które sama niepotrzebnie wyszukała i przyniosła pewnego 
dnia do domu, 
zniszczył jej małżeństwo, zniszczył jej życie. Teraz zaś ten sam Tytus stał się 
jakby wybawcą; 
zniknął i zabrał ze sobą do grobu jej poczucie winy. Wyrzuty sumienia ją 
opuściły. Ben 
spokojnie odetchnie i ona także, powoli, ukradkiem, instynktownie odetchnie wraz 
z nim 
z ogromną ulgą. Po tym morderstwie oboje poczuli się lepiej. Teraz poczucie winy 
zacznie 
powoli słabnąć. Tak więc śmierć Tytusa stała się w pewnym stopniu zrządzeniem 
losu i w jakimś 
sensie to Ben naprawdę go zabił.
Oczywiście, były to majaczenia pijanego, ale nie mogłem się oprzeć przekonaniu, 
że 
naprawdę dostrzegałem straszną ulgę, a także rezygnację w tym ich pogodzeniu się 
ze śmiercią 
Tytusa. Próbując widzieć to jako rzecz pasującą do modelu ich życia, 
jednocześnie w głębi duszy 
musiałem przyznać, że chcę w ten sposób ukradkiem osłabić własne poczucie winy i 
wyrzuty 
sumienia. Jak szybko tuszujemy koszmar śmierci i poniesionej straty, 
wykorzystując niemal 
każde możliwe wyjaśnienie, jak gdybyśmy musieli usprawiedliwić sam los, który 
nas tak ciężko 
doświadczył.
Tę ucieczkę do Australii także mogłem teraz trzeźwo ocenić. Jak Hartley mogła 
zaakceptować plan wyjazdu wtedy, kiedy nie wiedziała, co się dzieje z Tytusem? 
Czy go w ogóle 
zaakceptowała? Pewnie nie. I chyba dlatego wydawał jej się „snem”. Jestem 
pewien, że nie 
powiedziała Tytusowi o zamierzonym wyjeździe do Australii podczas tej niewinnej 
krótkiej 
rozmowy, którą odbyła z nim w „Shruff End”. W końcu nie powiedziała także o nim 
mnie. To 
przemilczenie uznałem teraz za dobry omen. Nie wspomniała mi, ponieważ już wtedy 
zaczynała 
się krystalizować w jej głowie decyzja, żeby pozostać tutaj.
Tytus powiedział o niej, że jest „fantastką”. I kiedy tak nad tym teraz 
rozmyślałem, 
zaczynałem dostrzegać w jej słowach coraz więcej fałszu. Jej konstrukcje myślowe 
pękały jak 
złamane kości, które nigdy się nie zrosną, złamane przez Bena, przez Tytusa. 
Hartley poczuła się 
zagubiona, nie wiedziała, gdzie szukać prawdy. Gdzież więc jest teraz ten mój 
ideał? Dziwne, 
lecz ona nadal była dla mnie źródłem światła, jak gdyby sama rzucała to światło 
na siebie. 
Mogłem to wszystko osiągnąć, mogłem z tego korzystać, bo bez względu na to, jaka 
Hartley jest, 
to ją właśnie kocham. Tak się zdarzyło, że tylko raz miałem okazję poznać i 
nauczyć się 
prawdziwej miłości i tylko jedną miałem nauczycielkę. Czasami ludzie całkiem 
nieświadomie 
przez całe lata są źródłem światła dla innych, nawet gdy ich własne życie toczy 
się odmiennymi, 
nieznanymi torami. Ale człowiek może się także stać potworem, rakiem w umyśle 
kogoś, o kim 
się prawie zapomniało albo nawet nigdy nie spotkało. Powiedział mi to kiedyś 
Peregrine.
Przypuśćmy, że w końcu okaże się, iż taka miłość utraci swój obiekt. Czy może 
ona, 
cokolwiek się stanie, stracić go naprawdę? Czasami miłości nie może pokonać 
nawet śmierć, 
chociaż nam się wydaje, że wcale nie tak łatwo jest kochać zmarłego. Są jednak 
sytuacje 
i cierpienia, które pokonują miłość bardziej skutecznie. Czyż utraciłem Hartley 
bezpowrotnie 
przez jej zdradę i ucieczkę, które powinny zmienić moją miłość w nienawiść? Czy 
zacząłbym 
w niej widzieć zimną, pozbawioną serca, niegodziwą wiedźmę, czarownicę? 
Wiedziałem, że 
nigdy do tego nie dojdzie, i uważałem to za osiągnięcie, niemal za jakiś styl 
posiadania. Nawet 
psi ząb jarzy się światłem, jeśli naprawdę oddaje mu się cześć – jak powiedział 
kiedyś James. 
Moja miłość do Hartley jest niemal celem samym w sobie. Choćby nie wiem jak się 
starała 
wykręcić i wywinąć, i niezależnie od tego, co się stanie, teraz już mi nie 
umknie.
Moje myśli nie zawsze były tak górnolotne. Czasami wspominałem Rosinę, a ona 
przywodziła mi znów na myśl Bena wyglądającego tak kwitnąco, jakby powiedział 
Fritzie, 
„całego w skowronkach”. Czy tylko dlatego, że przebolał już i pogodził się ze 
straszną śmiercią 
Tytusa, i uznał, że otworzyła mu drogę do wolności, i cieszył się z perspektywy 
oglądania opery 
odbijającej się w falach oceanu? Gdzie Rosina spędziła noc przed tym koszmarnym 
dniem, kiedy 
odwieźliśmy Hartley do „Nibletts”? Gilbert, jak sobie przypomniałem, mówił, że 
słyszał 
w bungalowie jakiś kobiecy głos, kiedy przyszedł tam z listem. Rosina odgrażała 
się, że 
„pocieszy” Bena. To mógł być jedynie złośliwy żart, ale z drugiej strony Rosina 
była capable de 
tout, zdolna do wszystkiego. Więc jeśli doszło do czegoś między nią i Benem, to 
mogło to być 
powodem jego niezadowolonej miny, a także bardziej liberalnego postępowania z 
Hartley. Może 
właśnie dlatego wyraził zgodę na moją wizytę i nie protestował, kiedy 
rozmawiałem przez 
minutę z Hartley na progu. Być może Rosina oddała Hartley przysługę, bo teraz 
Ben będzie 
musiał przed żoną coś ukrywać i będzie czuł się winny? A może skłoniła go do 
uświadomienia 
sobie, o ile bardziej mu odpowiada śmieszna stara żona niż ta pretensjonalna 
diwa ze świata 
rozrywki. Były to jednak ze wszech miar niesmaczne myśli. Ale kiedy człowieka 
trawią bardziej 
subtelne tęsknoty, takie wulgarne przypuszczenia przynoszą czasem ulgę.
I nagle uświadomiłem sobie, że przecież Rosina mogła jeszcze nie wyjechać z 
hotelu „Pod 
Krukiem”. Mógłbym więc po prostu tam pójść i zapytać ją, czy spełniła swą 
pogróżkę. Nawet 
jeśli mnie okłamie, czegoś zdołam się jednak dowiedzieć.
Oczywiście, niechętnie wychodziłem z domu, ponieważ lada chwila spodziewałem się 
Hartley albo jakiegoś znaku od niej. W końcu jednak postanowiłem zaryzykować. 
Zostawiłem na 
drzwiach kartkę: „H. Zaczekaj. Zaraz wracam”. Nie chciałem telefonować do 
hotelu, bo 
pragnąłem zaskoczyć Rosinę. Gdybym zadzwonił, Rosina miałaby dość czasu, żeby 
przygotować 
jakieś wymyślne kłamstewko. Ponadto liczyłem na to, że moja niespodziewana 
wizyta sprawi jej 
przyjemność, a ja znajdę w tym choć odrobinę pociechy. Bo muszę dodać, że 
pragnąłem uzyskać 
od Rosiny nie tylko interesujące mnie informacje, lecz także zaczerpnąć otuchy, 
jaką może 
zaoferować oddana kobieta, nawet jeśli jest ladacznicą. Poza tym sam spacer 
stanowił jakąś 
rozrywkę, jakieś zadanie. Bierne czekanie i rozmyślanie stawało się już chwilami 
trudne do 
zniesienia. Jeśli nie otrzymam od Hartley żadnego znaku, wkrótce znów zacznę 
działać. 
Tymczasem jednak wybadanie Rosiny mogło okazać się użyteczne.
Dzień był pochmurny, ale ciepły. Lekki wietrzyk odrywał strzępy białej piany z 
grzyw 
drobnych fal w Zatoce Kruka. Morze, niespokojnie wzburzone, ciemnoniebieskie, 
miało ponury, 
zimny koloryt typowy dla północy, nawet w lecie przywodzący na myśl groźbę zimy. 
Niebo 
także wyglądało tak jak na północy: zimny jasny błękit przezierał gdzieniegdzie 
między 
zwartymi, bardzo białymi, szybko płynącymi chmurami. Słońce to wyglądało spoza 
nich, to 
znów się chowało, kiedy szedłem znajomą drogą. Duże okrągłe głazy Zatoki Kruka 
nabierały 
zaskakująco różnorodnych groteskowych kształtów, pocętkowane cieniem, upstrzone 
plamami 
starych wodorostów i oczkami świecącej żółci lichenów, po czym znowu je traciły, 
kiedy słońce 
kryło się za chmury.
Dotarłem do hotelu. Nie zajrzałem tam od dnia, kiedy mnie wyproszono z jadalni, 
gdyż 
byłem bez krawata. Promienie słońca wpadały do wesołego, wygodnie umeblowanego 
frontowego westybulu, kiedy tam wszedłem. Pomyślałem sobie: jak tu czysto, 
porządnie 
i przyjemnie w porównaniu z tym moim paskudnym, brudnym i nędznym domkiem, 
którego nie 
miałem już ochoty upiększać. Stały tu fotele pokryte jasnym perkalem, a w dużym 
wazonie 
bukiet z dzikiego budlejnika, fuksji, wierzbówki i bladofioletowych malw, które 
rosły między 
skałami. Wyszedł mi na spotkanie portier i zapytał, tym razem bez drwiącego 
uśmieszku, czego 
sobie życzę. Miałem na sobie nieco podwinięte brudne bawełniane spodnie i luźną 
niebieską 
koszulę. Ale to widocznie było jeszcze do przyjęcia o tak wczesnej porze, nawet 
przy tych 
perkalowych fotelach.
– Przepraszam, czy panna Vamburgh jest jeszcze w hotelu? – zapytałem.
Portier obrzucił mnie nieco zdziwionym spojrzeniem i odparł:
– Państwo Arbelow są w saloniku.
O Boże! Podszedłem do drzwi, które mi wskazał. Duży salonik z imponującym 
widokiem na 
zatokę był pusty, jedynie przy oknie siedziały dwie osoby. Odwróciły się, jak 
tylko wszedłem.
– Charles!
– Ależ to nasze kochane dziwadło! Charles, staruszku, spodziewaliśmy się 
właśnie, że 
przyjdziesz, prawda, Rosę?
Dwie zwrócone ku mnie twarze promieniały rozbawieniem i złośliwością.
– Cześć! – powitałem ich. – Jak to miło widzieć was znów razem. Czy mogę wam 
postawić 
drinka?
– O nie! – zawołał Peregrine. – To my stawiamy coś do picia. Kelner! Kelner! 
Poproszę 
o butelkę tego szampana, którego piliśmy wczoraj, i trzy kieliszki.
– Czy byłeś już w Londynie? – zapytałem Peregrine’a. – Czy też przyjechałeś 
prosto tutaj?
– Nie byłem w Londynie. Zatrzymałem się tu, żeby utopić w jakimś trunku swój 
smutek, 
i zastałem tę kosooką sukę.
– I padliście sobie w ramiona.
– Nie tak od razu – uśmiechnęła się Rosina. – Najpierw się zdrowo 
posprzeczaliśmy. 
Peregrine zachowywał się dość czupurnie. Zdaje się, że najbardziej go zirytowała 
ta stłuczona 
szyba w samochodzie.
– Ta szyba mnie okropnie wkurzyła – przyznał Peregrine. – Ale to było 
symboliczne. 
Dziękuję – zwrócił się do kelnera.
– Daj, ja otworzę – zawołała Rosina. Uwielbiam otwierać butelki z szampanem. – 
Korek 
wystrzelił, zapienił się złocisty płyn.
– Charles!
– Dziękuję! Zdrowie państwa Arbelow!
– Właściwie trudno nam w to uwierzyć – stwierdziła Rosina.
– Jesteśmy szczęśliwi. W każdym razie ja jestem szczęśliwa. A ty, Peregrine?
– Nie znałem dotychczas tego uczucia, nie popełnię chyba jednak omyłki, jeśli je 
zidentyfikuję jako szczęście. Charles, wszystkiego najlepszego. Czy twój kuzyn, 
ten 
makabryczny wojak, jest tu jeszcze gdzieś w pobliżu?
– Nie, wyjechał.
– A więc oddajesz się marzeniom przy boku zawsze wiernej Lizzie?
– Nie. Ona też wyjechała.
– Jesteś zupełnie sam? – dopytywała się Rosina. – A co z Brodatą Damą?
– Och, oni stąd wyjeżdżają. Zresztą dałem sobie spokój z Brodatą Damą. To było 
krótkotrwałe zaćmienie umysłu.
– Wszyscy podzielali tę opinię – uśmiechnął się Peregrine. – Gratulujemy ci.
– Wracacie do Londynu?
– Jutro. Chociaż jest tu ślicznie, a kuchnia też znakomita. Dostałem jakąś 
robotę w telewizji. 
Może chcesz się z nami zabrać?
– Nie, dziękuję. Czy naprawdę macie zamiar połączyć się znów?
– Tak – potwierdziła Rosina. – Wszystko wróciło na swoje miejsce. Nie 
rozeszliśmy się 
właściwie nigdy, więc teraz nie będziemy musieli do siebie wracać. To przecież 
proste. Charles, 
czy wiesz, co mi uświadomiło prawdę?
– Co?
– To, że Peregrine chciał cię zamordować.
– No, no, tylko próbował – sprostował Peregrine. – Muszę być skromny!
– Dlaczego sprawiło ci to taką radość?
– Och, sama nie wiem. Ale to było takie cudowne. W końcu zasługiwałeś na to. Już 
chociażby za zło, które wyrządziłeś nam dwojgu.
– Nie mówmy już o tym – przerwałem jej.
– Och, nie martw się, nie będziemy wyliczać twoich grzechów, zbyt nam wesoło. 
Ale 
w zepchnięciu cię przez Peregrine’a do dziury było coś fajnego, coś z wyczynu 
sportowego. 
Właściwie nigdy nie mogłam się pogodzić z tym, że on ci wszystko wybaczył. 
Żałowałam, że się 
nie utopiłeś, to by było bardziej estetyczne.
– Nie mam pojęcia, dlaczego nie utonąłeś – zastanawiał się Peregrine.
– To był taki malowniczy akt przemocy! – egzaltowała się Rosina. – Podobają mi 
się 
gwałtowni mężczyźni, trochę brutalni, ale w jakiś szczery, uczciwy sposób. 
Straszny oszust 
z ciebie, Charles, w gruncie rzeczy jesteś mięczak. Nie pojmuję, dlaczego się 
tak do ciebie 
przywiązałam. Wiesz, wydaje mi się, że ludzi fascynowało twoje złudne 
przekonanie o własnej 
sile, nie twój osobisty urok. Padliśmy po prostu ofiarą twojej próżności. Jako 
mężczyzna jesteś 
mięczakiem, Charles, dopiero teraz to zrozumiałam.
– Lubię być miły i miękki, jak zabawka z gumy. Czy macie doprawdy zamiar znów 
się 
pobrać? Chyba nie posuniecie się tak daleko? O ile pamiętam, mówiłeś Peregrine, 
że małżeństwo 
to piekło, że to pranie mózgu.
– Nie wtedy, kiedy się człowiek żeni po raz drugi z tą samą kobietą. Wszyscy 
powinni tak 
postępować.
– A co z Pamelą?
– Och, nie słyszałeś? Pamela wyjechała z Markusem Hentym. Wiesz, on jest teraz 
ziemianinem. Życie w wiejskim dworku powinno Pameli bardzo odpowiadać.
– Chyba więc zagarnę Peregrine’a, zanim zacznie się przystawiać do Angie!
O Boże! – zawołał Peregrine i oboje zaczęli się śmiać jak szaleni. Duża, 
pomarszczona twarz 
Perry’ego zaczerwieniła się od słońca i wypitego szampana. Rosina, swoim 
zwyczajem, 
przysiadła na poręczy fotela i wymachiwała długimi, gołymi nogami. Biała 
sukienka podjechała 
jej do góry. Pochylała się nad Perrym i pocierała nosem o jego włosy. Oboje 
mrugnęli do mnie 
porozumiewawczo, potem popatrzyli na siebie nawzajem i znów ryknęli śmiechem.
– Myślę, że dla Peregrine’a także znajdzie się rola w Odysei, którą ma kręcić 
Fritzie – 
zauważyłem. – Mógłby zagrać starego psa.
– Och, to już nieaktualne – powiedziała Rosina.
– Czyżby Fritzie się rozmyślił?
– Nie, to ja się rozmyśliłam.
– Wyjeżdżamy do Irlandii – wyjaśnił Peregrine.
– Do Irlandii?
– Tak. Do Londonderry. Mamy dosyć przedsiębiorstw rozrywkowych na West Endzie. 
Zamierzamy przybliżyć teatr do mas.
– O Boże! – westchnąłem.
– Nie kpij, Charles. To będzie początek czegoś wielkiego...
– A więc rezygnujesz z roli Kalipso, Rosino?
– Tak.
– Zaimponowałaś mi. Nareszcie.
– Początek czegoś wielkiego – powtórzył Peregrine. – Będziemy sami pisać sztuki 
i angażować do nich miejscową ludność. Irlandczycy są aktorami z urodzenia. W 
Londonderry 
jest sympatyczny teatrzyk, trochę tylko uszkodzony przez bombę...
– Ja nie kpię – powiedziałem. – Uważam, że jesteście wspaniali. Oboje. Życzę wam 
powodzenia. Nie, dziękuję, nie będę pił więcej szampana. Już uderzył mi do 
głowy.
– Charles nigdy nie miał mocnej głowy – stwierdził Peregrine, dolewając sobie 
jeszcze 
trochę.
– Mam nadzieję, że nie uważacie mnie już za potwora? – spytałem.
– Nie – odparł Peregrine. – Zabiłem tego potwora, kiedy cię zepchnąłem do morza. 
Cieszę 
się, że wyszedłeś cało, naprawdę. Wszystko dobre, co się dobrze kończy.
– No tak, tylko kiedy to się skończy? Muszę już iść. Dziękuję za szampitra.
– Odprowadzę cię do wyjścia. – Rosina zeskoczyła z poręczy fotela, zasalutowała 
Peregrine’owi i podążyła za mną.
Sukienka, którą miała na sobie, przypominała luźną szatę prorokini; uszyta z 
bardzo cienkiej 
tkaniny właściwie unosiła się wokół niej w powietrzu. Rosina wyciągnęła ręce, 
przyklepała ją, po 
czym obciągnęła, żeby przylegała do ciała. Wyszliśmy przed hotel i staliśmy 
przez chwilę 
w słońcu na kamienistym poboczu drogi. Rosina była boso.
– A więc uważasz, że to się jakoś ułoży? Mam na myśli ciebie i Peregrine’a.
– Nie rozumiem, czemu miałoby się nie ułożyć – odparła. – Nigdy nie mieliśmy w 
stosunku 
do siebie poważniejszych zarzutów, poza tym, że byliśmy o siebie zazdrośni.
– To bardzo poważny zarzut. I dość powszechny.
– No cóż, zazdrość jest dowodem miłości. Peregrine szalał z powodu ciebie. Potem 
ożenił się 
z tą Pam po prostu dlatego, żeby zrobić mi na złość. Wiesz, okropnie mnie 
irytowało, że 
Peregrine zachowywał się tak biernie, kiedy sprzątnąłeś mu mnie. Zawsze marzyłam 
o tym, żeby 
o mnie walczył.
– Kompleks Heleny trojańskiej. Dosyć często spotykany.
– A kiedy usłyszałam, że cię zabił...
– Chwalił się tym?
– Naturalnie...
– No cóż, życzę ci szczęścia. Powiedz mi, Rosino, czy tego dnia, kiedy odeszłaś 
i zapowiedziałaś, że idziesz zobaczyć się z Benem, poszłaś do niego?
Rosina przyjrzała mi się bacznie swymi kosymi oczami, zachichotała i obciągnęła 
sukienkę 
na biodrach.
– Tak.
– I co się wydarzyło?
– Och, nic się n i e wydarzyło. Odbyliśmy przerażającą rozmowę.
– Ja bym to jednak nazwał wydarzeniem! O czym?
Charles, zadajesz zbyt wiele pytań – uśmiechnęła się Rosina. – I chcesz otrzymać 
coś za nic. 
Zawsze taki byłeś. Ale mogę cię zapewnić co do jednego: twoja Brodata Dama jest 
szczęściarą. 
Ten facet jest niezwykle atrakcyjny.
– Och! – Machnąłem ręką i odwróciłem się. Wiele bym dał za to, by usłyszeć tę 
przerażającą 
rozmowę nagraną na taśmę. Jeśli istotnie się odbyła. I nagle po raz pierwszy 
zacząłem się 
zastanawiać, czy o tym, że Ben i Hartley zeszli się ze sobą, nie zadecydował 
pociąg seksualny.
– Charles! – Rosina pobiegła kawałek drogi za mną, stąpając po skraju trawy 
bosymi 
stopami. Sukienka powiewała wokół niej.
Zaczekałem na nią.
– Charles, kochany, powiedz mi, muszę to wiedzieć. Czy przyszedłeś tu dzisiaj, 
żeby 
zaoferować mi siebie?
– Zadajesz zbyt wiele pytań. – Uśmiechnąłem się lekko. Słyszałem jej wesoły 
śmiech, kiedy 
odchodziłem. Pomyślałem, że wykazała naprawdę zdrowy rozsądek, rezygnując z tej 
roli 
filmowej.
Tego wieczoru nadciągnęły chmury, słońce się skryło i zaczęło padać. Zwariowana 
angielska 
aura, która dotychczas w znośny sposób imitowała czerwiec, teraz zdecydowała się 
wystąpić 
w roli marca. Zimny wiatr wiał znad morza, niosąc ze sobą w gwałtownych porywach 
deszcz, 
który bębnił w tylne okna, jakby ktoś rzucał w nie kamykami. W całym domu coś 
trzeszczało, 
stukało, koraliki zasłony jakby rozmawiały ze sobą, poruszane nagłymi 
podmuchami. Szukałem 
swojego irlandzkiego swetra i w końcu znalazłem go między pościelą i poduszkami 
nadal 
porozkładanymi na podłodze w bibliotece. Próbowałem rozpalić ogień w „czerwonym 
pokoiku”, 
ale mój domowy zapas drewna się wyczerpał, a leżące na zewnątrz zamokło. Zjadłem 
zupę 
z soczewicy, potem wypiłem mnóstwo czerwonego wina i wcześnie położyłem się do 
łóżka 
z gorącą butelką.
Nazajutrz rano jeszcze trochę padało, wiatr jednak ustał i nie było już tak 
zimno. Lepka, 
wilgotna, perłowoszara mgła otoczyła wokół dom, była tak gęsta, że nie widziało 
się końca drogi 
na grobli. Wyniosłem na drogę pojemniki ze śmieciami, których nie opróżniano od 
dłuższego 
czasu, i stałem przez chwilę, nasłuchując. Niewidoczna okolica stanowiła 
królestwo ciszy. 
Wróciłem do domu cały mokry od mgły i siąpiącej mżawki i uraczyłem się obfitym 
śniadaniem 
składającym się z owsianki ze śmietanką i brązowym cukrem, jajek w koszulkach 
oraz 
sucharków z miodem (skończył mi się chleb). Wszystko to popiłem kilkoma 
filiżankami gorącej 
herbaty. Siedząc później z kolanami okrytymi pledem, natrafiłem w kieszeni na 
jakiś’ przedmiot, 
którego moje palce nie mogły rozpoznać. Wyciągnąłem go i okazało się, że to 
spinka do włosów. 
Wsunąłem ją do kieszeni owej nocy, kiedy Hartley „uciekła do mnie”. Wpatrywałem 
się teraz 
w ten niemal bezsensowny metalowy pręcik i starałem się coś z niego odczytać. 
Może to omen? 
Ale wyglądał po prostu żałośnie i napełnił mnie smutkiem. Schowałem go więc do 
szuflady 
w „czerwonym pokoju”. Okryłem się szczelniej kocem i zacząłem podsumowywać 
sytuację.
Kiedy próbowałem wyobrazić sobie, co też teraz może myśleć Hartley, pocieszało 
i rozjaśniało te chwile jedyne nasuwające się przypuszczenie, że Hartley może 
czekać do 
ostatniej chwili, żeby w końcu zdecydować się na ucieczkę. Niech sobie Ben 
jedzie do Australii. 
To było na pewno jego marzenie i jego pomysł, nie jej. A ona może właściwie 
pozbyć się go na 
zawsze, uciekając w ostatniej chwili, kiedy będzie już odpływał. Właśnie wtedy 
skoczyć, jak 
Lord Jim, do mojej łodzi. Ben będzie najbardziej podniecony tuż przed wyjazdem i 
równie 
dobrze może wtedy pomyśleć: „Do diabła z nią!” Taka hipoteza wydawała mi się 
całkiem trafna 
i możliwa do przyjęcia. Czy mogłem jednak być pewny, że tak się właśnie stanie, 
i pozwolić 
sobie na bezczynność? I czy mogę całkiem biernie czekać, nie mając żadnej 
obietnicy Hartley?
Postanowiłem zaryzykować i zaczekać jeszcze dwa, trzy dni, żeby Hartley miała 
czas 
przemyśleć to, co napisałem w liście, który jej zostawiłem. Byłem zadowolony, że 
ma ten list, 
i wyobrażałem sobie, że jak dobry duszek działa on na moją korzyść. 
Przypomniałem sobie 
także, że miałem dość rozsądku i zostawiłem jej swój numer telefonu. Na pewno 
nie zobaczą już 
teraz Bena na kursach stolarskich, ale będzie musiał chyba wychodzić czasami z 
domu:
kupić bilety, załatwić wizy, wziąć z banku pieniądze. I choćby zabierał Hartley 
ze sobą, nie 
będzie jej przecież bez przerwy pilnował. Na pewno uda jej się odejść na krótko 
do telefonu 
i zadzwonić do mnie. Wystarczą tylko dwa słowa: „Czekaj. Przyjdę”. Wyobrażając 
sobie 
moment, kiedy usłyszę te słowa, przetrwałem kilka złych chwil. Ciągle karmiłem 
się nadzieją, że 
Hartley w końcu zadzwoni, i dzięki temu ten krótki okres ciągłego wyczekiwania 
stał się znośny.
Ale przypuśćmy, że nic się nie stało... i nic się nie stanie?... Wtedy 
oczywiście muszę coś 
wymyślić, żeby zobaczyć się z Hartley. Nie wiedziałem jeszcze, jak to zrobię, 
byłem jednak 
zdecydowany na wszystko, nawet jeśli miałoby to pociągnąć za sobą ostateczną 
rozprawę 
z Benem. Kiedy myślałem o tej decydującej, być może, rozprawie z Benem, zaczynał 
mnie 
ogarniać lęk, a jednocześnie przyjemne uczucie podniecenia. Wiedziałem bowiem, 
że to już 
ostatnia przeszkoda na mojej drodze i jeśli ją pokonam, moja wygrana będzie 
pewna. To 
„pokonywanie” trochę mnie jednak niepokoiło. W każdym razie muszę się liczyć z 
tym, że będę 
zmuszony użyć siły w obronie własnej. Ben jest z natury bardziej agresywny ode 
mnie, co 
z psychologicznego punktu widzenia daje mu przewagę. On prawdopodobnie lubi się 
bić. Poza 
tym jest ode mnie młodszy. To silny, krzepki facet, choć zaczyna już tyć i 
trochę stracił na 
kondycji, ja zaś jestem zwinny i nadal w doskonałej formie. Praca w teatrze 
wymaga dobrej 
formy, a ja zawsze spełniałem ten warunek i rygorystycznie dbałem o swoją formę, 
niczym 
zapaśnik.
Licząc się z tym, że będę musiał stoczyć walkę w obronie własnej, przetrząsnąłem 
całe 
„Shruff End” w poszukiwaniu odpowiedniego tępego narzędzia. W końcu w każdej 
chwili 
mogłem się spodziewać nie Hartley, lecz Bena. Pomysł, żeby zabić Bena, jeszcze 
nie całkiem 
wywietrzał mi z głowy. Wbrew zdrowemu rozsądkowi i spokojniejszym rozważaniom 
pozostał 
w mojej pamięci głęboki ślad, tyle że nie była to ścieżka pamięci, bo dotyczyła 
przyszłości. Było 
to jakieś „przeczucie” czy coś w rodzaju „ścieżki intencji”, coś, co mogło 
istnieć w umyśle 
kogoś, kto potrafi „pamiętać” przyszłość, tak jak pamiętamy przeszłość. Zdaję 
sobie sprawę, że 
nie bardzo w tym wszystkim można się doszukać sensu, to jednak, co odczuwałem, 
nie było 
racjonalną intencją ani ostrzeżeniem, ani nawet przepowiednią. Wydawało mi się, 
że ktoś zranił 
moją świadomość i teraz sam muszę się z tym uporać. Powstrzymywałem się na razie 
od snucia 
jakichkolwiek planów. Niejasno wyobrażałem sobie moment „pokonania przeszkody” 
jako akt 
uzasadnionej samoobrony. I szukałem jakiegoś tępego narzędzia.
Było to późnym wieczorem następnego dnia po spotkaniu z Perrym i Rosiną. Nieco 
wcześniej poczułem nagle wyraźną pokusę, żeby pójść do hotelu „Pod Krukiem” i za 
przykładem 
Peregrine’a utopić smutek w barze. Czułem wewnętrzną potrzebę spotkania, 
zobaczenia kilku 
zwyczajnych istot ludzkich, które wiodą zwyczajny ludzki żywot: wyjeżdżają na 
urlopy, 
przeżywają miodowe miesiące, kłócą się, mają kłopoty z samochodami i 
ubezpieczeniami. 
Jednakże lękałem się, że zastanę tam jeszcze państwa Arbelow. Wydawało mi się, 
że teraz długo 
będę się mógł obejść bez spotkań z tą parą. Może kiedyś wybiorę się do tego ich 
milutkiego 
teatrzyku w Londonderry, ale bardziej prawdopodobne jest, że tego nie uczynię. 
Nie chciałem iść 
„Pod Czarnego Lwa”, gdyż bliskość Hartley przejmowała mnie bólem, lękałem się 
poza tym 
tamtejszej klienteli, niebezpiecznie wścibskiej, wrogo do mnie nastawionej. Poza 
tym mogłem 
się tam natknąć na Freddiego Arkwrighta. Zresztą przez cały czas musiałem być 
blisko telefonu. 
Poszukiwanie tępego narzędzia zajęło mi przynajmniej trochę czasu.
Pani Chorney pozostawiła na strychu różne rzeczy. Przeszukałem go przy świetle 
dziennym, 
niestety na próżno. Za wanną znalazłem długi metalowy pręt, być może używany 
jako łom, ale 
uznałem, że jest za ciężki i za duży, bym go mógł ukryć w kieszeni płaszcza, jak 
to sobie 
wyobrażałem. Oczywiście, przejrzałem także swoje własne narzędzia, choć niewiele 
tego mam: 
śrubokręty, mały „kobiecy” młotek i ani jednego dłuta. W zapadającym już 
zmierzchu ze świecą 
zacząłem przeszukiwać odkryty przez siebie schowek pod zlewem, służący pewnie do 
przechowywania różnych podręcznych narzędzi. I nagle, grzebiąc w wilgotnym 
próchniejącym 
drewnie i kolonii stonóg, natknąłem się na gruby, ciężki kawałek żelaza, który 
okazał się główką 
młotka. Trzonek, rączka, czy jak tam nazywa się ten drewniany uchwyt, na którym 
obsadza się 
główkę, leżał całkiem osobno. Położyłem obie części młotka na stole. Za oknami 
panowały już 
prawie ciemności. Pojawiła się mgła, przypominająca raczej wielką chmurę, 
pochłaniając resztki 
światła, jakie miało jeszcze do zaofiarowania niebo. Mżył drobny deszczyk i choć 
wiatr nie był 
silny, zdawało się, że mój domek podskakuje, chwieje się i drży, trzeszczy i 
skrzypi jak 
drewniany stateczek. Słyszałem stukot ram okiennych, klekot koralików zasłony, 
kłapanie 
frontowych drzwi oraz jakiś delikatny, bardzo wysoki, metaliczny, wibrujący 
dźwięk, który po 
poszukiwaniach udało mi się zlokalizować. Okazało się, że to dzwonek od drzwi 
frontowych 
wiszący w kuchni. Zaskoczył mnie także inny dźwięk dochodzący z zewnątrz, znad 
morza. Było 
to przeciągłe, powtarzające się buczenie podobne do syreny używanej przez statki 
podczas mgły. 
Nigdy dotąd nie słyszałem syreny tu, na tym naszym dziwnie pustym morzu. Pewnie 
jakiś statek 
zgubił drogę i po chwili ciszy wpadnie nagle z niewyobrażalnym łoskotem na moje 
skały. Wycie 
syreny (jeśli to była syrena) ustało na jakiś czas, ale teraz dochodził do mnie 
inny dźwięk: 
niesamowity, regularnie powtarzający się plusk i huk wody wpadającej do „Kotła 
Minna” 
i wypychanej z niego z ogromną siłą. Postawiłem świecę na stole między główką 
młotka 
i trzonkiem, które oddzielnie wyglądały dziwnie, jak jakieś rytualne przedmioty 
nie znanego 
kultu. Wsłuchiwałem się w głośny, głuchy, regularny huk dochodzący z „Kotła 
Minna”. Był tak 
silny, że wydawał się przenikać moje ciało, zacząłem czuć go w sobie niby mocne 
bicie własnego 
serca, a potem jak groźny, wzmagający się łoskot drewnianych kołatek używanych w 
teatrze 
japońskim.
Nagle ogarnął mnie niepokój, więc postanowiłem zamknąć na klucz drzwi od kuchni. 
Kiedy 
podszedłem do nich i odwróciłem się plecami do palącej się świecy, mogłem 
zobaczyć przez 
okno, co dzieje się na zewnątrz. Zatrzymałem się i przeszył mnie lęk, bo 
ujrzałem ciemną 
sylwetkę w pobliżu drzwi, między moim domkiem a skałami. Już po chwili zdałem 
sobie sprawę, 
że to James. Patrzyliśmy na siebie przez szybę. Zamiast otworzyć drzwi, 
odwróciłem się, 
wziąłem świecę i poszedłem do sieni, żeby poszukać którejś z moich dziwnych lamp 
naftowych. 
Zapaliłem jedną z nich, zgasiłem świecę i dopiero teraz, z lampą w ręce, 
wróciłem do kuchni.
James wszedł już po ciemku do środka i siedział przy stole. Postawiłem lampę, 
podkręciłem 
knot i powiedziałem:
– A, to ty. – Jak gdybym nie zauważył go przedtem albo sądził, że to kto inny.
– Nie masz nic przeciwko temu, że wróciłem? – zapytał.
– Nie.
Usiadłem i zacząłem się bawić młotkiem. James wstał, zdjął marynarkę, która 
nosiła ślady 
deszczu, strzepnął ją i powiesił na oparciu krzesła. Podwinął rękawy koszuli, 
usiadł z powrotem. 
Oparł łokcie na stole i zaczął mi się przypatrywać.
– Co robisz? – spytał.
– Reperuję młotek. – Główka pasowała do trzonka, ale obracała się na nim luźno, 
więc 
w każdej chwili mogła spaść przy użyciu.
– Główka się obluzowała – stwierdził James.
– Zauważyłem.
– Potrzebny ci jest klin.
– Klin?
– Wbij tam drewienko, żeby główka trzymała się mocno. Znalazłem drewienko (w 
domu, nie 
wiem czemu, walało się mnóstwo różnych skrawków drewna), umieściłem w otworze 
i wsadziłem trzonek na miejsce, przytrzymując klin, żeby nie wypadł. Zamachnąłem 
się 
młotkiem. Główka trzymała się mocno.
– Do czego ci jest potrzebny?
– Do zabijania karaluchów.
– Przecież lubisz karaluchy. W każdym razie lubiłeś je, kiedy byliśmy chłopcami.
Wstałem i przyniosłem litrową butelkę czerwonego hiszpańskiego wina. Otworzyłem 
ją 
i postawiłem wraz z dwiema szklankami na stole. W pokoju było zimno, więc 
zapaliłem piecyk 
gazowy.
– Pamiętasz psikusy, jakie robiliśmy... – powiedział nagle James.
– Kiedy?
– Jak byliśmy mali.
Nie mogłem sobie przypomnieć żadnych psikusów, które bym robił z Jamesem. 
Nalałem 
wina i siedzieliśmy tak w milczeniu.
James, nie patrząc na mnie, kreślił palcem jakieś wzory na stole. Może czuł się 
zakłopotany? 
Myśl, że James chociaż raz znalazł się w sytuacji petenta, wprawiła mnie również 
w zakłopotanie. Jednakże nie byłem w nastroju, żeby mu jakoś pomóc. Nadal 
milczeliśmy. 
Zaczynało to już przypominać zebranie kwakrów.
– Słyszysz morze? – zapytał James.
– To ulubiony przez Keatsa cytat z Szekspira. – Zacząłem nasłuchiwać. Huk 
bijących o skały 
fal ustał i teraz docierał do nas regularny ni to syk, ni to zawodzenie, kiedy 
wielkie fale 
metodycznie wpełzały na skały, zwilżały je, po czym opadały z powrotem do morza. 
Wiatr 
musiał się wzmóc. – Tak.
– Masz coś do jedzenia? – zapytał po chwili James.
– Duszone jarzyny.
– Och, to dobrze. Mam już dosyć jajek.
Siedzieliśmy jeszcze przez chwilę, popijając wino. James dolał wody do swojej 
szklanki, ja 
poszedłem w jego ślady. Potem wstałem, żeby podgrzać potrawę z jarzyn. 
(Przyrządziłem ją rano 
na wszelki wypadek, jako „żelazną porcję”, bo dobrze się przechowuje.) I nagle 
uprzytomniłem 
sobie, że machina, którą skonstruowałem tak zmyślnie, żeby na zawsze uwolnić się 
od mego 
kuzyna, nie działa zbyt dobrze.
– Chleba?
– Owszem, poproszę.
– A niech to diabli. Nie ma chleba. Są tylko suchary.
– Nie szkodzi. Mogą być. Zabraliśmy się do jedzenia.
– Kiedy wracasz do Londynu? – zapytał James.
– Nie wiem.
– A co z Hartley?
– A co ma z nią być?
– Nie masz żadnych wiadomości? Nie zmieniłeś zdania?
– Nie.
– Zrezygnowałeś?
– Nie.
– Widziałeś się z nią?
– Byłem u nich na podwieczorku.
– Jak się zachowywali?
– Uprzejmie. Jeszcze wina?
– Dziękuję.
Bałem się, że James zacznie mnie nękać dalszymi pytaniami, ale dał spokój, jakby 
przestało 
go to interesować. Stwierdził ogólnikowo:
– Myślę, że już wkrótce będziesz miał to za sobą. Wykaraskałeś się. Zbudowałeś 
klatkę ze 
swoich potrzeb i zainstalowałeś Hartley w środku na pustej przestrzeni. Otaczają 
ją ze wszystkich 
stron silne uczucia: próżność, zazdrość, chęć zemsty, twoje rozkochanie we 
własnej młodości, ale 
te uczucia nie ogniskują się w Hartley, nawet jej nie dotykają. Ona wydaje się 
ich więźniem, lecz 
w gruncie rzeczy nie czynisz jej żadnej krzywdy. Używasz jej wyobrażenia, lalki, 
wizerunku, to 
swego rodzaju egzorcyzmy. Już wkrótce zaczniesz w niej widzieć złą czarodziejkę. 
I wtedy nie 
pozostanie ci nic innego, jak tylko jej przebaczyć, i będziesz do tego zdolny.
– Dziękuję ci... ale widzisz... tak się składa, że ja nie kocham jej 
wyobrażenia, tylko ją samą, 
a nawet to, co jest w niej straszne.
– To, że woli jego niż ciebie? To byłby wprost wyczyn!
– Nie, szczątki, jatkę, to, co zaprząta jej myśli.
– A cóż takiego może zaprzątać jej myśli? Może po prostu nie mogła zapomnieć o 
tobie, 
gdyż nękało ją poczucie winy? Kiedy uwolniłeś ją od tego, poczuła do ciebie 
wdzięczność, ale 
wtedy odżyła jej własna uraza. Może przypomniała sobie, jak bardzo byłeś 
męczący, i znów 
stałeś się jej obojętny. Nie masz sera?
– James, ty absolutnie nic z tego nie rozumiesz. Ja wcale nie zrezygnowałem, ani 
mi to 
w głowie, nie zmieniłem zdania i nie wykaraskałem się, jak to określiłeś!
– Może zostało ci przeznaczone, byś żył samotnie i był dla wszystkich dobrym 
wujaszkiem 
jak bezżenny ksiądz. Czasem ludzie kończą jeszcze gorzej. Nie masz sera?
– Mam nadzieję, że ja się jeszcze nie kończę! Owszem, jest ser. – Wyjąłem ser i 
postawiłem 
na stole jeszcze jedną butelkę wina.
– A tak na marginesie... – powiedział James – mam nadzieję, że uwierzyłeś w to, 
co ci 
powiedziałem o Lizzie.
Napełniłem szklanki.
– Uważam, że to był jej pomysł, a ty musiałeś się w tej sytuacji zachować jak 
dżentelmen.
James siedział przez chwilę w milczeniu, koncentrując myśli. Wydawało mi się, że 
się 
zastanawiał, czy ma zacząć od nowa opowiadać mi ze szczegółami o tym, jak często 
się spotykali 
i tak dalej. Doszedłem do wniosku, że to nie ma już dla mnie żadnego znaczenia. 
Uwierzyłem 
mu.
– To nie ma znaczenia. Wierzę ci – zapewniłem.
– Przykro mi, że tak się stało – odparł. Nie było to właściwie przeproszenie.
– OK. Wszystko w porządku.
James znów zaczął kreślić palcem jakieś wzory na stole, a ja znowu poczułem się 
nieswojo.
– No, ale powiedz mi o sobie. Co masz zamiar robić? – zapytałem go.
– Wyjeżdżam.
– Ach, rzeczywiście, wspominałeś o tym, że wybierasz się w podróż. Może gdzieś w 
góry, 
gdzie będzie śnieg i demony będą wskakiwać i wyskakiwać z pudełek?
– Kto wie? – James się uśmiechnął. – Ty jesteś człowiekiem morza, a ja 
człowiekiem gór.
– Morze jest czyste. Góry są wysokie. Zdaje się, że zaczynam być pijany.
– Morze wcale nie jest takie czyste – stwierdził James. – Czy wiesz, że delfiny 
popełniają 
czasem samobójstwo, wyskakując na ląd, ponieważ tak bardzo dręczą je pasożyty?
Żałuję, że mi o tym powiedziałeś. To takie poczciwe stworzenia. Nie 
przypuszczałem, że 
i one mają swoje demony. A więc wyjeżdżasz. Odezwij się, jak wrócisz.
– Zrobię to.
– Nie rozumiem tej twojej fascynacji Tybetem.
– Tybetem?
– Tak. To dość dziwne! Przecież to taka prymitywna, zabobonna, średniowieczna 
tyrania.
– Oczywiście, że to prymitywna, zabobonna, średniowieczna tyrania – powtórzył 
James. – 
Nikt tego nie kwestionuje.
– Mam wrażenie, że ty to robisz. Wydaje mi się, że uważasz Tybet za jakiś 
utracony 
buddyjski raj. – Nigdy przedtem nie odważyłbym się powiedzieć czegoś takiego 
Jamesowi. 
Chyba to wino dodało mi odwagi.
– Wcale nie uważam Tybetu za buddyjski raj. Tybetański buddyzm został pod 
wieloma 
względami całkowicie wypaczony. Był to cudowny relikt, ostatnie ogniwo łączące 
nas ze 
światem antycznym, niezwykły, nie tknięty kraj z jedyną w swoim rodzaju religią 
i folklorem. 
Wszystko to zostało zniszczone rozmyślnie, bezlitośnie i doszczętnie. Tak szybka 
bezmyślna 
dewastacja przeszłości zawsze musi budzić żal, bez względu na to, jakie 
przyniesie korzyści.
– Czy mówisz to jako znawca starożytności?
James wzruszył ramionami. Obserwował ćmy krążące wokół lampy.
– Masz tutaj wspaniałe ćmy. Takiej nie widziałem wieki całe. O Boże, biedaczka 
się spaliła. 
Pozwolisz, że zamknę okno? Wtedy nie będą wlatywały do środka. – Zręcznie złapał 
dwie ćmy 
i wypuścił je na zewnątrz, wyrzucił także zwłoki ich pięknej towarzyszki. 
Zamknął okno. 
Zauważyłem, że deszcz przestał padać i trochę się rozpogodziło. Wiatr rozwiał 
mgłę.
– Ale kiedyś z zapałem studiowałeś zabobony – powiedziałem. Czułem, że tego 
wieczoru 
mój kuzyn, mimo że byliśmy trochę zażenowani, jest wobec mnie bardziej szczery 
niż 
kiedykolwiek przedtem.
Cóż to jest w końcu zabobon? – zastanawiał się James, dolewając wina do obu 
szklanek. – 
Co to jest religia? Gdzie się kończy pierwsze i zaczyna drugie? Jak można 
odpowiedzieć na to 
pytanie w przypadku chrześcijaństwa?
– Aleja miałem na myśli to, że byłeś badaczem... nie... – O co mi chodziło? Nie 
potrafiłem 
sprecyzować swego pytania.
– Oczywiście – podchwycił James. Na niego wino wywierało wręcz przeciwny efekt: 
czyniło 
go bardziej rozmownym. – Masz rację, że używasz wciąż słowa „zabobon”. Jest to 
pojęcie 
podstawowe. Zapytałem, gdzie się to pierwsze kończy, a drugie zaczyna. 
Przypuszczam, że 
niemal każda religia to w istocie zabobon. Religia jest potęgą, musi nią być, 
potęgą, która może 
przekształcić człowieka, a nawet go zniszczyć. Ale to także jej zguba. 
Wykorzystywanie tej 
potęgi jest niebezpieczną igraszką. Krótka ścieżka jest jedyną ścieżką, za to 
bardzo stromą.
– Myślałem, że ludzie religijni czują się słabi, i dlatego muszą czcić coś 
potężnego.
– Tak im się wydaje. Czciciel obdarza przedmiot swej czci prawdziwą, nie 
wyimaginowaną 
mocą; taki jest sens dowodu ontologicznego, jedna z najbardziej niejasnych idei, 
jakie światły 
człowiek kiedykolwiek wymyślił; lecz ta moc jest czymś strasznym. Bóg składa się 
z naszych 
namiętności i naszych przy wiązań. Kiedy jedna więź zostaje zerwana, zjawia się 
inna na 
pocieszenie. Nigdy nie rezygnujemy całkowicie z jakiejś przyjemności, zamieniamy 
ją tylko na 
inną. Każda duchowość zawsze ulega degeneracji i przeistacza się w magię, a 
stosowanie magii 
pociąga za sobą automatycznie odpłatę, nawet jeśli umysł został oczyszczony z 
bardziej 
prymitywnych praktyk. Biała magia jest czarną magią. Każde nieumiejętne 
mieszanie się do 
świata duchów może zrodzić demony, które będą nękać innych. Demony użyte do 
czynienia 
dobra mogą się kręcić w pobliżu i potem wyrządzać krzywdę. Największym 
osiągnięciem jest 
absolutne wyrzeczenie się samej magii, koniec tego, co ty nazywasz przesądem. 
Ale jak to się 
dzieje? Bóg rezygnuje ze swej mocy i zaczyna oddziaływać na świat w sposób 
negatywny. Dobro 
trudno sobie wyobrazić.
Może to James był w końcu pijany?
– No cóż, nie rozumiem nawet połowy z tego, co powiedziałeś – stwierdziłem. – 
Pewno 
jestem po prostu staromodnym ekschrześcijaninem, ale zawsze sądziłem, że Bóg ma 
związek 
z miłością do ludzi, a czyż to nie stanowi jakiejś więzi?
– Och, tak – potwierdził James, trochę, jak mi się wydawało, zbyt wymijająco – 
tak... – Dolał 
sobie jeszcze wina. Otworzyliśmy już następną butelkę.
– Całe to rezygnowanie z przywiązali wcale nie kojarzy mi się ze zbawieniem i 
wolnością, 
a raczej ze śmiercią.
– No cóż, Sokrates powiedział, że musimy się ćwiczyć w umieraniu. – W słowach 
Jamesa 
zaczynała pobrzmiewać impertynencja.
– Ale ty sam... – podjąłem. Chciałem koniecznie pozostać przy nim i sprowadzić 
całą tę 
górnolotną metafizykę na ziemię, a także zaspokoić swoją ciekawość, kiedy James 
choć raz stał 
się rozmowny. – Ty sam w końcu kochasz ludzi, bo dlaczego miałbyś nie kochać, 
chociaż Bóg 
wie, kogo kochasz, jesteś przecież taki cholernie tajemniczy. Nigdy nie 
przedstawiłeś mi żadnego 
ze swych przyjaciół ze Wschodu.
– Oni mnie nigdy nie odwiedzają.
– Owszem, odwiedzają. Widziałem kiedyś u ciebie takiego chudego faceta z brodą. 
Siedział 
w jednym z pokoi w głębi.
– Ach, chodzi ci o niego... – zbagatelizował moją uwagę James. – To był po 
prostu pewien 
Tulpa.
– Pewnie członek jakiegoś prymitywnego szczepu... A skoro już jesteśmy przy 
Tulpach, to 
jak to było z tym Szerpą, do którego, jak mówi Toby Ellesmere, tak się 
przywiązałeś? Tym, który 
umarł w górach?
James milczał przez chwilę i już myślałem, że posunąłem się za daleko, ale nie 
przerywałem 
tego milczenia. Słychać było morze, o wiele teraz spokojniejsze.
– No cóż – odezwał się wreszcie James. – No cóż – powtórzył jeszcze raz i znów 
zamilkł. 
Widziałem, że najwyraźniej zamierza coś powiedzieć, więc czekałem cierpliwie. – 
Niewiele 
można powiedzieć o tej historii – rzekł raczej niezadowolony – ale zaraz to 
zrobię. Wiesz 
pewnie, że niektórzy buddyści wierzą, iż każda ziemska więź, jeśli przetrwa do 
śmierci, 
przywiązuje cię do Kręgu i uniemożliwia osiągnięcie wyzwolenia.
– Ach, chodzi o Krąg Wcieleń.
– Duchowej przyczynowości. Ale to tylko tak na marginesie.
– Pamiętasz, że zapytałem cię kiedyś, czy wierzysz w reinkarnację, a ty mi 
powiedziałeś...
– Ten Szerpa, o którego pytasz – przerwał mi James – nazywał się Milarepa. Nie 
było to jego 
prawdziwe imię. Ja go tak nazwałem na cześć... na cześć pewnego poety, którym 
się zachwycam. 
Milarepa był moim służącym. Musieliśmy gdzieś razem wyruszyć. Było to zimą i 
wysoko 
położone górskie szlaki zasypał śnieg, co prawie uniemożliwiało wyprawę...
– Czy to była jakaś wojskowa misja?
– Musieliśmy się przedostać przez przełęcz. Wiesz pewnie, że w Indiach, w 
Tybecie, ludzie 
znają różne sztuczki... prawie każdy może się ich nauczyć, jeśli ma dobrego 
nauczyciela i jest 
dosyć wytrwały.
– Sztuczki?
– Tak. Wiesz chyba, o co mi chodzi... na przykład ta indiańska sztuczka z lassem 
i różne 
inne...
– Ach, o takie sztuczki ci chodzi.
– Na czym polega taka sztuczka? Jak już powiedziałem, wszyscy ludzie mogą się 
ich 
nauczyć, choć czasem jest to bardzo męczące... ale zapewniam cię, że to nie ma 
nic wspólnego 
z... z...
– Z czym?
– Jedna z takich sztuczek polega na podniesieniu ciepłoty ciała dzięki 
koncentracji 
umysłowej.
– Jak to się robi?
– Jest to bardzo pożyteczna umiejętność w prymitywnym kraju, podobnie jak 
umiejętność 
marszu przez czterdzieści osiem godzin, pięć mil na godzinę, bez jedzenia, picia 
i odpoczynku.
– Nikt czegoś takiego nie potrafi!
– A umiejętność utrzymania ciepłoty ciała siłą woli oczywiście bardzo się 
przydaje podczas 
zimowej wyprawy.
– Przypomina mi to dobrego króla Wacława!
Musiałem przebyć tę przełęcz, więc postanowiłem zabrać Milarepę ze sobą. 
Wiedziałem, że 
będzie trzeba spędzić noc na śniegu. Miałem go nie brać, ale doszedłem do 
wniosku, że potrafię 
wytworzyć wystarczającą ilość ciepła, by utrzymać przy życiu nas obu.
– No i...?
– Dostaliśmy się na przełęcz i tam zaskoczyła nas zadymka śnieżna. Sądziłem, że 
nic nam 
nie grozi. Niestety stało się inaczej. Za mało było tego ciepła dla nas obu. 
Milarepa umarł 
w nocy. Umarł w moich ramionach.
– O Boże – westchnąłem. Nie wiedziałem, co więcej powiedzieć. W głowie mi się 
kręciło, 
czułem, że jestem już bardzo pijany i śpiący. Słyszałem głos Jamesa, który 
jeszcze coś mówił, ale 
wydawało mi się, że jego głos dociera do mnie z bardzo daleka. Usłyszałem 
jeszcze słowa:
– On mi ufał... To moja próżność go zabiła... Za nasze winy płacimy samoczynnie. 
One się 
dobiorą do byle skazy. Zwolniłem uścisk... puściłem go. Krąg jest sprawiedliwy.
W tym momencie głowa opadła mi na stół i najspokojniej zasnąłem.
Kiedy się obudziłem, był dzień. Słońce jeszcze nie wzeszło. Kuchnia tonęła w 
jasnoszarym 
brzasku. Zobaczyłem poplamiony winem stół, brudne naczynia, pokruszony ser. 
Wiatr ustał, 
morze się uspokoiło. James zniknął.
Zerwałem się, zacząłem wołać, wybiegłem na trawnik, wróciłem do domu, znów go 
wołałem. Wybiegłem frontowymi drzwiami ku drodze na grobli. W bladym szarym 
brzasku 
ujrzałem skały, drogę i Jamesa wsiadającego właśnie do auta. Zatrzasnął 
drzwiczki. Zawołałem 
go i pomachałem mu ręką. James dostrzegł mnie. Opuścił szybę i pomachał mi 
także, ale włączył 
już motor i samochód ruszył.
– Daj znać, jak wrócisz! – krzyknąłem.
– Dobrze. Do widzenia! – Pomachał mi wesoło. Bentley pomknął szybko, wziął 
zakręt 
i odgłos silnika ucichł.
Wróciłem wolno do domu. Dopiero teraz uświadomiłem sobie, jak okropnie boli mnie 
głowa 
i jak mi się w niej kręci. Nic dziwnego, gdyż, jak ustaliłem później, wypiliśmy 
z Jamesem prawie 
pięć litrowych butelek wina. Ciągle migało mi szybko przed oczami mnóstwo 
plamek. Wszedłem 
do domu, dotarłem do kuchni i usiadłem znowu przy stole, opierając głowę na 
dłoniach. 
Zacząłem się zastanawiać, gdzie mógłbym znaleźć szklankę wody i kilka aspiryn. W 
końcu 
wstałem, znalazłem to, czego szukałem, i usiadłem z powrotem. Zdrzemnąłem się.
Wzeszło słońce. Znowu się obudziłem. Siedziałem nadal przy stole z głową opartą 
o blat. 
Czułem ostry ból w karku. Uświadomiłem sobie, że miałem dziwny sen. Śniło mi 
się, że 
zamarzłem na śmierć podczas śnieżnej burzy. Dopiero po chwili przypomniałem 
sobie, że James 
opowiedział mi bardzo dziwną historię o pewnej wyprawie w Tybecie. Niejasno 
majaczyło mi 
w głowie mnóstwo dziwnych rzeczy, które mówił James. Wstałem. Okropnie kręciło 
mi się 
w głowie. Wdrapałem się po schodach na górę, położyłem się na łóżku i zapadłem w 
jakąś 
śpiączkę. Kiedy się ocknąłem, nie wiedziałem, czy to ranek czy popołudnie. 
Zawroty głowy 
zmniejszyły się, ale czułem się jak obłąkany. Zszedłem na dół, do kuchni, 
zjadłem trochę sera 
i wróciłem do łóżka.
O tym, co się działo później, mam jeszcze bardziej mętne wyobrażenie. Musiałem 
przeleżeć 
w łóżku wiele godzin. Pamiętam, że obudziłem się w środku nocy i widziałem 
świecący księżyc. 
Następnego dnia zszedłem na dół wczesnym rankiem i nagle pomyślałem, a może 
przyszło mi to 
do głowy jeszcze w nocy, że skoro całkiem zarzuciłem pływanie w morzu, to 
najwyższy czas, 
żebym się wykąpał. Nie chciało mi się nosić ciepłej wody do łazienki, ale tym 
razem udało mi się 
wyciągnąć spod schodów starą wanienkę do nasiadówek pani Chorney i zacząłem 
grzać wodę 
w rondlach na kuchence gazowej. Nagrzałem już połowę wody potrzebnej mi do 
kąpieli, gdy 
nagle poczułem ostry ból w klatce piersiowej. Myślałem, że zemdleję. 
Zrezygnowałem z kąpieli 
i zrobiłem sobie herbaty. Nie mogłem jednak nic jeść. Trochę mnie mdliło, więc 
postanowiłem 
wrócić do łóżka. Teraz już byłem pewny, że mam gorączkę, niestety, nie miałem 
termometru. 
Postanowiłem nie wstawać. Czułem się tak, jakbym leżał w hamaku na targanym 
sztormem 
statku. Miałem jakieś niewyraźne kolorowe sny czy wizje i nigdy nie byłem pewny, 
czy oczy 
mam zamknięte czy otwarte. Zastanawiałem się, czy jestem poważnie chory. Teraz 
miałem już 
telefon, za to nie miałem do dyspozycji lekarza. Nie chciałem wzywać tego, który 
oglądał mnie 
wtedy o drugiej nad ranem po „wypadku”. Zresztą nie znałem jego nazwiska. 
Zacząłem się 
zastanawiać, czy nie zadzwonić do swego londyńskiego lekarza i nie opisać mu 
symptomów 
mojej choroby. Doszedłem jednak do wniosku, że to nic nie da, gdyż objawy były 
nieciekawe 
i nie mogłem liczyć na to, żeby mogły zainteresować mego lekarza. Pocieszałem 
się myślą, że 
bez wątpienia złapałem grypę czy coś takiego, na co zapadł James po mojej 
morskiej przygodzie, 
i że choroba Jamesa nie trwała długo.
Moja trwała chyba jednak dłużej. W każdym razie kilka dni przeleżałem kamieniem 
w łóżku; 
nie chciało mi się ruszyć, nie mogłem nic jeść. Nikt mnie nie odwiedził, nikt 
nie zatelefonował. 
Powlokłem się do psiej budy, ale nikt do mnie także nie napisał. Może 
przedłużono wolne dni na 
poczcie albo doszło do strajku pocztowców. Nie martwiłem się zbytnio tym brakiem 
wiadomości. Całkowicie absorbowała mnie choroba. Na razie absorbowała mnie tak 
bardzo, jak 
gdyby to było coś, nad czym pracowałem. Przestałem się nawet nią przejmować, bo 
tak jak 
przewidywałem, w moim zdrowiu zaczęła już następować poprawa. Mogłem znów 
schodzić na 
dół, nie odpoczywając na każdym stopniu, ucieszyłem się także, gdyż poczułem 
głód. 
Z przyjemnością zjadłem kilka sucharów.
Tego samego dnia, a może nazajutrz, pamiętam, że czułem się już bardziej 
normalnie i byłem 
trochę silniejszy, rano zadzwonił telefon. Teraz już rozpoznawałem doskonale ten 
dziwny 
dźwięk. Myślałem nieustannie o Hartley, toteż kiedy rozległ się okropny, 
przenikliwy dzwonek, 
pomyślałem od razu: Nareszcie.
Pobiegłem, potykając się, do biblioteki. Chwyciłem słuchawkę, opuściłem ją, 
podniosłem 
znowu.
– Halo!
– Halo, Charles? To była Lizzie.
Zaczekaj chwileczkę – powiedziałem. Postawiłem aparat na jakichś książkach i 
usiadłem, 
żeby się uspokoić i zebrać myśli. Ze zdenerwowania rozbolał mnie żołądek i 
wiedziałem, że ból 
tak prędko nie ustąpi. Wszystko teraz było pilne.
– Przepraszam cię, Lizzie, musiałem zakręcić gaz.
– Charles, dobrze się czujesz?
– Tak. Dlaczego miałbym się nie czuć dobrze? Miałem grypę, ale już jest mi 
lepiej. A co 
u ciebie? Wszystko w porządku?
– Tak. Jestem „Pod Czarnym Lwem”. Czy mogę do ciebie przyjść?
– Nie, zaczekaj, ja przyjdę do ciebie. Która to godzina? – Mój zegarek stanął 
kilka dni temu.
– Och, dziesiąta czy coś koło tego.
– Czy już jest otwarte?
– Co? A, bar. Nie, ale otworzą, zanim dojdziesz.
– Zaraz tam będę.
Kiedy usłyszałem głos Lizzie, ogarnęło mnie szalone pragnienie, żeby wyjść z 
domu. 
Pobiegłem do kuchni i przejrzałem się w małym lusterku wiszącym nad zlewem. Nie 
goliłem się 
w czasie choroby i przez te kilka dni urosła mi obrzydliwa rudawa broda. 
Ogoliłem się więc, co 
chwila się zacinając, i uczesałem. Znalazłem bardzo pogniecioną marynarkę i 
portfel. Świeciło 
wodniste słońce, ale powietrze było chłodne. Wybiegłem z domu i, przebywszy 
szybko drogę na 
grobli, ruszyłem w stronę wioski. Już wkrótce przestałem biec, gdyż obłok 
zmęczenia spowił 
moje ciało i zakręciło mi się w głowie. Zwolniłem kroku, oddychałem ostrożnie. 
Dopiero teraz 
przyszło mi do głowy i zacząłem się zastanawiać, czy to nie James dał znać 
Lizzie, żeby mnie 
odwiedziła. Ucieszyłem się, stwierdziwszy, że zupełnie mnie to nie interesuje, 
przestałem więc 
o tym myśleć. Kiedy skręciłem w ulicę wioski, pierwszą rzeczą, jaką ujrzałem, 
był żółty 
volkswagen Gilberta zaparkowany przed barem „Pod Czarnym Lwem”.
Lizzie zobaczyła mnie i wybiegła mi na spotkanie. Spostrzegłem Gilberta 
stojącego 
z głupawym uśmiechem w drzwiach baru. Jaką rolę miałem odegrać w tej komedii? 
Uśmiechnąłem się, byłem zupełnie spokojny. Czułem się tak, jak się człowiek 
czasem czuje we 
śnie: nie może sobie przypomnieć, co ma robić, ale jest pewny, że da sobie radę, 
że coś 
zaimprowizuje.
– Jak się masz, Lizzie! Patrzcie państwo, i Gilbert także tu jest! Jak to miło!
– Charles, źle wyglądasz, jesteś chudy i blady.
– Miło to słyszeć. Trochę chorowałem.
– Czy nie powinieneś jeszcze poleżeć w łóżku?
– Nie, czuję się już doskonale. Jak to miło zobaczyć was tu znów oboje. Co za 
niespodzianka!
– Witaj, drogi Charlesie – powiedział Gilbert do mnie. Był trochę zakłopotany, 
na jego 
przystojnej, porytej licznymi zmarszczkami twarzy malowało się nerwowe poczucie 
winy 
i jednocześnie lubości. Przypominał złajanego psa. Gdyby go poklepać, zacząłby 
od razu skakać 
i szczekać ze szczęścia.
– Charles wygląda na chorego.
– Mam nadzieję, że nie rozsiewasz bakcyli?
– Ach, nie, nie.
– Siedzieliśmy na dworze. W słońcu jest całkiem ciepło.
– Jak to miło.
– Czego się napijesz, Charles? – zapytał Gilbert. – Nie, nie, siedź, jesteś 
chory, ja przyniosę. 
Co byś powiedział na odrobinkę jabłecznika? A może jest dla ciebie zbyt słodki?
– Tak, doskonale, dziękuję. Lizzie, co za rozkosz zobaczyć cię tu znowu. 
Cudownie 
wyglądasz.
Niektóre kobiety potrafią zmieniać swój wygląd w sposób zdumiewający. Jak już 
wspominałem, Lizzie właśnie do nich należała. Czasem są zdecydowanie brzydkie, a 
czasem 
naprawdę piękne. Lizzie była dziś piękna, wyglądała młodo, promiennie, jak 
pulchniutkie 
książątko. Miała na sobie czarne spodnie i długą koszulową bluzkę w niebiesko-
zielone paski. 
Włosy poskręcały się jej od wiatru w drobniutkie loczki. Na jej twarzy, podobnie 
jak na twarzy 
Gilberta, malowała się jakaś psia niepewność, a ponadto nieco przepraszającej, 
figlarnej ufności.
Usiedliśmy na drewnianej ławce przed barem i patrzyliśmy na siebie: ja lekko 
uśmiechnięty, 
a ona napięta, z błyszczącymi oczami.
Czułem się wystawiony, jak nigdy dotąd, na pokaz miejscowym obywatelom, ale w 
tej 
chwili było ich tu niewielu.
– To miło, że do mnie zadzwoniłaś – powiedziałem. – Czyżbyście tędy 
przejeżdżali? 
Wybacz, że nie zapraszam was do siebie, niestety, nie czuję się na siłach 
przyjmować gości.
– Nie, nie, musimy wracać na autostradę. Gilbert ma się z kimś spotkać w 
Edynburgu. Będą 
tam grali podczas festiwalu tę jego sztukę.
– Coś takiego!
– Och, Charles, najdroższy mój, kochany, przebaczasz mi, prawda?
– Co mam ci przebaczyć, Lizzie?
– Ale przebaczasz, prawda?
– Tak, jeśli to konieczne, tylko że naprawdę nie mam pojęcia, o co chodzi. Co za 
handlarka 
tajemnic z ciebie! Ale oto właśnie nasz kochany Gilbert z trunkami.
Lizzie i Gilbert przyjechali po to, żeby ich „rozgrzeszyć”. Siedzieli 
uśmiechnięci, wpatrując 
się we mnie, jak dwoje dzieci, które czekają, żeby im dać świadectwo 
przebaczenia, żeby już 
mogli odbiec, fikając, bawiąc się i wymachując nim w powietrzu. Pragnęli, żebym 
ich kochał 
i żebym usunął plamę z ich szczęścia. Jakże dogłębnie musieli przedyskutować 
całą sprawę, 
zanim zwrócili się do mnie tak oficjalnie. Patrzyłem na nich jak na dwoje małych 
dzieci i nagle 
poczułem się stary. A może istotnie znacznie się postarzałem od czasu, gdy 
przyjechałem tu, nad 
morze?
Straciłem Lizzie, ale jak się to stało i kiedy? Może powinienem chwycić się jej 
od samego 
początku? Ale może jej naprawdę bardziej odpowiada Gilbert? Może woli żyć z nim? 
A może za 
bardzo ją przestraszyłem, odprawiając wtedy z Jamesem? Lizzie postawiła na 
spokój i szczęście. 
Nie życzyła sobie już więcej strachów, i nie mogłem jej mieć tego za złe. 
Wiedziałem, że James 
stworzył barierę między nami, chociaż między nimi nic naprawdę nie było. Tego 
„nic” miałem 
bardziej niż dosyć! Z Jamesem zawsze wszystko tak się kończyło. Zawsze psuł mi 
wszystko, 
wystarczyło, że dotknął czegoś małym palcem. Być może nie mogłem zapomnieć o 
tym, co 
zawsze myślałem w czasach dzieciństwa: James wciąż musi być górą. Oczywiście, 
mój kuzyn nie 
miał złych intencji, lecz samo kłamstwo okazało się fatalną skazą na naszych 
stosunkach. 
Prawdopodobnie nie straciłem Jamesa, ale straciłem Lizzie. Skutecznie ją 
„spławiłem”, co 
zresztą zamierzałem uczynić już wcześniej. Przypomniałem sobie teraz z trudem, 
że chciałem 
„spławić” Lizzie w związku z Hartley. Wybiegłem wtedy rankiem z domu, bo 
doszedłem do 
wniosku, że nie wytrzymam tam ani sekundy dłużej z powodu Hartley. Choroba 
wyznaczyła mi 
okres oczekiwania, teraz jednak już nastał kres. Telefon Lizzie stał się 
mimowolnym sygnałem, 
wezwaniem do rozpoczęcia akcji. Dla mnie i dla Hartley wybiła godzina.
Tymczasem siedziałem, wpatrując się w Lizzie. Oboje się uśmiechaliśmy, ona 
uśmiechała się 
niewinnie, pełna nadziei, nie zdając sobie sprawy z tego, co się stało. Zapewne 
wyobrażała sobie, 
że może mnie zatrzymywać przy sobie i nie zatrzymywać, mieć mnie i nie mieć. 
Każdy układ był 
dobry, więzi zostały zerwane. Przypomniało mi się, co powiedział James: że moim 
przeznaczeniem jest żyć samotnie i być dla wszystkich dobrym wujaszkiem.
– A więc cieszycie się, że odwiedziliście dobrego wujaszka? – spytałem.
Roześmieli się. Ja także. I tak śmieliśmy się wszyscy razem. Lizzie ściskała mi 
rękę. 
Udzieliłem im pozwolenia na szczęście i widziałem, jacy są mi za to wdzięczni, 
jacy zadowoleni. 
Wszyscy „byli cali w skowronkach”. Wszyscy, oprócz mnie.
Jabłecznik był za słodki i dość mocny. Zaczynał mi już uderzać do głowy. Stałem 
się 
jowialny, zachowywałem się coraz swobodniej. I nagle przypomniałem sobie o 
Tytusie, i to 
w sposób niemal uroczysty, jak gdyby ktoś przyniósł mi jego odciętą głowę na 
półmisku. James 
powiedział mi coś o Tytusie, ale nie mogłem sobie przypomnieć co. Przyczynowość 
zabija. Krąg 
jest sprawiedliwy. Pamiętam krzyk Lizzie tamtego dnia. Może w końcu to przez 
Tytusa straciłem 
Lizzie? Bo ona uważała, że ja jestem winny tej śmierci, i może było już dla niej 
tego wszystkiego 
za wiele. Jak ściśle to wszystko było powiązane. Istna pajęczyna przyczyn. A 
teraz Lizzie 
krzyczała z radości. No cóż, musiała się pogodzić, wszyscy musieliśmy się 
pogodzić z tą 
śmiercią. Tytus był dla nas kimś obcym i nie zabawił wśród nas długo.
Przez chwilę gawędziliśmy, papląc jak starzy przyjaciele. Gilbert dostał dobrą 
rolę w jakimś 
serialu telewizyjnym, który najprawdopodobniej będzie się ciągnął w 
nieskończoność. Mieli 
zamiar odnowić mieszkanie. Lizzie zaczęła znów pracować dorywczo w szpitalu. 
Zaprosili mnie 
na obiad. Nie mówili o Hartley. Dyskretne przemilczanie tego tematu 
przypieczętowało jak 
gdyby moją separację od nich, chociaż trudno było sobie wyobrazić, co mogli mi 
na ten temat 
rzec.
Zapytałem, która godzina, wyjąłem z kieszeni swój zegarek naręczny i nastawiłem 
go 
według zegarka Lizzie. Powiedzieli, że muszą już jechać, więc odprowadziłem ich 
do 
samochodu. Lizzie chciała się do mnie przytulić, ale wsadziłem ją do auta, 
poklepując po 
ramieniu. Myślę, że Gilbert miał ochotę mnie pocałować. Pomachałem im dłonią na 
pożegnanie. 
Wydawało mi się, jakby wraz z ich odjazdem coś się skończyło.
Ruszyłem ulicą w stronę kościoła i drogi, która prowadziła do bungalowów. 
Doszedłem już 
prawie do rogu, gdy ktoś z tyłu dotknął mojego ramienia. Odwróciłem się 
zaskoczony. To była 
jakaś kobieta, która na pierwszy rzut oka wydała mi się całkiem nieznajoma. 
Dopiero po chwili 
rozpoznałem w niej właścicielkę sklepu. Biegła za mną, bo chciała mi oznajmić, 
że wreszcie ma 
w sprzedaży świeże brzoskwinie.
Kiedy zacząłem podchodzić na wzgórze, poczułem się nagle bardzo zmęczony i 
ociężały. 
Może po chorobie powinienem odpocząć jeszcze jeden dzień? Może nie powinienem 
był pić tego 
jabłecznika? Może Lizzie i Gilbert zużyli zapas moich sił i przetworzyli je w 
swoją witalność, 
zdolność zmieniania świata i przetrwania? Zabrali jakąś cząstkę mojej osoby, by 
jej teraz użyć do 
swoich własnych celów. Może powinienem się cieszyć, że inni ludzie mogą się w 
ten sposób 
karmić moją substancją.
Byłem zupełnie nie przygotowany i nieodpowiednio ubrany, ale wiedziałem, że to, 
co 
zamierzałem teraz zrobić, jest nieuniknione. Nie mogłem odkładać tego spotkania, 
nie mogłem 
prosić i błagać o jeszcze jedną szansę. Już sam ciężar mego ciała wydawał mi się 
brzemieniem 
trudnym do udźwignięcia. Nie miałem właściwie pojęcia, co zamierzam zrobić. Nie 
wziąłem ze 
sobą żadnego tępego narzędzia, w pobliżu nie czekała taksówka. Znalazłem się w 
punkcie, do 
którego nie dotarłem nigdy dotąd. Byłem tak zrozpaczony, że gotów byłem poważyć 
się na 
wszystko. I błogosławiłem ten stan ducha.
Wspinałem się mozolnie pod górę, patrząc na ogrody, kwiaty i ogrodowe furtki. 
Zauważyłem, jak bardzo różniły się te domki od siebie. Jeden miał owalną 
witrażową szybkę we 
frontowych drzwiach, inny ganeczek obrośnięty geranium, jeszcze inny wystające 
pionowe 
okienka na strychu. Wreszcie dotarłem do niebieskiej furtki „Nibletts”, z jej 
irytująco 
skomplikowaną zasuwką.
Zasłony w sypialniach od frontu były częściowo zaciągnięte w jakiś dziwny 
sposób. 
Zadzwoniłem. Dzwonek też zabrzmiał inaczej. Jak szybko zdałem sobie sprawę, że 
dom jest 
pusty? Na pewno wcześniej, zanim upewniłem się co do tego, zaglądając przez 
szparę między 
zasłonami do większej sypialni i stwierdzając, że wszystkie meble zniknęły.
Wróciłem do drzwi frontowych i, nie wiem czemu, jeszcze kilka razy nacisnąłem 
dzwonek, 
wsłuchując się w jego dźwięk rozbrzmiewający echem w tym opuszczonym domu.
– Och, przepraszam, czy pan szuka państwa Fitch?
– Tak – odpowiedziałem kobiecie w fartuchu, która stała oparta o płot w ogródku 
przed 
sąsiednim domkiem.
– Oni wyjechali. Wyemigrowali do Australii – rzekła z dumą.
– Wiedziałem, że wyjeżdżają. Ale miałem nadzieję, że ich jeszcze zastanę.
– Sprzedali dom. Zabrali ze sobą pieska. Musiał oczywiście przejść kwarantannę.
– Kiedy wyjechali?
Wymieniła datę. Od razu sobie uświadomiłem, że stało się to wkrótce po mojej 
wizycie 
u nich. A więc skłamali, podając mi datę wyjazdu.
– Dostałam od nich kartkę – oznajmiła z dumą kobieta. -
Przyszła dziś rano. Chce pan zobaczyć? – Przyniosła kartkę, żeby mi ją pokazać.
Po jednej stronie był gmach opery w Sydney, po drugiej zaś wypisane ręką Hartley 
słowa: 
„Właśnie dotarliśmy na miejsce. Sydney jest chyba najpiękniejszym miastem, jakie 
kiedykolwiek 
widziałam. Jesteśmy tacy szczęśliwi!” Podpisali się oboje: Ben i Hartley.
– Śliczna kartka – powiedziałem, oddając pocztówkę kobiecie.
– Tak, ładna. Ale mnie wystarcza Anglia. Czy pan jest ich krewnym?
– Kuzynem.
– Tak sobie pomyślałam. Jest pan trochę podobny do pani Fitch.
– Szkoda, że już ich nie zastałem.
– Niestety, nie znam ich adresu. Tak to już bywa. Jak ludzie wyjadą, to ślad po 
nich ginie, 
prawda?
– No cóż, bardzo pani dziękuję.
– Myślę, że napiszą do pana.
– I ja tak myślę. A więc do widzenia.
Kobieta weszła do domu, ja wróciłem na ścieżkę. Róże już sprawiały wrażenie 
zaniedbanych, na krzakach pełno było suchych kwiatów. Zauważyłem niezwykły 
kamień na pół 
zagrzebany w ziemi. Podniosłem go. Był to ten sam różowy kamyk pokryty 
szachownicą białych 
linii, który kiedyś dałem Hartley, a potem przyniosłem w plastykowej torbie tego 
strasznego 
dnia. Włożyłem kamyk do kieszeni.
Obszedłem dom, udając się do tylnej części ogrodu, stanąłem na wycementowanym 
tarasie 
przed dużym oknem i zajrzałem do środka. I tutaj też zostawiono zasłony 
częściowo ściągnięte, 
ale mogłem zajrzeć przez szparę między nimi do pustego pokoju. Drzwi do sieni 
były otwarte, 
tak że widziałem wyblakłe miejsce na wy tapetowanej ścianie, gdzie wisiał sztych 
przedstawiający średniowiecznego rycerza. Ogarnęło mnie przemożne pragnienie, 
żeby wejść do 
środka. Może Hartley zostawiła jakąś wiadomość albo przynajmniej jakiś znaczący 
ślad swojej 
obecności?
Kuchenne drzwi były zaryglowane, a okna w saloniku dobrze zamknięte, ale okno 
kuchenne 
ruszało się trochę. Przyniosłem drewnianą skrzynkę z pustej poza tym szopy i 
stanąłem na niej, 
tak jak Tytus stanął kiedyś, żeby zajrzeć przez dziurę w płocie... „Stanąłeś na 
skrzynce, prawda?” 
„Tak, stanąłem na skrzynce”. Pociągnąłem ramę okna ku sobie i wsunąłem palec w 
szparę. Okno 
się otworzyło, gdyż nie zamknięto go porządnie od wewnątrz. Przełożyłem nogę 
przez parapet 
i w chwilę później stałem już w kuchni, dysząc z przejęcia. W całym domu 
panowała okropna 
cisza. W kuchni było pusto, niezbyt czysto, woda kapała z kranu, kłaczki kurzu 
przesuwały się po 
podłodze w przeciągu od okna. Otworzyłem spiżarnię. Na półkach pojawiły się już 
ślady pleśni. 
Obszedłem dookoła salon, zajrzałem do sypialni. Nie znalazłem nic, nawet 
chusteczki, nawet 
spinki do włosów, żadnego memento mojej miłości. Wszedłem do łazienki i 
popatrzyłem na 
plamę na wannie. Wreszcie jednak znalazłem coś interesującego. W miejscu gdzie 
kończyło się 
linoleum, przy samej ścianie, zauważyłem coś białego i cienkiego. Pochyliłem się 
i wyciągnąłem 
spod linoleum list. Rozprostowałem go ostrożnie i przyjrzałem mu się dokładnie. 
Był to mój 
ostatni list do Hartley. Nie otwarty. Oglądałem go przez chwilę, chciałem 
sprawdzić, czy go 
przypadkiem nie otworzono i nie zaklejono z powrotem, jak to czasem z listami 
bywa. Lecz nie, 
nie był otwierany.
Już miałem schować list do kieszeni, ale się rozmyśliłem. Podarłem go na cztery 
części, 
wepchnąłem głęboko do muszli klozetowej i spuściłem wodę.
Wróciłem do kuchni, zamknąłem dobrze okno i wyszedłem frontowymi drzwiami. 
Kobieta 
z sąsiedniego domu patrzyła na mnie z wyrzutem, a potem nawet otworzyła okno i 
obserwowała 
mnie, kiedy schodziłem ze wzgórza.
Znalazłszy się na dole, skręciłem w prawo, w uliczkę prowadzącą do wioski. Nagle 
spostrzegłem jakąś postać idącą w moją stronę. Wiedziałem, że jest to ktoś mi 
znajomy, i wcale 
nie ucieszyłem się na jego widok, był to bowiem Freddie Arkwright. Za późno na 
ucieczkę. 
Freddie już mnie spostrzegł i rzucił się ku mnie.
– Pan Arrowby!
– Patrzcie państwo! Przecież to Freddie!
– Ach, panie Arrowby, tak się cieszę, że pana widzę. Jakoś nie mogłem się na 
pana nigdy 
dotąd natknąć. Wiem, że pan tu jest. Byłem w Whitsun, miałem nadzieję, że tam 
pana spotkam. 
Co za szczęście, że pana spotkałem teraz!
– No cóż, Freddie, dawnośmy się nie widzieli. Jak się czujesz? Co porabiasz?
– Bob nic panu nie mówił? Jestem aktorem.
– Aktorem? Pogratulować!
– Zawsze tego pragnąłem. Dlatego właśnie postarałem się o tę pracę u pana, ale 
to wszystko 
wydawało mi się jak z powieści, nie wierzyłem, że moje marzenie kiedykolwiek się 
urzeczywistni. Uwielbiałem pracę u pana, to było wspaniałe. W Londynie! W tym 
mieście! 
Graliśmy fajne rzeczy, prawda? A potem, jak pan wyjechał, pomyślałem sobie: 
Dlaczego by nie 
spróbować? Kiedy otrzymałem legitymację związkową, miałem już swoje lata, ale 
zawsze mi 
pomagało to, że pracowałem z panem, pan mi zawsze przynosił szczęście. Był pan 
dla mnie taki 
miły w tamtych dniach, tak bardzo dodawał mi pan odwagi. Mówił pan: „Zdecyduj, 
czego 
chcesz, i dąż do tego, Fred. To po prostu kwestia siły woli!” Pamiętam, nieraz 
mi to pan 
powtarzał.
Nie przypominam sobie, żebym tak mówił, poza tym nie jest to chyba coś, co się 
powtarza 
kilkakrotnie, nawet jeśli się miało pecha, żeby w ogóle coś takiego powiedzieć. 
Ale ucieszyłem 
się, że Freddie ma takie przyjemne wspomnienia. Doszliśmy razem aż do ścieżki, 
która 
prowadziła do traktu nadbrzeżnego.
– O rany, co to były za wspaniałe czasy, panie Arrowby! „Savoy”, „Connaught”, 
„Ritz”, 
„Carlton”, gdzie się nie bywało. Stary „Carlton” już nie istnieje, ale Londyn 
nadal jest 
najwspanialszym miastem na świecie, a widziałem już mnóstwo do tej pory: 
pracowało się 
w Paryżu, Rzymie, Madrycie. Niedawno grałem w filmie w Dublinie. Aleśmy sobie 
tam popili!
– Jaki jest twój pseudonim sceniczny?
Och, zachowałem własne nazwisko, Freddie Arkwright. Wydaje się, że to ja. Nie 
mogę się na 
razie pochwalić jakimiś wielkimi rolami, ale każda chwila przynosiła mi 
satysfakcję. I wszystko 
to zawdzięczam panu, był pan dla mnie taki miły, dodał mi pan tyle otuchy. A 
później wszyscy 
mówili: „Ach, to pan jest przyjacielem Charlesa Arrowby’ego, prawda?” Nie miałem 
zamiaru 
zaprzeczać i dzięki temu zarobiłem mnóstwo forsy. O rany, jak to dobrze znów 
pana zobaczyć, 
panie Arrowby. Wcale się pan nie postarzał. No i patrzcie, przyjechał pan tutaj, 
skąd ja pochodzę. 
Wie pan, ja się urodziłem na „Amorne Farm”, mój stryj i ciotka nadal tam 
mieszkają. Pan już 
przeszedł na emeryturę, prawda?
– Tak.
– Nie wyobrażam sobie, żebym mógł się kiedykolwiek rozstać z teatrem. „Nie ma to 
jak 
ludzie teatru”, zawsze pan powtarzał. Ale pan nadal bywa w Londynie, prawda? 
Może byśmy się 
tam kiedyś spotkali? Bardzo bym chciał, żeby pan poznał mojego przyjaciela, z 
którym 
mieszkam. Nazywa się Melbourne Pavitt. Słyszał pan o nim? Nie? No to pan 
usłyszy. Jest 
scenografem.
– Mam nadzieję, że spotkamy się jeszcze i tutaj...
– Przepraszam, okropnie się rozgadałem. Może byśmy wstąpili „Pod Czarnego Lwa” i 
napili 
na koszt gospodarza.
– Nie mogę, śpieszę się do domu. Już tutaj skręcam. Bardzo mi miło, że cię 
spotkałem, 
Freddie, cieszę się, że tak dobrze ci się wiedzie.
– Powiem mojemu agentowi, żeby panu przysłał kilka wycinków prasowych.
– Zrób to. Wszystkiego najlepszego.
– Niech pana Bóg błogosławi, panie Arrowby. I stokrotne dzięki.
Ruszyłem ścieżką, serdecznie machając ręką Freddiemu. Być może w czyichś snach 
występowałem w roli demona, ale w umyśle Freddiego najwidoczniej figurowałem 
całkiem 
niezasłużenie jako dobroczynne bóstwo.
Kiedy doszedłem do domu, nie było jeszcze drugiej. Zjadłem trochę ściętego na 
galaretę 
bulionu prosto z puszki, ale szybko ją odstawiłem. Łyknąłem dwie aspiryny, 
poszedłem na górę 
i położyłem się do łóżka. Byłem święcie przekonany, że tak jak to często bywa, 
gdy kogoś spotka 
wielkie nieszczęście i przeżyje silny szok, stracę całkiem przytomność. Nic 
takiego jednak się nie 
stało, wydawało mi się tylko, że znalazłem się w czymś w rodzaju piekła.
Jeśli istnieje jakaś daremna duchowa udręka gorsza od zazdrości, to są nią może 
tylko 
wyrzuty sumienia. Nawet ból po stracie kogoś bliskiego jest chyba mniej 
dojmujący; często 
w dodatku te cierpienia się kumulują, tak jak w moim przypadku. Podkreślam: 
wyrzuty sumienia, 
nie żal. Wątpię, czy kiedykolwiek odczuwałem żal w czystej postaci. Może zresztą 
w czystej 
postaci w ogóle nie istnieje? Wyrzuty sumienia łączą się zwykle z poczuciem 
winy, ale z tym 
bezradnym, beznadziejnym poczuciem winy, na którego ukłucia nie ma lekarstwa.
Właściwie nie mogłem myśleć o Hartley, jeszcze nie mogłem. Był to dla mnie zbyt 
silny 
szok. A może podświadomie chciałem ustrzec się przed zbyt wielkim cierpieniem. 
Wydawało mi 
się, że Hartley uprzejmie, z łagodnością, jaka cechowała ją w czasach młodości, 
niemal 
z pożegnalnym gestem usunęła się na bok. Mimo to nieustannie czułem ją przy 
sobie, jak 
gdybym stale słyszał jej głos w mojej świadomości, nie koncentrowałem jednak na 
niej swych 
myśli. W czasie końcowej walki, którą z nią toczyłem, czułem czasami, że pragnę 
już odpocząć; 
i teraz nagle uczyniła mnie bezczynnym. Lecz tę lukę po ostatecznym zniknięciu 
Hartley 
wypełnił Tytus. Powrócił do mnie po należną mu porcję smutku i poczucia winy.
Straszne udręki wyrzutów sumienia zalewają nas falą różnych „co by było, 
gdyby...” Nie 
potrafiłem położyć kresu mnożeniu się wizji szczęścia, które wciąż nie zdawały 
sobie sprawy ze 
swej daremności. Mógłbym zabrać Tytusa do Londynu, zacząłby naukę w szkole 
aktorskiej, 
wpadałby do mnie w odwiedziny wraz z kolegami, wyjeżdżalibyśmy razem na 
wspaniałe długie 
wakacje, kochałbym go i troszczyłbym się o niego. Dlaczego nie zrozumiałem od 
razu, że to, iż 
mam Tytusa, i moje nerwowe, nieporadne, lecz odpowiedzialne ojcostwo były 
najważniejsze, 
były istnym darem zesłanym mi z nieba wraz z nieistotnymi osobistymi 
perturbacjami?
To tego właśnie powinienem się trzymać, nie jakiejś chimery. Przypomniały mi się 
prorocze 
słowa Rosiny na temat Tytusa: „On także okaże się dzieckiem twoich marzeń, 
rozpłynie się 
i zniknie”. Dlaczego nie pilnowałem go, dlaczego nie postawiłem sprawy jasno, 
nie poświęciłem 
mu całej swej uwagi i nie wywiozłem znad tego okrutnego morza? Oczywiście, 
Gilbert i inni 
śmialiby się ze mnie cynicznie, ale niesłusznie. Stałbym się ojcem tego chłopca, 
choć w tak 
dziwnych okolicznościach, i te święte więzy uczyniłyby mnie jego opiekunem, jego 
mentorem, 
jego sługą. Nie żądałbym w zamian niczego dla siebie. Niewykluczone, że to zbyt 
wyidealizowana wizja. Mógłbym się okazać tyranem, mógłbym być zazdrosny – ale 
dochowałbym wierności Tytusowi. I pośród takich właśnie myśli błąkających mi się 
po głowie 
zawsze wyłania się obraz skąpanego w słońcu morza i martwego Tytusa leżącego 
bezwładnie, 
ociekającego wodą, z oczami na pół zamkniętymi i widoczną szramą po zajęczej 
wardze.
To wprost niepojęte, jak bardzo odczułem jego wieczystą nieobecność. A przecież 
był ze 
mną tak krótko. Przyszedł do mnie jak gdyby po śmierć, jak do swego kata. Jakim 
dziwnym 
zbiegiem okoliczności, mając tyle innych możliwości, podpłynął do stóp tej 
właśnie skały, gdzie 
tak trudno się wydostać ze wzburzonego, złośliwego, morderczego morza? 
Powinienem był go 
ostrzec, nie powinienem skakać wraz z nim do wody pierwszego dnia. Straciłem go, 
ponieważ 
tak bardzo cieszyłem się jego młodością i musiałem udawać, że też jestem młody. 
Umarł dlatego, 
że mi zaufał. Zabiła go moja próżność. Ścisły związek przyczynowy. Płaci się 
mimowolnie za 
popełnione błędy. Wystarczyło, że zanadto popuściłem mu cugli, i oto leżał 
martwy. Takie myśli 
doprowadziły mnie w końcu do fatalnej śpiączki. Kiedy się ocknąłem, nie 
pamiętałem, że Hartley 
wyjechała, i zacząłem się natychmiast zastanawiać, co zrobić, żeby do mnie 
wróciła.
Zegarek znów mi stanął, lecz po niebie zorientowałem się, że zapada już wieczór; 
było na 
nim mnóstwo pomarańczowych chmur, między którymi przeświecał bardzo zimny, 
bardzo jasny 
błękit. Zszedłem na dół, zrobiłem sobie herbaty, potem zacząłem pić wino.
Myślałem o Hartley, ale ostrożnie, jak gdybym chciał sprawdzić, czy nie oszaleję 
z bólu. 
Musiałem jednak to wszystko przemyśleć, musiałem zrozumieć. Widziałem pusty dom 
i pocztówkę z Sydney. Ciągle miałem przed oczami młodą, łagodną twarz Hartley; 
patrzyła na 
mnie teraz jakby z oddali, jakby spoza jakiejś zasłony. Spokojnie zachęcała 
mnie, bym cierpiał. 
Miałem teraz tyle miejsca, wielka cicha sień pomieści moje cierpienie. Nie 
potrzebuję się już 
nigdzie śpieszyć, niczego planować, do niczego dążyć. Co ja teraz z tym zrobię?, 
pytałem 
w myśli Hartley. Co ja teraz zrobię z moją miłością do ciebie, którą w tak 
straszny sposób 
ożywiłaś, pojawiając się znów w moim życiu? Dlaczego wróciłaś, skoro nie mogłaś 
zaspokoić 
moich pragnień? Co ja teraz pocznę z tą wielką machiną mojej miłości, która 
stała się całkiem 
bezużyteczna? Nie mogę już nic dla ciebie zrobić, kochanie. Zacząłem się 
zastanawiać, czy 
będzie mi sądzone żyć z tą miłością, traktować ją jak świętość, której nie można 
już zbezcześcić. 
Może, gdybym żył samotnie, w celibacie, jak ksiądz, jak dobry wujaszek, 
zachowałbym tę 
bezowocną miłość jako moją sekretną kapliczkę? Czy wtedy nauczyłbym się kochać 
tak 
bezcelowo, bez zaborczości, i czy okazałoby się, że to jest ów klasztorny 
mistycyzm, do którego 
miałem nadzieję dojść, wyjechawszy tu, nad morze? Zaczęło się ściemniać, więc 
zapaliłem 
lampę i zamknąłem okno, żeby ćmy nie wlatywały do środka. Nagle uświadomiłem 
sobie, 
i nawet mnie to trochę zdziwiło, że ani przez chwilę nie myślałem o tym, żeby 
wsiąść w samolot 
odlatujący do Sydney. Nie mogłem sobie przypomnieć, czy Ben mówił, że będą 
mieszkać 
w Sydney, ale Australia nie jest taka znowu wielka, zresztą mam tam przyjaciół, 
którzy byliby 
zachwyceni, gdyby mogli się przyłączyć do tego mojego polowania na dziewczynę. 
Mógłbym 
szukać, wypytywać, dać ogłoszenie. Miałbym jakieś zajęcie. Wiedziałem jednak, że 
tego nie 
zrobię. Zrezygnowałem. Miałbym ją śledzić pokornie z oddali, żeby tylko 
wiedziała, że tam 
jestem? Upodobniłbym się wówczas do strasznego ducha. Nie, zrezygnowałem, i jak 
mi się teraz 
wydawało, uczyniłem to proroczo tuż przed jej ostateczną, okropną ucieczką. 
Czemu po tym 
koszmarnym podwieczorku u nich siedziałem i czekałem, wyobrażając sobie, że 
zadzwoni? Czy 
naprawdę wierzyłem w to, że zadzwoni? Czy naprawdę sądziłem, że wskoczy w 
ostatniej chwili 
do mojej łódki? Przecież już wtedy wiedziałem, że nie jest do tego zdolna. I 
myślałem jeszcze, 
trąc nerwowo głowę o dłonie, och, żeby się wszystko mogło nam dwojgu jakoś 
ułożyć! Gdyby 
Hartley była moją siostrą, wtedy mógłbym się nią opiekować, troszczyć o nią, i 
czułbym się 
szczęśliwy.
Nie mogłem się zdecydować na to, żeby coś zjeść. Nie miałem zupełnie apetytu, 
nie 
wyobrażałem sobie, żebym kiedykolwiek jeszcze miał ochotę na jedzenie. W końcu 
poszedłem 
na górę. Czułem się pijany i chory. Paciorki zasłony postukiwały w bryzie 
morskiej, która jakoś 
się tu przedostała. Mały księżyc płynął tak szybko przez postrzępione obłoki, że 
przyprawiało 
mnie to o zawrót głowy. Może ona musiała pokochać Bena? Może taka już jest 
kochliwa i nie 
potrafiła się oprzeć swemu uczuciu, a nie miała żadnego lepszego obiektu? 
Chciała pokochać 
Tytusa, lecz Ben zabił jej miłość do tego chłopca, i w ten sposób zabił ją samą. 
To, co ja 
widziałem, było tylko łuską, pustą muszlą, trupem kobiety, martwą rzeczą. A 
jednak tak gorąco 
pragnąłem posiąść właśnie tę rzecz, ożywić ją swymi pieszczotami.
Wziąłem trzy proszki nasenne. Kiedy już zasypiałem, pomyślałem nagle: Dlaczego 
ona 
zatrzymała list, mimo że go nie przeczytała? Dlaczego zostawiła w ogrodzie ten 
kamyk? I to 
w takim miejscu, żebym go znalazł? Czy po to, żebym miał jeszcze jakąś nadzieję?
Nazajutrz obudziłem się dość późno. Zadzwoniłem do zegarynki, było wpół do 
dziesiątej. 
Bolała mnie głowa. Wchodząc do kuchni, potknąłem się o do połowy napełnioną 
wanienkę do 
nasiadówek, którą zostawiłem w przejściu. Opróżniłem wanienkę, część wody 
wylałem na 
podłogę, resztę na trawnik przed domem. Wsunąłem wanienkę z powrotem pod schody. 
Chciałem zjeść kilka sucharów, ale zrobiły się miękkie i dziwnie wilgotne. Nie 
miałem chleba 
ani masła, ani mleka. Zresztą i tak nie czułem głodu. Myślałem o tym, żeby pójść 
po zakupy, nie 
byłem jednak pewien, jaki to dzień. Wydawało mi się, że słyszałem dochodzący z 
oddali głos 
dzwonów kościelnych, więc mogła to być niedziela. Zacząłem się zastanawiać, czy 
nie 
powinienem jechać do Londynu, choć właściwie nie miałem po co tam jechać, więc 
snułem te 
myśli raczej abstrakcyjnie. Nie miałem przecież tam nikogo, z kim miałbym ochotę 
się zobaczyć, 
nie miałem tam nic do roboty.
Wyszedłem na drogę, żeby zobaczyć, jaka jest pogoda. Ociepliło się, morze 
zrobiło się 
bardziej niebieskie. Zauważyłem kilka listów w koszyku zainstalowanym chytrze 
przez Gilberta 
w psiej budzie. Strajk, święto czy co to było, najwidoczniej już się skończyły. 
Oczywiście, nie 
znalazłem listu od Hartley, był natomiast od Lizzie. Zabrałem całą 
korespondencję do 
„czerwonego pokoiku” i usiadłem przy stole.
Mój kochany!
Czuję się nieszczęśliwa po naszym spotkaniu. Byłeś szlachetny i miły, ale 
wolałabym się 
zobaczyć z Tobą sama. Ten nasz śmiech był taki jakiś okropny. Co Ty sobie 
naprawdę myślałeś? 
Czuję, że postępuję niewłaściwie, i to Ty mnie musisz sprowadzić na właściwą 
drogę. Kochaj 
mnie, Charles, kochaj mnie wystarczająco! Od chwili, gdy dostałam ten Twój list, 
odżyła moja 
miłość do Ciebie, jak zaszczepiona świeżo roślina. Nie „wyleczę się” nigdy z tej 
miłości, o nie, bo 
teraz wreszcie naprawdę Cię kocham, nie jestem tylko głupio „zakochana”. Dopiero 
teraz to jest 
prawdziwe uczucie, nie „zakochanie”. Nie rozstawajmy się już nigdy więcej, 
Charles, nie 
ulegajmy nigdy więcej zaborczej namiętności, dość już podstępów. Niech odtąd już 
zawsze panuje 
między nami pokój. Nie jesteśmy już młodzi. Proszę Cię, mój kochany.
Lizzie PS. Przyjedź do nas wkrótce do Londynu.
Cóż za wzruszający list. I to zaproszenie na końcu „do nas”, i to „czuję, że 
postępuję 
niewłaściwie, i to Ty mnie sprowadzisz na właściwą drogę”. Oto cała Lizzie!
Otworzyłem następny list. Ten był od Rosemary Ashe.
Najdroższy Charlesie!
Piszę, Żeby Ci donieść o smutnym fakcie: Sydney i ja rozchodzimy się. On chce 
rozwodu. 
Przeprowadzamy to spokojnie ze względu na dzieci, ale zdaje się, że je to 
niezbyt obchodzi. 
Chodzi oczywiście o jakąś młodą aktoreczkę – nasze zawodowe ryzyko – to i 
panująca za 
oceanem atmosfera, przez którą Sydney postradał zmysły. Może to tylko chwilowe 
szaleństwo, nie 
straciłam jeszcze nadziei. Ale czepianie się nadziei jest takie bolesne! Wracam 
do Anglii i marzę 
o tym, żeby się z Tobą zobaczyć. Czy mogę Cię odwiedzić w Twoim ślicznym 
spokojnym 
domeczku nad morzem? Właśnie tego w tej chwili potrzebuję.
Całuję Rosemary A więc tak wygląda idealne małżeństwo. Lepiej już chyba zacznę 
udoskonalać swoją rolę żyjącego w celibacie dobrego wujaszka. Otworzyłem 
następny list. Na 
razie nie mogłem się zorientować, kto jest jego autorem, mimo że bez trudu 
odczytałem podpis: 
Angela Godwin.
Kochany Charlesie!
Słuchaj, to ja. 1 słuchaj mnie uważnie. Nie musisz zadowalać się takimi 
staruszkami, 
dlaczego miałbyś to robić? Może uważasz, Że nie zechce cię żadna młoda 
dziewczyna? Wiesz 
przecież, Że nie wyglądasz na swoje lata. Nie musisz się trzymać takich starych 
tłumoków jak 
Lizzie Scherer i Rosina Vamburgh. Dlaczego miałbyś to robić, skoro możesz mieć 
MNIE. Chociaż 
ja naprawdę nawet lubię Rosinę, ona jest przynajmniej sprytna i dom zaczął 
wyglądać jakoś 
przyzwoiciej, odkąd Pam odeszła, więc nie myśl, że uważam cię za ostatnią deskę 
ratunku, bo 
wcale tak nie jest. Wiele rzeczy przemyślałam przez te ostatnie miesiące i 
wydaje mi się, że 
bardzo się zmieniłam. W końcu doszłam ze sobą do ładu. Zastanawiam się nad tym, 
jaka to ja 
właściwie jestem. Nie jestem jeszcze pewna, co zrobię ze swoim Życiem, ale nie 
zostanę aktorką. 
A więc nie potrzebujesz się obawiać, że chodzi mi o Twoją protekcję. Mam 
zdolności do matmy, 
więc myślę, że mogłabym zostać fizykiem. Na jesieni zdaję do Cambrigde. W każdym 
razie 
szalenie chcę być KIMŚ. Dlaczego napisałam ten list? Przyszedł mi do głowy 
genialny pomysł. 
Tego wieczoru, kiedy przyjechałeś, żeby zobaczyć się z Peregrine’em, 
podsłuchiwałam 
(oczywiście!) pod drzwiami i usłyszałam, jak on mówił, że bardzo pragnąłeś mieć 
syna. A może to 
ty sam powiedziałeś, już nie pamiętam, w każdym razie wryło mi się to w pamięć. 
I wtedy 
pomyślałam sobie: a dlaczego ja nie miałabym Ci dać syna? Mógłby należeć do 
Ciebie, nie 
przeciągałabym go na swoją stronę. To znaczy, owszem, odwiedzałabym go itede. 
Nie 
wyobrażam sobie, żebym mogła dać się przywiązać za nogę do dziecka, więc 
moglibyśmy mieć 
opiekunkę, zresztą będę szalenie zajęta w Cambridge. Nie proponuję ci oczywiście 
małżeństwa. 
Myślę, że wyjdę za mąż dużo później albo wcale. Ale dlaczego nie mógłbyś po 
prostu mieć tego, 
czego pragniesz.? Ludzie nie potrafią pragnąć zbyt gorąco, i to jest właśnie 
największy problem 
naszej cywilizacji. Rzecz nie w tym, że ludzie głodują, ale w tym, że nie mają 
odwagi sięgnąć po 
to, czego pragną całym sercem, nawet jeśli mają to przed nosem. Jeśli chodzi o 
mnie, mam 
siedemnaście lat, cieszę się doskonałym zdrowiem, jestem dziewicą i chciałabym, 
żeby ktoś 
wyjątkowy pomógł mi przekroczyć ten Rubikon, właśnie Ty. Załączam fotografię, 
będziesz mógł 
sam stwierdzić, jak bardzo się zmieniłam. Co myślisz o tym, Charles? Mówię 
poważnie. Nie 
twierdzę bynajmniej, że Cię kocham, ale będę Twoja, jeśli zechcesz i kiedy 
zechcesz.
Angela Godwin Wyjąłem z koperty fotografię i przyjrzałem się uważnie kolorowemu 
wizerunkowi dość ładnej, inteligentnie wyglądającej dziewczyny o dużych oczach i 
pogodnej, 
wrażliwej, nie całkiem jeszcze ukształtowanej twarzy. Zgniotłem tę jej epistołę 
i wrzuciłem 
w lekki jak puch popiół po spalonym drewnie na kominku. Były jeszcze inne listy, 
stwierdziłem 
jednak, że na razie mam dość korespondencji.
Wyszedłem przed dom, żeby zobaczyć, jak się sprawuje moje okropne morze. 
Spokojne 
i gładkie rozlewało się między skałami jak oliwa. Doszedłem aż do „Kotła Minna” 
i stanąłem na 
moście. Był odpływ, „Kocioł” się opróżniał, woda tworzyła wiry, piana 
rozpryskiwała się na 
wszystkie strony, a potem ten biały strumień pochłaniało spokojniejsze morze 
nieco dalej od 
brzegu. Spojrzałem w dół. Jak głęboka była ta jama, jak strome i gładkie te 
skalne ściany! Na 
pewno żadna ziemska siła nie zdołałaby mnie stamtąd wydostać. A jednak 
wydostałem się jakoś, 
żyję, a biedny figlujący w morzu Tytus utonął. Ruszyłem po skałach ku wieży, po 
czym 
zszedłem na dół, do skalnych stopni. Gładkie morze to wznosiło się, to opadało 
niezbyt jednak 
gwałtownie, woda sięgała żelaznej poręczy. Poczułem w ciele, choć prawie nie 
zarejestrował 
tego mój umysł, jakąś iskierkę życia, dawny, dobrze znany, na pół zmysłowy spazm 
strachu, taki, 
jaki odczuwałem, skacząc do wody z wysokich trampolin w Kalifornii albo przed 
zanurzeniem 
się w śmiertelnie zimnej wodzie przy brzegach Irlandii.
Drżąc ze wzruszenia, ściągnąłem ubranie i wszedłem do morza. Najpierw przeszył 
mnie 
dreszcz zimna, potem zrobiło mi się ciepło, a następnie silne, przyjemne 
unoszenie się na 
spokojnych falach przypomniało mi gwałtownie szczęście. Pływałem dookoła i morze 
wydawało 
mi się bardzo samotne. Ogarnęło mnie jakieś szczególne uczucie, które 
zidentyfikowałem teraz 
jako lęk przed śmiercią – chyba zawsze drzemał gdzieś w moim sercu. Nie 
pragnąłem umrzeć, 
nie myślałem wcale o tym, że mógłbym utonąć. Moje silne nogi i ramiona reagowały 
na ruch 
wody, oddychałem bez trudu. Nad sobą widziałem błękitne niebo, a wszędzie 
dookoła promienie 
słońca. Obserwowałem bliski horyzont nadciągających fal smaganych lekko bryzą, 
silnych, ale 
łagodnych. Igrały ze mną. Unosiłem się na falach, dopóki nie zrobiło mi się 
zimno. Wtedy 
wyszedłem z wody i nago, z ubraniem w ręce, wróciłem do domu.
Morze przywróciło mi apetyt, a ponieważ wydawało mi się, że zbliża się pora 
lunchu, 
odgrzałem resztę bulionu, otworzyłem puszkę parówek i puszkę kiszonej kapusty. 
Byłem na pół 
zdecydowany nazajutrz jechać do Londynu, a także na pół zdecydowany zadzwonić do 
Jamesa, 
który w końcu mógł jeszcze tam być. Nawet wyszukałem w książce telefonicznej 
numer swego 
kuzyna i zapisałem na bloczku leżącym koło aparatu. Byłem też na pół zdecydowany 
zadzwonić 
do taksówkarza i poprosić, żeby odwiózł mnie na ranny pociąg. Mimo że słońce 
przygrzewało, 
zrobiło mi się trochę chłodno po kąpieli, więc włożyłem swój biały irlandzki 
sweter. Wyjąłem 
walizkę i postanowiłem zapakować do niej trochę ubrań. Poszedłem nawet do 
biblioteki, żeby 
poszukać jakiejś książki do czytania w czasie podróży. I nagle uświadomiłem 
sobie, że chociaż 
po przejściu na emeryturę zamierzałem wyznaczyć sobie obowiązkową lekturę, od 
chwili 
przybycia do „Shruff End” nie otworzyłem ani jednej książki. Przejrzałem teraz 
swoje zbiory. 
James także je przeglądał. Tytus na nich sypiał. Szukałem czegoś interesującego, 
wciągającego. 
W pociągu można sobie nawet pooglądać pisma pornograficzne, tylko że ja naprawdę 
nie 
znosiłem pornografii. W końcu zdecydowałem się na Skrzydła gołębicy Henry’ego 
Jamesa, 
opowieść o śmierci i moralnym upadku.
I tak mijał dzień, zbliżał się wieczór. Nie zatelefonowałem do Jamesa ani do 
taksówkarza. 
Doszedłem do wniosku, że nie zdążę na poranny pociąg. Postanowiłem zadzwonić po 
taksówkę 
następnego dnia rano i wyjechać późniejszym pociągiem. Nie zastanawiałem się nad 
tym, co 
będę robił, kiedy przyjadę do Londynu. Urządzał mieszkanie? Zamawiał zasłony? 
Takie sprawy 
należały do innego świata. Chociaż wieczór był ciepły, rozpaliłem ogień na 
kominku 
w „czerwonym pokoiku”, żeby mi było raźniej, i spaliłem listy Rosemary i Angie, 
a także 
fotografię tej inteligentnej, nieśmiałej dziewczyny. Przyniosłem sobie z kuchni 
kolację i usiadłem 
przy kominku, próbując czytać Skrzydła gołębicy, ale wspaniały mentorski 
początek nie zdołał 
mnie wciągnąć. Było jeszcze widno i obywałem się bez lampy. Siedziałem przez 
chwilę, patrząc 
przed siebie szklistymi oczami, słuchałem szumu morza i bicia własnego serca. 
Zaczęła mnie 
ogarniać senność czy śpiączka. To ta kąpiel z pewnością sprawiła, że najpierw 
zacząłem myśleć 
o Tytusie, a potem o sobie jako o topielcu. Przypomniało mi się, jak spałem w 
tym pokoju na 
podłodze przed płonącym kominkiem owej nocy, kiedy wydostałem się z „Kotła 
Minna”. 
Wdzięczny za ocalenie, zastanawiałem się, jak to się stało, że jeszcze żyję. 
Widziałem siebie, jak 
leżę, poruszając rękami i nogami, żeby się upewnić, że jestem cały i zdrów.
Powieki opadły mi nieco i nagle całkiem wyraźnie zobaczyłem coś, czego później 
nie 
potrafiłem określić. Nie wiem, czy to była halucynacja czy jakiś obraz 
zakodowany w mojej 
pamięci. Z pewnością wydało mi się – i to nagle – wspomnieniem. Myślałem tak 
jakoś 
niekonkretnie i leniwie o tym strasznym upadku do spienionej kipieli, o 
uświadomieniu sobie 
zbliżającej się śmierci, o tym, jak zielona wydawała mi się woda nawet w tym 
słabym świetle. 
I przypomniałem sobie, że zanim moja głowa uderzyła o skałę i ogarnęła mnie 
ciemność, 
dostrzegłem, zdążyłem jeszcze coś dostrzec: jakąś dziwną, małą głowę tuż koło 
swojej, okropne 
zęby i czarną wygiętą łukowato szyję. Potworny wąż morski był wraz ze mną w 
„Kotle Minna”!
Otworzyłem szeroko oczy i dysząc ciężko, rozejrzałem się dookoła. Serce biło mi 
mocno. 
Wszystko wyglądało normalnie, ogień płonął, nie otwarte listy leżały rozrzucone 
na stole obok 
do połowy opróżnionej szklanki z winem. Byłem pewny, że nie spałem. Po prostu 
przypomniałem sobie nagle coś, o czym z jakiegoś powodu całkiem zapomniałem. 
Chodziło 
oczywiście o zapomnienie spowodowane wstrząsem, który przeżyłem. Doktor mówił, 
że należy 
się spodziewać częściowej utraty pamięci. Teraz jednak przypomniałem sobie, że 
tuż koło mnie 
w wodzie stało pionowo coś czarnego, skręconego spiralnie. W nikłym świetle 
przez chwilę 
rysowały się wyraźnie na tle nieba głowa i szyja tego potwora. Widziałem oczami 
pamięci jego 
zielone, świecące oczy. Trwało to kilka sekund, może nawet jedną sekundę, ale 
widziałem tak 
wyraźnie, że nie mogłem w to wątpić. Potem, po upływie tej sekundy, poczułem 
uderzenie 
w głowę.
Było jednak jeszcze coś, co powinienem zapamiętać, coś jeszcze stało się tuż 
przedtem, 
zanim straciłem przytomność, lecz co? Co? Drżąc z podniecenia i lęku, 
siedziałem, trzymając się 
za głowę i wysilając pamięć. Było tam jeszcze coś, co rozpaczliwie próbowałem 
sobie 
przypomnieć, coś bardzo ważnego i niezwykłego czekało tuż poza granicą mojego 
wzroku, 
czekało, bym to pochwycił, ożywił, nie mogłem sobie jednak tego przypomnieć. 
Jęknąłem 
głośno, wstałem, poszedłem do kuchni, znowu wróciłem, napiłem się jeszcze wina, 
zamknąłem 
oczy, otworzyłem je. Badałem swój umysł, choć nie śmiałem go zbytnio wysilać, 
jakby bojąc się, 
że coś mi się z niego wymknie albo zastygnie i zniszczy jakieś chwilowo bliskie 
rejony. Niestety, 
ukrywające się przede mną wspomnienie nie ujawniło się, a mnie ogarnęło 
przerażające uczucie, 
że jeśli nie zdołam sobie tego teraz przypomnieć, zniknie mi to na zawsze, 
pogrąży się 
całkowicie w bezdennym mroku niepamięci. I teraz, może po raz ostatni, wychynęło 
i dotknęło 
powierzchni.
Przestałem wysilać mózgownicę, chociaż wciąż miałem nadzieję, że w końcu coś, co 
mi się 
wydawało ostateczne i jakoś ważne, nagle mi się przypomni. Usiadłem znowu przy 
stole 
i zacząłem myśleć o wężu morskim, odtwarzać swoje dawne teorie dotyczące skutków 
zażywania 
LSD. Usiłowałem sobie przypomnieć, czy oprócz tego, że widziałem tego skręconego 
spiralnie 
stwora, to również go przy sobie czułem. Obraz tego zwierzęcia utrwalił się w 
mojej pamięci, ale 
nie dotyczyło to stanu mojego ducha, chociaż przypominałem sobie, co myślałem, 
tonąc, kiedy 
zalała mnie fala. Przyszło mi do głowy, żeby pójść i obejrzeć jeszcze raz 
dokładnie „Kocioł 
Minna”, chyba to pomoże mojej pamięci. Było już jednak niemal całkiem ciemno i 
nie miałem 
odwagi się tam wybrać. Ogarnęło mnie śmiertelne przerażenie, zacząłem dosłownie 
drżeć ze 
strachu. Próbowałem zapalić lampę, niestety, jakoś mi się to nie udawało. 
Zapaliłem więc kilka 
świec, zaryglowałem frontowe i kuchenne drzwi i wróciłem do „czerwonego 
pokoiku”.
Kiedy się tam znalazłem, spostrzegłem nagle niemal tuż przed sobą, jak gdyby 
moje oczy 
zostały nagle nastawione na inną długość fali, szparę w białej drewnianej 
boazerii tuż przy 
krawędzi, kilka stóp nad podłogą, w miejscu gdzie się znajdował niewielki 
występ. Między 
deszczułkami boazerii było mnóstwo szpar, niektóre z nich częściowo wypełnione 
farbą. Ta była 
całkiem krótka, miała około sześciu cali długości, i coś w niej tkwiło, coś 
białego trochę z niej 
wystawało. Nagle zabrakło mi tchu, poczułem zawrót głowy i wróciła mi pamięć. 
Przeszedłem 
przez pokój i wyciągnąłem ze szpary kawałek papieru. Była to ta kartka, na 
której owej nocy, 
kiedy się obudziłem po „utopieniu”, zapisałem coś bardzo ważnego, coś, czego w 
żadnym 
wypadku nie powinienem zapomnieć.
Nawet teraz, kiedy trzymałem tę kartkę w dłoni, nie mogłem sobie przypomnieć, co 
takiego 
wtedy na niej napisałem, chociaż od razu zacząłem przypuszczać, że ma to związek 
z owym 
wężem morskim. Rozłożyłem papier i przeczytałem następujące słowa:
Muszę to szybko zapisać jako dowód, bo już mi się zaczyna zacierać w pamięci, w 
chwili 
kiedy piszę. James mnie ocalił. To on jakimś cudem zszedł na dół, do wody, 
wsunął mi dłonie pod 
pachy i nagle poczułem, że się unoszę do góry, jak gdyby w windzie. Zobaczyłem 
Jamesa na 
nagiej skalnej ścianie, pochylonego ku mnie. Wtedy uniosłem się, a on objął mnie 
mocno i razem 
wydostaliśmy się z wody. Ale on na niczym nie stał. Zobaczyłem go w pewnej 
chwili na skale, 
przywarł do niej jak nietoperz. A potem stanął po prostu na wodzie. I wtedy...
Tutaj zapis się kończył, dalej były już tylko nieczytelne gryzmoły. Usiadłem 
przy stole 
i ciężko dysząc, przeczytałem dokładnie kilka razy tę notatkę. I wtedy ten 
ciemny przedmiot, 
który ledwie dotykał powierzchni mej świadomości, przebił się przez nią 
nareszcie 
i stwierdziłem, że potrafię odtworzyć tę scenę. Pamiętałem ją nie tak, jak 
pamiętałem owego 
węża, ale tak wyraźnie, jak śpiewającą Lizzie albo Tytusa, kiedy leżał martwy. 
Tylko że to było 
wspomnienie czegoś, co się nie mogło przecież zdarzyć.
Przypomniałem sobie teraz dokładnie i całkiem jasno, co chciałem zanotować na 
tej kartce: 
że James przywarł do nagiej skały „jak nietoperz” i że ja uniosłem się z nim do 
góry, jak gdyby 
w windzie”. Stało się to po tym, gdy zielona fala pochłonęła mnie. Pamiętam, że 
moja głowa 
wynurzyła się jeszcze na powierzchnię, wypluwałem wodę z ust i próbowałem 
krzyczeć. I wtedy 
właśnie spostrzegłem Jamesa na skale, w połowie jej wysokości; schodził po 
ścianie w dół na 
klęczkach jak zwierzę. Porównanie do nietoperza jest może nie całkiem słuszne, 
James 
przypominał raczej jaszczurkę; rzecz w tym, że on nie schodził w dół, stopy i 
dłonie opierając na 
ścianie jak człowiek, ale pełzł po gładkiej skale jak jakieś zwierzę. Pamiętam, 
że wyciągnąłem do 
niego rękę, próbując go dosięgnąć, ale woda władała moim ciałem, miotała mną 
niczym korkiem. 
Nałykałem się jej w każdym razie tyle, że nie miałem już prawie siły oddychać i 
walczyć.
Przypominam sobie wyraźnie, że James sam wyglądał w tym momencie jak topielec: 
przemoczony do suchej nitki, woda spływała mu strumieniami z włosów. Przypominam 
też 
sobie, że pomyślałem wtedy (o ile w ogóle byłem wówczas zdolny do myślenia): a 
więc James 
także tonie. Tylko że ta myśl, nie wiem czemu, nie napełniła mnie rozpaczą. A 
potem, kiedy 
spełzł już na dół, do tej kipieli, James oderwał się nagle od skały niczym 
gąsienica. Efekt był 
taki, jak gdyby coś lepkiego i przylegającego odkleiło się nagle od ściany 
skalnej. James nie 
chwycił mnie za rękę, którą do niego wyciągałem, ale pochylił się nade mną, 
wsunął mi dłonie 
pod pachy, tak jak to opisałem na tej kartce. Przypominam sobie teraz, że czułem 
dotyk jego 
dłoni, a potem ogarnęło mnie to niezwykłe uczucie, które już też opisywałem: 
wydawało mi się, 
że się unoszę do góry „w windzie”. Nie przypominam sobie, żeby James mnie 
ciągnął albo 
wlókł, nie wyczuwałem żadnego wysiłku. Unosiłem się ku górze, aż moja głowa 
znalazła się na 
poziomie głowy Jamesa, a moje ciało przywarło do jego ciała. Nagle zrobiło mi 
się ciepło 
i w tym właśnie momencie straciłem przytomność.
Czy w takim razie nikt mnie nie uderzył w głowę i nie doznałem wstrząsu? 
Dotknąłem tyłu 
głowy: czułem wyraźną i wciąż jeszcze bolesną wypukłość. Oczywiście, mogłem się 
uderzyć 
w głowę wcześniej, zanim jeszcze straciłem przytomność. A kiedy zobaczyłem węża, 
jeśli go 
w ogóle widziałem? Czy James także widział tego węża? A dlaczego w 
mnemotechnicznej 
notatce nie wspomniałem o wężu? I co chciałem jeszcze dodać w miejscu, gdzie 
moje zapiski się 
urywały? Oczywiście, jeśli uderzyłem głową o skałę tuż po zobaczeniu tego węża, 
mogłem o nim 
nie pamiętać, kiedy zaczynałem pisać, chociaż zapamiętałem, że to James mnie 
uratował. 
Dlaczego więc o tym również zapomniałem i dopiero teraz nagle sobie 
przypomniałem?
Zerwałem się, do najwyższego stopnia podniecony. Przypomniałem sobie ten 
niezwykły 
wyczyn Jamesa: z pewnością to nie była halucynacja. W końcu w jaki sposób 
wydostałem się 
z tej kipieli? Dopiero dzisiaj patrząc na „Kocioł Minna”, doszedłem do wniosku, 
że żadna ludzka 
siła nie byłaby zdolna mnie uratować, a fale morskie też nie zdołałyby mnie 
wynieść na szczyt 
skały. To kuzyn ocalił mi życie, wykorzystując swe moce, o których opowiadał tak 
lekceważąco, 
nazywając je „sztuczkami”. Przypomniał mi się ów Szerpa, którego James pragnął 
zachować 
przy życiu, stosując taką właśnie „sztuczkę”. Czy mogłem więc wątpić w słowa 
Jamesa, że 
„można podnieść ciepłotę ciała dzięki koncentracji umysłowej”? Dotychczas prawie 
się nad tym 
nie zastanawiałem. Całą tę historię można by uważać za coś całkiem naturalnego. 
Dwoje ludzi 
przytula się do siebie w śpiworze, w namiocie, podczas śnieżycy, żeby się 
ogrzać, i jeden z nich 
umiera. Co mnie jednak w tym zainteresowało i poruszyło, to fakt, że cokolwiek 
James zamierzał 
uczynić, tym razem mu się nie udało. A jeśli chodzi o samo wydarzenie, to w tej 
chwili nie 
wydawało mi się już tak bardzo niewiarygodne, że jakiś dziwny wschodni asceta 
nauczył się 
regulować temperaturę swego ciała. Ale żeby pełznąć po nagiej skale i stać na 
falach albo (jak 
sobie teraz przypomniałem) tuż pod powierzchnią wściekle bijących fal i unieść 
do góry 
człowieka ważącego około siedemdziesięciu kilogramów na jakieś pięć do sześciu 
metrów, 
wsuwając mu jedynie dłonie pod pachy? W coś takiego trudno było uwierzyć 
sceptycznemu 
człowiekowi Zachodu. A jednak pamiętam to doskonale. Potwierdza to także moja 
notatka. 
Wydarzyło się na pewno coś bardzo dziwnego.
Usiadłem znów przy stole. Starałem się oddychać spokojnie, ale na myśl, że mój 
kuzyn użył 
niezwykłej mocy, jaką posiadał, żeby ocalić mi życie, ogarnęła mnie najczystsza, 
pełna czułości 
radość, jak gdyby niebo otwarło się nagle i spłynął na mnie strumień jasnego 
światła. Czułem się 
jak Danae. Kiedy po ostatniej rozmowie z Jamesem doszedłem do wniosku, że 
jesteśmy teraz 
w stosunku do siebie bardziej szczerzy i otwarci, był to jedynie jakiś proroczy 
przebłysk tego, co 
czułem teraz. Pomyślałem sobie też, co było trochę dziwne: jakie to śmieszne! 
przypomniałem 
sobie, jak James mówił: „Cóż za psikusy robiliśmy razem!” I zapragnąłem mu za 
wszystko 
podziękować, i dziękując, śmiać się wraz z nim.
Popatrzyłem na zegarek; było dopiero po jedenastej. Jeszcze nie za późno na 
telefon. Ze 
świecą w ręce wybiegłem z biblioteki, krztusząc się i pokrzykując z wrażenia. 
Wykręciłem 
numer Jamesa. Nie wiedziałem, co chcę mu powiedzieć. Żebym tylko nie zapomniał 
go zapytać, 
pomyślałem, czy widział węża morskiego. Telefon zaczął dzwonić. I kiedy tak 
dzwonił i dzwonił 
bez końca, moje podniecenie ustąpiło rozczarowaniu. Może James wyjechał już do 
Tybetu? 
A może po prostu wybrał się dokądś wieczorem? Może poszedł na kolację z jakimś 
wojakiem? 
Mój Boże, jak mało wiedziałem o jego życiu! Postanowiłem zadzwonić do niego 
nazajutrz rano, 
a potem pojechać do Londynu.
Wróciłem do kuchni. Odryglowałem i otworzyłem tylne drzwi. Lodowaty strach, 
który 
czułem wcześniej, ustąpił całkowicie. Wyszedłem na murawę przed domem. W domu 
było 
ciemno i zimno, na zewnątrz zaś jeszcze całkiem widno, powietrze też było 
cieplejsze. 
Postanowiłem się przespać na dworze. Przyniosłem kilka małych poduszek z 
biblioteki, a także 
koce i dużą poduszkę z sypialni na górze. Wspiąłem się po skałach aż do tego 
miejsca nad 
samym morzem, gdzie spałem poprzednim razem, i zrobiłem sobie posłanie. Potem 
wróciłem do 
domu; przez okno „czerwonego pokoiku” widziałem przyjaźnie migoczące świece. 
Niebo, 
chociaż trochę przyćmione i jakby wyblakłe, nadal było na tyle oświetlone, że 
nie dostrzegałem 
gwiazd. Świeciła tylko wielka, postrzępiona Gwiazda Wieczorna. Nisko wiszący 
księżyc był 
biały jak ser.
Wszedłem do „czerwonego pokoiku”. Świece stały jak na ołtarzu po obu stronach 
szklanki 
po winie i prawie pustej butelki. Wlałem resztę wina do szklanki, usiadłem i 
zamyśliłem się 
głęboko. Starałem się przypomnieć sobie jeszcze więcej szczegółów. Byłem pewny, 
że nikt 
z pozostałych osób nie dostrzegł nic niezwykłego. Peregrine przyznał, że mnie 
pchnął i poszedł 
dalej. Bardzo pijany mógł naprawdę nie zdawać sobie sprawy z tego, co się stało. 
Kiedy 
wszczęto alarm, ja leżałem już na szczycie skały, a James próbował mnie ocucić. 
Nie 
wypytywałem Jamesa o szczegóły, ponieważ od razu po tym wypadku zachorował, 
dostał jakiejś 
zapaści i położył się do łóżka. Dlaczego był taki wyczerpany? Czy wyczerpało go 
to, co przeżył, 
ratując mi życie, czy tyle zużył fizycznej i psychicznej energii w czasie tego 
niesamowitego 
schodzenia ze skały? Pamiętam jego słowa: „Te sztuczki, których wszyscy mogą się 
nauczyć, 
choć czasem jest to bardzo męczące”. Nic dziwnego, że James tak się wykończył i 
sprawiał 
wrażenie, jakby całkiem opadł z sił. A potem dodał: „Zwolniłem uścisk... 
puściłem go”. O kim 
James mówił owej nocy, kiedy ja już zasypiałem? O swoim Szerpie czy może o... 
Tytusie? Jak to 
się stało, że Tytus przyszedł do mnie właśnie wtedy? Dlaczego James tak 
wypytywał o imię 
Tytusa? Imię jest drogowskazem. I dlaczego Tytus powiedział, że widział Jamesa 
„we śnie”? 
James zawsze znajdywał zagubione rzeczy. Wysunął te swoje czułki, odnalazł 
Tytusa, 
sprowadził go tutaj i trzymał pod swoją opieką jak gdyby uwiązanego na nitce. I 
owa nić 
względów została zerwana, kiedy James zachorował na tę dziwną chorobę, 
wydostawszy mnie 
z „Kotła Minna”. A jak zareagował na śmierć Tytusa? Powiedział: „To się nie 
powinno było 
stać”. Zupełnie jak gdyby uważał, że to jego wina. Ale jeśli to była jego wina, 
to i moja. Istnieje 
jakieś nieubłagane powiązanie pomiędzy grzechem i karą. Tytus umarł dlatego, że 
ileś lat temu 
zabrałem Peregrine’owi Rosinę. Moja próżność zabiła Tytusa, tak jak próżność 
Jamesa zabiła 
tego Szerpę. W każdym z tych przypadków przez swą słabość zniszczyliśmy to, 
cośmy kochali. 
I coś jeszcze sobie teraz przypomniałem. James powiedział: „Biała magia jest 
czarną magią. 
Każde nieumiejętne mieszanie się do świata duchów może zrodzić demony, które 
będą nękać 
innych. Demony użyte do czynienia dobra mogą się kręcić w pobliżu i potem 
wyrządzać 
krzywdę”. Czyżby właśnie jeden z tych demonów, z pomocą którego James mnie 
ocalił, 
skorzystał z tego, że James dostał zapaści, chwycił Tytusa i rozbił mu głowę o 
skały? Była to 
myśl szalona, a jej implikacje tak przerażające, że postanowiłem zaprzestać 
rozmyślań 
i próbować zasnąć. Wydawało mi się, że mimo wszystko powinienem spać dobrze. 
Pragnąłem 
gorąco porozmawiać o tym wszystkim z Jamesem albo, jeśli już wyjechał, napisać 
do niego. Ale 
skąd wezmę jego adres? Czy on ma w ogóle jakiś adres? Nie mogłem sobie 
przypomnieć nikogo, 
kto by go znał, oprócz Toby’ego Ellesmere, a Toby często sprawiał wrażenie 
całkowicie nie 
wtajemniczonego w sprawy Jamesa i jego sposób życia. Czy mógłbym pójść do 
jakiegoś sztabu 
albo Ministerstwa Obrony i zapytać o niego? Oczywiście odpowiedzą: „Nic nie 
wiemy”.
Dopiłem resztę wina. Ogień na kominku już wygasł i pozostała po nim tylko kupka 
popiołu 
poprzecinana nikłymi smugami czerwieni. Westchnąłem głęboko, bo pomyślałem 
sobie, że przez 
te wszystkie lata, które minęły bezpowrotnie, mogliśmy być z Jamesem 
przyjaciółmi, a nie 
sprawiającymi sobie wiecznie kłopoty krewnymi, niemal wrogami.
Sięgnąłem ręką na stół i zacząłem przerzucać stos nie otwartych listów; chciałem 
zobaczyć, 
czy nie rozpoznam jakiegoś znajomego pisma. Oczywiście, nie było nic od Jamesa; 
zauważyłbym jego list od razu. Spodziewałem się listu od Sydneya, w którym 
zrelacjonuje mi 
swoją wersję historii o „młodej aktoreczce”. Przyciągnął moją uwagę list ze 
stemplem 
londyńskim zaadresowany do pana Ch. Arrowby’ego, ręką najwyraźniej niezbyt 
obeznaną 
z alfabetem łacińskim. Z leniwym zaciekawieniem przysunąłem do siebie kopertę i 
rozerwałem 
ją. List nosił datę sprzed dwóch dni. Przeczytałem, co następuje:
Szanowny Panie!
Przykro mi, że muszę być zwiastunem smutnej wiadomości. Nie mogłem znaleźć 
Pańskiego 
nazwiska w książce telefonicznej. Ale może Pan zadzwonić do mnie pod numer 
podany na 
papierze listowym. Smutna wiadomość jest następująca: Pański kuzyn, pan James 
Arrowby, 
właśnie zmarł. Byłem jego lekarzem. Zostawił list, w którym napisał, że jest Pan 
jego kuzynem 
i spadkobiercą, i zlecił mi, bym poinformował Pana o jego chorobie, co 
niniejszym czynię. 
Pragnę też zakomunikować coś jedynie Panu: pan Arrowby umarł bardzo spokojnie. 
Wezwał 
mnie telefonicznie, ale kiedy przyszedłem, już nie żył. Drzwi były otwarte, a on 
siedział 
uśmiechnięty w swoim fotelu. Muszę jeszcze Panu oznajmić, że przypadkowo to nie 
przypadek, że 
wybrał właśnie mnie na swego domowego lekarza. Jestem Hindusem, pochodzę z Dehra 
Dun. 
Kiedy po raz pierwszy spotkałem pana Arrowby ‘ego, od razu rozpoznałem w nim 
człowieka, 
który dużo wie. Może Pan to zrozumie. Nawiedzały mnie różne prorocze myśli co do 
jego osoby, 
więc kiedy do niego przyszedłem, od razu zrozumiałem, co się stało. W północnych 
Indiach 
spotykałem się już z tego rodzaju zgonami i zapewniam Pana, że nie powinien Pan 
się pogrążać 
w żalu po nim. Pan Arrowby umarł szczęśliwy, osiągnął wszystko. Do świadectwa 
zgonu 
wpisałem jako przyczynę śmierci „atak serca”, ale to nie było to. Niektórzy 
ludzie mogą 
dowolnie wybrać sobie moment śmierci, nie zadając żadnego gwałtu swemu ciału, 
potrafią 
umrzeć spokojnie, po prostu siłą woli. Tak się właśnie stało z nim. Żywiłem do 
niego szacunek 
i chyliłem przed nim czoło. Odszedł z tego świata spokojnie, siłą umysłu wygasił 
świadomość. To 
dobra śmierć. Proszę mi wierzyć, Sir, to był jeden z oświeconych.
Służę Panu swoją pomocą pod podanym numerem telefonu.
Pozostaję do usług.
Szczerze oddany P.R. Tsang Przeczytałem dokładnie list dwa razy i nagle ogarnął 
mnie jakiś 
straszny, zimny spokój. Przez długi czas siedziałem nieruchomo jak posąg. Nie 
przyszło mi do 
głowy, żeby się zastanowić, czy ten dziwny list nie jest żartem albo pomyłką. 
Nie miałem 
wątpliwości, że James umarł. Umarł spokojnie. Wystarczyła niewielka presja jego 
umysłu na 
ciało i niespokojne trzepotanie świadomości ustało na zawsze. Czułem głęboki 
smutek, który jak 
gdyby przyczaił się gdzieś we mnie i trwał tam nieruchomo, bojąc się choćby 
drgnąć. I ogarnęło 
mnie jakieś nowe, dziwne uczucie, którego nie doświadczyłem nigdy przedtem; 
upłynęło trochę 
czasu, zanim je rozpoznałem: było to uczucie samotności. Bez Jamesa zostałem w 
końcu 
zupełnie sam. Jak bardzo liczyłem na jego obecność na tym świecie, niemal tak, 
jakby był moim 
bratem bliźniakiem, nie kuzynem.
Spojrzałem na zegarek: dochodziła północ. Pojadę jutro naprawdę do Londynu. 
Zakłopotany 
i bezradny, zacząłem się zastanawiać: co oni z nim zrobili? Czy James nadal 
siedzi martwy 
w fotelu, z czczym uśmiechem na ustach?
Wstałem, by położyć się do łóżka, gdy nagle przypomniałem sobie, że przecież 
przygotowałem sobie posłanie na skałach. Postanowiłem tam się przespać. Noc była 
ciepła. 
Ściemniło się już na tyle, że ujrzałem rozsypane po niebie gwiazdy i nikły, 
zamglony łuk 
Mlecznej Drogi. Pozostała jednak na niebie jakaś rozproszona jasność i 
przypomniałem sobie, że 
musiała minąć pełnia lata (mogłem się mylić o dzień lub dwa). Wiedziałem, że 
trafię do swego 
posłania, nie narażając się zbytnio na niebezpieczeństwo. Te skały znałem już 
teraz tak dobrze! 
Ale raz noga obsunęła mi się do jeziorka skalnego. Woda w nim była ciepła. 
Odnalazłem swoje 
twarde legowisko i położyłem się na nim w koszuli i spodniach; zdjąłem jedynie 
buty. Podparłem 
głowę poduszką, tak żebym mógł patrzeć na horyzont zaznaczony jedną ciemną i 
jedną srebrną 
linią. Gdzieś w dole chlupotała woda, jakby drobne fale uderzały o burtę wolno 
płynącej łodzi.
Dlaczego James odszedł? Dlaczego zdecydował się odejść właśnie teraz? Czy miał 
jakiś 
bezpośredni powód, powód, który potrafiłbym zrozumieć, czy też było to wszystko 
częścią 
jakiegoś wielkiego kręgu egzystencji mojego kuzyna, z którego nic nie 
pojmowałem? Różne 
szalone hipotezy bez przerwy przychodziły mi do głowy. Czy miało to coś 
wspólnego z Lizzie? 
Niemożliwe. A może z Tytusem? Może dręczyły go wyrzuty sumienia i uważał, że to 
on ponosi 
odpowiedzialność za tę śmierć? W tym momencie zacząłem nawet snuć domysły, że 
James 
naprawdę znał chyba Tytusa wcześniej. To pewno on właśnie był ową tajemniczą 
osobą, która 
nauczyła tego chłopca fanaberii i ofiarowała mu tomik wierszy miłosnych Dantego. 
Ale 
wydawało mi się to nieprawdopodobne, nie mogłem uwierzyć, żeby James mnie 
okłamywał. 
I kiedy tam tak leżałem, wpatrując się w niebo ponad morzem, dostrzegłem 
złocistego satelitę 
rozpoczynającego swój powolny ostrożny lot przez łuk niebios; wyglądał jak 
spokojnie 
wędrująca dusza. James powiedział mi, że wybiera się w podróż. Tą podróżą była 
śmierć. To już 
ostatnia jego „sztuczka”.
Nie, nie mogłem wiązać tego „porzucenia” z którąś ze zwykłych czy obecnych 
przyczyn. 
Decyzja Jamesa należała do całkiem odmiennych wzorców istnienia, do jakiejś 
całkiem innej 
historii duchowych przygód i niepowodzeń. Jakakolwiek jednak „skaza”, jak to 
określił James, 
doprowadziła do śmierci jego Szerpy, stanowiła ona prawdopodobnie element 
bardziej generalnej 
kondycji. Religia to potęga, musi nią być, a jednak to jest jej zgubą. 
Wykorzystywanie tej siły 
jest niebezpieczną igraszką. Może James pragnął po prostu uwolnić się od ciężaru 
mistycyzmu, 
który prowadził na manowce, od tej duchowości, która w jakiś sposób uległa 
degeneracji 
i przeistoczyła się w magię? Przepełnił go niesmak, ponieważ musiał użyć swej 
„mocy”, żeby 
ocalić mi życie. Czy to ostatnia kropla, która przepełniła dzban? Ale czy to 
naprawdę była tylko 
moja wina? Czyżbym okazał się w końcu niewdzięcznym brzemieniem i niebezpiecznym 
krewnym? Teraz dopiero zrozumiałem, jakie znaczenie mogła mieć ta ostatnia 
wizyta Jamesa, 
i ogarnął mnie smutek. James przyjechał, żeby zawrzeć ze mną pokój, zrobił to 
jednak dla siebie, 
nie dla mnie. Chciał zerwać, a nie zacieśnić tę więź. Wiedział, że to nasza 
ostatnia rozmowa, 
i dlatego był taki spokojny, tak się nagle przede mną otworzył, zachowywał się 
tak niesłychanie 
miło i szczerze. Przyszedł do mnie, nie kierując się bynajmniej zwykłym 
pragnieniem 
pojednania, lecz po to, żeby się pozbyć ostatniej irytującej go sprawy. Niepokój 
albo poczucie 
winy wobec pechowego kuzyna mogły mu zmącić to doskonałe odejście, którego 
zapewne od tak 
dawna pragnął.
Jakże się odbyło jego zerwanie z tym światem? – zastanawiałem się. Czy 
rzeczywiście 
zareagował na ową wizję całej rzeczywistości, która nawiedza człowieka w 
momencie śmierci 
i z której trzeba natychmiast skorzystać? Czy chętnie podążył na to spotkanie i 
czy czuł się teraz 
w tym dziwnym niebie „wyzwolony”, cokolwiek to znaczyło? A może, wręcz 
przeciwnie, tkwi 
zbolały i słaby jak cień Achillesa, zamknięty w czyśćcu, by odpokutować za 
grzechy, których 
nawet nie potrafię sobie wyobrazić? Może błądzi teraz po ciemnym, pełnym 
potworów bardo, 
natykając się na wizje ludzi, których kiedyś znał, i straszony przez demony? Bo 
kiedy 
porzuciliśmy już rozgwar życiowy, jakież sny mogą nas nawiedzać w tym śnie 
śmierci, żeby 
przynieść nam wytchnienie? Jak człowiek wydostaje się z tego bardo] Nie mogłem 
sobie 
przypomnieć, co James mi o tym mówił. Dlaczego nigdy go nie poprosiłem, żeby mi 
to 
wytłumaczył? Czy kiedyś wyjdzie mi tam na spotkanie w postaci jakiegoś koszmaru, 
odrażającego widma, wytworu jego własnego umysłu? Jeśli tak, modliłem się, to 
kiedy już 
osiągnie wyzwolenie, niech nie zapomni o mnie, niech przyjdzie pełen współczucia 
i żalu, żeby 
poznać prawdę. Cokolwiek miałoby to znaczyć.
I kiedy tak leżałem na skałach, wsłuchując się w łagodne pluskanie morza, 
opanowany 
takimi dziwnymi smutnymi myślami, coraz więcej gwiazd pojawiało się na niebie, 
zamazując 
wyraźny szlak Mlecznej Drogi. Zapełniały teraz całe niebo. I gdzieś daleko, 
daleko, w tym 
oceanie złota gwiazdy spadały szybko, cicho na spotkanie swego losu pośród 
milionów, 
miliardów zlewających się ze sobą złocistych świateł. Unosiły się spokojnie 
kolejne zasłony, 
i wszędzie widziałem gwiazdy, kolejne zasłony, kolejne konstelacje ukazywały się 
jedna za 
drugą, całe morze gwiazd, tak jak w magicznym „Odeonie” mojej młodości. I 
zajrzałem w to 
rozległe, miękkie wnętrze wszechświata, który wolno, ostrożnie wywracał się na 
drugą stronę.
Zasnąłem i we śnie wydawało mi się, że słyszę śpiew.
Kiedy się obudziłem, świtało. Miliardy gwiazd zniknęły, niebo lekko zamglone, 
bardzo, 
bardzo jasnoniebieskie stanowiło ogromną, jednolitą połać chłodnej, 
przytłumionej jasności. 
Słońce jeszcze nie wzeszło. Skały rysowały się już wyraźnie, ale jeszcze wciąż w 
sposób 
nieokreślony wydawały się bezbarwne. Morze było całkiem spokojne, połyskliwe, 
szare, gładkie, 
bez jednej zmarszczki, tylko na horyzoncie zaznaczone cienką jaśniejszą linią. 
Panowała zupełna, 
a jednocześnie chyba świadoma cisza, jak gdyby wędrująca planeta bezgłośnie 
oddychała. 
Przypomniałem sobie, że James nie żyje. Kto jest naprawdę naszą pierwszą 
miłością? Kto?
Usiadłem, potem klęknąłem i zacząłem strzepywać koce i poduszkę, mokre od rosy. 
I wtedy 
usłyszałem jakiś dziwny, przerażający w tej zupełnej ciszy odgłos dochodzący od 
strony wody, 
nagłe, całkiem głośne pluskanie, jak gdyby u podnóża skały miało się coś 
wynurzyć z wody 
i wypełznąć na ląd. Przeżyłem chwilę okropnej trwogi, kiedy się odwróciłem i 
wychyliłem ku 
brzegowi morza. Po czym spostrzegłem cztery foki przepływające tak blisko skały, 
że mogłem je 
niemal dotknąć. Ich psie pyszczki zadarte były ciekawie ku górze. Zaledwie kilka 
stóp pod sobą 
dostrzegłem spiczaste nosy, ociekające wodą wąsy, jasne okrągłe oczy o pytającym 
spojrzeniu 
i pełne wdzięku, gładkie, gibkie, mokre grzbiety. Foki bawiły się przez chwilę, 
łykały wodę, 
bulgotały, patrząc na mnie przez cały czas. I kiedy tak obserwowałem ich zabawę, 
nie miałem 
wątpliwości, że to dobre istoty, które podpłynęły tutaj, by mnie odwiedzić i 
pobłogosławić.
Postscriptum 
A życie toczy się dalej
Niewątpliwie tak właśnie powinna się zakończyć ta opowieść: foki, gwiazdy, 
wyjaśnienie, 
rezygnacja i pojednanie. Wszystko razem nabierające jakiegoś promiennego, 
kojącego sensu 
teraz, w spokoju ducha, bez namiętności. Jednakże życie, inaczej niż sztuka, ma 
irytujący 
zwyczaj doprowadzania do zderzeń, utykania, niwelowania przemian, narzucania 
wątpliwości 
w przypadku rozwiązanych problemów i w ogóle demonstrowania, że nie można żyć 
godnie 
i szczęśliwie. Więc pomyślałem sobie, że mógłbym właściwie kontynuować jeszcze 
przez jakiś 
czas tę swoją opowieść w formie pamiętnika, tak jak dotychczas, chociaż 
przypuszczam, że jeśli 
ma być z tego książka, to powinienem ją już wkrótce – niewątpliwie arbitralnie – 
zakończyć. 
Wydawało mi się, że powinienem kontynuować pisanie głównie dlatego, żeby opisać 
jeszcze 
pogrzeb Jamesa, chociaż w istocie był on tak cichy i skromny, że właściwie nie 
ma co opisywać. 
Potem pomyślałem także, że mógłbym skorzystać z okazji, żeby powiązać kilka 
luźnych wątków, 
tylko że luźne wątki nie dają się nigdy właściwie powiązać, bo człowiek zawsze 
wprowadza 
jakieś nowe. Czas, podobnie jak morze, rozwiązuje wszystkie supły. Osądy ludzi 
nigdy nie są 
ostateczne; wyłaniają się one z podsumowań, ale zwykle od razu nasuwa się 
potrzeba ponownego 
ich rozpatrzenia. Układy ludzkie są niczym innym jak właśnie takimi luźnymi 
wątkami, 
spiesznymi obliczeniami, choć sztuka, by nas pocieszyć, może stwarzać pozory, że 
jest inaczej.
Piszę to w sierpniu. Nie jest to taki złocisty prowansalski sierpień, jaki się 
jawi w naszej 
angielskiej wyobraźni, ale zwyczajny, chłodny londyński sierpień, z wiatrem 
chłoszczącym 
Tamizę u wylotu ulicy. Tak, zainstalowałem się w mieszkaniu Jamesa. Z prawnego 
punktu 
widzenia jest to teraz moje mieszkanie, ale pozostało naprawdę jego własnością. 
Nie mam 
odwagi czegokolwiek tu zmieniać i czegokolwiek ruszać. Otaczają mnie idole 
„zabobonu”. 
Zaryzykowałem jednak i pochowałem niektóre, co dziwniejsze, „fetysze” do szafy; 
mam 
nadzieję, że nie wezmą mi tego za złe. Zdjąłem także ze ściany w przedpokoju 
szklane wisiorki, 
ponieważ dzwoniły, nie dając mi spać. Ale ozdobna szkatułka z uwięzionym w 
środku demonem 
nadal stoi na konsoli. (James nigdy nie zaprzeczał, że znajduje się w niej 
demon. Kiedy go o to 
pytałem, po prostu się uśmiechał.) Niezliczone posążki Buddy pozostały na swych 
miejscach; 
z wyjątkiem jednego, który dałem Toby’emu Ellesmere, ponieważ wydawało mi się, 
że czuje się 
zawiedziony, bo James nie wspomniał o nim w testamencie. Zgodnie z wolą mego 
kuzyna 
wszystko dziedziczyłem ja, a gdybym umarł wcześniej od niego, Brytyjskie 
Towarzystwo 
Buddyjskie. Ono także otrzymało ode mnie jednego Buddę.
Pośrednik od handlu nieruchomościami przysłał mi dziś jeszcze jeden opryskliwy, 
chytry list. 
„Shruff End” został wystawiony na sprzedaż. Nie nocowałem tam ani razu od owej 
nocy 
przespanej na skałach, kiedy obserwowałem gwiazdy, a rankiem przypłynęły do mnie 
foki. 
Porządkując swoje rzeczy przed przeprowadzką, mieszkałem w hotelu „Pod Krukiem”. 
Z okna 
pokoju nie widziałem domku, jedynie wieżę. Zdaje się, że nikt nie ma ochoty 
kupić tego obiektu, 
może z powodu wilgoci, a może z innych przyczyn. Arkwrightowie z „Amorne Farm”, 
którym 
zostawiłem klucz, powiedzieli, że naprawią dach, ale agent od nieruchomości 
twierdził, że tego 
nie zrobili. Na szczęście nie potrzebuję na gwałt pieniędzy, bo mój kuzyn 
pozostawił mi niemałą 
sumę.
Chyba muszę opisać pogrzeb Jamesa, jak to zapowiadałem uczynić. Był pozbawiony 
wyrazu. 
Dzięki Bogu, nie potrzebowałem niczego załatwiać, gdyż wszystkim zajął się 
pułkownik 
Blackthorn, który zjawił się specjalnie w tym celu, po czym zniknął. Kiedy 
przyjechałem do 
Londynu następnego dnia po otrzymaniu listu od lekarza Jamesa, zastałem w 
mieszkaniu mego 
kuzyna pułkownika Blackthorna i doktora Tsanga. Pułkownik zawiadomił mnie, że 
już 
zorganizował pogrzeb (kremację), ponieważ nie mogli się ze mną skontaktować, ale 
gdybym 
sobie życzył jakiś inny... Nie życzyłem sobie. Chciałem porozmawiać z lekarzem, 
lecz ten gdzieś 
zniknął, kiedy Blackthorn tłumaczył mi, jak trafić do krematorium. Ciało Jamesa 
zabrano już, 
chwała Bogu, do „kaplicy spoczynku”. Nie poszedłem tam, by go zobaczyć.
Kremacja odbyła się dwa dni później w jednym z tych wielkich ogrodów w północnym 
Londynie. Jest coś okropnie ponurego w takim pustym „ogrodzie pamięci”, jeśli 
porównać go 
z pełnym rozgadanych ludzi i uczuć cmentarzem. Był to sztywny, pozbawiony uroku 
obrządek. 
Obsługa krematorium spiesznie wykonywała swoje obowiązki. Kazano nam zaczekać na 
zewnątrz, gdyż właśnie załatwiano poprzedniego „klienta”. Sprawność, z jaką 
pułkownik 
Blackthorn zarezerwował dla Jamesa wolne „okienko”, okazała się niewątpliwie 
cenna. Obaj, 
Blackthorn i doktor Tsang, wzięli udział w pogrzebie. Przyszedł także Toby 
Ellesmere i sprawiał 
wrażenie naprawdę przejętego. Nigdy przedtem (ani potem) nie zastanawiałem się 
nad tym, jakie 
właściwie stosunki łączyły Toby’ego z Jamesem, ale cokolwiek to było, należało z 
pewnością do 
odległej przeszłości. James i Toby nie tylko razem służyli w wojsku, chodzili 
także do jednej 
szkoły. Może Toby po prostu podziwiał Jamesa już w szkolnej ławie? Takie więzy 
mogą trwać 
całe życie. Zjawili się także na pogrzebie czterej dobrze ubrani panowie w 
eleganckich, czarnych 
ubraniach, przypuszczam, że byli to towarzysze broni Jamesa. Nie dawali znać po 
sobie, że 
wiedzą, kim jestem. Toby także ich nie zna. Z Tobym zamieniłem kilka słów; 
właściwie z nikim 
poza nim nie rozmawiałem. Kremacja trwała kilka minut. Oczywiście, nie odmawiano 
modlitw, 
rozległo się tylko kilka taktów cichej, nijakiej muzyki, po czym stanęliśmy w 
zupełnej ciszy, 
którą przerwał któryś z urzędników, otwierając z hałasem drzwi w głębi. Wtedy 
zapragnąłem, 
żeby dopełniono jakiejś odpowiedniej ceremonii. Ale każdy rytuał, jaki mógłbym 
wymyślić, 
prawdopodobnie obraziłby cień Jamesa. Żałuję jednak, że nie byłem na tyle 
przytomny, żeby 
zażądać, by pożegnaniu z Jamesem towarzyszyła jakaś dobra muzyka.
Kiedy wyszliśmy z krematorium do ogrodu, pułkownik Blackthorn uścisnął mi rękę. 
Wszyscy zaczęli się rozchodzić. Chciałem porozmawiać z doktorem Tsangiem, 
powiedział 
jednak, że czekają na niego w szpitalu. Może trochę niepokoił go ten akt zgonu? 
Toby bez 
zbytniego zapału zaproponował mi miejsce w swoim samochodzie, ale mu 
podziękowałem. 
Myślę, że on także pragnął zostać sam. Długo szedłem nędznymi, smutnymi 
uliczkami, aż 
w końcu zabłądziłem.
Właśnie znalazłem w szufladzie w kuchni młotek, który próbowałem naprawić tego 
wieczoru, kiedy James przyszedł po raz ostatni do „Shruff End”. Musiał na 
wszelki wypadek 
zabrać go ze sobą. Lubię kuchnię w mieszkaniu mego kuzyna. Jest w niej duża 
spiżarnia, która 
była całkiem pusta, kiedy tu przyjechałem. Mam stąd widok na elektrownię 
Battersea, która 
wieczorem wygląda jak asyryjski posąg.
Sprzedałem swoje mieszkanie w Shepherds Bush i przewiozłem tutaj trochę mebli. 
Przywiozłem także wszystkie swoje rzeczy ze „Shruff End”, ale nie zabrałem nic z 
przedmiotów 
pozostawionych przez panią Chorney. Oparłem się nawet pokusie, żeby zatrzymać 
lustro, które 
stłukła Rosina i którego nie oddałem do renowacji. Większość dobytku umieściłem 
w garderobie 
Jamesa. I tak w świątyni Jamesa znajduje się teraz maleńkie sanktuarium 
Charlesa. Wchodzę tam 
czasami, po prostu żeby trochę sobie posiedzieć. Skrzynie z moimi książkami 
nadal stoją 
w przedpokoju. Prawie wszystkie ubrania trzymam w walizkach; nie mogę się 
jeszcze zdobyć na 
to, by dotknąć porządnie wiszącej albo porządnie poskładanej garderoby Jamesa. 
Wielka szafa 
w jego sypialni wygląda jak wrota do innego świata. Nie mogę powiedzieć, żebym 
się dobrze 
czuł w tym mieszkaniu, ale nie myślę o tym, żeby zamieszkać gdzie indziej. 
Czasami wydaje mi 
się wprost niewiarygodne, że Jamesa tu nie ma. Wczoraj w nocy byłem pewny, że 
jest 
w sąsiednim pokoju, wstałem więc i poszedłem sprawdzić.
W piątek odwiedziłem Lizzie i Gilberta w ich domeczku w Golders Green. Chodzę do 
nich 
od czasu do czasu; częstują mnie wtedy różnymi cuchnącymi papraninami, na 
których 
przyrządzanie tracą cały dzień. Gilbert odnosi teraz wielkie sukcesy jako aktor 
komediowy 
w tym śmiesznym, ciągnącym się bez końca serialu telewizyjnym. Po raz pierwszy w 
życiu jest 
sławny; ludzie podchodzą na ulicy, żeby go dotknąć. Krytycy porównują go nawet z 
Wilfredem 
Dunningiem, co jest oczywiście absurdem. Lizzie sprawia wrażenie szczęśliwej. 
Rzuciła pracę 
w szpitalu i utyła. Oboje nadal snują plany, jak to kiedyś zamieszkamy razem w 
jednym domu, ja 
na górze, oni na dole, jako mój „personel”. Żartujemy sobie na ten temat.
Czyżby zaczynali mnie traktować jako podstarzałego inwalidę? Uważają, że 
mieszkanie 
Jamesa to przerażające miejsce. Oczywiście nigdy ich do siebie nie zapraszam. 
Nie zapraszam 
tutaj nikogo.
Czy przyzwyczajam się do nowej roli dobrego wujaszka albo duchownego żyjącego 
w celibacie? Wczoraj zaprosiłem na kawę swoją dawną sekretarkę, pannę Kaufman 
(nie wiem, 
czy o niej wcześniej wspominałem), i wysłuchałem rozpaczliwej opowieści o jej 
starej matce. 
Potem zjadłem lunch w barze w towarzystwie Rosemary Ashe i wiem już teraz 
wszystko 
o Sidneyu i Maybelle, dwudziestoletniej aktoreczce. Rosemary wciąż jeszcze ma 
nadzieję, że 
Sidney oprzytomnieje. Dzieci uwielbiają Kanadę. Rosemary uważa, że zbyt 
filozoficznie 
podchodzą do sprawy rozwodu. Ucieszyłem się, przekonawszy się, że Rosemary ma 
bardzo 
mgliste pojęcie o tym, co wydarzyło się w „Shruff End”; niczego jej nie 
wyjaśniałem. 
Poinformowano ją, zdaje się, iż prześladowała mnie jakaś obłąkana wiejska 
kobieta i że utonął 
przyjaciel Gilberta. Na szczęście Rosemary nie miała ochoty rozmawiać o moich 
przeżyciach.
Jest późny wieczór. Siedzę w mieszkaniu Jamesa. Wydaje mi się, że posążki Buddy 
patrzą na 
mnie, chociaż wiem, że ich oczy pod opadającymi powiekami nie dostrzegają 
widzialnego 
świata. W pokojach gromadzi się coraz więcej kurzu, bo nie mogę ryzykować 
wynajęcia 
służącej. Trochę wszystko odkurzyłem, ale nie chcę ruszać niczego; niektóre 
przedmioty są 
kruche. Szczególnie ostrożnie obchodzę się z ową „klatką”, w której na konsoli 
mieszka demon! 
Czy teraz, kiedy duch Jamesa stopniowo się stąd wycofuje, miejsce to nie zaczyna 
coraz bardziej 
przypominać muzeum? Powierzchnia, z której korzystam, nie powiększa się wcale. 
Nadal jadam 
w kuchni, a potem uciekam z powrotem do biurka w saloniku. Ubieram się w 
przedpokoju, 
sypiam w większej, dodatkowej sypialni. Oczywiście, nie odważyłbym się sypiać w 
łóżku 
kuzyna. Nie korzystam z pięknej sypialni Jamesa. Drzwi do niej są zamknięte.
Objąłem jednak w posiadanie biurko i zgromadziłem na nim najbardziej przeze mnie 
lubiane 
spośród drogocennych zwierzątek z nefrytu. Jako przyciski do listów i papierów 
(panna Kaufman 
nadal mi pomaga, chwała Bogu) służą mi dwa kamienie – różowy kamyk w cętki, 
który kiedyś 
ofiarowałem Hartley, i brązowy w niebieskie kreski, który dałem Jamesowi. 
Ucieszyłem się, 
kiedy go tu znalazłem po przyjeździe. Często biorę do ręki te kamyki. Postawiłem 
także na 
biurku dwie fotografie: jedna przedstawia tańczącą parę, stryja Abla i stryjenkę 
Estellę, a druga 
Klementynę, kiedy była jeszcze młoda, w roli Kordelii. Nie mogę znaleźć 
odpowiedniego zdjęcia 
rodziców, nie mam także żadnego z nowych zdjęć Jamesa. To jasne, że mój kuzyn 
przygotował 
się do tej swojej ostatniej podróży niezwykle starannie. W mieszkaniu nie 
natrafiłem na jego 
osobiste papiery. (Zastanawiam się, czy pułkownik Blackthorn coś stąd zabrał.) 
Nie znalazłem 
nic interesującego z dawnych lat, żadnych starych listów, fotografii, rachunków. 
Testament był 
przyczepiony do cienkiego pakietu dokumentów wraz z potwierdzeniem z banku 
dotyczącym 
lokaty kapitału. Nic nie świadczyło o tym, że James korzystał z usług jakiegoś 
prawnika. 
Testament napisał własnoręcznie. Dwaj świadkowie okazali się prostymi, 
niewykształconymi 
ludźmi. Przez jakiś czas szukałem jak głupi ukrytego listu zaadresowanego do 
mnie. Zaglądałem 
nawet do szpar w ścianach.
Wczoraj wieczorem na skromnym przyjęciu wydanym przez Lizzie i Gilberta 
usłyszałem, że 
Peregrine dobrze sobie radzi z tym swoim teatrem w Londonderry i zdobywa sławę 
jako 
propagator pokoju w Irlandii. Rosina także okazała się entuzjastką, mówi się 
nawet, że zaczyna 
się angażować w walkę polityczną. Gilbert twierdzi, że Odyseja Fritziego została 
już zdjęta 
z afisza.
Tak, bywam teraz na przyjęciach. Kręcę się po Londynie, jem, piję i plotkuję, 
jak gdybym 
był zwyczajnym człowiekiem. No cóż, czyż nim nie jestem? Ciekawe, co się stało z 
tym cennym 
„talizmanem”, który zamierzałem odsłonić w jakiejś samotnej jaskini nad brzegiem 
morza?
Przez cały dzień jestem zajęty, chociaż właściwie nic nie robię. Może to oznaka 
starości? 
Kontynuuję pisanie pamiętnika, to mój towarzysz i daje mi złudzenie, że jestem 
ciągle czymś 
zajęty. Czuję się nieswojo, myśląc, że zanim go skończę, powinienem zaproponować 
jakieś 
refleksyjne podsumowanie. Podsumowanie czego? Wzdragam się przed tym. Tyle jest 
bólu. A ja 
nie pisałem o bólu.
Jakim egoistą musiałem się wydawać na poprzedzających stronach. Tylko czyż 
jestem w tym 
wyjątkiem? Zadowolenie z siebie opromienia nasze życie, czerpiemy z niego 
sekretną 
wewnętrzną siłę witalną, która ma nawet większe znaczenie niż rozum. Tak musimy 
żyć, o ile nie 
jesteśmy święci. A czyż są w ogóle jacyś święci? Owszem, są istoty uduchowione, 
może James 
do nich należał, ale nie ma świętych.
No cóż, spróbuję się nad tym zastanowić, lecz nie dzisiaj. Czy napiszę coś 
jeszcze, kiedy 
zakończę ten pamiętnik? Historię Klementyny? Albo tę książkę o teatrze, którą 
moi przyjaciele 
uważają za tak potrzebną! A może będę po prostu siedział przy kominku i czytał 
Szekspira, 
uświadamiając sobie, że magia nie pomniejsza rzeczywistości i nie przemienia jej 
w maleńkie 
przedmioty, aby stały się igraszką wróżek? Może nie ma świętych, ale jest 
przynajmniej jeden 
dowód na to, że zadowolenie z siebie może opromienić cały świat.
Przyszło kilka listów do Jamesa, wszystkie od uczonych. Okazuje się, że mój 
kuzyn był 
całkiem znanym orientalistą i korespondował z naukowcami na całym świecie. 
Przekazałem całą 
tę korespondencję pewnemu człowiekowi z Muzeum Brytyjskiego, który zadzwonił do 
mnie 
i pytał o los książek Jamesa. Zaprosiłem owego pana, żeby wpadł i przejrzał je 
sobie. Był tu 
wczoraj. Kiedy zobaczył, co znajduje się w mieszkaniu, o mało nie zemdlał z 
wrażenia i zawiści.
Nie mam pojęcia, co zrobić z wierszami Jamesa. Tak, wierszami Jamesa. Chyba nie 
wspominałem o nich do tej pory? A więc James dopiął swego – przynajmniej w 
pewnym sensie – 
zrobił to, co zapowiadał: wstąpił do armii i został poetą. Otóż znalazłem te 
wiersze w pustej poza 
tym górnej szufladzie biurka. Naprawdę tam leżą; porządnie przepisane na 
maszynie, 
zgromadzone w kilku dużych kołoblokach. To niewątpliwie „osobista pamiątka”, ale 
James nie 
pozostawił żadnych wskazówek, żadnego listu z dyspozycjami, co należy z tym 
zrobić. Toby 
Ellesmere, który, jak już chyba wspomniałem, jest teraz wydawcą, słyszał o tych 
wierszach 
i dwukrotnie już dzwonił, dopytując się o nie. Być może James wspomniał mu 
kiedyś o nich. 
Toby jednak nigdy ich nie widział. Ja mu ich też nie pokazałem. Właściwie nie 
mogę się zdobyć 
na to, żeby je przejrzeć czy choćby rzucić na nie okiem, z obawy żeby nie 
okazały się żenująco 
słabe! Wolałbym już raczej zniszczyć je, nie czytając.
Wydaje mi się, że jedyna strofa, jaką James cytował, i to często, to: Cokolwiek 
się stanie, my 
mamy karabiny maszynowe, a oni nie!
Ten gawędziarski pamiętnik jest oczywiście tylko fasadą, literackim ekwiwalentem 
uśmiechniętej na co dzień twarzy, za którą kryje się nasze wnętrze; spustoszenia 
wyrządzone 
przez wyrzuty sumienia, lęk i świadomość nieodwracalnego upadku moralnego. A 
jednak takie 
pozory są nie tylko pocieszeniem, lecz nawet czasem dają namiastkę odwagi.
Dostałem jeszcze jeden list od Angie. Przysłała nowe zdjęcie, ponawiając swoją 
uprzejmą 
ofertę.
Jesień stopniowo bierze w posiadanie Londyn. Zdumiewające, jak wcześnie 
nadeszła. Liście 
platanów, żółte i czerwone z jaśniejszymi plamkami, wyglądają jak liściki od 
niej przylepione do 
mokrych chodników. W sklepach pojawiły się jabłka, koksy orange. Przechowuję je 
na górnej 
półce w spiżarni. Codziennie rano i wieczorem idę ulicą dochodzącą aż do 
bulwaru. Obserwuję 
burzowe niebo ponad dostojnymi wieżycami elektrowni w Battersea i odwieczny 
dramat 
przybierającej i opadającej Tamizy. Peregrine ma dostać jakąś nagrodę za swój 
wkład w walkę 
o pokój. Rosina wyjechała do Ameryki w poszukiwaniu pracy. Jadłem lunch z 
Rosemary, 
z panną Kaufman, z pewnym nieszczęsnym starym członkiem Towarzystwa Fabianów, a 
także ze 
zwariowanym młodym aktorem zwanym Erazmem Blickiem. Oczywiście, nie wspomniałem 
dotąd ani słowem o tym, że ludzie teatru bez przerwy mnie zadręczają, bym wrócił 
na stare deski. 
Kiedy oni wreszcie zrozumieją, że teatr przestał mnie interesować! Uciszyłem 
swój telefon za 
pomocą zwitka papieru. Nie przestąpiłem progu teatru, nawet żeby obejrzeć nową 
inscenizację 
Hamleta pana Blicka, która podobno jest najlepszą rzeczą od czasu, kiedy ludzie 
wpadli na 
pomysł, by sprzedawać chleb krojony na kromki.
Tak, zastanawiam się, czy napiszę kiedyś tę książkę o Klementynie. Wydaje mi 
się, że 
zajęłaby ona na zawsze to miejsce, które mogłem dać Klementynie. Jakże 
niesprawiedliwe 
wydaje mi się to teraz. Klementyna nadawała sens mojemu życiu, była jego chlebem 
i winem. To 
ona mnie ukształtowała, to ona mnie wymyśliła, ona mnie stworzyła, ona była moim 
uniwersytetem, moją partnerką, moją nauczycielką, moją matką, a potem moim 
dzieckiem, moją 
bratnią duszą, moją idealną kochanką. To przez nią, nie przez Hartley, nigdy się 
nie ożeniłem. To 
przez nią nie szukałem i nie odnalazłem Hartley wtedy, kiedy mogłem to jeszcze 
zrobić bez 
trudu. Dlaczego nie szukałem dłużej, usilniej? To Klementyna mnie 
powstrzymywała. Wydawało 
mi się, że szalona tęsknota za Hartley trwała jeszcze za czasów Klementyny, ale 
pamięć musiała 
mnie zawieść. Jak to się stało, że Klementyna nie wyleczyła mnie z tej tęsknoty? 
Kiedy ją po raz 
pierwszy spotkałem, była oszałamiającą kobietą – piękna, mądra, znajdowała się u 
szczytu sławy; 
i jeszcze młoda, chociaż mnie wydawała się stara. Miałem wtedy dwadzieścia lat, 
a ona 
trzydzieści dziewięć, czterdzieści. Mój Boże, była wtedy młodsza niż Lizzie 
obecnie. Po raz 
pierwszy spotkałem Klementynę jako jeszcze bardzo zielony, niezdarny, nie 
znający świata, 
pozbawiony wdzięku chłopak; to cud, że ona w ogóle na mnie spojrzała. Później 
traktowałem ją 
chłodno, irytowała mnie jej zaborczość, uznałem, że jej miłość jest utrapieniem. 
Odchodziłem od 
niej, ona też odchodziła, ale zawsze do siebie wracaliśmy. I właściwie nigdy nie 
utraciliśmy się 
nawzajem, a pod koniec, kiedy umierała, przepędziłem wszystkich innych mężczyzn.
Klementyna umierała długo, od tygodni w gazetach mieli przygotowane nagłówki o 
jej 
śmierci. Leżałem przy niej na łóżku, głaskałem ją po twarzy, którą ból i lęk pod 
koniec tak 
bardzo pomarszczyły. Czuję jeszcze pod palcami miękkie bruzdy cicho wypełniające 
się łzami. 
Klementyna powiedziała, że chce umierać w burzy dźwięków, więc bez przerwy był 
włączony 
magnetofon, słuchaliśmy Wagnera, piliśmy whisky i czekaliśmy. Było to 
najdziwniejsze 
oczekiwanie, jakie pamiętam – takie czekanie i nieczekanie jednocześnie. W tym 
wzajemnym 
dotrzymywaniu sobie towarzystwa była jakaś usilna bezczasowość, jak gdyby czas 
się zatrzymał 
przed tym, co się miało stać. Dzielił nas lęk, jej lęk i mój lęk, musieliśmy 
przezwyciężać dwa 
ostre lęki, bezustannie okazując sobie wzajemne uczucie, kładąc ręce na sercu 
drugiej osoby. 
Kiedy czuliśmy się zmęczeni, wyłączaliśmy muzykę, zaczynaliśmy płakać i dalej 
czekaliśmy. 
Ach, łzy Klementyny! Mój Boże, ile ja się na nie napatrzyłem już przedtem, jakże 
mi obrzydły. 
Teraz widzę, że uczyniłyby mnie chyba świętym, ale i tak przez blisko miesiąc 
byłem niemal 
święty. W końcu Klementyna umarła, gdy ja spałem. Każdego ranka myślałem, że ona 
już nie 
żyje, potem jednak widziałem, że oddycha, dostrzegałem lekkie, rytmiczne 
unoszenie się 
i opadanie kołdry, pod którą spoczywało jej ciało, takie skurczone, takie 
maleńkie.
Aż pewnego dnia nie dostrzegłem żadnego ruchu, zobaczyłem tylko otwarte oczy 
Klementyny, jej zmienioną twarz.
Okres żałoby zupełnie nie przypomina ponurego koszmaru samej śmierci. Wszyscy 
rozpaczaliśmy, starając się nawzajem koić ból. Lecz ten wspólnie dzielony ból 
był o wiele mniej 
dojmujący od udręki, jaką przyniosło zniknięcie Klementyny, tego, że w naszym 
życiu zabrakło 
jej na zawsze. Każda śmierć jest inna, każda jednak prowadzi nas do tej samej 
krainy, w której 
przebywamy tak rzadko, ale w której pojmujemy, jak bezwartościowe jest to, za 
czym goniliśmy 
tak długo i za czym, być może, wkrótce znów będziemy się uganiać.
Nie miałem zamiaru pisać o śmierci Klementyny. Unieszczęśliwiłem się w ten 
sposób 
i wciąż na nowo przeżywam tę śmierć, choć pisałem o tym przed kilku dniami. 
Oczywiście, 
otrząsnąłem się z tego, i to prawdopodobnie całkiem prędko. Klementyna 
pozostawiła mi swoje 
pieniądze, ale nic z nich nie zostało po spłaceniu długów.
Od czasu, gdy uciszyłem swój telefon, otrzymuję mniej zaproszeń. W każdym razie 
wydaje 
mi się, że minęło już ogólne podniecenie wywołane moim powrotem do Londynu. 
Ostatnio 
spędzam wieczory w domu, popijając wino i słuchając muzyki, obojętne jakiej, 
nadawanej przez 
radio. Mam adapter, ale się zepsuł podczas przeprowadzki. Sam sobie gotuję 
kolacje składające 
się z ryżu albo kapusty, albo soczewicy z przyprawami. Jem też koksy i wcześnie 
kładę się do 
łóżka, całkiem pijany. Nie sądzę jednak, żebym miał zadatki na alkoholika. Czuję 
ból w piersiach 
i myślę, że chyba ma to coś wspólnego z Klementyną.
Zastanawiam się, czy James był obłąkany. Przyszło mi coś takiego do głowy po raz 
pierwszy. Czy taka hipoteza nie wyjaśniłaby wielu rzeczy? Na przykład to jego 
złudzenie, że 
wyciągnął mnie z tej kipieli dzięki jakiejś nadprzyrodzonej mocy. Ale zaraz, 
chwileczkę czy to 
nie było moje złudzenie? Więc może to ja jestem obłąkany? Z pewnością wypiłem za 
dużo 
i właśnie trochę się zdrzemnąłem. Minęła już pora, gdy zwykle kładę się spać. 
Posążki Buddy 
otaczają mnie. Spać. Spać.
Wciąż myślę o Jamesie, ale dopiero teraz przyszło mi do głowy coś, co mi się 
wydaje 
całkiem oczywiste: on wcale nie umarł, tylko po prostu zszedł do podziemia! Całą 
tę szopkę 
zorganizował wywiad. Byłem zanadto wytrącony z równowagi, żeby sobie uświadomić, 
jak 
niezwykle podejrzanie to wszystko wyglądało. Nie widziałem ciała Jamesa. Kiedy 
przyjechałem 
do Londynu, ten tajemniczy pułkownik Blackthorn już działał i „ciało” zostało 
zabrane. Nie 
wiem nawet, kto zidentyfikował zwłoki. Niesłychanie przebiegły hinduski lekarz 
został opłacony 
przez brytyjski wywiad. Jego mętny list był zredagowany po mistrzowsku. Czułem 
się tak 
oszołomiony i wiadomość o śmierci Jamesa takie na mnie zrobiła wrażenie, że nie 
zastanawiałem 
się nad niezwykłością tego, co się działo. James cieszył się doskonałym 
zdrowiem, kiedy go 
widziałem po raz ostatni. Koncepcja, że zadał sobie śmierć siłą własnej woli, 
jest równie 
absurdalna jak chodzenie po powierzchni wody. Dopiero teraz uświadomiłem sobie, 
że nie 
natknąłem się nigdzie w mieszkaniu na paszport Jamesa. Gdzie więc teraz przebywa 
mój kuzyn? 
Ani w czyśćcu, ani w nirwanie. Siedzi pewnie na przydzielonym przez wojsko jaku 
i wyrusza na 
śnieżne spotkanie z jakimś skośnookim agentem.
Od czasu, kiedy skreśliłem powyższe uwagi, zauważyłem kilka osób o orientalnym 
wyglądzie kręcących się po pobliskich ulicach. Mam nadzieję, że nie są to 
„tamci” i nie biorą 
mnie za Jamesa. Jeśli chodzi o tamtego Tulpę, to był to na pewno agent wywiadu, 
i dlatego 
James tak się zdenerwował, że go zobaczyłem.
Właśnie dotarła do mnie okropna wiadomość, że Peregrine został zamordowany 
w Londonderry przez terrorystów. Trudno mi w to uwierzyć. Teraz zdałem sobie 
sprawę, że ta 
jego działalność wydawała mi się po prostu komiczna. Niektórzy ludzie przez całe 
życie grają 
komedię. Jedynie śmierć nie bywa komiczna, lecz nie bywa też tragedią. Ów 
koszmar znów stał 
się moim udziałem; ze zgryzotą, która jest w istocie lękiem, zdaję sobie jednak 
sprawę, że 
właściwie nie opłakuję Peny’ego, lecz inne śmierci, może swoją własną. Biedny 
Perry. Był 
dzielnym człowiekiem. Nie potrafię udawać, że go kiedykolwiek naprawdę kochałem, 
ale 
rzeczywiście zaimponował mi, kiedy usiłował mnie zabić, i gdyby nie ta niezwykła 
fala, pewnie 
by mu się udało. Ta przedziwna wizja Jamesa w „Kotle Minna”, która wydała mi się 
tak ważna, 
musiała być wynikiem uderzenia w głowę. Uniknąłem śmierci, bo miałem po prostu 
szczęście.
Katoliccy i protestanccy biskupi oddali hołd Peregrine’owi jako prawdziwemu 
męczennikowi. Powstała Fundacja Pokojowa imienia Peregrine’a Arbelowa. Rosina 
wróciła 
z Kalifornii, żeby się pławić w chwale męczeństwa; zebrała w Ameryce mnóstwo 
pieniędzy. 
Lizzie twierdzi, że Rosina właściwie porzuciła Peregrine’a przed jego śmiercią i 
wcale nie miała 
zamiaru powracać do Anglii, ale może to tylko złośliwa plotka.
Szok, jaki przeżyłem na wiadomość o śmierci Perry’ego, jakoś dziwnie zmniejszył, 
i to 
w znacznym stopniu, moją pewność co do losu Jamesa. Teoria, którą przedstawiłem 
powyżej, 
wydaje mi się wiarygodna, całkiem do przyjęcia, tylko że ja po prostu jestem już 
mniej skłonny 
w nią wierzyć. Może wolę myśleć o swym kuzynie jako o umarłym i wierzyć, że ten 
duch, który 
przez tak długi czas wprowadzał zamęt do mojego życia, zaznał w końcu spokoju 
wiecznego. 
Ostatecznie nie ma tu nic tajemniczego. James umarł na atak serca. Jeśli zaś 
chodzi o osoby 
o orientalnym wyglądzie, to uprzytomniłem sobie, że są to po prostu kelnerzy z 
hinduskiej 
restauracji na Vauxhall Bridge Road.
Nie, nie chcę wierzyć w to, że kuzyn James żyje, czuje się dobrze i mieszka w 
Tybecie, tak 
jak nie chcę wierzyć, że Hartley żyje, czuje się dobrze i mieszka w Australii. 
Bywają takie dni, 
kiedy jestem przekonany, że ona też umarła.
Peregrine otworzył drzwi i upadł na ziemię przeszyty kulami. Umarł śmiercią 
bohatera, 
w pełni aktywności.
Jadłem lunch z panną Kaufman. Sidney przyjechał, żeby omówić z Rosemary swoje 
sprawy. 
Rosina przemawiała na wiecu na Trafalgar Square. Oglądam razem z Lizzie Gilberta 
w telewizji.
Stryj Abel tańczy ze stryjenką Estellą, tak lekko dotyka jej dłoni, tak lekko 
dotyka jej 
ramienia, zupełnie jak gdyby unosił ją ponad ziemią po prostu siłą swojej 
miłości. Wpatrują się 
w siebie: on opiekuńczo, ona z bezgranicznym zaufaniem. Czy oni naprawdę 
tańczyli walca 
w tym momencie, który kamera uchwyciła i utrwaliła dla przyszłości? Stopy 
stryjenki Estelli 
zdają się ledwie dotykać podłogi.
Mój ojciec był kimś, kim mnie nie było dane zostać – dżentelmenem. Czy stryj 
Abel był 
dżentelmenem? Niezupełnie. A James? To niedorzeczne pytanie.
James powiedział, że jestem zakochany w swojej młodości, nie w Hartley. To 
Klementyna 
powstrzymała mnie przed odnalezieniem Hartley. Wojna zniszczyła ten zwyczajny 
świat, 
w którym mógłbym ożenić się z ukochaną z czasów chłopięcych. Nie było pociągu, 
który by 
mnie do niej dowiózł.
Cały wieczór piłem z Tobym Ellesmere i trochę się tego wstydzę. Toby powiedział, 
że James 
był „lekko stuknięty” i że był „sfinksem odartym z tajemnic”. Nie zaprzeczyłem. 
Poczułem 
nawet niejaką satysfakcję, że się mego kuzyna pomniejsza. Ellesmere nadal chce 
ode mnie 
wyciągnąć wiersze Jamesa, ale mu ich nie dam. Sam także jeszcze do nich nie 
zajrzałem, nie 
przeczytałem ani jednej linijki. Nawet jeżeli James był największym poetą tego 
wieku, musi 
trochę poczekać, żeby się na nim poznano. Myślę, że będzie musiał na to poczekać 
do mojej 
śmierci.
James powiedział, że muszę odegrać moją miłość do Hartley, a wtedy rozpadnie się 
ona na 
kawałki jak przedmiot z bajki z wybiciem godziny dwunastej. Czy to konieczny 
zabieg? Czy taka 
odegrana miłość stanowi mechanizm, który pozwoli mi się pozbyć dawnej urazy? 
Czyja 
pragnąłem po prostu odebrać Hartley Benowi, tak jak pragnąłem odebrać Rosinę 
Perry’emu? 
Oczywiście, śmierć Tytusa uniemożliwiła mi odzyskanie Hartley, ale przynajmniej 
dostałem 
nauczkę i ujrzałem ludzką próżność. I teraz zaczynam się właściwie zastanawiać, 
czy tak bardzo 
kochałem Hartley nawet na początku. To smutne, lecz prawdziwe: Hartley nie była 
w istocie zbyt 
inteligentna. Kiedy patrzę na nas teraz z perspektywy czasu, dochodzę do 
wniosku, że 
musieliśmy być tępawą, smętną, pozbawioną ikry, stylu i poczucia humoru parą. 
Wszystkiego 
tego nauczyłem się dopiero od Klementyny. Czyżbym w końcu pomylił tępotę 
umysłową 
z dobrocią, dlatego, że moja matka nienawidziła stryjenki Estelli?
Dlaczego nagle powypisywałem te wszystkie bluźnierstwa? Takie bzdury przychodzą 
człowiekowi do głowy późną nocą.
Jakże długo odkładałem pisanie o Hartley, chociaż myślę o niej przez cały czas. 
I może 
w końcu naprawdę niewiele jest do powiedzenia. Kilka dni temu stało się dla mnie 
nagle jasne 
(chociaż nie zanotowałem tego), że cała ta historia z wyjazdem do Australii była 
po prostu 
oszustwem. Dlaczego Hartley nie powiedziała mi wcześniej, że wyjeżdża do 
Australii? Bo wcale 
nie miała zamiaru wyjechać! Ben wymyślił to w ostatniej chwili. Czyż to nie 
dziwne, że kupili 
sobie psa właśnie w chwili, kiedy mieli opuścić kraj? Ta pocztówka z Sydney, tak 
ochoczo mi 
pokazana przez współspiskowczynię z bungalowu obok, mogła z łatwością być 
napisana przez 
jakiegoś mieszkającego w Australii przyjaciela. Ben po prostu podrobił pismo 
Hartley. 
Postanowił zbić mnie z tropu na dobre, nawet posłać mnie zbytecznie na antypody, 
a potem 
wywieźć swą uległą żonę do Boumemouth albo do Lytham-St-Anne’s. Mogą nawet 
wrócić do 
„Nibletts” po pewnym czasie, kiedy się dowiedzą od Arkwrightów, że wyjechałem. 
Co 
powinienem w takim wypadku uczynić? Powrócić do „Shruff End” i prowadzić dalsze 
indagacje 
w miasteczku? Nie wszyscy by kłamali.
Straciłem na to ochotę. Podeptałem doszczętnie i niepotrzebnie tajemnicę 
prywatnego życia 
innych i muszę natychmiast dać temu spokój. Doszedłem potem do wniosku, że 
naprawdę nie ma 
znaczenia to, czy pojechali do Sydney, czy do Lytham-St-Anne’s. A pomysł, że z 
mojego 
powodu posunęli się do tak wymyślnego oszustwa, wydaje mi się teraz absurdalny.
Kiedy oni zdecydowali się wyjechać do tej Australii, jeśli istotnie wyjechali? 
Czy Ben 
naprawdę wierzył, że ja jestem ojcem Tytusa? Jeśli tak, to zachowywał się nader 
powściągliwie 
jak na gwałtownego człowieka. Może uznał, że wykorzysta mnie jako pretekst? 
Kiedy patrzę 
wstecz na pajęczą sieć różnych powiązań przyczynowych, dochodzę do wniosku, że 
dobrze się 
stało, iż powiedziałem Jamesowi o swoim podejrzeniu, że to Ben próbował mnie 
zabić, ponieważ 
dzięki temu mój kuzyn zdał sobie sprawę z moich morderczych zamiarów i zmusił 
Perry’ego do 
przyznania się do winy. Tylko czyja naprawdę zamierzałem zabić Bena? Nie, tak 
sobie tylko 
roiłem, żeby się pocieszyć. Ale takie urojenia także mogą doprowadzić do 
„wypadków”.
Dlaczego wyobrażałem sobie, że Hartley trawiło pragnienie śmierci? Ona przeżyła, 
twarda 
jest jak stara podeszwa.
Jeśli ten pamiętnik „czeka” na jakieś końcowe wyjaśniające wszystko stwierdzenie 
co do 
Hartley, to może czekać bez końca. Nie jest to oczywiście pełne sprawozdanie z 
moich poczynań 
i wydarzeń, nie wspominałem też o ludziach, którzy nie byli związani z tym, co 
się wydarzyło 
przedtem. Pominąłem także daty w swoich rozważaniach. Czas płynie, mamy już 
październik, 
dni są chłodne, jasne, słoneczne, niebo intensywnie niebieskie, jak to na 
północy. Powracają 
rozproszone ulotne wspomnienia innych jesieni. Pogoda jest typowo „grzybowa”, 
robię sobie 
uczty z prawdziwych grzybów o dużych, śliskich, ciemnych kapeluszach, a nie z 
tych małych 
guziczków, które nie mają żadnego smaku. W sklepach pojawiły się także płaskie, 
okrągłe 
bułeczki, takie smaczne na ciepło z masłem, można się więc spodziewać lada 
chwila nadejścia 
dobrze znajomej londyńskiej zimy, ciemnych popołudni, mgły, pełnej świateł i 
ogólnego 
podniecenia gwiazdki. I chociaż czuję się nieszczęśliwy, nie mogę się oprzeć 
nastrojom, tak jak 
i dawniej w okresach innych jesieni, kiedy byłem nieszczęśliwy.
Od czasu, gdy napisałem o Klementynie, brak mi jej. To dziwne, że człowiek 
potrafi 
zidentyfikować ból jako „brak kogoś”. Ciągłe mam Klementynę przed oczami, widzę 
ją na ulicy, 
kiedy siedzę w autobusie, w windzie jadącej na górę, kiedy ja schodzę na dół, 
widzę, jak 
wskakuje do taksówki i znika mi z oczu. Może tak właśnie będzie w tym bardo! 
Boże, jeśli ona 
tam jest, to musi się nieźle bawić! Rozmowa o przy wiązaniach... Klementyna 
miała dość udręk, 
żeby wystarczyło jej na dziesięć tysięcy lat.
Oczywiście, nie wierzę w te wszystkie „bluźnierstwa”, które powypisywałem 
wcześniej.
Kiedy właściwie zacząłem się uwalniać od Hartley, a raczej od jej wizerunku, jej 
sobowtóra, 
tej Hartley z moich wspomnień? Czy rozluźniłem uścisk, w którym ją trzymałem? 
Czy stało się 
to już przedtem, czy dopiero teraz, kiedy mogę przyjrzeć się temu latu i ocenić 
swoje myśli 
i swoje czyny jako myśli i czyny szaleńca? Pamiętam, że Rosina powiedziała mi 
kiedyś, że 
pragnęła mnie z zazdrości, z urazy i ze złości, a nie z miłości. Czy tak samo 
było z moim 
pragnieniem Hartley? Czy celem wszystkich moich zabiegów, podłożem mojej obsesji 
było 
pragnienie, żeby zobaczyć w końcu w Hartley harpię, półświadomą, niewartą mojego 
oddania, 
sprawiającą wiecznie kłopoty czarodziejkę, którą odepchnę od siebie z ulgą i z 
niesmakiem? 
James powiedział, że dojdzie do tego, iż zacznę w niej widzieć złą wróżkę, i 
dopiero wtedy jej 
przebaczę. Ale czy to przebaczenie nie zniweczy ostatecznie celu tej 
psychologicznej gry, 
w którą grałem sam ze sobą? Czy rzeczywiście przeżyłem na nowo tę miłość tylko 
po to, by 
udowodnić samemu sobie, że to fałszywa miłość zrodzona z gromadzonej od dawna 
urazy 
podsycanej obecnie szaloną, zaborczą zazdrością? Czy od dawna c z u ł e m tę 
urazę? Nie 
pamiętam. Hartley wyraziła się kiedyś w tak dziwny sposób, powiedziała, że 
musiała myśleć, że 
jej nienawidzę, aby osłabić atrakcyjność mojej osoby. Teraz kiedy o tym 
wszystkim myślę, na 
próżno próbując odświeżyć odległą przeszłość, wydaje mi się, że czułem się wobec 
Hartley 
winny, w każdym razie wtedy, kiedy zawładnęła mną Klementyna, bo nie cierpiałem 
zbyt 
dotkliwie z powodu jej zniknięcia i naprawdę tak gorliwie to jej nie szukałem. 
Do diabła, byłem 
wtedy tak bardzo zakochany w Klementynie, musiałem być, chociaż zadręczałem ją, 
twierdząc, 
że jej nie kocham! Czy to możliwe, że już wtedy myślałem z ulgą o tym, że nie 
odnalazłem 
Hartley? Nie pisałem wówczas pamiętnika, który by to potwierdził, ale nawet 
gdybym pisał, 
mógłbym w to teraz nie wierzyć. Nie mogę sobie przypomnieć następstwa wydarzeń w 
tych 
prehistorycznych czasach. To, że nie pamiętamy takich rzeczy, że nasza pamięć, 
będąca naszą 
istotą, jest krótka, ograniczona i zawodna, stanowi również jedną, z naszych 
istotnych cech, tak 
jak nasza natura wewnętrzna i nasz rozum. W rzeczywistości stanowi kwintesencję 
obu.
Jakakolwiek była tego przyczyna, stało się dla mnie teraz jasne, że coś się 
skończyło. Moja 
nowa, moja druga miłość do Hartley, moja druga „szansa”, nawet w szczytowym 
momencie 
sprawiała wrażenie czegoś wzniosłego, choć pozbawionego złudzeń, kiedy ujrzałem 
ją taką 
żałosną, ale jednocześnie czegoś, co potrafiłbym pieścić, tulić do siebie i 
przez to być 
pieszczonym; czegoś, co mogłoby się stać dla mnie źródłem światła, nawet gdybym 
miał Hartley 
utracić całkowicie, tak jak ją rzeczywiście utraciłem. Co się stało teraz z tym 
światłem? Zgasło 
i było w najlepszym razie migoczącym płomykiem na bagnach, a moja wielka 
„iluminacja” stała 
się nonsensem. Hartley odeszła, jest dla mnie niczym, przestała dla mnie istnieć 
i w końcu 
toczyłem walkę o widmo Heleny trojańskiej. Onn’aime qu’unefois, la premierę, 
kocha się tylko 
raz, po raz pierwszy. Ileż głupstw popełniłem przez to idiotyczne francuskie 
porzekadło!
Co zmieniło stan rzeczy? Czy po prostu nieustanny bieg czasu, który tak 
spokojnie 
i automatycznie zmienia wszystko na świecie? Napisałem wcześniej, że śmierć 
Tytusa „zabiła” 
Hartley; „zabiło” ją po prostu to, że go przeżyła. Ale rzecz nie w tym, żeby ją 
za to winić. 
Chodziło raczej o jakieś demoniczne plugastwo, które zżerało stopniowo wszystko, 
to plugastwo 
jak gdyby z niej emanowało bez jej winy, i dlatego dla jej własnego dobra i dla 
mojego dobra 
musieliśmy się rozstać na zawsze. Wydaje mi się, że widzę ją teraz na zawsze 
zniekształconą 
przez to plugastwo, niechlujną, brudną, starą. Jakież to okrutne i 
niesprawiedliwe! Bo to nie jej 
wina. Jedyna wina, o jakiej można w ogóle mówić, leży po mojej stronie. 
Wypuściłem moje 
własne demony, choćby tego morskiego węża zazdrości. Teraz już odwaga i ufność, 
które 
pozwalały mi mówić: „Jakakolwiek ona jest, to ją właśnie kocham”, opuściły mnie, 
zgasły, 
wszystko stało się trywialne, egoistyczne, obojętne. Zdaję sobie sprawę, że 
zaczynam cichcem 
pomniejszać Hartley, tak jak każda ludzka istota umyślnie pomniejsza inne 
ludzkie istoty. Nawet 
tych nielicznych ludzi, których szczerze podziwiamy, musimy w skrytości ducha od 
czasu do 
czasu pomniejszyć, tak jak Toby i ja musieliśmy pomniejszyć Jamesa po prostu 
dlatego, żeby 
zaspokoić zdrowy apetyt naszego cudownie niezbędnego „ego”. Ale oczywiście ból 
pozostał 
i pozostanie. Jesteśmy istotami mającymi odruchy warunkowe, ślinimy się na 
dźwięk dzwonka. 
To uzależnienie jest jeszcze jedną z naszych cech, chyba najbardziej 
charakterystyczną. 
Wszystko można zszargać przez jakieś skojarzenia, a jeśli się dysponuje 
wystarczającym 
zapasem skojarzeń, można oczernić cały świat. Ilekroć słyszę szczekającego psa, 
widzę twarz 
Hartley, taką, jaką widziałem po raz ostatni, całą pomarszczoną z bólu, a potem 
nagle dziwnie 
zobojętniała. Tak jak słysząc muzykę Wagnera, wspominam umierającą Klementynę, 
która 
płacze nad swoją śmiercią. W piekle ani w czyśćcu nie trzeba będzie chyba innych 
bardziej 
wymyślnych mąk.
W tym tygodniu byłem bardzo zajęty. Jadłem lunch z panną Kaufman i umieściłem 
jej matkę 
w wygodnym i drogim „domu spokojnej starości”. Wygląda na to, że ja będę za nią 
płacił. Czyż 
więc w końcu nie staję się święty? Byłem na wódce z Rosiną. Ona ma zamiar 
zajmować się 
polityką. Twierdzi, że tak łatwo jest wywierać wpływ na ludzi, wygłaszając 
przemówienia. 
Widziałem Aloysiusa Bulla i Willa Boase’a. Chcą, żebym się przyłączył do ich 
nowego zespołu. 
Odmówiłem. Poszedłem na prywatny pokaz okropnych obrazów Doris. Lunch z 
Rosemary, która 
uważa, że związek jej męża z Maybelle rychło się rozleci. Dostałem jeszcze jeden 
list od Angie. 
Złożyłem wizytę Bansteadom w Cambridge. Starają się zaimponować swoim udanym 
małżeństwem i ładnymi, mądrymi dziećmi. Kolacja z Lizzie i Gilbertem. Gilbert 
został 
„gwiazdorem roku w świecie rozrywki”. Rozmawialiśmy o Wilfredzie. Gilbert 
zachowuje 
stosowną skromność, albo tylko udaje.
Muszę jeszcze dodać coś o Lizzie. Byłem wobec niej niesprawiedliwy na 
poprzednich 
stronach. Jednakże zachowałem jej listy do mnie, a przechowywanie czyichś listów 
zawsze jest 
znamienne. (Dlaczego, u licha, Hartley zachowała mój ostatni list, chociaż go 
nie przeczytała? 
Przypuszczam, że musiała się go po prostu szybko pozbyć. Długi list nie zawsze 
można szybko 
zniszczyć, jak to sam stwierdziłem w swoim czasie.) Przeczytałem powtórnie listy 
od Lizzie, 
które przytaczałem na poprzednich stronach. Wtedy uważałem, że to jedynie stek 
nonsensów, że 
Lizzie oszukuje samą siebie. Teraz zaś wydały mi się całkiem rozsądne i nawet 
mnie wzruszyły. 
(Czyżbym po raz pierwszy od śmierci Klementyny odczuwał brak wielbicielek?) Od 
czasu gdy 
Gilbert stał się taki sławny, jest bardzo zajęty, więc częściej widuję Lizzie 
samą. Regularnie 
jadam z nią lunch i wreszcie zdołałem jej wyperswadować, żeby przestała gotować. 
To niemal 
w każdej przyjaźni stanowi bardzo ważny krok. Jest nam dobrze i wesoło razem, 
śmiejemy się 
i żartujemy, nie rozmawiamy na żadne poważne tematy i być może wymowność Lizzie 
wydaje 
mi się większa niż jej samej.
Moja miłość do Ciebie wreszcie stała się spokojna. Nie chcę, by była huczącym 
piecem. 
Gdybym mogła cierpieć jeszcze bardziej, cierpiałabym. Traktuj nas tak, jakbyśmy 
byli Twoimi 
dziećmi. Gdy człowiek się starzeje, czułość, bezgraniczne zaufanie i pełne 
wzajemne zrozumienie 
znaczą coraz więcej i więcej. Miłość to tak rzadki dar, nie niszczmy go. Czyż 
nie możemy się 
kochać bez tej strasznej zaborczości, gwałtowności i lęku? Ważne jest to, czy 
się kogoś kocha, 
a nie czy się jest zakochanym. Nie rozstawajmy się już nigdy. Niech zapanuje 
między nami pokój 
na zawsze. Nie jesteśmy już młodzi. Kochaj mnie, Charles, kochaj mnie.
Lizzie i Gilbert są ze sobą niewątpliwie bardzo szczęśliwi, jak to Lizzie 
oznajmiła w swoim 
pierwszym liście. Wtedy jej nie wierzyłem. „Wszystko stało się nagle takie 
proste i niewinne”. 
Jego sława niczego tu nie zmienia. Daje mi tylko szansę częstego widywania 
Lizzie samej; 
myślę, że Gilbert jest z tego zadowolony. Po sukcesie telewizyjnym przyszły 
następne. We 
wrześniu Gilbert wyjechał na pewien czas na festiwal do Edynburga, gdzie grał w 
nowej sztuce 
reżyserowanej przez Ala Bulla. Podtrzymuje go na duchu uwielbienie brytyjskiej 
publiczności, 
i teraz o wiele mniej się mnie boi. Lizzie także. Czyżby lew się postarzał i 
postradał pazury? 
Może i tak, ale zauważyłem, że teraz, bez najmniejszego wysiłku, chociaż nie 
powiedzieliśmy na 
ten temat ani słowa, nie rozmawialiśmy na tematy osobiste i nie braliśmy 
zupełnie pod uwagę 
spraw seksualnych, Lizzie stała się dla mnie tym, czym, jak kiedyś powiedziała, 
zawsze pragnęła 
być: moim dzieckiem, moim paziem, moim synem. A więc przynajmniej jedna osoba z 
tej 
powieści osiągnęła to, czego pragnęła.
Lizzie lękała się okropnie tego powrotu do mnie, bała się, żeby miłość nie 
uczyniła z niej 
mojej niewolnicy. Przerażała ją koszmarna udręka zależności jednej istoty 
ludzkiej od drugiej. 
Czy pozbyła się tej obawy? Drzemie we mnie niegodziwy tyran, ot co. Jak jej się 
udało to 
osiągnąć? Może ona także musiała odegrać na nowo swoją miłość, wszystko jeszcze 
raz 
przecierpieć, żeby ją w końcu przekształcić. Tylko że jej się to udało, a ja 
swoją po prostu 
zniszczyłem. Czyżbym się stał przeznaczonym jej przez los probierzem, który miał 
wyklarować 
jej zdolność kochania? To zbyt wyniosła kombinacja myślowa! Może wszystkie te 
okropności, 
które się wydarzyły tego lata, po prostu zerwały jakąś nić? Lizzie poczuła się 
zmęczona. 
Wszyscy jesteśmy dla siebie nawzajem potencjalnymi demonami, ale niektórzy 
ludzie bardzo 
sobie bliscy unikają takiego losu. Mój związek z Lizzie właśnie dzięki temu 
chyba ocalał; dzięki 
jakiejś łasce, bez mojej zasługi, bez mojej woli. Myślę, że oboje jesteśmy 
zmęczeni i cieszymy 
się, że możemy wreszcie odpocząć.
Tulimy się do siebie, całujemy, nie potrzeba nam niczego więcej. Jak już 
wspomniałem na 
początku, w przeciwieństwie do współczesnego bohatera nie jestem zbyt zmysłowy. 
Mogę się 
obyć bez spraw łóżkowych. Obywam się bez nich i czuję doskonale. Kiedy teraz 
spoglądam 
wstecz na swoje życie, muszę się przyznać do czegoś, co przyniosłoby wstyd 
współczesnemu 
bohaterowi. Wcale nie miałem tak wielu romansów, a kobiety, które udało mi się 
zdobyć, nie 
zawsze zadowalały mnie w łóżku. Oczywiście zdarzały się wyjątki. Klementyna, 
która nauczyła 
mnie miłości. Jeanne. A jak byłoby z Hartley?
Nigdy nie rozmawiamy z Lizzie o Jamesie, jakoś przestało to mieć jakiekolwiek 
znaczenie. 
Jak gdyby fakt, że się znali, został wymazany z mojej i jej pamięci. A jednak to 
James rozdzielił 
mnie z Lizzie, choć nie przyniosło to nam szkody, to on wykastrował nasze 
stosunki.
Może to właśnie stało się dla nas tą niezasłużoną łaską, źródłem naszego 
spokoju? Demony, 
które odkomenderowano do zakłócenia naszej przyjaźni, zostały zabite. Nie 
tęsknię za nimi. 
Czasami, kiedy uśmiechamy się do siebie ze spokojem, zastanawiam się, czy Lizzie 
myśli tak 
samo.
Znów czuję ból w klatce piersiowej, który po raz pierwszy dał znać o sobie tego 
dnia, kiedy 
chciałem przygotować sobie kąpiel w kuchni „Shruff End”. Byłem u swego lekarza, 
ale on 
twierdzi, że mogą to powodować „wirusy”.
Czasami siedzę i zastanawiam się, komu mam zostawić swoje pieniądze. Może lepiej 
zacząć 
je rozdawać już teraz? Wysłałem jeden czek Towarzystwu Buddyjskiemu, drugi 
Fundacji 
Pokojowej Imienia Arbelowa, a wkrótce wprawię w zdumienie swoją 
szczodrobliwością 
Erasmusa Blicka, który się żeni. Jego Hamlet wciąż jeszcze jest grany; aleja go 
do tej pory nie 
widziałem. Wszystkie przedmioty orientalne pozostawię Muzeum Brytyjskiemu, 
właściwie 
książki mogą sobie zabrać już teraz. A wiersze Jamesa zostawię Toby’emu. Skąd 
ten nagły 
pośpiech, żeby wszystko uporządkować? Czyżbym uważał, że wkrótce umrę? Chyba 
nie, czuję 
się jednak tak, jakby przygoda w „Kotle Minna” wykończyła mnie nie tyle 
fizycznie, ile 
psychicznie. Może James umarł dlatego, że był wykończony psychicznie? Cieszę się 
doskonałym 
zdrowiem i nie wydaje mi się, bym się stawał wapniakiem, ale zauważyłem, że 
ludzie zaczynają 
mnie tak traktować, i zapewne musi to być odbicie mojego własnego stosunku do 
siebie. Dostaję 
teraz różne prezenty: rośliny doniczkowe, puszki kurcząt w galarecie i wszyscy 
wypytują mnie, 
czy dobrze się czuję. A czy dobrze się czuję? Rosemary dała mi kilka 
ceramicznych miseczek do 
zupy.
Wczoraj wieczorem jeden z uczestników quizu BBC nie wiedział, kim jestem.
Musiałem wczoraj nie najlepiej się czuć, kiedy pisałem powyższe zdanie. 
Rzeczywiście, było 
mi trochę niedobrze po tak zwanej „biesiadzie” w Oksfordzie. Nie powinienem 
wydawać zbyt 
szybko pieniędzy, kiedy jestem w takim nastroju. Jednakże powiedziałem w Muzeum, 
że mogą 
sobie już teraz zabrać książki. Myślę, że postąpiłem słusznie, chociaż w takim 
szybkim 
pozbywaniu się rzeczy Jamesa jest jakby brak szacunku. Czyżbym przypuszczał, że 
on może 
wrócić w każdej chwili?
Kiedy to piszę, drugą ręką dotykam brązowego kamyka o niebieskich liniach, który 
James 
wybrał sobie z mojej kolekcji w „Shruff End”. Zastałem go na biurku Jamesa, 
pewnie często go 
brał do ręki. Kiedy go teraz dotykam, to tak jakbym dotykał dłoni swego kuzyna. 
(Cóż za 
sentymentalna bzdura!) Trzymam ten kamyk, bawię się nim i czuję, jak ogarnia 
mnie wzruszenie, 
którego staram się do siebie nie dopuszczać. Czy kochając kogoś, nie narzucamy 
sobie więzi? 
Nie chcę cierpieć na próżno. Ogarnia mnie żal i dręczą wyrzuty sumienia, że 
nigdy nie starałem 
się poznać Jamesa lepiej. Nigdy nie byliśmy prawdziwymi przyjaciółmi. Przez 
wiele lat mego 
życia głupio mu zazdrościłem, nerwowo go obserwowałem i robiłem wszystko, żeby 
mu 
dorównać, z czego on zapewne nigdy nie zdawał sobie sprawy. Cieszyłem się, kiedy 
mu się coś 
nie udało, i ceniłem wysoko swoje własne sukcesy, ponieważ wtedy wydawało mi 
się, że zdołam 
go prześcignąć. James napawał mnie lękiem, niepokojem, budził we mnie zawiść, 
chciałem mu 
wiecznie czymś imponować. Czyż w takim stosunku można doszukać się miłości, czy 
może on 
być jej składnikiem? Rozmijaliśmy się z Jamesem, bo nie mieliśmy do siebie 
zaufania, brak nam 
było odwagi, wspaniałomyślności, z powodu źle pojmowanej godności oraz typowo 
angielskiej 
małomówności. Czuję się teraz tak, jak gdybym wraz ze śmiercią Jamesa stracił 
jakąś cząstkę 
siebie samego, jakby część mostu porwaną przez wodę podczas powodzi.
Zupełnie inaczej zapatruję się teraz na drugie odstępstwo Hartley, a właściwie 
na pierwsze 
także. Myślę, że coś takiego podsuwał mi też James. Hartley powiedziała kiedyś, 
że musi 
„chronić siebie” myślą, że ja jej nienawidziłem i przypisywałem winę za 
wszystko. Dodała 
jeszcze, że „zawsze czuła się winna”. Kiedy powiedziała, że musiała się czuć 
pewna, iż wszystko 
się skończyło i „zabić to w swoich myślach”, pomyślałem, że takie wyobrażenie 
sobie mnie jako 
człowieka złego i wrogo do niej nastawionego miało sparaliżować jej dawną miłość 
i zneutralizować urok, jaki wciąż mogłem na nią wywierać, ponieważ urok ten 
byłby dla niej zbyt 
bolesny, by mogła z nim żyć. A może łączyła nas nie miłość, lecz poczucie winy? 
Obsesyjne 
poczucie winy może przetrwać całe lata i ożywić ducha osoby skrzywdzonej. Czy 
takie poczucie 
winy może obudzić wygasłą miłość? Zapewne Hartley w czasie naszego tak długiego 
rozstania 
sama nie wiedziała dlaczego to, co czuje do mnie, sprawia jej taki ból. Podjęcie 
decyzji, by uciec 
ode mnie, złamać składane sobie nawzajem obietnice, że nigdy w życiu się nie 
rozstaniemy, 
musiało być dla niej straszne i niesłychanie trudne. „Musiałam tak zrobić; to 
był jedyny sposób, 
choć wcale nie było mi lekko”. Czy wstrząs, jaki spowodowała ta zdrada, trwał, 
odbijając się 
w jej myślach jak pierwotna eksplozja wszechświata? Skoro nie miała okazji, by 
zdefiniować to, 
co czuła, skąd mogła wiedzieć dokładnie, co czuła: czy to był wstrząs, poczucie 
winy czy 
miłość?
Potem znów się pojawiłem i uzmysłowiłem jej nagle z oślepiającą jasnością, że 
wcale jej nie 
nienawidziłem ani nie obwiniałem, że nadal ją kocham i nie mam do niej żalu. 
Wtedy najpierw 
ogarnęło ją poczucie wdzięczności i wraz z ulgą odżyła dawna miłość. Może to 
właśnie uczucia 
owładnęły nią owej nocy, kiedy przyszła do mnie w sprawie Tytusa. To, co 
przeżyłem w związku 
z Peregrine’em, nauczyło mnie, że człowiek często czuje się winny nie dlatego, 
że zgrzeszył, ale 
dlatego, że został oskarżony! Wycofanie się z wyimaginowanego oskarżenia 
sprawiło, że Hartley 
z początku ogarnęła wdzięczność i wzruszenie. Lecz kiedy poczucie winy i owo 
wibrujące 
wybuchowe napięcie wniesione przeze mnie do naszych stosunków zaczęło słabnąć, 
uwidoczniły 
się głębiej przedtem ukryte pokłady uczucia do mnie. Ostatecznie na pewno było 
jej bardzo 
trudno opuścić mnie i musiała mieć niezwykle istotne po temu powody. Ucieczka do 
ciotki 
mieszkającej w Stoke-on-Trent wymagała wielkiej odwagi. Dlaczego uciekła? 
Dlatego, że ja 
byłem zakochany, a ona nie; dlatego, że po prostu nie lubiła mnie wystarczająco, 
uważała, że 
jestem zbyt wielkim egoistą, zanadto nad nią dominowałem i jak to określiła, 
byłem „takim 
ważniakiem”. Oszukiwałem sam siebie, wmawiając sobie, że odżyła tajona miłość, 
która w ogóle 
nie istniała. Kiedy Hartley uwolniła się z oków poczucia winy, powróciła jej 
dawna uraza, 
odzyskała dawną obojętność, która przed laty umożliwiła jej ucieczkę ode mnie i 
obudziła 
nadzieję na ułożenie sobie życia gdzie indziej. I może właśnie „gdzie indziej” 
wkrótce 
rozbudzono ją seksualnie, czego ja nie potrafiłem jej zapewnić?
Ale te domysły są zbyt koszmarne. Lepiej już powiedzieć sobie: „Nigdy się nie 
dowiem 
prawdy”.
Pracownicy Muzeum Brytyjskiego zabrali wszystkie książki Jamesa dotyczące 
Orientu. 
Łakomie patrzyli i na inne rzeczy. Jeden z nich chciał nawet obejrzeć z bliska 
szkatułkę 
z demonem, ale podbiegłem do niego w porę z krzykiem. Pozostały inne książki 
Jamesa, które 
teraz rzucają się w oczy. To głównie dzieła historyczne oraz poezja w językach 
europejskich. 
(Nie mogę znaleźć nigdzie dzieł Milarepy. Czy to włoski poeta?) Żadnych 
powieści. 
Rozpakowałem trochę swoich książek, ale wyglądają nader nędznie i błaho. Nigdy 
nie zapełnią 
tych pustych przestrzeni. Czy to mieszkanie zostanie stopniowo ogołocone ze 
wszystkiego, tak 
jak pałac Aladyna?
Dostałem list od Jeanne, która pragnie, żebym ją odwiedził w Iranie, gdzie jej 
mąż, Kurd czy 
ktoś w tym rodzaju, jest pomniejszym książątkiem. Może stanę się jeszcze ofiarą 
crime passionel 
[(franc.) zabójstwo w afekcie.]
„Shruff End” został, dzięki Bogu, w końcu sprzedany. Kupił go niejaki doktor 
Schwartzkopf 
i jego żona. Mam nadzieję, że będą mieli więcej szczęścia niż ja.
Dotarły do mnie ostatnie plotki o Rosinie. Podobno mieszka w kanionie w Los 
Angeles 
z jakąś kobietą, lekarzem psychiatrą.
Słyszałem, że ten idiota Will Bose otrzymał tytuł szlachecki. Z zadowoleniem 
mogę 
skonstatować, że nigdy doprawdy nie marzyłem o takich „zaszczytach”!
Wczoraj w nocy śniło mi się, że Hartley umarła, że się utopiła.
Dostałem jeszcze jeden list od Angie.
Rozmawiałem z Lizzie o Hartley. I chociaż nic ważnego nie zostało powiedziane, 
poczułem 
taką ulgę, jak gdyby moje serce bezboleśnie otworzono. Oskarżałem Hartley, że 
jest fantastką. 
A może to Tytus tak uważał? Ale jakimż fantastą byłem ja sam! To ja byłem 
marzycielem, 
czarodziejem. Do jakiego stopnia widzę dopiero teraz, patrząc wstecz, wczytując 
się w to 
wszystko, w swoje własne marzenia nie liczące się z rzeczywistością. Hartley 
miała słuszność, 
mówiąc, że nasza miłość nie stanowi części realnego świata. Nie było dla niej 
miejsca. Dopiero 
teraz uderzyło mnie to, że w pewnym momencie, by sobie sprawę uprościć, 
zacząłem, niemal 
ukradkiem, uważać Hartley za kłamczuchę. Chcąc się jakoś uwolnić od brzemienia 
tej 
kłopotliwej więzi, zacząłem na pół świadomie, z przebiegłością tak 
charakterystyczną dla 
samozachowawczego „ego” patrzeć na Hartley jak na biedną rozhisteryzowaną 
sekutnicę. I ta 
deprecjonująca ją litość, w której usiłowałem widzieć swego rodzaju duchowe 
współczucie, była 
już połowiczną ucieczką. Nie mogłem znieść widoku tej skamlącej ofiary 
uwięzionej w tym 
okropnym pokoju bez okna, którą ciągle jeszcze widuję w koszmarach sennych. Moja 
imaginacja 
miłosna porzuciła prawdziwą Hartley i pocieszyła się wysoce abstrakcyjną ideą 
ślepej „akceptacji 
tego wszystkiego”. To było w końcu wyjście.
Lizzie powiedziała podczas rozmowy ze mną: „Oczywiście, małżeństwo może czasami 
wyglądać okropnie, choć jest jak najlepsze”. Tak, tak. Ale czyż nie miałem 
dowodów? 
Naturalnie, nigdy nie mówiłem Lizzie o tym, że podsłuchiwałem pod oknem 
„Nibletts”, i o tym, 
że Hartley powtarzała bez przerwy: „Tak mi przykro. Tak mi przykro”. Ben nigdy 
się nie 
przyzwyczaił do życia w cywilu. Dostał medal za zabicie mnóstwa ludzi w obozie 
jenieckim 
w Ardenach. Mówiło się wtedy o niepotrzebnej brutalności. Niektórzy ludzie 
potrafią lepiej 
zabijać niż inni. Hartley powiedziała, że kłamała, mówiąc o gwałtowności Bena, 
ale może to 
nieprawda, może podyktowała jej te słowa lojalność lub irracjonalny lęk? Czy 
można nie 
rozpoznać woni strachu? Do czego doprowadzą takie rozważania i w jakim świetle 
można by je 
uznać za słuszne? Drzwi są zamknięte przed miłosną wyobraźnią. Nasza pamięć jest 
omylna 
i słaba, i to właśnie czyni idealne pojednanie niemożliwym. Los bez wątpienia 
ciężko 
doświadczył Hartley i na pewno, jak przypuszczałem na początku, czasami 
żałowała, że mnie 
utraciła. Przecież przyszła do mnie, przybiegła, to nie był sen. To nie ducha 
trzymałem 
w ramionach owej nocy. Owej nocy powiedziała, że mnie kochała. Moja teoria o 
powrocie do 
„dawnej urazy” jest nader pomysłowa. Człowiek potrafi być nader pomysłowy, kiedy 
próbuje 
dotrzeć do prawdy. Czasem musimy jednak po prostu respektować jej zawoalowane 
oblicze. 
Oczywiście, to jest opowieść o miłości; Hartley nie mogła stać się moją 
Beatrycze, a ja nie 
mogłem zostać przez nią ocalony; mimo to sam pomysł nie był ani bezsensowny, ani 
bezwartościowy. Litość wobec niej odczuwana przeze mnie nie musi być fantazją 
czy też 
niewłaściwością, ostatecznie może przetrwać jako czyste, nieświadome, spokojne, 
bezinteresowne wspomnienie, nie stanowiące teraz istotnej części mojego życia, 
niemniej trwałe. 
Przeszłość grzebie przeszłość i spowić ją musi milczenie, ale musi to być 
milczenie świadome, 
z otwartymi oczami. Może to właśnie jest ostateczne przebaczenie, o którym mówił 
James?
Wczoraj w nocy śniło mi się, że słyszę chłopięcy głos śpiewający Eravamo 
tredici. Kiedy się 
obudziłem, wydawało mi się, że to śmieszne chóralne pima-poma-pima-poma nadal 
dźwięczy 
w mieszkaniu. Jakże inaczej czułbym się wśród tych wszystkich dóbr, gdyby żył 
Tytus. 
Rozpakowując kolejne paki ze swoimi książkami, natrafiłem na luksusowe wydanie 
poezji 
Dantego należące do Tytusa.
Jakże długi łańcuch fatalnych ludzkich przywar, próżności, zazdrości, chciwości, 
tchórzostwa ułożono na ziemi, by stał się pułapką dla innych. Dziwne mi się 
teraz wydaje, kiedy 
pomyślę, że wyjeżdżając nad morze, wyobrażałem sobie, że rezygnuję ze świata. 
Człowiek 
rezygnuje z jednej postaci władzy, a chwyta się drugiej. Może ja i James w 
jakimś sensie 
mieliśmy te same problemy?
Staram się zapamiętać to, co powiedział James, ale zapominam w niezwykłym 
tempie. 
Mieszkanie wygląda posępnie bez jego książek. Chyba będzie tutaj raczej chłodno 
w zimie. Już 
teraz dni są monotonne, bezbarwne. Muszę spróbować nauczyć się podnoszenia 
temperatury 
ciała siłą woli!
Byłem znów u swego lekarza. W dalszym ciągu nie może doszukać się u mnie niczego 
złego. 
Zaczynam się zastanawiać, czy to całe „mędrkowanie” nie było początkowymi 
objawami 
fizycznego załamania. Przez cały dzień pada, więc siedzę w domu. Mógłbym 
przetrwać zimę, 
żywiąc się jedynie swymi zapasami: ryżem, soczewicą i jabłkami. Nie odblokowałem 
telefonu. 
Czy w końcu jestem teraz sam, tak jak pragnąłem, i nie mam żadnych powiązań? Czy 
wszystko 
mam już za sobą?
Czy człowiek może się zmienić? Wątpię. Jeśli zachodzi w nim jakaś zmiana, to 
trzeba by ją 
mierzyć w milionowych częściach milimetra. Kiedy biedne duchy znikną, pozostają 
nam zwykłe 
sprawy i obowiązki. Można żyć spokojnie, starać się spełniać dobre uczynki i 
nikomu nie robić 
krzywdy. Nie przychodzi mi jednak do głowy żaden dobry uczynek na tę chwilę, ale 
może jutro 
coś wymyślę.
Bardzo mglisty dzień. Kiedy rano zszedłem na dół, nie było widać drugiego brzegu 
Tamizy. 
W takie chłodne dni czuję się lepiej. Sklepy przygotowują się już do gwiazdki. 
Poszedłem na 
Piccadilly i kupiłem mnóstwo sera. Po powrocie zastałem długą depeszę od 
Fritziego, który jest 
w drodze do Londynu. Chce, żebym reżyserował coś, co nazywa „neobaletem”. Znów 
grają jego 
Odyseję.
Zabrałem pannę Kaufman na Hamleta. Przyjemny wieczór. Otrzymałem bardzo kuszące 
zaproszenie do Japonii.
Zdecydowałem się „odblokować” telefon i natychmiast odezwała się Angie. Umówiłem 
się 
z nią na lunch w piątek. Fritzie przyjeżdża jutro.
Tak, oczywiście, byłem zakochany we własnej młodości. W stryjence Estelli? Chyba 
to 
niemożliwe. Kto jest naszą pierwszą miłością?
Mój Boże! Ta cholerna szkatułka upadła na podłogę. Ktoś przybijał coś młotkiem 
w sąsiednim mieszkaniu i wtedy szkatułka spadła ze swej konsoli. Wieczko 
odskoczyło i jeśli coś 
było w środku, wydostało się z pewnością na zewnątrz. Co mnie jeszcze spotka w 
czasie tej 
pielgrzymki po drodze pełnej demonów, jaką jest ludzkie życie?