IWAN TURGIENIEW

RUDIN

ROZDZIAŁ I
Był cichy letni poranek. Słońce stało już dość wysoko na czystym niebie, ale 
pola jeszcze 
błyszczały rosą; od niedawno zbudzonych ze snu dolin szedł świeży, pachnący 
powiew, a w 
lesie, jeszcze wilgotnym i uśpionym, wesoło świergotały ranne ptaki. Na szczycie 
łagodnego 
wzgórza od góry do dołu pokrytego żytem, które właśnie zaczęło kwitnąć, widniała 
niewielka 
wioska. W stronę tej wioski wąską polną dróżką szła młoda kobieta w białej 
muślinowej 
sukni i okrągłym słomkowym kapeluszu; w ręku trzymała parasolkę. O parę kroków 
za nią 
szedł kozaczek.
Szła powoli, jakby rozkoszowała się przechadzką. Dokoła po wysokim, kołyszącym 
się 
łanie żyta, mieniąc się to srebrzystozielonymi, to czerwonawymi smugami, z 
cichym 
szelestem przebiegały długie fale; w górze dzwoniły skowronki. Młoda kobieta 
szła ze swej 
wsi, odległej nie więcej niż o wiorstę od wioski, dokąd zmierzała; nazywała się 
Aleksandra 
Pawłowna Lipin. Była wdową, bezdzietną i dość zamożną, mieszkała z bratem, 
dymisjonowanym rotmistrzem Sergiuszem Pawłowiczem Wołyncewem. Rotmistrz był 
nieżonaty i zarządzał majątkiem siostry.
Aleksandra Pawłowna doszła do wioski, stanęła na jej skraju przed bardzo nędzną, 
niską 
chatką i przywoławszy kozaczka kazała mu wejść i zapytać o zdrowie gospodyni.
Kozaczek wrócił wkrótce w towarzystwie zgrzybiałego chłopa z białą brodą.
— Co słychać? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Żyje jeszcze — odpowiedział starzec.
— Czy można wejść?
— A pewno… można.
Aleksandra Pawłowna weszła do chaty. Było tam ciasno, duszno i ciemno od dymu. 
Ktoś 
poruszył się i jęknął na przypiecku. Aleksandra Pawłowna rozejrzała się i 
dostrzegła w 
półmroku pożółkłą i pomarszczoną twarz staruszki w kraciastej chustce na głowie. 
Przykryta 
aż do piersi ciężką sukmaną, chora oddychała z trudem, słabo poruszając chudymi 
rękami.
Aleksandra Pawłowna zbliżyła się do staruszki i dotknęła palcami jej czoła… 
Pałało.
— Jak się czujesz, Matriono? — zapytała pochylając się nad chorą.
— Och! — jęknęła staruszka wpatrując się w Aleksandrę Pawłownę. — Źle, źle, 
najmilsza! Ostatnia godzina nadeszła, kochanie!
— Pan Bóg jest miłosierny, Matriono, może jeszcze wyzdrowiejesz. Czy zażyłaś to 
lekarstwo, co ci przysłałam?
Staruszka jęknęła żałośnie i nic nie odrzekła. Nie usłyszała pytania.
— Zażyła — odpowiedział starzec, który stanął przy drzwiach.
Aleksandra Pawłowna zwróciła się do niego:
— Nie ma nikogo przy niej prócz ciebie? — zapytała.
— Jest dziewczynka, jej wnuczka, ale wciąż gdzieś ucieka. Ani chwili nie 
posiedzi, taki z 
niej pędziwiatr. Wody babce podać — i tego jej się nie chce. A ja sam stary, nie 
poradzę.
— Czy nie lepiej byłoby przewieźć ją do mnie, do szpitalika?
— Nie, po co? Wszystko jedno, umrzeć trzeba. Dosyć już długo żyła, widać tak się 
Panu 
Bogu podoba. Nie może się zwlec z posłania — gdzież jej do szpitala! Zaczną ją 
podnosić, to 
zemrze.
— Och, jęknęła chora — moja ty pani najśliczniejsza, nie opuszczaj mojej 
sieroty; nasi 
państwo daleko, a ty…
Staruszka zamilkła. Mówiła z największym wysiłkiem.
— Bądź spokojna — rzekła Aleksandra Pawłowna — zrobimy wszystko, co trzeba. 
Patrz, 
przyniosłam ci cukru i herbaty. Jak będziesz miała ochotę — napijesz się… Macie 
chyba 
samowar? — dodała spoglądając na starca.
— Samowar? Nie, samowara nie mamy, ale można się postarać.
— Więc postaraj się, a jak nie, to przyślę wam swój. I powiedz wnuczce, żeby nie 
odchodziła. Wytłumacz jej, że to wstyd.
Starzec nic nie odpowiedział, paczkę zaś z herbatą i cukrem wziął w obie ręce.
— Do widzenia, Matriono! — powiedziała Aleksandra Pawłowna. — Przyjdę jeszcze do 
ciebie, nie martw się i lekarstwo zażywaj regularnie.
Staruszka podniosła głowę zwracając ją w stronę Aleksandry Pawłowny.
— Niech wielmożna pani da rączkę — wybełkotała.
Aleksandra Pawłowna nie dała ręki, tylko pochyliła się i pocałowała ją w czoło.
— Pamiętaj — rzekła do starca wychodząc — koniecznie dawaj jej lekarstwo, tak 
jak 
napisane… I niech się napije herbaty…
Starzec znów nic nie odpowiedział, tylko pokłonił się nisko.
Aleksandra Pawłowna odetchnęła z ulgą, gdy znalazła się na świeżym powietrzu. 
Otworzyła parasolkę i już chciała wracać do domu, kiedy nagle zza węgła chaty 
wyjechał na 
niziutkiej linijce człowiek lat około trzydziestu, w zniszczonym płaszczu z 
szarego drelichu i 
takiej samej czapce. Na widok Aleksandry Pawłowny zatrzymał natychmiast konia i 
zwrócił 
ku niej twarz, szeroką, bez rumieńca, o niewielkich, jasnosiwych oczkach i 
płowych wąsach; 
przypominała barwę jego odzieży.
— Dzień dobry — rzekł z leniwym uśmiechem — co pani tu robi, jeśli wolno spytać?
— Odwiedziłam chorą… A pan skąd jedzie, Michajło Michajłyczu?
Człowiek zwany Michajłą Michajłyczem popatrzył jej w oczy i znów się uśmiechnął.
— To bardzo ładnie, że pani odwiedza chorych — ciągnął dalej — ale czy nie 
lepiej 
byłoby przewieźć ją do szpitala?
— Zbyt jest słaba, nie można jej ruszać.
— Czy nie zamierza pani zwinąć swego szpitalika?
— Zwinąć? Dlaczego?
— Tak sobie.
— Co za dziwna myśl! Skąd panu to przyszło do głowy?
— Zdaje mi się, że pani przyjaźni się z Łasuńską, i o ile wiem, jest pani pod 
jej wpływem. 
A według niej szpital, szkoły — to wszystko głupstwa, niepotrzebne wymysły. 
Dobre uczynki 
powinny być dziełem jednostek, oświata również: są to wszystko sprawy serca… 
zdaje się, że 
ona tak to określa. Chciałbym wiedzieć, za kim ten pacierz powtarza? Aleksandra 
Pawłowna 
roześmiała się.
— Daria Michajłowna to mądra kobieta, bardzo ją lubię i szanuję; ale i ona może 
się 
mylić, nie wierzę ślepo każdemu jej słowu.
— I doskonale pani robi — odparł Michajło Michajłycz, wciąż jeszcze nie schodząc 
z 
linijki — bo ona sama nie bardzo wierzy swoim słowom. A ja ogromnie się cieszę, 
że panią 
spotkałem.
— Dlaczego?
— Dobre pytanie! Jak gdyby spotkanie z panią nie było zawsze przyjemnością. Jest 
pani 
dziś świeża i ładna jak ten poranek.
Aleksandra Pawłowna roześmiała się znowu.
— Z czego się pani śmieje?
— Jak to z czego? Gdyby pan mógł widzieć, z jak obojętną i chłodną miną 
powiedział mi 
pan ten komplement! Dziwię się, że nie ziewnął pan na zakończenie.
— Z obojętną miną… Pani wciąż szuka ognia, a ogień na nic się nie zda. 
Wybuchnie, 
nadymi i zgaśnie.
— I rozgrzeje — podchwyciła Aleksandra Pawłowna.
— Tak… ale i sparzy.
— Cóż z tego, że sparzy! To nic strasznego. Zawsze lepiej niż…
— Zobaczymy, czy pani będzie mówiła to samo, gdy choć raz porządnie się pani 
sparzy — 
przerwał jej z rozdrażnieniem Michajło Michajłycz i uderzył konia lejcami po 
grzbiecie. — 
Do widzenia.
— Michajło Michajłyczu, chwileczkę! — zawołała Aleksandra Pawłowna. — Kiedy pan 
będzie u nas?
— Jutro; proszę pokłonić się bratu. I linijka potoczyła się dalej.
Aleksandra Pawłowna popatrzyła za oddalającym się Michajłą Michajłyczem.
„Istny worek” — pomyślała. Przygarbiony, zakurzony, ze zsuniętą na tył głowy 
czapką, 
spod której wymykały się kosmyki żółtych włosów, istotnie przypominał worek 
mąki.
Aleksandra Pawłowna wracała powoli dróżką do domu. Szła ze spuszczonymi oczami. 
Po 
chwili, słysząc bliski tupot końskich kopyt, przystanęła i podniosła głowę… 
Naprzeciw niej 
jechał konno brat, a przy nim, trzymając w ręku laseczkę, szedł młody człowiek 
niewielkiego 
wzrostu, w lekkim, rozpiętym surducie, lekkim halsztuku i lekkim szarym 
kapeluszu. Z 
daleka uśmiechał się już do Aleksandry Pawłowny, chociaż widział, że szła 
zamyślona, nie 
patrząc na nic, a gdy tylko przystanęła, podszedł do niej radośnie, niemal 
tkliwie przemówił:
— Dzień dobry, Aleksandro Pawłowno, dzień dobry!
— A! Konstanty Diomidycz! Dzień dobry! — odpowiedziała. — Przybywa pan od Darii 
Michajłowny?
— Tak jest, proszę pani, tak jest — podchwycił młody człowiek rozpromieniony — 
od 
Darii Michajłowny. Daria Michajłowna przysyła mnie do pani; wolałem iść pieszo… 
Przychodzę, nie ma pani w domu. Brat powiedział, że pani poszła do Siemionowki, 
a sam 
wybiera się w pole; poszedłem z nim razem na pani spotkanie. Tak. Jak to 
przyjemnie!
Młody człowiek mówił po rosyjsku czysto i poprawnie, ale z akcentem 
cudzoziemskim, 
chociaż trudno było określić, z jakim. Rysy jego twarzy miały w sobie coś z 
Azjaty. Długi 
nos, nieco orli, wielkie, nieruchome, wypukłe oczy, grube, czerwone wargi, 
wysokie czoło, 
czarne jak smoła włosy, wszystko w nim zdradzało wschodnie pochodzenie, ale 
nosił 
nazwisko Pandalewski, mówił, że urodził się w Odessie, chociaż wychowywał się 
gdzieś na 
Białorusi na koszt pewnej dobroczynnej i bogatej wdowy. Inna znów wdowa ułatwiła 
mu 
wstąpienie na służbę państwową. W ogóle panie w średnim wieku chętnie opiekowały 
się 
Konstantym Diomidyczem, ten zaś wiedział, jak ich szukać i jak je znajdować. 
Teraz także 
mieszkał u bogatej właścicielki ziemskiej, Darii Michajłowny Łasuńskiej, w 
charakterze 
przybranego syna czy też rezydenta. Bardzo uprzejmy, usłużny, sentymentalny, 
skrycie 
lubieżny, obdarzony był miłym głosem, poprawnie grał na fortepianie i miał 
zwyczaj, gdy z 
kimś rozmawiał, wpijać w niego wzrok. Ubierał się bardzo czysto, doskonale nosił 
ubranie, 
starannie golił szeroki podbródek i gładziutko przyczesywał włosy.
Aleksandra Pawłowna wysłuchała do końca jego przemówienia i zwróciła się do 
brata:
— Wciąż dziś kogoś spotykam: przed chwilą rozmawiałam z Leżniewem.
— A, z nim! Czy jechał dokądś?
— Tak, i wyobraź sobie, linijką, ubrany w jakiś płócienny worek, zakurzony… Cóż 
za 
dziwak!
— Być może, ale to wspaniały człowiek.
— Kto taki? Pan Leżniew? — zapytał jakby ze zdziwieniem Pandalewski.
— Tak, Michajło Michajłycz Leżniew — odparł Wołyncew. — Ale do widzenia, 
siostro; 
czas jechać w pole; sieją grykę u ciebie. Pan Pandalewski odprowadzi cię do 
domu…
I Wołyncew puścił konia kłusem.
— Z największą przyjemnością — zawołał Konstanty Diomidycz i ofiarował ramię 
Aleksandrze Pawłownie.
Ona położyła rękę na jego ramieniu i oboje ruszyli drogą, która wiodła do dworu.
Konstantemu Diomidyczowi sprawiało widocznie wielką przyjemność iść pod rękę z 
Aleksandrą Pawłowną; stawiał drobne kroki, uśmiechał się, a jego wschodnie oczy 
zaczynała 
pokrywać wilgotna mgiełka, co zresztą zdarzało mu się dość często: Konstanty 
Diomidycz 
łatwo się roztkliwiał, a nawet potrafił uronić łzę. Komu by zresztą nie było 
przyjemnie 
prowadzić pod ramię ładną kobietę, młodą i zgrabną? Cała gubernia mówiła 
jednogłośnie, że 
Aleksandra Pawłowna jest prześliczna, i gubernia miała rację. Prosty, troszkę 
zadarty nosek 
Aleksandry Pawłowny już mógł zawrócić głowę przeciętnemu śmiertelnikowi, że nie 
wspomnimy o aksamitnych czarnych oczach, złocistych włosach, dołeczkach i innych 
powabach. Ale najpiękniejszy był wyraz jej wdzięcznej twarzy: ufny, serdeczny i 
szczery; 
wyraz ten równocześnie wzruszał i pociągał. Aleksandra Pawłowna patrzyła i 
śmiała się jak 
dziecko; panie uważały, że jest dość naiwna… Czegóż można było więcej żądać?
— Więc pan mówi, że Daria Michajłowna pana do mnie przysłała? — zapytała 
Aleksandra 
Pawłowna Pandalewskiego.
— Tak jest, proszę pani, przysłała — odpowiedział wymawiając literę „s” jak 
angielskie 
„th” — Daria Michajłowna bardzo pragnie i poleciła mi jak najusilniej panią 
prosić, żeby pani 
była łaskawa przybyć dziś do niej na obiad… Daria Michajłowna (Pandalewski 
mówiąc o 
osobie trzeciej, a zwłaszcza o damie, surowo przestrzegał form wyszukanej 
grzeczności) 
oczekuje dziś nowego gościa, którego pragnie koniecznie pani przedstawić.
— Któż to taki?
— Niejaki baron Muffel, kamerjunkier z Petersburga. Daria Michajłowna niedawno 
poznała go u księcia Garina i wyraża się o nim bardzo pochlebnie, uważa, że to 
uprzejmy i 
dobrze wychowany młody człowiek. Pan baron zajmuje się również literaturą, a 
raczej… ach, 
jaki przepiękny motyl! Niech pani zechce zwrócić uwagę… a raczej ekonomią 
polityczną. 
Napisał artykuł, w którym porusza bardzo ciekawe zagadnienia, i chciałby poddać 
go krytyce 
Darii Michajłowny.
— Artykuł o ekonomii politycznej?
— Pod względem języka, Aleksandro Pawłowno, pod względem języka. Pani wiadomo, 
że 
Daria Michajłowna jest znawczynią także i w tych sprawach. Żukowski zasięgał jej 
rad, a mój 
dobrodziej, zamieszkały w Odessie świątobliwy starzec Roksolan Mediarowicz 
Ksandryka… 
Zapewne znane jest pani to nazwisko?
— Nie, nigdy o nim nie słyszałam.
— Nie słyszała pani o takim człowieku? To dziwne. Chciałem właśnie powiedzieć, 
że 
Roksolan Mediarowicz był bardzo wysokiego mniemania o wiedzy Darii Michajłowny, 
jeśli 
chodzi o język rosyjski.
— A czy ten baron to nie jakiś nudziarz? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Nic podobnego. Daria Michajłowna mówiła, że przeciwnie, od razu można w nim 
poznać światowca. Mówił tak pięknie o Beethovenie, że nawet stary książę był 
zachwycony… Przyznam się, że byłbym tego chętnie posłuchał — znam się trochę na 
tym. 
Pozwoli pani, że jej ofiaruję ten śliczny polny kwiatek.
Aleksandra Pawłowna przyjęła kwiatek, ale po chwili upuściła go na drogę. Od 
domu 
dzieliło ją nie więcej niż dwieście kroków. Niedawno zbudowany i wybielony, 
zdawał się 
zapraszać do siebie, wyglądając szerokimi jasnymi oknami spoza gęstej zieleni 
prastarych lip 
i klonów.
— A więc, co pani każe powtórzyć Darii Michajłownie? — zapytał Pandalewski, z 
lekka 
dotknięty losem ofiarowanego kwiatka — czy zechce pani przyjechać na obiad? 
Daria 
Michajłowna zaprasza również brata pani.
— Tak, z pewnością przyjedziemy. A jak się miewa Natasza?
— Natalia Aleksiejewna zdrowa, dzięku Bogu… Ale minęliśmy już zakręt do majątku 
Darii Michajłowny. Pozwoli pani, że ją pożegnam.
Aleksandra Pawłowna przystanęła.
— A nie wstąpi pan do nas? — zapytała z wahaniem w głosie.
— Pragnąłbym z całej duszy, ale boję się spóźnić. Daria Michajłowna życzy sobie 
posłuchać nowej etiudy Thalberga, muszę się przygotować i poegzercytować trochę. 
Poza 
tym, mówiąc szczerze, wątpię, by rozmowa ze mną mogła sprawić pani jakąkolwiek 
przyjemność.
— Co też pan mówi… dlaczego… Pandalewski westchnął i wymownie spuścił oczy.
— Do widzenia, Aleksandro Pawłowno — rzekł po chwili milczenia, ukłonił się i 
cofnął o 
krok.
Aleksandra Pawłowna zawróciła i poszła do domu.
Konstanty Diomidycz również ruszył w swoją stronę. Cała słodycz znikła od razu z 
jego 
twarzy, a wystąpił na niej wyraz niemal surowy i wielka pewność siebie. Zmienił 
się nawet 
chód Konstantego Diomidycza: i kroki stawiał teraz dłuższe, i stąpał ciężej. 
Przeszedł tak ze 
dwie wiorsty, wymachując od niechcenia laseczką, i nagle znów wyszczerzył zęby w 
uśmiechu: dostrzegł koło drogi młodą, dość urodziwą wiejską dziewczynę, która 
wypędzała 
cielęta z owsa. Konstanty Diomidycz cicho jak kot podszedł do dziewczyny i coś 
do niej 
zagadał. Dziewczyna z początku milczała, czerwieniła się i chichotała, wreszcie 
zakryła usta 
rękawem, odwróciła się i rzekła:
— A niech pan sobie pójdzie, naprawdę. Konstanty Diomidycz pogroził jej palcem i 
kazał 
narwać sobie bławatków.
— Na co panu bławatki? Wianki będzie pan plótł czy co? — odparła dziewczyna. — 
Naprawdę, niech pan już sobie pójdzie…
— Posłuchaj, moja miła ślicznotko… — zaczął Konstanty Diomidycz.
— A niechże pan sobie pójdzie wreszcie — przerwała mu dziewczyna — panicze tam 
idą.
Konstanty Diomidycz obejrzał się. Istotnie — drogą biegli Wania i Pietia, 
synowie Darii 
Michajłowny; za nimi szedł ich nauczyciel, Basistow, młody, dwudziestodwuletni 
człowiek, 
który dopiero co skończył uniwersytet. Basistów był to młodzieniec wysokiego 
wzrostu, o 
twarzy pospolitej, dużym nosie, wydatnych wargach i małych, świńskich oczkach; 
był 
brzydki i niezgrabny, ale dobry, uczciwy i szczery. Ubierał się niedbale, nosił 
długie włosy — 
nie przez kokieterię, lecz z lenistwa; lubił zjeść, wyspać się, ale lubił także 
dobrą książkę, 
gorącą dyskusję i całym sercem nienawidził Pandalewskiego.
Dzieci Darii Michajłowny uwielbiały swojego nauczyciela, nie bały się go ani 
trochę; 
Basistow był na poufałej stopie ze wszystkimi domownikami, co niezbyt się 
podobało pani 
domu, chociaż wciąż powtarzała, że żadne przesądy dla niej nie istnieją.
— Dzień dobry, kochane chłopaczki! — zaczął Konstanty Diomidycz. — Jak wcześnie 
wybraliście się dziś na spacer. A ja — dodał, zwracając się do Basistowa — już 
dawno 
wyszedłem; moja namiętność — to rozkoszowanie się naturą.
— Widzieliśmy, jak pan się rozkoszuje naturą — mruknął Basistow.
— Materialista z pana. Myśli pan od razu Bóg wie co. Już ja pana znam.
Pandalewski rozmawiając z Basistowem lub z ludźmi jego pokroju czuł lekkie 
rozdrażnienie i wymawiał literę „s” zupełnie czysto, a nawet trochę świszcząco.
— Cóż to, o drogę się pan pytał tej dziewczyny? — rzekł Basistow rozglądając się 
w 
prawo i w lewo.
Czuł, że Pandalewski patrzy mu prosto w twarz, co było w najwyższym stopniu 
niemiłe.
— Powtarzam, jest pan materialistą, i kwita. Chciałby pan koniecznie we 
wszystkim 
widzieć tylko stronę prozaiczną…
— Dzieci — skomenderował nagle Basistow — widzicie tam tę wierzbę na łące: 
zobaczymy, kto pierwszy dobiegnie… raz, dwa, trzy!
Dzieci puściły się w stronę wierzby co sił w nogach. Basistow popędził za nimi.
„Gbur! — pomyślał Pandalewski — zepsuje tych chłopców… Skończony gbur!”
I zadowolony z siebie ogarnął wzrokiem swą schludną i elegancką figurkę. 
Rozpostartymi 
palcami strzepnął dwa razy rękaw surduta, poprawił kołnierz i poszedł dalej. Gdy 
znalazł się 
w swoim pokoju, ubrał się w stary szlafrok i z zatroskaną twarzą zasiadł do 
fortepianu.
ROZDZIAŁ II
Dom Darii Michajłowny Łasuńskiej uważany był niemal za najświetniejszy w całej 
guberni. Ogromny, murowany, wystawiony według projektu Rastrellego w guście 
zeszłego 
stulecia, wznosił się majestatycznie na szczycie wzgórza, u stóp którego płynęła 
jedna z 
największych rzek Rosji Środkowej. Daria Michajłowna była to wielka i bogata 
pani, wdowa 
po tajnym radcy stanu. Chociaż Pandalewski opowiadał o niej, że zna całą Europę 
i cała 
Europa ją zna jednakże Europa mało o niej wiedziała; nawet w Petersburgu Daria 
Michajłowna nie odgrywała znaczniejszej roli; za to w Moskwie znali ją wszyscy i 
wszyscy u 
niej bywali. Należała do najlepszego towarzystwa i uchodziła za kobietę nieco 
dziwaczną; 
niezbyt dobrą, ale niezwykle mądrą. W młodości była bardzo piękna. Poeci pisali 
dla niej 
wiersze, młodzi ludzie kochali się w niej, asystowali jej panowie piastujący 
wysokie 
stanowiska. Ale od tego czasu upłynęło lat dwadzieścia pięć lub trzydzieści i z 
dawnej urody 
nie zostało nawet śladu. „Czy to możliwe — mimo woli zapytywał się w duchu 
każdy, kto 
widział ją po raz pierwszy — czy to możliwe, że ta chuda, pożółkła, choć 
niestara kobieta
o spiczastym nosie była niegdyś pięknością? Czy to naprawdę ona, ta sama, którą 
sławiły 
liry?…” I każdy zdumiewał się skrycie zmiennością rzeczy doczesnych. Pandalewski 
uważał, 
co prawda, że Daria Michajłowna zachowała niezwykle piękne oczy, ale przecież 
ten sam 
Pandalewski twierdził, że zna ją cała Europa.
Daria Michajłowna przyjeżdżała co lato do siebie na wieś z dziećmi (miała ich 
troje: 
siedemnastoletnią córkę Natalię i dwóch synów w wieku lat dziewięciu i 
dziesięciu)
i prowadziła dom otwarty, to znaczy przyjmowała mężczyzn, przeważnie 
nieżonatych: nie 
znosiła pań z prowincji. Dostawało jej się też za to od tych pań! Daria 
Michajłowna była, ich 
zdaniem, dumna, niemoralna i okropna despotka, a zwłaszcza pozwalała sobie na 
tak 
swobodne rozmowy, że aż strach! Daria Michajłowna istotnie nie lubiła się na wsi 
krępować, 
a w swobodnej prostocie jej zachowania wyczuwało się lekki odcień pogardy 
wielkomiejskiej 
lwicy w stosunku do otaczających ją dość nieokrzesanych i pospolitych istot… 
Wobec 
znajomych w mieście też zachowywała się nonszalancko, nawet ironicznie, ale bez 
odcienia 
pogardy.
Aha… Czy zauważyłeś, czytelniku, że niezwykle roztargniony w otoczeniu swoich 
podwładnych człowiek nigdy nie bywa roztargniony w towarzystwie osób wyżej od 
niego 
stojących? Czemu to przypisać? Zresztą takie pytania do niczego nie prowadzą.
Kiedy Konstanty Diomidycz nauczył się wreszcie na pamięć etiudy Thalberga i 
opuściwszy swój czysty i wesoły pokój zszedł do bawialni, zastał tam zebrane 
całe domowe 
towarzystwo. „Salon” już się rozpoczął. Pani domu podwinąwszy nogi zasiadła na 
szerokiej 
sofie, ze świeżą broszurą francuską w ręku; pod oknem przy krosnach siedziały z 
jednej 
strony córka Darii Michajłowny, a z drugiej m–lle Boncourt, guwernantka, 
zasuszona stara 
panna lat około sześćdziesięciu; pod jaskrawym czepkiem nosiła postisz z 
czarnych włosów, a 
w uszach watę. W kącie przy drzwiach zaszył się Basistow i czytał gazetę. Pietia 
i Wania 
grali przy nim w warcaby, opierając się zaś o piec stał z założonymi w tył 
rękami starszy pan 
niewielkiego wzrostu, o siwej, rozwichrzonej czuprynie, śniadej twarzy i 
biegających 
czarnych oczkach — niejaki Afrikan Siemionycz Pigasow.
Dziwny to był człowiek ten pan Pigasow. Rozgoryczony na wszystko i wszystkich — 
a 
zwłaszcza na kobiety — wymyślał od rana do wieczora, czasem bardzo dowcipnie, 
czasem 
dość trywialnie, ale zawsze z upodobaniem. Drażliwość jego graniczyła z 
dziwactwem; 
śmiech, dźwięk głosu, cała jego istota zdawała się przepojona żółcią. Daria 
Michajłowna 
chętnie przyjmowała Pigasowa: bawiły ją jego koncepty. Istotnie, były dość 
zabawne. Miał 
pasję wyolbrzymiania wszystkiego. Na przykład: jeśli mówiono przy nim o 
jakimkolwiek 
nieszczęściu — czy to opowiadano mu, że wieś spłonęła od pioruna, czy że woda 
zerwała 
tamę młyńską lub że chłop odrąbał sobie rękę siekierą, za każdym razem pytał ze 
skupioną 
zawziętością: „A jak jej na imię?” — to znaczy, jak się nazywa kobieta, która 
była powodem 
katastrofy; był bowiem głęboko przekonany, że przyczyną każdego nieszczęścia 
jest kobieta, 
należy tylko dokładnie zbadać sprawę. Padł kiedyś na kolana przed prawie 
nieznajomą damą, 
która natarczywie zapraszała go, by jadł, i przez łzy, ale z wypisaną na twarzy 
wściekłością 
zaczął ją błagać, żeby się nad nim zlitowała, że niczym wobec niej nie zawinił, 
że nigdy już 
do niej więcej nie przyjedzie. Pewnego razu idący pod górę koń poniósł, zrzucił 
do rowu i 
omal nie zabił jednej z praczek Darii Michajłowny. Pigasow odtąd nie nazywał 
inaczej tego 
konia, jak: „poczciwy, poczciwy konik”, samą zaś górę i rów uważał za niezwykle 
malownicze miejsce. Nie powiodło mu się w życiu — z własnej winy stał się 
maniakiem. Był 
synem ubogich rodziców. Ojciec jego pełnił różne podrzędne funkcje, ledwo umiał 
czytać i 
pisać i nie troszczył się o wychowanie syna: żywił go, ubierał, i tyle. Matka go 
psuła, ale 
wkrótce umarła. Pigasow wychował się sam; sam wstąpił do szkoły powiatowej, 
potem do 
gimnazjum, nauczył się języków: francuskiego, niemieckiego, a nawet łaciny, i po 
skończeniu 
gimnazjum z doskonałym świadectwem pojechał do Dorpatu, gdzie nieustannie 
borykał się z 
biedą, ale doprowadził trzyletnie studia do końca. Zdolności Pigasowa nie 
wybiegały poza 
przeciętność; wyróżniał się cierpliwością i wytrwałością, a zwłaszcza — wielką 
ambicją; 
chciał bywać w dobrym towarzystwie, nie pozostawać w tyle za innymi, na złość 
losowi. 
Uczył się więc przykładniej i na uniwersytet w Dorpacie wstąpił przez ambicję. 
Bieda 
gniewała go i rozwinęła w nim spostrzegawczość i przebiegłość. Miał swoisty 
sposób 
mówienia; od najmłodszych lat wyrobił w sobie osobliwe krasomówstwo przepojone 
żółcią i 
goryczą. Myśli jego nie wznosiły się ponad przeciętny poziom; mówił zaś tak, że 
mógł robić 
wrażenie nie tylko mądrego, ale nawet bardzo mądrego człowieka. Otrzymawszy 
stopień 
kandydata, Pigasow postanowił poświęcić się karierze naukowej: zrozumiał, że na 
żadnym 
innym polu nie mógłby dotrzymać kroku swym kolegom (starał się dobierać takich, 
którzy 
należeli do wyższej sfery, umiał dostosować się do nich, schlebiał im nawet, 
chociaż wciąż na 
nich wymyślał). Ale mówiąc po prostu, nie miał danych na to, by pójść drogą 
naukową. 
Będąc samoukiem, lecz nie z miłości do nauki, Pigasow w istocie umiał za mało. 
Obciął się 
sromotnie przy obronie tezy, podczas gdy mieszkający z nim w jednym pokoju inny 
student, z 
którego stale się wyśmiewał, człowiek bardzo ograniczony, ale odpowiednio i 
solidnie 
przygotowany, odniósł pełny triumf. To niepowodzenie doprowadziło Pigasowa do 
wściekłości; spalił wszystkie książki i zeszyty i wstąpił na służbę państwową. Z 
początku szło 
mu nieźle: urzędnik był z niego co się zowie, niezbyt sprawny, ale za to w 
najwyższym 
stopniu pewny siebie i energiczny; chciał się jednak wybić jak najprędzej — 
zaplątał się, noga 
mu się powinęła i musiał podać się do dymisji. Trzy lata przesiedział u siebie w 
nabytej na 
dogodnych warunkach wiosce i nagle ożenił się z bogatą, niezbyt wykształconą 
obywatelką 
ziemską, którą złowił na wędkę swych ironicznych i nonszalanckich manier. Ale 
usposobienie 
Pigasowa stało się zbyt już przykre i zgryźliwe; ciążyły mu obowiązki rodzinne… 
Żona jego 
po kilku latach wspólnego z nim pożycia wyjechała potajemnie do Moskwy i tam 
sprzedała 
jakiemuś zręcznemu aferzyście swój majątek, w którym Pigasow na krótko przedtem 
wybudował dwór. Do głębi wstrząśnięty tym ostatnim ciosem, Pigasow wytoczył 
żonie 
proces, ale nic nie wygrał… Kończył więc życie samotnie; bywał u sąsiadów, na 
których 
wymyślał za oczy, a nawet i w oczy, a ci przyjmowali go z jakimś wystraszonym 
półuśmiechem, chociaż w istocie się go nie bali — i nigdy nie brał książki do 
ręki. Miał około 
stu dusz; chłopom jego działo się dość dobrze.
— A, Constantin — zaczęła Daria Michajłowna, gdy tylko Pandalewski wszedł do 
salonu 
— czy Alexandrine przyjedzie?
— Aleksandra Pawłowna kazała pani podziękować i będzie to sobie poczytywała za 
niezwykłą przyjemność — odpowiedział Konstanty Diomidycz, uprzejmie kłaniając 
się na 
wszystkie strony i dotykając nienagannie uczesanych włosów tłustą, ale białą 
ręką o 
paznokciach przyciętych w kształcie trójkąta.
— A Wołyncew także przyjedzie?
— Pan Wołyncew również.
— A więc, drogi panie — ciągnęła dalej Daria Michajłowna zwracając się do 
Pigasowa — 
pańskim zdaniem wszystkie panny są nieszczere?
Wargi Pigasowa skrzywiły się, a łokieć drgnął nerwowo.
— Powiedziałem — zaczął spokojnym głosem (w przystępie największej wściekłości 
mówił powoli i wyraźnie) — powiedziałem, że panny w ogóle, o obecnych oczywiście 
mówić 
nie będę…
— Ale to nie przeszkadza panu o nich tak myśleć — przerwała Daria Michajłowna.
— Mówić o nich nie będę — powtórzył Pigasow. — Wszystkie panny w ogóle są w 
najwyższym stopniu nieszczere w wyrażaniu swoich uczuć. Na przykład panna, czy 
się 
przestraszy, czy ucieszy z czegoś, czy zmartwi, z pewnością najpierw wygnie swe 
ciało w 
jakiś taki oto wytworny sposób (i Pigasow karykaturalnie wygiął stan i 
rozcapierzył palce), 
potem dopiero krzyknie: ach! i roześmieje się albo zapłacze. Mnie jednak (tu 
Pigasow 
uśmiechnął się, zadowolony z siebie) udało się wywołać kiedyś prawdziwy, 
niekłamany 
odruch u pewnej wyjątkowo nieszczerej panny.
— A to w jaki sposób? Oczy Pigasowa rozbłysły.
— Uderzyłem ją z tyłu w bok osinową pałką. Panna jak nie wrzaśnie, a ja jej: 
brawo! 
brawo! To był głos natury, to był szczery okrzyk… Niech pani zawsze na 
przyszłość tak 
postępuje!
Wszyscy w pokoju roześmieli się.
— Jakież pan głupstwa mówi! — zawołała Daria Michajłowna. — Nigdy nie uwierzę, 
że 
pan uderzył pannę pałką w bok.
— Jak Boga kocham, pałką, ogromną pałką, podobną do tych, których używają przy 
obronie twierdzy.
— Mais c’est une horreur ce que vous dites l?, monsieur — zapiszczała m–lle 
Boncourt, 
groźnie spoglądając na zanoszące się od śmiechu dzieci.
— Niech mu pani nie wierzy — rzekła Daria Michajłowna — czy pani go nie zna?
Ale oburzona Francuzka długo nie mogła się uspokoić i wciąż coś mruczała pod 
nosem.
— Pani może mi nie wierzyć — ciągnął dalej obojętnym głosem Pigasow — ale ja 
twierdzę, że powiedziałem najszczerszą prawdę. Któż może to wiedzieć lepiej ode 
mnie? 
Widzę z tego, że pani zapewne także mi nie uwierzy, iż nasza sąsiadka, sama 
Helena 
Antonowna Czepuzowa, proszę zauważyć, sama, opowiedziała mi, jak uśmierciła 
swego 
rodzonego siostrzeńca…
— Znów pan coś wymyślił!
— Za pozwoleniem, za pozwoleniem! Niech pani posłucha i osądzi. Zwracam uwagę, 
że 
nie chcę jej obmawiać, nawet ją lubię, o tyle, o ile można lubić kobietę; w 
całym domu nie ma 
ani jednej książki oprócz kalendarza, a czytać nie umie inaczej jak głośno, poci 
się przy tym 
ćwiczeniu i skarży się później, że jej oczy z orbit wyłażą. Słowem, poczciwa 
kobieta i 
pokojówki ma tłuste. Dlaczego miałbym ją obmawiać?
— Ho, ho! — powiedziała Daria Michajłowna — Afrikan Siemionycz wsiadł już na 
swego 
konika, nie zejdzie teraz z niego do wieczora.
— Mój konik… A każda kobieta ma ich aż trzy, z których nigdy nie zsiada, chyba 
we 
śnie…
— Jakież to są te trzy koniki?
— Złe słówka, przymówka i wymówka.
— Wie pan co, mój drogi — zaczęła Daria Michajłowna — pan nie darmo jest taki 
rozgoryczony na kobiety. Musiała któraś z nich pana…
— … skrzywdzić. To chciała pani powiedzieć? — przerwał Pigasow.
Daria Michajłowna zmieszała się trochę: przypomniała sobie nieszczęśliwe 
małżeństwo 
Pigasowa… kiwnęła więc tylko głową.
— Jedna kobieta istotnie mnie skrzywdziła — rzekł Pigasow — chociaż była dobra, 
bardzo dobra…
— Któż to taki?
— Moja matka — odpowiedział Pigasow zniżając głos.
— Matka pana? A czymże mogła pana skrzywdzić?
— Tym, że mnie urodziła…
Daria Michajłowna zmarszczyła brwi.
— Zdaje mi się — rzekła po chwili — że rozmowa nasza przyjmuje niewesoły obrót… 
Constantin, niech pan zagra nam nową etiudę Thalberga… Może dźwięki muzyki 
ułagodzą 
Afrikana Siemionycza. Wszak Orfeusz poskramiał dzikie zwierzęta.
Konstanty Diomidycz siadł do fortepianu i odegrał etiudę całkiem poprawnie. 
Natalia 
Aleksiejewna słuchała z początku uważnie, ale potem wzięła znów robotę do ręki:
— Merci, c’est charmant — powiedziała Daria Michajłowna — lubię Thalberga. Il 
est si 
distingué. Nad czym się pan tak zamyślił?
— Myślałem — zaczął powoli Pigasow — że są trzy kategorie egoistów: egoiści, 
którzy 
sami żyją i dają żyć innym; egoiści, którzy sami żyją i nie dają żyć innym; 
wreszcie egoiści, 
którzy sami nie żyją i innym żyć nie dają… Kobiety po większej części należą do 
tej trzeciej 
kategorii.
— Jak to uprzejmie. Jedno tylko mnie dziwi: pańska pewność siebie w sądach Jakby 
pan 
nigdy się nie mógł omylić.
— Któż to powiedział? I ja się mylę; mężczyzna także może się mylić. Ale czy 
pani wie, 
jaka jest różnica między pomyłką jednego z nas a pomyłką kobiety? Nie wie pani? 
A więc 
mężczyzna na przykład może powiedzieć, że dwa razy dwa jest nie cztery, ale pięć 
albo trzy i 
pół, a kobieta powie, że dwa razy dwa to — świeczka stearynowa.
— Zdaje się, że to już od pana słyszałam… Ale pozwoli pan, że zapytam, jaki 
związek 
miała myśl pana o trzech kategoriach egoistów z muzyką, którąśmy przed chwilą 
słyszeli?
— Żadnego, zresztą nie słuchałem muzyki.
— No, „a jegomość widzę niepoprawny, że i mówić nie warto” — odparła Daria 
Michajłowna przekręcając trochę wiersz Gribojedowa. — Cóż pan lubi zatem, jeśli 
się panu 
muzyka nie podoba? Może literaturę?
— Lubię literaturę, byle nie dzisiejszą.
— Dlaczego?
— A dlatego. Przejeżdżałem niedawno z jakimś panem promem przez Okę. Prom 
przybił 
do stromego brzegu; trzeba było powozy wyciągać rękami. Powóz tego pana był 
strasznie 
ciężki. Przez cały czas, kiedy przewoźnicy natężali się, żeby go wyciągnąć na 
brzeg, ów 
jegomość tak stękał stojąc na promie, że litość brała… Proszę, pomyślałem sobie, 
nowe 
zastosowanie systemu podziału pracy. Tak samo literatura dzisiejsza: inni 
ciągną, robią 
robotę, a ona stęka.
Daria Michajłowna uśmiechnęła się.
— I to się nazywa wierne odtworzenie życia współczesnego — mówił dalej 
niezmordowany Pigasow — głębokie zrozumienie zagadnień społecznych i coś tam 
jeszcze… 
Ach, te szumne frazesy!
— A właśnie kobiety, na które pan tak napada — one przynajmniej nie używają 
szumnych 
frazesów.
Pigasow wzruszył ramionami.
— Nie używają, bo nie potrafią.
Daria Michajłowna zaczerwieniła się lekko. — Zaczyna pan mówić impertynencje! — 
rzekła z wymuszonym uśmiechem.
W pokoju zrobiło się cicho.
— A gdzie jest Zołotonosza? — zapytał nagle Basistowa jeden z chłopców.
— W guberni połtawskiej, kochaneczku — podchwycił Pigasow — w samej Chochlandii. 
(Ucieszył się ze sposobności, by zmienić temat rozmowy). Mówiliśmy właśnie o 
literaturze 
— ciągnął dalej — otóż gdybym miał za dużo pieniędzy, zrobiłbym się od razu 
poetą 
małorosyjskim.
— A to co znowu? Piękny mi poeta — odparła Daria Michajłowna — czy pan zna język 
małorosyjski?
— Ani trochę, ale to niepotrzebne.
— Jak to niepotrzebne?
— A tak, niepotrzebne, wystarczy wziąć kartkę papieru i napisać u góry: Duma, 
potem 
zacząć: „Hej, ty dolo, moja dolo!” albo „Siedzi Kozaczyna Nalewajko na 
kurhanie!”, albo 
„Popid horoju, popid zełenoju, hraje, hraje, woropaje, hop, hop!”, lub jeszcze 
coś w tym 
rodzaju. I sprawa załatwiona. Tylko drukować i wydawać. Małorus przeczyta, oprze 
głowę na 
ręku i na pewno zapłacze — taką już ma czułą duszę!
— Na miłość boską! — zawołał Basistow. — Co też pan mówi najlepszego? To do 
niczego niepodobne. Mieszkałem w Małorosji, lubię ją, znam jej język… „Hraje, 
hraje, 
woropaje” — to zupełna bzdura.
— Możliwe, ale chochoł jednak zapłacze. Pan powiedział: język … a czy istnieje 
język 
małorosyjski? Poprosiłem raz pewnego chochła, żeby przetłumaczył następujące 
zdanie, 
pierwsze lepsze, jakie mi przyszło na myśl: „Gramatyka to sztuka poprawnego 
czytania i 
pisania”. Czy wie pan, jak on to przetłumaczył? „Hramatyka je wyskustwo prawylno 
czytaty 
y pysaty…” Co? To jest język, pańskim zdaniem? Samodzielny język? Prędzej dałbym 
najlepszego przyjaciela utłuc w moździerzu, niżbym się z tym zgodził…
Basistow chciał mu replikować.
— Niech pan da spokój — przerwała Daria Michajłowna — przecież pan wie, że 
oprócz 
paradoksów nic pan od niego nie usłyszy.
Pigasow uśmiechnął się złośliwie. Wszedł lokaj i zaanonsował Aleksandrę Pawłownę 
z 
bratem.
Daria Michajłowna wstała na powitanie gości.
— Dzień dobry, Alexandrine — zaczęła zbliżając się do niej. — Jak to mądrze, żeś 
przyjechała… Dzień dobry, Sergiuszu Pawłyczu.
Wołyncew uścisnął dłoń Darii Michajłowny i podszedł do Natalii Aleksiejewny.
— A ten nowy pani znajomy, baron, przyjedzie dziś? — zapytał Pigasow.
— Owszem, przyjedzie.
— Mówią o nim, że to wielki filozof, wciąż Heglem sypie.
Daria Michajłowna nic nie odpowiedziała, posadziła Aleksandrę Pawłownę na sofie 
i sama 
usiadła przy niej.
— Filozofia — mówił dalej Pigasow — to wyższy punkt widzenia. Ścierpieć nie mogę 
tych wyższych punktów widzenia. I co można zobaczyć patrząc z góry? Przecież jak 
zechcemy kupić konia, to nie będziemy go oglądać z wieży strażackiej.
— Baron chciał, zdaje się, przywieźć pani jakiś artykuł? — zapytała Aleksandra 
Pawłowna.
— Tak, artykuł — odpowiedziała z przesadną niedbałością Daria Michajłowna — o 
stosunku handlu do przemysłu w Rosji… Ale proszę się nie bać, nie będziemy go tu 
czytali… 
nie po to państwa zaprosiłam. Le baron est aussi aimable que savant. A jak 
dobrze mówi po 
rosyjsku. C`est un vrai torrent… il vous entraine
— Tak dobrze mówi po rosyjsku, że zasłużył sobie na francuską pochwałę — mruknął 
Pigasow.
— Niech pan gderze, niech pan sobie gderze… To bardzo licuje z pańską 
nastroszoną 
fryzurą… Ale dlaczego nie ma go jeszcze? Wiecie co, messieurs et mesdames — 
dodała 
Daria Michajłowna rozejrzawszy się dokoła — chodźmy do ogrodu… mamy jeszcze 
prawie 
godzinę do obiadu, a pogoda wspaniała.
Całe towarzystwo wstało i przeszło do ogrodu.
Ogród Darii Michajłowny ciągnął się aż do rzeki. Było tam dużo starych alei 
lipowych, 
pachnących, ciemnozłocistych, szmaragdowo przeświecających u wylotów, i mnóstwo 
altanek z akacji i bzów.
Wołyncew z Natalią i m–lle Boncourt zapuścili się w sam gąszcz ogrodu. Wołyncew 
szedł 
obok Natalii i milczał. M–lle Boncourt szła nieco za nimi.
— Co pani robiła dzisiaj? — zapytał wreszcie Wołyncew szarpiąc końce swych 
pięknych 
ciemnoblond wąsów.
Rysy twarzy miał podobne do siostry, ale mniej w nich było wesołości i życia, 
oczy zaś, 
piękne i łagodne, patrzyły jakoś smutno.
— Nic właściwie — odpowiedziała Natalia — słuchałam, jak Pigasow wymyśla, 
wyszywałam na kanwie, czytałam.
— A co pani czytała?
— Czytałam… historię wojen krzyżowych — odpowiedziała Natalia z lekkim wahaniem.
Wołyncew popatrzył na nią.
— O — rzekł wreszcie — to musi być interesujące. Zerwał gałązkę i zaczął kręcić 
nią 
młynka w powietrzu.
Przeszli jeszcze ze dwadzieścia kroków.
— Kto to jest ten baron, którego mama pani poznała? — zapytał znów Wołyncew.
— Kamerjunkier, bawi tu przejazdem; maman bardzo go chwali.
— Mama pani jest skłonna do zachwytów.
— To dowodzi, że jest jeszcze bardzo młoda duchem
— odparła Natalia.
— Tak. Niedługo odeślę pani konia. Jest już prawie ujeżdżony. Chciałbym, żeby z 
miejsca 
ruszał galopem, i doprowadzę do tego.
— Merci. Jednakże to mnie zawstydza. Pan go sam ujeżdża… a to podobno takie 
trudne…
— Żeby sprawić pani choćby najmniejszą przyjemność, Natalio Aleksiejewno, gotów 
byłbym… nie tylko taką drobnostkę…
Wołyncew zaciął się.
Natalia spojrzała na niego przyjaźnie i jeszcze raz powiedziała: — Merci.
— Pani wie — ciągnął dalej Sergiusz Pawłycz po długim milczeniu — że nie ma 
takiej 
rzeczy… Ale po co ja to mówię, przecież pani wszystko wie.
W tej chwili w domu rozległ się dzwon.
— Ah, la cloche du diner — zawołała m–lle Boncourt — rentrons
„Quel dommage — myślała w duchu stara Francuzka wchodząc na stopnie tarasu za 
Wołyncewem i Natalią — quel dommage, que ce charmant garçon ait si peu de 
ressources 
dans la conversation… co mniej więcej można by tak przetłumaczyć: „dobry z 
ciebie 
chłopiec, ale niedołęga”.
Baron nie przyjechał na obiad. Czekano na niego blisko pół godziny. Przy stole 
rozmowa 
się nie kleiła. Sergiusz Pawłycz spoglądał tylko na Natalię, przy której 
siedział, i gorliwie 
dolewał jej wody do szklanki. Pandalewski na próżno starał się zabawić swą 
sąsiadkę, 
Aleksandrę Pawłownę: rozpływał się wprost w duserach, a ona omal nie ziewała. 
Basistow 
kręcił gałki z chleba i nie myślał o niczym; nawet Pigasow milczał, gdy zaś 
Daria 
Michajłowna zwróciła mu uwagę, że bardzo jest dziś nieuprzejmy, odpowiedział 
ponuro:
— A czy ja kiedy bywam uprzejmy? To nie moja specjalność… — I uśmiechając się 
gorzko, dodał: — Trochę cierpliwości. Ja jestem tylko kwas, du pospolity 
rosyjski kwas, ale 
ten pani kamerjunkier…
— Brawo! — zawołała Daria Michajłowna. — Pigasow jest zazdrosny, już z góry jest 
zazdrosny!
Ale Pigasow nic nie odpowiedział, tylko popatrzył spode łba.
Wybiła siódma i wszyscy znów zebrali się w salonie:
— Widać już nie przyjedzie — rzekła Daria Michajłowna.
W tej samej chwili rozległ się turkot, na dziedziniec wjechał niewielki 
tarantas, a po chwili 
do salonu wszedł lokaj i podał Darii Michajłownie list na srebrnej tacy. 
Przeczytała go do 
końca i zwracając się do lokaja zapytała:
— A gdzie jest ów pan, który ten list przywiózł?
— Siedzi w powozie. Czy jaśnie pani każe przyjąć?
— Proś. Lokaj wyszedł.
— Proszę sobie wyobrazić, jaka przykrość — mówiła Daria Michajłowna — baron 
otrzymał wezwanie, musi natychmiast wracać do Petersburga. Przysłał mi swój 
artykuł przez 
niejakiego pana Rudina, swego przyjaciela. Baron chciał mi go przedstawić, 
bardzo go 
chwalił. Ale jaka szkoda, miałam nadzieję, że baron dłużej tu pozostanie…
— Dymitr Nikołajewicz Rudin — zaanonsował lokaj.
ROZDZIAŁ III
Wszedł człowiek lat około trzydziestu pięciu, wysoki, trochę przygarbiony, 
kędzierzawy, 
śniady. Rysy twarzy miał nieregularne, ale wyraziste i świadczące o rozumie, nos 
prosty i 
szeroki oraz ładnie zarysowane usta; ciemnobłękitne oczy lśniły wilgotnym 
blaskiem. Miał na 
sobie ubranie nienowe i ciasne, jakby z niego wyrósł.
Szybko podszedł do Darii Michajłowny i składając uprzejmy ukłon powiedział, że 
od 
dawna pragnął dostąpić zaszczytu, by zostać jej przedstawionym, i że jego 
przyjaciel, baron, 
bardzo żałował, iż nie mógł pożegnać się osobiście.
Wysoki głos Rudina nie licował z jego wzrostem i szerokimi ramionami.
— Proszę, niech pan siada… bardzo się cieszę — odpowiedziała Daria Michajłowna i 
po 
zapoznaniu go z resztą towarzystwa zapytała, czy pochodzi z tych stron, czy jest 
tu tylko 
przejazdem.
— Majątek mój leży w guberni — odpowiedział Rudin trzymając kapelusz na 
kolanach. — 
Jestem od niedawna w tych stronach. Przyjechałem w interesach i zamieszkałem 
tymczasem 
w tutejszym mieście powiatowym.
— U kogo?
— U doktora. To mój dawny kolega z uniwersytetu.
— Ach tak, u doktora… Chwalą go… Mówią, że jest bardzo biegły w swojej sztuce. A 
barona zna pan od dawna?
— Spotkałem go tej zimy w Moskwie i spędziłem teraz u niego około tygodnia.
— Baron to bardzo mądry człowiek.
— Tak, istotnie.
Daria Michajłowna powąchała rożek chusteczki pachnącej wodą kolońską.
— Czy jest pan na służbie państwowej?
— Kto, proszę pani, ja?
— Tak.
— Nie… Jestem dymisjonowany.
Zapanowało krótkie milczenie, po czym znów zaczęła się ogólna rozmowa.
— Pozwoli pan, że zapytam — zaczął Pigasow zwracając się do Rudina. — Czy zna 
pan 
treść artykułu, który przysłał pan baron?
— Znam.
— Artykuł ten traktuje o stosunku handlu… czy też raczej przemysłu do handlu w 
naszym 
kraju… Tak, zdaje się, była pani łaskawa powiedzieć, Dario Michajłowno?
— Tak, właśnie… — odpowiedziała Daria Michajłowna przykładając rękę do czoła.
— Ja, oczywiście, jestem złym sędzią w tych sprawach — ciągnął dalej Pigasow — 
ale 
muszę się przyznać, że sam tytuł artykułu wydaje mi się nadzwyczaj… jak by to 
delikatnie 
powiedzieć?… nadzwyczaj niezrozumiały i zawiły.
— Dlaczego się panu tak wydaje?
Pigasow uśmiechnął się i spojrzał przelotnie na Darię Michajłownę.
— A dla pana to jasne? — zapytał, ponownie zwracając ku Rudinowi swą lisią 
twarzyczkę.
— Dla mnie? Jasne.
— Hm… Oczywiście pan wie lepiej.
— Panią boli głowa? — zapytała Aleksandra Pawłowna Darię Michajłownę.
— Nie. Ja tylko tak. C`est nerveux.
— Pozwoli pan, że zapytam — zaczął znów Pigasow nosowym głosikiem — pański 
znajomy, baron Muffel… tak się nazywa, prawda?
— Tak jest.
— Czy pan baron Muffel zajmuje się specjalnie ekonomią polityczną, czy tylko, ot 
tak, 
poświęca tej interesującej nauce godziny wolne od światowych przyjemności i 
zajęć 
służbowych?
Rudin spojrzał badawczo na Pigasowa.
— Baron jest dyletantem w tych sprawach — odpowiedział czerwieniąc się lekko — 
ale w 
jego artykule jest wiele myśli słusznych i ciekawych.
— Nie mogę z panem dyskutować nie znając artykułu… Ale śmiem zapytać, czy praca 
pańskiego przyjaciela, barona Muffela, zawiera więcej ogólnych rozważań niż 
faktów?
— Są tam fakty i rozważania oparte na faktach.
— Tak, tak. Powiem panu, że moim zdaniem… a mogę jednak przy sposobności wtrącić 
swoje słowo: trzy lata spędziłem w Dorpacie… że te wszystkie tak zwane ogólne 
rozważania, 
hipotezy, systemy… pan daruje, jestem prowincjuszem i rąbię prawdę prosto z 
mostu… są nic 
nie warte. To tylko mędrkowanie, zawracanie ludziom głowy. Podawajcie fakty, 
panowie, to 
wystarczy.
— Słusznie! — odparł Rudin. — Ale znaczenie faktów też chyba należy podawać?
— Ogólne rozważania! — ciągnął dalej Pigasow — nie cierpię tych ogólnych 
rozważań, 
sprawozdań, wniosków. Wszystko to oparte na tak zwanych przekonaniach; każdy 
opowiada 
o swoich przekonaniach i jeszcze żąda, by je szanowano, obnosi się z nimi… Ech!
I Pigasow potrząsnął pięścią w powietrzu. Pandalewski roześmiał się:
— Doskonale — rzekł Rudin — więc, pańskim zdaniem, nie ma przekonań?
— Nie, i nawet nie istnieją.
— I to jest pańskie przekonanie?
— Tak.
— Więc jak pan może mówić, że pan ich nie ma? Już ma pan jedno na początek.
Wszyscy w pokoju uśmiechnęli się i wymienili spojrzenia.
— Za pozwoleniem, za pozwoleniem, jednakże… — zaczął Pigasow.
Ale Daria Michajłowna klasnęła w dłonie i zawołała:
— Brawo, brawo, pobity Pigasow, pobity! — i delikatnie wyjęła kapelusz z rąk 
Rudina.
— Proszę się jeszcze nie cieszyć, łaskawa pani, będzie czas na to — odparł 
Pigasow ze 
złością. — Nie wystarczy powiedzieć dowcipu z miną pełną wyższości, trzeba 
dowieść, 
obalić… Odbiegliśmy od tematu dyskusji.
— Za pozwoleniem — spokojnie przerwał Rudin — sprawa jest prosta. Nie wierzy pan 
w 
pożytek rozważań ogólnych, w przekonania…
— Nie wierzę, nie wierzę, w nic nie wierzę.
— Doskonale. Jest pan sceptykiem.
— Nie widzę potrzeby używania takich uczonych słów. Zresztą…
— Niech pan nie przerywa — wtrąciła Daria Michajłowna.
„Zyg, zyg, zyg!” — powiedział do siebie w tej chwili Pandalewski i wyszczerzył 
zęby w 
uśmiechu.
— To słowo wyraża moją myśl — ciągnął dalej Rudin. — Pan je rozumie, dlaczego 
więc 
miałbym go nie używać? Pan w nic nie wierzy… A dlaczego wierzy pan w fakty?
— Jak to dlaczego? Dobre sobie! Fakty są rzeczą znaną, każdy wie, co to są 
fakty… Sądzę 
o nich na podstawie doświadczenia, na podstawie świadectwa zmysłów.
— A czyż zmysły nie mogą pana oszukać? Wrażenie mówi panu, że słońce obraca się 
dokoła ziemi… a może pan nie zgadza się z Kopernikiem? Jemu także pan nie 
wierzy?
Uśmiech przemknął po twarzach obecnych i wszystkie oczy zwróciły się na Rudina. 
„Niegłupi z niego człowiek” — pomyślał każdy.
— Pan wciąż raczy sobie żartować — odrzekł Pigasow. — Oczywiście, to bardzo 
oryginalne, ale nie należy do rzeczy.
— W tym, co dotychczas powiedziałem — odparł Rudin — było niestety zbyt mało 
myśli 
oryginalnych. Wszystko to jest od dawna znane i tysiąc razy o tym mówiono. Nie o 
to jednak 
chodzi…
— A więc o co? — zapytał Pigasow dość zuchwale. W dyskusji z początku kpił sobie 
z 
przeciwnika, potem stawał się gburowaty, a wreszcie obrażał się i milkł.
— O to — mówił Rudin — że nie mogę, przyznam się, bez uczucia szczególnego żalu 
słuchać, jak mądrzy ludzie napadają przy mnie na…
— Systemy? — przerwał Pigasow.
— Powiedzmy, choćby na systemy. Dlaczego tak pana przeraża to słowo? Każdy 
oparty 
jest na poznaniu podstawowych praw, pierwiastków życia…
— Ale przecież poznać ich ani odkryć nie można!
— Za pozwoleniem. Oczywiście, nie są one dostępne dla każdego, przy tym mylić 
się jest 
rzeczą ludzką. Jednak, zgodzi się pan ze mną prawdopodobnie, że na przykład 
Newton odkrył 
przynajmniej niektóre z tych zasadniczych praw. Powiedzmy, że był to geniusz, 
ale odkrycia 
ludzi genialnych tym są wielkie, że stają się dorobkiem wszystkich. Dążenie do 
poszukiwania 
ogólnych przyczyn w poszczególnych zjawiskach jest jedną z podstawowych cech 
umysłu 
ludzkiego i całe nasze wykształcenie…
— A więc tędy droga… — przerwał Pigasow przeciągając słowa.
— Ze mnie człowiek praktyczny i w te wszystkie metafizyczne subtelności nie 
wdaję się i 
wdawać się nie chcę.
— Doskonale. To tylko od pana zależy. Ale proszę przyznać, że samo pragnienie, 
aby być 
wyłącznie człowiekiem praktycznym, jest już swego rodzaju systemem, teorią…
— Powiedział pan: wykształcenie! — podchwycił Pigasow. — Tym się panu zachciało 
imponować! Bardzo potrzebne to zachwalane wykształcenie! Złamanego szeląga nie 
dam za 
to pańskie wykształcenie!
— Jak pan jednak nie umie dyskutować, mój drogi — zwróciła mu uwagę Daria 
Michajłowna, w duchu bardzo zadowolona ze spokoju i wyszukanej uprzejmości swego 
nowego znajomego. „C`est un homme comme il faut — pomyślała z życzliwą uwagą 
patrząc 
na twarz Rudina. — Trzeba go będzie oswoić”. Te ostatnie słowa powiedziała w 
myśli po 
rosyjsku.
— Nie będę stawał w obronie wykształcenia — ciągnął dalej Rudin po krótkim 
milczeniu 
— niepotrzebna mu moja obrona. Pan nie lubi wykształcenia… Każdy ma swój gust. 
Przy 
tym zaprowadziłoby to nas zbyt daleko. Niech pan pozwoli sobie tylko przypomnieć 
stare 
przysłowie: „Gniewasz się, Jowiszu, a więc jesteś winien!” Chciałem powiedzieć, 
że 
wszystkie te napaści na systemy, na rozważania ogólne itd. są dlatego tak 
niezwykle smutne, 
że wraz z tymi systemami ludzie odrzucają w ogóle wiedzę, naukę i wiarę w nią, a 
więc i 
wiarę w siebie samych, w swoje siły. A ludziom potrzebna jest ta wiara: nie 
wolno żyć tylko 
wrażeniami, grzech bać się myśli i nie dowierzać jej. Sceptycyzm cechowała 
zawsze 
bezpłodność i bezsilność…
— To wszystko słowa! — mruknął Pigasow.
— Możliwe. Ale pozwolę sobie zwrócić uwagę, że mówiąc „to wszystko słowa”, 
często 
staramy się uniknąć konieczności powiedzenia czegoś bardziej istotnego od samych 
tylko 
słów.
— Co takiego? — zapytał Pigasow i zmrużył oczy.
— Pan dobrze zrozumiał, co chciałem powiedzieć — odpowiedział z mimowolnym, ale 
natychmiast opanowanym zniecierpliwieniem Rudin. — Powtarzam, jeśli człowiek nie 
ma 
trwałych zasad, w które wierzy, nie ma gruntu, na którym mocno stoi, jakże może 
zdawać 
sobie sprawę z potrzeb, z wartości, z przyszłości swego narodu? Jak może 
wiedzieć, co sam 
powinien robić, jeżeli…
— Składam broń i ustępuję! — rzekł ostro Pigasow, ukłonił się i odszedł na bok 
nie 
patrząc na nikogo.
Rudin spojrzał na niego, uśmiechnął się z lekka i zamilkł.
— Aha! Wycofał się, uciekł! — zawołała Daria Michajłowna. — Niech pan się nie 
przejmuje, Dymitrze… przepraszam — dodała z uprzejmym uśmiechem — jak imię ojca 
pana?
— Mikołaj.
— Niech pan się nie przejmuje, Dymitrze Nikołaiczu! On nikogo z nas nie oszuka. 
Udaje, 
że nie chce dłużej dyskutować… bo czuje, że nie może dyskutować z panem. A pan 
niech 
lepiej siądzie tu przy nas bliżej, pogawędzimy sobie.
Rudin przysunął fotel.
— Jak to się stało, żeśmy się dotychczas nie poznali? — mówiła Daria 
Michajłowna. — 
Bardzo mnie to dziwi… Czytał pan tę książkę? C`est de Tocqueville, vous savez.
I Daria Michajłowna podała Rudinowi francuską broszurę.
Rudin wziął do ręki cienką książeczkę, przewrócił kilka kartek i kładąc ją znów 
na stole 
odpowiedział, że tej właśnie pracy pana Tocqueville’a nie czytał, ale często 
myślał o 
poruszanym w niej zagadnieniu. Wywiązała się rozmowa. Rudin z początku jakby się 
wahał, 
nie decydował się powiedzieć tego, co myśli, nie znajdował właściwych słów, ale 
w końcu 
zapalił się i zaczął mówić. Przez cały kwadrans tylko jego głos rozlegał się w 
pokoju. 
Wszyscy skupili się dokoła niego.
Tylko Pigasow trzymał się z daleka, w kącie przy kominku. Rudin mówił rozumnie, 
gorąco, roztropnie; wykazał rozległą wiedzę, znaczne oczytanie. Nikt nie 
przypuszczał, że 
okaże się tak zajmujący… Był tak skromnie ubrany, tak mało się o nim słyszało. 
Wszystkim 
wydawało się rzeczą niezrozumiałą, skąd mogła nagle zjawić się na wsi taka tęga 
głowa. Tym 
bardziej zadziwił, a nawet, można rzec, oczarował wszystkich, zaczynając od 
Darii 
Michajłowny… Była dumna ze swego odkrycia i już naprzód myślała o tym, jak to 
wprowadzi Rudina w świat. Pierwsze jej wrażenia były pod wielu względami, mimo 
jej 
wieku, podobne do wrażeń dziecka. Aleksandra Pawłowna, prawdę mówiąc, mało 
rozumiała 
z tego, co mówił Rudin, ale była bardzo zdziwiona i ucieszona; brat jej dziwił 
się również; 
Pandalewski śledził Darię Michajłownę i był zazdrosny; Pigasow myślał: „Dam 
pięćset rubli i 
jeszcze lepszego słowika zdobędę!…” Ale największe wrażenie wywarł Rudin na 
Basistowie 
i Natalii. Basistowowi niemal dech zaparło; siedział z otwartymi ustami i 
wytrzeszczonymi 
oczami i słuchał, słuchał, jak jeszcze od urodzenia nie słuchał nikogo; twarz 
Natalii pokrył 
mocny rumieniec, a oczy jej nieruchomo utkwione w Rudinie to ciemniały to znów 
lśniły…
— Jakie on ma wspaniałe oczy! — szepnął do niej Wołyncew.
— Tak, bardzo piękne.
— Szkoda tylko, że ręce ma wielkie i czerwone. Natalia nic nie odpowiedziała.
Podano herbatę. Rozmowa stała się bardziej ogólna; ale już po tym, że wszyscy 
nagle 
milkli, gdy tylko Rudin otwierał usta, można było poznać, jak silne wywarł 
wrażenie. Darię 
Michajłownę ni z tego, ni z owego wzięła ochota podrażnić Pigasowa. Podeszła do 
niego i 
powiedziała półgłosem: — Dlaczego pan milczy i tylko uśmiecha się zjadliwie? 
Niech pan 
spróbuje znów się z nim zmierzyć! — i nie czekając odpowiedzi skinęła ręką na 
Rudina.
— Pan jeszcze jednej rzeczy o nim nie wie — rzekła wskazując Pigasowa — to 
straszny 
wróg kobiet, wciąż na nie napada; proszę, niech go pan nawróci na drogę prawdy.
Rudin popatrzył na Pigasowa… mimo woli z góry; był wyższy od niego o dwie głowy. 
Pigasow omal nie skręcił się ze złości, a jego pożółkła twarz zbladła.
— Daria Michajłowna myli się — zaczął niepewnym głosem — ja napadam nie tylko na 
kobiety: nie jestem też zbyt wielkim przyjacielem całego rodzaju ludzkiego.
— A co sprawiło, że pan nabrał tak złego o nim pojęcia? — zapytał Rudin.
Pigasow spojrzał mu prosto w oczy.
— Prawdopodobnie studia nad własnym sercem, w którym co dzień znajduję coraz 
więcej 
brudu. Sądzę innych według siebie. Może to i niesłuszne, może jestem znacznie 
gorszy od 
innych, ale cóż na to poradzę? Przyzwyczajenie.
— Rozumiem pana i współczuję mu — odparł Rudin. — Czy jest szlachetna dusza, 
która 
by nie doświadczyła chęci upokorzenia siebie? Ale nie trzeba pozostawać w tej 
sytuacji bez 
wyjścia.
— Dziękuję uniżenie, że pan wydał mojej duszy świadectwo szlachetności — odciął 
się 
Pigasow — a sytuacja moja jest do tego stopnia znośna, że nawet gdyby z niej 
było wyjście, 
to niech tam, ja go szukać nie będę.
— Ale to znaczy, przepraszam za te słowa, że pan wyżej stawia zadowolenie swej 
ambicji 
niż chęć życia w prawdzie.
— Oczywiście! — zawołał Pigasow — ambicja, to rozumiem, i pan również to 
rozumie; 
mam nadzieję, że każdy to rozumie; a prawda — co to jest prawda? Gdzież ona 
jest, ta 
prawda?
— Pan się powtarza, uprzedzam — wtrąciła Daria Michajłowna.
Pigasow wzruszył ramionami.
— A cóż to szkodzi? Pytam się: gdzie jest prawda? Nawet filozofowie nie wiedzą, 
co to 
takiego. Kant mówi: to właśnie to, a Hegel odpowiada: nie, kłamiesz, właśnie że 
tamto.
— A czy pan wie, co Hegel powiedział o prawdzie? — zapytał Rudin nie podnosząc 
głosu.
— Powtarzam — ciągnął dalej rozgorączkowany Pigasow — nie mogę zrozumieć, co to 
jest prawda. Według mnie wcale jej nie ma na świecie, to znaczy jest słowo, ale 
jej samej nie 
ma.
— Fi! fi! — zawołała Daria Michajłowna — jak panu nie wstyd tak mówić, stary 
grzeszniku! Nie ma prawdy? Więc po co w takim razie żyć na świecie?
— Już ja myślę, Dario Michajłowno — odciął się Pigasow ze złością — że pani w 
każdym 
razie łatwiej byłoby żyć bez prawdy niż bez swego kucharza Stiepana, który jest 
takim 
mistrzem w przyrządzaniu bulionów! I na cóż pani prawda, proszę powiedzieć, na 
Boga? 
Przecież nie można z niej uszyć czepeczka!
— Żart nie jest odpowiedzią — rzekła Daria Michajłowna — zwłaszcza gdy zakrawa 
na 
oszczerstwo.
— Nie wiem, jak tam prawda istotna, ale zwykła prawda widocznie w oczy kole — 
zamruczał Pigasow i odszedł urażony.
A Rudin zaczął mówić o ambicji i mówił bardzo rozsądnie. Dowodził, że człowiek 
bez 
ambicji jest niczym, że ambicja to dźwignia Archimedesa, którą można ziemię z 
posad 
ruszyć, ale że równocześnie ten tylko zasługuje na miano człowieka, kto potrafi 
opanować 
swą ambicję, tak jak jeździec konia, kto swą istotę składa w ofierze dla 
ogólnego dobra…
— Egoizm — zakończył — to samobójstwo. Egoista schnie jak samotne, bezpłodne 
drzewo, ale ambicja jako dążenie do doskonałości — to źródło wszystkiego, co 
wielkie… 
Tak! Człowiek musi przełamać uparty egoizm swej istoty, by dać jej prawo do 
wypowiedzenia się!
— Czy może mi pan pożyczyć ołóweczka? — zwrócił się Pigasow do Basistowa.
Basistow nie od razu zrozumiał, o co go prosi Pigasow.
— Na co panu ołówek? — zapytał wreszcie.
— Chcę zapisać to ostatnie zdanie pana Rudina. Jeśli się nie zapisze, można 
jeszcze, nie 
daj Boże, zapomnieć. A przyzna pan, że takie zdanie to tyle, co wielki szlem w 
jerałaszu.
— Są rzeczy, z których śmiać się i drwić jest grzechem! — odparł z oburzeniem 
Basistow 
i odwrócił się od Pigasowa.
Tymczasem Rudin podszedł do Natalii. Wstała ze swego miejsca; twarz jej wyrażała 
zmieszanie.
Wołyncew, który siedział przy niej, wstał również.
— Widzę fortepian — zaczął Rudin łagodnie i uprzejmie jak podróżujący książę — 
czy to 
pani na nim grywa?
— Owszem, grywam — odpowiedziała Natalia — ale nie bardzo dobrze. Za to 
Konstanty 
Diomidycz gra znacznie lepiej ode mnie.
Pandalewski wysunął głowę i wyszczerzył zęby.
— Niesłusznie pani tak mówi, Natalio Aleksiejewno, pani nie gra ani trochę 
gorzej ode 
mnie.
— Czy zna pan pieśń Schuberta Erlkönig? — zapytał Rudin.
— Zna, zna! — podchwyciła Daria Michajłowna. — Niech pan siada do fortepianu, 
Constantin… A pan lubi muzykę, Dymitrze Nikołaiczu?
Rudin skłonił tylko z lekka głowę i przygładził ręką włosy, jakby przygotowując 
się do 
słuchania… Pandalewski zaczął grać.
Natalia stała przy fortepianie na wprost Rudina. Od pierwszego tonu twarz jego 
nabrała 
przepięknego wyrazu. Jego ciemnobłękitne oczy błądziły powoli, zatrzymując się 
od czasu do 
czasu na postaci Natalii. Pandalewski zakończył pieśń.
Rudin nie powiedział ani słowa i podszedł do otwartego okna. Pachnąca mgła 
leżała nad 
ogrodem jak miękka zasłona; pobliskie drzewa tchnęły senną świeżością. Łagodnym 
blaskiem 
świeciły gwiazdy. Letnia noc była pełna czaru, upajała. Rudin patrzył przez 
chwilę w 
mroczny ogród — i odwrócił się.
— Ta muzyka i ta noc — rzekł wreszcie — przypomniały mi moje studenckie lata w 
Niemczech, nasze zebrania i nasze serenady…
— To pan był w Niemczech? — zapytała Daria Michajłowna.
— Spędziłem rok w Heidelbergu i prawie rok w Berlinie.
— I ubierał się pan jak student? Podobno oni tam ubierają się jakoś szczególnie.
— W Heidelbergu nosiłem długie buty z ostrogami, szamerowaną węgierkę, a włosy 
zapuściłem aż do ramion… W Berlinie studenci ubierają się tak samo jak wszyscy 
ludzie.
— Niech pan nam opowie coś o swym studenckim życiu — odezwała się Aleksandra 
Pawłowna.
Rudin zaczął opowiadać. Opowiadał niezbyt zajmująco. Jego opisy były bezbarwne. 
Nie 
umiał bawić towarzystwa. Zresztą od opowiadań o swoich przygodach za granicą 
wkrótce 
przeszedł do ogólnych rozważań o znaczeniu oświaty i nauki, o uniwersytetach i 
życiu 
uniwersyteckim w ogóle. Szerokimi i śmiałymi pociągnięciami naszkicował olbrzymi 
obraz. 
Wszyscy słuchali go z głęboką uwagą. Mówił po mistrzowsku, porywająco, nie 
całkiem 
jasno, ale właśnie ta niejasność nadawała jego słowom niezwykłe piękno.
Nadmiar myśli nie pozwalał Rudinowi wypowiadać się dokładnie i ściśle. Jeden 
obraz 
przesłaniał drugi, porównanie za porównaniem, to nieoczekiwanie śmiałe, to 
zdumiewająco 
trafne, następowały po sobie. Nie było to kunsztowne przemówienie zadowolonego z 
siebie, 
doświadczonego mówcy — jego rwąca improwizacja rodziła się z prawdziwego 
natchnienia. 
Nie szukał słów: one same posłusznie i łatwo cisnęły mu się na usta, zdawały się 
płynąć 
prosto z serca, płonęły żarem głębokiego przekonania. Rudin owładnął najwyższą 
może 
tajemnicą — muzyką pięknej mowy. Potrafił, uderzając w jedną strunę serca, 
wywoływać 
cichy oddźwięk i wprawiać w drżenie wszystkie pozostałe. Niejeden spośród jego 
słuchaczy 
może nawet nie rozumiał dokładnie, o czym mowa, ale pierś jego oddychała 
głęboko, jakieś 
zasłony rozwierały mu się przed oczami, zapalały się przed nim jakieś promienne 
zorze. 
Wszystkie myśli Rudina zdawały się być zwrócone w przyszłość; to sprawiało, że 
był w nich 
rozmach i młodość… Stał przy oknie i mówił nie patrząc specjalnie na nikogo; 
powszechna 
uwaga i sympatia, bliskość młodych kobiet, piękno nocy dodawały mu natchnienia — 
toteż 
porwany tym, co odczuwał, wzniósł się aż na wyżyny krasomówstwa, poezji… Sam 
dźwięk 
jego głosu, skupiony i cichy, potęgował jeszcze ów czar; zdawało się, że przez 
usta jego 
przemawia jakaś wyższa, dla niego samego nieoczekiwana siła… Rudin mówił o tym, 
co 
nadaje wieczną wartość doczesnemu życiu człowieka.
— Pamiętam pewną legendę skandynawską — powiedział na zakończenie. — Król ze 
swymi rycerzami siedzi w ciemnej, długiej szopie dokoła ogniska. Rzecz dzieje 
się w nocy, 
zimą. Nagle przez otwarte drzwi wlatuje mały ptaszek i wylatuje przez drugie. 
Król powiada, 
że ten ptaszek, niczym człowiek na świecie, przyleciał z ciemności i odleciał w 
ciemność, 
niedługo przebywał w cieple i świetle… „Królu — odpowiedział najstarszy z 
rycerzy — ptak 
nie zginie w ciemności i gniazdo swe odnajdzie…” Tak samo życie nasze jest 
krótkie i 
znikome; ale wszystko, co wielkie, dzieje się za sprawą ludzi. Świadomość 
człowieka, że jest 
narzędziem tych wyższych sił, winna mu zastąpić wszelkie inne radości: nawet w 
śmierci 
znajdzie swoje życie, swoje gniazdo…
Rudin przerwał i spuścił oczy z uśmiechem, mimo woli zakłopotany.
— Vous étes un poéte — rzekła Daria Michajłowna półgłosem.
Wszyscy zgodzili się z nią w duchu — wszyscy z wyjątkiem Pigasowa. Nie 
doczekawszy 
końca długiego przemówienia Rudina, wziął po cichu kapelusz i wychodząc szepnął 
ze 
złością do Pandalewskiego, który stał blisko drzwi:
— Nie! … Jadę do głupców!
Nikt go zresztą nie zatrzymywał i nie zauważył jego nieobecności.
Służba wniosła kolację, a w pół godziny później wszyscy rozjechali się i 
rozeszli. Daria 
Michajłowna uprosiła Rudina, by zanocował. Aleksandra Pawłowna wracając z bratem 
do 
domu karetą, kilka razy westchnęła z zachwytu i wyraziła podziw dla niezwykłej 
mądrości 
Rudina. Wołyńcew zgadzał się z nią, dodał jednak, że Rudin czasem mówi dość 
zawile… nie 
całkiem przystępnie — dorzucił, chcąc prawdopodobnie wyjaśnić swą myśl; ale 
twarz jego 
spochmurniała, a spojrzenie utkwione w kąt karety wydawało się jeszcze 
smutniejsze niż 
zwykle.
Pandalewski kładąc się spać i zdejmując haftowane jedwabiem szelki powiedział 
głośno: 
— Bardzo sprytny człowiek! — i nagle spojrzawszy surowo na swego kozaczka 
kamerdynera, kazał mu wyjść z pokoju. Basistow nie spał całą noc i nie rozbierał 
się, do rana 
pisał list do jednego ze swych kolegów w Moskwie; a Natalia, chociaż rozebrała 
się i 
położyła do łóżka, ale także ani na chwilę nie zasnęła, nie zmrużyła nawet oczu. 
Z głową 
opartą na ręku patrzyła uparcie w mrok; skronie jej pulsowały jak w gorączce, a 
ciężkie 
westchnienie często wznosiło jej pierś.
ROZDZIAŁ IV
Nazajutrz rano, zaledwie Rudin zdążył się ubrać, zjawił się u niego służący 
Darii 
Michajłowny z zaproszeniem na herbatę do jej gabinetu. Rudin zastał ją samą. 
Przywitała się 
z nim bardzo uprzejmie, pytała, czy dobrze spał, własnoręcznie nalała mu 
filiżankę herbaty, 
zapytała nawet, czy jest dość słodka, poczęstowała go papierosem i ze dwa razy 
znowu 
powtórzyła, że bardzo się dziwi, jak się to stało, iż nie poznała go już 
dawniej. Rudin usiadł 
nieco z dala, ale Daria Michajłowna wskazała mu niewielki taboret stojący tuż 
przy jej fotelu 
i z lekka nachylając się ku niemu zaczęła wypytywać o rodzinę, o jego zamiary i 
plany. Daria 
Michajłowna mówiła od niechcenia, słuchała z roztargnieniem, ale Rudin doskonale 
zrozumiał, że starała się go sobie zjednać, że niemal mu schlebiała. Nie na 
próżno urządziła to 
ranne spotkanie, nie na próżno ubrała się skromnie, ale wytwornie, ? la madame 
Récamier. 
Zresztą Daria Michajłowna wkrótce przestała go wypytywać; zaczęła mu opowiadać o 
sobie, 
o swej młodości, o ludziach, których znała. Rudin z zainteresowaniem 
przysłuchiwał się, jak 
perorowała, chociaż — dziwna rzecz! — o kimkolwiek zaczynała mówić Daria 
Michajłowna, 
zawsze na pierwszym planie pozostawała ona, tylko ona, inne zaś osoby kryły się 
i znikały. 
Za to Rudin dowiedział się dokładnie, co mianowicie Daria Michajłowna 
powiedziała 
takiemu to wybitnemu dygnitarzowi, jaki wpływ wywarła na takiego to znakomitego 
poetę. 
Sądząc z opowiadań Darii Michajłowny, można było pomyśleć, że wszyscy wybitni 
ludzie 
ostatniego ćwierćwiecza marzyli jedynie o tym, żeby ją móc zobaczyć, żeby 
zasłużyć na jej 
względy. Mówiła o nich po prostu, bez szczególnych zachwytów i pochwał, jak o 
ludziach 
sobie bliskich, nazywając niektórych dziwakami. Mówiła o nich — i jak kosztowna 
oprawa 
wokół drogiego kamienia, nazwiska ich układały się lśniącym otokiem wokół 
głównego 
nazwiska — nazwiska Darii Michajłowny…
Rudin słuchał paląc papierosa i milczał; z rzadka tylko wtrącał krótkie uwagi do 
przemówienia rozgadanej damy. Umiał i lubił mówić, wolał to niż prowadzić 
rozmowę, ale 
umiał również słuchać. Każdy, kto nie zląkł się go przy pierwszym zetknięciu, z 
całym 
zaufaniem otwierał serce w obecności Rudina, który tak chętnie i życzliwie 
potrafił śledzić 
nić czyjegoś opowiadania. Było w nim dużo dobroduszności — tej szczególnej 
dobroduszności cechującej ludzi, którzy przywykli czuć swoją wyższość nad 
innymi. W 
dyskusji rzadko dawał się wypowiedzieć przeciwnikowi i przytłaczał go swą 
gwałtowną, 
namiętną dialektyką.
Daria Michajłowna mówiła po rosyjsku. Popisywała się znajomością języka 
rosyjskiego, 
chociaż bardzo często wtrącała galicyzmy i francuskie słówka. Naumyślnie używała 
prostych 
ludowych powiedzeń, nie zawsze jednak we właściwy sposób. Dziwna pstrokacizna 
języka 
płynąca z jej ust nie raziła Rudina, zresztą nie wiadomo, czy był na to 
wrażliwy.
Daria Michajłowna zmęczyła się wreszcie, oparła głowę o poduszkę fotela, utkwiła 
wzrok 
w Rudinie i zamilkła.
— Rozumiem teraz — zaczął powolnym głosem Rudin — rozumiem, dlaczego pani 
przyjeżdża latem na wieś. Musi pani wypocząć, cisza wiejska po życiu w stolicy 
odświeża 
panią i wzmacnia. Jestem pewien, że pani głęboko odczuwa piękno natury.
Daria Michajłowna z ukosa spojrzała na Rudina.
— Natura… tak… tak, oczywiście, strasznie kocham naturę, ale wie pan, Dymitrze 
Nikołajewiczu, nawet i na wsi nie można się obejść bez ludzi, a tu prawie nikogo 
nie ma. 
Pigasow — to najmądrzejszy człowiek w okolicy.
— Ten starzec, co się wczoraj tak złościł? — zapytał Rudin.
— Tak, właśnie… Na wsi zresztą i on się przydaje, przynajmniej rozśmieszy 
czasem.
— To niegłupi człowiek — odrzekł Rudin — tylko obrał błędną drogę. Nie wiem, czy 
pani 
się ze mną zgodzi, Dario Michajłowno, ale przeczenie, całkowite i bezwzględne 
przeczenie, 
szczęścia nie daje. Człowiek, który wszystkiemu przeczy, może łatwo zasłynąć 
rozumem — 
to znany sposób. Poczciwi ludzie gotowi zaraz wyciągnąć wniosek, że człowiek ten 
stoi 
wyżej niż to, czemu przeczy. A to często nieprawda. Po pierwsze, na wszystkim 
można 
znaleźć plamy, a po wtóre, jeśli nawet ów człowiek ma rację — tym gorzej dla 
niego; jego 
umysł, nastawiony wyłącznie na przeczenie, ubożeje, wysycha. Zaspokajając swą 
miłość 
własną, człowiek pozbawia się prawdziwej rozkoszy rozmyślania; życie — istota 
życia 
wymyka się spod jego małostkowej i przepojonej żółcią obserwacji; kończy się na 
tym, że 
człowiek taki zaczyna zrzędzić i staje się śmieszny. Ganić, wymyślać ma prawo 
tylko ten, kto 
kocha.
— Voila monsieur Pigasoff enterré — rzekła Daria Michajłowna. — Jak pan po 
mistrzowsku charakteryzuje człowieka! Zresztą Pigasow prawdopodobnie by pana nie 
zrozumiał. A kocha tylko siebie.
— I wymyśla sobie, by mieć prawo wymyślać innym — podchwycił Rudin.
Daria Michajłowna zaśmiała się.
— Kocioł garnkowi… czy jak tam się to mówi… A propos, co pan myśli o baronie?
— O baronie? To dobry człowiek, ma złote serce i dużo umie… ale brak mu 
charakteru… 
i przez całe życie pozostanie człowiekiem na pół uczonym, na pół światowym, a 
więc 
dyletantem, czyli nie owijając w bawełnę — niczym… A szkoda!
— Jestem tego samego zdania — rzekła Daria Michajłowna. — Przeczytałam jego 
artykuł… Entre nous… cela a assez peu de fond.
— Któż jest tu jeszcze poza tym z sąsiedztwa? — zapytał Rudin po chwili 
milczenia.
Daria Michajłowna strąciła małym palcem popiół z pachitosa.
— Już prawie nikogo więcej nie ma. Aleksandra Pawłowna Lipin, którą pan widział 
wczoraj, jest bardzo miła i nic więcej. Brat jej — także najlepszy w świecie 
człowiek, un 
parfait honnéte homme. Księcia Garina pan zna. To i wszystko. Mamy jeszcze dwóch 
czy 
trzech sąsiadów, ale ci się już całkiem nie liczą. Albo pozują na coś — są 
strasznie 
pretensjonalni — albo zupełne odludki, albo zachowują się niemożliwie. Pań, 
trzeba panu 
wiedzieć, nie widuję. Jest jeszcze jeden sąsiad, podobno bardzo wykształcony 
człowiek, 
nawet uczony, ale straszny dziwak, fantasta, Alexandrine go zna i zdaje się, że 
nie jest jej 
obojętny… Powinien się pan nią zająć, Dymitrze Nikołaiczu, to miłe stworzenie; 
trzeba by 
tylko trochę popracować nad rozwojem jej umysłu, trzeba koniecznie obudzić jej 
myśl!
— Jest bardzo sympatyczna — wtrącił Rudin.
— Zupełne dziecko, Dymitrze Nikołaiczu, prawdziwe dziecko. Była mężatką, mais 
c`est 
tout comme… Gdybym była mężczyzną, kochałabym się tylko w takich kobietach.
— Naprawdę?
— Z pewnością. Takie kobiety są przynajmniej świeże, świeżości udać nie można.
— A wszystko inne można? — zapytał Rudin i roześmiał się, co mu się bardzo 
rzadko 
zdarzało. Kiedy się śmiał, twarz jego przybierała dziwny, niemal starczy wyraz, 
oczy zwężały 
się, na nosie występowały zmarszczki…
— A któż jest ten, jak pani go nazywa, dziwak, który nie jest obojętny pani 
Lipin? — 
zapytał.
— Niejaki Michajło Michajłycz Leżniew, tutejszy właściciel ziemski.
Rudin zdziwił się i podniósł głowę.
— Michajło Michajłycz Leżniew? — zapytał. — Czy to pani sąsiad?
— Tak, pan go zna? Rudin milczał przez chwilę.
— Znałem go kiedyś… dawno temu. To, zdaje się, bogaty człowiek? — dodał bawiąc 
się 
frędzlą fotela.
— Tak, bogaty, chociaż ubiera się okropnie i jeździ linijką, niczym rządca. 
Chciałam go do 
siebie ściągnąć, powiadają, że jest mądry; poza tym mam z nim interesy… Trzeba 
panu 
wiedzieć, że zarządzam sama swoim majątkiem.
Rudin schylił głowę.
— Tak, sama — ciągnęła dalej Daria Michajłowna — nie wprowadzam żadnych 
zagranicznych głupstw, trzymam się naszych rosyjskich systemów i jak pan widzi, 
sprawy idą 
nieźle — dodała wskazując ręką dokoła.
— Byłem zawsze przekonany — rzekł uprzejmie Rudin — że ci, którzy odmawiają 
kobietom zmysłu praktycznego, popełniają krzywdzącą niesprawiedliwość.
Daria Michajłowna uśmiechnęła się mile.
— Bardzo pan łaskaw — odpowiedziała — ale co to ja chciałam powiedzieć? O czym 
mówiliśmy? Prawda! O Leżniewie. Mam do niego interes w sprawie wytyczenia 
granicy 
między naszymi majątkami. Zapraszałam go kilkakrotnie i nawet dziś go oczekuję; 
ale on, 
Bóg raczy wiedzieć, dlaczego nie przyjeżdża… Dziwak!
Portiera zasłaniająca drzwi rozsunęła się powoli i wszedł kamerdyner, człowiek 
niskiego 
wzrostu, siwy i łysawy, w czarnym fraku, białym halsztuku i białej kamizelce.
— Co tam znowu? — zapytała Daria Michajłowna i zwracając się w stronę Rudina 
dodała 
półgłosem: — N’est ce pas, comme il ressemble ? Canning?
— Przyjechał Michajło Michajłycz Leżniew — zaanonsował kamerdyner — czy jaśnie 
pani każe przyjąć?
— Ach, mój Boże! — zawołała Daria Michajłowna. — O wilku mowa… Proś!
Kamerdyner wyszedł.
— Taki dziwak, przyjechał nareszcie, i to nie w porę: przerwał nam rozmowę.
Rudin wstał, ale Daria Michajłowna zatrzymała go.
— Dokąd to pan? Możemy porozmawiać i przy panu. Chciałabym, żeby pan i jego 
scharakteryzował jak Pigasowa.
Kiedy pan mówi, vous gravez comme avec un burin. Niech pan zostanie.
Rudin chciał coś powiedzieć, ale zastanowił się i pozostał.
Znany już czytelnikowi Michajło Michajłycz wszedł do gabinetu. Miał na sobie ten 
sam 
szary płaszcz, a w opalonych rękach trzymał tę samą starą czapkę. Spokojnie 
ukłonił się Darii 
Michajłownie i podszedł do stolika z herbatą.
— Nareszcie raczył mnie pan odwiedzić, monsieur Leżniew! — zaczęła Daria 
Michajłowna. — Proszę, niech pan siada. Panowie znają się, jak słyszę — ciągnęła 
dalej 
wskazując Rudina.
Leżniew spojrzał na Rudina — i uśmiechnął się jakoś dziwnie.
— Znam pana Rudina — rzekł z lekkim ukłonem.
— Byliśmy razem na uniwersytecie — dodał półgłosem Rudin i spuścił oczy.
— Spotkaliśmy się i później — rzekł Leżniew chłodno. Daria Michajłowna spojrzała 
nieco 
zdziwiona na obu i wskazała Leżniewowi fotel. Usiadł.
— Pani chciała się ze mną zobaczyć — zaczął — w sprawie wytyczenia granicy 
między 
naszymi majątkami?
— Tak, ale i poza tym chciałam pana widzieć. Jesteśmy bliskimi sąsiadami i 
niemal 
krewnymi.
— Bardzo pani dziękuję — odparł Leżniew. — Jeśli zaś chodzi o wytyczenie 
granicy, to z 
pani administratorem zakończyliśmy tę sprawę całkowicie: zgodziłem się na 
wszystkie jego 
propozycje.
— Wiem o tym.
— Powiedział mi jednak, że nie można podpisać aktu, zanim się z panią nie 
zobaczę 
osobiście.
— Tak, taki zwyczaj wprowadziłam u siebie. A propos, pozwoli pan, że go zapytam: 
podobno u pana wszyscy chłopi są na czynszu?
— Tak jest.
— I pan osobiście zajmuje się wytyczaniem granicy? To bardzo chwalebne.
Leżniew milczał przez chwilę.
— Stawiłem się więc na osobistą rozmowę — rzekł. Daria Michajłowna uśmiechnęła 
się.
— Widzę, że pan się stawił. Pan to mówi takim tonem… Z pewnością bardzo się panu 
nie 
chciało przyjechać do mnie.
— Nigdzie nie bywam — odpowiedział flegmatycznie Leżniew.
— Nigdzie? A u Aleksandry Pawłowny pan bywa.
— Dawno znam jej brata.
— Jej brata! Zresztą ja do niczego nie zmuszam… Przepraszam pana, Michajło 
Michajłyczu, jestem starsza od pana i wolno mi pana strofować: co to za pomysł 
żyć tak 
samotnie? Czy też mój dom szczególnie się panu nie podoba? A może j a się panu 
nie 
podobam?
— Nie znam pani, Dario Michajłowno, i dlatego nie może mi się pani nie podobać. 
Dom 
pani jest przepiękny, ale przyznam się pani szczerze, nie lubię się krępować. 
Nie mam ani 
porządnego fraka, ani nawet rękawiczek i nie należę do koła pani znajomych.
— Z urodzenia, z wychowania należy pan do niego, Michajło Michajłyczu. Vous étes 
des 
nôtres.
— Nie mówmy o urodzeniu i wychowaniu, Dario Michajłowno… Nie o to chodzi…
— Człowiek powinien współżyć z ludźmi! Cóż to za pomysł siedzieć jak Diogenes w 
beczce?
— Po pierwsze, było mu tam bardzo dobrze; a po wtóre, skąd pani wie, że nie 
współżyję z 
ludźmi?
Daria Michajłowna przygryzła wargi.
— A to co innego. Pozostaje mi tylko żałować, że nie przypadł mi zaszczyt 
należenia do 
tych osób, z którymi pan utrzymuje stosunki.
— Monsieur Leżniew — wtrącił Rudin — wyolbrzymia chyba bardzo zresztą chwalebne 
uczucie umiłowania wolności.
Leżniew nic nie odpowiedział, spojrzał tylko na Rudina. Nastąpiło krótkie 
milczenie.
— A więc — zaczął Leżniew wstając — mogę uważać naszą sprawę za skończoną i 
powiedzieć administratorowi pani, żeby mi przysłał papiery?
— Może pan… chociaż przyznaję, jest pan tak nieuprzejmy… że należałoby panu 
odmówić.
— Ależ ta granica jest znacznie korzystniejsza dla pani niż dla mnie.
Daria Michajłowna wzruszyła ramionami.
— Nie chce pan nawet zjeść u mnie śniadania? — zapytała.
— Uprzejmie dziękuję, nigdy nie jadam śniadań, zresztą śpieszę się do domu.
Daria Michajłowna wstała.
— Nie zatrzymuję pana — rzekła podchodząc do okna — nie śmiem pana zatrzymywać.
Leżniew złożył pożegnalny ukłon.
— Do widzenia, monsieur Leżniew. Przepraszam, że pana niepokoiłam.
— Nic nie szkodzi, to drobiazg — odpowiedział Leżniew i wyszedł.
— Co pan na to? — zapytała Daria Michajłowna Rudina. — Słyszałam o nim, że jest 
dziwakiem, ale to już przechodzi ludzkie pojęcie.
— Cierpi na tę samą chorobę co Pigasow — rzekł Rudin — chce być oryginalny. 
Tamten 
pozuje na Mefistofelesa, ten na cynika. W tym wszystkim jest dużo egoizmu, dużo 
ambicji, a 
mało prawdy i mało miłości. Przecież to także swego rodzaju wyrachowanie — 
człowiek 
wkłada na siebie maskę obojętności i lenistwa; a nuż, mówi sobie, ktoś pomyśli: 
ileż ten 
człowiek stłumił w sobie talentów. A jeśli się przyjrzeć dokładniej, nie ma w 
nim żadnych 
talentów.
— Et de deux! — zawołała Daria Michajłowna. — Niebezpieczny człowiek z pana, 
jeśli 
chodzi o charakterystykę. Nic się przed panem nie ukryje.
— Tak pani sądzi? — rzekł Rudin. — Zresztą — ciągnął dalej — właściwie nie 
powinienem mówić o Leżniewie; kochałem go, kochałem jak przyjaciela… ale potem, 
wskutek licznych nieporozumień…
— Pokłóciliście się?
— Nie, ale rozstaliśmy się, i to chyba na zawsze.
— Zauważyłam to; przez cały czas jego wizyty był pan jakby nieswój… W każdym 
razie 
bardzo jestem panu wdzięczna za dzisiejszy ranek. Nadzwyczaj przyjemnie 
spędziłam czas. 
Ale zbyt już nadużyłam pańskiej cierpliwości. Zwalniam pana aż do śniadania, a 
sama idę 
zająć się interesami. Mój sekretarz — widział go pan? — Constantin, c`est lui 
qui est mon 
secrétaire — z pewnością na mnie już czeka. Polecani go panu, to bardzo zacny, 
niezmiernie 
usłużny młody człowiek; jest po prostu panem zachwycony. Do widzenia, cher 
Dymitr 
Nikołaicz! Jakże wdzięczna jestem baronowi, że mnie z panem poznał!
I Daria Michajłowna wyciągnęła rękę do Rudina. Z początku uścisnął ją, potem 
ucałował i 
wyszedł do salonu, a z salonu na taras. Na tarasie spotkał Natalię.
ROZDZIAŁ V
Córka Darii Michajłowny, Natalia Aleksiejewna, na pierwsze wejrzenie mogła się 
nie 
podobać. Nie zdążyła się jeszcze rozwinąć, była chuda, śniada, trochę 
przygarbiona. Ale rysy 
twarzy miała ładne i regularne, choć zbyt wydatne jak na siedemnastoletnią 
panienkę. Ładne 
zwłaszcza było jej czyste i gładkie czoło nad cienkimi, jakby załamanymi 
pośrodku brwiami. 
Mówiła mało, słuchała i patrzyła z uwagą, niemal uparcie, tak jak gdyby chciała 
sobie o 
wszystkim wyrobić zdanie. Często siedziała nieruchomo, opuszczała ręce i 
zamyślała się, a 
twarz jej wyrażała wówczas wewnętrzną pracę myśli… Ledwo dostrzegalny uśmiech 
pojawiał się nagle na jej wargach i znikał; wielkie, ciemne oczy podnosiły się 
powoli… — 
Qu`avez–vous? — pytała m–lle Boncourt i zaczynała ją strofować, mówiąc, że 
młodej pannie 
nie wypada się zamyślać i mieć roztargniony wyraz twarzy. Ale Natalia nie była 
roztargniona; 
przeciwnie, uczyła się pilnie, chętnie czytała i pracowała. Uczucia jej były 
głębokie i silne, 
ale skryte: nawet w dzieciństwie płakała rzadko i tylko z lekka bladła, jeśli 
spotykała ją jakaś 
przykrość. Matka uważała ją za grzeczną, rozsądną dziewczynkę, mówiła o niej 
żartem: mon 
honnéte homme de filie, ale nie miała zbyt wysokiego . mniemania o jej 
zdolnościach 
umysłowych. „Moja Natasza jest na szczęście chłodna — mawiała często — nie wdała 
się we 
mnie. Tym lepiej. Będzie szczęśliwa”. Daria Michajłowna myliła się. Zresztą 
rzadko która 
matka rozumie swą córkę.
Natalia kochała Darię Michajłownę, ale mało miała do niej zaufania.
— Nie masz widać nic do ukrywania przede mną — powiedziała jej kiedyś Daria 
Michajłowna — inaczej umiałabyś zachować tajemnicę: już ty tam swój rozumek 
masz… 
Natalia popatrzyła matce prosto w oczy i pomyślała:
„A dlaczego by nie mieć swojego rozumu?”
Kiedy Rudin spotkał ją na tarasie, szła z m–lle Boncourt do pokoju, żeby włożyć 
kapelusz 
i wyjść do ogrodu. Ranne jej zajęcia się skończyły. Natalię przestano traktować 
jako małą 
dziewczynkę: m–lle Boncourt już od dawna nie dawała jej lekcji mitologii i 
geografii, ale 
Natalia musiała co rano czytać przy niej książki historyczne, opisy podróży i 
inne pouczające 
dzieła. Wybierała je Daria Michajłowna, niby to trzymając się specjalnego, 
własnego 
systemu. W istocie dawała Natalii wszystko, co jej nadsyłał księgarz — Francuz z 
Petersburga, z wyjątkiem, oczywiście, powieści Dumas — fils i jemu podobnych. 
Powieści te 
Daria Michajłowna czytywała sama. M–lle Boncourt szczególnie surowo i kwaśno 
spoglądała 
przez okulary, gdy Natalia czytała książki historyczne; w pojęciu starej 
Francuzki cała 
historia pełna była zdarzeń nieodpowiednich dla młodych panien, choć sama z 
wielkich 
mężów starożytności znała nie wiadomo dlaczego tylko Kambyzesa, a z nowszych 
czasów — 
Ludwika XIV i Napoleona, których nie cierpiała. Ale Natalia czytała i takie 
książki, których 
istnienia m–lle Boncourt nawet nie podejrzewała: znała na pamięć całego 
Puszkina…
Natalia widząc Rudina zarumieniła się lekko.
— Pani idzie na spacer? — zapytał.
— Tak, wybieramy się do ogrodu.
— Czy można pójść z paniami? Natalia spojrzała na m–lle Boncourt.
— Mais certainement, monsieur, avec plaisir — odpowiedziała z pośpiechem stara 
panna.
Rudin wziął kapelusz i poszedł z nimi.
Natalia czuła się na początku skrępowana, gdy tak szła ścieżką obok Rudina; ale 
potem 
uczucie to powoli mijało. Zaczął ją wypytywać o jej zajęcia, o to, jak jej się 
podoba na wsi. 
Odpowiadała z pewnym onieśmieleniem, ale bez tego nagłego zamknięcia się w 
sobie, które 
tak często uchodzi za wstydliwość. Serce jej biło.
— Pani się nie nudzi na wsi? — zapytał Rudin przyglądając się jej z boku.
— Jak można nudzić się na wsi? Bardzo się cieszę, że tu jesteśmy. Czuję się tu 
taka 
szczęśliwa.
— Pani czuje się szczęśliwa… To wielkie słowo. Zresztą to zrozumiałe; pani jest 
młoda.
Rudin powiedział ostatnie zdanie jakoś dziwnie — trochę jakby zazdrościł 
Natalii, trochę 
jakby mu było jej żal.
— Tak, młodość! — dodał. — Cały cel nauki to świadomie dojść do tego, co młodość 
otrzymuje darmo.
Natalia spojrzała uważnie na Rudina: nie zrozumiała go.
— Rozmawiałem dziś cały ranek z matką pani — ciągnął dalej — to niezwykła 
kobieta. 
Rozumiem, dlaczego wszyscy nasi poeci cenili sobie jej przyjaźń. A pani lubi 
wiersze? — 
spytał po chwili milczenia.
„Egzaminuje mnie” — pomyślała Natalia i odpowiedziała: — Tak, bardzo lubię.
— Poezja to język bogów. I ja lubię wiersze. Ale poezja jest nie w samych tylko 
wierszach: znaleźć ją można wszędzie, otacza nas dokoła… Niech pani spojrzy na 
te drzewa, 
na to niebo — wszystko tchnie pięknem i życiem, a gdzie jest piękno i życie, tam 
jest i 
poezja.
— Usiądźmy tu na ławce — mówił. — O tak! Nie wiem dlaczego, ale zdaje mi się, że 
gdy 
się pani do mnie trochę przyzwyczai — z uśmiechem popatrzył jej w twarz — 
będziemy 
przyjaciółmi. Jak pani sądzi?
„Traktuje mnie jak dziewczynkę” — pomyślała znów Natalia i nie wiedząc, co 
odpowiedzieć, zapytała go, czy długo zamierza pozostać na wsi.
— Przez całe lato, jesień, a może i zimę. Jestem człowiekiem bardzo niezamożnym; 
interesy moje są w opłakanym stanie, a przy tym znudziło mi się już włóczenie 
się z kąta w 
kąt. Czas trochę odpocząć.
Natalia zdziwiła się.
— Czy doprawdy pan uważa, że czas panu odpocząć? — zapytała nieśmiało.
Rudin zwrócił ku niej twarz.
— Co pani chce przez to powiedzieć?
— Chcę powiedzieć — rzekła trochę zmieszana — że odpoczywać mogą inni, a pan… 
pan 
powinien pracować, starać się być pożytecznym. Któż, jeśli nie pan?…
— Dziękuję za tak pochlebne zdanie — przerwał jej Rudin. — Być pożytecznym!… 
łatwo 
to powiedzieć! — Powiódł ręką po twarzy. — Być pożytecznym — powtórzył.
— Gdybym nawet miał jasną świadomość, w jaki sposób mogę być pożytecznym, gdybym 
nawet wierzył w swoje siły, gdzie znaleźć dusze, które by mi szczerze sprzyjały?
I Rudin tak beznadziejnie machnął ręką i z takim smutkiem zwiesił głowę, że 
Natalia 
mimo woli zadała sobie pytanie, czy naprawdę słyszała wczoraj z jego ust pełne 
entuzjazmu, 
tchnące nadzieją słowa?
— Zresztą, nie — dodał potrząsając nagle swą lwią grzywą — to wszystko głupstwa 
i pani 
ma rację. Dziękuję pani, Natalio Aleksiejewno, dziękuję pani szczerze. (Natalia 
zupełnie nie 
wiedziała, za co jej dziękuje). Jedno pani słowo przypomniało mi moje obowiązki 
i wskazało 
mi drogę… Tak, powinienem działać. Nie powinienem ukrywać swego talentu, jeśli 
go 
istotnie posiadam; nie powinienem tracić sił na gadaninę pustą, bezużyteczną 
gadaninę, na 
same tylko słowa…
I słowa popłynęły jak rzeka. Mówił przepięknie, żarliwie, przekonywająco: o 
hańbie 
małoduszności, o lenistwie, o konieczności czynu. Zasypywał sam siebie 
wymówkami, 
dowodził, że rozprawianie z góry o tym, co się chce zrobić, jest równie 
szkodliwe, jak 
nakłuwanie szpilką dojrzewające go owocu, że to daremna strata sił i soków. 
Zapewniał, że 
nie ma szlachetnej myśli, która by nie znalazła zrozumienia, że niezrozumiani 
bywają tylko ci 
ludzie, którzy albo sami jeszcze nie wiedzą, czego chcą, albo nie są warci, by 
ich zrozumiano. 
Mówił długo i zakończył dziękując raz jeszcze Natalii Aleksiejewnie, a potem 
całkiem 
nieoczekiwanie uścisnął jej rękę mówiąc: — Pani jest cudowną, szlachetną istotą!
Ta poufałość zgorszyła m–lle Boncourt, która pomimo swego czterdziestoletniego 
pobytu 
w Rosji z trudnością rozumiała po rosyjsku i dziwiła się tylko wartkości pięknej 
i potoczystej 
mowy płynącej z ust Rudina. Zresztą w jej oczach był on czymś w rodzaju wirtuoza 
lub 
artysty, a od ludzi tego rodzaju, w jej mniemaniu, nie można było wymagać 
przestrzegania 
form towarzyskich.
Wstała i nerwowo poprawiając suknię oznajmiła Natalii, że czas wracać do domu, 
zwłaszcza że monsieur Yolinsoff (tak nazywała Wołyncewa) zapowiedział się na 
śniadanie.
— Otóż i on — dodała spojrzawszy w jedną z alei wiodących ku domowi.
Istotnie Wołyncew ukazał się nie opodal.
Zbliżył się niepewnie, z daleka ukłonił się wszystkim i zwracając się do Natalii 
z wyrazem 
cierpienia na twarzy, rzekł:
— Państwo spacerują?
— Tak — odpowiedziała Natalia — właśnie wracamy.
— A! — rzekł Wołyncew. — No to chodźmy. I wszyscy poszli w stronę domu.
— Jak zdrowie pańskiej siostry? — zapytał Rudin Wołyncewa jakimś niezwykle 
uprzejmym głosem. Wczoraj również okazywał mu wielką uprzejmość.
— Bardzo dziękuję. Zdrowa. Możliwe, że dziś tu będzie… Państwo, zdaje się, 
dyskutowali 
o czymś, gdy tu przyszedłem?
— Tak, rozmawialiśmy z Natalią Aleksiejewną. Powiedziała mi jedno słowo, które 
zrobiło 
na mnie silne wrażenie…
Wołyncew nie zapytał, jakie to było słowo, i wszyscy w głębokim milczeniu 
powrócili do 
domu.
Przed obiadem znów zebrano się w salonie. Pigasow jednakże nie przyjechał. Rudin 
nie 
był w nastroju; wciąż prosił Pandalewskiego, by zagrał jakiś utwór Beethovena. 
Wołyncew 
milczał i patrzył w ziemię. Natalia nie odstępowała matki i bądź wpadała w 
zamyślenie, bądź 
brała robotę do ręki. Basistow nie spuszczał oczu z Rudina wciąż czekając, czy 
ten nie powie 
czegoś mądrego. Tak upłynęło dość monotonnie około trzech godzin. Aleksandra 
Pawłowna 
nie przyjechała na obiad i Wołyncew, gdy tylko wstano od stołu, kazał zaraz 
zaprzęgać i znikł 
nie żegnając się z nikim.
Było mu smutno. Od dawna kochał Natalię i wciąż zamierzał się jej oświadczyć… 
Okazywała mu życzliwość, ale serce jej pozostało spokojne — zdawał sobie z tego 
jasno 
sprawę. Nie miał nadziei, że zdoła wzbudzić w niej tkliwsze uczucia, i czekał 
tylko chwili, 
kiedy przywiąże się do niego, kiedy stanie się mu bliska. Cóż mogło go tak 
zaniepokoić? 
Jakąż zmianę dostrzegł w ciągu tych dwóch dni? Natalia była dla niego taka sama 
jak 
dotychczas…
Czy nękała go myśl, że może wcale nie zna charakteru Natalii, że jest mu 
bardziej obca, 
niż przypuszczał, czy obudziła w nim zazdrość, czy przeczuwał niejasno coś 
złego… dość, że 
cierpiał, jakkolwiek starał się to sam sobie wyperswadować.
Kiedy wszedł do siostry, zastał u niej Leżniewa.
— Dlaczego wróciłeś tak wcześnie? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Tak sobie, znudziło mi się.
— Czy Rudin tam jest?
— Tak.
Wołyncew rzucił czapkę i usiadł.
Aleksandra Pawłowna żywo zwróciła się do brata:
— Proszę cię, Sierioża, pomóż mi przekonać tego upartego człowieka (wskazała na 
Leżniewa), że Rudin jest niezwykle mądry i ma rzadki dar słowa.
Wołyncew mruknął coś niewyraźnie.
— Tak, ja wcale państwu nie przeczę — zaczął Leżniew — nie wątpię ani w rozum, 
ani w 
dar słowa pana Rudina, mówię tylko, że mi się nie podoba.
— A czyś ty go widział? — zapytał Wołyncew.
— Widziałem dziś rano u Darii Michajłowny. Przecież o n odgrywa u niej teraz 
rolę 
wielkiego wezyra. Przyjdzie chwila, że się z nim rozstanie — tylko z 
Pandalewskim nigdy się 
nie rozstanie — ale tymczasem króluje Rudin. Widziałem go, a jakże! Siedzi 
sobie, a ona mu 
mnie pokazuje: widzi pan, powiada, jakie to u nas są dziwadła. Nie jestem 
rasowym koniem, 
nie przywykłem, by mnie wystawiano na pokaz. Zabrałem się i odjechałem.
— A po co u niej byłeś?
— Chodziło o rozgraniczenie naszych majątków, ale to tylko pretekst. Zachciało 
jej się po 
prostu popatrzeć na moją fizjonomię. Wielka pani, wiadomo.
— Drażni pana wyższość Rudina, o to chodzi! — zawołała gorąco Aleksandra 
Pawłowna. 
— Tego nie może mu pan darować. A ja jestem pewna, że prócz rozumu musi mieć i 
bardzo 
dobre serce. Niech pan tylko spojrzy na jego oczy, gdy…
— „O uczciwości mówi” — podchwycił Leżniew.
— Zirytuje mnie pan i rozpłaczę się. Serdecznie żałuję, że nie pojechałam do 
Darii 
Michajłowny, tylko zostałam z panem. Pan nie jest tego wart. Niech pan 
przestanie mnie 
drażnić — dodała ze skargą w głosie. — Lepiej niech pan mi coś opowie o jego 
młodości.
— O młodości Rudina?
— Tak. Przecież pan mi powiedział, że go zna dobrze i od dawna.
Leżniew wstał i przeszedł się po pokoju.
— Tak — zaczął — znam go dobrze. Chce pani, żebym opowiedział o jego młodości? 
Proszę bardzo. Urodził się w T. jako syn niezamożnych ziemian. Ojciec jego 
wkrótce umarł. 
Został sam z matką. Była to bardzo dobra kobieta i świata poza nim nie widziała. 
Sama 
żywiła się owsianką, a każdy grosz wydawała na niego. Kształcił się w Moskwie, z 
początku 
na koszt jakiegoś tam wuja, a potem, gdy podrósł i porósł w piórka, na koszt 
jakiegoś 
książątka, z którym się zwąchał… przepraszam, już nie będę… z którym się 
zaprzyjaźnił. 
Potem wstąpił na uniwersytet. Na uniwersytecie poznałem go i bardzo się z nim 
zaprzyjaźniłem. O naszym ówczesnym trybie życia opowiem pani kiedy indziej, 
teraz nie 
mogę. Potem wyjechał za granicę.
Leżniew wciąż chodził po pokoju; Aleksandra Pawłowna wodziła za nim wzrokiem.
Z zagranicy — ciągnął dalej — Rudin bardzo rzadko pisywał do matki, a przyjechał 
do 
niej tylko raz, na dziesięć dni. Staruszka umarła podczas jego nieobecności, na 
rękach obcych 
ludzi, ale do śmierci nie spuszczała oczu z jego podobizny. Bywałem u niej, 
kiedy mieszkała 
w T***wie. Dobra była kobieta i niezmiernie gościnna; częstowała mnie 
konfiturami z 
wisien. Kochała swego Mitię do szaleństwa. Panowie ze szkoły Pieczorina powiedzą 
pani, że 
kochamy zawsze tych, którzy sami mało są do miłości zdolni; a mnie się zdaje, że 
wszystkie 
matki kochają swoje dzieci, zwłaszcza nieobecne. Później spotykałem Rudina za 
granicą. 
Tam przyczepiła się do niego jakaś dama, Rosjanka, sawantka, już niemłoda i 
nieładna, tak 
jak to zwykle sawantki. Dość długo to trwało, aż wreszcie ją rzucił… a właściwie 
nie, 
przepraszam, to ona go rzuciła. Wówczas i ja go rzuciłem. To wszystko. Leżniew 
zamilkł, 
przeciągnął ręką po czole i padł na fotel, jakby się zmęczył.
— A wie pan co, Michajło Michajłyczu — zaczęła Aleksandra Pawłowna — widzę, że z 
pana zły człowiek, naprawdę, nie lepszy od Pigasowa. Jestem pewna, że wszystko, 
co pan 
powiedział, to prawda, że pan nic nie dodał, a tymczasem w jak nieżyczliwym 
świetle pan to 
przedstawił. Ta biedna staruszka, jej oddanie, jej samotna śmierć, ta dama… Na 
co to 
wszystko?… Czy pan wie, że nawet życie najlepszego człowieka można odmalować nic 
nie 
dodając, zaznaczam — w takich barwach, że każdy się przestraszy? Przecież to 
także w 
swoim rodzaju oszczerstwo!
Leżniew wstał i znów przeszedł się po pokoju.
— Wcale nie chciałem pani przestraszyć, Aleksandro Pawłowno — rzekł wreszcie. — 
Nie 
jestem oszczercą. A zresztą — dodał po chwili namysłu — istotnie, w tym, co pani 
powiedziała, jest cząstka prawdy. Nie obmawiałem Rudina, ale — kto wie! — może 
od tego 
czasu zdążył się poprawić, może jestem dla niego niesprawiedliwy.
— A widzi pan… Więc niech mi pan przyrzeknie, że odnowi pan z nim znajomość, 
pozna 
go dobrze i wówczas dopiero powie mi pan o nim swoje ostateczne zdanie.
— Proszę bardzo. Ale dlaczego ty milczysz, Sergiuszu?
Wołyncew drgnął i podniósł głowę, jakby go obudzono.
— A co mam mówić? Nie znam go. A przy tym głowa mnie dziś boli.
— Prawda, jesteś dzisiaj jakiś blady — rzekła Aleksandra Pawłowna — czyś aby 
zdrów?
— Głowa mnie boli — powtórzył Wołyncew i wyszedł z pokoju.
Aleksandra Pawłowna i Leżniew popatrzyli za nim i wymienili spojrzenia, ale nic 
do siebie 
nie powiedzieli. Ani dla niego, ani dla niej nie było tajemnicą, co się działo w 
sercu 
Wołyncewa.
ROZDZIAŁ VI
Minęły z górą dwa miesiące. Przez cały czas Rudin nie opuszczał prawie domu 
Darii 
Michajłowny, która nie mogła się obejść bez niego. Opowiadanie mu o sobie, 
słuchanie jego 
rozważań stało się dla niej potrzebą. Chciał kiedyś wyjechać pod pozorem, że mu 
zabrakło 
pieniędzy; pożyczyła mu pięćset rubli. Pożyczył także dwieście rubli od 
Wołyncewa. Pigasow 
odwiedzał Darię Michajłownę znacznie rzadziej niż poprzednio: Rudin przytłaczał 
go swą 
obecnością. Tego uczucia doznawał zresztą nie tylko Pigasow.
— Nie lubię tego mędrka — powtarzał — mówi sztucznie, postać żywcem wzięta z 
rosyjskiej powieści. Powie „ja” i zatrzymuje się z zachwytem… „Ja, powiadają…” 
Używa 
samych takich długich słów. Kichniesz — a on ci zaraz zacznie dowodzić, 
dlaczegoś właśnie 
kichnął, a nie kaszlnął… Gdy cię pochwali, to jakby ci godność jaką nadawał… 
Zacznie sam 
sobie wymyślać, z błotem sam siebie zmiesza — no, myślisz sobie, teraz to już 
nie będzie 
śmiał nawet spojrzeć na świat boży. Gdzie tam! Nawet mu się humor poprawi, jakby 
się 
gorzką wódką uraczył.
Pandalewski bał się trochę Rudina i ostrożnie mu nadskakiwał. Wołyncewa łączyły 
z nim 
dziwne stosunki. Rudin nazywał go rycerzem, chwalił go w oczy i za oczy, ale 
Wołyncew nie 
mógł się do niego przekonać i za każdym razem, gdy Rudin zaczynał analizować 
przy nim 
jego zalety, doznawał mimo woli uczucia zniecierpliwienia i gniewu. „Czy aby się 
ze mnie 
nie wyśmiewa?” — myślał sobie i czuł w sercu wrogość. Starał się to w sobie 
przezwyciężyć, 
ale był zazdrosny o Natalię. Zresztą sam Rudin, chociaż zawsze serdecznie witał 
Wołyncewa, 
chociaż nazywał go rycerzem i pożyczał od niego pieniądze, raczej nie miał do 
niego 
sympatii. Trudno byłoby określić, co właściwie czuli ci dwaj ludzie, gdy po 
przyjacielsku 
ściskali sobie dłonie i patrzyli w oczy…
Basistow nadal uwielbiał Rudina i chwytał w lot każde jego słowo. Rudin mało 
poświęcał 
mu uwagi. Kiedyś spędził z nim całe rano, rozprawiał o najważniejszych 
zagadnieniach i 
zadaniach, wzbudził w nim gorący zachwyt, ale potem całkowicie go zaniedbał… 
Widocznie 
były to tylko słowa, że szuka dusz szczerych i oddanych. Z Leżniewem, który 
zaczął bywać u 
Darii Michajłowny, Rudin nawet nie wdawał się w dyskusję i jakby go unikał. 
Leżniew był 
również w stosunku do niego chłodny, zresztą nie wypowiadał o nim ostatecznego 
zdania, co 
bardzo niepokoiło Aleksandrę Pawłownę. Czuła uwielbienie dla Rudina, ale 
wierzyła 
Leżniewowi. Wszyscy w domu Darii Michajłowny stosowali się do kaprysów Rudina: 
spełniano najdrobniejsze jego zachcianki. Od niego zależał program zajęć 
dziennych. Ani 
jedna partie de plaisir nie odbywała się bez niego. Zresztą nie był wielkim 
amatorem 
nieoczekiwanych wycieczek i rozrywek, brał w nich udział, jak dorosły bierze 
udział w 
zabawach dziecięcych, z uprzejmą i trochę znudzoną życzliwością. Za to wnikał we 
wszystko: dysputował z Darią Michajłowną o zarządzeniach dotyczących majątku, o 
wychowaniu dzieci, o gospodarstwie i w ogóle o interesach; wysłuchiwał jej 
zamierzeń, nie 
nudziły go nawet drobiazgi, proponował zmiany i innowacje. Daria Michajłowną 
mówiła o 
nich z zachwytem — i na tym się kończyło. W sprawach gospodarstwa słuchała rad 
swego 
administratora, starego Małorusina o jednym oku, dobrodusznego i przebiegłego 
krętacza. 
„Co stare — to tłuściutkie, co młode — to chudziutki” — mawiał uśmiechając się 
spokojnie i 
mrugając porozumiewawczo swym jednym okiem.
Poza Darią Michajłowną Rudin z nikim nie rozmawiał ani tak często, ani tak długo 
jak z 
Natalią. Przynosił jej ukradkiem książki, zwierzał się jej ze swych planów, 
czytał pierwsze 
stronice zamierzonych artykułów i utworów. Sens ich bywał często niedostępny dla 
Natalii. 
Zresztą Rudin nie troszczył się zbytnio o to, żeby go rozumiała, byle tylko 
chciała go słuchać. 
Przyjaźń jego z Natalią nie była całkiem po myśli Darii Michajłowny. „Co tam — 
myślała — 
niech sobie z nim trochę porozmawia na wsi. Bawi go jak mała dziewczynka. Nic 
się złego 
nie stanie, a Natasza zawsze trochę zmądrzeje… W Petersburgu już ja to wszystko 
zmienię…”
Daria Michajłowna myliła się. Natalia z Rudinem nie rozmawiała jak mała 
dziewczynka: 
chciwie słuchała jego wywodów, starała się zrozumieć ich znaczenie; poddawała 
jego krytyce 
swoje myśli, swoje wątpliwości; był jej doradcą, jej przewodnikiem. Na razie 
płonęła tylko jej 
głowa… ale młoda głowa niedługo zwykła płonąć sama. Jakież słodkie chwile 
przeżywała 
Natalia, kiedy czasem w ogrodzie, na ławce, w lekkim, prześwitującym cieniu 
jesiona Rudin 
zaczynał jej czytać Goethowskiego Fausta, Hoffmanna albo listy Bettiny, albo 
Novalisa, 
nieustannie przerywając, tłumacząc to, co wydawało jej się niejasne. Natalia 
słabo mówiła po 
niemiecku, jak wszystkie prawie nasze panny, ale rozumiała dobrze. Rudin zaś był 
pogrążony 
po uszy w niemieckiej poezji, w świecie niemieckiego romantyzmu i filozofii i 
pociągał ją za 
sobą w te zaklęte krainy. Nieznane, przepiękne, odsłaniały się przed jej 
skupionym wzrokiem; 
z kart książki, którą Rudin trzymał w ręku, występowały przedziwne obrazy ; nowe 
jasne 
myśli spływały szemrzącymi strumieniami w jej duszę, a w sercu wstrząsanym 
szlachetną 
radością wielkich doznań powoli zapalała się i gorzała święta iskra zachwytu…
— Niech pan mi powie, Dymitrze Nikołaiczu… zaczęła kiedyś, siedząc pod oknem 
przy 
krosnach — pan przecież przyjedzie na zimę do Petersburga?
— Nie wiem — odpowiedział Rudin kładąc na kolanach książkę, którą przerzucał — 
jeśli 
mi na to środki pozwolą, przyjadę.
Mówił ospale: od rana czuł zmęczenie i nic nie robił.
— To chyba niemożliwe, żeby pan nie znalazł na to środków? Tak mi się zdaje…
— Tak się pani zdaje!
I spojrzał w bok znacząco.
Natalia chciała coś powiedzieć, ale się opanowała.
— Niech pani spojrzy — zaczął Rudin i wskazał jej ręką okno — widzi pani tę 
jabłoń? 
Złamała się pod ciężarem i ilością własnych owoców. Prawdziwy symbol geniuszu.
— Złamała się dlatego, że nie miała oparcia — odpowiedziała Natalia.
— Rozumiem panią, Natalio Aleksiejewno, ale człowiekowi nie tak łatwo znaleźć 
sobie 
oparcie.
— Wydaje mi się, że współczucie innych… w każdym razie samotność…
Natalia zająknęła się i zarumieniła.
— I cóż pan będzie robił zimą na wsi? — dodała z pośpiechem.
— Co będę robił? Skończę swój duży artykuł, wie pani, o tragizmie w życiu i 
sztuce — 
przedwczoraj pokazywałem pani plan — i przyślę go pani.
— I da go pan do druku?
— Nie.
— Jak to nie? Dla kogo więc będzie pan pracował?
— A choćby dla pani. Natalia spuściła oczy.
— Nie jestem tego warta, Dymitrze Nikołaiczu.
— A o czym, jeśli wolno spytać, traktuje ten artykuł? — zapytał nieśmiało 
Basistow, który 
siedział w pobliżu.
— O tragizmie w życiu i sztuce — powtórzył Rudin. — O, i pan Basistow przeczyta… 
Zresztą niezupełnie jeszcze doszedłem do ładu z podstawową myślą. Dotychczas 
jeszcze nie 
wyjaśniłem sobie dostatecznie tragicznej roli miłości.
Rudin chętnie i często mówił o miłości. Z początku m–lle Boncourt słysząc słowo: 
„miłość”, wzdrygała się i nastawiała uszu, jak stary koń pułkowy, gdy usłyszy 
trąbkę, ale 
potem przyzwyczaiła się, tylko czasem ściągała usta i z namysłem zażywała 
tabakę.
— Mnie się zdaje — rzekła nieśmiało Natalia — że tragizm w miłości — to miłość 
nieszczęśliwa.
— Wcale nie! — odparł Rudin — to raczej komiczna strona miłości… Należy całkiem 
inaczej postawić to zagadnienie… Należy sięgnąć głębiej… Miłość! — ciągnął dalej 
— 
wszystko jest w niej tajemnicą: jak przychodzi, jak się rozwija, jak ginie. To 
zjawia się nagle, 
niewątpliwa, radosna jak dzień, to długo tli się jak ogień przysypany popiołem i 
nagle 
wybucha w duszy płomieniem, gdy wszystko już leży w gruzach; to wpełza do serca 
jak 
żmija, to znów wymyka się z niego… Tak, tak, to ważne zagadnienie. Kto zresztą 
kocha w 
naszych czasach, kto ma odwagę kochać?
I Rudin zamyślił się.
— Dlaczego tak dawno nie widać Sergiusza Pawłycza? — zapytał nagle.
Natalia zarumieniła się i pochyliła głowę nad robotą.
— Nie wiem — szepnęła.
— Jakiż to wspaniały, szlachetny człowiek — zaczął Rudin wstając. — Jeden z 
najpiękniejszych przykładów prawdziwego szlachcica rosyjskiego…
M–lle Boncourt spojrzała na niego z ukosa swymi oczkami Francuzki.
Rudin przeszedł się po pokoju.
— Czy zauważyli państwo — zapytał obracając się nagle — że na dębie, a dąb to 
mocne 
drzewo, stare liście dopiero wówczas spadają, gdy młode zaczynają się rozwijać?
— Tak — odpowiedziała powoli Natalia — zauważyłam.
— To samo dzieje się ze starą miłością w silnym sercu: umarła już, ale trzyma 
się jeszcze; 
dopiero inna, nowa miłość może ją wyprzeć.
Natalia nie odpowiedziała ani słowa.
„Co to znaczy?” — pomyślała.
Rudin postał chwilę, potem potrząsnął czupryną i znikł.
A Natalia poszła do swego pokoju. Pełna wątpliwości, długo siedziała na łóżku, 
długo 
myślała o ostatnich słowach Rudina; nagle zacisnęła dłonie i zaczęła gorzko 
płakać. Dlaczego 
płakała — Bóg jeden wie. Sama nie zdawała sobie sprawy, dlaczego tak nagle 
popłynęły z jej 
oczu łzy. Ocierała je, ale napływały znowu, jak woda z dawno wezbranego źródła.
Tego samego dnia Aleksandra Pawłowna rozmawiała z Leżniewem o Rudinie. Z 
początku 
Leżniew starał się ją zbyć milczeniem, lecz Aleksandra Pawłowna postanowiła w 
końcu 
przyprzeć go do muru.
— Widzę — rzekła — że Dymitr Nikołajewicz nadal się panu nie podoba. Umyślnie 
nie 
dopytywałam się dotychczas, ale pan już zdążył się przekonać, czy nastąpiła w 
nim zmiana, i 
chcę teraz wiedzieć, dlaczego on się panu nie podoba.
— Proszę bardzo — odpowiedział Leżniew ze zwykłą sobie flegmą — skoro już pani 
jest 
tak niecierpliwa, tylko zastrzegam, żeby się pani na mnie nie rozgniewała…
— Niech pan już wreszcie zaczyna.
— I pani pozwoli mi powiedzieć wszystko do końca?
— Pozwolę, pozwolę, proszę zaczynać.
— A więc — zaczął Leżniew, powoli sadowiąc się na kanapie — muszę pani 
powiedzieć, 
że Rudin istotnie mi się nie podoba. To mądry człowiek…
— Wszyscy o tym wiedzą!
— To niezwykle mądry człowiek, chociaż w istocie pusty…
— Łatwo tak powiedzieć!
— Chociaż w istocie pusty — powtórzył Leżniew — ale to jeszcze nic złego: 
wszyscy 
jesteśmy puści. Nie robię mu nawet zarzutu, że w głębi duszy jest despotą, że 
jest leniwy, że 
ma zbyt mało wiedzy…
Aleksandra Pawłowna klasnęła w dłonie.
— Zbyt mało wiedzy! Rudin! — zawołała.
— Zbyt mało wiedzy — takim samym głosem powtórzył Leżniew. — Że lubi żyć na 
cudzy koszt, że pozuje na coś i tak dalej… to wszystko są rzeczy zwykłe. Ale co 
w nim jest 
naprawdę złe, to — że jest zimny jak lód.
— On, ta płomienna dusza, zimny? — przerwała Aleksandra Pawłowna.
— Tak, zimny jak lód, i wie o tym, i udaje płomiennego. Złe jest to — mówił 
Leżniew 
ożywiając się stopniowo — że prowadzi niebezpieczną grę, niebezpieczną 
oczywiście nie dla 
niego; sam nie postawi na kartę nawet kopiejki, nawet włoska — a inni stawiają 
całą duszę…
— O kim, o czym pan mówi? Nie rozumiem pana — rzekła Aleksandra Pawłowna.
— Złe jest w nim to, że jest nieuczciwy. Przecież to człowiek mądry: powinien 
znać 
wartość swoich słów — wypowiada je tak, jak gdyby je ważył… Nie ma dwóch zdań: 
jest 
krasomówcą, ale to jego krasomówstwo nie jest rosyjskie. A wreszcie, 
krasomówstwo można 
wybaczyć młodzieńcowi, ale w jego wieku wstyd cieszyć się dźwiękiem własnych 
słów, 
wstyd udawać!
— Mnie się zdaje, Michajło Michajłyczu, że dla słuchacza to obojętne, czy ktoś 
udaje czy 
też nie…
— Przepraszam panią, Aleksandro Pawłowno, to nie jest obojętne. Ktoś powie 
słowo, i 
dreszcz mnie przejmuje, a kto inny powie to samo słowo albo jeszcze piękniejsze, 
a ja nie 
zwrócę na nie uwagi. Dlaczego tak jest?
— To znaczy: pan nie zwróci uwagi — przerwała Aleksandra Pawłowna.
— Tak, nie zwrócę uwagi — odparł Leżniew — choć może słuch mam nawet doskonały. 
Chodzi o to, że słowa Rudina będą tylko słowami i nigdy nie staną się czynem, a 
tymczasem 
te same słowa mogą zamącić czyjś spokój, zgubić czyjeś młode serce.
— Ależ o kim pan mówi, Michajło Michajłyczu? Leżniew milczał chwilę.
— Pani chce wiedzieć, o kim mówię? O Natalii Aleksiejewnie.
Aleksandra Pawłowna stropiła się na chwilę, ale zaraz się uśmiechnęła.
— Na miłość boską — zaczęła — jakież pan ma zawsze dziwne myśli. Natalia to 
jeszcze 
dziecko; zresztą nawet gdyby coś być miało, czy pan myśli, że Daria Michajłowna…
— Daria Michajłowna to, po pierwsze, egoistka, żyje tylko dla siebie; a po wtóre 
— jest 
tak przekonana o swej umiejętności wychowywania dzieci, że nawet jej na myśl nie 
przyjdzie 
niepokoić się o nie. Fi! Jak można! Jedno skinienie ręki, jedno majestatyczne 
spojrzenie i 
wszystko pójdzie jak z płatka. Tak myśli ta dama, która wyobraża sobie, że jest 
mecenasem 
sztuki i bardzo mądrą kobietą, a w gruncie rzeczy nie jest niczym więcej jak 
dystyngowaną 
starowinką. A Natalia to nie dziecko, ona, proszę mi wierzyć, częściej i głębiej 
rozmyśla niż 
my oboje. I trzebaż, by taka uczciwa, namiętna i gorąca natura trafiła na 
takiego aktora, na 
taką kokietkę. Zresztą, to zwykły porządek rzeczy.
— Kokietkę? Jego nazywa pan kokietką?
— Oczywiście, że jego… No, niech pani sama powie, Aleksandro Pawłowno, jakąż on 
rolę odgrywa u Darii Michajłowny? Być bożyszczem, wyrocznią w domu, wtrącać się 
do 
zarządzeń, do rodzinnych plotek i swarów, czy to godne mężczyzny?
Aleksandra Pawłowna ze zdumieniem spojrzała na Leżniewa.
— Nie poznaję pana, Michajło Michajłyczu — zaczęła. — Pan się zaczerwienił, pan 
jest 
wzburzony. Doprawdy, coś innego chyba się w tym kryje…
— Otóż to właśnie! Człowiek mówi kobiecie coś ze szczerego przekonania, a ona 
póty się 
nie uspokoi, póki nie wymyśli jakiejś małostkowej, ubocznej pobudki, która mu 
rzekomo 
każe mówić właśnie tak, a nie inaczej.
Aleksandra Pawłowna wpadła w złość.
— Brawo, monsieur Leżniew! Zaczyna pan prześladować kobiety — gorzej niż 
Pigasow; 
niech pan mówi, co się panu podoba, ale choćby pan był nie wiem jak przenikliwy, 
trudno mi 
jednak uwierzyć, by pan w tak krótkim czasie zdążył wszystkich i wszystko 
zrozumieć. Zdaje 
mi się, że pan się myli. Zdaniem pańskim Rudin to jakiś Tartuffe.
— Właśnie o to chodzi, że nawet nie jest Tartuffem. Tamten przynajmniej 
wiedział, do 
czego dążył, a ten pomimo całego swego rozumu…
— Więc co? Więc co? Niech pan kończy to, co pan zaczął mówić, niesprawiedliwy, 
wstrętny człowieku!
Leżniew wstał.
— Proszę posłuchać, Aleksandro Pawłowno — zaczął — to pani jest niesprawiedliwa, 
nie 
ja. Pani się gniewa na mnie za to, że surowo sądzę Rudina, a ja mam prawo mówić 
o nim 
surowo. Może drogo zapłaciłem za to prawo. Znam go dobrze; długo z nim 
mieszkałem. 
Pamięta pani? Obiecałem opowiedzieć pani kiedyś o naszym życiu w Moskwie. Chyba 
trzeba 
będzie to teraz zrobić. Ale czy będzie pani miała dość cierpliwości, by mnie 
wysłuchać?
— Niech pan mówi, niech pan mówi!
— A więc proszę.
Leżniew zaczął chodzić wolnym krokiem po pokoju przystając i pochylając głowę.
— Może pani wie o tym — zaczął — a może i nie wie, że zostałem wcześniej sierotą 
i gdy 
skończyłem lat siedemnaście, nie miałem nikogo, kto byłby dla mnie autorytetem. 
Mieszkałem w Moskwie u ciotki i robiłem, co chciałem. Byłem dość próżnym i 
ambitnym 
chłopcem, lubiłem udawać i przechwalać się. Kiedy wstąpiłem na uniwersytet, 
zachowywałem się jak sztubak i wkrótce zaplątałem się w pewną historię. Nie będę 
jej pani 
opowiadał, nie warto. Skłamałem, i to dość haniebnie skłamałem… Wszystko wyszło 
na jaw, 
zdemaskowano mnie, zawstydzono… Straciłem głowę i rozpłakałem się jak dziecko. 
Działo 
się to w mieszkaniu pewnego znajomego, w obecności wielu kolegów. Wszyscy 
zaczęli się ze 
mnie śmiać, wszyscy, z wyjątkiem jednego studenta, który, proszę to wziąć pod 
uwagę, 
najwięcej się na mnie oburzał, póki trwałem w uporze i nie przyznawałem się do 
kłamstwa. 
Nie wiem, czy mu się mnie żal zrobiło, dość że wziął mnie pod rękę i zaprowadził 
do siebie.
— To był Rudin? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Nie, to nie był Rudin… Był to człowiek… nie żyje już dzisiaj… był to człowiek 
niezwykły. Nazywał się Pokorski. Nie czuję się na siłach opisać go w kilku 
słowach, a gdy się 
raz o nim zacznie mówić, już o nikim innym mówić się nie ma ochoty. Była to 
dusza czysta i 
wzniosła, a takiego rozumu już nigdy więcej nie spotkałem. Pokorski mieszkał w 
małym, 
niskim pokoiku na facjatce starego drewnianego domku. Był bardzo biedny i bronił 
się jako 
tako przed nędzą, dając lekcje. Bywały dni, kiedy nie mógł poczęstować gościa 
nawet 
filiżanką herbaty, a jedyna sofka była tak wygnieciona, że stała się podobna do 
łódki. Ale 
pomimo tych niewygód odwiedzało go mnóstwo ludzi. Wszyscy go kochali, przyciągał 
do 
siebie serca. Nie uwierzy pani, jak miło i wesoło było w jego ubogim pokoiku! 
Tam poznałem 
Rudina. Odsunął się już wówczas od swego książątka.
— Ale cóż było tak nadzwyczajnego w tym Pokorskim? — zapytała Aleksandra 
Pawłowna.
— Jak by to pani powiedzieć? Poezja i prawda, oto co pociągało do niego 
wszystkich. 
Miał umysł jasny i wszechstronny, a był miły i zabawny jak dziecko. Dotychczas 
mi jeszcze 
brzmi w uszach jego promienny śmiech, a równocześnie Płonął jak lampa o północy 
Przed 
dobra świętym chramem.
Tak go określił pewien na pół obłąkany, ale najmilszy poeta z naszego kółka.
— A jak mówił? — zapytała znów Aleksandra Pawłowna.
— Mówił dobrze, gdy był w nastroju, ale nienadzwyczajnie. Rudin już wówczas 
przewyższał go dwudziestokrotnie pod względem krasomówstwa.
Leżniew stanął i skrzyżował ręce.
— Pokorski i Rudin nie byli do siebie podobni. Rudin był bardziej efektowny, 
bardziej 
błyskotliwy, miał większą łatwość mówienia frazesów i może nawet więcej 
entuzjazmu. 
Robił wrażenie zdolniejszego niż Pokorski, a naprawdę w porównaniu z nim był 
nędzarzem. 
Rudin umiał doskonale rozwinąć każdą myśl, dyskutował po mistrzowsku, ale myśli 
nie 
rodziły się w jego głowie: czerpał je od innych, zwłaszcza od Pokorskiego. 
Pokorski, na pozór 
spokojny i łagodny, nawet słaby, szalał za kobietami, lubił sobie pohulać i nie 
pozwoliłby 
nikomu obrazić siebie. Rudin zdawał się pełen ognia, odwagi, życia, ale w duszy 
był zimny i 
prawie nieśmiały, dopóki w grę nie wchodziła jego ambicja — wówczas gotów był 
czynić 
rzeczy najbardziej szalone. Na wszelkie sposoby starał się pozyskać sobie ludzi, 
ale 
pozyskiwał ich w imię ogólnych zasad i idei; na wielu miał istotnie duży wpływ. 
Nikt go nie 
lubił, co prawda; ja jeden może przywiązałem się do niego. Inni znosili jego 
niewolę… Do 
Pokorskiego wszyscy się garnęli, Rudin zaś sam szukał okazji, by podyskutować z 
każdym, 
kogokolwiek spotkał… Nie przeczytał jeszcze zbyt wielu książek, ale jednak 
znacznie więcej 
niż Pokorski i niż my wszyscy; umysł miał przy tym systematyczny, pamięć zaś 
niezwykłą, a 
to przecież działa na młodzież! Jej trzeba wciąż podawać wnioski, wyniki, choćby 
fałszywe 
wyniki! Człowiek bezwzględnie uczciwy do tego się nie nadaje. Spróbujmy, proszę, 
oświadczyć młodzieży, że nie możemy powiedzieć jej całej prawdy, ponieważ sami 
jej nie 
posiedliśmy… młodzież przestanie nas słuchać. Ale oszukać jej także nie 
potrafimy. Trzeba, 
żebyśmy sami choć trochę wierzyli, że posiedliśmy prawdę… Dlatego to Rudin miał 
tak silny 
wpływ na nas wszystkich. Widzi pani, mówiłem przed chwilą, że on dużo czytał, 
przeważnie 
były to książki filozoficzne, miał zaś umysł tego rodzaju, że z tego, co 
przeczytał, wyciągał 
wnioski ogólne, chwytał samą istotę sprawy, a potem już od niej snuł na 
wszystkie strony 
jasne, trafne wątki myśli, odsłaniał perspektywy duchowe. Kółko nasze, mówiąc 
szczerze, 
składało się wówczas z młodzików, i to niedouczonych młodzików. Filozofia, 
sztuka, nauka, 
życie samo — wszystko to były dla nas tylko słowa, może nawet zrozumiałe, 
pociągające, 
piękne, ale oderwane, rozproszone. Nie umieliśmy uchwycić wspólnej więzi 
łączącej te 
pojęcia, nie byliśmy świadomi powszechnego prawa rządzącego światem, choć o nim 
dyskutowaliśmy mętnie, choć usiłowaliśmy sobie z niego zdać sprawę… Słuchając 
Rudina, 
mieliśmy wrażenie, że po raz pierwszy uchwyciliśmy wreszcie tę spólną więź, że 
podniosła 
się przed nami zasłona! Dajmy na to, że Rudin wyrażał cudze myśli, cóż to 
szkodziło? Ale 
wprowadzał harmonijny ład we wszystko, cośmy znali, i to, co było rozproszone, 
zaczynało 
się nagle skupiać, układać, wyrastało przed nami niczym gmach; wszystko stawało 
się jasne, 
uduchowione… nie było rzeczy bezmyślnej, przypadkowej; we wszystkim wyrażała się 
rozumna konieczność i piękno, wszystko nabierało zrozumiałego, a jednocześnie 
tajemniczego znaczenia, każde poszczególne zjawisko życia brzmiało jak akord, my 
sami zaś 
z jakimś nabożnym lękiem i zachwytem, z rozkosznym drżeniem serca czuliśmy, że 
każdy z 
nas jest żywym naczyniem wiecznej prawdy, jej narzędziem przeznaczonym do 
wielkich 
celów. Czy pani to nie śmieszy?
— Ani trochę — odpowiedziała Aleksandra Pawłowna powoli — dlaczego pan tak 
myśli? 
Niezupełnie pana rozumiem, ale wcale mnie to nie śmieszy.
— Od owego czasu zdążyliśmy oczywiście zmądrzeć — ciągnął dalej Leżniew — 
wszystko to teraz może się nam wydawać dziecinadą… Ale, powtarzam, Rudinowi 
zawdzięczaliśmy wówczas wiele. Pokorski stał od niego bez porównania wyżej, to 
nie ulega 
wątpliwości; Pokorski tchnął w nas płomień i siłę; ale bywał nieraz znużony i 
milczał. Był to 
człowiek nerwowy, słabego zdrowia; za to kiedy rozpostarł skrzydła — Boże! dokąd 
był 
zdolny dolecieć! W samą głąb, w sam lazur nieba! Rudin zaś, ten zgrabny i 
dorodny chłopiec, 
miał w sobie dużo małostkowości; wdawał się nawet w plotki; wtrącać się we 
wszystko, 
wszystko określać i tłumaczyć — to była jego namiętność. Jego wścibstwo było 
niepohamowane… taką już miał naturę polityka! Mówię o nim, jakim go wówczas 
znałem. 
Zresztą nie zmienił się, niestety… Nie zmienił także swych przekonań… Przez 
trzydzieści 
pięć lat… Nie każdy może to o sobie powiedzieć.
— Niech pan usiądzie — rzekła Aleksandra Pawłowna — cóż pan tak chodzi po pokoju 
jak wahadło?
— Tak mi lepiej — odparł Leżniew. — Powiem więc pani, Aleksandro Pawłowno, że 
skoro już wszedłem do kółka Pokorskiego, stałem się całkiem innym człowiekiem: 
uspokoiłem się, zadawałem pytania, uczyłem się, cieszyłem, uwielbiałem — słowem, 
zupełnie jakbym się znalazł w świątyni. I rzeczywiście, kiedy przypomnę sobie 
nasze 
zebrania, to Bóg mi świadkiem, dużo w nich było dobrego, a nawet wzruszającego. 
Proszę 
sobie wyobrazić: zbiera się pięciu, sześciu młodzików, pali się jedna tylko 
świeczka łojowa, 
podają najgorszą herbatę, a do niej stare, prastare sucharki. Ale gdyby pani 
popatrzyła na 
nasze twarze, posłuchała naszych rozmów! W oczach każdego — entuzjazm, policzki 
płoną, 
serca biją, mówimy o Bogu, o prawdzie, o jutrze ludzkości,
o poezji — mówimy czasem brednie, zachwycamy się głupstwami, ale cóż to szkodzi! 
Pokorski siedzi, nogi podwinął pod siebie, oparł na ręku blady policzek, a oczy 
tylko mu 
błyszczą; Rudin stoi pośrodku pokoju i mówi, mówi przepięknie, nic dodać, nic 
ująć — 
młody Demostenes nad brzegiem szumiącego morza; rozczochrany poeta Subbotin 
wydaje od 
czasu do czasu, jakby przez sen, krótkie okrzyki; czterdziestoletni bursz, syn 
niemieckiego 
pastora, Scheller, cieszący się między nami sławą głębokiego myśliciela, bo 
wiecznie i 
niewzruszenie milczał, siedzi niezwykle uroczyście i nic nie mówi; nawet wesoły 
Szczytów, 
Arystofanes naszych zebrań, przycichł, uśmiecha się tylko; dwóch, trzech 
nowicjuszy słucha 
w rozkosznym zachwyceniu… A noc ulatuje cicho i zwiewnie jak na skrzydłach. Już 
świt 
szarzeje, rozchodzimy się, wzruszeni, radośni, uczciwi, trzeźwi (o winie nawet 
mowy 
wówczas nie było), z jakimś błogim znużeniem w duszy… Pamiętam, szliśmy pustymi 
ulicami, rozrzewnieni, patrząc z ufnością nawet na gwiazdy, tak jakby stały się 
nam bliższe i 
bardziej zrozumiałe… Wspaniałe to były czasy i nie chce mi się wierzyć, by 
poszły na marne! 
Nie przepadły zresztą — nie przepadły nawet dla tych, których później upodliło 
życie… Ileż 
razy zdarzyło mi się spotkać potem tych ludzi, dawnych kolegów! Zdawałoby się, 
że taki 
człowiek stał się zupełnym zwierzęciem, ale dość wymówić przy nim nazwisko 
Pokorskiego, 
a poruszą się w nim resztki tego, co szlachetne — jak gdyby ktoś w brudnej i 
ciemnej izbie 
odkorkował zapomniany flakon perfum…
Leżniew umilkł; jego blada twarz zaczerwieniła się.
— Ale dlaczego i kiedy pokłócił się pan z Rudinem? — zapytała Aleksandra 
Pawłowna, ze 
zdumieniem patrząc na Leżniewa.
— Nie pokłóciłem się, zerwałem z nim, kiedym go poznał do gruntu za granicą. A 
mogłem 
się pokłócić już w Moskwie. Już wtedy spłatał mi złośliwego figla.
— Cóż to było?
— Widzi pani… Jak by to powiedzieć?… To jakoś nie licuje z moją 
powierzchownością… 
ale byłem zawsze bardzo kochliwy.
— Pan?
— Ja. To dziwne, prawda? A jednak tak jest… Zakochałem się wtedy w bardzo ładnej 
panience… Dlaczego pani tak na mnie patrzy? Mógłbym pani powiedzieć o sobie coś, 
co by 
panią jeszcze bardziej zdziwiło.
— Co takiego, jeśli wolno wiedzieć?
— A choćby to. Wtedy, za moskiewskich czasów, chodziłem nocą na schadzki… czy 
zgadnie pani, z kim? Z młodą lipą na końcu mego ogrodu. Obejmowałem jej smukły, 
kształtny pień i zdawało mi się, że trzymam w objęciach całą naturę, a serce 
otwierało się i 
omdlewało, jakby naprawdę chłonęło w siebie całą naturę… Taki byłem. A co? Pani 
może 
myśli, że nie pisałem wierszy? Pisałem i nawet stworzyłem cały dramat na wzór 
Manfreda. 
Pośród osób występujących było widmo z piersią zbryzganą krwią, i nie własną 
krwią, proszę 
to sobie zapamiętać, ale krwią ludzkości w ogóle… Tak, tak, niech to pani nie 
dziwi, jeśli 
łaska. Ale zacząłem opowiadać o swojej miłości. Poznałem więc pewną panienkę…
— I przestał pan chodzić na schadzki z lipą? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Przestałem. Panienka ta była arcydobrą i prześliczną istotą o wesołych jasnych 
oczach; 
głos miała jak dzwoneczek.
— Ładnie ją pan opisuje — zauważyła Aleksandra Pawłowna z uśmiechem.
— A z pani bardzo surowy krytyk — odparł Leżniew. — Mieszkała ta panienka z 
ojcem 
— staruszkiem… Zresztą nie będę się wdawał w szczegóły. Powiem pani tylko, że ta 
panienka była naprawdę arcydobrą — zawsze nalewała trzy czwarte szklanki 
herbaty, gdy się 
ją prosiło tylko o połowę… W dwa dni po pierwszym z nią spotkaniu pałałem już 
miłością, w 
tydzień potem nie wytrzymałem i wyznałem wszystko Rudinowi. Zakochany młody 
człowiek 
musi się wygadać, a ja spowiadałem się Rudinowi z każdej myśli. Byłem wówczas 
pod jego 
wpływem, a wpływ ten, powiem całkiem szczerze, był pod wieloma względami 
dobroczynny. 
On pierwszy mną nie pogardzał, okrzesał mnie. Pokorskiego kochałem namiętnie i 
czystość 
jego duszy napełniała mnie pewnym lękiem; Rudin był mi bliższy. Kiedy dowiedział 
się o 
mojej miłości, wpadł w nieopisany zachwyt; uściskał mnie, gratulował i zaraz 
zaczął mi 
wyjaśniać, tłumaczyć, jak doniosła jest moja nowa sytuacja. Nastawiłem uszu… 
Zresztą, pani 
wie, jak on potrafi mówić. Słowa jego podziałały na mnie w niezwykły sposób. 
Nabrałem 
sam do siebie nadzwyczajnego szacunku, robiłem poważną minę, przestałem się 
śmiać. 
Pamiętam, że zacząłem nawet chodzić ostrożniej, jakbym nosił w piersi jakąś 
czarę pełną 
drogocennego płynu, który bałem się rozlać… Byłem bardzo szczęśliwy, zwłaszcza 
że 
spotkałem się z wyraźną wzajemnością. Rudin zapragnął poznać przedmiot mojej 
miłości; 
zresztą bodaj że ja sam nalegałem, żeby go przedstawić.
— Już widzę, widzę, o co chodzi — przerwała Aleksandra Pawłowna. — Rudin odbił 
panu 
ukochaną i pan dotychczas nie może mu tego wybaczyć… Założę się, że tak było.
— I przegrałaby pani zakład, Aleksandro Pawłowno. Myli się pani. Rudin nie odbił 
mi 
ukochanej, nawet wcale nie chciał mi jej odbijać; a jednak zburzył moje 
szczęście, chociaż, 
rozważywszy na zimno, gotów jestem teraz powiedzieć mu za to: dziękuję. Ale 
wtedy o mało 
nie dostałem bzika. Rudin nie chciał mi zrobić nic złego — przeciwnie! ale 
wskutek swego 
przeklętego przyzwyczajenia, by każdy odruch życia, zarówno własnego jak 
cudzego, 
nakłuwać słowem, jak motyla szpilką, zaczął charakteryzować nas oboje, nasze 
stosunki, 
doradzać, jak powinniśmy postępować; despotycznie kazał sobie zdawać sprawę ze 
wszystkich naszych uczuć i myśli, chwalił nas, ganił nawet, proszę sobie to 
wyobrazić, 
prowadził z nami korespondencję! Słowem, zbił nas całkowicie z pantałyku! 
Wątpię, czybym 
się był ożenił wówczas z tą moją panienką (tyle mi jeszcze zdrowego rozsądku 
pozostało), ale 
w każdym razie przeżylibyśmy z nią kilka cudownych miesięcy, coś w rodzaju Pawła 
i 
Wirginii; tymczasem zaczęły się nieporozumienia, wzajemne pretensje, słowem — 
niedorzeczności! Skończyło się na tym, że Rudin pewnego pięknego poranku doszedł 
do 
przekonania, iż jako przyjaciel ma największy obowiązek powiadomić o wszystkim 
staruszka 
— ojca — i tak też zrobił.
— Czy to możliwe? — zawołała Aleksandra Pawłowna.
— Tak, i proszę pomyśleć, że za moją zgodą — to cudowne… Pamiętam dotychczas, 
jaki 
chaos panował wtedy w mojej głowie: po prostu wszystko kręciło się i wywracało 
do góry 
nogami jak w camera obscura — białe wydawało się czarnym, czarne — białym, 
kłamstwo 
— prawdą, fantazje — obowiązkiem… E! nawet i teraz wstyd wspominać! Rudin — ten 
nie 
tracił rezonu… gdzieżby tam! Fruwał sobie wśród wszelkiego rodzaju nieporozumień 
i 
powikłań, niczym jaskółka nad stawem.
— A więc rozstał się pan ze swoją panną? — zapytała Aleksandra Pawłowna, naiwnie 
przechylając główkę i unosząc brwi.
— Rozstałem się… i źle się rozstałem: brutalnie, niezręcznie, z rozgłosem, z 
niepotrzebnym rozgłosem… Płakałem i ona płakała, i diabli wiedzą, co się działo… 
Powstał 
jakiś węzeł gordyjski, trzeba go było przeciąć, a to było bardzo bolesne! 
Zresztą wszystko na 
świecie idzie ku lepszemu. Ona wyszła za mąż za poczciwego człowieka i jest 
teraz 
szczęśliwa…
— Ale niech pan przyzna, że nie mógł pan tego Rudinowi przebaczyć… — zaczęła 
znów 
Aleksandra Pawłowna.
— Gdzie tam! — przerwał jej Leżniew. — Płakałem jak dziecko odprowadzając go, 
gdy 
wyjeżdżał za granicę. Jednak, prawdę mówiąc, jakieś tam ziarno zapadło mi już 
wówczas w 
duszę. I kiedy go spotkałem potem za granicą… ale już wówczas byłem starszy… 
Rudin 
ukazał mi się we właściwym świetle.
— I cóż pan w nim odkrył mianowicie?
— Wszystko to, o czym pani mówiłem przed godziną. Zresztą dość już o nim. Może 
wszystko dobrze się skończy. Chciałem tylko pani dowieść, że jeśli go sądzę 
surowo, to nie 
dlatego, że go nie znam… Co zaś do Natalii Aleksiejewny, to nie będę tracił słów 
na próżno; 
niech pani zwróci uwagę na swego brata.
— Na mego brata? A dlaczego?
— Proszę mu się przyjrzeć. Czy pani naprawdę nic nie zauważyła?
Aleksandra Pawłowna spuściła głowę.
— Pan ma rację — rzekła po chwili. — Istotnie… mój brat… od pewnego czasu go nie 
poznaję… Ale czyżby pan myślał naprawdę…
— Ciszej! zdaje się, że tu idzie — szepnął Leżniew. — A Natalia to już’ nie 
dziecko, 
proszę mi wierzyć, chociaż, niestety, niedoświadczona jak dziecko. Pani się 
przekona, że ta 
dziewczyna nas wszystkich zadziwi.
— W jaki sposób?
— A w taki… Czy pani wie, że właśnie takie dziewczęta topią się, zażywają 
truciznę i tak 
dalej? Niech pani się nie zdaje, że ona jest taka spokojna: to natura namiętna i 
charakter silny, 
ho — ho!
— Zdaje się, że pan chyba fantazjuje. Takiemu flegmatykowi jak pan może i ja 
wydam się 
wulkanem?
— Co to, to nie! — odrzekł Leżniew z uśmiechem. — A jeśli chodzi o charakter, to 
pani, 
dzięki Bogu, nie ma go wcale.
— Cóż to za zuchwalstwo?
— Pani daruje, to największy komplement. Wszedł Wołyncew, spojrzał podejrzliwie 
na 
Leżniewa i na siostrę. Schudł ostatnio. Oboje zaczęli z nim rozmawiać, ale on 
zaledwie się 
uśmiechał w odpowiedzi na ich żarty i wyglądał — tak powiedział kiedyś o nim 
Pigasow — 
jak smutny zając. Zresztą, nie było pewno na świecie człowieka, który by choć 
raz w życiu 
nie wyglądał jeszcze gorzej. Wołyncew czuł, że Natalia oddala się od niego, a 
wraz z nią, 
zdawało się, ziemia usuwa mu się spod nóg.
ROZDZIAŁ VII
Nazajutrz była niedziela i Natalia wstała późno. Poprzedniego dnia była bardzo 
milcząca 
aż do wieczora, w duchu wstydziła się swoich łez i bardzo źle spała. Siedząc na 
pół ubrana 
przed małym fortepianem, to brała ledwo dosłyszalne akordy, by nie zbudzić m–lle 
Boncourt, 
to przykładała czoło do zimnych klawiszy i długo pozostawała tak, nieruchoma. 
Myślała 
wciąż to o Rudinie, to znów o jakimś słowie, które powiedział, i pogrążała się w 
tych 
rozmyślaniach. Czasem przypominał jej się Wołyncew. Wiedziała, że ją kocha. Ale 
natychmiast przestawała o nim myśleć… Czuła dziwne wzruszenie. Ubrała się z 
pośpiechem, 
zeszła na dół i przywitawszy się z matką, wybrała odpowiednią chwilę i poszła 
sama do 
ogrodu… Dzień był upalny, świetlisty, promienny pomimo przelotnych deszczów. Po 
jasnym 
niebie płynęły nie przesłaniając słońca niskie, siwe chmury i od czasu do czasu 
spadały na 
pole obfitymi potokami nagłej ulewy. Wielkie, lśniące krople sypały się szybko, 
z jakimś 
suchym szmerem, jak diamenty; słońce grało poprzez ich migocącą siatkę; trawa, 
niedawno 
jeszcze kołysana wiatrem, nie poruszała się, chciwie chłonąc wilgoć; zroszone 
drzewa 
marząco szeleściły listkami; ptaki nie przestawały śpiewać, radośnie brzmiał ich 
gadatliwy 
szczebiot, któremu wtórował ożywczy szum przelotnej ulewy. Kurz jak dym unosił 
się nad 
drogami, a pod gęsto zacinającymi kroplami deszczu występowały na nich ciemne 
plamy. Ale 
oto przemknęła chmura, powiał lekki wiatr, trawa zaczęła mienić się złotem i 
szmaragdem… 
Słońce wkradało się pomiędzy zlepione, wilgotne liście drzew… Zewsząd unosił się 
odurzający zapach.
Niebo nie było jeszcze całkiem czyste, gdy Natalia wyszła do ogrodu. Tchnęła 
stamtąd 
świeżość i cisza, ta łagodna i szczęśliwa cisza, która w sercu ludzkim budzi 
słodkie sny, 
tajemne przeczucia i nieokreślone pragnienia…
Natalia szła wzdłuż stawu długą aleją srebrzystych topoli; nagle, jakby spod 
ziemi, stanął 
przed nią Rudin.
Zmieszała się. Spojrzał jej w twarz.
— Pani sama? — zapytał.
— Tak, sama — odpowiedziała Natalia — zresztą wyszłam tylko na chwilę… Muszę 
wracać do domu.
— Odprowadzę panią. Szedł obok niej.
— Pani wydaje się smutna — zagadnął.
— Ja? Właśnie chciałam panu powiedzieć, że pan, zdaje się, nie w humorze.
— Możliwe… to mi się zdarza. Ale mnie to łatwiej wybaczyć niż pani.
— Dlaczego? Czy pan myśli, że ja nie mam powodu do smutku?
— W pani wieku trzeba rozkoszować się życiem. Natalia przeszła kilka kroków w 
milczeniu.
— Dymitrze Nikołajewiczu!… — zaczęła.
— Słucham.
— Czy pan pamięta… porównanie, którego pan użył wczoraj… o dębie?
— Owszem, pamiętam. Dlaczego pani o to pyta? Natalia ukradkiem spojrzała na 
Rudina.
— Dlaczego… Co pan chciał powiedzieć przez to porównanie?
Rudin pochylił głowę i spojrzał daleko przed siebie.
— Natalio Aleksiejewno! — zaczął z właściwym sobie opanowaniem i znaczącym 
wyrazem twarzy, który sprawiał na słuchaczu wrażenie, że Rudin nie wypowiada 
nawet 
dziesiątej części tego, co kłębi się w jego duszy. — Natalio Aleksiejewno! Pani 
może 
zauważyła, że mało mówię o swojej przeszłości… Są struny, których w ogóle nie 
dotykam. 
Moje serce… cóż to kogo obchodzi, co się w nim działo? Wystawianie tego na pokaz 
wydawało mi się zawsze świętokradztwem. Ale z panią jestem szczery: pani wzbudza 
we 
mnie zaufanie… Nie mogę ukrywać przed panią, że i ja kochałem i cierpiałem jak 
wszyscy… 
Kiedy i jak? O tym mówić nie warto; ale serce moje doświadczyło wiele radości i 
wiele 
goryczy…
Rudin milczał przez chwilę.
— To, co powiedziałem pani wczoraj — ciągnął dalej — może być do pewnego stopnia 
zastosowane do mnie, do obecnej mojej sytuacji. Ale o tym znów mówić nie warto. 
Ta strona 
życia już dla mnie nie istnieje. Pozostało mi teraz tylko tłuc się po upalnej, 
zakurzonej drodze, 
od stacji do stacji, w trzęsącej bryczce… Kiedy dojadę i czy dojadę — Bóg jeden 
wie… 
Pomówmy lepiej o pani…
— Czyż doprawdy, Dymitrze Nikołajewiczu — przerwała mu Natalia — niczego już pan 
nie oczekuje od życia?
— Owszem! Oczekuję wielu rzeczy, ale nie dla siebie…
Nie wyrzeknę się nigdy czynu, błogosławieństwa czynu, ale wyrzeknę się rozkoszy. 
Moje 
nadzieje, moje marzenia — i moje szczęście osobiste nie mają ze sobą nic 
wspólnego. Miłość 
(mówiąc to słowo wzruszył ramionami)… miłość — to nie dla mnie; nie jestem jej 
wart; 
kobieta, która kocha, ma prawo żądać całego człowieka, a ja już nie mogę oddać 
się cały. A 
przy tym podobać się — to przywilej młodzieńców; jestem już za stary. Gdzie mi 
tam cudze 
głowy zawracać. Daj Boże własną zachować na karku!
— Rozumiem — rzekła Natalia — że kto dąży do wielkiego celu, nie powinien już 
myśleć 
o sobie; ale czyż kobieta nie potrafi ocenić takiego człowieka? Wydaje mi się, 
że kobieta 
raczej odwróci się od egoisty… Wszyscy młodzi ludzie, młodzieńcy, jak pan ich 
nazywa — 
to egoiści, zajęci tylko sobą, nawet wówczas, gdy kochają. Proszę mi wierzyć, 
kobieta nie 
tylko jest zdolna zrozumieć czyjąś ofiarę, lecz sama potrafi złożyć siebie w 
ofierze.
Policzki Natalii zaróżowiły się lekko, oczy jej zalśniły. Zanim poznała Rudina, 
nie 
wygłosiłaby nigdy tak długiego przemówienia, i to z takim ogniem.
— Pani nieraz słyszała, co myślę o powołaniu kobiety — odpowiedział Rudin z 
pobłażliwym uśmiechem — pani wie, że moim zdaniem tylko Joanna d’Arc mogła 
ocalić 
Francję… ale nie o to chodzi. Chciałem pomówić o pani. Pani stoi na progu życia… 
Rozmyślać o pani przyszłości to rzecz radosna i niejałowa… Niech pani mnie 
posłucha: pani 
wie, że jestem jej przyjacielem, interesuję się panią prawie jak krewny… Dlatego 
mam 
nadzieję, że pani nie będzie uważała mego pytania za niedyskretne; proszę mi 
powiedzieć, 
czy serce pani jest dotychczas jeszcze całkiem spokojne?
Natalia zarumieniła się mocno i nic nie odpowiedziała. Rudin zatrzymał się i ona 
przystanęła.
— Nie gniewa się pani na mnie? — zapytał.
— Nie — rzekła — ale zupełnie tego nie oczekiwałam…
— Zresztą — ciągnął dalej — pani może mi nie odpowiadać. Znam pani tajemnicę.
Natalia spojrzała na niego niemal z przerażeniem.
— Tak… tak; wiem, kto się pani podoba. I muszę pani powiedzieć, że nie mogła 
pani 
zrobić lepszego wyboru. To bardzo dobry człowiek, potrafi panią ocenić; nie jest 
zniszczony 
życiem, ma jasną i szczerą duszę… da pani szczęście.
— O kim pan mówi, Dymitrze Nikołajewiczu?
— Jakby pani tego nie wiedziała! Oczywiście o Wołyncewie. Czy to nieprawda?
Natalia odwróciła się trochę od Rudina. Nie wiedziała, co odpowiedzieć.
— Czyż on pani nie kocha? Na miłość boską! Nie spuszcza oczu z pani, śledzi 
każdy pani 
ruch; zresztą, czy można ukryć miłość! A pani, czy pani mu nie sprzyja? O ile 
mogłem 
zauważyć podoba się również mamie pani… A zatem pani wybór…
— Dymitrze Nikołajewiczu — przerwała mu Natalia, w zmieszaniu wyciągając rękę w 
stronę pobliskiego krzewu — naprawdę, bardzo mi trudno o tym mówić, ale 
zapewniam 
pana… pan się myli…
— Mylę się? — powtórzył Rudin. — Nie sądzę… Poznałem panią niedawno, ale dobrze 
już panią znam. Co znaczy ta zmiana, którą widzę w pani, widzę tak jasno? Czyż 
pani jest 
taka, jaką panią zastałem przed sześciu tygodniami? Nie, Natalio Aleksiejewno, 
pani serce nie 
jest spokojne.
— Być może — odpowiedziała prawie niedosłyszalnie Natalia — ale pan się jednak 
myli.
— Jak to? — zapytał Rudin.
— Ach, proszę, niech pan mnie nie pyta! — odparła Natalia i szybkim krokiem 
odeszła w 
kierunku domu.
Przeraziło ją to wszystko, co nagle w sobie poczuła. Rudin dopędził ją i 
zatrzymał.
— Natalio Aleksiejewno! — rzekł. — Ta rozmowa nie może się tak skończyć: zbyt 
jest dla 
mnie ważna… Jak mam panią rozumieć?
— Proszę… — zaczęła Natalia.
— Natalio Aleksiejewno, na miłość boską! Twarz Rudina wyrażała wzruszenie. 
Pobladł.
— Pan wszystko rozumie, powinien pan i mnie zrozumieć! — odpowiedziała Natalia, 
wyrwała dłoń z jego ręki i odeszła nie oglądając się.
— Jedno tylko słowo! — zawołał za nią Rudin. Stanęła, ale nie odwróciła się.
— Pani mnie zapytała, co chciałem wyrazić przez wczorajsze porównanie. Niech 
pani wie, 
że nie chcę jej oszukiwać. Mówiłem O sobie, o swojej przeszłości i — o pani.
— Jak to? O mnie?
— Tak, o pani; powtarzam, nie chcę pani oszukiwać… Teraz pani wie, o jakim 
uczuciu, o 
jakim nowym uczuciu mówiłem wtedy… Aż do dzisiejszego dnia nigdy bym się nie 
odważył…
Natalia zakryła nagle twarz rękami i pobiegła do domu.
Była tak wstrząśnięta nieoczekiwanym zakończeniem rozmowy z Rudinem, że nie 
zauważyła Wołyncewa, koło którego przebiegła. Stał nieruchomo, wsparty plecami o 
drzewo. 
Przed kwadransem przyjechał do Darii Michajłowny i zastał ją w salonie; 
zamieniwszy z nią 
parę słów, wymknął się niepostrzeżenie i ruszył na poszukiwanie Natalii. 
Wiedziony 
instynktem właściwym ludziom zakochanym, poszedł prosto do ogrodu i natknął się 
na nią i 
na Rudina w tej właśnie chwili, kiedy ona wyrwała swoją dłoń z jego ręki. 
Wołyncewowi 
pociemniało w oczach. Odprowadziwszy Natalię wzrokiem, wyszedł spod drzewa i 
zrobił 
parę kroków, sam nie wiedząc, dokąd i po co. Rudin spostrzegł go, gdy się 
zrównali. Spojrzeli 
sobie w oczy, ukłonili się i rozeszli w milczeniu.
„To się tak nie skończy” — pomyśleli obaj.
Wołyncew poszedł na sam koniec ogrodu. Było mu gorzko, dusił się; serce ciążyło 
jak 
ołów i chwilami krew burzyła się gniewnie. Zaczął znów kropić deszczyk. Rudin 
wrócił do 
swojego pokoju. I on nie był spokojny: myśli wirowały mu w głowie jak wicher. 
Nieoczekiwane zetknięcie się z młodą, ufną, czystą duszą musi wzruszyć każdego.
Przy stole wszyscy byli nieswoi. Natalia ledwie mogła utrzymać się na krześle, 
była blada i 
nie podnosiła oczu. Wołyncew jak zwykle siedział obok i od czasu do czasu z 
przymusem 
zwracał się do niej. Tak się złożyło, że Pigasow był tego dnia na obiedzie u 
Darii 
Michajłowny. Mówił przy stole najwięcej ze wszystkich. Między innymi zaczął 
dowodzić, że 
ludzi, tak jak psy, można podzielić na kusych i na takich, co mają długi ogon. 
Kusymi bywają 
ludzie — prawił — bądź od urodzenia, bądź z własnej winy. Kusym źle jest na 
świecie — nic 
im się nie udaje, brak im pewności siebie. Ale człowiek, który posiada długi, 
puszysty ogon 
— to szczęściarz. Może być gorszy i słabszy od kusego, ale ma pewność siebie; 
niech tylko 
rozwinie ogon — już wszyscy się zachwycają. I co jest godne podziwu: zgodzą się 
państwo 
ze mną, że ogon to przecież całkiem bezużyteczna ozdoba, do czego jest potrzebny 
ogon? A 
przecież wszyscy sądzą o wartości człowieka po ogonie.
— Ja — dodał z westchnieniem — należę do rzędu kusych, a co najprzykrzejsze, że 
sam 
obciąłem sobie ogon.
— A więc pan prawdopodobnie ma na myśli to — rzuci niedbale Rudin — co zresztą 
już 
dawno przed panem powiedział La Rochefoucauld: wierz w siebie — inni w ciebie 
uwierzą. 
Nie rozumiem, po co było do tego mieszać ogon?
— Niech pan pozwoli — ostro odparł Wołyncew, a oczy mu zapłonęły — niech pan 
pozwoli każdemu wypowiadać swą myśl tak, jak mu się podoba. Mówi się o 
despotyzmie… 
Moim zdaniem nie ma nic gorszego niż despotyzm tak zwanych ludzi inteligentnych. 
Bodaj 
ich diabli wzięli!
Wszyscy byli zdumieni wybrykiem Wołyncewa, wszyscy umilkli. Rudin popatrzył na 
niego, ale nie wytrzymał jego spojrzenia, odwrócił się, uśmiechnął i nie 
otworzył ust.
„Aha, toś i ty kusy!” — pomyślał Pigasow, a w Natalii aż serce zamarło ze 
strachu. Daria 
Michajłowna długo ze zdumieniem patrzyła na Wołyncewa, wreszcie pierwsza 
przerwała 
milczenie; zaczęła opowiadać o jakimś niezwykłym psie swego przyjaciela, 
ministra N.N.
Wołyncew odjechał wkrótce po obiedzie. Żegnając się z Nataszą nie wytrzymał i 
powiedział jej:
— Dlaczego pani jest taka zmieszana, jakby pani czuła się winna? Przecież pani 
nie może 
być winna wobec nikogo!…
Natalia nic nie zrozumiała, tylko popatrzyła za nim, gdy odchodził. Przed 
herbatą Rudin 
zbliżył się do niej i nachyliwszy się nad stołem, jak gdyby przeglądał gazety, 
szepnął:
— Wszystko to jest jak sen, prawda? Muszę koniecznie zobaczyć panią samą… choć 
na 
chwilkę. — Zwrócił się do m–lle Boncourt. — Proszę — rzekł — tu jest felieton, 
którego 
pani szukała — i nachylając się znów do Natalii dodał szeptem: — Niech pani 
postara się być 
o dziesiątej koło tarasu w altance bzowej, będę czekał na panią…
Bohaterem wieczoru był Pigasow. Rudin ustąpił mu pola bitwy. Pigasow bardzo 
rozśmieszył Darię Michajłownę; z początku opowiedział o jednym ze swoich 
sąsiadów, który 
siedząc przez trzydzieści lat pod pantoflem żony tak zbabiał, że gdy pewnego 
razu w 
obecności Pigasowa przechodził przez niewielką kałużę, założył rękę w tył i 
uniósł fałd 
surduta, tak jak kobiety unoszą spódnicę. Z kolei wziął w obroty innego 
ziemianina, który 
zaczął od tego, że był masonem, później melancholikiem, a potem chciał zostać 
bankierem.
— A jak pan został masonem, Filipie Stiepanyczu? — zapytał go Pigasow.
— Wiadomo jak: nosiłem długi paznokieć na piątym palcu.
Ale najbardziej śmiała się Daria Michajłowna, kiedy Pigasow zaczął rozwodzić się 
na 
temat miłości i zapewniać, że i do niego wzdychano, że pewna ognista Niemka 
nazywała go 
nawet „apetycznym Afrykańczykiem” i „chrypciutkiem”. Daria Michajłowna śmiała 
się, ale 
Pigasow nie kłamał: istotnie miał prawo chwalić się swymi podbojami. Dowodził, 
że nie ma 
nic łatwiejszego niż rozkochać w sobie każdą kobietę, wystarczy powtarzać jej 
przez dziesięć 
dni z rzędu, że usta jej to raj, oczy — rozkosz niebiańska i że wszystkie inne 
kobiety przy niej 
to kopciuszki, a jedenastego dnia ona sama powie, że usta jej to raj, oczy — 
rozkosz 
niebiańska, i zakocha się w swym wielbicielu. Wszystko się zdarza na świecie. 
Kto wie, może 
Pigasow ma rację.
O wpół do dziesiątej Rudin był już w altance. W dalekiej i bladej głębi nieba 
ledwie 
zaczynały ukazywać się pierwsze gwiazdy; zachód grał jeszcze purpurą, niebo nad 
nim 
wydawało się jaśniejsze i bardziej przezroczyste; poprzez czarną siatkę brzozy 
płaczącej 
połyskiwało złotem pół tarczy księżyca. Inne drzewa stały jak posępne olbrzymy, 
przez które 
poświata sączyła się tysiącem podobnych do oczu szparek, lub trwały w mrocznych 
zwartych 
grupach. Ani jeden listek nie drgnął; górne gałązki bzów i akacji jakby czegoś 
nasłuchiwały i 
prostowały się ku górze w ciepłym powietrzu. W pobliżu ciemniał dom; długie, 
oświetlone 
okna jarzyły się czerwonymi plamami. Wieczór był cichy i łagodny, ale w tej 
ciszy czaiło się 
tłumione, namiętne westchnienie.
Rudin stał, ręce skrzyżował na piersi i słuchał z natężoną uwagą. Serce biło mu 
mocno, 
bezwiednie wstrzymywał oddech. Wreszcie usłyszał lekkie, szybkie kroki i do 
altany weszła 
Natalia.
Rudin rzucił się ku niej i wziął ją za ręce. Były zimne jak lód.
— Natalio Aleksiejewno! — zaczął drżącym szeptem. — Chciałem panią zobaczyć… nie 
mogłem doczekać się jutra. Muszę pani powiedzieć to, czego nie podejrzewałem, z 
czego nie 
zdawałem sobie jeszcze dziś rano sprawy: kocham panią!
Dłonie Natalii zadrżały z lekka w jego rękach.
— Kocham panią! — powtórzył. — Jak mogłem tak długo się oszukiwać, jak mogłem 
nie 
domyślić się, że panią kocham!… A pani?… Natalio Aleksiejewno… proszę mi 
powiedzieć 
— a pani?
Natalia ledwie oddychała.
— Widzi pan, że przyszłam tutaj — odpowiedziała wreszcie.
— Nie, niech pani powie, czy pani mnie kocha?
— Zdaje się… że tak… — szepnęła.
Rudin jeszcze mocniej ścisnął jej ręce i już chciał ją przyciągnąć ku sobie…
Natalia obejrzała się szybko.
— Proszę mnie puścić… boję się… zdaje mi się, że ktoś nas podsłuchuje… Na miłość 
boską, niech pan będzie ostrożny. Wołyncew się domyśla.
— A niech go tam! Pani widziała, nie odpowiedziałem mu nawet dzisiaj… Ach, 
Natalio 
Aleksiejewno, jaki jestem szczęśliwy! Teraz już nic nas nie rozłączy!
Natalia spojrzała mu w oczy.
— Proszę mnie puścić — szepnęła. — Czas na mnie.
— Jeszcze chwilę… — zaczął Rudin.
— Nie, proszę mnie puścić, proszę mnie puścić…
— Pani się jakby mnie boi?
— Nie, ale czas na mnie…
— Niechże więc pani chociaż powtórzy raz jeszcze…
— Pan powiedział, że jest pan szczęśliwy? — zapytała Natalia.
— Ja? Nie ma na świecie człowieka szczęśliwszego ode mnie! Czyżby pani w to 
wątpiła?
Natalia podniosła głowę. Prześliczna była jej blada twarz, szlachetna, młoda i 
wzruszona 
— w tajemniczym cieniu altany, w słabym blasku nocnego nieba.
— Niech pan wie zatem — rzekła — że będę należała do pana.
— O Boże! — zawołał Rudin.
Ale Natalia odsunęła się i wyszła. Rudin stał jeszcze chwilę, po czym powoli 
wyszedł z 
altany. Księżyc jasno oświetlił mu twarz; na wargach jego błąkał się uśmiech.
— Jestem szczęśliwy — powiedział półgłosem. — Tak, jestem szczęśliwy — 
powtórzył, 
jakby sam siebie chciał przekonać.
Wyprostował się, potrząsnął czupryną i lekkim krokiem poszedł w głąb ogrodu żywo 
wymachując rękami.
Tymczasem w bzowej altanie po cichu rozsunęły się krzaki i ukazał się 
Pandalewski. 
Obejrzał się ostrożnie, pokiwał głową, zacisnął wargi i powiedział znacząco: — 
Więc to tak. 
Trzeba będzie podać to do wiadomości Darii Michajłowny — i zniknął.
ROZDZIAŁ VIII
Wołyncew wrócił do domu tak przygnębiony i chmurny, tak niechętnie odpowiadał na 
pytania siostry i tak prędko zamknął się w swoim gabinecie, że Aleksandra 
Pawłowna 
zdecydowała się wysłać umyślnego po Leżniewa. Uciekała się do niego we 
wszystkich 
trudnych wypadkach. Leżniew kazał jej powiedzieć, że przyjedzie nazajutrz.
Wołyncew i rano nie odzyskał humoru. Miał zamiar po herbacie pojechać w pole, 
ale 
został w domu, położył się na kanapie i zaczął czytać książkę — co mu się 
nieczęsto zdarzało. 
Nie miał zamiłowania do literatury, a wierszy po prostu się bał.
— Niezrozumiałe jak wiersze — mówił zwykle i na potwierdzenie swoich słów 
przytaczał 
następujące rymy poety Ajbułata:
Nim się zakończą życia smutki,
Ni mądrość, ani umysł hardy
Krwawego życia niezabudki
Nie zgniecie w swojej dłoni twardej.
Aleksandra Pawłowna z lękiem spoglądała na brata, ale nie chciała go niepokoić 
pytaniami. Jakiś powóz zajechał przed ganek. „Dzięki Bogu — pomyślała — to 
Leżniew… 
Wszedł służący i zaanonsował Rudina.
Wołyncew rzucił książkę na podłogę i podniósł głowę.
— Kto przyjechał? — zapytał.
— Dymitr Nikołajewicz Rudin — powtórzył służący. Wołyncew wstał.
— Proś! — odpowiedział. — A ty, siostro — dodał zwracając się do Aleksandry 
Pawłowny — zostaw nas samych.
— Ale dlaczego?… — zaczęła.
— Mam powody — przerwał jej gwałtownie. — Proszę cię!
Wszedł Rudin. Wołyncew chłodno skłonił się stojąc na środku pokoju i nie 
wyciągnął do 
niego ręki.
— Pan zapewne nie oczekiwał mojej wizyty — zaczął Rudin i postawił cylinder na 
oknie.
Wargi drżały mu lekko… Czuł się nieswojo, ale starał się ukryć zmieszanie.
— Tak jest, nie oczekiwałem — odpowiedział Wołyncew — raczej po wczorajszym dniu 
mogłem spodziewać się kogoś z poleceniem od pana. 
— Rozumiem, co pan chce powiedzieć — rzekł Rudin siadając — i cieszy mnie pańska 
szczerość. Tak jest znacznie lepiej. Przyjechałem do pana sam, jak do człowieka 
szlachetnego.
— Czy nie można by się obejść bez komplementów? — wtrącił Wołyncew.
— Chcę wytłumaczyć panu, dlaczego przyjechałem.
— Znamy się, więc dlaczego nie miałby pan do mnie przyjechać? Zresztą nie po raz 
pierwszy zaszczyca mnie pan swymi odwiedzinami.
— Przyjechałem do pana jak człowiek szlachetny do człowieka szlachetnego — 
powtórzył 
Rudin — i chcę teraz zdać się na pana własny sąd… Mam do pana całkowite 
zaufanie…
— Więc o co chodzi? — zapytał Wołyncew, który wciąż jeszcze stał w poprzedniej 
pozie i 
ponuro patrzał na Rudina, od czasu do czasu szarpiąc końce wąsów.
— Pan daruje… przyjechałem oczywiście, żeby wyjaśnić panu, o co chodzi, ale 
przecież 
nie można tak od razu.
— Dlaczego nie można?
— Wchodzi tu w grę osoba trzecia…
— Jakaż to osoba trzecia?
— Pan mnie przecież rozumie, Sergiuszu Pawłyczu.
— Nie rozumiem pana ani trochę, Dymitrze Nikołaiczu.
— Bo to panu dogadza.
— Dogadza mi, żeby pan mówił bez ogródek! — podchwycił Wołyncew. Zaczynał być 
zły 
nie na żarty.
Rudin zmarszczył brwi.
— Pan pozwoli… jesteśmy sami… Muszę panu powiedzieć, zresztą pan prawdopodobnie 
się tego domyśla (Wołyncew niecierpliwie wzruszył ramionami), muszę panu 
powiedzieć, że 
kocham Natalię Aleksiejewnę i mam prawo przypuszczać, że i ona mnie kocha.
Wołyncew zbladł, ale nic nie odpowiedział, podszedł do okna i odwrócił się.
— — Pan rozumie — ciągnął dalej Rudin — że gdybym nie był pewien…
— Na miłość boską! — przerwał Wołyncew z pośpiechem. — Ależ nie wątpię ani na 
chwilę… No więc cóż! Na zdrowie! Tylko dziwi mnie, polskiego licha przyszło panu 
na myśl 
wybrać się do mnie z tą wiadomością… Niby dlaczego? Czy to moja rzecz, kogo pan 
kocha i 
kto pana kocha? Po prostu nie mogę zrozumieć.
Wołyncew nie przestawał patrzeć w okno. Głos jego brzmiał głucho.
Rudin wstał.
— Powiem więc panu, dlaczego zdecydowałem się przyjechać do pana, dlaczego 
uważałem nawet, że nie mam prawa ukrywać przed nim naszej… naszych wzajemnych 
uczuć. Zbyt głęboko pana szanuję — oto dlaczego tu jestem; nie chciałem, nie 
chcieliśmy 
oboje grać przed panem komedii. Wiedziałem o pańskim uczuciu do Natalii 
Aleksiejewny… 
Proszę mi wierzyć — znam swoją wartość, wiem, jak mało jestem godny, by zastąpić 
pana w 
jej sercu; ale jeśli już było sądzone, że się ma tak stać, czyż doprawdy lepiej 
było używać 
wykrętów, oszukiwać, udawać? Czyż lepiej było narażać się na nieporozumienia 
albo nawet 
na powtórzenie takiej sceny jak ta, która rozegrała się wczoraj przy obiedzie? 
Niech pan sam 
powie!
Wołyncew skrzyżował ręce na piersi, jakby chciał się zmusić do zachowania 
spokoju.
— Sergiuszu Pawłyczu — mówił Rudin — sprawiłem panu przykrość… czuję to… ale 
niech pan nas zrozumie, niech pan zrozumie, że nie mogliśmy w inny sposób 
dowieść panu, 
że go; szanujemy, że umiemy ocenić jego szlachetność. Szczerość, całkowita 
szczerość 
wobec każdego innego byłaby nie na miejscu, ale wobec pana staje się 
obowiązkiem. 
Przyjemnie nam pomyśleć, że nasza tajemnica znajduje się w pańskich rękach.
Wołyncew zaśmiał się z przymusem.
— Dziękuję za zaufanie — zawołał — chociaż zwracam uwagę, wcale nie pragnąłem 
ani 
znać pańskiej tajemnicy, ani wyjawiać mu swojej, a pan się nią rozporządza jak 
własną. Ale 
za pozwoleniem, pan mówi jakby w imieniu obojga. A zatem mogę sądzić, że Natalia 
Aleksiejewna wie o pańskich odwiedzinach i o celu tych odwiedzin?
Rudin zmieszał się trochę.
— Nie, nie powiadomiłem Natalii Aleksiejewny o moim zamiarze, ale wiem, że 
podziela 
moje zapatrywania.
— Wszystko to bardzo pięknie — rzekł Wołyncew po chwili milczenia i zabębnił 
palcami 
w szybę — chociaż, przyznaję, byłoby znacznie lepiej, gdyby mnie pan tak bardzo 
nie 
szanował. Prawdę mówiąc, na diabła mi potrzebny pański szacunek; czegóż pan 
teraz chce 
ode mnie?
— Nic nie chcę… chociaż nie, chciałbym, żeby pan nie uważał mnie za człowieka 
podstępnego i przebiegłego, żeby pan mnie zrozumiał… Mam nadzieję, że teraz nie 
może pan 
już wątpić w moją szczerość… Chciałbym, Sergiuszu Pawłyczu, żebyśmy się rozstali 
jak 
przyjaciele… żeby pan po dawnemu wyciągnął do mnie rękę…
I Rudin zbliżył się do Wołyncewa.
— Przepraszam bardzo, łaskawy panie — rzekł Wołyncew odwracając się i cofając o 
krok 
— gotów jestem przyznać, że pańskie zamiary są najzupełniej uczciwe, wszystko to 
bardzo 
piękne, powiedzmy, nawet wzniosłe, ale my, ludzie prości, jadamy pierniki nie 
lukrowane, 
nie jesteśmy w stanie nadążyć za polotem tak wielkich umysłów jak pański… To, co 
panu 
wydaje się szczere, nam wydaje się natrętne i bezwstydne… To, co dla pana jasne 
i proste, dla 
nas jest ciemne i zawile… Pan się chwali tym, co my ukrywamy — jakże więc 
moglibyśmy 
pana zrozumieć. Daruje pan, ale nie mogę ani uznać pana za przyjaciela, ani 
podać panu 
ręki… Może to bardzo małostkowe, ale ja sam jestem przecież małostkowym 
człowiekiem.
Rudin sięgnął po cylinder.
— Sergiuszu Pawłyczu — rzekł ze smutkiem — żegnam pana, zawiodłem się w swoich 
oczekiwaniach. Wizyta moja jest istotnie dość dziwna, ale miałem nadzieję, że 
pan… 
(Wołyncew zrobił niecierpliwy ruch…) Przepraszam, więcej już mówić o tym nie 
będę. 
Rozważywszy wszystko, widzę, że istotnie ma pan słuszność i nie mógł pan inaczej 
postąpić. 
Żegnam pana i proszę przynajmniej pozwolić, że raz jeszcze, ostatni raz zapewnię 
go, że moje 
zamiary są jak najczystsze… Jestem pewien pańskiej dyskrecji…
— Tego już za wiele! — zawołał Wołyncew i zatrząsł się z gniewu. — Nigdy nie 
prosiłem 
pana o zaufanie, nie ma pan więc najmniejszego prawa liczyć na moją dyskrecję!
Rudin chciał jeszcze coś powiedzieć, ale tylko rozłożył ręce, ukłonił się i 
wyszedł, a 
Wołyncew rzucił się na kanapę, odwracając się twarzą do ściany.
— Czy można wejść do ciebie? — usłyszał przez drzwi głos Aleksandry Pawłowny.
Wołyncew nie od razu odpowiedział i ukradkiem przesunął dłonią po twarzy. — Nie, 
Sasza — rzekł nieco zmienionym głosem — poczekaj jeszcze trochę.
Po upływie pół godziny Aleksandra Pawłowna znów zastukała do drzwi.”
— Przyjechał Michajło Michajłycz — oznajmiła — czy chcesz się z nim widzieć?
— Tak — odpowiedział Wołyncew — przyślij go tutaj.
Wszedł Leżniew.
— Co to, jesteś chory? — zapytał siadając w fotelu przy kanapie.
Wołyncew na wpół się podniósł i oparł na łokciu; długo, długo patrzył w twarz 
przyjaciela, 
po czym powtórzył mu całą rozmowę z Rudinem, słowo w słowo. Nigdy dotychczas nie 
wspominał Leżniewowi o swoich uczuciach do Natalii, chociaż domyślał się, że nie 
były dla 
przyjaciela tajemnicą.
— Aleś mnie, bracie, zadziwił — rzekł Leżniew, gdy tylko Wołyncew skończył 
opowiadanie. — Wielu dziwactw się po nim spodziewałem, ale czegoś takiego… 
zresztą i w 
tym go poznaję.
— Zlituj się! — mówił Wołyncew wzburzony — przecież to po prostu bezczelność! O 
mało go przez okno nie wyrzuciłem! Co u licha, chciał się przede mną pochwalić 
czy też 
stchórzył? Pytam się: z jakiej racji? Odważyć się przyjechać do człowieka…
Wołyncew założył ręce na kark i umilkł.
— Nie, bracie, to nie to — spokojnie odparł Leżniew — z pewnością mi nie 
uwierzysz, ale 
on to zrobił z dobrych pobudek. Naprawdę… To tak było, widzisz, i szlachetnie, i 
szczerze, 
no, a przy tym nadarzyła się sposobność popuścić wodze krasomówstwu; a nam tego 
właśnie 
potrzeba, nie potrafimy żyć bez tego… Ach, ten język — to jego wróg… Ale też mu 
za to 
wiernie służy.
— Jak uroczyście wszedł i mówił, nie możesz sobie nawet wyobrazić!…
— Tak, bez tego ani rusz. On i surdut zapina, jakby spełniał najświętszy 
obowiązek… 
Wywiózłbym go na wyspę bezludną i popatrzyłbym zza węgła, jak by tam sobie 
radził. A 
wciąż opowiada o prostocie.
— Więc powiedz mi, na miłość boską — zapytał Wołyncew — co to takiego? Filozofia 
czy co?
— Jak by ci tu powiedzieć? Z jednej strony, może to i naprawdę filozofia, a z 
drugiej — 
nic podobnego. Nie można przecie wszystkich bredni zwalać na filozofię.
Wołyncew spojrzał na niego.
— A jak myślisz, czy on nie skłamał?
— Nie, mój drogi, nie skłamał. A zresztą, wiesz co? Dosyć już o tym. Zapalimy 
sobie 
fajkę i poprosimy tu Aleksandrę Pawłownę… Przy niej i rozmawiać lepiej, i 
milczeć 
łatwiej… Poczęstuje nas herbatą.
— Niech i tak będzie — zgodził się Wołyncew. — Sasza, wejdź! — zawołał.
Aleksandra Pawłowna weszła. Brat chwycił jej rękę i mocno przycisnął do ust.
Rudin wrócił do domu zakłopotany i rozstrojony. Zły był na siebie, wyrzucał 
sobie 
niewybaczalny brak rozwagi, dziecinadę. Nie darmo powiedział ktoś: nie ma nic 
gorszego 
nad świadomość głupstwa, które się przed chwilą popełniło.
Rudina gryzły wyrzuty sumienia.
— Diabeł mnie skusił — szeptał przez zęby — żeby jechać do tego hreczkosieja. Co 
za 
pomysł! Naraziłem się tylko na impertynencje.
W domu Darii Michajłowny działo się także coś niezwykłego. Sama pani domu nie 
pokazywała się przez cały ranek i nie zeszła na obiad; miała migrenę, jak 
zapewniał 
Pandalewski, jedyna osoba, którą przyjęła. Natalii Rudin także prawie nie 
widział. Siedziała 
w swoim pokoju z m–lle Boncourt. Kiedy go spotkała w jadalni, spojrzała na niego 
z takim 
smutkiem, że mu serce drgnęło. Twarz miała zmienioną, jakby od wczoraj spadło na 
nią 
nieszczęście. Rudina zaczęło dręczyć jakieś niejasne przeczucie. Żeby rozerwać 
czymkolwiek 
myśli, zwrócił się do Basistowa, długo z nim rozmawiał i znalazł w nim 
młodzieńca pełnego 
życia i zapału, entuzjastycznych nadziei i nie naruszonej jeszcze wiary.
Przed wieczorem Daria Michajłowna ukazała się na dwie godziny w salonie. Dla 
Rudina 
była uprzejma, ale trzymała się jakoś z daleka, to śmiała się, to znów 
marszczyła brwi, 
mówiła przez nos, najczęściej aluzjami… Była damą dworu w każdym calu. W 
ostatnich 
czasach ochłodła jakby trochę dla Rudina. „Jakaś zagadka” — myślał patrząc z 
boku na jej 
dumnie wzniesioną głowę.
Niedługo czekał na rozwiązanie zagadki. Wracając do swego pokoju około dwunastej 
w 
nocy, szedł ciemnym korytarzem. Nagle ktoś wsunął mu do ręki bilecik. Obejrzał 
się i 
zobaczył, że odchodzi od niego dziewczyna, jak mu się zdawało, pokojówka 
Natalii. Wszedł 
do siebie, odprawił służącego, rozpieczętował bilecik i przeczytał następujące 
słowa skreślone 
ręką Natalii.
„Proszę przyjść jutro o siódmej rano, nie później, nad staw Awdiuchina, za 
dębowym 
lasem. Żadna inna godzina niemożliwa. Będzie to nasze ostatnie spotkanie i 
wszystko się 
skończy, jeśli… Proszę przyjść. Trzeba będzie postanowić…
P.S. Gdybym nie przyszła, to znaczy, że się więcej nie zobaczymy, wówczas dam 
panu 
znać…”
Rudin zamyślił się, obracał bilecik w palcach, włożył go pod poduszkę, rozebrał 
się, 
położył, ale nieprędko zasnął; spał czujnie i nie było jeszcze piątej, gdy się 
obudził na dobre.
ROZDZIAŁ IX
Staw Awdiuchina, nad którym Natalia naznaczyła Rudinowi spotkanie, od dawna 
przestał 
już być stawem. Przed trzydziestu laty woda przerwała groblę i od tego czasu 
całkiem go 
zaniedbano. Jedynie po równym i płaskim dnie, niegdyś pokrytym tłustym mułem, 
oraz po 
resztkach grobli można było się domyślić, że to był dawniej staw. Stał tu kiedyś 
dwór. Ale 
zniknął przed wieloma laty. Pozostały po nim dwie ogromne sosny; wiatr wiecznie 
szumiał i 
huczał posępnie w wątłej zieleni ich wysokich gałęzi… Wśród ludu krążyły 
tajemnicze 
słuchy o strasznej zbrodni, którą tu popełniono; mówiono sobie, że jeśli które z 
drzew się 
przewróci, to zada komuś śmierć; że dawniej rosła tu jeszcze trzecia sosna, 
która runęła w 
czasie burzy i zabiła dziewczynkę. Cała okolica starego stawu uchodziła za 
nieczystą. Pusta i 
naga, nawet w słoneczny dzień głucha i ponura, wydawała się jeszcze bardziej 
głucha i 
ponura wskutek bliskości sędziwego dębowego lasu, który dawno już wymarł i 
usechł. 
Rzadkie szkielety olbrzymich drzew wznosiły się jak żałobne widma nad niskim 
poszyciem 
krzaków. Strach brał patrzeć na nie i zdawało się, że jacyś źli starcy zebrali 
się tu i zamyślają 
coś niedobrego. Wąska, ledwo wydeptana ścieżka wiła się z boku. Nikt, kto nie 
był do tego 
zmuszony, nie przechodził koło stawu Awdiuchina. Natalia rozmyślnie wybrała to 
odludne 
miejsce. Od domu Darii Michajłowny było tu nie dalej jak pół wiorsty.
Kiedy Rudin przyszedł nad staw Awdiuchina, słońce już dawno wstało, ale ranek 
był 
niewesoły. Zwarte, białe jak mleko chmury pokrywały całe niebo; wiatr pędził je 
szybko ze 
świstem i gwizdem. Rudin zaczął chodzić tam i z powrotem po grobli pokrytej 
chwytliwym 
łopianem i sczerniałą pokrzywą. Był niespokojny. Te spotkania, te nowe wrażenia 
interesowały go, ale zarazem wyprowadzały z równowagi, zwłaszcza po wczorajszym 
bileciku. Widział, że zbliża się rozwiązanie, i w skrytości serca trapiła go 
rozterka, choć nikt 
by go o to nie posądzał patrząc, z jakim skupieniem i stanowczością skrzyżował 
ręce na piersi 
i wodził wzrokiem dokoła. Nie darmo powiedział o nim Pigasow, że jak w figurce 
bożka 
chińskiego, przeważa w nim głowa. Ale samą tylko głową, choćby najtęższą, 
człowiekowi 
trudno zrozumieć nawet to, co się w nim samym dzieje… Rudin, mądry, przenikliwy 
Rudin, 
nie był w stanie powiedzieć na pewno, czy kocha Natalię, czy cierpi, czy będzie 
cierpiał, gdy 
się z nią rozstanie. Dlaczego, nie udając nawet lowelasa — tę sprawiedliwość 
oddać mu 
należy — zawrócił głowę biednej dziewczynie? Dlaczego czekał na nią z tajonym 
niepokojem? Na to jest tylko jedna odpowiedź: nikt tak łatwo nie ulega porywom 
jak ludzie 
zimni.
Chodził po grobli, a Natalia szła ku niemu pośpiesznie na przełaj przez łąkę po 
mokrej 
trawie.
— Panienko! Panienka sobie nogi przemoczy — mówiła pokojówka Masza, ledwo mogąc 
za nią nadążyć. Natalia nie słuchała i biegła nie oglądając się.
— Ach, żeby nas tylko nie podpatrzyli! — powtarzała w kółko Masza. — I to dziw, 
żeśmy 
z domu wyszły. Byle się tylko mamzel nie obudziła… Całe szczęście, że to 
niedaleko… A 
pan już czeka… — dodała zobaczywszy nagle wysmukłą postać Rudina, malowniczo 
rysującą się na grobli. — Szkoda tylko, że stoi tak na górce, zeszedłby lepiej 
do parowu.
Natalia zatrzymała się.
— Masza, poczekaj tu, pod sosnami — rzekła i poszła w stronę stawu.
Rudin zbliżył się do niej i stanął zdumiony. Takiego wyrazu twarzy nigdy jeszcze 
u niej 
nie widział. Brwi miała zmarszczone, usta zaciśnięte, oczy patrzyły prosto i 
surowo.
— Dymitrze Nikołajewiczu — zaczęła — nie mamy czasu do stracenia. Przyszłam na 
pięć 
minut. Muszę panu powiedzieć, że mama wie o wszystkim. Pan Pandalewski 
podsłuchał nas 
przedwczoraj i opowiedział jej o naszym spotkaniu. Zawsze był jej szpiegiem. 
Wczoraj 
wezwała mnie do siebie…
— Mój Boże! — zawołał Rudin. — To straszne… A cóż mama pani powiedziała?
— Nie gniewała się, nie wymyślała, tylko zganiła mnie za lekkomyślność.
— Tylko?
— Tak, i oświadczyła, że raczej zgodzi się widzieć mnie na marach niż pańską 
żoną.
— Naprawdę tak powiedziała?
— Tak, i dodała jeszcze, że pan wcale nie chce się ze mną ożenić, że pan tylko 
tak, z 
nudów, zaczął mi asystować, i że się tego po panu nie spodziewała; że ona sama 
zresztą jest 
temu winna: dlaczego pozwoliła na to, żebym pana tak często widywała… zresztą 
nie 
pamiętani wszystkiego.
Natalia mówiła to wszystko monotonnym, niemal bezdźwięcznym głosem.
— A pani, Natalio Aleksiejewno, co pani jej odpowiedziała? — zapytał Rudin.
— Co jej odpowiedziałam? — powtórzyła Natalia. — Co pan ma zamiar teraz robić?
— Mój Boże! Mój Boże! — odrzekł Rudin. — To okrutne! Tak prędko!… Taki nagły 
cios!… I mama pani była tak oburzona?
— Tak… tak… słyszeć o panu nie chce.
— To straszne! A więc nie ma żadnej nadziei?
— Żadnej.
— Dlaczego jesteśmy tacy nieszczęśliwi! Ten nikczemny Pandalewski! Pani mnie 
pyta, 
Natalio Aleksiejewno, co mam zamiar robić? W głowie mi się kręci — nie mogę 
zebrać 
myśli… Czuję tylko swoje nieszczęście… podziwiam, jak pani może zachować zimną 
krew!…
— Czy pan myśli, że mi lekko? — odpowiedziała Natalia.
Rudin zaczął chodzić po grobli. Natalia nie spuszczała z niego oczu.
— Czy mama panią nie wypytywała? — odezwał się wreszcie.
— Zapytała mnie, czy pana kocham…
— No… a pani?
Natalia milczała przez chwilę.
— Nie skłamałam. Rudin wziął ją za rękę.
— Zawsze, we wszystkim szlachetna i wielkoduszna!
Ach, serce młodej dziewczyny to szczere złoto! Ale czy naprawdę mama pani 
wyraziła 
swoją wolę tak stanowczo, że małżeństwo nasze jest niemożliwe?
— Tak, stanowczo. Powiedziałam już panu: jest przekonana, że pan nie myśli się 
ze mną 
ożenić.
— To znaczy, że uważa mnie za oszusta! Czym sobie na to zasłużyłem?
I Rudin chwycił się za głowę.
— Dymitrze Nikołaiczu! — rzekła Natalia. — Na próżno tracimy czas. Proszę 
pamiętać, 
że widzę pana po raz ostatni. Przyszłam tu nie po to, żeby płakać, żeby się 
żalić — pan widzi, 
nie płaczę — przyszłam po radę.
— Jakąż ja mogę pani dać radę, Natalio Aleksiejewno?
— Jaką radę? Jest pan mężczyzną, przywykłam do tego, by panu wierzyć, będę panu 
wierzyć do końca. Niech pan mi powie, jakie są pańskie zamiary?
— Moje zamiary? Mama pani prawdopodobnie wymówi mi dom.
— Możliwe. Powiedziała mi już wczoraj, że będzie zmuszona zerwać znajomość z 
panem… Ale pan nie odpowiada na moje pytanie.
— Na jakie pytanie?
— Jak pan myśli, co powinniśmy teraz zrobić?
— Co powinniśmy teraz zrobić? — odparł Rudin. — Oczywiście poddać się.
— Poddać się — powtórzyła Natalia powoli, a wargi jej pobladły.
— Poddać się losowi — ciągnął dalej Rudin. — Cóż robić! Wiem aż nazbyt dobrze, 
jak to 
gorzko, ciężko, nie do zniesienia; ale niech się pani zastanowi, Natalio 
Aleksiejewno, jestem 
biedny… Prawda, mogę pracować; ale gdybym nawet był bogaty, czy czułaby się pani 
na 
siłach znieść przymusową rozłąkę z rodziną, gniew matki?… Nie, Natalio 
Aleksiejewno! Nie 
ma co o tym myśleć. Nie sądzone nam było, widać, żyć razem, i to szczęście, o 
którym 
marzyłem, nie dla mnie!
Natalia zakryła nagle twarz rękami i zaczęła płakać. Rudin zbliżył się do niej.
— Natalio Aleksiejewno! Droga Natalio! — zaczął mówić gorąco — niech pani nie 
płacze, na miłość boską, niech pani nie rozdziera mi serca, niech się pani 
uspokoi…
Natalia podniosła głowę.
— Pan mi mówi, żebym się uspokoiła — zaczęła, a oczy jej zabłysły przez łzy. — 
Nie nad 
tym płaczę, o czym pan myśli… Nie to mnie boli… boli mnie, że się zawiodłam na 
panu… 
Jak to! Przychodzę do pana po radę, i to w takiej chwili, a pańskie pierwsze 
słowa: poddać 
się! Poddać się! Więc to tak stosuje pan w praktyce swoje opowiadania o 
wolności, o 
ofiarach, które…
Głos jej się załamał.
— Ależ, Natalio Aleksiejewno — zaczął Rudin zmieszany — niech pani sobie 
przypomni… nie cofam swoich słów… tylko…
— Pan mnie pytał — ciągnęła dalej z nową siłą — co odpowiedziałam matce, kiedy 
mi 
oświadczyła, że prędzej zgodzi się na moją śmierć niż na małżeństwo z panem; 
odpowiedziałam jej, że umrę raczej, niż wyjdę za mąż za kogoś innego. A pan 
mówi: poddać 
się!… Widocznie miała rację: pan istotnie tylko z braku innego zajęcia, z nudów, 
pożartował 
ze mną…
— Przysięgam pani, Natalio Aleksiejewno… zapewniam panią… — powtarzał Rudin.
Ale ona go nie słuchała.
— Dlaczego pan mnie nie powstrzymał? Dlaczego pan sam… A może nie przypuszczał 
pan, że mogą być przeszkody? Wstyd mi o tym mówić… ale przecież już wszystko 
skończone.
— Trzeba, żeby się pani uspokoiła, Natalio Aleksiejewno — zaczął Rudin — musimy 
się 
oboje zastanowić, jakich środków użyć…
— Pan tak często mówił o poświęceniu — przerwała mu — ale czy pan wie, że gdyby 
pan 
był mi powiedział dzisiaj, przed chwilą: „Kocham cię, ale żenić się nie mogę, 
nie 
odpowiadam za przyszłość, daj mi rękę i chodź ze mną!” — czy pan wie, że 
poszłabym z 
panem, czy pan wie, że byłam zdecydowana na wszystko? Ale widocznie od słów do 
czynów 
droga daleka, i pan teraz stchórzył tak samo, jak przedwczoraj przy obiedzie 
stchórzył pan 
przed Wołyncewem.
Rumieniec wystąpił na twarz Rudina. Nagły wybuch Natalii zrobił na nim wrażenie, 
ale 
ostatnie jej słowa zraniły jego miłość własną.
— Pani jest teraz zbyt rozdrażniona, Natalio Aleksiejewno — zaczął — pani nie 
może 
zrozumieć, jak okrutnie mnie pani obraża. Mam nadzieję, że z czasem odda mi pani 
sprawiedliwość; zrozumie pani, jak wiele kosztowało mnie wyrzeczenie się 
szczęścia, które, 
jak pani sama mówi, nie nakładało na mnie żadnych obowiązków. Pani spokój jest 
mi droższy 
niż wszystko w świecie i byłbym nędznikiem, gdybym odważył się wyzyskać…
— Być może, być może — przerwała mu Natalia — zapewne pan ma słuszność; sama nie 
wiem, co mówię. Ale dotychczas wierzyłam panu, wierzyłam każdemu pańskiemu 
słowu… 
Na przyszłość, proszę, niech pan liczy się ze słowami, niech pan ich nie rzuca 
na wiatr. Kiedy 
powiedziałam panu, że go kocham, wiedziałam, co to znaczy — byłam gotowa na 
wszystko… Teraz pozostaje mi tylko podziękować panu za naukę i pożegnać się.
— Proszę zaczekać, na miłość boską, Natalio Aleksiejewno, błagam panią! Nie 
zasługuję 
na pani pogardę, przysięgam. Niech pani postawi się w moim położeniu. Odpowiadam 
za 
panią i za siebie. Gdybym nie kochał pani najwierniejszą miłością — to, mój 
Boże! — od 
razu zaproponowałbym, żeby pani ze mną uciekła… Prędzej czy później mama pani by 
nam 
przebaczyła… i wówczas… Ale zanim pomyślałem o własnym szczęściu…
Urwał. Utkwiony prosto w niego wzrok Natalii odbierał mu pewność siebie.
— Pan stara się mi dowieść, że jest pan człowiekiem uczciwym, Dymitrze 
Nikołajewiczu 
— rzekła — nie wątpię o tym. Pan nie jest zdolny kierować się wyrachowaniem; ale 
czyż o 
tym chciałam się przekonać, czyż dlatego tutaj przyszłam…
— Nie spodziewałem się, Natalio Aleksiejewno…
— Teraz się pan zdradził! Tak, nie spodziewał się pan tego wszystkiego — pan 
mnie nie 
znał. Niech pan będzie spokojny… pan mnie nie kocha, a ja nikomu się nie 
narzucam.
— Kocham panią! — zawołał Rudin. Natalia wyprostowała się.
— Możliwe; ale jak mnie pan kocha? Pamiętam wszystkie pańskie słowa, Dymitrze 
Nikołajewiczu. Pamięta pan, powiedział mi pan kiedyś: miłość jest niemożliwa 
tam, gdzie nie 
ma równości… Pan jest dla mnie zbyt wzniosły, niedobrana byłaby z nas para. 
Słusznie 
zostałam ukarana. Czekają pana godniejsze obowiązki. Nigdy nie zapomnę 
dzisiejszego 
dnia… Żegnam pana.
— Natalio Aleksiejewno, pani odchodzi? Czyż tak się rozstaniemy?
Wyciągnął do niej ręce. Zatrzymała się. Jego błagalny głos sprawił widać, że się 
zawahała.
— Nie — rzekła wreszcie — czuję, że coś się we mnie załamało… Szłam tutaj, 
rozmawiałam z panem jak w gorączce; trzeba się opamiętać. Nie sądzone nam było 
żyć 
razem, sam pan to powiedział, i tak się stanie. Mój Boże, kiedy szłam tutaj, w 
myśli żegnałam 
się z moim domem, z całą moją przeszłością, i co się okazało? Kogo spotkałam? 
Człowieka 
małodusznego… I skąd pan wiedział, że nie będę miała dość sił, by znieść rozłąkę 
z rodziną? 
„Mama pani się nie zgadza… To okropne!” To wszystko, co od pana usłyszałam. I to 
pan, i to 
pan, panie Rudin? Nie! Żegnam pana… Gdyby pan mnie kochał, odczułabym to teraz, 
w tej 
chwili… Nie, nie, żegnam pana!…
Odwróciła się szybko i pobiegła do Maszy, która już od dawna niepokoiła się i 
dawała jej 
znaki.
— To pani tchórzy, nie ja! — zawołał za nią Rudin.
Natalia nie zważała już na niego i śpieszyła przez łąkę do domu. Szczęśliwie 
powróciła do 
swej sypialni; zaledwie jednak przestąpiła próg, siły odmówiły jej posłuszeństwa 
i upadła 
zemdlona na ręce Maszy.
Rudin długo jeszcze stał na grobli. Otrząsnął się wreszcie, wolnym krokiem 
dobrnął do 
ścieżki i pomału ruszył przed siebie. Był bardzo upokorzony i przybity. „Więc 
ona jest taka? 
— myślał. — Ma dopiero osiemnaście lat! Nie, nie znałem jej… To niezwykła 
dziewczyna… 
Jaka siła woli!… Prawdę powiedziała — warta jest innej miłości niż ta, jaką ja 
do niej 
czułem… Czułem? — zapytał sam siebie. — Czyżbym już nie kochał? A więc to tak 
musiało 
się skończyć? Jakiż byłem wobec niej marny i godzien politowania!”
Lekki turkot linijki kazał Rudinowi podnieść oczy. Naprzeciw niego jechał 
Leżniew, 
zawsze tym samym kłusakiem. Rudin w milczeniu ukłonił się i jakby olśniony nagłą 
myślą, 
zawrócił z drogi i ruszył szybko w stronę domu Darii Michajłowny.
Leżniew nie zatrzymał go, popatrzył za nim i po chwili namysłu zawrócił konia. 
Pojechał z 
powrotem do Wołyncewa, u którego nocował. Wołyncew spał, Leżniew nie kazał go 
budzić i 
czekając, aż podadzą herbatę, usiadł na werandzie i zapalił fajkę.
ROZDZIAŁ X
Wołyncew wstał około dziesiątej, a dowiedziawszy się, że Leżniew siedzi na 
werandzie, 
zdziwił się bardzo i kazał go poprosić do siebie.
— Co się stało? — zapytał. — Chciałeś przecież pojechać do domu?
— Tak, chciałem, ale spotkałem Rudina. Spaceruje sam po łące, a twarz ma jakąś 
zmienioną. No, więc wróciłem.
— Wróciłeś dlatego, żeś spotkał Rudina?
— Prawdę mówiąc, sam nie wiem, dlaczego wróciłem, pewno dlatego, że pomyślałem o 
tobie; miałem ochotę z tobą posiedzieć, a do domu jeszcze zdążę.
Wołyncew uśmiechnął się gorzko.
— Tak, nie można teraz pomyśleć o Rudinie, żeby nie przypomnieć sobie o mnie… 
Chłopcze! — zawołał do służącego — daj nam herbaty.
Obaj przyjaciele zaczęli pić herbatę. Leżniew mówił o gospodarstwie, o nowym 
sposobie 
krycia spichrzów papą…
Nagle Wołyncew zerwał się z fotela i taką silą uderzył pięścią w stół, że 
zadzwoniły 
filiżanki i spodki.
— Nie! — zawołał. — Nie zniosę tego dłużej, to ponad moje siły! Wyzwę tego 
mędrka i 
niech albo on mnie zastrzeli, albo już ja postaram się wpakować mu kulę w jego 
uczoną 
głowę.
— Co też ty mówisz, co mówisz, zlituj się! — mruknął Leżniew. — Jak można tak 
krzyczeć? Aż cybuch upuściłem… Co ci się stało?
— Nie mogę obojętnie słyszeć jego nazwiska, aż mnie krew zalewa.
— Dość tego, bracie, dość tego! Jak ci nie wstyd! — odparł Leżniew podnosząc 
fajkę z 
podłogi. — Przestań! Niech go diabli wezmą!…
— Obraził mnie — ciągnął dalej Wołyncew chodząc po pokoju. — Tak, obraził mnie… 
Sam musisz to przyznać. Z początku nie mogłem się połapać: byłem zaskoczony, bo 
i kto 
mógł się tego spodziewać? Ale ja mu dowiodę, że ze mną nie ma żartów… Zastrzelę 
tego 
przeklętego filozofa jak kuropatwę.
— Dużo ci z tego przyjdzie, właśnie! A już o siostrze twojej nie mówię. Wiadomo, 
namiętność cię zaślepia, gdzieżbyś tam miał pamiętać o siostrze! A jeśli chodzi 
o inną osobę, 
myślisz, że jak zabijesz filozofa, to twoje sprawy przybiorą lepszy obrót?
Wołyncew opadł na fotel.
— Więc wyjadę dokądkolwiek! Bo tu smutek aż serce przytłacza: po prostu miejsca 
sobie 
nie mogę znaleźć.
— Wyjedziesz… to inna sprawa, z tym się zgadzam. I wiesz, co ci zaproponuję? 
Jedźmy 
razem — na Kaukaz albo po prostu na Małoruś, hałuszki zajadać. Wspaniała myśl, 
bracie!
— Tak, a siostrę z kim zostawimy?
— Dlaczego Aleksandra Pawłowna nie miałaby pojechać z nami? Jak mi Bóg miły, 
byłoby 
doskonale. Już ja się nią zaopiekuję, biorę to na siebie! Na niczym jej zbywać 
nie będzie, jeśli 
zechce będzie miała co wieczór serenadę pod oknem; furmanów uperfumuję wodą 
kolońską, 
drogi ustroję kwiatami. A my, bracie, po prostu się odrodzimy; tak będziemy 
używać, tacy 
brzuchaci wrócimy, że już się nas żadna miłość nie czepi.
Ciągle żartujesz, Misza!
Wcale nie żartuję! Świetna myśl przyszła ci do głowy.
— Nie! Głupstwa pleciesz! — zawołał znów Wołyncew. — Chcę się bić, chcę się z 
nim 
bić!…
— Znowu! Jakiś ty dzisiaj, bracie, zły!… Wszedł służący z listem.
— Od kogo? — zapytał Leżniew.
— Od Dymitra Nikołajewicza Rudina. Służący państwa Łasuńskich przywiózł.
— Od Rudina? — powtórzył Wołyncew. — Do kogo?
— Do jaśnie pana.
— Do mnie?… Dawaj.
Wołyncew szybkim ruchem chwycił list, rozpieczętował go i zaczął czytać. Leżniew 
przyglądał mu się z uwagą: twarz Wołyncewa wyrażała dziwne, prawie radosne 
zdumienie; 
opuścił ręce.
— Co takiego? — zapytał Leżniew.
— Przeczytaj — odpowiedział Wołyncew półgłosem, podając mu list. Leżniew zaczął 
czytać. Oto co pisał Rudin:
„Szanowny Sergiuszu Pawłowiczu!
Wyjeżdżam dziś z domu Darii Michajłowny, i wyjeżdżam na zawsze. Zdziwi to Pana 
zapewne, zwłaszcza po tym, co zaszło wczoraj. Nie mogę wytłumaczyć, dlaczego 
mianowicie 
tak postępuję; ale nie wiem, z jakiego powodu zdaje mi się, że powinienem 
zawiadomić Pana 
o swoim wyjeździe. Pan mnie nie lubi, a nawet uważa mnie za złego człowieka. Nie 
mam 
zamiaru się usprawiedliwiać, czas mnie usprawiedliwi. Moim zdaniem jest rzeczą 
bezcelową i 
niegodną mężczyzny dowodzić uprzedzonemu człowiekowi niesłuszności jego 
uprzedzeń. Kro 
zechce mnie zrozumieć, ten mnie usprawiedliwi, a kto mnie zrozumieć nie zechce 
lub nie może 
— tego zarzuty mnie nie wzruszają. Zawiodłem się na Panu. W moich oczach 
zostanie Pan 
nadal człowiekiem szlachetnym i uczciwym, ale przypuszczałem, że potrafi Pan 
wznieść się 
ponad środowisko, w którym Pan wzrastał… Omyliłem się. Co na to poradzić? Nie 
pierwszy 
to i nie ostatni raz. Powtarzam raz jeszcze: wyjeżdżam. Życzę Panu szczęścia. 
Przyzna Pan, że 
to życzenie jest całkiem bezinteresowne; mam nadzieję, że będzie Pan teraz 
szczęśliwy. Może z 
czasem zmieni Pan zdanie o mnie. Nie wiem, czy się kiedykolwiek zobaczymy, ale w 
każdym 
razie pozostaję ze szczerym szacunkiem.
D.R.
PS. Dwieście rubli, które jestem Panu winien, odeślę, jak tylko wrócę do siebie 
na wieś w 
guberni tej. Proszę Pana również, by Pan nie wspominał Darii Michajłownie o tym 
liście. 
P.P.S. Jeszcze jedna, ostatnia, ale ważna prośba: ponieważ teraz wyjeżdżam, mam 
nadzieję, 
że nie powie Pan Natalii Aleksiejewnie o mojej wizycie…”
— No i co ty na to? — zapytał Wołyncew, gdy tylko Leżniew skończył list.
— Cóż na to powiedzieć? — odparł Leżniew. — Zawołać wschodnim zwyczajem: 
„Allach, Allach!” i włożyć palce do ust na znak zdumienia — to wszystko, co 
można zrobić. 
Wyjeżdża… No, więc szczęśliwej podróży! Ale co najciekawsze; przecież on uważał 
za swój 
obowiązek napisać ten list, i zjawił się u ciebie też z poczucia obowiązku… Ci 
panowie na 
każdym kroku mają jakiś obowiązek, wciąż obowiązki… zobowiązania — dodał z 
uśmiechem wskazując na postscriptum.
— A co za frazesy wygłasza! — zawołał Wołyncew. — Zawiódł się na mnie, liczył, 
że 
będę wyższy ponad jakieś tam środowisko… Co za bzdury… Gorsze niż wiersze!
Leżniew nic nie odpowiedział, tylko w oczach miał uśmiech. Wołyncew wstał.
— Chcę pojechać do Darii Michajłowny — rzekł — chcę się dowiedzieć, co to 
wszystko 
znaczy…
— Poczekaj, bracie, daj mu czas się wynieść. Po co masz się znów na niego 
natknąć? 
Przecież znika, czego chcesz jeszcze? Lepiej idź się położyć, wyśpij się; pewno 
całą noc 
przewracałeś się z boku na bok. A teraz twoje sprawy biorą lepszy obrót…
— Z czego to wnosisz?
— Tak mi się zdaje. Naprawdę, idź spać, a ja pójdę do twojej siostry i posiedzę 
z nią.
— Wcale mi się nie chce spać. Z jakiej racji miałbym iść spać?… Lepiej pojadę, 
obejrzę 
pola — rzekł Wołyncew obciągając poły surduta.
— Dobra myśl. Jedź, bracie, jedź obejrzeć pola…
I Leżniew przeszedł na drugą stronę domu, którą zajmowała Aleksandra Pawłowna. 
Zastał 
ją w salonie. Przywitała go bardzo serdecznie. Cieszyła się zawsze z jego 
odwiedzin; ale 
twarz jej była smutna. Niepokoiła ją wczorajsza wizyta Rudina.
— Był pan u brata? — zapytała Leżniewa. — W jakim jest dzisiaj nastroju?
— Nie najgorszym, pojechał oglądać pola. Aleksandra Pawłowna milczała przez 
chwilę.
— Proszę mi powiedzieć — zaczęła, uważnie oglądając szlaczek chustki do nosa — 
czy 
nie wie pan, po co…
— Przyjeżdżał Rudin? — podchwycił Leżniew. — Wiem, przyjechał się pożegnać.
— Aleksandra Pawłowna podniosła głowę.
— Jak to, pożegnać się?
— Tak. Czyżby pani nie słyszała? Wyjeżdża od Darii Michajłowny.
— Wyjeżdża?
— Na zawsze; przynajmniej tak mówi.
— Ależ, na litość boską, jakże to zrozumieć po tym wszystkim…
— To już inna sprawa! Zrozumieć tego nie można, ale tak jest. Widocznie coś tam 
między 
nimi zaszło. Póty przeciągał strunę, aż pękła.
— Michajło Michajłyczu! — zaczęła Aleksandra Pawłowna. — Ja nic nie rozumiem, 
pan 
sobie chyba ze mnie żartuje…
— Nie, jak Boga kocham. Mówię pani przecież, że wyjeżdża i nawet listownie 
zawiadamia 
o tym znajomych. Z jednej strony to nawet nieźle się stało, ale jego wyjazd 
przeszkodził w 
urzeczywistnieniu pewnego wspaniałego planu, o którym zaczęliśmy już dyskutować 
z 
bratem pani.
— Co takiego? Jakiż to plan?
— A taki: zaproponowałem bratu pani, żebyśmy dla rozrywki wyjechali w podróż i 
zabrali 
panią ze sobą. Podjąłem się panią zaopiekować…
— Ślicznie! — zawołała Aleksandra Pawłowna. — Wyobrażam sobie, jak by się pan 
mną 
opiekował. Z pewnością zamorzyłby mnie pan głodem.
— Pani dlatego tak mówi, Aleksandro Pawłowno, że pani mnie nie zna. Pani myśli, 
że ze 
mnie bałwan, skończony bałwan, jakaś drewniana pała, a czy pani wie, że jestem 
zdolny 
topnieć jak wosk, klęczeć całymi dniami?
— Przyznaję, że chętnie bym to zobaczyła. Leżniew zerwał się nagle. — To niech 
pani 
zostanie moją żoną, Aleksandro Pawłowno, a wszystko to pani zobaczy.
Aleksandra Pawłowna zarumieniła się po uszy.
— Co pan powiedział… Michajło Michajłyczu? — powtórzyła zmieszana.
— Powiedziałem to — odrzekł Leżniew — co już od dawna, co tysiące razy miałem na 
końcu języka. Wygadałem się nareszcie, a pani może postąpić tak, jak pani uzna 
za właściwe. 
A żeby pani nie krępować, pójdę sobie teraz. Jeśli pani zechce być moją żoną… 
Odchodzę. 
Jeżeli pani się zgadza, to proszę tylko przysłać po mnie, już ją zrozumiem…
Aleksandra Pawłowna chciała zatrzymać Leżniewa, ale ten wymknął się pośpiesznie; 
poszedł do ogrodu, oparł się o furtkę i zaczął patrzeć gdzieś przed siebie.
— Michajło Michajłyczu! — rozległ się za nim głos pokojówki. — Niech pan pozwoli 
do 
jaśnie pani. Kazała pana prosić.
Michajło Michajłycz odwrócił się, ku wielkiemu zdumieniu pokojówki ujął w obie 
ręce jej 
głowę, pocałował w czoło i poszedł do Aleksandry Pawłowny.
ROZDZIAŁ XI
Powróciwszy do domu zaraz po spotkaniu z Leżniewem, Rudin zamknął się w swoim 
pokoju i napisał dwa listy: jeden, znany już czytelnikowi, do Wołyncewa, drugi — 
do Natalii. 
Nad tym drugim listem siedział bardzo długo, dużo w nim wykreślał i zmieniał, po 
czym 
przepisał go starannie na cienkim arkusiku papieru listowego, złożył 
kilkakrotnie, aby się stał 
jak najmniejszy, i wsunął do kieszeni. Z wyrazem smutku na twarzy przeszedł się 
kilka razy 
po pokoju, usiadł na fotelu pod oknem, oparł głowę na dłoni; na rzęsach zawisła 
mu łza… 
Wstał, zapiął surdut na wszystkie guziki, zawołał służącego i kazał zapytać 
Darię 
Michajłownę, czy będzie mogła go przyjąć.
Służący wrócił wkrótce i zameldował, że Daria Michajłowna kazała prosić. Rudin 
poszedł 
do niej.
Przyjęła go w gabinecie jak wtedy, po raz pierwszy, dwa miesiące temu. Ale teraz 
nie była 
sama; siedział u niej Pandalewski, skromny, świeży, czysty i jak zawsze 
ugrzeczniony.
Daria Michajłowna przywitała Rudina uprzejmie, on również uprzejmie jej się 
ukłonił, ale 
każdy, nawet najmniej doświadczony człowiek, spojrzawszy tylko na ich 
uśmiechnięte 
twarze, odgadłby, że między nimi, choć przemilczane, zaszło jednak jakieś 
nieporozumienie. 
Rudin wiedział, że Daria Michajłowna gniewa się na niego, Daria Michajłowna 
podejrzewała, 
że on wie już o wszystkim.
Wiadomość Pandalewskiego wyprowadziła ją z równowagi. Odezwała się w niej pycha 
damy z wyższego towarzystwa. Rudin, człowiek biedny, bez żadnego stanowiska i 
nikomu 
dotychczas nie znany, ośmielił się naznaczyć spotkanie jej córce — córce Darii 
Michajłowny 
Łasuńskiej!
— Przypuśćmy, że jest mądry, nawet genialny — mówiła — ale czegóż to dowodzi? 
Czyż 
dlatego każdy może mieć nadzieję, że zostanie moim zięciem?
— Długo nie wierzyłem własnym oczom — podchwycił Pandalewski. — Dziwię się, jak 
można być tak nietaktownym!
Daria Michajłowna była bardzo wzburzona i Natalii porządnie się od niej dostało.
Poprosiła Rudina, żeby usiadł. Usiadł, ale już nie jak dawny Rudin, prawie pan 
domu, 
nawet nie jak dobry znajomy, ale jak gość, i to gość oficjalny. Wszystko to 
stało się w 
mgnieniu oka… Tak właśnie woda zamienia się nagle w twardy lód.
— Przyszedłem do pani, Dario Michajłowno — zaczął Rudin — żeby podziękować pani 
za jej gościnność. Otrzymałem wiadomość z mego folwarczku i koniecznie muszę 
dziś 
jeszcze tam pojechać.
Daria Michajłowna bacznie spojrzała na Rudina.
„Uprzedził mnie, widocznie się domyśla — powiedziała sobie. — Uwalnia mnie od 
przykrych eksplikacji; tym lepiej. Niech żyją ludzie rozumni!”
— Doprawdy? — rzekła głośno. — Jakie to przykre! Ale co robić! Mam nadzieję, że 
zobaczę pana w Moskwie tej zimy. Wkrótce stąd wyjedziemy.
— Nie wiem, Dario Michajłowno, czy uda mi się być w Moskwie; ale jeśli środki 
moje na 
to pozwolą, będę poczytywał sobie za obowiązek stawić się u pani.
„Widzisz, bracie — pomyślał z kolei Pandalewski — niedawno udawałeś wielkiego 
pana, 
a teraz trzeba ci inaczej śpiewać!”
— Widocznie odebrał pan niepomyślne wiadomości od siebie ze wsi? — zapytał ze 
zwykłym sobie spokojem.
— Tak — sucho odpowiedział Rudin.
— Może nieurodzaj?
— Nie… coś innego”. Proszę mi wierzyć, Dario Michajłowno — dodał Rudin — nigdy 
nie 
zapomnę dni, które spędziłem w domu pani.
— Ja również, Dymitrze Nikołaiczu, zawsze będę z przyjemnością wspominała 
znajomość 
z panem… Kiedy pan wyjeżdża?
— Dzisiaj po obiedzie.
— Tak prędko!… Życzę więc panu szczęśliwej podróży. Zresztą, jeżeli interesa nie 
zatrzymają pana zbyt długo, może nas pan jeszcze tu zastanie.
— Wątpię, abym zdążył — odpowiedział Rudin i wstał. — Proszę wybaczyć, nie mogę 
w 
tej chwili oddać pani mego długu; ale jak tylko wrócę do siebie na wieś…
— Niech pan da spokój, Dymitrze Nikołaiczu — przerwała Daria Michajłowna — jak 
panu nie wstyd! Ale która to godzina? — zapytała.
Pandalewski wyciągnął z kieszeni kamizelki złoty emaliowany zegareczek i 
spojrzał na 
niego, opierając ostrożnie różowy policzek o sztywny, biały kołnierzyk.
— Druga godzina, minut trzydzieści trzy — odpowiedział.
— Czas się ubierać — rzekła Daria Michajłowna. — Do widzenia, Dymitrze 
Nikołaiczu!
Rudin wstał. Cała rozmowa pomiędzy nim a Darią Michajłowną miała szczególny 
charakter. Tak właśnie powtarzają swoje role aktorzy, tak dyplomaci wymieniają 
na 
konferencjach z góry ułożone frazesy…
Rudin wyszedł. Wiedział teraz z doświadczenia, w jaki sposób ludzie wielkiego 
świata 
nawet nie porzucają, ale po prostu gubią po drodze człowieka, który jest im już 
niepotrzebny; 
jak rękawiczkę po balu, jak papierek od cukierka, jak pusty bilet fantowej 
loterii.
Szybko zapakował rzeczy i niecierpliwie oczekiwał chwili wyjazdu. Wszyscy w domu 
bardzo się zdziwili dowiedziawszy się o jego zamiarze, nawet służba patrzyła na 
niego 
zdumiona. Basistow nie ukrywał żalu. Natalia wyraźnie unikała Rudina. Starała 
się nie 
spotkać jego wzroku; zdążył jednakże wsunąć jej list do ręki. Przy obiedzie 
Daria 
Michajłowna powtórzyła, że ma nadzieję zobaczyć go jeszcze przed wyjazdem do 
Moskwy, 
ale Rudin nic na to nie odpowiedział. Najczęściej zwracał się do niego 
Pandalewski. Rudina 
chwilami korciło, by rzucić się na niego i wytłuc go po rumianych policzkach. M–
lle 
Boncourt coraz to spoglądała na Rudina z obłudnym i zagadkowym wyrazem oczu; 
wyraz 
taki można czasem dostrzec w oczach starych, bardzo mądrych wyżłów… „Widzisz! — 
zdawała się mówić — masz za swoje!”
Nareszcie wybiła godzina szósta i zajechał tarantas. Rudin zaczął pośpiesznie 
żegnać się ze 
wszystkimi. Było mu bardzo podle na duszy. Nie spodziewał się, że tak wyjedzie z 
tego 
domu: wypędzano go prawie… „Jak się to wszystko stało? I po co było się tak 
śpieszyć? A 
zresztą, wszystko jedno…” — myślał kłaniając się na wszystkie strony z 
wymuszonym 
uśmiechem. Po raz ostatni spojrzał na Natalię i serce mu drgnęło: oczy jej były 
utkwione w 
niego ze smutnym, pożegnalnym wyrzutem.
Pośpiesznie zbiegł ze schodów i wskoczył do tarantasu. Basistow ofiarował się 
odwieźć go 
do pierwszej stacji pocztowej i wsiadł z nim razem.
— Czy pamięta pan — zaczął Rudin, gdy tylko tarantas wytoczył się z dziedzińca 
na 
szeroką wysadzaną świerkami drogę — pamięta pan, co mówi Don Kichot do swego 
giermka 
wyjeżdżając z pałacu księżnej? „Wolność — powiedział — Sanszo, mój przyjacielu, 
to jeden 
z największych skarbów człowieka, szczęśliwy ten, komu niebo dato kawałek 
chleba, kto nie 
musi go zawdzięczać innym!” To, co Don Kichot czuł wówczas — ja czuję teraz… Daj 
Boże 
i panu, mój drogi, doznać kiedyś podobnego uczucia!
Basistow uścisnął dłoń Rudina i serce poczciwego chłopca zabiło silniej w 
piersi; był 
wzruszony. Aż do samej stacji Rudin mówił ciągle o godności człowieka, o 
znaczeniu 
prawdziwej wolności — mówił gorąco, szlachetnie i uczciwie, a gdy nastąpiła 
chwila 
pożegnania, Basistow nie wytrzymał i z płaczem rzucił mu się na szyję. Nawet 
Rudinowi łzy 
popłynęły z oczu; nie płakał jednak nad tym, że rozstaje się z Basistowem — były 
to łzy 
zranionej miłości własnej.
Natalia poszła do swego pokoju i przeczytała list Rudina.
„Droga Natalio Aleksiejewno — pisał Rudin — postanowiłem wyjechać. Nie mam 
innego 
wyjścia. Postanowiłem wyjechać, zanim nie powiedziano mi wyraźnie, że mam się 
usunąć. 
Wyjazd mój kładzie kres wszystkim nieporozumieniom, a żalu po mnie nikt chyba 
nie odczuje. 
Na co czekać?… Wszystko to prawda, ale po cóż pisać o tym do Pani?
Jestem pewien, że żegnam Panią na zawsze, a pozostawić Jej o sobie pamięć 
jeszcze 
gorszą niż ta, na którą zasłużyłem, byłoby zbyt bolesne. Dlatego piszę do Pani. 
Nie chcę się 
usprawiedliwiać, nie chcę nikogo winić oprócz siebie; chcę tylko w miarę 
możności 
wytłumaczyć się… To, co się stało w ostatnich dniach, było tak nieoczekiwane, 
tak nagle…
Dzisiejsze nasze spotkanie będzie dla mnie pamiętną nauką. Tak, Pani ma rację: 
nie 
znalem Pani, a myślałem, że Ją znam. W ciągu całego życia miałem do czynienia z 
ludźmi 
wszelkiego rodzaju, przyjaźniłem się z wieloma kobietami i pannami, ale 
spotkawszy Panią, 
po raz pierwszy spotkałem duszę bezwzględnie uczciwą i prawą. Nie nawykłem do 
tego i nie 
potrafiłem Pani ocenić. Coś mnie ciągnęło do Pani od pierwszego dnia naszej 
znajomości — 
mogła to Pani zauważyć. Spędzałem z Panią całe godziny i nie poznałem Pani; 
nawet prawie 
nie starałem się Jej poznać… i mogłem sobie wyobrazić, że Panią pokochałem! Za 
grzech ten 
ciężko teraz pokutuję.
Kiedyś także kochałem pewną kobietę i ona mnie kochała. Uczucie moje do niej 
było 
skomplikowane, tak jak i jej uczucie do mnie; ale ponieważ ona sama nie była 
prosta, więc to 
się dobrze składało. Nie odgadłem wówczas prawdy; nie umiałem jej poznać i 
teraz, kiedy 
stanęła przede mną… Zrozumiałem wreszcie, ale za późno… Przeszłość nie wróci… 
Drogi 
naszego życia mogły się połączyć, ale nie połączą się nigdy. Jak dowieść Pani, 
że mógłbym Ją 
pokochać prawdziwą miłością serca, nie wyobraźni, skoro sam nie wiem, czy jestem 
zdolny do 
takiej miłości!
Natura obdarzyła mnie hojnie, wiem o tym i przez fałszywy wstyd nie będę przed 
Panią 
udawać skromnego, teraz zwłaszcza, w tak gorzkiej i w tak upokarzającej dla mnie 
chwili… 
Tak, natura obdarzyła mnie hojnie, ale umrę nie zrobiwszy nic, co byłoby mnie 
godne, nie 
zostawię po sobie nic pożytecznego. Całe moje bogactwo pójdzie na marne, nie 
doczekam się 
owoców ze swego siewu. Brak mi… nie potrafię powiedzieć, czego właściwie mi 
brak… Brak 
mi prawdopodobnie tego, bez czego nie można zarówno poruszyć serc ludzkich, jak 
i 
zawładnąć sercem kobiety; a panowanie nad samymi tylko umysłami jest i 
nietrwałe, i 
bezcelowe, los mój jest dziwny, niemal komiczny; oddaję się cały żarliwie, bez 
reszty i nie 
mogę się oddać. Skończy się na tym, że poświęcę się dla jakiegoś głupstwa, w 
które nawet 
wierzyć nie będę… Mój Boże! Mając lat trzydzieści pięć wciąż jeszcze zbierać się 
do czynu!
Nigdy jeszcze przed nikim nie otworzyłem tak swego serca — to moja spowiedź.
Ale dosyć już o mnie. Chciałbym pomówić o Pani, dać Pani kilka rad, do niczego 
więcej 
nie jestem zdolny. Pani jest jeszcze młoda, ale gdyby Pani miała żyć najdłużej, 
niech pani 
zawsze idzie tylko za głosem serca, niech Pani nie słucha ani własnego, ani 
cudzego rozumu. 
Proszę mi wierzyć: im prostszy, im ciaśniejszy jest krąg, po którym toczy się 
życie, tym lepiej; 
nie o to chodzi, by odnajdować w życiu coraz nowe strony, ale o to, by wszystkie 
jego okresy 
dokonały się we właściwym czasie. „Błogosławiony ten, kto był młody w młodości…” 
Widzę 
jednak, że te rady stosują się bardziej do mnie niż do Pani.
Przyznaję, Natalio Aleksiejewno, że jest mi bardzo ciężko. Nie łudziłem się 
nigdy co do 
rodzaju uczuć, które żywiła dla mnie Daria Michajłowna, ale miałem nadzieję, że 
znalazłem 
chociaż chwilową przystań… Teraz znów trzeba będzie tułać się po świecie. Cóż 
zdoła mi 
zastąpić rozmowę z Panią, Jej obecność. Jej skupione i rozumne spojrzenie?… To 
ja jestem 
winien, ale przyzna Pani, że los zadrwił sobie z nas jakby umyślnie. Przed 
tygodniem sam 
zaledwie domyślałem się, że Panią kocham. Przedwczoraj wieczorem w ogrodzie po 
raz 
pierwszy usłyszałem od Pani… ale po co przypominać to, co Pani mi wówczas 
powiedziała — 
a oto dziś wyjeżdżam, wyjeżdżam okryty wstydem, po bolesnej rozmowie z Panią, 
nie unosząc 
z sobą żadnej nadziei… A Pani nie wie jeszcze, jak bardzo wobec Niej zawiniłem… 
Jest we 
mnie jakaś głupia szczerość, jakieś gadulstwo, ale po co mówić o tym! Wyjeżdżam 
na zawsze.
(Tu Rudin opowiedział Natalii swoją wizytę u Wołyncewa, ale potem namyślił się, 
przekreślił to wszystko, a w liście do Wołyncewa dodał drugie postscriptum.)
Zostaję więc sam na świecie po to, aby — jak Pani powiedziała mi dziś rano z 
okrutnym 
uśmiechem — poświęcić się innym, bardziej dla mnie odpowiednim sprawom. Bodajbym 
mógł 
istotnie poświęcić się tym sprawom, przezwyciężyć wreszcie swe lenistwo… Ale 
nie! 
Pozostanę tym samym niedokończonym tworem, jakim byłem dotychczas… Pierwsza 
przeszkoda i — załamałem się całkiem; to, co zaszło między nami, przekonało mnie 
o tym. 
Gdybym chociaż złożył swoją miłość w ofierze przyszłym moim czynom, memu 
powołaniu! Ale 
ja po prostu zląkłem się odpowiedzialności, która by na mnie spadla, i dlatego 
właśnie nie 
jestem godny Pani. Niewart jestem, by Pani dla mnie zrywała ze swoim 
środowiskiem… A 
zresztą, wszystko to może jeszcze na dobre się obrócić. Z próby tej wyjdę może 
czystszy i 
silniejszy.
Życzę Pani prawdziwego szczęścia. Żegnam Panią! Proszę, niech Pani wspomni o 
mnie 
czasem. Mam nadzieję, że Pani jeszcze o mnie usłyszy.
Rudin”
Natalia upuściła list Rudina na kolana i długo siedziała nieruchomo z oczyma 
utkwionymi 
w podłogę. List ów lepiej niż wszelkie możliwe argumenty dowiódł jej, jak dalece 
miała 
rację, kiedy rano rozstając się z Rudinem zawołała mimo woli, że on jej nie 
kocha! Ale to jej 
nie pocieszyło. Siedziała bez ruchu, zdawało jej się, że jakieś ciemne fale 
cicho zamknęły się 
nad jej głową, ona zaś sama szła na dno, zastygła i niema. Pierwszy zawód jest 
bolesny dla 
każdego; ale dla duszy szczerej, która nie chce siebie oszukiwać, której obca 
jest zarówno 
lekkomyślność jak przesada, zawód taki jest niemal nie do zniesienia. Natalii 
przypomniało 
się dzieciństwo, kiedy wieczorem na spacerze starała się zawsze iść w kierunku 
jasnej linii 
horyzontu, tam gdzie płonęły zorze zachodu, a nie w stronę ciemności. Teraz 
życie 
rozpościerało się przed nią ciemne, ona zaś odwracała się od światła…
Łzy napłynęły jej do oczu. A łzy nie zawsze bywają dobroczynne. Ulgę i ratunek 
przynoszą tylko wtedy, kiedy długo wezbrane w piersi, popłyną wreszcie, z 
początku z 
trudem, potem coraz lżej i łagodniej; roztapia się w nich niemy ucisk żalu… Ale 
bywają łzy 
chłodne, co płyną skąpo; wyciska je kropla po kropli, przytłaczając serce 
ciężkim, 
nieruchomym brzemieniem, smutek, który spadł na nie; takie łzy nie dają pociechy 
ani nie 
przynoszą ulgi. Takimi łzami płacze nędza — i ten, kto ich nie przelewał, nie 
był jeszcze 
nieszczęśliwy. Natalia poznała tego dnia ich gorycz.
Minęły dwie godziny. Natalia zebrała siły, wstała, otarła oczy, zapaliła świecę, 
spaliła nad 
jej płomieniem list Rudina aż do ostatniego skrawka, a popiół wyrzuciła przez 
okno. Potem 
otworzyła na chybił trafił tom Puszkina i przeczytała pierwsze słowa, na które 
padł jej wzrok 
(często tak sobie wróżyła). Tym razem były to następujące wiersze:
Kto żył i myślał, ten nie może
Nie gardzić bliźnim aż do głębi;
Tego, kto czuł, o każdej porze
Dni niepowrotnych widmo gnębi,
Ten nie chce oczarowań nowych,
Wspomnienie gryzie go jak żmija…
I w duszy skrucha nie przemija…
Postała chwilę, popatrzyła na siebie w lustro z zimnym uśmiechem, skinęła lekko 
głową i 
zeszła do salonu.
Daria Michajłowna, gdy tylko ją zobaczyła, zaprowadziła ją do swego gabinetu, 
posadziła 
przy sobie, pieszczotliwie pogłaskała po policzku, uważnie przy tym, niemal z 
ciekawością 
zaglądając jej w oczy. Daria Michajłowna w skrytości ducha odczuła zdumienie: po 
raz 
pierwszy przyszło jej na myśl, że właściwie nie zna własnej córki. Kiedy 
dowiedziała się od 
Pandalewskiego o jej spotkaniu z Rudinem, była nie tyle rozgniewana, co 
zdziwiona, jak 
rozsądna Natalia mogła odważyć się na podobny krok. Ale kiedy ją do siebie 
wezwała i 
zaczęła łajać, bynajmniej nie tak, jak można było się spodziewać po kobiecie, 
która szczyciła 
się europejską kulturą, lecz dość krzykliwie i niezbyt dystyngowanie, stanowcze 
odpowiedzi 
Natalii, zdecydowane ruchy i spojrzenia zmieszały, a nawet przeraziły Darię 
Michajłownę.
Nagły, również nie całkiem zrozumiały wyjazd Rudina zdjął jej ciężki kamień z 
serca, ale 
przygotowana była na łzy, nawet na spazmy… Pozorny spokój Natalii znów zbił ją z 
tropu…
— No co, moje dziecko — zaczęła Daria Michajłowna — jak się dziś czujesz?
Natalia popatrzyła na matkę.
— Przecież on wyjechał… przedmiot twej miłości. Nie wiesz, dlaczego zdecydował 
się tak 
nagle?
— Mamo! — powiedziała Natalia cichym głosem — daję słowo, że jeśli mama o nim 
nie 
wspomni, Ode mnie mama nic nie usłyszy,
— A więc przyznajesz się, żeś wobec mnie zawiniła? Natalia spuściła głowę i 
powtórzyła:
— Nigdy mama nic ode mnie nie usłyszy.
— Patrzcie państwo! — odparła Daria Michajłowna z uśmiechem. — Wierzę ci. A 
przedwczoraj… Pamiętasz… Zresztą, już nie będę. Postanowione i pogrzebane. 
Prawda? 
Teraz znów cię poznaję, a już sama nie wiedziałam, co robić. No, pocałuj mnie, 
moja ty 
mądra córko…
Natalia podniosła dłoń Darii Michajłowny do ust, a Daria Michajłowna pocałowała 
ją w 
nachyloną głowę.
— Słuchaj zawsze moich rad, nie zapominaj, że się nazywasz Łasuńska i że jesteś 
moją 
córką — dodała — a będziesz szczęśliwa. A teraz idź już.
Natalia wyszła w milczeniu. Daria Michajłowna popatrzyła za nią i pomyślała: 
„Wdała się 
we mnie, równie łatwo da się porwać; mais elle aura moins d`abandon”. I Daria 
Michajłowna 
pogrążyła się we wspomnieniach przeszłości, dawno minionej przeszłości…
Potem kazała zawołać m–lle Boncourt i długo siedziała z nią w cztery oczy, 
zaniknąwszy 
drzwi na klucz. Odprawiwszy Francuzkę wezwała Pandalewskiego. Chciała koniecznie 
dowiedzieć się, jaki był istotny powód wyjazdu Rudina… Ale Pandalewski uspokoił 
ją 
całkowicie. Miał do tego szczególny talent.
Nazajutrz przyjechał na obiad Wołyncew z siostrą. Daria Michajłowna była dla 
niego 
zawsze bardzo uprzejma, ale tym razem przyjęła go z niezwykłą serdecznością. 
Natalii było 
nieopisanie ciężko na duszy, lecz Wołyncew tyle jej okazał szacunku, tak 
nieśmiało z nią 
rozmawiał, że nie mogła nie poczuć dla niego wdzięczności.
Dzień minął spokojnie, dość nudno; jednakże rozstając się wszyscy poczuli, że 
wpadli 
znów w dawną koleinę, a to dużo znaczy, bardzo dużo.
Tak, wszyscy wpadli w dawną koleinę, wszyscy oprócz Natalii. Kiedy wreszcie 
została 
sama, z trudem dowlokła się do łóżka i zmęczona, rozbita, upadła twarzą w 
poduszki. Życie 
wydawało się jej tak pełne goryczy, tak wstrętne i pospolite, zrobiło jej się 
tak wstyd siebie, 
swojej miłości, swego smutku, że w tej chwili zapewne zgodziłaby się umrzeć… 
Dużo 
jeszcze czekało ją ciężkich dni, bezsennych nocy, dręczących wzruszeń, ale była 
młoda, życie 
dopiero się dla niej zaczynało, a życie prędzej czy później upomni się o swoje 
prawa. 
Jakiekolwiek człowieka spotyka nieszczęście, człowiek ów tego samego dnia, 
najdalej 
nazajutrz — wybaczcie brutalność tego wyrażenia — zje cokolwiek, i to już jest 
pierwsza 
pociecha…
Natalia cierpiała okrutnie, cierpiała po raz pierwszy… Ale pierwsze cierpienia, 
tak jak 
pierwsza miłość, nigdy nie powracają — i dzięki Bogu!
ROZDZIAŁ XII
Minęły prawie dwa lata. Były pierwsze dni maja. Na tarasie domu siedziała 
Aleksandra 
Pawłowna, ale już nie Lipin, tylko Leżniew; przeszło rok temu poślubiła Michajłę 
Michajłycza. Była jak zawsze ładna, tylko ostatnio utyła. Przed tarasem, skąd 
prowadziły 
stopnie do ogrodu, przechadzała się mamka z dzieckiem na ręku; dziecko miało 
rumiane 
policzki, było w białym płaszczyku i czapeczce z białym pomponem. Aleksandra 
Pawłowna 
spoglądała na nie co chwila. Dziecko nie płakało, tylko poważnie ssało palec i 
spokojnie 
rozglądało się dokoła. Można w nim było poznać godnego syna Michajły 
Michajłycza.
Opodal Aleksandry Pawłowny siedział na tarasie stary nasz znajomy, Pigasow. 
Posiwiał 
znacznie od czasu, gdy rozstaliśmy się z nim, zgarbił się, schudł i mówił 
świszczącym 
głosem, wypadł mu bowiem przedni ząb. Ten świszczący głos sprawiał, że jego 
przemówienia zdawały się jeszcze bardziej jadowite… Złośliwość jego nie 
złagodniała z 
wiekiem, ale dowcip miał mniej cięty i powtarzał się częściej niż dawniej. 
Michajły 
Michajłycza nie było w domu, oczekiwano go na herbatę. Słońce już zgasło. Tam, 
gdzie 
zaszło, smuga bladozłotej, cytrynowej barwy ciągnęła się wzdłuż horyzontu; po 
przeciwnej 
stronie smuga była podwójna: jedna, niżej — błękitna, druga, wyżej — 
czerwonofioletowa. 
Lekkie chmurki topniały w górze. Wszystko zapowiadało stałą pogodę.
Pigasow roześmiał się nagle.
— Z czego pan się śmieje? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Tak sobie… Słyszałem wczoraj, jak pewien chłop mówił do żony, która się 
rozgadała: 
„nie skrzyp…” Bardzo mi 
się to spodobało. Nie skrzyp! Bo i prawda, o czym może rozprawiać kobieta? Ja, 
jak pani 
wie, nigdy nie mówię o obecnych. Starzy ludzie byli mądrzejsi od nas. U nich w 
bajkach 
piękność siedzi sobie pod oknem z gwiazdą na czole i ani mru–mru. Tak być 
powinno. 
Tymczasem, niech pani osądzi: przedwczoraj żona naszego marszałka szlachty, 
jakby mi 
prosto w czoło strzeliła z pistoletu, powiedziała, że jej się nie podoba moja 
tendencja! 
Tendencja? Czy nie byłoby lepiej i dla niej, i dla wszystkich, gdyby jakimś 
dobroczynnym 
zrządzeniem natury została nagle pozbawiona władzy w języku?
— A pan zawsze taki sam, wciąż napada pan na nas, biedaczki… Czy pan wie, że to 
jest w 
swoim rodzaju nieszczęście, naprawdę! Żal mi pana.
— Nieszczęście? Co też łaskawa pani mówi! Po pierwsze, moim zdaniem, są na 
świecie 
tylko trzy nieszczęścia: zimą mieszkać w zimnym domu, latem nosić za ciasne buty 
i 
nocować w pokoju, gdzie piszczy niemowlę, którego nie można posypać perskim 
proszkiem: 
a po drugie, zrobiłem się teraz najspokojniejszym człowiekiem w świecie. Można 
mnie 
stawiać za przykład. Tak się moralnie prowadzę.
— Dobrze się pan prowadzi, nie ma co mówić! Nie dalej jak wczoraj skarżyła się 
na pana 
Helena Antonowna.
— Doprawdy! A cóż ona pani takiego powiedziała, jeżeli wolno wiedzieć?
— Powiedziała mi, że pan przez całe rano na wszystkie jej pytania odpowiadał: 
„Że co? Że 
co?” i w dodatku takim piskliwym głosem.
Pigasow roześmiał się.
— Przecież to był dobry pomysł, przyzna pani, Aleksandro Pawłowno, co?
— Nadzwyczajny! Czyż można być tak nieuprzejmym dla kobiety?
— Jak to? Pani uważa, że Helena Antonowna to kobieta?
— A pan uważa, że co?
— Bęben, zlitujcie się, ludzie, zwykły bęben, taki, co to się w niego pałkami 
bije…
— Ach, prawda! — przerwała Aleksandra Pawłowna, chcąc zmienić temat rozmowy. — 
Podobno można panu pogratulować?
— Czego?
— Zakończenia procesu. Łąki w Glinowie zostały panu przyznane…
— Tak, przyznane — chmurnie odpowiedział Pigasow.
— Tyle lat pan się o to starał, a teraz jakby pan był niezadowolony.
— Oświadczam pani, Aleksandro Pawłowno — powoli zaczął Pigasow — że nie może być 
nic gorszego i bardziej krzywdzącego niż szczęście, które przyszło za późno. 
Przyjemności 
nam już przecież sprawić nie może, a za to pozbawia nas prawa, najcenniejszego 
prawa: 
wymyślać i przeklinać los. Tak, łaskawa pani, spóźnione szczęście to złośliwy i 
bolesny żart!
Aleksandra Pawłowna wzruszyła tylko ramionami.
— Nianiu — zaczęła — myślę, że czas już Miszę położyć spać. Daj mi go tutaj.
Aleksandra Pawłowna zajęła się synem, a Pigasow mrucząc odszedł w przeciwległy 
kąt 
tarasu.
Nagle niedaleko, na drodze biegnącej wzdłuż ogrodu, ukazał się Michajło 
Michajłycz na 
swej linijce. Przed koniem biegły dwa wielkie psy podwórzowe: jeden żółty, drugi 
szary, oba 
niedawno sprowadzone. Gryzły się bez przerwy, ale żyły w nierozłącznej 
przyjaźni. Z bramy 
wyszedł na przywitanie stary kundel otworzył pysk, jakby chciał zaszczekać, ale 
skończyło 
się na tym, że ziewnął i zawrócił machając przyjaźnie ogonem.
— Popatrz tylko, Sasza — wołał z daleka Leżniew do żony — kogo ci przywożę…
Aleksandra Pawłowna nie od razu poznała mężczyznę, który siedział za plecami jej 
męża.
— A, pan Basistow! — zawołała wreszcie.
— On, on — odpowiedział Leżniew — a jakie dobre wiadomości przywiózł! Poczekaj, 
zaraz się dowiesz.
I wjechał na podwórze.
W chwilę potem wszedł z Basistowem na taras.
— Wiwat! — zawołał i uściskał żonę. — Sierioża się żeni!
— Z kim? — zapytała Aleksandra Pawłowna zaniepokojona.
— Oczywiście, że z Natalią… Widzisz, nasz przyjaciel przywiózł tę wiadomość z 
Moskwy, ma też list do ciebie… Słyszysz, Misza? — dodał chwytając syna na ręce — 
twój 
wuj się żeni… Ach, co za niegodziwy flegmatyk! tylko oczami mruga!
— Dziecko jest śpiące — rzekła niania.
— Tak — powiedział Basistow zbliżając się do Aleksandry Pawłowny — przyjechałem 
dziś z Moskwy; Daria Michajłowna poleciła mi skontrolować rachunki z majątku. A 
tu jest 
list.
Aleksandra Pawłowna szybko rozpieczętowała list od brata. Zawierał kilka 
wierszy. W 
pierwszym porywie radości Wołyncew zawiadomił siostrę, że oświadczył się Natalii 
i uzyskał 
zgodę jej oraz Darii Michajłowny. Obiecywał napisać więcej następną pocztą i z 
daleka 
wszystkich ściskał i całował. Widać było, że pisze w jakimś odurzeniu.
Podano herbatę, posadzono Basistowa przy stole, pytania posypały się jak grad. 
Wszyscy, 
nawet Pigasow, ucieszyli się przywiezioną przez niego wiadomością.
— Proszę, niech nam pan opowie — rzekł Leżniew — dochodziły nas tu słuchy o 
jakimś 
panu Korczaginie. Okazuje się, że to wszystko były plotki?
(Korczagin był to piękny młody człowiek — lew salonowy, nadzwyczaj zarozumiały i 
pełen godności, nosił się bardzo majestatycznie, jak gdyby był nie żywym 
człowiekiem, ale 
własnym posągiem wzniesionym ze składek społeczeństwa).
— Nie, niezupełnie plotki — odpowiedział Basistow z uśmiechem — Daria 
Michajłowna 
bardzo była dla niego łaskawa, ale Natalia Aleksiejewna nawet słuchać o nim nie 
chciała.
— Ależ ja go znam — rzekł Pigasow z uśmiechem — to bałwan, skończony bałwan… 
Zlitujcie się! Przecież gdyby wszyscy ludzie byli do niego podobni, to trzeba by 
kazać sobie 
drogo płacić za to, żeby się zgodzić żyć. Zlitujcie się!
— Możliwe — odparł Basistow — ale w towarzystwie odgrywa rolę wcale nie 
ostatnią.
— Wszystko jedno! — zawołała Aleksandra Pawłowna. — Niech go Pan Bóg ma w 
swojej opiece! Ach, jakże się cieszę! A Natalia wesoła, szczęśliwa?
— Tak. Spokojna jak zawsze — pani ją przecież zna — ale zdaje się, że 
zadowolona.
Wieczór upłynął na przyjemnej i ożywionej rozmowie. Podano kolację.
— A właśnie — zapytał Leżniew Basistowa nalewając mu czerwonego wina — czy pan 
wie, gdzie jest Rudin?
— Teraz nie wiem. Zeszłej zimy przyjechał na krótko do Moskwy, potem wyjechał z 
pewną rodziną do Symbirska; korespondowaliśmy przez jakiś czas, w ostatnim 
liście 
zawiadomił mnie, że wyjeżdża z Symbirska, nie napisał dokąd, i od tego czasu nic 
już o nim 
nie słyszałem.
— Nie zginie — podchwycił Pigasow — siedzi gdzieś i prawi kazania. Ten pan 
zawsze 
znajdzie sobie dwóch lub trzech wielbicieli, którzy będą go słuchać z otwartymi 
gębami i 
pożyczać mu pieniędzy. Zobaczycie, skończy się tak, że umrze gdzieś w 
Cariewokokszajsku 
albo w Czuchłomie, na rękach jakiejś starej panny w peruce, i ta stara panna 
będzie uważała, 
że to najgenialniejszy człowiek na świecie…
— Bardzo ostro pan go osądza — wtrącił półgłosem niezadowolony Basistow.
— Wcale nie ostro! — odparł Pigasow — lecz całkiem sprawiedliwie. Moim zdaniem, 
to 
po prostu zwykły pieczeniarz — i tyle. Zapomniałem państwu powiedzieć — ciągnął 
dalej, 
zwracając się do Leżniewa — poznałem przecież tego Tierłachowa, z którym Rudin 
jeździł za 
granicę. A jakże! A jakże! Czego on mi o nim nie naopowiadał, nie mogą sobie 
państwo 
wyobrazić — po prostu można umrzeć ze śmiechu. Ciekawe, że wszyscy przyjaciele i 
zwolennicy Rudina stają się z czasem jego wrogami.
— Proszę mnie nie zaliczać do rzędu takich przyjaciół! — przerwał mu Basistow 
zapalczywie.
— Pan — to co innego! O panu się nie mówi.
— A cóż takiego opowiadał panu Tierłachow? — zapytała Aleksandra Pawłowna.
— Dużo opowiadał; nie sposób wszystkiego spamiętać. Ale powiem wam najlepszą 
historię, jaka się zdarzyła z Rudinem. Nieustannie się rozwijając i rozwijając 
(ci panowie 
wciąż się rozwijają; inni ludzie po prostu śpią i jedzą, a oni znajdują się w 
momencie rozwoju 
spania lub jedzenia, czy nie tak, panie Basistow? — Basistow nic nie 
odpowiedział)… stale 
więc tak się rozwijając, Rudin drogą rozmyślań filozoficznych doszedł do 
wniosku, że 
powinien się zakochać. Zaczął szukać przedmiotu miłości, który byłby godny tak
, niezwykłej konkluzji. Fortuna mu się uśmiechnęła. Poznał pewną prześliczną 
Francuzkę 
— modystkę. Rzecz działa się w jakimś niemieckim miasteczku nad Renem, proszę to 
zapamiętać. Zaczął u niej bywać, znosił jej różne książki, opowiadał o naturze i 
o Heglu. 
Mogą sobie państwo wyobrazić sytuację modystki? Brała go za astronoma. Jednakże 
sami 
państwo wiecie, chłopiec niebrzydki, w dodatku cudzoziemiec — spodobał jej się. 
Wreszcie 
naznaczył jej schadzkę, i to bardzo poetyczną schadzkę: w łódce na rzece. 
Francuzka zgodziła 
się, ubrała się jak mogła najładniej i pojechała z nim gondolą. Płynęli tak ze 
dwie godziny. 
Jak państwo myślą — co przez ten czas robili? Rudin głaskał Francuzkę po głowie, 
patrzył w 
niebo zamyślony i kilkakrotnie powtórzył, że ma dla niej ojcowską tkliwość. 
Francuzka 
wróciła do domu wściekła i sama opowiedziała wszystko Tierłachowowi. Taki to 
jest 
człowiek!
I Pigasow roześmiał się.
— Stary cynik z pana — rzekła gniewnie Aleksandra Pawłowna — jestem coraz 
bardziej 
przekonana, że nawet ci, którzy na Rudina wymyślają, nie mogą o nim powiedzieć 
nic złego.
— Nic złego? Pani daruje, a to wieczne życie na czyjś koszt, te pożyczki!… 
Michajło 
Michajłyczu, przecież on i od pana na pewno pożyczał?
— Niech pan posłucha! — zaczął Leżniew, a twarz jego przybrała wyraz poważny. — 
Niech pan posłucha. Wie pan o tym, i żona moja o tym wie, że nie czułem ostatnio 
szczególnej sympatii do Rudina i nawet często go potępiałem. Pomimo wszystko 
(Leżniew 
nalał szampana do kieliszków) chciałem państwu coś zaproponować: piliśmy przed 
chwilą 
zdrowie naszego kochanego brata i jego narzeczonej, proponuję teraz wypić 
zdrowie Dymitra 
Rudina!
Aleksandra Pawłowna i Pigasow spojrzeli na Leżniewa zdumieni, a Basistow 
zatrząsł się 
cały, zaczerwienił z radości i wytrzeszczył oczy.
— Znam go dobrze — ciągnął dalej Leżniew — wiadome mi są także jego wady. Są tym 
bardziej widoczne, że on sam nie jest człowiekiem przeciętnym.
— Rudin to genialna natura! — podchwycił Basistow.
— Jest w nim może iskra geniuszu — odparł Leżniew. — Ale charakter… W tym całe 
nieszczęście, że właściwie brak mu charakteru… Lecz nie o to chodzi. Chcę mówić 
o tym, co 
ma w sobie dobrego i niezwykłego. Ma w sobie entuzjazm, a to, wierzcie mi — 
człowiekowi 
flegmatycznemu — najcenniejsza zaleta w dzisiejszych czasach. Staliśmy się 
wszyscy 
nieznośnie rozważni, obojętni i ospali, zasnęliśmy, zastygli i powinniśmy być 
wdzięczni 
temu, kto choć na chwilę rozrusza nas i zagrzeje. Już czas! Pamiętasz, Sasza, 
mówiłem kiedyś 
z tobą o nim i zarzucałem mu, że jest zimny. Miałem wówczas słuszność i nie 
miałem. Rudin 
ma chłód we krwi — to nie jego wina — ale nie w głowie. To nie jest aktor, jak 
go kiedyś 
nazwałem, nie oszust, nie krętacz, jeśli żyje na cudzy koszt, to nie z 
wyrachowania, lecz jak 
dziecko… Tak, istotnie, umrze gdzieś w nędzy i opuszczeniu, ale czyż należy za 
to rzucać w 
niego kamieniem? Sam nic nie zdziała, bo nie leży to w jego naturze, we krwi; 
ale kto ma 
prawo powiedzieć, że nie przyniesie, że już nie przyniósł pożytku? Że jego słowa 
nie zasiały 
wielu dobrych ziarn w młodych duszach, którym natura nie poskąpiła, tak jak 
jemu, sił do 
czynu, umiejętności spełniania własnych zamierzeń? Przecież ja sam, ja pierwszy 
tego na 
sobie doświadczyłem… Sasza wie, czym był dla mnie Rudin w młodości. O ile 
pamiętam, 
twierdziłem wtedy, że słowa Rudina nie mogą oddziaływać na ludzi; ale mówiłem o 
ludziach 
takich jak ja, którzy przeszli przez życie i których to życie nie szczędziło. 
Jeden fałszywy 
dźwięk w jego przemówieniu — i znika dla nas cała harmonia; ale słuch młodego 
człowieka 
nie jest jeszcze tak rozwinięty, tak wrażliwy. Jeśli treść tego, co słyszy, 
wydaje mu się piękna, 
cóż go obchodzi ton! Właściwy ton odnajdzie w sobie samym.
— Brawo! Brawo! — zawołał Basistow. — Jak to słusznie powiedziane! Ale jeśli 
chodzi o 
Rudina, przysięgam państwu, że ten człowiek nie tylko umiał nami wstrząsać… On 
ruszał nas 
z posad, nie pozwalał się zatrzymać, przewracał w nas wszystko od podstaw, 
zapalał nas!
— Słyszy pan? — ciągnął dalej Leżniew zwracając się do Pigasowa. — Jakiegoż 
jeszcze 
argumentu panu potrzeba? Pan napada na filozofię; mówiąc o niej nie znajduje pan 
dość 
pogardliwych słów. Ja sam nie jestem jej wielkim zwolennikiem i słabo ją 
rozumiem; ale to 
nie filozofia jest przyczyną najgorszych naszych niedoli. Rosjanin nigdy nie da 
sobie 
zaszczepić filozoficznych wymysłów i bredni, ma na to zbyt wiele zdrowego 
rozsądku; ale 
nie można pozwolić, aby pod pozorem, że to filozofia, napadano na każde uczciwe 
dążenie do 
prawdy i poznania. Nieszczęście Rudina polega na tym, że nie zna Rosji, i to 
naprawdę jest 
wielkie nieszczęście; Rosja może się obejść bez każdego z nas, ale nikt z nas 
bez niej obejść 
się nie może. Biada temu, kto myśli inaczej, po dwakroć biada temu, kto się 
istotnie bez niej 
obchodzi! Kosmopolityzm — to bzdura, kosmopolita — to zero, gorzej niż zero; 
poza 
narodowością nie ma ani sztuki, ani prawdy, ani życia, nie ma nic. Nawet idealna 
twarz nie 
będzie piękna, jeżeli jest pozbawiona wyrazu; tylko twarz pospolita może nie 
mieć wyrazu. 
Ale powiem znowu, nie jest to wina Rudina, to jego los, los gorzki i ciężki, za 
co go już winić 
nie będziemy. Zaprowadziłoby to nas bardzo daleko, gdybyśmy chcieli rozważać, 
dlaczego 
zjawiają się u nas tacy ludzie jak Rudin; bądźmy mu wdzięczni za to, co w nim 
jest dobrego. 
To łatwiej niż być dla niego niesprawiedliwym, a byliśmy dla niego 
niesprawiedliwi. Nie do 
nas należy karanie go, a zresztą — to zbyteczne; on sam siebie ukarał znacznie 
okrutniej, niż 
na to zasłużył… Daj Boże, aby nieszczęście przetrawiło w nim wszystko, co złe, a 
zostawiło 
tylko to, co piękne! Piję za zdrowie Rudina! Piję za zdrowie towarzysza moich 
najlepszych 
lat, piję za młodość, za jej nadzieje, za dążenia, za ufność i uczciwość, za 
wszystko, co żyło w 
naszych sercach, gdyśmy mieli lat dwadzieścia; nic lepszego ponad to nie 
poznaliśmy i nie 
poznamy w życiu… Piję za was, złote czasy, piję za zdrowie Rudina!
Wszyscy trącili się z Leżniewem. Basistow w zapale omal nie stłukł swego 
kieliszka i 
wychylił go duszkiem. Aleksandra Pawłowna zaś uścisnęła rękę męża.
— Nie podejrzewałem, Michajło Michajłyczu, że z pana taki krasomówca — rzekł 
Pigasow — sam pan Rudin lepiej by nie powiedział; nawet ja jestem wzruszony.
— Wcale nie jestem krasomówcą — odparł Leżniew nie bez urazy — a myślę, że pana 
wzruszyć niełatwo. Ale już dość o Rudinie, mówmy o czym innym… A ten, jak mu 
tam? 
Pandalewski, wciąż mieszka u Darii Michajłowny? — spytał zwracając się do 
Basistowa.
— A jakże, u niej! Wystarała się dla niego o bardzo intratną posadę.
Leżniew uśmiechnął się.
— Ten nie umrze w nędzy, o to można się założyć. Wstano od kolacji. Goście się 
rozeszli. 
Aleksandra Pawłowna, gdy została sama z mężem, spojrzała mu w oczy z uśmiechem.
— Jakiś ty był dziś dobry, Misza! — rzekła gładząc jego czoło — jak mądrze i 
szlachetnie 
mówiłeś. Ale przyznaj się, że dałeś się porwać i zbyt gorąco broniłeś Rudina, 
tak jak dawniej 
zbyt gorąco go potępiałeś…
— Nie należy bić leżącego… a ja wówczas bałem się, żeby ci głowy nie zawrócił.
— Nie — odpowiedziała Aleksandra Pawłowna z prostotą — wydawał mi się zawsze 
zbyt 
uczony, bałam się go i nie wiedziałam, co przy nim mówić. Ale przyznaj, że 
Pigasow dość 
złośliwie go dziś wyśmiewał?
— Pigasow — rzekł Leżniew. — Dlatego właśnie wystąpiłem tak gorąco w obronie 
Rudina, że był przy tym Pigasow. Śmie nazywać Rudina pieczeniarzem… A moim 
zdaniem 
jego rola, rola Pigasowa, jest stokroć gorsza. Ma swój własny majątek, ze 
wszystkiego szydzi, 
a sam jakże lgnie do arystokracji i ludzi bogatych! Czy wiesz, że ten Pigasow, 
który tak 
zawzięcie wymyśla na wszystko i na wszystkich, który napada na filozofię i na 
kobiety, kiedy 
był urzędnikiem, brał łapówki, i to jeszcze jak! Widzisz więc, tak się sprawa 
przedstawia!
— Doprawdy? — zawołała Aleksandra Pawłowna. — Tego się nigdy nie spodziewałam… 
Słuchaj — dodała po chwili milczenia — chciałabym cię o coś zapytać…
— O co?
— Jak myślisz? Czy mój brat będzie szczęśliwy z Natalią?
— Jak by to powiedzieć… Są wszelkie dane po temu… Rządzić będzie ona — między 
sobą możemy z tego nie robić tajemnicy — jest od niego mądrzejsza; ale on jest 
bardzo dobry 
i kocha ją z całego serca. Czego chcieć więcej? Przecież my się kochamy i 
jesteśmy 
szczęśliwi, prawda?
Aleksandra Pawłowna uśmiechnęła się i uścisnęła rękę Michajły Michajłycza.
Tego samego dnia, kiedy wszystko to, cośmy opowiedzieli, działo się w domu 
Aleksandry 
Pawłowny, w jednej z odległych guberni Rosji, podczas największego upału, wlókł 
się 
gościńcem lichy, kryty rogożą wózek, zaprzężony w trójkę chłopskich koni. Na 
przodku, 
opierając się nogami na ukos o drążek, siedział siwy chłop w dziurawej sukmanie 
i od czasu 
do czasu szarpał parciane lejce i wymachiwał batem; na zniszczonym kuferku 
siedział 
człowiek wysokiego wzrostu, w czapce i starym zakurzonym płaszczu. Był to Rudin. 
Spuścił 
głowę, daszek czapki nasunął na oczy. Nierówne wstrząsy wózka rzucały go to na 
prawo, to 
na lewo, zdawało się, że jest pozbawiony czucia, jakby drzemał. Wreszcie się 
wyprostował.
— Kiedyż dojedziemy do stacji? — zapytał siedzącego na koźle chłopa.
— A to, panie — odrzekł chłop i jeszcze silniej szarpnął lejce — jak się na tę 
górkę 
dostaniemy, to już będzie tylko ze dwie wiorsty, nie dalej… No, ty, nie zamyślaj 
się… już ja 
ci się zamyślę — dodał piskliwym głosem i zaczął popędzać prawego przyprzężnego 
konia.
— Bardzo jakoś kiepsko jedziesz — rzekł Rudin. — Tłuczemy się od samego rana i 
ani 
rusz nie możemy dojechać. Żebyś chociaż coś zaśpiewał.
— Co robić, panie! Sam pan widzi, konie zamorzone… a tu jeszcze taki upał. A 
śpiewać 
nie umiem, ja nie z poczty… Kudłaczu, hej, kudłaczu! — zawołał chłop zwracając 
się do 
przechodnia w szarej kapocie i zniszczonych łapciach. — Z drogi, kudłaczu!
— Widzicie go… Stangret! — mruknął za nim przechodzień. — Moskiewskie nasienie! 
— 
dodał głosem pełnym nagany, potrząsnął głową i pokusztykał dalej.
— Gdzie — e! — zawołał chłop przeciągle, szarpiąc dyszlowego konia — a niechże 
cię, 
chytry, bo chytry…
Zmęczone szkapy dowlokły się jakoś do stacji pocztowe.
Rudin zsiadł z wózka, zapłacił chłopu (który mu się nie ukłonił i długo 
podrzucał 
pieniądze na dłoni — za mały widać dostał napiwek) i sam wniósł kuferek do 
poczekalni.
Pewien mój znajomy, który wiele najeździł się w życiu po Rosji, zrobił 
spostrzeżenie, że 
jeśli w poczekalni wiszą na ścianach obrazki przedstawiające sceny z Jeńca 
kaukaskiego albo 
podobizny generałów rosyjskich, to konie można dostać prędko; ale jeżeli obrazki 
przedstawiają życie słynnego gracza Georgesa de Germigny, to niech podróżny nie 
łudzi się 
nadzieją rychłego wyjazdu: zdąży nacieszyć się widokiem fryzowanego czuba, 
białej wyciętej 
kamizelki i niezwykle wąskich, krótkich pantalonów gracza za jego młodych lat 
oraz jego 
twarzy szaleńca, kiedy jako starzec w nędznej chacie o stromym dachu zabija 
własnego syna, 
zamierzając się na niego stołkiem. W izbie, do której wszedł Rudin, wisiały 
właśnie owe 
obrazki z Trzydziestu lat, czyli życia gracza. Na jego wołanie zjawił się 
zaspany poczmistrz 
(czy widział ktokolwiek niezaspanego poczmistrza?) i nie czekając nawet na 
pytanie Rudina, 
obojętnym głosem oznajmił, że koni nie ma.
— Jak pan może mówić, że koni nie ma — rzekł Rudin
— kiedy pan nawet nie wie, dokąd jadę? Przyjechałem tu pod wodą.
— Nie ma żadnych koni — odpowiedział poczmistrz.
— A pan dokąd jedzie?
— Doska.
— Nie ma koni — powtórzył poczmistrz i wyszedł.
Rudin ze złością podszedł do okna i rzucił czapkę na stół. Mało się zmienił, 
tylko twarz mu 
pożółkła; srebrne nitki błyszczały gdzieniegdzie we włosach, a oczy, zawsze 
jeszcze piękne, 
jakby przygasły; dokoła ust, na policzkach i skroniach zarysowały się drobne 
zmarszczki, 
ślady gorzkich, niespokojnych uczuć.
Ubranie miał stare i zniszczone, bielizny w ogóle nie było widać. Minął zapewne 
okres 
jego rozkwitu: zeszedł, jak to mówią, na psy.
Zabrał się do czytania napisów na ścianach — znana rozrywka podróżnych, którzy 
się 
nudzą… Nagle skrzypnęły drzwi i wszedł poczmistrz.
— Koni do***ska nie ma i długo jeszcze nie będzie — zaczął — ale właśnie wracają 
konie 
do***owa.
— Do***owa? — odparł Rudin. — Zlitujcie się, człowieku — to mi całkiem nie po 
drodze. Jadę do Penzy, a ów leży chyba w kierunku Tambowa.
— To nic nie szkodzi, może pan tam pojechać z Tambowa, a jak nie to z owa jakoś 
się pan 
dostanie.
Rudin zastanowił się.
— Zresztą, niech tam — rzekł po chwili. — Niech pan każe zaprzęgać. Wszystko mi 
jedno, pojadę do Tambowa.
Konie wkrótce zajechały. Rudin wyniósł kuferek, wlazł na wózek, usiadł i skulił 
się 
znowu. Było coś bezradnego, smutnego i pokornego w jego zgarbionej postaci. 
Trójka ruszyła 
wolnym kłusem z urywanym brzękiem dzwonków.
EPILOG
Minęło jeszcze kilka lat. Był zimny jesienny dzień. Przed ganek najlepszego 
hotelu w 
mieście gubernialnym S*** zajechała kareta podróżna, wysiadł z niej przeciągając 
się z lekka 
i pochrząkując jakiś jegomość; był jeszcze nie stary, ale postać jego zdążyła 
nabrać tej 
krągłości kształtów, którą zwykliśmy zwać szacowną. Wszedł po schodach na 
pierwsze 
piętro, stanął u wejścia na szeroki korytarz i nie widząc tam nikogo, donośnym 
głosem 
poprosił o pokój. Stuknęły gdzieś drzwi, zza niskiego parawanu wyskoczył wysoki 
lokaj i 
lekko ruszył naprzód, trochę bokiem, błyskając w półmroku korytarza wyświeconą 
na plecach 
kurtką i zakasanymi rękawami. Po wejściu do pokoju przyjezdny natychmiast 
zrzucił z siebie 
płaszcz i szalik, usiadł na kanapie, opierając łokcie na kolanach, rozejrzał się 
dokoła, jakby 
się budził ze snu, po czym kazał zawołać swego służącego. Lokaj skłonił się 
lekko i znikł. 
Przyjezdnym tym był nikt inny, tylko Leżniew. Pobór rekruta ściągnął go ze wsi 
do S.
Służący Leżniewa, młody chłopiec, kędzierzawy i rumiany, w szarym płaszczu 
ściśniętym 
niebieskim pasem i w miękkich filcowych butach, wszedł do pokoju.
— Widzisz, bracie, dojechaliśmy — rzekł Leżniew — a ty wciąż się bałeś, że 
obręcz z 
koła spadnie…
— Dojechaliśmy! — odpowiedział służący starając się uśmiechnąć spoza 
podniesionego 
kołnierza. — Ale niby dlaczego ta obręcz nie spadła…
— Nie ma tu nikogo? — rozległ się głos w korytarzu. Leżniew drgnął i zaczął 
nasłuchiwać.
— Hej, jest tam kto? — powtórzył głos.
Leżniew wstał, podszedł do drzwi i szybko je otworzył.
Przed nim stał człowiek wysokiego wzrostu, prawie całkiem siwy, przygarbiony, w 
starym 
welwetowym surducie z brązowymi guzikami. Leżniew poznał go od razu.
— Rudin! — zawołał wzruszony.
Rudin odwrócił się. Nie mógł rozpoznać rysów Leżniewa, który stał plecami do 
światła, i 
patrzył na niego ze zdumieniem.
— Pan mnie nie poznaje? — zapytał Leżniew.
— Michajło Michajłycz! — wykrzyknął Rudin i wyciągnął rękę, ale zmieszał się i 
chciał 
ją cofnąć.
Leżniew z pośpiechem pochwycił ją obiema dłońmi.
— Proszę wejść, proszę wejść do mnie! — rzekł do Rudina i wprowadził go do swego 
pokoju.
— Jakże pan się zmienił! — powiedział Leżniew po chwili milczenia, bezwiednie 
zniżając 
głos.
— Tak, podobno — odparł Rudin błądząc wzrokiem po pokoju. — Lata… Ale pan dobrze 
wygląda. Jak zdrowie Aleksandry Pawłowny… pańskiej żony?
— Dziękuję, dobrze. Ale cóż pana tu sprowadziło?
— Mnie? Długo by trzeba opowiadać. Właściwie znalazłem się tutaj przypadkiem. 
Szukam znajomego. Zresztą, bardzo się cieszę.
— Gdzie pan będzie jadł obiad?
— Ja? Nie wiem. W pierwszej lepszej traktierni. Muszę dziś jeszcze stąd 
wyjechać.
— Musi pan?
Rudin uśmiechnął się znacząco.
— Tak, muszę. Wysyłają mnie do mojej wsi, na stały pobyt.
— Niech pan zje obiad ze mną.
Rudin po raz pierwszy spojrzał Leżniewowi prosto w oczy.
— Pan mi proponuje wspólny obiad? — zapytał.
— Tak, Rudin, po dawnemu, po koleżeńsku. Chce pan? Nie spodziewałem się pana tu 
spotkać i Bóg wie, kiedy się znów zobaczymy. Nie możemy się przecież tak 
rozstać!
— Jeśli pan sobie życzy, zgoda!
Leżniew uścisnął dłoń Rudina, zawołał służącego, zamówił obiad i kazał zamrozić 
butelkę 
szampana.
Podczas obiadu Leżniew i Rudin, jakby się umówili, wciąż rozmawiali o 
studenckich 
czasach; wspominali wiele i wielu — umarłych i żywych. Z początku Rudin mówił 
niechętnie, ale parę kieliszków wina, które wypił, rozgrzało mu krew. Lokaj 
sprzątnął 
wreszcie ostatni półmisek. Leżniew wstał, zamknął drzwi, wrócił do stołu, usiadł 
na wprost 
Rudina i powoli oparł podbródek na obu rękach.
— A teraz — zaczął — niechże mi pan opowie wszystko, co się z panem działo od 
czasu, 
jakeśmy się nie widzieli.
Rudin spojrzał na Leżniewa.
„Mój Boże — pomyślał Leżniew — jak się ten biedak zmienił!”
Rysy twarzy Rudina mało się zmieniły, zwłaszcza czasu, kiedy widzieliśmy go na 
stacji 
pocztowej, chociaż zbliżająca się starość zdążyła już wycisnąć na nich swe 
piętno; ale wyraz 
ich nie był ten sam. Oczy patrzyły inaczej; cała jego istota, ruchy, to powolne, 
to bezładne i 
porywcze, obojętny, urywany sposób mówienia wyrażały bezgraniczne znużenie, 
ukryty i 
cichy ból, jakże odmienny od tego na wpół udanego smutku, w jaki stroił się 
kiedyś, w jaki w 
ogóle stroi się młodzież pełna nadziei, wiary w siebie i ambicji.
— Opowiedzieć panu wszystko, co się ze mną działo? — zaczął. — Wszystkiego 
opowiedzieć się nie da i nie warto… Wiele się namordowałem, tułałem się nie 
tylko 
fizycznie, ale i duchowo. Na kimże to i na czym się nie zawiodłem, mój Boże… Z 
kim się nie 
zbliżałem! Tak, z kim — powtórzył Rudin, dostrzegłszy, że Leżniew z jakimś 
szczególnym 
współczuciem popatrzył mu w oczy. — Ileż razy własne słowa stawały mi się 
nienawistne, 
nie tylko w moich ustach, o tym nie mówię, ale w ustach ludzi, którzy podzielali 
moje 
poglądy! Ileż razy przechodziłem od wrażliwości dziecka do całkowitego otępienia 
szkapy, 
która nawet ogonem nie ruszy, gdy ją zatną batem… Ileż razy cieszyłem się, 
łudziłem 
nadzieją, nienawidziłem i znosiłem upokorzenia na próżno! Ileż razy wzlatywałem 
jak sokół, 
a powracałem pełzając jak ślimak, któremu zdeptano skorupę!… Gdziem nie był, po 
jakich 
drogach nie wędrowałem! A drogi bywają błotniste — dodał Rudin i z lekka się 
odwrócił. — 
Pan wie — ciągnął dalej…
— Coś panu powiem — przerwał Leżniew — kiedyś mówiliśmy sobie ty… Chcesz? 
Wznowimy stary zwyczaj… Wypijmy na ty.
Rudin drgnął, wstał z krzesła, a w oczach zabłysło mu coś, czego się nie da 
wyrazić 
słowami.
— Wypijmy — rzekł — dziękuję ci, bracie, wypijmy.
Wypili po kieliszku.
— A wiesz — zaczął znowu Rudin z uśmiechem, wymawiając z naciskiem słowo: 
„wiesz” 
— że we mnie siedzi jakiś czerw, który mnie gryzie i toczy, i nie da mi zaznać 
spokoju do 
końca moich dni. Popycha mnie do ludzi, którzy z początku poddają się mojemu 
wpływowi, a 
potem…
Rudin zrobił ruch ręką w powietrzu.
— Od czasu jak rozstałem się z panem… z tobą, doświadczyłem wiele, niejedną 
przeszedłem próbę… Ze dwadzieścia razy zaczynałem żyć, brałem się do roboty na 
nowo i — 
widzisz!
— Brak ci było wytrwałości — rzekł Leżniew jakby do siebie.
— Dobrze mówisz, brak mi było wytrwałości. Nic nigdy nie umiałem zbudować; ale 
to 
sztuka, bracie, budować, gdy się nie ma gruntu pod nogami, gdy trzeba samemu 
stworzyć 
sobie fundamenty! Nie będę ci opowiadał o wszystkich moich przygodach, a raczej 
o 
wszystkich moich niepowodzeniach. Opiszę ci tylko dwa, trzy wypadki… te wypadki 
z mego 
życia, kiedy los zdawał mi się uśmiechać albo raczej kiedy zaczynałem już żyć 
nadzieją 
powodzenia — a to nie jest całkiem to samo…
Rudin odgarnął siwe i już rzadkie włosy tym samym ruchem ręki, jakim niegdyś 
odgarniał 
ciemną i gęstą czuprynę.
— Słuchaj — zaczął — poznałem w Moskwie pewnego dość dziwnego jegomościa. Był 
bardzo bogaty i miał duże majątki ziemskie, urzędu żadnego nie zajmował. 
Największą, 
jedyną jego namiętnością była miłość do nauki, do nauki w ogóle. Dotychczas 
pojąć nie 
mogę, skąd się w nim wzięła ta namiętność. Tak pasował do nauki jak garbaty do 
ściany.
Z wysiłkiem utrzymywał się na jakim takim poziomie umysłowym, nie umiał mówić, 
tylko 
wymownie wodził oczami i kiwał znacząco głową. Wierz mi, bracie, nie spotkałem 
nigdy 
natury równie ubogiej i niedołężnej… W guberni smoleńskiej są takie okolice: 
piasek i nic 
więcej. Gdzieniegdzie tylko trawa, której żadne zwierzę jeść nie chce… Wszystko 
mu leciało 
z rąk, wszystko jakby wymykało się — byle najdalej od niego; w dodatku miał 
manię 
komplikowania najprostszych rzeczy. Gdyby to zależało od niego, ludzie jadaliby 
piętami, 
naprawdę! Pracował, pisał i czytał niezmordowanie. Uprawiał naukę z jakimś 
wytrwałym 
uporem, z przeraźliwą cierpliwością; miał ogromną ambicję i żelazny charakter. 
Mieszkał 
sam i uchodził za dziwaka. Poznałem go, no i spodobałem mu się. Przyznaję, że 
wkrótce go 
przejrzałem, ale wzruszył mnie jego zapal. A przy tym rozporządzał takimi 
środkami, tyle 
można było dzięki niemu zrobić dobrego, przynieść istotnego pożytku… 
Zamieszkałem u 
niego i wyjechałem w końcu z nim razem na wieś. Plany miałem, bracie, olbrzymie: 
marzyłem o różnych udoskonaleniach, innowacjach…
— Jak u Łasuńskiej, pamiętasz? — wtrącił Leżniew z dobrodusznym uśmiechem.
— Gdzież tam! Wtedy w głębi duszy wiedziałem, że słowa moje na nic się nie 
zdadzą, a 
tutaj… tutaj otwierało się przede mną zupełnie inne pole… Przywiozłem ze sobą 
mnóstwo 
książek o rolnictwie… co prawda, ani jednej z nich nie przeczytałem do końca… no 
i 
zabrałem się do dzieła. Z początku nie szło mi, jak zresztą się spodziewałem, 
ale potem jakby 
ruszyło. Mój nowy przyjaciel wciąż milczał, przyglądał się i nie przeszkadzał 
mi, to znaczy 
— do pewnego stopnia nie przeszkadzał. Przyjmował moje propozycje i wypełniał 
je, ale 
niechętnie, powoli, ze skrytym niedowierzaniem, robiąc w końcu wszystko na swoją 
modłę. 
Przywiązywał ogromną wagę do każdej swojej myśli. Wdrapywał się na nią z trudem, 
jak 
boża krówka na źdźbło trawy, i siedział, siedział na niej, wciąż jakby prostując 
skrzydełka i 
zbierając się do lotu, potem nagle spadał i znów wdrapywał się z powrotem. Nie 
dziw się tym 
wszystkim porównaniom, już wówczas nagromadziły mi się w duszy. Walczyłem więc 
tak 
przez dwa lata. Praca szła źle pomimo wszelkich moich starań. Zaczynało mnie to 
męczyć, 
przyjaciel mnie znudził, docinałem mu czasem zjadliwie, przytłaczał mnie jak 
pierzyna: jego 
nieufność do mnie przeszła w głuchą irytację, niechęć wzajemna ogarniała nas 
obu, nie 
mogliśmy już o niczym ze sobą rozmawiać; on ukradkiem, ale nieustannie starał 
się dowieść 
mi, że nie poddaje się mojemu wpływowi, zarządzenia moje bywały albo wypaczane, 
albo 
całkowicie zmieniane… Spostrzegłem wreszcie, że przebywam u pana dziedzica w 
charakterze rezydenta do ćwiczeń umysłowych. Ciężko mi było na próżno marnować 
czas i 
siły, ciężko uczuć, że raz jeszcze zawiodły mnie moje oczekiwania. Wiedziałem 
dobrze, co 
tracę wyjeżdżając; ale nie mogłem się przemóc i pewnego dnia, po przykrej i 
oburzającej 
scenie, której byłem świadkiem, a która pokazała mi mego przyjaciela w nazbyt 
już 
niepochlebnym świetle, pokłóciłem się z nim ostatecznie i wyjechałem, rzuciłem 
tego panicza 
— pedanta, ulepionego z razowej mąki z domieszką niemieckiej patoki…
— To znaczy: rzuciłeś kawałek chleba powszedniego — wtrącił Leżniew i położył 
obie 
ręce na ramionach Rudina.
— Tak, i znów zawisłem w próżni. Idź, gdzie chcesz… Co tam, wypijmy!
— Za twoje zdrowie — rzekł Leżniew, podniósł się z krzesła i pocałował Rudina w 
czoło. 
— Za twoje zdrowie i za Pokorskiego… On także umiał zostać nędzarzem.
— Znasz więc numer pierwszy moich przygód — zaczął po chwili Rudin. — Czy mam 
opowiadać dalej?
— Proszę, opowiadaj.
— Nawet się mówić nie chce. Zmęczyło mnie mówienie, bracie… Zresztą, niech i tak 
będzie. Tułałem się po różnych kątach… A propos, mógłbym ci opowiedzieć, jak 
zostałem 
sekretarzem pewnego prawomyślnego dygnitarza i co z tego wynikło, ale to by nas 
zbyt 
daleko zaprowadziło… Tułałem się więc po różnych kątach, aż postanowiłem zostać 
wreszcie… proszę cię, nie śmiej się… człowiekiem praktycznym, człowiekiem 
interesu. 
Zdarzyło się tak, że poznałem niejakiego… możeś kiedy o nim słyszał?… niejakiego 
Kurbiejewa…
— Nie, nie słyszałem. Ale, zlituj się, jak mogłeś ty, taki mądry, nie zrozumieć, 
że to wcale 
nie leży w twoim interesie… żeby zostać… przepraszam za ten kalambur… 
człowiekiem 
interesu?
— Wiem, bracie, że nie leży, zresztą, co leży w moim interesie…? Ale gdybyś 
widział 
Kurbiejewa! Proszę, nie wyobrażaj sobie, że to był taki jakiś pusty gaduła. 
Powiadają, że 
kiedyś miałem dar słowa. W porównaniu z nim jestem niczym. Był to człowiek 
niezwykle 
wykształcony, dużej wiedzy, tęga głowa, umysł twórczy w sprawach przemysłu i 
przedsiębiorstw handlowych. Najśmielsze, najbardziej nieoczekiwane projekty 
wrzały mu w 
mózgu. Złączyliśmy się i postanowiliśmy użyć swoich sił dla dobra ogółu.
— Czy wolno wiedzieć, w jaki sposób? Rudin spuścił oczy.
— Będziesz się śmiał.
— Dlaczego? Nie, nie będę się śmiał.
— Postanowiliśmy uspławnić pewną rzekę w guberni k. — rzekł Rudin z uśmiechem 
zakłopotania.
— Więc to tak! W takim razie ten Kurbiejew musiał być kapitalistą?
— Był biedniejszy ode mnie — odpowiedział Rudin, powoli zwieszając siwą głowę.
Leżniew zaśmiał się, ale nagle wziął Rudina za rękę.
— Proszę, wybacz mi — rzekł — ale wcale nie spodziewałem się czegoś podobnego. 
No i 
co, to wasze przedsięwzięcie pozostało na papierze?
— Niezupełnie. Zaczęliśmy je urzeczywistniać! Najęliśmy robotników i 
przystąpiliśmy do 
pracy. Ale natrafiliśmy na różne przeszkody. Po pierwsze, właściciele młynów w 
żaden 
sposób nie chcieli nas zrozumieć, w dodatku nie mogliśmy sobie dać rady z wodą 
bez 
maszyny, a na maszynę brak nam było pieniędzy. Sześć miesięcy mieszkaliśmy w 
ziemiankach. Kurbiejew żył tylko chlebem, a i ja nie dojadałem. Zresztą nie 
żałuję tego, 
przyroda jest tam cudowna. Walczyliśmy, walczyliśmy, namawialiśmy kupców, 
pisaliśmy 
listy, okólniki. Skończyło się tak, że na ów projekt wysupłałem się z ostatniego 
grosza.
— No! — rzekł Leżniew — myślę, że wysupłać się z tego ostatniego grosza nie było 
trudno.
— Nietrudno, to prawda. Rudin spojrzał w okno.
— A projekt był, jak Boga kocham, niegłupi i mógłby przynieść ogromne korzyści.
— Gdzież się podział ów Kurbiejew? — spytał Leżniew.
— On? Jest teraz na Syberii, szuka złota. Zobaczysz, że jeszcze zrobi majątek, 
on nie 
zginie.
— Możliwe, ale ty to już na pewno majątku nie zrobisz.
— Ja? Cóż na to poradzić! Zresztą wiem, że w twoich oczach byłem zawsze pustym 
człowiekiem.
— Ty? Daj spokój, bracie! Swego czasu istotnie, kiedy widziałem tylko twoje 
wady, ale 
teraz, wierz mi, nauczyłem się ciebie cenić. Nie zrobisz majątku. Daruj, ale 
właśnie za to cię 
kocham…
Rudin uśmiechnął się blado.
— Doprawdy?
— Za to cię szanuję! — powtórzył Leżniew. — Rozumiesz?
Obaj umilkli.
— Czy mam przejść do numeru trzeciego? — zapytał Rudin.
— Bardzo proszę.
— Pozwól więc. Numer trzeci i ostatni. Z nim dopiero teraz się rozprawiłem. Ale 
czy cię 
to nie nudzi?
— Mów, mów!
— Widzisz więc — zaczął Rudin — pomyślałem kiedyś w wolnej chwili… a wolnych 
chwil miałem zawsze dużo… pomyślałem: sporo mam wiadomości, dobrej woli… chyba 
nie 
odmówisz mi dobrej woli?
— Tego by tylko brakowało?
— Pod każdym innym względem, w większym lub mniejszym stopniu, nie zdałem 
egzaminu… dlaczego nie miałbym zostać pedagogiem, czyli mówiąc po prostu, 
nauczycielem? Zamiast żyć na próżno…
Rudin przerwał i westchnął.
— Zamiast żyć na próżno, czy nie lepiej przekazać innym to, co sam umiem: może 
choć 
oni wyciągną z mojej wiedzy jakąś korzyść. Zdolności mam nieprzeciętne, mówić 
potrafię… 
Postanowiłem poświęcić się temu nowemu zawodowi. Wiele zachodu kosztowało mnie 
znalezienie posady; lekcji prywatnych dawać nie chciałem, w szkołach niższych 
nie miałbym 
co robić. W końcu udało mi się dostać posadę nauczyciela w tutejszym gimnazjum.
— Nauczyciela czego? — zapytał Leżniew.
— Nauczyciela literatury rosyjskiej. Powiem ci, że do żadnej innej pracy nie 
zabierałem 
się z takim zapałem. Myśl, że będę miał wpływ na młodzież, wprawiała mnie w 
entuzjazm. 
Trzy tygodnie przesiedziałem nad opracowaniem wstępnego wykładu.
— Masz go może przy sobie? — przerwał Leżniew.
— Nie, gdzieś mi się zapodział. Był dość udatny i podobał się. Jak dziś widzę 
twarze 
moich słuchaczy, twarze dobre, młode, ze szczerym wyrazem skupienia, sympatii, 
nawet 
zdumienia. Wszedłem na katedrę, wygłosiłem wykład gorączkowo; myślałem, że 
zajmie mi z 
górą godzinę, a skończyłem go w dwadzieścia minut. Siedział przy mnie inspektor, 
chudy 
staruszek w okularach w srebrnej oprawie i krótkiej peruce, od czasu do czasu 
nachylał głowę 
w moją stronę. Kiedy skończyłem i zbiegłem z katedry, powiedział mi: „Dobrze, 
tylko trochę 
zbyt wzniosie, niejasno i za mało było mowy o samym przedmiocie”. A 
gimnazjaliści z 
szacunkiem wodzili za mną wzrokiem… naprawdę. Dlatego właśnie młodzież jest 
nieoceniona! Następny wykład przyniosłem również napisany, trzeci tak samo… 
potem 
zacząłem improwizować.
— I miałeś powodzenie? — zapytał Leżniew.
— Nawet wielkie powodzenie. Dzieliłem się ze słuchaczami wszystkim, co miałem w 
duszy. Było wśród nich trzech, czterech chłopców istotnie niezwykłych; reszta 
słabo mnie 
rozumiała. Muszę się przyznać, że i ci, którzy mnie rozumieli, niekiedy 
wprawiali mnie w 
zakłopotanie swymi pytaniami. Ale nie traciłem otuchy. Lubili mnie wszyscy; na 
repetycjach 
stawiałem wszystkim dobre stopnie. Wtedy jednak zaczęto knuć przeciwko mnie 
intrygę… a 
raczej nie! Żadnej intrygi nie było, tylko po prostu wpadłem nie w swoje 
środowisko. 
Krępowałem innych, więc mnie prześladowano. Wykładałem gimnazjalistom, jak nie 
zawsze 
wykłada się nawet studentom; słuchacze mało korzystali z moich wykładów… faktów 
ja sam 
nie znalem dobrze. Nie wystarczała mi przy tym zakreślona sfera działania… 
wiesz, że to 
zawsze była moja słaba strona. Chciałem zasadniczych reform i przysięgam ci, że 
reformy te 
były słuszne i łatwe do przeprowadzenia. Miałem nadzieję, że pomoże mi w tym 
dyrektor, 
człowiek dobry i uczciwy, na którego z początku miałem wpływ. Pomagała mi jego 
żona. 
Wiesz, bracie, że mało w życiu spotkałem takich kobiet. Miała już blisko 
czterdzieści lat, ale 
wierzyła w dobro, kochała wszystko, co piękne, jak piętnastoletnia dziewczyna, i 
nie bała się 
przed nikim wypowiadać swych przekonań. Nigdy nie zapomnę jej entuzjazmu i 
czystości 
uczuć. Ona mi poradziła, bym napisał projekt… Ale zaczęto wówczas kopać pode mną 
dołki, 
oczerniano mnie przed nią. Szkodził mi zwłaszcza nauczyciel matematyki, mały 
człowiek, 
złośliwy, śledziennik i niedowiarek, w rodzaju Pigasowa, tylko znacznie od niego 
zdolniejszy… A propos, czy Pigasow żyje?
— Żyje i wyobraź sobie, ożenił się z mieszczanką, która bije go podobno.
— Dobrze mu tak. A Natalia Aleksiejewna zdrowa? 
— Tak.
— Szczęśliwa?
— Tak.
Rudin milczał chwilę.
— O czym to ja mówiłem? Aha! O nauczycielu matematyki. Znienawidził mnie, 
porównywał moje wykłady do fajerwerków, chwytał w lot każde niezupełnie jasne 
zdanie, 
kiedyś nawet przyłapał mnie na nieścisłości dotyczącej jakiegoś zabytku 
literatury XVI 
wieku… a co najgorsze, posądził mnie o złe intencje; ostatnia moja bańka mydlana 
natknęła 
się na niego jak na szpilkę i prysła. Inspektor, z którym od początku nie 
zgadzałem się, 
zbuntował dyrektora przeciwko mnie; wynikła scena, nie chciałem ustąpić, 
uniosłem się, 
sprawa doszła do wiadomości władz; musiałem podać się do dymisji. Nie 
poprzestałem na 
tym, chciałem dowieść, że ze mną nie można tak postępować… ale ze mną można było 
postępować, jak się komu podobało… Teraz muszę stąd wyjechać.
Nastąpiło milczenie. Obaj przyjaciele siedzieli pochyliwszy głowy.
Pierwszy przemówił Rudin.
— Tak, bracie — zaczął — mogę teraz powtórzyć za Kolcowem: „O młodości, dokądże 
to 
prowadziłaś mnie, że już teraz nawet kroku nie mam stawić gdzie…” A przecież, 
czyż 
naprawdę do niczego się nie nadaję, czyż naprawdę nie mam co robić na świecie? 
Często 
zadawałem sobie to pytanie i chociaż starałem się jak najbardziej poniżyć we 
własnych 
oczach, nie mogłem pozbyć się uczucia, że są we mnie jednak siły, które nie 
wszystkim 
bywają dane. Dlaczego siły te pozostają bezpłodne? I jeszcze jedno: pamiętasz, 
kiedy byliśmy 
razem za granicą, byłem zarozumiały i nieszczery… Tak, wówczas nie zdawałem 
sobie jasno 
sprawy, czego chcę, upijałem się słowami i wierzyłem ułudom; ale teraz, 
przysięgam ci, mogę 
głośno wobec wszystkich wypowiedzieć to wszystko, czego pragnę. Nie mam 
absolutnie nic 
do ukrywania; jestem całkowicie, w pełnym znaczeniu tego słowa, człowiekiem 
dobrej woli, 
poddaję się, chcę przystosować się do okoliczności, nie żądam wiele, chcę 
osiągnąć cel bliski, 
przynieść choćby znikomy pożytek. A tu nic mi się nie udaje! Co to znaczy? Co 
nie pozwala 
mi żyć i pracować jak inni?… Tylko o tym teraz marzę. Ale ledwo uda mi się 
zdobyć jakąś 
określoną pozycję, ledwo zatrzymam się w jakimś określonym punkcie, los zawsze 
mnie 
stamtąd wypędza… Zacząłem się bać… swego losu… Dlaczego tak się dzieje? Rozwiąż 
mi tę 
zagadkę!
— Zagadkę! — powtórzył Leżniew. — To prawda, i dla mnie byłeś zawsze zagadką. 
Nawet kiedy byliśmy młodzi, kiedy czasem po jakimś pospolitym koncepcie 
powiedziałeś 
nagle coś, od czego aż drżało serce, a potem znów zaczynałeś… wiesz, co chcę 
powiedzieć… 
nawet wtedy nie rozumiałem cię; dlatego też zerwała się nasza przyjaźń… Tyle 
masz w sobie 
sił, tak niezmordowanie dążysz do ideału…
— Słowa, wszystko słowa! Nie było czynów! — przerwał mu Rudin.
— Nie było czynów. A jakież czyny…
— Jakie Czyny? Utrzymywać ze swej pracy niewidomą babkę i całą jej rodzinę, jak 
to — 
pamiętasz — robił Priażencow… To się nazywa czyn.
— Tak; ale dobre słowo to także czyn.
Rudin popatrzył w milczeniu na Leżniewa i zaprzeczył powolnym ruchem głowy.
Leżniew chciał coś powiedzieć i przesunął ręką po twarzy.
— Więc jedziesz na wieś!? — zapytał wreszcie.
— Na wieś.
— A czy masz jeszcze wieś?
— Coś tam zostało. Dwie i pół duszy. Kąt, gdzie mogę umrzeć. Pomyślisz sobie w 
tej 
chwili: „Nawet teraz nie mógł się obejść bez frazesu”. Istotnie, frazes mnie 
zgubił, zjadł mnie 
ze szczętem, aż do końca nie mogłem się go pozbyć. Ale to, co ci powiedziałem, 
to nie frazes. 
I te siwe włosy, te zmarszczki, te dziury na łokciach — to nie frazes, bracie. 
Byłeś zawsze dla 
mnie surowy i miałeś rację; ale nie czas na surowość, kiedy już wszystko 
skończone, kiedy 
oliwy w lampie zabrakło, kiedy sama lampa rozbita i kiedy już za chwilę knot się 
dopali… 
Śmierć, mój drogi, powinna dać wreszcie ukojenie…
Leżniew zerwał się.
— Bracie! — wykrzyknął — dlaczego mi to mówisz? Czym sobie na to zasłużył? Jaki 
ze 
mnie sędzia i jakim musiałbym być człowiekiem, gdyby na widok twoich 
zapadniętych 
policzków i zmarszczek mogło mi przyjść na myśl słowo: „frazes”? Chcesz 
wiedzieć, co o 
tobie myślę? Pozwól więc: myślę, ile mógłby osiągnąć, jakimi dobrami ziemskimi 
mógłby 
rozporządzać, gdyby chciał, człowiek obdarzony takimi zdolnościami… Tymczasem 
spotykam go i widzę, że jest głodny, bez dachu nad głową…
— Budzę w tobie litość — rzekł głucho Rudin.
— Nie, mylisz się. Budzisz we mnie szacunek. Kto ci bronił spędzać rok za rokiem 
u tego 
ziemianina, twego przyjaciela, który, jestem przekonany, zapewniłby ci byt, 
gdybyś tylko 
chciał mu się przypodobać. Dlaczego nie mogłeś zżyć się z ludźmi w gimnazjum, 
dlaczego — 
dziwny z ciebie człowiek! — choćbyś zaczynał coś z nie wiem jak świetnym 
pomysłem, 
zawsze musiałeś skończyć na tym, że poświęcałeś własne korzyści, nie 
zapuszczałeś korzeni 
w złą glebę, choćby była najbardziej tłusta?
— Już się taki urodziłem, jak oset stepowy — powiedział Rudin ze znużonym 
uśmiechem 
— nie mogę sobie miejsca znaleźć.
— To prawda, ale nie możesz sobie miejsca znaleźć nie dlatego, że żyje w tobie 
czerw, jak 
mi to z początku powiedziałeś… To nie czerw w tobie żyje, to nie duch 
próżniaczego 
niepokoju — w tobie płonie ogień miłości prawdy i widocznie, pomimo wszystkich 
twoich 
przywar, płonie silniej niż w wielu innych, którzy nawet nie uważają się za 
egoistów, a ciebie 
może nazywają intrygantem. Ja pierwszy na twoim miejscu dawno zmusiłbym owego 
czerwia 
do milczenia, pogodziłbym się ze wszystkim; a w tobie nawet żółć nie wezbrała i 
jestem 
pewien, że dziś jeszcze, w tej chwili, byłbyś gotów wziąć się do nowej roboty 
jak 
młodzieniec.
— Nie, bracie, teraz już się zmęczyłem — odrzekł Rudin. — Mam dosyć.
— Zmęczyłeś się! Inny dawno by już umarł. Mówisz, że śmierć przynosi ukojenie, a 
życie, 
myślisz, nie przynosi ukojenia? Kto żyjąc nie stał się wyrozumiały dla innych, 
sam nie 
zasługuje na pobłażliwość. A kto może powiedzieć, że mu pobłażliwości nie 
potrzeba? 
Zrobiłeś, coś mógł, walczyłeś, póki mogłeś… Czego chcieć więcej? Drogi nasze się 
rozeszły…
— Jesteś, mój drogi, zupełnie innym człowiekiem niż ja — przerwał Rudin z 
westchnieniem.
— Drogi nasze się rozeszły — ciągnął dalej Leżniew — może właśnie dlatego, że 
dzięki 
majątkowi, zimnej krwi oraz innym szczęśliwym okolicznościom, nic mi nie 
przeszkadzało 
siedzieć kamieniem na miejscu, z założonymi rękami, pozostawać widzem, ty zaś 
musiałeś 
wyjść w pole, zakasać rękawy, mozolić się, pracować. Drogi nasze się rozeszły… 
jednak 
patrz, jak jesteśmy sobie bliscy. Przecież mówimy prawie tym samym językiem, 
rozumiemy 
się w pół słowa, wychowaliśmy się w tych samych pojęciach. Przecież nas już 
niewielu 
zostało, ty i ja to ostatni Mohikanie. Mogliśmy się nie zgadzać, mogliśmy być 
wrogami 
niegdyś, kiedy jeszcze mieliśmy dużo życia przed sobą; ale teraz, kiedy dokoła 
nas rzedną 
szeregi, kiedy nowe pokolenia przechodzą obok nas dążąc ku innym celom, 
powinniśmy 
mocno trzymać się za ręce. Trąćmy się, bracie, i zaśpiewajmy po staremu: 
Gaudeamus igitur!
Przyjaciele trącili się kieliszkami i zaśpiewali drżącymi i fałszywymi, iście 
rosyjskimi 
głosami starą pieśń studencką.
— Jedziesz więc teraz na wieś? — zaczął znów Leżniew. — Nie myślę, byś tam długo 
wytrzymał, i nie umiem sobie wyobrazić, gdzie i jak zakończysz życie… Pamiętaj 
jednak, 
cokolwiek ci się zdarzy, masz zawsze dach nad głową, masz gniazdo, dokąd możesz 
się 
schronić. To mój dom… Słyszysz, stary? I myśl ma swoich inwalidów, trzeba, żeby 
znalazł 
się dla nich przytułek,
Rudin wstał.
— Dziękuję ci, bracie — powiedział. — Dziękuję! Nigdy ci tego nie zapomnę. Ale 
niewart 
jestem przytułku. Zmarnowałem życie i nie służyłem myśli, jak należy.
— Milcz! — zaczął znowu Leżniew. — Każdy zostaje tym, czym go natura stworzyła, 
i 
więcej żądać od nikogo nie można. Nazwałeś się Żydem Wiecznym Tułaczem… A skąd 
wiesz, może powinieneś się tak wiecznie tułać, może spełniasz przez to wyższe, 
tobie 
samemu nie znane posłannictwo; nie darmo przysłowie — mądrość narodu — głosi, że 
Bóg 
wszystkim rządzi. Wyjeżdżasz — zapytał Leżniew widząc, że Rudin sięga po czapkę 
— nie 
zanocujesz?
— Jadę! Żegnaj. Dziękuję… Wiem, że źle skończę.
— To Bóg jeden wie… Więc stanowczo jedziesz?
— Jadę. Żegnaj. Nie wspominaj mnie źle…
— Ty również mnie źle nie wspominaj… a pamiętaj o tym, co ci powiedziałem. 
Żegnaj…
Przyjaciele uścisnęli się. Rudin szybko wyszedł. Leżniew długo chodził tam i z 
powrotem 
po pokoju, stanął przed oknem, zamyślił się, powiedział półgłosem: — Biedak! — 
po czym 
usiadł przy stole i zaczął pisać list do żony.
Na dworze zerwał się wicher i złowieszczo zawył, ciężko i gniewnie tłukąc się o 
dzwoniące szyby. Zapadła długa jesienna noc. Dobrze temu, kto w takie noce 
siedzi pod 
dachem, kto ma ciepły kąt… Boże, dopomóż wszystkim bezdomnym tułaczom!
W upalne południe 26 czerwca 1848 r. w Paryżu, kiedy powstanie „warsztatów 
narodowych” było już niemal stłumione, w jednej z ciasnych uliczek przedmieścia 
Św. 
Antoniego batalion wojska regularnego zdobywał barykadę. Zburzyło ją kilka 
pocisków 
armatnich, pozostali przy życiu obrońcy opuszczali ją i myśleli już tylko o tym, 
jak ocalić 
siebie, kiedy nagle na samym szczycie barykady, na podziurawionym pudle 
przewróconego 
omnibusu ukazał się człowiek wysokiego wzrostu, w słomkowym kapeluszu na siwych, 
potarganych włosach i w zniszczonym surducie, przepasanym czerwoną szarfą. W 
jednej ręce 
trzymał czerwony sztandar, w drugiej krzywą, tępą szablę; krzyczał coś wytężonym 
wysokim 
głosem, wdrapując się na szczyt barykady i wymachując sztandarem i szablą. 
Strzelec z 
Vincennes wziął go na cel, wystrzelił… Wysoki człowiek wypuścił sztandar z ręki 
i jak 
worek zwalił się, padając na twarz, jakby się do nóg komuś pokłonił… Kula 
przeszyła mu 
serce.
— Tiens! — rzekł jeden z uciekających powstańców do drugiego — on vient de tuer 
le 
Polonais.
— Bigre! — odparł tamten i obaj wskoczyli do piwnicy domu, którego wszystkie 
okiennice były zamknięte, a ściany pokryte śladami kul i pocisków armatnich.
Tym „Polonais” był Dymitr Rudin.