IWAN TURGIENIEW

PIERWSZA MIŁOŚĆ

TYTUŁ ORYGINAŁU: PIERWAJA LIUBOW’
TŁUMACZYŁ: KAZIMIERZ ANDRZEJ JAWORSKI
P. W. Annienkowowi poświęcone
Goście rozjechali się dawno. Zegar wybił pół do pierwszej. W pokoju pozostali 
tylko 
gospodarz i Sergiusz Mikołajewicz oraz Włodzimierz Piotrowicz.
Gospodarz zadzwonił i kazał sprzątnąć resztki kolacji.
— A więc postanowiliśmy — rzekł, głębiej usadzając się w fotelu i zapalając 
cygaro — 
każdy z nas musi opowiedzieć dzieje swej pierwszej miłości. Sergiuszu 
Mikołajewiczu, pan 
zaczyna.
Sergiusz Mikołajewicz, okrąglutki, jasny blondyn z pulchną twarzą, spojrzał 
najpierw na 
gospodarza, potem wzniósł oczy ku sufitowi.
— Nie miałem pierwszej miłości — rzekł wreszcie — zacząłem od razu od drugiej.
— Jak to?
— Zwyczajnie. Miałem osiemnaście lat, gdy po raz pierwszy zacząłem interesować 
się 
pewną bardzo miłą panienką; ale zalecałem się do niej tak, jakby to nie była dla 
mnie 
pierwszyzna; tak samo później zalecałem się do innych. Właściwie po raz pierwszy 
i ostatni 
zakochałem się mając sześć lat w swojej niani; ale to już było bardzo dawno. 
Szczegóły 
naszych wzajemnych stosunków zatarły się w mojej pamięci, a gdybym je nawet 
pamiętał, 
kogóż to może interesować.
— Jakże to więc? — zaczął gospodarz — moja pierwsza miłość zawiera również 
niewiele 
momentów ciekawych. Przed poznaniem Anny Iwanowny, obecnej mojej żony, nie 
kochałem 
się w nikim i wszystko szło jak z płatka: wyswatali nas rodzice, pokochaliśmy 
się wzajemnie 
bardzo prędko i nie zwlekając pobraliśmy się. Historia moja zawiera się w dwóch 
słowach. 
Przyznam się wam, panowie, występując z zagadnieniem pierwszej miłości — 
liczyłem na 
was, nie powiem starych, ale już niemłodych kawalerów. Chyba że pan, 
Włodzimierzu 
Piotrowiczu, czymś nas zabawi?
— Moja pierwsza miłość istotnie nie należy do całkiem zwykłych — odpowiedział z 
pewnym wahaniem Włodzimierz Piotrowicz, mężczyzna lat około czterdziestu, brunet 
z lekką 
siwizną.
— A! — rzekł gospodarz i Sergiusz Mikołajewicz jednocześnie. — Tym lepiej… Niech 
pan opowiada.
— Proszę… albo nie, nie będę opowiadał: nie jestem mistrzem słowa; wyjdzie sucho 
i 
krótko albo obszernie i fałszywie; ale, jeśli panowie pozwolą, zanotuję 
wszystko, co sobie 
przypomnę — i przeczytam panom.
Przyjaciele początkowo nie chcieli się zgodzić, ale Włodzimierz Piotrowicz 
postawił na 
swoim. Po dwóch tygodniach spotkali się znowu i Włodzimierz Piotrowicz dotrzymał 
obietnicy.
Oto treść jego notatek.
I
Miałem wówczas szesnaście lat. Działo się to w lecie 1833 roku.
Mieszkałem z rodzicami w Moskwie. Wynajmowali oni willę podmiejską przy rogatce 
Kałuskiej naprzeciw Nieskucznego. — Przygotowywałem się do egzaminu na 
uniwersytet, 
ale pracowałem bardzo mało, bez pośpiechu.
Nikt nie ograniczał mojej wolności. Robiłem, co chciałem, zwłaszcza odkąd 
rozstałem się 
z ostatnim swoim guwernerem, Francuzem, który w żaden sposób nie mógł pogodzić 
się z 
myślą, że spadł do Rosji „jak bomba” (comme une bombe), i z twarzą skrzywioną 
wieczną 
złością po całych dniach wylegiwał się w łóżku. Ojciec obchodził się ze mną 
łaskawie, ale 
obojętnie; mama prawie nie zwracała na mnie uwagi, chociaż więcej dzieci nie 
miała; 
pochłaniały ją inne troski. Ojciec mój, mężczyzna młody i bardzo przystojny, 
ożenił się z nią 
z wyrachowania; była od niego o dziesięć lat starsza. Mama miała życie smutne: 
wciąż się 
niepokoiła, była zazdrosna, irytowała się — nigdy jednak w obecności ojca; bała 
się go 
niezmiernie, a on był surowy, oziębły i daleki. Nie widziałem człowieka, który 
by był w 
sposób bardziej wyszukany spokojny, opanowany i pewny siebie.
Nie zapomnę nigdy pierwszych tygodni spędzonych na letnisku w tej willi. Pogoda 
była 
cudowna; przeprowadziliśmy się z miasta 9 maja akurat w dzień św. Mikołaja. 
Spacerowałem 
albo po ogrodzie przy willi, albo po Nieskucznym, albo za rogatką; brałem z sobą 
jakąś 
książkę — na przykład kurs Kajdanowa — ale otwierałem ją rzadko; a najczęściej 
deklamowałem głośno wiersze, których bardzo dużo umiałem na pamięć; krew burzyła 
się we 
mnie i serce tęskniło — tak słodko i śmiesznie: wciąż na coś czekałem, lękałem 
się czegoś — 
wszystko mnie dziwiło, byłem w ciągłym napięciu wewnętrznym; fantazja grała i 
krążyła 
szybko dokoła tych samych obrazów, jak jaskółki o świcie wokół dzwonnicy; 
zamyślałem się, 
wpadałem w smutek i nawet płakałem; ale przez łzy i przez smutek, który spływał 
na mnie to 
ze śpiewnego wiersza, to z pięknego wieczoru, przeciskało się jak wiosenna 
trawka radosne 
uczucie młodego, fermentującego życia. Miałem konika pod wierzch. Sam go 
siodłałem, i 
jechałem samotnie gdzieśkolwiek dalej, puszczałem go w cwał i wyobrażałem sobie, 
że 
jestem rycerzem na turnieju (wiatr tak wesoło dął mi w uszy!) albo ze zwróconą 
ku niebu 
twarzą rozwartą duszą chłonąłem jego promieniejące światło i lazur.
Pamiętam, w tym czasie obraz kobiety, cień miłości kobiecej prawie nigdy nie 
rysował się 
wyraźniej w mym umyśle; ale we wszystkim, co myślałem, we wszystkim, co 
odczuwałem, 
taiło się na pół uświadomione, wstydliwe przeczucie czegoś nowego, niewymownie 
słodkiego, kobiecego…
Przeczucie to, oczekiwanie to przenikało mnie całego; oddychałem nim, płynęło w 
moich 
żyłach każdą kroplą krwi… sądzone mu było wkrótce się ziścić.
Zabudowania nasze składały się z drewnianego pańskiego domu z kolumnami i dwóch 
niskich oficyn; w lewej mieściła się malutka fabryczka tanich tapet. Chodziłem 
tam nieraz 
popatrzeć, jak chyba dziesięciu chudych i rozczochranych chłopców w 
zatłuszczonych 
fartuchach, o wymizerowanych twarzach, wskakiwało co chwila na drewniane 
dźwignie, 
naciskające czworokątne kolce prasy i w ten sposób ciężarem swych szczupłych 
ciał 
wyciskało na tapetach pstrokate wzory. Prawa oficyna stała pusta, do wynajęcia. 
Pewnego 
dnia — w trzy tygodnie po 9 maja — okiennice w tej oficynie otworzyły się, 
ukazały się w 
nich kobiece twarze — wprowadziła się tam jakaś rodzina. Pamiętam, że tego 
samego dnia 
przy obiedzie mama zapytała lokaja o nowych sąsiadów i usłyszawszy nazwisko 
księżnej 
Zasiekin powiedziała najpierw nie bez pewnego szacunku:
— A, księżna… a potem dodała: — Zapewne jakaś zubożała.
— Przyjechali w trzech dorożkach — zauważył lokaj podając z szacunkiem półmisek 
— 
nie mają własnego powozu i meble najgorsze.
— Tak — odparła mama — a jednak lepiej… Ojciec spojrzał na nią chłodno: umilkła.
Istotnie, księżna Zasiekin nie mogła być kobietą bogatą: wynajęta przez nią 
oficyna była 
tak stara, mała, że nikt trochę chociaż zamożniejszy nie zgodziłby się w niej 
zamieszkać. 
Zresztą wówczas puściłem wszystko mimo uszu. Tytuł książęcy małe wrażenie na 
mnie 
czynił. Przeczytałem niedawno „Zbójców” Schillera.
II
Miałem zwyczaj włóczyć się co wieczór ze strzelbą po naszym ogrodzie i czatować 
na 
wrony. — Do tych ostrożnych, dzikich i chytrych ptaków czułem od dawna 
nienawiść. W 
dniu, o którym mowa, wyszedłem również do ogrodu i przeszedłszy na próżno 
wszystkie 
aleje (wrony mnie poznały i tylko z daleka krakały urywanie) zbliżyłem się 
przypadkiem do 
niskiego płotu, który oddzielał właściwą naszą posiadłość od wąziutkiego pasa 
ogrodu, 
ciągnącego się za prawą oficyną i należącego do niej. Szedłem ze spuszczoną 
głową. Nagle 
usłyszałem głosy. Spojrzałem za płot i skamieniałem… Oczom moim przedstawił się 
dziwny 
widok.
O kilka kroków ode mnie, na polanie, między krzakami zielonych malin, stało 
wysokie, 
smukłe dziewczę w różowej sukience w paski i białej chusteczce na głowie; koło 
niej cisnęli 
się czterej młodzieńcy, a ona uderzała ich kolejno po czołach tymi małymi, 
szarymi 
kwiatkami, które, nie pamiętam, jak się nazywają, ale które są dobrze znane 
dzieciom; 
kwiatki wyglądają jak małe torebki i pękają z trzaskiem, gdy uderzyć nimi po 
czymś 
twardym. Młodzieńcy tak chętnie nadstawiali czoła, a w ruchach dziewczyny 
(widziałem ją z 
boku) było coś tak czarującego, władczego, pieszczotliwego, żartobliwego i 
miłego, że omal 
nie krzyknąłem ze zdumienia i zachwytu; zdawało mi się, że oddałbym natychmiast 
wszystko 
na świecie, aby tylko te śliczne paluszki uderzyły mnie po czole. Strzelba moja 
ześliznęła się 
na trawę, zapomniałem o wszystkim, pożerałem wzrokiem tę smukłą postać i szyję, 
i piękne 
ręce, i z lekka potargane pod białą chusteczką jasne włosy, i te mądre pół 
przymknięte oczy, i 
te rzęsy, i delikatny policzek pod nimi…
— Kawalerze, hej, kawalerze! — odezwał się nagle przy mnie czyjś głos. — Czy to 
wypada tak patrzeć na obce panienki!
Drgnąłem i zdrętwiałem… obok mnie, za płotem stał jakiś człowiek z krótko 
ostrzyżonymi, czarnymi włosami i ironicznie na mnie spoglądał. W tej samej 
chwili 
dziewczyna również odwróciła się do mnie… Zobaczyłem ogromne, szare oczy na 
ruchliwej, 
ożywionej twarzy — a cała ta twarz nagle drgnęła, zaśmiała się, błysnęły na niej 
białe zęby, 
brwi się jakoś zabawnie podniosły… Zaczerwieniłem się, porwałem z ziemi strzelbę 
i ścigany 
dźwięcznym, lecz nie złośliwym śmiechem pobiegłem do swego pokoju, rzuciłem się 
na 
łóżko i zasłoniłem twarz rękoma. Serce skakało wprost we mnie; wstydziłem się i 
było mi 
wesoło; odczuwałem niezwykłe wzruszenie.
Odpocząwszy uczesałem się, oczyściłem i zeszedłem w dół na herbatę. Postać 
młodej 
dziewczyny unosiła się przede mną, serce przestało skakać, ale ścisnęło się 
jakoś przyjemnie.
— Co tobie? — zapytał nagle ojciec — Zabiłeś wronę? Chciałem mu wszystko 
opowiedzieć, lecz powstrzymałem się i uśmiechnąłem tylko do siebie. Kładąc się 
do snu, sam 
nie wiem dlaczego, okręciłem się trzykrotnie na jednej nodze, wypomadowałem się, 
położyłem i całą noc spałem jak zabity. Nad ranem obudziłem się na chwilę, 
uniosłem głowę, 
spojrzałem wkoło z zachwytem i zasnąłem znowu.
III
„Jakby się z nimi zapoznać?” — oto była moja pierwsza myśl, jak tylko 
przebudziłem się 
nazajutrz rano. Przed herbatą udałem się do ogrodu, nie podchodziłem jednak zbyt 
blisko 
płotu i nie widziałem nikogo. Po herbacie przeszedłem się kilka razy po ulicy 
przed willą i z 
daleka zaglądałem do okna… Zdawało mi się, że zobaczyłem za firanką jej twarz i 
przestraszony oddaliłem się czym prędzej. „Trzeba się jednak zapoznać — myślałem 
chodząc 
niespokojnie po piaszczystej równinie, ciągnącej się przed Nieskucznym… — Ale 
jak? Oto 
pytanie.” Rozpamiętywałem najdrobniejsze szczegóły wczorajszego spotkania; 
szczególnie 
wyraźnie przedstawiałem sobie, jak ona się śmiała ze mnie… Ale w tym czasie, gdy 
niepokoiłem się i układałem różne plany, los już pomyślał o mnie. Podczas mojej 
nieobecności mama otrzymała od nowej sąsiadki list na szarym papierze, 
zapieczętowany 
lakiem, jakiego się używa na zawiadomieniach pocztowych i na korkach taniego 
wina. W 
liście tym, napisanym nieortograficznie i nieporządnie, księżna prosiła mamę o 
pewne 
poparcie, ponieważ, jak sądziła, mama moja dobrze znała osobistości, od których 
zależał los 
księżnej i jej dzieci, los związany z jakimiś bardzo ważnymi procesami, „Zwracam 
się do 
pani — pisała — jak szlachetna dama do szlachetnej damy i pszy tym pszyjemnie mi 
skożystać stego wypadku…” W zakończeniu prosiła, by mama pozwoliła jej przyjść. 
Zastałem mamę w nieprzyjemnym nastroju, ojca nie było w domu i nie miała się 
kogo 
poradzić. Pozostawić list „szlachetnej damy”, do tego księżnej, bez odpowiedzi 
było 
niesposób, a jak odpowiedzieć — mama była w kłopocie. Napisać po francusku 
wydało się jej 
niewłaściwe, a w ortografii rosyjskiej mama również nie była mocna, wiedziała o 
tym i nie 
chciała się kompromitować. Ucieszyła się z mojego przyjścia i kazała mi 
natychmiast udać 
się do księżnej i wytłumaczyć jej ustnie, że mama moja zawsze jest gotowa pomóc 
jej 
książęcej mości w miarę swych sił i prosi, żeby księżna raczyła do niej przyjść 
o pierwszej. 
Nieoczekiwanie szybkie spełnienie mych skrytych życzeń ucieszyło mnie i 
przeraziło 
zarazem; nie zdradziłem jednak wzruszenia i udałem się najpierw do swego pokoju, 
żeby 
włożyć nowy krawat i marynarkę; w domu chodziłem wciąż jeszcze w kurtce i 
wykładanych 
kołnierzykach, choć mnie to bardzo krępowało.
IV
W ciasnym i nieporządnym przedpokoju oficyny, dokąd wszedłem z mimowolnym 
drżeniem, spotkał mnie stary, siwy służący z ciemną, miedzianą twarzą, 
świńskimi, ponurymi 
oczkami i tak głębokimi zmarszczkami na czole i skroniach, jakich nie widziałem 
w życiu. 
Niósł na talerzu obgryziony grzbiet śledzia i przymykając nogą drzwi, prowadzące 
do 
drugiego pokoju, szybko powiedział: — Pan czego?..
— Czy księżna Zasiekin w domu? — zapytałem.
— Bonifacy! — rozległ się za drzwiami dźwięczny głos kobiecy.
Służący odwrócił się w milczeniu ode mnie plecami, przy czym ukazała się mocno 
wytarta 
z tyłu jego liberia z jedynym zrudziałym guzikiem herbowym, i wyszedł 
postawiwszy talerz 
na podłodze.
— Chodziłeś do cyrkułu? — powtórzył ten sam głos kobiecy. Służący mruknął coś. — 
Co? Przyszedł ktoś? — rozległo się znowu. — Panicz od sąsiadów? No, więc poproś.
— Proszę do salonu — powiedział służący, ukazawszy się przede mną i podnosząc 
talerz z 
podłogi. Ruszyłem i wszedłem do „salonu”.
Znalazłem się w małym i niezbyt czystym pokoju o skromnym, jakby naprędce 
ustawionym umeblowaniu. Przy oknie na fotelu ze złamaną poręczą siedziała 
nieładna, 
pięćdziesięcioletnia kobieta, z gołą głową, w starej, zielonej sukni, z pstrą, 
włóczkową 
chusteczką wokół szyi. Jej małe, czarne oczy wpiły się wprost we mnie.
Podszedłem do niej i ukłoniłem się.
— Czy mam zaszczyt rozmawiać z księżną Zasiekin?
— Jestem księżna Zasiekin. A pan jest synem p. W.?
— Tak jest. Przyszedłem do pani z polecenia matki.
— Proszę, niech pan siada. Bonifacy! Gdzie moje klucze, nie widziałeś ich?
Oznajmiłem p. Zasiekin odpowiedź mamy na jej list. Wysłuchała mnie postukując 
tłustymi, czerwonymi palcami po okiennicy, a gdy skończyłem, jeszcze raz 
wpatrzyła się we 
mnie.
— Bardzo dobrze. Przyjdę na pewno — powiedziała wreszcie. — Jaki pan jeszcze 
młody! 
Ile pan ma lat, jeśli wolno zapytać?
— Szesnaście — odpowiedziałem z mimowolnym zająknieniem.
Księżna wyjęła z kieszeni jakieś zapisane, zatłuszczone papiery, podniosła je do 
samego 
nosa i zaczęła przeglądać.
— Piękny wiek — rzekła nagle, odwracając się i wiercąc na fotelu. — A proszę, 
niech się 
pan nie krępuje. U mnie po prostu.
„Zanadto po prostu” — pomyślałem z mimowolnym obrzydzeniem. W tej chwili otwarły 
się szybko drugie drzwi do salonu i na progu ukazała się dziewczyna, którą 
widziałem 
poprzedniego dnia w ogrodzie. Podniosła rękę, a po twarzy jej przemknął uśmiech.
— A to moja córka — rzekła księżna wskazując ją łokciem. — Zinko, to syn naszego 
sąsiada p. W. Przepraszam, jak się pan nazywa?
— Włodzimierz — odpowiedziałem wstając i sepleniąc ze wzruszenia.
— A po ojcu?
— Piotrowicz.
— Tak! Miałam znajomego policmajstra, tak samo Włodzimierza Piotrowicza. 
Bonifacy! 
Nie szukaj kluczy; mam je w kieszeni.
Młoda dziewczyna bez przerwy patrzyła na mnie z tym samym uśmiechem, mrużąc 
lekko 
oczy i chyląc nieco główkę w bok.
— Ja już widziałam m’sje Woldemara — zaczęła. (Srebrzysty dźwięk jej głosu 
przemknął 
po mnie jakimś miłym chłodkiem). — Pan pozwoli, że go będę tak nazywać?
— Proszę bardzo — wymamrotałem.
— A gdzie? — zapytała księżna. Księżniczka nie odpowiedziała matce.
— Pan jest teraz zajęty? — rzekła nie spuszczając ze mnie oczu.
— Nie, proszę pani.
— Chce mi pan pomóc w rozmotywaniu włóczki? Niech pan idzie do mnie.
Kiwnęła mi głową i wyszła z salonu. Udałem się za nią.
W pokoju, do któregośmy weszli, meble były nieco lepsze i rozstawione z większym 
smakiem. Zresztą w tej chwili niczego prawie nie dostrzegałem wokół siebie; 
poruszałem się 
jak we śnie i w całym ciele odczuwałem jakiś do bezsensu napięty błogostan.
Księżniczka usiadła, wyjęła zwój czerwonej włóczki i wskazując mi krzesło 
naprzeciw 
rozwiązała starannie kłębek i położyła mi go na ręce. Wszystko to robiła w 
milczeniu, z jakąś 
zabawną powolnością i z tym jasnym, figlarnym uśmiechem na ledwie rozchylonych 
wargach. Zaczęła motać włóczkę na zwiniętą kartę i nagle olśniła mnie tak jasnym 
i bystrym 
spojrzeniem, że mimo woli spuściłem wzrok. Gdy oczy jej, przeważnie zmrużone, 
otwierały 
się w całej okazałości — twarz jej zmieniała się zupełnie, jak gdyby rozlewało 
się po niej 
światło.
— Co pan pomyślał o mnie wczoraj, m’sje Woldemar? — zapytała po chwili. — Pan 
mnie 
pewno potępił?
— Ja… księżniczko… ja nic nie myślałem… jakżebym mógł — odpowiedziałem 
stropiony.
— Niech pan posłucha — odparła. — Pan mnie jeszcze nie zna. Jestem bardzo 
dziwna. 
Chcę, żeby mi zawsze mówiono prawdę… Słyszałam, że pan ma szesnaście lat, a ja 
mam 
dwadzieścia jeden: widzi pan, jestem dużo starsza od pana i dlatego powinien mi 
pan zawsze 
mówić prawdę i słuchać się mnie… — dodała. — Niech pan na mnie spojrzy. Dlaczego 
się 
pan na mnie nie patrzy?
Stropiłem się jeszcze bardziej; podniosłem jednak na nią oczy. Uśmiechnęła się, 
ale już 
innym, aprobującym uśmiechem.
— Niech pan na mnie patrzy — powiedziała zniżając pieszczotliwie głos — nie 
sprawia 
mi to przykrości… Podoba mi się pana twarz, czuję, że będziemy przyjaciółmi. A 
ja się panu 
podobam? — dodała figlarnie.
— Księżniczko… — zacząłem.
— Po pierwsze, niech mnie pan nazywa Zinaidą Aleksandrówną; po drugie, co za 
brzydkie 
przyzwyczajenie mają dzieci — (poprawiła się) — młodzieńcy, że nie mówią 
otwarcie tego, 
co czują. To dobre u dorosłych. Przecież podobam się panu?
Chociaż mi było bardzo przyjemnie, że rozmawiała ze mną tak otwarcie, jednak 
obraziłem 
się nieco. Chciałem jej pokazać, że nie ma do czynienia z chłopcem, przybrałem 
więc w 
miarę możności swobodny i poważny wyraz twarzy i powiedziałem: — Oczywiście, 
Zinaido 
Aleksandrowno, podoba mi się pani bardzo; nie chcę tego ukrywać.
Pokręciła powoli głową. — Czy ma pan guwernera? — spytała nagle.
— Nie, już dawno nie mam guwernera.
Skłamałem: przed miesiącem zaledwie rozstałem się ze swym Francuzem.
— O! widzę — pan jest zupełnie dorosły.
Uderzyła mnie lekko po palcach. — Niech pan trzyma ręce prosto! — I zajęła się 
pilnie 
motaniem kłębka.
Skorzystałem z tego, że nie podnosiła oczu, i zacząłem się jej przyglądać, z 
początku 
ukradkiem, potem coraz śmielej. Twarz jej wydawała mi się jeszcze ładniejszą niż 
wczoraj; 
tak wszystko w niej było mądre i subtelne. Siedziała plecami do okna, 
zawieszonego białą 
roletą; promień słoneczny przedzierając się przez tę roletę zalewał miękkim 
światłem jej 
puszyste, złociste włosy, niewinną szyję, pochyłe ramiona i delikatne, spokojne 
piersi. 
Patrzyłem na nią — i jakżeż stawała mi się droga i bliska! Zdawało mi się, że 
znam ją od 
dawna i że przed nią nic nie znałem, że w ogóle nie żyłem… Miała na sobie 
ciemną, znoszoną 
już sukienkę z fartuszkiem; zdawało mi się, że chętnie bym upieścił każdą fałdę 
tej sukienki i 
tego fartuszka. Końce jej bucików wyzierały spod sukni; z uwielbieniem padłbym 
przed nimi 
na kolana… „I oto … — pomyślałem — siedzę przy niej, znam ją… Boże, co za 
szczęście!” 
Omal że w uniesieniu nie zeskoczyłem z krzesła, ale pohuśtałem nogami jak 
dziecko, które je 
słodycze.
Było mi dobrze jak rybie w wodzie i całe życie nie wychodziłbym z tego pokoju i 
nie 
opuszczał tego miejsca.
Powieki jej podniosły się lekko i znów zalśniły przede mną łagodnie jej jasne 
oczy, i 
znowu się uśmiechnęła.
— Jak pan na mnie patrzy — rzekła powoli i pogroziła, mi palcem.
Zarumieniłem się… „Ona wszystko rozumie, wszystko widzi”, przemknęło mi przez 
głowę. „I jakżeż nie ma rozumieć i widzieć!”
Nagle w sąsiednim pokoju ktoś zastukał — zadźwięczała szabla.
— Zina! — krzyknęła z salonu księżna. — Biełowzorow przyniósł ci kotka.
— Kotka! — zawołała Zinaida, zerwała się z krzesła, rzuciła mi kłębek na kolana 
i 
wybiegła.
Wstałem również, położyłem zwój włóczki i kłębek na parapecie, wyszedłem do 
salonu i 
zatrzymałem się zdumiony. Na środku pokoju leżał z rozczapierzonymi łapkami 
pręgowany 
kotek. Zinaida klęczała przed nim i ostrożnie podnosiła mu pyszczek. Obok 
księżniczki, 
zasłaniając sobą prawie całą część ściany między oknami, stał jasnowłosy, 
kędzierzawy 
młodzian, huzar o rumianej twarzy i wyłupiastych oczach.
— Jaki śmieszny! — powtarzała Zinaida. — I oczy ma nie szare, ale zielone, i 
uszy jakie 
duże! Dziękuję panu, Wiktorze Jegoryczu! Pan jest bardzo miły.
Huzar, w którym poznałem jednego z widzianych przeze mnie wczoraj młodzieńców, 
uśmiechnął się, ukłonił, przy czym zadzwonił ostrogami i szczęknął kółeczkami 
szabli.
— Pani zechciała wczoraj powiedzieć, że pragnie mieć pręgowanego kotka z dużymi 
uszami… więc zdobyłem go. Słowo pani jest dla mnie rozkazem. — I ukłonił się 
znowu.
Kotek pisnął słabym głosem i zaczął obwąchiwać podłogę.
— On jest głodny! — zawołała Zinaida. — Bonifacy! Sonia! Przynieście mleka.
Pokojówka w starej, żółtej sukni i z wyblakłą chustką na szyi weszła ze 
spodeczkiem 
mleka w ręku i postawiła go przed kotkiem. Ten drgnął, zmrużył oczy i zaczął 
chłeptać.
— Jaki ma różowy języczek — zauważyła Zinaida zgiąwszy głowę prawie do podłogi i 
zaglądając nań z boku pod sam nosek.
Kotek się nasycił i zaczął mruczeć łasząc się i przebierając łapkami. Zinaida 
wstała i 
zwracając się do pokojówki rzekła obojętnie: — Zabierz go.
— Za kotka — rączkę — powiedział huzar, szczerząc zęby w uśmiechu i podrywając 
się 
całym swym potężnym ciałem, opiętym szczelnie w nowy mundur.
— Obie — odparła Zinaida i wyciągnęła do niego ręce. Póki je całował, patrzyła 
na mnie 
przez ramię. Stałem w miejscu nieruchomo i nie wiedziałem, czy mam się 
roześmiać, czy coś 
powiedzieć, czy też zbyć to milczeniem. Nagle przez otwarte do przedpokoju drzwi 
rzuciła mi 
się w oczy postać naszego lokaja, Teodora. Dawał mi znaki. Podszedłem 
machinalnie do 
niego.
— Czego chcesz? — zapytałem.
— Mama przysyła po panicza — rzekł szeptem. — Gniewa się, że panicz nie wraca z 
odpowiedzią.
— Alboż jestem tu długo?
— Przeszło godzinę.
— Przeszło godzinę! — powtórzyłem mimo woli i powróciwszy do salonu, zacząłem 
się 
żegnać i szurać nogami.
— Dokąd pan? — zapytała księżniczka rzucając wzrok zza huzara.
— Muszę już iść do domu. A więc powiem — dodałem zwracając się do starszej pani, 
że 
pani nas zaszczyci o godzinie drugiej.
— Niech pan tak powie, kochasiu. — Księżna śpiesznie wyjęła tabakierkę i tak 
głośno 
pociągnęła, że drgnąłem. — Tak też niech pan powie — powtórzyła mrugając 
załzawionymi 
oczami i postękując.
Ukłoniłem się powtórnie, odwróciłem się i wyszedłem z pokoju z tym uczuciem 
niezręczności w plecach, jakiego doznaje bardzo młody człowiek, wiedząc, że za 
nim patrzą.
— A niech pan pamięta, m’sje Woldemar, żeby nas odwiedzać — krzyknęła Zinaida i 
roześmiała się znowu.
„Dlaczego ona się ciągle śmieje?” — myślałem wracając do domu w towarzystwie 
Teodora, który nic do mnie nie mówił, ale poruszał się tak, jakby mnie nie 
pochwalał. Mama 
skrzyczała mnie i zdziwiła się: co mogłem robić tak długo u tej księżnej. Nic 
jej nie 
odpowiedziałem i poszedłem do swego pokoju. Zrobiło mi się nagle smutno. 
Usiłowałem nie 
płakać. Byłem zazdrosny z powodu huzara.
V
Księżna zgodnie z obietnicą odwiedziła mamę i nie podobała się jej. Nie byłem 
obecny 
przy ich spotkaniu, ale przy stole mama opowiadała ojcu, że ta księżna Zasiekin 
wydaje się jej 
femme trés vulgaire, że uprzykrzyła się jej swymi prośbami o poparcie jej u 
księcia Sergiusza, 
że wciąż ma jakieś procesy i sprawy — de vilaines affaires d’argent — i że z 
niej zapewne 
wielka krętaczka. Mama dodała jednak, że zaprosiła ją z córką na jutrzejszy 
obiad 
(usłyszawszy słowo „z córką” wetknąłem nos w talerz), bo mimo wszystko jest 
sąsiadką, no i 
ma tytuł. Ojciec oświadczył na to mamie, że teraz przypomina sobie, kim jest ta 
pani; że w 
młodości znał nieboszczyka księcia Zasiekina, człowieka doskonale wychowanego, 
ale 
pustego i niedorzecznego; że w towarzystwie nazywano go le Parisien, ponieważ 
mieszkał 
długo w Paryżu; że był bardzo bogaty, ale przegrał cały majątek — i nie wiadomo 
dlaczego, 
czy nie dla pieniędzy — mógł co prawda zrobić lepszy wybór — dodał z chłodnym 
uśmiechem — ożenił się z córką jakiegoś kancelisty, a po ożenieniu rzucił się na 
spekulację i 
zrujnował się ostatecznie.
— Żeby tylko nie prosiła o pożyczkę — zauważyła mama.
— To bardzo możliwe — powiedział spokojnie ojciec. — Czy ona mówi po francusku?
— Bardzo słabo.
— Hm, zresztą wszystko jedno. Powiedziałaś, zdaje się,. że zaprosiłaś i córkę: 
ktoś mnie 
zapewniał, że to bardzo miła i wykształcona panienka.
— A! więc nie wdała się w matkę.
— Ani w ojca — ten był także wykształcony, ale głupi. Mama westchnęła i 
zamyśliła się. 
Ojciec umilkł. Podczas tej rozmowy czułem się bardzo niezręcznie.
Po obiedzie poszedłem do ogrodu, ale bez strzelby. Dałem sobie słowo, że nie 
będę 
podchodził „do ogrodu Zasiekinów”, ale ciągnęła mnie tam nieprzeparta siła — i 
nie bez 
racji. Nie zdążyłem zbliżyć się do płotu, gdy ujrzałem Zinaidę. Tym razem była 
sama. 
Trzymała w ręku książkę i szła powoli ścieżką… Nie spostrzegła mnie.
Omal że jej nie przepuściłem, ale nagle zorientowałem się i kaszlnąłem.
Obejrzała się, lecz nie przystanęła, odsunęła ręką szeroką, niebieską wstążkę 
swego 
słomkowego kapelusza, popatrzyła na mnie, uśmiechnęła się lekko i znowu 
skierowała wzrok 
na książkę.
Zdjąłem czapkę i pokręciwszy się trochę na miejscu, oddaliłem się z ciężkim 
sercem. Que 
suis — je pour elle?* pomyślałem (Bóg wie dlaczego) po francusku.
Usłyszałem za sobą znajome kroki. Obejrzałem się: zwinnie i szybko zbliżał się 
do mnie 
ojciec.
— Czy to księżniczka? — zapytał.
— Księżniczka.
— To ty ją znasz?
— Widziałem ją dzisiaj rano u księżnej.
Ojciec zatrzymał się i wykręciwszy się nagle na obcasach, poszedł z powrotem. 
Zrównawszy się z Zinaidą ukłonił się jej grzecznie. Odpowiedziała mu na ukłon 
nie bez 
pewnego zdziwienia na twarzy i upuściła książkę. Widziałem, jak odprowadzała go 
wzrokiem. Ojciec mój ubierał się bardzo elegancko, swoiście i prosto, ale nigdy 
postać jego 
nie wydała mi się bardziej smukła, nigdy szary jego kapelusz nie spoczywał 
piękniej na jego 
lekko rzedniejących włosach.
Chciałem podejść do Zinaidy, ale nie spojrzała nawet na mnie, podniosła znowu 
książkę i 
odeszła.
VI
Cały wieczór i poranek dnia następnego spędziłem w jakimś ponurym odrętwieniu. 
Pamiętam, że próbowałem pracować i zabrałem się do Kajdanowa — ale na próżno 
migały 
przede mną sążniste wiersze i stronice znanego podręcznika. Dziesięć razy pod 
rząd 
przeczytałem słowa: „Juliusz Cezar odznaczał się odwagą wojenną” — nic nie 
rozumiałem i 
rzuciłem książkę. Przed obiadem wysmarowałem się znów pomadą, włożyłem marynarkę 
i 
krawat.
— A to po co? — zapytała mama. — Nie jesteś jeszcze studentem i nie wiadomo, czy 
zdasz egzamin. I kurtkę masz niedawno uszytą. Nie można jej przecież rzucać!
— Przyjdą goście — szepnąłem z rozpaczą.
— Głupstwa pleciesz! Jacy tam goście!
Musiałem ustąpić. Włożyłem kurtkę zamiast marynarki, ale krawata nie zdjąłem. 
Księżna z 
córką zjawiły się na pół godziny przed obiadem; stara na znaną mi już zieloną 
suknię 
narzuciła żółty szal i włożyła staromodny czepek z ognistymi wstążkami. 
Natychmiast 
zaczęła mówić o swoich wekslach, wzdychała, skarżyła się na swe ubóstwo, 
„kawęczyła”, ani 
trochę się nie ceremoniowała, tak samo głośno zażywała ta baki, obracała się 
swobodnie i 
odwracała się, i kręciła na krześle. Jakby jej nawet na myśl nie przychodziło, 
że jest księżną. 
Za to Zinaida zachowywała się poważnie, z pewną wyniosłością, jak prawdziwa 
księżniczka. 
Twarz jej wiała chłodem, była nieruchoma i dumna — nie poznawałem jej, nie 
poznawałem 
jej spojrzeń, jej uśmiechu, choć w tej nowej postaci wydawała mi się przepiękna. 
Miała lekką, 
bareżową sukienkę z blado — niebieskim deseniem; długie jej loki na sposób 
angielski 
spadały na policzki; uczesanie to odpowiadało chłodnemu wyrazowi jej twarzy. 
Ojciec mój 
siedział przy niej podczas obiadu i z właściwą mu elegancją i spokojną 
uprzejmością bawił 
sąsiadkę. Z rzadka spoglądał na nią i ona z rzadka spoglądała na niego, ale tak 
dziwnie, 
prawie wrogo. Rozmawiali po francusku; pamiętam, zdziwiła mnie czystość jej 
wymowy. 
Księżna przy stole po dawnemu nie krępowała się niczym, jadła dużo i chwaliła 
potrawy. 
Mamie widocznie ciężyła jej obecność i odpowiadała jej z jakimś smutnym 
lekceważeniem; 
ojciec czasami marszczył brwi. Zinaida nie podobała się mamie również. — Taka 
jakaś 
dumna — mówiła nazajutrz. — I żeby tylko miała z czego — avec sa mine de 
grisette!*
— Widocznie nie widziałaś gryzetek — zauważył ojciec. — Dzięki Bogu!
— Dzięki Bogu, ma się rozumieć… Tylko jakżeż możesz o nich wyrokować!
Na mnie Zinaida nie zwracała absolutnie żadnej uwagi. Wkrótce po obiedzie 
księżna 
zaczęła się żegnać.
— Liczę na poparcie państwa, Mario Nikołajewno i Piotrze Wasylewiczu — rzekła 
śpiewnym głosem do rodziców. — Co robić! Były czasy, ale minęły. Tak samo i ja — 
jaśnie 
oświecona — dodała z nieprzyjemnym uśmiechem — ale co po tytule, kiedy pusto w 
szkatule! — Ojciec ukłonił się jej z szacunkiem i odprowadził do drzwi 
przedpokoju. Stałem 
obok w swej kusej kurteczce i jak skazaniec patrzyłem w podłogę. Zachowanie się 
wobec 
mnie Zinaidy dobiło mnie ostatecznie. Jakież było moje zdziwienie, gdy mijając 
mnie, 
szepnęła prędko z dawnym łagodnym wyrazem oczu: — Niech pan przyjdzie do nas o 
ósmej, 
słyszy pan, koniecznie… — Uczyniłem tylko ruch rękami — ale Zinaida zarzuciwszy 
na 
głowę białą szarfę już odeszła.
VII
Punktualnie o ósmej, ubrany w marynarkę i ze sterczącą na głowie czupryną, 
wchodziłem 
do przedpokoju oficynki, gdzie mieszkała księżna. Stary sługa spojrzał na mnie 
ponuro i 
niechętnie wstał z ławki. W salonie słychać było wesołe głosy. Otworzyłem drzwi 
i cofnąłem 
się zdumiony. Na środku pokoju stała na krześle księżniczka i trzymała przed 
sobą męski 
kapelusz. Przy krześle tłoczyło się pięciu mężczyzn. Usiłowali wsadzić ręce do 
kapelusza, a 
Zinaida podnosiła go do góry i potrząsała nim mocno. Zobaczyła mnie i krzyknęła: 
— 
Poczekajcie, poczekajcie! Mamy nowego gościa, trzeba i jemu dać bilecik! — I 
zeskoczywszy lekko z krzesła, chwyciła mnie za wyłogi marynarki.
— Chodźmy — powiedziała — dlaczego pan stoi? Messieurs, pozwolą panowie, że wam 
przedstawię: oto m’sje Woldemar, syn naszego sąsiada. A to — dodała zwracając 
się do mnie 
i wskazując po kolei gości — hrabia Malewski, dr Łuszyn, poeta Majdanów, 
dymisjonowany 
kapitan Nirmacki i huzar Biełowzorow, którego pan już widział. Proszę się czuć 
jak u siebie.
Zawstydziłem się do tego stopnia, że nawet nie ukłoniłem się nikomu; w doktorze 
Łuszynie poznałem tego samego czarnego pana, który tak nielitościwie obszedł się 
ze mną w 
ogrodzie; pozostałych nie znałem.
— Hrabio! — ciągnęła Zinaida — proszę napisać bilecik dla m’sje Woldemara.
— To niesprawiedliwie — oponował z lekkim polskim akcentem hrabia, przystojny i 
elegancko ubrany brunet o czarnych wyrazistych oczach, wąskim, białym nosku i 
cienkich 
wąsikach nad malutkimi ustami. — Pan nie grał z nami w fanty.
— Niesprawiedliwie — powtórzyli Biełowzorow i nazwany dymisjowanym kapitanem, 
obrzydliwie dziobaty, kędzierzawy jak Arab, pochylony, krzywonogi mężczyzna lat 
czterdziestu, w rozpiętej marynarce wojskowej bez epoletów.
— Mówię panu, niech pan pisze bilecik — powtórzyła księżniczka. — Cóż to za 
bunt? 
M’sje Woldemar jest z nami po raz pierwszy i dzisiaj przepisy go nie obowiązują. 
Nie ma co 
gderać, tylko pisać — ja tak chcę.
Hrabia wzruszył ramionami, lecz schyliwszy pokornie głowę wziął pióro do białej, 
ozdobionej pierścieniami ręki, oderwał kawałeczek papieru i zaczął na nim pisać.
— Pozwólcie, panowie, że przynajmniej wytłumaczę panu Woldemarowi, o co chodzi — 
zaczął drwiącym głosem Łuszyn: — bo stropił się zupełnie. — Widzisz, 
młodzieńcze: gramy 
w fanty; księżniczka przegrała i kto wyjmie szczęśliwy bilecik, będzie miał 
prawo pocałować 
ją w rękę. Zrozumiał pan, co powiedziałem?
Spojrzałem tylko na niego i stałem w dalszym ciągu jak omroczony, a księżniczka 
skoczyła znowu na krzesło i znowu zaczęła potrząsać kapeluszem. Wszyscy ruszyli 
ku niej i 
ja za nimi.
— Majdanów — powiedziała księżniczka do wysokiego młodzieńca ze szczupłą twarzą, 
małymi, ślepymi oczkami i nadzwyczaj długimi, czarnymi włosami — pan, jako 
poeta, 
powinien być wspaniałomyślny i odstąpić swój bilecik m’sje Woldemarowi, aby miał 
dwie 
szansę, zamiast jednej.
Lecz Majdanow poruszył przecząco głową i potrząsnął włosami. Zanurzyłem rękę do 
kapelusza ostatni i rozwinąłem bilecik… Boże! Co się ze mną stało, gdy 
przeczytałem na 
nim: pocałunek!
— Pocałunek! — krzyknąłem mimo woli.
— Brawo! Wygrał! — zawołała księżniczka. — Jak się cieszę! — zeszła z krzesła i 
tak 
jasno, słodko zajrzała mi w oczy, że serce we mnie zamarło. — A pan się cieszy? 
— zapytała 
mnie.
— Ja?… — wymamrotałem.
— Niech mi pan sprzeda swój bilecik — huknął mi nad samym uchem Biełowzorów. — 
Dam panu sto rubli.
Odpowiedziałem huzarowi takim oburzonym spojrzeniem, że Zinaida zaczęła klaskać 
w 
dłonie, a Łuszyn zawołał: — Zuch!
— Ale — ciągnął — jako mistrz ceremonii, muszę pilnować przestrzegania 
wszystkich 
przepisów. M’sje Woldemar proszę przyklęknąć na jedno kolano. Taki jest u nas 
zwyczaj.
Zinaida stała przede mną, przekrzywiła nieco głowę, jakby chciała mnie lepiej 
obejrzeć, i z 
powagą wyciągnęła do mnie rękę. W oczach mi pociemniało; chciałem przyklęknąć, 
ale 
padłem na oba kolana i tak niezgrabnie dotknąłem ustami palców Zinaidy, że 
zadrapałem 
sobie trochę koniec nosa o jej paznokcie.
— Dobra! — zawołał Łuszyn i pomógł mi wstać.
Gra w fanty ciągnęła się dalej. Zinaida posadziła mnie koło siebie. Co za kary 
wymyślała! 
Między innymi miała wyobrażać „posąg” — i na piedestał wybrała sobie brzydala 
Nirmackiego, kazała mu się położyć plackiem, a przy tym oprzeć twarz o piersi. 
Śmiech nie 
milkł ani na chwilę. Mnie samotnie i trzeźwo wychowanemu chłopcu, wyrosłemu w 
solidnym 
pańskim domu, cały ten gwar i hałas, ta bezceremonialna, prawie rozhukana 
wesołość, te 
niezwykłe stosunki między nieznajomymi ludźmi — uderzyły do głowy. Po prostu 
byłem 
pijany jak po winie. Zacząłem chichotać, gadać głośniej od innych, aż stara 
księżna, 
naradzająca się w sąsiednim pokoju z jakimś palestrantem z Bramy Iwerskiej, 
wyszła, żeby na 
mnie popatrzeć. Ale czułem się do tego stopnia szczęśliwy, że — jak to się mówi 
— 
gwizdałem na wszelkie drwiny i spojrzenia z ukosa. Zinaida w dalszym ciągu 
okazywała mi 
specjalne względy i nie puszczała mnie od siebie. Raz za karę musiałem siedzieć 
z nią pod 
nakryciem tej samej jedwabnej chustki, powinienem był powiedzieć jej swój 
sekret. 
Pamiętam, jak głowy nasze znalazły się nagle w dusznej na pół przezroczystej, 
pachnącej 
mgle, jak w tej mgle blisko i miękko świeciły jej oczy i oddychały gorąco 
otwarte usta, widać 
było zęby, a końce jej włosów łaskotały mnie i parzyły. Milczałem. Uśmiechała 
się 
tajemniczo i figlarnie, wreszcie szepnęła: — No i co? — A ja tylko rumieniłem 
się i śmiałem, 
odwracałem oczy i ledwie mogłem oddychać. Sprzykrzyły nam się fanty. Zaczęliśmy 
grać w 
sznurek. Boże, jaki byłem zachwycony, gdy zagapiwszy się otrzymałem od niej 
mocne 
uderzenie po palcach, i jak potem umyślnie udawałem, że się zagapiłem, a ona 
droczyła się ze 
mną i nie ruszała podstawionych rąk!
Czegośmy nie wyrabiali tego wieczoru! I na fortepianie graliśmy, i śpiewaliśmy, 
i 
tańczyliśmy, i przedstawialiśmy tabor cygański. Nirmackiego przebrano za 
niedźwiedzia i 
napojono wodą z solą. Hrabia Malewski pokazywał nam różne sztuki z kartami i 
skończył na 
tym, że potasowawszy karty rozdał je do wista w ten sposób, że miał same atuty, 
czego mu 
Łuszyn „miał zaszczyt pogratulować”. Majdanow deklamował nam urywki ze swego 
poematu 
„Morderca” (rzecz się działa w czasie najwyższego wrzenia romantyzmu), który 
miał zamiar 
wydać w czarnej okładce z tytułem wydrukowanym krwawymi literami; palestrantowi 
z 
Bramy Iwerskiej ukradziono z kolan czapkę i zmuszono go, by ją wykupił, 
zatańczywszy 
kozaczka; starego Bonifacego ustrojono w czepek, a księżniczka włożyła męski 
kapelusz… 
Wszystkiego nie wyliczysz. Jeden tylko Biełowzorow coraz bardziej trzymał się na 
uboczu, 
zły i nachmurzony… Od czasu do czasu oczy jego nalewały się krwią, cały 
czerwieniał i 
zdawało się, że oto za chwilę runie na nas wszystkich i rozrzuci nas jak drzewka 
we wszystkie 
strony; ale księżniczka spoglądała na niego, groziła mu palcem i znowu zaszywał 
się w kąt.
Wreszcie nie mieliśmy już sił. Nawet księżna mimo swej, jak się wyrażała, 
anielskiej 
cierpliwości — nic sobie nie robiła z żadnych krzyków — poczuła zmęczenie i 
pragnęła 
odpocząć. O północy podano kolację, składającą się z kawałka starego, suchego 
sera i jakichś 
zimnych pierożków z siekanym mięsem, które wydały mi się smaczniejsze od 
wszelkich 
pasztetów; wina była tylko jedna butelka i to jakaś dziwna: ciemna, z rozdętą 
szyjką, a wino 
w niej czuć było różową farbą; zresztą nikt go nie pił. Zmęczony i wyczerpany 
szczęściem 
wyszedłem z oficynki; na pożegnanie Zinaida uścisnęła mi mocno rękę i znowu się 
zagadkowo uśmiechnęła.
Noc ciężka i wilgotna buchnęła mi w rozgorączkowaną twarz; wyglądało, że 
nadchodzi 
burza; czarne chmury rosły i pełzły po niebie zmieniając co chwila swe mgliste 
kształty. 
Wietrzyk drgał niespokojnie w ciemnych drzewach i gdzieś daleko za horyzontem 
mruczał, 
jakby do siebie, grzmot gniewnie i głucho.
Przez ganek od tyłu przedostałem się do swego pokoju. Służący mój spał na 
podłodze i 
musiałem przejść przez niego; obudził się, zobaczył mnie i zaraportował, że mama 
rozgniewała się na mnie znowu i że znowu chciała po mnie posłać, ale ojciec ją 
powstrzymał. 
(Nigdy nie kładłem się spać bez pożegnania się z mamą i nie poprosiwszy ją o 
błogosławieństwo). Cóż było robić!
Powiedziałem służącemu, że rozbiorę się i położę sam — i zgasiłem świeczkę. Ale 
nie 
rozebrałem się i nie położyłem się.
Siadłem na krześle i siedziałem długo jak oczarowany. To, co odczuwałem, było 
takie 
nowe, słodkie… Siedziałem nieruchomo, rozglądając się lekko, oddychałem powoli i 
tylko od 
czasu do czasu to śmiałem się w milczeniu, przy wspomnieniach, to ziębłem 
wewnętrznie na 
myśl, że jestem zakochany, że oto ona, oto właśnie miłość! Twarz Zinaidy cicho 
płynęła 
przede mną w zmroku — przepływała i nie przepłynęła; usta jej uśmiechały się 
wciąż 
zagadkowo, oczy patrzyły na mnie nieco z boku, pytająco, zamyślone i słodkie… 
jak w chwili 
rozstania. Wstałem wreszcie, podszedłem na palcach do łóżka i nie rozbierając 
się położyłem 
na poduszce ostrożnie głowę jakby w obawie, że nagłym ruchem spłoszą to, co mnie 
wypełniało…
Położyłem się, nawet oczu nie zamknąłem. Wkrótce zauważyłem, że do pokoju 
wpadały 
wciąż jakieś słabe odblaski… Podniosłem głowę i spojrzałem do okna. Ramy jego 
odcinały 
się wyraźnie od tajemniczo bielejących szyb. Burza — pomyślałem — i rzeczywiście 
była to 
burza, ale przechodziła bardzo daleko, tak że nawet nie było słychać grzmotów; 
tylko na 
niebie wybuchały nieustannie niejasne, długie, jakby rozgałęzione błyskawice: 
właściwie nie 
tyle wybuchały, ale raczej drżały i targały się jak skrzydła umierającego ptaka. 
Wstałem, 
podszedłem do okna i pozostałem tam do rana… Błyskawice nie ustawały ani na 
chwilę, była 
to — według określeniu ludu — wróbla noc. Patrzyłem na nieme, piaszczyste pole, 
na ciemną 
masę Ogrodu Nieskucznego, na żółtawe fasady dalekich gmachów, które zdawały się 
również 
drżeć przy najsłabszym rozbłysku… Patrzyłem i nie mogłem się oderwać — te nieme 
błyskawice, te opanowane błyski odpowiadały, zda się, tym niemym i tajnym 
porywom, które 
tak samo wybuchały we mnie. Zaczął płonąć ranek; w purpurowych plamach wystąpiła 
zorza. 
W miarę zbliżania się słońca, błyskawice stawały się bledsze i krótsze, drgały 
wciąż rzadziej i 
rzadziej i znikły wreszcie utopione w orzeźwiającym i pełnym świetle wstającego 
dnia.
I moje błyskawice znikły we mnie. Uczułem wielkie znużenie i ciszę… Ale obraz 
Zinaidy 
w dalszym ciągu unosił się triumfalnie nade mną. Tylko obraz ten wydawał się 
spokojny: jak 
odlatujący łabędź — od błotnistych traw, oddalił się od otaczających go innych, 
niemiłych 
postaci i ja zasypiając po raz ostatni przylgnąłem do niego, w pożegnalnym i 
ufnym 
zachwycie…
O, gdzieście się podziały, łagodne uczucia, subtelne dźwięki, dobroć i 
zacichanie 
wzruszonej duszy, miękka radości pierwszych miłosnych wzruszeń — gdzieżeście, 
gdzieżeście?
VIII
Nazajutrz, gdy zeszedłem na herbatą, mama skrzyczała mnie — nie tak jednak, jak 
się 
spodziewałem — i kazała mi opowiedzieć, jak spędziłem miniony wieczór. 
Opowiedziałem 
jej pokrótce, opuszczając wiele szczegółów i starając się nadać wszystkiemu 
niewinny 
charakter.
— Wszystko jedno, nie są to ludzie comme il faut — zauważyła mama — i nie masz 
po co 
się do nich włóczyć, zamiast przygotowywać się do egzaminów i pracować.
Ponieważ wiedziałem, że troska matki o moje zajęcie ogranicza się do tych kilku 
słów, nie 
uważałem za potrzebne oponować, ale po herbacie ojciec wziął mnie pod rękę, 
poprowadził 
do ogrodu i kazał mi opowiedzieć wszystko, co widziałem u Zasiekinów.
Ojciec miał na mnie dziwny wpływ — i dziwne były nasze stosunki. Nie zajmował 
się 
prawie moim wychowaniem, ale nie obrażał mnie nigdy; szanował moją swobodę — był 
nawet ze mną, jeśli się można tak wyrazić, uprzejmy… ale nie pozwalał zbliżać 
się do siebie. 
Kochałem go i podziwiałem, wydawał mi się wzorem mężczyzny; mój Boże, jakbym się 
do 
niego przywiązał, gdybym nie czuł jego odsuwającej mnie zawsze dłoni! Za to, gdy 
chciał, 
umiał momentalnie, jednym słowem, jednym ruchem wzbudzić we mnie nieograniczone 
do 
siebie zaufanie. Dusza moja otwierała się — gawędziłem z nim jak z rozumnym 
przyjacielem, 
jak z pobłażliwym nauczycielem… a potem tak samo nagle porzucał mnie — i jego 
ręka 
znów odsuwała mnie od siebie — wprawdzie łagodnie i miękko — jednak odsuwała.
Czasem miał napady wesołości i wtedy gotów był swawolić i dokazywać ze mną jak 
chłopiec (lubił każdy większy wysiłek fizyczny); raz, ale tylko raz! — ucałował 
mnie z taką 
czułością, że omal się nie rozpłakałem… Ale i wesołość jego, i czułość znikały 
bez śladu — i 
to, co zachodziło między nami, nie dawało mi żadnych nadziei na przyszłość — 
jakbym to 
wszystko widział we śnie. Bywało… wpatrują się w jego ładną, mądrą, rozjaśnioną 
twarz… 
serce mi zaczyna drżeć i całą duszą lgnę do niego; on zaś jakby odczuł, co się 
we mnie dzieje, 
poklepie mnie od niechcenia po policzku i albo odejdzie, albo zajmie się 
czymśkolwiek, albo 
nagle cały zastygnie, jak to on tylko umiał zastygać, a ja wówczas kurczę się 
także i ziębnę. 
Rzadkich napadów jego życzliwości nie wywoływało nigdy moje milczące, ale 
zrozumiałe 
wołanie; przychodziły zawsze niespodziewanie. Rozmyślając później o charakterze 
mego 
ojca przyszedłem do wniosku, że ani ja, ani życie rodzinne nie było mu w głowie; 
lubił co 
innego i wystarczało mu to w zupełności. „Bierz sam, co możesz, a nie daj się — 
należeć do 
samego siebie — oto sztuka życia” — powiedział mi kiedyś. Innym razem w roli 
młodego 
demokraty zacząłem przy nim dyskutować na temat wolności (tego dnia był dla mnie 
— jak 
to określałem — „dobry”, można z nim wtedy było mówić o czym chcesz). — Wolność 
— 
powtórzył — a czy ty wiesz, co człowiekowi może dać wolność?
— Co?
— Wola, własna wola da człowiekowi i władzę, która lepsza jest od wolności. 
Umiej 
chcieć — będziesz wolny i będziesz rozkazywał.
Ojciec mój przede wszystkim i najbardziej chciał żyć — i żył. Być może 
przeczuwał, że 
nie będzie mógł długo „ze sztuki” życia korzystać; umarł mając czterdzieści dwa 
lata.
Opowiedziałem ojcu szczegółowo o wizycie u Zasiekinów. Słuchał mnie na pół z 
uwagą, 
na pół z roztargnieniem siedząc na ławce i rysując końcem szpicruty na piasku. 
Od czasu do 
czasu śmiał się, spoglądał na mnie jakimś jasnym, figlarnym wzrokiem i zachęcał 
do 
opowiadania krótkimi pytaniami i sprzeciwami. Początkowo nie odważałem się nawet 
wymówić imienia Zinaidy, ale nie wytrzymałem i zacząłem je powtarzać. Ojciec 
śmiał się w 
dalszym ciągu. Potem zamyślił się, przeciągnął i wstał.
Przypomniałem sobie, że wychodząc z domu, kazał osiodłać konia. Był świetnym 
jeźdźcem i umiał poskramiać najdziksze konie.
— Pojadę z tobą, tato? — zapytałem.
— — Nie — odpowiedział i twarz jego nabrała zwykłego wyrazu łagodnej 
obojętności. — 
Jedź sam, jeśli chcesz; stangretowi powiedz, że nie pojadę.
Odwrócił się do mnie plecami i prędko odszedł. Śledziłem go wzrokiem — skrył się 
za 
bramą. Widziałem, jak kapelusz jego poruszał się wzdłuż płotu: wszedł do 
Zasiekinów.
Pozostał tam z godzinę, ale od razu udał się do miasta i wrócił do domu dopiero 
pod 
wieczór.
Po obiedzie poszedłem do Zasiekinów. W salonie zastałem tylko starą księżnę. 
Ujrzawszy 
mnie, podrapała się w głowę pod czepkiem końcem szpilki i nagle zapytała, czy 
bym nie 
mógł jej przepisać podania.
— Chętnie — odpowiedziałem i przysiadłem na brzeżku krzesła.
— Tylko niech pan uważa, żeby litery były większe — rzekła księżna podając mi 
zawalany arkusz: — Ale czy nie można jeszcze dzisiaj?
— Przepiszę jeszcze dzisiaj.
Drzwi sąsiedniego pokoju otworzyły się lekko i w szparze ukazała się twarz 
Zinaidy — 
blada, zamyślona, z niedbale odrzuconymi włosami; spojrzała na mnie wielkimi, 
zimnymi 
oczami i zamknęła po cichu drzwi.
— Zina! Zina! — powiedziała starucha. Zinaida nie odezwała się. Zabrałem podanie 
i 
przesiedziałem nad nim cały wieczór.
IX
Od tego dnia zaczęła się moja „namiętność”. Pamiętam, doznałem uczucia, jakiego 
doświadczać musi ktoś, kto wstąpił do służby. Przestałem już być zwykłym 
niedorosłym 
chłop cem; byłem zakochany. Powiedziałem, że odtąd zaczęła się moja 
„namiętność”; 
mógłbym dodać, że i moje cierpienia. Usychałem w nieobecności Zinaidy; nie 
mogłem się na 
niczym skupić, wszystko wypadało mi z rąk, po całych dniach myślałem i myślałem 
tylko o 
niej… Usychałem z tęsknoty… Ale w jej obecności nie było mi lżej. Byłem 
zazdrosny, 
zdawałem sobie sprawę z własnej nicości, dąsałem się niemądrze i niemądrze 
czołgałem się u 
jej nóg — a jednak nieodparta siła pociągała mnie do niej — i za każdym razem z 
mimowolnym dreszczem szczęścia przekraczałem próg jej pokoju. Zinaida domyśliła 
się od 
razu, że jestem w niej zakochany — zresztą nie starałem się tego ukrywać; bawiła 
się moją 
namiętnością, zwodziła, pieściła mnie i zamęczała. Słodko być jedynym źródłem, 
samowładną i bezapelacyjną przyczyną największych radości i najgłębszego smutku 
innych 
— a ja w rękach Zinaidy byłem miękki jak wosk. Zresztą nie ja jeden byłem w niej 
zakochany; wszyscy mężczyźni odwiedzający jej dom szaleli’ za nią i wszystkich 
trzymała na 
uwięzi u swych nóg. Bawiło ją, że wzbudza w nich to nadzieję, to obawy, że może 
kręcić 
nimi według swego upodobania (nazywała to — stukaniem człowieka jednego o 
drugiego) — 
a ci nie myśleli się bronić i poddawali się jej chętnie. W całej jej istocie 
żywotnej i pięknej, 
była jakaś czarująca mieszanina przebiegłości i niedbałości, sztuczności i 
prostoty, spokoju i 
swawoli; nad wszystkim, co czyniła i mówiła, nad każdym jej ruchem unosił się 
subtelny, 
łagodny czar, we wszystkim grała swoista siła. I twarz jej zmieniała się 
nieustannie — 
również grała; w tym samym prawie czasie miała wyraz drwiący, zamyślony i 
namiętny. 
Najróżnorodniejsze uczucia, lekkie i lotne jak cienie obłoków w słonecznym, 
wietrznym, 
dniu, przemykały wciąż po jej oczach i ustach.
Każdy wielbiciel był jej potrzebny. Biełowzorow, którego czasem nazywała „moim 
zwierzęciem”, a czasem po prostu „moim” — chętnie rzuciłby się dla niej w ogień; 
nie biorąc 
pod uwagę swych zdolności umysłowych i innych walorów, wciąż proponował jej 
małżeństwo napomykając, że inni tylko gadają. Majdanow odpowiadał poetycznym 
strunom 
jej duszy, człowiek dość chłodny jak prawie wszyscy blagierzy, zapewniał z 
przejęciem ją, a 
może i siebie, że ją ubóstwia, opiewał ją w niezliczonych wierszach, które jej 
odczytywał z 
jakimś nienaturalnym i jednocześnie szczerym uniesieniem. Współczuła mu i trochę 
z niego 
pokpiwała; mało mu wierzyła i nasłuchawszy się jego wylewów, kazała mu czytać 
Puszkina 
— dla oczyszczenia atmosfery — jak mówiła. Łuszyn, drwiący i cyniczny lekarz, 
znał ją 
najlepiej i kochał najbardziej, choć wymyślał jej za oczami i w oczy. Ona go 
szanowała, ale 
nie popuszczała cugli i czasem z jakimś złośliwym zadowoleniem dawała mu odczuć, 
że jest 
w jej ręku. „Jestem kokietką bez serca, mam usposobienie aktorki — powiedziała 
mu raz przy 
mnie — doskonale! Więc niech mi pan poda rękę, wetknę w nią szpilkę, będzie panu 
wstyd 
wobec tego młodzieńca, będzie pana bolało, a jednak, pan, człowiek szanowny, 
będzie się 
śmiał”. Łuszyn zaczerwienił się, odwrócił zagryzając wargi, ale skończyło się na 
tym, że 
nadstawił rękę. Ukłuła go i rzeczywiście zaczął się śmiać. I ona śmiała się 
zagłębiając szpilkę 
dość głęboko i zaglądając mu w oczy, które na próżno latały we wszystkie strony…
Najtrudniej było mi zrozumieć stosunek wiążący Zinaidę z hrabią Malewskim. Był 
przystojny, zręczny i mądry, ale nawet ja, szesnastoletni chłopiec, wyczuwałem w 
nim coś 
podejrzanego, coś fałszywego, i dziwiłem się, że Zinaida tego nie spostrzega; a 
może nawet 
dostrzegała ten fałsz i nie brzydziła się nim. Niewłaściwe wychowanie, dziwne 
znajomości i 
przyzwyczajenia, stała obecność matki, ubóstwo i nieporządek w domu, wszystko 
to, a przede 
wszystkim swoboda, z jakiej korzystała młoda dziewczyna, i świadomość wyższości 
nad 
otaczającymi ją ludźmi — rozwinęły w niej jakąś na pół pogardliwą niedbałość i 
brak 
wymagań; zdarzało się — przyjdzie Bonifacy i anonsuje, że nie ma cukru, albo 
wyjdą na jaw 
jakieś brzydkie plotki lub pokłócą się goście — wstrząśnie tylko lokami i powie: 
głupstwo! 
— To dla niej nie zmartwienie.
Za to we mnie krew czasami kipiała, gdy Malewski podejdzie do niej chytrze, jak 
lis się 
zataczając, wytwornie oprze się o jej krzesło i z pewnym siebie a przypochlebnym 
uśmieszkiem zacznie szeptać jej coś do ucha — a ona — ze skrzyżowanymi na 
piersiach 
rękami uważnie na niego patrzy, uśmiecha się i kręci głową.
— Skąd bierze się w pani ochota do przyjmowania p. Malewskiego? — zapytałem jej 
kiedyś.
— On ma takie ładne wąsiki — odparła — zresztą to nie pana sprawa.
— Niech pan nie myśli, że go kocham — rzekła do mnie innym razem. — Nie, nie 
mogę 
kochać ludzi, na których muszę patrzeć z góry. Muszę mieć takiego, który sam by 
mnie 
złamał… Ale takiego nie spotkam, Bóg jest miłosierny! Nie wpadnę nikomu w łapy, 
nie, nie!
— Więc pani nigdy nie pokocha?
— A pana? Czyż pana nie kocham? — powiedziała i uderzyła mnie po nosie końcem 
rękawiczki.
Tak, Zinaida bawiła się mną. W ciągu trzech tygodni widywałem ją codziennie — i 
czego 
to, czego ze mną nie wyrabiała! Do nas przychodziła rzadko i nie żałowałem tego, 
w domu 
naszym stawała się panną, księżniczką — stroniłem od niej. Bałem się zdradzić 
przed mamą, 
która była usposobiona względem Zinaidy bardzo nieprzychylnie i obserwowała nas 
wrogo. 
Ojca nie tak się bałem; ten jakby mnie nie dostrzegał, a z nią rozmawiał 
niewiele, ale jakoś 
osobliwie mądrze i znacząco. Przestałem pracować, czytać — przestałem nawet 
przechadzać 
się po okolicy, jeździć konno. Jak przywiązany za nóżkę żuczek krążyłem wciąż 
przy 
kochanej oficynce; zdawało mi się, że pozostałbym tam na zawsze… Ale było to 
niemożliwe, 
mama zrzędziła na mnie, czasem wypędzała mnie sama Zinaida. Wtedy zamykałem się 
w 
swoim pokoju albo odchodziłem na sam koniec ogrodu, wdrapywałem się na ocalałe 
ruiny 
wysokiej kamiennej oranżerii i zwiesiwszy nogi z muru wychodzącego na drogę 
całymi 
godzinami patrzyłem, patrzyłem i nic nie widziałem. Opodal po zakurzonej 
pokrzywie 
fruwały motyle; czupurny wróbel siadał niedaleko na rozłamanej czerwonej cegle i 
ćwierkał 
drażniąco, kręcąc nieustannie całym ciałem i rozpuściwszy ogonek; wciąż jeszcze 
nieufne 
wrony krakały z rzadka na wysokim, obnażonym szczycie brzozy; słońce i wiatr 
igrały cicho 
w jej rzadkich gałęziach; dźwięk dzwonu z klasztoru Dońskiego dolatywał czasem, 
spokojny i 
ponury — a ja siedziałem, patrzyłem, słuchałem — i wypełniało mnie jakieś 
nieokreślone 
uczucie, w którym było wszystko: i smutek, i radość, i przeczucie przyszłości, i 
nieokreślone 
pragnienia, i lęk przed życiem. Ale wtedy nic nie rozumiałem i nie umiałbym 
niczego określić 
z tego, co fermentowało we mnie — albo określiłbym to wszystko jednym imieniem — 
Zinaida.
A Zinaida wciąż się mną bawiła jak kot myszą. To mnie kokietowała — a wtedy się 
niepokoiłem i topniałem — to nagle odtrącała mnie — i nie śmiałem się do niej 
zbliżyć, nie 
śmiałem na nią spojrzeć.
Pamiętam, że w ciągu kilku dni odnosiła się do mnie bardzo ozięble; onieśmieliło 
mnie to 
zupełnie i zachodząc tchórzliwie do ich oficynki starałem się trzymać przy 
starej księżnej, 
mimo że ta w owym czasie wciąż wymyślała i krzyczała; jej sprawy wekslowe 
układały się 
niepomyślnie i miała już dwie rozmowy z dzielnicowym.
Pewnego razu przechodziłem przez ogród obok wiadomego płotu — i ujrzałem 
Zinaidę; 
podparła się oburącz i siedziała na trawie bez ruchu; chciałem odejść po cichu, 
ale nagle 
podniosła głowę i uczyniła mi znak rozkazu. Zamarłem na miejscu. Nie zrozumiałem 
jej z 
początku, powtórzyła swój znak. Przeskoczyłem natychmiast płot i uradowany 
podbiegłem do 
niej; zatrzymała mnie jednak wzrokiem i wskazała mi w odległości dwóch kroków od 
siebie 
ścieżkę. Zakłopotany, nie wiedziałem, co robić, i ukląkłem na brzegu ścieżki. 
Zinaida była tak 
blada, w każdym rysie jej twarzy było widać tak gorzki smutek, takie zmęczenie, 
że serce mi 
się ścisnęło i mimo woli bąknąłem: — Co pani?
Zinaida wyciągnęła rękę, zerwała jakąś trawkę, przygryzła ją i odrzuciła daleko.
— Czy pan mnie bardzo kocha? — zapytała wreszcie — co?
Nic nie odpowiedziałem — bo i po cóż miałem odpowiadać?
— Tak — powtórzyła patrząc jak przedtem na mnie. — To więc tak. Takie same oczy 
— 
dodała, zamyśliła się i zasłoniła twarz rękoma. — Wszystko mi jest wstrętne — 
szepnęła — 
poszłabym na koniec świata, nie mogę tego wytrzymać, nie mogę poradzić… i co 
mnie czeka 
w przyszłości? Ach, jakżeż mi ciężko… Boże, Boże, jak ciężko!
— Dlaczego? — zapytałem nieśmiało.
Zinaida nie odpowiedziała, tylko wzruszyła ramionami. Klęczałem w dalszym ciągu 
i 
patrzyłem na nią zrozpaczony. Każde jej słowo raniło moje serce. W tej chwili, 
zdało mi się, 
oddałbym chętnie życie, żeby się tylko nie martwiła. Patrzyłem na nią i choć nie 
rozumiałem, 
dlaczego jej było tak ciężko, wyobrażałem sobie jednak, jak to w paroksyzmie 
niepowstrzymanego żalu poszła nagle do ogrodu i jak podcięta upadła na ziemię. 
Wkoło było 
jasno i zielono; wiatr szeleścił wśród liści kołysząc czasem nad głową Zinaidy 
długą gałęzią 
krzaka maliny. Gruchały gdzieś gołębie i brzęczały pszczoły, przelatując nisko 
nad rzadką 
trawą. W górze błękitniało łagodne niebo — a mnie było tak smutno.
— Niech pan mi powie jakieś wiersze — rzekła półgłosem i oparła się na łokciu — 
lubię, 
kiedy pan mówi, wiersze. Pan jakby śpiewał wtedy, ale to nie szkodzi, to jest 
właśnie 
młodzieńcze. Niech mi pan przeczyta „Na wzgórzach Gruzji”. Tylko najpierw proszę 
usiąść.
Siadłem i odczytałem „Na wzgórzach Gruzji”.
— „Nie kochać bowiem już nie może” — powtórzyła Zinaida. — Oto dlaczego poezja 
jest 
piękna: mówi nam o tym, czego nie ma i co nie tylko jest lepsze od tego, co 
istnieje, ale nawet 
bardziej podobne do prawdy… „Nie kochać bowiem już nie może” — chciałby, a nie 
może! 
— Umilkła znowu, nagle drgnęła i wstała. — Chodźmy. U mamusi jest Majdanow; 
przyniósł 
mi swój poemat, ale go zostawiłam. Majdanow także jest teraz zmartwiony — co 
robić! Pan 
się kiedyś dowie… Tylko proszę się na mnie nie gniewać!
Zinaida uścisnęła mi prędko rękę i pobiegła naprzód. Wróciliśmy do mieszkania. 
Majdanow zaczął nam czytać swego dopiero co wydrukowanego „Mordercę”, ale go nie 
słuchałem, Wyśpiewywał swe czterostopowe jamby, rymy postępowały kolejno i 
dźwięczały 
pusto i głośno jak dzwoneczki, a ja patrzyłem wciąż na Zinaidę i starałem się 
zrozumieć, co 
oznaczały jej ostatnie słowa.
A może rywal tajemniczy
znienacka podbił serce twe?
— krzyknął nagle przez nos Majdanow — i oczy moje i Zinaidy spotkały się. 
Spuściła je i 
zarumieniła się lekko. Zobaczyłem, że się zarumieniła, i zrobiło mi się zimno ze 
strachu. Już 
dawniej byłem o nią zazdrosny, ale dopiero teraz błysnęła mi myśl, że się w kimś 
zakochała. 
„Mój Boże, zakochała się!”
X
Od tej chwili zaczęły się moje prawdziwe męki. Łamałem sobie głowę, rozmyślałem, 
zastanawiałem się i w miarę możności nieustannie i potajemnie obserwowałem 
Zinaidę; że 
zaszła w niej zmiana — to się rzucało w oczy. Chodziła na przechadzkę sama i 
spacerowała 
długo. Czasem nie pokazywała, się gościom; całymi godzinami siedziała w swoim 
pokoju. 
Dawniej nie miała tego zwyczaju. Stałem się nagle — a może mi się tylko tak 
zdawało — . 
niezwykle przenikliwy. „Czy to nie ten? Czy aby nie ten?” — zapytywałem siebie 
przebiegając niespokojnie myślą od jednego jej wielbiciela do drugiego. Hrabia 
Malewski 
(choć wstydziłem się za Zinaidę, to sobie uświadamiając) wydawał mi się jednak 
bardziej od 
innych niebezpieczny.
Moja spostrzegawczość nie sięgała dalej nosa, a moja skrytość nie oszukała z 
pewnością 
nikogo; przynajmniej doktor Łuszyn rozgryzł mnie szybko. Zresztą i on się 
ostatnio zmienił, 
zeszczuplał; śmiał się tak samo często, ale jakoś głucho, złośliwie i urywanie; 
nerwowe 
podrażnienie zastąpiło w nim dawniejszą subtelną ironię i robiony cynizm.
— Młodzieńcze! Czego się tutaj bezustannie kręcisz — rzekł raz do mnie, gdyśmy 
się 
znaleźli sami w salonie Zasiekinów. (Księżniczka nie wróciła jeszcze ze spaceru, 
a krzykliwy 
głos księżny rozlegał się w facjatce: wymyślała pokojówce). — Pan powinien się 
uczyć, 
pracować — póki pan jest młody — a pan, co robi?
— Pan nie może wiedzieć, czy nie pracuję w domu — odparłem nie bez pewnej dumy, 
choć nieco zmieszany.
— Jaka tam może być praca! Nie praca panu w głowie. No, nie będę się sprzeczał… 
W 
pańskim wieku — to zwykły bieg rzeczy. Ale wybór pana jest bardzo nieszczęśliwy. 
Czy pan 
nie widzi, co to za dom?
— Nie rozumiem pana — zauważyłem.
— Nie rozumie pan? Tym gorzej. Uważam za swój obowiązek przestrzec pana. My, 
starzy 
kawalerowie, możemy tu przychodzić, jesteśmy zahartowani, nic nas nie przejmie, 
a pan ma 
jeszcze skórkę delikatną; niech pan mi wierzy, tutejsze powietrze nie jest dla 
pana zdrowe — 
może się pan zarazić.
— Jak to?
— Zwyczajnie. A czy pan teraz jest zdrów? Czy pana stan jest normalny? Czy to, 
co pan 
czuje, jest dla pana pożyteczne, dobre?
— Ale cóż ja czuję? — powiedziałem, a w duszy przyznałem doktorowi rację.
— Och, młodzieńcze, młodzieńcze — ciągnął doktor z takim wyrazem twarzy, jakby 
to 
słowo zawierało dla mnie coś obraźliwego — gdzie się panu puszczać na chytrości, 
przecież, 
dzięki Bogu, u pana co w sercu, to i na twarzy. A zresztą, co tu gadać? Ja sam 
bym tutaj nie 
przychodził, gdybym… — (doktor ścisnął zęby) — … gdybym nie był takim dziwakiem. 
Tylko jednego nie rozumiem, jak pan ze swoim rozumem nie widzi, co się koło pana 
dzieje?
— A co się dzieje? — powtórzyłem i cały zamieniłem się w słuch.
Doktor popatrzył na mnie z jakimś drwiącym współczuciem.
— Dobry numer i ze mnie — rzekł jakby do siebie — właśnie trzeba mu było o tym 
mówić. Słowem — dodał głośniej — powtarzam panu: tutejsza atmosfera nie jest dla 
pana 
odpowiednia. Że panu tu przyjemnie — cóż z tego! W oranżerii też pachnie 
przyjemnie — a 
mieszkać w niej nie można. Oj, radzę panu, niech się pan znowu zabierze do 
Kajdanowa.
Weszła księżna i zaczęła się uskarżać doktorowi na ból zębów. Potem zjawiła się 
Zinaida.
— Doktorze — dodała księżna — niech pan ją skrzyczy. Cały dzień pije wodę z 
lodem; 
czy to zdrowo na jej słabe piersi?
— Po co pani to robi? — zapytał Łuszyn.
— A co z tego może wyniknąć?
— Co? Może się pani przeziębić i umrzeć.
— W istocie? Naprawdę? A więc cóż — to dla mnie i wyjście.
— A więc tak! — mruknął doktor. Księżna wyszła.
— A tak — powtórzyła Zinaida — czy wesoło żyć w ten sposób? Niech pan spojrzy 
wkoło… Co — pięknie? Czy pan myśli, że ja tego nie rozumiem, nie czuję. Picie 
wody z 
lodem sprawia mi przyjemność i pan może mnie zapewniać poważ nie, że życie warte 
jest 
tego, by nie ryzykować nim za chwilę przyjemności — już nie mówię o szczęściu?
— No tak — zauważył Łuszyn — kaprys i niezależność… W tych dwóch słowach jest 
pani cała, cała pani natura.
Zinaida nerwowo się zaśmiała.
— Kochany doktorze, poczta spóźniona. Źle pan obserwuje; zostaje pan w tyle. 
Niech pan 
włoży okulary. Nie kaprysy mi teraz w głowie; oszukiwać was, oszukiwać siebie… 
jakież to 
wesołe! A co się tyczy niezależności… M’sje Woldemar — dodała nagle Zinaida i 
tupnęła 
nóżką — niech pan nie robi takiej melancholijnej miny, nie znoszę, gdy mnie kto 
żałuje. — I 
prędko odeszła.
— Szkodliwa, szkodliwa jest dla pana tutejsza atmosfera — powiedział mi jeszcze 
raz 
Łuszyn.
XI
Wieczorem tego dnia zgromadzili się jak zwykle u Zasiekinów goście; i ja byłem 
wśród 
nich.
Rozmawiano o poemacie Majdanowa: Zinaida chwaliła go z całego serca. — Ale wie 
pan 
co? — powiedziała do niego — gdybym ja była poetką, wybrałabym inne tematy. Być 
może, 
wszystko to głupstwo, ale czasami przychodzą mi do głowy dziwne myśli, zwłaszcza 
kiedy 
nie śpię, nad ranem, gdy niebo staje się różowe i szare. Ja bym na przykład… pan 
się nie 
będzie ze mnie śmiał?
— Nie! Nie! — zawołaliśmy jednogłośnie.
— Ja bym przedstawiła — ciągnęła, skrzyżowawszy ręce na piersiach i utkwiwszy 
wzrok 
w jednym punkcie — grono młodych dziewcząt, w nocy na dużej łodzi, na spokojnej 
rzece. 
Księżyc świeci, a one wszystkie w bieli i w wiankach z białych kwiatów i 
śpiewają, wie pan, 
coś w rodzaju hymnu.
— Rozumiem, niech pani mówi dalej — powiedział znacząco rozmarzony Majdanow.
— Nagle — hałas, śmiech, pochodnie, dzwonki na brzegu… To z pieśniami i krzykiem 
biegnie tłum bachantek. To już pańska rzecz, panie poeto, namalować ten obraz… 
chciałabym 
tylko, żeby pochodnie były czerwone i bardzo dymiące i żeby oczy bachantek 
błyszczały pod 
wiankami, a wianki powinny być ciemne. Niech pan jeszcze nie zapomni o skórach 
tygrysich 
i o pucharach, a i złoto, dużo złota.
— Gdzie ma być złoto? — zapytał Majdanow odrzucając włosy i rozdymając nozdrza.
— Gdzie? Na ramionach, na rękach, na nogach, wszędzie. Podobno w starożytności 
kobiety nosiły złote pierścienie na kostkach. Bachantki przyzywają do siebie 
dziewczęta z 
łodzi. Dziewczęta przestają śpiewać hymn — nie mogą już śpiewać dalej — lecz nie 
ruszają 
się; rzeka unosi je ku brzegowi. I oto nagle jedna z nich cicho wstaje… To 
trzeba dobrze 
opisać: jak cicho wstaje w świetle księżyca i jak jej przyjaciółki się boją… 
Przekroczyła 
brzeg łódki, bachantki otoczyły ją, porwały w noc, w mroki… Tu niech pan 
przedstawi kłęby 
dymu i wszystko się miesza. Słychać tylko ich pisk i wianek jej pozostał na 
brzegu.
Zinaida umilkła. (O, jest zakochana — pomyślałem znowu).
— To wszystko? — zapytał Majdanow.
— Wszystko — odpowiedziała.
— To nie może być tematem do całego poematu — zauważył z powagą — ale 
wykorzystam pani myśl w wierszu lirycznym.
— W stylu romantycznym? — spytał Malewski.
— Ma się rozumieć, w stylu romantycznym, byronowskim.
— A ja wolę Hugo od Byrona — rzekł niedbale młody hrabia — jest ciekawszy.
— Hugo to pisarz pierwszorzędny — odparł Majdanow — i mój przyjaciel Tonkoszejew 
w swoim hiszpańskim romansie „El Trovador”…
— Ach, to ta książka z odwróconymi pytajnikami? — przerwała Zinaida.
— Tak. To jest u Hiszpanów przyjęte. Chciałem więc powiedzieć, że Tonkoszejew…
— No! Znowu pan zacznie się spierać o klasyczność i romantyczność — przerwała mu 
Zinaida. — Zabawmy się lepiej…
— W fanty? — podchwycił Łuszyn.
— Nie, to nudne; ale w porównania. (Zabawę tę wymyśliła samą Zinaida: wymieniała 
jakiś przedmiot, każdy starał się go porównać z innym i ten, kto dobierał 
najlepsze 
porównania, otrzymywał nagrodę). Podeszła do okna. Słońce dopiero co zaszło; na 
niebie 
wysoko leżały długie, czerwone obłoki.
— Do czego podobne są te obłoki? — spytała Zinaida i nie czekając na odpowiedź 
rzekła: 
— Uważam, że są podobne do purpurowych żagli przy złotym okręcie Kleopatry, na 
którym 
jechała na spotkanie Antoniusza. Pamięta pan, panie Majdanow, niedawno mi pan o 
tym 
opowiadał.
Jak Poloniusz w „Hamlecie” potwierdziliśmy wszyscy zgodnie, że obłoki 
przypominały 
właśnie te żagle i że lepszego porównania nikt z nas nie wynajdzie.
— A ile lat miał wówczas Antoniusz? — spytała Zinaida.
— Na pewno był młody — zauważył Malewski.
— Przepraszam — stwierdził Łuszyn — był wtedy po czterdziestce.
— Po czterdziestce — powtórzyła Zinaida, spojrzawszy nań bystrym spojrzeniem.
Wkrótce poszedłem do domu. „Jest zakochana” — szeptały mimo woli me wargi… — 
„Ale w kim?”
XII
Mijały dni. Zinaida stawała się coraz bardziej dziwna, niezrozumiała. Pewnego 
razu 
wszedłem, do niej i zobaczyłem, że siedzi na plecionym krześle z głową opartą o 
ostry kant 
stołu. Wyprostowała się… twarz jej była zapłakana.
— A! To pan! — powiedziała z okrutnym uśmiechem — a no, niech pan podejdzie.
Podszedłem do niej; położyła mi rękę na głowie i nagle schwyciła mnie za włosy i 
zaczęła 
je kręcić.
— Boli… — powiedziałem wreszcie.
— Ach, boli! A mnie nie boli? Nie boli? — powtórzyła.
— Aj! — krzyknęła nagle, widząc, że wyrwała mi promień włosów. — Co ja zrobiłam? 
Biedny m’sje Woldemar!
Wyprostowała ostrożnie wyrwane włosy, omotała je dokoła palca i zwinęła w 
pierścień.
— Włożę sobie te pańskie włosy do medalionu i będę je nosiła — rzekła, a łzy 
wciąż 
błyszczały w jej oczach. — Może to pana trochę pocieszy… A tymczasem żegnam 
pana.
Wróciłem do domu i trafiłem na przykry spór między rodzicami. Matka robiła 
jakieś 
wyrzuty, a ojciec po swojemu milczał, chłodno i uprzejmie — i wkrótce odjechał. 
Nie 
mogłem słyszeć, o czym mówiła mama, ale nie było mi to w głowie; pamiętam tylko, 
że po 
tej rozmowie kazała mnie zawołać do swego gabinetu i odezwała się z dużym 
niezadowoleniem o moich częstych odwiedzinach u księżny, która, jak się 
wyraziła, była une 
femme capable de tout*. Pocałowałem mamę w rękę (robiłem to zawsze, gdy chciałem 
przerwać rozmowę) i wróciłem do siebie. Łzy Zinaidy stropiły mnie zupełnie. 
Stanowczo nie 
wiedziałem, co o tym sądzić, i gotów byłem sam płakać; byłem przecież dzieckiem 
mimo 
swych szesnastu lat. Już nie myślałem więcej o Malewskim, choć Biełowzorow z 
każdym 
dniem stawał się coraz groźniejszy i groźniejszy i patrzył na hrabiego krętacza 
jak wilk na 
barana; zresztą nie myślałem o niczym i o nikim. Gubiłem się w domysłach i 
szukałem wciąż 
samotności. Zwłaszcza polubiłem ruiny oranżerii. Wejdę czasem na ten wysoki mur, 
siądę i 
siedzę tam taki nieszczęśliwy, samotny i smutny, że zaczynam żałować sam siebie 
— i 
gorzkie te uczucia przynosiły mi taką ulgę, tak upajałem się nimi!..
Siedzę oto pewnego razu na murze, patrzę w dal i słucham dzwonu… nagle 
przemknęło 
coś po mnie — wiaterek, nie wiaterek, i nie dreszcz, ale jakby podmuch, wyczucie 
czyjejś 
bliskości… Spuszczam oczy. W dole szła pośpiesznie drogą Zinaida; miała lekką 
sukienkę i 
różową parasolkę na ramieniu, zobaczyła mnie, zatrzymała się i odchyliwszy rondo 
słomkowego kapelusza zwróciła na mnie aksamitne oczy.
— Co pan tam robi tak wysoko? — zapytała z jakimś dziwnym uśmiechem. — Prawda — 
ciągnęła dalej — pan mnie zapewnia o swojej miłości — niech więc pan skoczy do 
mnie na 
drogę, jeśli pan mnie naprawdę kocha.
Nie zdążyła wymówić tych słów, jak już leciałem na dół, jakby mnie ktoś pchnął z 
tyłu. 
Mur miał ze dwa sążnie wysokości. Skoczyłem wprawdzie na nogi, ale uderzenie 
było tak 
silne, że nie mogłem się utrzymać; upadłem i na chwilę straciłem przytomność. 
Gdy 
przyszedłem do siebie, nie otwierając oczu odczułem bliskość Zinaidy. „Drogi mój 
chłopcze 
— mówiła schylona nade mną, w głosie jej brzmiała czułość i niepokój. — Jakżeś 
mógł to 
zrobić, jak mogłeś mnie usłuchać… Przecież ja ciebie kocham… Wstań”.
Piersi jej oddychały przy moich, ręce dotykały mej głowy i nagle — o, cóż się 
wówczas ze 
mną stało! — miękkie jej, świeże wargi zaczęły pokrywać całą moją twarz 
pocałunkami… 
Dotknęły moich warg… Tu Zinaida domyśliła się zapewne z wyrazu mej twarzy, że 
oprzytomniałem, choć wciąż nie otwierałem oczu, i zerwawszy się nagle, 
powiedziała: — No, 
wstawaj pan, szalony łobuzie; cóż pan tak leży w kurzu? — Wstałem. — Niech mi 
pan poda 
parasolkę — rzekła Zinaida — o, tam ją rzuciłam; no, niech się pan tak na mnie 
nie gapi… co 
za głupstwa? Pan się nie potłukł? Nie poparzył się pan pokrzywą? No, mówię panu, 
niech się 
pan na mnie nie patrzy. Ależ on nic nie rozumie, nic nie odpowiada — dodała 
jakby do 
siebie… — No, marsz do domu, m’sje Woldemar, niech się pan oczyści i nie śmie 
iść za mną, 
bo inaczej rozgniewam się i już nigdy więcej…
Nie dokończyła i oddaliła się prędko, a ja przysiadłem na drodze… Nogi odmawiały 
mi 
posłuszeństwa. Poparzyłem sobie pokrzywą ręce, bolały mnie plecy i w głowie mi 
się kręciło, 
ale uczucie rozkoszy, jakiego doznałem wówczas, nie powtórzyło się nigdy w mym 
życiu. 
Tkwiło słodkim bólem w całym mym ciele i wyzwoliło się wreszcie triumfalnymi 
skokami i 
okrzykami. Istotnie, byłem jeszcze dzieckiem.
XIII
Przez cały ten dzień byłem tak wesoły i dumny, tak żywo odczuwałem wciąż 
pocałunki 
Zinaidy na twarzy, z takim uniesieniem wspominałem jej każde słowo, tak 
pieściłem się 
swym nieoczekiwanym szczęściem, że lęk mnie nawet ogarniał. Nie chciałem nawet 
widzieć 
jej, sprawczyni tych nowych doznań. Zdawało mi się, że nic już więcej nie można 
wymagać 
od losu, że teraz by należało „raz ostatni odetchnąć głęboko i umrzeć”. Za to 
nazajutrz udając 
się do jej mieszkania czułem się wielce zakłopotany, co próżno starałem się 
ukryć pod maską 
skromnej swobody, która przystoi człowiekowi, pragnącemu dać do zrozumienia, że 
umie 
zachować tajemnicę. Zinaida przyjęła mnie zwyczajnie, bez śladu niepokoju, 
pogroziła mi 
tylko palcem i zapytała, czy nie mam siniaków. Gała moja skromna swoboda i 
tajemniczość 
znikły w jednej chwili, wraz z nimi i moje zakłopotanie. Oczywiście, nie 
oczekiwałem 
niczego nadzwyczajnego, ale spokój Zinaidy jakby oblał mnie zimną wodą. 
Zrozumiałem, że 
jestem w jej oczach dzieckiem — i było mi bardzo ciężko! Zinaida chodziła po 
pokoju tam i z 
powrotem, za każdym razem, gdy spojrzała na mnie, uśmiechała się przelotnie; ale 
myśli jej 
były daleko, widziałem to wyraźnie… „A może by samemu zacząć rozmowę o tym, co 
było 
wczoraj” — pomyślałem — „zapytać ją, dokąd się tak śpieszyła, żeby się 
dowiedzieć 
ostatecznie…”, ale machnąłem tylko ręką i przysiadłem w kąciku.
Wszedł Biełowzorow; ucieszyłem się z jego przyjścia.
— Nie znalazłem dla pani spokojnego wierzchowca — zaczął surowo — Freitag ręczył 
mi 
za jednego, ale nie jestem pewien. Boję się.
— Czegóż się pan boi, jeśli można wiedzieć — zapytała Zinaida.
— Czego? Przecież pani nie umie jeździć. Nie daj Boże, w razie wypadku! I cóż to 
za 
fantazja przyszła pani do głowy?
— To moja rzecz, m’sje, mój zwierzu. W takim razie poproszę Piotra Wasylewicza… 
(Było to imię mego ojca. Zdziwiłem się, że tak łatwo i pogodnie wspomniała o 
nim, jak 
gdyby była pewna, że gotów jej służyć).
— A więc tak — rzekł Biełowzorow. — To pani z nim chce jechać?
— Z nim, czy z kim innym — to dla pana obojętne. Tylko nie z panem.
— Nie ze mną — powtórzył Biełowzorow. — Jak pani sobie życzy. Cóż? Konia pani 
dostarczą.
— Tylko niech pan uważa, nie jakąś krowę. Uprzedzam pana, że chcę galopować.
— Proszę, niech pani galopuje… Z kim więc pani pojedzie, może z Malewskim?
— A dlaczegobym nie miała jechać choćby i z nim, rycerzu? No, niech się pan 
uspokoi — 
dodała — i nie błyska okiem. Zabiorę i pana. Pan wie, czym jest teraz dla mnie 
Malewski — 
fi! — Wstrząsnęła głową.
— Pani to mówi, żeby mnie pocieszyć — mruknął Biełowzorow.
Zinaida zmrużyła oczy. — To pana pociesza? O… o… o… rycerzu! — powiedziała 
wreszcie, jakby nie znajdując innego słowa — a pan, m’sje Woldemar, pojechałby z 
nami?
— Ja… nie lubię… licznego towarzystwa… — bąknąłem nie podnosząc oczu.
— Pan woli t?te ? t?te*… cóż, wolna wola — rzekła z westchnieniem. — Niechże 
więc 
pan idzie, panie Biełowzorow, i postara się. Konia potrzebuję na jutro.
— Tak; a skąd wziąć pieniądze? — wmieszała, się księżna.
Zinaida zmarszczyła brwi.
— Nie proszę cię, mamo, o nic; Biełowzorow mi zawierzy.
— Zawierzy, zawierzy… — mruknęła księżna — i nagle wrzasnęła na całe gardło: — 
Dunia!
— Maman, podarowałam ci przecież dzwonek — zauważyła księżniczka.
— Dunia! — powtórzyła stara pani.
Biełowzorow złożył ukłon; poszedłem z nim razem. Zinaida nie zatrzymywała mnie.
XIV
Nazajutrz wstałem wcześnie, wyciąłem sobie laskę i udałem się za rogatkę. 
„Przejdę się — 
pomyślałem — rozproszyć swoje zmartwienie” Dzień był piękny, jasny i niezbyt 
gorący; 
wesoły, świeży wiatr polatywał nad ziemią i szumiał, i igrał w miarę poruszając 
wszystkim, a 
niczego nie niepokojąc. Długo wałęsałem się po wzgórzach, po lasach; nie czułem 
się 
szczęśliwy, wyszedłem z domu z zamiarem oddania się smutkowi, ale młodość, 
piękna 
pogoda, świeże powietrze, przyjemność z szybkiego spaceru, samotnego leżenia na 
gęstej 
trawie zrobiły swoje. Wspomnienia o tych niezapomnianych chwilach, o tych 
pocałunkach, 
wdarły się znowu do mej duszy. Przyjemnie mi było myśleć, że Zinaida musi jednak 
uznać 
moją stanowczość i bohaterstwo… „Inni są lepsi dla niej ode mnie — myślałem — a 
no, 
niech tam! Za to inni tylko powiedzą, co zrobią, a ja zrobiłem! I czegóż jeszcze 
nie mógłbym 
uczynić dla niej”. Wyobraźnia zaczęła pracować. Przedstawiałem sobie, jak będę 
ją ratował z 
rąk nieprzyjaciół, jak zlany krwią wyrwę ją z ciemnicy, jak umrę u jej stóp. 
Przy pomniałem 
sobie obraz w naszym salonie: Malek — Adel porywający Matyldę — i w tej chwili 
zwrócił 
moją uwagę duży, pstry dzięcioł, który wspinał się z przejęciem po cienkim pniu 
brzozy i 
niespokojnie wyglądał zza niej to na prawo, to na lewo, jak muzykant zza gryfu 
kontrabasu.
Potem zaśpiewałem „Nie śniegi białe” i przeszedłem na znany w owych, czasach 
romans 
„Czekam na ciebie, gdy zefir swawolny”; potem zacząłem deklamować głośno monolog 
Jermaka do gwiazd z tragedii Chomiakowa; spróbowałem ułożyć coś uczuciowego, 
wymyśliłem nawet wiersz,. którym miał się kończyć cały utwór: „O, Zinaido! 
Zinaido!” ale 
nic z tego nie wyszło.
Tymczasem nadeszła pora obiadowa. Zeszedłem w dolinę; wiła się nią wąska, 
piaszczysta 
dróżka, która prowadziła do miasta. Poszedłem po tej dróżce… Głuchy stuk kopyt 
końskich 
rozległ się za mną. Obejrzałem się, stanąłem mimo woli i zdjąłem czapkę; 
zobaczyłem ojca i 
Zinaidę. Jechali obok siebie. Ojciec mówił coś do niej przegięty całą figurą i, 
oparty ręką na 
szyi konia, uśmiechał się. Zinaida słuchała go w milczeniu ze spuszczonymi 
surowo oczami i 
zaciśniętymi ustami. Z początku zobaczyłem tylko ich; dopiero w kilka chwil 
potem ukazał 
się zza zakrętu doliny Biełowzorow w mundurze huzarskim z dolmanem, pędził na 
spienionym, karym koniu. Dobry wierzchowiec rzucał głową, parskał i tańczył; 
jeździec i 
wstrzymywał go, i spinał ostrogami. Usunąłem się z drogi. Ojciec ściągnął cugle, 
odchylił się 
od Zinaidy, ta powoli zwróciła na niego oczy — i pojechali cwałem… Biełowzorow 
pomknął 
za nimi, brzęcząc szablą: „Czerwony jak rak — pomyślałem — a ona… Dlaczego taka 
blada? 
Cały ranek na koniu i, taka blada?”
Podwoiłem kroki i zdążyłem wrócić do domu przed samym obiadem. Ojciec już 
siedział 
przebrany, umyty i świeży przy fotelu mamy i czytał jej równym, dźwięcznym 
głosem 
felieton z „Journal des Débats”, ale mama słuchała go nieuważnie i ujrzawszy 
mnie zapytała, 
gdzie się przez cały ten czas podziewałem, i dodała, że nie lubi, gdy się ludzie 
włóczą Bóg 
wie gdzie i nie wiadomo z kim. Chciałem odpowiedzieć, że odbyłem spacer 
samotnie, ale 
spojrzałem na ojca i, sam nie wiem dlaczego, zmilczałem.
XV
W ciągu następnych pięciu czy sześciu dni Zinaidy prawie nie widziałem; 
wymawiała się, 
że jest chora, co nie przeszkadzało jednak zwykłym bywalcom zjawiać się, jak 
mawiali, na 
swe dyżury — wszystkim prócz Majdanowa, który, gdy tylko nie miał możności 
wyrażać 
swych zachwytów, upadał na duchu i nudził się. Biełowzorow siedział ponuro w 
kącie, 
zapięty na wszystkie guziki i czerwony; na delikatnej twarzy hrabiego 
Malewskiego wciąż 
błąkał się jakiś niedobry uśmiech; istotnie popadł w niełaskę Zinaidy i ze 
specjalną 
gorliwością nadskakiwał starej księżnej, jeździł z nią pocztową karetą do 
generała — 
gubernatora. Zresztą podróż ta okazała się niefortunna i Malewski miał nawet 
nieprzyjemność; przypomniano mu jakąś historię z pewnymi oficerami służby 
saperskiej i 
musiał się tłumaczyć ówczesnym brakiem doświadczenia. Łuszyn przyjeżdżał dwa 
razy 
dziennie, ale nie zostawał długo. Bałem się go trochę po naszej ostatniej 
rozmowie, a 
jednocześnie czułem do niego szczerą sympatię. Poszedł raz przespacerować się ze 
mną po 
Ogrodzie Nieskucznym, był dobroduszny i bardzo uprzejmy, wymieniał mi nazwy i 
własności 
różnych traw i kwiatów i nagle ni stąd, ni zowąd, uderzył się w czoło i zawołał: 
— A ja, 
niemądry, myślałem, że ona jest kokietką! Widocznie robienie z siebie ofiary 
jest 
przyjemnością dla innych.
— Co pan chce przez to powiedzieć? — zapytałem.
— Panu nic nie chcę powiedzieć — odciął Łuszyn. Mnie Zinaida unikała; nie mogłem 
tego 
nie zauważyć — sprawiałem na niej przykre wrażenie. Odwracała się mimo woli ode 
mnie… 
mimo woli, to właśnie było gorzkie i to mnie gnębiło! Ale cóż miałem robić — 
starałem się 
nie wpadać jej w oczy i pilnowałem jej tylko z daleka, co nie zawsze mi się 
udawało. Działo 
się z nią ciągle coś niezrozumiałego; miała inną twarz, cała wyglądała inaczej. 
Zmiana ta 
uderzyła mnie pewnego ciepłego, cichego wieczoru. Siedziałem na niskiej ławeczce 
pod 
szerokim krzakiem czarnego bzu; lubiłem to miejsce; widać stąd było okno pokoju 
Zinaidy. 
Siedziałem; nad głową moją w pociemniałym listowiu krzątał się mały ptaszek; 
szary kot z 
wyciągniętym grzbietem skradał się do ogrodu i pierwsze chrząszcze brzęczały 
ciężko w 
powietrzu przezroczystym jeszcze, ale już niejasnym. Siedziałem, patrzyłem na 
okno i 
oczekiwałem, czy się nie otworzy; istotnie, otwarło się i ukazała się w nim 
Zinaida. Miała na 
sobie białą suknię — i sama twarz, ramiona, ręce, wszystko blade było w bieli. 
Długo stała 
nieruchoma i patrzała przed siebie spod ściągniętych brwi. Nie znałem u niej 
takiego 
spojrzenia. Potem ścisnęła mocno ręce, podniosła je do ust, do czoła i nagle 
rozwarła palce, 
odgarnęła włosy z uszu, wstrząsnęła nimi i, kiwnąwszy głową z jakąś 
stanowczością, 
zatrzasnęła okno.
Po trzech dniach spotkała mnie w ogrodzie. Chciałem ją wyminąć, ale zatrzymała 
mnie 
sama.
— Niech mi pan poda rękę — powiedziała pieszczotliwie jak dawniej — dawnośmy nie 
gawędzili.
Spojrzałem na nią; oczy jej jaśniały łagodnie i twarz uśmiechała sięjak przez 
mgiełkę.
— Pani wciąż jest niezdrowa? — zapytałem.
— Nie, teraz już przeszło — powiedziała i zerwała małą czerwoną różyczkę. — 
Jestem 
trochę zmęczona, ale i to przejdzie.
— I będzie pani taka jak dawniej? — zapytałem. Zinaida podniosła różę do twarzy 
i 
zdawało mi się, jakby odblask jej jaskrawych płatków udzielił się jej policzkom. 
— A czy się 
zmieniłam? — zapytała.
— O, tak, zmieniła się pani — odpowiedziałem półgłosem.
— Odnosiłam się do pana chłodno, wiem o tym — zaczęła Zinaida — ale nie trzeba 
było 
na to zwracać uwagi… Nie mogłam inaczej… Ale nie warto o tym mówić!
— Pani nie chce, abym panią kochał — o to pani chodzi! — zawołałem ponuro w 
mimowolnym uniesieniu.
— Nie, niech pan mnie kocha, ale nie tak jak przedtem.
— A jak?
— Bądźmy przyjaciółmi, tak oto. . — Zinaida dała mi do powąchania różę. — Niech 
pan 
posłucha, jestem przecież dużo starsza, mogłabym być ciotką pana, doprawdy; no, 
ciotką nie, 
ale starszą siostrą. A pan…
— Jestem dla pani dzieckiem — przerwałem.
— No tak, dzieckiem, ale kochanym, dobrym, mądrym dzieckiem, które bardzo lubię. 
Wie 
pan co? Odtąd będzie pan moim paziem.; a niech pan nie zapomina, paziowie muszą 
być 
zawsze przy swoich paniach. Oto odznaka nowej pana godności — dodała, wkładając 
różę do 
dziurki od guzika przy mojej kurtce — odznaka naszej monarszej łaski.
— Ale dawniej darzyła mnie pani innymi względami — mruknąłem.
— A! — powiedziała Zinaida i popatrzyła na mnie z boku. — Co za pamięć! Cóż? 
Mogę i 
teraz…
I nachyliła się do mnie składając czysty, spokojny pocałunek na moim czole.
Spojrzałem tylko na nią, lecz odwróciła się i rzekła: — A więc, mój paziu, chodź 
ze mną 
— i poszła do mieszkania. Udałem się za nią. Zdumienie moje trwało: „Więc ta 
łagodna, 
rozsądna dziewczyna — to ma być ta sama Zinaida, którą znałem?” I ruchy jej 
wydawały mi 
się spokojniejsze, cała postać bardziej majestatyczna i smukła…
I, mój Boże! Z jakąż nową siłą rozgorzała we mnie miłość!
XVI
Po obiedzie znów w oficynie zgromadzili się goście — i wyszła do nich 
księżniczka. 
Nikogo nie brakowało. Obecni byli wszyscy, jak w ten pamiętny pierwszy wieczór: 
przywłókł 
się nawet Nirmacki; Majdanow tym razem przyszedł najwcześniej — przyniósł nowe 
wiersze. 
Zaczęła się znowu zabawa w fanty, ale już bez tych dawniejszych wyskoków, bez 
wygłupiania się i hałasu — znikł z niej element cygański. Zinaida wprawiła nasze 
zebranie w 
nowy nastrój. Jako paź siedziałem tuż przy niej. Między innymi zaproponowała, 
żeby ten, 
którego fant się wyjmie, opowiedział swój sen, ale to się nie udało. Sny okazały 
się albo 
nieciekawe (Biełowzorowowi śniło się, że karmi swego konia karasiami i że koń 
miał głowę 
drewnianą), albo nienaturalne, zmyślone. Majdanow uraczył nas całą powieścią 
były tam i 
podziemia grobowców i aniołowie z lutniami, i mówiące kwiaty, i donoszące się z 
dala 
dźwięki. Zinaida nie pozwoliła mu dokończyć.
— Jeśli już zmyślać — powiedziała — niech każdy koniecznie opowie coś 
zmyślonego. 
Znowu pierwszy opowiadać miał Biełowzorów.
Młody huzar był zakłopotany. — Nie potrafię nic wymyślić! — zawołał.
— Co za głupstwa! — rzekła Zinaida — No, niech pan sobie na przykład wyobrazi, 
że pan 
jest żonaty, i opowie nam, jakby pan spędzał czas z żoną. Pan by ją zamknął.
— Zamknąłbym.
— I sam by pan z nią siedział?
— Ma się rozumieć, że siedziałbym z nią.
— Dobrze. No, a gdyby jej się to sprzykrzyło i gdyby pana zdradziła.
— Zabiłbym ją.
— A gdyby uciekła?
— Dogoniłbym ją i jednak zabił.
— No, a przypuśćmy, gdybym ja była pańską żoną, co by pan wtedy zrobił?
Biełowzorow milczał chwilę. — Zabiłbym siebie.
Zinaida się roześmiała — Widzę, że u pana to prędko.
Drugi fant był Zinaidy. Wzniosła oczy do sufitu i zamyśliła się. — Słuchajcie, 
panowie — 
zaczęła wreszcie — słuchajcie tego, co wymyśliłam… Wyobraźcie sobie cudowny 
pałac, noc 
letnią i wspaniały bał. Bal ten wydaje młoda królowa. Wszędzie złoto, marmur, 
kryształy, 
jedwab, ognie, diamenty, kwiaty, aromaty, zbytek.
— Pani lubi zbytek? — przerwał jej Łuszyn.
— Zbytek jest ładny — odparła — lubią wszystko, co jest ładne.
— Więcej niż to, co jest piękne? — zapytał.
— Coś to zbyt zawiłe, nie rozumiem. Ale niech pan nie przeszkadza. A więc 
wspaniały 
bal. Gości mnóstwo, wszyscy młodzi, przystojni, odważni, wszyscy bez pamięci 
zakochani w 
królowej.
— A kobiet wśród gości nie ma? — spytał Malewski.
— Nie ma — albo niech pan poczeka — są.
— Wszystkie brzydkie?
— Prześliczne. Ale mężczyźni są zakochani w królowej. Jest wysoka i smukła; 
mały, złoty 
diadem spina jej czarne włosy.
Spojrzałem na Zinaidę i wydało mi się w tej chwili, że stoi ponad nami 
niedosiężnie 
wysoko; białe jej czoło, nieruchome brwi tchnęły takim jasnym rozumem i, taką 
władczością, 
że pomyślałem: „Ty sama jesteś tą królową.”
— Wszyscy tłoczą się wokół niej — ciągnęła Zinaida — wszyscy schlebiają jej w 
najwyższym stopniu.
— A czy lubi pochlebstwa? — spytał Łuszyn.
— jaki pan nieznośny! Ciągle przerywa… A któż nie lubi pochlebstw?
— Jeszcze jedno, ostatnie pytanie — powiedział Malewski — czy królowa ma męża?
— Nie pomyślałam nawet o tym. Nie, po co mąż?
— Oczywiście — podchwycił Malewski — po co mąż.
— Silence*! — zawołał Majdanow, który mówił po francusku słabo.
— Merci* — rzekła mu Zinaida — a więc królowa słucha tych słów, słucha muzyki, 
ale 
nie patrzy na nikogo z gości. Sześć okien otwartych na oścież od podłogi do 
sufitu, a za nimi 
ciemne niebo z dużymi gwiazdami i ciemny ogród z dużymi drzewami. Królowa patrzy 
w 
stronę ogrodu. Tam obok drzew bieleje w mroku fontanna wysoka, wysoka jak widmo. 
Poprzez rozmowę i muzykę królowa słucha cichego plusku wody. Patrzy i myśli: 
wszyscy 
wy, panowie, jesteście szlachetni, mądrzy, bogaci, otaczacie mnie, cenicie każde 
moje słowo, 
gotowiście wszyscy umrzeć u mych stóp, władam wami… a tam, przy fontannie, przy 
tej 
pluszczącej wodzie stoi i czeka na mnie ten, którego kocham, który ma nade mną 
władzę. Nie 
ma na sobie bogatego stroju ani drogich kamieni, nikt go nie zna, ale on czeka 
na mnie i wie 
na pewno, że przyjdę — i ja przyjdę — i nie ma takiej siły, która by mnie 
powstrzymała, gdy 
zechcę pójść do niego i przy nim pozostać, i zagubić się z nim w tym mrocznym 
ogrodzie 
przy szeleście drzew, przy plusku fontanny…
Zinaida umilkła.
— To ma być zmyślone? — spytał chytrze Malewski. Zinaida nie spojrzała nawet na 
niego.
— A co byśmy, panowie, uczynili — powiedział nagle Łuszyn — gdybyśmy się 
znajdowali wśród tych gości i wiedzieli o tym szczęśliwcu przy fontannie?
— Poczekajcie, poczekajcie — przerwała Zinaida — powiem wam sama, co by każdy z 
was uczynił. Pan, Biełowzorow, wyzwałby go na pojedynek; pan Majdanów napisałby 
na 
niego epigramat… zresztą nie, pan nie umie pisać epigramatów: pan by ułożył na 
niego długi 
wiersz w jambach i zamieściłby ten utwór w „Telegrafie”. Pan, panie Nirmacki, 
pożyczyłby 
od niego… nie, pan by jemu pożyczył na procenty; pan, doktorze… — Zatrzymała 
się. — A 
właściwie nie wiem, co by pan zrobił.
— Jako lekarz nadworny — odparł Łuszyn — poradziłbym królowej, aby nie wydawała 
balów, skoro ją goście nie obchodzą…
— Może pan ma racją. A pan, hrabio?
— A ja? — powtórzył ze swym niedobrym uśmiechem Malewski.
— Pan by go poczęstował zatrutym cukierkiem.
Twarz Malewskiego wykrzywiła się i przybrała na chwilę wyraz przebiegły, ale 
zaraz 
roześmiał się głośno.
— Co się zaś tyczy pana, Woldemar… — ciągnęła Zinaida — zresztą dość już; 
zabawmy 
się w coś innego.
— M’sje Woldemar trzymałby w charakterze pazia tren jej sukni, kiedyby biegła do 
ogrodu — zauważył jadowicie Malewski.
Spąsowiałem, ale Zinaida położyła mi lekko rękę na ramieniu i powstając rzekła 
drżącym 
głosem:
— Nie dawałam nigdy jaśnie panu prawa do impertynencji i dlatego będzie pan 
łaskaw 
opuścić ten dom. — Tu wskazała mu drzwi. — Księżniczko — bąknął Malewski i 
pobladł.
— Księżniczka ma rację — zawołał Biełowzorow i powstał również.
— Jak Boga kocham, nigdy się tego nie spodziewałem — ciągnął Malewski — w moich 
słowach, zdaje się, nie było nic takiego… ani w myśli mi było kogoś obrazić… 
Proszę mi 
wybaczyć.
Zinaida obrzuciła go chłodnym spojrzeniem i uśmiechnęła się ozięble. — Zresztą 
niech 
pan zostanie — powiedziała z niedbałym ruchem ręki. — Rozgniewaliśmy się z m’sje 
Woldemarem zbytecznie. Panu przyjemnie kąsać… Na zdrowie.
— Proszę mi wybaczyć — powtórzył jeszcze raz Malewski, a ja przypominając sobie 
gest 
Zinaidy pomyślałem znowu, że prawdziwa królowa nie potrafiłaby z większą 
godnością 
wskazać zuchwalcowi drzwi.
Po tej krótkiej scenie zabawa w fanty trwała już niedługo wszystkim było jakoś 
niezręcznie, nie tyle wskutek tego zajścia, ile wskutek innego, niezupełnie 
określonego, ale 
ciężkiego uczucia. Nikt o nim nie mówił, ale każdy je odczuwał i w sobie, i u 
sąsiada. 
Majdanow przeczytał nam swoje wiersze i Malewski zaczął je przesadnie chwalić. — 
Jaki on 
chce się wydać teraz dobry — szepnął mi Łuszyn. Wkrótce wszyscy się rozeszli. 
Zinaida 
wpadła nagle w zadumę, księżna oznajmiła przez służącego, że boli ją głowa; 
Nirmacki 
zaczął się uskarżać na swój reumatyzm…
Długo nie mogłem zasnąć, zdumiewało mnie opowiadanie Zinaidy. „Czyżby zawierało 
aluzje?” — pytałem sam siebie; „i kogo, i co miała na myśli? I jeżeli…” — 
szeptałem 
przewracając się z jednego rozpalonego policzka na drugi. Ale wspomniałem wyraz 
twarzy 
Zinaidy podczas jej rozmowy ze mną — i gubiłem się w domysłach. „Kto to taki?” 
Te dwa 
słowa stały jakby przed moimi oczami, nakreślone w mroku jakby niska, 
złowieszcza chmura 
zawisła nade mną — czułem jej ucisk i oczekiwałem lada chwila gromu. Do wielu 
rzeczy 
przywykłem w ostatnim czasie, wielu rzeczom napatrzyłem się u Zasiekinów; ich 
nieporządek, ogarki świec, złamane noże i widelce, ponury Bonifacy, obdarte 
pokojówki, 
maniery samej księżnej — całe to niezwykłe życie już nie dziwiło mnie więcej. 
Ale do tego, 
co niewyraźnie przeczuwałem teraz w Zinaidzie, przywyknąć nie mogłem… 
„Awanturnica” 
— powiedziała raz o niej moja matka. Awanturnica — ona, ten mój ideał, to moje 
bóstwo! 
Nazwa ta paliła mnie, usiłowałem ukryć się przed nią w poduszce, byłem na nią 
oburzony — 
i jednocześnie — na co bym się nie zgodził, czego bym nie oddał, aby tylko być 
tym 
szczęśliwcem przy fontannie!..
Krew zapłonęła we mnie i zagrała. „Ogród… fontanna…” — pomyślałem… „Pójdę sobie 
do ogrodu”. Ubrałem się prędko, wyśliznąłem się z domu. Noc była ciemna, drzewa 
ledwie 
szeptały; z nieba padał cichy chłodek, z ogrodu ciągnął zapach kopru. Obszedłem 
wszystkie 
aleje; lekki odgłos mych kroków niepokoił mnie i zarazem dodawał śmiałości, 
zatrzymałem 
się, czekałem i słuchałem, jak biło me serce — mocno i prędko. Wreszcie 
zbliżyłem się do 
płotu i oparłem się o cienką żerdź. Nagle — czy mi się zdawało? — o kilka kroków 
przede 
mną mignęła postać kobieca… Natężyłem wzrok w ciemności — wstrzymałem oddech. Co 
to? Czy słyszę kroki — czy też znowu bije me serce? — Kto tu? — bąknąłem 
niewyraźnie. 
Co to znowu? Śmiech tłumiony?. czy szelest wśród liści… Czy westchnienie nad 
samym 
uchem? — Strach mnie ogarnął… — Kto tu? — powtórzyłem jeszcze ciszej.
Wionęło na chwilę powietrze; po niebie mignęło pasemko ogniste; potoczyła się 
gwiazda. 
Zinaida? — chciałem zapytać, ale głos zamarł mi na ustach. I nagle wszystko 
dokoła, jak to 
bywa nieraz wśród nocy, ogarnęło głębokie milczenie… Nawet świerszcze przestały 
dzwonić 
wśród drzew — tylko zaskrzypiało gdzieś okno. Postałem jakiś czas i wróciłem do 
swego 
pokoju, do ochłodzonej pościeli. Czułem dziwny niepokój — jak gdybym chodził na 
schadzkę — i zostałem samotny, i przeszedłem obok cudzego szczęścia.
XVII
Nazajutrz widziałem Zinaidę tylko przelotnie; jechała gdzieś z księżną w 
dorożce. 
Widziałem za to Łuszyna, który zresztą ledwie raczył mnie pozdrowić, i 
Malewskiego. Młody 
hrabia uśmiechnął się, zagadnął mnie i zaczął ze mną przyjaźnie rozmawiać. Ze 
wszystkich 
bywalców oficyny on jeden tylko potrafił się wkręcić do naszego domu i podobał 
się mamie. 
Ojciec nie lubił go i był względem niego aż obrażająco nieuprzejmy.
— Ach, monsieur le page* — zaczął Malewski — cieszę się, że pana spotykam. Co 
porabia 
pańska piękna królowa?
Jego świeża, ładna twarz była mi tak wstrętna w tej chwili — patrzył na mnie z 
taką 
żartobliwą pogardą — że nie odpowiedziałem mu wcale.
— Pan się jeszcze gniewa? — ciągnął. — Zbytecznie. Przecież to nie ja nazwałem 
pana 
paziem, a paziowie mają przeważnie królowe. Ale pan pozwoli, że mu zwrócę uwagą. 
Pan źle 
się wywiązuje ze swoich obowiązków.
— Jak to?
— Paziowie powinni stale towarzyszyć swoim paniom. Paziowie powinni wiedzieć o 
wszystkim, co one robią, powinni je śledzić nawet — dodał zniżając głos — dniem 
i nocą…
— Co pan chce przez to powiedzieć?
— Co chcę przez to powiedzieć, zdaje się, mówię wyraźnie. W dzień — i w nocy. W 
dzień 
jeszcze jako tako; w dzień jest jasno i dużo ludzi; ale w nocy. — W nocy 
najłatwiej o 
nieszczęście. Radzę panu nie spać po nocach i obserwować, obserwować 
najusilniej. Pan 
pamięta, gdzie trzeba pilnować — w ogrodzie przy fontannie. Pan mi podziękuje.
Malewski roześmiał się i odwrócił się do mnie plecami. Prawdopodobnie nie 
przywiązywał do swych słów dużej wagi; miał reputację świetnego mistyfikatora i 
znany był 
ze swej umiejętności nabierania ludzi na maskaradach, w czym pomagała mu bardzo 
ta 
nieświadoma prawie kłamliwość, właściwa całej jego naturze… Chciał się tylko ze 
mną 
podroczyć, ale każde jego słowo rozlało się jak trucizna po wszystkich moich 
żyłach. Krew 
rzuciła mi się do głowy. „A więc to tak — powiedziałem sobie — doskonale! Nie na 
próżno 
zatem ciągnęło mnie coś do ogrodu. Ale tego nie będzie!” — zawołałem głośno i 
uderzyłem 
się’ w piersi, choć właściwie — czego ma nie być — nie wiedziałem. — Czy ten sam 
Malewski znajdzie się w ogrodzie — myślałem (może się wygadał: to wygląda na 
jego 
zuchwalstwo) — czy to kto inny — (ogrodzenie było bardzo niskie i przejście 
przez nie nie 
przedstawiało żadnych trudności) — ale biada temu, kto wpadnie w me ręce! Nie 
radzę 
nikomu spotykać się ze mną! Udowodnię całemu światu i tej zdrajczyni (tak ją 
właśnie 
nazwałem — zdrajczynią) — że potrafię się zemścić!”
Powróciłem do swego pokoju, wyjąłem z szuflady biureczka kupiony niedawno 
angielski 
scyzoryk, spróbowałem jego ostrza i nachmurzywszy brwi, z zimną i skupioną 
stanowczością, 
jakby podobne sprawy były dla mnie czymś zwykłym i naturalnym, włożyłem go do 
kieszeni. 
Serce się we mnie gniewnie podniosło i zamieniło w kamień; do późnej nocy nie 
rozchmurzyłem brwi i cały czas, ściskając wargi przechadzałem się tylko tam i z 
powrotem, 
ściskając w kieszeni rozgrzany nóż i przygotowując się z góry do czegoś 
strasznego. Te 
nowe, niezwykłe doznania zajmowały mnie i nawet cieszyły do tego stopnia, że o 
Zinaidzie 
myślałem właściwie mało. Wciąż mi się majaczył młody Cygan Aleko; „Dokąd, piękny 
młodzieńcze? — Nie wstawaj, leż…” — a potem: „Ty cały jesteś krwią zbryzgany!.. 
O, coś 
uczynił?.. Nic a nic!” Z jakim okrutnym uśmiechem powtarzałem to „nic!” Ojca w 
domu nie 
było, ale mama, która od jakiegoś czasu prawie zawsze była podrażniona, zwróciła 
uwagę na 
mój fatalny wygląd i powiedziała mi przy kolacji: — Dlaczego patrzysz jak zbój? 
— W 
odpowiedzi uśmiechnąłem się tylko pobłażliwie i pomyślałem: „O gdyby wiedzieli”. 
Wybiła 
jedenasta; poszedłem do siebie, ale nie rozbierałem się; oczekiwałem północy; 
wreszcie 
wybiła. „Czas” — szepnąłem przez zęby i zapięty na wszystkie guziki, zakasawszy 
nawet 
rękawy, udałem się do ogrodu.
Wybrałem już sobie naprzód miejsce, gdzie miałem czatować. Na końcu ogrodu, tam 
gdzie 
płot dzielący obie sąsiednie posiadłości opierał się o wspólny mur, rosła 
samotna jodła. Stojąc 
pod jej niskimi, gęstymi gałęziami, mogłem widzieć dobrze, o ile pozwalały 
ciemności nocne, 
co się działo dokoła; tu też wiła się alejka, która wydawała mi się zawsze taka 
tajemnicza; jak 
wąż podpełzała do płotu, który w tym miejscu miał ślady nóg od przełażenia, i 
prowadziła do 
okrągłej altanki z gęstych akacji. Dotarłem do jodły, oparłem się o jej pień i 
zacząłem 
czatować.
Noc była tak samo cicha jak i wczoraj; ale na niebie było mniej chmur — i 
wyraźniej 
widniały zarysy krzewów, a nawet wysokich kwiatów. Pierwsze chwile oczekiwania 
były 
męczące, prawie straszne. Byłem zdecydowany na wszystko, zastanawiałem się 
tylko, jak 
postąpić? Czy zagrzmieć: „Dokąd idziesz? Stój! Przyznaj się albo śmierć!”, czy 
też po prostu 
uderzyć… Każdy dźwięk, każdy szmer i szelest wydawał mi się pełen znaczenia, 
niezwykły… Przygotowywałem się… Pochylałem się naprzód… Ale minęło pół godziny, 
godzina; krew moja zaczęła się uspokajać, ziębnąć; do duszy wkradało się 
przekonanie, że 
wszystko to robię zbytecznie, że jestem nawet trochę śmieszny, że Malewski 
zażartował ze 
mnie. Porzuciłem miejsce zasadzki i obszedłem cały ogród. Jakby umyślnie, 
nigdzie nie było 
słychać najmniejszego szelestu; wszystko spoczywało, nawet pies nasz zwinięty w 
kłębek 
spał przy furtce. Wdrapałem się na ruiny oranżerii i ujrzałem przed sobą dalekie 
pole, 
wspomniałem spotkanie z Zinaidą i zamyśliłem się.
Drgnąłem… Zdawało mi się, że słyszę, jak skrzypią otwierane drzwi, potem, jak 
trzeszczy 
złamana gałązka. W dwóch skokach opuściłem ruiny — i zamarłem na miejscu. W 
ogrodzie 
słychać było wyraźnie szybkie, ale ostrożne kroki. Zbliżały się do mnie. „Oto 
on… 
nareszcie!” — serce mi zadrżało. Wyrwałem kurczowo nóż z kieszeni, kurczowo go 
otworzyłem — i w oczach moich zakręciły się jakieś czerwone iskry, ze strachu i 
złości włosy 
poruszyły się na głowie… Kroki kierowały się wprost na mnie — zginałem się, 
ciągnąłem na 
spotkanie… Ukazał się człowiek… Boże! To był mój ojciec!
Poznałem go od razu, choć ciemny płaszcz zasłaniał go całego, a kapelusz miał 
nasunięty 
na czoło. Przeszedł obok na palcach. Nie zauważył mnie, choć nic mnie nie kryło, 
ale tak się 
skuliłem i spłaszczyłem, że, zda się, zrównałem z ziemią. Zazdrosny, skory do 
zabójstwa 
Otello zmienił się nagle w uczniaka… Nieoczekiwane ukazanie się ojca 
przestraszyło mnie 
do tego stopnia, że z początku nie zauważyłem nawet, skąd wyszedł i gdzie 
zniknął; Dopiero 
wtedy wyprostowałem się i pomyślałem: „Po co to ojciec chodzi wieczorem do 
ogrodu” — 
gdy znów wszystko dokoła ucichło. Ze strachu zgubiłem w trawie scyzoryk, ale 
nawet go nie 
szukałem; ogarnął mnie wstyd. Od razu otrzeźwiałem. Wracając do domu poszedłem 
jednak 
do mej ławeczki pod krzakiem bzu i spojrzałem na okienka sypialni Zinaidy. Małe, 
wygięte 
nieco szyby siniały ciemno w padającym z nocnego nieba, słabym świetle. Nagle — 
barwa 
ich zaczęła się zmieniać… Za nimi, widziałem to, widziałem wyraźnie — ostrożnie 
i cicho 
spuszczała się biała zasłona, spuszczała się do okiennicy — i pozostała tam 
nieruchomo.
— Cóż to takiego? — powiedziałem głośno, prawie mimo woli, gdy znalazłem się 
znowu 
w swym pokoju. Sen, zbieg okoliczności, czy też… — Przeczucia, które mnie nagle 
ogarnęły, 
były tak nowe i dziwne, że nawet nie śmiałem się im oddać.
XVIII
Rano wstałem z bólem głowy. Wczorajsze wzruszenie minęło. Zastąpiło je tępe 
zdumienie 
i jakiś niezwykły smutek — jakby we mnie coś zamierało.
— Cóż to wygląda pan jak królik, któremu wyjęto połowę mózgu? — powiedział mi 
Łuszyn przy spotkaniu. W czasie śniadania spoglądałem ukradkiem to na ojca, to 
na matkę; 
on był spokojny jak zwykle, ona jak zwykle wewnętrznie podrażniona. Czekałem, 
czy ojciec 
nie zacznie ze mną, jak to bywało, przyjacielskiej rozmowy… Ale nie popieścił 
mnie nawet tą 
codzienną chłodną pieszczotą. „Może opowiedzieć wszystko Zinaidzie?”, 
pomyślałem… „I 
tak już wszystko jedno — między nami wszystko skończone”. Poszedłem do niej, ale 
nie 
tylko że jej nic nie powiedziałem, ale nie udało mi się z nią porozmawiać, tak 
jakbym pragnął. 
Do księżnej przy jechał z Petersburga na wakacje jej syn, dwunastoletni może 
kadet. Zinaida 
poleciła mi natychmiast swego brata.
— Oto — rzekła — Włodziu drogi (po raz pierwszy mnie tak nazwała), kolega. 
Nazywa 
się tak samo Włodzio. Zaprzyjaźnijcie się, proszę, jest on jeszcze dziki, ale 
serce ma dobre. 
Proszę mu pokazać Ogród Nieskuczny, pospacerować, wziąć go pod swoją opiekę. Pan 
mi 
tego nie odmówi? Pan taki dobry. — Położyła mi ciepło ręce na ramieniu, a ja 
stropiłem się 
zupełnie. Przybycie tego chłopca i mnie zamieniało w chłopca. Patrzyłem milcząc 
na kadeta, 
który również w milczeniu wpatrywał się we mnie. Zinaida roześmiała się i 
popchnęła nas 
jednego do drugiego… — Ale obejmijcie się, dzieci. — Objęliśmy się. — Chcesz, to 
cię 
zaprowadzę do ogrodu? — zapytałem kadeta.
— Dobrze — odpowiedział chrapliwie, głosem prawdziwie kadeckim.
Zinaida roześmiała się znowu… Zdążyłem zauważyć, że nigdy jeszcze nie miała na 
twarzy 
takich ślicznych kolorów. Poszliśmy z kadetem. W ogrodzie naszym była stara 
huśtawka. 
Posadziłem go na cienkiej deseczce i zacząłem go huśtać. Siedział nieruchomo w 
swym 
nowym mundurku z grubego sukna z szerokimi, złotymi galonami i trzymał się mocno 
za 
sznurki. — Ależ rozepnij kołnierz — powiedziałem mu. — Nic mi to nie 
przeszkadza, jestem 
przyzwyczajony — rzekł i zakaszlał. Był podobny do siostry; zwłaszcza 
przypominały ją 
oczy. Było mi przyjemnie usługiwać mu i zarazem nękał mnie cichy smutek. „Teraz 
już 
naprawdę jestem dzieckiem — myślałem — a wczoraj…” Przypomniałem sobie 
wczorajszą 
zgubę i odnalazłem scyzoryk. Kadet poprosił mnie o niego, zerwał grubą łodygę 
lubczyku, 
wyciął z niej fujarkę i zaczął świstać. I Otello poświstał również.
Ale za to wieczorem jakże ten sam Otello płakał na ręku Zinaidy, gdy znalazłszy 
go w 
kącie ogrodu zapytała, czemu jest taki smutny! Łzy moje trysnęły tak obficie, że 
aż się 
przelękła. — Co panu? Co panu, Włodku? — powtarzała i widząc, że jej nie 
odpowiadam i 
nie przestają płakać, miała zamiar po całować mnie w mokry policzek. Ale 
odwróciłem się od 
niej i szlochając szepnąłem:
— Wiem wszystko. Po co się pani mną bawiła?.. Na co pani była moja miłość!
— Jestem winna przed panem, Włodku… — rzekła Zinaida. — Ach, bardzo winną… — 
powtórzyła i ścisnęła ręce. — Tyle we mnie złego… Ale teraz nie bawię się panem, 
kocham, 
pana — ale pan nie podejrzewa, dlaczego i jak… Zresztą, co tam pan wie!
Cóż mogłem jej odpowiedzieć? Stała przede mną i patrzała, a ja w takich chwilach 
należałem do niej wszystek, od stóp do głów… Po kwadransie już goniłem się z 
kadetem i 
Zinaidą; nie płakałem, lecz śmiałem się, choć spuchnięte powieki roniły w 
śmiechu łzy; na 
szyi zamiast krawata miałem zawiązaną wstążkę Zinaidy i aż krzyknąłem z radości, 
gdy mi 
się udało chwycić ją wpół. Robiła ze mną wszystko, co chciała.
XIX
Byłbym bardzo zakłopotany, gdyby mi kto kazał opowiedzieć szczegółowo, co 
robiłem w 
ciągu tygodnia po tej niefortunnej nocnej wyprawie. Był to dziwny, gorączkowy 
okres, jakiś 
chaos, w którym jak wiatr szalały uczucia najbardziej sprzeczne, myśli, 
podejrzenia, nadzieje, 
radości i cierpienia; lękałem się spojrzeć w głąb siebie, jeżeli to może uczynić 
szesnastoletni 
chłopiec, lękałem się zdać sobie sprawę z czegokolwiek, śpieszyłem się po 
prostu, aby tylko 
przeżyć dzień do wieczora; w nocy za to spałem… pomagała mi dziecinna 
lekkomyślność. 
Nie chciałem wiedzieć, czy Zinaida mnie kocha, i nie chciałem przyznać się przed 
sobą, że 
nie jestem kochany; ojca unikałem — ale Zinaidy unikać nie mogłem. W jej 
obecności palił 
mnie ogień… ale po co było mi wiedzieć, co to był za ogień, w którym płonąłem i 
topniałem 
— skoro płonąć i topnieć było mi przyjemnie. Oddawałem się wszystkim moim 
wrażeniom i 
kręciłem sam przed sobą, odwracałem się od wspomnień, zamykałem oczy przed tym, 
co 
przeczuwałem w przyszłości. Udręka ta nie trwałaby zapewne długo… nagły piorun 
przerwał 
raptem wszystko i przerzucił mnie w nową koleinę.
Powróciwszy raz na obiad z dłuższego spaceru dowiedziałem się ze zdumieniem, że 
będę 
jadł sam, gdyż ojciec odjechał, a mama czuje się niezdrowa, nie chce jeść i 
zamknęła się w 
sypialni. Z twarzy lokajów domyślałem się, że zaszło coś niezwykłego… Nie 
śmiałem ich 
rozpytywać, ale miałem przyjaciela, kredensowego Filipa, zapalonego do wierszy i 
mistrza w 
grze na gitarze — zwróciłem się do niego. Dowiedziałem się, że ojciec z mamą 
posprzeczali 
się gwałtownie (w pokoju dla służby słychać było wszystko; mówiono dużo po 
francusku, ale 
pokojówka Masza przez pięć lat mieszkała u szwaczki w Paryżu i rozumiała 
wszystko) że 
mama robiła ojcu wyrzuty, że ją zdradza, że jest w komitywie z panienką z 
sąsiedztwa, że 
ojciec z początku się tłumaczył, a potem wybuchnął i powiedział z kolei jakieś 
okrutne słowo 
„niby o jej latach”, aż mama zaczęła płakać; że mama wspomniała również o wekslu 
danym 
starej księżnej i że się o niej źle odzywała, a o pannie tak samo, i że wtedy 
ojciec zaczął jej 
grozić. — A wszystko to — ciągnął Filip — przez anonim przysłany nie wiadomo 
przez 
kogo; bo innej podstawy, aby się o tym dowiedziała, nie było.
— Ale czy coś było naprawdę? — zapytałem z trudem, a ręce i nogi moje ogarnął 
chłód i 
coś zadrżało w głębi piersi.
Filip mrugnął znacząco.
— Było. Takich rzeczy ukryć się nie da; już to tatuś panicza był bardzo 
ostrożny, ale 
przecież trzeba na ten przykład nająć karetę albo co… wiadomo, bez ludzi się nie 
obejdzie.
Odesłałem Filipa — i padłem na łóżko. Nie zaszlochałem, nie oddałem się 
rozpaczy, nie 
pytałem siebie, kiedy i jak się to wszystko stało; nie dziwiło mnie to, że nie 
umiałem się 
dawno domyślić — nie złorzeczyłem nawet ojcu… To, o czym się dowiedziałem, było 
ponad 
moje siły; to nagłe objawienie zmiażdżyło mnie… wszystko się skończyło. 
Wszystkie moje 
kwiaty, wyrwane jednym zamachem, leżały dookoła rozrzucone i zdeptane.
XX
Nazajutrz mama oznajmiła, że wyjeżdża do miasta. Rano ojciec wszedł do niej do 
sypialni 
i długo siedzieli razem. Nikt nie słyszał, co jej powiedział, ale mama już 
więcej nie płakała; 
uspokoiła się i zażądała jedzenia — nie pokazała się jednak i postanowienia 
swego nie 
zmieniła. Pamiętam, włóczyłem się przez cały dzień, ale do ogrodu nie zaglądałem 
i ani razu 
nie spojrzałem na oficynę. Wieczorem zaś byłem świadkiem niezwykłego zajścia; 
ojciec 
wyprowadził Malewskiego pod rękę z salonu do przedpokoju i w obecności lokaja 
powiedział 
mu chłodno: — Kilka dni temu pokazano panu hrabiemu w jednym domu drzwi; a teraz 
nie 
będę z panem wchodził w dłuższą rozmowę, ale mam zaszczyt oznajmić, że jeśli pan 
zechce 
przyjść do mnie jeszcze raz, wyrzucę pana przez okno. Nie podoba mi się pański 
charakter 
pisma. — Hrabia zgarbił się, zacisnął zęby, skulił się i zniknął.
Zaczęliśmy się przygotowywać do przeprowadzki do miasta na Arbat, gdzie mieliśmy 
dom. Ojcu już zapewne odechciało się również letniska, ale widocznie uprosił 
mamę, żeby 
nie wszczynała żadnych awantur. Wszystko robiło się spokojnie, bez pośpiechu, 
mama nawet 
przesłała księżnej ukłony i wyraziła żal, że z powodu niedomagania nie zobaczy 
się z nią 
przed odjazdem. Chodziłem jak obłąkany — pragnąłem tylko jednego, aby się to 
wszystko 
prędzej skończyło. Jedna myśl nie chciała mi wciąż wyjść z głowy. Jak mogła ona, 
młoda 
dziewczyna, no i jednak księżniczka, zdecydować się na taki krok, wiedząc, że 
mój ojciec nie 
jest człowiekiem wolnym, i mając możność wyjść choćby za Biełowzorowa? Czego się 
spodziewała, jak się nie wahała zwichnąć całej swej przyszłości. „Tak — myślałem 
— oto 
właśnie miłość, oto namiętność, oto oddanie…” I wspomniałem słowa Łuszyna: 
„przyjemna 
jest ofiara dla innych”. Raz udało mi się zobaczyć w jednym z okien w oficynie 
białą plamę… 
„Czyżby to była twarz Zinaidy?…” pomyślałem… Istotnie była to ona. Nie 
wytrzymałem. 
Nie mogłem z nią rozstać się bez słowa ostatniego pożegnania. Znalazłszy 
stosowną chwilę 
udałem się do oficyny. W salonie księżna spotkała mnie jak zwykle niedbałym 
powitaniem.
— A cóż to państwo się tak wcześnie zerwali? — rzekła napychając tabaki do obu 
nozdrzy. Spojrzałem na nią i kamień spadł mi z serca. Dręczyło mnie słowo 
„weksel”, 
wypowiedziane przez Filipa. Zatem niczego nie podejrzewała… Tak mi się 
przynajmniej, 
wtedy zdawało. Zinaida wyszła z sąsiedniego pokoju, w czarnej sukni, blada, z 
rozpuszczonymi włosami, milcząc wzięła mnie za rękę i zaprowadziła do siebie.
— Usłyszałam głos pana — zaczęła — i zaraz wyszłam. I panu, zły chłopcze, tak 
łatwo 
nas porzucać?
— Księżniczko, przyszedłem się z panią pożegnać — — odpowiedziałem — 
prawdopodobnie na zawsze. Pani już wie o tym — wyjeżdżamy.
Zinaida spojrzała na mnie uważnie.
— Tak, słyszałam. Dziękuję panu, że pan przyszedł. Myślałam już, że pana nie 
zobaczę. 
Niech mnie pan źle nie wspomina. Męczyłam pana czasem; jednak nie jestem taka, 
jaką pan 
mnie sobie wyobraża.
Odwróciła się i oparła o okno.
— Doprawdy. Nie jestem taka. Wiem, że pan o mnie źle myśli.
— Ja?
— Tak, pan… pan.
— Ja? — powtórzyłem z goryczą i serce pod wpływem nieodpartego, niewymownego jej 
czaru zadrżało mi jak dawniej. — Ja? Zinaido Aleksandrowno, proszę mi wierzyć, 
cokolwiek 
by pani uczyniła, jakąkolwiek zadawała mi udrękę, będę panią kochał i ubóstwiał 
do końca 
mych dni.
Odwróciła się do mnie szybko i rozwarłszy ręce szeroko, objęła mnie za głowę, 
mocno, 
gorąco całując. Bóg wie, kogo szukał ten długi, pożegnamy pocałunek, ale 
rozkoszowałem się 
chciwie jego słodyczą. Wiedziałem, że nie powtórzy się już nigdy. — Żegnam 
panią, żegnam 
— powtarzałem…
Wyrwała mi się i odeszła. A ja się oddaliłem. Trudno mi oddać uczucie, z jakim 
odchodziłem. Nie chciałbym, żeby się miało kiedyś powtórzyć; ale czułbym się 
nieszczęśliwy, gdybym nie zaznał go nigdy.
Wyjechaliśmy do miasta. Nieprędko otrząsnąłem się z przeszłości. Nieprędko 
mogłem 
zabrać się do pracy. Rana moja goiła się powoli; ale względem ojca nie miałem 
właściwie 
żadnych złych uczuć. Przeciwnie: jakby wyrósł w moich oczach… niech psycholodzy 
wytłumaczą sobie tę sprzeczność po swojemu. Pewnego razu szedłem przez bulwar i 
ku 
nieopisanej radości natknąłem się na Łuszyna. Lubiłem go za jego prosty i 
uczciwy charakter, 
a przy tym był mi drogi ze względu na wspomnienia, jakie budził we mnie. 
Rzuciłem się ku 
niemu.
— Aha! — powiedział i nachmurzył brwi. — To pan, młodzieńcze! A no, proszę się 
pokazać. Pan wciąż jest jeszcze żółty, w oczach nie ma jednak już dawnego 
paskudztwa. 
Wygląda z nich człowiek, a nie pokojowy piesek. To dobrze. No, co słychać? 
Pracuje pan?
Westchnąłem. Nie chciałem kłamać, a wstydziłem się powiedzieć prawdę.
— No, nic nie szkodzi — ciągnął Łuszyn — uszy do góry. Najważniejsze: żyć 
normalnie i 
nie poddawać się pokusom. Bo jakaż stąd korzyść? Dokądkolwiek fala poniesie — 
wszędzie 
źle; niech człowiek choćby tylko na kamieniu, ale na własnych nogach. A ja, ot… 
kaszlę… A 
Biełowzorow, czy pan słyszał?
— Co takiego? Nie.
— Przepadł bez śladu; podobno na Kaukaz pojechał. Młodzieńcze, to dla ciebie 
przestroga. A wszystko stąd, że się nie umie w czas rozstać, zerwać więzy. O, 
pan, zdaje się, 
wyrwał się szczęśliwie. Niech pan uważa, żeby znowu nie wpaść. Do widzenia!
„Nie wpadnę — myślałem — nie zobaczę jej więcej”, ale sądzone mi było ujrzeć 
Zinaidę 
raz jeszcze.
XXI
Ojciec codziennie zażywał jazdy wierzchem; miał pięknego anglika — kasztana z 
długą, 
piękną szyją i długimi nogami, konia niezmordowanego i złośliwego. Nazywał się 
Electrique. 
Oprócz ojca nikt nie mógł go dosiąść. Pewnego razu ojciec przyszedł do mnie w 
bardzo 
dobrym humorze, co mu się już dawno nie zdarzało; wybierał się na przejażdżkę i 
już 
przypiął ostrogi. Zacząłem go prosić, żeby zabrał mnie ze sobą.
— Lepiej pobawmy się w walki francuskie — odpowiedział ojciec — bo na swojej 
szkapie 
za mną nie nadążysz.
— Nadążę; wezmę również ostrogi.
— A zresztą…
Pojechaliśmy. Miałem kosmatego, karego konika, mocnego w nogach i dość żwawego, 
co 
prawda musiał galopować z całych sił, gdy Electrique biegł pełnym kłusem; mimo 
to jednak 
nie pozostawałem w tyle. Nie widziałem jeźdźca równego ojcu; siedział w siodle 
tak pięknie, 
zgrabnie a zarazem niedbale, że zdawało się, iż sam wierzchowiec to odczuwał i 
popisywał 
się jego postawą. Przejechaliśmy przez wszystkie bulwary, zabawiliśmy się na 
Polu 
Dziewiczym, przeskoczyliśmy przez kilka płotów (z początku bałem się 
przeskakiwać, ale 
ojciec gardził tchórzami — i przestałem się bać). Przejechaliśmy dwukrotnie 
przez rzekę 
Moskwę — i już myślałem, że wracamy do domu, tym bardziej że sam ojciec zauważył 
zmęczenie mego konia, gdy nagle skręcił ode mnie w bok od Brodu Krymskiego i 
pogalopował brzegiem w dół. Puściłem się za nim. Zrównawszy się z wysokim stosem 
starych belek zeskoczył zręcznie z Electrique, kazał mi zsiąść i oddawszy mi 
cugle swego 
konia powiedział, żebym poczekał na niego tutaj przy tych belkach, a sam 
skierował się w 
niewielki zaułek i zniknął. Zacząłem spacerować tam i z powrotem wzdłuż brzegu, 
prowadząc za sobą konie i wymyślając na „Electrique”, który wciąż poruszał 
głową, otrząsał 
się, parskał i rżał, a gdy się zatrzymywałem, z kwikiem rył kopytem ziemię lub 
gryzł mego 
konia w szyję, słowem, zachowywał się jak rozpieszczony pur sang*. Ojciec nie 
wracał. Od 
rzeki tchnęło zapachem nieprzyjemnej wilgoci, zaczął kropić drobny deszczyk i 
popstrzył 
czarnymi plamami te uprzykrzone, głupie, szare belki, obok których się 
włóczyłem. Nuda 
mnie ogarniała, a ojca wciąż nie było. Jakiś stróż, Czuchoniec, także cały 
szary, w 
ogromnym, starym, podobnym do garnka, kaszkiecie na głowie i z halabardą (po co 
właściwie ten stróż znajdował się na brzegu rzeki Moskwy?) zbliżył się do mnie i 
zwracając 
ku mnie swą starczą pomarszczoną twarz powiedział:
— Co tu panicz robi z końmi? Potrzymam je paniczowi.
Nic mu nie odrzekłem; poprosił o tytoń. Aby się od niego odczepić (męczyło mnie 
zresztą 
zniecierpliwienie, zrobiłem kilka kroków w stronę, w którą poszedł ojciec; potem 
przeszedłem zaułek do końca, skręciłem i zatrzymałem się. Na ulicy w odległości 
czterdziestu 
kroków stał przed otwartym oknem drewnianego domku plecami do mnie mój ojciec; 
opierał 
się piersią o parapet okna, a w domku na wpół zasłonięta firanką siedziała 
kobieta w ciemnej 
sukni i rozmawiała z ojcem; była to Zinaida.
Osłupiałem. Przyznam się, że nie oczekiwałem tego zgoła. Odruchowo chciałem 
uciec. 
„Ojciec obejrzy się — pomyślałem — i przepadłem…”, ale zatrzymało mnie dziwne 
uczucie, 
uczucie mocniejsze od ciekawości, mocniejsze nawet od zazdrości, od strachu. 
Zacząłem 
patrzeć, usiłowałem coś dosłyszeć. Wyglądało na to, że ojciec nalegał na coś. 
Zinaida nie 
zgadzała się. Jak dziś — widzę jej oblicze — smutne, poważne, piękne, z trudnym 
do 
określenia wyrazem oddania, tęsknoty, miłości i jakiejś rozpaczy — nie mogę 
dobrać 
odpowiedniejszego słowa. Wymawiała pojedyncze wyrazy nie pod nosząc oczu i 
uśmiechała 
się tylko — pokornie i uparcie. Już po tym jednym uśmiechu poznałem swą dawną 
Zinaidę. 
Ojciec wzruszył ramionami i poprawił kapelusz na głowie, co było u niego zawsze 
oznaką 
zniecierpliwienia… Potem doszły mnie słowa: Vous devez vous séparer de cette*… 
Zinaida 
wyprostowała się i wyciągnęła rękę… Wtem w moich oczach zaszło coś 
nieprawdopodobnego: ojciec podniósł nagłe szpicrutę, którą strącał pył ze swej 
marynarki — 
i usłyszałem mocne uderzenie po tej obnażonej do łokcia ręce. Ledwo się 
powstrzymałem, 
aby nie krzyknąć, a Zinaida drgnęła, w milczeniu spojrzała na ojca, powoli 
podniosła swą 
rękę do ust i pocałowała pąsową na niej pręgę. Ojciec cisnął szpicrutę, wbiegł 
szybko po 
schodkach ganku i wtargnął do domu… Zinaida obejrzała się — i z wyciągniętymi 
rękoma i 
odrzuconą w tył głową odeszła od okna.
Zamierając ze strachu, z jakimś przerażonym zdumieniem w sercu rzuciłem się w 
tył i 
przebiegłszy zaułek, omal nie wypuściwszy z rąk Electrique, wróciłem na brzeg 
rzeki. Nic nie 
mogłem zrozumieć. Wiedziałem, że mój chłodny, powściągliwy ojciec miewał czasami 
paroksyzmy wściekłości, a jednak nie mogłem pojąć tego, co widziałem… Ale 
jednocześnie 
uczułem, że tego ruchu, spojrzenia, uśmiechu Zinaidy nie zapomnę nigdy w życiu, 
że obraz 
jej, ten nowy obraz, który mi się nagle objawił, utrwalił się w mej pamięci na 
zawsze. 
Patrzyłem bezmyślnie na rzekę i nie zauważyłem, że łzy spływają mi po twarzy. 
„Ją biją — 
myślałem — biją… biją…”
— No, co ty tam — dawaj mi konia — rozległ się za mną głos ojca. Machinalnie 
podałem 
mu cugle. Skoczył na Electrique… zziębnięty, koń stanął dęba i poniósł na 
półtora sążnia 
naprzód… Ale wnet ojciec poskromił go; spiął ostrogami i uderzył kułakiem po 
szyi… — 
Ach, nie mam szpicruty — mruknął.
Przypomniałem sobie niedawny świst oraz uderzenie tej szpicruty i drgnąłem.
— A gdzieś ją podział? — zapytałem po chwili ojca.
Nic mi nie odpowiedział i pogalopował naprzód. Nachyliłem się. Chciałem 
koniecznie 
widzieć jego twarz.
— Wynudziłeś się beze mnie? — rzekł wreszcie przez zęby.
— Trochę. Gdzie zgubiłeś, ojcze, szpicrutę? — zapytałem znowu. Ojciec szybko na 
mnie 
spojrzał. — Nie zgubiłem jej — rzekł — rzuciłem ją. — Zamyślił się i spuścił 
głowę… I 
wtedy po raz pierwszy i ostatni chyba ujrzałem, ile czułości i żalu mogą wyrażać 
surowe jego 
rysy.
Pogalopował znowu i już nie mogłem go dopędzić; przyjechałem do domu w kwadrans 
po 
nim.
„Oto miłość” — mówiłem do siebie znowu siedząc w nocy przed swym biureczkiem, na 
którym już zaczęły się poja wiać książki i zeszyty — „oto namiętność… Zdawać by 
się 
mogło, jakżeż się nie oburzyć, jak wytrzymać uderzenie choćby i najdroższej 
ręki! A jednak 
można, jeśli się kocha… A ja sobie wyobrażałem…”
W ostatnim miesiącu wydoroślałem bardzo — i miłość moja ze wszystkimi jej 
niepokojami i cierpieniami wydała mi się samemu czymś tak małym, dziecinnym i 
nieznacznym przed tym czymś innym, nieznanym mi, czego zaledwie mogłem się 
domyślać, 
co mnie przerażało jak nieznajome, piękne, ale groźne oblicze, które próżno 
pragnie się 
rozpoznać w półmroku…
Tej samej nocy miałem dziwny i straszny sen. Śniło mi się, że wchodzę do 
niskiego, 
ciemnego pokoju… Ojciec stoi ze szpicrutą w ręku i tupie nogami; w kącie wtulona 
Zinaida z 
czerwoną pręgą nie na ręce, ale na czole… A z tyłu za nimi powstaje okrwawiony 
cały 
Biełowzorow, otwiera blade usta i gniewnie grozi ojcu.
Po dwóch miesiącach wstąpiłem na uniwersytet, a w pół roku potem ojciec mój 
zmarł (na 
apopleksję) w Petersburgu, dokąd się właśnie przeprowadził z matką moją i ze 
mną. Na kilka 
dni przed śmiercią otrzymał list z Moskwy, który go bardzo wzruszył… Prosił o 
coś mamę i 
podobno nawet się roz płakał, on, mój ojciec! Rano, tego samego dnia, gdy miał 
atak, zaczął 
do mnie list po francusku: „Synu mój — pisał w nim — strzeż się miłości, bój się 
tego 
szczęścia, tej trucizny…” Mama po jego śmierci wysłała dość znaczną sumę 
pieniędzy do 
Moskwy.
XXII
Upłynęły cztery lata. Skończyłem właśnie uniwersytet i nie wiedziałem dobrze, co 
mam z 
sobą począć, do jakich drzwi zapukać; tymczasem wałęsałem się bezczynnie. 
Pewnego, 
pięknego wieczora spotkałem w teatrze Majdanowa. Zdążył się już ożenić i 
rozpocząć służbę, 
ale nie znalazłem w nim zmiany. Równie łatwo popadał w zachwyt i równie szybko 
upadał na 
duchu.
— Czy pan wie — powiedział do mnie — że pani Dolska jest tutaj?
— Go za pani Dolska?
— Czyżby pan zapomniał? Dawna księżniczka Zasiekin, w której wszyscy byliśmy 
zakochani, a i pan tak samo. Pamięta pan, na letnisku, w pobliżu Nieskucznego.
— Więc wyszła za Dolskiego?
— Tak.
— I jest teraz w teatrze?
— Nie, w Petersburgu, w tych dniach przyjechała; wybiera się za granicę.
— A jej mąż, któż to taki? — zapytałem.
— Doskonały człowiek. Majętny. Służyliśmy razem w Moskwie. Pan rozumie — po tej 
historii… Pan powinien o tym wszystkim być bardzo dobrze poinformowany… 
(Majdanow 
uśmiechnął się znacząco). Nie łatwo mogła znaleźć partię; były skutki… No, ale z 
jej 
rozumem można wszystko. Niech pan ją odwiedzi; będzie bardzo zadowolona. Jest 
jeszcze 
ładniejsza.
Majdanow dał mi adres Zinaidy. Zatrzymała się w hotelu Demut. Dawne wspomnienia 
obudziły się we mnie… Dałem sobie słowo, że nazajutrz odwiedzę swoją „pasję”. 
Ale coś 
stanęło na przeszkodzie; minął tydzień i drugi, nim udałem się wreszcie do 
hotelu Demut i 
zapytałem o panią Dolską. Dowiedziałem się, że przed czterema dniami zmarła 
nagłe przy 
połogu.
Jakby mnie coś dźgnęło w serce. Myśl, że mogłem ją zobaczyć, a nie zobaczyłem, i 
że nie 
zobaczę jej nigdy — gorzka ta myśl wpiła się we mnie z całą mocą nieodpartego 
wyrzutu. — 
Umarła… — powtórzyłem patrząc w otępieniu na szwajcara, zawróciłem na ulicę i 
poszedłem, sam nie wiem dokąd. Cała przeszłość wypłynęła nagle i stanęła przede 
mną. Oto, 
jak się skończyło, oto, do czego w pośpiechu i niepokoju dążyło to młode, 
gorące, 
olśniewające życie. Myślałem o tym, wyobrażałem sobie te drogie rysy, te oczy, 
te włosy w 
ciasnym pudle, w wilgotnym podziemnym mroku — tu, niedaleko ode mnie, który 
jeszcze 
żyję, a może o kilka kroków od mojego ojca… Myślałem wciąż o tym, natężałem 
wyobraźnię, a tymczasem:
Z ust obojętnych przyszła o tej śmierci wieść
i obojętnie ją przyjąłem
dźwięczało w mej duszy. O, młodości! Młodości! Ciebie nie obchodzi nic, władasz, 
zda 
się, wszystkimi skarbami świata, nawet żal ciebie cieszy, nawet w smutku ci do 
twarzy, jesteś 
pewna siebie i zuchwała, mówisz: — patrzcie — ja jedna żyję! A już dni twoje 
biegną i 
znikają bez śladu i bez liczby, wciąż w tobie coś znika jak wosk na słońcu, jak 
śnieg… I może 
cała tajemnica twojego uroku polega nie na możności dokonania wszystkiego, lecz 
na 
możności myślenia, że wszystkiego dokonasz — polega właśnie na tym, że puszczasz 
na 
wiatr siły, których nie potrafiłabyś użyć na nic innego — na tym, że każdy z nas 
poważnie 
sądzi, iż jest marnotrawcą, poważnie mniema, iż ma prawo powiedzieć: O, cóż bym 
uczynił, 
gdybym nie stracił próżno czasu”.
Oto i ja… czegóż się spodziewałem, czegóż oczekiwałem, jaką przyszłość bogatą 
przeczuwałem, gdy jedno zaledwie westchnienie, jedno ponure doznanie 
towarzyszyło 
powstałemu na chwilę widmu mej pierwszej miłości?
A co się spełniło z tych wszystkich nadziei! I teraz, gdy już na życie moje 
zaczynają 
napływać wieczorne cienie, cóż pozostało mi świeższego i droższego nad te 
wspomnienia o 
pierwszej wiosennej burzy, która przeleciała tak szybko?
Ale niepotrzebnie się oczerniam. I wtedy, w tym lekkomyślnym okresie młodości, 
nie 
pozostałem głuchy na smutny głos, który mnie wzywał, na uroczysty dźwięk 
dochodzący 
mnie zza grobu. Pamiętam w kilka dni potem, sam z własnej woli, pociągnięty 
jakąś 
nieodpartą siłą, byłem obecny przy śmierci pewnej ubogiej staruszki, która 
mieszkała w tym 
samym co i my domu. Okryta łachmanami, na twardych deskach, z workiem pod głową, 
z 
trudnością i boleścią umierała. A życie jej upłynęło na ciężkich zmaganiach z 
codzienną 
troską; nie zaznała radości, nie zakosztowała miodu szczęścia — zdawałoby się — 
czemuż 
nie miałaby się ucieszyć ze śmierci, która przynosiła jej wolność i spokój? A 
tymczasem, póki 
jej nędzne ciało opierało się jeszcze, póki pierś jej podnosiła się w męce pod 
cisnącą ją 
lodowatą ręką, póki nie porzuciły jej ostatnie siły, staruszka wciąż żegnała się 
i wciąż 
szeptała: „Panie, odpuść mi grzechy moje” — i dopiero z ostatnią iskrą 
świadomości zgasł w 
jej oczach wyraz strachu przed śmiercią i przerażenia. I pamiętam, że wtedy przy 
łożu tej 
ubogiej staruszki ogarnął mnie lęk o Zinaidę i zapragnąłem pomodlić się za nią, 
za ojca — i 
za siebie.
1860 r.
* Co ja dla niej znaczę
* z tym swym wyglądem gryzetki
* kobietą zdolną do wszystkiego1
* sam na sam
* Cicho!
* Dziękuję.
* Ach, panie paziu!
* koń pełnej krwi
* Powinna pani rozstać się z tą…