IWAN TURGIENIEW

ZAPISKI MYŚLIWEGO

TYTUŁ ORYGINAŁU: ZAPISKI OCHOTNIKA
PRZEŁOŻYLI: JADWIGA DMOCHOWSKA, 
CZESŁAW JASTRZĘBIEC–KOZŁOWSKI 
LEONARD PODHORSKI–OKOŁÓW, WIKTOR SKRUNDA
CHOR I KALINYCZ
Ktokolwiek miał sposobność wędrować z powiatu bołchowskiego do żyzdryńskiego, 
tego 
z pewnością uderzyła jaskrawa różnica pomiędzy typami mieszkańców guberni 
orłowskiej a 
kałuskiej. Chłop orłowski jest niewielkiego wzrostu, przygarbiony, posępny, 
patrzy spode łba, 
mieszka w nędznych osinowych chałupinach, chodzi na pańskie, handlem się nie 
trudni, jada 
marnie, nosi łapcie; czynszowy chłop kałuski mieszka w przestronnych sosnowych 
chatach, 
jest wysoki, spogląda śmiało i wesoło, twarz ma gładką i białą, handluje olejem 
i dziegciem, a 
w święta chodzi w butach. Orłowska wieś (mamy tu na myśli wschodnią część 
guberni 
orłowskiej) bywa zazwyczaj położona wśród ornych pól, w pobliżu wąwozu, byle jak 
zamienionego w błotnisty staw. Poza niewielu rokitami, zawsze gotowymi do usług, 
oraz 
dwiema czy trzema nędznymi brzozami, nie ujrzysz w promieniu wiorsty ani jednego 
drzewa; 
chałupa tuli się do chałupy, dachy są połatane zbutwiałą słomą… Wieś kałuską, 
przeciwnie, 
otacza najczęściej las; chaty stoją równiej i luźniej, kryte są tarcicą; wrota 
domykają się 
szczelnie, płot nie jest koślawy, nie przewala się na zewnątrz, nie zaprasza w 
gościnę każdego 
przechodzącego wieprza… Myśliwemu także lepiej się powodzi w guberni kałuskiej. 
W 
orłowskiej — ostatnie lasy i rozległe zarośla* znikną za jakie pięć lat, a o 
moczarach nie ma 
nawet mowy; w kałuskiej, przeciwnie, lasy ciągną się na setki, moczary na 
dziesiątki wiorst, 
nie wytępiono tu jeszcze szlachetnego ptaka — cietrzewia, lęgnie się tu 
dobroduszny dubelt, a 
ruchliwa kuropatwa swym porywistym wzlotem raduje i płoszy strzelca i wyżła.
Bywając w powiecie żyzdryńskim w charakterze myśliwego, zetknąłem się w polu i 
zawarłem znajomość z pomniejszym kałuskim ziemianinem, Połutykinem, zapalonym 
myśliwcem i, co za tym idzie, człowiekiem przezacnym. Zapewne, miał i on swoje 
słabostki: 
więc, na przykład, zalecał się do wszystkich posażnych panien w guberni, a gdy 
dostał rekuzę 
i gdy mu wymówiono dom, z bólem serca zwierzał się wszystkim przyjaciołom i 
znajomym 
ze swego smutku, rodzicom zaś panny nadal posyłał w darze kwaśne brzoskwinie i 
inne płody 
swojego sadu; lubił powtarzać wiecznie tę samą anegdotę, która, wbrew wysokiemu 
o niej 
mniemaniu pana Połutykina jako żywo nigdy nikogo nie śmieszyła; chwalił utwory 
Akima 
Nachimowa tudzież opowieść Pinna; jąkał się, psa swego nazywał Astronomem; 
zamiast 
jednak mówił jednakowoż, zaprowadził w swym domu kuchnię francuską, której 
sekret, wedle pojęć jego kucharza, polegał na zupełnym przeinaczeniu naturalnego 
smaku 
każdej potrawy: mięso po wyjściu z rąk tego mistrza zalatywało rybą, ryba — 
grzybami, 
makaron — prochem; za to ani jedna marchewka nie dostała się do rosołu, zanim 
nie 
przybrała postaci rombu czy trapezu. Lecz pominąwszy te nieliczne i błahe 
przywary, pan 
Połutykin był, jak się rzekło, człowiekiem przezacnym.
Pierwszego zaraz dnia naszej znajomości pan Połutykin zaprosił mnie do siebie na 
noc.
— Będzie do mnie z pięć wiorst — dodał. — Piechotą byłoby za daleko; wstąpmy 
najpierw do Chora. (Czytelnicy pozwolą, że nie będę zaznaczał jego jąkania.)
— Któż to jest ten Chor?
— Mój chłop… Mieszka stąd bliziutko.
Udaliśmy się do niego. Wśród lasu, na wykarczowanej i uprawnej polanie wznosiła 
się 
samotna sadyba Chora. Składała się z kilku sosnowych zabudowań połączonych 
parkanami; 
przed chatą ciągnęło się podcienie na cienkich słupkach. Weszliśmy. Powitał nas 
młody, 
dwudziestoletni może parobczak, słuszny i przystojny.
— O, Fiedia! Chor w domu? — zapytał pan Połutykin.
— Nie. Chor pojechał do miasta — odrzekł chłopiec uśmiechając się i pokazując 
rząd 
śnieżnobiałych zębów. — Każe pan zaprząc furkę?
— Tak, bracie, furkę. I przynieś nam kwasu.
Weszliśmy do chaty. Na czystych ścianach z bierwion nie był przylepiony ani 
jeden 
suzdalski obrazek; w kącie, przed ciężką ikoną w srebrnej koszulce, paliła się 
lampka oliwna; 
lipowy stół był świeżo wyszorowany; między belkami i przy węgarach okien nie 
wędrowały 
ruchliwe prusaki, nie kryły się zadumane karaluchy. Niebawem parobczak wrócił z 
dużym 
białym kubkiem pełnym dobrego kwasu, z ogromną pajdą pszennego chleba i tuzinem 
kiszonych ogórków w drewnianej misce. Postawił te wszystkie wiktuały na stole, 
oparł się 
plecami o drzwi i z uśmiechem na nas popatrywał. Nie zdążyliśmy jeszcze skończyć 
naszej 
przekąski, kiedy przed gankiem zaturkotał wóz. Wyszliśmy. Piętnastoletni 
chłopak, 
kędzierzawy i rumiany, siedział na przodku i z trudem powstrzymywał wypasionego 
srokatego ogiera. Dookoła wozu stało ze sześciu młodych wielkoludów, bardzo 
podobnych do 
siebie i do Fiedi. — Wszystko to dzieci Chora! — zaznaczył Połutykin. — Wszystko 
to 
Chorzaki — podchwycił Fiedia, który wyszedł za nami na ganek — ale jeszcze nie 
wszystkie: 
Potap jest w lesie, a Sidor pojechał ze starym Chórem do miasta… Uważaj, Wasia — 
podjął 
zwracając się do woźnicy — gnaj z kopyta: wieziesz pana dziedzica. Tylko na 
wybojach jedź 
wolniutko, pamiętaj, bo i wóz zepsujesz, i panu dziedzicowi bebechy 
roztrzęsiesz! — 
Pozostałe Chorzaki uśmiechnęły się na ten dowcip Fiedi. — Podsadzić Astronoma! — 
uroczyście zawołał pan Połutykin. Fiedia nie bez satysfakcji dźwignął do góry 
uśmiechającego się z przymusem psa i położył go na dnie wozu. Wasia szarpnął 
lejcami. 
Ruszyliśmy. — A oto moja kancelaria — znienacka rzekł do mnie pan Połutykin 
wskazując 
na niewielki, niski domek. — Chce pan wstąpić? — I owszem. — Jest już 
zlikwidowana — 
rzekł wysiadając — ale i tak warto popatrzeć. — Kancelaria składała się z dwóch 
pustych izb. 
Stróż, jednooki staruszek, przybiegł z podwórka. — Witaj, Miniaicz — rzekł pan 
Połutykin. 
— A gdzie woda? — Jednooki staruszek znikł i po chwili wrócił z butelką wody i 
dwiema 
szklankami. — Proszę skosztować — powiedział do mnie Połutykin — mam tu dobrą, 
źródlaną wodę. — Wypiliśmy po szklance, przy czym stary kłaniał nam się w pas. — 
No, 
teraz możemy chyba jechać — zauważył mój nowy przyjaciel. — W tej kancelarii 
sprzedałem 
kupcowi Alliłujewowi cztery dziesięciny lasu za dobre pieniądze. — Siedliśmy na 
wóz i w 
pół godziny później zajechaliśmy na dziedziniec szlacheckiego dworu.
— Proszę pana — zagadnąłem Połutykina przy kolacji — dlaczego ten Chor mieszka 
osobno od innych pańskich chłopów?
— Dlatego że ma olej w głowie. Jakie dwadzieścia pięć lat temu spłonęła mu 
chałupa; 
przyszedł tedy do mego nieboszczyka ojca i powiada: „Mikołaju Kuźmiczu, pozwól 
mi 
osiedlić się na moczarze w twoim lesie. Będę płacił dobry czynsz.” — „Czemuż to 
akurat na 
moczarze?” — „Ano tak sobie; tylko, Mikołaju Kuźmiczu, ojczulku nasz, bądź 
łaskaw już 
mnie do żadnych robót nie używać, czynsz zaś wyznacz wedle własnego uznania.” — 
„Pięćdziesiąt rubli rocznie!” — „Zgoda”. — „I żebyś mi nie zalegał, pamiętaj!” — 
„Wiadomo. Zalegał nie będę…” No i osiedlił się na moczarze. Od tej pory 
przezwali go 
Chor*.
— I dorobił się? — zapytałem.
— Dorobił. Teraz płaci mi sto rubli czynszu, i kto wie, czy mu jeszcze nie 
podniosę. Już 
nieraz mówiłem: „Wykup się, Chor, ejże, wykup się!…” Ale bestia twierdzi, że go 
nie stać, 
że nie ma pieniędzy… Gadaj zdrów!…
Nazajutrz zaraz po herbacie wyruszyliśmy znów na polowanie. Jadąc przez wieś pan 
Połutykin kazał woźnicy zatrzymać się przed niską chałupą i zawołał donośnie: — 
Kalinycz! 
— Zaraz, ojczulku, zaraz — ozwał się głos z podwórka. — Łapeć zawiązuję. — 
Pojechaliśmy 
stępa; za wsią dopędził nas człowiek czterdziestoletni, wysokiego wzrostu, 
chudy, z niedużą, 
odchyloną w tył główką. Był to Kalinycz. Jego dobroduszna smagła twarz, 
gdzieniegdzie 
upstrzona śladami ospy, spodobała mi się od pierwszego wejrzenia. Kalinycz 
(jakem się 
później dowiedział) dzień w dzień chodził z dziedzicem na polowanie, nosił jego 
torbę, a 
czasem i fuzję, uważał, gdzie zapada ptak, starał się o wodę do picia, zbierał 
poziomki, klecił 
szałasy, biegał po linijkę; pan Połutykin kroku nie mógł bez niego zrobić. 
Kalinycz był to 
człowiek niezmiernie wesołego i niezmiernie łagodnego usposobienia; ciągle nucił 
półgłosem, niefrasobliwie rozglądał się na wszystkie strony, mówił troszeczkę 
przez nos, w 
uśmiechu mrużył jasnoniebieskie oczy i raz po raz gładził dłonią swą rzadką, w 
klin 
przystrzyżoną brodę. Chodził niezbyt prędko, ale dużymi krokami, z lekka 
podpierając się 
długim cienkim kijem. W ciągu dnia niejednokrotnie nawiązywał ze mną rozmowę, 
usługiwał 
mi bez uniżoności; natomiast nad swoim panem czuwał jak nad dzieckiem. Kiedy 
nieznośna 
spiekota południowa kazała nam szukać schronienia, zaprowadził nas do swojej 
pasieki w 
najgłuchszym ostępie leśnym. Otworzył chałupkę obwieszoną pękami suchych wonnych 
ziół, 
ułożył nas na świeżym sianie, sam zaś przywdział na głowę coś w rodzaju worka z 
siatką, 
wziął nóż, garnek, dymiącą głownię i poszedł na pasiekę, by wyciąć dla nas 
plaster miodu. 
Klarowny, ciepły miód zapiliśmy źródlaną wodą i usnęliśmy przy jednostajnym 
brzęku 
pszczół i gadatliwym szeleście listowia. — Zbudził mnie lekki podmuch wietrzyka… 
Otworzyłem oczy i ujrzałem Kalinycza: siedział na progu uchylonych drzwi i 
wystrugiwał 
nożem łyżkę. Długo, z upodobaniem przyglądałem się jego twarzy, łagodnej i 
pogodnej jak 
niebo wieczoru. Pan Połutykin zbudził się także. Nie od razuśmy wstali. Po 
długiej wędrówce 
i głębokim śnie miło jest leżeć bez ruchu na sianie: ciało rozkoszuje się i 
omdlewa, twarz pała 
lekkim rumieńcem, słodkie lenistwo skleja powieki. Wreszcie wstaliśmy i znów 
poszli na 
łazęgę aż do wieczora. Przy kolacji zagadnąłem ponownie o Chora i Kalinycza. — 
Kalinycz 
to dobry chłop — powiedział mi pan Połutykin — chłop staranny i usłużny; 
jednakowoż 
gospodarstwa swego nie może utrzymać w należytym porządku, bo go ciągle odrywam. 
Co 
dzień chodzi ze mną na polowanie… Więc jakże ma gospodarować, osądź pan sam. — 
Przyznałem mu słuszność i położyliśmy się spać.
Nazajutrz pan Połutykin musiał pojechać do miasta, miał bowiem proces ze swym 
sąsiadem Piczukowem. Sąsiad Piczukow worał mu się w grunt, a na tym nieprawnie 
zaoranym gruncie obił w dodatku jedną z jego bab. Na polowanie pojechałem więc 
sam i 
przed wieczorem wstąpiłem do Chora. W progu chaty powitał mnie staruszek — łysy, 
niskiego wzrostu, pleczysty i krępy: sam Chor. Spojrzałem ciekawie na tęgo 
Chora. Z twarzy 
przypominał Sokratesa: takie samo wysokie guzowate czoło, takie same małe oczka, 
taki sam 
perkaty nos. Weszliśmy razem do chałupy. Tenże Fiedia przyniósł mi mleka i 
czarnego 
chleba. Chor usiadł na ławie i spokojnie gładząc kędzierzawą brodę wdał się ze 
mną w 
rozmowę. Jak się zdaje, świadom był swej godności, mówił i poruszał się wolno, 
od czasu do 
czasu uśmiechał się spod długiego wąsa.
Gawędziliśmy o zasiewach, urodzaju, o włościańskim życiu… Na pozór zgadzał się 
ze 
mną we wszystkim; tylko że potem robiło mi się wstyd i czułem, iż mówię nie to, 
co należy… 
Tak się jakoś dziwnie składało. Niekiedy Chor wysławiał się zawile, 
prawdopodobnie przez 
ostrożność. Dam państwu przykład naszej rozmowy:
— Słuchaj no, Chor — spytałem go — dlaczego się nie wykupisz od swego pana?
— A po co miałbym się wykupywać? Teraz znam i mojego pana, i mój czynsz… Pana 
mamy dobrego.
— Ale wolność jest przecie jeszcze lepsza — zauważyłem.
Chor spojrzał na mnie z ukosa.
— Wiadomo — rzekł.
— Więc czemuż się nie wykupisz? Chor pokręcił głową.
— Za jakie pieniądze, proszę łaski pana?
— E, daj pokój, stary…
— Kiedy Chor stanie się człowiekiem wolnym — podjął półgłosem, jakby sam do 
siebie 
— to każdy, kto nie nosi brody, będzie Chorowi panem.
— Więc i ty zgól sobie brodę.
— Cóż to jest broda? Broda to trawa, skosić ją łatwo.
— O cóż tedy chodzi?
— O to, że Chor od razu stanie się kupcem; kupcy mają dobre życie; a przecie 
brody nie 
golą.
— Ty przecie i teraz handlujesz? — zapytałem go.
— Handluję pomalutku: olejem, dziegciem… Więc jakże, ojczulku, każesz założyć 
furkę?
„Obrotny masz język i nie w ciemię bityś” — pomyślałem. — Nie — rzekłem głośno — 
furki mi nie potrzeba; jutro połażę sobie koło twojej zagrody, a dzisiaj, jeżeli 
pozwolisz, 
przenocuję u ciebie na sianie.
— Proszę pięknie. Ale czy ci będzie wygodnie w szopie? Każę babom rozesłać ci 
prześcieradło i położyć poduszkę. Hej, baby! — zawołał wstając z miejsca. — 
Chodźcie no 
tu, baby!… A ty, Fiedia, ruszaj z nimi. Baby to przecie głupi naród.
Po kwadransie Fiedia z latarnią w ręku odprowadził mnie do szopy. Rzuciłem się 
na 
pachnące siano, pies zwinął się u moich nóg; Fiedia powiedział mi dobranoc, 
drzwi 
skrzypnęły i zatrzasnęły się. Dosyć długo nie mogłem usnąć. Krowa podeszła do 
drzwi, 
hałaśliwie tchnęła ze dwa razy; pies zawarczał na nią z godnością; świnia 
przeszła obok, 
chrząkając w zadumie; gdzieś blisko koń począł żuć siano i parskać… W końcu 
zadrzemałem.
O brzasku zbudził mnie Fiedia. Ten wesoły, raźny chłopiec bardzo mi się podobał; 
był on 
też, o ile mogłem zauważyć, ulubieńcem starego Chora. Obaj nader mile pokpiwali 
ze siebie 
nawzajem. Stary wyszedł na moje powitanie. Czy to dlatego, żeni spędził noc pod 
jego 
dachem, czy z jakiej innej przyczyny, dość że Chor traktował mnie daleko 
przyjaźniej niż 
dnia poprzedniego.
— Samowar już gotów — powiedział z uśmiechem —chodźmy na herbatę.
Zasiedliśmy do stołu. Hoża baba, jedna z jego synowych, przyniosła garnek mleka. 
Synowie wchodzili do izby kolejno. — Jakie to wszystko rosłe zuchy — rzekłem do 
starego.
— Tak — przyświadczył odgryzając maleńki kawałeczek cukru — ani na mnie, ani na 
moją starą nie mogą chyba narzekać.
— I wszyscy mieszkają z tobą?
— Wszyscy. Sami tego chcą, więc mieszkają.
— I wszyscy żonaci?
— Ten jeden pędziwiatr nie żeni się — odparł wskazując na Fiedię, który znowu 
stał 
oparty plecami o drzwi. — A Wasia jeszcze za młody, może poczekać.
— Na co mam się żenić? — odezwał się Fiedia. — Albo mi to źle? Na co mi to żona? 
Żeby się z nią użerać?
— Iii, znam ja cię. Nosisz srebrne pierścionki…
Tylko byś się wodził z dworskimi dziewuchami… „Daj spokój! Co za bezwstydnik!” — 
ciągnął dalej stary przedrzeźniając pokojówki. — Znam ja ciebie, paniczyku 
jeden!
— A baba wiejska to lepsza?
— Baba — to pracownica — poważnie oświadczył Chor. — Baba jest chłopu sługą.
— A na co mi pracownica?
— Bo lubisz, jak za ciebie robią. Znamy takich!
— No to ożeń mnie, skoro tak. A co? Czemu milczysz?
— Dosyć, dosyć, pleciugo. Nie nudźmy pana dziedzica. Ożenię cię, żebyś wiedział… 
A ty, 
ojczulku, racz się nie gniewać; sam widzisz: młode to jeszcze, to i głupie.
Fiedia pokiwał głową.
— Chor w domu? — rozległ się za drzwiami znajomy głos i Kalinycz wszedł do chaty 
trzymając w ręku pęczek poziomek, które narwał dla swego przyjaciela Chora. 
Stary powitał 
go serdecznie. Spojrzałem na Kalinycza ze zdumieniem: wyznaję, żem się po 
chłopie nie 
spodziewał takich „czułości”.
Tego dnia poszedłem na polowanie o jakie cztery godziny później niż zwykle, a 
następne 
trzy dni spędziłem u Chora. Interesowali mnie moi nowi znajomi. Nie wiem, czym 
sobie 
zasłużyłem na ich zaufanie, lecz rozmawiali ze mną swobodnie. Z przyjemnością 
słuchałem 
ich i obserwowałem. Dwaj przyjaciele zgoła nie byli do siebie podobni. Chor był 
człowiekiem 
statecznym, praktycznym, dobrym administratorem, racjonalistą; Kalinycz, 
przeciwnie, 
należał do idealistów, romantyków, entuzjastów i marzycieli. Chor rozumiał 
rzeczywistość, 
czyli: pobudował się, uciułał ładny grosz, był w dobrej komitywie z dziedzicem i 
innymi 
władzami; Kalinycz chodził w łapciach i ledwie wiązał koniec z końcem. Chor 
spłodził dużą 
rodzinę, posłuszną mu i zgodną; Kalinycz miał kiedyś żonę, której się bał, 
dzieci zaś nie miał 
nigdy. Chor znał pana Połutykina na wylot; Kalinycz otaczał swego dziedzica 
zbożną czcią. 
Chor lubił Kalinycza i opiekował się nim, Kalinycz lubił i poważał Chora. Chor 
mówił mało, 
czasem żartował i wiedział swoje; Kalinycz rozprawiał z ogniem, choć nie sadził 
się na 
elokwencję, jak to chętnie czynią zadziorni ludzie fabryczni… Lecz Kalinycz 
górował pod 
paru innymi względami, co mu przyznawał i sam Chor; na przykład, „zamawiał” 
krwotoki, 
przestrach, wściekliznę, wypędzał robaki; dobrze sobie radził z pszczołami, miał 
szczęśliwą 
rękę. W mojej obecności Chor poprosił go, żeby wprowadził do stajni nowo 
nabytego konia, i 
Kalinycz z sumienną powagą uczynił zadość prośbie starego sceptyka. Kalinycz 
stał bliżej 
natury, Chor zaś — bliżej ludzi, społeczeństwa; Kalinycz nie lubił roztrząsań i 
wszystkiemu 
wierzył ślepo; Chor doszedł nawet do ironicznego poglądu na życie. Dużo widział, 
dużo 
wiedział, wiele się też od niego nauczyłem. Więc na przykład: dowiedziałem się z 
jego 
opowiadań, że każdego lata, przed kośbą, zjawia się we wsiach niewielka furmanka 
osobliwego rodzaju. W tej furmance siedzi człowiek w kaftanie i sprzedaje kosy. 
Gotówką 
bierze za kosę rubla i dwadzieścia pięć kopiejek; w asygnatach — półtora rubla; 
na borg — 
trzyrublówkę i rubla srebrem. Wszyscy chłopi, rzecz prosta, kupują od niego na 
borg. Po 
dwóch, trzech tygodniach znowu się zjawia i żąda pieniędzy. Chłop dopiero co 
skosił owies, 
ma więc czym zapłacić; idzie z kupcem do karczmy — i tam już wypłaca swój dług! 
Niektórzy ziemianie wpadli na taki koncept: sami kupowali kosy za gotówkę i 
rozdawali je 
chłopom na kredyt po takiej samej cenie; aliści chłopi byli nieradzi, ba, 
zmarkotnieli wręcz, 
pozbawiono ich bowiem przyjemności, jaką jest dla nich stuknąć w kosę, 
nasłuchiwać jak 
dzwoni, obracać ją w rękach i po dwadzieścia razy nagabywać miejskiego franta—
przekupnia: — Słuchaj no, bracie, jakoś ta twoja kosa nie bardzo… tego?… — To 
samo 
odbywa się przy kupnie sierpów, z tą jedynie różnicą, że tu wdają się w sprawę 
baby i 
niekiedy doprowadzają samego przekupnia do tego, iż widzi się zmuszonym, dla 
własnego 
ich dobra, przegnać je kijaszkiem. Najwięcej wszakże utrapień znoszą baby z 
następującego 
powodu: dostawcy surowca do papierni zlecają skup szmat specjalnie najętym 
ludziom, 
zwanym w niektórych powiatach „orłami”. Taki „orzeł” dostaje od kupca jakie 
dwieście rubli 
w asygnatach i wyrusza po zdobycz. Atoli, w przeciwieństwie do szlachetnego 
ptaka, który 
użyczył mu swego miana, nie napada on otwarcie i śmiało; przeciwnie: „orzeł” 
ucieka się do 
podstępów i forteli. Zostawia swój wózek gdzieś w krzakach za wsią, sam zaś 
wałęsa się po 
zapłotkach, niby jaki przechodzień albo po prostu powsinoga bez zajęcia. Baby 
wywęszą 
zawsze jego przybycie i ukradkiem wychodzą mu naprzeciw. Transakcja handlowa 
zostaje 
zawarta na chybcika. Za parę miedziaków baba oddaje „orłu” nie tylko wszelkie 
niepotrzebne 
gałgany, ale częstokroć także mężową koszulę i własną zapaskę. Ostatnio baby 
uznały za 
korzystne kraść sobie samym i spieniężać przędzę konopną, a zwłaszcza wyczeski: 
jest to 
poważne rozszerzenie i udoskonalenie przemysłu „orłów”! Cóż, kiedy chłopi 
również 
zmądrzeli i przy najmniejszym podejrzeniu, przy najbardziej nieokreślonej 
pogłosce, że 
zjawił się „orzeł”, szybko i sprawnie przedsiębiorą środki zaradcze i 
wychowawcze. Bo też 
istotnie, czy to im nie krzywda? Sprzedaż przędzy jest ich rzeczą; jakoż oni ją 
sprzedają 
rzeczywiście, tylko nie w mieście, bo do miasta sami by się musieli wlec, ale 
przyjezdnym 
handlarzom, którzy, w braku bezmianu, liczą, że pud — to czterdzieści garści; a 
państwo sami 
wiecie, jaką garść i jaką dłoń ma Rosjanin, zwłaszcza kiedy mu na tym zależy! 
Takich 
opowiadań ja, człowiek niedoświadczony i na wsi, jak to mówią u nas w Orle, 
„nieżywały”, 
nasłuchałem się w bród. Jednakże Chor nie tylko opowiadał, sam także zadawał mi 
wiele 
pytań. Gdy się dowiedział, żem bywał za granicą, zapłonął ciekawością… Kalinycz 
nie 
pozostawał w tyle; lecz Kalinycza bardziej poruszały opisy przyrody, gór, 
wodospadów, 
niezwykłych gmachów, wielkich miast; Chora obchodziły kwestie administracyjne i 
państwowe. Wypytywał mię o wszystko kolejno: — Czy to a to jest u nich takie 
samo jak u 
nas, czy inne? No, mówże, ojczulku, jak?… — A! Ach, Panie Boże, bądź wola Twoja! 
— 
wołał Kalinycz podczas mego opowiadania; Chor milczał, chmurzył gęste brwi i z 
rzadka 
tylko rzucał uwagę, że „to a to u nas by nie poszło, tamto zaś i owszem, tamto 
ma sens”. 
Wszystkich jego pytań nie mogę państwu wyliczyć, zresztą nie miałoby to celu; 
lecz z 
naszych rozmów wysnułem jedno przekonanie, którego zapewne czytelnicy bynajmniej 
się 
nie spodziewają, a mianowicie, że Piotr Wielki był z gruntu Rosjaninem, 
Rosjaninem właśnie 
w swych reformach. Rosjanin jest tak pewien swojej siły i niepożytości, że się 
nie wzdraga 
przed nowinkami: mało się zajmuje swoją przeszłością i odważnie spoziera w 
przyszłość. Co 
dobre — to mu się podoba, co roztropne — to chętnie przejmuje, skąd zaś to 
pochodzi — jest 
mu wszystko jedno. Jego chłopski rozum lubi pokpić z zasuszonego niemieckiego 
rozsądku; 
ale Niemcy, zdaniem Chora, to naród ciekawy, i Chor gotów się od nich uczyć. 
Dzięki swej 
wyjątkowej pozycji, swej faktycznej niezależności, Chor mówił ze mną o wielu 
rzeczach, 
których z kogo innego obcęgami — jak powiadają chłopi — nie wyciągniesz, żarnem 
nie 
wymielesz. Naprawdę zdawał sobie sprawę ze swego położenia. Gwarząc z Chorem, 
pierwszy raz usłyszałem proste, rozumne słowa rosyjskiego chłopa. Miał on, jak 
na swój stan, 
wcale sporo wiadomości, ale czytać nie umiał; Kalinycz zaś umiał. — Ten 
szaławiła ma spryt 
do drukowanego — zauważył Chor — a i pszczoły nigdy mu nie mrą. — Czy twoje 
dzieci 
uczyły się czytać? — Chor milczał chwilę. — Fiedia umie. — A reszta? — Reszta 
nie umie. 
— Dlaczego? — Stary nie odpowiedział i zmienił temat. Zresztą, mimo cały swój 
rozum, 
hołdował wielu przesądom i zabobonom. Z całej duszy, na przykład, gardził 
kobietami, a w 
wesołej chwili natrząsał się z nich ile wlezie. Jego żona, stara i swarliwa, jak 
dzień długi nie 
schodziła z pieca, bez ustanku gderała i łajała; synowie nie zwracali na nią 
uwagi, natomiast 
synowe dygotały przed nią. Nie bez kozery w piosence rosyjskiej świekra śpiewa: 
„Coś ty za 
gospodarz, chłop niewydarzony, że nigdy nie bijasz swojej młodej żony…” Raz 
pokusiłem 
się ująć za synowymi, spróbowałem wzbudzić współczucie Chora, lecz ten odparł 
spokojnie: 
— Że też pan ma ochotę zajmować się takimi głupstwami. Niech się baby czubią… 
Jak je 
mitygować — to jeszcze gorzej, a zresztą nie warto rąk sobie brukać.
Czasem stara sekutnica złaziła z pieca, wołała z sieni psa, przygadując: — Pójdź 
tu, pójdź 
tu psinko! — i grzmociła go po chudym grzbiecie ożogiem; albo znów stawała pod 
okapem i 
„obszczekiwała” — jak mówił Chor — wszystkich przechodniów. Męża bała się jednak 
i 
skoro tylko rozkazał, właziła z powrotem na swój piec. Ale najciekawsze były dla 
mnie 
dyskusje Kalinycza z Chorem, na temat pana Połutykina. — Słuchaj no, Chor, jego 
nie tykaj 
— mawiał Kalinycz. — A czemuż nie sprawi ci butów? — oponował tamten. — Co mi 
tam 
buty!… Po co mi buty? Jam chłop… — Jam także chłop, a popatrz… — Przy tych 
słowach 
Chor podnosił nogę i pokazywał Kalinyczowi but, uszyty z mamuciej chyba skóry. — 
E, 
alboś ty nasz! — odpowiadał Kalinycz. — No to przynajmniej mógłby ci dać na 
łapcie: 
przecie chodzisz z nim na polowania; pewnie co dzień zdzierasz jedną parę. — Na 
łapcie mi 
daje — Jużci, zeszłego roku dał ci dziesiątkę. — Kalinycz odwracał się z 
gniewem, a Chor 
wybuchał śmiechem, przy czym małe jego oczka znikały zupełnie.
Kalinycz śpiewał dosyć mile i przygrywał sobie na bałabajce. Chor słuchał, 
słuchał, 
raptem przechylał głowę na bok i zaczynał wtórować tęsknym głosem. Osobliwie 
lubił pieśń: 
„Doloż moja, dolo!” Fiedia nigdy nie omieszkał zażartować z ojca: — Rozczuliłeś 
się, stary? 
— Ale Chor opierał policzek na ręku, zamykał oczy i w dalszym ciągu utyskiwał na 
swoją 
dolę… Za to kiedy indziej nie było czynniejszego odeń człowieka: wiecznie czymś 
się trudni 
— naprawia wóz, wzmacnia parkan, przegląda uprząż. Wielkiej czystości nie 
przestrzegał 
jednak, a na moją uwagę odpowiedział kiedyś, że „chata powinna pachnieć 
zamieszkaniem”.
— A popatrz — rzekłem — jak czysto w pasiece Kalinycza.
— Bo inaczej pszczoły by się nie trzymały, ojczulku — powiedział z 
westchnieniem.
— Powiedz mi — zapytał mnie innym razem — czy masz swoją ojcowiznę? — Mam. — 
Daleko stąd? — Ze sto wiorst. — I cóż, ojczulku, mieszkasz w swoim majątku? — 
Mieszkam. — Ale pewnie więcej się bawisz fuzyjką? — Bogiem a prawdą, tak. — I 
dobrze 
robisz, ojczulku; strzelaj sobie na zdrowie do cietrzewi, no i często zmieniaj 
starostę.
Na czwarty dzień, wieczorem, pan Połutykin przysłał po mnie. Żal mi było 
rozstawać się 
ze starym. Wsiadłem na furkę razem z Kalinyczem. — No, żegnaj, Chor, bywaj zdrów 
— 
powiedziałem. — Zegnaj, Fiedia. — Żegnaj, ojczulku, żegnaj, nie zapominaj o nas. 
— 
Ruszyliśmy w drogę. Wieczorem zorza zaczynała się rozpalać. — Będziemy mieli 
jutro 
łaciną pogodę — zauważyłem patrząc na jasne niebo. — Nie, będzie deszcz — 
zaprzeczył 
Kalinycz — kaczki się pluszcza, a trawa mocno pachnie. — Wjechaliśmy w zarośla. 
Kalinycz 
jął śpiewać półgłosem, podskakując na przodku, i wciąż patrzał a patrzał na 
zorzę… 
Nazajutrz opuściłem gościnne progi pana Połutykina.
Przełożył Czesław Jastrzębiec–Kozłowski
JERMOŁAJ I MŁYNARKA
Wybraliśmy się dziś ze strzelcem Jermołajem na „ciąg”… Ale może nie wszyscy 
czytelnicy wiedzą, co to jest ciąg. Posłuchajcie więc, moi państwo.
Na kwadrans przed zachodem słońca, wiosną, wchodzicie w las ze strzelbą, bez 
psa. 
Wyszukujecie sobie miejsce gdziekolwiek, przy samym skraju, rozglądacie się, 
sprawdzacie 
kapiszon, mrugacie do siebie porozumiewawczo z towarzyszem. Minął kwadrans. 
Słońce 
zaszło, w lesie wszakże jeszcze jasno, powietrze świeże i przezroczyste; ptaki 
gwarzą jak 
najęte, młoda trawa lśni wesołym blaskiem szmaragdu… Czekacie. Głąb lasu 
stopniowo 
ciemnieje; purpurowe światło zorzy wieczornej ślizga się powoli po korzeniach i 
pniach 
drzew, wznosi się coraz wyżej, od dolnych, prawie jeszcze nagich gałązek, ku 
nieruchomym, 
zapadającym w sen wierzchołkom… Oto już i sarnę wierzchołki przygasły; rumiane 
niebo 
nabiera barwy granatu. Wzmaga się zapach leśny; powiało z lekka ciepłą wilgocią; 
wiatr 
zerwał się i zamarł tuż przy was. Ptaki zasypiają — nie wszystkie od razu — 
gatunkami: oto 
ucichły zięby, za par:; chwil usną piegże, po nich dzwońce. W lesie coraz, to 
ciemniej. 
Drzewa stapiają się w wielkie czerniejące masy; na granatowym niebie nieśmiało 
występują 
pierwsze gwiazdy. Wszystkie ptaki śpią. Tylko żołny i małe dzięcioły poświstują 
sennie… 
Już i cna ucichły. Jeszcze raz zadzwonił nad waszymi głowami dźwięczny głos 
pliszki; 
zagwizdała gdzieś smutno wilga, słowik zaklaskał po raz pierwszy. Serce wasze 
męczy 
niepokój oczekiwania, i nagle — zrozumieją mnie tylko myśliwi — nagle w 
głębokiej ciszy 
rozlega się osobliwe chrapanie i syczenie, słychać miarowy łopot zwinnych 
skrzydeł — i 
słonka, pięknie schyliwszy swój długi dziób, płynnym ruchem wylatuje zza ciemnej 
brzozy 
na spotkanie waszego strzału.
To właśnie nazywa się „stać na ciągu”.
Tak więc wyprawiliśmy się z Jermołajem na ciąg, ale przepraszam państwa, muszę 
was 
przedtem zaznajomić z Jermołajem.
Wyobraźcie sobie człowieka lat około czterdziestu pięciu, wysokiego, chudego, o 
długim 
cienkim nosie, wąskim czole, szarych oczach, nastroszonej czuprynie i szerokich, 
drwiących 
wargach. Człowiek ten chodził zimą i latem w żółtawym nankinowym kaftanie 
niemieckiego 
kroju, ale przewiązywał się pasem; nosił granatowe szarawary i czapkę z 
barankiem 
podarowaną mu w chwili dobrego humoru przez zrujnowanego ziemianina. Do pasa 
przytraczał sobie dwa worki, jeden z przodu, przemyślnie podzielony na dwie 
części: mieściły 
się w nich proch i śrut — drugi z tyłu na zwierzynę; pakuły Jermołaj wyciągał z 
własnej, 
widocznie niewyczerpanej czapki. Mógł był z łatwością za pieniądze uzyskane ze 
sprzedaży 
zwierzyny kupić sobie ładownicę i torbę myśliwską, ale nie pomyślał nawet ani 
razu o takim 
sprawunku, i w dalszym ciągu nabijał po dawnemu swą strzelbę, budząc zdumienie 
widzów 
sztuką, z jaką umiał uniknąć niebezpieczeństwa rozsypania lub pomieszania prochu 
ze 
śrutem. Była to jednorurka z krzemieniem, miała przy tym zły zwyczaj „kopania” 
przy 
strzale, skutkiem czego prawy policzek Jermołaja był stale bardziej zaokrąglony 
niż lewy. W 
jaki sposób trafiał z tej strzelby, tego by nawet najprzebieglejszy człowiek nie 
wymiarkował, 
ale trafiał. Miał też psa wyżła, nazywał się Walet; przedziwne to było 
stworzenie. Jermołaj 
nigdy mu nie dawał jeść. „Gdzie ja bym tam psa karmił — rozumował — zresztą 
pies, mądre 
zwierzę, sam sobie znajdzie żarcie.” Rzeczywiście, chociaż Walet zdumiewał swą 
chudością 
nawet najobojętniejszego przechodnia, to jednak żył, i długo żył; mimo że 
cierpiał taką biedę, 
nie zawieruszał się i nie objawiał chęci porzucenia swego pana. Kiedyś tylko za 
młodych lat 
zawieruszył się na dwa dni, porwany miłością; ale otrząsnął się wkrótce z tego 
szaleństwa. 
Najbardziej charakterystyczną cechą Waleta była jego niezrównana obojętność na 
wszystko w 
świecie… Gdyby nie chodziło o psa, określiłbym go jednym słowem: melancholik. 
Siedział 
zwykle podkuliwszy pod siebie kusy ogon, marszczył czoło, wzdrygał się od czasu 
do czasu i 
nigdy się nie uśmiechał. (Wiadomo, że psy potrafią się uśmiechać, i to nawet 
bardzo ładnie.) 
Był nieopisanie brzydki, toteż żaden siedzący bezczynnie sługa dworski nie 
omieszkał przy 
sposobności złośliwie się z niego wyśmiać, Walet wszakże znosił te drwiny, a 
nawet 
uderzenia ze zdumiewająco zimną krwią. Zwłaszcza kucharze używali sobie na nim 
ze 
szczególną satysfakcją, z krzykiem i przeklinaniem rzucali się za nim w pogoń, 
kiedy 
ulegając słabości właściwej nie tylko psom, wsuwał swą zgłodniałą morelę przez 
uchylone 
drzwi kusząco ciepłej i apetycznie pachnącej kuchni. Na polowaniu bywał 
niezmordowany i 
miał dobry węch; jeżeli jednak przypadkiem dopędził postrzelonego zająca, 
wówczas zjadał 
go ze smakiem aż do ostatniej kosteczki gdzieś w chłodnym cieniu zielonego 
krzaka, 
trzymając się w pełnej szacunku odległości od Jermołaja, który wymyślał mu we 
wszystkich 
znanych i nieznanych dialektach.
Jermołaj należał do jednego z moich sąsiadów, ziemianina starego pokroju. 
Ziemianie 
starego pokroju nie lubią błotnego ptactwa i wolą jadać drób. Chyba tylko w 
wyjątkowych 
wypadkach, jako to: urodziny, imieniny i wybory, kucharze staroświeckich ziemian 
zabierają 
się do przyrządzania długodziobych ptaków i wpadając w podniecenie właściwe 
Rosjaninowi, 
kiedy sam nie wie dobrze, co robić, wymyślają do nich tak kunsztowne przyprawy, 
że goście 
przeważnie Z ciekawością i uwagą przyglądają się podanym potrawom, ale nie mają 
odwagi 
ich skosztować. Jermołaj miał nakazane dostarczać dworskiej kuchni raz na 
miesiąc cztery 
cietrzewie i kuropatwy; poza tym pozwolono mu żyć, gdzie chciał i czym chciał. 
Wyrzekli się 
go, jako człowieka niezdatnego do żadnej roboty — „ladaco”, jak to się mówi u 
nas w Orle. 
Prochu i śrutu, rzecz prosta, mu nie wydawano, kierując się tymi samymi 
zasadami, wedle 
których on także nie karmił swego psa. Jermołaj był to człowiek dziwnego 
autoramentu: 
beztroski jak ptak, dość rozmowny, roztargniony i na pozór niezgrabny; bardzo 
lubił wypić, 
na miejscu nie usiedział, idąc powłóczył nogami, kołysał się z boku na bok i tak 
sunąc i 
kołysząc się robił po pięćdziesiąt wiorst na dobę. Przytrafiały mu się 
najróżniejsze przygody: 
nocował w błotach, na drzewach, na dachach, pod mostami, siadywał nieraz 
zamknięty na 
strychu, w piwnicy lub stodole; zabierano mu strzelbę, psa, najniezbędniejsze 
części 
garderoby, bito go nieraz mocno i długo, a mimo wszystko po pewnym czasie wracał 
do 
domu ubrany, ze strzelbą i psem. Trudno go było nazwać człowiekiem wesołym, 
chociaż 
prawie zawsze bywał w dość dobrym nastroju — w ogóle zakrawał na dziwaka. 
Jermołaj lubił 
pogadać z dobrymi ludźmi, zwłaszcza przy kieliszku, ale niedługo; wstaje, 
bywało, i 
odchodzi. — Dokądże ty, diable jeden, idziesz? Noc na dworze. — A do Czaplina. — 
I po 
kiego licha masz się wlec do Czaplina, dziesięć wiorst? — Żeby tam u chłopka 
Sofrona 
przenocować. — Zanocuj tu przecie. — Nie, to się już nie da. — Idzie sobie więc 
Jermołaj ze 
swoim Waletem w ciemną noc przez krzaki i wodomyje, a chłopek Sofron, kto wie, 
może go 
nawet na podwórze nie wpuści, a jak przyjdzie co do czego, to i po karku da: a 
nie budź 
uczciwych ludzi! Za to nikt nie mógł dorównać Jermołajowi w sztuce łowienia ryb 
na wiosnę, 
w czasie przyboru wód, w łapaniu rękami raków, tropieniu zwierzyny węchem, 
wabieniu 
przepiórek, unoszeniu jastrzębi, wynajdywaniu słowików o „tonach leśnej fujarki” 
lub 
„kukułczanym trylu”*… Jednej rzeczy tylko nie potrafił — układać psów, brakło mu 
cierpliwości. Miał również żonę. Chodził do niej raz na tydzień. Mieszkała w 
lichej, na pół 
rozwalonej chatce, radziła sobie, jak mogła, obchodząc się byle czym, nigdy nie 
wiedziała w 
przeddzień, czy jutro będzie mogła najeść się do syta, w ogóle ciężką miała 
dolę. Jermołaj, 
ten beztroski i dobroduszny człowiek, był dla żony okrutny i grubiański, w domu 
stawał się 
groźny i surowy, biedna zaś jego żona nie wiedziała, jak mu dogodzić, drżała pod 
jego 
spojrzeniem, za ostatni grosz kupowała mu wódki i kornie przykrywała go własnym 
kożuchem, kiedy rozwalał się władczo na piecu i zasypiał bohaterskim snem. Mnie 
również 
zdarzyło się nieraz zauważyć w nim jakieś nieświadome przejawy ponurego 
okrucieństwa: 
nie podobał mi się wyraz jego twarzy, gdy dobijał postrzelonego ptaka. Jermołaj 
wszakże nie 
popasał w domu nigdy dłużej niż jeden dzień; wśród obcych zaś stawał się znów 
„Jermołką”, 
jak go nazywano w promieniu stu wiorst i jak on sam siebie niekiedy nazywał. 
Najmizerniejszy sługa dworski czuł swą wyższość nad tym włóczęgą i może właśnie 
dlatego 
traktował go życzliwie; chłopi zaś początkowo z satysfakcją ganiali go i 
chwytali jak zająca w 
polu, ale potem pozwalali mu iść z Bogiem, a kiedy już poznali dziwaka, nie 
czepiali się go, 
dawali mu nawet chleba i prowadzili z nim rozmowy… Tego to człowieka przyjąłem 
do 
siebie jako strzelca i z nim razem wybrałem się na ciąg do dużego brzeźniaka nad 
Istą.
Wiele rzek rosyjskich ma, podobnie jak Wołga, jeden brzeg górzysty, drugi 
łąkowy; taka 
właśnie była Ista. Niewielka ta rzeczka wije się nadzwyczaj kapryśnie, pełznie 
jak wąż, nawet 
na przestrzeni pół wiorsty nie płynie prosto, miejscami, jeśli patrzeć z 
wysokości stromego 
pagórka, widać ją chyba na dziesięć wiorst z jej groblami, stawami, młynami, 
warzywnikami 
otoczonymi łozą i bujnymi sadami. Ryb jest w Iście zatrzęsienie, zwłaszcza 
karpi–głowaczy 
(chłopi podczas wielkich upałów wyciągają je spod krzaków rękami). Małe kuliki—
piaskowce ze świstem przelatują wzdłuż kamienistych brzegów poprzerzynanych 
zimnymi, 
przezroczystymi strumykami; dzikie kaczki wypływają na środek stawów i oglądają 
się 
ostrożnie; czaple sterczą w cieniu, w zatoczkach pod urwiskami… Staliśmy na 
ciągu blisko 
godzinę, zabiliśmy cztery słonki i chcąc jeszcze spróbować szczęścia przed 
wschodem słońca 
(na ciągi można także chodzić o świcie), postanowiliśmy zanocować w pobliskim 
młynie. 
Wyszliśmy z lasu i zaczęliśmy zstępować z górki. Rzeka toczyła swe 
ciemnobłękitne fale; 
powietrze gęstniało, ciężkie od nocnej wilgoci. Zastukaliśmy do wrót. Psy 
rozszczekały się na 
podwórzu. — Kto tam? — odezwał się ochrypły i zaspany głos. — Myśliwi. Wpuść 
nas, 
chcemy przenocować. — Nie było odpowiedzi. — Zapłacimy. — Pójdę, powiem 
gospodarzowi… Leżeć, przeklęte!… Kary na was nie ma! — Słyszeliśmy, jak parobek 
wchodzi do chaty; wkrótce wrócił do wrót. — Nie — powiada — gospodarz nie każe 
was 
wpuścić. — Dlaczego nie każe? — Ano, boi się, myśliwi jesteście: nie daj Boże, 
jeszcze młyn 
spalicie, macie przecież jakieś naboje. — Co za brednie! — U nas i tak w 
zaprzeszłym roku 
młyn się spalił: nocowali handlarze bydła i widać w jakiś sposób zaprószyli 
ogień. — Jakże 
to, bracie, nie możemy przecież nocować na dworze! — Jak sobie chcecie… — 
Odszedł 
stukając butami.
Jermołaj życzył mu różnych przykrych rzeczy. — Chodźmy na wieś — rzekł wreszcie 
z 
westchnieniem… Ale do wsi było ze dwie wiorsty. — Tu zanocujemy — powiedziałem — 
na 
dworze, noc ciepła, młynarz za pieniądze przyśle nam słomy! — Jermołaj zgodził 
się bez 
sprzeciwu. Zaczęliśmy znów stukać. — Czego jeszcze chcecie? — rozległ się głos 
parobka — 
powiedziano wam, że nie można. — Wytłumaczyliśmy mu, o co nam chodzi. Poszedł 
naradzić się z gospodarzem i wrócił razem z nim. Zaskrzypiała furtka. Ukazał się 
młynarz — 
był wysokiego wzrostu, twarz miał tłustą, kark jak u byka i wielki brzuch. 
Zgodził się na moją 
propozycję. O sto kroków od młyna stał niewielki otwarty na wszystkie strony 
bróg. 
Przyniesiono nam tu słomy, siana; parobek nastawiał samowar nad rzeką i 
przykucnąwszy, 
gorliwie dmuchał w rurę… Węgle rozżarzając się oświetlały jaskrawym blaskiem 
jego młodą 
twarz. Młynarz pobiegł budzić żonę, sam wreszcie zaproponował mi nocleg w 
chacie, ale 
wolałem zostać na świeżym powietrzu. Młynarka przyniosła nam mleka, jajek, 
kartofli, 
chleba. Wkrótce zagotował się samowar i zabraliśmy się do picia herbaty. Znad 
rzeki 
wstawały mgły, wiatru nie było; dokoła krzyczały derkacze; od strony młyńskich 
kół 
dolatywał łagodny szum, to krople spadały z łopatek i woda sączyła się poprzez 
stawidła 
upustu. Rozpaliliśmy niewielkie ognisko. Zanim Jermołaj upiekł kartofle w 
popiele, zdążyłem 
się trochę zdrzemnąć… Zbudził mnie cichy, przytłumiony szept. Podniosłem głowę: 
przed 
ogniskiem, na odwróconym cebrze, siedziała młynarka rozmawiała z moim strzelcem. 
Poprzednio już, po ubraniu, ruchach i wymowie, poznałem w niej dworkę — nie była 
to ani 
baba wiejska, ani mieszczanka; dopiero teraz jednak przyjrzałem się dobrze jej 
rysom. 
Wyglądała na lat trzydzieści, chuda i blada twarz zachowała jeszcze ślady 
niezwykłej 
piękności. Podobały mi się zwłaszcza jej oczy, duże i smutne. Oparła łokcie na 
kolanach, 
ujęła twarz w dłonie. Jermołaj siedział odwrócony do mnie plecami i dokładał 
drzazg do 
ognia.
— W Żełtuchinej znów bydło pada — mówiła młynarka — u ojca Iwana zdechły dwie 
krowy… Zmiłuj się, Boże…
— A jak wasze świnie? — zapytał Jermołaj po chwili.
— Żyją.
— Żebyście mi choć prosiaczka podarowali. Młynarka pomilczała trochę, potem 
westchnęła.
— Z kim jesteście? — zapytała.
— Z panem, z kostomarowskim dziedzicem. Jermołaj rzucił kilka gałązek jedliny na 
ogień; gałązki od razu zatrzeszczały, gęsty biały dym buchnął mu prosto w twarz.
— Dlaczego twój mąż nie wpuścił nas do chaty?
— Boi się.
— Widzicie go, tłuścioch, brzuchacz… Arino Timofiejewno, serce, wynieś mi 
szklaneczkę 
wódki!
Młynarka wstała i zniknęła w mroku; Jermołaj zaśpiewał półgłosem:
Jakem chodził do dziewuszki,
Całkiem sobie zdarłem nóżki…
Arina wróciła z niewielką karafką i szklanką. Jermołaj wstał, przeżegnał się i 
wypił 
duszkiem. — Lubię! — dodał.
Młynarka znów przysiadła na cebrze.
— A co, Arino Timofiejewno, cięgiem chorujesz?
— Choruję.
— A co ci jest?
— Kaszel męczy po nocach.
— Pan chyba zasnął — odezwał się znów Jermołaj po krótkim milczeniu. — Nie chodź 
do 
lekarza, Arino, gorzej ci będzie.
— Ja tam nie chodzę.
— Przyjdź do mnie w odwiedziny.
Arina spuściła głowę.
— Żonę wtedy przepędzę — ciągnął dalej Jermołaj. — Prawdę mówię.
— Lepiej byście pana obudzili, Jermołaj u Pietrowiczu, widzicie, kartofle się 
upiekły.
— A niech sobie chrapie — obojętnie odrzekł mój wierny sługa — nabiegał się, to 
i śpi.
Poruszyłem się na sianie. Jermołaj wstał i podszedł do mnie.
— Kartofle gotowe, pan dziedzic będzie łaskaw jeść.
Wyszedłem spod brogu; młynarka wstała z cebra i chciała odejść. Wdałem się z nią 
w 
rozmowę.
— Dawno dzierżawicie ten młyn?
— Drugi rok idzie od Świętej Trójcy.
— A twój mąż skąd jest?
Arina nie dosłyszała mego pytania.
— Z jakich stron jest twój mąż? — powtórzył Jermołaj podnosząc głos.
— Z Bielewa. Mieszczanin bielewski.
— A tyś też z Bielewa?
— Nie, ja jestem dworska… byłam dworska.
— Czyja?
— Pana Zwierkowa. Teraz jestem wolna.
— Którego Zwierkowa?
— Aleksandra Siłycza.
— A nie byłaś czasem pokojówką u jego żony?
— A skąd pan wie? Byłam.
Spojrzałem na Arinę ze zdwojoną ciekawością i współczuciem.
— Znam twojego pana — mówiłem dalej.
— Zna wielmożny pan? — odpowiedziała półgłosem i schyliła głowę.
Trzeba opowiedzieć czytelnikowi, dlaczego popatrzyłem na Arinę z takim 
współczuciem. 
W czasie mego pobytu w Petersburgu poznałem przypadkiem pana Zwierkowa. Zajmował 
dość poważne stanowisko, uchodził za człowieka wykształconego i energicznego. 
Żonę miał 
grubą, sentymentalną, płaczliwą i złą — przeciętną i trudną w pożyciu istotę; 
miał także 
synka; był to prawdziwy paniczyk, rozpieszczony i głupi. Powierzchowność pana 
Zwierkowa 
nie wzbudzała sympatii: z szerokiej, czworokątnej niemal twarzy chytrze 
spoglądały mysie 
oczki, sterczał duży spiczasty nos o rozdętych nozdrzach; przystrzyżone siwe 
włosy tworzyły 
szczotkę nad pomarszczonym czołem, cienkie wargi poruszały się nieustannie i 
uśmiechały 
ckliwie. Pan Zwierkow miał zwyczaj stawać szeroko, rozkraczywszy nóżki i 
trzymając tłuste 
ręce w kieszeniach. Pewnego razu wypadło mi jechać z nim za miasto karetą, we 
dwóch. 
Rozgadaliśmy się. Zwierkow, człowiek doświadczony, energiczny, zaczął nawracać 
mnie „na 
drogę prawdy”.
— Pozwoli pan, że mu zwrócę uwagę — zapiszczał w końcu — wy wszyscy młodzi 
sądzicie i tłumaczycie sobie każdą rzecz na oślep; mało co wiecie o własnej 
ojczyźnie, nie 
znacie Rosji, moi panowie, ot co!… Wciąż tylko niemieckie książki czytacie. 
Teraz, na 
przykład, opowiada mi pan to i owo, to znaczy o służbie dworskiej… Dobrze, nie 
sprzeczam 
się, wszystko to bardzo pięknie; ale pan ich nie zna, nie wie pan, co to za 
ludzie. (Pan 
Zwierkow głośno wytarł nos i zażył tabaki.) Pozwoli pan, że opowiem mu pewną 
małą 
historyjkę, może to pana zainteresuje. (Pan Zwierkow odchrząknął.) Wie pan 
przecież, jaką 
mam żonę; przyzna pan sam, trudno znaleźć lepszą kobietę. Jej pokojowe mają nie 
życie, ale 
po prostu raj na ziemi… Moja żona wszakże przyjęła zasadę: nie chce za pokojówki 
mężatek. 
Bo i to prawda, że są do niczego: zaczną się dzieci, to, owo; czy taka pokojówka 
może 
obsłużyć panią, jak się należy, pamiętać o jej przyzwyczajeniach? Już jej to nie 
obchodzi, co 
innego ma w głowie. Trzeba brać rzeczy po ludzku. Pewnego razu przejeżdżaliśmy 
przez 
naszą wieś, będzie temu Chyba, jakby tu powiedzieć, a nie skłamać — lat 
piętnaście. 
Widzimy, że starosta wiejski ma córkę, prześliczna dziewczynka, miała nawet, wie 
pan, coś 
takiego przymilnego w obejściu. Żona powiada mi: „Koko — tak mnie, wie pan, 
nazywa — 
zabierzemy tę dziewczynę do Petersburga; ona mi się podoba, Koko…” Ja na to: 
„Zabierzemy, z przyjemnością.” Starosta, ma się rozumieć, padł nam do nóg… nie 
spodziewał się nawet, rozumie pan, takiego szczęścia… Dziewczyna, wiadomo, 
popłakała 
sobie przez głupotę. To prawda, z początku strach: dom rodzin ny… i w ogóle… nie 
ma w 
tym nic dziwnego. Wkrótce jednak przyzwyczaiła się do nas; oddano ją najpierw do 
garderoby; uczyli ją, ma się rozumieć. No i jak pan myśli? Dziewczyna robi 
zdumiewające 
postępy; żona moja po prostu za nią przepada, wybiera ją sobie wreszcie, 
pomijając inne, za 
pannę służącą… niech pan to weźmie pod uwagę. I trzeba jej oddać sprawiedliwość, 
nie miała 
jeszcze żona takiej panny służącej, stanowczo nie miała: usłużna, skromna, 
posłuszna — 
słowem, wszystko, czego można żądać. Za to żona moja, muszę przyznać, zanadto ją 
psuła, 
ślicznie ubierała, jedzenie wyznaczała z pańskiego stołu, poiła herbatą… co 
tylko można 
zamarzyć. Przesłużyła tak u mojej żony z dziesięć lat. Nagle, pewnego pięknego 
poranka, 
niech pan sobie wyobrazi, wchodzi Arina — miała na imię Arina — bez meldowania 
do 
mego gabinetu, i buch mi do nóg… Muszę się panu szczerze przyznać, że tego nie 
znoszę… 
Człowiek nie powinien nigdy zapominać o swej godności, prawda? „Czego chcesz?” — 
„Dobrodzieju, Aleksandrze Siłyczu, dopraszam się łaski.” — „Jakiej?” — „Niech mi 
pan 
pozwoli wyjść za mąż.” Przyznam się panu, osłupiałem. „Wiesz przecie, głupia, że 
pani nie 
ma innej panny służącej?” — „Będę pani dziedziczce służyć po dawnemu.” — 
„Bzdury! 
bzdury! Pani zamężnych pokojówek u siebie nie trzyma.” — „Małania może przyjść 
na moje 
miejsce.” — „Proszę, bez gadania!” — „Jak pan dziedzic każe…” Przyznam się, że 
oniemiałem. Powiem panu, już taki jestem: nic mnie tak nie oburza, śmiem nawet 
powiedzieć, 
tak do głębi nie oburza, jak niewdzięczność… Co tu dużo mówić — pan sam wie, 
jaką mam 
żonę — anioł wcielony, dobroć nieopisana… Zdawałoby się, że nawet łotr by się 
nad nią 
użalił. Przepędziłem Arinę. Myślę sobie, a nuż się opamięta; nie chce się po 
prostu wierzyć, 
że człowiek może być taki zły, taką czarną niewdzięcznością odpłacać. No i co 
pan myśli? Po 
pół roku znów się do mnie wybrała z tą samą prośbą. Tym razem, przyznaję, żem ją 
przepędził nie na żarty, zagroziłem, że powiem żonie. Byłem oburzony… Ale niech 
pan 
wyobrazi sobie moje zdumienie: po jakimś czasie przychodzi do mnie żona, cała we 
łzach, 
wzburzona, ażem się przestraszył. „Co się stało?” — „Arina… zrozum… wstydzę się 
powiedzieć…” — „Nie może być!… Kto taki?” — „Pietruszka, lokaj.” Wybuchnąłem. 
Taki 
już jestem… nie lubię półśrodków!… Pietruszka… nic nie winien. Ukarać go można, 
ale 
moim zdaniem, on nic nie winien. Arina… no cóż, no, no, co tu dużo mówić? Ma się 
rozumieć, natychmiast kazałem jej ostrzyc włosy, ubrać w co było najgorszego i 
wysłać na 
wieś. Żona moja straciła doskonałą pannę służącą, ale nie było rady; nie można 
przecież 
tolerować w domu takich nieporządków. Chorą gałąź najlepiej odciąć od razu! No 
więc teraz 
niech pan sam osądzi, przecie pan zna moją żonę, przecie to… to… to… po prostu 
anioł!… 
Przecie ona się przywiązała do Ariny — i Arina o tym wiedziała, a nie wstyd jej 
było… No 
co, niech pan sam powie… co? Zresztą nie ma o czym mówić! W każdym razie nie 
było innej 
rady. Ja zaś, ja zwłaszcza, długo nie mogłem zapomnieć o niewdzięczności tej 
dziewczyny. 
Niech pan mówi, co chce… na próżno szukalibyśmy u tych ludzi serca, uczuć! Żeby 
nie wiem 
jak wilka karmić, zawsze go ciągnie do lasu… Nauka na przyszłość! Chciałem tylko 
panu 
dowieść…
I pan Zwierkow nie dokończywszy swej tyrady odwrócił głowę i otulając się 
szczelniej 
płaszczem, mężnie starał się opanować ogarniające go mimo woli wzburzenie.
Czytelnik teraz prawdopodobnie zrozumiał, dlaczego z takim współczuciem 
patrzyłem na 
Arinę.
— Dawno wyszłaś za młynarza? — spytałem ją wreszcie.
— Już dwa lata.
— No i co, czy ci pan pozwolił? — Dano za mnie wykup.
— Kto?
— Saweli Aleksieicz.
— Kto taki?
— Mój mąż. (Jermołaj uśmiechnął się do siebie.) Czy to Aleksander Siłycz mówił 
panu 
dziedzicowi o mnie? — dodała Arina po krótkim milczeniu.
Nie wiedziałem, co odpowiedzieć na to pytanie. — Arina! — zawołał z daleka 
młynarz. 
Wstała i odeszła.
— Dobry człowiek ten jej mąż? — zapytałem Jermołaja.
— Niezły.
— A dzieci mają?
— Było jedno, ale umarło.
— Cóż to, spodobała się tak młynarzowi?… Dużo za nią dał wykupu?
— Tego nie wiem. Ona trochę czyta i pisze… w ich zawodzie to się przydaje. Widać 
się 
spodobała.
— A ty ją dawno znasz?
— Dawno. Chodziłem czasem do jej państwa. Do dworu stąd niedaleko.
— I Pietruszkę lokaja znałeś?
— Piotra Wasiliewicza? A jakże, znałem. — Gdzież on jest teraz?
— W rekruty poszedł. Milczeliśmy chwilę.
— Cóż to ona, jakoś nietęgo ze zdrowiem? — spytałem wreszcie Jermołaja.
— Takie to i zdrowie… A jutro musi będzie dobry ciąg. Nie zawadziłoby, gdyby się 
pan 
dziedzic przespał.
Stado dzikich kaczek przeleciało nad nami ze świstem, usłyszeliśmy, jak zapadały 
niedaleko od nas na rzece. Było już całkiem ciemno i zaczął się chłód; w 
krzakach dźwięcznie 
kląskał słowik. Zakopaliśmy się w sianie i zasnęliśmy.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
KRYSZTAŁOWA WODA
Na początku sierpnia bywają często nieznośne upały. W takich razach od godziny 
dwunastej do trzeciej nawet najbardziej uparty i zapamiętały myśliwy nie jest 
zdolny do 
polowania, i nawet najwierniejszy pies zaczyna „deptać myśliwemu po piętach”, to 
znaczy iść 
tuż za nim powoli, ze zbolałym wyrazem zmrużonych oczu i przesadnie wywieszonym 
językiem; w odpowiedzi zaś na wymówki swego pana pokornie merda ogonem, robi 
zawstydzoną minę, ale nie wysuwa się naprzód. W taki to właśnie dzień zdarzyło 
mi się być 
na polowaniu. Długo walczyłem z pokusą, by położyć się gdziekolwiek w cieniu 
choćby na 
chwilkę; mój niestrudzony pies nie przestawał szperać po krzakach, chociaż sam 
najwidoczniej nie spodziewał się, by jego gorączkowe wysiłki na coś się zdały. 
Przytłaczający upał zmusił mnie wreszcie do zastanowienia się, jak oszczędzić 
resztki 
naszych sił i sprawności. Dowlokłem się jakoś do znanej już moim pobłażliwym 
czytelnikom 
Isty, zeszedłem ze stromego brzegu i po żółtym wilgotnym piasku ruszyłem w 
stronę źródła, 
słynącego w całej okolicy pod nazwą: „Kryształowa woda”. Źródło to tryska z 
wąskiej 
rozpadliny brzegu, rozszerzającej się stopniowo w niewielki, lecz głęboki parów, 
i o 
dwadzieścia kroków stamtąd z wesołym i gwarnym bulgotem wpada do rzeki. 
Skarłowaciałe 
krzaczaste dęby rozrosły się na stokach parowu; koło źródła zieleni się krótka, 
aksamitna 
trawka; promienie słońca nigdy prawie nie docierają do jego chłodnej, 
srebrzystej, wilgotnej 
powierzchni. Dobrnąłem do źródła; na trawie leżał czerpak z brzozowej kory, 
jakiś chłop 
przechodząc tędy zostawił go widać na pożytek bliźnim. Napiłem się wody, 
położyłem się w 
cieniu i rozejrzałem dokoła. Nad zatoczką, która powstała tam, gdzie strumyk 
wpada do rzeki, 
i dlatego wiecznie pokryta była łuską drobnych fal, siedziało dwóch starców 
odwróconych do 
mnie plecami. Jeden, dość tęgi i słusznego wzrostu, w ciemnozielonym porządnym 
kaftanie i 
włochatym kaszkiecie, łowił ryby na wędkę; drugi, chudy i niski, bez czapki, w 
moherowym 
łatanym surduciku, trzymał na kolanach garnczek z robakami i od czasu do czasu 
przeciągał 
ręką po swej siwej główce, jakby chcąc ją uchronić od słońca. Przyjrzałem mu się 
uważnie i 
poznałem, że był to Stiopuszka z Szumichina. Pozwolą czytelnicy, że im 
przedstawię tego 
człowieka.
O kilka wiorst od mojej wsi leży duże sioło Szumichino; jest tam murowana 
cerkiew 
wzniesiona pod wezwaniem Św. Kośmy i Damiana. Naprzeciw tej cerkwi pysznił się 
niegdyś 
obszerny pałac otoczony różnymi przybudówkami; były tam mieszkania dla służby, 
majsternie, stajnie, wozownie, łaźnie i kuchnie, oficyny dla gości i 
administracji, cieplarnie, 
huśtawki dla ludu i inne mniej lub więcej pożyteczne budynki. W pałacu tym 
mieszkali 
bogaci ziemianie i wszystko w ich życiu szło ustalonym trybem, aż nagle, pewnego 
pięknego 
poranku, całe to bogactwo spłonęło doszczętnie. Państwo przenieśli się do innej 
siedziby; 
stary dwór opustoszał. Rozległe pogorzelisko zamieniono na ogród warzywny, 
zawalony 
gdzieniegdzie stosami cegieł — resztkami dawnych fundamentów. Z ocalałych belek 
sklecono naprędce chatkę, pokryto ją tarcicami zakupionymi przed dziesięciu laty 
na budowę 
pawilonu w gotyckim stylu i osadzono tam ogrodnika Mitrofana z żoną Aksinią i 
siedmiorgiem dzieci. Mitrofanowi polecono dostarczać na pański stół — do dworu 
odległego 
o 150 wiorst — zieleniny i warzyw; Aksini powierzono nadzór nad tyrolską krową 
kupioną 
niegdyś w Moskwie za duże pieniądze. Niestety, krowa ta pozbawiona była 
wszelkiej 
możliwości cielenia się i dlatego od chwili nabycia nie dawała mleka; w wierne 
ręce Aksini 
oddano również czubatego starego kaczora, jedynego „pańskiego” ptaka; dzieciom z 
uwagi, 
na ich nieletniość nie wyznaczono żadnych obowiązków, co zresztą nie 
przeszkodziło im 
rozleniwić się do ostateczności. Wypadło mi dwa razy nocować u tego ogrodnika; 
przy okazji 
kupowałem u niego ogórki, które, Bóg jeden wie dlaczego, nawet latem odznaczały 
się 
wielkością, wstrętnym wodnistym smakiem i grubą, żółtą skórą. U niego to 
zobaczyłem po 
raz pierwszy Stiopuszkę. Poza Mitrofanem i jego rodziną oraz starym, głuchym 
sługą 
cerkiewnym Gierasimem, który mieszka z łaski w komórce u ślepej na jedno oko 
żołnierki, w 
Szumichinie nie pozostał ani jeden człowiek dworski, Stiopuszki bowiem, z którym 
mam 
zamiar zaznajomić czytelnika, nie można by uważać w ogóle za człowieka, a 
zwłaszcza za 
dworskiego.
Każdy człowiek zajmuje jakieś określone miejsce w społeczeństwie, coś go z kimś 
wiąże; 
każdy sługa dworski dostaje, jeśli nie pensję, to chociaż tzw. ordynarię. 
Stiopuszka nie 
otrzymywał absolutnie żadnych zasiłków, nie był niczyim krewnym, nikt nie 
wiedział o jego 
istnieniu. Człowiek ten nie miał nawet przeszłości: ludzie o nim nie mówili; nie 
wiadomo, czy 
figurował w spisie poddanych. Krążyły mgliste słuchy, że służył kiedyś u kogoś 
za 
kamerdynera, ale kim był, skąd pochodził, czyim był synem, w jaki sposób został 
zaliczony 
do szumichińskich poddanych, jaką drogą zdobył moherowy kaftan, który nosił od 
niepamiętnych czasów, gdzie mieszkał, z czego żył — o tym wszystkim absolutnie 
nikt nie 
miał najmniejszego pojęcia, a prawdę powiedziawszy, nikogo te sprawy nie 
interesowały. 
Dziadek Trofimycz, który znał rodowód wszystkich sług dworskich w linii wstępnej 
aż do 
czwartego pokolenia, nawet ten raz tylko wspomniał, że coś mu się niby 
przypomina, jakoby 
Stiepan był krewnym Turczynki, którą nieboszczyk pan, brygadier Aleksy Romanycz, 
z 
wyprawy wojennej w obozie swym przywieźć raczył. Nawet i w dni świąteczne, w dni 
ogólnej wypłaty i — starym rosyjskim obyczajem poczęstunku chlebem i solą, 
hreczanymi 
pierogami i wódką, — nawet i w takie dni Stiopuszka nie pokazywał się przy 
rozstawionych 
stołach i beczkach, nie kłaniał się, nie całował pana w rękę, nie wypijał 
duszkiem szklanki na 
oczach dziedzica i za jego zdrowie, szklanki nalanej tłustą ręką rządcy; chyba 
jaka litościwa 
dusza, przechodząc koło niego, obdarzyła biedaka nie dojedzonym kawałkiem 
pieroga. W 
Wielką Niedzielę pozdrawiano go słowami: „Chrystus zmartwychwstał!”, ale Stiepan 
nie 
podwijał zatłuszczonego rękawa, nie wydobywał z tylnej kieszeni pisanki i nie 
składał jej w 
darze, zdyszany i mrugający oczami, młodym państwu albo nawet samej pani 
dziedziczce. 
Mieszkał latem w komórce za kurnikiem, zimą zaś w sionce przy łaźni; podczas 
silnych 
mrozów nocował w szopie na sianie. Przyzwyczajono się do jego widoku, czasem 
nawet 
obdarzano go kopniakiem, ale nikt nie wdawał się z nim w rozmowę, on zaś sam 
chyba od 
urodzenia ust nie otworzył. Po pożarze ten przez wszystkich opuszczony człowiek 
schronił się 
albo, jak mówią w Orle, „przytulił się” u ogrodnika Mitrofana. Ogrodnik ani go 
ruszył, ani 
powiedział mu: mieszkaj sobie u mnie, ale też go nie wypędził. Stiopuszka, co 
prawda, nie 
mieszkał u ogrodnika: przebywał stale w ogrodzie. Chodził i poruszał się bez 
najlżejszego 
szmeru, kichał i kasłał zasłaniając się ręką, nie bez lęku; wiecznie krzątał się 
ukradkiem, jak 
mrówka, troszcząc się wciąż o pożywienie, wyłącznie o pożywienie. Co prawda, 
gdyby nie 
troszczył się o to od rana do wieczora, biedny mój Stiopuszka umarłby z głodu. 
Źle jest, jeśli 
się rano nie wie, czym się wieczorem głód zaspokoi! Stiopuszka to siedzi pod 
płotem i gryzie 
rzodkiew, to ssie marchew, to obgryza sobie ubłoconą główkę kapusty, to dźwiga 
dokądś, 
stękając wiadro wody, to pod garnczkiem ogień rozpala, wyciąga zza pazuchy 
jakieś czarne 
zuchelki i wrzuca je do garnczka, to u siebie w komórce drewienkiem stuka, wbija 
gwoździk, 
kleci sobie półeczkę na chleb. A wszystko to robi milczkiem, jakby zza węgła; 
tylko patrzeć, 
a już się schowa. Czasem ni z tego, ni z owego zniknie na dwa dni; nieobecności 
jego, ma się 
rozumieć, nikt nie zauważy… Patrzysz, a znów tu jest, znów gdzieś koło płota 
ukradkiem 
drzazgi pod saganek podkłada. Twarz ma drobną, oczki żółte, włosy opadają aż do 
brwi, 
nosek spiczasty, uszy olbrzymie, przezroczyste jak u nietoperza, broda zda się 
dwa tygodnie 
nie golona i nigdy nie bywa krótsza ani dłuższa. Tego to Stiopuszkę spotkałem na 
brzegu Isty 
w towarzystwie drugiego starca.
Podszedłem, przywitałem się i usiadłem przy nich. W towarzystwie Stiopuszki 
poznałem 
również znajomego: był to uwolniony od poddaństwa sługa hrabiego Piotra 
Iljicza***, 
Michajło Sawielew, przezwiskiem Tuman. Mieszkał w Bołhowie u chorego na suchoty 
mieszczanina, właściciela zajazdu, gdzie dość często się zatrzymywałem. Młodzi 
urzędnicy, 
którzy przejeżdżają orłowskim traktem, oraz inni podróżni rozporządzający wolnym 
czasem 
(kupców zakopanych w pierzynach nic to nie obchodzi) dotychczas jeszcze mogą 
zauważyć 
w niewielkiej odległości od wsi Troickie stojący przy samej drodze ogromny 
drewniany 
piętrowy dom, całkowicie opuszczony, z zapadniętym dachem i na głucho zabitymi 
oknami. 
Nie można sobie wyobrazić nic smutniejszego od tej ruiny, gdy się ją oglądało w 
południe, w 
jasny słoneczny dzień. Mieszkał tu niegdyś hrabia Piotr Iljicz, znany z 
gościnności, bogaty 
magnat dawnego pokroju. Bywało, że cała gubernia zjeżdżała się u niego: tańczono 
i bawiono 
się przy ogłuszających dźwiękach domorosłej orkiestry, trzaskaniu rac i 
rzymskich świec. 
Pewno niejedna staruszka przejeżdżając koło opuszczonego pałacu westchnie i 
przypomni 
sobie minione czasy i minioną młodość. Długo ucztował hrabia, długo przechadzał 
się, 
uprzejmie uśmiechnięty, wśród tłumów schlebiających gości; niestety jednak 
majątku nie 
starczyło mu na całe życie. Zrujnowany doszczętnie, wybrał się do Petersburga 
szukać posady 
i umarł w numerze hotelowym nie doczekawszy się żadnej decyzji. Tuman służył u 
niego 
jako kamerdyner i jeszcze za życia hrabiego otrzymał kartę wolności. Był to 
człowiek lat 
około siedemdziesięciu, o rysach regularnych i sympatycznych. Uśmiechał się 
prawie stale, 
tak jak uśmiechają się już tylko ludzie pamiętający czasy Katarzyny Wielkiej: 
dobrodusznie i 
dostojnie; w rozmowie powoli wysuwał i zaciskał wargi, uprzejmie mrużąc oczy i 
wymawiając słowa przez nos. Zażywał tabakę i wycierał nos także bez pośpiechu, 
rzekłbyś, 
wykonywał jakąś pracę.
— No i co, Michaiło Sawieliczu — zacząłem — nałowiłeś ryb?
— A niech pan łaskaw zajrzy do koszyka; dwa okońki znęciłem i z pięć kleni…Pokaż 
no, 
Stiopa.
Stiopuszka podsunął mi koszyk.
— Jak ci się powodzi, Stiepan? — zapytałem go.
— I …i …niezgorzej, proszę łaski pana, pomaleńku — odpowiedział Stiepan 
zacinając się, 
jakby językiem obracał pudowy ciężar.
— A Mitrofan zdrów?
— Zdrów, a … jakże, proszę łaski pana. Biedak odwrócił się.
— Źle dziś biorą — odezwał się Tuman — strasznie gorąco; wszystkie ryby zaszyły 
się 
pod krzaki, śpią… Nasadź no robaka, Stiopa. (Stiopuszka wydostał robaka, położył 
go sobie 
na dłoni, klepnął go ze dwa razy, nadział na haczyk, popluł i podał Tumanowi.) 
Dziękuję ci, 
Stiopa… A pan, proszę łaski pana — ciągnął dalej, zwracając się do mnie — 
poluje?
— Jak widzisz.
— Tak …A co tam pan ma za pieska, angielski czy też jakiś furlandzki?
Stary lubił się przy okazji pochwalić: że to i my, niby, bywaliśmy w świecie!
— Nie wiem, jakiej on tam rasy, ale dobry pies.
— Tak …a z psami pan łaskaw poluje?
— Mam dwie sfory.
Tuman uśmiechnął się i pokiwał głową.
— Tak, to prawda: są tacy, co przepadają za psami, a są tacy, co i za darmo ich 
nie chcą. 
Na mój prosty rozum, to tak sobie myślę: psy trzeba raczej trzymać dla parady …I 
żeby już 
wszystko było stosowne: i konie jak się patrzy, i psiarczyki jak się patrzy, i 
wszystko. 
Nieboszczyk hrabia, Panie, świeć nad jego duszą! — trzeba przyznać, myśliwym, 
jak żyje, 
nie był, ale psy trzymał i dwa razy na rok na polowanie wyjeżdżał. Zbiorą się na 
dziedzińcu 
psiarczyki w czerwonych kaftanach z galonami i na trąbce zagrają: jaśnie pan 
hrabia wyjść 
raczy, konia mu przyprowadzą, jaśnie pan hrabia wsiądzie, a starszy łowczy nóżki 
mu w 
strzemiona wsadzi, czapkę z głowy zdejmie i cugle w czapce mu poda. Jaśnie pan 
hrabia 
trzaśnie z harapa, a psiarczyki wrzasną i ruszą z dziedzińca na łeb, na szyję. 
Strzelec jedzie z 
hrabią i na jedwabnej smyczy trzyma dwa ulubione pańskie psy tylko się patrzy, 
wie pan …I 
siedzi sobie ten strzelec wysoko, wysoko, kozackiej kulbace, czerwony na gębie i 
tak ślepiami 
łypie … No i ma się rozumieć, gości zawsze wtedy pełno. I zabawa, i każdemu 
należne 
honory oddają… Zerwałeś się, ty poganinie! — zawołał nagle, szarpiąc wędkę.
— Powiadają, że hrabia dobrze sobie życia użył? — zapytałem.
Stary popluł na robaka i zarzucił wędkę.
— Wiadomo, był to pan z panów. Można powiedzieć, że przyjeżdżały — do niego z 
Petersburga najwyższe figury. W błękitnych szarfach sie nieraz za stołem i 
jedzą. A jak 
przyjąć potrafił, nie miał sobie równi.” Zawoła mnie nieraz: „Tuman, powiada, 
potrzeba mi 
na jutro żywych sterletów; każ, żeby były, słyszysz?” — „Słucham, panie hrabio”. 
Kaftany 
haftowane, peruki, trzcinki, perfumy, ładekolońska woda w najwyższym gatunku, 
tabakierki, obrazy takie wielgachne z samego Paryża: sprowadzał. Wyda bankiet — 
wielki 
Boże! zaczną się fajwerki, przejażdżki! Nawet z armat strzelają. Samych 
muzykantów 
czterdziestu trzymał. Kapelmistrza miał z Niemców, ale się w głowie Szwabowi 
przewróciło, 
chciał przy jednym stole z państwem jadać, więc pan hrabia kazał go przepędzić — 
niech 
sobie jedzie z Bogiem, muzykanci moi i tak grać potrafią. Wiadomo: wola pańska … 
jak 
zaczną tańczyć, to tańczą do świtu, a przeważnie łakosza–matradura*. He–he — 
tuś, 
mi bratku! (Stary wyciągnął z wody niewielkiego okonia.) Naści, Stiopa. Pan był, 
co , się 
zowie, prawdziwy pan — ciągnął dalej stary zarzuciwszy znów wędkę — i serce miał 
dobre. 
Zbije cię czasem — ani się obejrzysz, a już zapomniał. Jedno tylko: trzymał 
sobie mętresy. 
Och, te mętresy, pożal się Boże! One to go zrujnowały. A przecie przeważnie z 
prostego 
stanu je sobie wybierał. Zdawałoby się, czego im jeszcze potrzeba? A to nie, 
dawaj im, co 
tylko było najdroższego w całej Europii. Prawdę powiedziawszy, dlaczego miał 
sobie 
życia nie użyć — przecie to pańska rzecz.. .Ale po co się aż rujnować? Jedna 
zwłaszcza, 
nazywała się Akulina, nie żyje już, Panie, świeć nad jej duszą! Dziewczyna była 
prosta, córka 
dziesiętnika Sitowskiego, a jaka złośnica! Nieraz po gębie hrabiego bije. 
Całkiem go sobie 
koło palca okręciła. Siostrzeńca mego w rekruty oddała za to, że jej na nową 
suknię 
szczekoladę wylał… I nie jemu jednemu zgoliła łeb. Tak… A jednak czasy były, 
czasy! 
— dodał stary z głębokim westchnieniem, schylił głowę i zamilkł.
— Widzę, że pan wasz był srogi — zacząłem po chwili milczenia.
— Taka wtedy była moda, proszę łaski pana — odpowiedział stary kiwnąwszy głową.
— Teraz już tak się nie robi — zauważyłem nie spuszczając z niego oczu.
Popatrzył na mnie z ukosa.
— Teraz, wiadomo, jest lepiej — mruknął i daleko zarzucił wędkę. Siedzieliśmy w 
cieniu, 
ale i w cieniu było duszno. Ciężkie, upalne powietrze jakby zamarło; rozpalona 
twarz z 
utęsknieniem szukała wiatru, ale wiatru nie było. Słońce prażyło z błękitnego, 
pociemniałego 
nieba; na wprost przed nami, na przeciwległym brzegu, żółciło się pole owsa 
gdzieniegdzie 
zarosłe piołunem, i żeby choć jeden kłos się poruszył! Niżej trochę stał 
chłopski koń po 
kolana w rzece i leniwie opędzał się od much mokrym ogonem; od czasu do czasu 
spod 
pochylonego nad wodą krzaka wypływała duża ryba, wypuszczała pęcherzyki 
powietrza i 
cicho pogrążała się na samo dno rzeki, zostawiając po sobie drobniutką falę. 
Koniki polne 
dzwoniły w zrudziałej trawie, przepiórki odzywały się jakby od niechcenia, 
jastrzębie 
szybowały nad polami; często zawisały w powietrzu i szybko machały skrzydłami 
roztoczywszy ogon jak wachlarz. Siedzieliśmy bez ruchu, przytłoczeni upałem. 
Nagle za 
nami w parowie usłyszeliśmy szmer — ktoś schodził do zdroju. Obejrzałem się i 
zobaczyłem 
chłopa lat około pięćdziesięciu, zakurzonego, w koszuli i łapciach, z sakwą z 
łyka i siermięgą 
zarzuconą na ramiona. Podszedł do zdroju, chciwie napił się wody i wyprostował 
się.
— Hej, Włas! — wykrzyknął Tumanów spojrzawszy na niego. Witaj, bracie! A skąd to 
Bóg prowadzi?
— Witaj, Michajlo Sawieiiczu — odrzekł chłop podchodząc do nas — z daleka.
— Gdzieżeś się podziewał? — zapytał Tuman.
— Do Moskwy chodziłem, do dziedzica.
— Po co?
— Prosić go chodziłem.
— A o cóż go prosiłeś?
— Żeby czynsz zmniejszył, na odrobek wziął, albo gdzie przesiedlił… Syn mi 
pomarł — 
sam sobie rady nie dam.
— To twój syn umarł?
— Umarł. Nieboszczyk — dodał chłop po chwili — był w Moskwie dorożkarzem. Po 
prawdzie, to on za mnie czynsz płacił.
— A to ty teraz jesteś czynszowy?
— Czynszowy.
— No i co twój pan na to?
— Co mój pan? Przepędził mnie. „Jak śmiesz, powiada, prosto do mnie przychodzić? 
Od 
tego jest rządca. Powinieneś, powiada, najpierw rządcy zameldować … A zresztą 
dokądże ją 
cię przesiedlę? Najpierw, powiada, zapłać zaległości”. Całkiem się rozeźlił.
— No i co, poszedłeś z powrotem?
— Poszedłem. Chciałem się dowiedzieć, czy nieboszczyk jakiego dobytku nie 
zostawił, ale 
nie mogłem się dogadać. Mówię do gospodarza: „Jestem, powiadam, ojciec Filipa”, 
a on mi 
na to: „A skąd ja mogę wiedzieć? Zresztą, powiada, syn twój nic nie zostawił, 
jeszcze mi był 
winien.” Więc sobie poszedłem.
Chłop opowiadał nam to wszystko z uśmiechem, jakby mowa była o kim innym, ale w 
jego małych, przymrużonych oczkach zakręciła się łza, i wargi mu drżały.
— Idziesz teraz do domu?
— A gdzież by? Wiadomo, do domu. Żona tam pewno z głodu palce gryzie?
— Ty byś tak… tego… — odezwał się nagle Stiopuszka, stropił się, zaczął gmerać w 
garnczku.
— A do rządcy pójdziesz? — ciągnął dalej Tuman, z pewnym zdziwieniem spojrzawszy 
na Stiopuszkę.
— Po co miałbym do niego chodzić? I tak mam zaległości. Syn przed śmiercią z rok 
pewnie chorował, więc i za siebie czynszu nie płacił… Zresztą ze mną jeszcze pół 
biedy, nie 
ma co brać… żebyś, bracie, nie wiem jakich użył sposobów — wszystko na darmo: 
nic mi nie 
zrobisz! (Chłop się roześmiał.) Niech tam Kintilian Siemionycz jak chce głową 
kręci, co 
tam…
Włas znów się roześmiał.
— Cóż, to niedobrze, bracie Własie — z namysłem powiedział Tuman.
— Dlaczego ma być źle? (Głos Własa załamał się.) Co za gorąc — ciągnął dalej, 
ocierając 
twarz rękawem.
— Jak się nazywa wasz dziedzic? — zapytałem.
— Hrabia Walerin Pietrowicz***.
— Syn Piotra Ilijcza?
— Syn Piotra Ilijcza — odpowiedział Tuman. — Nieboszczyk Piotr Ilijcz za życia 
mu tę 
wieś, gdzie Włas mieszka, oddał.
— A co, dziedzic zdrów?
— Zdrów, dzięki Bogu — odpowiedział Włas. — Czerwony się taki zrobił, twarza jak 
malowana.
— Widzi pan, proszę łaski pana — ciągnął dalej Tuman zwracając się do mnie — 
żeby tak 
pod Moskwą, a to go tutaj na czynszu osadził.
— A ile płacisz z osady?
— Dziewięćdziesiąt pięć rubli — mruknął Włas.
— No więc sam pan widzi; a ziemi mało, tyle tylko że jest dworski las.
— Właśnie go, powiadają, sprzedali — zauważył chłop.
— No więc sam pan widzi… Stiopa, daj no robaka… Stiopa, cóż to, zasnąłeś?
Stiopuszka wzdrygnął się. Chłop przysiadł się do nas. Zamilkliśmy znowu. Na 
przeciwległym brzegu ktoś zaczął pieśń, ale taką smętną… Posmutniał mój biedny 
Włas…
W pół godziny potem rozeszliśmy się, każdy w swoją stronę.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
LEKARZ POWIATOWY
Pewnego razu w drodze powrotnej z odległego terenu, gdzić polowaliśmy z 
chartami, 
przeziębiłem się i zachorowałem. Na szczęście gorączka schwyciła mnie w mieście 
powiatowym w hotelu; posłałem po lekarza. W pół godziny potem zjawił się lekarz 
powiatowy, człowiek niewielkiego wzrostu, chudy, czarnowłosy. Przepisał mi 
zwykły środek 
na poty, kazał przyłożyć synapizmy, bardzo zręcznie wsunął sobie pod mankiet 
banknot 
pięciorublowy, przy czym jednak odkaszlnął sucho i spojrzał w bok — był już 
gotów wracać 
do domu, ale jakoś się rozgadał i został. Męczyła mnie gorączka, przewidywałem 
bezsenną 
noc i rad byłem, że mogę porozmawiać z kimkolwiek. Podano herbatę. Był to 
niegłupi człek, 
mówił śmiało i dość zabawnie. Dziwne rzeczy zdarzają się na świecie: są ludzie, 
z którymi 
długo razem mieszkamy i jesteśmy w przyjaznych stosunkach, a nigdy nie pogadamy 
z nimi 
szczerze, od serca; z innymi ledwo zdążymy zawrzeć znajomość i ani się 
obejrzysz, 
człowieku, a już albo ty jemu, albo on tobie, jak na spowiedzi, wszystkie 
najtajniejsze myśli 
wyjawi. Nie wiem, czym zasłużyłem sobie na zaufanie mego nowego przyjaciela — 
ale ni z 
tego, ni z owego, jak się to mówi, „wziął” i opowiedział mi o dość niezwykłym 
zdarzeniu; ja 
zaś teraz podaję to opowiadanie do wiadomości łaskawego czytelnika. Postaram się 
mówić 
słowami lekarza.
— Nie zna pan zapewne — zaczął słabym i drżącym głosem (to działanie czystej, 
bieriozowskiej tabaki) — nie zna pan zapewne tutejszego sędziego Pawła Łukicza 
Myłowa??… Nie zna pan… To wszystko jedno. (Odchrząknął i przetarł oczy.) Więc 
proszę 
łaskawie posłuchać: było to, jakby tu panu powiedzieć, nie skłamać, w wielkim 
poście, 
podczas naj większych roztopów. Siedzę więc ja u naszego sędziego i gram w 
preferansa. 
Sędzia nasz to bardzo zacny człowiek i wielki amator preferansa. Raptem (mój 
lekarz często 
używał słowa: raptem) powiadają mi: „Jakiś człowiek pana prosi.” Pytam się: 
„Czego chce?” 
Powiadają: „List przyniósł — pewno od chorego.” — „Dawaj, powiadam, ten list.” 
Tak też 
było — od chorego… No, dobrze — z tego, rozumie pan, żyjemy… Chodziło jednak o 
to: 
pisała do mnie obywatelka ziemska, wdowa; pisze: „Córka umiera, powiada, niech 
pan 
przyjeżdża na miłość boską i konie, powiada, po pana posyłam.” No, to wszystko 
jeszcze nic 
takiego… Ale mieszka ta wdowa o dwadzieścia wiorst od miasta, noc ciemna, a 
drogi takie, 
że brr! w dodatku bardzo biedna, nie można się spodziewać więcej niż dwa ruble, 
i to jeszcze 
wątpliwe, raczej trzeba się będzie zadowolić kawałkiem płótna i jakąś kaszą. 
Jednakże 
obowiązek, rozumie pan, przede wszystkim: człowiek umiera. Oddaję zaraz karty 
asesorowi 
Kalliopinowi i idę do domu. Patrzę — przed gankiem stoi bryczuszka; konie 
chłopskie, 
brzuchate, że aż strach, sierść mają jak wojłok, a stangret przez uszanowanie 
bez czapki 
siedzi. No, myślę sobie, widać, że twoi państwo nie jadają na złocie… Pan się 
śmieje, ale 
powiem panu, że my biedni ludzie, wszystko bierzemy pod uwagę… Jeżeli stangret 
siedzi jak 
książę, i nie czapkuje, tylko uśmiecha się w brodę i bacikiem macha — można 
śmiało liczyć 
na dwa papierki. A tu, widać od razu, czym innym pachnie. Jednakże, myślę sobie, 
trudna 
rada: obowiązek przede wszystkim. Chwytam najpotrzebniejsze lekarstwa i w drogę. 
Czy pan 
uwierzy, ledwo się tam dowlokłem. Droga piekielna, strugi, śnieg, błoto, 
wodomyje, raptem 
gdzieś groblę przerwało — źle! Jakoś jednak dojechałem. Domek mały, kryty słomą. 
W 
oknach się świeci: widać czekają. Wyszła do mnie staruszka, taka czcigodna, w 
czepku: 
„Niech pan ratuje, powiada, umiera.” Ja powiadam: „Niech się pani łaskawa nie 
boi… Gdzie 
chora?” — „O, tu, niech pan pozwoli.” Patrzę: pokoik czyściutki, w rogu lampka 
oliwna, w 
łóżku leży panna, lat około dwudziestu, nieprzytomna. Żar od niej aż bucha, 
dyszy ciężko — 
gorączka. Były tam jeszcze dwie panienki, siostry, wystraszone, we łzach. 
„Wczoraj, 
powiadają, była zupełnie zdrowa i jadła z apetytem; dziś z rana skarżyła się na 
głowę, a pod 
wieczór raptem ot, w takim stanie…” Ja znów mówię: „Niech się panie łaskawe nie 
boją” — 
obowiązek lekarza, wie pan — i biorę się do rzeczy. Krew jej puściłem, kazałem 
położyć 
synapizmy, miksturę przepisałem. Tymczasem patrzę na nią, patrzę, wie pan, jak 
Boga 
kocham, nie widziałem jeszcze takiej twarzy… słowem, piękność! Żal mnie wziął. 
Rysy takie 
miłe, oczy… No, dzięki Bogu, uspokoiła się; wystąpiły poty, oprzytomniała jakby, 
rozejrzała 
się dokoła, uśmiechnęła się, przeciągnęła ręką po twarzy… Siostry się nad nią 
nachyliły, 
pytają się: „No, jak ci jest?” — A ona: „Nic takiego”, powiada — i odwróciła 
się… Patrzę — 
usnęła. „No, powiadam, teraz trzeba chorej dać spokój.” Wyszliśmy wszyscy na 
palcach; 
została tylko pokojówka, na wszelki wypadek. A w bawialni już samowar na stole i 
jamajski 
stoi także: w naszym zawodzie bez tego ani rusz. Nalano mi herbaty, poproszono, 
żebym 
zanocował… zgodziłem się, dokąd teraz jechać! Staruszka wciąż wzdycha. „Któż to 
widział, 
powiadam, będzie żyła, niech się pani nie boi, a lepiej sama odpocznie: druga 
godzina.” — 
„Ale mnie pan przykaże obudzić, gdyby się co stało?” — „Przykażę, przykażę.” 
Staruszka 
wstała, panienki także poszły do swego pokoju, dla mnie posłano w bawialni. 
Położyłem się, 
ale nie mogłem zasnąć — dziwna rzecz! Tak się przecie zmęczyłem. Moja chora 
wciąż mi z 
myśli nie schodzi. Wreszcie nie wytrzymałem, wstałem raptem; mówię sobie: pójdę, 
zobaczę, 
co robi pacjentka. Sypialnia jej była tuż obok. Wstałem więc, otworzyłem, drzwi 
po cichu — 
a serce mi tak bije. Patrzę: pokojówka śpi, otworzyła usta i nawet chrapie, 
bestia! Chora zaś 
leży twarzą do mnie zwrócona, ręce rozrzuciła, biedaczka! Podszedłem do niej… a 
ona 
raptem jak otworzy oczy, jak utkwi we mnie wzrok! „Kto to, kto to?” Zmieszałem 
się. „Niech 
pani się nie lęka, powiadam, jestem doktorem, przyszedłem zajrzeć, jak się pani 
czuje.” — 
„Pan jest doktorem?” — „Tak, doktorem… Matka pani przysłała po mnie do miasta; 
puściliśmy pani krew, teraz niech pani sobie odpocznie, a za jakie dwa dni, da 
Bóg, 
postawimy panią na nogi.” — „Ach tak, tak, panie doktorze, niech pan mi nie da 
umrzeć… 
proszę, proszę!” — „Co też pani mówi — niech Bóg uchowa!” Ale ona ma znów 
gorączkę, 
myślę sobie; wziąłem ją za puls: tak jest — gorączka. Popatrzyła na mnie i 
raptem jak mnie 
schwyci za rękę. „Powiem panu, dlaczego nie chcę umierać, powiem panu, powiem 
panu… 
jesteśmy teraz sami; tylko niech pan pamięta, nikomu… proszę posłuchać…” 
Pochyliłem się; 
przysunęła mi wargi do samego ucha, włosami dotyka policzka — przyznaję, że i 
mnie 
zakręciło się w głowie — i zaczęła szeptać… Nic nie rozumiem… Prawda, przecież 
ona 
bredzi… Szeptała, szeptała, ale tak jakoś szybko i zawile, jakby nie po 
rosyjsku, skończyła 
wreszcie, wzdrygnęła się, opuściła głowę na poduszki i pogroziła mi palcem. 
„Niech pan 
pamięta, doktorze, nikomu…” Jakoś udało mi się ją uspokoić, dałem jej pić, 
obudziłem 
pokojówkę i wyszedłem.
Tu lekarz znów z pasją zażył tabaki i na chwilę wpadł w odrętwienie.
— Jednakże — ciągnął dalej — nazajutrz, wbrew moim oczekiwaniom, chora nie 
poczuła 
się lepiej. Pomyślałem, pomyślałem i raptem postanowiłem zostać, chociaż inni 
pacjenci na 
mnie czekali… A wie pan, że tego lekceważyć sobie nie można: praktyka na tym 
cierpi. Ale 
po pierwsze, stan chorej rzeczywiście był beznadziejny, a po wtóre, trzeba 
powiedzieć 
prawdę, poczułem do niej silną sympatię. Poza tym podobała mi się cała rodzina. 
Chociaż 
niezamożni, byli to ludzie wykształceni, można powiedzieć, jak rzadko… Ojciec 
był 
uczonym, pisarzem, umarł, rzecz prosta, w biedzie, ale zdążył dać dzieciom 
doskonałą 
edukacją; zostawił im także dużo książek. Nie wiem, czy dlatego, że otoczyłem 
chorą 
troskliwą opieką, czy też z jakich innych powodów, ale śmiem twierdzić, że 
pokochano mnie 
w tym domu jak krewnego… Tymczasem nastały straszne roztopy; byliśmy, że tak 
powiem, 
odcięci od świata, nawet lekarstwo z miasta przywożono z trudem. Stan chorej nie 
poprawiał 
się… I tak dzień za dniem, dzień za dniem… Aż tu raptem… (Lekarz milczał przez 
chwilę.) 
Nie wiem doprawdy, jak to panu powiedzieć… (Znów zażył tabaki, chrząknął i wypił 
łyk 
herbaty.) Powiem panu bez ogródek… chora tak jakby… no… zakochała się we mnie, 
albo 
może i nie to, żeby się aż zakochała… zresztą… naprawdę… tak to… tego… (Lekarz 
spuścił 
głowę głowę i zaczerwienił się.)
— Nie — zaczął znów po chwili z ożywieniem — gdzieby się tam miała zakochać! 
Człowiek powinien trzeźwo na siebie patrzeć. Panna była wykształcona, mądra, 
oczytana, a ja 
to nawet swojej łaciny zapomniałem, prawdę powiedziawszy, ze wszystkim. Jeśli 
chodzi o 
figurę (lekarz popatrzył po sobie z uśmiechem), to też, zdaje się, nie ma się 
czym pochwalić. 
Ale głupcem mnie także Pan Bóg nie stworzył, nie powiem, że to, co białe, jest 
czarne; 
rozumiem coś niecoś. Doskonale, na przykład, zdawałem sobie sprawę, że ze strony 
Aleksandry Andriejewny — nazywała się Aleksandra Andriejewna — nie była to 
miłość do 
mnie, ale, że tak powiem — raczej przyjaźń, szacunek. Może nawet ona sama myliła 
się pod 
tym względem, ale przecież w jej położeniu, niech pan sam powie… Zresztą — dodał 
lekarz, 
który całe to bezładne opowiadanie wyrzucił z siebie jednym tchem z widoczną 
alteracją — 
chyba się trochę zagalopowałem… Tak to pan nic nie zrozumie… jeśli pan pozwoli, 
opowiem 
wszystko po kolei.
Dopił szklankę herbaty i zaczął już spokojniejszym głosem:
— A więc tak. Z moją chorą było coraz gorzej. Nie jest pan medykiem, łaskawy 
panie; nie 
może pan zrozumieć, co się dzieje w duszy każdego z nas, zwłaszcza w początkach 
praktyki, 
kiedy zaczynamy się domyślać, że choroba bierze nad nami górę. Gdzież się 
podziała nasza 
pewność siebie? Człowiek raptem tak się zalęknie, że to się nie da opowiedzieć. 
Zdaje się 
nam, że zapomnieliśmy wszystko, cośmy umieli, że chory nie ma do nas zaufania, 
że inni 
także dostrzegają, żeśmy stracili głowę, i niechętnie mówią nam o symptomatach 
choroby, 
patrzą spode łba, szepczą między sobą… Źle! Musi być przecież jakieś lekarstwo 
na tę 
chorobę, trzeba je tylko znaleźć. Czy aby nie to? Próbuje człowiek — nie, nie 
to! Nie doczeka 
się nawet, aż lekarstwo podziała, jak się należy… Chwyta się to za to, to za 
owo. Biorę 
czasem recepturę… przecież ono musi tu być! Słowo daję, czasem otwierałem ją na 
chybił 
trafił: a nuż, myślę sobie, los sam wskaże… A chory tymczasem umiera, inny 
lekarz może by 
go uratował. Konsylium, niby, potrzebne, nie mogę wziąć tego na swoją 
odpowiedzialność. 
Jakim głupcem wydawać się musi człowiek w takich razach! Ano cóż, z czasem się 
otrzaskasz, bracie! Chory umrze — nie twoja wina, postępowałeś według zasad. A 
jeszcze 
gorsze bywa to, gdy widzisz, że ludzie ślepo ci ufają, a ty sam czujesz, że nie 
jesteś w stanie 
pomóc. Właśnie takiego zaufania nabrała do mnie cała rodzina Aleksandry 
Andriejewny: 
przestali nawet myśleć, że córka jest w niebezpieczeństwie. Ja także zapewniam 
ich, że niby 
nic, a duszę mam na ramieniu. Na domiar złego, takie nastały roztopy, że 
stangret przez cały 
dzień z lekarstwem nie wraca. Nie wychodzę z pokoju chorej, nie mogę się, wie 
pan, 
oderwać, opowiadam jej różne śmieszne anegdoty, gram z nią w karty. Nocami 
przesiaduję. 
Staruszka dziękuje mi ze łzami, a ja myślę w duchu: nie jestem wart twojej 
wdzięczności. 
Przyznaję się panu szczerze, nie ma co teraz się z tym kryć — zakochałem się w 
mojej 
pacjentce. Aleksandra Andriejewna także się do mnie przywiązała; czasem nikogo 
poza mną 
do swego pokoju wpuścić nie chce. Zaczyna nieraz ze mną rozmową, wypytuje się, 
gdzie się 
uczyłem, jak żyję, czy mam rodzinę, u kogo bywam? Czuję, że nie powinna 
rozmawiać, ale 
zabronić jej stanowczo, wie pan, nie potrafię. Chwytam się czasem za głowę: co 
ty 
wyprawiasz, zbóju?… A ona bierze mnie za rękę i trzyma, i patrzy na mnie długo, 
długo, 
potem odwraca się, wzdycha i powiada: „Jaki pan dobry!” Ręce ma takie gorące, a 
oczy 
wielkie, smutne. „Tak, powiada, z pana dobry, zacny człowiek, nie to, co nasi 
sąsiedzi, nie, 
pan jest nie taki, nie taki… Że też ja pana dotychczas nie znałam!…” — 
„Aleksandro 
Andriejewno, niech się pani uspokoi, powiadam. Niech mi pani wierzy, nie wiem, 
czym sobie 
zasłużyłem, niech się pani tylko uspokoi, na miłość boską, niech się pani 
uspokoi… Wszystko 
będzie dobrze, wyzdrowieje pani.” Muszę zaś panu powiedzieć — dodał lekarz 
pochylając się 
naprzód i podnosząc brwi w górę — że oni mało się zadawali z sąsiadami, bo 
towarzystwo 
pomniejszych obywateli im nie odpowiadało, a duma nie pozwalała im utrzymywać 
stosunków z bogatymi. Powiadam panu, była to niezwykle wykształcona rodzina, 
więc, wie 
pan, pochlebiało mi to nawet. Tylko z moich rąk przyjmowała lekarstwa… podniesie 
się, 
biedaczka, przy mojej pomocy, zażyje i spojrzy na mnie, aż mi się serce ściśnie. 
Tymczasem 
było z nią coraz gorzej: umrze, myślę, z pewnością umrze. Niech mi pan wierzy, 
wolałbym 
sam położyć się do trumny, a tu matka i siostry czuwają, w oczy mi patrzą… i 
przestają 
wierzyć. „Więc co? jak?” — „Nic, nic!” Ładne mi nic, aż się w głowie mąci. 
Siedzę więc 
kiedyś znowu nocą sam przy chorej. Pokojówka siedzi także i chrapie, aż się 
rozlega… 
Trudno się dziwić biednej dziewczynie: zmordowała się i ona. Aleksandra 
Andriejewna 
bardzo źle się czuła cały wieczór: męczyła ją gorączka. Aż do samej północy 
rzucała się, 
wreszcie jakby usnęła; w każdym razie nie rusza się, leży. Lampka pali się w 
kącie przed 
obrazem. Ja siedzę, wie pan, z głową spuszczoną, drzemię także. Raptem, jakby 
mnie ktoś w 
bok szturchnął, odwróciłem się… Boże święty! Aleksandra Andriejewna patrzy na 
mnie 
szeroko otwartymi oczami… wargi rozchylone, policzki płoną. „Co pani jest?” — 
„Doktorze, 
przecież ja umrę?” — „Niech Bóg broni!” — „Nie, doktorze, proszę, niech pan mi 
nie mówi, 
że będę żyła… niech pan nie mówi… Gdyby pan wiedział, proszę posłuchać… na 
miłość 
boską, niech pan nie ukrywa przede mną prawdy!” — i dyszy tak szybko. — „Jeśli 
będę 
wiedziała na pewno, że umrę… wtedy wszystko panu powiem, wszystko! — „Aleksandro 
Andriejewno, co znowu!” — „Proszę posłuchać, przecież ja ani na chwilę nie 
zasnęłam, od 
dawna patrzę na pana… Na Boga… wierzę panu… pan jest człowiek dobry, uczciwy, 
zaklinam pana na wszystkie świętości — niech mi pan powie prawdę! Gdyby pan 
wiedział, 
jakie to dla mnie ważne… Doktorze, na Boga, niech mi pan powie, czy stan mój 
jest groźny?” 
— „Cóż ja pani powiem, Aleksandro Andriejewno — cóż znowu!” — „Na miłość boską, 
błagam pana!” — „Nie będę przed panią ukrywał, Aleksandro Andriejewno, 
rzeczywiście, 
niebezpieczeństwo istnieje, ale Pan Bóg jest miłosierny…” — „A więc umrę, umrę…” 
Jakby 
się ucieszyła, twarz jej poweselała — przestraszyłem się. „Niech pan się nie 
boi, śmierć mnie 
wcale nie przeraża.” Uniosła się trochę i oparła łokciami o posłanie. „Teraz… 
tak, teraz mogę 
panu powiedzieć, że jestem panu wdzięczna z całej duszy, że jest pan dobry, 
zacny, że pana 
kocham…” Patrzę na nią jak oszalały, lęk mnie zdjął, wie pan… „Czy pan słyszy, 
kocham 
pana…” — „Aleksandro Andriejewno, czymże sobie zasłużyłem?” — „Nie, pan mnie nie 
rozumie… ty mnie nie rozumiesz…” I raptem wyciągnęła ręce, objęła mnie za głowę 
i 
pocałowała… Proszę mi wierzyć, o mało nie krzyknąłem… padłem na kolana i 
schowałem 
głowę w poduszki. Ona milczy, palce jej drżą na moich włosach; słyszę, że 
płacze. Zacząłem 
ją pocieszać, zapewniać… doprawdy, sam nie wiem, co jej mówiłem. „Pokojówkę, 
powiadam, pani obudzi, Aleksandro Andriejewno… Dziękuję pani… proszę mi wierzyć… 
niech się pani uspokoi…” — ,,No, dobrze, dobrze, powtarzała w kółko, Bóg z nimi, 
co oni 
mnie obchodzą, no więc się obudzą, więc przyjdą, wszystko jedno, przecież i tak 
umrę… A i 
ty, czemuś taki nieśmiały, czego się boisz? Podnieś głowę… A może pan mnie nie 
kocha, 
może się omyliłam… w takim razie, przepraszam.” — „Aleksandro Andriejewno, co 
pani 
mówi?… ja panią kocham, Aleksandro Andriejewno.” Spojrzała mi prosto w oczy i 
rozłożyła 
ręce. „Więc obejmijże mnie…” Powiem panu szczerze, nie rozumiem, jak się stało, 
że tej 
nocy nie zwariowałem. Czuję, że to dla niej zguba, że jest nieprzytomna, 
rozumiem także, że 
gdyby nie wiedziała, że to już koniec, nigdy by
o mnie nie pomyślała; ale co pan chce, przecież to przykro umierać, kiedy się ma 
dwadzieścia pięć lat
i nie kochało się nikogo; przecież to właśnie ją dręczyło, przecież ona z 
rozpaczy mnie się 
uczepiła — rozumie pan teraz? Nie wypuszcza mnie z rąk. „Niech się pani nade mną 
zlituje, 
Aleksandro Andriejewno, niechże pani ma litość nad sobą”, powiadam. „Po co, 
powiada, 
czego mam żałować? Przecież muszę umrzeć…” Powtarzała to nieustannie. „Przecież 
gdybym wiedziała, że mam żyć i że znów będę porządną panną, to bym się 
wstydziła, 
naprawdę wstydziłabym się… A tak, to co?” — „A kto pani powiedział, że pani 
umrze?” — 
„E, daj spokój, mnie nie oszukasz, nie potrafisz kłamać, przyjrzyj się sobie.” — 
„Będzie pani 
żyła, Aleksandro Andriejewno, wyleczę panią, poprosimy matkę pani o 
błogosławieństwo, 
weźmiemy ślub, będziemy szczęśliwi.” — „Nie, nie, dałeś mi słowo, muszę umrzeć… 
obiecałeś… powiedziałeś mi…” Bardzo mnie to zabolało, z wielu względów. I niech 
pan sam 
osądzi, jak to czasem bywa — zdawałoby się, że nic, a jednak boli. Przyszło jej 
do głowy, 
żeby mnie spytać, jak mi na imię, nie o nazwisko, tylko o imię. Trzeba 
nieszczęścia, że mam 
na imię Tryfon, tak, tak, Tryfon. Tryfon Iwanowicz. U nich w domu wszyscy 
nazywali mnie 
doktorem. Nie było rady, powiadam: „Tryfon, proszę pani.” Zmrużyła oczy, 
pokiwała głową i 
szepnęła coś po francusku — och, musiało to być coś niedobrego, i zaśmiała się 
potem także 
złośliwie. Tak więc prawie całą noc z nią spędziłem. Wyszedłem rano jak 
zaczadzony; 
wróciłem znów do jej pokoju już w dzień, po herbacie Mój Boże, mój Boże! Nie 
można jej 
było poznać: blada jak trup. Klnę się panu na honor, nie rozumiem teraz, 
zupełnie nie 
rozumiem, jak zniosłem te tortury. Trzy dni, trzy noce przemęczyła się jeszcze 
moja chora… i 
jakie noce! Co mi naopowiadała!… Ostatniej nocy, niech pan sobie wyobrazi, 
siedzę przy niej
i o jedno tylko Boga proszę: zabierz ją prędzej, myślę, a i mnie z nią razem… 
Raptem 
matka–staruszka — myk do pokoju… Już poprzedniego dnia powiedziałem matce, że 
mało 
mam nadziei, jest źle, nie zawadziłoby popa sprowadzić. Jak tylko chora 
zobaczyła matkę: 
„Jak to dobrze, żeś przyszła… spójrz na nas, my się kochamy, daliśmy sobie 
słowo.” — „Co 
też ona mówi, doktorze, co ona mówi?” Zdrętwiałem. „Bredzi, powiadam, w 
gorączce…” A 
ona na to: „Daj spokój, niedawno całkiem co innego mówiłeś i pierścionek ode 
mnie 
przyjąłeś… Dlaczego udajesz? Matka moja jest dobra, przebaczy nam, zrozumie, a 
ja 
umieram, nie warto kłamać; daj mi rękę…” Zerwałem się i uciekłem. Staruszka, 
rzecz prosta, 
domyśliła się prawdy.
— Nie będę już pana jednak dłużej męczył, i mnie samemu, muszę przyznać, przykro 
to 
wszystko wspominać. Moja chora nazajutrz umarła. Panie, świeć nad jej duszą! — 
dodał 
lekarz szybko i z westchnieniem. — Przed śmiercią poprosiła, żeby rodzina 
wyszła, chciała 
zostać ze mną sama. „Niech mi pan przebaczy, powiada, może zawiniłam wobec pana… 
ale 
proszę mi wierzyć, nigdy nikogo więcej od pana nie kochałam… niech pan nie 
zapomni o 
mnie, niech pan zachowa mój pierścionek.”
Lekarz odwrócił się, wziąłem go za rękę.
— Ech! — rzekł po chwili — mówmy o czym innym albo… czy nie chciałby pan zagrać 
partyjki preferansa, taniutko? Takim jak ja nie przystoi poddawać się wzniosłym 
uczuciom. 
Tacy jak ja powinni tylko myśleć, żeby dzieci nie piszczały i żeby żona nie 
wymyślała. 
Przecież ja od tego czasu zdążyłem, jak się to mówi, wstąpić w związki 
małżeńskie… A 
jakże… Wziąłem sobie za żonę córkę kupca: siedem tysięcy posagu. Nazywa się 
Akulina — 
w sam raz do Tryfona pasuje. Baba, muszę panu powiedzieć, zła, jeszcze 
szczęście, że sypia 
po całych dniach… No, a jak z tym preferansem?
Zasiedliśmy do preferansa, po kopiejce. Tryfon Iwanowicz wygrał ode mnie dwa i 
pół 
rubla; wyszedł późno bardzo zadowolony z odniesionego zwycięstwa.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
MÓJ SĄSIAD RADIŁOW
Jesienią słonki często trzymają się w starych parkach lipowych. Takich parków 
jest dość 
dużo u nas, w guberni orłowskiej. Pradziadowie nasi, wybierając miejsce pod 
przyszłą 
siedzibę, przeznaczali ze dwie dziesięciny dobrej ziemi pod sad, otoczony 
lipowymi alejami. 
Po upływie lat pięćdziesięciu, a co najwyżej siedemdziesięciu siedziby te, 
„szlacheckie 
gniazda”, stopniowo znikały z powierzchni ziemi; dwory próchniały lub 
sprzedawano je na 
rozbiórkę, murowane przybudówki rozpadały się w stosy gruzu, jabłonie wymierały 
i szły na 
opał, płoty i parkany niszczały. Tylko lipy, jak dawniej, rosły sobie na podziw, 
i teraz, 
otoczone zoranymi polami, opowiadają naszemu płochemu pokoleniu ,,o niegdyś tu 
osiadłych 
ojcach i braciach”. Jakie to piękne drzewo, taka stara lipa… Oszczędza ją nawet 
bezlitosna 
siekiera rosyjskiego chłopa. Liść ma drobny, potężne konary szeroko rozpostarły 
się na 
wszystkie strony, panuje pod nimi wieczny cień.
Wałęsając się kiedyś z Jermołajem po polach za kuropatwami, dostrzegłem leżący 
na 
uboczu opuszczony ogród i poszedłem tam. Ledwo zdążyłem stanąć na skraju, kiedy 
z 
krzaka, głośno łopocząc skrzydłami, poderwała się słonka; strzeliłem, i w tej 
samej chwili o 
parę kroków ode mnie rozległ się krzyk: przestraszona twarz młodej dziewczyny 
wyjrzała zza 
drzew i zaraz się schowała. Jermołaj podbiegł do mnie. — Po co pan tu strzela, 
tu dziedzic 
mieszka.
Nie zdążyłem mu odpowiedzieć, pies mój nie zdążył z dostojną powagą przynieść mi 
zabitego ptaka, gdy w tej samej chwili usłyszałem szybkie kroki: wysoki wąsacz 
wyszedł z 
gęstwiny i stanął przede mną z niezadowoloną miną. Przeprosiłem go, jak mogłem, 
przedstawiłem się i ofiarowałem mu ptaka zabitego w jego włościach.
— Pozwoli pan — rzekł z uśmiechem — że przyjmę pańską słonkę, ale tylko pod 
warunkiem, że zostanie pan u nas na obiedzie.
Przyznaję, że ta propozycja niezbyt mnie ucieszyła, ale nie sposób było odmówić.
— Jestem tutejszym obywatelem ziemskim i pańskim sąsiadem, Radiłow, może pan 
słyszał — ciągnął dalej mój nowy znajomy — dziś niedziela, obiad powinien być 
przyzwoity, 
inaczej nie zapraszałbym pana.
Odpowiedziałem to, co się zwykle odpowiada w takich razach, i poszedłem za nim. 
Świeżo wygracowana ścieżka wyprowadziła nas wkrótce z lipowego gąszczu. 
Weszliśmy do 
sadu. Pomiędzy starymi jabłoniami i rozrośniętymi krzakami agrestu zieleniały 
okrągłe jasne 
główki kapusty; chmiel oplatał wysokie tyczki; ciasno sterczały z grządek bure 
gałęzie 
chrustu poplątane z zaschniętymi pędami grochu; wielkie płaskie dynie zdawały 
się 
poniewierać po ziemi, ogórki żółciły się spomiędzy zakurzonych, kanciastych 
liści; wzdłuż 
płotu chwiały się wysokie pokrzywy; w dwóch czy trzech miejscach rosły kępy 
wiciokrzewu, 
czarnego bzu i dzikiej róży — resztki dawnych „klombów”. Koło niewielkiej 
sadzawki, 
pełnej rudawej, lepkiej wody, stała studnia otoczona kałużami, w których 
pluskały się i 
kusztykały bardzo czymś zajęte kaczki. Na łączce pies ogryzał kość drżąc na 
całym ciele i 
mrużąc oczy; nie opodal łaciata krowa leniwie skubała trawę, z rzadka tylko 
zarzucając ogon 
na chudy grzbiet. Ścieżka skręciła w bok; zza grubych pni wierzb i brzóz wyjrzał 
stary, 
poczerniały dworek z dachem krytym tarcicą i koślawym ganeczkiem. Radiłow 
przystanął.
— Zresztą — powiedział, dobrodusznie patrząc mi prosto w oczy — namyśliłem się 
teraz: 
może pan wcale nie ma ochoty wstępować do mnie — w takim razie…
Nie dałem mu dokończyć i zapewniłem go, że przeciwnie, będzie mi bardzo miło 
zostać u 
niego na obiedzie.
— Więc jak pan chce.
Weszliśmy pod dach. Na ganku czekał nas młody lokajczyk w długim kaftanie z 
grubego 
granatowego sukna. Radiłow kazał mu zaraz poczęstować wódką Jermołaja; mój 
strzelec 
ukłonił się z szacunkiem plecom wspaniałomyślnego ofiarodawcy. Z przedpokoju 
oblepionego różnymi barwnymi obrazami i zawieszonego klatkami na ptaki weszliśmy 
do 
niewielkiego pokoiku, gabinetu Radiłowa. Zdjąłem mój rynsztunek myśliwski, 
postawiłem 
strzelbę w kącie. Lokajczyk w długopołym surducie troskliwie oczyścił mi 
ubranie.
— A teraz chodźmy do bawialni — uprzejmie zaproponował Radiłow — przedstawię 
pana 
mojej matce.
Poszedłem za nim. W bawialni, na kanapie stojącej pośrodku pokoju, siedziała 
staruszka 
niewielkiego wzrostu w brązowej sukni i białym czepku, o poczciwej, wychudłej 
twarzy i 
nieśmiałym, smutnym spojrzeniu.
— Mamo, przedstawiam ci naszego sąsiada, pana . Staruszka uniosła się z lekka i 
ukłoniła 
mi się, nie wypuszczając z wyschniętych rąk grubego włóczkowego ridicule 
podobnego 
raczej do zwykłego worka.
— Czy dawno pan łaskawy przybył w nasze strony? — zapytała słabym i cichym 
głosem, 
mrugając od czasu do czasu oczami.
— Nie, niedawno.
— Długo zamierza pan tu pozostać?
— Myślę, że do zimy. Staruszka zamilkła.
— A to — podjął Radiłow wskazując na stojącego w kącie wysokiego i szczupłego 
jegomościa, którego nie zauważyłem wchodząc do bawialni — to jest Fiodor 
Micheicz… No, 
Fiedia, pokaż gościowi swoją sztuczkę. Dlaczegoś się tak schował w kącie?
Fiodor Micheicz natychmiast wstał z krzesła, sięgnął po leżące na oknie liche 
skrzypce, 
wziął smyczek, nie za koniec — jak należało — ale za środek, przycisnął skrzypce 
do piersi, 
zamknął oczy i zaczął tańczyć przyśpiewując piosenkę i rzępoląc po strunach. 
Wyglądał na 
lat siedemdziesiąt; długi nankinowy surdut smutnie zwisał z jego chudych i 
kościstych 
członków. Tańczył; to junacko potrząsał, to znów jakby zamierając kiwał z lekka 
małą łysą 
główką, wyciągał żylastą szyję, tupał nogami w miejscu, od czasu do czasu z 
widocznym 
trudem zginając kolana. Z jego bezzębnych ust wydobywał się drżący głos. Radiłow 
odgadł 
widać z mojej miny, że ,,sztuka” Fiedi nie sprawia mi wielkiej przyjemności.
— No, dobrze, staruszku, dosyć — odezwał się. — Możesz pójść po swoją nagrodę.
Fiodor Micheicz natychmiast odłożył skrzypce na okno, ukłonił się najpierw mnie, 
jako 
gościowi, potem staruszce, potem Radiłowowi i wyszedł z pokoju.
— To był także obywatel ziemski — mówił dalej mój nowy przyjaciel — nawet 
bogaty, 
ale stracił wszystko i mieszka teraz u mnie… A słynął niegdyś z junactwa na całą 
gubernię, 
porwał dwie mężatki, trzymał pieśniarzy, sam śpiewał i tańczył po mistrzowsku… 
Ale może 
pan pozwoli wódki?… Obiad już na stole.
Do pokoju weszła młoda dziewczyna, ta sama, którą przelotnie zobaczyłem w 
ogrodzie.
— A otóż i Ola! — zauważył Radiłow, z lekka odwracając głowę — polecam ją 
pańskim 
względom… No, to chodźmy na obiad.
Ruszyliśmy więc do stołowego pokoju, zasiedliśmy. Gdy przechodziliśmy z bawialni 
i 
zajmowali miejsca przy stole, Fiodor Micheicz, któremu po „nagrodzie” zabłysły 
oczy i nos z 
lekka poczerwieniał — śpiewał: „Niechaj zagrzmi grom zwycięstwa!” Postawiono mu 
oddzielne nakrycie w kącie, na małym stoliku, bez serwetki. Biedny starzec nie 
grzeszył 
schludnością i dlatego trzymano go stale w pewnej odległości od reszty 
towarzystwa. 
Przeżegnał się, westchnął i zaczął jeść jak rekin. Obiad był rzeczywiście niezły 
i jak przystało 
w niedzielę, nie obeszło się bez trzęsącej galaretki i hiszpańskiego tortu. Przy 
stole Radiłow, 
który przez dziesięć lat służył w wojsku, w piechocie, i brał udział w wyprawie 
na Turcję, 
zaczął nagle z werwą opowiadać; słuchałem go uważnie, ukradkiem obserwując Olgę. 
Nie 
była bardzo ładna, ale stanowczy i spokojny wyraz jej twarzy, wysokie białe 
czoło, bujne 
włosy, a zwłaszcza czarne oczy, niewielkie, lecz rozumne, pogodne i żywe, 
zwróciłyby 
uwagę każdego, kto by się znalazł na moim miejscu. Zdawała się chłonąć każde 
słowo 
Radiłowa — twarz jej wyrażała nie tylko sympatię, ale głębokie przejęcie. 
Radiłow, sądząc z 
wieku, mógłby być jej ojcem, mówił do niej „ty”, ale domyśliłem się od razu, że 
nie była jego 
córką. W toku rozmowy wspomniał swą nieboszczkę żonę. — Jej siostra — dodał 
wskazując 
na Olgę. Zaczerwieniła się gwałtownie i spuściła głowę. Radiłow milczał chwilę, 
po czym 
zmienił temat rozmowy. Staruszka przez cały czas obiadu nie powiedziała ani 
słowa, sama 
prawie nic nie jadła i mnie też nie częstowała. Rysy jej tchnęły jakimś lękliwym 
i 
beznadziejnym oczekiwaniem, tym starczym smutkiem, na widok którego tak boleśnie 
ściska 
się serce. Pod koniec obiadu Fiodor Micheicz zaczął wygłaszać pochwały na cześć 
gospodarzy i gościa, ale Radiłow spojrzał na mnie i poprosił go, aby zamilkł; 
starzec powiódł 
dłonią po wargach, zamrugał oczami, ukłonił się i usiadł z powrotem, tym razem 
jednak już 
na samym brzeżku krzesła. Po obiedzie przeszliśmy z Radiłowem do jego gabinetu.
Ludzie, których silnie i ustawicznie zaprząta jedna myśl lub pochłania jedna 
namiętność, 
mają — łatwo to zauważyć — coś wspólnego, jakieś zewnętrzne podobieństwo w 
sposobie 
bycia, bez względu na różnice charakteru, zdolności, sytuację towarzyską i 
wychowanie. I 
dłużej obserwowałem Radiłowa, tym bardziej zdawało mi się, że należy on do rzędu 
takich 
ludzi. Mówił o gospodarstwie, urodzajach, żniwach,
o wojnie, o krążących w powiecie plotkach i zbliżających się wyborach, mówił bez 
przymusu, nawet z zainteresowaniem, ale nagle wzdychał i zagłębiał się w fotelu 
jak człowiek 
zmęczony ciężką pracą
i przesuwał ręką po twarzy. Całe jego dobre i gorące serce było jakby przepojone 
na 
wskroś jednym uczuciem. Zdumiewało mnie już to, że nie mogłem doszukać się w nim 
żadnej pasji ani do jadła, ani do picia, ani do polowania, ani do kurskich 
słowików, ani do 
gołębi cierpiących na padaczkę, ani do literatury rosyjskiej, ani do 
inochodźców, ani do 
szamerowanych węgierek, ani do gry w karty lub w bilard, ani do wieczorów 
tańcujących, ani 
do wyjazdów do miasta guberialnego lub stolicy, ani do papierni, ani do 
cukrowni, ani do 
malowanych altanek, ani do herbaty, ani do rozbrykanych koni przyprzężnych, ani 
nawet do 
opasłych stangretów przepasanych wysoko aż pod pachami, do tych wspaniałych 
stangretów, 
którym, Bóg wie dlaczego, przy każdym ruchu szyją oczy patrzą zezem i wyłażą z 
orbit… 
„Cóż to za ziemianin, u licha!”, myślałem. A z tym wszystkim Radiłow nie udawał 
ani trochę 
człowieka ponurego i niezadowolonego z losu; przeciwnie, tchnęła od niego 
niewymuszona 
życzliwość, przychylność i niemal przykra gotowość bratania się z pierwszym 
lepszym, kto 
się nadarzył. Co prawda, wyczuwało się równocześnie, że z nikim nie mógł ani 
naprawdę się 
zaprzyjaźnić, ani zbliżyć, a nie mógł nie dlatego, by w ogóle nie czuł potrzeby 
obcowania z 
ludźmi, ale dlatego, że to, czym żył, było chwilowo głęboko ukryte. Przypatrując 
się 
Radiłowowi nie mogłem sobie wyobrazić, by teraz lub kiedykolwiek był szczęśliwy. 
Nie 
można go było nazwać człowiekiem urodziwym; ale w jego spojrzeniu, w uśmiechu, w 
całej 
jego istocie był jakiś niezwykły ukryty urok — właśnie ukryty. Chciałoby się 
poznać go 
bliżej, polubić. Rzecz prosta, odzywał się w nim czasem ziemianin ze stepów, ale 
mimo 
wszystko był to wspaniały człowiek.
Zaczęliśmy się właśnie rozwodzić na temat nowego powiatowego marszałka szlachty, 
kiedy nagle pod drzwiami rozległ się głos Olgi: — Herbata podana. — Weszliśmy do 
bawialni. Fiodor Micheicz po dawnemu siedział w swoim kąciku między oknem a 
drzwiami, 
skromnie podwinąwszy nogi. Matka Radiłowa robiła pończochę na drutach. Przez 
otwarte 
okna wiało jesienną świeżością i zapachem jabłek. Olga krzątała się przy 
nalewaniu herbaty. 
Przyglądałem się jej teraz z większą uwagą niż przy obiedzie. Mówiła bardzo 
mało, jak w 
ogóle wszystkie panny na prowincji, ale w każdym razie nie zauważyłem, by siliła 
się na 
piękne słowa odczuwając przy tym męczącą pustkę i bezsilność; nie wzdychała niby 
to z 
nadmiaru nie dających się wyrazić uczuć, nie wznosiła oczu w górę, nie 
uśmiechała się 
marząco i zagadkowo. Patrzyła ze spokojem i obojętnością, jak ktoś, kto 
odpoczywa albo po 
wielkim szczęściu, albo po wielkim niepokoju. Jej chód, jej ruchy były stanowcze 
i 
swobodne. Bardzo mi się podobała.
Z Radiłowem rozgadaliśmy się znowu. Nie pamiętam już, jaką drogą doszliśmy do 
znanego spostrzeżenia, że często rzeczy najbłahsze wywierają na ludzi silniejsze 
wrażenie niż 
najważniejsze.
— Tak — powiedział Radiłow — doświadczyłem tego na sobie. Jak pan wie, byłem 
żonaty. Niedługo… trzy lata; żona moja umarła w połogu. Myślałem, że nie 
przeżyję jej 
śmierci, byłem zrozpaczony, zupełnie złamany, ale nie mogłem płakać — chodziłem 
jak 
nieprzytomny. Ubrano ją, jak przystało, położono na stole — o tu, w tym pokoju. 
Przyszedł 
pop, przyszli diaczkowie, zaczęli śpiewać, modlić się, palić kadzidło; biłem 
pokłony do ziemi 
i żebym choć jedną łezkę uronił. Serce we mnie jakby skamieniało — głowa także — 
byłem 
dziwnie ociężały. Tak minął pierwszy dzień. Czy uwierzy pan? w nocy nawet 
usnąłem. 
Nazajutrz rano poszedłem do żony — było to latem, słońce oświetlało ją całą od 
stóp do 
głów, tak oślepiająco. Nagle ujrzałem… (Tu Radiłow wzdrygnął się mimo woli.) Co 
pan 
myśli? Oko miała nie całkiem zamknięte i po tym oku chodziła mucha… Runąłem jak 
kłoda, 
a kiedy odzyskałem przytomność, zacząłem płakać, płakać — nie mogłem się 
pohamować…
Radiłow zamilkł. Popatrzyłem na niego, potem na Olgę. Do śmierci nie zapomnę 
wyrazu 
jej twarzy. Staruszka odłożyła pończochę na kolana, wyjęła z woreczka chustkę do 
nosa i 
ukradkiem otarła łzę. Fiodor Micheicz wstał nagle, chwycił skrzypce i ochrypłym 
dzikim 
głosem zaintonował piosenkę. Prawdopodobnie chciał nas rozweselić, ale 
drgnęliśmy 
wszyscy na ten dźwięk; Radiłow poprosił go, żeby dał spokój.
— Zresztą — ciągnął dalej — co było, to było; przeszłość nie wróci, no i w 
końcu… 
wszystko obróci się na dobre, jak powiedział, zdaje się, Wolter — dodał z 
pośpiechem.
— Tak — odpowiedziałem — oczywiście. Poza tym każde nieszczęście można znieść i 
nie 
ma tak fatalnej sytuacji, z której nie znalazłoby się wyjścia.
— Myśli pan? — wtrącił Radiłow. — Cóż — może to i racja. Pamiętam: kiedyś 
leżałem w 
szpitalu w Turcji prawie bez życia — miałem gorączkę ropną. No, pomieszczeniem 
nie 
mogliśmy się pochwalić — wiadomo, jak to na wojnie — trzeba było i za to 
dziękować Bogu! 
A tu nagle zwożą nam jeszcze chorych — gdzie ich położyć? Lekarz kręci się tędy, 
siędy — 
nie ma miejsca. Podchodzi do mnie, pyta się felczera: „Żyje?” Ten odpowiada: 
„Rano jeszcze 
żył.” Lekarz się nachyla, słucha: oddycham. Nie wytrzymał poczciwiec: „Jaka to 
głupia 
natura, powiada, przecież ten człowiek umrze, wiadomo, że musi umrzeć, a wciąż 
jeszcze 
skrzypi, ociąga się, tylko miejsce zajmuje; innym przeszkadza.” No, myślę sobie, 
źle z tobą, 
Michajło Michajłyczu… A tymczasem wyzdrowiałem i dotychczas żyję, jak pan widzi. 
To 
znaczy, że pan ma rację.
— W każdym wypadku miałbym rację — odpowiedziałem. — Gdyby pan nawet był 
umarł, to i tak wydostałby się pan z tej fatalnej sytuacji.
— Ma się rozumieć, ma się rozumieć — dodał uderzywszy ręką w stół z całej siły. 
— 
Trzeba się tylko zdecydować… Czy to ma sens znosić fatalną sytuację?… Po co 
zwlekać… 
przeciągać…
Olga szybko wstała i wyszła do ogrodu.
— No, dalej, Fiedia, zagraj do tańca! — zawołał Radiłow.
Fiedia zerwał się i zaczął dreptać po pokoju tym szczególnym fircykowatym 
kroczkiem, 
jakim „koza” krąży koło oswojonego niedźwiedzia, i zaśpiewał: „A przed naszymi 
wrotami…”
W tej samej chwili przed podjazdem zaturkotała linijka i zaraz potem do pokoju 
wszedł 
starzec wysoki, barczysty i tęgi — był to jednodworzec Owsanikow… Owsanikow 
wszakże 
to postać tak wybitna i oryginalna, że jeśli czytelnik pozwoli, pomówimy o nim w 
innym 
opowiadaniu. A teraz jeszcze dodam od siebie, że nazajutrz, skoro świt, 
wyruszyliśmy z 
Jemiołajem na polowanie, a stamtąd do domu — że w tydzień potem wstąpiłem znów 
do 
Radiłowa, ale nie zastałem ani jego, ani Olgi. W dwa tygodnie później 
dowiedziałem się, że 
znikł nagle, porzucił matkęi wyjechał dokądś ze swą szwagierką. Cała gubernia 
była 
poruszona i rozwodziła się szeroko nad tym wydarzeniem, ja zaś wówczas dopiero 
zrozumiałem dokładnie, co wyrażała twarz Olgi podczas opowiadania Radiłowa. Nie 
samo 
tylko współczucie odzwierciedlało się wówczas na niej — twarz ta płonęła także 
zazdrością.
Przed wyjazdem ze wsi odwiedziłem staruszkę, panią Radiłow. Zastałem ją w 
bawialni, 
grała z Fiodorem Micheiczem w durnia.
— Czy ma pani wiadomości od syna? — zagadnąłem ją w końcu.
Staruszka rozpłakała się. Nie pytałem jej już więcej o Radiłowa.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
JEDNODWORZEC OWSIANIKOW
Wyobraźcie sobie, łaskawi czytelnicy, człowieka zażywnego, wysokiego, lat około 
siedemdziesięciu, o twarzy podobnej do twarzy Kryłowa, o jasnym rozumnym 
spojrzeniu 
spod nawisłych brwi, statecznej postawie, powściągliwej mowie, powolnym kroku — 
takim 
był właśnie Owsianikow. Nosił obszerny granatowy surdut z długimi rękawami, 
wysoko 
zapięty, na szyi liliową jedwabną chustkę; buty z chwastami, wyczyszczone jak 
lustro, w 
ogóle wyglądał na zamożnego kupca. Ręce miał prześliczne, miękkie i białe; 
często w czasie 
rozmowy bawił się guzikami surduta. Owsianikow swoją powagą i statecznością, 
sprytem i 
lenistwem, prostodusznością i uporem przypominał mi bojarów ruskich z czasów 
przed 
Piotrem Wielkim… Do twarzy byłoby mu w ferezji. Był to jeden z epigonów 
ubiegłego 
stulecia. Wszyscy sąsiedzi nadzwyczaj go szanowali i znajomość z nim poczytywali 
sobie za 
zaszczyt. Bracia–jednodworcy niemal się do niego modlili, czapki przed nim z 
daleka 
zdejmowali, szczycili się nim. Na ogół dotychczas trudno jeszcze u nas odróżnić 
jednodworca 
od chłopa: gospodarstwo ma kto wie czy nie lichsze od chłopskiego, cielęta nie 
wyłażą z 
gryki, konie ledwie żywe, uprząż z postronków. Owsianikow był wyjątkiem z 
powszechnej 
reguły, chociaż nie uchodził za bogacza. Mieszkał sam z żoną w przytulnym, 
schludnym 
domku, służbę trzymał nieliczną, ubierał ludzi z rosyjska i nazywał ich 
parobkami. Oni także 
uprawiali mu ziemię. Sam zaś nie pozował na szlachcica, nie udawał ziemianina, 
nigdy się, 
jak to mówią, „nie zapominał”, siadał nie od razu na pierwsze zaproszenie, a gdy 
wchodził 
nowy gość, zawsze wstawał, robił to jednak z taką godnością, z tak dostojną 
kurtuazją, że 
gość mimo woli kłaniał mu się, jak mógł najniżej. Owsianikow przestrzegał 
dawnych 
obyczajów nie dlatego, że był przesądny (był dość niezależny duchem), lecz z 
przyzwyczajenia. Nie lubił, na przykład, ekwipaży na resorach, bo nie uważał, 
żeby były 
wygodne, i jeździł bądź linijką, bądź niewielkim, ładnym wózkiem ze skórzanym 
siedzeniem 
i sam powoził swym dobrym, gniadym rysakiem. (Miewał tylko gniade konie.) 
Woźnica, 
młody chłopak o czerwonych policzkach, ostrzyżony „pod donicę”, w granatowym 
jermiaku i 
niskiej baraniej czapce, przepasany rzemieniem, z szacunkiem siedział obok 
niego. 
Owsianikow zawsze sypiał po obiedzie, w sobotę chadzał do łaźni, czytał tylko 
nabożne 
książki (przy czym z powagą wkładał na nos okrągłe okulary w srebrnej oprawie), 
wstawał i 
kładł się spać wcześnie. Brodę jednakże golił i włosy strzygł na niemiecką 
modłę. Gości 
przyjmował nader uprzejmie i gościnnie, ale nie kłaniał im się w pas, nie 
krzątał się, nie 
częstował różnymi suszonymi i solonymi przysmakami. — Żono! — mówił powoli, nie 
wstając z miejsca i z lekka odwracając do niej głowę — przynieś państwu coś 
smacznego. — 
Poczytywał za grzech sprzedawać zboże — ten dar boży, i w 1840 roku, podczas 
klęski głodu 
i strasznej drożyzny, rozdał okolicznym ziemianom i chłopom cały swój zapas 
zboża; w 
następnym roku zwrócili mu z wdzięcznością dług w naturze. Sąsiedzi często 
zwracali się do 
Owsianikowa prosząc, by ich rozsądził, pogodził, i prawie zawsze 
podporządkowywali się 
jego wyrokom, słuchali jego rady. Wielu, dzięki niemu, ostatecznie ustaliło 
granice swych 
gruntów… Jednakże po dwóch czy trzech starciach z właścicielkami ziemskimi 
oświadczył, 
że zrzeka się wszelkiego pośrednictwa pomiędzy osobami płci żeńskiej. Nie znosił 
pośpiechu, 
nerwowego niepokoju, babskiego gadania i „próżnego zamętu”. Zdarzyło się kiedyś, 
że w 
jego domu wybuchł pożar. Parobek wpadł do niego w popłochu z krzykiem: — Gore, 
gore! 
— No więc czego krzyczysz? — spokojnie odpowiedział Owsianikow — podaj mi czapkę 
i 
kij… — Lubił sam objeżdżać konie. Pewnego razu rączy bitiuk* poniósł go z góry w 
stroną 
parowu. — Spokojnie, spokojnie, źrebaczku, zabijesz się — dobrodusznie 
przemawiał do 
niego Owsianikow, w chwilę zaś potem wpadł do parowu razem z linijką, siedzącym 
z tyłu 
chłopcem i koniem. Szczęściem na dnie parowu leżały góry piasku. Nikomu nic się 
nie stało, 
tylko bitiuk zwichnął sobie nogę. — No widzisz — ciągnął dalej spokojnie 
Owsianikow 
podnosząc się z ziemi — mówiłem ci przecie. — I żonę dobrał sobie odpowiednią. 
Tatiana 
Iljiniczna Owsianikowa była to kobieta wysoka, godna i milcząca; głowę 
obwiązywała 
zawsze brązową jedwabną chustką. Wiał od niej chłód, chociaż nie tylko nikt 
nigdy nie 
skarżył się, że jest surowa, lecz przeciwnie, wielu biedaków nazywało ją matką i 
dobrodziejką. Regularne rysy twarzy, duże ciemne oczy, cienkie wargi dziś 
jeszcze 
świadczyły o jej niezwykłej ongiś urodzie. Dzieci Owsianikow nie miał.
Poznałem go, jak już wiadomo czytelnikowi, u Radiłowa i na trzeci dzień 
pojechałem do 
niego. Zastałem go w domu. Siedział w wielkim skórzanym fotelu i czytał Żywoty 
świętych. 
Szary kot mruczał mu na ramieniu. Przyjął mnie swoim zwyczajem uprzejmie i 
dostojnie. 
Wdaliśmy się w rozmowę.
— Proszę mi prawdę powiedzieć, Łuko Pietrowiczu — powiedziałem między innymi — 
przecież dawniej, za pańskich czasów, lepiej było?
— Racja, z tym i owym było lepiej, powiem panu — odparł Owsianikow — żyło się 
spokojnie, dostatek był większy, racja… Ale jednak teraz jest lepiej, a jak Bóg 
da, dzieciom 
pana będzie jeszcze lepiej.
— A ja się spodziewałem, Łuko Pietrowiczu, że pan mi będzie dawne czasy chwalił.
— Nie, dawnych czasów nie mam znów tak bardzo za co chwalić. No choćby, na ten 
przykład, pan jest dziedzicem, takim samym dziedzicem jak nieboszczyk pański 
dziadek, a 
już nie będzie pan miał takiej władzy! Sam pan zresztą już jest innym 
człowiekiem. Uciskają 
nas jeszcze teraz niektórzy panowie, ale bez tego widać obejść się nie może. Ale 
trudno — i 
to minie. Nie, już dziś nie zobaczę tego, na co się napatrzyłem za młodu.
— No, a czego na przykład?
— A choćby, na przykład, opowiem znów o pańskim dziadku. Twardy był człowiek! 
Krzywdził naszych. Chyba pan zna — jakżeby pan własnej ziemi nie znał — ten 
klin, co się 
ciągnie od Czepłygina do . Malinina?… Zasiał pan tam teraz owies… Przecie ten 
klin jest 
nasz — nasz od końca do końca. Dziad pański nam go odebrał; wyjechał kiedyś 
konno, 
wskazał ręką, powiada: „To moje” — i wziął sobie. Nieboszczyk mój ojciec, Panie 
świeć nad 
jego duszą, człowiek był sprawiedliwy, ale także gorączka, nie wytrzymał — kto 
by zresztą 
chciał własne mienie tracić? — i złożył podanie do sądu. Ale tylko on podał, 
inni nie podali 
— zlękli się. Doniesiono więc pańskiemu dziadkowi, że Piotr Owsianikow pana 
skarży, że to 
niby ziemię mu pan zabrał… Dziadek pański od razu przysłał do nas swego łowczego 
Bausza 
z dworskimi ludźmi… Wzięli więc mego ojca i do pana dziedzicowego dworu 
zaprowadzili. 
Byłem wtedy jeszcze małym chłopcem, na bosaka za nim pobiegłem. No i cóż?… 
Przyprowadzili go przed dwór i pod oknami wychłostali. A dziad pański stoi na 
ganku i 
patrzy; a babka siedzi przy oknie i także wygląda. Ojciec mój krzyczy: „Pani 
najdroższa, 
Mario Wasiliewno, niech się pani za mną wstawi, niech choć pani ma litość!” Ale 
ona tylko 
wstaje i przygląda się. Wzięli więc od ojca słowo, że się ziemi zrzeknie, i 
kazali jeszcze 
podziękować, że go żywego puścili. Tak więc ten klin został przy was. Niech no 
pan pójdzie, 
zapyta swoich chłopów, jak się ta ziemia nazywa. Dębowiszczem ją nazywają, bo 
dębowymi 
kijami odebrana. Dlatego to my, biedacy, nie możemy znów tak bardzo żałować 
starych 
porządków.
Nie wiedziałem, co odpowiedzieć Owsianikowowi i nie śmiałem spojrzeć mu w oczy.
— A sprowadził się w owe czasy do nas inny sąsiad — Komow, Stiepan 
Niktopolionycz. 
Zadręczał mego ojca prawie na śmierć: jak nie kijem — to pałką. Wielki był 
moczymorda i 
lubił gości przyjmować, więc jak sobie podpije i powie po francusku: sebą, a 
jeszcze się 
obliże, to ratujcie, ludzie! Do wszystkich sąsiadów posyła i w gości prosi. 
Trójki zawsze stały 
u niego w pogotowiu, a jak kto nie pojechał — sam się po niego zjawia. Taki to 
był dziwny 
człowiek! Po trzeźwemu nie kłamał, ale jak wypije, jak zacznie opowiadać, że ma 
w Pitrze 
trzy domy na Fontance, jeden czerwony z jednym kominem, drugi żółty z dwoma 
kominami, 
a trzeci niebieski bez kominów, i że ma trzech synów (a wcale nawet nie był 
żonaty), jeden 
służy w piechocie, drugi w kawalerii, a trzeci tak sobie żyje. I powiada, że w 
każdym domu 
mieszka jeden syn, że u najstarszego bywają admirałowie, u drugiego generałowie, 
a u 
najmłodszego sami Angielczycy! Wstanie i powiada: „Za zdrowie mego najstarszego 
syna, 
dla niego mam największe uważanie!” — i w płacz. I niech Bóg broni, jeśli kto 
nie wypije, 
wymawiać się zacznie. „Zastrzelę, powiada, i pochować nie pozwolę!” Albo zerwie 
się i 
krzyczy: „Tańczcie, dobrzy ludzie, sobie na radość, mnie . na pociechę!” No i 
trzeba było 
tańczyć; choćbyś miał umrzeć, a musiałeś tańczyć. Swoje dziewki pańszczyźniane 
ze 
wszystkim zamęczył. Czasem przez całą noc musiały, wiele ich było, chórem 
śpiewać do 
rana, a która wyższym głosem zaciągnie, ta dostanie nagrodę. A jeśli się zmęczą, 
on zaraz 
głowę na rękach oprze i zacznie zawodzić: „Och, sierota ja nieszczęsny, wszyscy 
mnie 
opuścili!” A już stajenni potrafią je zachęcić! Upodobał sobie mojego ojca. Cóż 
na to 
poradzić? O mało do grobu go nie wpędził, i wpędziłby z pewnością, gdyby był 
sam, Bogu 
dzięki, nie umarł: z gołębnika po pijanemu zleciał… Takich to miewaliśmy 
sąsiadów!
— Jak to się jednak czasy zmieniły! — zauważyłem.
— Tak, tak — przytaknął Owsianikow. — No, i trzeba jeszcze powiedzieć, dawnymi 
czasy szlachta żyła wspanialej. A co dopiero mówić o magnatach: napatrzyłem się 
ich w 
Moskwie. Powiadają, że i tam już ich teraz nie ma.
— Był pan w Moskwie?
— Byłem dawno temu, bardzo dawno. Idzie mi już teraz siedemdziesiąty trzeci rok, 
a do 
Moskwy jeździłem, jak miałem szesnaście lat.
Owsianikow westchnął. Kogóż pan tam widział?
— A wielu widziałem magnatów — i każdy mógł ich zobaczyć; nie kryli się, żyli 
szeroko, 
na sławę i podziw! Ale nieboszczykowi hrabi Aleksemu Grigoriewiczowi Orłow–
Czesmieńskiemu żaden nie dorównał. Aleksego Grigoriewicza widywałem często, mój 
stryj 
służył u niego za kamerdynera. Hrabia mieszkał przy Kałużskich Wrotach na 
Szabałowce. To 
był pan! Takiej postawy, takiego łaskawego obejścia wyobrazić sobie nie można 
ani 
opowiedzieć niepodobna. Sam wzrost ile był wart, a siła, spojrzenie! Póki 
człowiek go nie 
znał, póki nie miał do niego przystępu — bał się, nieśmiałość go brała; a jak 
stanąć przed nim 
— to jakby słońce cię ogrzało, tak ci się zrobi wesoło. Każdego do siebie 
dopuszczał i do 
wszystkiego był pierwszy. Na wyścigach sam powoził i z każdym szedł w zawody; i 
nigdy 
nie prześcignął od razu; nie obrazi, nie zawstydzi, a dopiero pod sam koniec 
każdego 
wyminie, a jaki grzeczny, przeciwnika pocieszy, konia jego pochwali. Gołębie 
przewrotki 
trzymał, najprzedniejszego gatunku. Wyjdzie nieraz na dziedziniec, siądzie w 
fotelu i każe 
gołębie wypuścić; a dokoła na dachach ludzie stoją ze strzelbami na jastrzębie. 
U nóg 
hrabiego postawią dużą srebrną miednicę z wodą; patrzy sobie w wodę na gołąbki. 
Ubodzy, 
żebracy — setkami na jego chlebie byli… a ile pieniędzy rozdawał! A jak się 
rozzłościł, to 
jakby grom zagrzmiał. Dużo strachu, ale narzekać nie ma na co: patrzy człowiek, 
a on się już 
uśmiecha. Jak ucztę wydał — to całą Moskwę spoił! A co to była za głowa, przecie 
to on 
Turka pobił! Mocować się także lubił; przywożono mu siłaczy z Tuły, z Charkowa, 
z 
Tambowa, zewsząd. Kogo zwycięży — tego wynagrodzi, a jeśli jego kto zwycięży, to 
go 
podarkami obsypie i jeszcze w usta pocałuje… Jakem był w Moskwie, takie łowy 
wyprawił, 
jakich jeszcze na Rusi nie bywało: wszystkich myśliwych, ilu ich było, z całego 
cesarstwa do 
siebie sprosił, a trzy miesiące naprzód termin wyznaczył. Zebrali się tedy. 
Naprzywozili 
psów, strzelców, no — całe wojsko się zjechało, po prostu wojsko! Najpierw 
poucztowali, jak 
się należy, a potem wyprawili się za rogatkę. Narodu się zleciała chmara 
nieprzebrana!… I co 
pan myśli?… Przecie suka pańskiego dziadka wszystkie prześcignęła.
— A nie była to czasem Miłowidka? — zapytałem.
— Miłowidka, właśnie Miłowidka… Więc jak hrabia zacznie go prosić: „Sprzedaj mi, 
powiada, twoją sukę: weź za nią, ile chcesz.” — „Nie, hrabio — mówi pański 
dziadek — nie 
jestem kupiec, szmaty niepotrzebnej nie sprzedam, a dla honoru gotówem nawet 
żonę 
odstąpić, byle nie Miłowidkę… Prędzej siebie samego do niewoli oddam.” I Aleksy 
Grigoriewicz go pochwalił: „To lubię”, powiada. Dziad pański zabrał ją z 
powrotem w 
karecie; a jak Miłowidka życie skończyła, z orkiestrą ją w ogrodzie pochował; 
pochował sukę 
i kamień z napisem postawił.
— No, a przecie Aleksy Grigoriewicz nikogo nie krzywdził — zauważyłem.
— Bo to zawsze tak bywa: im mniejszy człowiek, tym większa zadziora.
— A co za człowiek był ten Bausz? — zapytałem po chwili milczenia.
— Jakże to być może: o Miłowidce pan słyszał, a o Bauszu nie?… To był starszy 
łowczy i 
dojeżdżacz pańskiego dziadka. Dziadek pański kochał go nie mniej niż Miłowidkę. 
Był to 
człowiek gotów na wszystko, i co tylko dziadek pański mu kazał, spełniał w oka 
mgnieniu — 
choćby miał w ogień skoczyć… A jak zaczął psy szczuć, to aż las jęczał. Czasem 
znów nagle 
się uparł, zlazł z konia i kładzie się… A jak tylko psy przestały słyszeć jego 
głos — koniec! 
Gorący trop gotowe rzucić, nie pójdą za żadne skarby świata. A dziadek pański 
jak się 
rozsierdzi! „Żyć nie chcę, jeśli nie powieszę tego wałkonia! Na nice antychrysta 
wywrócę! 
Pięty zbójowi gardłem wyciągnę!” A kończyło się na tym, że posyłał zapytać, 
czego Bausz 
chce, dlaczego nie szczuje? I Bausz w takich razach zwykle żądał wódki, wypił, 
wstał i 
huknie znów aż miło.
— Zdaje się, że i pan lubi polowanie, Łuko Pietrowiczu?
— Lubiłbym… racja — ale już nie teraz: teraz już mój czas minął — a za młodych 
lat… 
wie pan, jakoś nieporęcznie było z uwagi na stan. Naśladować nam szlachty nie 
wypada. 
Prawda, że niejeden z naszego stanu — pijak i nicpoń, przyczepił się czasami do 
panów… 
wielka mi pociecha!… Tylko się wstydem okryje. Dadzą mu konia gałgana, z 
zerwanymi 
nogami; co i raz to mu czapkę z głowy zrzucą, harapem przeciągną po grzbiecie, 
niby: że to 
chcą konia zaciąć; a on musi się śmiać i jeszcze innych śmieszyć. Nie, powiem 
panu; im kto z 
pośledniejszego stanu, tym twardszy powinien mieć kark, inaczej na nic się 
zbabrze.
— Tak — ciągnął dalej Owsianikow z westchnieniem — wiele wody upłynęło, odkąd 
żyję 
na świecie: nastały inne czasy. Zwłaszcza w szlachcie widzę wielką zmianę. 
Drobniejsi 
właściciele ziemscy wszyscy albo w urzędach służą, albo na miejscu nie siedzą, a 
co więksi 
— to tych poznać nie można. Napatrzyłem się tych większych z okazji 
rozgraniczenia 
gruntów. I muszę panu powiedzieć, serce się raduje, jak się na nich patrzy: 
grzeczni, 
uprzejmi. Jedno tylko mnie dziwi: uczyli się wszelakich nauk, mówią tak pięknie, 
że aż 
słuchać miło, a po prawdzie to na interesach się nie znają, nawet własnej swojej 
korzyści nie 
widzą; ich chłop pańszczyźniany, rządca, nagina ich, jak mu się żywnie podoba, 
niczym 
dugę… Może pan na przykład zna Korolewa, Aleksandra Władimirycza — cóż, może to 
nie 
szlachcic całą gębą? Urodziwy, bogaty, uczył się w uniwersytetach, i bodaj że za 
granicą bywał, mówi gładko, skromnie, nam wszystkim rękę podaje. Zna go pan?… no 
to 
niech pan posłucha. W zeszłym tygodniu zjechaliśmy się wszyscy do Berezowki na 
zaproszenie rozjemcy Nikifora Iljicza. I powiada nam rozjemca Nikifor Iljicz: 
„Trzeba, 
panowie, rozgraniczyć grunta, to wstyd, nasza okolica pozostała w tyle za 
wszystkimi, 
przystąpmy do rzeczy.” Przystąpiliśmy tedy. Zaczęły się gadania, spory, jak to 
zwykle bywa; 
nasz pełnomocnik zaczął się upierać. Ale pierwszy podniósł gwałt Owczynnikow 
Porfirij… I 
po co się swarzy? Sam nie ma ani pręta ziemi: występuje w imieniu brata. 
Krzyczy: „Nie! 
mnie oczu nie zamydlicie! nie na takiegoście trafili! dawać tu plany! dawać tu 
geometrę 
Judasza!” — „Czegóż pan wreszcie żąda?” — ,,Ho, ho, myślicie sobie: trafiliśmy 
na durnia! 
Zdaje się wam, że tak od razu swoje żądania przedstawię?… nie, dawajcie tu plany 
— ot co!” 
A sam ręką po planach wali. Marfie Dmitriewnie ciężko ubliżył. Ona w krzyk: „Jak 
pan śmie 
psuć mi reputację?” — „Ja, powiada, paninej reputacji mojej burej kobyle nie 
życzę.” Ledwo 
go jakoś maderą spoili. Udało się go uspokoić, inni zaczęli się buntować. 
Korolew zaś 
Aleksander Władimirycz siedzi sobie poczciwina w kącie, gałkę od laski gryzie i 
tylko głową 
kiwa. Wstyd mi się zrobiło, wytrzymać niepodobna, tylko uciekać. Co sobie ten 
człowiek o 
nas pomyśli? Patrzę, a tu mój Aleksander Władimirycz wstaje, daje znak, że chce 
coś 
powiedzieć. Zakręcił się rozjemca, powiada: „Panowie, panowie, Aleksander 
Władimirycz 
chce mówić.” Trzeba oddać sprawiedliwość szlachcie: wszyscy zaraz umilkli. 
Zaczął tedy 
Aleksander Władimirycz: żeśmy, powiada, zdaje się zapomnieli, po cośmy się tu 
zebrali; że 
choć rozgraniczenie gruntu jest niewątpliwie korzystne dla właścicieli, ale 
naprawdę po co 
zostało przeprowadzone? Dlatego, żeby ulżyć chłopu, żeby mu poręczniej było 
pracować, 
powinność swoją wykonywać; a teraz to on sam nie wie, gdzie jego ziemia, i 
często o pięć 
wiorst orać jedzie i nie można od niego należności ściągnąć. Potem powiedział 
jeszcze 
Aleksander Władimirycz, że to grzech, jeśli dziedzic nie troszczy się o dobrobyt 
chłopów, że 
w końcu, jeśli wziąć na zdrowy rozum, to ich korzyści i nasze korzyści — to 
jedno i to samo; 
jeśli im jest dobrze — to i nam dobrze, im źle — i nam źle… i że w takim razie 
jest rzeczą 
zdrożną i nieroztropną nie dojść do porozumienia o jakieś głupstwa… I tak dalej, 
i tak dalej… 
a jak mówił! aż za serce chwytał… Szlachta wszystka nosy zwiesiła na kwintę, ja 
sam o mały 
włos byłbym się rozpłakał. Słowo daję, nawet i w starych księgach takich 
przemówień się nie 
spotyka… A na czym się skończyło? Sam czterech dziesięcin mszarów nie ustąpił i 
sprzedać 
nie chciał. Powiada: „Ja to błoto moimi ludźmi osuszę i fabrykę sukna tam 
postawię ze 
wszystkimi udoskonaleniami. Ja, powiada, sobie to miejsce wybrałem: mam już co 
do tego 
pewne plany…” I żeby to choć była prawda, a to po prostu sąsiad Aleksandra 
Władimirycza, 
Karasikow Anton, poskąpił rządcy Korolewa stu rubli asygnatami. Tak więc 
rozjechaliśmy 
się nie załatwiwszy sprawy. Aleksander Władimirycz zaś do tej pory uważa, że 
słuszność jest 
po jego stronie, i o fabryce sukna wciąż opowiada, tylko że do osuszenia błota 
nie 
przystępuje.
— A jak u siebie w majątku gospodarzy?
— Wciąż nowe porządki zaprowadza. Chłopi go nie chwalą, ale ich nie warto 
słuchać. 
Dobrze sobie poczyna Aleksander Władimirycz.
— Jak to, Łuko Pietrowiczu? Myślałem, że pan trzyma się starych porządków?
— Ja to co innego. Ja przecież nie jestem szlachcicem ani ziemianinem. Co tam u 
mnie za 
gospodarstwo? Ja inaczej już nie potrafię. Staram się postępować wedle 
sprawiedliwości i 
prawa, dziękować Bogu i za to. Młodzi panowie starych porządków nie lubią — i ja 
to 
pochwalam. Czas pójść po rozum do głowy. Jedna tylko jest bieda: młodzi panowie 
zanadto 
już mędrkują. Z chłopem jak z lalką się bawią: pokręcą, pokręcą, połamią i 
rzucą. I rządca — 
chłop pańszczyźniany, albo administrator — Niemiec z urodzenia — znów chłopa 
wezmą w 
łapy. I żeby chociaż jeden z tych młodych panów dał przykład, pokazał: tak, 
powiada, rządzić 
trzeba!… Na czym się to wszystko skończy? Czyżbym miał umrzeć i nowych porządków 
nie 
doczekać?… Cóż to się dzieje: stare wymarło, a młode nie może się narodzić.
Nie wiedziałem, cc odpowiedzieć Owsianikowowi. Obejrzał się, przysunął do mnie 
bliżej i 
mówił dalej półgłosem:
— A o Wasiliju Nikołajewiczu Lubozwonowie pan słyszał?
— Nie, nie słyszałem.
— Niech mi pan, proszę, wytłumaczy, co to za dziwo? Mnie się to w głowie nie 
mieści. 
Chłopi jego to opowiadali, ale ja ich gadania nie mogę wyrozumieć. Człowiek to, 
wie pan, 
młody, niedawno spadek dostał po matce. Przyjeżdża tedy na ojcowiznę. Zebrali 
się chłopi 
popatrzeć na swego pana. Wasilij Nikołajewicz wychodzi do nich. Chłopi patrzą: 
co za 
dziwo? Dziedzic stoi przed nimi w welwetowych spodniach jak stangret, na nogach 
ma buty z 
obszyciem; koszulę włożył czerwoną i kaftan także stangrecki; brodę zapuścił, a 
na głowie 
ma taką jakąś osobliwą czapeczkę i twarz taka osobliwa: pijany — nie pijany, a 
coś jakby nie 
całkiem przy zdrowych zmysłach. „Jak się macie, chłopcy! — powiada. — Panie Boże 
dopomóż!” Chłopi kłaniają mu się w pas, ale milczą, zalękli się, wie pan. I on 
także jakby się 
jakoś zaląkł. Zaczyna do nich przemowę: „Rosjanin jestem, powiada, i wyście 
Rosjanie; 
kocham wszystko, co rosyjskie… rosyjską mam, powiada, duszę i krew też 
rosyjską…” 
Raptem jak nie skomenderuje: „Dalej, chłopcy, zaśpiewajcie no pieśń rosyjską, 
ludową!” 
Chłopom zatrzęsły się kolana — całkiem zgłupieli. Jeden tylko się znalazł 
śmiałek, 
zaintonował, ale zaraz przykucnął, za innych się schował… I to właśnie jest 
dziwne: bywali i 
tacy dziedzice, awanturniki, hulajdusze zapamiętałe, racja; ubierali się, 
powiedzmy nawet, jak 
stangreci, i sami tańczyli, i grali na gitarze, śpiewali i pili ze służbą 
dworską, z chłopami 
ucztowali, ale przecież ten, Wasilij Nikołaicz, to jak ładna panienka: tylko 
książki czyta albo 
pisze, a nie, to na głos do siebie mówi, z nikim nie rozmawia, od ludzi stroni, 
samopas po 
ogrodzie spaceruje, jakby się nudził albo miał zmartwienie. Dawny rządca z 
początku całkiem 
się wystraszył: przed przyjazdem Wasilij a Nikołaicza zagrody chłopskie 
obleciał, wszystkim 
się kłaniał — widać czuł pies, czyje sadło zjadł. I chłopi mieli nadzieje, 
myśleli sobie: 
„Kręcisz się, bracie! już tam ciebie do odpowiedzialności pociągną, nie bój się! 
Już ty tam 
potańcujesz, krwiopijco!…” A tymczasem stało się tak — jakby tu panu powiedzieć 
— Bóg 
raczy wiedzieć, jak się stało! Zawołał go do siebie Wasilij Nikołaicz i powiada, 
a sam 
czerwieni się i wie pan, tak prędko dyszy: „Rządź u mnie sprawiedliwie, nikogo 
nie uciskaj 
— słyszysz?” I od tego czasu ani razu go już do siebie nie wezwał! We własnej 
ojcowiźnie 
mieszka jak obcy. No, rządca odetchnął, a chłopi do Wasilij a Nikołaicza nie 
śmią przystąpić 
— boją się. I to znów podziwienia warte, dziedzic im się kłania i patrzy 
życzliwie — a ich ze 
strachu aż w dołku ściska. Cóż to za dziwy, niech mi pan powie, łaskawco?… Czy 
ja 
zgłupiałem, czym się zestarzał — nie rozumiem.
Odpowiedziałem Owsianikowowi, że pan Lubozwonow prawdopodobnie jest chory.
— Gdzie tam chory! Taki tłusty, że szerszy jak dłuższy, i twarz ma taką — niech 
go Pan 
Bóg kocha — spasioną, chociaż jeszcze młody… Zresztą, Bóg jeden wie! (I 
Owsianikow 
westchnął głęboko.)
— No, dajmy spokój szlachcie — podjąłem — a co mi pan o jednodworcach powie, 
Łuko 
Pietrowiczu?
— Nie, już z tego niech mnie pan zwolni — odparł Owsianikow z pośpiechem —— 
naprawdę… powiedziałbym panu… ale cóż! (Owsianikow machnął ręką.) Napijmy się 
lepiej 
herbaty… Chłopi, jak to chłopi; zresztą, prawdę powiedziawszy, jacy znów mamy 
być?
Zamilkł. Podano herbatę. Tatiana Iljiniczna wstała ze swego miejsca i usiadła 
bliżej nas. W 
ciągu wieczoru kilka razy wstawała bez szmeru i tak samo po cichu wracała. W 
pokoju 
zapanowało milczenie. Owsianikow powoli i z namaszczeniem wypijał jedną 
filiżankę po 
drugiej.
— Był dziś u nas Mitia — powiedziała półgłosem Tatiana Iljiniczna.
Owsianikow spochmurniał.
— Czego chciał?
— Przyszedł przeprosić. Owsianikow pokręcił głową.
— No, ma pan — mówił dalej zwracając się do mnie — niech pan powie, co zrobić z 
krewnymi? Wyrzec się ich nie sposób… I mnie właśnie Pan Bóg obdarzył bratankiem. 
Chłopak z głową, dzielny chłopak, nie przeczę; uczył się dobrze, ale pociechy 
się z niego nie 
doczekam. Poszedł na służbę rządową — rzucił służbę, powiada, że nie ma dla 
niego 
przyszłości… A bo to on szlachcic? A nawet szlachcic nie od razu generałem 
zostanie. No i 
teraz siedzi bez pracy… To byłoby jeszcze pół biedy — cóż kiedy poszedł na 
pokątnego 
doradcę! Chłopom podania układa, raporty pisze, setników poucza, geometrów 
demaskuje, po 
szynkach się włóczy, z mieszczanami i ze stróżami w zajazdach ma znajomości. Czy 
to 
trudno o nieszczęście? Już i stanowi, i sprawnicy nieraz mu grozili. Ale on 
dobrze pożartować 
potrafi, rozśmieszy ich, a potem nawarzy im kaszy… No, słuchaj, nie siedzi on 
czasem u 
ciebie w alkierzyku? — dodał zwracając się do żony — przecież ja ciebie znam: 
masz takie 
miękkie serce, opieką go otaczasz.
Tatiana Iljiniczna spuściła głowę, uśmiechnęła się i zaczerwieniła.
— No i zgadłem — ciągnął dalej Owsianikow. — Psujesz go! Cóż, każ mu przyjść — 
widać tak ma być, z uwagi na drogiego gościa przebaczę głupcowi… No każ mu, każ…
Tatiana Iljiniczna podeszła do drzwi i zawołała: — Mitia!
Mitia, chłopak lat może dwudziestu ośmiu, wysoki, zgrabny i kędzierzawy, wszedł 
do 
pokoju, a zobaczywszy mnie stanął w progu. Ubranie miał na sobie niemieckie, ale 
same 
tylko nienaturalnej wielkości bufy na ramionach były niezbitym dowodem, że kroił 
je nie 
tylko rosyjski, ale rdzennie rosyjski krawiec.
— No, chodź bliżej, chodź — odezwał się starzec — czego się wstydzisz? Podziękuj 
ciotce: przebaczyłem ci…A więc, dobrodzieju, przedstawiam panu — ciągnął dalej, 
wskazując Mitię — rodzony bratanek, a nijak nie mogę z nim dojść do ładu. Ale 
wszystko ma 
swoje granice. (Ukłoniliśmy się sobie nawzajem.) No, powiedz, coś tam znów 
nabroił? Za co 
się na ciebie skarżą, opowiadaj.
Mitia widocznie nie miał ochoty tłumaczyć się i usprawiedliwiać przy mnie.
— Później, stryjku — mruknął.
— Nie, nie później, tylko teraz — upierał się stary. — Wiem, wstyd ci przed 
panem 
dziedzicem, tym lepiej — pokutuj. No, mów, z łaski swojej… Posłuchamy.
— Nie mam się czego wstydzić — zaczął żywo Mitia i potrząsnął głową. — Niech 
stryj 
będzie łaskaw sam rozsądzić. Przychodzą do mnie jednodworcy z Reszetiłowa i 
powiadają: 
„Ujmij się za nami bracie.” — „A co takiego?” — „Ano tak: magazyny zbożowe mamy 
w 
porządku, że już lepiej być nie może, aż tu przyjeżdża urzędnik — kazano niby 
obejrzeć 
magazyny. Obejrzał i powiada: «Wasze magazyny nie w porządku, poważne braki, 
muszę 
zawiadomić władze.» — «Jakie braki?» — «A to już ja wiem», powiada… Zebraliśmy 
się i 
postanowiliśmy, że trzeba urzędnikowi posmarować łapę, ale stary Prochorycz nam 
nie dał. 
Powiada: «Tak to się tylko rozłakomią.» Bo i w samej rzeczy? czy to już nie ma 
żadnej 
sprawiedliwości?… Posłuchaliśmy starego, a urzędnik się rozzłościł, skargę 
podał, 
doniesienie napisał. No, a teraz właśnie pociągają nas do odpowiedzialności.” — 
„Czy 
naprawdę macie magazyny w porządku?” — pytam się. „Bóg świadkiem, że w porządku, 
i 
zboża mamy tyle, ile prawo nakazuje…” — „No, powiadam, to nie macie się czego 
bać”, i 
napisałem im rekurs… I jeszcze nie wiadomo, na czyją stronę się rozstrzygnie… A 
że do 
stryja na mnie z tego powodu naskarżono, to nic dziwnego: każdemu koszula 
bliższa ciała niż 
sukmana.
— Każdemu, tylko widać nie tobie — powiedział stary półgłosem. — A co tam masz 
za 
konszachty z szutołomowskimi chłopami?
— A skąd stryj wie?
— Ano, wiem.
— I to moja racja — niech stryj będzie łaskaw rozsądzić. Szutołomowskim chłopom 
sąsiad 
Bespandin cztery dziesięciny ziemi zaorał. „Moja ziemia”, powiada. Szutołomowcy 
na 
czynszu siedzą, ich dziedzic wyjechał za granicę, kto się za nimi ujmie, niech 
stryj sam 
rozsądzi? A ziemia jest ich, bezsporna, włościańska od wiek wieków. Więc 
przytuli do mnie, 
powiadają: „Napisz prośbę.” Napisałem. A Bespandin dowiedział się i zaczął 
grozić: „Ja, 
powiada, temu Mitce, łopatki z zawias powytrącam albo mu ze wszystkim głowę 
urwę!” 
Zobaczymy, jak to on ją urwie. Jeszcze jakoś siedzi tymczasem.
— No, nie chwal się: to się jeszcze źle skończy — odezwał się stryj. — Zupełny 
wariat z 
ciebie!
— A co stryjku, czy nie ty sam byłeś łaskaw mi mówić…
— Wiem, wiem, co mi powiesz — przerwał mu Owsianikow — słusznie, człowiek 
powinien żyć sprawiedliwie i ma obowiązek pomagać bliźniemu. Czasem to i siebie 
nie 
powinien oszczędzać… A czy ty tak postępujesz? Czy nie ciągną cię może do 
szynku? nie 
poją cię wódką, nie kłaniają ci się: „Dymitrze Aleksieiczu, powiadają, pomóż 
nam, 
dobrodzieju, a my ci już wdzięczność okażemy” — no i papierek albo nawet 
pięciorublówkę 
spod poły w rękę? Co? czy tak nie bywa? powiedz, nie bywa?
— W taki sposób to owszem, zawiniłem — odpowiedział Mitia spuściwszy głowę — ale 
od biednych nie biorę i sumienie mam czyste.
— Teraz nie bierzesz, a jak ci się zacznie gorzej dziać — będziesz brał. 
Sumienie masz 
czyste… ech, ty! Widać za samych świętych się ujmujesz!… A o Borce Pierechodowie 
zapomniałeś?… Kto się o niego starał? Kto go protegował? co?
— Pierechodow cierpiał z własnej winy, racja…
— Rządowe pieniądze roztrwonił… Bagatela!
— Ale niechże stryj zrozumie: bieda… rodzina…
— Bieda, bieda… Pijak z niego, karciarz, ot co!
— Zaczął pić z rozpaczy — zauważył Mitia zniżając głos.
— Z rozpaczy! No więc trzeba było mu pomóc, skoro masz takie gorące serce, a nie 
z 
pijakiem po szynkach wysiadywać. Że umie pięknie mówić — wielkie mi rzeczy!
— To taki dobry człowiek…
— Dla ciebie wszyscy są dobrzy… A co — ciągnął dalej Owsianikow zwracając się do 
żony: — czy posłali mu… tam… wiesz…
Tatiana Iljiniczna kiwnęła głową.
— Gdzieś się przez te dni podziewał? — zaczął znów stary.
— Byłem w mieście.
— Pewno wciąż w bilard grałeś, herbatę piłeś, na gitarze brzdąkałeś, szwendałeś 
się po 
urzędach, w pokoikach za szynkiem prośby pisałeś, z kupieckimi synkami zadawałeś 
szyku? 
Przecie tak było?… Opowiadaj !
— Dajmy na to, że nawet tak było — powiedział Mitia z uśmiechem… — Ach, prawda, 
o 
mało nie zapomniałem: Funtikow, Anton Parfienycz, prosi stryja do siebie w 
niedzielę na 
obiad.
— Nie pojadę do tego brzuchacza. Rybę da wyśmienitą, a masło nieświeże. Niech go 
Pan 
Bóg kocha!
— Spotkałem także Fiedosję Michajłownę.
— Jaką znów Fiedosję?
— A Garpienczenki, dziedzica, tego co Mikulino z licytacji kupił. Fiedosja 
właśnie jest z 
Mikulina. W Moskwie mieszkała na czynszu, jako szwaczka, i czynsz płaciła 
regularnie, sto 
osiemdziesiąt dwa i pół rubla na rok… zna swój fach, w Moskwie dawano jej dobre 
obstalunki. A teraz Garpienczenko ją wypisał i tak trzyma, obowiązku żadnego jej 
nie 
przeznacza. Ona byłaby gotowa dać za siebie wykup i mówiła o tym swemu 
dziedzicowi, ale 
on nic jej na to nie odpowiedział, na niczym stanęło. Stryj Garpienczenkę zna — 
czy nie 
mógłby stryj powiedzieć mu słówko? A Fiedosja da za siebie porządny wykup.
— Czy aby nie z twoich pieniędzy? co? No, dobrze, powiem mu, powiem. Tylko że — 
mówił dalej stary z niezadowoloną miną — ten Garpienczenko, Panie Boże odpuść, 
to 
krętacz: weksle skupuje, pieniądze na lichwę pożycza, majątki z licytacji 
nabywa… i jakie 
licho przyniosło go w nasze strony? Och, ci przybysze! Nieprędko się z nim 
dojdzie do ładu 
— a zresztą zobaczymy.
— Niech się stryj postara.
— Dobrze, postaram się. Tylko pamiętaj! Pamiętaj sobie! o, nie tłumacz się… Bóg 
z tobą! 
Ale źle skończysz — jak Boga kocham, zginiesz. Nie zawsze będę cię mógł za kark 
wyciągać, sam zresztą niewiele znaczę. No, ruszaj teraz z Bogiem.
Mitia wyszedł. Tatiana Iljiniczna poszła za nim.
— Daj mu herbaty, zbytnico — krzyknął za nią Owsianikow… — Niegłupi chłopiec — 
ciągnął dalej — i serce ma dobre, ale boję się o niego… A zresztą, przepraszam 
że pana tak 
długo głupstwami zaprzątałem.
Otworzyły się drzwi z przedpokoju. Wszedł niziuteńki, siwiuteńki człowieczek w 
aksamitnym surduciku.
— A, Franc Iwanycz! — zawołał gospodarz — dzień dobry! Co tam słychać dobrego?
Niech łaskawy czytelnik pozwoli, że go zapoznam z tym jegomościem.
Franc Iwanowicz Lejeune, mój sąsiad, właściciel ziemski w guberni orłowskiej, w 
dość 
niezwykły sposób osiągnął zaszczytną godność rosyjskiego szlachcica. Urodził się 
w 
Orleanie, z rodziców Francuzów, i wraz z Napoleonem wyruszył na podbój Rosji w 
charakterze dobosza. Z początku wszystko szło jak z płatka i nasz Francuz wszedł 
do 
Moskwy z podniesioną głową. Ale w powrotnej drodze biedny Lejeune, na pół 
zmarznięty i 
bez bębna, dostał się w ręce smoleńskich chłopów. Chłopi smoleńscy zamknęli go 
na noc w 
pustej foluszami, a nazajutrz rano przyprowadzili do przerębla koło grobli i 
zaczęli prosić 
dobosza de la grande armée*, by w dowód szacunku dla nich dał nurka pod lód. 
Monsieur 
Lejeune nie mógł zgodzić się na ich propozycję i ze swej strony zaczął we 
francuskim 
dialekcie przekonywać smoleńskich chłopów, by pozwolili mu wracać do Orleanu. 
„Tam, 
messieurs, mówił im, mieszka moja matka, une tendre m?re*. Ale chłopi, nie 
znając 
widocznie geograficznego położenia miasta Orleanu, w dalszym ciągu doradzali mu 
podróż 
pod wodą z biegiem krętej rzeczki Gniłotiorki i już zaczęli go zachęcać lekkimi 
szturchańcami w kark i plecy, kiedy raptem, ku nieopisanej radości Lejeune’a, 
rozległ się 
dźwięk dzwonków i na groblę wjechały olbrzymie sanie z niebywale pstrym dywanem 
rozesłanym na przesadnie wysokim tylnym siedzeniu, zaprzężone w trójkę wiackich 
gniadoszy. W saniach siedział tłusty i rumiany dziedzic w wilczurze.
— Co wy tam takiego robicie? — zapytał chłopów.
— Francuzika topimy, proszę łaski pana.
— Aha! — odpowiedział obojętnie dziedzic i odwrócił się.
— Monsieur! Monsieur! — zaczął krzyczeć nieborak.
— Aha! — odezwała się z wyrzutem wilczura — z dwunastoplemiennym wojskiem na 
Rosję szedł, Moskwę spalił, przeklęty! Krzyż z Iwana Wielkiego ściągnął, a teraz 
musje, 
musje! O, jak to ogon podkulił! Zasłużyłeś, złodzieju, na mękę… Jazda, Fil–ka!
Konie ruszyły.
— A zresztą, stój! — dodał dziedzic. — Hej, ty, musje, znasz się na muzyce?
— Sauvez–moi, sauvez–moi, mon bon monsieur*! — powtarzał w kółko Lejeune.
— Widzicie go, co za naród, a po rosyjsku to żaden z nich nie umie! Miuzik, 
miuzik 
sawe miuzik wu! sawe? No, mówże! Kąprene? Sawe miuzik wu? Na 
fortepianie żue sawe*?
Lejeune zrozumiał nareszcie, o co chodzi dziedzicowi, i potakująco kiwnął głową.
— Oui, monsieur, oui, oui, je suis musicien, je joue tus les instruments 
possibles! Oui, 
monsieur… Sauvez–moi, monsieur!*
— No, pod szczęśliwą gwiazdą się urodziłeś — odpowiedział dziedzic… — Puśćcie 
go, 
chłopcy — macie tu dwadzieścia kopiejek na wódkę.
— Dziękujemy, proszę łaski pana, dziękujemy. Niech pan łaskaw go sobie weźmie.
Lejeune’a posadzono w sanie. Nie mógł tchu złapać z radości, płakał, drżał, 
kłaniał się, 
dziękował dziedzicowi, stangretowi, chłopom… Miał na sobie tylko zielony 
kaftanik z 
różowymi wstążkami, a mróz był trzaskający. Dziedzic milcząc spojrzał na jego 
zsiniałe i 
zdrętwiałe członki, zawinął biedaka w swoją szubę i przywiózł do domu. Zbiegła 
się służba 
dworska. Francuza czym prędzej ogrzano, nakarmiono i odziano. Dziedzic 
zaprowadził go do 
córek.
— Widzicie, dzieci — powiedział im — znalazłem wam nauczyciela. Nie dawałyście 
mi 
spokoju: nauczże nas muzyki i francuskiego języka; macie tu i Francuza, i na 
fortepianie umie 
grać… musje — ciągnął dalej wskazując mu lichy fortepianik, kupiony przed pięciu 
laty od 
Żyda, który zresztą handlował wodą kolońską — pokaż nam, co potrafisz: żue!
Lejeune z zamierającym sercem usiadł na krześle: od urodzenia nie tknął 
fortepianu.
— Żue, żue, żue — powtarzał dziedzic.
Biedak z rozpaczą uderzył w klawisze, jak w bęben — grał jak popadło… „Myślałem 
— 
opowiadał potem — że mój wybawca schwyci mnie za kołnierz i wyrzuci precz z 
domu.” Ale 
ku bezgranicznemu zdumieniu improwizatora z musu, dziedzic po chwili z aprobatą 
poklepał 
go po ramieniu. „Dobrze, dobrze, odezwał się, widzę, że potrafisz; idź teraz, 
odpocznij 
sobie.”
W dwa tygodnie potem Lejeune przeprowadził się stamtąd do innego ziemianina, 
człowieka bogatego i wykształconego, przypadł mu do serca dzięki wesołemu i 
łagodnemu 
usposobieniu, ożenił się z jego wychowanką, został urzędnikiem, otrzymał 
szlachectwo, 
wydał córkę za mąż za ziemianina z guberni orłowskiej Łobyzaniewa, 
dymisjonowanego 
dragona i rymopisa, sam zaś przeniósł się na stałe do Orła.
Ów to Lejeune albo jak go teraz nazywają, Franc Iwanycz, wszedł przy mnie do 
pokoju 
Owsianikowa, z którym łączyły go przyjazne stosunki.
Może jednak czytelnika znudziło już przesiadywanie ze mną u jednodworca 
Owsianikowa, 
dlatego też zachowam wymowne milczenie.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
LGOW
Jedźmy do Lgowa — rzekł do mnie jednego razu znany już czytelnikom Jermołaj — 
nastrzelamy tam kaczek do woli.
Prawdziwy myśliwy nie uważa dzikiej kaczki za szczególnie łakomą zdobycz, w 
braku 
wszakże innego ptactwa (rzecz działa się w początku września: słonki jeszcze nie 
przylatywały, a znudziło mi się już bieganie po polach za kuropatwami), 
posłuchałem mojego 
strzelca i wybrałem się do Lgowa.
Lgow — jest to duża wieś w stepie, stoi tam bardzo stara murowana cerkiew o 
jednej 
kopule i dwa młyny na błotnistej rzeczce Rosocie. Ta rzeczka w odległości pięciu 
wiorst od 
Lgowa zamienia się w szeroki staw, po brzegach i gdzieniegdzie zarośnięty 
trzciną, zwaną w 
orłowskiej guberni majerem. Na tym właśnie stawie, na płyciznach albo w zaciszu 
pomiędzy 
trzciną, trzymało się i gnieździło niezliczone mnóstwo kaczek wszelkich 
możliwych 
gatunków: krzyżówek, podgorzałek, rożeńców, cyranek oraz nurów i innych. 
Niewielkie 
stadka raz po raz przelatywały, krążyły nad wodą, a po strzale wzbijały się ich 
takie chmary, 
że myśliwy mimo woli chwytał się jedną ręką za czapkę i wołał przeciągle: fu–u–
u! 
Poszliśmy z Jermołajem wzdłuż stawu, ale po pierwsze, kaczka — ptak ostrożny — 
przy 
samym brzegu się nie trzyma; po wtóre, jeśli nawet jakaś zapóźniona i 
niedoświadczona 
cyranka padła ofiarą naszych strzałów i postradała życie, to psy nie były w 
stanie wydostać jej 
z gęstych szuwarów: pomimo bohaterskich wysiłków nie mogły ani płynąć, ani 
stąpać po 
dnie, i tylko na próżno kaleczyły swoje drogocenne nosy o ostre brzegi trzcin.
— Nie — odezwał się wreszcie Jermołaj — to na nic: trzeba dostać łódkę… Wracajmy 
do 
Lgowa.
Poszliśmy. Nie zdążyliśmy jeszcze odejść kilku kroków, kiedy zza gęstej łozy 
wybiegł 
nam naprzeciw dość nędzny wyżeł, tuż za nim zaś ukazał się człowiek średniego 
wzrostu, w 
granatowym, mocno wytartym surducie, żółtawej kamizelce, pantalonach koloru gris 
de lin* 
albo bleu d’amour* wsuniętych niedbale w dziurawe buty; na szyi miał czerwoną 
chustkę, na 
ramieniu jednorurkę. Zanim nasze psy, z właściwym ich rasie chińskim 
ceremoniałem, 
zdążyły się obwąchać z nową dla nich osobistością, która najwyraźniej tchórzyła, 
kuliła ogon, 
kładła uszy po sobie, kręciła całym ciałem nie zginając kolan i szczerząc zęby — 
nieznajomy 
podszedł do nas i nadzwyczaj uprzejmie się ukłonił. Wyglądał na jakie 
dwadzieścia pięć lat; 
jego długie blond włosy przesycone kwasem sterczały w sztywnych kosmykach, 
niewielkie 
ciemne oczki mrugały życzliwie, cała twarz podwiązana czarną chustką, jakby od 
bólu 
zębów, uśmiechała się słodko.
— Pozwoli pan, że się przedstawię — zaczął łagodnym i przymilnym głosem — jestem 
myśliwy tutejszy — Włodzimierz… Usłyszawszy o pańskim przybyciu i dowiedziawszy 
się, 
że pan był łaskaw wybrać się nad brzeg naszego stawu, postanowiłem, jeżeli pan 
nie będzie 
miał nic przeciwko temu, zaproponować panu moje usługi.
Myśliwy Włodzimierz mówił kubek w kubek jak młody, prowincjonalny aktor, 
grywający 
role pierwszych amantów. Zgodziłem się na jego propozycję i nie zdążyliśmy 
jeszcze zajść do 
Lgowa, a już znałem całą jego historię. Był to uwolniony od poddaństwa sługa 
dworski; w 
najwcześniejszej młodości uczono go muzyki, potem służył jako lokaj, umiał 
czytać i pisać, o 
ile mogłem wywnioskować, czytywał jakieś książczyny, a teraz żył, jak wielu 
ludzi w Rosji, 
nie mając ani grosza, bez stałego zajęcia, żywiąc się chyba manną niebieską. 
Mówił w sposób 
nadzwyczaj wyszukany i wyraźnie popisywał się eleganckimi manierami; musiał być 
także 
strasznym kobieciarzem i według wszelkiego prawdopodobieństwa miał powodzenie: 
dziewczęta rosyjskie lubią krasomóstwo. Dał mi do zrozumienia między innymi, że 
odwiedza 
czasem mieszkających w sąsiedztwie ziemian, bywa nieraz gościem i w mieście, 
grywa w 
preferansa i zna nawet mieszkańców stolicy. Był mistrzem uśmiechów, których miał 
niezwykłą rozmaitość; do twarzy było mu zwłaszcza z dyskretnym, opanowanym 
uśmiechem, 
igrającym na jego wargach, kiedy słuchał z uwagą, co mówią inni. Wysłuchiwał 
swego 
rozmówcę, zgadzał się z nim całkowicie, nie tracił wszakże poczucia godności 
własnej, jakby 
chciał dać do zrozumienia, że i on może w razie czego, wypowiedzieć swoje 
zdanie. Jermołaj, 
jako człowiek niezbyt dobrze wychowany i wcale nie substelny, zaczął go od razu 
„tykać”. Trzeba było widzieć, z jakim uśmieszkiem Włodzimierz mówił do niego 
„pan”…
— Dlaczego podwiązuje pan twarz chustką? — zapytałem go. — Zęby pana bolą?
— Nie — odpowiedział — są to raczej zgubne skutki nieostrożności. Miałem 
przyjaciela, 
dobry to był człowiek, ale nie myśliwy, jak to się zdarza. Otóż pewnego razu 
powiada mi: 
„Kochany przyjacielu, weź mnie z sobą na polowanie, ciekaw jestem się 
dowiedzieć, na czym 
polega ta zabawa.” Ja, oczywiście, nie chciałem odmawiać przyjacielowi: 
postarałem się dla 
niego ze swej strony o strzelbę i zabrałem go na polowanie. No więc 
zapolowaliśmy jak 
należy, wreszcie przyszło nam do głowy odpocząć. Usiadłem pod drzewem, on zaś 
naprzeciwko mnie i ze swej strony zaczął robić strzelbą egzercycje, przy czym 
celował we 
mnie. Prosiłem go, żeby przestał, ale on w swym niedoświadczeniu nie posłuchał 
mnie. 
Huknął strzał i zostałem pozbawiony podbródka oraz wskazującego palca prawej 
ręki.
Tymczasem zeszliśmy do Lgowa. I Włodzimierz, Jermołaj oświadczyli stanowczo, że 
bez 
łódki nie można polować.
— Sęczek ma płaskodenkę* — rzekł Włodzimierz — ale nie wiem, gdzie ją schował. 
Trzeba do niego lecieć.
— Do kogo? — zapytałem.
— A mieszka tu jeden taki, nazywają go Sęczek.
Włodzimierz z Jermołajem wybrali się do Sęczka. Powiedziałem, że będę na nich 
czekał w 
cerkwi. Oglądając groby na cmentarzu, natrafiłem na poczerniałą czworokątną urnę 
z 
następującymi napisami: z jednej strony po francusku: Ci gît Théophile–Henri, 
vicomte de 
Blangy*, z drugiej: „Pod tym kamieniem pochowano zwłoki poddanego francuskiego, 
hrabiego Blanżyja, urodził się w 1737, zmarł w 1799 r.; żył 62 lata’’; po 
trzeciej stronie 
widniał, napis: „Pokój jego prochom”, a po czwartej:
Emigrant z Francji tu spoczywa, pod tym głazem:
Ród znakomity, wdzięk i talent — wszystko razem…
Z rodziną własną pożegnawszy się i z żoną,
Rzucił ojczyznę przez tyranów umęczoną…
A gdy wyniosła go na brzegi Rosji fala,
Gościnny dach nad głową w niej na starość znalazł.
Tu uczył dzieci, tu rodziców żartem raczył,
Najwyższy sędzia tutaj miejsce mu wyznaczył…*
Nadejście Jermołaja, Włodzimierza i człowieka o dziwnym przezwisku Sęczek 
przerwało 
moje rozmyślania.
Bosy, oberwany i potargany Sęczek wyglądał na dawnego sługę dworskiego. Mógł 
mieć 
sześćdziesiąt lat.
— Masz czółno? — zapytałem.
— Mam — odpowiedział głosem głuchym i drżącym — ale bardzo kiepskie.
— Cóż mu brak?
— Razeschło się i listewki powypadały ze szpar.
— Wielkie rzeczy! — podchwycił Jermołaj. — Pakułami można zatkać.
— Wiadomo, można — powtórzył Sęczek.
— A tyś co za jeden?
— Rybak dworski.
— Co z ciebie za rybak, jak masz czółno niezdatne?
— A bo w naszej rzece nie ma ryb.
— Ryba nie lubi rudy błotnej — zauważył z powagą mój strzelec.
— No — powiedziałem do Jermołaja — idź po pakuły i wyporządź nam czółno, tylko 
prędzej.
Jermołaj odszedł.
— Jeśli tak, to może i na dno pójdziemy? — zagadnąłem Włodzimierza.
— Pan Bóg jest miłosierny — odpowiedział. — W każdym razie należy przypuszczać, 
że 
staw niegłęboki.
— Tak, niegłęboki — zauważył Sęczek, który mówił jakoś dziwnie, jakby się 
jeszcze na 
dobre nie obudził — ale na dnie jest muł i osoka, i cały zarośnięty, i są także 
kotłowiny*.
— No, a jeśli osoka taka gęsta — zauważył Włodzimierz — to i wiosłować się nie 
da.
— A któż by wiosłował? trzeba się tyczką odpychać. Ja z wami pojadę, mam taką 
tyczkę, 
a nie, to można i łopatą.
— Łopatą niedobrze, do dna się nie wszędzie dostanie — powiedział Włodzimierz.
— To racja, że niedobrze.
Czekając na Jermołaja przysiadłem na grobie. Włodzimierz dla przyzwoitości 
odszedł 
trochę w bok i usiadł także. Sęczek nie ruszał się z miejsca; stał ze spuszczoną 
głową, 
założywszy swoim zwyczajem ręce za plecami.
— Powiedz mi, proszę — zacząłem — dawno jesteś tu za rybaka?
— Siódmy rok idzie — odpowiedział ocknąwszy się.
— A co robiłeś przedtem?
— Przedtem byłem za stangreta.
— A któż cię odprawił?
— Nowa dziedziczka.
— Jaka dziedziczka?
— A ta, co nas kupiła. Pan łaskaw nie zna: Alena Timofiejewna, gruba taka… 
niemłoda.
— Skąd jej przyszło do głowy zrobić cię rybakiem?
— Bóg ją raczy wiedzieć. Przyjechała do nas z poojcowego majątku, spod Tambowa, 
kazała całą służbę dworską zwołać, no i wyszła do nas. Pocałowaliśmy ją najpierw 
w rękę, a 
ona powitała nas bez gniewu… A potem zaczęła każdego po porządku wypytywać, co 
robił, 
w jakim był obowiązku? Przyszła moja kolej; dziedziczka się pyta: „Czym byłeś?” 
Powiadam: „Stangretem.” — „Stangretem? No, co z ciebie za stangret — popatrz się 
tylko: 
co z ciebie za stangret? Nie nadajesz się na stangreta, będziesz u mnie 
rybakiem, i brodę zgól. 
W razie mojego przyjazdu masz na pański stół ryb dostarczać, słyszysz?…” Od 
tamtej pory 
jestem rybakiem. „I staw masz, pamiętaj, utrzymać w porządku…” A jak go tu w 
porządku 
utrzymać?
— A czyj byłeś przedtem?
— A Sergiusza Siergiejewicza Piechtieriewa. W spadku do niego przeszliśmy. Ale 
niedługo nad nami panował, wszystkiego sześć lat. U niego to właśnie byłem za 
stangreta…. 
ale nie w mieście… tam miał innych… tylko tu, na wsi.
— I od młodości zawsze byłeś stangretem?
— Gdzie tam stangretem! Stangretem zostałem u Sergiusza Siergiejewicza, a 
przedtem 
byłem kucharzem, ale nie miejskim kucharzem, tylko tak, na wsi.
— U kogóż więc byłeś kucharzem?
— A u poprzedniego dziedzica, u Afanasija Niefiedycza, wuja Sergiusza 
Siergiejewicza. 
To on kupił Lgow, Afanasij Niefiedycz kupił, a Sergiusz Siegiejewicz dostał 
majątek w 
spadku. — Od kogo kupił?
— A od Tatiany Wasiliewny.
— Od jakiej Tatiany Wasiliewny?
— Ano od tej, co w zaprzeszłym roku umarła pod Bołchowem… czy też może pod 
Karaczewem, panną… Za mężem nigdy nie była. Pan łaskaw nie znał? Dostaliśmy się 
do niej 
od jej ojca, od Wasilija Siemionycza. Długo nami władała… chyba ze dwadzieścia 
latek.
— I u niej także byłeś kucharzem?
— Z początku byłem kucharzem, a potem zrobili ze mnie kofiszonka.
— Co takiego?
— Kofiszonka.
— A cóż to za taka służba?
— A nie wiem, proszę łaski pana. Przy kredensie stałem i nazywano mnie Antonem, 
a nie 
Kuźmą. Tak pani dziedziczka przykazała.
— A naprawdę to masz na imię Kuźma?
— Kuźma.
— I cały czas byłeś kofiszonkiem?
— Nie, nie cały czas: byłem i achtorem.
— Czy być może?
— A jakże, byłem… w tyjatrze grałem. Nasza dziedziczka sobie tyjatr założyła.
— Jakie też role grywałeś?
— O co pan pyta?
— Coś robił w teatrze?
— A to pan nie wie? Ano wezmą mnie i wystroją i tak sobie chodzę wystrojony albo 
stoję, 
albo siedzę, jak tam wypadnie. Powiadają: mów tak i tak — no to mówię. Raz 
ślepego 
przedstawiałem… Pod każdą powiekę włożyli mi ziarnko grochu… A jakże!
— A potem czym byłeś?
— Potem znów byłem za kucharza.
— Dlaczego cię na kucharza zdegradowali?
— A bo mój brat uciekł.
— No, a u ojca twojej pierwszej dziedziczki czym byłeś?
— Do różnych obowiązków mnie przeznaczano najpierw byłem kozaczkiem, potem 
forsiem, ogrodnikiem, a nawet dojeżdżaczem.
— Dojeżdżaczem?… I z psami jeździłeś?
— Jeździłem i z psami, alem się potłukł: koń się pode mną przewalił i zabił. 
Starszy pan 
był okrutnie srogi; kazał mnie wychłostać, a potem oddać do terminu.
— Jak to, do terminu? Przecie nie byłeś chyba dzieckiem, jak cię na dojeżdżacza 
wzięli?
— Miałem ze dwadzieścia lat albo i więcej.
— Cóż to za nauka, jak się ma dwadzieścia lat?
— Widać to nie szkodzi, można, jak pan każe. Ale on, Bogu dzięka, prędko umarł i 
zabrano mnie na wieś z powrotem.
— Kiedyżeś się kunsztu kucharskiego nauczył? Sęczek podniósł swą chudziutką, 
żółciutką 
twarz i uśmiechnął się.
— Czy to się tego trzeba uczyć? Przecie baby gotują!
— No — rzekłem po chwili — napatrzyłeś ty się w życiu różnych dziwów, Kuźma! Cóż 
ty 
teraz robisz, odkąd jesteś rybakiem, skoro u was ryb nie ma?
— A ja się, proszę łaski pana, nie skarżę. Bogu dzięka, że rybakiem zrobili. Bo 
to drugiego 
takiego jak ja starca, Andrzeja Pupyra, do papierni dziedziczka przeznaczyła, do 
czerpalni. To 
grzech, powiada, darmo chleb jeść… A Pupyr jeszcze się łaski spodziewał: jego 
cioteczny 
siostrzeniec służył w kancelarii dworskiej za pisarza, obiecał zameldować o nim 
dziedziczce, 
przypomnieć. Tak też i przypomniał! A widziałem na własne oczy, jak Pupyr 
siostrzeńcowi w 
pas się kłaniał.
— Masz rodzinę? Byłeś żonaty?
— Nie, proszę łaski pana, nie byłem. Nieboszczka Tatiana Wasiliewna — Panie, 
świeć nad 
jej duszą! — nikomu nie pozwala się żenić. Niech Bóg broni! Nieraz powiada: 
„Przecie i ja 
tak żyję w panieńskim stanie, co za zbytki! Czego się im zachciewa?”
— Więc z czego teraz żyjesz? Pensję dostajesz?
— Jaką tam pensję, proszę łaski pana! Wikt mi wydają i za to Bogu dziękuję, i 
bardzo 
jestem zadowolniony. Niech Pan Bóg da długie życie naszej dziedziczce!
Wrócił Jermołaj.
— Czółno naprawione — powiedział surowo. — Leć po żerdź, ty!…
Sęczek pobiegł po żerdź. Przez cały czas mojej rozmowy z biednym starcem myśliwy 
Włodzimierz spoglądał na niego z pogardliwym uśmiechem.
— Głupi człowiek — odezwał się, gdy tamten odszedł — całkiem niewykształcony — 
chłop i tyle… Nie można go nazwać sługą dworskim, on się tak tylko chwali… Gdzie 
on tam 
mógł być aktorem, niech pan łaskaw sam powie! Niepotrzebnie się pan fatygował, 
rozmawiać 
z nim raczył….
W kwadrans potem siedzieliśmy już w czółnie Sęczka. (Psy zostawiliśmy w chacie 
pod 
opieką stangreta Jegudiła.) Nie było nam zbyt wygodnie, ale myśliwi to naród 
niewybredny. 
U tępo zakończonego tylnego dzioba stał Sęczek i „popychał”, ja i Włodzimierz 
siedzieliśmy 
na poprzecznej desce; Jermołaj umieścił się z przodu, na samym dziobie. Pomimo 
pakuł 
mieliśmy wkrótce wodę pod nogami. Na szczęście pogoda była bezwietrzna i staw 
jakby 
zasnął.
Płynęliśmy dość wolno. Starzec z trudem wyciągał z grząskiego mułu długą tyczkę, 
całą 
oplecioną zielonymi nićmi wodorostów; gęste, okrągłe liście grzybieni także 
przeszkadzały 
posuwaniu się naszego czółna. Dotarliśmy wreszcie do trzcin i zaczęła się 
zabawa. Kaczki 
podnosiły się z łopotem, „zrywały się” ze stawu przerażone naszym nieoczekiwanym 
pojawieniem się w ich państwie, strzały zgodnie rozlegały się za nimi, i aż 
radość brała 
patrzeć, jak te krótkoogoniaste ptaki koziołkowały w powietrzu i ciężko uderzały 
o wodę. 
Rzecz prosta, wszystkich zbarczonych kaczek nie podnieśliśmy; lżej ranne dawały 
nura, inne, 
zabite na miejscu, wpadały w tak gęste szuwary, że nawet rysie oczka Jermołaja 
nie mogły 
ich wypatrzeć; mimo to w południe nasza łódź była wypełniona ptactwem po brzegi.
Włodzimierz, ku wielkiej uciesze Jermołaja, strzelał wcale nieświetnie i po 
każdym 
nieudanym strzale dziwił się, oglądał i przedmuchiwał strzelbę, zdumiewał się, 
wreszcie 
tłumaczył nam, z jakich powodów spudłował. Jermołaj strzelał jak zawsze 
zwycięsko — ja, 
swoim zwyczajem, dość licho. Sęczek spoglądał na nas oczami człowieka, który od 
młodości 
nawykł do służby przy dworze, od czasu do czasu krzyczał: — O, tam, tam jeszcze 
kaczka! 
— i coraz to drapał się w plecy, nie rękami, lecz ruchem ramion. Pogoda 
utrzymywała się 
przepiękna: białe, okrągłe obłoczki wysoko i powoli płynęły nad naszymi głowami, 
wyraźnie 
odbijając się w wodzie; dokoła szumiały trzciny, miejscami staw połyskiwał w 
słońcu jak stal. 
Zamierzaliśmy już wracać do wsi, kiedy nagle zdarzył się nam dość przykry 
wypadek.
Zauważyliśmy już dość dawno, że coraz więcej wody stopniowo dostaje się do 
czółna. 
Włodzimierz miał poruczone wychlustywanie jej za burtę przy pomocy czerpaka, 
który mój 
przewidujący strzelec na wszelki wypadek ściągnął zagapionej babie. Wszystko 
było w 
porządku, póki Włodzimierz nie zapominał o swoim obowiązku, ale pod koniec 
polowania, 
jakby na pożegnanie, kaczki zaczęły zrywać się takimi stadami, że ledwieśmy 
nadążyli 
nabijać strzelby. W zapale myśliwskim nie zwracaliśmy uwagi, w jakim stanie 
znajduje się 
nasze czółno — kiedy nagle na skutek gwałtownego ruchu Jermołaja (chciał sięgnąć 
po zabitą 
kaczkę i całym ciałem oparł się o burtę), nasz lichy statek przechylił się, 
zaczerpnął wody, i 
uroczyście poszedł na dno, szczęściem nie na głębokim miejscu. Krzyknęliśmy, ale 
było już 
za późno, w mgnieniu oka staliśmy w wodzie po szyję, otoczeni pływającymi 
zwłokami 
zabitych kaczek. Nie mogę teraz przypomnieć sobie bez śmiechu przerażonych i 
bladych 
twarzy moich towarzyszy (prawdopodobnie i mojej twarzy nie zdobił wtedy 
rumieniec); ale 
wówczas, przyznaję, nie było mi do śmiechu. Każdy z nas trzymał strzelbę nad 
głową, a 
nawet Sęczek pewno z przyzwyczajenia, by naśladować panów, podniósł żerdź do 
góry. 
Jermołaj pierwszy przerwał milczenie.
— Tfu, na psa urok! — mruknął i plunął w wodę — a to ci dopiero okazja! A 
wszystko 
przez ciebie, stary diable! — dodał z gniewem, zwracając się do Sęczka — co też 
ty masz za 
czółno?
— Moja wina — odpowiedział drżącymi wargami starzec.
— A i z ciebie dobry numer — ciągnął dalej mój strzelec odwracając głowę w 
stronę 
Włodzimierza — na coś się patrzył? Czegoś wody nie czerpał? ty, ty, ty…
Ale Włodzimierz nie był już w stanie odpowiedzieć; drżał jak liść, szczękał 
zębami i 
uśmiechał się całkiem bezmyślnie. Gdzież się podziało jego krasomówstwo, jego 
subtelne 
poczucie form towarzyskich i godności osobistej!
Przeklęte czółno kołysało się lekko pod naszymi nogami… W chwili katastrofy woda 
wydała nam się nadzwyczaj zimna, ale przyzwyczailiśmy się szybko. Kiedy pierwszy 
strach 
minął, rozejrzałem się: dokoła nas w odległości dziesięciu kroków rosły trzciny; 
z daleka nad 
ich kiściami widać było brzeg. „Źle!” — pomyślałem.
— Co tu robić? — spytałem Jermołaja.
— Ano, zobaczy się: nie będziemy tu przecie nocować — odpowiedział. — Na, 
trzymaj 
strzelbę — rzekł do Włodzimierza.
Włodzimierz usłuchał bez szemrania.
— Pójdę, brodu poszukam — ciągnął dalej Jermołaj z taką pewnością siebie, jak 
gdyby w 
każdym stawie musiał być bród. Wziął żerdź od Sęczka i ruszył w stronę brzegu, 
ostrożnie 
macając dno.
— A umiesz pływać? — zawołałem za nim.
— Nie, nie umiem — odpowiedział mi jego głos zza trzcin.
— No to utonie — obojętnie zauważył Sęczek, który i przedtem nie tyle zląkł się 
niebezpieczeństwa, ile naszego gniewu, a teraz, zupełnie uspokojony, tylko od 
czasu do czasu 
sapał i, jak się zdawało, nie odczuwał najmniejszej potrzeby zmiany położenia, w 
jakim się 
znalazł.
— Zginie na próżno — dodał z żalem Włodzimierz. Jermołaj nie wracał przeszło 
godzinę. 
Godzina ta wydała się nam wiecznością. Z początku nawoływaliśmy się nawzajem 
bardzo 
gorliwie, potem zaczął coraz rzadziej odpowiadać na nasze krzyki, wreszcie 
umilkł zupełnie. 
We wsi zadzwoniono na nieszpory. Nie rozmawialiśmy między sobą, staraliśmy się 
nawet na 
siebie nie patrzeć. Kaczki nosiły się nad naszymi głowami; niektóre miały zamiar 
siąść koło 
nas, ale nagle zrywały się w górę pionowo, co się nazywa „jak świeca”, i kwacząc 
odlatywały. Zaczynaliśmy kostnieć. Sęczek przymykał oczy, jakby miał usnąć.
Wreszcie, ku naszej nieopisanej radości, Jermołaj wrócił.
— No, co?
— Byłem na brzegu, znalazłem bród… Chodźmy. Chcieliśmy wyruszyć natychmiast, ale 
Jermołaj wyciągnął najpierw pod wodą z kieszeni sznurek, powiązał zabite kaczki 
za łapki, 
wziął oba końce w zęby i poszedł naprzód; Włodzimierz za nim, ja za 
Włodzimierzem. 
Sęczek zamykał pochód. Do brzegu było jakie dwieście kroków. Jermołaj szedł 
śmiało i bez 
zatrzymania (tak dobrze zapamiętał drogę), od czasu do czasu tylko wykrzykując: 
„Bardziej 
w lewo — tu na prawo kotłowina!” albo: „W prawo — tu na lewo ugrzęźniecie…” 
Czasem 
woda sięgała nam aż po szyję, –biedny Sęczek, który był z nas najniższy, parę 
razy zachłysnął 
się i zaczął puszczać ustami pęcherzyki powietrza. „No, no!” — krzyczał na niego 
groźnie 
Jermołaj i Sęczek gramolił się, przebierał nogami, podskakiwał i jakoś 
wydostawał się na 
płytsze miejsce, ale nawet w ostateczności nie odważył się uchwycić za poły mego 
surduta. 
Zmordowani, ubłoceni, przemoczeni, wydostaliśmy się wreszcie na brzeg.
W dwie godziny potem osuszywszy się jako tako siedzieliśmy już wszyscy w 
wielkiej 
stodole i zabieraliśmy się do kolacji. Stangret Jegudił, człowiek nadzwyczaj 
powolny, 
ociężały, rozsądny i zaspany, stał we wrotach i skwapliwie częstował Sęczka 
tabaką. 
(Zauważyłem, że w Rosji stangreci bardzo szybko nawiązują przyjacielskie 
stosunki.) Sęczek 
wąchał tabakę tak chciwie, aż go brały mdłości: pluł, kaszlał i odczuwał widać 
wielkie 
zadowolenie. Włodzimierz robił smutną minę, przechylał głowę na bok i mało 
mówił. 
Jermołaj czyścił nasze strzelby. Psy z przesadną szybkością merdały ogonami 
czekając na 
owsiankę; konie biły kopytami i rżały pod okapem… Słońce zachodziło; ostatnie 
promienie 
kładły się szerokimi pasmami purpury, złote chmurki rozpościerały się po niebie 
coraz cieniej 
i cieniej jak wyprane i rozczesane runo… We wsi rozbrzmiewały pieśni.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
BIEŻYŃSKA ŁĄKA
Był piękny lipcowy dzień, jeden z tych, jakie bywają tylko wtedy, gdy pogoda 
ustali się na 
dobre. Od najwcześniejszego ranka niebo jest jasne, zorza poranna nie płonie na 
podobieństwo pożaru, lecz rozlewa się łagodnym rumieńcem. Słońce nie jest 
ogniste ani 
rozżarzone jak w czasie upalnej posuchy, ani mętne i purpurowe jak przed burzą, 
lecz jasne i 
radośnie promienne — spokojnie wynurza się zza wąskiej, długiej chmurki, 
jaśnieje rześkim 
blaskiem i pogrąża się we fioletowej mgle. Górny, wąski brzeg wydłużonego 
obłoczka 
pokrywa się lśniącymi wężykami; blask ich przypomina połysk kutego srebra… Lecz 
oto 
znów trysnęły mieniące się promienie — i majestatycznie, radośnie, jak gdyby 
wzlatując ku 
górze, wznosi się potężne ciało niebieskie. Około południa zjawia się zazwyczaj 
mnóstwo 
wysokich, kulistych obłoków, złocistoszarych, o delikatnych białych brzegach. Na 
podobieństwo wysp rozrzuconych po bezkreśnie rozlanej rzece, obmywającej je 
przezroczymi 
rozlewiskami czystego błękitu, trwają w całkowitym niemal bezruchu; bliżej 
horyzontu 
skupiają się, tłoczą, błękitu już między nimi nie dostrzeżesz; same jednak są 
równie lazurowe 
jak i niebo, na wskroś przesycone ciepłem i jasnością. Barwa horyzontu, lekka, 
bladoliliowa, 
w ciągu całego dnia nie ulega zmianie i wszędzie jest jednakowa; nigdzie nie 
widać 
gęstniejącego mroku przelewającej się burzy; chyba że gdzieniegdzie tylko 
przeciągną się z 
góry na dół niebieskawe smugi — to mży ledwo dostrzegalny deszcz. Pod wieczór 
obłoki 
znikają; ostatnie spośród nich, czarniawe i niewyraźne jak dym, układają się 
różowymi 
kłębami na wprost zachodzącego słońca; w miejscu, gdzie zaszło tak samo 
spokojnie jak i 
wzeszło na niebie, rumiana zorza przez krótki czas jaśnieje pod pociemniałą 
ziemią — i słabo 
migocąc, niby ostrożnie niesiona świeczka, zapala się na jej tle pierwsza 
wieczorna gwiazda. 
W takie dni wszelkie barwy stają się łagodniejsze; Jasne, lecz nie jaskrawe; na 
wszystkim 
spoczywa piętno jakiejś wzruszającej łagodności. W takie dni upał bywa nieraz 
bardzo silny, 
a czasem nawet stoki wzgórz zdają się parować, lecz wiatr rozpędza, rozprasza 
żar, i wiry 
powietrzne — niezawodna oznaka stałej pogody — wysokimi, białymi słupami hulają 
wzdłuż 
dróg, przez pola. W suchym i czystym powietrzu pachnie piołunem, zżętym żytem, 
gryką; 
nawet na godzinę przed nastaniem nocy nie czuje się jeszcze wcale wilgoci. 
Takiej pogody 
życzy sobie rolnik na czas żniw…
W taki to właśnie dzień polowałem pewnego razu na cietrzewie w czerńskim 
powiecie 
tulskiej guberni. Ustrzeliłem wtedy dużo zwierzyny; pełna torba myśliwska 
niemiłosiernie 
wpijała mi się w ramię; dogasała już zorza wieczorna i w powietrzu jeszcze 
jasnym, choć już 
nie rozświetlonym’ promieniami zachodzącego słońca, poczynały gęstnieć i 
rozlewać się 
chłodne cienie, gdy postanowiłem wreszcie wrócić do domu. Szybkimi krokami 
przebyłem 
długi zagajnik, wspiąłem się na pagórek i zamiast oczekiwanej, znanej mi dobrze 
równiny z 
dębowym laskiem na prawo i z niziutką białą cerkwią w oddali, ujrzałem całkiem 
inne, 
nieznajome mi okolice. U stóp mych leżała wąska dolina; wprost przede mną 
tworzył stromą 
ścianę gęsty las osikowy. Przystanąłem zdumiony, rozejrzałem się wkoło… „Ehe! — 
pomyślałem sobie — przecie ja zupełnie gdzie indziej trafiłem, zaszedłem zanadto 
w prawo”, 
i sam się dziwiąc swej pomyłce, zbiegłem pośpiesznie z pagórka. Natychmiast 
otoczyła mnie 
przykra, dojmująca wilgoć, jak gdybym się znalazł w piwnicy; bujna, wysoka trawa 
na dnie 
doliny, mokra od rosy, bieliła się gładkim obrusem; bałem się stąpać po niej. 
Wygramoliłem 
się co prędzej na przeciwległy brzeg i począłem iść w lewo, wzdłuż lasu. 
Nietoperze 
szybowały już nad uśpionymi wierzchołkami drzew, krążąc tajemniczo i chybotliwie 
na tle 
słabo jaśniejącego nieba; śmigłym lotem przemknął w górze śpieszący do swego 
gniazda 
zapóźniony krogulec. „Jak tylko wyjdę na drugą stronę — myślałem sobie — 
powinienem 
natychmiast znaleźć drogę, jednak z dobrą wiorstę nadłożyłem!”
Dotarłem wreszcie do skraju lasu, ale nie było tam żadnej drogi. Jakieś nie 
skoszone niskie 
krzaczki słały się szerokim pasmem przede mną, a za nimi, daleko, daleko, 
widniało puste 
pole. Przystanąłem ponownie. „Co u licha? Gdzież ja jestem?” Zacząłem 
przypominać sobie, 
jak i którędy wędrowałem w ciągu całego dnia… — Ale! Przecie to parachińskie 
zarośla! — 
zawołałem w końcu. — Oczywiście! A to jest zapewne syndziejewski gaj… Gdzie też 
to ja 
zabrnąłem? Tak daleko?… Dziwne! Teraz trzeba znów iść w prawo.
Ruszyłem w prawo, poprzez krzaki. Tymczasem noc zbliżała się i rosła jak 
brzemienna 
burzą chmura; zdawało się, że razem z wieczornymi oparami rósł zewsząd, a nawet 
lał się z 
góry mrok. Wpadłem na jakąś nie wyjeżdżoną, porośniętą trawą drożynę; ruszyłem 
nią 
wytężając bacznie wzrok przed siebie. Wszystko dokoła szybko ciemniało i cichło 
— tylko 
przepiórki nawoływały się z rzadka. Mały nocny ptak, bezszelestnie sunący nad 
ziemią na 
miękkich skrzydłach, omal że nie natknął się na mnie i trwożnie dał nura w bok. 
Wyszedłem 
na skraj zarośli i powlokłem się miedzą przez pole. Z trudnością już 
rozróżniałem odległe 
przedmioty: pole niewyraźnie bielało dokoła, za nim, coraz to bardziej rosnąc w 
oczach, 
nadciągał kłębiący się mrok. Kroki moje głucho dudniły w stygnącym powietrzu. 
Przybladłe 
nieco niebo zaczęło ponownie błękitnieć, lecz był to już błękit nocy. Światełka 
gwiazd 
zamigotały, zapaliły się na nim.
To, co wydawało mi się gajem, okazało się kulistym i ciemnym pagórkiem. — Gdzież 
to ja 
jestem? — powtórzyłem głośno, przystanąłem po raz trzeci i pytająco spojrzałem 
na moją 
angielską, białą w żółte łaty sukę Dianę, niewątpliwie najpojętniejszą ze 
wszystkich 
czworonogów. Ale najpojętniejszą z czworonogów pokręciła tylko ogonkiem, smutnie 
mrugnęła znużonymi ślepkami i nie udzieliła mi żadnej roztropnej rady. Wstyd mi 
się zrobiło 
przed nią, rzuciłem się więc rozpaczliwie naprzód, jak gdyby uświadomiwszy sobie 
nagle, 
którędy należało iść, okrążyłem pagórek i znalazłem się w dość płytkiej, 
rozoranej kotlinie. 
Ogarnęło mnie nagle dziwne uczucie. Kotlina owa miała niemal dokładny kształt 
kotła z 
lekko spadzistymi zboczami; na dnie jej sterczało kilka dużych głazów, 
wyglądających tak, 
jakby przyczołgały się tam na tajną naradę. W kotlinie panowała głucha cisza, a 
niebo zwisało 
nad nią płasko i tak posępnie, że serce ścisnęło mi się w piersi. Jakieś 
stworzonko słabo i 
żałośnie zapiszczało pośród kamieni. Wygramoliłem się spiesznie z powrotem na 
pagórek. 
Dotychczas wciąż jeszcze nie traciłem nadziei, że odnajdę drogę do domu; teraz 
jednak 
upewniłem się ostatecznie, że zabłądziłem, i nie starając się już zupełnie 
rozpoznawać 
otaczającej okolicy, która niemal całkiem utonęła we mgle, poszedłem prosto 
przed siebie, 
kierując się położeniem gwiazd, na los szczęścia… Szedłem tak blisko pół 
godziny, z trudem 
powłócząc nogami. Nigdy w życiu nie zdarzyło mi się chyba zabłądzić w takim 
pustkowiu: 
nigdzie nie zamigotało żadne światełko, nie dochodziły żadne odgłosy. Jeden 
pochyły 
pagórek wyłaniał się za drugim, pole za polem ciągnęło się w nieskończoność, 
zarośla 
wyrastały nagle, jak gdyby spod ziemi, tuż przed mym nosem. Szedłem bez przerwy 
i 
zamierzałem już spocząć gdziekolwiek bądź do rana, gdy nagle znalazłem się nad 
straszną 
przepaścią.
Cofnąłem spiesznie wysuniętą już naprzód nogę i poprzez nieprzenikniony niemal 
mrok 
nocy ujrzałem w dole pod sobą ogromną równinę, szeroka rzeka obejmowała ją 
wygiętym 
łukiem. Stalowe odblaski wody z rzadka i niewyraźnie migocąc znaczyły jej bieg. 
Wzgórze, 
na którym się znajdowałem, opadało nagle prostopadłym niemal urwiskiem. 
Olbrzymie jego 
kontury odcinały się swą czernią od błękitnawej powietrznej pustki i tuż pode 
mną, w kącie 
utworzonym przez ścianę urwiska i przez płaszczyznę równiny, nad rzeką, która w 
tym 
miejscu zastygła w kształcie nieruchomego, ciemnego zwierciadła, tuż u stóp 
wzgórza, 
czerwonym płomieniem jarzyły się i dymiły jeden przy drugim dwa ogniska. Wokół 
nich 
uwijali się ludzie, chwiały się cienie, jaskrawe światło oświecało niekiedy 
połowę małej, 
kędzierzawej głowy.
Pojąłem wreszcie, dokąd zaszedłem. Błonia te słyną w naszych stronach pod nazwą 
Bieżyńskiej Łąki… Lecz wracać do domu było już niepodobieństwem, zwłaszcza zaś w 
nocy; 
nogi uginały się pode mną ze zmęczenia. Postanowiłem więc zbliżyć się do ognisk 
i w 
towarzystwie owych ludzi, których wziąłem za handlarzy bydła, doczekać do świtu. 
Zeszedłem szczęśliwie w dół, nie zdążyłem jednak jeszcze wypuścić z rąk 
ostatniej gałązki, 
gdy naraz dwa duże, białe, kosmate psy rzuciły się na mnie z gniewnym ujadaniem. 
Dźwięczne dziecięce głosy zabrzmiały dokoła ognia, kilku malców powstało szybko 
z ziemi. 
Odpowiedziałem na ich pytające okrzyki. Podbiegli ku mnie i odpędzili 
natychmiast psy, 
podniecone zwłaszcza pojawieniem się mojej Dianki. Zbliżyłem się do chłopców.
Omyliłem się biorąc ludzi siedzących dokoła owych ognisk za handlarzy bydła. 
Była to po 
prostu dziatwa wiejska z sąsiedniej wsi, strzegąca tabunu. U nas bowiem podczas 
letnich 
upałów wypędzają konie na pastwisko nocą. W dzień muchy i gzy nie dałyby im 
spokoju. 
Wypędzać tabun z wieczora i przypędzać o świcie — to wielkie święto dla 
wiejskich malców. 
Z gołymi głowami i w starych półkożuszkach, siedząc na najżwawszych szkapinach, 
pędzą z 
radosnym piskiem i wrzaskiem, wymachując rękami i nogami, podskakują wysoko i 
śmieją 
się na cały glos. Lotny kurz żółtawym słupem wzbija się i kłębi wzdłuż drogi; 
daleko rozlega 
się zgodny tętent, konie pędzą nastawiwszy uszu; na czele, zadarłszy ogon i 
nieustannie 
zmieniając nogę, mknie jakiś kosmaty kasztan z bodiakami w splątanej grzywie.
Oświadczywszy malcom, że zbłądziłem, zbliżyłem się i przysiadłem do nich. 
Spytali, skąd 
jestem, pomilczeli chwilę, po czym odsunęli się z lekka. Pogadaliśmy trochę. 
Spocząłem pod 
krzaczkiem ogołoconym z liści i rozejrzałem się. Widok był cudowny. Wokół ognisk 
dygotał 
i jak gdyby gasł natykając się na ciemności krąg czerwonawego odblasku. 
Wybuchający 
płomień przerzucał z rzadka poza granice tego kręgu krótkotrwałe błyski; wąski 
język światła 
liźnie czasem nagie pręty łoziny i natychmiast ginie; długie, ostre cienie, 
wdzierając się na 
mgnienie oka, docierają z kolei do samych płomieni; mrok zmagał się ze światłem. 
Czasami, 
gdy płomień stawał się słabszy i krąg blasku malał, niespodzianie wynurzał się z 
mroku 
koński łeb, gniady, z zygzakowatą strzałką na czole, albo też zupełnie biały, 
uważnym i 
tępym wzrokiem patrzył na nas, żując pośpiesznie długie źdźbła trawy, i znów 
schylając się 
ku ziemi, natychmiast znikał. Słychać było tylko, jak w dalszym ciągu żuł i 
poparskiwał. Z 
oświetlonego miejsca trudno dojrzeć, co się dzieje w ciemnościach, i dlatego też 
wszystko w 
pobliżu zdawało się jakby zasłonięte czarną kotarą; dalej jednak, na horyzoncie, 
niewyraźnie 
majaczyły podłużne plamy pagórków i lasu. Ciemne, pogodne niebo majestatycznie i 
niezmiernie wysoko rozpościerało się nad nami z całym swym tajemniczym 
przepychem. 
Wzruszenie ściskało mi pierś, gdy wdychałem ów szczególny, odurzający i świeży 
zapach — 
zapach rosyjskiej letniej nocy. Dokoła nie słychać było prawie żadnego odgłosu… 
Z rzadka 
tylko w pobliskiej rzece niespodziewanie głośno pluśnie wielka ryba i 
przybrzeżna trzcina za 
szeleści lekko, zaledwie potrącona przez nadbiegającą falą… Tylko ogniska cicho 
trzaskały.
Dokoła nich siedzieli chłopcy; tuż obok siedziały również i owe dwa psy, które 
miały taką 
ochotę mnie pożreć. Długo jeszcze nie mogły się pogodzić z moją obecnością i 
sennie mrużąc 
oczy oraz spoglądając z ukosa na ogień, od czasu do czasu powarkiwały z 
niezwykłym 
poczuciem osobistej godności. Najpierw powarkiwały, a potem skomliły z cicha, 
jak gdyby 
bolejąc nad tym, że nie mogą zaspokoić swych pragnień. Chłopców było pięciu: 
Fiedia, 
Pawłusza, Iliusza, Kostia i Wania. (Z ich rozmów dowiedziałem się ich imion i 
chciałbym 
teraz zaznajomić z nimi moich czytelników.)
Pierwszemu, najstarszemu ze wszystkich, Fiedi, dalibyście ze czternaście lat. 
Był to 
zgrabny chłopak o pięknych i delikatnych, trochę za drobnych rysach twarzy, o 
jasnych, 
kędzierzawych włosach, jasnych oczach i z nieustannym, na wpół wesołym, na wpół 
roztargnionym uśmiechem na ustach. Wszelkie oznaki wskazywały, że pochodził z 
zamożnej 
rodziny i że pojechał w pole nie z potrzeby, lecz tak sobie, dla uciechy. Miał 
na sobie pstrą 
perkalową koszulę z żółtym szlaczkiem; krótki, nowy jermiak narzucony na plecy 
ledwo 
trzymał się na jego wąskich ramionach; na niebieskawym pasku miał zawieszony 
grzebyczek. 
Jego buty z krótkimi cholewami rzeczywiście należały do niego, nie do jego ojca. 
Drugi 
chłopak, Pawłusza, włosy miał rozczochrane, czarne, oczy szare, kości policzkowe 
wydatne, 
twarz bladą, ospowatą, usta duże, lecz kształtne, głowę, jak to mówią, wielką 
jak bania, ciało 
przysadziste, niezgrabne. Co tu gadać — chłopak był niepozorny, a jednak 
spodobał mi się: 
spojrzenie miał bardzo mądre i szczere, a i w głosie jego dźwięczała siła. 
Strojem swoim nie 
mógłby się poszczycić: na cały ów strój składała się prosta zgrzebna koszulina 
oraz połatane 
portki. Twarz trzeciego, Iliuszy, nie miała w sobie na ogół nic szczególnego: z 
garbatym 
nosem, pociągła, o krótkowzrocznych oczach; miała wyraz jakiejś tępej, 
boleściwej 
frasobliwości; zaciśnięte wargi były nieruchome, ściągnięte brwi nie rozluźniały 
się: jak 
gdyby wciąż mrużył oczy przed blaskiem. Jego płowe, nieomal białe włosy 
sterczały 
najeżonymi kosmykami spod płaskiej filcowej czapeczki, którą coraz to nasuwał 
obydwiema 
rękami na uszy. Miał na sobie nowe łapcie i onuce. Gruby sznur, trzykrotnie 
owinięty w 
pasie, dokładnie obciskał jego schludną czarną świtkę. I on, i Pawłusza 
wyglądali na lat 
dwanaście. Czwarty, Kostia, lat mniej więcej dziesięciu, zaciekawił mnie swym 
marzycielskim, smutnym spojrzeniem. Twarz jego była drobna, szczupła, piegowata, 
zaostrzona ku dołowi jak u wiewiórki. Usta ledwie można było dostrzec, ale 
dziwne wrażenie 
sprawiały duże, ciemne, z lekka połyskujące oczy; zdawało się, że chcą one 
wyrazić coś 
takiego, na co w języku — w jego przynajmniej języku — brakło słów. Był to 
chłopak 
niskiego wzrostu, wątłej budowy ciała, odziany dość ubogo. Ostatniego, Wani, 
początkowo 
nawet nie zauważyłem: leżał na ziemi milczący i wtulony pod sztywną rogożę, z 
rzadka tylko 
wystawiając spod niej swą płową, kędzierzawą główkę. Malec ten miał może siedem 
lat.
Leżałem tedy na uboczu pod krzaczkiem i obserwowałem malców. Niewielki kociołek 
wisiał na jednym z ognisk. Gotowały się w nim kartofle. Pawłusza doglądał go 
klęcząc i 
zanurzał drewienko w gotującej się wodzie. Fiedia leżał wsparty na łokciu, 
odrzuciwszy poły 
jermiaka. Iliusza siedział obok Kosti i wciąż z tym samym wysiłkiem mrużył oczy. 
Kostia 
schylił nieco głowę i spoglądał gdzieś w dal. Wania nie poruszał się pod swą 
rogoża. Udałem, 
że śpię. Powoli malcy znów się rozgadali.
Z początku pogwarzyli o tym i o owym, o jutrzejszej pracy, o koniach. Naraz 
jednak Fiedia 
zwrócił się do Iliuszy i jak gdyby powracając do przerwanej rozmowy zapytał:
— No i co, rzeczywiście widziałeś domowego diabla?
— Nie, nie widziałem, bo też i nie można go zobaczyć — odparł lliusza 
schrypniętym i 
cichym głosem, którego brzmienie jak najdokładniej odpowiadało wyrazowi jego 
twarzy. — 
Słyszałem tylko… No i nie tylko ja.
— A gdzie on u was siedzi? — spytał Pawłusza.
— W starej czerpalni*.
— Chodzicie do fabryki?
— A jakże, chodzimy. Razem z bratem, z Awdiuszką, wygładzamy papier.
— Patrzcie — fabryczni ludzie!…
— No, więc jakżeś go usłyszał? — spytał Fiedia.
— Ano, było tak. Wypadło nam z bratem Awdiuszką i z Fiodorem Michiejewskim, i z 
krzywym Iwaszką, i z innym Iwaszką, tym z Czerwonych Wzgórz, i jeszcze z Iwaszką 
Suchorukowem, i jeszcze były tam inne chłopaki, wszystkiego było nas z 
dziesięciu — akurat 
cała zmiana; no i wypadło nam zanocować w czerpalni, to jest nie to, żeby 
wypadło, tylko 
Nazarow, dozorca, zabronił iść: „Po co wam, powiada, dzieciaki, wlec się do domu 
— jutro 
będzie sporo roboty, więc wy, dzieciaki, do domu nie chodźcie.” Zostaliśmy tedy 
i leżymy 
sobie wszyscy razem, a tu odzywa się Awdiuszka. „A co, powiada, chłopaki, gdyby 
tak naraz 
przyszedł domowy diabeł?…” I nie zdążył jeszcze Awdiusza tego wymówić, a tu 
raptem ktoś 
tam nad naszymi głowami zaczął chodzić; a leżeliśmy, znaczy, na dole, a on 
zaczął chodzić 
na górze, przy kole. Słyszymy — chodzi, aż się deski pod nim uginają, aż 
trzeszczą; przeszedł 
już nad naszymi głowami; a tu woda jak nie zacznie szumieć, a koło jak nie 
zaklekoce, jak nie 
zacznie się obracać, no, a przecie stawidła przy upuście opuszczone. Dziwuje my 
się: któż to 
je podniósł, że woda popłynęła; jednakże koło pokręciło się, pokręciło, no i 
stanęło. Poszedł 
tamten znowu do drzwi na górze i zaczął schodzić po schodach; i tak schodzi, 
jakby wcale się 
nie śpieszył; a stopnie pod nim aż jęczą… Podszedł więc tamten pod nasze drzwi, 
poczekał, 
poczekał… aż tu naraz drzwi rozwarły się na oścież. Zalękliśmy się, patrzymy: 
nie ma 
nikogo… Naraz, patrzeć, a tu przy jednej kadzi zaczął się poruszać czerpak, 
uniósł się w górę, 
zanurzył się, pokołysał się, pokołysał w powietrzu, jakby ktoś w nim coś płukał, 
i znowu na 
miejsce. Potem przy innej kadzi hak uniósł się z gwoździa i z powrotem na 
gwóźdź; potem 
jakby ktoś ruszył do drzwi i naraz: jak nie zacznie kaszlać, jak nie zacznie się 
krztusić, niby 
jaka owca, i to tak donośnie… Ażeśmy wszyscy całą kupą upadli na ziemię, 
zaczęliśmy się 
chować jeden pod drugiego… Tośmy się wtedy strachu najedli!
— Widzieliście! — odezwał się Paweł. — Z czegóż to on się tak rozkaszlał?
— Nie wiem. Może z wilgoci. Czas jakiś wszyscy milczeli.
— A co — zapytał Fiedia — kartofle się ugotowały?
Pawłusza pomacał je drewienkiem.
— Nie, jeszcze surowe… Patrzcie go, jak to plusnął — dodał zwróciwszy twarz ku 
rzece. 
— Widać szczupak… O, gwiazdka spadła.
— Ale co ja wam, chłopaki, opowiem — zabrzmiał cieniutki głosik Kosti. — 
Posłuchajcie 
no, co tato niedawno opowiadał przy mnie.
— No, słuchamy — protekcjonalnym tonem rzekł Fiedia.
— Znacie Gawryłę, cieślę ze słobody?
— Tak, znamy.
— A wiecie, dlaczego on wciąż taki markotny, wciąż milczy? Wiecie? Oto dlaczego 
on 
taki markotny: poszedł jednego razu, opowiadał tata, poszedł, moi kochani, do 
lasu na 
orzechy. Poszedł sobie do lasu na orzechy, no i zabłądził; zaszedł, Bóg wie 
dokąd zaszedł. 
Chodził więc, chodził, moi kochani — i nic z tego! Nie może znaleźć drogi; a tu 
już noc 
dokoła. Przysiadł więc Gawryło pod drzewem; zaczekam tu sobie do rana, myśli — 
przysiadł 
i zdrzemnął się. Zdrzemnął się, a tu naraz słyszy, że ktoś go woła. Patrzy — nie 
ma nikogo. 
Znowu się zdrzemnął — a tu znowu woła. Patrzy, patrzy, a przed nim na gałęzi 
siedzi rusałka, 
huśta się i woła go do siebie, a sama aż pęka ze śmiechu, tak się śmieje… A 
księżyc świeci 
tak jasno, tak jasno i wyraźnie świeci ten księżyc, że wszystko, bracie, widać. 
Woła więc go 
ona do siebie, a sama taka jaśniutka, bialuśka siedzi na gałęzi, niby jaka 
ploteczka albo kiełb; 
a jeszcze i karaś bywa czasem taki bialuśki, srebrny… A cieśla Gawryło aż 
zamarł, bracie, a 
ta nic, ino się śmieje i wciąż tak oto ręką przyzywa go ku sobie. Już poderwał 
się Gawryło, 
posłuchał rusałki, moi kochani, lecz widać Bóg mu doradził: zrobił przecie na 
piersi znak 
krzyża… A jak mu to trudno przyszło, chłopcy, przeżegnać się! ręka, powiada, po 
prostu jak z 
kamienia, ani ją poruszyć… To ci dopiero! Ano, jak zrobił znak krzyża, bracie, 
to już rusałka 
i śmiać się przestała, i naraz jak nie zacznie płakać… Płacze, rozumiecie, oczy 
włosami 
ociera, a włosy ma zielone jak te konopie. Popatrzył na nią Gawryło, popatrzył i 
zaczął ją 
pytać: „Czegóż to ty, leśne ziele, płaczesz?” A rusałka mu powiada: „Gdybyś, 
powiada, 
człowiecze, nie przeżegnał się, żyłbyś sobie ze mną w radości do ostatka dni 
twoich; płaczę 
zaś i desperuję dlatego, żeś się przeżegnał; i nie ja sama będę desperować; 
desperujże i ty do 
ostatka dni twoich.” Tu, chłopcy, zniknęła, a Gawryło zaraz zmiarkował, jak, 
znaczy, ma 
wyjść z lasu… Ale od tej właśnie pory chodzi wciąż markotny.
— To ci dopiero! — odezwał się Fiedia po chwili milczenia. — Ale jak to takie 
leśne złe 
duszę chrześcijańską potrafi zgubić, przecie Gawryło jej nie usłuchał?
— Ano, widzicie! — rzekł Kostia. — A Gawryło gadał, że głosik, niby, ma ona taki 
cieniuśki, żałosny jak ropucha.
— Twój tata sam to opowiadał? — ciągnął dalej Fiedia.
— Sam. Leżałem na wyżce i wszystko słyszałem.
— To dziwne! Dlaczegóż to Gawryło miałby być markotny?… Widać, musiał się jej 
spodobać, skoro go wołała.
— Ale, spodobał się! — podjął Iliusza. — A jakże! Załaskotać go na śmierć 
chciała, 
widzicie ją. Takie to już ich sposoby, tych rusałek.
— A przecie i tu też powinny być rusałki — zauważył Fiedia.
— Nie — odparł Kostia. — Tu miejsce czyste, otwarte. Tyle tylko, że rzeka w 
pobliżu.
Zapanowało milczenie. Raptem gdzieś w oddali rozległ się przeciągły, 
podzwaniający, 
niemal jęczący głos, jeden z tych niepojętych nocnych głosów, jakie rodzą się 
niekiedy śród 
głębokiej ciszy, wzbijają się ku górze, trwają czas jakiś w powietrzu i wolna 
rozpraszają się, 
jak gdyby zamierając. Wytężysz słuch — i jakby nigdy nic, a jednak dzwoni. 
Zdawało się, że 
ktoś tam pod samym sklepieniem niebios wydał przeciągły krzyk, że ktoś inny jak 
gdyby 
odpowiedział mu w lesie wysokim, ostrym chichotem i słaby syczący świst 
przemknął wzdłuż 
rzeki. Malcy zamienili spojrzenia, drgnęli…
— Wszelki duch Pana Boga chwali! — szepnął Ilia.
— Ech, wy, gawrony! — zawołał Paweł. — Czegoście się zlękli? Patrzcie no, 
kartofle już 
gotowe. (Przysunęli się wszyscy do kociołka i zaczęli jeść dymiące kartofle; 
tylko Wania nie 
poruszył się.) A ty co? — zapytał go Paweł.
Lecz Wania nie ruszył się spod swej rogoży. Niebawem cały kociołek został 
opróżniony.
— A czy słyszeliście, chłopaki — zaczął Iliusza — co się niedawno wydarzyło u 
nas, w 
Warnawicach?
— Na grobli? — spytał Fiedia.
— Tak, tak, na grobli, na tej przerwanej. Tam to już naprawdę jest niedobre 
miejsce, a do 
tego całkiem odludne. Wkoło same takie wądoły, rozpadliny, a w rozpadlinach 
wszędzie 
pełno gadów.
— No, cóż tam takiego się stało? Opowiadaj…
— Oj, stało się, stało. Może nie wiesz o tym, Fiedia, ale tam u nas jest 
pochowany 
topielec; utopił się bardzo dawno, kiedy staw był jeszcze głęboki; widać jeszcze 
tylko jego 
mogiłkę, chociaż ledwo już ją widać: taki tylko pagóreczek… Wola w tych dniach 
rządca 
psiarczyka Jermiła; mówi do niego: „Ruszaj, powiada, Jermił, na posztę.” Jermił 
zawsze u 
nas na posztę jeździ, psy wszystkie zamorzył; zdychają jakoś u niego i ani jeden 
się nie 
uchował, a psiarczyk z niego dobry. Pojechał więc Jermił po posztę i zamarudził 
jakoś w 
mieście. No i jedzie już sobie z powrotem pijaniusieńki. A tu noc, i w dodatku 
jasna noc: 
księżyc świeci… Jedzie Jermił groblą — taka już mu wypadła droga. Jedzie sobie 
tak 
psiarczyk Jermił i widza: na mogile topielca — baranek, biały taki, kędzierzawy, 
ładniuśki, 
przechadza się. Pomyślał sobie Jermił: ano, zabiorę go, po co ma tu zginąć; no i 
zlazł, i wziął 
go na ręce… No, a baranek — nic. Podchodzi Jermił do konia, a koń cofa się przed 
nim w 
bok, chrapie, podrzuca głową; uspokoił go jakoś, wsiadł na niego z barankiem i 
pojechał 
dalej. Trzyma baranka przed sobą, przygląda mu się, a i ten patrzy mu prosto w 
oczy. 
Nieswojo się zrobiło, znaczy, Jermile psiarczykowi; nie pamiętam, mówi, żeby 
barany 
patrzyły tak komu w oczy; ale nic; zaczął go tak Jermił głaskać po sierści, mówi 
do niego: 
„Baś, baś!” Aż tu baran naraz jak nie błyśnie zębami i też do niego: „Baś, baś…”
Nie zdążył jeszcze opowiadający wymówić ostatniego słowa, kiedy naraz obydwa 
psy, 
porwawszy się z miejsca, z gwałtownym ujadaniem rzuciły się w bok od ogniska i 
znikły w 
mroku. Malcy przelękli się nie na żarty. Wania wyskoczył spod swej rogoży, 
Pawłusza z 
krzykiem rzucił się za psami. Ujadanie ich oddalało się szybko… Dała się słyszeć 
trwożna 
bieganina zaniepokojonego tabunu. Pawłusza wołał na cały głos: — Żuczek! 
Szaruś!… — Po 
upływie kilku chwil ujadanie ucichło. Głos Pawła dobiegał już z oddali… Upłynęło 
jeszcze 
trochę czasu. Malcy ze zdumieniem spoglądali jeden na drugiego, jak gdyby w 
oczekiwaniu, 
co będzie dalej… Niespodziewanie rozległ się tętent galopującego konia — 
osadzony w 
miejscu koń zatrzymał się tuż przy samym ognisku i Pawłusza, uczepiwszy się 
grzywy, 
zręcznie z niego zeskoczył. Obydwa psy wpadły również w krąg światła i zaraz 
legły 
wywaliwszy czerwone jęzory.
— Co tam? Co tam takiego? — spytali chłopcy.
— Nic — odpowiedział Paweł machnąwszy ręką na konia. — Coś tam takiego psy 
zwęszyły. Myślałem, że wilk — dodał obojętnym głosem, dysząc szybko.
Mimo woli spojrzałem na niego z zachwytem. Bardzo był piękny w tej chwili. 
Brzydka 
twarz, ożywiona wskutek szybkiej jazdy, tchnęła odwagą i stanowczością. Nie 
mając choćby 
suchego patyka w ręku, nocą, bez wahania popędził sam jeden na wilka… „Jakiż to 
dzielny 
chłopak!” — myślałem patrząc na niego.
— A czy widziano tu kiedy wilki? — spytał tchórzliwie Kostia.
— Zawsze ich tu pełno — odparł Paweł — ale napadają tylko zimą.
Paweł przykucnął znów przy ognisku. Siadając na ziemi oparł rękę na puszystym 
karku 
psa; przez dłuższy czas uszczęśliwione zwierzę nie odwracało głowy, spoglądając 
z ukosa na 
Pawłuszę z wdzięcznością i dumą.
Wania wlazł znowu pod rogóżkę.
— Aleś nam, Iliuszka, o strachach naopowiadał — odezwał się Fiedia, któremu, 
jako 
synowi zamożnego włościanina, wypadało grać rolę wodzireja (sam zaś mówił mało, 
jak 
gdyby bojąc się uronić coś ze swej godności). — A tu jeszcze diabli nadali z tym 
psim 
szczekaniem… Ja też coś słyszałem, że tamto miejsce u was to jakieś przeklęte.
— Warnawice?… Jeszcze jak, strasznie złe miejsce Nieraz, powiadają, widziano tam 
starego pana, nieboszczyka. Chodzi, powiadają, w długopołym kaftanie i cięgiem 
wzdycha, 
czegoś tu na ziemi szuka. Spotkał go raz dziadek Trofimycz. „Czego, powiada, 
ojczulku, 
Iwanie Iwanowiczu, raczysz tu szukać na ziemi?”
— Tak go zapytał? — przerwał zdumiony Fiedia. — A jakże, zapytał.
— No, to zuch z tego Trofimyeza… No i co tamten?
— „Łomikamienia, powiada, szukam.” Ale jakoś tak głucho mówi, tak głucho: 
„łomikamienia”. — ,,A po cóż ci to, ojczulku, Iwanie Iwanowiczu, łomikamień?” — 
„Przygniata mnie, powiada, mogiła, Trofimyczu, przygniata. Wydostać chcę się z 
niej, 
wydostać…”
— Widzicie go! — zauważył Fiedia. — Nie dość widać jeszcze sobie pożył.
— To dopiero dziwota! — odezwał się Kostia. — A ja myślałem, że nieboszczyków 
widzieć można tylko w Dmitriewą Sobotę.
— Nieboszczyków widzieć można o każdym czasie — z przekonaniem wtrącił Iliusza, 
który, o ile mogłem zauważyć, najlepiej z nich wszystkich znał wszelkiego 
rodzaju wierzenia 
ludowe. — No, a w Dmitriewą Sobotę zobaczyć możesz i żywego człowieka, na 
którego, 
znaczy, wypada w tym roku kolej umierać. Wystarczy tylko usiąść nocą w kruchcie 
cerkiewnej i patrzeć wciąż na drogę. Zaczną wtedy przechodzić drogą obok ciebie 
właśnie ci, 
którym sądzone umrzeć w tym roku. Tak to u nas chodziła w zeszłym roku do 
kruchty baba 
Uliana.
— No i widziała kogoś? — z zaciekawieniem spytał Kostia.
— A jakże. Najpierw długo, długo siedziała, nikogo nie widziała i nic nie 
słyszała… 
czasem tylko jakby gdzieś tam piesek zacznie szczekać a szczekać… Naraz, patrzy: 
idzie 
ścieżką chłopczyk w samej tylko koszulinie. Przyjrzała mu się — Iwaszka 
Fiedosiejew 
idzie…
— Ten, co mu się zmarło na wiosnę? — przerwał: Fiedia.
— Ten sam. Idzie i główkę ma spuszczoną… Ale Uliana go poznała! No, a dalej 
patrzy: 
idzie baba. Zaczęła się przyglądać, przyglądać — miły Boże! Toż to ona sama 
idzie drogą, 
sama Uiana.
— Naprawdę ona sama? — zapytał Fiedia.
— Jak Boga kocham, ona.
— No i co, przecie Uliana jeszcze nie umarła?
— Ale rok jeszcze nie minął. Spójrz tylko na nią: trzy ćwierci do śmierci!
Znowu wszyscy przycichli. Paweł rzucił garść suchych patyków do ognia. Ostrą 
czernią 
zarysowały się na tle płomienia, który wybuchł nagle; potrzaskując, dymiąc i 
kurcząc się 
wznosiły się ku górze zwęglone ich końce. Jasne światło, drgając gwałtownie, 
uderzyło na 
wszystkie strony, zwłaszcza zaś ku górze. Naraz ni stąd, ni zowąd biały gołąbek 
wleciał 
prosto w krąg światła, zakręcił się trwożnie w miejscu, tonąc w gorącym blasku, 
i znikł 
trzepocząc skrzydłami.
— Zbłądził widocznie — zauważył Paweł. — Będzie teraz latał, aż znajdzie sobie 
jakie 
schronienie i zanocuje tam do świtu.
— Jak myślisz, Pawłusza — odezwał się Kostia — może to czasem jaka cnotliwa 
duszyczka ulatywała do nieba, co?
Paweł dorzucił do ognia drugą część patyków.
— A może —powiedział wreszcie.
— A powiedz no, Pawłusza — zaczął Fiedia — czy i u was, w Szałamowie, też było 
widać 
przepowiednię niebieską*?
— Co to słońca wtedy nie było widać? A jakże.
— Przestraszyliście się i wy?
— No, nie my jedni. Sam nasz pan, choć i tłumaczył nam wprzódy, że niby będziemy 
mieli przepowiednię, a jak się ściemniło, sam, powiadają, tak się zaląkł, że nie 
daj Boże. A w 
czeladnej stara kucharka, jak tylko zrobiło sie ciemno — nuże, mówią, wszystkie 
garnki w 
piecu tłuc pogrzebaczem. „Kto teraz, powiada, będzie jadł? Przyszedł koniec 
świata.” Wylał 
się cały kapuśniak. A na wsi u nas takie, bracie, słuchy chodziły, że niby białe 
wilki rozbiegną 
się po ziemi, ludzi pożerać będą, nadciągną drapieżne ptaki, a może nawet pojawi 
się i sam 
Tryszka*.
— Cóż to znów za Tryszka? —spytał Kostia.
— Nie wiesz tego? — wtrącił z zapałem Iliusza. — Ej, bracie, gdzieżeś ty się 
urodził, że 
nie znasz Tryszki? Ciemnota tam u was na wsi, to już naprawdę ciemnota! Tryszka 
to taki 
dziwny człowiek, który nadejdzie. A taki to dziwny człowiek, że nie można go ani 
pojmać, 
ani też nic mu zrobić; taki to już dziwny człowiek. Zechcą go na ten przykład 
wieśniacy 
pojmać. Wyjdą na niego z kijami, otoczą go, a on im zamroczy wzrok, tak 
zamroczy, że sami 
się między sobą pobiją. Wsadzą go na ten przykład do więzienia — on poprosi wody 
z 
czerpaka. Przyniosą mu czerpak, a on raptem da tam nura i — szukaj wiatru w 
polu. Kajdany 
na niego włożą, a ten zaklaszcze sobie w dłonie i ot, już kajdany z niego 
spadły. No i będzie 
ów Tryszka wędrował przez wsie i przez miasta; i będzie ów Tryszka, chytry 
człek, lud 
chrześcijański kusił… no, a nic mu nie można będzie zrobić… Taki to już dziwny, 
chytry z 
niego człowiek.
— To prawda — powiedział Paweł swym powolnym głosem — taki będzie. Na niego to 
właśnie u nas i czekano. Starzy ludzie mówili, że jak tylko, niby przepowiednia 
niebieska, się 
zacznie, przyjdzie Tryszka. No i zaczęła się przepowiednia. Sypnął się cały 
naród z domów 
na ulicę, w pole, czeka, co będzie. A u nas tam, wiecie sami, miejscowość 
przestronna, 
wszystko z daleka widać. Patrzę, aż tu naraz od słobódki schodzi z góry jakiś 
człek, ale taki 
osobliwy, głowa taka dziwna… Wszyscy jak nie zaczną krzyczeć: „Oj, Tryszka 
idzie! oj, 
Tryszka idzie!” I dalejże — w nogi! Starosta nasz wlazł do rowu, starościna 
utknęła w furtce, 
drze się wniebogłosy, własnego psa podwórzowego tak wystraszyła, że się zerwał z 
łańcucha 
i przez płot, i do lasu; a ojciec Kuźmy, Dorofieicz, wpadł do owsa, przycupnął i 
nuże wołać 
jak przepiórka: ,,A nuż, myśli sobie, może choć nad ptakiem zbój wraży się 
ulituje.” Tak to 
wszyscy się zestrachali!… A to szedł sobie nasz bednarz Wawiła. Kupił sobie nową 
stągiew i 
ową nową stągiew na głowę włożył.
Malcy roześmiali się i znów na chwilę zamilkli, jak to nieraz bywa, kiedy ludzie 
rozmawiają pod gołym niebem. Rozejrzałem się: majestatyczna noc królowała 
wokoło. 
Chłodna wieczorna rosa ustąpiła suchemu, ciepłemu tchnieniu północy, które długi 
czas 
jeszcze spoczywać miało miękką zasłoną na uśpionych polach; dużo jeszcze zostało 
czasu do 
pierwszych pogwarów, do pierwszych porannych szelestów i szmerów, do pierwszych 
kropelek porannej rosy. Księżyc nie świecił na niebie: o tym czasie wchodził 
późno. 
Nieprzeliczone złote gwiazdy migocąc na przemian, zda się, wszystkie płynęły 
powoli w 
kierunku Mlecznej Drogi i doprawdy, patrząc na nie czuło się jak gdyby 
bezwiednie wartki, 
nieustanny bieg ziemi… Dziwny, przenikliwy, bolesny krzyk rozległ się naraz 
dwukrotnie 
nad rzeką i po kilku chwilach powtórzył się, ale już gdzieś dalej.
Kostia drgnął…
— Co to?
— To czapla krzyczy — odparł spokojnie Paweł.
— Czapla… — powtórzył Kostia. — A co to ja takiego, Pawłusza, słyszałem wczoraj 
wieczorem — dodał po chwili milczenia. — Może będziesz wiedział…
— Coś słyszał?
— A słyszałem. Szedłem z Kamiennego Wału do Szaszkina. A szedłem najprzód cały 
czas 
przez naszą leszczynę, a później poszedłem łączką — wiesz, tam gdzie jest ostry 
zakręt, tam 
jest takie jeziorko. Wiesz, to, co zarosło całe szuwarami; szedłem więc koło 
tego jeziorka, 
bracie, i raptem z tego jeziorka jak nie zacznie ktoś jęczeć, ale to tak 
żałośnie, tak żałośnie: 
„U–u–u–u… u–u!” Taki strach mnie ogarnął, bracie — pora już późna, a i głos taki 
żałosny. 
Aż samemu się chce płakać. Co by to mogło być?
— W tym jeziorku zaprzeszłego lata złodzieje utopili gajowego Akima — zauważył 
Pawłusza. — To jego dusza się skarży.
— Ano, tego jeszcze tylko brakowało, bracie — odparł Kostia otwierając szeroko 
ogromne 
oczy. — Nie wiedziałem wcale, że Akima w tym jeziorku utopili: jeszcze bardziej 
bym się 
przestraszył.
— Mówią też, że są takie małe żabki — ciągnął dalej Paweł — co tak żałośnie 
wołają.
— Żabki? No nie, to nie żabki… jakie tam… (Czapla znów krzyknęła nad rzeką.) — A 
niechże ją! — mimo woli wyrzekł Kostia. — Krzyczy niby zły.
— Zły nie krzyczy, jest niemy — wtrącił Iliusza. — Klaszcze jeno w dłonie i 
hałasuje…
— A tyś go widział, czy co, tego złego? — drwiąco przerwał mu Fiedia.
— Nie, nie widziałem i Boże mnie broń od niego, ale inni widzieli. W tych dniach 
wystrychnął u nas na dudka pewnego chłopa: wodził go, wodził po lesie i wciąż 
dokoła tej 
samej polany… Ledwo o świcie dostał się ten chłop do domu.
— No i co, widział go?
— Widział. Stoi taki, powiada, wielki, wielki, ciemny, skurczony, jak gdyby za 
drzewem 
dobrze go nie dojrzysz, jakby się chciał schować przed księżycem, i patrzy, 
patrzy tymi 
swoimi ślepiami, mruga nimi, mruga…
— A bodaj cię! — zawołał Fiedia wzdrygnąwszy się nieco i wzruszywszy ramionami. 
— 
Tfu!…
— I po co takie plugastwo rozmnożyło się na świecie? — zauważył Paweł. — 
Doprawdy!
— Nie wymyślaj! Jeszcze gotów posłyszeć — rzekł Ilia.
Znowu zaległo milczenie.
— Spójrzcie no, spójrzcie no, chłopcy — rozległ się naraz dziecięcy głos Wani. — 
Spójrzcie na gwiazdki boże: jak te pszczółki się roją!
Wystawił spod rogoży swą świeżą twarzyczkę, podparł się piąstką i z wolna 
wznosił ku 
górze spokojne, duże oczy. Wszyscy chłopcy wznieśli oczy ku niebu, długo się w 
nie 
wpatrując.
— Co, Wania — zagadnął łagodnie Fiedia. — Czy twoja siostra Aniutka zdrowa?
— Zdrowa — odparł Wania nieco sepleniąc.
— Powiedz no, dlaczego ona do nas nie przychodzi?…
— Nie wiem.
— Powiedz jej, żeby przychodziła.
— Powiem.
— Powiedz, że dam jej podarunek.
— A mnie dasz? — I tobie dam.
Wania westchnął.
— No nie, mnie nie trzeba. Daj już lepiej jej. Dobra z niej dziewczyna.
I Wania znów położył główkę na ziemi. Paweł wstał i wziął próżny kociołek.
— A ty dokąd? — spytał go Fiedia.
— Nad rzekę, wody zaczerpnąć. Pić mi się zachciało.
Psy wstały i ruszyły za nim.
— Uważaj, nie wpadnij do wody! — zawołał za nim Iliusza.
— Dlaczego ma wpaść — rzekł Fiedia. — Będzie uważał.
— Tak, tak, będzie uważał. Różnie bywa: schyli się, zacznie wodę czerpać, a 
wodnik 
złapie go za rękę, no i pociągnie do siebie. Będą potem mówić: „Wpadł, powiedzą, 
chłopak 
do wody…” A jakie tam „wpadł”?… O, o, polazł w oczerety — dodał nasłuchując.
Istotnie, rozległ się szelest rozsuwanych oczeretów.
— A czy to prawda — spytał Kostia — że głupia Akulina straciła rozum od czasu, 
jak się 
topiła?
— Tak, od tego czasu… I co się z niej zrobiło! No, a mówią, że dawniej była z 
niej 
krasawica. Wodnik ją zepsuł. Nie spodziewał się widać, że ją tak prędko 
wydobędą. Więc ją 
tam u siebie na dnie zepsuł.
(Spotykałem czasem ową Akulinę. Okryta łachmanami, straszliwie chuda, z mętnym 
spojrzeniem, ze sczerniałą jak węgiel twarzą i wiecznie wyszczerzonymi zębami, 
całymi 
godzinami nieraz drepce w jednym miejscu, gdzieś na drodze, przycisnąwszy mocno 
do piersi 
kościste ręce, i z wolna przestępując z nogi na nogę niby dziki zwierz w klatce. 
Cokolwiek by 
do niej mówić, nic nie rozumie i tylko od czasu do czasu wybucha spazmatycznym 
śmiechem.)
— A mówią — ciągnął dalej Kostia — że Akulina dlatego właśnie skoczyła do rzeki, 
że ją 
luby porzucił.
— Tak, właśnie dlatego.
— A pamiętasz Wasię? — ze smutkiem spytał Kostia.
— Jakiego Wasię? — spytał Fiedia.
— Ano tego, co się utopił — odparł Kostia. — W tej samej rzece. Cóż to był za 
chłopak! 
co za chłopak! A matka jego, Fieklista, jak ona go kochała! I jakby czuła ta 
Fieklista, że mu 
przyjdzie w wodzie zginąć. Pójdzie czasem Wasia z nami, z chłopakami, kąpać się 
latem w 
rzeczce — matka jego aż się cała trząść zacznie. Inne baby — nic, przechodzą 
sobie obok z 
nieckami, kołyszą się z boku na bok. A Fieklista postawi niecki na ziemi i 
pocznie wołać: 
„Wróć, mówi, wróć, moje słoneczko. Ach, wróć, moje sokolątko!” I jak on utonął, 
Bóg raczy 
wiedzieć. Bawił się na brzegu, a matka była zaraz niedaleko: grabiła siano. 
Słyszy naraz, jak 
gdyby ktoś bańki na wodzie puszczał… Spojrzy, a tu już tylko czapeczka Wasi po 
wodzie 
płynie. Przecie od tego czasu Fieklista tak samo rozum postradała. Przyjdzie i 
położy się przy 
tym miejscu, gdzie utonął. Położy się, wiecie, no i zacznie śpiewać piosenkę — 
pamiętacie, 
Wasia tę piosenkę wciąż śpiewał. To i ona zacznie ją śpiewać, a sama płacze i 
płacze, Panu 
Bogu gorzko się skarży…
— O, Pawłusza idzie — rzekł Fiedia.
Paweł zbliżył się do ogniska z pełnym kociołkiem w ręku.
— No, chłopcy — zaczął po chwili milczenia — marne widoki.
— A bo co? — spytał spiesznie Kostia.
— Słyszałem głos Wasi. Wszyscy malcy drgnęli.
— Coś ty, coś ty? — wybełkotał Kostia.
— Jak Boga kocham! Ledwom nachylił się nad wodą, słyszę, woła ktoś raptem na 
mnie 
takim jak Wasia głosikiem i jakby spod wody: „Pawłusza, hej, Pawłusza! chodź 
tu!” 
Odszedłem. Ale wody zaczerpnąłem.
— Mój Boże, mój ty Boże! — szepnęli żegnając się malcy.
— Przecie to wodnik wabił cię, Pawle — dorzucił Fiedia. — A myśmy dopiero co o 
nim, o 
tym Wasi mówili.
— Oj, zły to znak — wycedził z wolna Iliusza.
— No cóż! Niech tam sobie! — odparł stanowczym tonem Paweł i usiadł. — Co ci 
sądzone, to cię nie minie.
Malcy przycichli. Widać było, że słowa Pawła wywarły na nich wielkie wrażenie. 
Zaczęli 
układać się wokół ogniska, jak gdyby zbierając się do snu.
— Co to? — spytał naraz Kostia podnosząc głowę.
Paweł jął nasłuchiwać.
— To kuliki lecą, pogwizdują.
— Dokądże one lecą?
— A tam, gdzie, jak mówią, nie ma zimy.
— A czy jest taki kraj?
— Jest.
— Daleko?
— Daleko, daleko. Za ciepłymi morzami. Kostia westchnął i przymknął powieki.
Upłynęły już przeszło trzy godziny od czasu, gdym się przyłączył do malców. 
Księżyc 
wzeszedł nareszcie. Nie od razu go zauważyłem, taki był mały i wąski. Ta mroczna 
noc 
zdawała się równie wspaniała jak i przedtem… Pochyliły się jednak ku ciemnej 
krawędzi 
ziemi liczne gwiazdy, które jeszcze niedawno lśniły wysoko na niebie; ucichło 
nagle dokoła, 
jak zazwyczaj przed świtem: wszystko spało twardym, kamiennym, przedrannym snem. 
W 
powietrzu nie pachniało już tak silnie — jak gdyby rozlewała się w nim znowu 
wilgoć… 
Krótkie są letnie noce!… Rozmowy chłopców gasły wraz z ogniskami… Psy nawet 
drzemały; konie, o ile mogłem dostrzec przy ledwie świecącym, słabym blasku 
gwiazd, 
również pokładły się zwiesiwszy głowy… Opanowało mnie lekkie rozmarzenie, które 
przeszło w drzemkę.
Orzeźwiający powiew przemknął mi po twarzy. Rozwarłem oczy: wstawał dzień. 
Nigdzie 
jeszcze nie widać było rumieńca zorzy, lecz na wschodzie niebo już zbielało. 
Wszystko 
dokoła stało się widoczne, choć jeszcze niewyraźne. Szare niebo zaledwie, 
jaśniało, stygło, 
błękitniało; gwiazdy to migotały słabym blaskiem, to znów nikły; ziemia stała 
się wilgotna, 
liście pokryły się rosą, gdzieniegdzie rozlegały się ożywione głosy, nawoływania 
i lekki 
wietrzyk poranny zaczął polatywać nad ziemią. Ciało moje odpowiedziało mu 
lekkim, 
radosnym dreszczem. Zerwałem się szybko i ruszyłem ku malcom. Spali wszyscy jak 
zabici 
wokół tlejącego ogniska, jedynie Paweł uniósł się nieco i spojrzał na mnie 
uważnie.
Kiwnąłem mu głową i ruszyłem do domu wzdłuż przesłoniętej już oparami rzeki. Nie 
zdążyłem przejść nawet i dwóch wiorst, gdy dokoła mnie na szerokiej, mokrej łące 
i przede 
mną, na zieleniejących pagórkach, od lasu do lasu, i za mną, wzdłuż długiej, 
zakurzonej 
drogi, na migocących, oblanych purpurą krzewach, i wzdłuż rzeki błękitniejącej 
wstydliwie 
spod rzedniejącej mgły — zapłonęły najpierw różowe, potem czerwone, złociste 
promienie 
młodzieńczego, gorącego światła… Wszystko poruszyło się, wszystko się zbudziło, 
zaczęło 
nucić, szumieć, gwarzyć. Wszędzie rozbłysły jarzącymi brylantami bujne krople 
rosy; na 
spotkanie wybiegły mi z oddali wyraźne i czyste, jak gdyby również porannym 
chłodem 
obmyte, dźwięki dzwonu i naraz, tuż obok mnie, pędzony przez znajomych malców, 
przemknął wypoczęty tabun…
Muszę ze smutkiem dodać, że w tym samym jeszcze roku nie było już Pawła na 
świecie. 
Nie utonął — zabił się spadłszy z konia. Szkoda, dzielny był z niego chłopak!
Przełożyła Leonard Podhorski–Okołów
KASJAN Z KRASIWEJ MIECZY
Wracałem z polowania trzęsącym wózkiem i przytłoczony dusznym skwarem letniego 
chmurnego dnia (wiadomo, że w takie dni upał bywa czasem jeszcze dokuczliwszy 
niż w 
pogodne, zwłaszcza gdy nie ma wiatru) drzemałem i kiwałem się, z ponurą 
rezygnacją 
oddając się na pastwę miałkiego białego kurzu, co z rozjeżdżonej drogi wzbijał 
się bez 
ustanku spod zeschniętych i klekoczących kół — gdy naraz uwagę moją zwróciło 
niezwykłe 
zafrasowanie i niespokojne ruchy mojego furmana, który aż do tej chwili drzemał 
jeszcze 
mocniej niż ja. Począł targać lejcami, wiercić się na koźle i pokrzykiwać na 
konie, raz po raz 
spoglądając gdzieś w bok. Rozejrzałem się. Jechaliśmy szeroką zaoraną równiną; 
niewysokie, 
również zaorane wzgórza zbiegały na nią połogimi, falistymi stokami; wzrok 
ogarniał 
zaledwie jakie pięć wiorst bezludnej okolicy; w oddali — tylko niewielkie 
brzozowe gaje 
naruszały prostą prawie linię nieboskłonu swymi okrągło ząbkowanymi 
wierzchołkami. 
Wąskie ścieżki ciągnęły się przez pola, gubiły w kotlinkach, pięły po pagórkach 
— i na jednej 
z nich, która w odległości pięciuset kroków przed nami, miała przeciąć naszą 
drogę, 
dostrzegłem jakąś procesję. Na nią to właśnie popatrywał mój furman.
Był to pogrzeb. Na przedzie, furmanką zaprzężoną w jedną szkapinę, wolno jechał 
duchowny; diaczek siedział przy nim i powoził; za furmanką czterej chłopi bez 
czapek nieśli 
trumnę przykrytą białym płótnem; dwie baby szły za trumną. Wtem dobiegł do mych 
uszu 
cienki, utyskliwy głosik jednej z nich; zacząłem słuchać baczniej: zawodziła. 
Posępnie 
rozlegał się wśród pustych pól ten jednostajny, rozlewny, beznadziejnie smutny 
przyśpiew. 
Furman zaciął konie: chciał wyprzedzić kondukt. Spotkać w drodze nieboszczyka — 
to zły 
omen. Jakoż udało mu się przejechać wyciągniętym kłusem, zanim nieboszczyk 
zdążył 
dotrzeć do drogi; aliści nie ujechaliśmy jeszcze ani stu kroków, gdy raptem nasz 
wózek 
mocno się wstrząsnął, przechylił i omal nie wywrócił. Furman zatrzymał 
rozpędzone konie, 
machnął ręką i splunął.
— Co tam? — zapytałem.
Mój furman zlazł z kozła w milczeniu i bez pośpiechu.
— Co się stało? — powtórzyłem.
— Oś się złamała… przepaliła się — odrzekł chmurnie i z takim oburzeniem 
poprawił 
szleję na przyprzężnym, że koń aż się zachwiał na nogach, jednakże nie upadł, 
prychnął, 
otrząsnął się i jął najspokojniej drapać się zębem pod kolanem przedniej nogi.
Wysiadłem i jakiś czas stałem na drodze z uczuciem przykrego niezdecydowania. 
Prawe 
koło niemal całkowicie podwinęło się pod wóz i jakby w niemej rozpaczy podnosiło 
do góry 
swą piastę.
— Cóż teraz zrobimy? — zagadnąłem w końcu.
— To ten jest winien! — rzekł mój furman wskazując biczyskiem na kondukt, który 
tymczasem skręcił już na drogę i zbliżał się do nas. — Dawno już się przekonałem 
— podjął 
— że spotkać nieboszczyka to znak niechybny… Tak.
I ponownie skarcił przyprzężnego, który widząc jego zły humor i surowość 
postanowił stać 
bez ruchu i tylko z rzadka pozwalał sobie nieśmiało machnąć ogonem. Parę razy 
przeszedłem 
się tam i z powrotem i znów zatrzymałem się przed kołem.
Nieboszczyk tymczasem dopędził nas. Powoli zawróciwszy z drogi na trawę smutna 
procesja mijała nasz wózek. Obaj z furmanem zdjęliśmy czapki, pokłonili się 
kapłanowi, 
zamienili spojrzenia z niosącymi trumnę. Szli z trudem; ich szerokie piersi 
podnosiły się 
wysoko. Z dwóch bab idących za trumną jedna była bardzo stara i blada; 
nieruchome jej rysy, 
srodze wykrzywione strapieniem, zachowywały wyraz surowej, uroczystej powagi. 
Szła w 
milczeniu, od czasu do czasu podnosząc chudą rękę do wąskich, zapadniętych warg. 
Druga, 
młoda kobieta w wieku jakich dwudziestu pięciu lat, miała oczy czerwone i 
wilgotne, a całą 
twarz obrzękłą od płaczu; zrównawszy się z nami przestała zawodzić i zakryła 
sobie twarz 
rękawem… Lecz oto nieboszczyk wyminął nas, kondukt wszedł znów na drogę — znów 
rozległ się żałobny, rozdzierający śpiew kobiety. Mój furman odprowadził 
wzrokiem 
kołyszącą się miarowo trumnę, po czym zwrócił się do mnie.
— To chowają Martyna–cieślę — oświadczył — tego z Riabej.
— Skąd wiesz?
— Poznałem po babach. Stara to jego matka, a młoda — żona.
— Chorował, co?
— Tak… frybra… Pozawczoraj rządca posyłał po dochtora, ale nie zastali go w 
domu… A cieśla był jak się patrzy; ździebko trunkowy, ale dobry cieśla. Jak też 
ta jego 
kobieta się zamartwia… Ano, wiadomo: babom o łzy nietrudno. Babie łzy to jak 
woda… Tak.
Schylił się, przeszedł popod lejcem przyprzężnego i oburącz uchwycił za dugę.
— Ale cóż my teraz poczniemy? — rzekłem.
Mój furman najpierw wsparł się kolanem o bark dyszlowego konia, dwa razy 
potrząsnął 
dugą, poprawił uprząż, potem znowu przelazł pod lejcem przyprzężnego, którego w 
przejściu 
szturchnął w pysk, podszedł do koła — i nie spuszczając zeń oczu, powoli dobył 
spod poły 
kaftana tabakierkę z brzozowej kory, powoli podjął wieczko za rzemyczek, powoli 
wsunął do 
tabakierki dwa grube paluchy (ledwie się w niej zmieściły), dłuższą chwilę 
kruszył tabakę, 
zawczasu zmarszczył nos, zażył z namysłem, przy czym każdemu niuchowi 
towarzyszyło 
długotrwałe postękiwanie, i boleściwie mrugając załzawionymi oczami, wpadł w 
głęboką 
zadumę.
— Więc jakże? — odezwałem się wreszcie.
Mój furman pieczołowicie włożył tabakierkę do kieszeni, zsunął kapelusz na brwi 
bez 
pomocy rąk, samym ruchem głowy — i bardzo zamyślony jął się gramolić na kozioł.
— Co robisz? — zapytałem nie bez zdumienia.
— Niech wielmożny pan siada — odrzekł spokojnie i ujął lejce.
— Ale jakże pojedziemy?
— Jakoś to będzie.
— Przecie oś…
— Niech wielmożny pan siada.
— Przecie oś złamana…
— A złamana, pewno, złamana; ale do osiedla jakoś się dociągniem… Stępa, ma się 
wiedzieć. Tu na prawo za gajem jest osiedle: zwie się Judiny.
— I myślisz, że dojedziemy?
Mój furman nie raczył odpowiedzieć.
— To już lepiej pójdę pieszo — rzekłem.
— Jak wielmożny pan woli…
I machnął biczem. Konie ruszyły.
Istotnie, dotarliśmy do osiedla, chociaż prawe przednie koło ledwie się trzymało 
i obracało 
w sposób nader osobliwy. Na jednym z pagórków omal nie spadło; lecz furman 
krzyknął 
sierdziście — i zjechaliśmy szczęśliwie.
Judiny składały się z sześciu niskich i malutkich chałupek, co już zdążyły 
przekrzywić się 
na bok, choć zapewne wybudowano je niedawno; nie wszystkie podwórka ogrodzone 
były 
płotem. Wjeżdżając do tego osiedla nie spotkaliśmy ani żywego ducha; nawet kur 
nie było 
widać na ulicy, nawet psów; tylko jeden czarny kundel o kusym ogonie pośpiesznie 
wyskoczył z zupełnie wyschniętego koryta, do którego prawdopodobnie zapędziło go 
pragnienie, i natychmiast, bez szczekania, na oślep rzucił się pod wrota. 
Wstąpiłem do 
pierwszej chaty z brzegu, otworzyłem drzwi do sieni, zawołałem — nikt mi nie 
odpowiedział. 
Zawołałem jeszcze raz: głodne miauczenie kot rozległo się za drugimi drzwiami. 
Pchnąłem je 
nogą; chudy kot śmignął koło mnie, błysnąwszy w mroku zielonymi ślepiami. 
Wsunąłem 
głowę przez drzwi i zajrzałem do izby: ciemno, dymno, pusto. Udałem się na 
podwórko — 
tem również nie było nikogo… W zagródce zabeczało cielę; kulawa szara gęś 
odkuśtykała 
nieco na bok. Wszedłem do drugiej chaty — w drugiej chacie też ani żywego ducha. 
Ruszyłem na podwórko…
Na samym środku zalanego słońcem podwórka, na największym, jak to mówią, 
wypieku, 
leżał twarzą do ziemi, z głową nakrytą jermiakiem — jakiś chłopak, jak mi się 
wydało. O 
kilka kroków od niego, przy lichutkiej furtce, stała pod słomianym daszkiem 
chuda szkapina 
w porwanej uprzęży. Blask słońca, padając promieniami przez wszystkie szpary 
zniszczonej 
wiaty, rzucał niewielkie jasne plamy na kosmatą czerwonogniadą sierść szkapy. 
Nie opodal, 
w wysoko umieszczonej budce, jazgotały szpaki, ze spokojną ciekawością 
popatrując na dół z 
napowietrznego domku. Podszedłem do śpiącego, jąłem go budzić…
Podniósł głowę, zobaczył mnie i w tej chwili zerwał się na równe nogi.
— Co tam? Czego? Co tam? — mruczał jeszcze na wpół śpiący.
Nie od razu mu odpowiedziałem — tak dalece zaskoczył mnie jego wygląd. Proszę 
sobie 
wyobrazić karzełka około pięćdziesiątki, o drobnej, smagłej i pomarszczonej 
twarzy, 
spiczastym nosku, czarnych ledwie dostrzegalnych oczkach i gęstych, 
kędzierzawych, 
kruczych włosach, które na malutkiej jego główce leżały szeroko, niby kapelusz 
na grzybie. 
Całe jego ciało było niebywale wątłe i chude, a już wprost nie potrafię oddać 
słowami, jak 
bardzo niezwykłe i dziwne było jego spojrzenie.
— Czego? — zapytał mię znowu. Wytłumaczyłem mu, o co chodzi; słuchał nie 
spuszczając ze mnie swych powoli mrugających oczu.
— Więc czybyśmy nie mogli dostać nowej osi? — rzekłem w końcu. — Chętnie bym 
zapłacił.
— A coście za jedni? Myśliwi, hę? — spytał lustrując mnie od stóp do głów.
— Myśliwi.
— Strzelacie do ptaszków niebieskich, co?… Do zwierząt leśnych?… Czy to nie 
grzech 
zabijać boże ptaszyny, przelewać krew niewinną?
Osobliwy staruszek mówił bardzo przeciągle. Brzmienie jego głosu także mnie 
zdumiało. 
Nie tylko nie dosłuchałbyś się w nim żadnej zgrzybiałości, ale głos ten był 
zadziwiająco 
słodki, młody i prawie po kobiecemu delikatny.
— Osi nie mam — dorzucił po chwili milczenia. — Ta się nie nada (wskazał na 
swoją 
furkę) — bo wasz wóz jest pewnie duży.
— A we wsi można będzie dostać?
— Jaka tu wieś… Tu nikt nie będzie miał… Zresztą nikogo nie ma w domu; wszyscy 
na 
robocie… Idźcie sobie — powiedział raptem i znów się położył na ziemi.
Takiego zakończenia zgoła nie oczekiwałem.
— Słuchaj, stary — przemówiłem dotykając jego ramienia — wyświadcz nam 
uprzejmość, 
dopomóż.
— Idźcie sobie z Panem Bogiem! Zmęczony jestem: jeździłem do miasta — rzekł i 
wciągnął sobie jermiak na głowę.
— Ależ zrób nam tę przysługę… — podjąłem. — Ja… ja zapłacę.
— Nie potrzeba mi twojej zapłaty.
— Bądźże łaskaw, stary…
Na wpół się podniósł i usiadł krzyżując cienkie nogi.
— Hm, mógłbym cię zaprowadzić na poręby. Tutaj u nas kupcy zakupili gaj — niech 
ich 
Bóg sądzi, wycinają gaj, zbudowali też kantor, niech ich Bóg sądzi.
Tam u nich mógłbyś obstalować oś albo kupić nową.
— Doskonale! — zawołałem z radością. — Doskonale… Chodźmy.
— Dobrą, dębową oś — ciągnął dalej, nie podnosząc się z miejsca.
— A dalekoż do tych poręb?
— Trzy wiorsty.
— To cóż. Możemy dojechać twoją furką.
— E, nie…
— No, chodźmy — rzekłem — chodźmy, stary. Furman czeka na ulicy.
Staruszek wstał niechętnie i podreptał za mną na ulicę. Mój furman był 
rozdrażniony: 
chciał napoić konie, lecz okazało się, że w studni jest mało wody i że ma 
niedobry smak, a to 
grunt, jak mówią furmani… Wszelako na widok staruszka uśmiechnął się, skinął 
głową i 
wykrzyknął:
— A, Kasjanuszka! Witaj!
— Witaj, Jerofieju, mężu sprawiedliwy! — odparł Kasjan zgnębionym głosem.
Od razu zakomunikowałem furmanowi jego propozycję; Jerofiej wyraził zgodę i 
wjechał 
na podwórko. Podczas gdy furman z przemyślną zabiegliwością wyprzęgał konie, 
stary stał 
oparty ramieniem o wrota i popatrywał markotnie to na niego, to na mnie. Zdawał 
się być w 
rozterce; o ile mogłem zauważyć, niezbyt go cieszyły nasze niespodziane 
odwiedziny.
— A czy i ciebie przesiedlili? — zagadnął go nagle Jerofiej zdejmując dugę.
— I mnie.
— To ci dopiero! — rzucił mój furman przez zęby. — Wiesz? Martyn–cieśla… znasz 
przecie riabiowskiego Martyna?
— Znam.
— Ano zmarło mu się. Dopiero co spotkaliśmy jego trumnę.
Kasjan drgnął.
— Umarł? —powiedział i spuścił głowę,
— Tak, umarł. Czemużeś go nie wyleczył, co? Przecie ty podobno leczysz, 
lekarczyk 
jesteś.
Mój furman wyraźnie kpił sobie, natrząsał się ze starego.
— A ta fura twoja, czy jak? — dodał wskazując na nią ramieniem.
— Moja.
— To ci fura… to ci fura!… — powtórzył i ująwszy ją za hołoble omal nie wywrócił 
do 
góry dnem. — Fura!… I czymże pojedziecie na poręby?… W te hołoble naszego konia 
zaprząc nie można: nasze konie duże, a to… pożal się Boże!
— Ja tam nie wiem, czym pojedziecie — odparł Kasjan. — Chyba żebyście wzięli tę 
żywiołkę — dorzucił z westchnieniem.
— To? — rzekł Jerofiej i podszedłszy do Kasjanowej szkapiny, wzgardliwie 
szturchnął ją 
w szyję środkowym palcem prawej ręki. — Patrzcie go — dodał z przekąsem — śpi, 
gawron.
Poprosiłem Jerofieja, by prędzej zaprzągł szkapinę. Nabrałem ochoty pojechać z 
Kasjanem 
na poręby: często bywają tam cietrzewie. Gdy furka była całkiem gotowa, gdym się 
razem ze 
swoim psem jako tako ulokował na jej spaczonym lubianym spodzie, a Kasjan, 
skulony i 
wciąż tak samo osowiały, usiadł sobie na przodku, Jerofiej podszedł do mnie i 
szepnął z 
tajemniczą miną:
— Dobrze wielmożny pan zrobił, że z nim jedzie. Toż to głupiec boży, a przezwali 
go: 
Pchła. Nie wiem, jak pan mógł go wyrozumieć…
Chciałem zwrócić Jerofiejowi uwagę, że jak dotąd Kasjan wydaje mi się 
człowiekiem 
wcale rozsądnym, lecz mój furman mówił dalej tymże tonem:
— Tylko niech wielmożny pan uważa, czy zawiezie tam, gdzie trzeba. A oś niechby 
wielmożny pan był łaskaw wybrać sam: oś trzeba wziąć porządną… Hej, Pchła! — 
dodał 
głośno. — Czy tutaj u was dostanie chlebusia?
— Poszukaj, może się znajdzie — odpowiedział Kasjan, szarpnął lejcami i 
ruszyliśmy.
Konik jego, ku memu szczeremu zdziwieniu, biegł wcale nieźle. Przez całą drogę 
Kasjan 
milczał uparcie, zbywając moje pytania krótko i niechętnie. Niebawem 
dojechaliśmy do 
poręb, a po chwili znaleźliśmy kantor — wysoką chatę stojącą samotnie nad 
niewielkim 
parowem, który byle jak przegrodzono tamą i zamieniono w sadzawkę. W tym 
kantorze 
zastałem dwóch młodych subiektów o zębach białych jak śnieg, o słodziutkich 
oczach, 
słodziutkiej, wartkiej mowie i słodziutko–szelmowskim uśmieszku; nabyłem u nich 
oś i 
udałem się na poręby. Sądziłem, że Kasjan zostanie przy koniu i będzie na mnie 
czekał, lecz 
on znienacka podszedł do mnie.
— Cóż, idziesz strzelać do ptaszków? — ozwał się. — Co?
— Owszem, jeżeli co znajdę.
— Pójdę z tobą… Można?
— Można, można.
I poszliśmy. Wyrąbany obszar obejmował prawie wiorstę. Bogiem a prawdą, 
patrzyłem nie 
tyle na swego psa, co na Kasjana. Nie bez powodu przezwali go ludzie Pchłą. Jego 
czarna, 
niczym nie nakryta główka (zresztą czupryna mogła z powodzeniem zastąpić czapkę) 
raz po 
raz migała wśród krzaków. Szedł nadzwyczaj szparko, zdawał się wciąż 
podskakiwać, 
ustawicznie nachylał się, zrywał jakieś zioła, wsuwał je za pazuchę, mruczał coś 
pod nosem i 
ciągle zerkał na mnie i na mojego psa — ale jakże badawczym, osobliwym 
spojrzeniem! W 
niskich, karłowatych zaroślach i na porębach często się gnieżdżą małe szare 
ptaszki, które co 
chwila przefruwają z drzewka na drzewko i pogwizdują, nagle nurkując w locie. 
Kasjan je 
przedrzeźniał, nawoływał się z nimi; młoda przepiórka wyleciała mu spod nóg ze 
świergotem 
— Kasjan zaświergotał jej do wtóru; skowronek jął nad nim krążyć coraz niżej, 
trzepocząc 
skrzydłami i dźwięcznie przyśpiewując — Kasjan pochwycił jego piosnką. Do mnie 
nie 
odzywał się wcale…
Pogoda była wspaniała, jeszcze wspanialsza niż przedtem; ale skwar nie folgował. 
Na 
jasnym niebie opieszale płynęły wysokie i rzadkie obłoki, żółtawobiałe, jak 
spóźniony 
wiosenny śnieg, płaskie i podłużne jak obwisłe żagle. Wzorzyste ich brzegi, 
lekkie i puszyste 
jak bawełna, powoli, lecz dostrzegalnie zmieniały się z każdą chwilą: obłoki te 
topniały i cień 
od nich nie padał. Długośmy wędrowali z Kasjanem po wyrębach. Młode pędy, które 
jeszcze 
nie zdążyły uróść wyżej niż na arszyn, otaczały swymi cienkimi, gładkimi 
łodyżkami 
sczerniałe, niskie pnie, pokryte okrągłymi gąbczastymi naroślami z popielatą 
obwódką, z 
których sporządza się hubkę; poziomki puszczały wzdłuż nich swe różowe wąsiki, a 
zwarte 
rodziny grzybów siedziały tuż obok. Nogi nieustannie zaczepiały się i wikłały w 
długiej 
trawie przesyconej upalnym słońcem; wszędzie aż w oczach ćmiło od ostrego 
metalicznego 
połysku młodych czerwonawych liści na drzewkach; wszędzie mieniły się niebieskie 
grona 
leśnej wyki, złote miseczki kuroślepu, na poły liliowe, na poły żółte kwiaty 
pszeńca; 
gdzieniegdzie, w pobok zarzuconych dróżek, na których ślady kół znaczyły się 
smugami 
czerwonej drobnej trawki, stały ułożone w sągi niewielkie stosy drew, ściemniałe 
od wiatru i 
deszczu; słaby cień padał od nich skośnymi czworokątami — innego cienia nie było 
nigdzie. 
Lekki wiaterek to się budził, to przycichał: nagle wionie prosto w twarz i zda 
się igrać — 
wtedy wszystko wesoło szumi, kolebie się i porusza wokół, wdzięcznie kołyszą się 
gibkie 
końce paproci. Ale krótka to radość, już po chwili powiew zamiera i wszystko 
znów ucicha. 
Tylko pasikoniki ćwierkają chóralnie, jak gdyby zagniewane; nuży ucho ten 
ustawiczny 
suchy dźwięk, jakby stworzony do południowej spiekoty, która, rzekłbyś, zrodziła 
go, 
wydobyła z rozpalonej ziemi.
Nie napotkawszy ani jednego stadka młodych cietrzewi dotarliśmy wreszcie do 
nowych 
poręb. Tu ścięte niedawno osiki smutno leżały na ziemi, przygniatając trawę i 
drobne krzewy; 
na niektórych liście, jeszcze zielone, lecz już martwe, zwisały bezwładnie z 
nieruchomych 
gałęzi; na innych uschły już i zwinęły się w rurki. Złocistobiałe drzazgi, 
leżące kupkami przy 
wilgotnych pniach, tchnęły osobliwą, nadzwyczaj przyjemną, gorzką wonią. W 
oddali, bliżej 
gaju, głucho stukały siekiery, i od czasu do czasu, uroczyście i powoli, jakby 
kłaniając się i 
rozpościerając ramiona, padało bujnoliściaste drzewo…
Długo nie mogłem zdybać żadnej zwierzyny; w końcu, z szerokiego krzaka dębiny, 
zupełnie zagłuszonego piołunem, wyleciał chruściel. Dałem ognia; ptak wywinął 
koziołka w 
powietrzu i spadł. Słysząc wystrzał Kasjan pośpiesznie zakrył sobie oczy ręką i 
nie poruszył 
się, dopóki nie nabiłem strzelby i nie podniosłem chruściela. Gdy zaś ruszyłem 
dalej, 
podszedł do miejsca, gdzie spadł zabity ptak, pochylił się nad trawą, na którą 
bryznęło kilka 
kropel krwi, pokręcił głową, lękliwie zerknął na mnie… Słyszałem potem, jak 
szeptał: — 
Grzech!… Ach, to naprawdę grzech!
Upał sprawił, żeśmy wreszcie weszli do gaju. Rzuciłem się pod wysoki krzak 
leszczyny, 
nad którym młody smukły klon malowniczo rozpostarł swe lekkie gałązki. Kasjan 
usiadł na 
grubszym końcu zrąbanej brzozy. Patrzałem na niego. Liście słabo kołysały się w 
górze, ich 
bladozielonkawe cienie wolno przesuwały się tam i z powrotem po jego wątłym 
ciele, byle 
jak otulonym w ciemny jermiak, i po drobnej twarzy. Nie podnosił głowy. Gdy mi 
się 
sprzykrzyło jego milczenie, ległem na wznak i jąłem się napawać spokojną grą 
splątanych 
liści na jasnym tle dalekiego nieba. Przedziwnie miłe to zajęcie: leżeć na wznak 
w lesie i 
spoglądać w górę. Zdaje ci się, że patrzysz w bezdenne morze, że się ono szeroko 
ściele pod 
tobą, że drzewa nie wznoszą się, lecz niby korzenie olbrzymich roślin spuszczają 
się 
prostopadle w te szklano–świetliste fale; liście na, drzewach to mienią się 
szmaragdami, to 
gęstnieją w złocistą, prawie czarną zieleń. Gdzieś daleko, daleko, stanowiąc 
zakończenie 
cienkiej gałązki, nieruchomo tkwi jeden osobny listek na błękitnym skrawku 
przezroczystego 
nieba, a tuż obok kołysze się drugi, przypominając swym ruchem ślad ryby na 
wodzie, i 
wydaje się, że ruch ten jest samoczynny, nie wywołany wiatrem. Niby 
czarodziejskie 
podwodne wyspy, wolno nadpływają i wolno mijają białe krągłe obłoki — i nagle 
całe to 
morze, to promienne powietrze, te gałązki i liście zalane słońcem, wszystko się 
skędzierzawi, 
zadrży polotnym blaskiem, i zaszumi świeży, wątlutki powiew, podobny do 
nieskończonego 
plusku nadbiegającej znienacka drobnej fali. Nie poruszasz się — patrzysz tylko; 
i żadne 
słowo nie wyrazi, jak radośnie i cicho, i słodko robi się na sercu. Patrzysz; 
ten głęboki, czysty 
lazur budzi na twoich ustach uśmiech niewinny jak on sam; jak obłoki na niebie — 
i jak 
gdyby z nimi razem — powolnym korowodem płyną w duszy szczęśliwe wspomnienia, i 
wydaje ci się, że twe spojrzenie biegnie coraz dalej i pociąga cię za sobą w tę 
spokojną, 
jaśniejącą otchłań, i niepodobna się oderwać od tej wyżyny, od tej głębi.
— Panie, hej, panie! — odezwał się nagle Kasjan swym dźwięcznym głosem.
Podniosłem się zdziwiony; dotychczas ledwie odpowiadał na moje pytania, a teraz 
raptem 
sam przemówił.
— Co? — zapytałem.
— I po coś ty zabił ptaszka? — rozpoczął patrząc mi prosto w twarz.
— Jak to, po co?… Chruściel jest zwierzyną, można go jeść.
— Tyś go nie po to zabił, panie, gdzieżbyś ty go jadł! Zabiłeś go dla uciechy.
— Ale przecie i ty jadasz, dajmy na to, gęsi czy kury?…
— Tamto ptactwo Bóg człowiekowi przeznaczył, chruściel zaś to ptak wolny, leśny. 
I nie 
on jeden: wiele jest wszelkich leśnych stworzeń, i polnych, i rzecznych 
stworzeń, i błotnych, i 
łąkowych, i górskich, i nizinnych — i grzech je zabijać, niech sobie żyją na 
ziemi, dopokąd 
im sądzono… A człowiekowi dane jest inne pożywienie; inny pokarm i inny napój: 
chleb — 
błogosławieństwo boże, i wody niebieskie i wszelkie zwierzę z dawien dawna 
oswojone.
Ze zdziwieniem spojrzałem na Kasjana. Słowa jego płynęły swobodnie; nie szukał 
ich, 
mówił w cichym natchnieniu, z łagodną powagą, od czasu do czasu zamykając oczy.
— Więc według ciebie ryby także nie wolno zabijać? — spytałem.
— Ryba ma krew zimną — odparł z przekonaniem — ryba to stworzenie nieme. Ani się 
boi, ani weseli; ryba nie ma głosu. Ryba nie czuje. I krew w niej nieżywa… Krew… 
— 
ciągnął dalej po chwili — krew to święta rzecz! Krew nie widuje bożego słonka, 
krew się 
kryje przed światłem… Wielki to grzech — pokazać światłu krew, wielki grzech i 
strach… 
Och, wielki!
Westchnął i spuścił głowę. Muszę wyznać, że z nie lada zdumieniem spojrzałem na 
osobliwego staruszka. Mowa jego nie brzmiała jak mowa chłopska: tak nie mówią 
ludzie z 
gminu, nie mówią też tak bajarze. Język ten był przemyślany, uroczysty i dziwny… 
Nie 
słyszałem nic podobnego.
— Kasjanie, powiedz mi, proszę — rzekłem nie spuszczając oczu z jego lekko 
zarumienionej twarzy — czym się trudnisz?
Nie od razu odpowiedział na moje pytanie. Przez chwilę oczy jego biegały 
niespokojnie.
— Żyję, jak Bóg przykazał — oświadczył w końcu — ale co się tyczy zatrudnienia…. 
nie, 
niczym się nie trudnię. Bardzom niemądry, i to od maleńkości; pracuję, póki sił 
starczy — 
robotnik ze mnie kiepski… gdzie mi tam! I zdrowia brak, i ręce mam głupie. Ot, 
na wiosnę 
łapię słowiki.
— Łapiesz słowiki?… Przecie mówiłeś, że tych wszystkich leśnych, polnych i 
różnych 
tam stworzeń nie należy tykać?
— Zabijać ich się nie godzi, racja; śmierć i tak zrobi swoje. Ot, chociażby 
Martyn–cieśla: 
żył sobie Martyn–cieśla, żył niedługo i zmarł; teraz jego żona opłakuje męża, 
trapi się o 
drobne dziateczki… Śmierci ani człowiek, ani stworzenie nie oszuka. Śmierć nie 
biegnie 
nawet, a uciec od niej nikt nie może, ale pomagać jej się nie godzi… Ja zasię 
słowiczków nie 
zabijam. Boże uchowaj! Łapię je nie na męczarnię, nie na zagładę ich żywota, 
jeno gwoli 
przyjemności człowieczej, gwoli pociechy i wesela.
— Czy do Kurska chodzisz łowić słowiki?
— Chodzę i do Kurska, i jeszcze dalej, jak się zdarzy. Na moczarach i w 
zagajnikach, w 
polu nocuję sam, w głuszy; tam kuliki poświstują, tam zające kniazią, tam 
kaczory cyrkają… 
Wieczorkiem upatruję, raniutko nasłuchuję, o brzasku zastawiam sidełka na 
krzakach… 
Poniektóry słowiczek śpiewa tak rzewnie, tak słodko… że aż żal serce ściska.
— I sprzedajesz je?
— Oddaję dobrym ludziom.
— A co robisz poza tym?
— Niby jak to?
— Czym się zajmujesz? Stary milczał chwilę.
— Iii, niczym się nie zajmuję… robotnik ze mnie kiepski. Wszelako na drukowanym 
się 
rozumiem.
— Umiesz czytać?
— Rozumiem się na drukowanym. Dopomógł mi Pan Bóg i dobrzy ludzie.
— Masz rodzinę?
— E, nie, samotny jestem.
— Czemu to?… Poumierali, czy co?
— Nie, ot tak jakoś, nie miałem szczęścia w życiu. Niezbadane są wyroki boskie, 
wszyscyśmy w ręku Boga; ale człowiek powinien być sprawiedliwy — ot co! Czyli że 
powinien podobać się Bogu.
— Krewnych także nie masz? — Mam… ano… tak…
Stary zawahał się.
— Kasjanie, powiedz mi, proszę — rzekłem. — Wydało mi się, że cię mój furman 
pytał, 
czemuś nie wyleczył Martyna. Czy ty umiesz leczyć?
— Twój furman — odparł Kasjan z namysłem — to mąż sprawiedliwy, ale i on nie 
jest 
bez grzechu. Nazywają mnie lekarczykiem… Jaki tam ze mnie lekarczyk!… I któż 
może 
leczyć? Wszystko od Boga. I leczyć można tylko z pomocą Boga. Ale są… są zioła, 
są 
kwiaty, które pomagają, i owszem. Na ten przykład uczep — to ziółko dobre dla 
człowieka; 
takoż i wilczy ząb; o nich nie wstyd wspomnieć, bo to ziółka czyste, boskie. 
Wszelako są też 
inne, skuteczne wprawdzie, ale grzeszne; grzech nawet mówić o nich. Chyba że z 
modlitwą… 
Ano, ma się wiedzieć, są i różne takie słowa… Kto zaś ma wiarę, będzie zbawion — 
dodał 
zniżając głos.
— Martynowi nie dawałeś nic? — spytałem.
— Za późnom się dowiedział — odrzekł stary. — Ano cóż. Komu jaki los pisany. Nie 
sądzono było cieśli Martynowi żyć na ziemi, nie sądzono. A jak który człowiek 
nie ma żyć na 
ziemi, to go i słonko nie grzeje jak innych, i chleb mu nie służy; zupełnie, 
jakby go kto 
wzywał… Tak… Wieczne odpoczywanie racz mu dać, Panie.
— Czy dawno was tu przesiedlili? — zagadnąłem po krótkim milczeniu.
Kasjan ożywił się.
— Nie, niedawno: ze cztery lata temu. Za starego dziedzica mieszkaliśmy precz na 
dawnych swoich miejscach, a przesiedliła nas dopiero Rada Opiekuńcza. Stary 
dziedzic to był 
człowiek cichy i pokornego serca — daj mu, Boże, wieczne odpoczywanie. Ale rada, 
ma się 
wiedzieć, rozsądziła sprawiedliwie; widać tak już trzeba było.
— A gdzieście mieszkali przedtem? — W Krasiwej Mieczy.
— Czy to daleko?
— Ze sto wiorst stąd.
— I lepiej wam tam było?
— Lepiej… lepiej… Tam przestronno, tam rzeki, tam nasze gniazdo, a tu ciasnota, 
susza… Myśmy tutaj osierocieli. Tam u nas, w Krasiwej Mieczy, jak człowiek 
wszedł na 
pagórek i spojrzał — o, mój Boże kochany!… I rzeka, i łąki, i las; potem 
cerkiew, potem 
znowu łąki. Daleko widać, daleko. Tak daleko… że człowiek patrzy, patrzy, i aż 
się zadziwi, 
dalibóg! Jużci, tutaj ziemia lepsza: glina dobra, dobra glina, powiadają chłopi; 
ale na moje 
przeżywienie zboża wszędzie starczy.
— Powiedz prawdę, stary: rad byś odwiedzić rodzinne strony?
— Ano, czemu nie. A zresztą wszędzie jest dobrze. Jam człek niefamilijny, 
niedomosiedny. Bo i co się w domu wysiedzi? Nic. A jak człowiek powędruje, jak 
powędruje 
— powiedział głośniej — lżej mu się robi na sercu, i słonko mu świeci, i Pan Bóg 
lepiej go 
widzi, i śpiewa mu się piękniej. Patrzę: rośnie jakieś ziółko; zapamiętam je 
sobie — zerwę. A 
tu znów bieży woda kryniczna, źródlana: święta woda; napiję się i tak samo 
zapamiętam ją 
sobie. Śpiewają ptaki niebieskie… A znowu za Kurskiem zaczną się stepy, stepowe 
okolice, 
że aż się człowiek zadziwi i uraduje, tak tam szeroko, takie tam 
błogosławieństwo boże. I 
podobno ciągną się one stepy aż do ciepłych mórz, kędy żyje ptak Gamajun słodko 
śpiewający, kędy ani zimą, ani jesienią liście nie spadają z drzew, a złote 
jabłka rosną na 
srebrnych gałęziach, a człowiek wszelki żyje w dostatku i sprawiedliwości… Hej, 
tam bym 
poszedł… Czy to ja mało chodziłem! Byłem ci ja i w Romnach, i w Symbirsku 
sławetnym 
grodzie, i w samej Moskwie złotogłowej; byłem nad Oką–karmicielką, i nad Cną–
gołąbką, i 
nad Wołgą–matką; i wielem widział ludzi, dobrych chrześcijan, i miastam zwiedzał 
zacne… 
Ot, tam bym poszedł hej… poszedłbym… I nie tylko ja, grzeszny… wiele innych 
chrześcijan 
w łapciach chodzi, po świecie wędruje, prawdy szuka… Tak!… A w domu co? Nie masz 
w 
człowieku sprawiedliwości, w tym sęk…
Ostatnie słowa powiedział Kasjan bardzo prędko, prawie niezrozumiale; potem 
rzekł 
jeszcze coś, czegom nawet nie mógł dosłyszeć, a jego twarz przybrała wyraz tak 
dziwny, że 
mi się mimo woli przypomniała nazwa „głupiec boży”. Spuścił głowę, odchrząknął i 
jak 
gdyby oprzytomniał.
— To ci słoneczko! — powiedział półgłosem. — To ci raj, mój Boże! Jak ciepło w 
lesie!
Poruszył ramionami, chwilę milczał, spojrzał z roztargnieniem i zaśpiewał 
cichutko. Nie 
zdołałem uchwycić wszystkich słów jego przeciągłej piosenki; dosłyszałem, co 
następuje:
A na imię jest mi Kasjan,
A przezwisko moje: Pchła…
,,No proszę! — pomyślałem. — Improwizuje…” Nagle drgnął i umilkł, pilnie się 
wpatrując w leśny gąszcz. Obróciłem się i zobaczyłem małą wiejską dziewuszkę, 
ośmioletnią 
może, w niebieskim sarafaniku, w kraciastej chuście na głowie i z wyplataną 
kobiałką na 
opalonej nagiej rączynie. Prawdopodobnie nie spodziewała się wcale, że nas 
spotka; jak to 
mówią, natknęła się na nas i stała bez ruchu w zielonym gąszczu leszczyny, na 
cienistej 
polance, płochliwie zerkając na mnie czarnymi oczami. Ledwie zdążyłam ją 
dostrzec, gdyż 
natychmiast ukryła się za drzewem.
— Annuszka! Annuszka! Chodź ino, nic się nie bój — łagodnie zawołał stary.
— Kiedy się boję — odparł cienki głosik.
— Nie bój się, nie bój, chodź do mnie.
Annuszka milcząc opuściła swoją kryjówkę, cicho obeszła naokoło (gęsta trawa nie 
szeleściła prawie pod jej dziecięcymi nóżkami) i wyłoniła się z gęstwiny tuż 
koło starego. 
Dziewczynka miała nie osiem lat, jak mi się zrazu wydało z powodu jej 
niewielkiego wzrostu, 
lecz ze trzynaście lub czternaście. Cała jej postać była drobna i chuda, ale 
bardzo zgrabna i 
śmigła, ładna buzia uderzająco była podobna do twarzy Kasjana, choć ten nie 
odznaczał się 
urodą. Te same ostre rysy, to samo dziwne spojrzenie, sprytne a ufne, zadumane a 
przenikliwe, te same ruchy… Kasjan popatrzył na nią: stała do niego bokiem.
— Zbierałaś grzyby, co? — zapytał.
— Tak, grzyby — odrzekła z nieśmiałym uśmiechem.
— Dużoś znalazła?
— Dużo. (Szybko błysnęła na niego okiem i uśmiechnęła się ponownie.)
— Są tu i prawdziwki?
— Są i prawdziwki.
— Pokaż no, pokaż… (Spuściła kobiałkę z ramienia i na wpół uniosła szeroki liść 
łopianu, 
którym przykryte były grzyby.) Ho, ho! — rzekł Kasjan pochylając się nad 
kobiałką — jakie 
piękne. Zuch z ciebie. Annuszka!
— Kasjanie, to twoja córeczka, co? — spytałem. (Twarz dziewczynki zarumieniła 
się 
lekko.)
— Nie, tak tylko, krewniaczka — odrzekł Kasjan siląc się na niedbały ton. — No, 
Annuszka, ruszaj — dodał zaraz — ruszaj z Bogiem. I uważaj…
— Po cóż ma iść piechotą! — przerwałem mu. — Możemy ją podwieźć…
Annuszka stanęła w pąsach, oburącz uchwyciła za pałączek kobiałki i z niepokojem 
popatrzyła na starego.
— Nie, dojdzie na piechotę — odpowiedział tym samym obojętnie leniwym głosem. — 
Nic się jej nie stanie… Dojdzie i tak… Ruszaj.
Annuszka żwawo podążyła w las. Kasjan spojrzał za nią, potem spuścił głowę i 
uśmiechnął się. W tym przeciągłym uśmiechu, w nielicznych słowach, jakie 
powiedział do 
Annuszki, w samym brzmieniu jego głosu, gdy z nią rozmawiał, odczuwało się jakąś 
niewypowiedzianą, namiętną miłość i tkliwość. Znowu popatrzył w stronę, gdzie 
odeszła, 
znowu się uśmiechnął i trąc sobie twarz pokiwał kilka razy głową.
— Dlaczegoś tak prędko ją odprawił? — spytałem go. — Byłbym kupił od niej 
grzyby…
— E, jak wielmożny pan zechce, to sobie kupi i tam, w domu — odparł, po raz 
pierwszy 
używając zwrotu: wielmożny pan.
— Śliczna to dziewczynka.
— Iii… gdzie zaś… tak sobie… — odrzekł jakby niechętnie, i od tej chwili zapadł 
znów w 
poprzednią milkliwość.
Widząc, że wszystkie moje próby nawiązania rozmowy spełzają na niczym, udałem 
się na 
poręby. Przy tym już i skwar zelżał nieco; ale mój tak zwany pech trwał w 
dalszym ciągu, 
wróciłem więc do osiedla z jednym tylko chruścielem i z nową osią. Gdyśmy już 
podjeżdżali 
do zagrody, Kasjan zwrócił się do mnie znienacka.
— Panie — rzekł — panie! To ja napytałem ci biedy, to przeze mnie nie mogłeś nic 
upolować.
— Jak to?
— Co to, to na pewno. Przecie twój pies jest i nauczony, i dobry, a nie dał 
rady. 
Powiadają: ludzie, ludzie. A cóż to są ludzie? Oto zwierzę, a co z niego 
zrobili!
Próżno bym przekonywał Kasjana, że zwierzyny niepodobna „uroczyć”, toteż nic mu 
nie 
odpowiedziałem. Zwłaszcza żeśmy już wjeżdżali we wrota.
W chacie nie było Annuszki; zdążyła już przyjść i zostawić kobiałkę z grzybami. 
Jerofiej 
wprawił nową oś, poddawszy ją uprzednio surowej a niesprawiedliwej ocenie; po 
godzinie 
zaś wyjechałem, zostawiając Kasjanowi trochę pieniędzy; zrazu nie chciał ich 
przyjąć, lecz 
następnie zastanowił się, potrzymał je chwilę na dłoni, wreszcie schował w 
zanadrze. Przez 
całą tę godzinę nie odezwał się prawie ani słówkiem; stał, jak przedtem, oparty 
o bramę, nie 
odpowiadał na zarzuty mego furmana, a mnie pożegnał nader ozięble.
Po powrocie z lasu zauważyłem od razu, że mój Jerofiej znowu jest w ponurym 
usposobieniu… I nie dziw, we wsi nie udało mu się zdobyć żadnej żywności, a 
wodopój był 
kiepski. Wyjechaliśmy. W złym humorze, który poznać było nawet po jego karku, 
Jerofiej 
siedział na koźle i niezmiernie pragnął pogawędzić ze mną, lecz oczekując, aż ja 
pierwszy go 
zapytam, poprzestawał na półgłośnych pomrukach oraz na pouczających, a niekiedy 
zjadliwych przemowach zwracanych do koni. — Wieś! — zrzędził. — To się nazywa 
wieś! 
Powiadam: „dajcie choć kwasu” — i kwasu nie mają… O rany boskie! A woda? Tfu! 
(Splunął siarczyście.) Ani ogórków, ani kwasu — nic. Ej, ty! — dodał głośno, 
zwracając się 
do prawego przyprzeżnego. — Już ja dobrze wiem, coś ty za ziółko! Lubisz 
powałkonić się, a 
jakże… (I zaciął go biczem.) Ze szczętem znarowiła się szkapa, choć pierwej była 
rzetelna 
żywiołka… Tak, tak, nie masz co się obzierać…
— Jerofieju, powiedz mi, proszę — ozwałem się — co to za człowiek ten Kasjan?
Jerofiej nieprędko mi odpowiedział: w ogóle był to człek statecznie myślący, nie 
lubiący 
pośpiechu; jednakże zauważyłem wnet, że moje pytanie rozweseliło go i uspokoiło.
— Niby ten Pchła? — zagadał wreszcie, ściągając lejce. — Cudak, istny głupiec 
boży; 
daleko szukać drugiego takiego cudaka. Toż to, nie przymierzając, wypisz–wymaluj 
nasz 
gniadosz: także się znarowił… nie chce robić. Prawda i to, że jaki tam z niego 
robotnik, 
słabosilny i tyle; ale swoim porządkiem… Już on taki od maleńkości. Z początku 
furmanił ze 
swoimi wujkami — mieli trójki; ale potem zbrzydło mu i dał spokój. Zamieszkał w 
domu; 
tylko że i w domu nie mógł usiedzieć, taki to już powsinoga, prawdziwa pchła. 
Jego dziedzic, 
i owszem, dobry był, nie przymuszał go. Od tego czasu cięgiem kołacze się po 
świecie jak ta 
błędna owca. I taki on dziwny, Bóg go wie: to milczy jak pień, to raptem zagada, 
ale co gada, 
Bóg raczy wiedzieć. Taki już ma manier. Nie do rzeczy człowiek. Ale śpiewa 
pięknie. Śpiewa 
jak się patrzy, owszem.
— A czy rzeczywiście leczy?
— Jakie tam leczy!… Gdzie mu tam! Taki sobie człeczyna. A po prawdzie mnie ze 
skrofułów uleczył… Gdzie mu tam! Głupi to człowiek i już — dodał po chwili 
milczenia.
— Dawno go znasz?
— Dawno. Sąsiadowaliśmy z nim, w Syczowce nad Krasiwą Mieczą.
— A ta dziewczynka, cośmy ją spotkali w lesie, ta Annuszka — to jego krewna?
Jerofiej popatrzył na mnie przez ramię i uśmiechnął się szeroko.
— He!… Owszem, krewna. Sierota, matki nie ma i nie wiadomo, kim ta jej matka 
była. A 
że to krewna, to jak amen w pacierzu, bo strasznie do niego podobna… No i 
mieszka sobie u 
niego. Sprytna dziewucha, nie można powiedzieć; dobra dziewucha! … a stary 
przepada za 
nią; i owszem, dziewucha dobra. I kto wie, choć może wielmożny pan nie da wiary, 
ale kto 
wie, czy on nie zacznie uczyć tej swojej Annuszki czytać. Dalibóg, jemu to może 
strzelić do 
głowy, taki to już człowiek osobliwy. Postrzelony, przytrzaśnięty, jak to mówią… 
Ee, a to co 
znów? — przerwał nagle sam sobie i zatrzymawszy konie przechylił się na bok i 
jął węszyć 
powietrze. — Czuć jakby spalenizną? A jakże! Skaranie boskie z tymi nowymi 
osiami… A 
takem ją dobrze nasmarował… Trzeba pójść po wodę; szczęście, że akurat jest tu 
stawek.
I Jerofiej powolutku zlazł z kozła, odwiązał kubełek, poszedł do stawu, a po 
powrocie 
słuchał nie bez satysfakcji, jak syczała buksa, niespodzianie oblana wodą… Co 
najmniej 
sześć razy musiał powtarzać tę operację na przestrzeni jakich dziesięciu wiorst 
— i był już 
zupełny wieczór, kiedyśmy wrócili do domu.
Przełożył Czesław Jastrzębiec—Kozłowski
RZĄDCA
O jakie piętnaście wiorst od mego majątku mieszka pewien mój znajomy, młody 
ziemianin, dymisjonowany oficer gwardii, Arkadiusz Pawłycz Pienoczkin. W jego 
dobrach 
jest wiele zwierzyny, dwór został zbudowany podług planu francuskiego 
architekta, służba 
nosi angielską liberię, proszone obiady są u niego świetne, gości podejmuje 
nader mile — a 
jednak niechętnie się do niego jeździ. Człowiek to rozważny i solidny, 
doskonale, rzecz 
prosta, wychowany, otarty w wyższym świecie; dawniej służył w jakimś urzędzie, 
obecnie z 
wielkim powodzeniem zajmuje się gospodarstwem. Arkadiusz Pawłycz, jak sam 
twierdzi, jest 
surowy, lecz sprawiedliwy, troszczy się o pomyślność swoich poddanych, a jeżeli 
ich karze 
— to dla własnego ich dobra. „Trzeba się z nimi obchodzić jak z dziećmi — mawia 
w takich 
razach: — ciemnota, mon cher; il faut prendre cela en consid?ration*”. Osobiście 
zaś, w 
wypadku tak zwanej smutnej konieczności, unika gestów porywczych
i gwałtownych, głosu podnosić nie lubi, przeważnie szturcha winowajcę 
wyciągniętą przed 
siebie ręką, przy czym mówi spokojnie: — Przecież prosiłem cię, mój drogi! — 
albo: — Co 
ci jest, przyjacielu? Opamiętaj się! — przy tych słowach z lekka tylko zaciska 
zęby i 
wykrzywia usta. Niewysokiego wzrostu, wdzięcznej budowy ciała, wcale przystojny, 
skrupulatnie dba o czystość rąk i paznokci; czerwone jego wargi i rumiane 
policzki aż 
tryskają zdrowiem. Śmieje się dźwięcznie i beztrosko, przyjaźnie mrużąc świecące 
czarne 
oczy. Ubiera się wybornie i ze smakiem; sprowadza francuskie książki, ilustracje 
i dzienniki, 
lecz za lekturą nie przepada: ledwie się uporał z Żydem wiecznym tułaczem. W 
karty gra po 
mistrzowsku. W ogóle Arkadiusz Pawłycz uchodzi za jednego z najbardziej 
wykształconych 
szlachciców i pożądanych epuzerów w naszej guberni; panie szaleją za min, 
zwłaszcza zaś 
wynoszą pod niebiosa jego maniery. Nad podziw umie trzymać się w ryzach, jest 
ostrożny jak 
kot, nigdy w życiu nie uwikłał się w żadną awanturę; wszelako przy sposobności 
potrafi dać 
się we znaki, lubi wprawić w zakłopotanie nieśmiałego człowieka i utrzeć mu 
nosa. Złym 
towarzystwem brzydzi się zdecydowanie, a to z obawy kompromitacji; za to w 
wesołych 
chwilach mieni się wielbicielem Epikura, choć na ogół jest ujemnego zdania o 
filozofii, którą 
zwie mętną strawą germańskich umysłów, a niekiedy — wręcz banialukami. Muzykę 
także 
lubi; przy kartach nuci przez zęby, lecz z uczuciem; pamięta też niektóre urywki 
z Łucji i 
Lunatyczki, tylko że zawsze bierze zbyt wysoki ton. Każdej zimy jeździ do 
Petersburga. W 
jego domu panuje nadzwyczajny porządek; nawet stangreci ulegli jego wpływowi i 
co dzień 
nie tylko wycierają chomąta i czyszczą jermiaki, ale nawet myją sobie twarze. Co 
prawda, 
ludzie dworscy Arkadiusza Pawłycza popatrują spode łba — lecz u nas, w Rosji, 
trudno 
odróżnić człowieka ponurego od zaspanego. Arkadiusz Pawłycz mówi głosem miękkim 
i 
przyjemnym, powoli i jakby z satysfakcją cedząc każdy wyraz przez swe wspaniałe, 
uperfumowane wąsy; posługuje się też wielu zwrotami francuskimi, jak: Mais c’est 
impayable!, Mais comment donc!*, itp. Ale z tym wszystkim, ja przynajmniej 
niezbyt chętnie 
go odwiedzam, a gdyby nie cietrzewie i kuropatwy, zapewne całkiem bym zaniechał 
tej 
znajomości. Jakiś dziwny niepokój ogarnia człowieka w jego domu; nawet komfort 
nie 
cieszy, i za każdym razem, gdy wieczorem staje przede mną ufryzowany kamerdyner 
w 
niebieskiej liberii z herbowymi guzikami i zaczyna służalczo ściągać mi buty, 
czuję, że gdyby 
zamiast tej bladej i chudej postaci znienacka ukazały mi się zdumiewająco 
szerokie kości 
policzkowe i nieprawdopodobnie perkaty nos krzepkiego młodego parobka, którego 
dziedzic 
tylko co wziął od wideł, ale który już zdążył w dziesięciu miejscach rozsadzić 
szwy 
darowanego mu niedawno nankinowego kaftana — cieszyłbym się niesłychanie i z 
ochotą 
bym się wystawił na niebezpieczeństwo utraty, wraz z butem, własnej nogi aż po 
staw 
biodrowy…
Choć nie mam nabożeństwa do Arkadiusza Pawłycza, pewnego razu wypadło mi spędzić 
u 
niego noc. Nazajutrz wczesnym rankiem kazałem zakładać do mojej kolaski, ale pan 
domu 
nie chciał mnie puścić bez śniadania na angielską modłę i zaprowadził mnie do 
swego 
gabinetu. Do herbaty podano nam kotlety, jajka na miękko, masło, miód, ser itd. 
Dwaj 
kamerdynerzy w czystych białych rękawiczkach sprawnie i milczkiem uprzedzali 
najdrobniejsze nasze życzenia. Siedzieliśmy na perskim tapczanie. Arkadiusz 
Pawłycz miał 
na sobie szerokie jedwabne szarawary, czarną aksamitną kurtkę, ładny fez z 
błękitnym 
kutasikiem i żółte chińskie pantofle bez napiętków. Pił herbatę, śmiał się, 
oglądał swe 
paznokcie, palił, podkładał sobie poduszki pod boki i w ogóle był w znakomitym 
humorze. 
Przekąsiwszy suto i z widoczną przyjemnością, Arkadiusz Pawłycz nalał sobie 
kieliszek wina, 
podniósł do ust — i raptem się nachmurzył.
— Dlaczego wino nie podgrzane? — dość ostrym tonem zapytał jednego z 
kamerdynerów.
Kamerdyner stropił się, stanął jak wryty i zbladł.
— Zadałem ci pytanie, nieprawdaż, mój drogi? — spokojnie podjął Arkadiusz 
Pawłycz nie 
spuszczając zeń oczu.
Nieszczęsny kamerdyner przestąpił z nogi na nogę, pokręcił serwetką i milczał. 
Arkadiusz 
Pawłycz spuścił głowę d w zadumie spojrzał na niego spode łba.
— Pardon, mon cher* — rzekł z miłym uśmiechem, po przyjacielsku dotknąwszy ręką 
mego kolana, i znowu się wpatrzył w kamerdynera. — No, ruszaj! — dorzucił po 
krótkim 
milczeniu, uniósł brwi i zadzwonił.
Wszedł człowiek otyły, smagły, czarnowłosy, o niskim czole i zupełnie 
zapłyniętych 
tłuszczem oczach.
— Co do Fiodora… wydać zarządzenia — powiedział Arkadiusz Pawłycz półgłosem i z 
całkowitym opanowaniem.
— Słucham —odparł grubas i wyszedł.
— Voilá, mon cher, les désagréments de la campagne* — wesoło nadmienił Arkadiusz 
Pawłycz. — Gdzież to, panie sąsiedzie? Proszę jeszcze trochę zabawić.
— Nie — odrzekłem — czas na mnie.
— Na polowanie, oczywiście! Och, ci myśliwi! I dokądże sąsiad dobrodziej teraz 
jedzie?
— O czterdzieści wiorst stąd, do Riabowa.
— Do Riabowa? Ach, mój Boże, w takim razie pojadę z panem. Riabowo — to tylko 
pięć 
wiorst od mojej Szypiłowki, a ja już dawno w Szypiłowce nie byłem, nigdy nie 
mogłem 
znaleźć wolnej chwili. Doskonale się składa: dzisiaj zapoluje pan w Riabowie, a 
wieczorem 
zajedzie do mnie. Ce sera charmant*. Razem zjemy kolację — weźmiemy ze sobą –
kucharza 
— i pan przenocuje u mnie. Ślicznie! Ślicznie! — dodał nie czekając na moją 
odpowiedź. — 
C’est arrang*e… Hej, służba! Zaprząc tam do powozu, a żywo. Pan nie był w 
Szypiłowce? 
Nie śmiałbym proponować, żeby pan sąsiad spędził noc w chacie mego rządcy, ale 
wiem, że 
pan jest wyrozumiały, a w Riabowie i tak musiałby pan nocować w stodole… 
Jedziemy, 
jedziemy!
I Arkadiusz Pawłycz zaśpiewał jakiś francuski romans.
— Pan może nie wie — nawiązał kołysząc się na nogach — że moi chłopi są tam na 
czynszu. Trudno: konstytucja! Swoją drogą, wypłacają mi czynsz akuratnie. 
Szczerze 
mówiąc, dawno bym ich osadził na odrobku, tylko że ziemi za mało! Już i tak się 
dziwię, że 
mogą związać koniec z końcem. Zresztą, c’est leur ajfaire . Mój tamtejszy rządca 
to zuch, une 
forte tete, ministerialna głowa! Zobaczy pan… Dalibóg, świetnie się składa!
Musiałem ulec. Zamiast o godzinie dziewiątej rano, wyjechaliśmy o drugiej po 
południu. 
Myśliwi zrozumieją moje zniecierpliwienie. Arkadiusz Pawłycz, jak sam się 
wyrażał, lubił 
czasem dogodzić sobie, toteż wziął ze sobą takie zatrzęsienie bielizny, 
wiktuałów, ubiorów, 
perfum, poduszek i różnych neseserów, że niejednemu skrzętnemu i oszczędnemu 
Niemcowi 
wszystkie te zapasy starczyłyby na cały rok. Przy każdym zjeździe z góry 
Arkadiusz Pawłycz 
wygłaszał do stangreta zwięzłe, lecz mocne przemówienie, z czego mogłem wnosić, 
że mój 
znajomy jest tchórzem, co się zowie. Podróż odbyła się zupełnie pomyślnie; tylko 
na jednym 
świeżo naprawionym mostku wywaliła się furmanka z kucharzem i tylne koło 
przygniotło mu 
żołądek.
Na widok upadku domorosłego Carm?me’a Arkadiusz Pawłycz przestraszył się nie na 
żarty i natychmiast polecił zapytać, czy ręce kucharza są całe. Odpowiedź 
twierdząca 
uspokoiła go od razu. Ale i tak jechaliśmy dość długo; siedziałem w jednym 
powozie z 
Arkadiuszem Pawłyczem i pod koniec podróży uczułem śmiertelną nudę, tym bardziej 
że w 
ciągu tych kilku godzin mój znajomy wyczerpawszy wszystkie tematy zaczął już 
liberalizować. Nareszcie dotarliśmy — tylko nie do Riabowa, ale wprost do 
Szypiłowki: tak 
się jakoś złożyło. Ponieważ tego dnia nie mogło już być mowy o polowaniu, rad 
nierad 
poddałem się swemu losowi.
Kucharz przyjechał o kilka minut przed nami i widocznie zdążył już wydać 
zarządzenia i 
uprzedzić kogo należy, bo przy wjeździe powitał nas starosta dworski, tęgi, rudy 
drągal blisko 
sążniowej miary, wierzchem, bez czapki, w nowym rozpiętym jermiaku. — A gdzież 
Sofron? 
— zagadnął go Arkadiusz Pawłycz. Starosta przede wszystkim zeskoczył szparko z 
konia, 
pokłonił się dziedzicowi w pas, rzekł: — Witaj nam, Arkadiuszu Pawłyczu, hasz 
ojcze — 
następnie podniósł głowę, potrząsnął czupryną i zameldował, że Sofron udał się 
do Pierowa, 
lecz już posłano po niego. — No, ruszaj za nami — rzekł Arkadiusz Pawłycz. 
Starosta gwoli 
przyzwoitości odwiódł konia nieco na bok, wgramolił się nań i puścił truchcikiem 
za 
powozem, trzymając czapkę w ręku. Wjechaliśmy do wsi. Spotkaliśmy kilku chłopów 
na 
próżnych wozach; jechali z gumna i śpiewali, podskakując całym ciałem i 
wymachując 
nogami w powietrzu; jednakże na widok naszego powozu oraz starosty umilkli 
nagle, zdjęli 
swe zimowe czapki (było to w lecie) i wyprostowali się nieco, jakby oczekując 
rozkazów. 
Arkadiusz Pawłycz skłonił im się łaskawie. Zauważyłem, iż trwożne podniecenie 
ogarniało 
całą wieś. Baby w kraciastych spódnicach ciskały kawałkami drzewa w niedomyślne 
albo 
nazbyt gorliwe psy; kulawy staruszek z brodą zaczynającą się pod samymi oczami, 
oderwał 
nie dopojonego konia od studni, nie wiedzieć za co uderzył go w bok i dopiero 
wtedy się 
ukłonił. Berbecie w długich koszulinach pędziły z wrzaskiem do chałup, kładły 
się brzuchem 
na wysokim progu, zwieszały głowy, zadzierały nogi do góry i w taki sposób nader 
żwawo 
wtaczały się za drzwi, do ciemnej sieni, skąd się już nie pokazywały. Nawet kury 
zmykały 
wyciągniętym kłusem na podwórko; jeden rezolutny kogut o czarnej piersi podobnej 
do 
atłasowej kamizelki i o czerwonym ogonie zakręconym aż na grzebień pozostał 
zrazu na 
drodze i już już miał zapiać, lecz raptem stracił rezon i również pierzchnął. 
Chata rządcy stała 
na uboczu, pośród gęstego zielonego pola konopi. Zatrzymaliśmy się przed 
wrotami. Pan 
Pienoczkin wstał, malowniczo zrzucił z ramion płaszcz i wysiadł z powozu, 
przychylnie 
spozierając wokół. Rządczyni powitała nas niskimi ukłonami i podeszła, by 
ucałować 
dziedzicowi rękę. Arkadiusz Pawłycz dał jej nacałować się do woli, po czym 
wkroczył na 
ganek. W sieni, w ciemnym kącie, stała starościna; ona także się nam pokłoniła, 
lecz nie 
miała odwagi pocałować dziedzica w rękę. W tak zwanej chłodnej izbie — na prawo 
od sieni 
— już się krzątały dwie inne kobiety; wynosiły stamtąd wszelkie rupiecie, próżne 
stągwie, 
zesztywniałe kożuchy, faski na masło, kolebkę z kupą szmat i z płowowłosym 
dzieciakiem, 
wymiatały śmiecie łaziebnymi wiechciami. Arkadiusz Pawłycz odprawił je i usiadł 
na ławce 
pod świętymi obrazami. Stangreci zaczęli wnosić kufry, szkatuły i pudła, 
dokładając 
wszelkich starań, by miarkować stukot swych ciężkich buciorów.
Tymczasem Arkadiusz Pawłycz wypytywał starostę o urodzaje, zasiewy i inne sprawy 
gospodarskie. Ten odpowiadał, lecz jakoś apatycznie i niezdarnie, jak gdyby 
zapinał kaftan 
zziębniętymi palcami. Stał we drzwiach, raz po raz nastawiał ucha i oglądał się, 
dając 
przejście zręcznemu kamerdynerowi. Za jego potężnymi barami udało mi się 
dojrzeć, jak 
Sofronowa w sieni okłada cichaczem jakąś inną babę. Wtem zaturkotał wóz i 
zatrzymał się 
przed gankiem: wszedł rządca.
Ten człowiek o ministerialnej głowie, jak go nazywał Arkadiusz Pawłycz, był 
niewysokiego wzrostu, pleczysty, siwy i krępy, miał czerwony nos, małe 
niebieskie oczy i 
brodę w kształcie wachlarza. Zaznaczmy przy tej sposobności, że jak Ruś Rusią, 
nie zdarzyło 
się jeszcze, by człowiek zbogacony i porosły w pierze nie miał okazałej brody; 
ten i ów całe 
życie nosił wąską, rzadką bródkę — aż tu raptem, patrzcie państwo, jakimś cudem 
sprawił 
sobie brodę iście patriarchalną! Widocznie rządca podochocił sobie w Pierowie, 
bo i twarz 
miał porządnie obrzękłą, i zalatywało od niego okowitą.
— Ach, ty nasz ojcze, dobroczyńco ty nasz — przemówił śpiewnie i z wyrazem 
takiego 
rozczulenia na twarzy, jakby za chwilę łzy miały mu trysnąć z oczu — 
nareszcieśmy się 
ciebie doczekali!… Rączkę, jaśnie panie, rączkę — dodał, zawczasu wyciągając 
wargi.
Arkadiusz Pawłycz uczynił zadość jego prośbie.
— No, i cóż, Sofronie, bracie, co tu słychać u ciebie? — zapytał łaskawym 
głosem.
— Ach, ty nasz ojcze! — zawołała Sofron. — Jakżeby mogło nie być dobrze! Przecie 
ty, 
nasz ojciec, nasz dobrodziej, raczyłeś opromienić naszą wioskę swoim przyjazdem, 
uszczęśliwiłeś nas po wszystkie dni żywota naszego! Chwalić Pana Boga, 
Arkadiuszu 
Pawłyczu, chwalić Pana Boga! Wszystko idzie po myśli, dzięki twojej łaskawości.
Tu Sofron pomilczał, spojrzał na dziedzica i jak gdyby znów uniesiony porywem 
uczuć 
(przy tym i wódka robiła swoje), po raz drugi schwycił jego rękę, ucałował ją i 
zaśpiewał 
jeszcze słodziej niż przedtem:
— Ach, ty nasz ojcze najłaskawszy… i… a bodaj to! Dalibóg, całkiem zgłupiałem z 
radości… Dalibóg, patrzę i własnym oczom nie wierzę… Ach, ty nasz ojcze!…
Arkadiusz Pawłycz łypnął na mnie okiem, uśmiechnął się i spytał: — N’est–ce pas 
que 
c’est touchant?*
— Ale, jaśnie panie — ciągnął dalej niezmordowany rządca — jakże to pan mógł tak 
postąpić? Ze zgryzoty jestem jak z krzyża zdjęty; jaśnie pan nie był łaskaw nas 
zawiadomić o 
swym przyjeździe.
Gdzież pan teraz spędzi nocką? Przecie tu brudy, niechlujstwo…
— To nic, Sofronie, to nic — z uśmiechem odrzekł Arkadiusz Pawłycz — dobrze tu 
jest.
— Ależ, nasz ojcze — dla kogo dobrze? Dla nas, chamów, pewnie że tu dobrze; ale 
dla 
jaśnie pana… ach, ty nasz ojcze rodzony, ty nasz łaskawco!… Daruj mnie, 
głupiemu, dalibóg 
postradałem rozum, zgłupiałem całkiem.
Tymczasem podano wieczerzę; Arkadiusz Pawłycz zaczął jeść. Synowi swemu stary 
kazał 
się wynieść — że to niby tylko zapowietrza chałupę.
— I jakże tam, kochasiu, podzieliliście gront? — zapytał pan Pienoczkin, jawnie 
pragnąc 
stylizować swój język z chłopska i mrugając do mnie.
— Podzieliliśmy, nasz ojcze, dzięki twojej łaskawości. Onegdaj podpisaliśmy 
ugodę. 
Chłynowscy chłopi sprzeciwiali się z początku… sprzeciwiali się, jaśnie panie, 
tak jest! 
Żądali… żądali… Bóg wie, czego oni żądali; boć też to wszystko durnie, proszę 
łaski pana, 
głupi naród. A myśmy, nasz ojcze, zgłosili, żeśmy są wdzięczni za twoją łaskę, i 
ukontentowaliśmy Mikołaja Nikołaicza, rozjemcę; wszystkośmy robili wedle twego 
rozkazu, 
ojcze; jakeś raczył przykazać, takeśmy zrobili, a robiliśmy wszystko za wiedzą 
Jegora 
Dmitricza.
— Jegor mi raportował — z godnością nadmienił Arkadiusz Pawłycz.
— Jużci, proszę łaski pana, jużci.
— A zatem jesteście teraz zadowoleni?
Sofron na to tylko czekał. — Ach, ty nasz ojcze, dobroczyńco ty nasz! — 
zaśpiewał 
znowu. — Racz mi darować, ale przecie my dniem i nocą zanosimy za ciebie modły 
do Pana 
Boga… Ziemi tylko, wiadomo, trochę przymało…
Pienoczkin przerwał mu:
— Dobrze, dobrze, Sofronie, wiem, żeś ty wierny mój sługa… No, a jak tam omłoty?
Sofron westchnął.
— Ano, jaśnie panie, omłot był nie najlepszy. No i proszę łaski pana, 
przytrafiła się pewna 
subiekcja. (Tu rozłożył ręce, podszedł do pana Pienoczkina, schylił się i 
zmrużył jedno oko.) 
Na naszej ziemi znalazło się martwe ciało.
— Jak to?…
— Ja sam w głowę zachodzę, ojcze ty nasz, widocznie zły maczał w tym palce. 
Szczęściem, leżało ono tuż koło cudzego pola, ale — co prawda, to prawda — na 
naszej 
ziemi. Zaruteńko kazałem je przeciągnąć na cudze pole, na straży postawiłem 
swojego 
człowieka i przykazałem wszystkim naszym trzymać język za zębami. A stanowego na 
wszelki wypadek zaprosiłem do siebie, no i herbatka… no i ten–tego… wdzięczność, 
z rączki 
do rączki… Bo to, bądź co bądź, nie przelewki. Teraz tamtym spadło na kark; a 
taki trup — to 
dwieście rubelków grzywny jak jeden grosz.
Pan Pienoczkin śmiał się bardzo z fortelu swego rządcy i kilka razy powiedział 
do mnie 
wskazując mi go ruchem głowy: — Quel gaillard, ah*?
Tymczasem zupełnie się ściemniło; Arkadiusz Pawłycz polecił sprzątnąć ze stołu i 
przynieść siana. Kamerdyner rozesłał nam prześcieradła, dał poduszki; 
położyliśmy się. 
Sofron odszedł do siebie, otrzymawszy dyspozycje na dzień następny. Przed 
zaśnięciem 
Arkadiusz Pawłycz jeszcze trochę pogawędził o wyjątkowych zaletach rosyjskiego 
chłopa, 
przy czym zaznaczył, że odkąd rządy objął Sofron, włościanie szypiłowscy nie 
mają na 
sumieniu ani grosza zaległości… Stróż nocny uderzył w kołatkę; niemowlę, które 
snadź 
jeszcze nie wyrobiło w sobie należytego poczucia samozaparcia, zakwiliło gdzieś 
w chacie… 
Usnęliśmy.
Nazajutrz wstaliśmy dosyć wcześnie. Wybierałem się do Riabowa, lecz Arkadiusz 
Pawłycz chciał mi pokazać swój majątek i uprosił mię, bym został. Zresztą i sam 
byłem 
ciekaw, jak się w praktyce przedstawiają wyjątkowe zalety męża o ministerialnej 
głowie — 
Sofrona. Przyszedł rządca. Miał na sobie granatowy jermiak przepasany czerwonym 
pasem. 
Mówił znacznie mniej niż poprzedniego dnia, pilnie i bacznie spozierał w oczy 
dziedzica, 
odpowiadał składnie i rzeczowo. Razem z nim udaliśmy się na gumno. Syn Sofrona, 
sążnisty 
starosta, człowiek — jak się zdaje — nader głupi, również poszedł z nami, nadto 
zaś 
przyłączył się do nas pisarz Fiedosieicz, były żołnierz, z wąsiskami jak wiechy 
i niezmiernie 
dziwnym wyrazem twarzy: wyglądał jakby bardzo dawno temu coś go ogromnie 
zdumiało i 
od tego czasu już nie ochłonął. Obejrzeliśmy gumno, klepisko, stodoły, szopy, 
wiatrak, oborę, 
oziminy, zagony konopi; istotnie, wszystko było w idealnym porządku; jedynie 
markotne 
twarze chłopów zastanawiały mnie nieco. Sofron dbał nie tylko o pożytek, lecz i 
o piękno: 
wszystkie rowy obsadził rokiciną, między stertami na gumnie przeprowadził 
ścieżki i 
wysypał je piaseczkiem, na wiatraku postawił chorągiewkę w kształcie 
niedźwiedzia z 
rozwartą paszczą i czerwonym językiem, do murowanej obory przylepił coś w 
rodzaju 
greckiego portyku, pod którym wypisał wapnem: „Zbódowana wefsi Szypiłofce 
ftysionc 
osiem Sed czterdziestym roku. Ta obora.” Arkadiusz Pawłycz rozczulił się do 
reszty, zaczął 
mi po francusku wyłuszczać korzyści czynszownictwa, przy czym zaznaczył jednak, 
że 
pańszczyzna była dla ziemian dogodniejsza — ale trudno!… Jął udzielać Sofronowi 
wskazówek, jak sadzić ziemniaki, jak przyrządzać karmę dla bydła itp. Sofron 
słuchał 
dziedzica z uwagą, niekiedy coś wtrącał, ale już nie tytułował Arkadiusza 
Pawłycza ani 
ojcem, ani łaskawcą, i wciąż kładł nacisk na to, że ziemi mają szczupło i że nie 
wadziłoby 
dokupić. — Ano, dokupcie — mówił Arkadiusz Pawłycz. — Jeżeli na moje nazwisko, 
to się 
zgadzam. — Na te słowa Sofron nic nie odrzekł, tylko gładził sobie brodę. — A 
teraz warto 
by pojechać do lasu — nadmienił pan Pienoczkin. Natychmiast podano nam osiodłane 
konie; 
pojechaliśmy do lasu, czyli, jak u nas mówią, do „rezerwatu”. W tym „rezerwacie” 
było 
głucho i dziko jak w puszczy, za co Arkadiusz Pawłycz pochwalił Sofrona i 
poklepał go po 
ramieniu. W dziedzinie gospodarki leśnej pan Pienoczkin hołdował rosyjskim 
poglądom i z 
punktu opowiedział mi arcyzabawny — jego zdaniem — wypadek, jak to pewien 
ziemianin–
żartowniś namacalnie dowiódł swemu leśniczemu, że przetrzebianie nie wpływa na 
gęstszy 
porost lasu: mianowicie wyszarpnął mu połowę brody… Wszelako pod innymi 
względami ani 
Sofron, ani Arkadiusz Pawłycz nie wzdragali się przed wprowadzeniem innowacji. 
Po 
powrocie do wsi Sofron pokazał nam wialnię sprowadzoną niedawno z Moskwy. 
Rzeczywiście, wialnia funkcjonowała dobrze, lecz gdyby Sofron wiedział, jaka 
przykrość 
oczekuje i jego samego, i dziedzica podczas tej ostatniej przechadzki, 
prawdopodobnie 
zostałby z nami w domu.
Oto, co się przydarzyło. Wyszedłszy z szopy ujrzeliśmy następujący widok: w 
odległości 
kilku kroków od drzwi, koło brudnej kałuży, w której beztrosko pluskały się trzy 
kaczki, 
klęczało dwóch chłopów, jeden miał jakie sześćdziesiąt, drugi — dwadzieścia pięć 
lat. Obaj 
byli w wylatanych zgrzebnych koszulach, bosi, przepasani sznurami. Pisarz 
Fiedosieicz 
gorliwie coś im perswadował i zapewne byłby ich skłonił do odejścia, gdybyśmy 
chwilę 
dłużej zabawili w szopie, lecz na nasz widok wyprężył się na baczność i zastygł 
w miejscu. 
Tuż obok stał starosta z rozdziawioną gębą i zaciśniętymi pięściami, z którymi 
nie wiedział, 
co począć. Arkadiusz Pawłycz zasępił się, przygryzł wargę i podszedł do 
petentów. Obydwaj 
w milczeniu pokłonili mu się do nóg.
— Czego wam potrzeba? O co prosicie? — zapytał surowym tonem i troszkę przez 
nos. 
Chłopi popatrzyli jeden na drugiego, ani słówkiem się nie odezwali, tylko 
zmrużyli oczy jak 
od słońca i zaczęli szybciej oddychać.
— O cóż chodzi? — powtórzył Arkadiusz Pawłycz i natychmiast zwrócił się do 
Sofrona. 
— Z jakiej to rodziny?
— Z rodziny Tobolejewów — powoli odrzekł Sofron.
— Więc czego chcecie? — znowu powiedział pan Pienoczkin. — Nie macie języków czy 
co? Mów ty, czego ci potrzeba — dodał skinąwszy głową na starego. — I nie bójże 
się, głupi.
Stary wyciągnął swą ciemnoburą, pomarszczoną szyję, krzywo rozdziawił zsiniałe 
usta, 
powiedział ochrypłym głosem: — Ujmij się za nami, jaśnie panie! — i ponownie 
uderzył 
czołem o ziemię. Młody chłop pokłonił się także. Arkadiusz Pawłycz z godnością 
popatrzył 
na ich karki, zadarł głowę i nieco rozkraczył nogi.
— O co chodzi? Na kogo się skarżysz?
— Ulituj się, jaśnie panie! Daj odetchnąć… Zamęczeniśmy całkiem. (Stary mówił z 
trudem.)
— Kto cię zamęczył?
— Ano Sofron Jakowlicz, proszę łaski pana.
Arkadiusz Pawłycz chwilę milczał.
— Jak ci na imię?
— Antyp, proszę łaski pana.
— A to kto?
—– Mój synek, proszę łaski pana. Arkadiusz Pawłycz znów pomilczał i poruszył 
wąsami.
— Czymże on cię zamęczył? — spytał patrząc na starego przez wąsy.
— Zrujnował nas, proszę łaski pana, ze szczętem. Dwóch synów, proszę łaski pana, 
poza 
koleją oddał w rekruty, a teraz zabiera i trzeciego. Wczoraj, proszę łaski pana, 
wyprowadził 
mi z obory ostatnią krowinę, a kobietę moją pobił — ten tutaj. (Wskazał na 
starostę.)
— Hm! — bąknął Arkadiusz Pawłycz.
— Nie daj zrujnować nas ze szczętem, żywicielu nasz.
Pan Pienoczkin zrobił marsową minę.
— Właściwie, co to ma znaczyć? — zagadnął Sofrona półgłosem i z niezadowolonym 
wyrazem twarzy.
— Pijany człowiek — odpowiedział Sofron — wałkoń. Już piąty rok nie wyłazi z 
długów.
— Sofron Jakowlicz zapłacił za mnie, com winien był do czynszu, proszę łaski 
pana — 
podjął stary — już piąty roczek, jak zapłacił, i od tej pory gnębi nas, że niech 
Bóg broni…
— A skąd się wziął ten twój dług? — groźnie zapytał pan Pienoczkin. (Stary 
zwiesił 
głowę.) — Pewnie lubisz pić, włóczyć się po szynkach? (Stary chciał otworzyć 
usta.) — 
Znam ja was — popędliwie ciągnął dalej Arkadiusz Pawłycz — umiecie tylko pić i 
na piecu 
się wylegiwać, a odpowiadać za was muszą uczciwi chłopi.
— I grubianin na dobitkę — wtrącił Sofron do pańskiej mowy.
— O, co to, to na pewno. To już zawsze tak bywa; nieraz to zauważyłem. Cały rok 
się 
łajdaczy, pyskuje, a teraz pada do nóg, co?
— Ojczulku, jaśnie panie — z rozpaczą przemówił stary — zmiłuj się, obroń nas; 
jakiż ze 
mnie grubianin? Panem Bogiem się świadczę, że już wytrzymać nie sposób. Sofron 
Jakowlicz 
ma do mnie urazę, ale za co, Bóg raczy wiedzieć! Rujnuje mnie całkiem, ojczulku… 
Ostatniego syneczka… chce także… (Na żółtej i zmarszczonej twarzy starego 
zalśniła łza.) 
Ulituj się, jaśnie panie, obroń nas…
— I nie tylko nas… — zaczął młody chłop. Arkadiusz Pawłycz nagle poczerwieniał:
— A ciebie kto pyta, hę? Nikt cię nie pyta, milczeć więc… Co to jest? Milczeć, 
powiadam, 
milczeć!… Boże drogi, toż to po prostu bunt. Nie, bracie, u mnie próbować buntu 
nie radzę… 
U mnie… (Arkadiusz Pawłycz postąpił krok naprzód, ale snadź przypomniał sobie o 
mej 
obecności, odwrócił się i włożył ręce do kieszeni.) — Je vous demande bien 
pardon, mon 
cher* — rzekł z wymuszonym uśmiechem, znacznie zniżając głos. — C’est le mauvais 
côté la 
médaille*… No, dobrze, dobrze — podjął nie patrząc na chłopów — wydam 
zarządzenia… 
dobrze, idźcie sobie. (Chłopi nie wstawali z klęczek.) Przecie mówię wyraźnie… 
dobrze. 
Idźcie sobie, mówię wam, że wydam zarządzenia.
Arkadiusz Pawłycz odwrócił się do nich plecami. — Wciąż niezadowoleni — sarknął 
przez zęby i wielkimi krokami podążył do domu. Sofron ruszył za nim. Pisarz 
wybałuszył 
oczy, jak gdyby zamierzał skoczyć gdzieś bardzo daleko. Starosta wypędził kaczki 
z kałuży. 
Petenci postali jeszcze chwilę w miejscu, popatrzyli jeden na drugiego, po czym 
powlekli się 
do domu.
W jakie dwie godziny później byłem już w Riabowie i pospołu z Anpadystem, 
znajomym 
chłopem, wybierałem się na polowanie. Aż do mego odjazdu Pienoczkin dąsał się na 
Sofrona. 
Nawiązałem z Anpadystem rozmowę o szypiłowskich włościanach, o panu 
Pienoczkinie, 
zapytałem go też, czy zna tamtejszego rządcę.
— Sofrona Jakowlicza?… Ba!
— Co to za człowiek?
— Pies, nie człowiek; drugiego takiego psa nie ma aż po sam Kursk.
— Bo co?
— Przecie Szypiłowka tylko na papierze należy do tego Pienkina czy jak mu tam; 
przecie 
nie Pienkin nią włada: włada nią Sofron.
— Czyżby?
— Jak własnym majątkiem. Chłopi siedzą u niego w długach po uszy, harują na 
niego jak 
pańszczyźniani parobcy: jednych posyła z furmankami do miast, drugich jeszcze 
gdzie 
indziej… słowem, drze z nich łyko.
— Roli podobno mają niewiele?
— Niewiele? Przecie on od samych chłynowskich chłopów dzierżawi osiemdziesiąt 
dziesięcin, a od naszych sto dwadzieścia; więc już ma pan półtorasta dziesięcin. 
Zresztą on się 
dorabia nie tylko na roli: dorabia się i na koniach, i na bydle, i na dziegciu, 
i na oleju, i na 
konopiach, na wszyściutkim… zmyślny jest, strasznie zmyślny, a bogaty, bestia, 
że ha! Tylko 
ma ten feler, że bije. Zwierz, nie człowiek; dobrze mówię; pies, wściekły pies.
— To czemu się na niego nie poskarżą?
— Masz ci los! Dziedzica to nic nie obchodzi! Niedoborów w spłatach nie bywa, 
więc o 
cóż miałby się martwić? A zresztą niechby który spróbował się poskarżyć — 
dorzucił po 
krótkim milczeniu. — Miałby się z pyszna, ho, ho… Ładnie by na tym wyszedł…
Przypomniałem sobie o Antypie i opowiedziałem, com widział.
— No — oświadczył Anpadyst — teraz on go zagryzie; zagryzie go na śmierć. 
Starosta 
teraz wytłucze z niego duszę. To ci nieboraczysko! I za co ten chudzina cierpi?… 
Kiedyś na 
zebraniu gminnym zadarł z nim, niby z tym rządcą, bo widać było mu już nie do 
wytrzymania… Wielkie mi rzeczy! Ale od tej pory zaczął Antypa dziabać. Teraz mu 
dojedzie. Bo ten pies, ten podlec — Panie Boże odpuść — wie dobrze, kogo cisnąć. 
Gospodarzy zamożniejszych albo takich, co ma się za nich kto ująć, nie ruszy ten 
diabeł 
rogaty, ale za to z innymi pozwala sobie aż miło! Przecie on bez kolei oddał 
synów Antypa w 
rekruty, podlec bez sumienia, pies, Panie Boże odpuść.
Wyruszyliśmy na polowanie.
Salzbrunn na Śląsku, lipiec 1847
Przełożył Czesław Jastrzębiec—Kozłowski
KANCELARIA
Było to jesienią. Od kilku godzin włóczyłem się ze strzelbą po polach i 
prawdopodobnie 
przed wieczorem nie wróciłbym do zajazdu przy kurskim gościńcu, gdzie czekała na 
mnie 
moja trójka, gdyby nadzwyczaj drobny i zimny deszcz, który od samego rana, 
niczym stara 
panna, niezmordowanie i bezlitośnie mnie prześladował, nie zmusił mnie w końcu 
do 
poszukania sobie gdzieś w pobliżu chwilowego choćby schronienia. Kiedy jeszcze 
się 
namyślałem, w którą pójść stronę, spostrzegłem raptem niski szałas koło pola 
zasianego 
grochem. Podszedłem do szałasu, zajrzałem pod słomiany daszek i zobaczyłem 
starca tak 
zgrzybiałego, że od razu przypomniał mi się ów dogorywający kozioł, którego 
Robinson 
znalazł w jednej z jaskiń swojej wyspy. Starzec siedział w kucki, mrużył małe, 
oślepłe oczki i 
z pośpiechem, lecz ostrożnie, jak zając (biedak nie miał ani jednego zęba), żuł 
suche i twarde 
ziarnko grochu, nieustannie przewracając je to na tę, to na tamtą stronę. 
Zajęcie to tak go 
pochłaniało, że nie zauważył mego przybycia.
— Dziadku! słuchajcie no, dziadku! — zagadnąłem go.
Przestał żuć, wysoko podniósł brwi i z wysiłkiem otworzył oczy.
— Czego? — wymamlał ochrypłym głosem.
— Czy jest tu blisko jaka wieś? — zapytałem. Starzec znów zaczął żuć. Nie 
dosłyszał 
mnie. Powtórzyłem pytanie, tym razem głośniej.
— Wieś?… a czego chcesz?
— Chciałem się schować przed deszczem.
— Czego?
— Przed deszczem się schować.
— Tak! (Podrapał się po opalonym karku.) — No to, tego, idź — zaczął nagle 
bezładnie 
wymachując rękami — o, tu — jak przejdziesz pod laskiem — o, tędy pójdziesz — 
będzie 
zaraz droga; tamtędy nie idź, tylko wciąż na prawo, na prawo… na prawo… Tam 
będzie 
Ananiewo. Albo dojdziesz i do Sitowki.
Z trudem rozumiałem, co mówi stary. Wąsy mu przeszkadzały, a i język odmawiał 
posłuszeństwa.
— A skąd ty jesteś? — zapytałem go.
— Niby co?
— Skąd jesteś?
— Z Ananiewa.
— Co tu robisz?
— Stróżuję.
— I czego pilnujesz?
— A grochu.
Nie mogłem się powstrzymać od śmiechu.
— Zlituj się, ileż ty masz lat?
— Bóg raczy wiedzieć.
— Pewno niedowidzisz?
— Niby co?
— Źle widzisz chyba?
— Źle. Bywa czasem tak, że nic nie słyszę.
— Więc jakże ty możesz być stróżem, zlituj się?
— To już starsi wiedzą.
„Starsi!” — pomyślałem i ze współczuciem spojrzałem na biedaka. Pomacał po 
odzieży, 
dobył zza pazuchy kawałek czerstwego chleba i zaczął go ssać, jak dziecko, z 
wysiłkiem 
wciągając i tak zapadnięte policzki.
„Poszedłem w stronę lasku, skręciłem na prawo i wciąż biorąc na prawo, jak mi 
radził 
starzec, dotarłem wreszcie do dużej wsi; była tam murowana cerkiew na nową 
modłę, to 
znaczy z kolumnami, i duży dwór także z kolumnami. Już z daleka, poprzez gęstą 
siatkę 
deszczu zauważyłem chatę krytą tarcicami, o dwóch kominach, górującą nad innymi, 
prawdopodobnie siedzibę starosty wiejskiego. Skierowałem tam swoje kroki w 
nadziei, że 
znajdzie się u niego samowar, herbata, cukier i nie całkiem skwaśniała 
śmietanka. W 
towarzystwie zziębniętego psa wszedłem na ganeczek, stamtąd do sieni, otworzyłem 
drzwi, 
ale zamiast sprzętów, jakie zwykle bywają w chacie, zobaczyłem kilka stołów 
zawalonych 
papierami, dwie pomalowane na czerwono szafy, zachlapane atramentem kałamarze, 
ołowiane piasecznice pudowej chyba wagi, długie gęsie pióra itd. Na jednym ze 
stołów 
siedział młodzian lat może dwudziestu; miał nalaną twarz i niezdrową cerę, 
maleńkie oczki, 
tłuste czoło i nieskończenie długie baczki. Ubrany był, jak przystało, w szary 
nankinowy 
kaftan wyświecony na kołnierzu i na brzuchu.
— Czego pan sobie życzy? — zapytał mnie podrzuciwszy w górę głową, jak koń, 
który nie 
oczekiwał, że go schwycą za pysk.
— Czy tu mieszka rządca… albo…
— Tu jest główna kancelaria dworska — przerwał mi. — Mam właśnie teraz dyżur… 
Nie 
widział pan napisu? Po to właśnie przybity jest napis.
— Gdzie by się tu można wysuszyć? A czy ma kto we wsi samowar?
— Jakżeby samowarów nie mieli — odpowiedział z godnością młodzian w szarym 
kaftanie — niech pan pójdzie do ojca Timofieja, a jak nie, to do czeladnej… albo 
do Nazara 
Tarasycza, albo do Agrafieny–drobiarki.
— Z kim ty tam rozmawiasz, bałwanie jeden? Spać nie dajesz, bałwanie! — rozległ 
się 
głos w sąsiednim pokoju.
— A to jeden pan przyszedł, pyta się, gdzie by się tu można wysuszyć.
— Jaki znów pan?
— Nie wiem. Z psem i ze strzelbą.
W sąsiednim pokoju zaskrzypiało łóżko. Drzwi się otworzyły i wszedł człowiek lat 
może 
pięćdziesięciu, tłuścioch, niskiego wzrostu, o byczym, karku, wytrzeszczonych 
oczach, 
nadzwyczaj okrągłych policzkach i błyszczącej twarzy.
— Czego pan sobie życzy? — zapytał mnie.
— Chcę się wysuszyć.
— Tu nie miejsce na to.
— Nie wiedziałem, że tu jest kancelaria, zresztą gotów jestem zapłacić…
— Ano, można i tutaj — odpowiedział tłuścioch — może pan pozwoli. (Zaprowadził 
mnie 
do drugiego pokoju, ale nie do tego, skąd wyszedł.) Czy tu będzie panu dobrze?
— Dobrze… A nie można by tak herbaty ze śmietanką?
— Do usług, zaraz. Pan będzie łaskaw tymczasem się rozebrać i odpocząć, herbata 
będzie 
gotowa w tej chwili.
— A czyj to majątek?
— Pani Łosniakow, Heleny Nikołajewny. Wyszedł. Rozejrzałem się: wzdłuż 
przepierzenia 
oddzielającego mój pokój od kancelarii stała ogromna skórzana kanapa; dwa 
krzesła, także 
kryte skórą, z bardzo wysokimi oparciami, tkwiły po obu stronach jedynego okna 
wychodzącego na ulicę. Na ścianach oklejonych zieloną tapetą w różowy deseń 
wisiały trzy 
wielkie obrazy olejne. Jeden z nich przedstawiał wyżła w niebieskiej obroży z 
napisem: „To 
moja pociecha”; u stóp psa płynęła rzeka, a na przeciwległym brzegu rzeki pod 
sosną siedział 
zając nadnaturalnej wielkości z podniesionym uchem. Na drugim obrazie dwaj 
starcy jedli 
arbuza, spoza którego widniał z daleka grecki portyk z napisem: „Świątynia 
Rozkoszy”. 
Trzeci obraz przedstawiał półnagą kobietę w pozycji leżącej en raccourci*; miała 
czerwone 
kolana i bardzo grube pięty. Pies mój, nie czekając ani chwili, z najwyższym 
wysiłkiem wlazł 
pod kanapę i widocznie znalazł tam dużo kurzu, gdyż zaczął strasznie kichać. 
Podszedłem do 
okna. Przez drogę wiodącą ze dworu do kancelarii przerzucone były na ukos deski: 
przezorność nader pożyteczna, dokoła bowiem, dzięki naszej czarnoziemnej glebie 
i 
długotrwałym deszczom, błoto było okropne. Koło dworu, stojącego tyłem do ulicy, 
działo 
się to, co zwykle dzieje się wokół pańskich siedzib: dziewki w spłowiałych 
perkalowych 
sukniach wałęsały się tam i z powrotem; służba folwarczna brnęła po błocie 
przystając i 
drapiąc się po plecach w zamyśleniu; przywiązany za uzdę koń dziesiętnika 
leniwie 
wymachiwał ogonem i wysoko zadarłszy pysk, obgryzał parkan; kury gdakały, 
suchotnicze 
indyczki nawoływały się bez przerwy. Na ganeczku poczerniałego i spróchniałego 
budynku, 
prawdopodobnie łaźni, siedział tęgi parobek z gitarą i zuchowato śpiewał znany 
romans:
Och, na odludziu ja się skryję…
Tam smętny, smętny pójdę stąd…
Tłuścioch wszedł do mnie do pokoju.
— Niosą panu herbatę — rzekł z miłym uśmiechem.
Młodzian w szarym kaftanie, dyżurujący w kancelarii, ustawił na starym stoliku 
karcianym 
samowar, imbryk, szklankę ze stłuczonym spodkiem, dzbanuszek śmietanki i sznurek 
twardych jak kamień bołchowskich obwarzanków. Tłuścioch wyszedł.
— Kto to taki — zapytałem dyżurnego — rządca?
— Gdzie tam, proszę pana, był głównym kasjerem, a teraz został głównym 
kancelistą.
— A nie ma u was rządcy?
— Gdzie tam. Jest ekonom Michajło Wikułow, a rządcy nie ma.
— No to chyba jest administrator?
— Jest, a jakże: Niemiec Lindemandau, Karol Karłycz, ale on nie rządzi.
— A któż tu u was rządzi?
— Sama dziedziczka.
— Rozumiem!… A w kancelarii dużo was siedzi? Młodzian zamyślił się.
— Sześciu.
— Któż taki? — zapytałem.
— Ano tak: najpierw będzie Wasilij Nikołaicz, główny kasjer; potem Piotr 
kancelista, brat 
Piotra Iwan, młodszy kancelista, drugi Iwan kancelista, Kostanty Narkizow, także 
kancelista, 
no i jeszcze ja — wszystkich się nie zliczy.
— Pewno wasza dziedziczka ma dużo służby folwarcznej?
— Nie, nie można powiedzieć, żeby dużo.
— Ile na przykład?
— Będzie chyba z półtorej setki. Milczeliśmy obaj przez chwilę.
— No, a ty dobrze piszesz?
Młodzian uśmiechnął się od ucha do ucha, kiwnął głową, poszedł do kancelarii i 
przyniósł 
zapisany arkusz papieru.
— To jest moje pisanie — powiedział nie przestając się uśmiechać.
Spojrzałem; na ćwiartce szarawego papieru ładnymi i dużymi literami było 
napisane, co 
następuje:
Zarządzenie
Głównej Kancelarii Dworskiej w Ananiewie wydane ekonomowi Michajle Wikulowowi, 
Nr 209
Poleca się niezwłocznie po otrzymaniu niniejszego zbadać: kto ubiegłej nocy w 
stanie 
nietrzeźwym, śpiewając nieprzyzwoite pieśni, chodził po parku Agielskim i 
guwernantkę, 
Madam Enżeni, Francuzkę, obudził i przestraszył? i jak stróże pilnowali, i kto 
był 
stróżem w parku? i na takie nieporządki pozwolił? Wszystko powyższe poleca się 
szczegółowo zbadać i natychmiast zaraportować kancelarii.
Główny Kancelista Mikołaj Chwostow.
Na zarządzeniu przyłożono ogromną pieczęć herbową z napisem: „Pieczęć Głównej 
Kancelarii Dworskiej w Ananiewie”, na dole zaś widniał dopisek: „Ściśle wykonać. 
Helena 
Łosniakow.”
— Czyżby to sama dziedziczka dopisała? — zapytałem.
— A jakże, sama: ona zawsze sama podpisuje. Inaczej zarządzenie nieważne.
— No i co, poślecie to zarządzenie ekonomowi? — zapytałem.
— Nie. Sam przyjdzie i przeczyta. To znaczy, jemu przeczytają, on jest przecie 
niepiśmienny. (Dyżurny znów umilkł.) A co — dodał po chwili z uśmiechem — chyba 
ładnie 
napisane?
— Ładnie.
— Układałem to, muszę przyznać, nie ja. Od tego to już Konstanty jest majster.
— Jak to?… To wy zarządzenia najpierw układacie?
— A jakże, kto by tam od razu pisał na czysto!
— Ile też pensji dostajesz? — zapytałem.
— Trzydzieści piąć rubli i pięć rubli na buty.
— I kontent jesteś?
— Wiadomo, kontent. Nie każdy się u nas dostanie do kancelarii. Mnie to już, 
trzeba 
przyznać, sam Pan Bóg zesłał takie szczęście: mój stryj służy za kamerdynera.
— I dobrze ci tu?
— Dobrze. Prawdę powiedziawszy — ciągnął dalej z westchnieniem — u kupców to się 
takim jak ja lepiej powodzi. U kupców kancelistom jest bardzo dobrze. Wczoraj 
wieczorem 
przyjeżdżał do nas kupiec z Wieniewa — jego sługa mi opowiadał… Dobrze, nie ma 
co 
mówić, dobrze.
— A cóż to, kupcy większą pensję dają?
— Niech Bóg broni! Przecie on za kark wyrzuci, jeśli go o pensję poprosić. Nie, 
u kupca 
trzeba żyć na rezykę. On żywi, poi, ubiera i wszystko. Jak mu dogodzić — jeszcze 
więcej 
da… Co tam pensja! wcale niepotrzebna… I żyje kupiec po prostu, po rosyjsku, po 
naszemu; 
jedziesz z nim w drogę — on pije herbatę, i ty pijesz herbatę; co on je, to ty 
jesz. Kupiec… co 
tam: to nie to, co dziedzic. Kupiec nie grymasi; że tam zbeszta, zbije, ale na 
tym koniec, 
głowy nie zawraca, nie zrzędzi… A z dziedzicem bieda! Niczym mu nie dogodzisz: i 
to źle, i 
to niedobrze. Podasz mu szklankę wody albo jedzenie — „ach, woda śmierdzi! ach, 
jedzenie 
śmierdzi!” Zabierzesz, pod drzwiami postoisz i znów podasz — „no tak, teraz 
dobrze, no tak, 
teraz nie śmierdzi!” A cóż dopiero dziedziczki, powiadam panu, co dziedziczki 
potrafią!… 
albo jeszcze panienki!…
— Fiediuszka! — rozległ się głos tłuściocha w kancelarii.
Dyżurny wyszedł z pośpiechem. Dopiłem szklankę herbaty, położyłem się na kanapie 
i 
zasnąłem. Spałem dwie godziny.
Obudziwszy się chciałem wstać, lecz lenistwo przemogło, zamknąłem oczy, nie 
zasnąłem 
wszakże na nowo. Za przepierzeniem w kancelarii rozmawiano szeptem. Mimo woli 
zacząłem nasłuchiwać.
— Tak, tak, Mikołaju Jeremieiczu — mówił jeden głos — tak. Tego nie można nie 
brać w 
rachubę, nie można, racja… Hm! (Mówiący odkaszlnął.)
— Niech mi pan wierzy, Gawryło Antonyczu — odpowiedział tłuścioch — czy to ja 
nie 
znam tutejszych porządków? Niech pan sam powie.
— A któżby je miał znać, Mikołaju Jeremieiczu, przecie pan tu jest, że tak 
powiem, 
pierwszą osobą. No więc jak? — ciągnął dalej nieznajomy głos — jak będzie, 
Mikołaju 
Jeremieiczu, pozwoli pan, że się spytam?
— Jak będzie, Gawryło Antonyczu? Od pana tylko interes zależy, ale pan, zdaje 
się, nie 
ma chęci kupić.
— Co znowu, Mikołaju Jeremieiczu, co też pan mówi? Kupcy jesteśmy, chcemy 
handlować; nasz interes — kupić. Tym, że tak powiem, stoimy, Mikołaju 
Jeremieiczu.
— Osiem rubli — powiedział z namysłem tłuścioch. Usłyszałem westchnienie.
— Mikołaju Jeremieiczu, strasznie drogo pan chce.
— Nie mogę inaczej, Gawryło Antonyczu; mówię jak przed Bogiem — nie mogę.
Umilkli.
Wstałem po cichutku i zajrzałem przez szparę za przepierzenie. Tłuścioch 
siedział 
odwrócony do mnie plecami. Naprzeciw niego siedział kupiec, lat około 
czterdziestu, chudy i 
blady, jakby posmarowany olejem. Bez przerwy przebierał palcami brodę i bardzo 
szybko 
mrugał oczami i ściągał wargi.
— Oziminy w tym roku, że tak powiem, na podziw — zaczął znowu rozmowę — całą 
drogą się zachwycałem. I to od samego Woroneża tak świetnie poszły — można 
powiedzieć: 
przednie.
— To prawda, oziminy niezłe — odpowiedział główny kancelista — ale wie pan 
przecie, 
Gawryło Antonyczu: jesień obieca, a wiosna, jak zechce, dotrzyma.
— Rzeczywiście, tak jest, Mikołaju Jeremieiczu, wszystko wola boska; świętą 
prawdę pan 
powiedział… Zdaje się, że pański gość się obudził.
Tłuścioch odwrócił się… zaczął nasłuchiwać.
— Nie, śpi. A zresztą, można tego… Podszedł do drzwi.
— Śpi — powtórzył i wrócił na swoje miejsce.
— No więc jakże, Mikołaju Jeremieiczu? — zaczął znów kupiec — trzeba dobić 
targu… 
Więc niech już tak będzie, Mikołaju Jeremieiczu, niech już tak będzie — mówił 
dalej 
mrugając bez ustanku — dwa papierki i rubelka do łaskawych rąk, a tam (kiwnął 
głową w 
stronę pałacu) — sześć i pół rubla. Zgoda?
— Cztery papierki — odpowiedział sekretarz.
— Najwyżej trzy.
— Trzy i pół!
— Trzy, Mikołaju Jeremieiczu.
— Trzy i pół, ani kopiejki mniej.
— Trzy, Mikołaju Jeremieiczu.
— Nie ma mowy, Gawryło Antonyczu.
— Jaki to niezgodny — mruknął kupiec. — Jak tak, to lepiej sam z dziedziczką 
targu 
dobiję.
— Jak pan chce —odpowiedział tłuścioch — dawno tak trzeba było zrobić. Po cóż, w 
samej rzeczy, ma się pan fatygować?… Tak znacznie lepiej!
— No dosyć, dosyć, Mikołaju Jeremieiczu. Jak to się zaraz gniewa! Przecie ja 
tylko tak 
powiedziałem.
— Nie, na cóż, w samej rzeczy…
— Dosyć, powiadam panu… powiadam panu, że żartowałem. No, bierz swoje trzy i 
pół, 
co mam z tobą zrobić.
— Należałoby się cztery, ale cóż, kiedy głupiec ze mnie, pośpieszyłem się — 
burknął 
tłuścioch.
— A tam w pałacu — sześć i pół rubla, Mikołaju Jeremieiczu — za sześć i pół 
zboże 
sprzedacie?
— Sześć i pół, tak jak powiedziano.
— No, to ręka, Mikołaju Jeremieiczu. (Kupiec uderzył rozcapierzonymi palcami w 
dłoń 
pisarza.) Z Bogiem! (Kupiec wstał.) Więc ja teraz, kochany Mikołaju Jeremieiczu, 
pójdę do 
dziedziczki, każę się zameldować i powiem tak, że Mikołaj Jeremieicz zgodził się 
na sześć i 
pół.
— Niech pan tak powie, Gawryło Antonyczu.
— A teraz proszę łaskawie przyjąć.
Kupiec wręczył kanceliście niewielką paczkę banknotów, ukłonił się, potrząsnął 
głową, 
wziął czapkę w dwa paluszki, wzruszył ramionami, przechylił się w pasie wężowym 
ruchem i 
wyszedł, skrzypiąc jak należy butami. Mikołaj Jeremieicz podszedł do ściany i o 
ile mogłem 
dostrzec, zaczął liczyć banknoty, które mu wręczył kupiec. Przez drzwi wsunęła 
się ruda 
głowa o gęstych bokobrodach.
— No i co? — spytała głowa — wszystko w porządku?
— Wszystko w porządku.
— Ile?
Tłuścioch machnął ręką ze złością wskazując na mój pokój.
— Dobrze — odpowiedziała głowa i zniknęła.
Tłuścioch podszedł do biurka, usiadł, otworzył książkę, wydostał liczydła i 
zaczął 
przesuwać krążki, posługując się przy tym nie wskazującym, lecz trzecim palcem 
prawej ręki: 
tak było przystojniej. Wszedł dyżurny.
— Czego chcesz?
— Przyjechał Sidor z Gołoplek.
— No to niech tu przyjdzie. Czekaj, czekaj… Idź pierwej zobacz, czy ten obcy pan 
tam 
jeszcze śpi, czy się obudził.
Dyżurny ostrożnie wszedł do mego pokoju. Oparłem głowę o torbę myśliwską 
zastępującą 
mi poduszkę i zamknąłem oczy.
— Śpi — szepnął dyżurny wróciwszy do kancelarii.
Tłuścioch coś mruknął przez zęby.
— No, to zawołaj Sidora — odezwał się wreszcie.
Podniosłem się znowu. Wszedł chłop olbrzymiego wzrostu, lat około trzydziestu, 
zdrowy, 
rumiany, o jasnych włosach i niewielkiej kędzierzawej bródce. Pomodlił się przed 
obrazem, 
ukłonił się głównemu kanceliście, wziął kapelusz w obie ręce i wyprostował się.
— Jak się masz, Sidor — zaczął tłuścioch stukając liczydłami.
— Witam pana, Mikołaju Jeremieiczu.
— No co, jaka tam droga?
— Dobra, Mikołaju Jeremieiczu. Trochę błota. (Chłop mówił powoli i półgłosem.)
— Żona zdrowa?
— A co jej ma być!
Chłop westchnął i wysunął nogę. Mikołaj Jeremieicz założył pióro za ucho i 
wytarł nos.
— No i co, po coś przyjechał? — pytał dalej, chowając kraciastą chustkę do 
kieszeni.
— Słyszałem, Mikołaju Jeremieiczu, że od nas cieśli żądają.
— No więc co, może ich u was nie ma?
— Jakżeby miało nie być, Mikołaju Jeremieiczu: wieś w lesie, wiadomo. Ale teraz 
roboty, 
Mikołaju Jeremieiczu.
— Roboty! Tak, tak, dla obcych toście do pracy chętni, ale dla swojej 
dziedziczki 
pracować nie lubicie… Przecie to jedno i to samo!
— Robota ta sama, racja, Mikołaju Jeremieiczu… tylko że…
— No?
— Płaca bardzo… tego…
— Dobre sobie! Patrzcie, jak im rogi urosły. Idźże ty!
— Trzeba jeszcze powiedzieć, Mikołaju Jeremieiczu, roboty będzie raptem na 
tydzień, a 
cały miesiąc przetrzymają. To materiału zabraknie, to do parku poślą ścieżki 
gracować.
— Dobre sobie! Sama dziedziczka kazała, więc nie ma co gadać.
Sidor zamilkł i zaczął przestępować z nogi na nogę. Mikołaj Jeremieicz 
przechylił głowę 
na bok i zaczął gorliwie stukać liczydłami.
— Nasi… chłopi… Mikołaju Jeremieiczu… — odezwał się wreszcie Sidor zacinając się 
na każdym słowie — kazali, proszę łaski pana… o, tu mam… właśnie… (Wsunął dużą 
rękę 
za pazuchę jermiaka i powoli wyciągnął stamtąd zwinięty ręcznik haftowany w 
czerwone 
wzory.)
— Cóż to, durniu, bzika masz, czy co? — przerwał mu tłuścioch z pośpiechem. — 
Idźże 
do mnie do domu — ciągnął dalej, prawie wypychając stropionego chłopa — poproś 
tam 
żonę… da ci herbaty… ja zaraz przyjdę… wynoś się. Przecie ci powiadam, wynoś 
się.
Sidor wyszedł z kancelarii.
— Co za niedźwiedź! — mruknął za nim główny kancelista, pokiwał głową i znów 
zabrał 
się do liczydeł.
Nagle na ulicy i na dziedzińcu rozległy się krzyki: — Kuprian! Kuprian! 
Kuprianowi nie 
dadzą rady! — w chwilę zaś potem wszedł do kancelarii człowiek niskiego wzrostu, 
o 
wyglądzie suchotnika, nadzwyczaj długim nosie, wielkich nieruchomych oczach i 
postawie 
pełnej godności. Ubrany był w wyszarzały, podarty surdut koloru adelaida, czyli, 
jak mówią u 
nas, odellojda, z aksamitnym kołnierzem i drobnymi guziczkami. Niósł na 
ramionach wiązkę 
drzewa. Dokoła niego tłoczyło się z pięciu ludzi dworskich, wszyscy krzyczeli: — 
Kuprian! 
Kuprianowi nie dadzą rady! Palić w piecu Kuprianowi kazano, palić w piecu! — Ale 
człowieczek w surducie z aksamitnym kołnierzem nie zwracał najmniejszej uwagi na 
niesforność swoich towarzyszy i twarz mu ani drgnęła. Miarowymi krokami podszedł 
do 
pieca, zrzucił swój ciężar, wyprostował się, wyjął z tylnej kieszeni tabakierkę, 
wytrzeszczył 
oczy i zaczął napychać sobie nos tartym nostrzykiem zmieszanym z popiołem.
Przy wejściu hałaśliwej watahy tłuścioch zmarszczył brwi i podniósł się z 
krzesła; ale 
przekonawszy się, o co chodzi, uśmiechnął się i tylko przykazał, żeby nie 
krzyczeli: w 
sąsiednim pokoju, powiada, śpi myśliwy.
— Jaki myśliwy?
— Dziedzic!
— Aha!
— A niech sobie krzyczą — odezwał się rozkładając ręce człowiek z aksamitnym 
kołnierzem — co mnie to obchodzi, byleby mnie nie ruszali. Palić w piecu mi 
kazano…
— Palić w piecu! palić w piecu! — radośnie podchwyciła gromada.
— Jaśnie pani kazała — ciągnął dalej wzruszając ramionami. — Poczekajcie, 
jeszcze i 
wam świnie paść każą. A przecie krawiec jestem, i to dobry krawiec: u 
najlepszych majstrów 
w Moskwie się uczyłem, dla jenarałów szyłem… tego mi nikt nie odbierze. A wy 
czego 
się stawiacie?… co? Darmozjady jesteście, pasibrzuchy, i tyle. Niech mnie 
zwolnią z 
poddaństwa — ja z głodu nie umrą; dajcie mi paszport, będę dobry czynsz płacił, 
państwo 
będą zadowoleni. A wy co? Zginiecie, zginiecie jak muchy — i tyle.
— Toś zełgał — przerwał mu ospowaty, białorzęsy chłopak, w czerwonej chustce na 
szyi i 
z podartymi łokciami — byłeś i na paszporcie, ale państwo ani kopiejki czynszu 
od ciebie nie 
zobaczyli i na siebie grosza nie zarobiłeś: ledwoś nogi do domu przy wlókł, i od 
tej pory w 
jednym kaftanie cięgiem chodzisz.
— A co było robić, Konstanty Narkizyczu? — bronił się Kuprian. — Zakochał się 
człowiek, i przepadł, i zginął. Pożyj najpierw tyle co ja, Konstanty Narkizyczu, 
a wtedy 
dopiero mnie sądź!
— Miałeś się też w kim zakochać! toć to istna pokraka!
— Nie, tego już nie mów, Konstanty Narkizyczu.
— Komu będziesz wmawiał? Przecie ją widziałem, zeszłego roku w Moskwie, 
widziałem 
na własne oczy.
— W zeszłym roku rzeczywiście trochę zbrzydła — przyznał Kuprian.
— Co tam, chłopcy — odezwał się pogardliwym i niedbałym tonem wysoki, szczupły 
człowiek o twarzy usianej pryszczami, ufryzowany i napomadowany, prawdopodobnie 
lokaj 
— niech nam Kuprian Afasnasjewicz swoją piosenkę zaśpiewa. No, dalejże, 
zaczynajcie, 
Kuprianie Afanasjewiczu.
— Tak, tak — podchwycili inni. — A to Aleksandra! Kupriana podbechtał, nie ma co 
mówić… Śpiewaj, Kuprian!… Zuch Aleksandra! (Służba dworska często mówiąc 
pieszczotliwie o mężczyźnie używa końcówki żeńskiej.) Śpiewaj!
— Tu nie miejsce na śpiewy — odparł stanowczo Kuprian — tu kancelaria dworska.
— A ciebie co to obchodzi? Widać chcesz pisarzem zostać! — odpowiedział 
Konstanty 
śmiejąc się gburowato. — Z pewnością!
— Od woli jaśnie pani wszystko zależy — zauważył biedak.
— Widzicie go, na co kroi, a to dopiero! ho, ho! Wszyscy się roześmieli, 
niektórzy nawet 
zaczęli skakać. Najgłośniej śmiał się chłopiec może piętnastoletni, pewnie syn 
arystokraty 
wśród służby dworskiej: ubrany był w kamizelkę ze złoconymi guzikami, halsztuk 
koloru 
fiołkowego; brzuszek zdążył mu już wyrosnąć.
— Słuchaj no, Kuprian, przyznaj się — zaczął Mikołaj Jeremieicz z pewnością 
siebie, 
widać ubawiony i rozczulony — czy to ci źle palić w piecu? Przecie to chyba 
całkiem lekka 
praca?
— Co tam, Mikołaju Jeremieiczu — odpowiedział Kuprian — jest pan teraz u nas 
głównym kancelistą, racja, nikt temu nie przeczy, racja, a przecież i pan kiedyś 
był w niełasce 
i mieszkał pan w chłopskiej chacie.
— Uważaj no, tylko się nie zapominaj — przerwał mu tłuścioch zaperzony — żartuję 
z 
tobą, durniu, powinieneś, durniu, podziękować, że się tobą, durniem, interesuję.
— Tak mi się wyrwało, Mikołaju Jeremieiczu, przepraszam.
— Otóż to właśnie, wyrwało… Drzwi się otworzyły i wbiegł kozaczek.
— Mikołaju Jeremieiczu, jaśnie pani prosi.
— Kto jest u jaśnie pani? — zapytał kancelista kozaczka.
— Aksinia Nikitiszna i kupiec z Wieniewa.
— W tej chwili się stawię. A wy, chłopcy — ciągnął dalej przekonywającym głosem 
— 
wynoście się lepiej stąd z tym nowo mianowanym palaczem: a nuż Niemiec wpadnie i 
potem 
naskarży.
Tłuścioch poprawił włosy, kaszlnął w dłoń całą prawie zakrytą rękawem surduta, 
zapiął się 
na wszystkie guziki i poszedł do dziedziczki szeroko rozstawiając nogi. Po 
chwili i cała 
wataha powlokła się za nim razem z Kuprianem. Pozostał tylko mój stary znajomy, 
dyżurny. 
Wziął się widać do temperowania piór i zasnął. Kilka much korzystając ze 
sprzyjającej okazji 
oblepiło mu usta. Komar siadł mu na czole, prawidłowo rozstawił nóżki i z wolna 
pogrążył 
swe żądło w jego miękkie ciało. Znana nam już ruda głowa z bokobrodami wsunęła 
się przez 
drzwi, popatrzyła, popatrzyła i weszła do kancelarii wraz ze swym niezbyt 
pięknym 
tułowiem.
— Fiediuszka! słuchaj no, Fiediuszka! wiecznie śpisz! — odezwała się głowa.
Dyżurny otworzył oczy i wstał z krzesła.
— Mikołaj Jeremieicz poszedł do pani dziedziczki?
— Poszedł do pani dziedziczki.
„Aha! — pomyślałem — to jest główny kasjer!” Główny kasjer zaczął chodzić po 
pokoju. 
Zresztą skradał się raczej, niż chodził, i w ogóle podobny był do kota. Stary 
czarny frak, z 
bardzo wąskimi połami wisiał mu na ramionach; jedną rękę trzymał na piersi, a 
drugą 
nieustannie chwytał się za wysoki i ciasny włosiany halsztuk, przy czym kręcił 
nerwowo 
głową. Buty miał z kozłowej skóry, nie skrzypiące, i stąpał bardzo cicho.
— Pytał się dziś o pana dziedzic z Jaguszkina — dodał dyżurny.
— Hm, pytał się? A cóż takiego mówił?
— Mówił powiada, że do Tiutiurewa wstąpi wieczorem i będzie na pana czekał. 
Muszę, 
powiada, z Wasilijem Nikołaiczem o pewnej sprawie porozmawiać, a o jakiej 
sprawie — nie 
mówił; już tam Wasilij Nikołaicz będzie wiedział.
— Hm — mruknął główny kasjer i podszedł do okna.
— Czy Mikołaj Jeremieicz jest w kancelarii? — rozległ się w sieni donośny głos i 
w progu 
stanął człowiek wyraźnie podniecony, o rysach twarzy nieregularnych, lecz 
wyrazistych i 
śmiałych; był wysoki i dość schludnie odziany.
— Nie ma go tu? — zapytał szybko rozejrzawszy się dokoła.
— Mikołaj Jeremieicz jest u pani dziedziczki — odpowiedział kasjer. — Mnie niech 
pan 
powie, czego pan chce, Pawle Andrieiczu… Mnie pan może powiedzieć… Czego pan 
chce?
— Czego ja chcą? Pan chce wiedzieć, czego ja chcę? (Kasjer zrobił zbolałą minę i 
kiwnął 
głową.) Chcę mu dać nauczkę, temu brzuchaczowi niegodziwemu, podłemu 
donosicielowi, 
już ja mu dam za donosicielstwo!
Paweł rzucił się na krzesło.
— Co znowu, Pawle Andrieiczu! Niech się pan uspokoi… Jak panu nie wstyd? Niech 
pan 
nie zapomina, o kim pan mówi, Pawle Andrieiczu! — wyjąkał kasjer.
— O kim? A co mnie obchodzi, że go awansowano na głównego kancelistę! Nie ma co 
mówić, mieli też kogo awansować! To już można śmiało powiedzieć: puszczono kozła 
w 
kapustę!
— Dosyć, dosyć, Pawle Andrieiczu, dosyć! Niech pan da spokój… Co pan wygaduje?
— No, niech pan nie udaje, szczwany z pana lis!… Muszę się go doczekać — rzekł 
Paweł 
gniewnie i uderzył pięścią w stół. — Ale otóż i on — dodał spojrzawszy w okno — 
o wilku 
mowa. Witamy! (Wstał z krzesła.)
Mikołaj Jeremieicz wszedł do kancelarii. Twarz mu promieniała zadowoleniem, ale 
na 
widok Pawła zmieszał się trochę.
— Witam, Mikołaju Jeremieiczu — zaczął Paweł znacząco, powoli idąc na jego 
spotkanie. 
— Witam.
Główny kancelista nic nie odpowiedział. W drzwiach ukazała się twarz kupca.
— Czemuż to pan nie raczy mi odpowiedzieć? — ciągnął dalej Paweł. — Zresztą, 
nie, 
nie… krzykiem i wymyślaniem nic się nie wygra. Niech pan mi lepiej powie po 
dobroci, 
Mikołaju Jeremieiczu, za co mnie pan prześladuje? Za co mnie pan chce zgubie? No 
niechże 
pan powie, niech pan powie.
— Nie miejsce tu, żeby się przed panem tłumaczyć — odpowiedział główny 
kancelista, 
nieco oburzony — i nie pora. Jedno mnie tylko dziwi, przyznam się: skąd panu 
przyszło do 
głowy, że chcę pana zgubić? Przecie pan nie należy do mojej kancelarii.
— Jeszcze czego — odpowiedział Paweł — tego by tylko brakowało. Ale dlaczego pan 
udaje, Mikołaju Jeremieiczu? Przecie mnie pan rozumie?
— Nie, nie rozumiem.
— Rozumie pan.
— Jak Boga kocham, nie rozumiem.
— Jeszcze się pan zaklina! A, skoro tak, niech pan powie, Boga się pan nie boi! 
Dlaczego 
prześladuje pan biedną dziewczynę? Czego pan od niej chce?
— O kim pan mówi, Pawle Andrieiczu? — z udanym zdumieniem zapytał tłuścioch.
— Dobre sobie! niby to pan nie wie? Mówię
o Tatianie. Bój się pan Boga — za co się pan mści? Wstydziłby się pan: człowiek 
żonaty, 
dzieci pańskie mnie dorastają, a ja przecie… ja się chcę żenić, uczciwie 
postępuję.
— A cóżem ja tu zawinił, Pawle Andrieiczu? Dziedziczka się panu żenić nie 
pozwala: jej 
to jaśniepańska wola! A ja tu co?
— Pan co? Nie spiknął się pan z tą starą wiedźmą, klucznicą? Nie donosi pan? 
Niech pan 
powie, czy nie wygaduje pan niestworzonych bajd o bezbronnej dziewczynie? Może 
to nie 
dzięki panu z pralni ją do zmywania garnków przeznaczono? I biją dziewczynę, i w 
stare 
łachy ubierają także dzięki panu!… Wstydziłby się pan, taki stary człowiek! 
Przecie tylko 
patrzeć, jak pana paraliż tknie… Będzie trzeba odpowiadać przed Panem Bogiem!
— Niech pan urąga, Pawle Andrieiczu, niech pan urąga… Krócej tego jak dłużej!
Paweł zaczerwienił się gwałtownie.
— Co? Będziesz mi tu groził? — obruszył się. — Myślisz, że się ciebie boję? Nie, 
bracie, 
nie na takiego trafiłeś! Czego mam się bać? Wszędzie zapracuję na siebie. Ale ty 
— co 
innego! Tobie tylko tu żyć i donosić, i kraść…
— We łbie mu się całkiem przewróciło — przerwał mu kancelista, który zaczynał 
już 
tracić cierpliwość — felczer, zwyczajny felczer, głupi doktorzyna, a słuchać go, 
tfu, jaka 
ważna osoba!
— Tak, felczer, a bez tego felczera łaskawy pan już by teraz na cmentarzu gnił… 
Diabli 
mnie skusili, żeby go wyleczyć — dodał przez zęby.
— Tyś mnie wyleczył?… Tyś mnie chciał otruć, aloesem mnie poiłeś — podchwycił 
kancelista.
— Cóż miałem robić, jak na ciebie oprócz aloesu nic podziałać nie mogło?
— Izba lekarska zabrania używania aloesu — ciągnął dalej Mikołaj — ja się 
jeszcze na 
ciebie poskarżę… Chciałeś mnie uśmiercić, ot co! Ale Pan Bóg do tego nie 
dopuścił!
— Dosyć, panowie, dosyć! — próbował wtrącić się kasjer.
— Odczep się! — krzyknął kancelista. — Otruć mnie chciał! Rozumiesz, co to 
znaczy?
— Bardzo by mi to było potrzebne… Słuchaj, Mikołaju Jeremieiczu — zawołał Paweł 
z 
rozpaczą — po raz ostatni cię proszę… dojadłeś mi, że już miarkę przebrałeś. Daj 
nam 
spokój, rozumiesz? Inaczej, jak Boga kocham, to się dla jednego z nas źle 
skończy, powiadam 
ci.
Tłuścioch rozzłościł się na dobre.
— Nie boję się ciebie — krzyknął — słyszysz, młokosie! I z ojcem twoim sobie 
poradziłem, rogów mu przytarłem — tak będzie i z tobą, pamiętaj!
— Nie przypominaj mi ojca, Mikołaju Jeremieiczu, nie przypominaj!
— Widzicie go — będzie mi tu rozkazywał!
— Powiadam ci, nie przypominaj!
— A ja ci powiadam, nie zapominaj się… Choć ci się zdaje, że taki jesteś 
dziedziczce 
potrzebny, to jednak, jak będzie musiała wybierać między nami, nie utrzymasz 
się, kochasiu! 
Nikomu nie wolno się buntować, pamiętaj! (Paweł drżał z wściekłości.) A tej 
dziewce, 
Tatianie, dobrze tak… Poczekaj, niejedno ją jeszcze spotka!
Paweł rzucił się naprzód z podniesionymi rękami i kancelista ciężko runął na 
podłogę.
— W kajdany go zakuć, w kajdany — jęczał Mikołaj Jeremieicz.
Nie podejmuję się opisać końca tej sceny, i tak już boję się, czy nie obraziłem 
wrażliwych 
uszu czytelnika.
Tego samego dnia wróciłem do domu. W tydzień potem dowiedziałem się, że pani 
Łosniakow zatrzymała przy sobie i Pawła, i Mikołaja, dziewkę Tatianę zaś wysłała 
do 
odległej wioski: widać nie była jej potrzebna.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
BASIOR
Wracałem wieczorem z polowania, sam jeden, linijką. Do domu było jeszcze z osiem 
wiorst. Rasowa klacz–kłusaczka raźno biegła po drodze pełnej kurzu, pochrapując 
od czasu 
do czasu i strzygąc uszami. Znużony pies, jak przywiązany, trzymał się 
nieodstępnie tylnych 
kół. Nadciągała burza. Ogromna fioletowa chmura wyłaniała się z wolna zza lasu, 
nade mną i 
wprost na mnie mknęły podłużne szare obłoki, wikliny kołysały się trwożnie i 
szumiały. 
Duszna spiekota przeszła raptem w wilgotny chłód, cienie szybko zaczynały 
gęstnieć. 
Uderzyłem lejcami konia, zjechałem do jaru, przebrnąłem przez zarośnięty łoziną 
wyschnięty 
strumień, wspiąłem się na zbocze i wjechałem do lasu. Droga wiła się przede mną 
wśród 
gęstych krzaków leszczyny, tonących już w mroku; z trudem posuwałem się naprzód. 
Linijkę 
podrzucało na twardych korzeniach stuletnich dębów i lip, przecinających 
nieustannie 
głębokie, podłużne bruzdy — ślady kół. Koń mój zaczął się potykać. Huczący wiatr 
zaszumiał nagle w górze, zachwiał i szarpnął drzewami, wielkie krople deszczu 
hałaśliwie 
zabębniły po liściach, śmignęła błyskawica i rozpętała się burza. Deszcz lunął 
strumieniem. 
Jechałem stępa, wkrótce jednak zmuszony byłem się zatrzymać. Koń mój grzązł, 
ciemno 
było, choć oko wykol. Ukryłem się pod rozłożystym krzakiem. Zgarbiwszy się i 
otuliwszy 
twarz wyczekiwałem cierpliwie końca ulewy, gdy naraz w świetle błyskawicy zdało 
mi się, że 
widzę na drodze wysoką postać. Zacząłem się bacznie wpatrywać — ta sama postać 
wyrosła 
jak spod ziemi tuż przy mojej linijce.
— Kto tu? — zapytał dźwięczny głos.
— A tyś co za jeden?
— Tutejszy gajowy.
Powiedziałem, kim jestem.
— Ach tak, wiem! Do domu wracacie, panie?
— Do domu. Ale patrz, jaka burza…
— No tak, burza — odpowiedział.
Biała błyskawica oświetliła gajowego od stóp do głowy. Krótki, suchy trzask 
pioruna 
rozległ się tuż po niej. Deszcz zaczął lać z podwójną mocą.
— Nieprędko przejdzie — rzekł gajowy.
— Cóż począć!
— Zaprowadzę was chyba, panie, do swojej chaty — rzekł szorstko.
— Bądź łaskaw.
— Siadajcie, panie.
Zbliżył się do łba klaczy, wziął ją za uzdę i poderwał z miejsca. Ruszyliśmy. 
Trzymałem 
się poduszki linijki, kołyszącej się jak „łódź na morzu”, i wołałem na psa. 
Biedna klacz 
człapała ciężko po błocie, poślizgując się i potykając. Gajowy chwiał się przed 
hołoblami w 
prawo i w lewo niby widmo. Jechaliśmy dość długo. Wreszcie przewodnik mój 
stanął.
— Jesteśmy już w domu, panie — odezwał się spokojnie.
Skrzypnęła furtka, kilkoro szczeniąt poczęło chórem ujadać. Podniosłem głowę i 
przy 
świetle błyskawicy ujrzałem małą chatkę, stojącą pośrodku ogrodzonego płotem 
podwórza. 
W jednym okienku jaśniało mdłe światełko. Gajowy podprowadził konia pod ganek i 
zapukał 
do drzwi.
— Zara, zara! — rozległ się cienki głosik; usłyszałem tupot bosych nóg, 
zgrzytnęła zasuwa 
i dwunastoletnia dziewczynka, w podpasanej krajką koszulinie, z latarnią w ręku 
stanęła na 
progu.
— Poświeć panu — rzekł gajowy — a ja, panie, postawię waszą linijkę pod dachem.
Dziewczynka spojrzała na mnie i weszła do chaty. Udałem się za nią.
Chata gajowego składała się z jednej izby: zakopconej, niskiej i pustej; bez 
wyżki i bez 
przepierzenia. Zniszczony kożuch wisiał na ścianie. Na ławie leżała jednorurka, 
w kącie 
poniewierał się stos gałganów. Koło pieca stały dwa duże garnki. Łuczywo płonęło 
na stole, 
to rozbłyskując, to znów smętnie przygasając. Na samym środku izby wisiała 
kołyska 
przymocowana do końca długiego drąga. Dziewczynka zgasiła latarnię, przysiadła 
na 
malutkiej ławeczce i zaczęła prawą ręką bujać kołyskę, lewą zaś — poprawiać 
łuczywo. 
Rozejrzałem się dokoła: serce przeszył mi głuchy ból. Niezbyt to wesoło wejść w 
nocy do 
chłopskiej chaty. Dziecię w kołysce oddychało spiesznie i z wysiłkiem.
— Samaś tu? — zapytałem dziewczynkę.
— Sama — odpowiedziała ledwie dosłyszalnym szeptem.
— Czyś ty córka gajowego?
— Gajowego — szepnęła znowu.
Skrzypnęły drzwi i gajowy schyliwszy głowę przeszedł przez próg. Podniósł z 
ziemi 
latarnię, zbliżył się do stołu i zapalił kaganek.
— Niezwyczajni jesteście, panie, siedzieć przy łuczywie, co? — rzekł i 
wstrząsnął 
kędziorami.
Przyjrzałem mu się. Rzadko zdarzało mi się spotkać takiego zucha. Wysoki, 
barczysty, 
silny jak dąb. Pod mokrą zgrzebną koszulą uwydatniały się potężne muskuły. 
Surową, męską 
twarz pokrywała do połowy czarna, kędzierzawa broda. Spod szerokich, zrośniętych 
brwi 
patrzyły śmiało nieduże, czarne oczy. Ujął się z lekka pod boki i stanął przede 
mną.
Podziękowałem i spytałem, jak mu na imię.
— Nazywam się Foma — odpowiedział mi — a przezwisko mam Basior*.
— Ach! Toś ty Basior!
Spojrzałem nań ze zdwojoną uwagą. Od mego Jermołaja i od innych słyszałem nieraz 
o 
gajowym Basiorze, który był postrachem wszystkich okolicznych chłopów. Ich 
zdaniem, nie 
było jeszcze, jak świat światem, takiego mistrza w swoim zawodzie. — Wiązki 
chrustu nie da 
człowiekowi ściągnąć, o każdej porze, chociażby i o samej północy, zwali się 
niespodziewanie i nawet nie próbuj stawiać oporu: mocny jest i zwinny jak bies… 
Niczym też 
go nie pozyskasz: ani gorzałką, ani pieniędzmi. Żadna przynęta go nie bierze. 
Nieraz już 
dobrzy ludziska usiłowali zgładzić go z tego świata. Nic z tego! Nie daje się.
Oto co opowiadali o Basiorze chłopi z sąsiedztwa.
— Więc to ty jesteś tym Basiorem — powtórzyłem. — Słyszałem nieraz o tobie. 
Nikomu, 
powiadają, nie darujesz.
— Obowiązków swoich pilnuję — odparł posępnie. — Darmo się pańskiego chleba nie 
je.
Wyciągnął zza pasa siekierę, przykucnął na podłodze i zaczął łupać drwa na 
łuczywo.
— Nie masz, jak widzę, gospodyni? — zagadnąłem.
— Nie mam — odpowiedział i z rozmachem ciął siekierą.
— Umarła?
— Nie… Tak… umarła — dodał i odwrócił się. Zamilkłem. Gajowy podniósł głowę i 
spojrzał na mnie.
— Uciekła z przejezdnym mieszczuchem — powiedział z jakimś szczególnym, okrutnym 
uśmiechem. Dziewczynka spuściła głowę; dziecko zbudziło się i zaczęło krzyczeć. 
Dziewczynka zbliżyła się do kołyski. — Masz, daj mu — rzekł Basior wtykając jej 
do ręki 
brudny smoczek. — Jego też porzuciła — ciągnął dalej półgłosem, wskazując na 
niemowlę. 
Podszedł ku drzwiom, zatrzymał się i odwrócił.
— Naszego, panie, chleba — zaczął — nie będziecie pewnie jeść, a ja prócz 
chleba…
— Nie jestem głodny.
— No, jak tam wasza wola. Nastawiłbym, panie, dla was samowar, ale nie mam 
herbaty… 
Pójdę, zobaczę, jak tam pański koń.
Wyszedł i zatrzasnął drzwi. Powtórnie rozejrzałem się dokoła. Izba wydała mi się 
jeszcze 
bardziej smętna. Gorzka woń zimnego dymu w przykry sposób tamowała mi oddech. 
Dziewczynka siedziała na miejscu z opuszczonymi oczyma. Od czasu do czasu 
trącała 
kołyskę i nieśmiało wciągała na ramię zsuwającą się koszulę. Jej gołe nogi 
zwisały 
nieruchomo.
— Jak ci na imię? — spytałem.
— Ulita — wyrzekła spuściwszy jeszcze niżej smutną twarzyczkę.
Gajowy wszedł i siadł na ławie.
— Burza przechodzi — zauważył po krótkim milczeniu. — Jeżeli każecie, wyprowadzę 
was, panie, z lasu.
Wstałem. Basior wziął strzelbę i obejrzał panewkę.
— A to po co? — spytałem.
— Bo w lesie swawola… Koło Kobylego Szczytu* rąbią drzewo — dorzucił w 
odpowiedzi 
na moje pytające spojrzenie.
— Czyżby stąd było słychać?
— Z podwórza słychać.
Wyszliśmy razem. Deszcz ustał. W oddali tłoczyły się jeszcze gromady chmur, 
zapalały 
się z rzadka długie błyskawice. Lecz nad naszymi głowami widniało już 
gdzieniegdzie 
granatowe niebo: gwiazdki migotały skroś przerzedzone, szybko pędzące obłoki. 
Kontury 
drzew, skropionych deszczem i rozkołysanych na wietrze, poczęły się wynurzać z 
mroku. 
Zaczęliśmy nasłuchiwać. Gajowy zdjął czapkę i spuścił głowę.
— O… o — rzekł naraz i wyciągnął rękę — widzicie go, jaką nockę wybrał.
Nie słyszałem nic prócz szumu liści. Basior wyprowadził konia spod dachu.
— Takim porządkiem — dodał głośno — gotów jestem go przegapić.
— Pójdę z tobą… Chcesz?
— Dobra — odpowiedział i cofnął konia. — Złapiemy go raz dwa, a wtedy odprowadzę 
was, panie. Chodźmy.
Poszliśmy. Basior przodem, a ja za nim. Bóg raczy wiedzieć, jak poznawał drogę, 
lecz z 
rzadka tylko przystawał i jedynie po to, by posłuchać stukotu siekiery. — 
Patrzcie go! — 
mamrotał przez zęby — słyszycie, panie, słyszycie? — Ale gdzie? — Basior 
wzruszał 
ramionami. Zeszliśmy do parowu. Wiatr przycichł na chwilę. Miarowe uderzenia 
wyraźnie 
doleciały moich uszu. Basior spojrzał na mnie i kiwnął głową. Poszliśmy dalej po 
mokrych 
paprociach i pokrzywie. Rozległ się głuchy i przeciągły odgłos.
— Zwalił… — mruknął Basior.
Tymczasem niebo w dalszym ciągu wypogadzało się. W lesie zaczynało widnieć. 
Wydostaliśmy się w końcu z parowu.
— Zaczekajcie tu, panie — szepnął gajowy, schylił się i uniósłszy do góry 
strzelbę, znikł 
między krzakami.
Zacząłem bacznie nasłuchiwać. Zdawało mi się, że poprzez nieustanny szum wiatru 
słyszę 
w pobliżu słabe odgłosy. Siekiera ostrożnie postukiwała po gałęziach, skrzypiały 
koła, parskał 
koń.
— Dokąd? Stój! — zagrzmiał naraz stalowy głos Basiora.
Inny głos krzyknął żałośnie, jak zając… Zaczęła się walka.
— Nic z tego, nic z tego — powtarzał łapiąc oddech Basior. — Nie uciekniesz mi, 
nie…
Skoczyłem w kierunku, skąd rozległ się hałas, i potykając się co krok, 
przybiegłem na 
miejsce walki. Obok ściętego drzewa uwijał się gajowy. Trzymał pod sobą 
złodzieja i pasem 
wiązał mu ręce z tyłu. Zbliżyłem się. Basior wstał i postawił chłopa na nogi. 
Ujrzałem 
wieśniaka, zmokniętego, w łachmanach, z długą rozwichrzoną brodą. Nędzna 
szkapina, 
przykryta do połowy sztywną rogóżką, stała obok rozwory. Gajowy nie odezwał się 
ani 
słowem. Chłop milczał również i tylko trząsł głową.
— Puść go — szepnąłem na ucho Basiorowi. — Zapłacę ci za drzewo.
Basior milcząc ujął lewą ręką konia za grzywę, prawą zaś przytrzymywał za pas 
złodzieja.
— No, ruszże się, gawronie! — odezwał się surowo.
— Zabierzcie no tam i siekierkę — wybełkotał chłop.
— A po cóż ma przepaść? — rzekł gajowy i podniósł siekierę.
Ruszyliśmy. Szedłem za nimi… Deszcz zaczął znów kropić i wkrótce lunął 
strumieniami. 
Z trudem dobrnęliśmy do chaty. Basior zostawił pojmaną szkapinę pośrodku 
podwórza, 
wprowadził chłopa do izby, rozluźnił mu supeł na pasie i usadowił w kącie. 
Dziewczynka, 
która zdrzemnęła się przy piecu, zerwała się i patrzyła na nas z niemym 
przerażeniem. 
Usiadłem na ławie.
— A niech go tam, jak to leje — zauważył gajowy. — Wypadnie przeczekać. Nie 
chcecie, 
panie, położyć się?
— Nie, dziękuję.
— Ja bym go, ze względu na wielmożnego pana, w komórce zamknął — ciągnął dalej 
wskazując na chłopa — ale właśnie, że zasuwa…
— Zostaw go tu, nie ruszaj — przerwałem Basiorowi.
Chłop spojrzał na mnie spode łba. Dałem sobie w duchu słowo, że uwolnię biedaka 
za 
wszelką cenę. Siedział nieruchomo na ławie. Przy blasku latarni mogłem przyjrzeć 
się jego 
wynędzniałej, pomarszczonej twarzy, obwisłym, żółtym brwiom, rozbieganym oczom, 
chudym członkom… Dziewczynka położyła się na podłodze, tuż przy jego nogach, i 
znów 
zasnęła. Basior siedział przy stole, oparłszy głowę na rękach. Świerszcz grał w 
kącie… 
Deszcz dudnił po dachu i spływał po szybach. Milczeliśmy wszyscy.
— Fomo Kuźmiczu — odezwał się wreszcie chłop głuchym, przygnębionym głosem. — 
Hej, Fomo Kuźmiczu…
— Czego chcesz?
— Puść.
Basior nie odpowiadał.
— Puść… Z głodu… Puść…
— Znam ja was — odparł ponuro gajowy. — Cała wasza osada już taka — złodziej na 
złodzieju.
— Puść — powtarzał chłop. — Ministrator… zrujnowaniśmy do cna… Puść!
— Zrujnowani!… Nie wolno kraść nikomu.
— Puść, Fomo Kuźmiczu… Nie gub człowieka. Wiesz przecie, że ten wasz i tak nas 
zagryzie.
Basior odwrócił się. Chłopem rzucało jak w febrze. Trząsł głową i oddychał 
nierówno.
— Puść — powtarzał z ponurą rozpaczą — puść. Jak mi Bóg miły, puść! Zapłacę ci 
za 
wszystko, jak Boga kocham. Jak Boga kocham, z głodu… Dziatki piszczą, sam wiesz. 
Ciężka 
dola.
— A mimo to kraść nie łaź!
— Konika — ciągnął dalej chłop — choćby konika, choć jego… Jedyna to żywiołka, 
jaką 
mam… Puść!
— Mówię ci, że nie mogę. Ja też jestem zależny: ściągną za to ze mnie. A i wy 
nie 
zasługujecie na to, żeby was głaskać po głowie.
— Puść! Bieda, Fomo Kuźmiczu, bieda, mówię szczerze… Puść!
— Znam ja was!
— No, puść!
— Co z tobą gadać. Siedź spokojnie, bo ze mną — wiesz? Nie widzisz czy co, 
jaśnie pana?
Biedaczysko stropił się… Basior ziewnął i oparł głowę o stół. Deszcz wciąż nie 
ustawał. 
Czekałem, co będzie dalej.
Niespodziewanie chłop wyprostował się. Oczy mu zapłonęły i na twarz wystąpił 
rumieniec.
— Na, masz, jedz, masz, udław się, masz — zaczął znów, zmrużywszy oczy i 
opuściwszy 
kąciki ust. — Masz, zbóju przeklęty, pij chrześcijańską krew, pij…
Gajowy odwrócił się.
— Do ciebie mówię, do ciebie, poganinie, krwiopijco, do ciebie!
— Pijanyś czy co, będziesz mi tu jeszcze wymyślał? — rzekł zdumiony gajowy. — 
Oszalałeś czy co?
— Pijany!… Nie za twoje pieniądze, zbóju przeklęty, bestio!
— Ach, ty… Ja cię tu!…
— Co mi tam? I tak sądzone mi zginąć. Dokąd pójdę bez konia? Dobij mnie, taki 
mój 
koniec. Czy z głodu, czy tak — jedno licho. Niech wszystko ginie: żona, dzieci. 
Niech 
wszystko zdycha… Ale do ciebie, czekaj, dobierzemy się!
Basior wstał.
— Bij, bij! — podchwycił chłop wściekłym głosem. — Bij, masz, masz, bij… 
(Dziewczynka zerwała się pośpiesznie z podłogi i wytrzeszczyła oczy.) Bij! bij!
— Milczeć! —zagrzmiał gajowy i postąpiłdwa kroki naprzód.
— Daj spokój, Foma! — zawołałem. — Zostaw go… Bóg z nim.
— Nie będę milczał — wołał dalej nieszczęsny chłop. — Tak czy owak zdechnąć 
przyjdzie. Zbóju ty, bestio, nie ma na ciebie kary… Ale czekaj, niedługo ci już 
królować! 
Zadławią cię, poczekaj!
Basior chwycił go za ramię. Skoczyłem na pomoc nieszczęśliwemu.
— Nie ruszajcie, panie! — krzyknął gajowy.
Nie byłbym się uląkł jego groźby i już wyciągnąłem rękę, gdy ku wielkiemu memu 
zdumieniu Basior jednym ruchem zerwał z łokci chłopa pas, pochwycił go za 
kołnierz, 
wcisnął mu czapkę na oczy, otworzył drzwi i wypchnął go z izby.
— Wynoś się do diabła razem ze swym koniem! — krzyknął za nim. — Pamiętaj tylko, 
że 
następnym razem ja ci…
Wrócił do izby i zaczął się grzebać w kącie.
— No, Basior, ależ mnie zadziwiłeś — odezwałem, się wreszcie. — Widzę, że zacny 
z 
ciebie chłop.
— E, dajcie pokój, panie — przerwał mi niechętnie. — Proszę tylko o tym nikomu 
nie 
opowiadać. Może lepiej odprowadzę już was, panie — dodał — nie doczekacie się, 
widać, 
końca deszczu.
Na dworze zaturkotały koła chłopskiego wozu.
— Widzicie go, powlókł się! — mruknął pod nosem Basior. — Ja bym go!…
W pół godziny później gajowy pożegnał mnie na skraju lasu.
Przełożył Leonard Podhorski—Okołów
DWAJ ZIEMIANIE
Miałem już zaszczyt, łaskawi czytelnicy, zapoznać was z niektórymi spośród moich 
panów 
sąsiadów; obecnie, przy sposobności (dla nas, pisarzy, wszystko jest 
sposobnością), niechże 
mi będzie wolno zaprezentować wam jeszcze dwóch obywateli ziemskich, u których 
często 
polowałem, ludzi nader szacownych, dobrze myślących i cieszących się ogólnym 
poważaniem na terenie kilku powiatów.
Najpierw opiszę wam dymisjonowanego generała–majora Wiaczesława Iłłarionowicza 
Chwałyńskiego. Proszę sobie wyobrazić człowieka słusznego i niegdyś zgrabnego, 
który teraz 
jest cokolwieczek nalany, lecz bynajmniej nie zgrzybiały, nawet nie podstarzały 
— człowieka 
dojrzałego, jak to mówią, w kwiecie wieku. Co prawda, rysy jego twarzy, dawniej 
regularne, 
a i teraz jeszcze przyjemne, zmieniły się trochę, policzki obwisły, koło oczu 
promieniście 
ułożyły się gęste zmarszczki, niektórych zębów już nie ma, jak się wyraził, 
według Puszkina, 
Saadi; jasne włosy, przynajmniej te, co mu zostały, z kasztanowatych zrobiły się 
liliowe, a to 
dzięki specyfikowi nabytemu na jarmarku końskim w Romnach od Żyda podającego się 
za 
Ormianina; ale Wiaczesław Iłłarionowicz stąpa żwawo, śmieje się głośno, dzwoni 
ostrogami, 
podkręca wąsa i nazywa siebie starym kawalerzystą, a wszak wiadomo, że prawdziwi 
staruszkowie nigdy sami się staruszkami nie nazywają. Zazwyczaj nosi surdut 
zapięty na 
wszystkie guziki, wysoki halsztuk ze sztywnym kołnierzykiem, popielate pantalony 
„z iskrą”, 
wojskowego kroju; kapelusz zaś wkłada głęboko na czoło, pozostawiając całą 
potylicę 
odsłoniętą. Człowiek to bardzo dobry, lecz jego zapatrywania i nawyki są dosyć 
osobliwe. Na 
przykład: w żaden sposób nie potrafi traktować szlachty nie majętnej lub bez 
rangi jako 
równych mu ludzi. W rozmowie z nimi zwykł spoglądać na nich z ukosa, mocno 
wspierając 
policzek o sztywny biały kołnierzyk; to znów obrzuca ich znienacka jasnym i 
nieruchomym 
spojrzeniem, chwilę milczy, następnie porusza całą skórą na głowie pod włosami; 
nawet 
słowa wymawia odmiennie i nie mówi, dajmy na to: „Dziękuję, Pawle Wasiliczu” 
albo: 
„Proszę tutaj, Michajło Iwanyczu”, tylko: „Kuje, Pale Asiliczu” lub: „Proszę tu, 
Michał 
Wanyczu.” Z ludźmi zaś stojącymi na niższych szczeblach społecznych obchodzi się 
jeszcze 
dziwniej: zgoła na nich nie patrzy i zanim wyrazi im swe życzenie lub wyda 
rozkaz, powtarza 
parę razy z rzędu, z zatroskaną i roztargnioną miną: „Jak ci na imię?… jak ci na 
imię?”, 
kładąc niezwykle ostry akcent na słowie „jak”, a resztę słów wymawiając bardzo 
szybko, co 
nadaje całemu powiedzeniu dosyć ścisłe podobieństwo do krzyku przepiórki—samca. 
Jest 
bardzo zapobiegliwy i okropnie skąpy, lecz nieszczególny z niego gospodarz; swym 
rządcą 
uczynił byłego wachmistrza, Małorusina, człowieka nieprzeciętnie głupiego. 
Zresztą jeżeli 
chodzi o gospodarkę rolną, nikt u nas jeszcze nie zakasował pewnego 
petersburskiego 
dostojnika, który widząc ze sprawozdań swego ekonoma, że stodoły w jego dobrach 
często 
nawiedzają pożary, wskutek czego przepada dużo zboża — wydał jak najsurowsze 
polecenie: 
odtąd nie zwozić snopów do stodoły póty, aż ogień nie wygaśnie całkowicie. Ten 
sam 
dygnitarz umyślił kiedyś obsiać wszystkie swe pola makiem, a to na podstawie 
prostej, i 
logicznej rachuby: mak jest droższy niż żyto, więc sianie maku będzie 
popłatniejsze. On to 
również rozkazał swym poddanym babom, aby nosiły kokoszniki wedle wzoru 
przysłanego z 
Petersburga; jakoż istotnie kobiety w jego majątkach do dziś dnia noszą te 
kokoszniki… tylko 
że wkładają je na kiczki.
Jednakże wróćmy do Wiaczesława Iłłarionowicza. Wiaczesław Iłłarionowicz ma 
ogromną 
predylekcję do płci pięknej i skoro tylko w mieście powiatowym ujrzy na bulwarze 
jaką ładną 
osóbkę, wnet się puszcza za nią, lecz już po chwili zaczyna utykać: okoliczność 
naprawdę 
zastanawiająca. W karty grywa chętnie, ale wyłącznie z ludźmi niższego stanu; 
oni do niego: 
„Ekslencjo”, on zaś strofuje ich i dopieka im do żywego, ile dusza zapragnie. 
Natomiast 
gdy mu się zdarzy grać z gubernatorem albo innym człowiekiem na stanowisku, 
zachodzi w 
nim przedziwna zmiana: i uśmiecha się, i kiwa głową, i zagląda im w oczy — 
słodki jak 
miód… Nawet gdy przegrywa, nie utyskuje. Wiaczesław Iłłarionycz czyta mało, a 
podczas 
lektury bez ustanku porusza wąsami i brwiami, jak gdyby od dołu ku górze 
puszczał falę po 
twarzy. Najbardziej wyraźny jest ten falisty ruch na obliczu Wiaczesława 
Iłłarionycza 
wówczas, gdy mu się zdarza (przy gościach, naturalnie) przebiegać wzrokiem 
szpalty 
„Journal des Debats”. Podczas wyborów odgrywa dość znaczną rolę, lecz powodowany 
skąpstwem, nie zgadza się przyjąć honorowych funkcji marszałka szlachty. „Proszę 
panów — 
mawia zwykle do nagabujących go szlachciców, a mawia to głosem protekcjonalnym i 
pewnym siebie — wielce jestem wam wdzięczen za zaszczyt; atoli postanowiłem mój 
wolny 
czas poświęcić samotności…” Co rzekłszy, obraca głowę kilkakrotnie w prawo i w 
lewo, po 
czym z godnością wspiera podbródek i policzki na halsztuku. Za młodu był 
adiutantem jakiejś 
wysoko postawionej osobistości, której też nigdy nie nazywa inaczej, tylko po 
imieniu; 
niektórzy twierdzą, że pełnił tam nie same tylko adiutanckie obowiązki: że na 
przykład, 
przywdziawszy pełny uniform galowy i nawet zapiawszy wszystkie haftki, smagał 
swego 
naczelnika w łaźni wiechciem — ale wszak nie każdej pogłosce należy dawać wiarę. 
Zresztą 
sam generał Chwałyński nie lubi mówić o swej karierze służbowej, co jest rzeczą 
raczej 
dziwną; zdaje się, że i na wojnie nigdy nie był. Generał Chwałyński mieszka w 
niewielkim 
domku, samotnie; szczęścia małżeńskiego nie zakosztował w życiu i dlatego 
uchodzi 
dotychczas jeszcze za epuzera, i to nawet za dobrą partię. Natomiast jego 
klucznica, niewiasta 
w wieku jakich trzydziestu pięciu lat, czarnooka, czarnobrewa, pełna, świeża i z 
wąsikiem, w 
dnie powszednie chadza w nakrochmalonych sukniach, a w niedziele wkłada nawet 
muślinowe rękawy. Dobrze się prezentuje Wiaczesław Iłłarionycz na wielkich 
proszonych 
obiadach wydawanych przez obywatelstwo na cześć gubernatora i innych władz; 
tutaj, że się 
tak wyrazimy, jest zupełnie w swoim żywiole. W takich razach siedzi jeżeli nie 
po prawej 
ręce gubernatora, to bądź co bądź nie opodal niego; na początku obiadu zachowuje 
się z 
poczuciem godności i odchyliwszy się w tył, lecz nie obracając głowy, z boku 
puszcza 
spojrzenie w dół, po okrągłych karkach i sztywnych kołnierzykach gości; za to 
pod koniec 
biesiady rozwesela się, zaczyna uśmiechać się na wszystkie strony (w stronę 
gubernatora 
uśmiechał się zresztą od początku obiadu), a czasem nawet wznosi toast na cześć 
pici pięknej, 
tej — jak powiada — ozdoby naszej planety. Nieźle się też prezentuje generał 
Chwałyński na 
wszystkich uroczystościach publicznych, na egzaminach, zebraniach i wystawach; 
doskonale 
umie także witać przedstawicieli duchowieństwa. Na mijankach u brodów i w innych 
podobnych miejscach służba Wiajczesława Iłłarionycza nie pomstuje, nie 
wrzeszczy; 
przeciwnie, rozpychając ciżbę lub wołając karetę ludzie jego mówią przyjemnym 
gardłowym 
barytonem: „Za pozwoleniem, przejście dla generała Chwałyńskiego” — albo: 
„Ekwipaż 
generała Chwałyńskiego!” Bogiem a prawdą, ekwipaż Chwałyńskiego ma dosyć 
starożytne 
kształty; liberia na lokajach jest dosyć wyświechtana (o tym, że jest to liberia 
szara z 
czerwonymi wypustkami, nie ma chyba potrzeby wspominać); konie także są stare i 
wysłużone; ale Wiaczesław Iłłarionycz nie pretenduje do elegancji i uważa, że 
człowiekowi 
na jego stanowisku nie przystoi popisywać się czczym blichtrem. Szczególniejsze 
go daru 
słowa Chwałyński nie posiada, a może nie ma okazji dać przykładu swego 
krasomówstwa, 
gdyż nie tylko dyskusji, ale w ogóle żadnego sprzeciwu nie znosi i starannie 
unika wszelkich 
długich rozmów, zwłaszcza z ludźmi młodymi. Istotnie, jest to pewniejsze; obecne 
bowiem 
pokolenie nie ma poczucia miary i łatwo zapomina o należnych względach. Wobec 
osób 
wyżej postawionych Chwałyński przeważnie milczy, do osób zaś niższych, którymi 
zdecydowanie pomiata, lecz z którymi wyłącznie przestaje, przemawia w sposób 
krótki i 
szorstki, gęsto posiłkując się takimi oto zwrotami: „Swoją drogą, pleciesz pan 
wierutne ba–
nia–lu–ki” albo: „Widzę się w końcu zmuszony, łaska–a–wy panie, zwrócić ci 
uwagę”, albo: 
„Ostatecznie powinieneś pan zdawać sobie sprawę, z kim masz do czynienia” etc. 
Szczególnie boją się go poczmistrze i asesorowie. U siebie w domu nie przyjmuje 
nikogo i 
podobno pędzi żywot sknery. Z tym wszystkim jest to wzorowy obywatel ziemski. 
„Stary 
wiarus, człowiek bezinteresowny, z zasadami, vieux grognard*” — mówią o nim 
sąsiedzi. 
Jedynie prokurator guberialny pozwala sobie na uśmiech, gdy kto przy nim wspomni 
o 
wyjątkowych zaletach i solidności Chwałyńskiego — ale do czegóż nie popycha 
ludzi 
zawiść!
Z kolei zajmijmy się drugim ziemianinem.
Mardarij Apołłonycz Stiegunow zgoła nie przypomina Chwałyńskiego; bodaj że 
nigdzie 
nie służył i nigdy nie uchodził za gładysza. Mardarij Apołłonycz jest 
staruszkiem niziutkim, 
pulchniutkim, łysym, o podwójnym podbródku, miękkich rączkach i wydatnym 
brzuszku. 
Wielki zeń gawędziarz i człowiek nader gościnny; lubuje się w życiu wygodnym; 
zimą i 
latem chodzi w pasiastym watowanym szlafroku. Jedno go tylko upodobnia do 
generała 
Chwałyńskiego: jest także starym kawalerem. Posiada pięćset dusz. Mardarij 
Apołłonycz 
zajmuje się swym majątkiem dosyć powierzchownie; ażeby nie uchodzić za 
zacofanego, 
przed dziesięciu laty nabył u Butenopa w Moskwie młockarnię, sprowadził ją, 
zamknął w 
szopie i na tym poprzestał. Czasem w pogodny letni dzień każe założyć linijkę i 
jedzie w 
pole, żeby spojrzeć na zboże i narwać bławatków. Mardarij Apołłonycz żyje sobie 
całkiem po 
staroświecku. Jego dworek zbudowany jest na dawną modłę: w przedsionku, jak też 
być 
powinno, pachnie kwasem, łojówkami i skórą; od razu na prawo jest kredens z 
prusakami i 
ręcznikami; w pokoju jadalnym — portrety rodzinne, muchy, duża doniczka geranium 
i 
rozklekotany fortepian; w bawialni — trzy kanapy, trzy stoły, dwa lustra i 
dychawiczny zegar 
ze sczerniałą emalią i ozdobnymi wskazówkami z brązu; w gabinecie — biurko z 
papierami, 
parawan błękitnawego koloru z nalepionymi obrazkami, wyciętymi z różnych dzieł 
minionego stulecia, szały pełne cuchnących książek, pająków i czarnego kurzu, 
pękaty fotel, 
weneckie okno, no i zabite na głucho drzwi do ogrodu… Słowem, wszystko jak 
należy. 
Służby Mardarij Apołłonycz ma mnóstwo, a wszyscy ubrani są po staroświecku: w 
długie 
szafirowe kaftany z wysokimi kołnierzami, pludry niewyraźnej barwy i krótkie 
żółtawe 
kamizele. Do gości zwracają się: „Proszę łaski pana.” Gospodarstwem zarządza 
ekonom 
spośród chłopów, o brodzie szerokiej jak kożuch; domem — staruszka w brunatnej 
chustce, 
pomarszczona i skąpa. W stajni stoi trzydzieści różnych koni; Mardarij 
Apołłonycz jeździ 
kolasą domowej roboty, ważącą ze sto pięćdziesiąt pudów. Gości podejmuje nader 
serdecznie 
i częstuje ich wszystkim, czym chata bogata, czyli że dzięki odurzającym 
właściwościom 
kuchni rosyjskiej, aż do późnego wieczoru pozbawia ich wszelkiej możności 
zajęcia się 
czymkolwiek poza preferansem. Sam zaś nigdy się niczym nie zajmuje i przestał 
czytać 
nawet Sennik. Ale takich obywateli ziemskich mamy jeszcze na Rusi wcale sporo; 
można by 
więc zapytać, dlaczego zacząłem o nim mówić i w jakim celu… Otóż pozwolą 
państwo, że 
zamiast odpowiedzi opowiem im jedną ze swych wizyt u Mardarija Apołłonycza.
Przyjechałem do niego w lecie, mniej więcej o siódmej wieczorem. Właśnie 
odprawiano 
wieczorne nabożeństwo, i kapłan, człowiek młody, widocznie wielce nieśmiały, 
niedawno 
przybyły z seminarium, siedział w bawialni tuż koło drzwi, na samym brzeżku 
krzesła. 
Mardarij Apołłonycz, jak zawsze, powitał mię nadzwyczaj mile; szczerze go 
cieszył każdy 
gość, no i w ogóle był to człowiek poczciwy z kościami. Duchowny wstał i sięgnął 
po 
kapelusz.
— Zaczekaj, zaczekaj, ojczulku — powiedział Mardarij Apołłonycz nie wypuszczając 
mojej ręki. — Nie odchodź… Kazałem przynieść ci wódki.
— Jestem niepijący — bąknął zakłopotany kapłan i spiekł raka.
— Dajże pokój, ojczulku! Słyszane rzeczy, żeby sługa Boży nie pił! — odrzekł 
Mardarij 
Apołłonycz. — Miszka! Juszka! Wódki dla ojczulka!
Juszka, wysoki, chuderlawy, osiemdziesięcioletni może starzec, wszedł z 
kieliszkiem 
wódki na ciemnej malowanej tacce upstrzonej plamami cielistego koloru.
Duchowny zaczął się wzbraniać.
— Pij, ojcze, bez ceregieli, bo to nieładnie — rzekł dziedzic z naganą.
Biedny młodzieniec usłuchał.
— No, teraz możesz sobie iść. Duchowny począł się kłaniać.
— No, dobrze, dobrze, ruszaj… Wspaniały człowiek — podjął Mardarij Apołłonycz 
patrząc za nim. — Wielcem rad z niego; tyle tylko, że młody leszcze. Wciąż 
wygłasza 
kazania, no i niepijący. Ale co u ciebie? Co u ciebie, kochany sąsiedzie?… 
Chodźmy na 
werandę: wieczór dziś wspaniały.
Poszliśmy na werandę, usiedliśmy i zaczęli rozmawiać. Mardarij Apołłonycz 
spojrzał na 
dół i nagle wpadł w okropne wzburzenie.
— Czyje to kury? Czyje to kury? — zawołał. — Czyje to kury chodzą po ogrodzie… 
Juszka! Juszka! Idź, dowiedz się natychmiast, czyje to kury chodzą po ogrodzie?… 
Czyje to 
kury? Ile razy zabraniałem, ile razy mówiłem!
Juszka pobiegł.
— Co za nieporządki! — powtarzał Mardarij Apołłonycz. — To straszne!
Nieszczęsne kury — pomnę jak dzisiaj: dwie nakrapiane i jedna biała czubatka — w 
dalszym ciągu przechadzały się spokojnie pod jabłoniami, od czasu do czasu 
wyrażając swe 
uczucia przeciągłym gdakaniem, gdy raptem Juszka, bez czapki, z kijem w ręku, 
tudzież trzej 
inni dorośli słudzy przypuścili na nie skoncentrowany atak. Wszczęło się piekło. 
Kury darły 
się, machały skrzydłami, skakały, gdakały ogłuszają co; czeladni biegali, 
potykali się, padali; 
dziedzic, stojąc na werandzie, krzyczał jak opętany: — Łapaj, łapaj! łapaj, 
łapaj! łapaj, łapaj, 
łapaj!… Czyje to kury, czyje to kury? — W końcu jednemu ze służby udało się 
złapać 
czubatkę, którą przyparł do ziemi, a w tejże chwili przez parkan wskoczyła z 
ulicy do ogrodu 
jedenastoletnia może dziewczynka, cała rozczochrana, z witką w dłoni.
— Aha, oto czyje kury! — z tryumfem wykrzyknął dziedzic. — Kury furmana Jermiła! 
Przysłał swoją Natalkę, żeby je zapędziła… Paraski to nie przysłał! — dodał 
półgłosem i 
uśmiechnął się znacząco. — Hej, Juszka! Zostaw kury: złap no mi Natałkę.
Ale zanim zziajany Juszka zdążył dobiec do przerażonej dziewczynki, klucznica, 
wyrosła 
jak spod ziemi, chwyciła ją za rękę i kilkakrotnie zdzieliła biedaczką po karku…
— Ot tek, ot tek — podchwycił dziedzic — te, te, te!… A kury odbierz jej, 
Awdotio 
— dorzucił gromkim głosem i z rozjaśnionym obliczem zwrócił się ku mnie:
— Niezła była nagonka, co, sąsiedzie? Ażem się zgrzał, proszę spojrzeć.
I Mardarij Apołłonycz wybuchnął śmiechem. Pozostaliśmy na werandzie. Wieczór, 
istotnie, był nadzwyczaj piękny. Podano herbatę.
— Panie sąsiedzie — zacząłem — czy to twoje chłopskie rodziny zostały 
przesiedlone ot 
tam, za drogę, za wąwóz?
— Owszem, moje… A bo co?
— Jakże to być może? Przecie to grzech. Chałupiny nędzne, ciasne; drzewka dokoła 
ani 
poświeć; nie ma nawet sadzawki; studnia tylko jedna, a i ta do niczego. Czyż 
naprawdę nie 
mógł pan znaleźć innego miejsca?… I podobno odebrał im pan dawne zagony konopi?
— A cóż mam począć z rozgraniczaniem gruntów? — odparł Mardarij Apołłonycz. — 
Kością w gardle już mi staje to rozgraniczanie. (Tu wskazał na szyję.) I nie 
przewiduję 
żadnego stąd pożytku. Że zaś zabrałem im zagony konopi i że nie wykopałem im tam 
sadzawki — o tym dobrze wiem, sąsiedzie. Jam człowiek prosty, postępuję też po 
dawnemu. 
U mnie to tak: jeśliś pan — toś pan, jeśliś chłop — toś chłop… Ot co!
Oczywiście, na tak jasny i przekonywający argument nie znalazłem żadnej 
odpowiedzi.
— A przy tym — podjął — i chłopi to niedobrzy, karani, z dawien dawna w 
niełasce. 
Szczególnie są tam dwie takie rodziny; jeszcze mój ojciec nieboszczyk, świeć 
Panie nad jego 
duszą, nie lubił ich, mocno ich nie lubił. A ja, mówcie sobie, co chcecie, 
uważam, że jeżeli 
ojciec złodziej, to i syn złodziej… O, krew, krew — to wielka rzecz! Wyznam 
sąsiadowi 
otwarcie, żem z owych dwóch rodzin i rekruta dawał bez kolei, i w ogóle 
wypychałem ich, 
gdziem tylko mógł… Ale nie giną, co robić! Płodzą się, szelmy, jak króliki.
Tymczasem powietrze ucichło zupełnie. Tylko napływający powiew wiatru — 
zamierając 
przy do mu — doniósł do naszych uszu odgłos miarowych i gęstych razów, 
rozlegających się 
koło stajni. Mardarij Apołłonycz właśnie podniósł był pełny spodek do ust i już 
rozdął 
nozdrza, bez czego, jak wiadomo, żaden prawdziwy Rosjanin nie wchłania w siebie 
herbaty 
— lecz zatrzymał się, posłuchał, kiwnął głową, nadpił i stawiając spodeczek na 
stole rzekł z 
najpoczciwszym w świecie uśmiechem i jakby odruchowo wtórując razom: — Czuki–
czuki–
czuk! Czuki–czuk! Czuki–czuk!
— Co to? — spytałem ze zdumieniem.
— To z mego rozkazu wymierzają tam karę łobuziakowi… Pan sąsiad zna kredensowego 
Wasię?
— Jakiego Wasię?
— Ano tego, co nam usługiwał przy obiedzie. Ma takie duże bokobrody.
Najzacieklejsze oburzenie nie zdołałoby się ostać wobec jasnego i łagodnego 
spojrzenia 
Mardarija Apołłonycza.
— Cóż to, mój młody panie, cóż to? — rzekł kiwając głową. — Masz mnie za 
złoczyńcę, 
czy co? Dlaczego tak się we mnie wpatrujesz? Przecie sam pan wiesz: „Miłuj, ale 
karć.”
Po kwadransie pożegnałem Mardarija Apołłonycza. Jadąc przez wieś zobaczyłem 
kredensowego Wasię. Szedł ulicą i gryzł orzechy. Kazałem stangretowi zatrzymać 
konie i 
przywołałem go.
— Co to, bracie, ukarali cię dzisiaj? — zapytałem.
— A skąd pan wie? —odparł Wasia.
— Mówił mi twój dziedzic.
— Sam pan dziedzic?
— Za cóż to kazał cię ukarać?
— I słusznie, należało mi się, proszę łaski pana, słusznie. U nas za fraszki 
nikogo się nie 
karze; co to, to nie. Nasz dziedzic nie taki; nasz dziedzic… O, takiego 
dziedzica jak nasz 
szukać w całej guberni.
— Ruszaj! — poleciłem stangretowi. „Oto ona, nasza stara Ruś!” — myślałem, w 
drodze 
powrotnej.
Przełożył Czesław Jastrzębiec–Kozłowski
LEBIEDIAŃ
Jeden z największych uroków polowania, drodzy czytelnicy, polega na tym, że 
zmusza nas 
ono do nieustannej zmiany miejsca, co dla człowieka bez określonego zajęcia jest 
rzeczą 
bardzo przyjemną. Co prawda, czasami (zwłaszcza w porze deszczowej) niewesoło 
bywa tłuc 
się po polnych drogach, jechać na chybił trafił, zatrzymując każdego napotkanego 
chłopa 
pytaniem: „Powiedz no, mój drogi! którędy tu jechać do Mordowki?”, a w Mordowce 
wypytywać głupią babę (parobcy wszyscy w polu): „Jak daleko do zajazdu przy 
gościńcu i 
jak się tam dostać?” — a przejechawszy z dziesięć wiorst, zamiast do zajazdu, 
trafić do 
dworskiej zrujnowanej wsi Chudobubnowa, ku bezgranicznemu zdziwieniu całego 
stada świń 
pogrążonych po uszy w ciemnobrunatnym błocie na samym środku drogi i nie 
spodziewających się ani trochę, że ktoś im zakłóci spokój. Niewesoło jest także 
przejeżdżać 
przez rozklekotane mostki, zjeżdżać do parowów, przeprawiać się w bród przez 
błotniste 
strumyki; niewesoło jechać całą dobę po zielonkawym morzu gościńców albo, 
uchowaj Boże, 
na kilka godzin ugrzęznąć w błocie przed pstrym słupem wiorstowym opatrzonym po 
jednej 
stronie cyfrą 22, po drugiej 23; niewesoło tygodnie całe żywić się jajkami, 
mlekiem i 
sławetnym razowcem… Wszystkie te braki i niepowodzenia okupione są innego 
rodzaju 
korzyściami i przyjemnościami. Przystąpmy zresztą do właściwego opowiadania.
Wobec tego, o czym pisałem, wyżej, nie będę już tłumaczył czytelnikowi, w jaki 
sposób 
przed pięciu laty trafiłem do Lebiediania, w największy natłok jarmarku. Każdy z 
nas, braci—
myśliwych, może pewnego pięknego poranku wyjechać ze swego mniej lub więcej 
rodowego 
majątku z zamiarem powrócenia tam nazajutrz wieczorem, i pomału, pomału, nie 
przestając 
strzelać do bekasów, dotrzeć wreszcie do błogosławionych brzegów Pieczory; przy 
czym 
każdy amator strzelby i psa jest zawsze namiętnym wielbicielem 
najszlachetniejszego 
zwierzęcia na świecie: konia. Tak więc przybyłem do Lebiediania, stanąłsm w 
hotelu, 
przebrałem się i poszedłem na jarmark. (Kelner, wysoki i chudy młodzian lat może 
dwudziestu, mówiący miękkim nosowym tenorem, zdążył mi już podać do wiadomości, 
że 
jego ekscelencja książę N., oficer remontowy pułku , stanął także u nich w 
hotelu, że zjechało 
się jeszcze dużo innych panów, że wieczorami śpiewają Cyganie, w teatrze zaś 
grają Pana 
Twardowskiego, że ceny na konie podobno wysokie, ale konie, trzeba powiedzieć, 
przyprowadzono piękne.)
Na placu jarmarcznym niekończącymi się rzędami stały wozy, a za wozami konie 
wszelkiego rodzaju: kłusaki, konie ze stadnin, bitiuki, robocze, pocztowe i 
zwykłe chłopskie. 
Niektóre wypasione i gładkie, dobrane maścią, przykryte różnokolorowymi derkami, 
krótko 
uwiązane z tyłu wozów, lękliwie zezowały za siebie na zbyt dobrze im znane baty 
swoich 
panów — handlarzy końskich. Konie dworskie, przysłane tu przez szlachtę stepową 
o sto, a 
nawet dwieście wiorst, pod nadzorem jakiegoś starego stangreta i dwóch czy 
trzech sprytnych 
komuchów, machały długimi szyjami, tupały nogami, z nudów ogryzały słupki; 
jasnogniade 
wiatki, ciasno tuliły się do siebie; majestatycznie nieruchome, niby lwy, stały 
szerokozade 
rysaki o falujących grzywach i kosmatych nogach, siwe jabłkowite, karę, gniade. 
Znawcy z 
szacunkiem zatrzymywali się przed nimi. W przejściach pomiędzy wozami tłoczyli 
się ludzie 
wszelkiego stanu, wieku i wyglądu: handlarze koni, w granatowych kaftanach i 
wysokich 
czapkach, przebiegłe wypatrywali i wyczekiwali kupujących; kędzierzawi Cyganie o 
wyłupiastych oczach rzucali się tam i z powrotem jak oparzeni, zaglądali koniom 
w zęby, 
podnosili im nogi i ogony, krzyczeli, wymyślali, służyli za pośredników, 
ciągnęli losy albo 
uwijali się dokoła jakiegoś oficera remontowego w czapce i wojskowym płaszczu z 
bobrowym kołnierzem. Barczysty Kozak siedział na wychudzonym wałachu o jeleniej 
szyi i 
sprzedawał go „ze wszystkim”, to znaczy z siodłem i uzdą. Chłopi w podartych pod 
pachami 
kożuchach rozpaczliwie przepychali się przez ciżbę, pakowali się po dziesięciu 
na wóz 
zaprzężony w konia, którego należało „wypróbować”, albo gdzieś na boku przy 
pomocy 
sprytnego Cygana targowali się do upadłego, po sto razy z rzędu uderzali się 
nawzajem po 
ręku, upierając się każdy przy swojej cenie, podczas gdy przedmiot ich targu, 
licha szkapina 
przykryta wygniecioną rogoża mrużyła tylko czasem oczy, jakby wcale nie o nią 
chodziło… I 
na dobrą sprawę, czy nie wszystko jedno, kto ją bić będzie! Ziemianie o szerokim 
czole i 
czernionym wąsie, z twarzą pełną godności, w konfederatkach i kamlotowych 
czujkach 
włożonych na jeden tylko rękaw, rozmawiali łaskawie z brzuchatymi kupcami w 
pilśniowych 
kapeluszach i zielonych rękawiczkach. Oficerowie różnych pułków obijali się tu 
również: 
niezwykle długi kirasjer, Niemiec z pochodzenia, obojętnie zapytywał kulawego 
handlarza 
koni, „ile chce za tę rudą szkapę?” Płowowłosy, może dziewiętnastoletni huzar 
dobierał 
przyprzężnego konia do muskularnego, suchego inochodźca; woźnica w niskim 
cylinderku z 
pawim piórem i brunatnym jermiaku, ze skórzanymi rękawicami zatkniętymi za wąski 
zielony pas, szukał konia dyszlowego do trójki. Stangreci podwiązywali ogony 
swoim 
koniom, moczyli im grzywy i dawali swym panom pełne szacunku rady. Ci, którzy 
dobili już 
targu, śpieszyli do traktierni albo do szynku, na co kogo było stać… I całe to 
bractwo miotało 
się, krzyczało, tłoczyło, kłóciło i godziło, wymyślało sobie i śmiało się brnąc 
w błocie po 
kolana. Chciałem kupić trójkę jakich takich koni do bryczki, moje zaczynały już 
odmawiać 
posłuszeństwa. Znalazłem dwa, a trzeciego nie zdążyłem już dobrać. Po obiedzie, 
którego nie 
podejmuję się opisać (już Eneasz wiedział, jak nieprzyjemnie jest wspominać 
minione 
przykrości), wybrałem się do tak zwanej kawiarni, gdzie co wieczór zbierali się 
oficerowie 
remontowi, właściciele stadnin oraz inni przyjezdni. W pokoju bilardowym tonącym 
w 
ołowianych chmurach tytoniowego dymu znajdowało się ze dwadzieścia osób. Byli 
tam i 
nonszalanccy młodzi ziemianie, o długich baczkach i wypomadowanych wąsikach, 
ubrani w 
węgierki i szare pantalony, spoglądający dokoła śmiało i z godnością; była też 
szlachta w 
kazakinach; ci mieli niezwykle krótkie szyje, oczy zapłynięte tłuszczem i sapali 
ciężko; kupcy 
siedzieli z boku, jak to się mówi: „czuj duch”; oficerowie swobodnie rozmawiali 
między 
sobą. W bilard grał książę N., młody człowiek może dwudziestodwuletni o wesołej 
i nieco 
pogardliwej minie, w rozpiętym surducie, czerwonej jedwabnej koszuli i szerokich 
aksamitnych szarawarach; grał z dymisjonowanym porucznikiem Wiktorem 
Chłopakowem.
Dymisjonowany porucznik Wiktor Chłopakow, niziutki, śniady i chudziutki człowiek 
lat 
może trzydziestu, o czarnych włosach, ciemnych oczkach i grubym zadartym nosie, 
pilnie 
odwiedzał wybory i jarmarki. Idąc podskakuje, dziarsko wymachując uniesionymi 
nieco 
łokciami, czapkę nosi na bakier i zawija rękawy wojskowego surduta podbite modrą 
bawełnianą podszewką. Pan Chłopaków umie wkręcać się do towarzystwa bogatych 
petersburskich hulaków, pije, gra z nimi w karty, jest z nimi na „ty”. Trudno 
zrozumieć, za co 
cieszy się ich łaskami. Nie jest mądry, nie jest nawet śmieszny: nie nadaje się 
zatem na 
wesołka. Co prawda, traktują go z przyjacielskim lekceważeniem, jak poczciwego, 
ale 
niepoważnego chłopca; przez dwa, trzy tygodnie są z nim za pan brat, a potem 
nagle przestają 
mu się kłaniać, i on również im się nie kłania. Porucznik Chłopakow ma tę 
właściwość, że 
przez rok, a czasem nawet przez dwa lata używa stale jednego i tego samego 
zwrotu, stosując 
go w porę czy nie w porę; jest to zwrot wcale nie zabawny, który jednak, Bóg wie 
dlaczego, 
wszystkich śmieszy. Przed ośmiu laty mówił co chwila „szanowanie, dziękuję 
najuprzejmiej”, 
a ówcześni jego protektorzy umierali ze śmiechu i kazali mu wciąż powtarzać 
„szanowanie”; 
później zaczął używać z równie świetnym sukcesem dość zawitego zwrotu: „nie, to 
już pan 
tego, keskese*, to już przechodzi przechodzenie”; przed dwoma laty wymyślił nowe 
powiedzonko: ,,ne wu gorączkę pa, boży człowieczku, obszyty w baranią skóreczkę” 
itd. No i 
cóż, te, jak widzicie, wcale niewymyślne koncepty żywią go, poją i odziewają. 
(Majątek swój 
od dawna przepuścił i żyje wyłącznie na koszt przyjaciół.) Proszę wziąć pod 
uwagę, że nie ma 
on poza tym żadnych innych zalet; prawda, że wypala po sto fajek Żukowa 
dziennie, że grając 
w bilard podnosi swą prawą nogę powyżej głowy i celując, wściekle suwa kijem po 
ręku — 
ale nie każdy wszakże jest zwolennikiem podobnych talentów. Co prawda, pije 
zdrowo… ale 
w Rosji wyróżnić się pod tym względem to prawdziwa sztuka… Słowem, powodzenie, 
jakim 
się cieszy, jest dla mnie zupełną zagadką… Chyba to jedno: jest dyskretny, 
plotek nie roznosi, 
nigdy o nikim złego słowa nie powie.
„No — pomyślałem na widok Chłopakowa — jakie też on ma teraz nowe powiedzonko?’’
Książę zrobił białą bilę.
— Trzydzieści i ani słowa więcej — jęknął markier o wyglądzie suchotnika, z 
ciemną 
twarzą i podkrążonymi oczami.
Książę z trzaskiem wpędził żółtą do najdalszej łuzy.
— Patrzcie go — stęknął z uznaniem tłusty kupiec siedzący w kącie przy kiwającym 
się 
stoliku. Stęknął, aż mu się brzuch zatrząsł, i stropił się. Ale na szczęście 
nikt tego nie 
zauważył. Odetchnął i pogładził bródkę.
— Trzydzieści sześć i ani słowa! — krzyknął markier przez nos.
— Co, jak bracie? — zapytał książę Chłopakowa.
— Cóż, wiadomo, rrrakalioooon, to się nazywa rrrakalioooon!
Książę parsknął śmiechem.
— Jak, jak? Powtórz!
— Rrrakalioooon! — powtórzył dymisjonowany porucznik, bardzo z siebie 
zadowolony.
„Aha, więc to jest ten nowy dowcip!” — pomyślałem.
Książę wpędził czerwoną do łuzy.
— Ach! to nie tak, książę, nie tak — wyjąkał jasnowłosy oficerek o 
zaczerwienionych 
oczach, miniaturowym nosku i twarzy zaspanej jak u niemowlęcia. — Źle książę 
zagrał… 
trzeba było… nie taki
— A jak? — zapytał go książę przez ramię.
— Trzeba było… tego… tripletem.
— Czy być może? — mruknął książę przez zęby.
— No i co, książę, pojedziemy dziś wieczorem do Cyganów? — z pośpiechem 
podchwycił 
skonfundowany młodzian. — Stioszka będzie śpiewać… Iliuszka…
Książę nic mu nie odpowiedział.
— Rrrakalioooon, bracie — odezwał się Chłopakow, filuternie mrużąc lewe oko.
Książę roześmiał się na to.
— Trzydzieści dziewięć i ani słowa — obwieścił markier.
— Tak, tak, ani słowa, popatrz no, jak ja tę żółtą…
Chłopakow przesunął kijem po ręce, wymierzył i skiksował.
— Et, rrrakalioooon —krzyknął ze złością.
Książę znów się roześmiał.
— Jak, jak, jak?
Ale Chłopaków nie chciał powtórzyć swego słówka — trzeba było przecie trochę się 
podroczyć.
— Raczył pan skiksować — zauważył markier. — Pozwoli pan, że posmaruję kredą… 
Czterdzieści i ani słowa!
— A więc, panowie — zaczął książę zwracając się do wszystkich zebranych i nie 
patrząc 
zresztą na nikogo z osobna — wiecie, że mamy dziś w teatrze robić owację 
Wierżembickiej.
— A jakże, a jakże, niezawodnie — wykrzyknęło kilku panów jeden przez drugiego; 
dziwnie im pochlebiało, że mogę odpowiedzieć księciu: — Wierżembickiej…
— Wierżembicka to świetna aktorka, o wiele lepsza od Sopniakowej — zapiszczał z 
kąta 
jakiś obrzydliwy człowieczek z wąsikami i w okularach. Biedaczysko! w duszy 
gorąco 
wzdychał do Sopniakowej, a książę nie zaszczycił go nawet spojrzeniem.
— Kelner, daj no mi fajkę! — mruknął w halsztuk jakiś pan wysokiego wzrostu, o 
regularnych rysach twarzy i postawie pełnej godności — według wszelkich oznak — 
szuler.
Kelner pobiegł po fajkę i powróciwszy zameldował księciu panu, że, powiadają, 
woźnica 
Bakłaga pyta o niego.
— No, to każ mu poczekać i daj mu wódki.
— Słucham.
Jak mi potem opowiadano, Bakłaga było to przezwisko, dawane młodemu, 
przystojnemu i 
nadzwyczaj spoufalonemu woźnicy; książę lubił go, dawał mu konie, ścigał się z 
nim, spędzał 
z nim całe noce… Nie poznalibyście teraz tego księcia, niegdyś hulakę i 
utracjusza. Jaki jest 
uperfumowany, zapięty na wszystkie guziki, jaki dumny! Jak pochłonięty sprawami 
służbowymi, a zwłaszcza jaki rozsądny!
Dym tytoniowy zaczynał jednak gryźć mnie w oczy. Wysłuchawszy po raz ostatni 
okrzyku 
Chłopakowa i śmiechu księcia, poszedłem do swego numeru, gdzie na włosianej, 
wąskiej, 
powyginanej kanapce z wysokim i wygiętym oparciem mój służący przygotował mi już 
posłanie.
Nazajutrz poszedłem oglądać konie po zajazdach i zacząłem od znanego handlarza 
koni 
Sitnikowa. Wszedłem przez furtkę na dziedziniec wysypany piaskiem. Przed 
otwartymi na 
oścież wrotami stajni stał sam gospodarz, człowiek już niemłody, wysoki i tęgi, 
w zajęczym 
futerku z podniesionym i zapiętym kołnierzem. Zobaczywszy mnie, ruszył powoli na 
moje 
spotkanie, przez chwilę potrzymał obydwiema rękami czapkę nad głową i rzekł 
śpiewnie:
— Moje uszanowanie. Pewno pan życzy sobie obejrzeć konie?
— Tak, przyszedłem obejrzeć konie.
— A jakich mianowicie pan dziedzic szuka, śmiem spytać?
— Niech pan pokaże, co pan ma.
— Z przyjemnością.
Weszliśmy do stajni. Kilka białych kundli wstało z siana i podbiegło do nas 
merdając 
ogonami; długobrody stary kozioł usunął się na bok z niezadowoloną miną; trzech 
koniuchów 
w solidnych, ale wyświechtanych kożuszkach ukłoniło się nam w milczeniu. Na 
prawo i na 
lewo w sztucznie podwyższonych przegrodach stało ze trzydzieści koni, 
wypielęgnowanych i 
wyczyszczonych na podziw. Gołębie z gruchaniem przelatywały z belki na belkę.
— Panu dziedzicowi, znaczy, do czego koń potrzebny: do wyjazdu czy do hodowli? — 
zapytał mnie Sitnikow.
— I do wyjazdu, i do hodowli.
— Rozumiem, rozumiem, rozumiem — rzekł z namysłem handlarz. — Pietia, pokaż no 
panu Gronostaja.
Wyszliśmy na dziedziniec.
— Nie każe pan ławeczki przynieść z chaty?… Nie potrzeba?… Jak pan sobie życzy.
Zadudniły kopyta po deskach, klasnął bat; Pietia, chłop może czterdziestoletni, 
ospowaty i 
śniady, wy skoczył ze stajni wraz z siwym, dość okazałym ogierem, pozwolił mu 
stanąć dęba, 
przebiegł z nim ze dwa razy dokoła dziedzińca i zręcznie osadził go na miejscu 
przeznaczonym do prezentacji koni. Gronostaj wyprostował się, parsknął ze 
świstem, 
machnął ogonem, zadarł łeb i spojrzał na nas zezem.
„Stary wyga!” — pomyślałem.
— Popuść mu cugli, popuść mu cugli — odezwał się Sitnikow i utkwił we mnie oczy.
— Co pan powie? — zapytał wreszcie.
— Koń niezły, przednie nogi nie całkiem pewne.
— Nogi znakomite! — z przekonaniem odparł Sitnikow — a zad jaki… niech pan 
będzie 
łaskaw popatrzeć… istny piec, wyspać się można.
— Pęciny długie.
— Jakie tam długie — na litość! Przepędź go, Pietia, przepędź, tylko kłusa, 
kłusa, kłusa, 
nie daj mu galopować!
Pietia znów przebiegł dokoła dziedzińca z Gronostajem. Milczeliśmy wszyscy przez 
chwilę.
— No, odprowadź go do stajni — odezwał się Sitnikow — dawaj tu Sokoła.
Sokół, ogier czarny jak żuk, rasy holenderskiej, chudy, o spadzistym zadzie, 
okazał się 
trochę lepszy. Należał do typu koni, o których powiadają znawcy, że „sieką i 
rąbią, i w jasyr 
biorą”, to znaczy w biegu wyrzucają przednie nogi w prawo i w lewo, a mało 
posuwają się 
naprzód. Kupcy w średnim wieku kochają się w takich koniach: kłus ich przypomina 
junacki 
chód dziarskiego kelnera; dobre są zaprzężone w pojedynkę, na spacer po 
obiedzie, idą z 
fantazją, zgiąwszy szyjkę, gorliwie ciągną niezgrabny wolancik, na który 
naładowali się.: 
oniemiały z przejedzenia stangret, wtulony w kąt kupiec cierpiący na zgagę i 
pulchna żona 
kupca w niebieskiej jedwabnej salopie i liliowej chustce na głowie. Nie chciałem 
również 
Sokoła. Sitnikow pokazał mi jeszcze kilka koni… Spodobał mi się wreszcie siwy 
jabłkowity 
ogier, wojejkowskiej masy. Nie mogłem się powstrzymać i z przyjemnością 
trzepnąłem go po 
grzywie. Sitnikow od razu udał obojętność.
— A co, dobrze leci? — zapytałem. (O rysakach nie mówi się: chodzi.)
— Leci — spokojnie odpowiedział handlarz.
— Nie można by zobaczyć?
— Dlaczego nie, można. Hej, Kuzia! Załóż Doganiają do bryczuszki.
Kuzia, stajenny, mistrz w swoim fachu, przejechał ze trzy razy przed nami ulicą. 
Koń 
dobrze leci, nie zaskakuje w galop, zadem nie podrzuca, nogi stawia swobodnie, 
ogon 
odsądza i „trzyma”, nie macha nim zbyt często.
— A ile pan za niego chce?
Sitnikow zaśpiewał cenę niebywałą. Z miejsca zaczęliśmy się targować na ulicy, 
kiedy 
raptem zza węgła z hukiem wypadła wspaniale dobrana najęta trójka i z fantazją 
zatrzymała 
się przed bramą. W eleganckim myśliwskim wózku siedział książę N., przy nim 
sterczał 
Chłopaków. Bakłaga powoził… i jak powoził! przez pierścionek by przejechał, 
zbój! Gniade 
przyprzężone, drobne, żywe, czarnookie, o czarnych pęcinach, jak ogień, aż 
przysiadają — 
cmoknąć tylko, pójdą jak wicher! Kary dyszlowy stoi sobie, zadarł szyję jak 
łabędź, pierś 
wypięta, nogi jak strzały, bez przerwy głową podrzuca i dumnie mruży oczy! 
Piękne! Sam car 
Iwan Wasiliewicz nie powstydziłby się taką trójką przejechać w Wielką Niedzielę!
— Książę pan! witamy! — krzyknął Sitnikow. Książę wyskoczył z bryczki. Chłopaków 
pomału zlazł z drugiej strony.
— Jak się masz, bracie… Konie są?
— Jakżeby miało nie być dla księcia pana! Książę raczy wejść… Pietia, 
przyprowadź 
Pawia! I niech szykują Pochwalnego. A z panem dziedzicem — ciągnął dalej, 
zwracając się 
do mnie — dobijemy targu innym razem… Fomka, ławkę dla księcia pana.
Wyprowadzono Pawia z oddzielnej stajni, której nie zauważyłem zrazu. Potężny 
skarogniady koń wzbił się wszystkimi czterema nogami w powietrze. Sitnikow aż 
głowę 
odwrócił i oczy zmrużył.
— O, rrrakalioooon! — wykrzyknął Chłopakow. — Żemsa*!
Książę roześmiał się.
Pawia zatrzymano z wielkim trudem; ciągnął za sobą koniucha po dziedzińcu, 
przyciśnięto 
go wreszcie do ściany. Chrapał, drżał, przysiadał. Sitnikow zaś drażnił go 
jeszcze, 
zamierzając się na niego batem.
— Gdzie się patrzysz? Ja ci tu dam! — przemawiał handlarz grożąc mu 
pieszczotliwie i 
sam mimo woli lubując się swoim koniem.
— Ile? — zapytał książę.
— Dla księcia pana pięć tysięcy.
— Trzy.
— Nie mogę, proszę księcia pana, co znowu!
— Powiadają ci trzy, rrrakalioooon! — podchwycił Chłopaków.
Nie doczekałem końca targów i odszedłem. W końcu uliczki, na rogu, zauważyłem 
przyklejony duży arkusz papieru na bramie szarawego domku. U góry był narysowany 
piórem 
koń z ogonem w kształcie trąby i nieskończenie długą szyją, a pod kopytami konia 
widniały 
następujące słowa nakreślone staroświeckim charakterem pisma:
„Tu się sprzedaje konie różnej maści, przyprowadzone na jarmark do Lebiediania 
ze 
znanej stepowej stadniny Anastazego Iwanycza Czernobaja, ziemianina z guberni 
tambowskiej. Konie te są pięknej budowy, doskonale ujeżdżone i łagodnego 
charakteru. 
Panowie nabywcy zechcą łaskawie zapytać o samego Anastazego Iwanycza, w razie 
gdyby 
Anastazy Iwanycz był nieobecny, to proszę spytać o stangreta Nazara Kubyszkina. 
Panowie 
nabywcy raczą łaskawie zaszczycić staruszka!”
Przystanąłem. Niech tam, myślę sobie, obejrzę konie znanego hodowcy stepowego 
pana 
Czernobaja.
Chciałem wejść przez furtkę, ale wbrew zwyczajowi była zamknięta.
Zastukałem.
— Kto tam?… Klient? — zapiszczał głos kobiecy.
— Klient.
— Zaraz, łaskawco, zaraz.
Otworzono furtkę. Zobaczyłem babę może pięćdziesięcioletnią, z gołą głową, w 
butach i w 
rozpiętym kożuchu.
— Niech pan raczy wejść, a ja w tej chwili pójdę zamelduję Anastazemu 
Iwanowiczowi… 
Nazar, hej tam, Nazar!
— Czego? — wymamlał ze stajni głos siedemdziesięcioletniego starca.
— Konie szykuj; klient przyszedł. Stara wbiegła do domu.
— Klient, klient — mruknął w odpowiedzi Nazar. — Nie wszystkim jeszcze koniom 
ogony wymyłem.
„O, Arkadio!” — pomyślałem.
— Witam, panie dobrodzieju, witam — powoli zabrzmiał za mymi plecami dźwięczny i 
miły głos. Obejrzałem się: przede mną stał starzec w granatowym długopołym 
płaszczu; 
wzrostu był średniego, miał białe włosy, uprzejmy uśmiech i prześliczne błękitne 
oczy.
— Koników szukasz? Proszę, kochasiu, proszę… Ale nie chciałbyś najpierw do mnie 
wstąpić, herbaty się napić?
Odmówiłem i podziękowałem.
— No, jak chcesz. Daruj mi, kochanku, ja tak starym obyczajem. (Pan Czernobaj 
mówił 
bez pośpiechu, akcentując literę „o”.) — U mnie wszystko po prostu, wiesz… 
Nazar, hej, 
Nazar — dodał przeciągle nie podnosząc głosu.
Nazar, pomarszczony starowina o krogulczym nosku i bródce w klin, ukazał się na 
progu 
stajni.
— Jakich ci, kochanku, koni potrzeba? — mówił dalej pan Czernobaj.
— Niezbyt drogich, ujeżdżonych, do bryczki.
— Do usług… i takie są… do usług… Nazar, Nazar, pokaż panu siwego wałaszka, 
wiesz, 
tego, co stoi z brzega, tę gniadą ze strzałką albo tamtą gniadą, co to od 
Krasotki, wiesz?
Nazar wrócił do stajni.
— Wyprowadź je tak, na uździenicach — krzyknął za nim pan Czernobaj. — U mnie, 
kochanku — mówił dalej, szczerze i serdecznie patrząc mi w oczy — nie to co u 
handlarzy, 
niech ich licho weźmie! U nich tam różne imbiry w robocie, sól, słód*, niech ich 
Pan Bóg 
kocha!… A u mnie, jak będziesz łaskaw się przekonać, wszystko jak na dłoni, bez 
podstępów.
Wyprowadzono konie. Nie podobały mi się.
— No, postaw je z Bogiem, gdzie stały — odezwał się Anastazy Iwanycz. — Pokaż 
nam 
inne.
Pokazano nam inne. Wybrałem wreszcie jednego z tańszych. Zaczęliśmy się 
targować. Pan 
Czernobaj nie zaperzał się, mówił tak rozsądnie, z taką powagą wzywał Boga na 
świadka, że 
nie mogłem nie „zaszczycić staruszka”: dałem zadatek.
— No, a teraz — zaczął Anastazy Iwanycz — pozwól, że ci starym obyczajem oddam 
konia z poły do poły… Będziesz mi za niego dziękował… świeży przecie! jak 
orzeszek!… 
nie zna bata… stepowy konik! Chodzi w każdej uprzęży.
Przeżegnał się, owinął rękę połą płaszcza, wziął uździenicę i oddał mi konia.
— Niech ci służy, z Bogiem… A herbaty wciąż nie chcesz?
— Nie, uprzejmie dziękuję, czas mi do domu.
— Jak sobie życzysz… A mój stangret teraz z tobą konika poprowadzi?
— Tak, teraz, jeśli pan pozwoli.
— Do usług, kochanku, do usług… Wasilij… Słuchaj no, Wasilij, pójdziesz z panem; 
odprowadzisz konia i pieniądze weźmiesz. No, żegnaj, kochanku, z Bogiem.
— Żegnam pana, Anastazy Iwanyczu.
Przyprowadzono mi konia do domu. Nazajutrz okazało się, że jest dychawiczny i 
kulawy. 
Chciałem go zaprząc — cofał się, a jak go uderzyć batem, narowi się, bryka, a w 
końcu 
kładzie się. Poszedłem zaraz do pana Czernobaja. Pytam:
— Pan w domu?
— W domu.
— Cóż to, proszę pana — powiadam — przecie pan mi sprzedał dychawicznego konia.
— Dychawicznego? Niech Bóg broni!
— A przy tym jeszcze kulawy i w dodatku narowisty.
— Kulawy? Nie wiem, widać twój stangret go jakoś okaleczył… a ja, tak jak przed 
Bogiem…
— Na dobrą sprawę, powinien go pan wziąć z powrotem, Anastazy Iwanyczu.
— Nie, kochanku, nie gniewaj się na mnie, ale jak już koń kupiony — koniec. 
Trzeba było 
przedtem sobie obejrzeć, łaskawy panie.
Zrozumiałem, co w trawie piszczy, pogodziłem się z losem, roześmiałem się i 
odszedłem. 
Na szczęście nie zapłaciłem zbyt drogo za tę nauczkę.
W dwa dni potem wyjechałem, a po tygodniu znów wstąpiłem do Lebiediania w drodze 
powrotnej. W kawiarni zobaczyłem prawie te same twarze i znów zastałem księcia 
N. przy 
bilardzie. W losach pana Chłopakowa wszakże zdążyła już zajść, jak zwykle, 
zmiana. Miejsce 
jego zajął jasnowłosy oficerek, który zdobył sobie łaski księcia. Biedny 
dymisjonowany 
porucznik usiłował jeszcze raz przy mnie puścić w ruch swoje powiedzonko — a 
nuż, myśli 
sobie, spodoba się, jak dawniej — ale książę nie tylko nie uśmiechnął się, ale 
nawet 
spochmurniał i wzruszył ramionami. Pan Chłopakow spuścił głowę, skulił się, 
zaszył się w 
kąt i zaczął ukradkiem nabijać swoją fajeczkę…
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
TATIANA BORYSOWNA I JEJ BRATANEK
Daj mi rękę, drogi czytelniku, i jedź ze mną. Pogoda prześliczna, majowe niebo 
łagodnie 
błękitnieje, gładkie młode liście wierzb błyszczą jak wymyte; szeroka, równa 
droga cała jest 
pokryta tą drobną trawką o czerwonawych źdźbłach, którą tak chętnie skubią owce. 
Na prawo 
i na lewo po długich stokach połogach wzgórz łagodnie kołysze się zielone żyto; 
ciemnymi 
smugami przepływają po nim zwiewne cienie niewielkich obłoków. W dali ciemnieją 
lasy, 
połyskują stawy, żółcą się strzechy, skowronki setkami wzbijają się, śpiewają, 
to spadają w 
dół jak kule, to wyciągnąwszy szyjki siadają na grudkach ziemi. Gawrony na 
drodze 
zatrzymują się, patrzą na nas, przypadają do ziemi, czekają, aż przejedziemy, i 
podskoczywszy ze dwa razy, ciężko odlatują w bok. Na górce za parowem chłop 
orze; 
srokaty źrebak z kusym ogonkiem i zjeżoną grzywą biegnie za matką na niepewnych 
nóżkach; słychać jego cienkie rżenie. Wyjeżdżamy w brzezinę, świeży zapach 
przyjemnie 
zapiera oddech. Przed nami ogradzająca wieś okolica. Stangret złazi z kozła, 
konie 
parskają, przyprzężne oglądają się, dyszlowy macha ogonem i opiera głowę o dugę… 
skrzypią otwierane wrota. Stangret siada na kozioł… Ruszaj! przed nami wieś. 
Minąwszy 
pięć zagród, skręcamy w prawo, zjeżdżamy do parowu, wydostajemy się na groblę. 
Za 
niewielkim stawem, spoza okrągłych wierzchołków jabłoni i bzów wygląda dach 
kryty 
tarcicą, niegdyś czerwony, nad nim sterczą dwa kominy; stangret skręca w lewo 
wzdłuż płotu 
i odprowadzany piskliwym i ochrypłym szczekaniem trzech sędziwych kundli, 
wjeżdża w 
otwartą na oścież bramę, z fantazją okrąża rozległy dziedziniec, mijając stajnię 
i wozownię, 
zamaszyście kłania się starszej klucznicy, która właśnie przestępuje bo kiem 
wysoki próg 
otwartej spiżarni, i wreszcie osadza konie przed ganeczkiem ciemnego dworku o 
jasnych 
oknach… Jesteśmy u Tatiany Borysowny. Otóż i ona sama otwiera lufcik i kiwa nam 
głową… Jak się masz, staruszko!
Tatiana Borysowna — to kobieta może pięćdziesięcioletnia o dużych wypukłych 
szarych 
oczach, z lekka zadartym nosie, rumianych policzkach i podwójnym podbródku. 
Twarz jej 
promienieje życzliwością i dobrocią. Miała kiedyś męża, lecz wkrótce owdowiała. 
Tatiana 
Borysowna — to niezwykła kobieta. Mieszka w swoim małym mająteczku, nigdzie nie 
wyjeżdża, z sąsiadami niewiele przestaje, przyjmuje u siebie i lubi tylko 
młodzież. Była córką 
bardzo ubogich właścicieli ziemskich i nie otrzymała żadnej edukacji, to znaczy 
nie mówi po 
francusku; w Moskwie także nie była ani razu — ale pomimo wszystkich tych braków 
umie 
zachować się tak pięknie i z taką prostotą, taką ma niezależność myśli i uczuć, 
tak mało 
podlega słabostkom właściwym dziedziczkom na małych wioskach, że nie sposób 
doprawdy 
jej nie podziwiać. W istocie: kobieta cały boży rok mieszka na wsi, na odludziu 
— i nie 
plotkuje, nie piszczy, nie dyga, nie alteruje się, nie przejmuje się niczym, nie 
drży z 
ciekawości… niebywałe! Chodzi zwykle w szarej kitajkowej sukni i białym czepku z 
wiszącymi lila wstążkami; lubi dobrze zjeść, ale nie za dużo; smażenie, suszenie 
i solenie 
pozostawia klucznicy. Co robi cały dzień, zapytacie? Czyta? nie, nie czyta; żeby 
tak prawdę 
powiedzieć, nie dla niej książki się drukują… Jeśli nie ma gości, siedzi sobie 
moja Tatiana 
Borysowna pod oknem i robi pończochę na drutach — to zimą; latem zaś chodzi do 
ogrodu, 
sadzi i podlewa kwiaty, całymi godzinami bawi się z kociętami, karmi gołębie… 
Gospodarstwem mało się zajmuje. Ale jeśli przyjedzie do niej gość, młody jakiś 
sąsiad, 
którego lubi, Tatiana Borysowna od razu się ożywia; usadowi go, ugości herbatą, 
słucha jego 
opowiadań, śmieje się, od czasu do czasu poklepie go po policzku, ale sama mówi 
mało; 
pocieszy w zmartwieniu, w trosce, da dobrą radę. Ileż ludzi zwierzało się jej z 
rodzinnych, 
serdecznych tajemnic, płakało na jej ramieniu! Siądzie nieraz naprzeciwko 
gościa, oprze się 
cichutko na łokciu i z takim współczuciem patrzy mu w oczy, tak przyjaźnie się 
uśmiecha, że 
gościowi mimo woli nasuwa się myśl: „Co za dobra kobieta z ciebie, Tatiano 
Borysowno! Nie 
ma co, opowiem ci, co mi leży na sercu.” W jej małych, przytulnych pokoikach 
dobrze jest 
człowiekowi, ciepło; u niej w domu — jeśli tak można powiedzieć — panuje zawsze 
prześliczna pogoda. Tatiana Borysowna to zadziwiająca kobieta, a tymczasem nikt 
się nie 
dziwi, że jest taka: jej zdrowy rozsądek, stanowczość i swoboda, żywe 
współczucie dla 
cudzych smutków i radości, słowem wszystkie jej zalety jakby się wraz z nią 
urodziły, jakby 
nie kosztowały jej żadnych wysiłków ani trudu. Nie można sobie wyobrazić, by 
mogła być 
inna, a więc nie ma jej za co dziękować. Lubi zwłaszcza patrzeć, jak młodzież 
bawi się i 
dokazuje; złoży wtedy ręce na podołku, podniesie głowę, zmruży oczy i siedzi 
uśmiechnięta, 
aż westchnie nagle i powie: „Ach wy, dzieci, moje dzieci!…” Bywało nieraz, że 
człowieka 
brała ochota podejść do niej, wziąć ją za rękę i powiedzieć: wie pani, Tatiano 
Borysowno, 
pani siebie nie docenia, przecie mimo całej swej skromności i braku edukacji 
jest pani 
niezwykłą istotą! Już samo imię jej brzmi jakoś swojsko, życzliwie, wymawia się 
je z 
przyjemnością, budzi przyjazny uśmiech. Ileż razy zdarzyło mi się, na przykład, 
zapytać 
spotkanego chłopa: — Którędy by tu, bracie, przejechać, powiedzmy, do Graczewki? 
— A 
niech pan, proszę łaski pana, jedzie najpierw na Wiazowe, a stamtąd do Tatiany 
Borysowny, a 
od Tatiany Borysowny to już każdy panu powie. — I wymieniając imię Tatiany 
Borysowny 
chłop jakoś szczególnie potrząsa głową. Służhy trzyma niewiele, na ile ją stać. 
Domem, 
pralnią, spiżarnią i kuchnią zarządza klucznica Agafia, dawna jej niania, najza 
cniejsza na 
świecie, łzawa i bezzębna istota; podlegają jej dwie zdrowe dziewki o jędrnych, 
sinawych 
policzkach przypominających jabłka — antonówki. Obowiązki lokaja, kamerdynera i 
kredencerza pełni siedemdziesięciopięcioletni służący Polikarp, niezwykły 
dziwak, człowiek 
oczytany, emerytowany skrzypek, wielbiciel Viottiego, osobisty wróg Napoleona, 
czyli, jak 
mówił, Bonapartaczka, i namiętny amator słowików. Trzyma ich zwykle pięć albo 
sześć u 
siebie w pokoju; wczesną wiosną całymi dniami siedzi koło klatek wyczekując 
pierwszego 
„trylu”, a doczekawszy się zakrywa twarz rękami, jęczy: „ach, jak smutno, jak 
smutno!”, i 
zaczyna płakać jak bóbr. Do pomocy Polikarpowi przeznaczono jego rodzonego 
wnuka, 
Wasię, może dwunastoletniego chłopca o kędzierzawych włosach i bystrych oczach; 
Polikarp 
kocha go nad życie i gderze na niego od rana do wieczora. Zajmuje się także jego 
edukacją. 
— Wasia — mówi do niego — powiedz: Bonapartczak–zbój. — A co mi dasz, dziadziu? 
— 
Co ci dam?… nic ci nie dam… A któż ty jesteś? Rosjanin? — Amczanin jestem, 
dziadziu, 
urodziłem się w Amczeńsku*. — Głupiś! A Amczeńsk to niby gdzie? — A skąd ja mogę 
wiedzieć? — W Rosji, głupcze. — No to co z tego, że w Rosji? — Jak to, co z 
tego? 
Nieboszczyk książę Michajło Iłłarionowicz Goleniszczew—Kutuzow Smoleński tego to 
właśnie Bonapartczaka przy boskiej pomocy z granic Rosji wygnał. Z tej racji 
ułożono 
piosenkę:
Bonaparte w miejscu drepce,
Tańczyć mu się wcale nie chce,
Bo ubłocił fraczek wąski
I zgubił obie podwiązki.
Rozumiesz, ojczyznę twoją wyzwolił. — A co mnie to obchodzi? — Ach, ty głupi 
smyku! 
Przecie gdyby jaśnie oświecony książę Michajło Iłłarionowicz nie był wygnał 
Bonapartaczka, 
to przecie teraz by cię jakiś tam musje pałką po łbie grzmocił. Poszedłby, o 
tak, do ciebie, 
powiedziałby: koman wu porte wu*? i bęc, bęc. — To ja bym go walnął pięścią w 
brzuch. — A on by ci na to: bonżur, bonżur, wene isi*, i za czuprynę. — A ja bym 
go tak po nogach, po nogach, po tych cybulastych… — Racja, nogi to mają 
cybulaste… No, a 
jakby ci zaczął ręce wiązać? — To bym się nie dał; Micheja–stangreta bym na 
pomoc 
zawołał. — A czy to, Wasia, Francuz Michejowi nie da rady? — Gdzie tam! Michej 
to ho—
ho! jaki silny! — No, a co byście mu zrobili? — Tak byśmy mu dali po grzbiecie, 
po 
grzbiecie. — A on by krzyczał: pardą, pardą, sjewuplej*! — A my byśmy mu: nie 
ma żadnych sjewuplejów, ty Francuzie taki owaki!… — Zuch z ciebie, Wasia!… No 
więc wołaj: Bonapartczak–zbój! — A daj mi cukru! — Patrzcie go!
Tatiana Borysowna mało przestaje z sąsiadkami, niechętnie do niej przyjeżdżają, 
nie 
potrafi ich zabawić, zasypia przy szmerze ich rozmów, otrząsa się, stara się 
otworzyć oczy i 
znów zasypia. Tatiana Borysowna w ogóle nie lubi kobiet. Jeden z jej przyjaciół, 
zacny i 
spokojny młody człowiek, miał siostrę, starą pannę liczącą sobie trzydzieści 
osiem i pół lat, 
istotę najpoczciwszą, ale zmanierowaną, sztuczną i egzaltowaną. Brat opowiadał 
jej często o 
swojej sąsiadce. Pewnego pięknego poranku moja stara panna, niech jej tego Pan 
Bóg nie 
pamięta, kazała sobie osiodłać konia i wybrała się do Tatiany Borysowny. W 
długiej 
amazonce, w cylinderku na głowie, z zielonym woalem i rozpuszczonymi włosami 
weszła do 
przedpokoju i minąwszy osłupiałego Wasię, który wziął ją za rusałkę, wbiegła do 
bawialni. 
Tatiana Borysowna przestraszyła się, chciała wstać, ale nogi się pod nią ugięły. 
— Tatiano 
Borysowno — zaczęła błagalnym głosem przybyła — niech pani wybaczy moją 
śmiałość, 
jestem siostrą Aleksego Nikołajewicza K, z którym się pani przyjaźni, i tyle się 
od niego o 
pani nasłuchałam, że postanowiłam panią poznać. — Wielki to dla mnie zaszczyt — 
bąknęła 
oszołomiona pani domu. Przybyła zrzuciła cylinderek, potrząsnęła lokami, usiadła 
przy 
Tatianie Borysownie i wzięła ją za rękę… — A więc to ona — zaczęła głosem 
wzruszonym i 
rozmarzonym — ta dobra, czysta, szlachetna, święta istota! To ona, ta prosta a 
równocześnie 
tak głęboko czująca kobieta! Jakże się cieszę! jakże się cieszę! Jakże będziemy 
się kochały! 
nareszcie odpocznę… Taką ją sobie właśnie wyobrażałam — dodała szeptem, tonąc 
spojrzeniem w oczach Tatiany Borysowny. — Prawda? nie gniewa się pani na mnie, 
moja 
dobra, moja cudna? — Ależ co znowu, bardzo jestem rada… Może pani napije się 
herbaty? 
— Przybyła uśmiechnęła się pobłażliwie. — Wie wahr, wie unreflektier* — szepnęła 
jakby do 
siebie. — Niech mi pani pozwoli się uściskać, moja najmilsza!
Stara panna przesiedziała u Tatiany Borysowny trzy godziny, ani na chwilę nie 
zamykając 
ust. Starała się wytłumaczyć swej nowej znajomej jej istotną wartość. Zaraz po 
wyjściu 
nieoczekiwanego gościa biedna staruszka poszła do łaźni. Napiła się kwiatu 
lipowego i 
położyła się do łóżka. Ale nazajutrz stara panna wróciła znowu, przesiedziała 
cztery godziny i 
pożegnała się obiecując odwiedzać Tatianę Borysową codziennie. Jak państwo 
widzą, 
postanowiła ostatecznie rozwinąć, dopełnić wykształcenie tej, jak mówiła, tak 
bogatej natury i 
byłaby ją prawdopodob nie w końcu na śmierć zamęczyła, gdyby, po pierwsze, po 
upływie 
dwóch tygodni nie rozczarowała się „kompletnie” co do przyjaciółki swego brata, 
a po wtóre, 
gdyby się nie była zakochała w młodym bawiącym tylko przejazdem studencie, z 
którym 
natychmiast nawiązała ożywioną i płomienną korespondencję. W listach swoich, jak 
to jest 
przyjęte, błogosławiła go na święte i szlachetne życie, oddawała „całą siebie” w 
ofierze, 
żądała, by nazywał ją tylko siostrą, wdawała się w opisy przyrody, wspominała 
Goethego, 
Schillera, Bettinę, niemiecką filozofię — i doprowadziła w końcu nieszczęsnego 
młodzieńca 
do czarnej rozpaczy. Ale młodość wzięła górę; pewnego pięknego poranku obudził 
się z tak 
wściekłą nienawiścią do swojej „siostry i najlepszego przyjaciela”, że w 
pierwszym impecie o 
mało nie pobił swego lokaja i długo jeszcze potem rzucał się niemal z pazurami 
przy 
najlżejszym napomknieniu o wzniosłej i bezinteresownej miłości… Odtąd wszakże 
Tatiana 
Borysowna jeszcze bardziej niż dotychczas unikała zażylszych stosunków ze swymi 
sąsiadkami.
Niestety! Nie ma nic trwałego na tym świecie. Wszystko, co wam opowiedziałem o 
życiu 
mojej poczciwej Tatiany Borysowny, to sprawa przeszłości; spokój panujący w jej 
domu 
został raz na zawsze zakłócony. Mieszka u niej już przeszło od roku bratanek, 
artysta malarz z 
Petersburga. Oto, jak się to stało.
Lat temu osiem przebywał u Tatiany Borysowny chłopczyk dwunastoletni, zupełny 
sierota, 
syn nieboszczyka jej brata, Andriusza. Andriusza miał duże, jasne oczy, małe 
usteczka, nos 
regularnie zarysowany i prześliczne wysokie czoło. Mówił cichym i łagodnym 
głosem, był 
schludny i przykładny. Przymilał się do gości i świadczył im usługi, z 
tkliwością sieroty 
całował rękę cioci. Człowiek ledwo się pokazał, nie zdążył się jeszcze obejrzeć, 
a on już 
przynosi mu fotel. Nie trzymały się go żadne psoty; nie robi hałasu, siedzi 
sobie nieraz w 
kąciku nad książeczką, tak cichutko, skromnie, że nawet się o krzesło plecami 
nie oprze. Gość 
wchodzi — mój Andriusza wstanie, uśmiechnie się grzecznie, zaczerwieni; gość 
wyjdzie — 
chłopczyk znów usiądzie, wyciągnie z kieszonki szczoteczkę z lusterkiem, 
przyczesze sobie 
włoski. Od najmłodszych lat poczuł zamiłowanie do rysunków. Jeśli mu wpadł w 
ręce 
kawałek papieru, zaraz wypraszał nożyczki od klucznicy Agafii, starannie wycinał 
prawidłowy czworokąt, obwodził go dokoła szlaczkiem i brał się do roboty: 
narysuje oko z 
olbrzymią źrenicą albo nos grecki, albo dom z kominem i dymem skręconym jak 
śruba; psa 
en face, podobnego do ławki, drzewo, na którym siedzą dwa gołąbki, i podpisze: 
„Rysował 
Andrzej Biełowzorow, takiego to dnia, takiego roku, wieś Małe Bryki.” Ze 
szczególną 
pilnością pracował na jakie dwa tygodnie przed imieninami Tatiany Borysowny, 
zjawiał się 
pierwszy i podawał jej laurkę związaną różową wstążką. Tatiana Borysowna 
całowała 
bratanka w czoło, rozwiązywała wstążeczkę, laurka otwierała się i ukazywała 
oczom widza 
okrągłą, śmiało tuszem narysowaną świątynię z kolumnami i ołtarzem pośrodku; na 
ołtarzu 
płonęło serce i leżał wieniec, a u góry na wijącej się wstędze napisane było 
wyraźnymi 
literami: „Cioci i dobrodziejce, Tatianie Borysownie Bogdanów, od szanującego i 
kochającego bratanka w dowód najgłębszego przywiązania.” Tatiana Borysowna znów 
go 
całowała i dawała mu srebrnego rubla. Nie darzyła go jednak szczególną miłością: 
niezbyt się 
jej podobała przymilność Andriuszy. Tymczasem Andriusza dorastał; Tatiana 
Borysowna 
zaczynała niepokoić się o jego przyszłość. Nieoczekiwany przypadek wybawił ją z 
kłopotu…
A mianowicie: pewnego razu, przed ośmiu laty, zajechał do niej niejaki pan 
Benewoleński, 
Piotr Michajłycz, radca kolegialny i kawaler orderów. Pan Benewoleński służył 
niegdyś w 
najbliższym mieście powiatowym i gorliwie odwiedzał Tatianę Borysownę; później 
przeniósł 
się do Petersburga, dostał się do ministerstwa, zdobył dość poważne stanowisko i 
podczas 
jednej ze swych częstych podróży urzędowych przypomniał sobie starą znajomą i 
wstąpił do 
niej z zamiarem zażycia przez jakie dwa dni wytchnienia od trosk służbowych „na 
łonie 
wiejskiej ciszy”. Tatiana Borysowna przyjęła go ze zwykłą sobie gościnnością i 
pan 
Benewoleński… Zanim jednak przystąpimy do dalszego ciągu opowiadania, pozwól, 
drogi 
czytelniku, że cię zaznajomię z tą nową postacią.
Pan Benewoleński, dość korpulentny, średniego wzrostu, o króciutkich nóżkach i 
tłuściutkich rączkach, robił wrażenie człowieka łagodnego; ubrany był w obszerny 
i 
nadzwyczaj schludny frak, wysoki i szeroki halsztuk, miał bieliznę jak śnieg 
białą, złoty 
łańcuszek na jedwabnej kamizelce, pierścień z kamieniem na wskazującym palcu i 
płową 
perukę; mówił przekonywająco i łagodnie, poruszał się dyskretnie, przyjemnie się 
uśmiechał, 
przyjemnie toczył oczami dokoła, przyjemnie wsuwał podbródek w halsztuk, w ogóle 
był to 
przyjemny człowiek. Pan Bóg obdarzył go również niezwykle dobrym sercem: łatwo 
płakał i 
wpadał w zachwyt, poza tym pałał bezinteresowną miłością do sztuki, i to 
naprawdę 
bezinteresowną, ponieważ pan Benewoleński, jeśli mamy powiedzieć prawdę, właśnie 
o 
sztuce nie miał najmniejszego pojęcia. Było to nawet dziwne, skąd, na mocy 
jakich 
tajemniczych praw, wzięła się w nim ta namiętność? Zdawałoby się, że jest to 
człowiek 
trzeźwy, przeciętny… zresztą u nas w Rosji dość dużo jest podobnych ludzi.
Miłość do sztuki i do artystów nadaje im jakąś niewytłumaczoną, przesadną 
ckliwość; 
znajomość, rozmowa z nimi jest męcząca; zakute łby posmarowane miodem. Nie 
nazywają na 
przykład nigdy Rafaela — Rafaelem, Correggia — Correggiem: „boski Sanzio, 
niezrównany 
de Allegris”, mówią z nieodzownym akcentem na o. Każdy domorosły, przeciętny i 
zmanierowany talent, z pretensjami do wielkości, nazywają geniuszem, a raczej 
„jeniuszem”; 
z ust im nie schodzą: błękitne niebo Italii, południowe cytryny, pachnące opary 
brzegów 
Brenty. „Och, Wania, Wania” albo „Och, Sasza, Sasza — mówią do siebie z 
przejęciem — 
musimy jechać na południe, na południe… przecie my obaj jesteśmy w duszy Grecy, 
starożytni Grecy!” Można ich obserwować na wystawach obrazów przed niektórymi 
dziełami 
pewnych rosyjskich malarzy (trzeba zaznaczyć, że panowie ci są przeważnie 
zagorzałymi 
patriotami). To cofają się o parę kroków z zadartą głową, to zbliżają się do 
obrazu; oczy ich 
pokrywa wilgotna mgiełka…..Tfu, mój ty Boże — przemawiają wreszcie załamującym 
się ze 
wzruszenia głosem — ileż w tym duszy, ile duszy!… niech go… ile w to włożył 
serca! ogrom 
serca!… I jak to pomyślane — po mistrzowsku pomyślane!…” A jakie obrazy wiszą u 
nich w 
salonie! Jacy malarze bywają u nich wieczorem, piją herbatę, słuchają ich 
rozmów! Jakie im 
składają w darze widoki ich własnych wnętrz widzianych w perspektywie, ze 
szczotką na 
pierwszym planie z prawej strony, kupką śmieci na wyfroterowanej posadzce, 
żółtym 
samowarem na stole pod oknem i samym gospodarzem w szlafroku i czapeczce, z 
jaskrawą 
plamą światła na policzku! Jacyż ich odwiedzają długowłosi wychowankowie muz z 
gorączkowo——pogardliwym uśmiechem! Jakież zielonkawoblade panny piszczą u nich 
przy 
fortepianie! Tak to już jest bowiem u nas w Rosji przyjęte: człowiek nie może 
poświęcać się 
tylko sztuce — dawajcie mu wszystko. Dlatego nie jest bynajmniej rzeczą dziwną, 
że ci 
panowie—miłośnicy sztuki silnie także popierają literaturę rosyjską, zwłaszcza 
dramatyczną… Jacopo Sannazaro* został jakby dla nich stworzony; tysiące razy 
opisywana 
walka zapoznanego talentu z ludźmi, z całym światem, wzrusza ich do głębi serca.
Nazajutrz po przyjeździe p. Benewoleńskiego Tatiana Borysowna przy herbacie 
poleciła, 
by bratanek pokazał gościowi swoje rysunki. — To pani bratanek rysuje? — zapytał 
p. 
Benewoleński nieco zdziwiony i z sympatią zwrócił się do Andriuszy. — A jakże, 
rysuje — 
powiedziała Tatiana Borysowna. — Taki jest zamiłowany, i przecie sam, bez 
nauczyciela. — 
Ach, proszę mi pokazać, proszę pokazać — podchwycił p. Benewoleński. Andriusza 
czerwieniąc się i uśmiechając przyniósł gościowi swój zeszyt. Pan Benewoleński 
zaczął 
przewracać kartki z miną znawcy. — Dobrze, chłopcze — odezwał się wreszcie — 
bardzo 
dobrze. — I pogłaskał Andriuszę po główce. Andriusza w przelocie pocałował go w 
rękę. — 
Patrzcie państwo, co za talent! Winszuję pani, Tatiano Borysowno, winszuję. — 
Cóż, kiedy 
nie mogę tu znaleźć dla niego nauczyciela, Piotrze Michajłyczu. Z miasta 
sprowadzać — 
drogo; sąsiedzi Artamonowie mają wprawdzie malarza, i to podobno znakomitego, 
ale pani 
nie pozwala mu dawać lekcji obcym. — Hm — mruknął pan Benewoleński, zamyślił się 
i 
spojrzał spod oka na Andriuszę. — No, jeszcze o tym pogadamy — dodał nagle i 
zatarł ręce. 
Tego samego dnia poprosił Tatianę Borysownę, by mógł z nią pomówić na osobności. 
Zamknęli się w pokoju. Po pół godzinie zawołali Andriuszę. Andriusza wszedł. Pan 
Benewoleński stał przy oknie z twarzą lekko zaczerwienioną i błyszczącymi 
oczami. Tatiana 
Borysowna siedziała w kącie i ocierała łzy. — No, Andriusza — przemówiła 
wreszcie — 
podziękuj Piotrowi Michajłyczowi: bierze cię pod swoją opiekę, zawiezie cię do 
Petersburga. 
— Andriusza skamieniał. — Proszę mi powiedzieć szczerze — zaczął pan 
Benewoleński 
głosem pełnym godności i pobłażania — czy chcesz być malarzem, chłopcze, czy 
czujesz 
święte powołanie do sztuki? — Chcę być malarzem, Piotrze Michajłyczu — powtórzył 
Andriusza z drżeniem. — W takim razie — bardzo się cieszę. Ciężko ci będzie, 
rzecz prosta 
— ciągnął dalej pan Benewoleński — rozstać się z twą czcigodną ciocią; czujesz 
dla niej 
zapewne najwyższą wdzięczność. — Ubóstwiam moją ciotkę — przerwał mu Andriusza i 
zamrugał oczami. — Oczywiście, oczywiście, to bardzo zrozumiałe i wielki 
zaszczyt ci 
przynosi, ale za to wyobraź sobie, jaką radość z czasem… twoje sukcesy… — 
Uściskaj mnie, 
Andriusza — wyjąkała poczciwa ciotka. Andriusza rzucił się jej na szyję. — No, a 
teraz 
podziękuj swemu dobroczyńcy… — Andriusza objął ramionami brzuch pana 
Benewoleńskiego, wspiął się na palce, dosięgnął jego ręki, którą dobroczyńca co 
prawda 
chował, ale z niezbyt wielkim pośpiechem. Trzeba przecie ucieszyć, zrobić 
przyjemność 
dziecku i samemu trochę się popieścić. W dwa dni potem pan Benewoleński wyjechał 
zabierając z sobą swego nowego pupila.
W ciągu trzech pierwszych lat rozłąki Andriusza pisywał dość często, do listów 
załączając 
niekiedy rysunki. Pan Benewoleński od czasu do czasu dodawał także kilka słów od 
siebie, 
przeważnie wyrażających pochwałę; później listy przychodziły coraz rzadziej, aż 
w końcu 
zupełnie ustały. Bratanek milczał przez rok; Tatiana Borysowna zaczynała się już 
niepokoić, 
kiedy raptem dostała liścik następującej treści:
„Kochana Cioteczko!
Już cztery dni jak mego opiekuna, Piotra Michajłycza, nie ma na świecie. Okrutny 
atak 
paraliżu pozbawił mnie tego ostatniego oparcia. Prawda, że zacząłem już 
dwudziesty rok, w 
ciągu siedmiu lat zrobiłem znaczę postępy; pokładam wielkie nadzieje w swoim 
talencie i 
będę mógł dzięki temu żyć; nie upadam na duchu, jednakże, jeśli to możliwe, 
proszę, niech 
mi Ciocia przyśle na początek 250 rubli asygnatami. Całuję rączki Cioci i 
pozostaję itd…”
Tatiana Borysowna wysłała bratankowi 250 rubli. Po dwóch miesiącach zażądał 
znowu; 
zebrała ostatnie grosze i posłała mu. Nie minęło wszakże sześć tygodni od 
powtórnej 
przesyłki, kiedy po raz trzeci po prosił o pieniądze, jakoby na farby do 
portretu, który 
zamówiła księżna Tiertiereszeniewa. Tatiana Borysowna odmówiła. W takim razie, 
odpowiedział, mam zamiar przyjechać do cioci na wieś, dla poratowania zdrowia. 
Jakoż 
istotnie, w maju tegoż roku Andriusza powrócił do Małych Bryk.
Tatiana Borysowna nie poznała go z początku. Sądząc z jego listów oczekiwała 
człowieka 
chorowitego i wychudłego, a zobaczyła barczystego młodzieńca, tłuściocha o 
szerokiej 
czerwonej twarzy i kędzierzawych wypomadowanych włosach. Szczuplutki i 
bledziutki 
Andriusza wyrósł na tęgiego Andrieja Iwanycza Bielowzorowa. I nie tylko 
powierzchowność 
jego się zmieniła. Przesadna nieśmiałość, delikatność i schludność dawnych lat 
ustąpiły 
miejsca lekceważącemu junactwu, nieznośnemu niedbalstwu: idąc kołysał się w 
prawo i w 
lewo, rzucał się w fotel, walił się na stół, siedział rozwalony, ziewał na całe 
gardło; był 
impertynencki wobec ciotki i służby. „Ja, niby, jestem malarz, wolny ptak! 
Poznaj, co to my 
znaczymy!” Bywało, że po całych dniach nie brał pędzla do ręki; a jak przyjdzie 
na niego tak 
zwane natchnienie — rozbija się jak pijany, ciężko, niezgrabnie, hałaśliwie; 
policzki płoną jak 
pomalowane jaskrawą farbą, oczy robią się mętne; zacznie opowiadać o swoim 
talencie, o 
swoich postępach, jak to on się rozwija, idzie naprzód… W rzeczy samej okazało 
się, że 
zdolności starczało mu zaledwie na malowanie przeciętnych portrecików. Był 
zupełnym 
nieukiem, nic nie czytał, bo i na co malarzowi czytanie? Natura, wolność, poezja 
— to jego 
żywioł. Ustawicznie potrząsać czupryną, gadać jak z nut, zaciągać się tytoniem 
aż do pięt! 
Piękne jest rosyjskie junactwo, ale mało komu jest z nim do twarzy; pozbawieni 
zaś talentu 
drugorzędni Poleżajewowie* są nie do zniesienia. Zadomowił się nasz Andriej 
Iwanowicz u 
cioci, zasmakował mu, widać, łaskawy chleb. Gości nudził śmiertelnie. Siądzie 
czasem przy 
fortepianie (Tatiana Borysowna miała nawet fortepian) i zacznie wystukiwać 
jednym palcem. 
Rączą trójkę; bierze akordy, wali w klawisze, całymi godzinami męcząco zawodzi 
romanse 
Warłamowa: „Samo–o–tna sosna” albo: „Nie, doktorze, nie przychodź”, a oczy ma 
zapłynięte 
tłuszczem i policzki świecą się jak bęben… Albo znów zagrzmi nagle: „Uciszcie 
się, burze 
namiętności…”, Tatiana Borysowna aż podskoczy.
— Dziwna rzecz — powiedziała mi kiedyś — co za pieśni teraz układają, jakieś 
takie 
rozpaczliwe. Za moich czasów inaczej układali: bywały i smutne pieśni, ale 
jednak 
przyjemnie było posłuchać… Na przykład:
Ach, przyjdź, ach, przyjdź do mnie na błoń,
Gdzie czekam bez nadziei.
Ach, przyjdź, ach, przyjdź do mnie na błoń,
Gdzie łzy ustawnie leję.
Ach, przyjdziesz, łez osuszysz zdrój,
Ale za późno, miły mój!
Tatiana Borysowna uśmiechnęła się figlarnie. „Ja cie–erpię, ja cie–erpię” — 
zawył w 
sąsiednim pokoju bratanek.
— Daj spokój, Andriusza.
„Dusza usycha w rozłące” — ciągnął dalej niezmordowany śpiewak.
Tatiana Borysowna pokiwała głową.
— Ach, ci malarze!…
Od tego czasu upłynął rok. Biełowzorow wciąż jeszcze mieszka u cioci i ciągle 
wybiera się 
do Petersburga. Roztył się na wsi tak, że jest szerszy niż dłuższy. Ciotka — 
któż to mógł 
przewidzieć — świata za nim nie widzi, a okoliczne panny się w nim kochają…
Wielu dawnych znajomych przestało bywać u Tatiany Borysowny.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
ŚMIERĆ
Mam sąsiada — jest to młody gospodarz i młody myśliwy. W pewien piękny lipcowy 
poranek zajechałem do niego konno z propozycją, żebyśmy razem wybrali się na 
cietrzewie. 
Zgodził się. — Tylko — powiada — przejedźmy przez mój młodniczek, w stronę 
Zuszy, 
zobaczę przy sposobności Czapłygino, wie pan, mój las dębowy. Rąbią go właśnie. 
— Ano 
jedźmy. — Kazał osiodłać konia, włożył zieloną kurtkę z brązowymi guzikami 
wyobrażającymi głowę dzika, wziął torbę myśliwską wyszywaną włóczką, srebrną 
manierkę, 
przerzucił przez ramię nowiuteńką francuską strzelbę, z pewną satysfakcją 
pokręcił się przed 
lustrem i zawołał na swego psa Esperance, którego mu podarowała kuzynka, stara 
panna 
obdarzona bardzo dobrym sercem, ale pozbawiona włosów. Wyruszyliśmy. Sąsiad mój 
zabrał 
z sobą dziesiętnika Archipa — tęgiego, niedużego wzrostu chłopa o czworokątnej 
twarzy i 
kościach policzkowych jak u troglodyty, oraz niedawno przyjętego administratora, 
Niemca z 
guberni bałtyckich. Był to młodzian dziewiętnastoletni, chudy, jasnowłosy 
krótkowidz, o 
spadzistych ramionach i długiej szyi — pan Gottlieb von der Kock. Sąsiad mój 
niedawno 
objął majątek w posiadanie. Dostał go w spadku po ciotce, wdowie po radcy stanu 
Kardon–
Katajewie, kobiecie niezwykłej duszy, która nawet leżąc w łóżku, przeciągle i 
żałośnie 
stękała. Wjechaliśmy do młodniczka. — Poczekajcie tu na mnie na polance — rzekł 
Ardalion 
Michajłycz (mój sąsiad) zwracając się do swych towarzyszy. Niemiec skłonił się, 
zlazł z 
konia, wyciągnął z kieszeni książkę, zdaje się powieść Joanny Schopenhauer, i 
przysiadł pod 
krzaczkiem; Archip pozostał w słońcu i ani drgnął przez całą godzinę. 
Pokręciliśmy się po 
zaroślach i nie natrafiliśmy ani na jedno stadko. Ardalion Michajłycz oznajmił, 
że zamierza 
pójść do lasu. Nie bardzo wierząc, by mi się tego dnia poszczęściło polowanie, 
powlokłem się 
za nim także. Wróciliśmy na polankę. Niemiec założył kartkę, wstał, wsunął 
książkę do 
kieszeni i wsiadł, nie bez trudu, na swą kusą, wybrakowaną kobyłę, która 
kwiczała i brykała 
przy najlżejszym dotknięciu; Archip ocknął się, szarpnął od razu za oba cugle, 
majtnął 
nogami i w końcu ruszył z miejsca swą oszołomioną i przytłoczoną szkapinę. 
Puściliśmy się 
kłusa.
Las Ardaliona Michajłycza znałem od dzieciństwa. Często chadzałem do Czapłygina 
z 
moim guwernerem Francuzem, monsieur Desire Fleury, najlepszym w świecie 
człowiekiem 
(który, mówiąc nawiasem, o mało raz na zawsze nie zmarnował mi zdrowia każąc mi 
co 
wieczór zażywać lekarstwo Leroi). Las ten składał się z jakich dwustu czy 
trzystu olbrzymich 
dębów i jesionów. Majestatyczne, potężne ich pnie wspaniale czerniały na tle 
złotawo—
przezroczystej zieleni leszczyn i jarzębin, strzeliście rysowały się na jasnym 
błękicie nieba i 
rozpinały tam jak namiot swe rozłożyste, sękate konary. Jastrzębie, sokoły, 
pustułki 
przefruwały ze świstem pod nieruchomymi koronami, pstre dzięcioły mocno stukały 
w grubą 
korę; dźwięczną nutą rozległ się nagle w gęstwinie liści głos czarnego drozda w 
odpowiedzi 
na modulowany krzyk wilgi. W dole, w krzakach ćwierkały i śpiewały trzcinniczki, 
czyżyki i 
piegże; zięby szybko biegały po ścieżkach, bielak przemykał skrajem lasu kicając 
ostrożnie. 
Ruda wiewiórka zwinnie przeskakiwała z drzewa na drzewo i raptem siadała 
zadzierając ogon 
nad głowę. W trawie, nie opodal wysokich mrowisk, lekko ocienione pięknie 
wykrojonymi 
liśćmi paproci, kwitły fiołki i konwalie, rosły surojadki, gąski, kurki, 
dębniaki, czerwone 
muchomory; na murawie pośród rozłożystych krzaków czerwieniły się poziomki… A 
cóż za 
cień był w tym lesie! W największą południową spiekotę — noc prawdziwa: cisza, 
zapach, 
chłód… Wesoło spędzałem czas w Czapłyginie i dlatego, przyznaję, nie bez uczucia 
smutku 
wjeżdżałem teraz do zbyt dobrze mi znanego lasu. Zabójcza, bezśnieżna zima 
czterdziestego 
roku nie oszczędziła moich starych przyjaciół — dębów i jesionów; uschnięte, 
nagie, 
gdzieniegdzie tylko pokryte suchotniczą zielonością, żałośnie górowały nad 
młodym 
zagajnikiem, który „nastąpił po nich, nie mogąc ich zastąpić*”… Niektóre drzewa, 
dołem 
jeszcze obrośnięte liśćmi, jakby z wyrzutem i rozpaczą wznosiły w górę swe 
martwe 
połamane gałęzie; na innych spośród dość jeszcze gęstej zieleni, choć już nie 
tak rozrzutnie 
obfitej jak niegdyś, sterczały grube, suche, zamarłe konary; z niektórych drzew 
dawno już 
opadła kora, inne wreszcie wywróciły się zupełnie, gnijąc jak trupy na ziemi. 
Któż byłby to 
przewidział — w Czapłyginie nigdzie nie można było znaleźć cienia! I cóż, 
myślałem, patrząc 
na umierające drzewa; pewno wam wstyd i żal?… Przypomniał mi się Kolcow:
Gdzież się podziała
Mowa wspaniała
I moc szlachetna?
Dzielność królewska,
Siła zielona?…
— Jakże to, Ardalionie Michajłyczu — zacząłem — dlaczego nie zrąbano tych drzew 
zaraz w następnym roku? Przecie za nie teraz nie dadzą nawet dziesiątej części 
tego, co były 
kiedyś warte?
Wzruszył tylko ramionami.
— Niechby się pan spytał ciotki; a kupcy przychodzili, przynosili pieniądze, 
nastawali.
— Mein Gott! Mein Gott — wykrzykiwał co chwila von der Kock. — Co za szal, co za 
szal!
— Jaki szal? — zapytał mój sąsiad z uśmiechem.
— To znaczy, że szal patrzeć, chciałłem powiedzieć. (Wiadomo, że wszyscy Niemcy, 
którzy wreszcie opanowali naszą literę „ł”, z nadzwyczajnym naciskiem ją 
wymawiają.)
Największy żal budziły w nim leżące na ziemi dęby — rzeczywiście, niejeden 
młynarz 
zapłaciłby za nie dobrą cenę. Natomiast dziesiętnik Archip zachowywał 
niewzruszony spokój 
i nie martwił się ani trochę; przeciwnie, z pewnym zadowoleniem przeskakiwał 
przez pnie i 
smagał je knutem.
Przedzieraliśmy się na porębę, kiedy nagle rozległ się łoskot padającego drzewa, 
a zaraz 
po nim krzyk i gwar. Po chwili wyskoczył ku nam z gęstwiny młody chłop, blady i 
rozczochrany.
— Co się stało? Gdzie tak lecisz? — zapytał go Ardalion Michajłycz.
Zatrzymał się od razu.
— Ach, panie dziedzicu, nieszczęście!
— Co takiego?
— Maksyma drzewo przytłukło, panie dziedzicu.
— W jaki sposób… przedsiębiorcę Maksyma?
— Przedsiębiorcę, panie dziedzicu. Zaczęliśmy jesiona rąbać, a on stoi i patrzy… 
Stał, stał 
i poszedł do studni po wodę, pić mu się zachciało. A tu raptem jesion trzeszczy 
i prosto na 
niego. Krzyczymy: „Uciekaj, uciekaj, uciekaj…” Zamiast na bok odskoczyć, on 
wziął i 
pobiegł prosto… zaląkł się, widać. Jesion go górnymi gałęźmi nakrył. I dlaczego 
się ten 
jesion tak prędko przewalił — Pan Bóg go wie… Chyba rdzeń był zgniły?
— No i zatłukło Maksyma?
— Zatłukło, panie dziedzicu.
— Na śmierć?
— Nie, panie dziedzicu, żyw jeszcze, ale cóż z tego: ręce i nogi mu połamało. 
Biegłem 
właśnie po Sieliwierstycza, po doktora.
Ardalion Michajłycz kazał dziesiętnikowi pogalopować na wieś po Sieliwierstycza, 
a sam 
tęgim kłusem pojechał naprzód, na porębę… Ja za nim.
Zastaliśmy biednego Maksyma na ziemi. Stało nad nim z dziesięciu chłopa. 
Zsiedliśmy z 
koni. Nie jęczał prawie, od czasu do czasu otwierał szeroko oczy, jakby ze 
zdziwieniem 
rozglądał się dokoła i raz po raz przygryzał posiniałe wargi… Podbródek mu się 
trząsł, włosy 
przylepiły do czoła, pierś podnosiła się nierówno: umierał. Lekki cień młodej 
lipy łagodnie 
przesuwał się po jego twarzy.
Pochyliliśmy się nad nim. Poznał Ardaliona Michajłycza.
— Panie dziedzicu — odezwał się ledwo dosłyszalnym szeptem — niech pan… każe 
sprowadzić papa… Pan Bóg mnie skarał… nogi, ręce, wszystko połamane… dziś 
niedziela… 
a ja… a ja… właśnie ludzi nie zwolniłem.
Zamilkł na chwilę. Tchu mu brakło.
— Pieniądze… żonie… żonie niech pan da… wedle obrachunku. Onisim wie… com komu 
winien…
— Posłaliśmy po doktora, Maksymie — odezwał się mój sąsiad — może jeszcze nie 
umrzesz.
Maksym usiłował otworzyć oczy, z trudem podniósł brwi i powieki.
— Gdzie tam, umrę… o… o, nadchodzi, już tu jest, już… Przebaczcie mi, chłopcy, 
jeśli w 
czym…
— Bóg ci przebaczy, Maksymie Andrieiczu — głucho odpowiedzieli chłopi chórem i 
zdjęli czapki — ty nam przebacz.
Maksym naraz rozpaczliwie potrząsnął głową, z wysiłkiem nabrał tchu w płuca i 
znów się 
osunął.
— Przecie nie może tu umrzeć — wykrzyknął Ardalion Michajłycz — dajcie no, 
chłopcy, 
rogożę z woza, zaniesiemy go do szpitala.
Dwóch ludzi rzuciło się do wozu.
— Wczoraj… — wyjąkał konający — kupiłem… konia od Jefima… Syczowskiego… 
dałem zadatek… więc koń mój… żonie… także…
Zaczęto go kłaść na rogożę… zadygotał cały, jak zastrzelony ptak, i wyprężył 
się…
— Umarł — mruknęli chłopi.
W milczeniu dosiedliśmy koni i odjechaliśmy.
Śmierć biednego Maksyma nasunęła mi pewne refleksje. Przedziwnie umiera rosyjski 
chłop! Jego postawy wobec śmierci nie można nazwać ani obojętnością, ani 
otępieniem; 
umiera, jakby spełniał obrządek: spokojnie i z prostotą.
Kilka lat temu u innego mego sąsiada chłop w stodole doznał poparzeń. (Byłby 
został w tej 
stodole, ale przejeżdżający mieszczanin wyciągnął go stamtąd na pół żywego; 
zanurzył się po 
szyję w beczce z wodą, a potem z rozbiegu wybił wrota pod płonącym okapem.) 
Poszedłem 
do chaty tego chłopa. Ciemno tam było, duszno, dym. Pytam się: — Gdzie chory? — 
A tu, 
wielmożny panie, na piecu — śpiewnie odpowiada mi strapiona baba. Podchodzę — 
leży 
chłop, przykrył się kożuchem, ciężko dyszy. — No co, jak się czujesz? — Chory na 
piecu 
poruszył się, chce się podnieść, a cały w ranach, bliski śmierci. — Leżże, leż… 
No co, jak? 
— Wiadomo, źle. — Boli cię? — Milczy. — Nie trzeba ci czego? — Milczy. — A nie 
przysłać ci herbaty? — Nie trzeba. — Odszedłem od niego, usiadłem na ławie. 
Siedzę 
kwadrans, siedzę pół godziny — w izbie grobowe milczenie. W kącie pod obrazami 
chowa 
się za stołem dziewczynka może pięcioletnia, je chleb. Matka grozi jej raz po 
raz. W sieni 
chodzą, stukają, rozmawiają, bratowa szatkuje kapustę. — Aksinia! — odezwał się 
wreszcie 
chory. — Czego? — Daj kwasu. — Aksinia podała mu kwas. Znowu milczenie. Pytam 
się 
szeptem: — Przyjął komunię? — Przyjął. — No, to wszystko w porządku: czeka na 
śmierć i 
tyle. Nie wytrzymałem i wyszedłem…
Albo kiedyś, pamiętam, wstąpiłem do szpitala we wsi Krasnogorie do znajomego 
felczera 
Kapitona; był to zapalony myśliwy.
Szpital ten mieścił się w dawnej dworskiej oficynie; założyła go sama 
dziedziczka, to 
znaczy kazała przybić nad drzwiami błękitną deską z namalowanymi białymi 
literami 
napisem: „Szpital Krasnogorski” i sama wręczyła Kapitonowi ładny album do 
zapisywania 
nazwisk chorych. Na pierwszej kartce tego albumu jeden z pieczeniarzy i 
pochlebców 
dobroczynnej dziedziczki skreślił następujący wierszyk:
Dans ces beaux lieux, o? r?gne l’allégresse,
Ce tempie fut ouvert par la Beauté;
De vos seigneurs admirez la tendresse,
Bons habitants de Krasnogorié.Sy*
a ktoś inny dopisał niżej:
Et moi aussi j’aime la nature!*
Jean Kobyliatnikoff
Felczer za własne pieniądze kupił sześć łóżek i przeżegnawszy się zaczął leczyć 
ludek 
boży. Oprócz niego w szpitalu urzędowały jeszcze dwie osoby: obłąkany snycerz 
Paweł i 
baba z uschniętą ręką, Meliktrisa, pełniąca obowiązki kucharki. Oboje 
przyrządzali lekarstwa, 
suszyli i parzyli zioła; oni również poskramiali chorych w malignie. Obłąkany 
snycerz był na 
pozór posępny i skąpy w słowach; po nocach wyśpiewywał pieśń „o pięknej Wenerze” 
i do 
każdego przejezdnego zwracał się z prośbą, by pozwolił mu ożenić się z jakąś 
dziewczyną 
Malanią, która już dawno umarła. Baba o uschniętej ręce biła go i kazała mu paść 
indyczki. 
Siedzę więc sobie kiedyś u felczera Kapitona. Zaczęliśmy właśnie rozmawiać o 
naszym 
ostatnim polowaniu, kiedy naraz wjechał na podwórze wóz zaprzężony w tak 
niezwykle 
tłustego siwego konia, jakie tylko miewają młynarze. Na wozie siedział tęgi 
chłop w nowym 
jermiaku, brodę miał niejednolitej barwy. — O, Wasilij Dmitrycz! — krzyknął 
przez okno 
Kapiton — prosimy pięknie… Młynarz z Lubowszyna — szepnął mi. Chłop stękając 
zlazł z 
woza, wszedł do pokoju felczera, poszukał oczami obrazu i przeżegnał się. — No 
co, Wasiliju 
Dmitryczu, co nowego?… Ale chyba musisz być niezdrów, mizernie wyglądasz. — Tak, 
Kapitonie Timofieiczu, coś nie tęgo. — Cóż ci jest? — Ano widzisz, Kapitonie 
Timofieiczu. 
Kupiłem niedawno w mieście żarna; no, przywiozłem do domu, a jakem je zaczął z 
woza 
zdejmować, podźwignąłem się widać czy co, w brzuchu mi łupnęło, całkiem jakby 
się coś 
oberwało… i od tego czasu wciąż niedomagam. Dziś to już ze wszystkim mnie 
rozebrało. — 
Hm — odrzekł Kapiton i zażył tabaki — widać, przepuklina. A dawno się to stało? 
— Będzie 
już dziesiąty dzień. — Dziesiąty? (Felczer wciągnął powietrze przez zęby i 
pokiwał głową.) 
— Ano pozwól, że pomacam. — No, Wasiliju Dmitryczu — powiedział wreszcie — żal 
mi 
cię, mój serdeczny, niedobrze z tobą, chory jesteś nie na żarty; zostań tu u 
mnie, ja ze swej 
strony wszelkich starań dołożę, ale zresztą za nic nie ręczę. — Czyżby tak źle 
było? — 
mruknął zdumiony młynarz. — Tak, Wasiliju Dmitryczu, źle; żebyś do mnie 
przyszedł dwa 
dni wcześniej, nic by nie było, jak ręką odjął; a teraz masz zapalenie, taka 
sprawa, tylko 
patrzeć, jak się wda gangrena. — Nie może być, Kapitonie Timofieiczu. — Już ja 
powiadam. 
— Skąd znowu! (Felczer wzruszył ramionami.) Miałbym umrzeć przez takie głupstwo? 
— 
Tego nie mówię… ale lepiej zostań. — Chłop pomyślał, pomyślał, popatrzył na 
podłogę, 
potem spojrzał na nas, podrapał się w głowę i sięgnął po czapkę. — Dokąd to, 
Wasiliju 
Dmitryczu? — Dokąd? wiadomo dokąd — jak tak źle, to do domu. Zarządzić trzeba, 
skoro 
tak. — Ależ biedy sobie napytasz, Wasiliju Dmitryczu, zlituj się, i tak aż dziw, 
żeś tu 
dojechał. Proszę zostań. — Nie, bracie, jak już umierać, to umierać w domu; a 
tak, cóż, 
jakbym tu umarł; Bóg wie, co by się u mnie w domu stać mogło. — Nie wiadomo 
jeszcze, 
Wasiliju Dmitryczu, na którą stronę się to obróci… Rzecz jasna, jest 
niebezpieczeństwo, 
wielkie niebezpieczeństwo, nie przeczę… ale dlatego właśnie trzeba tu zostać. 
(Chłop 
pokręcił głową.) — Nie, Kapitonie Timofieiczu, nie zostanę… ale lekarstwo mi 
zapiszesz? — 
Samo lekarstwo nie pomoże. — Powiadam, że nie zostanę. — No, jak sobie chcesz, 
tylko 
pamiętaj, żebyś nie miał potem pretensji
Felczer wyrwał kartkę z notesu, zapisał receptę, poradził, co jeszcze robić. 
Chłop wziął 
papierek, dał Kapitonowi pół rubla, wyszedł z pokoju i wsiadł na wóz. — No, 
żegnam, 
Kapitonie Timofieiczu, źle mnie nie wspominaj i o sierotkach pamiętaj w razie 
czego… — 
Ej, zostań, Wasiliju! — Chłop tylko głową potrząsnął, uderzył konia lejcami i 
wyjechał z 
podwórza. Wyszedłem za bramę i popatrzyłem za nim. Droga była błotnista i pełna 
wybojów; 
młynarz jechał ostrożnie, nie śpiesząc się, zręcznie kierował koniem i kłaniał 
się spotykanym 
po drodze ludziom… W cztery dni potem umarł.
W ogóle Rosjanie umierają w przedziwny sposób! Wracam teraz pamięcią do wielu 
nieboszczyków. Wspominam ciebie, mój stary przyjacielu, „niedokończony” 
studencie, 
Awenirze Sorokoumow, najlepszy, najszlachetniejszy z ludzi! Widzę znów twoją 
zielonkawą 
twarz suchotnika, twoje rzadkie jasne włosy, twój łagodny uśmiech, twój wzrok 
pełen 
entuzjazmu, twoje długie ręce i nogi; słyszę twój cichy, pieszczotliwy głos. 
Mieszkałeś u 
ziemianina Wielkorusa, Gura Krupianikowa, uczyłeś jego dzieci, Fofę i Zjozę, 
czytać i pisać 
po rosyjsku, geografii i historii, znosiłeś cierpliwie ciężkie koncepty samego 
Gura, gburowate 
uprzejmości kamerdynera, nikczemne figle złych chłopców; z uśmiechem goryczy, 
ale bez 
szemrania spełniałeś kapryśne zachcianki nudzącej się pani. Za to pamiętam, 
jakeś 
odpoczywał, jakeś rozkoszował się, kiedy po kolacji, pozbywszy się wreszcie 
wszystkich 
obowiązków i zajęć, siadałeś pod oknem, paląc w zadumie fajkę albo chciwie 
przerzucając 
poszarpany i wysmolony gruby zeszyt czasopisma przywieziony z miasta przez 
geometrę, 
takiego jak ty, bezdomnego nieboraka! Jakże ci się wówczas podobały wszelkie 
wiersze i 
wszelkie opowiadania, jak łatwo łzy kręciły ci się w oczach, jak radośnie się 
śmiałeś, jakąż 
szczerą miłością do ludzi, jakąż szlachetną sympatią do wszystkiego, co dobre i 
piękne, 
przepojone było twoje dziecięce, czyste serce! Muszę powiedzieć prawdę: nie 
byłeś wybitnie 
zdolny; natura nie obdarzyła cię ani pamięcią, ani pilnością; na uniwersytecie 
uchodziłeś za 
jednego z najsłabszych słuchaczy; spałeś na wykładach, na egzaminach 
zachowywałeś 
uroczyste milczenie; komu wszakże oczy błyszczały radością, komu dech zapierały 
sukcesy, 
powodzenie kolegi? Tobie, Awenirze… Kto wierzył ślepo we wzniosłe posłannictwo 
swych 
przyjaciół, kto z dumą wynosił ich pod niebiosa, kto bronił ich zaciekle? Kto 
nie wiedział, co 
to zazdrość i egoizm, kto poświęcał się bezinteresownie, kto chętnie ustępował 
ludziom 
niegodnym rozwiązać rzemienia u trzewika jego?… Ty, zawsze ty, zacny Awenirze! 
Pamiętam: z ciężkim sercem rozstawałeś się z kolegami wyjeżdżając na „kondycję”; 
dręczyły 
cię złe przeczucia… I słusznie, źle ci było na wsi; nie miałeś tam kogo słuchać 
z 
uwielbieniem, nie miałeś kogo podziwiać, nie miałeś kogo kochać… Zarówno 
stepowcy jak 
kulturalni ziemianie traktowali cię jak nauczyciela; jedni po grubiańsku, drudzy 
z 
lekceważeniem. W dodatku nie mogłeś zaimponować postawą; byłeś nieśmiały, 
czerwieniłeś 
się, pociłeś, jąkałeś… Nawet powietrze wiejskie nie poszło ci na zdrowie, gasłeś 
jak 
świeczka, biedaku! Prawda, że za to pokoik twój miał okno od ogrodu; czeremchy, 
jabłonie, 
lipy sypały ci na biurko, kała marz, książki, swe lekkie kwiaty; na ścianie 
wisiała niebieska 
jedwabna poduszeczka do zegarka, którą ci podarowała w godzinie rozstania 
poczciwa, 
sentymentalna Niemeczka—guwernantka o jasnych lokach i błękitnych oczkach; 
czasem 
przyjeżdżał do ciebie stary przyjaciel z Moskwy i wprawiał cię w zachwyt cudzymi 
albo 
nawet własnymi wierszami; ale samotność, nieznośne jarzmo zawodu 
nauczycielskiego, 
niemożność wyzwolenia się, nieskończenie długie jesienie i zimy, natrętna 
choroba… Biedny, 
biedny Awenirze!
Odwiedziłem Sorokoumowa na krótko przed jego śmiercią. Nie mógł już prawie 
chodzić. 
Ziemianin Gur Krupianikow nie wypędzał go z domu, ale przestał mu płacić pensję 
i zgodził 
innego nauczyciela dla Zjozy… Fofę oddano do korpusu kadetów. Awenir siedział 
przy oknie 
w starym wolterowskim fotelu. Pogoda była cudowna. Jasne jesienne niebo wesoło 
błękitniało nad ciemnoszarym rzędem ogołoconych lip; gdzieniegdzie tylko 
poruszały się i 
szeleściły ostatnie jaskrawozłote liście. Przeniknięta mrozem ziemia pociła się 
i tajała w 
słońcu; ukośne promienie na wskroś prześwietlały pobladłą trawę; powietrze 
zdawał się 
wypełniać lekki chrzęst; czysto i wyraźnie dźwięczały w ogrodzie głosy 
robotników. Awenir 
miał na sobie stary szlafrok bucharski; zielona chustka na szyi rzucała trupi 
cień na jego 
strasznie wychudzoną twarz. Ucieszył się bardzo na mój widok, wyciągnął rękę, 
zaczął 
mówić i zakaszlał się. Czekałem, aż się uspokoi, usiadłem przy nim… Na kolanach 
Awenira 
leżał zeszyt wierszy Kolcowa starannie przepisanych; uderzył po nim ręką z 
uśmiechem. — 
To jest poeta — wyjąkał, z trudem powstrzymując kaszel, i zaczął deklamować 
ledwo 
dosłyszalnym głosem:
Czyli u sokoła
Skrzydła przewiązane?
Czyli wszystkie drogi
Już mu zakazane?
Przyzwyczaiłem się do tego domu. Co prawda, tutejsi gospodarze…
— Niedobrzy są, co? — podchwyciłem.
— Nie, źli nie są; tacy sobie, jak z drzewa. Zresztą nie mogę się na nich 
skarżyć. Są tu 
sąsiedzi: właściciel ziemski Kasatkin ma córkę, wykształcona, uprzejma, 
najzacniejsza w 
świecie panna… nie dumna…
Znów porwał go kaszel.
— Wszystko to byłoby nic — ciągnął dalej, gdy trochę odpoczął — gdyby pozwolili 
fajkę 
zapalić… Ale ja bez tego nie umrę, fajkę wypalę! — dodał, przebiegle mrugając 
okiem. — 
Żyłem dość długo, dzięki Bogu, znałem dobrych ludzi…
— Napisałbyś choć do krewnych — przerwałem mu.
— Po co mam pisać do krewnych? Pomóc i tak mi nie pomogą; jak umrę, to się 
dowiedzą. 
Nie warto o tym mówić… Opowiedz mi lepiej, co widziałeś za granicą?
Zacząłem opowiadać. Słuchał mnie jak urzeczony. Wyjechałem pod wieczór, a w 
dziesięć 
dni potem dostałem następujący list od p. Krupianikowa:
„Niniejszym mam zaszczyt donieść Szanownemu Panu, że przyjaciel Pański, u mnie w 
domu zamieszkały student, pan Awenir Sorokoumow, przed czterema dniami, o 
godzinie 
drugiej po południu zmarł, a dziś na mój koszt w tutejszej cerkwi parafialnej 
pochowany 
został. Prosił, żeby Panu przesłać załączone przy niniejszym książki i zeszyty. 
Jak się 
okazało, miał dwadzieścia dwa i pół rubla, które wraz z innymi rzeczami po nim 
oddane będą, 
jak się należy, krewnym. Przyjaciel Pański umierał całkiem przytomnie i można 
powiedzieć 
także z zupełną obojętnością, nie okazując najmniejszego żalu, nawet wówczas 
gdyśmy się 
całą rodziną z nim żegnali. Małżonka moja, Kleopatra Aleksandrowna, każe się 
Panu kłaniać. 
Śmierć Pańskiego przyjaciela nie mogła nie odbić się na jej nerwach; co się mnie 
tyczy, to 
jestem, dzięki Bogu, zdrów i mam zaszczyt pozostać Pańskim pokornym sługą.
G. Krupianikow”
Wiele innych przykładów przychodzi mi do głowy — ale wszystkich się nie opowie. 
Ograniczę się do jednego.
Umierała przy mnie staruszka, właścicielka ziemska. Duchowny zaczął odmawiać nad 
nią 
modlitwę za konających, aż nagle spostrzegł, że chora naprawdę kona, i co 
prędzej podał jej 
krzyż. Staruszka odsunęła się niechętnie. — Czego się tak śpieszysz, ojcze — 
wyrzekła 
sztywniejącym językiem — zdążysz… — Ucałowała krzyż, wsunęła rękę pod poduszkę i 
— 
wydała ostatnie tchnienie. Pod poduszką leżał srebrny rubel; chciała sama 
zapłacić 
duchownemu za modlitwę w godzinę śmierci.
Tak, w przedziwny sposób umierają Rosjanie!
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
ŚPIEWACY
Niewielka wioska Kołotowka, ongiś posiadłość pewnej obywatelki ziemskiej, którą 
za 
rezolutny i czupurny charakter przezwano w okolicy Stryganichą (prawdziwe jej 
nazwisko 
pozostało nieznane), a dzisiaj własność jakiegoś petersburskiego Niemca, leży na 
stoku 
gołego wzgórza, od góry do dołu przeciętego strasznym wąwozem, który ziejąc jak 
otchłań, 
wije się głęboką rozpadliną samym środkiem ulicy i skuteczniej niźli rzeka — 
przez rzekę 
można przynajmniej przerzucić most — rozdziela dwie strony ubogiej wioseczki. 
Kilka na 
pół uschłych rokit bojaźliwie spełza po jego piaszczystych stokach; na samym 
dnie, suchym i 
żółtym jak miedź, leżą potężne warstwy skamieniałej gliny. Widok niewesoły, 
trudno temu 
zaprzeczyć; a jednak wszyscy mieszkańcy okoliczni dobrze znają drogę do 
Kołotowki: jeżdżą 
tam chętnie i często.
U samego wejścia do wąwozu, o parę kroków od miejsca, gdzie rozpoczyna się wąska 
rozpadlina, stoi niewielka prostokątna chatka — stoi samotnie, z dala od innych. 
Słomiana 
strzecha; komin; jedno okno, niby baczne oko, zwrócone jest w stronę wąwozu, gdy 
się je w 
zimowe wieczory oświetli od wewnątrz, widać je daleko w zamglonym mroźnym 
powietrzu i 
niejednemu przejeżdżającemu chłopu służy za gwiazdę przewodnią. Nad drzwiami 
chałupki 
przybito niebieską deszczułkę; chałupka ta — to szynk zwany „Przytulny”. Sądzę, 
że się w 
tym szynku nie sprzedaje wódki poniżej ceny urzędowej, a mimo to jest znacznie 
chętniej 
odwiedzany aniżeli wszystkie okoliczne instytucje tego rodzaju. Sprawia to osoba 
szynkarza, 
Mikołaja Iwanycza.
Mikołaj Iwanycz, niegdyś zgrabny, kędzierzawy i rumiany parobczak, obecnie zaś 
niepospolicie tęgi, posiwiały już człowiek o nalanej twarzy, chytrych a zarazem 
dobrodusznych oczkach i tłustym czole poradlonym cienkimi jak nitki zmarszczkami 
— 
mieszka w Kołotowce dwadzieścia już lat z okładem. Mikołaj Iwanycz, jak 
większość 
szynkarzy, jest człowiekiem rozgarniętym i sprytnym. Nie odznaczając się ani 
szczególną 
uprzejmością, ani rozmownością, ma dar ściągania i zatrzymywania u siebie gości, 
gdyż miło 
im siedzieć przed jego szynkwasem, pod spokojnym i przychylnym, chociaż bacznym 
wzrokiem flegmatycznego gospodarza. Ma dużo zdrowego rozsądku; dobrze zna i 
ziemski 
świat, i włościański, i mieszczański; w trudnych wypadkach mógłby udzielić 
niegłupiej rady, 
lecz, jako człowiek ostrożny i egoista, woli się trzymać na uboczu, i chyba 
tylko za pomocą 
okólnych, jakby od niechcenia rzucanych napomknień naprowadza swych gości, i to 
wyłącznie ulubionych gości — na właściwą drogę. Zna się na wszystkim, co ważne 
lub 
ciekawe dla Rosjanina: a więc na koniach i bydle, na budulcu i cegłach, na 
naczyniach, na 
towarach łokciowych i skórze, na pieśniach i tańcach. Kiedy nie ma klientów, 
zazwyczaj 
siedzi niezdarnie na ziemi przed drzwiami chaty, podwinąwszy cienkie nóżki, i 
wymienia 
przyjazne słówka z każdym przechodniem. Wiele widział w życiu, przeżył niejeden 
dziesiątek 
tych drobnych szlachetków, co zajeżdżali do niego po „oczyszczoną”, wie o 
wszystkim, co 
się dzieje w promieniu stu wiorst, a nigdy się nie wygada, ba, nawet nie da 
poznać po sobie, 
że mu i to wiadomo, czego nie podejrzewa najprzenikliwszy prystaw. Ot, milczy 
sobie, śmieje 
się ścichapęk i pobrzękuje szklaneczkami. Sąsiedzi go szanują: cywilny generał 
Szczerepietienko, najstarszy rangą posesjonat w powiecie, kłania mu się 
łaskawie, ilekroć 
przejeżdża koło jego domku. Mikołaj Iwanycz jest człowiekiem wpływowym: skłonił 
notorycznego koniokrada do zwrotu konia uprowadzonego z zagrody jednego ze swych 
znajomych; przemówił do rozumu chłopom z przyległej wsi, którzy nie chcieli się 
zgodzić na 
nowego rządcę, itd. Wszelako nie należy mniemać, jakoby czynił to z ukochania 
sprawiedliwości, z miłości bliźniego — nie! Po prostu usiłuje zapobiec 
wszystkiemu, co by 
mogło w jakikolwiek sposób zmącić jego spokój. Mikołaj Iwanycz jest żonaty, ma 
dzieci. 
Żona jego, obrotna i bystrooka mieszczanka ze spiczastym nosem, ostatnimi czasy 
nabrała 
również trochę tuszy, podobnie jak jej mąż. On jej ufa całkowicie, pieniądze 
znajdują się u 
niej pod kluczem. Pijacy–krzykacze lękają się jej, nie lubi ich; pożytku z nich 
mało, a hałasu 
dużo; raczej woli milkliwych i posępnych. Dzieci Mikołaja Iwanycza są jeszcze 
małe; starsze 
pomarły, za to reszta wdała się w rodziców: miło spojrzeć na sprytne twarzyczki 
tych 
zdrowych dzieciaków.
Był nieznośnie skwarny lipcowy dzień, kiedym powoli, noga za nogą, wspinał się 
razem z 
moim psem wzdłuż kołotowskiego wąwozu ku szynczkowi „Przytulnemu”. Słońce 
rozjarzało 
się na niebie coraz zacieklej; prażyło i piekło niemiłosiernie; w powietrzu 
unosił się duszący 
kurz. Lśniące, jakby wypolerowane kawki i gawrony rozdziawiwszy dzioby 
spozierały 
żałośnie na przechodniów, jak gdyby prosząc o współczucie; tylko wróble nie 
traciły 
animuszu, i strosząc piórka, jeszcze zażarciej niż przedtem ćwierkały i czubiły 
się na płotach, 
hurmem zrywały się z pełnej kurzu drogi, siwą chmarą polatywały nad zielonymi 
konopiskami. Dręczyło mię pragnienie. Wody w pobliżu nie było: w Kołotowce, jak 
i w wielu 
innych wsiach stepowych, chłopi w braku źródeł i studni piją jakieś rzadkie 
błotko ze stawu… 
Ale któż by nazwał tę wstrętną ciecz wodą? Chciałem wypić u Mikołaja Iwanycza 
szklankę 
piwa lub kwasu.
Szczerze mówiąc, Kołotowka w żadnej porze roku nie wygląda wesoło; lecz 
szczególnie 
markotne wraże nie wywiera wtedy, gdy jarzące lipcowe słońce zalewa swymi 
nieubłaganymi 
promieniami bure, na wpół zerwane dachy domów i ów głęboki wąwóz, i spalony 
skwarem 
wygon, gdzie beznadziejnie wałęsają się chude, laskonogie kury, i szary osikowy 
zrąb z 
dziurami zamiast okien, pozostałość po dawnym dworze, zagłuszony pokrzywą, 
burzanem, 
piołunem, i pokryty gęsim puchem, płytki, czarny, nagrzany od palącego słońca 
staw 
obwiedziony na poły zeschłym błotem, z przekrzywioną groblą, koło której na 
udeptanej, 
podobnej do popiołu ziemi, ledwie dyszą, kichając od upału, i smętnie zbijają 
się w gromadkę 
owce, z tępą cierpliwością zwieszając łby możliwie najniżej, jak gdyby 
wyczekiwały, kiedy 
nareszcie minie ta nieznośna spiekota. Znużonym krokiem zbliżałem się do sadyby 
Mikołaja 
Iwanycza budząc, jak to bywa, w dzieciakach zdumienie dochodzące do natężonej, 
bezmyślnej kontemplacji, a w psach oburzenie, wyrażane ujadaniem tak chrapliwym 
i 
złowrogim, jakby wydzierały z siebie wnętrzności, bo aż kaszlały i ziajały — gdy 
raptem na 
progu szynczku ukazał się mężczyzna słusznego wzrostu, bez czapki, w szynelu z 
fryzy, 
nisko ściągniętym niebieskim pasem. Wyglądał na dworskiego człowieka; gęste siwe 
włosy 
rozwiewały się w nieładzie nad jego suchą i pomarszczoną twarzą. Wołał kogoś, 
skwapliwie 
gestykulując, przy czym jego ramiona najwidoczniej wykonywały ruchy bardziej 
zamaszyste, 
niż sobie tego życzył. Znać było, że już ma w czubie.
— Chodźże, chodź! — bełkotał, z wysiłkiem podnosząc gęste brwi. — Chodź, 
Morgacz, 
chodź! Leziesz, braciszku, jak za pokutę, dalibóg. To nieładnie, braciszku. 
Czekają tu na 
ciebie, a ty ledwie się wleczesz… Chodź.
— Ano idę, idę — rozległ się zdarty głos i zza chaty na prawo ukazał się 
niziutki, gruby i 
chromy człowiek. Miał na sobie dosyć schludną sukienną czujkę, włożoną na jeden 
rękaw; 
wysoka spiczasta czapka, zsunięta aż na brwi, nadawała jego okrągłej, pyzatej 
twarzy wyraz 
przebiegły i drwiący. Małe, żółte oczka wciąż latały, z wąskich warg nie 
schodził 
powściągliwy, wymuszony uśmiech, a nos, spiczasty i długi, czelnie sterczał niby 
ster. — Idę, 
kochany — ciągnął dalej, kuśtykając w stronę szynczku. — Dlaczego mnie wołasz?… 
Kto na 
mnie czeka?
— Dlaczego cię wołam? — z wyrzutem odparł człowiek w szynelu z fryzy. — Co za 
dziwak z ciebie, Morgacz, wołają cię do szynku, a ty jeszcze pytasz, dlaczego? 
Czekają na 
ciebie sami zacni ludzie: Jaszka Turek i Dziki Pan, i przedsiębiorca z Żyzdry. 
Jaszka i 
przedsiębiorca założyli się o antałek piwa, kto kogo pokona, kto piękniej 
zaśpiewa… 
Rozumiesz?
— Jaszka będzie śpiewał? — żywo zagadnął człowiek zwany Morgaczem. — A nie łżesz 
ty czasem, Obałduj?
— Ja nie łżę — odrzekł Obałduj z godnością — za to ty kłamiesz. Jużci, że będą 
śpiewali, 
skoro się założyli, ty boża krówko jedna, ty filucie jeden, Morgaczu!
— No, chodźmy, głupku — powiedział Morgacz.
— Ale pocałujże mię przynajmniej, serce ty moje — wybełkotał Obałduj, szeroko 
rozpościerając ramiona.
— Patrzcie go, co za czuły Ezop — wzgardliwie odrzekł Morgacz, odepchnął go 
łokciem, 
po czym obydwaj schylili głowy i weszli przez niskie drzwi.
Ta mimo woli podsłuchana rozmowa mocno podnieciła moją ciekawość. 
Niejednokrotnie 
już obijało mi się o uszy, że Jaszka Turek jest najlepszym śpiewakiem w okolicy, 
a oto teraz 
nadarzyła mi się nagle sposobność usłyszenia go w zawodach z innym mistrzem. 
Przyśpieszyłem kroku i wszedłem do szynku.
Sądzę, że tylko nielicznym spośród moich czytelników zdarzyło się zajrzeć do 
wiejskiego 
szynku; natomiast my, myśliwi, bywamy wszędzie! Szynki te urządzone są nader 
prosto. 
Składają się zazwyczaj z ciemnej sieni i białej izby rozdzielonej na dwoje 
przepierzeniem, za 
które żaden klient nie ma wstępu. W przepierzeniu tym, ponad szerokim dębowym 
stołem, 
jest duży, podłużny otwór. Na tym stole, czyli szynkwasie, sprzedaje się trunki. 
Zalakowane 
butelki różnej wielkości stoją rzędem na półkach, na wprost otworu. W przedniej 
części 
chaty, przeznaczonej dla gości, znajdują się ławki, dwie, trzy puste beczki i 
stół w rogu. 
Szynki wiejskie są przeważnie dosyć ciemne i nigdy prawie nie widuje się na ich 
belkowych 
ścianach tych jaskrawych jarmarcznych obrazków, bez których rzadko kiedy 
obejdzie się 
chłopska chałupa.
Gdym wstąpił do szynczku „Przytulnego”, zastałem tam dość już liczne 
towarzystwo.
Za szynkwasem, jak zwykle, zajmując całą nieledwie szerokość otworu, stał 
Mikołaj 
Iwanycz w barwnej perkalowej koszuli i z leniwym uśmieszkiem na pulchnych 
policzkach, 
nalewał swą pełną i białą ręką dwie szklanki wódki dla dwóch przyjaciół, 
Morgacza i 
Obałduja; za szynkwasem, w kącie koło okna, widać było jego bystrooką żonę. 
Pośrodku 
pokoju stał Jaszka Turek, chudy, zgrabny chłopak w wieku jakich dwudziestu 
trzech lat, w 
długopołym kaftanie z niebieskiego nankinu. Wyglądał na zuchowatego robotnika 
fabrycznego i nie mógł się chyba poszczycić kwitnącym zdrowiem. Jego zapadnięte 
policzki, 
duże, niespokojne szare oczy, prosty nos o cienkich, ruchliwych nozdrzach, białe 
wysokie 
czoło z odrzuconymi w tył płowymi kędziorami, duże, lecz ładne, wyraziste usta — 
cała jego 
twarz świadczyła, że to człowiek wrażliwy i namiętny. Był bardzo podniecony: 
mrugał 
oczami, oddychał nierówno, ręce mu drżały jak w gorączce — a może też istotnie 
miał 
gorączkę, tę trwożną, raptowną gorączkę, tak dobrze znaną wszystkim ludziom, 
którzy 
przemawiają lub śpiewają przed publicznością. Obok niego stał mężczyzna lat 
około 
czterdziestu, barczysty, o szerokich policzkach, niskim czole, wąskich 
tatarskich oczach, 
krótkim i płaskim nosie, kwadratowym podbródku i czarnych błyszczących włosach, 
twardych jak szczecina. Wyraz jego smagłej twarzy o ołowianym połysku, zwłaszcza 
zaś jego 
bladych warg, można by nazwać wręcz okrutnym, gdyby nie było w nim tyle 
spokojnej 
zadumy. Człowiek ów stał prawie nieruchomo i tylko powoli toczył okiem jak byk 
spod 
jarzma. Ubrany był w jakiś znoszony surdut z gładkimi mosiężnymi guzami; stara 
czarna 
chustka jedwabna owijała jego potężną szyję. Przezwano go: Dziki Pan. Na wprost 
niego, na 
ławce pod świętymi obrazami, siedział współzawodnik Jaszki — faktor z Żyzdry: 
był to 
niewysoki, krępy, trzydziestoletni może mężczyzna, dziobaty i kędzierzawy, o 
szerokim 
zadartym nosie, żywych czarnych oczkach i rzadkiej brodzie. Raźno spozierał 
wokół, 
wsunąwszy pod siebie obie dłonie, niefrasobliwie wymachiwał i postukiwał nogami 
obutymi 
w eleganckie lamowane buty. Miał na sobie nowy jermiak z cienkiego szarego 
sukna, z 
pluszowym kołnierzem, od którego jaskrawo odbijał brzeg pąsowej koszuli, ciasno 
zapiętej 
wokół szyi.
W przeciwległym rogu, na prawo od drzwi, siedział za stołem jakiś chłopek w 
szarawej 
wyświechtanej świtce, z olbrzymią dziurą na ramieniu. Światło słoneczne sączyło 
się mdłą, 
żółtawą strugą przez zakurzone szyby dwóch niewielkich okienek i zdawało się 
toczyć 
daremny bój z ciemnością panującą zazwyczaj w izbie: wszystkie przedmioty 
oświetlone były 
skąpo i tylko gdzieniegdzie. Za to było tu nieledwie chłodno i wrażenie 
duszności i upału 
spadło ze mnie jak brzemię, skorom tylko przestąpił próg.
Moje przybycie — zauważyłem to — zrazu nieco zmieszało gości Mikołaja Iwanycza; 
widząc jednak, że mi się ukłonił jak znajomemu, uspokoili się i już nie zwracali 
na mnie 
uwagi. Kazałem podać sobie piwa i usiadłem w kąciku, przy chłopku w podartej 
świtce.
— No i cóż! — wrzasnął raptem Obałduj wychyliwszy duszkiem szklanką wódki, a 
jego 
okrzykowi towarzyszyły owe dziwne zamaszyste gesty, bez których widocznie nie 
wymawiał 
ani jednego słowa. — Na co jeszcze czekamy? Jak zaczynać, to zaczynać. No? 
Jasza?…
— Zaczynać, zaczynać — z aprobatą poparł Mikołaj Iwanycz.
— I owszem, możemy zacząć — z zimną krwią i z pewnym siebie uśmieszkiem 
powiedział faktor. — Jestem gotów.
— I ja jestem gotów — z przejęciem rzekł Jakub.
— No, to jazda, chłopcy, jazda! — pisnął Morgacz.
Ale mimo tę jednogłośną uchwałę, nikt nie zaczynał; faktor nawet nie podniósł 
się z ławki 
— wszyscy jakby na coś czekali.
— Zaczynaj! — ponuro i szorstko rzucił Dziki Pan. Jaskub drgnął. Faktor wstał, 
obsunął 
pasek i odchrząknął.
— A kto ma zacząć? — lekko zmienionym głosem zapytał Dzikiego Pana, który wciąż 
stał 
bez ruchu pośrodku izby, szeroko rozkraczywszy grube nogi i omal nie po łokcie 
zasunąwszy 
do kieszeni szarawarów potężne ręce.
— Ty, ty! — wybełkotał Obałduj zwracając się do faktora. — Ty, bracie.
Dziki Pan spojrzał na niego spode łba. Obałduj słabo pisnął, stracił rezon, 
popatrzył gdzieś 
w sufit, wzruszył ramionami i umilkł.
— Ciągnąć losy — ponuro i nieodwołalnie rozstrzygnął Dziki Pan — i postawić 
antałek na 
szynkwasie.
Mikołaj Iwanycz schylił się, postękując dźwignął z podłogi antałek piwa i 
umieścił go na 
stole.
Dziki Pan zerknął na Jakuba i mruknął: — No!
Jakub poszukał w kieszeniach, znalazł grosz i naznaczył go zębem. Faktor wyjął 
spod poły 
kaftana nową skórzaną sakiewkę, bez pośpiechu rozwiązał sznurek, wysypał sobie 
na dłoń 
całą garść drobnych i wybrał nowiuteńki grosik. Obałduj podstawił swój 
zatłuszczony 
kaszkiet ze spękanym i naddartym daszkiem; Jakub wrzucił do niego swój grosz, a 
faktor 
swój.
— Wybieraj! — rzekł Dziki Pan zwracając się do Morgacza.
Morgacz uśmiechnął się dufnie, wziął kaszkiet w obie ręce i zaczął nim 
potrząsać.
W oka mgnieniu zaległa głęboka cisza; grosze słabo brzęczały uderzając o siebie. 
Z uwagą 
spojrzałem dokoła: na wszystkich twarzach malowało się napięte oczekiwanie; sam 
Dziki Pan 
zmrużył oczy; nawet mój sąsiad, chłopek w dziurawej świtce, ciekawie wyciągnął 
szyję. 
Morgacz włożył rękę do kaszkietu i wydobył grosz faktora; wszyscy westchnęli. 
Jakub 
poczerwieniał, a faktor przeciągnął ręką po włosach.
— A co, nie mówiłem, że ty! — zawołał Obałduj. — Przecie mówiłem.
— Hola, hola, nie skwiercz!* — z pogardą rzucił Dziki Pan. — Zaczynaj — dodał 
skinąwszy głową na faktora.
— Jaką pieśń mam zaśpiewać? — spytał faktor wzruszonym głosem.
— Jaką chcesz — odparł Morgacz. — Śpiewaj, co ci się żywnie podoba.
— Pewno, co ci się żywnie podoba — przyświadczył Mikołaj Iwanycz, powoli 
krzyżując 
ręce na piersi. — Masz wóz i przewóz. Śpiewaj, co sobie chcesz, tylko śpiewaj 
dobrze; a my 
potem osądzimy wedle sumienia.
— Jużci, że wedle sumienia — podchwycił Obałduj i liznął brzeg próżnej szklanki.
— Bracia, dajcie mi trochę nabrać tchu — rzekł faktor przesuwając palcami wzdłuż 
kołnierza kaftana.
— Ejże, ejże, nie marudź, zaczynaj! — stanowczo rzekł Dziki Pan i spuścił oczy.
Faktor zastanowił się chwilę, potrząsnął głową i wystąpił naprzód. Jakub wpił 
się w niego 
oczyma…
Ale zanim rozpocznę opis samych zawodów, nie od rzeczy będzie powiedzieć parę 
słów o 
każdej z osób występujących w tym opowiadaniu. Życie niektórych z nich było mi 
już znane, 
kiedym się z nimi spotkał w szynczku „Przytulnym”, o innych zebrałem wiadomości 
później.
Zacznijmy od Obałduja. Prawdziwe imię tego człowieka brzmiało Jewgraf Iwanow, 
ale w 
całej okolicy nikt nie nazywał go inaczej niż Obałdujem, a i on sam podawał 
zawsze to 
przezwisko: tak dobrze do niego przylgnęło. Jakoż istotnie, licowało wybornie z 
nikłymi, 
wiecznie wystraszonymi rysami jego twarzy. Był to rozpijaczony, nieżonaty 
dworski 
człowiek, na którym jego panowie dawno już postawili krzyżyk, ale który nie 
pełniąc żadnych 
obowiązków, nie pobierając ani grosza zasług, mimo to potrafił jakimś cudem co 
dnia 
pohulać na cudzy koszt. Miał mnóstwo znajomych, którzy go poili wódką i herbatą, 
sami nie 
wiedząc, po co to robią, gdyż nie tylko nie był zabawny w kompanii, lecz 
przeciwnie, 
naprzykrzał się wszystkim swoją bezmyślną gadaniną, nieznośną natarczywością, 
gorączkową gestykulacją i bezustannym, nienaturalnym śmiechem. Nie umiał ani 
śpiewać, 
ani tańczyć, jako żywo nie wypowiedział słowa już nie mądrego, ale dorzecznego 
bodaj; 
wciąż „mełł jęzorem” i łgał ile wlezie — istny Obałduj! A jednak ilekroć w 
promieniu 
czterdziestu wiorst odbywała się jaka wypitka, można było z góry zaręczyć, że 
wśród gości 
będzie się kręciła jego długaśna postać — tak już wszyscy do niego przywykli i 
znosili jego 
obecność jako nieuniknione zło. Wprawdzie traktowali go wzgardliwie, ale 
poskramiać jego 
głupie wybryki umiał tylko Dziki Pan.
Morgacz nie był wcale podobny do Obałduja. Jemu także odpowiadało przezwisko, 
mimo 
że nie mrugał częściej niż inni; wiadomo: lud rosyjski świetnie dobiera 
przydomki. Chociaż 
usilnie starałem się zbadać przeszłość tego człowieka, w życiu jego pozostały 
dla mnie — a 
zapewne i dla wielu innych — ciemne plamy, miejsca, jak się wyrażają uczeni, 
pokryte 
głębokim mrokiem niewiedzy. Dowiedziałem się tylko, że kiedyś był stangretem u 
starej, 
bezdzietnej dziedziczki, że drapnął z powierzoną sobie trójką koni, podziewał 
się gdzieś przez 
cały rok, po czym, stwierdziwszy snadź na własnej skórze niewygody i niedole 
tułaczego 
żywota, wrócił dobrowolnie, lecz już kulawy, padł do nóg swej dziedziczce, 
nienagannym 
sprawowaniem w ciągu kilku lat zmazał swe przestępstwo, stopniowo odzyskał jej 
łaski, 
potem zaskarbił sobie całkowite jej zaufanie, został karbowym, a po śmierci 
dziedziczki 
okazał się raptem człowiekiem wolnym, przypisał się do mieszczaństwa, jął 
dzierżawić od 
sąsiadów basztany, porósł w pierze i obecnie żyje sobie doskonale. Człowiek to 
doświadczony, nie w ciemię bity, ani zły, ani dobry, tyle że wyrachowany, kuty 
na cztery 
nogi, zna ludzi i umie się nimi posługiwać. Jest ostrożny, a zarazem przebiegły 
jak lis; 
gadatliwy jak stara baba, ale nigdy nie wymknie mu się nieoględne słowo, chociaż 
innych 
potrafi pociągnąć za język; jednakże nie udaje prostaczka, jak to czynią 
niektórzy spryciarze 
tego pokroju; zresztą trudno by mu było udawać: nigdy nie widziałem 
przenikliwszych i 
rozumniejszych oczu niż jego malutkie, chytre ślepka. Nigdy nie patrzą prosto — 
zawsze 
wypatrują i podpatrują. Czasem Morgacz całymi tygodniami obmyśla jakieś na pozór 
łatwe 
przedsięwzięcie, to znowu postanawia znienacka rzecz szaleńczo zuchwałą, w 
której, zda się, 
na pewno musi skręcić kark… i wszystko mu się udaje, wszystko idzie jak z 
płatka. Ma 
szczęście i wierzy w swoje szczęście, wierzy w zabobony. W ogóle bardzo jest 
przesądny. 
Nie lubią go, bo i on o nikogo nie dba, ale go szanują. Cała jego rodzina składa 
się z jednego 
synka, za którym przepada i który, wychowany przez takiego ojca, prawdopodobnie 
zajdzie 
daleko. „Morgaczonek wdał się w ojca” — już teraz mówią o nim półgłosem 
staruszkowie, 
siedząc na przyzbach i gwarząc w letnie wieczory; i wszyscy rozumieją, co to 
znaczy, i nie 
dodają już do tego ani słowa.
O Jakubie Turku i o faktorze nie ma potrzeby rozwodzić się szeroko. Jakub, zwany 
Turkiem, ponieważ rzeczywiście był synem tureckiej branki, to urodzony artysta w 
całym 
tego słowa znaczeniu, a z fachu — majster w papierni należącej do kupca; co się 
zaś tyczy 
faktora, którego losy, wyznam, pozostały mi nie znane, to sprawił na mnie 
wrażenie rzutkiego 
i szczwanego miejskiego łyka. Natomiast o Dzikim Panu warto pomówić trochę 
szczegółowiej.
Pierwsze, co uderzyło już w samym wyglądzie tego człowieka, to jakaś brutalna, 
ciężka, 
lecz nieprzeparta siła. Zbudowany był niezgrabnie, „topornie”, jak to mówią, ale 
aż tryskał 
żelaznym zdrowiem, i — rzecz dziwna — jego niedźwiedziowata postać nie była 
pozbawiona 
jakiegoś swoistego wdzięku, który, być może, pochodził z niezachwianego poczucia 
własnej 
potęgi. Trudno było orzec na pierwszy rzut oka, do jakiej warstwy społecznej 
należy ten 
Herkules; nie był podobny ani do dworskiego człowieka, ani do mieszczucha, ani 
do 
zubożałego dymisjowanego pisarzyny, ani do zrujnowanego szaraczka — psiarza i 
zabijaki: 
był naprawdę jedyny w swoim rodzaju. Nikt nie wiedział, skąd przywędrował do 
naszego 
powiatu; przebąkiwano, że pochodzi z jednodworców i podobno służył dawniej w 
jakimś 
urzędzie, lecz nic pewnego o tym nie wiedziano; bo i od kogóż się było 
dowiedzieć — chyba 
nie od niego samego: był to człowiek arcyposępny i milkliwy. Nikt także nie 
wiedział, z 
czego właściwie żyje; nie uprawiał żadnego rzemiosła, nikogo nie odwiedzał, z 
nikim prawie 
nie przestawał, a pieniądze miał; niewielkie, co prawda, ale miał. Zachowywał 
się nie tyle 
skromnie — nie było w nim wcale skromności — co raczej spokojnie; żył tak, jakby 
nie 
zauważał nikogo wokół siebie i nikogo zgoła nie potrzebował. Dziki Pan (tak go 
przezywali; 
prawdziwe zaś jego nazwisko brzmiało Pierewlesow) cieszył się ogromnymi wpływami 
w 
całej okolicy; słuchano go bez sprzeciwu i z ochotą, jakkolwiek nie tylko nie 
miał żadnego 
prawa rozkazywać, ale i sam w najmniejszym nawet stopniu nie zabiegał o 
posłuszeństwo ze 
strony ludzi, z którymi się przygodnie stykał. Skoro przemówił, ulegano mu 
natychmiast: siła 
zawsze robi swoje. Prawie nie pił wódki, z kobietami się nie kumał i namiętnie 
lubił śpiew. W 
człowieku tym tkwiło coś wielce zagadkowego; rzekłbyś, że jakieś olbrzymie siły 
posępnie 
drzemią w nim, jak gdyby wiedząc, że jeśli się raz zerwą, jeśli raz stargają 
pęta, to 
nieuchronnie zniszczą i siebie, i wszystko, czego dotkną; myliłbym się bardzo, 
jeżeli w życiu 
tego człowieka nie zdarzył się już podobny wybuch, tak że teraz, nauczony 
doświadczeniem, 
ledwie ocalony od zguby, nieubłaganie trzymał się w ryzach. Uderzała mnie w nim 
zwłaszcza 
mieszanina, jakiegoś wrodzonego, pierwotnego okrucieństwa i wrodzonej 
szlachetności, 
której nie spotykałem w nikim innym.
Faktor wystąpił więc naprzód, przymknął oczy i zaśpiewał najwyższym falsetem. 
Głos 
miał dosyć przyjemny i melodyjny, choć nieco chrypliwy; bawił się i wywijał tym 
głosem jak 
frygą, nieustannie wyciągał trele, zmieniał ton i nieustannie powracał do 
górnych nut, które 
wytrzymywał i przeciągał z osobliwą starannością, znowu milkł, potem z nagła 
podchwytywał poprzednią melodię z jakąś zadzierzystą, zaczepną brawurą. Jego 
przejścia 
były czasem dość śmiałe, czasem dość zabawne: znawcom sprawiłyby niemałą 
satysfakcję; 
Niemiec oburzyłby się na nie. Był to rosyjski tenore di grazia, ténor léger*. 
Śpiewał wesołą 
taneczną pieśń, której słowa — o ile mogłem je wyłowić spośród niezliczonych 
ozdobników, 
wtrącanych zgłosek i wykrzykników — brzmiały jak następuje:
Oj, zaorzę, oj, zaorzę
Mały spłacheć ziemi,
Oj, zasieję go, zasieją
Kwiatkami krasnemi.
Śpiewał; wszyscy słuchali z wielką uwagą. Czuł widocznie, że ma do czynienia z 
wytrawnymi słuchaczami, toteż, jak to mówią, po prostu wyłaził ze skóry. 
Istotnie, 
mieszkańcy naszych okolic znają się na śpiewie, i nie bez kozery Siergiejewskie, 
położone 
przy głównym trakcie orłowskim, słynie w całej Rosji ze swych niezwykle 
przyjemnych i 
harmonijnych pieśni. Faktor śpiewał długo, bez większego oddźwięku ze strony 
słuchaczy: 
brakło mu poparcia chóru. Wreszcie przy jednym osobliwie udanym przejściu, które 
wywołało uśmiech nawet na twarzy Dzikiego Pana, Obałduj nie wytrzymał i pisnął z 
zadowolenia. Wszyscy się ożywili, Obałduj i Morgacz zaczęli półgłosem 
podchwytywać, 
podciągać, pokrzykiwać: — Zdrowo!… Wal, szelmo!… Wal, rycz, draniu! Ciągnij 
jeszcze! 
Mocniej, psie, kundlu jeden!… Niech cię wszyscy diabli! — itp. Mikołaj Iwanycz 
za 
szynkwasem aprobująco pokiwał głową w lewo i prawo. Obałduj w końcu jął tupać, 
podrygiwać nogami i poruszać ramieniem; Jakubowi oczy się rozżarzyły jak węgle, 
drżał jak 
liść i uśmiechał się nieprzytomnie. Tylko Dziki Pan trwał z niezmienionym 
wyrazem twarzy i 
bez ruchu, ale wzrok jego, wbity w faktora, złagodniał trochę, chociaż usta miał 
wciąż 
wzgardliwie skrzywione. Zachęcony oznakami powszechnego zadowolenia, faktor na 
dobre 
wpadł w werwę i jął wywodzić takie esy floresy, tak trylować i bębnić językiem, 
wyprawiać 
gardłem takie szaleńcze łamańce, że kiedy wreszcie zmęczony, blady, zlany 
gorącym potem, 
rzucił się całym ciałem w tył i wyciągnął ostatni zamierający ton — odpowiedział 
mu ogólny 
jednobrzmiący okrzyk szalonego entuzjazmu. Obałduj rzucił mu się na szyją i 
począł go dusić 
swymi długimi, kościstymi rękami; na tłustej twarzy Mikołaja Iwanycza wystąpiły 
rumieńce; 
rzekłbyś — odmłodniał; Jakub krzyczał jak wariat: — Zuch, zuch! — Nawet mój 
sąsiad, 
chłop w podartej świtce, nie wytrzymał i wyrżnąwszy pięścią w stół huknął: — A–
ha! 
Dobrze, do diaska, dobrze! — i z determinacją splunął w bok.
— No, bracie, sprawiłeś nam uciechę! — darł się Obałduj nie wypuszczając z objęć 
zmordowanego faktora. — Sprawiłeś nam uciechę, ani słowa! Wygrałeś, bracie, 
wygrałeś! 
Winszuję — antałek jest twój! Jaszka się do ciebie nie umywa… Już ja ci mówię — 
nie 
umywa się… A mnie możesz wierzyć! (I znowu przycisnął faktora do piersi.)
— Puśćże go, odczep się, natręcie… — z irytacją odezwał się Morgacz. — Daj mu 
siąść 
na ławce; nie widzisz, jak się zmachał?… Gamoń z ciebie, bracie, dalibóg, gamoń! 
Czegoś się 
uczepił jak rzep psiego ogona?
— I owszem, niechaj siada, wypiję za jego zdrowie — oświadczył Obałduj i 
podszedł do 
szynkwasu. — Na twój rachunek, bracie — dodał zwracając się do faktora.
Tamten skinął głową, usiadł na ławce, dobył z czapki ręcznik i począł ocierać 
sobie twarz; 
tymczasem Obałduj ze skwapliwą łapczywością wypił szklankę, po czym, zwyczajem 
zatraconych pijaków, stęknął i zrobił frasobliwą minę.
— Dobrze śpiewasz, bracie, dobrze — życzliwie zauważył Mikołaj Iwanycz. — A 
teraz 
twoja kolej, Jasza; pamiętaj, nic się nie bój. Zobaczymy, kto kogo, zobaczymy… A 
faktor 
dobrze śpiewa, jak Boga kocham.
— Bardzo dobrze — wtrąciła żona Mikołaja Iwanycza i z uśmiechem spojrzała na 
Jakuba.
— Dobrze, ha! — półgłosem powtórzył mój sąsiad.
— A, odludek–Polecha!* — wrzasnął nagle Obałduj, podszedł do chłopka z rękawem 
rozdartym na ramieniu, wymierzył w niego palec, podskoczył i zaniósł się 
wibrującym 
rechotem. — Polecha! Polecha! Ha, bade paniaj.* Odludek! Czegoś tu przyszedł, 
odludku? — 
krzyczał nie przestając się śmiać.
Biedny chłop zmieszał się, chciał już wstać i wyjść czym prędzej, gdy raptem 
rozległ się 
spiżowy głos Dzikiego Pana:
— A cóż to za nieznośne bydlę? — powiedział zgrzytnąwszy zębami.
— Ależ ja nic… — bąknął Obałduj — ja nic… ja tylko tak sobie…
— No dobrze, milczcie więc! — odparł Dziki Pan. — Jakubie, zaczynaj!
Jakub dotknął ręką gardła.
— Coś, bracie, nie tego… Jakoś… Hm… Nie wiem doprawdy, jakoś nie tego…
— Nuże, śmiało, śmiało. Wstydziłbyś się!… Czego się wiercisz?… Śpiewaj, jak Bóg 
przykazał.
I Dziki Pan spuścił głowę w oczekiwaniu.
Jakub chwilę milczał, potem rozejrzał się dokoła i zakrył twarz dłonią. Wszyscy 
wlepili 
weń oczy, zwłaszcza faktor, na którego obliczu poprzez zwykłą pewność siebie i 
tryumf 
odniesionego sukcesu przebił się mimowolny, lekki niepokój. Oparł się o ścianę i 
znowu 
wsunął pod siebie obie ręce, lecz już nie machał nogami. Kiedy zaś Jakub 
odsłonił nareszcie 
twarz, była ona trupioblada; oczy ledwie przebłyskiwały przez spuszczone rzęsy. 
Westchnął 
głęboko i zaśpiewał… Pierwszy dźwięk jego głosu był słaby i nierówny; jak gdyby 
wyszedł 
nie z jego piersi, ale doleciał z jakiejś oddali i przypadkiem zawędrował do 
izby. Dziwnie 
podziałał na nas wszystkich ten wibrujący, dźwięczny ton; spojrzeliśmy po sobie, 
a żona 
Mikołaja Iwanycza wyprostowała się odruchowo. Po tym pierwszym tonie nastąpił 
drugi, 
mocniejszy i przeciąglejszy, ale wciąż jeszcze wyraźnie drżący, niby struna, gdy 
wydawszy 
znienacka dźwięk pod silnym palcem, wibruje ostatnim, szybko zamierającym 
drganiem; po 
drugim — trzeci, i stopniowo rozgrzewając się i rosnąc, popłynęła tęskna pieśń. 
„Niejedna 
przez pole biegła ścieżyna” — śpiewał Jakub, a nam wszystkim robiło się i 
słodko, i troszkę 
straszno. Wyznam, że rzadko słyszałem podobny głos: był z lekka zdarty i brzmiał 
jak 
nadpęknięty; zrazu wyczuwało się w nim nawet coś chorobliwego; lecz miał w sobie 
prawdziwą, głęboką namiętność, i młodość, i siłę, i słodycz, i jakąś porywająco 
beztroską, 
smutną rzewność. Rosyjska, szczera, żarliwa dusza brzmiała i tętniła w nim, i 
chwytała nas za 
serce, chwytała wprost za rosyjskie struny naszych serc. Pieśń rosła, rozlewała 
się. Jakuba 
najwidoczniej ogarniało upojenie: nie miał już tremy, oddawał się niepodzielnie 
swemu 
szczęściu; głos jego już się nie łamał: drżał, ale tym ledwie dostrzegalnym 
wewnętrznym 
drżeniem namiętności, co grotem przeszywa duszę słuchacza, i bezustannie krzepł, 
nabierał 
mocy, potężniał. Pamiętam, widziałem kiedyś wieczorem podczas odpływu, na 
płaskim 
piaszczystym brzegu morza, które groźnie i głucho szumiało w dali, dużą białą 
mewę: 
siedziała bez ruchu wystawiając jedwabistą pierś na pąsową łunę zorzy, i tylko 
od czasu do 
czasu rozpościerała powoli swe długie skrzydła jakby pozdrawiając znajome morze, 
pozdrawiając zachodzące purpurowe słońce. Ta mewa przyszła mi na myśl, gdym 
słuchał 
Jakuba. Śpiewał, niepomny ani swego rywala, ani nas wszystkich: niczym dzielnego 
pływaka 
unosiły go jakby fale naszego milczącego, gorącego zachwytu. Śpiewał, a każdy 
dźwięk jego 
głosu tchnął czymś bliskim i niezmiernie szerokim, jak gdyby znajomy step 
roztaczał się 
przed nami gubiąc się w bezkresnej dali. Czułem, że w piersi wzbierają mi łzy i 
napływają do 
oczu; uderzył mię nagle głuchy, powściągany szloch… Obejrzałem się: żona 
szynkarza 
płakała przypadłszy piersią do okna. Jakub rzucił na nią bystre spojrzenie i 
zaśpiewał jeszcze 
dźwięczniej, jeszcze słodziej. Mikołaj Iwanycz spuścił oczy, Morgacz odwrócił 
się; Obałduj, 
niezwykle rozczulony, stał rozdziawiwszy głupio usta; szary chłopina cichutko 
chlipał w 
kąciku, szeptał coś gorzko i chwiał głową; nawet po stalowej twarzy Dzikiego 
Pana, spod 
ściągniętych krzaczastych brwi, wolno stoczyła się ciężka łza; faktor podniósł 
zaciśniętą pięść 
do czoła i nie ruszał się… Nie wiem, w jaki sposób rozładowałoby się ogólne 
wzruszenie, 
gdyby Jakub raptem nie skończył na wysokim, niezwykle wysokim tonie — jak gdyby 
głos 
mu się zerwał. Nikt nie krzyknął, nikt się nawet nie poruszył; wszyscy zdawali 
się oczekiwać, 
czy nie zaśpiewa jeszcze; lecz on otworzył oczy, jakby zdziwiony naszym 
milczeniem, 
powiódł dookoła pytającym wzrokiem i zobaczył, że odniósł zwycięstwo…
— Jasza — rzekł Dziki Pan, położył mu rękę na ramieniu i — umilkł.
Staliśmy wszyscy jak skamieniali. Faktor powoli wstał i podszedł do Jakuba. — 
Ty… ty 
wygrałeś — wyrzekł w końcu z trudem i wypadł z izby.
Ten jego szybki, stanowczy ruch jakby przełamał czary: wszyscy naraz zagadali 
hałaśliwie, radośnie. Obałduj podskoczył, jął mamrotać, machać rękami jak 
wiatrak 
skrzydłami; Morgacz przykuśtykał do Jakuba i zaczął się z nim całować; Mikołaj 
Iwanycz 
podniósł się i oznajmił uroczyście, że od siebie stawia jeszcze jeden antałek 
piwa. Dziki Pan 
śmiał się; nigdy bym się nie spodziewał ujrzeć na jego twarzy tego dobrotliwego 
uśmiechu; 
szary chłopek, obydwiema rękami wycierając sobie oczy, policzki, nos i brodę, 
raz po raz 
powtarzał w swym kąciku — Ha! dobrze, dalibóg dobrze, niech mnie nazwą psim 
synem, 
jeżeli nie dobrze! — Żona Mikołaja Iwanycza, cała w pąsach, wstała pośpiesznie i 
wyszła. 
Jakub napawał się swym zwycięstwem jak dziecko, twarz zupełnie mu się 
przeobraziła; 
zwłaszcza oczy aż promieniały szczęściem. Zaciągnęli go do szynkwasu; przywołał 
do siebie 
zabeczanego szarego chłopinę, posłał synka szynkarza po faktora, którego jednak 
nie udało 
się znaleźć — i rozpoczęła się uczta. — Zaśpiewasz nam jeszcze, będziesz nam 
śpiewał aż do 
wieczora — powtarzał Obałduj, wysoko podnosząc ręce.
Jeszcze raz spojrzałem na Jakuba i wyszedłem. Nie chciałem zostać z obawy, by 
nie 
zepsuć sobie wrażenia. Ale skwar wciąż jeszcze był nieznośny. Zdawał się wisieć 
gęstą, 
ciężką warstwą tuż nad ziemią; na granatowym niebie pełgały jakieś drobne, jasne 
płomyki, 
dostrzegalne jakby poprzez drobny, prawie czarny kurz. Wszystko milczało, było 
coś 
beznadziejnego, przygnębiającego w tym głębokim milczeniu wyczerpanej natury. 
Dotarłem 
do szopy i położyłem się na świeżo skoszonej, lecz już prawie suchej trawie. 
Długo nie 
mogłem zasnąć; długo brzmiał mi w uszach czarujący głos Jakuba… Ale w końcu upał 
i 
zmęczenie wzięły jednak górę — i zasnąłem kamiennym snem. Kiedym się zbudził — 
wszystko już wokół ściemniało; rozrzucona, odrobinkę zwilgła trawa pachniała 
mocno; przez 
cienkie żerdzie nieszczelnego dachu słabo migotały blade gwiazdki. Wyszedłem. 
Zorza 
dawno już zgasła, na nieboskłonie ledwie bielał ostatni jej ślad; ale w 
powietrzu, kilka godzin 
temu rozżarzonym, poprzez nocną świeżość czuło się jeszcze ciepło, a pierś wciąż 
pożądała 
chłodnego powiewu. Wiatru nie było, nie było też chmur; na niebie, czystym na 
całej 
przestrzeni i przejrzyste ciemnym, spokojnie mrugały niezliczone, ledwie 
widoczne gwiazdy. 
We wsi migotały światełka; z pobliskiego, rzęsiście oświetlonego szynku 
dochodził skłócony, 
zmieszany zgiełk, w którym jak mi się zdawało, odróżniałem głos Jakuba. Od czasu 
do czasu 
dolatywały stamtąd wybuchy hałaśliwego śmiechu. Podszedłem do okienka i 
przytknąłem 
twarz do szyby. Zobaczyłem obraz niewesoły, choć barwny i żywy: wszyscy byli 
pijani — 
wszyscy, poczynając od Jakuba, który z obnażoną piersią siedział na ławce i 
nucąc ochrypłym 
głosem jakąś skoczną uliczną piosenkę, leniwie przebierał i trącał struny 
gitary. Mokre 
kosmyki włosów spadały mu na okropnie pobladłą twarz. Pośrodku szynku Obałduj, 
całkiem 
„rozklejony” i bez kaftana, wykonywał prysiudy przed chłopiną w szarej świtce; 
chłopina, z 
kolei, z trudem przytupywał i wyrzucał osłabłe nogi, uśmiechając się bezmyślnie 
poprzez 
zmierzwioną brodę i z rzadka machając jedną ręką, jakby chciał powiedzieć: „Raz 
kozie 
śmierć!” Niepodobna wyobrazić sobie nic śmieszniejszego niż jego twarz; choć z 
całych sił 
podciągnął brwi do góry, ciężkie powieki nie chciały się podnieść i opadały na 
ledwie 
widoczne, osowiałe, lecz niezmiernie słodkie oczka. Znajdował się w tym 
rozkosznym stanie 
ostatecznego pijaństwa, kiedy każdy spotkany przechodzień powiada nieuchronnie: 
„A toś 
sobie dogodził, bratku!” Morgacz, czerwony jak rak, z szeroko rozdętymi 
nozdrzami, 
jadowicie uśmiechał się z kąta; tylko Mikołaj Iwanycz, jak przystało na 
prawdziwego 
szynkarza, zachował niezmiennie zimną krew. W izbie było teraz dużo nowych 
twarzy, ale 
Dzikiego Pana już tam nie dostrzegłem.
Odwróciłem się i szybkim krokiem zacząłem schodzić z pagórka, na którym stoi 
Kołotowka. U podnóża tego pagórka roztaczała się szeroka równina: zatopiona 
mętnymi 
falami wieczornej mgły, zdawała się jeszcze rozleglejsza i jakby zlewała się z 
pociemniałym 
niebem. Schodziłem dużymi krokami drogą wzdłuż wąwozu, gdy nagle gdzieś daleko 
na 
równinie rozległ się dźwięczny głos chłopaka. — Antropka! Antropka–a–a!… — wołał 
z 
upartą i płaczliwą desperacją, długo, długo przeciągając ostatnią sylabę.
Milkł na chwilę i znowu zaczynał krzyczeć. Głosjego dźwięcznie wibrował w 
nieruchomym, czujnie drzemiącym powietrzu. Chłopak co najmniej trzydzieści razy 
wykrzyknął imię Antropki, kiedy wtem, z przeciwległego końca polany, niby z 
tamtego 
świata, doleciała ledwie dosłyszalna odpowiedź:
— Cze–e–e–go–o?
Chłopak niezwłocznie zawołał z zaciekłą uciechą:
— Chodź ino, ty diable zatracony!
— A cze–go–o–o–o–o? — odparł tamten po dość długim czasie.
— A tego, że tata chcą cię spra–a–ać — pośpiesznie odkrzyknął pierwszy głos.
Drugi głos już się nie odezwał, i chłopak znowu począł wołać Antropkę. Okrzyki 
jego, 
coraz rzadsze i słabsze, docierały jeszcze do mych uszu, gdy pociemniało już 
zupełnie i gdym 
się zbliżał do skraju lasu, który otacza moją wioseczkę i ciągnie się o cztery 
wiorsty od 
Kołotowki…
— Antropka–a–a! — wciąż jeszcze dźwięczało w powietrzu pełnym nocnych cieni.
Przełożył Czesław Jastrzębiec—Kozłowski
PIOTR PIETROWICZ KARATAJEW
Lat temu pięć, jesienią, w drodze z Moskwy do Tuły musiałem przesiedzieć prawie 
cały 
dzień na stacji pocztowej z powodu braku koni. Wracałem z polowania i byłem tak 
nieostrożny, że wyprawiłem swoją trójkę naprzód. Poczmistrz, człowiek już stary, 
posępny, 
miał włosy opadające aż na sam nos, malutkie zaspane oczy; na wszystkie moje 
narzekania i 
prośby odpowiadał krótkim mruknięciem, ze złością trzaskał drzwiami, jak gdyby 
przeklinał 
swoje obowiązki, i wychodząc na ganek wymyślał woźnicom, którzy bądź powoli 
brnęli po 
błocie dźwigając pudowe dugi, bądź siedzieli na ławce ziewając i drapiąc się, i 
nie zwracali 
szczególnej uwagi na gniewne okrzyki swego zwierzchnika. Trzy razy już 
zabierałem się do 
picia herbaty, kilkakrotnie na próżno usiłowałem się zdrzemnąć, przeczytałem 
wszystkie 
napisy na oknach i na ścianach: dręczyła mnie straszna nuda. Z zimną i 
beznadziejną rozpaczą 
patrzyłem na podniesione hołoble mego tarantasa, kiedy nagle zadźwięczał dzwonek 
i 
niewielka bryczka zaprzężona w trójkę zmęczonych koni zatrzymała się przed 
gankiem. 
Przyjezdny zeskoczył z bryczki i krzycząc: — Prędzej konie! — wszedł do pokoju. 
Podczas 
gdy przybyły, jak każdy podróżny — rzecz dziwna — ze zdumieniem wysłuchiwał 
odpowiedzi poczmistrza, że o koniach nie ma mowy, zdążyłem z całą nienasyconą 
ciekawością nudzącego się człowieka obrzucić wzrokiem od stóp do głów mego 
nowego 
towarzysza. Na oko mógł mieć lat trzydzieści. Ospa pozostawiła niezatarte ślady 
na jego 
twarzy suchej i żółtawej, o niemiłym miedzianym połysku; pierścienie 
granatowoczarnych, 
długich włosów opadały z tyłu za kołnierz, z przodu zaś zakręcały się zawadiacko 
na 
skroniach; nieduże zapuchnięte oczki patrzyły — i na tym koniec; na górnej 
wardze sterczało 
kilka włosków. Ubrany był, jak zwykli nosić się ziemianie–birbanci, bywalcy 
jarmarków 
końskich, w pstry, dość wysmolony archałuk, spłowiały jedwabny halsztuk koloru 
lila, 
kamizelkę z mosiężnymi guzikami i szare pantalony o szerokich „dzwonach” u dołu, 
spod 
których ledwo wyglądały czubki nie oczyszczonych butów. Bił od niego mocny 
zapach 
tytoniu i wódki; na czerwonych i grubych palcach, prawie zakrytych rękawami, 
błyszczały 
srebrne i mosiężne pierścionki. Takie postacie spotkać można w Rosji nie tylko 
tuzinami, ale 
setkami, znajomość z nimi, prawdę powiedziawszy, nie sprawia żadnej 
przyjemności; 
jednakże, pomimo uprzedzenia, z jakim patrzyłem na przyjezdnego, nie mogłem nie 
dostrzec 
na jego twarzy wyrazu niefrasobliwej poczciwości i egzaltacji.
— Ten pan także czeka tu już przeszło godzinę — rzekł poczmistrz wskazując na 
mnie.
„Przeszło godzinę!” Łotr natrząsał się ze mnie.
— Może temu panu nie tak pilno — odpowiedział przyjezdny.
— Tego to już nie wiem — odparł poczmistrz posępnie.
— Czy naprawdę nic się nie da zrobić? Stanowczo nie ma koni?
— Nie. Nie ma ani jednego konia.
— No to niech pan mi każe nastawić samowar. Poczekam, co mam począć..
Przyjezdny usiadł na ławce, rzucił kaszkiet na stół i przeciągnął ręką po 
włosach.
— A pan już pił herbatę? — zapytał mnie.
— Piłem.
— A jeszcze raz, dla kompanii, nie pozwoli pan? Zgodziłem się. Pękaty rudy 
samowar po 
raz czwarty ukazał się na stole. Wyciągnąłem butelkę rumu. Nie omyliłem się 
biorąc mego 
rozmówcę za drobnego właściciela ziemskiego. Nazywał się Piotr Pietrowicz 
Karatajew.
Rozgadaliśmy się. Nie minęło jeszcze pół godziny od jego przyjazdu, jak już z 
najbardziej 
dobroduszną szczerością opowiadał mi historią swego życia.
— Teraz jadę do Moskwy — mówił mi dopijając czwartą szklankę herbaty — na wsi 
nie 
mam już nic do roboty.
— Jak to nic?
— No właśnie, że nic. Gospodarstwo podupadło, chłopi, trzeba przyznać, w 
biedzie, 
przyszły złe lata: nieurodzaj, wie pan, różne nieszczęścia… Zresztą — dodał, 
ponuro patrząc 
w bok — jaki tam ze mnie gospodarz!
— Dlaczego?
— Bo tak — przerwał mi. — Czy to tacy bywają gospodarze! Widzi pan — ciągnął 
dalej, 
przechylając głowę i gorliwie ssąc fajkę — patrząc na mnie, mógłby pan pomyśleć, 
że ja 
tego… a przecie, muszę się panu przyznać, wykształcenie otrzymałem bardzo 
średnie; nie 
było na to środków. Pan daruje, jestem szczery człowiek, no a zresztą…
Nie dokończył i machnął ręką. Zacząłem go zapewniać, że się myli, że jestem 
bardzo rad z 
naszego spotkania itd., a potem zauważyłem, że na to, by zarządzać majątkiem, 
nie potrzeba, 
zdaje się, zbyt wielkiego wykształcenia.
— Zgoda — odpowiedział — całkowicie się z panem zgadzam. Ale na to trzeba się 
urodzić… Jeden drze skórę z chłopa jak łyko z lipy i jakby nigdy nic! a ja… 
Pozwoli pan, że 
spytam: pan z Pitra czy z Moskwy?
— Jestem z Petersburga.
Puścił nozdrzami długą smugę dymu.
— A ja do Moskwy jadę na służbę.
— Gdzie pan ma zamiar objąć urząd?
— Nie wiem, jak wypadnie. Przyznam się panu, boję się służby, a nuż właśnie 
człowieka 
pociągną do odpowiedzialności. Zawsze mieszkałem na wsi: przyzwyczaiłem się, wie 
pan… 
ale nie ma rady… trzeba! Och, i jak jeszcze trzeba!
— Za to będzie pan mieszkał w stolicy.
— W stolicy… no, nie wiem, co tam jest dobrego w stolicy. Zobaczymy, może i 
naprawdę 
dobrze… Ale chyba już nie może być nic lepszego jak wieś.
— A czy pan już rzeczywiście nie może dalej mieszkać na wsi?
Westchnął.
— Niemożliwe. Wieś już teraz, można powiedzieć, jest nie moja.
— Cóż takiego?
— Trafił się dobry człowiek… sąsiad… weksel… Biedny Piotr Pietrowicz przeciągnął 
ręką po twarzy, zamyślił się i potrząsnął głową.
— No i cóż!… Szczerze powiedziawszy — dodał po krótkim milczeniu — nie mogę do 
nikogo mieć pretensji — sam jestem winien. Lubiłem pohulać! Niech to diabli 
wezmą, lubię 
sobie pohulać!
— Wesoło pan żył na wsi? — zapytałem go.
— Miałem, proszę pana — odpowiedział z namysłem patrząc mi prosto w oczy — 
dwanaście sfor ogarów, takich ogarów, powiem panu, jak mało. (Te ostatnie słowa 
wymówił 
przeciągle.) Szaraka od razu uwikłają, a już na grubszego zwierza to były żmije, 
po prostu 
jadowite żmije. I chartami mogłem się pochwalić. To wszystko już przeszło, po co 
miałbym 
kłamać. Polowałem także i ze strzelbą. Miałem sukę Konteskę; nadzwyczajnie 
wystawiała 
górnym węchem. Podejdę nieraz do błota, powiem: — Szeresz* jak nie zechce 
szukać, to 
choćby z dwunastu psami przyjśi, na głowie stawać, nic się nie znajdzie! A jak 
wystawi, 
gotowa by umrzeć na miejscu!… I w pokoju, taka była łaskawa. Dać jej było chleb 
z lewej 
ręki i powiedzieć: „Żyd jadł” — za nic nie weźmie, a dać z prawej i powiedzieć: 
„Panienka 
skosztowała” – zaraz weźmie i zje. Miałem od niej szczeniaka, znakomity 
szczeniak, 
chciałem go zabrać do Moskwy, ale przyjaciel wyprosił go razem ze strzelbą; 
powiada: „W 
Moskwie, bracie, nie to ci będzie w głowie, tam
się wszystko zacznie inaczej, bracie.” Oddałem mu więc szczeniaka i strzelbą; 
już 
wszystko, można rzec, tam zostało.
— Przecie pan i w Moskwie mógłby polować.
— Nie, po co? Nie umiałeś się umiarkować, to teraz cierp. Lepiej niech mi pan 
zechce 
powiedzieć, czy życie w Moskwie drogie?
— Nie, nie zanadto.
— Nie zanadto?… A proszę, niech pan powie, przecie są w Moskwie Cyganie?
— Co za Cyganie?
— Ano tacy, co po jarmarkach jeżdżą!
— Tak, w Moskwie…
— No, to dobrze. Lubię Cyganów, niech to diabli wezmą, lubię…
Oczy Piotra Pietrowicza zalśniły junacką wesołością. Lecz nagle zaczął kręcić 
się na 
ławce, potem zamyślił się, spuścił głowę i wyciągnął ku mnie pustą szklankę.
— Niech mi pan da rumu — powiedział.
— Kiedy już nie ma herbaty.
— To nic, tak bez herbaty… Ech!
Karatajew wziął głowę w ręce, oparł łokcie na stole. Patrzyłem na niego w 
milczeniu, 
oczekując tych sentymentalnych okrzyków, kto wie, może nawet łez, którymi tak 
hojnie 
szafuje człowiek trochę podchmielony, ale kiedy podniósł głowę, byłem, 
przyznaję, 
wstrząśnięty głębokim smutkiem malującym się na jego twarzy.
— Ca panu?
— Nic… przypomniały mi się dawne czasy. Taka sobie historia… Opowiedziałbym 
panu, 
ale wstyd mi zabierać panu czas.
— Ale cóż znowu!
— Tak — mówił dalej z westchnieniem — bywają w życiu wypadki, choćby na przykład 
ze mną. Więc jeśli pan chce, opowiem panu. Zresztą, nie wiem…
— Niechże pan opowiada, drogi Piotrze Pietrowiczu. — Dobrze, chociaż to tego… 
Więc, 
widzi pan — zaczął — ale nie wiem, doprawdy.
— Niechże pan da spokój, drogi Piotrze Pietrowiczu.
— No, dobrze. Oto więc, co mi się, że tak powiem, zdarzyło. Mieszkałem więc na 
wsi… 
Raptem wpadła mi w oko dziewczyna, ach, co to była za dziewczyna… piękna, mądra, 
a jaka 
dobra! Nazywała się Matriona. Dziewczyna był prosta, to znaczy, rozumie pan, 
pańszczyźniana, krótko mówiąc, chłopka. Ale to nie była moja dziewczyna — tylko 
cudza, w 
tym całe nieszczęście. No i pokochałem ją — naprawdę taka to była historia — i 
ona mnie 
też. Zaczęła więc prosić mnie Matriona: „Wykup mnie, powiada, od pani”, ja sam 
już zresztą 
o tym przemyśliwałem… A pani jej była bogata, stare próchno; mieszkała ode mnie 
o jakie 
piętnaście wiorst. Tak więc, jak się to mówi, pewnego pięknego poranku, kazałem 
sobie 
założyć do powoziku trójkę — w dyszlu szedł inochodziec, wariat jakich mało, 
dlatego też 
nazywał się Lampurdos — ubrałem się, w co miałem najlepszego, i pojechałem do 
Matrioninej dziedziczki. Zajeżdżam: dom duży z oficynami, z ogrodem… Matriona 
czekała 
na mnie na zakręcie, chciała ze mną porozmawiać, ale tylko mnie pocałowała w 
rękę i 
odeszła. Wchodzę więc do przedpokoju, pytam się: „Pani w domu?…” A taki wysoki 
lokaj 
mówi mi: „Jak mam pana zaanonsować?” Powiadam mu: „Powiedz, bracie, że 
przyjechał 
obywatel ziemski Karatajew porozmawiać o interesie.” Lokaj odszedł; czekam i 
myślę sobie: 
co to będzie? a nuż bestia zaśpiewa straszną cenę, chociaż taka bogata. Z 
pięćset rubli może 
zażąda? Wrócił wreszcie lokaj, powiada: „Niech pan pozwoli.” Wchodzę za nim do 
bawialni. 
Siedzi w fotelu drobna, żółta starowinka i mruga oczami. „Czego pan sobie 
życzy?” 
Najpierw, wie pan, uważałem za właściwe oświadczyć, że, niby, bardzo rad jestem 
z 
poznania. „Pan się myli, nie jestem panią domu, ale jej kuzynką… Czego pan sobie 
życzy?” 
Zaznaczyłem od razu, że muszę pomówić z samą właścicielką. „Maria Iljiniczna 
dziś nie 
przyjmuje: jest niezdrowa… Czego pan sobie życzy?” Nie ma rady, pomyślałem 
sobie, 
powiem jej, o co mi chodzi. Staruszka wysłuchała mnie. „Matriona? Jaka 
Matriona?” — 
„Matriona Fiodorowna, córka Kulika.” — „Córka Fiodora Kulika…. A skąd ją pan 
zna?” — 
„Całkiem przypadkowo.” — „A czy ona wie o pańskim zamiarze?” — „Wie.” Staruszka 
umilkła. „Już ja jej dam, niegodziwej!…” Zdziwiłem się, przyznaję. „Ale na 
litość boską, za 
co!… Gotów jestem za nią zapłacić, tylko proszę, niech pani wyznaczy sumę.” 
Stara 
sekutnica aż zasyczała. „Miał pan też sobie co wymyślić: bardzo nam potrzebne 
pańskie 
pieniądze!… a ja już ją, ja ją… Wypędzę jej te głupstwa z głowy!” Zakaszlała się 
stara ze 
złości. „Cóż to jej u nas źle, czy co?… Ach, co za diablica, Panie, odpuść mnie 
grzesznej!” 
Przyznam się, że mi krew do głowy uderzyła. „Za co pani grozi biednej 
dziewczynie, czymże 
ona zawiniła?” Stara przeżegnała się. „Ach, mój Boże, Jezu Chryste! Czy to mi 
nie wolno 
robić, co zechcę, z moimi własnymi chłopami?” — „Przecie ona nie do pani 
należy!” — „To, 
to już Maria Iljiniczna wie, to nie pańska sprawa, łaskawco; a ja już Matrionie 
pokażę, czyja 
ona jest.” Przyznaję, że o mało nie rzuciłem się z pięściami na przeklętą 
staruchę, ale 
pomyślałem o Matrionie i ręce mi opadły. Zaląkłem się tak, że opowiedzieć 
trudno, zacząłem, 
prosić starą: „Niech pani weźmie, powiadam, ile pani chce.” — „A na cóż ona panu 
potrzebna?” — „Spodobała mi się, dobrodziejko, niech pani się postawi w moim 
położeniu… 
Proszę mi pozwolić ucałować pani rączkę.” I nawet pocałowałem tę szelmę w rękę! 
„No — 
wysepleniła wiedźma — powiem Marii Iljinicznie; jeśli ona każe, niech pan 
przyjdzie za dwa 
dni.” Wróciłem do domu bardzo niespokojny. Zaczynałem się domyślać, że źle 
postawiłem 
sprawę, niepotrzebnie zdradziłem się ze swym uczuciem, ale opamiętałem się za 
późno. W 
dwa dni potem wybrałem się do Marii Iljiniczny. Wprowadzono mnie do gabinetu. 
Zatrzęsienie kwiatów, umeblowanie wspaniałe, siedzi w takim cudacznym fotelu, 
głowę 
oparła o poduszkę, a kuzynka, com ją wtedy widział, też tam siedzi i jeszcze 
jakaś panna z 
białymi rzęsami, w zielonej sukni, krzywousta, pewno dama do towarzystwa. Stara 
bąknęła 
przez nos: „Proszę siadać.” Usiadłem. Zaczęła mnie wypytywać, ile mam lat, czy 
służyłem w 
jakim urzędzie, co zamierzam robić, a wszystko tak z góry, godnie. Odpowiadałem 
szczegółowo. Stara wzięła chustkę ze stołu, zaczęła się wachlować. „Katarzyna 
Karpowna 
mówiła mi, powiada, o pańskich zamiarach, powiada, ale ja, powiada, wzięłam 
sobie za 
zasadę, żeby ludzi na służbę nie zwalniać. Bo to i nieprzystojnie, i nie wypada 
w 
przyzwoitym domu, to jest nieporządek. Wydałam zarządzenia, powiada, nie ma się 
już pan 
po co więcej fatygować, powiada.” — „Jaka fatyga, co też pani mówi… A może 
Matriona 
Fiodorowna jest pani potrzebna?” — „Nie, powiada, niepotrzebna.” — „Więc 
dlaczego nie 
chce mi jej pani odstąpić?” — „Dlatego, że mi sie nie podoba, nie podoba i tyle. 
Wydałam już 
zarządzenie, wyślę ją na wieś — w step.” Jakby we mnie piorun trzasnął. Stara 
powiedziała 
parę słów po francusku do zielonej panny, po czym ta zaraz wyszła. „Jestem, 
powiada, 
kobietą surowych zasad, a przy tym zdrowie mam słabe, nie znoszę zamieszania. 
Pan jest 
jeszcze młodym człowiekiem, a ze mnie już stara kobieta i mam prawo dawać panu 
rady. Czy 
nie lepiej by było się panu ustatkować, ożenić, poszukać dobrej partii; posażna 
narzeczona — 
to rzadkość, ale pannę ubogą, za to o nieposzlakowanej moralności, znaleźć 
można.” Ja, wie 
pan, patrzę na starą i nic nie rozumiem, co ona tam takiego ględzi; słyszę, że 
coś o żeniaczce 
prawi, a mnie tymczasem wciąż tylko wieś stepowa w uszach dzwoni. Żenić się!… Po 
kiego 
licha!…
W tym miejscu opowiadający przerwał raptem i popatrzał na mnie.
— Pan chyba nieżonaty?
— Nie.
— No, oczywiście, wiadoma rzecz. Nie wytrzymałem: „Na miłość boską, 
dobrodziejko, co 
pani za głupstwa plecie? tu nie chodzi o żadną żeniaczką, chciałem się po prostu 
dowiedzieć, 
czy pani mi odstąpi swoją dziewczyną, Matrionę, czy nie?” Stara zaczęła jęczeć: 
„Ach, jak on 
mnie zirytował, ach, każcie mu wyjść! ach!…” Kuzynka do niej podskoczyła i jak 
nie zacznie 
na mnie krzyczeć. A stara wciąż stęka: „Czym ja sobie na to zasłużyłam?… Cóż to, 
nie 
jestem już panią we własnym domu? ach, ach!” Złapałem kapelusz i jak wariat 
wybiegłem 
stamtąd.
— Być może — ciągnął dalej Piotr Pietrowicz — potępi mnie pan za to, że 
przywiązałem 
się tak mocno do dziewczyny z niskiego stanu, nie mam wcale zamiaru się 
usprawiedliwiać, 
tak się właśnie stało!… Czy uwierzy pan, że ani dniem, ani nocą nie zaznałem 
spokoju… 
Dręczę się! dlaczego, myślę sobie, zgubiłeś nieszczęśliwą dziewczynę! Jak tylko 
sobie nieraz 
przypomnę, że ona tam w siermiędze gęsi zagania, że się z nią na rozkaz 
dziedziczki źle 
obchodzą, że jej starosta, chłop w butach dziegciem smarowanych, od ostatnich 
wymyśla, 
zimnym potem się cały oblewam. No, nie wytrzymałem, dowiedziałem się, do jakiej 
wsi ją 
zesłano, siadłem na konia i pojechałem tam. Dopiero na drugi dzień pod wieczór 
stanąłem na 
miejscu. Nie spodziewano się widać po mnie takiego wybryku i nie wydano co do 
mnie 
żadnych zarządzeń. Idę prosto do starosty, niby to sąsiad jestem; wchodzę na 
podwórze, 
patrzę: Matriona siedzi na ganeczku, ręką się podparła. Krzyknęła zrazu, ale 
pogroziłem jej i 
dałem znak, żeby czekała na zadworzu, w polu. Wszedłem do chaty, pogadałem ze 
starostą; 
nałgałem mu ile wlazło, upatrzyłem sposobną chwilę i poszedłem do Matriony. 
Biedactwo, aż 
mi się na szyję rzuciła. Pobladła, wychudła moja jedyna… Powiadam jej, wie pan: 
„To nic, 
Matriona, to nic, nie płacz” — a mnie samemu łzy lecą jak groch… No jednak w 
końcu wstyd 
mi się zrobiło, powiadam jej: „Matriona, łzy nieszczęścia nie naprawią, trzeba 
zdobyć się, jak 
to mówią, na stanowczy krok, ot co! musisz ze inną uciec, to właśnie trzeba 
zrobić,” Matriona 
aż zamarła… „Jak można! przecie ja przepadnę, oni mnie zagryzą z kretesem!” — 
„Głupia 
jesteś, kto cię znajdzie?” — „Znajdą, z pewnością znajdą. Dziękuję panu, Piotrze 
Pietrowiczu, 
do śmierci nie zapomnę pańskiej dobroci, ale niech mi pan już da spokój, taki 
widać mój los.” 
— „Ech, Matriono, Matriono, uważam cię za dziewczynę z charakterem.” I prawda, 
miała 
charakter, co się zowie… miała serce, złote serce! „Po cóż masz tu zostawać! 
Wszystko 
jedno, gorzej nie będzie. No, przyznaj się: poznałaś, co to starościńska pięść, 
tak?” Matriona 
aż spąsowiała i wargi jej zadrżały. „Ale przecie przeze mnie rodzinie mojej żyć 
nie dadzą.” — 
„Ech, co tam twoja rodzina… Ześlą ich czy co?” — „Ześlą, brata na pewno ześlą.” 
— „A 
ojca?” — „Ojca to nie ześlą, on jeden u nas jest dobrym krawcem.” — „No więc 
widzisz, a 
brat twój nie zginie.” Czy pan uwierzy, ledwo ją przekonałem; zaczęła jeszcze mi 
tłumaczyć: 
że niby pan za to odpowiadać będzie… „To już, mówię, nie twoja rzecz…” Mimo 
wszystko 
jednak ją uwiozłem… nie wtedy… innym razem, nocą, przyjechałem bryczką i 
uwiozłem.
— Uwiózł pan?
— Uwiozłem… No więc zamieszkała u mnie. Domek miałem niewielki, służby mało. Moi 
ludzie, powiem szczerze, szanowali mnie, nie wydaliby mnie za żadne skarby 
świata. Zaczęło 
się życie aż miło. Matrionuszka odpoczęła, poprawiła się, bardzo się do niej 
przywiązałem… 
Ale bo co też to była za dziewczyna! Skąd się w niej to wzięło? i śpiewać 
umiała, i tańczyć, i 
grać na gitarze… Sąsiadom jej nie pokazywałem, jeszcze by rozgadali! A miałem 
przyjaciela 
od serca, Gornostajewa Pantieleja — nie zna go pan? Ten za nią po prostu świata 
nie widział, 
po rękach całował jak jaką panią, naprawdę. I powiem panu, Gornostajew to nie 
to, co ja: 
człowiek wykształcony, całego Puszkina przeczytał, jak zacznie czasem z Matrioną 
i ze mną 
rozmawiać, nasłuchać się nie możemy. Pisać ją nauczył, już taki był! A ubierałem 
ją po 
prostu lepiej niż gubernatorową; sprawiłem jej szubkę z malinowego aksamitu, 
bramowaną 
futrem… Jak ta szubka na niej leżała! Szubkę tę szyła moskiewska madame według 
nowej 
mody z wcięciem w pasie. I jakaż ta Matrioną była dziwna! Zamyśli się czasem i 
siedzi 
całymi godzinami, patrzy w ziemię, nawet brwią nie poruszy; a ja także siedzę i 
patrzę na nią, 
i napatrzeć się nie mogę, jakbym jej nigdy jeszcze nie widział. Ona się 
uśmiechnie, a we mnie 
serce zadrży, jakby je kto połaskotał. Czasem nagle zacznie się śmiać, żartować, 
tańczyć; 
obejmie mnie tak gorąco, tak mocno, że aż się w głowie zakręci. Od rana do 
wieczora tylko 
myślałem, czym by ją tu ucieszyć? Czy pan uwierzy, że dlatego tylko dawałem jej 
prezenty, 
żeby zobaczyć, jak to ona, moja najmilsza, ucieszy się, zarumieni z radości, 
zacznie 
przymierzać to, co dostała, jak w nowym stroju przyjdzie do mnie i pocałuje. Nie 
wiem, jakim 
sposobem, ojciec jej, Kulik, zwąchał pismo nosem; przyszedł stary popatrzeć na 
nas i jak nie 
zapłacze!… Tak to przeżyliśmy pięć miesięcy, nie byłbym od tego, żeby z nią tak 
do śmierci 
przeżyć, ale już widać los mój taki przeklęty!
Piotr Pietrowicz przerwał.
— No i co się dalej stało? — zapytałem go ze współczuciem.
Machnął ręką.
— Wszystko diabli wzięli. Przeze mnie zginęła. Moja Matrionuszka przepadała za 
jazdą 
sankami i sama nieraz powoziła; włoży swoją szubkę, wyszywane rękawice z Torżka 
i aż 
sobie pokrzykuje. Jeździliśmy zawsze wieczorem, żeby, wie pan, kogo nie spotkać. 
Ale 
kiedyś zdarzył się taki dzień, wie pan, cudowny; mroźno, słonecznie, bez wiatru… 
Więceśmy 
pojechali. Matrioną wzięła lejce. Patrzę, dokąd ona jedzie?
Czyżby do Kukujewki, do wsi swojej dziedziczki? Właśnie do Kukujewki. Powiadam 
jej: 
„Dokąd jedziesz, wariatko?” Ona spojrzała na mnie przez ramię i uśmiechnęła się. 
„Pozwól, 
powiada, zaryzykuję!” Co tam, myślę sobie — było nie było!… Przyjemnie 
przejechać się 
przed pańskim dworem — przyjemnie, prawda, niech pan sam powie? No więc 
jedziemy; 
Mój inochodziec po prostu płynie, przyprzężne, powiadam panu, pędzą jak wiatr, 
ot już widać 
cerkiew kukujewską; patrzę, drogą wlecze się stara zielona kareta na saniach, i 
lokaj sterczy z 
tyłu… Dziedziczka, dziedziczka jedzie! Stchórzyłem, a Matriona jak nie uderzy 
konie 
lejcami, jak nie pomknie prosto na karetęł Stangret, rozumie pan, widzi, że leci 
na niego jakiś 
smok — chciał, wie pan, dać drogę, ale za ostro Skręcił i karetę w zaspę 
wywrócił. Szyba się 
stłukła, dziedziczka krzyczy: „Aj, aj, aj! aj, aj, aj!”, dama do towarzystwa 
piszczy: „Trzymać, 
trzymać”, a my mijamy ich co tchu. Pędzimy, a ja myślę sobie: źle będzie, 
niepotrzebnie jej 
pozwoliłem jechać do Kukujewki. I co pan myśli? Przecie dziedziczka poznała 
Matrionę i 
mnie poznała, stara, i skargę na mnie wniosła: moja zbiegła dziewka, powiada, 
przebywa u 
szlachcica Karatajewa, no i od razu odpowiednio komu trzeba łapę posmarowała. 
Patrzę, 
jedzie do mnie sprawnik, a to był mój znajomy, Stiepan Siergiejewicz Kuzowkin, 
poczciwy 
człowiek, to znaczy, prawdę powiedziawszy, niepoczciwy. Przyjeżdża więc i mówi: 
„Tak i 
tak, Piotrze Pietrowiczu, jak to tak można?… Odpowiedzialność ciężka, i prawa 
pod tym 
względem wyraźne.” Ja mu powiadam: „No, o tym to my, ma się rozumieć, z panem 
porozmawiamy, ale czy nie zechciałby pan czegoś przekąsić po podróży?” Przekąsić 
się 
zgodził, ale powiada: „Praworządność wymaga, Piotrze Pietrowiczu, niech pan sam 
zrozumie.” — „Wiadomo, praworządność, powiadam, ma się rozumieć… ale właśnie 
słyszałem, że pan ma karego konia, nie chciałby się pan czasem zamienić na mego 
Lampurdosa?… A dziewki, Matriony Fiodorówny, u mnie nie ma.” — „No, powiada znów 
on, Piotrze Pietrowiczu, dziewka jest u pana, nie żyjemy przecie w Szwajcarii… a 
swego 
konika na Lampurdosa zamienić mogę; mogę go nawet i tak wziąć.” Jednakże tym 
razem 
jakoś się go pozbyłem. Ale stara dziedziczka jeszcze bardziej się zawzięła; i 
dziesięciu 
tysięcy, powiada, nie pożałuję. Widzi pan, jak mnie zobaczyła to jej raptem 
przyszło do 
głowy ożenić mnie ze swoją zieloną panną — o tym się dopiero później 
dowiedziałem: 
dlatego się tak rozeźliła. Czego sobie te wielkie damy nie wymyślą!… Pewno z 
nudów. 
Byłem w strasznych opałach: i pieniędzy nie żałowałem, i Matrionę ukrywałem — 
wszystko 
na nic! Zaszczuli mnie jak ogarami zająca. Wpadłem w długi, zdrowie straciłem… 
Leżę 
kiedyś nocą u siebie w łóżku i myślę: mój Boże, za co ja tak cierpię? Co mam 
począć, kiedy 
nie mogę jej przestać kochać… no nie mogę i tyle! — a tu Matriona myk do mnie do 
pokoju. 
Ukryłem ją wtedy na jednym z futorów,
o jakie dwie wiorsty od mego domu. Przestraszyłem się. „Co? i tam cię znaleźli?” 
— „Nie, 
Piotrze Pietrowiczu, powiada, nikt mnie tam w Bubnowie nie szuka, ale czy to 
długo potrwa? 
Serce mi pęka, powiada, Piotrze Pietrowiczu, pana mi żal, mego sokoła, do 
śmierci nie 
zapomnę pańskiej dobroci, Piotrze Pietrowiczu, a teraz przyszłam się z panem 
pożegnać.” — 
„Co też ty gadasz, co ty gadasz, wariatko?… Jak to, pożegnać się?” — „A tak… 
pójdę
i sama się im wydam.” — „Ależ ja cię na strychu zamknę, wariatko… Zgubić mnie 
chcesz, 
do grobu wpędzić czy co?” Dziewczyna milczy i patrzy w ziemię. „No więc mówże, 
mów!” 
— „Nie chcę panu więcej sprawiać kłopotu, Piotrze Pietrowiczu.” No i gadaj tu z 
nią… „A 
czy ty wiesz, głupia, czy ty wiesz waria… wariatko…”
I Piotr Pietrowicz gorzko zapłakał.
— No i jak pan myśli? — ciągnął dalej, waląc pięścią w stół i starając się 
zmarszczyć 
brwi, a łzy tymczasem spływały mu jeszcze po rozpalonych policzkach — przecie 
wydała się 
dziewczyna — poszła i wydała się…
— Konie gotowe! — wykrzyknął z triumfem poczmistrz wchodząc do izby.
Wstaliśmy obaj.
— A co się stało z Matrioną? — zapytałem.
Karatajew machnął ręką.
*
W rok po moim spotkaniu z Karatajewem wypadło mi zajechać do Moskwy. Pewnego 
razu 
przed obiadem wstąpiłem do kawiarni w pobliżu Ochotnego Riadu; była to typowa 
moskiewska kawiarnia. W pokoju bilardowym poprzez kłęby dymu majaczyły 
zaczerwienione twarze, wąsy, czuby, staromodne węgierki i kurtki najświeższego 
kroju. 
Wychudzeni staruszkowie w skromnych surdutach czytali rosyjskie gazety. Służba 
żwawo 
kręciła się z tacami, cicho stąpając po zielonych chodnikach, kupcy ciężko 
stękając pili 
herbatę. Nagle z pokoju bilardowego wyszedł człowiek, trochę potargany i na 
niezbyt 
pewnych nogach: Włożył ręce w kieszenie, spuścił głowę i patrzył bezmyślnie 
dokoła.
— O! Piotr Pietrowicz!… Jak się pan miewa?
Piotr Pietrowicz omal nie rzucił mi się na szyję i zaciągnął mnie, z lekka się 
zataczając, do 
osobnego pokoiku.
— O tu — mówił, troskliwie sadowiąc mnie w fotelu — tu panu będzie dobrze. 
Kelner, 
piwa! nie, chciałem powiedzieć, szampana!… Dawno pan przyjechał? na długo? No, 
góra z 
górą, jak powiadają, tego…
— Więc pan pamięta…
— Miałbym nie pamiętać, miałbym nie pamiętać — przerwał mi z pośpiechem — dawne 
czasy… dawne czasy…
— No, cóż pan tu porabia, drogi Piotrze Pietrowiczu?
— Żyję, jak pan łaskaw widzi. Tu życie dobre, ludzie gościnni. Uspokoiłem się 
tutaj.
Westchnął i wzniósł oczy do nieba.
— Ma pan posadę?
— Nie, jeszcze nie, ale myślę już wkrótce coś znaleźć stałego. Ale co tam 
posada! Ludzie 
— to najważniejsze. Co za ludzi ja tu poznałem!
Chłopiec wszedł z butelką szampana na czarnej tacy.
— I to dobry człowiek… Prawda, Wasia, żeś ty dobry człowiek? Za twoje zdrowie!
Chłopiec postał chwilę, grzecznie kiwnął głową, uśmiechnął się i wyszedł.
— Tak, ludzie są tu dobrzy — ciągnął dalej Piotr Pietrowicz — z uczuciem, z 
sercem… 
Chce pan, to pana zaznajomię? Takie zacne chłopy! Wszyscy będą panu radzi… 
Powiem 
im… Bobrów umarł — to nieszczęście!
— Jaki Bobrów?
— Sergiusz Bobrów. Cudowny był człowiek, przygarnął mnie, nieuka, stepowca. I 
Gornostajew Pantielej umarł. Wszyscy umarli, wszyscy!
— Pan przez cały ten czas był w Moskwie? Nie jeździł pan na wieś?
— Na wieś… moja wieś sprzedana.
— Sprzedana?
— Z licytacji… Szkoda, że pan nie kupił!
— Z czegóż pan będzie żył, Piotrze Pietrowiczu?
— Da Bóg, z głodu nie umrę! Pieniędzy nie będzie, będą przyjaciele. Bo i co to 
są 
pieniądze? — marność! Złoto — marność!
Zmurżył oczy, poszperał w kieszeni i podał mi na dłoni dwie pietnastokopiejkówki 
i jedną 
dziesięciokopiejkówkę.
— Co to jest? Przecie to marność! (I pieniądze rozsypały się po podłodze.) Niech 
mi pan 
lepiej powie, czy pan czytał Poleżajewa?
— Czytałem.
— Widział pan Moczałowa w Hamlecie?
— Nie, nie widziałem.
— Nie widział pan, nie widział pan… (Twarz Karatajewa pobladła, oczy zaczęły 
niespokojnie biegać, odwrócił się, lekkie drżenie przeleciało mu przez wargi.) — 
Ach, 
Moczałow, Moczałow! „Umrzeć, zasnąć” — przemówił głuchym głosem.
…I na tym koniec. Gdybyśmy wiedzieli,
Że raz zasnąwszy, zakończym na zawsze
Boleści serca i owe tysięczne
Właściwe naszej naturze wstrząśnienia,
Kres taki byłby celem na tej ziemi
Najpożądańszym. Umrzeć — zasnąć. Zasnąć!
— Zasnąć, zasnąć! — zamamrotał kilka razy.
— Niech mi pan powie, proszę… — zacząłem, ale on deklamował dalej z zapałem:
…bo któż by
Scierpiał pogardę i zniewagi świata,
Krzywdy ciemięzcy, obelgi dumnego,
Lekceważonej miłości męczarnie,
Odwłokę prawa, butę władz i owe
Upokorzenia, które nieustannie
Cichej zasługi stają się udziałem,
Gdyby od tego kawałkiem żelaza
Mógł się uwolnić?…
…Nimfo, w modłach swoich
Pomnij o moich grzechach!
Głowa opadła mu na stół. Zaczynał jąkać się i plątać.
— „W jeden marny miesiąc” — rzekł z nową siłą:
…W jeden marny miesiąc,
Nim jeszcze zdarła te trzewiki, w których
Szła za biednego mego ojca ciałem,
Zalana łzami jako Niobe — patrzcie! —
Boże mój! zwierzę, bezrozumne zwierzę
Dłużej by czuło żal…
Podniósł kieliszek do ust, lecz nie wypił szampana i ciągnął dalej:
…Gwoli Hekuby!
Cóż z nim Hekuba, on z nią ma wspólnego,
Żeby aż płakał nad jej losem?…
A ja, ospały niedołęga, drzemię…
…Jestżem tchórzem?
Któż mi zarzuci podłość? Któż mnie może
Wziąć za kark, za nos powieść, w twarz mi plunąć,
Wyrzucić w oczy kłamstwo? Któż to może?
A jednak…
Zasługiwałbym na to, bo w istocie
Muszę mieć chyba wnętrzności gołębia
I brak zupełny żółci, nadającej
Gorycz poczucia krzywdy…*
Karatajew wypuścił z rąk kieliszek i schwycił się za głowę. Zdawało mi się, żem 
go 
zrozumiał.
— No i co — odezwał się wreszcie — kto stare dzieje wspomina — ten oczy 
wypłacze… 
Prawda, co? (Zaśmiał się.) Pańskie zdrowie!
— Czy pan zostaje w Moskwie? — zapytałem go.
— Umrę w Moskwie!
— Karatajew! — rozległo się wołanie w sąsiednim pokoju — Karatajew, gdzie 
jesteś? 
Chodź tu, człowieku kochany!
— Wołają mnie — powiedział, ciężko wstając z krzesła. — Do widzenia, niech pan 
zajdzie do mnie, jeśli pan może, mieszkam w***.
Nazajutrz jednak, na skutek nieprzewidzianych okoliczności, musiałem wyjechać z 
Moskwy i nie zobaczyłem już Piotra Pietrowicza Karatajewa.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
SCHADZKA
Jesienią, tak jakoś w połowie września, siedziałem raz w brzozowym lasku. Od 
samego 
rana popadywał drobny deszczyk, a na zmianę, od czasu do czasu rozbłyskiwały 
ciepłe 
promienie słońca; pogoda była kapryśna. Niebo to całe powlekało się lekkimi 
białymi 
obłokami, to raptem, na mgnienie oka, przejaśniało się gdzieniegdzie i wówczas 
spośród 
rozsuniętych chmur ukazywał się lazur jasny, łagodny, jak przecudne oko. 
Siedziałem, 
rozglądałem się dokoła i nasłuchiwałem. Liście z cicha szumiały mi nad głową; po 
samym ich 
szmerze można było odgadnąć, jaką mamy porę roku. Nie było to wesołe, roześmiane 
drżenie 
wiosny ani łagodny szelest i przeciągły rozhowor lata, nie był to lękliwy i 
chłodny szept 
późnej jesieni, lecz prawie nieuchwytne, senne szemranie… Lekki powiew ledwo–
ledwo 
przeciągał po wierzchołkach drzew. Gęstwina wilgotna od deszczu wciąż się 
zmieniała, 
zależnie od tego, czy słońce świeciło, czy zakrywało się chmurą; to 
rozpromieniała się, jakby 
wszystko się w niej nagle uśmiechnęło; cienkie pnie niezbyt gęstych brzóz 
nabierały 
niespodzianie łagodnego połysku białego jedwabiu, leżąc na ziemi drobne liście 
mieniły się i 
rozjarzały dukatowym złotem, a przed mymi oczami wysokie paprocie, przystrojone 
już w 
swą jesienną barwę przejrzałych winogron, przeświecały plącząc i krzyżując bez 
końca swe 
pierzaste łodygi; to znów wszystko jakby nagle błękitniało: jaskrawe kolory 
gasły w jednej 
chwili, brzozy stały białe, pozbawione blasku, jak świeżo spadły śnieg, którego 
jeszcze nie 
dotknął chłodny rozigrany promień zimowego słońca, i znów ukradkiem, podstępnie, 
zaczynał mżyć i szemrać po lesie drobniutki deszcz. Liście na brzozach były 
jeszcze prawie 
wszystkie zielone, chociaż znacznie już po bladły; gdzieniegdzie tylko stała 
samotna 
młodziutka brzózka, cała purpurowa albo cała złota, i trzeba było widzieć, jakim 
ogniem 
płonęła w słońcu, którego promienie ni stąd, ni zowąd wdzierały się, ślizgając i 
mieniąc 
pstrokacizną barw, poprzez gęstą siatkę cienkich gałązek świeżo obmytych 
roziskrzonym 
deszczem. Ani jeden ptak się nie odezwał, wszystkie pochowały się gdzieś i 
umilkły, z rzadka 
tylko jak stalowy dzwonek dzwonił drwiący głos sikorki. Zanim zatrzymałem się w 
tym 
brzeźniaku, przeszedłem z psem przez wysoki lasek osinowy. Przyznam się, że nie 
bardzo 
lubię to drzewo — osinę — jej bladoliliowy pień i szarozielone, metalicznie 
połyskujące 
liście, które podnosi jak można najwyżej i rozkłada w powietrzu niby drgający 
wachlarz; nie 
lubię wiecznego kołysania się jej okrągłych, potarganych liści, niezgrabnie 
poprzyczepianych 
do długich szypułek. Bywa piękna tylko w pewne letnie wieczory, kiedy góruje 
samotna 
ponad niskimi krzakami skupiając na sobie krwawe promienie zachodzącego słońca, 
błyszczy 
i dygoce, od korzeni aż do wierzchołka skąpana w jednolitym złotawym szkarłacie, 
albo 
kiedy w jasny, wietrzny dzień na tle błękitnego nieba faluje cała szumiąc i 
szeleszcząc, a 
każdy jej liść, wprawiony w ruch, jak gdyby chciał się oderwać i ulecieć w dal. 
W ogóle 
jednak nie lubię tego drzewa i dlatego nie zatrzymując się w osinowym lasku, 
dotarłem do 
brzeźniaka, schroniłem się pod drzewem, którego gałęzie zaczynały się dość nisko 
nad 
ziemią, a więc mogły ochronić mnie przed deszczem, i nacieszywszy się 
otaczającym mnie 
widokiem, zasnąłem tym beztroskim i słodkim snem, znanym tylko myśliwemu.
Nie potrafię powiedzieć, jak długo spałem, ale kiedy otworzyłem oczy, w całym 
lesie było 
pełno słońca i wszędzie, gdzie tylko spojrzeć, poprzez radośnie szumiące korony 
drzew 
przeglądało i skrzyło się jaskrawobłękitne niebo; chmury schowały się rozpędzone 
swawolnym wiatrem; wypogodziło się, a w powietrzu stał ów szczególny suchy 
chłód, który 
krzepiąc serce prawie zawsze zapowiada cichy i jasny wieczór po słotnym dniu. 
Zamierzałem 
wstać i znów spróbować szczęścia, kiedy nagle wzrok mój zatrzymał się na 
nieruchomej 
ludzkiej postaci. Przyjrzałem się: była to młoda wiejska dziewczyna. Siedziała o 
jakie 
dwadzieścia kroków ode mnie, spuściła głowę, obie ręce opadły jej na kolana, w 
jednej z na 
pół otwartych dłoni leżał duży pęk polnych kwiatów, który przy każdym jej 
oddechu poruszał 
się z wolna na kraciastej spódnicy. Czysta, biała koszula, zmarszczona przy szyi 
i dłoniach, 
układała się w miękkie, łagodne fałdy dokoła jej kibici; na szyi miała dwa rzędy 
dużych, 
żółtych paciorków opadających aż na piersi. Była wcale niebrzydka. Gęste jasne 
włosy, 
prześlicznego popielatozłotago koloru, wysuwały się dwoma gładko przyczesanymi, 
półkolistymi promieniami spod wąskiej czerwonej przepaski nasuniętej prawie na 
samo czoło, 
białe jak kość słoniowa; twarz jej była lekko opalona, tą złotawą opalenizną 
właściwą tylko 
bardzo delikatnej skórze. Nie mogłem dojrzeć jej oczu — nie podniosła ich ani 
razu; 
widziałem za to wyraźnie jej cienkie, wysoko zarysowane brwi i długie rzęsy. 
Rzęsy te były 
wilgotne, a na jednym policzku błyszczał w słońcu zaschnięty ślad łzy, która 
zatrzymywała 
się tuż nad z lekka pobladłymi wargami. Główka jej była bardzo ładna, nie 
szpecił jej nawet 
trochę za gruby i okrągły nos. Podobał mi się zwłaszcza wyraz jej twarzy: taki 
był szczery i 
łagodny, tak smutny i tak pełen dziecinnego zdziwienia nad tym smutkiem. 
Widocznie 
czekała na kogoś; w lesie coś lekko zatrzeszczało, podniosła zaraz głowę i 
obejrzała się; w 
przezroczystym cieniu zalśniły przelotnie przede mną jej oczy: duże, jasne i 
lękliwe jak oczy 
łani. Przez chwilę nasłuchiwała nie spuszczając szeroko otwartych oczu z 
miejsca, skąd 
dobiegł ów lekki szmer, westchnęła, odwróciła pomału głowę, schyliła ją jeszcze 
niżej i 
zaczęła z wolna przebierać kwiaty. Powieki jej zaczerwieniły się, usta zadrżały 
smutnie i 
nowa łza wypłynęła spod gęstych rzęs zatrzymując się i lśniąc promieniście na 
policzku. 
Upłynęło tak sporo czasu, biedna dziewczyna nie poruszała się, z rzadka tylko 
tęsknie 
rozkładała ręce i nasłuchiwała, wciąż nasłuchiwała… Znów coś zaszeleściło w 
lesie — 
drgnęła… Szelest nie ustawał, słychać go było coraz wyraźniej, zbliżał się, 
rozległy się 
wreszcie energiczne szybkie kroki. Wyprostowała się i jakby zdjął ją lęk: jej 
skupione 
spojrzenie zadrżało, w oczach zapalił się błysk oczekiwania. Wkrótce poprzez 
gąszcz mignęła 
postać mężczyzny. Dziewczyna spojrzała, zaczerwieniła się gwałtownie, 
uśmiechnęła się 
szczęśliwym, radosnym uśmiechem, chciała wstać i zaraz jakby przygasła, 
zmieszała się i 
wtedy dopiero podniosła niespokojne, niemal błagalne spojrzenie na przybysza, 
gdy ten stanął 
już przy niej.
Przyglądałem mu się ciekawie z mojej kryjówki. Muszę przyznać, że nie zrobił na 
mnie 
sympatycznego wrażenia. Był to, sądząc z pozorów, rozbałamucony lokaj młodego, 
bogatego 
pana. Ubranie jego zdradzało pretensje do dobrego smaku i elegancką 
nonszalancję: miał na 
sobie zapięte pod szyję króciutkie brązowe palto — prawdopodobnie po panu, 
różowy 
krawacik z liliowymi koniuszkami i nasunięty aż na brwi czarny aksamitny 
kaszkiet ze 
złotym galonem; okrągły kołnierzyk białej koszuli niemiłosiernie podpierał mu 
uszy i wrzynał 
się w policzki, wykrochmalone zaś mankiety zakrywały całą rękę aż do czerwonych, 
krzywych palców, ozdobionych złotymi i srebrnymi pierścionkami z turkusową 
niezabudką. 
Twarz jego, rumiana, świeża, bezczelna, należała do tego typu twarzy, które — o 
ile mogłem 
zauważyć — prawie zawsze drażnią mężczyzn, lecz niestety, bardzo często podobają 
się 
kobietom. Starał się widocznie nadać swym dość pospolitym rysom wyraz pogardy i 
znudzenia; nieustannie mrużył i tak już malutkie, mlecznoszare oczki, marszczył 
brwi, 
opuszczał kąciki ust, udawał ziewanie i z niedbałą, choć niezbyt zręczną 
nonszalancją to 
przyczesywał palcami rudawe, junacko zafryzowane baczki, to skubał żółte włoski 
sterczące 
na górnej wardze — słowem, pozował nieznośnie. Zaczął pozować, gdy tylko 
zobaczył 
czekającą na niego młodą chłopkę; podszedł do niej z wolna, kołyszącym się 
krokiem, 
przystanął, wzruszył ramionami, wsunął obie ręce w kieszenie palta i ledwo 
zaszczyciwszy 
biedną dziewczynę przelotnym i obojętnym spojrzeniem, usiadł na ziemi.
— A co — zaczął nie przestając patrzeć gdzieś w bok, poruszać nogą i ziewać — 
dawno tu 
jesteś?
Dziewczyna nie od razu mogła mu odpowiedzieć.
— Dawno, Wiktorze Aleksandryczu — przemówiła wreszcie prawie niedosłyszalnym 
głosem.
— A! (Zdjął kaszkiet, dumnie pogładził ręką gęste, mocno zafryzowane włosy, 
zaczynające rosnąć prawie nad samymi brwiami, i z godnością rozejrzawszy się 
dokoła, 
troskliwie zakrył znów swą szacowną głowę.) A ja ze wszystkim zapomniałem. W 
dodatku, 
widzisz, deszczyk! (Znowu ziewnął.) Roboty moc — człowiek wszystkiego nie 
dopatrzy, a 
ten jeszcze beszta. Jutro wyjeżdżamy…
— Jutro? — wyszeptała dziewczyna i utkwiła w niego przerażone oczy.
— Jutro… No, no, proszę — podchwycił z pośpiechem, zirytowany, widząc, że 
zatrzęsła 
się cała i powoli spuściła głowę — proszę cię nie płacz, Akulino. Wiesz, że tego 
nie cierpię. (I 
zmarszczył swój zadarty nos.) Bo sobie pójdę… Któż to widział tak zaraz beczeć!
— No już nie będę, nie będę — szybko powiedziała Akulina, z trudem połykając 
łzy. — 
Więc pan jutro wyjeżdża? — dodała po krótkim milczeniu. — Kiedy to Bóg da, że 
się znów 
zobaczymy, Wiktorze Aleksandryczu?
— Zobaczymy się, zobaczymy, jak nie na przyszły rok, to później. Pan, zdaje się, 
chce 
wstąpić na służbę w Petersburgu — ciągnął dalej, wymawiając słowa od niechcenia 
i przez 
nos — a może i za granicę pojedziemy.
— Zapomni pan mnie, Wiktorze Aleksandryczu — odezwała się Akulina smutno.
— Nie, dlaczego? Nie zapomnę, tylko bądź mądra, nie wariuj, słuchaj ojca… A ja 
cię nie 
zapomnę — nie–e. (Przeciągnął się spokojnie i znów ziewnął.)
— Niech mnie pan nie zapomni, Wiktorze Aleksandryczu — mówiła dalej błagalnym 
głosem. — Już ja przecie tak pana kochałam, wszystko dla pana… Pan powiada, 
żebym ojca 
słuchała, Wiktorze Aleksandryczu… Ale jakże ja mogę ojca słuchać…
— Bo co? (Wykrztusił te słowa jakby z żołądka, leżąc na plecach z rękami 
założonymi pod 
głowę.)
— No przecie, Wiktorze Aleksandryczu — pan sam wie…
Zamilkła. Wiktor bawił się stalowym łańcuszkiem od zegarka.
— Niegłupia z ciebie dziewczyna, Akulino — odezwał się wreszcie — i dlatego nie 
pleć 
bzdur. Ja chcę twego dobra, rozumiesz mnie? Prawda, nie jesteś głupia, nie 
całkiem, że tak 
powiem, chłopka, i twoja matka także nie zawsze chłopką była. Wszystko jedno, 
jesteś bez 
edukacji, więc powinnaś słuchać, jak ci się co mówi.
— Boję się, Wiktorze Aleksandryczu.
— I–i, głupstwo, moja kochana: jest się też czego bać. Co ty tam masz? — dodał 
przysuwając się bliżej — kwiaty?
— Kwiaty — odpowiedziała Akulina z przygnębieniem. — Narwałam jarzębinki polnej 
— 
mówiła dalej, ożywiając się trochę — to dobre dla cieląt. A to dwuząb przeciwko 
skrofułom. I 
niech pan popatrzy, jaki cudny kwiatek, takiego cudnego kwiatka jak żyję nie 
widziałam. A to 
niezapominajka, a to fiołek… A to dla pana — dodała wydostając spod żółtej 
jarzębinki 
niewielki pęczek szafirowych bławatków związanych cienką trawką — chce pan?
Wiktor leniwie wyciągnął rękę, wziął bławatki, powąchał niedbale i zaczął 
obracać je w 
palcach spoglądając w górę z powagą i w zamyśleniu.
Akulina patrzyła na niego… W jej smutnym wzroku było tyle tkliwego przywiązania, 
pełnej zachwytu pokory i miłości. I bała się go, i nie śmiała płakać, i żegnała 
się z nim, po raz 
ostatni upajając się jego widokiem; on zaś leżał rozwalony jak sułtan i ze 
wspaniałomyślną 
cierpliwością i pobłażaniem przyjmował jej uwielbienie. Przyznaję, że z 
oburzeniem 
przyglądałem się jego czerwonej twarzy, na której poprzez udane lekceważenie i 
obojętność 
przebijała zadowolona, nasycona miłość własna. Akulina była tak ładna w tej 
chwili: serce jej 
ufnie, gorąco otwierało się przed nim, rwało się, lgnęło do niego, a on… on 
tymczasem 
upuścił bławatki na trawę, wyciągnął z bocznej kieszeni palta okrągłe szkiełko w 
brązowej 
oprawie i zaczął wciskać je sobie w oko; ale choć na wszelkie sposoby starał się 
je utrzymać 
zmarszczoną brwią, podniesionym policzkiem, a nawet nosem, szkiełko wciąż 
wylatywało i 
wpadało mu do ręki.
— Co to takiego? — zapytała wreszcie zdumiona Akulina.
— Lornetka.
— I po co to?
— Żeby lepiej widzieć.
— Niech pan pokaże.
Wiktor skrzywił się, ale dał jej szkiełko.
— Tylko uważaj, nie stłucz.
— Nie stłukę, broń Boże. (Podniosła nieśmiało szkiełko do oka.) Nic nie widzę — 
przyznała naiwnie.
— Przymruż oko, przymrużże oko — odpowiedział tonem surowego mentora. (Zmrużyła 
oko, przed którym trzymała szkiełko.) — Ależ nie to, nie to oko, głupia! Tamto! 
— 
wykrzyknął Wiktor nie dając dziewczynie naprawić błędu, zabrał jej szkiełko.
Akulina zaczerwieniła się, uśmiechnęła leciutko i odwróciła się.
— Widać to nie dla mnie — rzekła po chwili.
— Wiadomo!
Biedaczka pomilczała trochę i westchnęła głęboko. Wiktor wytarł szkiełko połą 
palta i 
włożył je z powrotem do kieszeni.
— Tak, tak — powiedział wreszcie — z początku ciężko ci będzie, to prawda. 
(Poklepał ją 
pobłażliwie po ramieniu, ona delikatnie zdjęła z ramienia jego rękę i pocałowała 
ją 
nieśmiało.)
— No tak, tak, z ciebie naprawdę dobra dziewczyna — ciągnął dalej z zarozumiałym 
uśmiechem — ale co robić? Powiedz sama! nie możemy tu z panem pozostać; niedługo 
zacznie się zima, a zimą na wsi — wiesz przecie — po prostu obrzydliwie. Co 
innego w 
Petersburgu! Tam są po prostu takie cuda, jakich sobie ty, głupia, nawet we śnie 
wyobrazić 
nie możesz. Jakie domy, ulice, a towarzystwo, jenteligencja, po prostu na 
podziw!… 
(Akulina słuchała go z wytężoną uwagą, otworzywszy usta jak dziecko.) Zresztą — 
dodał 
przekręcając się na ziemi — po co ja ci to wszystko mówię. Przecie ty i tak tego 
nie 
zrozumiesz.
— Co znowu, Wiktorze Aleksandryczu? Zrozumiałam, wszystko zrozumiałam.
— Patrzcie państwo! Akulina spuściła głowę.
— Przedtem inaczej pan do mnie mówił, Wiktorze Aleksandryczu — powiedziała nie 
podnosząc oczu.
— Przedtem?… przedtem! Widzicie ją! Przedtem! — mruknął jakby z oburzeniem.
Zamilkli oboje.
— Czas na mnie jednak — odezwał się Wiktor i oparł się już na łokciu.
— Niech pan zaczeka jeszcze troszkę — przemówiła Akulina błagalnym głosem.
— Na co mam czekać?… Przecie się już z tobą pożegnałem.
— Niech pan poczeka — powtórzyła Akulina. Wiktor położył się znowu i zaczął 
pogwizdywać.
Akulina wciąż nie spuszczała z niego oczu. Zauważyłem, że powoli wzbierało w 
niej 
wzburzenie: wargi jej drżały, blade policzki pokrył lekki rumieniec.
— Wiktorze Aleksandryczu — przemówiła wreszcie rwącym się głosem — to grzech… to 
grzech, Wiktorze Aleksandryczu, jak mi Bóg miły!
— Jaki grzech? — zapytał ściągając brwi; podniósł się z lekka i obrócił głowę w 
jej stronę.
— Grzech, Wiktorze Aleksandryczu. Żeby mi pan choć dobre słowo powiedział na 
pożegnanie; chociaż jedno słówko, mnie, nieszczęsnej sierocie…
— Więc cóż ja ci powiem?
— Nie wiem, pan to lepiej wie, Wiktorze Aleksandryczu. Wyjeżdża pan, i żeby choć 
słówko… Czy ja na to zasłużyłam?
— Jakaś ty dziwna! Cóż ja mogę?
— Choćby słówko…
— Wciąż w kółko to samo powtarzasz — rzekł ze złością i wstał.
— Niech się pan nie gniewa, Wiktorze Aleksandryczu — dodała z pośpiechem, ledwo 
powstrzymując łzy.
— Ja się nie gniewam, tylko ty jesteś głupia. Czego chcesz? Przecie nie mogę się 
z tobą 
żenić! Przecie nie mogę! Więc czego chcesz, czego? (Utkwił w nią nieruchomy 
wzrok, jakby 
czekając odpowiedzi, i rozcapierzył palce.)
— Ja nic… nic nie chcę — odpowiedziała jąkając się i ledwo się ośmieliła 
wyciągnąć do 
niego drżące dłonie — żeby tak choć jedno słówko na pożegnanie…
I łzy popłynęły z jej oczu.
— No, tego tylko brakowało, zaczęła płakać — obojętnie powiedział Wiktor 
nasuwając 
kaszkiet na oczy.
— Ja nic nie chcę — łkając mówiła dalej Akulina i zakryła twarz rękami — ale 
jakże ja 
teraz będę żyć w rodzinie, jak ja będę żyć? I co ze mną będzie, co się stanie ze 
mną 
nieszczęsną? Za mąż mnie wy dadzą, sierotą, za tego, co mi niemiły… Biedna moja 
głowa!
— Pleć sobie, pleć — mruknął półgłosem, przestępując z nogi na nogą.
— A on, żeby choć słówko, choć jedno słówko… Kto wie, Akulino, a nuż, może…
Nagły, rozdzierający piersi szloch nie dał jej dokończyć — rzuciła się twarzą na 
trawę i 
zaczęła gorzko płakać… Całe jej ciało przebiegał spazmatyczny dreszcz, 
wstrząsało łkanie… 
Długo hamowana rozpacz trysnęła teraz jak wezbrany potok. Wiktor postał nad nią, 
postał, 
wzruszył ramionami, odwrócił się i odszedł stawiając wielkie kroki.
Upłynęło kilka sekund. Dziewczyna ucichła, podniosła głowę, zerwała się, 
popatrzyła 
wokoło i załamała ręce; chciała biec za nim, ale nogi się pod nią ugięły — padła 
na kolana. 
Nie wytrzymałem i podbiegłem do niej, ale zaledwie zdążyła mi się przyjrzeć — z 
przyciszonym okrzykiem — skąd wzięły się w niej te siły? — zerwała się i 
zniknęła za 
drzewami zostawiając rozrzucone kwiaty na ziemi.
Postałem chwilę, podniosłem pęczek bławatków i wyszedłem z lasu na pole. Słońce 
stało 
nisko na bladym świetlistym niebie, promienie jego także jakby przybladły i 
wystygły: 
straciły blask, rozsiewały równe, wodniste niemal światło. Do wieczora było 
więcej niż pół 
godziny, zorze ledwo zaczynały się zapalać. Porywisty wiatr dął śpiesząc na moje 
spotkanie 
poprzez pożółkłe, wyschnięte ściernisko; uciekając przed nim leciały wzdłuż 
drogi, skrajem 
lasu, drobne, pomarszczone liście; las, zwrócony ścianą w stronę pola drżał 
wszystek i lśnił 
drobnym lśnieniem, migotliwie, lecz nie oślepiająco; na zrudziałej trawie, na 
łodygach, na 
źdźbłach słomy, wszędzie połyskiwały i powiewały niezliczone nici babiego lata. 
Przystanąłem… zrobiło mi się smutno… poprzez niewesoły, chociaż świeży uśmiech 
zasypiającej przyrody skradał się, jakby ponury strach bliskiej zimy. W górze 
nade mną, 
ciężko i ostro prując skrzydłami powietrze, przeleciał ostrożny kruk, odwrócił 
głowę, 
popatrzył na mnie z boku, wzniósł się w górę i z przerywanym krakaniem zniknął 
za lasem; 
duże stado gołębi hurmem przyfrunęło z gumna; zawirowały nagle tworząc słup i 
skrzętne, 
rozsiadły się po polu — niezawodny znak zbliżającej się jesieni! Za wykoszonym 
pagórkiem 
przejechał, głośno turkocząc, pusty wóz.
Wróciłem do domu; obraz biednej Akuliny długo jednak trwał mi w pamięci, a 
zerwane 
przez nią, dawno zwiędłe bławatki przechowuję dziś jeszcze…
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
HAMLET POWIATU SZCZYGROWSKIEGO
Podczas jednej z moich wypraw otrzymałem zaproszenie na obiad do bogatego 
dziedzica i 
myśliwego, Aleksandra Michajłycza G***. Wieś jego znajdowała się w odległości 
około 
pięciu wiorst od niewielkiej wioski gdzie natenczas się osiedliłem. Przywdziałem 
frak, bez 
którego nie radzę nikomu udawać się nawet na polowanie, i wyruszyłem do 
Aleksandra 
Michajłycza. Obiad był wyznaczony na godzinę szóstą, przyjechałem o piątej i 
zastałem już 
liczne grono ziemian w mundurach, w cywilnych ubraniach i innych, mniej 
określonych 
strojach. Gospodarz przywitał mnie serdecznie, ale natychmiast zniknął w pokoju 
dla służby. 
Spodziewał się ważnego dygnitarza i odczuwał niejakie zdenerwowanie, zgoła nie 
licujące z 
jego niezależną sytuacją towarzyską i zamożnością. Aleksander Michajłycz nigdy 
nie był 
żonaty i kobiet nie lubił; zbierało się u niego towarzystwo wyłącznie męskie. 
Żył z wielkim 
rozmachem, rozbudował i wspaniale urządził odziedziczone po dziadach domostwo, 
co roku 
sprowadzał z Moskwy win chyba za piętnaście tysięcy i w ogóle cieszył się 
niebywałym 
szacunkiem. Aleksander Michajłycz już dawno przeszedł w stan spoczynku i o żadne 
zaszczyty nie zabiegał. Czym zatem powodować się, gdy tak nastawał na wizytę 
dostojnego 
gościa i denerwował się od samego rana w dniu uroczystego obiadu? Pozostaje to 
okryte 
mrokiem tajemnicy, jak mawiał pewien mój znajomy urzędnik sądowy, gdy go pytano: 
czy 
bierze łapówki od hojnych petentów.
Rozstawszy się z gospodarzem zacząłem przechadzać się po pokojach. Goście byli 
mi 
prawie zupełnie nie znani: ze dwadzieścia osób zasiadało już do stołów 
karcianych. Wśród 
amatorów preferansa było dwóch wojskowych o szlachetnych, lecz trochę 
zniszczonych 
twarzach, kilka osób cywilnych w ciasnych, wysokich halsztukach, ze zwisającymi 
farbowanymi wąsami, jakie miewają tylko ludzie zdecydowani, acz prawomyślni (ci 
ludzie 
prawomyślni zbierali karty z powagą, a zbliżających się obrzucali spojrzeniem z 
ukosa, nie 
odwracając głowy): pięciu czy sześciu powiatowych urzędników z krągłymi 
brzuszkami, 
pulchnymi i spoconymi rączkami i nóżkami skromnie ukrytymi pod krzesłami, (ci 
panowie 
przemawiali głosem miękkim, uśmiechali się łagodnie na wszystkie strony, karty 
trzymali tuż 
przy gorsie, i atutując, nie trzaskali w stół, lecz przeciwnie, ruchem falistym 
upuszczali kartę 
na zielone sukno, a lewy składali z leciutkim, nader uprzejmym i stosownym 
skrzypnięciem). 
Pozostali szlachcice zasiadali na kanapach, w gromadkach cisnęli się przy 
drzwiach i opodal 
okien; jeden dziedzic, niemłody już, ale o zniewieściałym wyglądzie, stał w 
kąciku, wzdrygał 
się, czerwienił i z zażenowaniem kręcił breloczkiem swego zegarka gdzieś w 
okolicy żołądka, 
choć nikt nie zwracał na niego uwagi; niektórzy panowie, w zaokrąglonych i 
kraciastych 
pantalonach prosto od moskiewskiego krawca, mistrza cechu, cudzoziemca Firsa 
Kluchina, 
rozprawiali nadzwyczaj żywo i wyzywająco, swobodnie zwracając swe tłuste 
wygolone karki 
w różne strony; młodzieniec lat dwudziestu, niedowidzący i jasnowłosy, od stóp 
do głów 
odziany w czerń, był wyraźnie speszony, ale uśmiechał się szyderczo…
Zaczynałem się już nudzić, gdy nagle znalazł się przy mnie niejaki Wojnicyn, 
niedouczony 
młody człowiek, który mieszkał w domu Aleksandra Michajłycza jako… doprawdy 
trudno 
określić jako kto. Doskonałe strzelał i umiał tresować psy. Znałem go jeszcze z 
Moskwy. 
Należał do tych młodych ludzi, którzy podczas każdego egzaminu „dostawali 
osłupienia”, to 
znaczy nie odzywali się ani słowem na pytania profesora. Tych panów, gwoli 
pięknego 
słówka, nazywano też „bakobrodziarzami”. (Jak łatwo dostrzec są to „dzieje 
minionych 
dawno dni”). Oto jak to wyglądało: wywołano na przykład Wojnicyna. Wojnicyn, 
który do tej 
chwili siedział w ławce nieruchomo i prosto, zlany od stóp do głów gorącym 
potem, wodząc 
dokoła wzrokiem powoli a bezmyślnie — wstawał, pośpiesznie zapinał mundur aż pod 
szyję i 
bokiem przedostawał się do stołu egzaminacyjnego. „Zechce pan wziąć bilet” — 
mówił 
uprzejmie profesor. Wojnicyn wyciągał rękę i nieśmiało dotykał palcami kupki 
kartek. 
„Proszę łaskawie nie przebierać” — zwracał mu uwagę trzęsącym się głosem jakiś 
postronny, 
a bardzo drażliwy staruszek, profesor z innego wydziału, czując nagły przypływ 
nienawiści 
do nieszczęsnego „bakobrodziarza”. Wojnicyn godził się ze swym losem, brał 
bilet, 
pokazywał numer i szedł, by usiąść przy oknie, póki jego poprzednik odpowiadał 
na swoje 
pytanie. Przy oknie Wojnicyn nie spuszczał wzroku z biletu, chyba tylko po to, 
żeby tak jak 
przedtem rozejrzeć się powoli dokoła, a poza tym nie ruszał się wcale. Oto 
jednak poprzednik 
już skończył; mówią mu „Dobrze, może pan odejść”, albo nawet: „Dobrze, bardzo 
dobrze”, 
stosownie do jego zdolności. Wołają Wojnicyna; Wojnicyn wstaje i zdecydowanym 
krokiem 
zbliża się do stołu. „Proszę przeczytać pytanie” — mówią. Wojnicyn unosi bilet 
obiema 
rękami aż do samego nosa, wolno czyta i wolno opuszcza ręce. „No cóż, zechce pan 
odpowiedzieć” — leniwie odzywa się ten sam profesor, odchylając się do tyłu i 
krzyżując 
ręce na piersi. Zapada grobowe milczenie, „Cóż to pan?” Wojnicyn milczy. 
Postronnego 
staruszka aż ponosi. „Niechże pan coś wreszcie powie!” Milczy mój Wojnicyn jak 
zamurowany. Jego ostrzyżony kark sterczy prosto i nieruchomo, odpierając ciekawe 
spojrzenia wszystkich kolegów. Postronnemu staruszkowi mało oczy nie wyjdą na 
wierzch: 
znienawidził Wojnicyna już ostatecznie. „Jednak to dziwne — zauważa inny 
egzaminator — 
cóż pan tak stoi jak niemowa? No, nie umie pan, czy tak? To niech pan powie od 
razu”. 
„Proszę pozwolić mi wziąć inny bilet” — głucho odpowiada nieszczęśnik. 
Profesorowie 
wymieniają spojrzenia. „No, proszę bardzo” — macha ręką główny egzaminator. 
Wojnicyn 
znów bierze bilet, znów idzie do okna, znów wraca do stołu — i znów milczy jak 
zaklęty. 
Postronny staruszek najchętniej pożarłby go żywcem. Przepędzają wreszcie 
Wojnicyna i 
stawiają mu zero. Myślicie państwo: teraz przynajmniej sobie pójdzie? Akurat! 
Wraca na 
dawne miejsce, siedzi tak samo nieruchomo aż do końca egzaminu, wychodząc zaś 
woła: 
„Ale łaźnia! Trudna sprawa!” I przez cały dzień chodzi po Moskwie, niekiedy 
łapiąc się za 
głowę i gorzko przeklinając swój los nieszczęśliwy. Do książki oczywiście nie 
zajrzy i 
nazajutrz rano powtarza się ta sama historia.
Ten oto Wojnicyn znalazł się teraz przy mnie. Rozmawialiśmy o Moskwie, o 
polowaniu.
— Może pan chce — szepnął mi nagle — bym poznał pana z pierwszym tutejszym 
kpiarzem?
— Będę panu bardzo wdzięczny.
Wojnicyn podprowadził mnie do człowieka małego wzrostu, z wysokim czubem i z 
wąsami, odzianego w brązowy frak i jaskrawy halsztuk. Twarz jego, ruchliwa i 
zgorzkniała, 
istotnie tchnęła inteligencją i złośliwością. Przelotny, drwiący uśmiech 
nieustannie 
wykrzywiał mu wargi; spoza rzęs zuchwale błyskały czarne przymrużone oczka. Obok 
niego 
stał dziedzic, szeroki, miękki, słodki — istny Cukier Miodowicz — i ślepy na 
jedno oko. 
Zawczasu już śmiał się z dowcipów małego człowieczka i aż rozpływał się z 
zadowolenia. 
Wojnicyn przedstawił mnie kpiarzowi, który nazywał się Piotr Pietrowicz 
Łupichin. 
Zapoznaliśmy się, wymieniliśmy pierwsze uprzejmości.
— A proszę pozwolić mi przedstawić panu mego najlepszego przyjaciela — przemówił 
nagle Łupichin ostrym głosem, schwyciwszy słodkiego dziedzica za rękę. — Niechże 
się pan 
nie opiera, Cyrylu Selifanyczu — dodał — nikt pana nie ugryzie. A zatem — 
ciągnął dalej — 
podczas gdy zmieszany Cyryl Selifanycz kłaniał się tak niezgrabnie, jakby mu się 
brzuch 
urwał — zatem mam zaszczyt zaprezentować: znakomity szlachcic. Do pięćdziesiątki 
cieszył 
się doskonałym zdrowiem, aż nagle zachciało mu się leczyć oczy, w następstwie 
czego jedno 
oko stracił. Od tamtej pory leczy swych włościan, z podobnym skutkiem … No, a 
oni, ma się 
rozumieć, z takimże oddaniem …
— To ci dopiero … — wymamrotał Cyryl Selifanycz i zaśmiał się.
— Niech pan kończy, przyjacielu, niech pan kończy — podchwycił Łupichin. — 
Przecież 
pana, być może, wybiorą na sędziego, z pewnością wybiorą, zobaczy pan. No, 
myśleć, 
oczywiście, będą za pana ławnicy, załóżmy: ale trzeba na wszelki wypadek umieć 
bodaj 
cudzą myśl wypowiedzieć. A nuż gubernator nadjedzie, zaraz spyta: czemu sędzia 
się jąka? 
No, załóżmy, powiedzą: dostał paraliżu; to puścić mu krew, rozkaże gubernator. A 
to w 
pańskiej sytuacji, zgodzi się pan, nie wypada.
Słodki dziedzic aż pokładał się ze śmiechu.
— Widzicie, śmieje się — ciągnął Łupichin, ze złością spoglądając na rozkołysany 
brzuch 
Cyryla Selifanycza. — Ale dlaczego miałby się nie śmiać? — dodał, zwracając się 
do mnie 
— syty, zdrów, dzieci nie ma, chłopi nie zastawieni — sam ich kuruje — żona bez 
piątej 
klepki. (Cyryl Selifanycz trochę się odwrócił, niby nie dosłyszał, i wciąż się 
zanosił od 
śmiechu.) I ja się śmieję, a żona ode mnie uciekła z mierniczym. (Wyszczerzył w 
uśmiechu 
zęby.) A pan nie wiedział? Ot, tak, wzięła i uciekła, list zostawiła, że niby, 
miły Piotrze 
Piotrowiczu, przebacz, owładnięta namiętnością oddalam się z przyjacielem mego 
serca… A 
mierniczy ujął ją tym, że nie obcinał paznokci i nosił obcisłe pantalony. Pan 
się dziwi? Cóż to 
za przypływ szczerości … O mój Boże! My, ludzie stepowi, walimy prawdę prosto z 
mostu… 
Ale odsuńmy się trochę… Po co mamy stać obok przyszłego sędziego? …
Ujął mnie pod ramię i odeszliśmy ku oknu.
— Uchodzę tu za kpiarza — zwierzył mi się w trakcie rozmowy — ale proszę tak nie 
myśleć. Po prostu jestem zgorzkniały i wymyślam na głos. Ale dlaczego miałbym 
się 
patyczkować? Dla cudzej opinii nie mam szacunku za grosz i o nic nie zabiegam; 
jestem zły 
— i co z tego? Zły człowiek przynajmniej nie potrzebuje rozumu. Nie uwierzy pan, 
jak to 
odświeża … No, niech pan spojrzy, na ten przykład, na naszego gospodarza! Po co 
on — na 
litość boską — tak się krząta, co chwila na zegarek spogląda, uśmiecha się, 
poci, przybiera 
dostojny wygląd, morzy nas głodem? Wielka mi rzecz — dygnitarz! O, o, znów 
pognał, aż z 
tego okulał. I Łupichin zaśmiał się piskliwie.
— Szkoda, że nie ma pań — ciągnął z głębokim westchnieniem — kawalerski obiad — 
bo 
wtedy mielibyśmy używanie! Proszę spojrzeć — książę Kozielski idzie, o ten 
wysoki z brodą, 
w żółtych rękawiczkach. Od razu widać, że bywał za granicą … I zawsze tak późno 
przyjeżdża. Głupi, — powiem ja panu, jak para koni kupieckich; a gdyby pan 
widział, z jaką 
pobłażliwością odzywa się do nas, jak wspaniałomyślnie raczy odpowiadać 
uśmiechem na 
grzeczności naszych zgłodniałych mamuś i córeczek!… Sam też lubi pożartować, 
chociaż 
bywa tu tylko przejazdem; ale też taki to i dowcip, jakby tępym nożem piłował 
szpagat. Nie 
cierpi mnie… Pójdę mu się pokłonić.
I zaraz pobiegł na spotkanie księcia.
— A oto nadchodzi mój osobisty wróg — oznajmił Łupichin, nagle wróciwszy do mnie 
— 
widzi pan tego tłuściocha o brunatnej twarzy i szczeciniastej głowie? O, ten co 
zmiął czapkę 
w ręku i przemyka się pod ścianą, oglądając się na wszystkie strony jak wilk? 
Sprzedałem mu 
za czterysta rubli konia, który był wart tysiąc, i teraz ta niema istota ma 
prawo mną 
pogardzać; a przy tym jest do tego stopnia pozbawiony zdolności kojarzenia, 
zwłaszcza rano, 
przed herbatą, albo zaraz po obiedzie, że na „dzień dobry” odpowiada: „co 
proszę?” A teraz 
idzie generał — ciągnął dalej Łupichin — cywilny*, w stanie spoczynku, 
zrujnowany. Córkę 
ma z cukru buraczanego i cukrownię skrofuliczną … Przepraszam, coś nie tak 
powiedziałem 
… no, ale pan rozumie. O! I architekt zawitał! Niemiec, a nosi wąsy i na fachu 
się nie zna — 
istne cuda! … Zresztą po co ma się znać — byle brał łapówki i wszędzie ustawiał 
kolumny 
jak kloce, niby owe filary szlachectwa tutejszych rodów starodawnych!
Łupichin znów się zaśmiał… Wtem trwożne podniecenie ogarnęło cały dom. 
Przyjechał 
dostojnik. Gospodarz pomknął do przedpokoju. Za nim podążyło kilku oddanych 
domowników i co gorliwszych gości… Gwarna rozmowa przemieniła się w łagodny, 
miły 
szmer, podobny do wiosennego brzęczenia pszczół w rodzinnym ulu. Jedna tylko 
nieuciszona 
osa — Łupichin — i utytułowany truteń — Kozielski nie zniżyli głosu … Aż 
wreszcie weszła 
królowa matka — wkroczył dygnitarz. Serca wybiegły mu na spotkanie, siedzące 
tułowie 
uniosły się nieco; nawet obywatel ziemski co tanio nabył konia od Łupichina, 
nawet on 
wcisnął podbródek w halsztuk. Dygnitarz doskonale popisał się swoim 
dostojeństwem: 
odchylając od czasu do czasu głowę w tył, niby rozdając ukłony, wypowiedział 
kilka słów 
aprobaty, z których każde zaczynało się od litery „a”, wymawianej przeciągle i 
nieco przez 
nos, z najwyższym oburzeniem spojrzał na brodę księcia Kozielskiego i podał 
zrujnowanemu 
cywilnemu generałowi, posiadaczowi cukrowni i córki, wskazujący palec lewej 
ręki. Po kilku 
minutach, podczas których dygnitarz zdążył dwukrotnie nadmienić, że cieszy się 
bardzo, iż 
nie spóźnił się na obiad, całe towarzystwo udało się do jadalni, z tuzami na 
czele.
Nie trzeba, jak sądzę, nużyć czytelnika opowieścią o tym jak posadzono 
dygnitarza na 
honorowym miejscu pomiędzy cywilnym generałem i marszałkiem szlachty, 
człowiekiem o 
wyrazie twarzy swobodnym i dostojnym, doskonale odpowiadającym jego 
wykrochmalonemu gorsowi, bezkresnej kamizeli i okrągłej tabakierze z francuską 
tabaką; jak 
sam gospodarz uwijał się i krzątał niestrudzenie, częstował gości, uśmiechał się 
mimochodem 
do pleców i gdzieś w kącie, jak uczniak, połykał naprędce odrobinę zupy czy 
kawałek 
wołowiny; jak ochmistrz podał na stół rybę długą na półtora arszyna i z bukietem 
w pysku: 
jak ponurzy lokaje w liberiach napastowali każdego szlachcica roznosząc raz 
malagę, raz dry–
maderę i jak prawie wszyscy goście, zwłaszcza ci starsi, niby mimo woli 
wychylali kieliszek 
za kieliszkiem, tylko z poczucia obowiązku; jak wreszcie strzeliły korki 
szampana i zaczęły 
się toasty za zdrowie; wszystko to zapewne znane jest czytelnikowi aż za dobrze. 
Ale 
szczególnie zajmująca wydała mi się anegdota opowiedziana przez samego 
dygnitarza wśród 
powszechnego radosnego milczenia. Ktoś, a był to, zdaje się, zrujnowany generał, 
człowiek 
obznajomiony z najnowszą literaturą, wspomniał o wpływie kobiet w ogóle i na 
ludzi 
młodych w szczególności. „O, tak — podchwycił dygnitarz — to prawda, ale młodych 
ludzi 
należy utrzymywać w bezwzględnym posłuszeństwie, bo inaczej pewnie szaleliby za 
każdą 
spódniczką!” (Dziecinnie wesoły uśmiech przemknął wtedy po wszystkich twarzach, 
a w 
spojrzeniu jednego dziedzica zabłysła nawet wdzięczność). „Albowiem ludzie 
młodzi są 
głupi”. (Dygnitarz, zapewne dla dodania sobie większej powagi, zmieniał niekiedy 
ogólnie 
przyjęte zasady akcentowania głosek w słowach). „Ot, choćby syn mój Iwan — 
ciągnął dalej 
— ledwie dureń rozpoczął dwudziesty rok życia, aż mi tu nagle powiada: «Pozwól, 
ojcze, się 
ożenić». Ja na to mówię: «Staraj się najpierw o awans, durniu …» Oczywiście 
rozpacz, łzy … 
To ja … tego …” (Słowo „tego” dygnitarz wypowiedział raczej brzuchem niż ustami; 
umilkł 
na chwilę i spojrzał wyniośle na swego sąsiada generała, unosząc przy tym brwi 
znacznie 
wyżej, niż należało się tego spodziewać. Cywilny generał odpowiedział miłym 
pochyleniem 
głowy nieco na bok i niezwykle szybko zamrugał okiem zwróconym ku dygnitarzowi.) 
„I co 
— znowu zaczął mówić dygnitarz — teraz sam do mnie pisze, że niby tak i tak, 
dziękuję, 
ojcze, żeś mnie durnia rozumu nauczył. Tak właśnie postępować należy”. Wszyscy 
goście, 
ma się rozumieć, całkowicie zgodzili się ze zdaniem opowiadającego i jak gdyby 
ożywili się 
w następstwie doznanej przyjemności i otrzymanej nauki … Po obiedzie całe 
towarzystwo 
powstało i ruszyło do bawialni, tym razem czyniąc nieco więcej hałasu, jednakże 
w sposób 
przyzwoity i jak gdyby usprawiedliwiony przez sytuację … Siedli do kart.
Dotrwałem jakoś do wieczora i wydawszy stangretowi polecenie, by założył konie 
do 
mojej bryczki nazajutrz o piątej rano, udałem się na spoczynek. Lecz jeszcze 
tego samego 
dnia wypadło mi poznać pewnego bardzo zajmującego człowieka.
Wskutek najazdu mnóstwa gości nikt nie spał sam. W niewielkim zielonkawym i 
nieco 
wilgotnym pokoju, do którego zaprowadził mnie ochmistrz Aleksandra Michajłycza, 
był już 
inny gość, rozebrany do snu. Ujrzawszy mnie wślizgnął się zwinnie pod kołdrę, 
przykrył po 
sam czubek nosa, trochę powiercił się na pulchnym piernacie, aż wreszcie 
znieruchomiał, 
spoglądając bacznie spod okrągłej bawełnianej szlafmycy. Podszedłem do wolnego 
łóżka 
(były tylko dwa w tym pokoju), rozebrałem się i ułożyłem na wilgotnym 
prześcieradle. Sąsiad 
mój poruszył się w pościeli … Życzyłem mu dobrej nocy.
Minęło pół godziny. Mimo usilnych starań nie mogłem zasnąć: nie kończącym się 
korowodem sunęły jedna za drugą myśli niepotrzebne i niejasne, monotonnie i 
uparcie niby 
kubły machiny wodociągowej.
— A pan, zdaje się, nie śpi? — przemówił mój sąsiad.
— Jak pani widzi — odparłem. — Ale panu też nie chce się spać?
— Mnie nigdy nie chce się spać.
— Jakże to tak?
— A tak. Sam nie wiem, kiedy zasypiam; leżę, leżę, aż nagle usnę.
— Po cóż pan się kładzie, zanim zachce się panu spać?
— A co pan każe robić?
Nie odpowiedziałem na to pytanie.
— Dziwne — ciągnął po krótkim milczeniu — dlaczego nie ma tu pcheł? A wydawałoby 
się, że gdzie im będzie lepiej?
— Pan jakby tego żałował — zauważyłem.
— Nie, nie żałuję tego; ale we wszystkim lubię konsekwencję. „No proszę — 
pomyślałem 
— jakich to słów używa”.
Sąsiad znów chwilę pomilczał.
— Chce się pan ze mną założyć? — przemówił nagle dosyć głośno.
— O co?
Mój sąsiad zaczynał mnie bawić.
— Hm … o co? A o to: jestem przekonany, że pan ma mnie za głupca.
— Daruje pan … — wymamrotałem zdumiony.
— Za hreczkosieja, za prostaka … Niech się pan przyzna…
— Nie mam zaszczytu znać pana — zaoponowałem. — Z czegóż pan wnosi…
— Z czego? A z samego brzmienia pańskiego głosu: pan tak niedbale mi odpowiada … 
A 
ja nie jestem tym, za kogo mnie pan bierze…
— Pozwoli pan…
— Nie, to pan niech pozwoli. Po pierwsze, mówię po francusku nie gorzej od pana, 
a po 
niemiecku — nawet lepiej; po wtóre, spędziłem trzy lata za granicą: w samym 
Berlinie 
mieszkałem osiem miesięcy. Hegla studiowałem, szanowny panie, znam Goethego na 
pamięć, 
ponadto przez długi czas kochałem się w córce niemieckiego profesora, a ożeniłem 
się, już w 
kraju, z panną chorą na suchoty, łysą, ale o nader wybitnej osobowości. Tak 
więc, jesteśmy z 
tej samej gliny; nie jestem stepowym prostakiem, jak pan mniema… Tak samo zżera 
mnie 
refleksja i tak samo nie mam w sobie nic bezpośredniego.
Uniosłem głowę i ze zdwojoną uwagą spojrzałem na dziwaka. Nikłe światło lampki 
ledwie 
pozwalało mi rozróżnić jego rysy.
— Patrzy pan teraz na mnie — ciągnął, poprawiwszy szlafmycę na głowie — i pewnie 
sam 
pan sobie zadaje pytanie: jakże to mogłem go dziś nie zauważyć? Powiem panu, 
dlaczego 
mnie pan nie zauważył — oto dlatego, że nigdy nie podnoszę głosu; dlatego, że 
chowam się 
za plecami innych, stoję za drzwiami, z nikim nie rozmawiam; dlatego, że 
ochmistrz z tacą, 
przechodząc obok mnie, już zawczasu unosi łokieć na wysokość mojej piersi… A 
czemu tak 
się dzieje? Oto dla dwu powodów: po pierwsze, jestem biedny, a po drugie, 
pogodziłem się z 
losem … Proszę powiedzieć prawdę: pan przecież mnie nie zauważył?
— Rzeczywiście nie miałem przyjemności …
— No tak, no tak — przerwał mi — wiedziałem.
Uniósł się nieco i skrzyżował ręce; długi cień jego szlafmycy załamał się, 
ześlizgnął ze 
ściany na sufit.
— Niech no się pan przyzna — dodał zerkając na mnie znienacka — pewnie wydaję 
się 
panu wielkim dziwakiem, jak to się mówi, oryginałem, albo nawet, być może, czymś 
jeszcze 
gorszym; a może pan sądzi, że ja tylko udaję dziwaka?
— Ponownie muszę powtórzyć, że pana nie znam … Na chwilę spuścił oczy.
— Dlaczego właściwie tak nieoczekiwanie zacząłem rozmawiać z panem, człowiekiem 
zupełnie nieznajomym? Tylko Pan Bóg raczy wiedzieć! (Tu westchnął). Nie chodzi 
przecież 
o pokrewieństwo dusz! Zarówno pan, jak ja, obaj jesteśmy ludźmi przyzwoitymi, 
czyli 
egoistami: ani ja pana, ani pan mnie ani trochę nie obchodzi; czyż nie tak? Ale 
obaj nie 
możemy zasnąć… Czemu nie mamy sobie pogawędzić? Dziś jestem w znakomitej formie, 
a 
to nieczęsto się zdarza. Widzi pan, jestem z natury nieśmiały, brak mi śmiałości 
nie dlatego, 
że jestem ubogim prowincjuszem bez stanowiska, lecz dlatego, że jestem 
człowiekiem 
okropnie ambitnym. Ale niekiedy, czy to pod wpływem sprzyjających okoliczności, 
czy 
wskutek przypadku, sam tego zresztą nie potrafię ani określić, ani przewidzieć, 
nieśmiałość 
moja znika bez śladu, jak oto teraz na przykład. Gdybym teraz miał stanąć twarzą 
w twarz 
choćby i z samym dalajlamą, to jego też mógłbym poprosić o niuch tabaki. A może 
chce się 
panu spać?
— Ależ przeciwnie — zaoponowałem czym prędzej — bardzo przyjemnie się z panem 
rozmawia.
— To znaczy bawię pana, chciał pan rzec… Tym lepiej… Komunikuję panu zatem, że 
nazywają mnie tu oryginałem, to znaczy nazywają ci, którym w rozmowie o różnych 
innych 
drobiazgach trafi się na język moje imię. „…Losem moim kłopotać się w tym domu 
nie pilno 
dziś nikomu.” Chcą mnie urazić… Mój Boże! Gdyby tylko wiedzieli… A ja właśnie 
przez to 
ginę, że nie ma we mnie absolutnie nic oryginalnego, nic a nic, prócz takich 
wybryków, jak 
na przykład nasza rozmowa; ale te wybryki niewarte są przecież złamanego grosza. 
Najtańszy 
to i najpodlejszy rodzaj oryginalności.
Zwrócił twarz do mnie i machnął rękami.
— Szanowny panie! — zawołał. — Moim zdaniem na ziemi jest miejsce tylko dla 
oryginałów: tylko oni mają prawo do życia. „Mon verre n’est pas grand, mais je 
bois dans 
mon verre*”, jak ktoś powiedział. Zauważył pan — dodał zaraz półgłosem — jaki 
mam dobry 
akcent? Co z tego, że się ma i wielką i pojemną głowę i że się wszystko rozumie, 
wiele wie, 
śledzi pilnie bieg wydarzeń — gdy się nie ma w sobie czegoś swojego, osobliwego, 
własnego! O jedno składowisko komunałów więcej na świecie — i co komu i z tego 
przyjdzie? Nie, dla mnie bądź sobie nawet głupi, ale na swój własny j sposób! 
Trzeba mieć 
swój własny zapach, w tym cała sztuka! I proszę nie i sądzić, że moje wymagania 
co do tego 
zapachu są bardzo wygórowane … Broń Boże! Takich oryginałów jest mnóstwo: gdzie 
nie 
spojrzeć — oryginał; I każdy człowiek jest oryginałem, lecz ja się do nich nie 
zaliczam!
— A przecież — ciągnął po krótkiej przerwie — jakie nadzieje rokowałem w 
młodości! A 
jak pochlebne miałem o sobie mniemanie przed wyjazdem za granicę i jeszcze czas 
jakiś po 
powrocie! Za granicą bardzo się pilnowałem, samopas pomykałem, jak to nam 
przystoi, co 
niby na wszystko uważamy, uważamy, a na koniec okaże się, że nic a nic nie 
potrafiliśmy 
zauważyć!
— Oryginał, oryginał! — podjął znowu, z wyrzutem kiwając głową… — Nazywają mnie 
oryginałem … A tak naprawdę okazuje się, że nie ma na świecie człowieka mniej 
oryginalnego niż pański pokorny sługa. Chyba nawet urodziłem się naśladując 
kogoś innego 
… Słowo daję! I żyję tak, jakbym naśladował rozmaitych przestudiowanych autorów, 
w pocie 
czoła żyję: i kształciłem się, i zakochałem, i ożeniłem się wreszcie — jakby nie 
z własnej 
woli, jakbym wypełniał jakiś obowiązek czy odrabiał lekcje, sam już nie wiem!
Zerwał z głowy szlafmycę i cisnął na posłanie.
— Chce pan, to opowiem panu moje życie — zapytał ostrym głosem — albo, jeszcze 
lepiej, kilka rysów mojego życia?
— Bardzo proszę.
— Albo nie, raczej opowiem panu o tym, jak się ożeniłem. Wszak ożenek to rzecz 
ważna, 
kamień probierczy całego człowieka. Ożenek, jak lustro, odzwierciedla… Ale to 
nazbyt 
banalne porównanie… Pozwoli pan, że zażyję tabaczki…
Wydobył spod poduszki tabakierkę, otworzył wieczko i mówił dalej wymachując 
otwartą 
tabakierką.
— Zechce szanowny pan wejść w moje położenie … Proszę, niech sam pan osądzi, 
jaką, 
no jaką, na litość, mogłem odnieść korzyść czytając Encyklopedię Hegla? Co ma 
wspólnego, 
niech pan powie, ta Encyklopedia z życiem rosyjskim? I jak pan zastosuje ją do 
naszego bytu 
codziennego, i nie tylko tę jedną Encyklopedię, ale w ogóle całą niemiecką 
filozofię … 
powiem więcej: całą naukę?
Aż podskoczył na łóżku i zamamrotał półgłosem, zaciskając zęby ze złości:
— A, to tak, to tak!… To po co włóczyłeś się po zagranicach? Czemuś nie siedział 
w 
domu i nie studiował otaczającego cię życia tu, na miejscu? Poznałbyś jego 
potrzeby i 
przyszłość, i co do własnego, że tak powiem, powołania, mógłbyś wyrobić sobie 
jakiś pogląd 
…Ale, na litość — kontynuował głosem zmienionym, niby usprawiedliwiając się 
nieśmiało 
— gdzie nam studiować to, czego żaden mądrala jeszcze do ksiąg nie wpisał! 
Chętnie 
pobierałbym nauki u niego, to znaczy u rosyjskiego życia — ale ono milczy. 
Zrozum mnie, 
powiada, i bez tego; a ja nie daję rady: wyłóżcie mi wniosek, konkluzję .. 
Konkluzję? Masz, 
powiadają, konkluzję: posłuchaj naszych mędrców moskiewskich, czyż to nie 
słowicze trele? 
A cała w tym bieda, że oni jak kurskie słowiki wyśpiewują, a nie ludzkim 
językiem mówią… 
Wtedy zastanowiłem się: przecie nauka wszędzie jest taka sama i prawda taka 
sama; i 
wypuściłem się w obce strony, do pogan nie ochrzczonych … Cóż pan chce — pycha 
mnie 
opętała, młodość poniosła. Nie chciałem, wie pan, przed czasem obrosnąć 
tłuszczem, chociaż 
to, powiadają, podobno nawet zdrowo. A zresztą, gdy komu natura poskąpiła mięsa, 
ten i 
sadła na sobie nie ujrzy!
— Zdaje się jednak — dodał pomyślawszy chwilę — że obiecałem opowiedzieć panu, w 
jaki sposób się ożeniłem. Proszę posłuchać zatem. Po pierwsze komunikuję panu, 
że mojej 
żony nie ma już na tym świecie, a po wtóre… po wtóre widzę, że przyjdzie mi 
opowiedzieć 
dzieje mej młodości, bo inaczej pan nic nie zrozumie …Panu chyba nie chce się 
spać?
— Nie, nie chce mi się.
— To świetnie. O, proszę posłuchać, jak w sąsiednim pokoju brzydko chrapie pan 
Kantagriuchin! Urodziłem się z niezamożnych rodziców — mówię, rodziców, bo wedle 
podań, oprócz matki miałem również ojca. Nie pamiętam go; powiadają, że był 
człowiekiem 
ograniczonym, miał wielki nos i piegi, był rudy i zażywał tabakę przez jedną 
dziurkę; w 
matczynej sypialni wisiał jego portret w czerwonym mundurze z czarnym kołnierzem 
po 
uszy, nadzwyczaj szpetny. Pamiętam, że zawsze prowadzono mnie tamtędy, gdy miano 
wychłostać, a mateczka moja wskazywała wtedy portret i mawiała: on by ci dopiero 
dołożył. 
Może pan sobie wyobrazić, jak mnie to zachęcało. Ani brata nie miałem, ani 
siostry; prawdę 
mówiąc był jakiś marny braciszek z angielską chorobą na potylicy, ale prędko mu 
się zmarło 
… I po co ta angielska choroba zawędrowała aż do szczygrowskiego powiatu 
kurskiej 
guberni? Ale nie o to chodzi. Mateczka zajmowała się moim wychowaniem z całą 
gwałtowną 
gorliwością stepowej dziedziczki, od wspaniałego dnia moich narodzin aż do 
czasu, gdy 
ukończyłem szesnaście lat. Czy śledzi pan bieg mej opowieści?
— A jakże, proszę dalej.
— No, dobrze. A więc, gdy ukończyłem szesnaście lat, mateczka nie zwlekając ani 
chwili, 
przepędziła mego francuskiego guwernera Filipowicza, Niemca z nieżyńskich Greków 
rodem; wywiozła mnie do Moskwy, zapisała na uniwersytet — i wnet oddała duszę 
Panu 
wszechmogącemu, polecając mnie opiece rodzonego wuja mego, urzędnika sądowego 
Kołtuna–Babury, ptaszka znanego nie tylko w powiecie szczygrowskim. Rodzony mój 
wuj, 
urzędnik sądowy Kołtun — Babura ograbił mnie doszczętnie. Jednak znów nie o to 
chodzi. 
Wstąpiłem na uniwersytet — trzeba tu oddać sprawiedliwość mojej rodzicielce — 
nawet dość 
dobrze przygotowany, ale już wtedy można było we mnie dostrzec brak 
oryginalności. 
Dzieciństwo moje nie różniło się niczym od dzieciństwa innych młodzieńców: 
wychowywałem się tak samo głupio i leniwie, niby pod pierzyną, tak samo zacząłem 
wkuwać 
wiersze na pamięć i kisnąć pod pretekstem marzycielskiej skłonności… do czego 
to? Aha, do 
piękna… no i tak dalej. Na uniwersytecie też nie umiałem znaleźć innej drogi: od 
razu 
trafiłem do kółka. To były inne czasy …Ale może pan nie wie, co to jest kółko? 
Pamiętam, że 
Schiller gdzieś powiedział:
Gejahrlich isfs den Leu zu wecken,
Und schrecklich ist des Tigers Zahn,
Doch das schreckhchste der Schrecken —
Das ist der Mensch in seinem Wahnl*
Zapewniam pana, że chciał co innego powiedzieć: chciał powiedzieć: Das ist ein 
«kółko» 
… in der Stadt Moshaul”*
— Ale cóż okropnego znajduje pan w kółkach? — spytałem. Sąsiad mój pochwycił 
szlafmycę i nacisnął ją sobie aż na nos.
— Co okropnego? — wykrzyknął. — A to, że kółko to kres wszelkiego samoistnego 
rozwoju; kółko — to szkaradny substytut społeczeństwa, kobiety, życia; kółko … 
o, 
chwileczkę … już ja zaraz panu powiem, co to jest kółko! Kółko — to życie 
próżniacze i 
ospałe, wciąż razem i obok siebie, któremu nadaje się znaczenie i pozory 
rozumnego 
działania; kółko zmusza do zastąpienia rozmowy rozważaniami, przyzwyczaja do 
czczej 
gadaniny, odciąga od pracy w zbawiennej samotności, zaszczepia literacką 
świerzbiączkę; 
wreszcie pozbawia świeżości i młodzieńczej mocy ducha. Kółko — to trywialność i 
nuda pod 
płaszczykiem braterstwa i przyjaźni, jakiś splot nieporozumień i pretensji pod 
pozorem 
szczerości i życzliwości; w przyjacielskim kółku, dzięki panującym tam prawom 
każdy i o 
każdej porze może dotykać brudnymi paluchami wnętrza przyjaciela, nikt nie może 
ocalić ani 
jednego czystego, nietkniętego miejsca w swej duszy. W kółku otacza się 
uwielbieniem 
każdego próżnego gadułę, samolubnego mądralę, co się przedwcześnie postarzał, 
nosi się na 
rękach byle wierszokletę pozbawionego talentu, ale pisującego wiersze pełne 
„ukrytych” 
myśli; w kółku młodzi, siedemnastoletni chłopcy zawile i uczenie rozprawiają o 
kobietach i 
miłości, a wobec kobiet milkną albo gadają jak z książki — i w dodatku o czym! W 
kółku 
kwitnie wymyślne krasomówstwo; w kółku każdy śledzi innych nie gorzej niż 
urzędnik 
policyjny… O, kółko! Nie jesteś kółkiem: jesteś kołem zaklętym, w którym zginął 
niejeden 
porządny człowiek!
— No, pozwoli pan sobie powiedzieć, że to chyba przesada — przerwałem.
Mój sąsiad spojrzał na mnie milcząco.
— Być może, czy ja wiem, być może. Ale została nam tylko ta jedna przyjemność — 
przesadzać. W ten oto sposób spędziłem cztery lata w Moskwie. Nie potrafię 
szanownemu 
panu opisać, jak szybko, straszliwie szybko minął ten czas; aż smutno i przykro 
wspomnieć. 
Budzisz się z rana i od razu jakbyś na saneczkach z góry pomknął… Patrzysz — a 
to już 
meta; już wieczór; zaspany sługa podaje ci surdut — ubierasz się i wleczesz do 
przyjaciela, a 
tam fajeczka, cienka herbata pochłaniana szklankami, rozmowy o niemieckiej 
filozofii, o 
miłości, o wiecznym słońcu ducha i innych przedmiotach równie abstrakcyjnych. 
Ale i tam 
spotykałem ludzi oryginalnych, samoistnych: co poniektóry, choćby nie wiem jak 
siebie 
łamał, wyginał w kabłąk, ale natura brała w nim górę; ja jeden nieszczęsny, 
lepiłem siebie 
niby miękki wosk, a moja żałosna natura nie okazywała nawet najmniejszego oporu! 
Tymczasem stuknęło mi dwadzieścia jeden lat. Objąłem we władanie odziedziczony 
majątek, 
a ściślej, tę jego część, którą opiekun mój raczył mi wspaniałomyślnie zostawić, 
dałem 
pełnomocnictwo na zarządzanie całą ojcowizną wyzwolonemu dworskiemu słudze 
Wasylowi 
Kudriaszewowi i wyjechałem za granicę, do Berlina. Jak miałem już przyjemność 
donieść, 
spędziłem za granicą trzy lata. I cóż? Również za granicą pozostałem tym samym 
człowiekiem nieoryginalnym. Po pierwsze, nie muszę chyba mówić, że Europy, życia 
europejskiego nie poznałem ani o włos lepiej; słuchałem wykładów niemieckich 
profesorów i 
czytałem niemieckie książki w miejscu ich narodzin… na tym polegała cała 
różnica. 
Prowadziłem życie odosobnione, niby mnich jaki; kumałem się ze zdymisjonowanymi 
porucznikami udręczonymi podobnie jak ja głodem wiedzy, zresztą o przyciężkich 
umysłach i 
bez daru słowa; zadawałem się z tępawymi rodzinami z Penzy i innych żyznych 
guberni; 
wałęsałem się po kawiarniach, czytałem pisma, chadzałem też do teatru. Wśród 
tubylców 
miałem niewielu znajomych; rozmawiając z nimi zawsze odczuwałem pewne 
skrępowanie. 
Nikogo z nich nie widywałem u siebie oprócz dwu lub trzech natrętnych bubków 
pochodzenia 
żydowskiego, którzy często wstępowali do mnie i pożyczali pieniądze — bo der 
Russe jest 
łatwowierny. Dziwaczny przypadek — zrządził, że trafiłem w końcu do domu jednego 
z 
moich profesorów, a było to tak: przyszedłem zapisać się na jego wykłady, a on 
ni stąd, ni 
zowąd zaprosił mnie na wieczór do siebie. Ten profesor miał dwie córki, mniej 
więcej 
dwudziestosiedmioletnie, przysadziste — Bóg z nimi — wspaniałe nosy, włosy w 
lokach i 
bladoniebieskie oczy, a ręce miały czerwone z białymi paznokciami. Jedna 
nazywała się 
Lienchen, druga Minchen. Zacząłem chadzać do profesora. A trzeba panu wiedzieć, 
że 
profesor był nie żeby całkiem głupi, ale jakby trochę trzepnięty: z katedry 
mówił dość 
składnie, w domu natomiast seplenił i okulary zawsze miał na czole; a przy tym 
był 
człowiekiem ogromnie uczonym … I cóż? Nagle przywidziało mi się, że jestem 
zakochany w 
Lienchen — i przez całe sześć miesięcy tak mi się wydawało. Rozmawiałem z nią co 
prawda 
mało, więcej na nią patrzyłem, ale czytałem jej na głos różne wzruszające 
dzieła, ściskałem 
jej dłoń ukradkiem, a wieczorami u jej boku oddawałem się marzeniom, spoglądając 
uporczywie na księżyc albo po prostu w górę. A przy tym ona tak wspaniale 
parzyła kawę! … 
Zdawałoby się, czegóż chcieć więcej? Jedno tylko mnie peszyło: w owych chwilach, 
jak to 
się mówi, niewysłowionej błogości zaczynało mnie ssać w dołku, a zimny dreszcz 
sięgał 
żołądka. Nie mogłem wreszcie znieść tego szczęścia i uciekłem. Całe dwa lata 
spędziłem 
jeszcze za granicą; byłem we Włoszech, postałem w Rzymie przed Przemienieniem 
Pańskim, 
i przed Wenus we Florencji też postałem; wpadałem w przesadny zachwyt niby we 
wściekłość; wieczorami pisywałem wierszyki, rozpocząłem dziennik. Słowem—
zachowywałem się tak jak wszyscy. A przecież łatwo być człowiekiem oryginalnym. 
Ja na 
ten przykład nie mam pojęcia o malarstwie i rzeźbie… Ale powiedzieć to głośno… 
nie, jakże 
można! Bierz cicerone, goń oglądać freski…
Ponownie opuścił wzrok i ponownie zdjął szlafmycę.
— Wróciłem wreszcie do kraju — mówił dalej znużonym głosem — przyjechałem do 
Moskwy. W Moskwie zaszła we mnie zadziwiająca przemiana. Za granicą raczej 
milczałem, 
a tu nagle przemówiłem i zaraz zacząłem myśleć o sobie Bóg wie co. Znaleźli się 
ludzie 
wyrozumiali, którzy uznali mnie niemal za geniusza; damy życzliwie słuchały 
moich tyrad; 
nie potrafiłem jednak utrzymać się na wyżynach mej chwały. Pewnego pięknego 
ranka 
zrodziła się na mój temat plotka (kto ją wydał na świat Boży — nie wiem; na 
pewno jakaś 
stara panna płci męskiej, takich starych panien w Moskwie jest zatrzęsienie), 
zrodziła się i 
zaczęła wypuszczać odnóżki i wąsy niby poziomka. Zaplątałem się, chciałem się 
uwolnić, 
zerwać przylepną nić—nic z tego … Wyjechałem. Znowu okazałem się człowiekiem 
niedorzecznym; należało najspokojniej w świecie przeczekać tę napaść, jak 
przeczekuje się 
pokrzywkę, a wtenczas ci sami wyrozumiali ludzie znów otwarliby swe ramiona, te 
same 
damy znów powitałyby mnie uśmiechem… Ale w tym cała bieda: nie jestem 
człowiekiem 
oryginalnym. I nagle, widzi pan, odezwała się we mnie rzetelność: zrobiło mi się 
jakoś wstyd 
gadać, gadać bez ustanku, wciąż gadać — wczoraj na Arbacie, dziś na Trubie, 
jutro na 
Siwcewym–Wrażku i wciąż o tym samym … A jeżeli ludzie tego się domagają? Niech 
pan 
przyjrzy się prawdziwym bojownikom na tym polu: mają to za nic; wręcz 
przeciwnie, tego im 
właśnie trzeba; niejeden dwadzieścia lat z rzędu obraca językiem, i wciąż w 
jednym 
kierunku… Oto co znaczy pewność siebie i ambicja! I ja miałem ambicję, nawet 
teraz nie 
całkiem wygasła we mnie … To też jest źle, bo oznacza, znów to powtórzę, że nie 
jestem 
człowiekiem oryginalnym. Zatrzymałem się w pół drogi: natura winna była albo 
wydzielić mi 
znacznie więcej ambicji, albo nie dawać jej wcale. Z początku rzeczywiście źle 
mi się wiodło; 
przy tym wyjazd za granicę ostatecznie wyczerpał moje środki. A że nie chciałem 
żenić się z 
pierwszą lepszą kupcówną o młodym, ale już zwiotczałym ciele przypominającym 
galaretę, 
pojechałem do siebie na wieś. Sądzę—dodał mój sąsiad obrzucając mnie ponownie 
spojrzeniem z ukosa — że mogę pominąć milczeniem pierwsze wrażenia z pobytu na 
wsi, 
aluzje do piękna przyrody, czar samotności w zaciszu i tym podobne …
— Naturalnie — odparłem.
— Tym bardziej — ciągnął — że wszystko to bzdury, przynajmniej jeżeli o mnie 
chodzi. 
Na wsi nudziłem się jak mops pod kluczem, choć muszę przyznać, że w powrotnej 
drodze, 
gdy po raz pierwszy wiosną mijałem znajomą brzezinę, zakręciło mi się w głowie i 
serce 
zabiło żywiej od niejasnego słodkiego przeczucia … Lecz te niejasne przeczucia, 
jak sam pan 
doskonale wie, nigdy się nie spełniają; wręcz przeciwnie, spełniają się zupełnie 
inne rzeczy, 
których wcale się nie spodziewamy, jak na przykład pomór bydła, zaległości 
podatkowe, 
sprzedaże z licytacji i tak dalej, i tak dalej. Radziłem sobie jakoś z dnia na 
dzień z pomocą 
sołtysa Jakuba, który zastąpił poprzedniego rządcę i okazał się później takim 
samym, jeżeli 
nie gorszym jeszcze złodziejem, a nadto zatruwał mi życie wonią wydziegciowanych 
butów; 
aż kiedyś przypomniałem sobie o pewnej znajomej rodzinie zamieszkującej w 
sąsiedztwie, a 
składającej się z owdowiałej pułkownikowej i dwu córek, kazałem zaprząc i 
wybrałem się z 
wizytą. Ten dzień powinien na zawsze pozostać w mej pamięci: w sześć miesięcy 
potem 
ożeniłem się z młodszą córką pułkownikowej! …
Rozmówca mój pochylił głowę i wzniósł ręce ku niebu.
— A jednak — podjął z zapałem — nie chciałbym sugerować panu niepochlebnego 
zdania 
o zmarłej. Uchowaj Boże! Była to istota nadzwyczaj szlachetna i dobra, istota 
kochająca i 
zdolna do wielkich poświęceń, choć muszę wyznać, niech to zostanie między nami, 
że 
gdybym nie miał nieszczęścia jej utracić, zapewne nie byłaby też możliwa nasza 
dzisiejsza 
rozmowa, do tej pory bowiem zachowała się w mej szopie owa belka nad klepiskiem, 
na 
której zamierzałem się powiesić!
— Niektóre gruszki — zaczął po niedługiej chwili milczenia — powinny czas jakiś 
poleżeć pod ziemią, w piwnicy, aż, jak to się mówi, nabiorą prawdziwego smaku. 
Wygląda na 
to, że nieboszczka moja też należała do takich tworów natury. Teraz dopiero mogę 
jej oddać 
całą należną sprawiedliwość. Dopiero teraz na przykład pamięć o wieczorach 
wspólnie 
spędzonych jeszcze przed ślubem nie tylko nie budzi we mnie najmniejszego 
uczucia 
goryczy, lecz przeciwnie, wzrusza niemal do łez. Nie byli to ludzie zamożni; 
starodawny 
dom, drewniany, ale wygodny, stał na wysokim wzgórzu, pomiędzy zapuszczonym 
ogrodem i 
podwórzem porosłym chwastami. Poniżej płynęła rzeka, a ledwie było ją widać 
spoza gęstego 
listowia. Duży taras prowadził do ogrodu, przed nim wdzięczył się owalny klomb 
róż; na jego 
zakończeniach rosły po dwie akacje, za młodu splecione ze sobą na podobieństwo 
śruby 
jeszcze przez zmarłego dziedzica. Opodal w gęstwinie zapomnianego i zdziczałego 
maliniaka 
stała altanka, wymyślnie wymalowana wewnątrz, ale tak bardzo stara i zmurszała, 
że 
oglądana z zewnątrz wzbudzała lęk. Z tarasu oszklone drzwi prowadziły do 
bawialni; w 
bawialni zaś oto, co ukazywało się ciekawemu spojrzeniu obserwatora: w kątach 
piece 
kaflowe, marniutki fortepianik z prawej strony, zawalony rękopisami nut, kanapa 
obita 
spłowiałym błękitnym adamaszkiem w białawe desenie, stół okrągły, dwie serwantki 
pełne 
cacek z porcelany i szklanych paciorków, wszystkie z czasów Katarzyny, na 
ścianie znany 
portret jasnowłosej dziewoi z gołąbkiem na piersi i z oczami wzniesionymi ku 
górze, wazon 
ze świeżymi różami na stole … Widzi pan, jak dokładnie potrafię opisać. W tej 
oto bawialni, 
na tym oto tarasie rozegrała się tragikomedia mojej miłości. Sarna pani domu 
była wredną 
babą, z wieczną chrypą wściekłości w gardle, nie znoszącą sprzeciwu i skorą do 
kłótni; 
spośród córek jedna — Wiera — nie różniła się niczym od zwykłych panien 
powiatowych, 
druga — Zofia, w Zofii się zakochałem. Obie siostry miały jeszcze jeden pokoik, 
wspólną 
sypialnię z dwoma dziewiczymi drewnianymi łóżkami, żółtawymi sztambuchami, 
rezedą w 
wazonie, z podobiznami przyjaciół i przyjaciółek rysowanymi dość nieudolnie 
kredką 
(wyróżniał się pewien pan z niezwykle energicznym wyrazem twarzy i jeszcze 
bardziej 
energicznym podpisem, który w młodości znakomicie się zapowiadał, ale skończył 
jak my 
wszyscy — na niczym), z popiersiami Goethego i Schillera, niemieckimi książkami, 
zeschniętymi wiankami i innymi przedmiotami zachowanymi na pamiątkę. Do tego 
pokoju 
wchodziłem rzadko i niechętnie: nie wiedzieć czemu brakło mi tam powietrza. Przy 
tym — 
rzecz dziwna! Oto Zofia podobała mi się najbardziej, kiedy siedziałem zwrócony 
do niej 
plecami, i jeszcze chyba wtedy, gdy myślałem albo raczej marzyłem o niej, 
zwłaszcza 
wieczorem, na tarasie. Spoglądałem wtedy na zorzę wieczorną, na drobne listki 
już 
pociemniałe, ale odcinające się wyraźnie na tle różowego nieba; w bawialni Zofia 
siedziała 
przy fortepianie i wygrywała bez ustanku jakiś ulubiony fragment z Beethovena, 
namiętny i 
tęskny; stara złośnica łagodnie pochrapywała siedząc na kanapie; w zalanej 
purpurowym 
blaskiem jadalni krzątała się Wiera, szykując herbatę; samo war, syczał 
wymyślnie, jakby się 
z czegoś cieszył; z wesołym trzaskiem kruszyły się ciasteczka, łyżeczki 
dźwięcznie trącały 
brzegi filiżanek; kanarek, który przez cały dzień robił nieopisany harmider, 
cichł nagle i tylko 
czasem zaćwierkał, jakby o coś pytał; przejrzysty i zwiewny obłoczek ronił 
mimochodem 
rzadkie krople … A ja siedziałem, siedziałem, słuchałem, słuchałem, patrzyłem, 
coś chwytało 
mnie za serce i znów zdawało mi się, że kocham. Pod wpływem takiego wieczoru 
poprosiłem 
kiedyś staruchę o rękę jej córki i po dwóch miesiącach ożeniłem się. Wydawało mi 
się, że ją 
kochałem … I nawet teraz, choć czas już najwyższy, słowo daję, że nawet teraz 
nie wiem, czy 
kochałem Zofię. Była istotą dobrą, mądrą, małomówną, o łagodnym sercu, ale Bóg 
jeden wie 
dlaczego, czy to wskutek życia na wsi, czy też dla jakich innych przyczyn, na 
samym dnie jej 
duszy (jeśli tylko dusza ma dno) kryła się rana albo raczej krwawiła mała ranka, 
której nic nie 
mogło uleczyć, i nawet nazwać jej ani ona nie umiała, ani ja nie mogłem. 
Istnienia tej rany 
domyśliłem się, oczywiście, dopiero po ślubie. Próbowałem wszystkiego — i 
wszystko na 
nic, żadnej ulgi! Miałem w dzieciństwie czyżyka, którego kiedyś dopadł kot; 
czyżyka 
uratowano, wyleczono, lecz nie ozdrowiał już mój biedny czyżyk; smutniał, 
marniał, przestał 
śpiewać … Skończyło się to tak, że pewnej nocy do klatki wkradł się szczur i 
odgryzł mu 
dziób, w następstwie czego czyżyk zdecydował się wreszcie umrzeć. Nie wiem, jaki 
kot 
dopadł mojej żony, ale ona tak samo smutniała i marniała jak nieszczęsny czyżyk. 
Czasem 
chciało się jej poderwać, poigrać na świeżym powietrzu, w słońcu, na wolności; 
spróbuje — i 
zaraz skuli się w kłębuszek. A przecież mnie kochała: ileż to razy zapewniała 
mnie, że już 
niczego więcej nie pozostaje jej pragnąć — tfu, do diabła! — a oczy jej gasły 
coraz bardziej. 
Myślałem, czy nie było czego w przeszłości? Zasięgnąłem informacji: nie było 
nic. No tak, a 
teraz niech pan sam osądzi; człowiek oryginalny wzruszyłby ramionami, może 
westchnąłby 
ze dwa razy i zająłby się własnym życiem; a ja, istota nieoryginalna, zacząłem 
popatrywać na 
belki. Moja żona miała tak mocne staropanieńskie nawyki — Beethoven, spacery 
nocą, 
rezeda, liściki do przyjaciół, sztambuchy i tym podobne — że do innego trybu 
życia, 
zwłaszcza do życia pani domu, w żaden sposób nie mogła przywyknąć; a przecież to 
śmieszne u kobiety zamężnej, gdy zadręcza się bezprzedmiotową tęsknotą i 
wieczorami 
śpiewa: „Nie budź ty jej o świtaniu…
W ten oto sposób przez trzy lata napawaliśmy się rozkoszą; czwartego roku Zofia 
umarła 
po pierwszym porodzie, a ja — dziwna to rzecz — jak gdybym już zawczasu 
przeczuwał, że 
moja żona nie będzie w stanie ani mnie obdarzyć córką lub synem, ani ziemi nowym 
mieszkańcem. Pamiętam, jak ją chowano. Działo się to wiosną. Nasza cerkiew 
parafialna jest 
niewielka, stara, ikonostas sczerniały, ściany gołe, ceglana posadzka 
powygryzana 
gdzieniegdzie; na każdym klirosie tkwi wielka starodawna ikona. Wniesiono 
trumnę, 
umieszczono na samym środku, przed drzwiami carskimi*, okryto wytartą kapą, 
ustawiono 
wkoło trzy świeczniki. Zaczęło się nabożeństwo. Zgrzybiały psalmista z 
warkoczykiem z tyłu 
głowy, przewiązany nisko zielonym pasem, smętnie mruczał modlitwy przed 
pulpitem; 
kapłan, też stary, ślepawy, z twarzą dobrotliwą, w liliowej sutannie z żółtymi 
deseniami, 
odprawiał za siebie i za diakona. W oknach otwartych na całą szerokość poruszały 
się i 
szeleściły młode, świeże liście brzóz płaczących; z dworu wionęło zapachem traw; 
czerwony 
płomień świec woskowych bladł w wesołym blasku wiosennego dnia; wróble aż 
zanosiły się 
świerkaniem na całą cerkiew, a spod samej kopuły z rzadka rozlegał się donośny 
świr 
zabłąkanej jaskółki. W złocistym pyle słonecznego promienia żwawo pochylały się 
i unosiły 
płowe głowy nielicznych chłopów modlących się gorliwie za nieboszczkę; cienką 
niebieskawą smużką wybiegał dym z otworów kadzielnicy. Przyglądałem się martwej 
twarzy 
mojej żony… Mój Boże! Nawet śmierć, sama śmierć nie mogła jej wyzwolić, nie 
uzdrowiła 
jej rany: wciąż ten sam chorobliwy, wylękniony wyraz — jak gdyby i w trumnie 
czuła się 
nieswojo … Gorycz wezbrała we mnie i poruszyła się krew. Dobre, dobre to było 
stworzenie, 
a przecież to dla niej dobrze, że umarła!
Policzki mojego rozmówcy zaczerwieniły się, a oczy przygasły.
— Gdy uporałem się wreszcie z przygnębieniem — zaczął znów po chwili — które mną 
owładnęło po śmierci żony, postanowiłem zabrać się, jak się to mówi, do pracy. 
Podjąłem 
pracę w mieście gubernialnym; lecz w wielkich salach urzędu zaczynała mnie boleć 
głowa, 
oczy też źle się sprawowały; do tego doszły inne przyczyny … podałem się do 
dymisji. Zrazu 
chciałem pojechać do Moskwy, ale po pierwsze brakowało pieniędzy, a po wtóre… 
mówiłem 
już panu, że spokorniałem. Moje pogodzenie z losem nastąpiło i nagle, i nie 
nagle. W duchu 
spokorniałem już dawno, ale głowa moja wciąż jeszcze nie chciała się schylić. Tę 
skromność 
mych uczuć i myśli kładłem najpierw na karb wiejskiego życia, nieszczęścia… Z 
drugiej 
strony spostrzegłem już dawniej, że wszyscy prawie moi sąsiedzi, młodzi i 
starsi, z początku 
wystraszeni moim wykształceniem, zagranicznym wojażem i innymi przymiotami mego 
wychowania, nie tylko zdążyli całkiem do mnie przywyknąć, lecz nawet zaczęli 
mnie 
traktować ni to nieuprzejmie, ni to z lekceważeniem, nie słuchali moich wywodów 
do końca, 
a w rozmowie ze mną nie byli już tak ugrzecznieni. Zapomniałem też panu 
powiedzieć, że w 
pierwszym roku po ślubie spróbowałem z nudów zająć się literaturą i nawet 
posłałem coś do 
czasopisma, opowieść, jeśli się nie mylę; lecz po pewnym czasie otrzymałem od 
redaktora 
bardzo grzeczny list, w którym było między innymi powiedziane, że rozumu odmówić 
mi nie 
sposób, ale talentu odmówić właśnie należy, w literaturze zaś liczy się tylko 
talent. Ponadto 
doszło do mej wiadomości, że pewien moskwianin bawiący przejazdem, poczciwy 
zresztą 
młodzieniec, miał o mnie powiedzieć mimochodem na przyjęciu u gubernatora, iż 
jestem 
człowiekiem pustym, a moje zdolności całkiem się wyczerpały. Lecz moje na wpół 
dobrowolne zaślepienie trwało nadal; wie pan, nie mogłem sam siebie pognębić do 
reszty; aż 
kiedyś pewnego pięknego poranka otworzyły mi się oczy. Oto jak do tego doszło. 
Odwiedził 
mnie naczelnik policji z zamiarem zainteresowania mnie walącym się mostem w 
mojej 
posiadłości, którego zupełnie nie miałem za co naprawić. Zakąsiwszy łyk wódki 
kawałkiem 
bałyka wyrozumiały stróż porządku upomniał mnie po ojcowsku za opieszałość, 
zresztą zaraz 
wszedł w moje położenie i tylko radził, iżby nakazał chłopom, by podsypali tam 
nawozu; 
następnie zapalił fajeczkę i począł mówić o wyborach. O zaszczytny urząd 
marszałka szlachty 
gubernianej ubiegał się natenczas niejaki Orbassanow, próżny krzykacz i do tego 
jeszcze 
łapownik. Przy tym nie wyróżniał się ani dostatkiem, ani znakomitym 
pochodzeniem. 
Wypowiedziałem swe zdanie na jego temat, i nawet dosyć lekceważąco; przyznaję, 
że 
patrzyłem na p. Orbassanowa trochę z góry. Naczelnik spojrzał na mnie uważnie, 
poklepał 
mnie życzliwie po ramieniu, po czym rzekł dobrotliwie: „Ech, Wasylu Wasyljiczu, 
gdzie nam 
z panem o takich ludziach mędrkować, znaj świerszczu swoją żerdkę …” — „Ależ 
litości — 
sprzeciwiłem się z irytacją — i cóż to za różnica jest między mną a 
Orbassanowem?” 
Naczelnik policji wyjął fajkę z ust, wybałuszył na mnie oczy — i aż parsknął 
śmiechem. „No, 
wesołek z pana — rzekł uśmiawszy się do łez — przedni żart, słowo daję… a! jaki 
spryciarz!” — i do samego odjazdu nie przestawał kpić ze mnie, poszturchując od 
czasu do 
czasu i już mówiąc mi „ty”. Odjechał nareszcie. Tej jednej kropli brakło; czara 
się przelała. 
Kilka razy przeszedłem się po pokoju, postałem przed lustrem, długo, długo, 
patrzyłem na 
swoją stropioną twarz, powoli wysunąłem język i pokiwałem z gorzką kpiną. 
Zasłona spadła 
mi z oczu: ujrzałem wyraźnie, wyraźniej niż swoją twarz w lustrze, jaki ze mnie 
jest pusty, 
nędzny i niepotrzebny nikomu człowiek nieoryginalny! Rozmówca mój umilkł.
— W pewnej tragedii Woltera — mówił dalej smętnie — jakiś jaśnie pan cieszy się 
z tego, 
że doszedł do ostatecznej granicy nieszczęścia. Wprawdzie los mój nie ma w sobie 
nic z 
tragedii, wyznam jednak, że i ja przeżyłem coś w tym rodzaju. Poznałem jadowite 
uniesienia 
chłodnej rozpaczy; sprawdziłem na sobie, jak słodko jest bez pośpiechu, nie 
opuszczając 
pościeli, przez cały ranek przeklinać dzień i godzinę swoich narodzin. Nie 
mogłem więc 
spokornieć od razu. I w rzeczy samej, proszę się zastanowić: brak pieniędzy 
przykuwał mnie 
do nienawistnej wsi: ani gospodarstwo, ani praca w urzędzie, ani literatura — 
nic nie 
przylgnęło do mnie na dłużej; dziedziców unikałem, książki mi obrzydły; dla 
wodniście 
pulchnych i chorobliwych egzaltowanych panien potrząsających lokami i gorączkowo 
powtarzających w kółko słowo „żyyycie”… nie mogłem być zajmujący, odkąd 
przestałem 
papleć i bez przerwy popadać w zachwyt; żyć w zupełnym odosobnieniu nie 
potrafiłem i nie 
byłem zdolny … Wtedy zacząłem — co by pan pomyślał? — włóczyć się po sąsiadach. 
Niby 
pijany z pogardy do siebie samego narażałem się naumyślnie na różne drobne 
upokorzenia. 
Pomijano mnie przy częstowaniu, witano chłodno i wyniośle, na koniec przestano w 
ogóle 
mnie dostrzegać; nie pozwalano mi nawet wtrącać się do ogólnej rozmowy i 
zdarzyło się 
niekiedy, że sam potakiwałem z kąta jakiemuś najgłupszemu w świecie gadule, 
który onego 
czasu w Moskwie całowałby z zachwytem ślady mych stóp, skraj mego płaszcza … 
Nawet 
nie pozwalałem sobie samemu pomyśleć o tym, że oddaję się gorzkiej rozkoszy 
ironii … 
Litości, jakaż może być ironia w pojedynkę! Tak oto postępowałem przez kilka lat 
z rzędu i 
tak postępuję do dziś.
— Jednak do czego to podobne — wymruczał za ścianą zaspany głos p. 
Kantagriuchina — 
co za dureń umyślił sobie gadać po nocy?
Sąsiad mój wśliznął się zwinnie pod kołdrę, wyjrzał bojaźliwie i pogroził mi 
palcem.
— Tss …tss … — wyszeptał i, niby przepraszając i kłaniając się w kierunku 
Kantagriuchinowego głosu, powiedział z uszanowaniem:
— Tak jest, tak jest, proszę łaskawie wybaczyć …Jemu należy się sen, on powinien 
spać 
— podjął znów szeptem — powinien nabrać na nowo sił, choćby po to, żeby z tą 
samą 
przyjemnością najeść się jutro. Nie mamy prawa go niepokoić. A przy tym 
powiedziałem 
panu chyba wszytko, co chciałem powiedzieć; panu pewnie też chce się spać. Życzę 
panu 
dobrej nocy!
Sąsiad mój z gorączkowym pośpiechem odwrócił się i wbił głowę w poduszki.
— Proszę pozwolić mi przynajmniej — poprosiłem — poznać, z kim miałem 
przyjemność
Poderwał się zwinnie.
— Na Boga, nie — przerwał — proszę nie pytać o moje nazwisko ani mnie, ani 
innych. 
Niech pozostanę dla pana istotą nieznaną Wasylem Wasyljewiczem zgnębionym przez 
los. 
Przy tym, jako człowiek nieoryginalny, nawet nie zasługuję na osobne nazwisko … 
A jeżeli 
już chce pan koniecznie nadać mi jakiś przydomek, to niech mnie pan nazwie… 
nazwie mnie 
pan … Hamletem powiatu szczygrowskiego. Takich Hamletów jest wielu w każdym 
powiecie, ale, być może, nie stykał się pan z innymi. Zatem żegnam pana.
Zagrzebał się ponownie w swoją pierzynę, a następnego dnia rano, gdy przyszli 
mnie 
obudzić, nie było go już w pokoju. Wyjechał przed świtem.
Przełożył Wiktor Skrunda
CZERTOPCHANOW I NIEDOPIUSKIN
W upalny letni dzień wracałem kiedyś wózkiem z polowania; obok mnie, kiwając się 
raz po raz, drzemał Jermołaj. Psy spały, leżąc u naszych nóg i podskakując 
bezwładnie jak 
martwe. Stangret coraz to spędzał batem gzy z koni. Biały kurz jak lekki obłok 
unosił się za 
wózkiem. Wjechaliśmy w gęste krzaki. Droga stała się wyboista, koła zaczęły 
zawadzać o 
korzenie. Jermołaj ocknął się, spojrzał dokoła: — E! — powiedział — przecie tu 
powinny być 
cietrzewie. Złaźmy. — Stanęliśmy i weszli w „teren”. Pies mój natknął się na 
stadko. 
Strzeliłem i zacząłem już nabijać strzelbę, kiedy nagle poza mną rozległ się 
głośny trzask i 
rozgarniając krzaki rękami, podjechał do mnie jeździec — Pozwoli pan, że się 
spytam — 
przemówił dumnym głosem — jakim prawem pan tu po–o–luje, sza–ny panie? — 
Nieznajomy mówił nadzwyczaj szybko, urywanie i przez nos. Spojrzałem mu prosto w 
twarz: 
jak żyję nie widziałem nic podobnego. Wyobraźcie sobie, drodzy czytelnicy, 
małego 
jasnowłosego człowieczka o czerwonym, zadartym nosku i bardzo długich, rudawych 
wąsach. 
Spiczasta karakułowa czapka z sukiennym denkiem malinowego koloru zakrywała mu 
czoło 
aż po same brwi. Ubrany był w żółty, wytarty archałuk z czarnymi aksamitnymi 
ładownicami 
na piersiach i spłowiałym srebrnym galonem na wszystkich szwach; przez ramię 
miał 
przewieszony róg, za pasem sterczał kindżał. Mizerny, garbonosy koń 
kasztanowatej maści 
chwiał się pod nim jak zaczadzony; dwa charty, chude, o wykrzywionych łapach, 
kręciły mu 
się pod nogami. Z twarzy, spojrzenia, głosu, z każdego ruchu, z całej postaci 
nieznajomego 
biła szaleńcza odwaga i bezgraniczna, nieposkromiona duma; jego jasnoniebieskie, 
szklane 
oczy biegały na wszystkie strony zezując, jakby był pijany; odrzucał głowę w 
tył, wydymał 
policzki, parskał i drżał na całym ciele, rzekłbyś, z nadmiaru pychy — wypisz, 
wymaluj, jak 
indor. Powtórzył swoje pytanie.
— Nie wiedziałem, że tu nie wolno strzelać — odrzekłem.
— Znajduje się pan tu, łaskawy panie — mówił dalej — na moim gruncie.
— Pozwoli pan, że odejdę.
— A po–ozwoli pan, że zapytam — odparł — czy mam zaszczyt rozmawiać ze 
szlachcicem?
Wymieniłem swoje nazwisko.
— W takim razie, proszę, niech pan poluje. Sam jestem szlachcic i miło mi oddać 
przysługę szlachcicowi… Nazywam się Czer–topchanow, Pan–tielej!!!
Schylił się, krzyknął, smagnął konia po szyi; koń potrząsnął głową, stanął dęba, 
rzucił 
się w bok przydeptując łapę jednemu z psów. Pies zawył przeraźliwie. 
Czertopchanow 
zawrzał gniewem, syknął, uderzył konia pięścią między uszy, szybciej niż 
błyskawica 
zeskoczył na ziemię, obejrzał psu łapę, popluł na ranę, kopnął psa w bok, żeby 
przestał 
piszczeć, schwycił konia za grzywę i włożył nogę w strzemię. Koń zadarł łeb, 
podniósł ogon i 
rzucił się bokiem w krzaki, Czertopchanow podskakiwał przy nim na jednej nodze, 
jednak 
trafił wreszcie w siodło, jak opętany wywinął nahajką, zatrąbił w róg i 
pogalopował. Nie 
zdążyłem jeszcze ochłonąć po niespodziewanym zjawieniu się Czertopchanowa, kiedy 
raptem, bez najlżejszego prawie szelestu, wyjechał z krzaków tłuściutki 
człowieczek lat około 
czterdziestu, na małym, karym koniku. Zatrzymał się, zdjął zielony skórzany 
kaszkiet i 
cienkim, łagodnym głosem zapytał mnie, czy nie widziałem jeźdźca na 
kasztanowatym koniu. 
Odpowiedziałem, żem widział.
— A w którą stronę pojechał? — ciągnął dalej takim samym głosem nie wkładając 
kaszkietu. — Tędy? Dziękuję panu uprzejmie…
Cmoknął, lekko trącił nogami konia po bokach i powlókł się wolnym truchcikiem — 
człap, człap — we wskazanym kierunku. Patrzałem za nim, póki jego rogaty 
kaszkiet nie 
skrył się za gałęźmi. Ten nowy znajomy powierzchownością nie przypominał ani 
trochę 
swego poprzednika. Twarz jego, pucołowata i okrągła jak kula, wyrażała 
nieśmiałość, 
dobroduszność i łagodną pokorę; nos także mięsisty, zaokrąglony i upstrzony 
sinymi żyłkami, 
zdradzał zamiłowanie do ziemskich uciech. Na głowie jego z przodu nie rósł ani 
jeden 
włosek, z tyłu sterczały rzadkie, płowe kosmyki, oczki, jakby krwią nabiegłe, 
mrugały 
przyjaźnie, czerwone, wilgotne wargi uśmiechały się słodko. Ubrany był w surdut 
ze 
stojącym kołnierzem i mosiężnymi guzikami, bardzo zniszczony, lecz czysty; 
sukienne 
spodnie podniosły się wysoko, nad żółtymi obszyciami butów widać było 
tłuściutkie łydki.
— Kto to taki? — zapytałem Jermołaja.
— Ten? to Niedopiuskin, Tichon Iwanycz. Mieszka u Czertopchanowa.
— Czy to człowiek biedny?
— Niebogaty, ale przecie i Czertopchanow nie ma złamanego grosza.
— Więc dlaczegóż u niego zamieszkał?
— Ano, tak się zaprzyjaźnili, że jeden bez drugiego się nie ruszy. To już 
wiadomo, jak 
dwa palce u ręki.
Wyszliśmy z krzaków; nagle koło nas zajazgotały psy gończe i stary bielak 
pokicał po 
dość już wysokim owsie. Za nim wypadły ze skraju lasu ogary i charty, a zaraz za 
nimi 
wyskoczył i sam Czertopchanow. Nie krzyczał, nie podszczuwał, nie wołał 
„huzia!”, nie mógł 
tchu złapać, zachłystywał się; z otwartych ust wyrywały się urywane, bezładne 
dźwięki; 
pędził wytrzeszczywszy oczy i wściekle siekł nahajką nieszczęsnego konia. Charty 
„przyśpieszyły”… bielak przysiadł, raptownie dał susa i wyminąwszy Jermołaja 
czmychnął w 
krzaki. Charty przebiegły. — He–e co, he–e co! — z wysiłkiem, niczym jąkała, 
bełkotał 
wyczerpany myśliwy. — Pilnuj, bracie! — Jermołaj strzelił. Raniony bielak 
machnął kozła na 
gładkiej i suchej trawie, podskoczył w górę i żałośnie zapiszczał w zębach 
koziołkującego z 
rozpędu charta. Ogary nadbiegły natychmiast.
Czertopchanow, niczym przewrotek, zeskoczył z konia, schwycił kindżał, pobiegł 
do 
psów na szeroko rozkraczonych nogach, klnąc siarczyście wyrwał im poszarpanego 
zająca i z 
wykrzywioną srodze twarzą wbił mu w gardło kindżał aż po rękojeść… wbił i wydał 
okrzyk 
tryumfu. Tichon Iwanycz ukazał się na skraju lasu. — Ho–ho–ho–ho–ho–ho–ho! — 
wrzasnął 
powtórnie Czertopchanow… — Ho–ho–ho–ho — odpowiedział mu spokojnie przyjaciel.
— A przecie, na dobrą sprawę, latem polować nie należy — zauważyłem wskazując 
Czertopchanowowi stratowany owies.
— To moje pole — odpowiedział Czertopchanow ledwo dysząc.
Odciął zającowi skoki i rozdał psom, a zająca przytroczył.
— Masz u mnie nabój, mój drogi — zwrócił się do Jermołaja. — A szanownemu panu 
— dodał tym samym przerywanym i szorstkim głosem — dziękuję.
Wsiadł na konia.
— Po–ozwoli pan… zapomniałem… imienia i nazwiska.
Przedstawiłem mu się znowu.
— Bardzo rad jestem z poznania. Proszę łaskawie mnie odwiedzić przy sposobności. 
A 
gdzież się podział ten Fomka, Tichonie Iwanyczu? — dodał gniewnie — bez niego 
zaszczuliśmy bielaka.
— Koń pod nim padł — odpowiedział Tichon Iwanycz z uśmiechem.
— Jak to padł? Orbassan padł! Tfu! Fiu!. Gdzież on jest?
— Tam, za lasem.
Czertopchanow zaciął konia nahajką przez łeb i pogalopował na złamanie karku. 
Tichon 
Iwanycz ukłonił mi się dwa razy, za siebie i za przyjaciela, i znów ruszył 
wolnym truchtem w 
krzaki.
Obaj ci panowie silnie podniecili moją ciekawość. Co mogło związać węzłami 
nierozerwalnej przyjaźni dwie istoty tak od siebie różne? Zacząłem zbierać 
informacje i oto 
czegom się dowiedział.
Pantielej Jerernieicz Czertopchanow słynął na całą okolicę jako człowiek 
niebezpieczny, narwany, pyszałek i zabijaka jakich mało. Służył w wojsku bardzo 
krótko i 
został zdymisjonowany „na skutek nieprzyjemnej sprawy”, w tej randze, z powodu 
której 
rozpowszechniło się mniemanie, że kura jakoby nie jest ptakiem*. Pochodził ze 
starego rodu, 
niegdyś możnego, dziadowie jego żyli wspaniale, po stepowemu, to znaczy 
przyjmowali 
proszonych i nie proszonych gości, karmili ich jak opasy, obcym stangretom 
wydawali po 
ćwierci owsa na trójkę koni, trzymali muzykantów, pieśniarzy i błaznów, a także 
psy, w 
uroczyste święta poili lud wódką i brahą, zimą jeździli do Moskwy swoimi końmi, 
w ciężkich 
kolasach, czasem zaś całymi miesiącami siedzieli bez grosza i żywili się 
domowymi 
produktami. Ojcec Pantieleja Jeremieicza odziedziczył majątek już nadszarpnięty; 
on z kolei 
także zdrowo użył życia i umierrając zostawił jedynemu swemu spadkobiercy 
Pantielej owi 
zastawioną wioskę Bezsonowo, liczącą trzydzieści pięć dusz płci męskiej i 
siedemdziesiąt 
sześć płci żeńskiej, oraz czternaście dziesięcin i ośminę nieużytków w 
kołobrodzkiej głuszy, 
na które zresztą żadnych aktów urzędowych w papierach nieboszczyka nie 
znaleziono. 
Nieboszczyk, trzeba przyznać, doprowadził się do ruiny w najdziwniejszy sposób — 
zgubił 
go „system gospodarczy”. W jego pojęciu szlachcicowi nie godziło się zależeć od 
kupców, 
mieszczan i tym podobnych „zbójów”, jak ich nazywał; zaprowadził u siebie 
wszelkie 
możliwe rzemiosła i majsternie: „i przyzwoiciej, i taniej, mawiał, systemem 
gospodarczym!” 
Nie wyrzekł się do końca życia tej zgubnej myśli; ona to doprowadziła go do 
ruiny. Ale miał 
za to uciechę! Nie odmawiał sobie żadnej zachcianki. Między innymi sporządził 
kiedyś tak 
olbrzymią familijną landarę własnego pomysłu, że pomimo wspólnych wysiłków 
spędzonych 
z całej wsi chłopskich koni wraz z ich właścicielami, na pierwszym pagórku 
zawaliła się i 
rozsypała. Jeremiej Łukicz (ojciec Pantieleja nazywał się Jeremiej Łukicz) kazał 
wystawić 
pomnik na pagórku, zresztą nie przejął się tym ani trochę. Postanowił także 
wybudować 
cerkiew, ma się rozumieć sam, bez pomocy architekta. Spalił cały las na wyrób 
cegły, założył 
fundamenty — olbrzymie, mógł na nich stanąć sobór w mieście gubernialnym; 
wyprowadził 
mury, zaczął sklepiać kopułę — kopuła się zawaliła. Zaczął po raz drugi — kopuła 
znów się 
rozpadła; zabrał się po raz trzeci — kopuła runęła po raz trzeci. Zastanowił się 
mój Jeremiej 
Łukicz: myśli sobie — to jakaś nieczysta sprawa… W tym są jakieś przeklęte 
czary… i jak 
nie rozkaże raptem wychłostać wszystkie stare baby we wsi. Baby wychłostano, ale 
kopuły 
mimo wszystko nie udało się sklepić. Zaczął przebudowywać chaty chłopskie według 
nowego 
planu, a wszystko gospodarczym systemem; po trzy zagrody razem ustawiał, w 
trójkąt, a na 
środku zatykał żerdź z malowanym domkiem dla ptaków i flagą. Bywało, że co dzień 
nowy 
pomysł przychodził mu do głowy: to gotował zupę z łopianu, to koniom ogony 
obcinał na 
kaszkiety dla służby, to miał zamiar len zastąpić pokrzywą, świnie karmić 
grzybami. Zresztą 
nie tylko gospodarskie pomysły się go trzymały, troszczył się także o dobro 
swoich 
poddanych. Przeczytał kiedyś w „Gazecie Moskiewskiej” artykulik ziemianina z 
guberni 
charkowskiej Chriaka–Chrupiorskiego o korzyściach moralnego życia chłopów i 
zaraz 
nazajutrz wydał rozkaz: wszyscy chłopi mają się niezwłocznie nauczyć na pamięć 
artykułu 
charkowskiego ziemianina. Chłopi nauczyli się artykułu, dziedzic zapytał ich: 
czy rozumieją, 
co tam napisane? Rządca odpowiedział, że tak, niby, jakże mogliby nie zrozumieć! 
W tym 
samym mniej więcej czasie kazał wszystkich swoich poddanych dla porządku i 
zgodnie z 
zasadą systemu gospodarczego ponumerować i każdemu przyszyć numer na kołnierzu. 
Przy 
spotkaniu z dziedzicem każdy, bywało, z daleka krzyczy: idzie numer taki a taki! 
Dziedzic 
zaś odpowiadał uprzejmie: idź z Bogiem!
Jednakże pomimo porządku i systemu gospodarczego Jeremiej Łukicz stopniowo 
zabrnął w bardzo trudną sytuację. Zaczął z początku zastawiać swoje wioski, a 
potem i do 
sprzedaży przystąpił; ostatnią — gniazdo pradziadów — dużą wieś z niedokończoną 
cerkwią 
sprzedał już skarb państwa, na szczęście nie za życia Jeremiej a Łukicza — nie 
zniósłby tego 
ciosu — lecz w dwa tygodnie po jego śmierci. Zdążył umrzeć u siebie w domu, we 
własnym 
łóżku, otoczony bliskimi ludźmi i pod opieką domowego lekarza; biedny Pantielej 
wszakże 
dostał już tylko Bezsonowo.
Pantielej dowiedział się o chorobie ojca będąc w wojsku, w chwili kiedy 
„nieprzyjemna 
sprawa”, o której wspomnieliśmy wyżej, osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Zaczął 
właśnie 
dziewiętnasty rok. Od dzieciństwa nie opuszczał domu rodzicielskiego i pod 
kierunkiem 
matki, najlepszej w świecie, lecz nadzwyczaj ograniczonej kobiety, Wasylisy 
Wasiliewny, 
wyrósł na rozkapryszonego paniczyka. Tylko matka zajmowała się jego wychowaniem; 
Jeremiej Łukicz, pochłonięty koncepcjami gospodarskimi, nie miał do tego głowy. 
Prawda, że 
pewnego razu własnoręcznie ukarał syna za to, że literę rcy wymawiał: arcy, ale 
tego dnia 
Jeremiej Łukicz cierpiał głęboko, choć skrycie: najlepszy jego pies zabił się 
uderzywszy o 
drzewo. Zresztą trudy Wasylisy Wasiliewny ograniczyły się do jednego 
wyczerpującego 
wysiłku: z wielkim trudem zgodziła dla niego za guwernera emerytowanego 
żołnierza, 
Alzatczyka z pochodzenia, niejakiego Bierkopfa, i aż do śmierci drżała przed nim 
jak liść: no, 
a jeśli podziękuje — myślała — zginęłam! co ja pocznę? gdzie znajdę innego 
nauczyciela? 
Już i tego z trudem zwabiłam od sąsiadki do siebie! Bierkopf zaś, człowiek 
sprytny, 
wykorzystał od razu tę wyjątkową sytuację: pił na umór i spał od rana do 
wieczora. Po 
ukończeniu „kursu nauk” Pantielej wstąpił do wojska. Wasylisy Wasiliewny nie 
było już 
wtedy na świecie. Na pół roku przed tym ważnym wydarzeniem umarła ze strachu: 
zobaczyła 
we śnie białego człowieka oklep na niedźwiedziu; człowiek ten miał na piersiach 
napisane: 
Antychryst. Jeremiej Łukicz wkrótce podążył za swoją połowicą.
Otrzymawszy pierwszą wiadomość o jego chorobie Pantielej przypędził na złamanie 
karku, nie zastał już wszakże ojca przy życiu. Jakież było jednak zdziwienie 
pełnego 
szacunku syna, kiedy niespodziewanie z bogatego dziedzica stał się biedakiem! 
Nieliczni 
tylko potrafią znieść tak gwałtowny przewrót: Pantielej zdziczał, zaciął się. 
Ten uczciwy, 
hojny i dobry, chociaż rozkapryszony i porywczy człowiek stał się arogantem i 
zabijaką, 
przestał znać sąsiadów — bogatych się wstydził, biednymi pogardzał — i 
nadzwyczaj 
zuchwale traktował wszystkich, nawet przedstawicieli władz. „Ja — powtarzał — 
jestem 
szlachcic z dziada pradziada.” Raz o mało nie zastrzelił stanowego, który wszedł 
do jego 
pokoju w czapce na głowie. Rzecz prosta, władze ze swej strony także nie mogły 
mu tego 
puścić płazem i przy sposobności dawały mu się we znaki; ale mimo wszystko bano 
się go 
trochę, dlatego że straszny był z niego gorączka i o byle co proponował rozprawę 
na noże. 
Przy najmniejszym sprzeciwie oczy Czertopchanowa zaczynały biegać, głos stawał 
się 
urywany. „A wa–wa–wa–wa–wa — jąkał się — niech zginę!…”, i gotów był leźć na 
ścianę! 
W dodatku był to człowiek nieskazitelny, w nic nie zamieszany. Nikt u 
niegooczywiście nie 
bywał… Z tym wszystkim miał dobre, nawet na swój sposób szlachetne serc?: 
niesprawiedliwości, ucisku innych nie znosił; za chłopami swymi stał jak mur. 
„Co? — 
powiadał, wściekle waląc się po głowie — moich śmią ruszać, moich? Nie byłbym 
Czertopchanow…”
Tichon Iwanycz Niedopiuskin nie mógł, tak jak Pantielej Jeremieicz, poszczycić 
się 
swym pochodzeniem. Ojciec jego wywodził się z jednodworców i dopiero po 
czterdziestoletniej służbie państwowej zdobył szlachectwo. Pan Niedopiuskin–
ojciec należał 
do rzędu tych ludzi, których nieszczęście prześladuje z okrucieństwem podobnym 
do 
nienawiści osobistej. Przez całe sześćdziesiąt lat, od urodzenia aż do śmierci, 
biedak walczył 
ze wszystkimi zgryzotami, troskami i niedolami właściwymi szarym ludziom; 
szamotał się 
jak ryba w sieci, nie dojadał, nie dosypiał, kłaniał się, zabiegał, wpadał w 
rozpacz i mozolił 
się, trząsł się nad każdą kopiejką, naprawdę „niewinnie” ucierpiał na służbie i 
umarł wreszcie 
gdzieś na strychu czy też w piwnicy, nie zdążywszy zapracować ani dla siebie, 
ani dla dzieci 
na kawałek powszedniego chleba. Los zaszczuł go, niczym ogary zająca. Był 
człowiekiem 
dobrym i uczciwym, a łapówki brał — „wedle rangi” — od dziesięciu kopiejek do 
dwóch 
rubli włącznie. Niedopiuskin miał żonę, chudą suchotnicę, miał i dzieci, na 
szczęście 
wszystkie, dzięki Bogu, wkrótce powymierały z wyjątkiem Tichana i córki 
Mitrodory, 
noszącej przezwisko „kupieckiej elegantki”, która wreszcie po wielu smutnych i 
śmiesznych 
przygodach wyszła za strapczego na emeryturze. Pan Niedopiuskin–ojciec zdążył 
jeszcze za 
życia umieścić Tichona w kancelarii, jako nadetatowego urzędnika; zaraz jednak 
po śmierci 
ojca Tichon dostał dymisję. Wieczny lęk, wyczerpująca walka z chłodem i głodem, 
smutek i 
przygnębienie matki, rozpaczliwe miotanie się ojca, ordynarne prześladowania ze 
strony 
gospodarzy i sklepikarza, cała ta codzienna, nieustanna udręka rozwinęła w 
Tichonie 
niewytłumaczoną bojaźliwość: na sam widok zwierzchnika drżał i zamierał jak 
schwytany 
ptaszek. Rzucił służbę. Obojętna, a może nawet złośliwa natura narzuca ludziom 
różne 
zdolności i skłonności, nie licząc się z ich sytuacją społeczną i środkami; z 
właściwym sobie 
staraniem i miłością ulepiła z Tichona — syna ubogiego urzędnika — istotę 
zmysłową, 
leniwą, łagodną, wrażliwą, istotę dążącą wyłącznie do rozkoszy, obdarzoną 
nadzwyczaj 
subtelnym powonieniem i smakiem… ulepiła, pieczołowicie wyrzeźbiła — i kazała 
temu 
swojemu tworowi rosnąć karmiąc się kwaszoną kapustą i nieświeżą rybą. Wyrósł 
więc ten 
twór, wszedł, jak się to mówi, „w życie”. Zaczęła się zabawa. Los, który 
bezlitośnie dręczył 
ojca, zabrał się z kolei do syna: rozłakomił się widać. Z Tichonem jednak 
postępował inaczej: 
nie dręczył go, tylko się nim bawił. Nie doprowadził go ani razu do rozpaczy, 
nie kazał znosić 
poniżających męczarni głodu, lecz rzucał nim po całej Rosji, z Wielkiego Ustiuga 
do 
Carewo–Kokszajska, z jednej upokarzającej śmiesznej posadki na drugą: to 
zapraszał go do 
pełnienia funkcji majordoma u zrzędnej i zgorzkniałej damy–filantropki, to 
umieszczał w roli 
rezydenta u bogatego kupca–liczykrupy, to mianował kierownikiem prywatnej 
kancelarii u 
księcia–moskwiczanina o wyłupiastych oczach i włosach strzyżonych na angielską 
modłę, to 
awansował na stanowisko pół–kamerdynera, pół–błazna do stepowego ziemianina, 
zabijaki i 
amatora polowań z chartami. Słowem, los zmuszał biednego Tichona do wysączenia, 
kropla 
po kropli, całego gorzkiego i trującego napoju żelaznej egzystencji. Był w życiu 
niewolnikiem uciążliwych kaprysów, sennej i złośliwej nudy rozpróżniaczonych 
panów. Ileż 
razy, samotny, w swoim pokoiku, odprawiony wreszcie „z Bogiem” przez ubawioną do 
syta 
watahę gości, przysięgał sobie płonąc cały ze wstydu, z zimnymi łzami rozpaczy w 
oczach, że 
nazajutrz ucieknie cichaczem, spróbuje szczęścia w mieście, znajdzie sobie 
choćby posadkę 
pisarza albo już od razu umrze z głodu na ulicy. Ale po pierwsze — Bóg odmówił 
mu sił; po 
wtóre — lęk go obezwładniał, a po trzecie: jak się o to miejsce wystarać, kogo 
prosić? — Nie 
dadzą — szeptał, bywało, nieborak, smutnie przewracając się na łóżku — nie 
dadzą! — I 
nazajutrz na nowo zaprzęgał się w jarzmo. Położenie jego było tym trudniejsze, 
że ta sama 
troskliwa przyroda nie zadała sobie trudu obdarzenia go choćby szczyptą tych 
zdolności i 
talentów, bez których rzemiosło błazna jest prawie niemożliwe. Nie umiał na 
przykład ani 
tańczyć do upadłego w niedźwiedzim futrze włożonym włosem na wierzch, ani 
dowcipkować, ani prawić komplementów w bezpośrednim sąsiedztwie rozmachanych 
harapów; wystawiony nago na dwudziestostopniowy mróz zaziębiał się czasem, 
żołenek jego 
nie trawił ani wina zmieszanego z atramentem lub innym paskudztwem, ani 
pokruszonych 
muchomorów i surojadek z octem. Bóg wie, co by się stało z Tichonem, gdyby 
ostatniemu 
jego dobroczyńcy, wzbogaconemu propinatorowi, nie przyszło do głowy w chwili 
dobrego 
humoru dopisać w testamencie: „Zjogi (anemuż Tichonowi) Niedopiuskinowi za to, 
że ładnie 
gwiżdże, pozostawiam na wieczną i dziedziczną własność uczciwie przeze mnie 
nabytą wieś 
Bezsiełendiejewkę ze wszystkimi przyległościami.” W kilka dni potem dobroczyńcę 
zajadającego zupę ze sterletów trzasnął paraliż. Podniósł się gwałt, zwalił się 
sąd, 
opieczętował dobytek, jak się należy. Zjechali się krewni, otwarto testament; 
przeczytali, 
wezwali Niedopiuskina. Niedopiuskin stawił się. Większość zebranych wiedziała, 
jaką 
funkcję pełnił Tichon Iwanycz przy nieboszczyku, przywitano go ogłuszającymi 
okrzykami, 
ironicznymi gratulacjami. — Dziedzic, patrzcie, nowy dziedzic! — wołali 
pozostali 
spadkobiercy. — To już tego… — podchwycił jeden z nich, znany żartowniś i 
dowcipniś — 
to już naprawdę można powiedzieć… to rzeczywiście… tego… co się zowie… tego… 
spadkobierca! — I wszyscy parsknęli śmiechem. Niedopuskin długo nie chciał 
wierzyć 
swemu szczęściu. Pokazali mu testament, zaczerwienił się, zmrużył oczy, zaczął 
wymachiwać 
rękami i rozpłakał się jak bóbr. Śmiech zebranych przeszedł w głęboki i zwarty 
ryk. Wieś 
Bezsielendiejewka liczyła wszystkiego dwadzieścia dwie dusze; nikt jej zbytnio 
nie żałował, 
dlaczego więc nie zabawić się, gdy jest po temu sposobność? Jeden tylko ze 
spadkobierców, 
urzędnik z Petersburga, postawny mężczyzna o greckim nosie i szlachetnym wyrazie 
twarzy, 
Rościsław Adamycz Stoppel, nie wytrzymał, zbliżył się bokiem do Niedopiuskina i 
dumnie 
spojrzał na niego przez ramię. — O ile sobie zdaję sprawę, łaskawy panie — 
odezwał się 
niedbale i lekceważąco — pełnił pan u czcigodnego Fiodora Fiodorycza obowiązki, 
że tak 
powiem, trefnisia? — Pan z Petersburga mówił językiem nieznośnie czystym, 
jędrnym i 
poprawnym. Zdenerwowany, wzruszony Niedopiuskin nie dosłyszał słów nie znanego 
mu 
pana, wszyscy inni wszakże zamilkli od razu: dowcipniś uśmiechnął się 
pobłażliwie. Pan 
Stoppel zatarł ręce i powtórzył pytanie. Niedopiuskin ze zdumieniem podniósł 
oczy i 
otworzył usta. Rościsław Adamycz zjadliwie przymrużył powieki.
— Gratuluję panu, łaskawy panie, gratuluję — ciągnął dalej — co prawda, nie 
każdy, że 
tak powiem, zgodziłby się w taki sposób zarrrrabiać na chleb powszedni, ale de 
gustibus non 
est disputandum, to znaczy, każdy ma swój gust… prawda?
W ostatnich rzędach ktoś raptem pisnął dyskretnie ze zdziwienia i zachwytu.
— Proszę mi powiedzieć — podchwycił pan Stoppel, silnie podniecony uśmiechami 
zebranych — jakiemu talentowi w szczególności zawdzięcza pan swoje szczęście? 
Nie, niech 
się pan nie wstydzi, niech pan powie, jesteśmy tu, że tak powiem, między swymi, 
en familie*. 
Prawda, proszę panów, jesteśmy tu en familie?
Spadkobierca, do którego Rościsław Adamycz przypadkowo zwrócił się z tym 
pytaniem, niestety, nie znał francuskiego i dlatego ograniczył się tylko do 
lekkiego 
chrząknięcia mającego wyrazić aprobatę. Za to inny spadkobierca, młody człowiek 
o 
żółtawych plamach na czole, z pośpiechem przytaknął: wuj, wuj*, ma się rozumieć.
— Może pan — zaczął znów pan Stoppel — umie chodzić na rękach, podniósłszy, że 
tak powiem, nogi do góry?
Niedopiuskin rozejrzał się dokoła ze smutkiem — wszystkie twarze uśmiechały się 
złośliwie, wszystkie oczy pokryła wilgotna mgiełka uciechy.
— Albo może potrafi pan piać jak kogut? Wybuch śmiechu rozległ się dokoła i 
ucichł 
natychmiast — zwyciężyła ciekawość.
— Albo pan, być może, na nosie…
— Dość! — przerwał nagle Rościsławowi Adamyczowi szorstki i donośny głos — jak 
wam nie wstyd dręczyć biednego człowieka!
Wszyscy obejrzeli się. W drzwiach stał Czertopchanow. Jako cioteczno–cioteczny 
kuzyn nieboszczyka propinatora, otrzymał również list zapraszający na zjazd 
rodzinny. Przez 
cały czas czytania trzymał się, jak zawsze, w dumnym oddaleniu od reszty 
zebranych.
— Dość! — powtórzył, butnie odrzucając głowę.
Pan Stoppel szybko się obejrzał, a ujrzawszy człowieka ubogo ubranego, 
niepokaźnego, 
zapytał półgłosem sąsiada (ostrożność nigdy nie zawadzi):
— Kto to taki?
— Czertopchanow, drobna płotka — odpowiedział mu tenże na ucho.
Rościsław Adamycz zrobił nadętą minę.
— A pan co tak komenderuje? — powiedział przez nos, zmrużywszy oczy. — Co z 
pana za ptaszek, jeśli wolno spytać?
Czertopchanow wybuchnął jak proch, na który padła iskra. Nie mógł tchu złapać z 
wściekłości.
— Dz–dz–dz–dz — zasyczał, jakby go coś dusiło, i nagle zagrzmiał: — Kto ja 
jestem? 
Kto ja jestem? Pantielej Czertopchanow, szlachcic z dziada–pradziada, mój pra–
praszczur 
cesarzowi służył, a tyś kto?
Rościsław Adamycz pobladł i cofnął się o krok. Nie spodziewał się takiej 
odprawy.
— Ja ptaszek, ja, ja ptaszek… O, o, o!… Czertopchanow runął naprzód; Stoppel 
odskoczył wielce zalterowany, goście zagrodzili drogę rozsierdzonemu 
ziemianinowi.
— Strzelać się, strzelać natychmiast, strzelać się przez chustkę! — krzyczał 
rozjuszony 
Pantieiej — albo przeproś mnie i jego…
— Niech pan przeprosi, niech pan przeprosi — mruczeli dokoła Stoppela 
wystraszeni 
spadkobiercy — to przecie taki wariat, gotów zarżnąć.
— Przepraszam, przepraszam, nie wiedziałem — wyjąkał Stoppel — nie wiedziałem…
— I jego przeproś! — wrzeszczał nieubłagany Pantielej.
— Przepraszam i pana — dodał Rościsław Adamycz zwracając się do Niedopiuskina, 
który drżał jak w febrze.
Czertopchanow uspokoił się, podszedł do Tichona Iwanycza, wziął go za rękę, 
zuchwale spojrzał dokoła i nie spotkawszy niczyjego wzroku, tryumfalnie, wśród 
głębokiego 
milczenia, wyszedł z pokoju razem z nowym dziedzicem uczciwie nabytej wsi 
Bezsielendiejewki.
Od tego dnia już się nie rozstawali. (Wieś Bezsielendiejewka leżała zaledwie o 
osiem 
wiorst od Bezsonowa.) Bezgraniczna wdzięczność Niedopiuskina wkrótce przeszła w 
korne 
uwielbienie. Słaby, miękki i zdemoralizowany Tichon zmiatał proch przed 
nieustraszonym i 
bezinteresownym Pantielejem. „To nie bagatela — myślał czasem w duchu — 
rozmawiać z 
gubernatorem, patrzeć mu prosto w oczy… mój ty Boże — i jak patrzeć!”
Podziw, jaki w nim budził Czertopchanow, graniczył z osłupieniem, obezwładniał 
go 
duchowo; uważał Czertopchanowa za człowieka niezwykłego, mędrca, uczonego. 
Trzeba 
przyznać, że jakkolwiek wykształcenie Czertopchanowa było nader skąpe, to jednak 
w 
porównaniu z wykształceniem Tichona mogło wydawać się świetne. Prawda, że 
Czertopchanow mało czytał po rosyjsku, a francuski znał słabo, tak słabo, że 
kiedyś na 
zapytanie guwernera–Szwajcara: „Vons parlez français, monsieur?*” odpowiedział: 
„że* nie 
rozumiem”, a po chwili namysłu dodał: pa*; w każdym razie pamiętał, że żył na 
świecie 
Wolter, nadzwyczaj dowcipny pisarz, i że Fryderyk Wielki był królem pruskim, 
odznaczył się 
też w wojskowości. Z rosyjskich pisarzy szanował Dierżawina, lubił zaś 
Marlińskiego i 
najlepszego psa nazwał Ammałat–Bekiem*.
W kilka dni po pierwszym swoim spotkaniu z obu przyjaciółmi wybrałem się do wsi 
Bezsonowo odwiedzić Pantieleja Jeremieicza. Z daleka widniał jego niewielki 
dworek; 
sterczał samotnie, o pół wiorsty od wsi, jak się to mówi, w szczerym polu, 
niczym jastrząb na 
roli. Siedziba Czertopchanowa składała się z czterech tylko starych drewnianych 
budynków 
różnej wielkości, a mianowicie: z oficyny, stajni, stodoły i łaźni. Każdy 
budynek stał 
samopas, oddzielnie; nie widać było ani otaczającego je ogrodzenia, ani bramy. 
Stangret mój 
zatrzymał się w niepewności przed na pół zgniłą i zaśmieconą studnią. Przed 
stodołą kilkoro 
chudych i pokudłanych charciąt szarpało zdechłego konia, prawdopodobnie 
Orbassana; jedno 
z nich podniosło okrwawiony pysk, zaszczekało pośpiesznie i znów zaczęło 
obgryzać 
obnażone żebra. Nie opodal konia stał chłopiec lat około siedemnastu, o żółtej 
obrzękłej 
twarzy, w liberii kozaczka i bosy; z powagą spoglądał na psy powierzone jego 
pieczy i od 
czasu do czasu smagał batem najżarłoczniejsze.
— Pan w domu ? — zapytałem.
— A Bóg raczy wiedzieć! — odpowiedział chłopiec. — Niech pan zastuka.
Zeskoczyłem z linijki i wszedłem na ganek oficyny.
Siedziba pana Czertopchanowa przedstawiała nader smutny widok: spaczone belki 
poczerniały, komin się zawalił, węgły przegniły i pochyliły się, nieduże, mętne, 
niebieskawe 
okienka z nieopisanym zniechęceniem spoglądały spod kosmatej, nastroszonej 
strzechy; 
niektóre staruszki–rozpustnice mają takie oczy. Zastukałem — nikt się nie 
odezwał. Mimo to 
słyszałem przez drzwi dobitnie wymawiane słowa: — A, be, ce, no, głupcze — 
przemawiał 
ochrypły głos. — A be, ce, de, ależ nie! de — głupcze!
Zastukałem po raz drugi.
Ten sam głos zakrzyczał:
— Wejść! Kto tam?
Wszedłem do pustego małego przedpokoju i przez otwarte drzwi zobaczyłem 
Czertopchanowa we własnej osobie. Siedział na krześle w wysmolonym bucharskim 
szlafroku, szerokich szarawarach i czerwonej czapeczce; jedną ręką ściskał mordę 
młodemu 
pudlowi, drugą trzymał mu nad samym nosem kawałek chleba.
— A! —rzekł z godnością, nie ruszając się z miejsca — bardzom panu rad. Zechce 
pan 
usiąść. A ja właśnie z Wenzorem się bawię… Tichonie Iwanyczu — dodał podnosząc 
głos — 
pozwól no tutaj, mamy gościa. — Zaraz, zaraz — odpowiedział Tichon Iwanycz z 
sąsiedniego pokoju. — Masza, daj mi halsztuk.
Czertopchanow znów zajął się Wenzorem i położył mu kawałek chleba na nosie. 
Rozejrzałem się dokoła. W pokoju oprócz rozsuwanego, spaczonego stołu na 
trzynastu 
nierównej wysokości nogach i czterech dziurawych wyplatanych krzeseł nie było 
żadnych 
mebli; od dawna nie bielone ściany, pokryte sinymi plamami w kształcie gwiazd, w 
wielu 
miejscach były obłupane, między oknami wisiało stłuczone i mętne lusterko w 
bardzo 
szerokiej ramie naśladującej mahoń. W kątach stały cybuchy i strzelby, z sufitu 
zwisały grube 
i poczerniałe nici pajęczyn.
— A, be, ce, de, e… dobrze — powoli wymawiał Czertopchanow i nagle wrzasnął 
wściekle: — jeść! jeść! jeść! Cóż to za głupie zwierzę!… jeść!
Ale nieszczęsny pudel wzdrygał się tylko i nie miał odwagi otworzyć pyska; 
siedział 
wciąż z żałośnie podwiniętym ogonem i wykrzywionym pyskiem, mrugał smętnie i 
przymykał oczy, jakby sobie mówił: wiadomo, wola pańska!
— Jedzże, na! pyf! — powtarzał niezmordowany ziemianin.
— Pan go zastraszył — zauważyłem.
— No to niech go diabli!
Kopnął go nogą. Biedak wstał, delikatnie zrzucił chleb z nosa i odszedł jakby na 
palcach do przedpokoju, głęboko obrażony. Miał o co: oto jak z nim postępują 
przy obcym 
człowieku, który przyjechał po raz pierwszy.
Drzwi z sąsiedniego pokoju lekko skrzypnęły i wszedł pan Niedopiuskin kłaniając 
się i 
uśmiechając uprzejmie.
Wstałem i złożyłem ukłon.
— Niech pan się nie trudzi, niech pan się nie trudzi — wybełkotał.
Usiedliśmy. Czertopchanow wyszedł do sąsiedniego pokoju.
— Dawno pan łaskaw przyjechał w nasze strony? — zaczął Niedopiuskin łagodnym 
głosem, delikatnie odkaszlnąwszy w dłoń i dla przyzwoitości zasłaniając wargi 
palcami.
— Już drugi miesiąc.
— Aha. Milczeliśmy przez chwilę.
— Ładna się teraz zrobiła pogoda — ciągnął dalej Niedopiuskin i spojrzał na mnie 
z 
wdzięcznością, jak gdyby pogoda ode mnie zależała — zboża, można powiedzieć, nad 
podziw.
Skłoniłem głowę na znak zgody. Znów milczeliśmy przez chwilę.
— Pantielej Jeremieicz wczoraj zaszczuł dwa szaraki — zaczął z pewnym wysiłkiem 
Niedopiuskin, widocznie chcąc ożywić rozmowę — tak, ogromne szaraki.
— Pan Czertopchancw ma dobre psy?
— Zdumiewające! — odparł Niedopiuskin z zadowoleniem — można powiedzieć 
najlepsze w całej guberni. (Przysunął się do mnie.) Nic dziwnego! Pantielej 
Jeremieicz już 
taki jest! Czego tylko zapragnie, o czym tylko pomyśli — ani się człowiek 
obejrzy — 
wszystko już gotowe, wszystko już wre. Powiem panu, że Pantielej Jeremieicz…
Czertopchanow wszedł do pokoju. Niedopiuskin uśmiechnął się, zamilkł i wskazał 
go 
oczami, jakby chcąc powiedzieć: sam się pan przekona. Zaczęliśmy rozmawiać o 
polowaniu.
— Chce pan, pokażę panu moją sforę? — zapytał Czertopchanow i nie czekając na 
odpowiedź zawołał Karpa.
Wszedł tęgi chłopak w zielonym nankinowym kaftanie z niebieskim kołnierzem i 
liberyjnymi guzikami.
— Każ Fomce — mówił Czertopchanow urywanym głosem — niech przyprowadzi 
Ammałata i Sajgę, tylko jak się należy, rozumiesz?
Karp uśmiechnął się od ucha do ucha, wydał jakieś nieokreślone mruknięcie i 
wyszedł. 
Zjawił się Fomka, gładko uczesany, zapięty, obuty, i przyprowadził psy. Dla 
formy 
zachwycałem się głupimi zwierzętami (wszystkie charty są nadzwyczaj głupie), 
Czertopchanow plunął Ammałatowi prosto w nozdrza, co zresztą widocznie nie 
zrobiło psu 
najmniejszej przyjemności. Niedopiuskin też pogłaskał Ammałata. Zaczęliśmy znów 
gawędzić. Czertopchanow powoli zupełnie się rozkrochmalił, przestał indyczyć się 
i prychać; 
wyraz jego twarzy zmienił się. Spojrzał na mnie i na Niedopiuskina…
— Et! — wykrzyknął nagle — po co ma tam sama siedzieć. Masza, chodźże tu, Masza!
Ktoś poruszył się w sąsiednim pokoju, ale nie było odpowiedzi.
— Ma–a–sza — łagodnie powtórzył Czertopchanow — chodź tutaj. Nic nie szkodzi, 
nie 
bój się.
Drzwi otworzyły się powolutku i zobaczyłem kobietę lat może dwudziestu, wysoką i 
zgrabną, o śniadej cygańskiej twarzy, złotawopiwnych oczach i czarnym jak smoła 
warkoczu; 
duże, białe zęby błyskały spod pełnych, czerwonych warg. Ubrana była w białą 
sukienkę; 
błękitny szal, spięty złotą szpilką pod samą szyją, zakrywał do połowy jej 
szczupłe, rasowe 
ręce. Zrobiła dwa kroki z nieśmiałą niezręcznością dzikiego zwierzątka, stanęła 
i spuściła 
głowę.
— Pozwoli pan, że mu przedstawię — odezwał się Pantielej Jeremieicz — żona–
nieżona, ale tak jakby żona.
Masza zaczerwieniła się z lekka i uśmiechnęła z zakłopotaniem. Złożyłem jej 
głęboki 
ukłon. Bardzo mi się podobała. Cienki orli nos o rozdętych, prawie 
przezroczystych 
nozdrzach, śmiały kontur wysoko zarysowanych brwi, blade trochę zapadnięte 
policzki — 
wszystkie rysy jej twarzy wyrażały nieposkromiony temperament i beztroską 
odwagę. Spod 
upiętego warkocza wzdłuż szerokiego karku biegły dwie smugi lśniących włosków — 
oznaka 
rasy i siły.
Podeszła do okna i usiadła. Nie chciałem onieśmielać jej jeszcze bardziej i 
zacząłem 
rozmawiać z Czertopchanowem. Masza troszkę odwróciła głowę i zaczęła na mnie 
spoglądać 
ukradkiem, dziko, bystro. Wzrok jej błyskał jak żądło żmii. Niedopiuskin 
przysiadł się do niej 
i szepnął jej coś na– ucho. Uśmiechnęła się znowu. Uśmiechając się marszczyła z 
lekka nos i 
podnosiła górną wargę, co nadawało jej twarzy wyraz ni to kota, ni to lwa…
„Och, ty, ostre masz pazurki” — pomyślałem i ja także ukradkiem spoglądając na 
jej 
giętką kibić, stromą pierś i kanciaste, szybkie ruchy.
— A co, Masza — zapytał Czertopchanow — trzeba by gościa czymś poczęstować, co?
— Mamy konfitury — odpowiedziała.
— No więc podaj nam konfitury, a i wódki przy sposobności. Słuchaj, Masza — 
zawołał za nią — przynieś także gitarę.
— Po co gitarę? Nie będę śpiewać.
— Dlaczego?
— Nie chce mi się.
— Głupstwo — zachce ci się, jak…
— Co? — zapytała Masza ściągając nagle brwi.
— Jak cię poprosimy — dokończył Czertopchanow trochę zakłopotany.
— A!
Wyszła i wkrótce wróciła niosąc konfitury i wódkę i znów usiadła pod oknem. Na 
czole 
jej jeszcze rysowała się zmarszczka, brwi podnosiły się i opuszczały jak wąsiki 
osy… Czy 
zauważyłeś, czytelniku, jaką złą twarz ma osa? „No — pomyślałem sobie — będzie 
burza.” 
Rozmowa się nie kleiła. Niedopiuskin przycichł zupełnie i uśmiechał się z 
wysiłkiem; 
Czertopchanow sapał, czerwienił się i wytrzeszczał oczy, już miałem zamiar 
odjechać… 
Masza raptem wstała, jednym pchnięciem otworzyła okno, wysunęła głowę i gniewnie 
krzyknęła na przechodzącą babę: — Aksinia! — Baba drgnęła, chciała się odwrócić, 
ale 
pośliznęła się i ciężko gruchnęła na ziemię. Masza przechyliła się w tył i 
roześmiała 
dźwięcznie. Czertopchanow także zaczął się śmiać. Niedopiuskin aż zapiszczał z 
zachwytu. 
Odetchnęliśmy wszyscy. Burza skończyła się na jednej błyskawicy… atmosfera się 
oczyściła.
W pół godziny potem nikt by nas nie poznał: paplaliśmy i swawoliliśmy jak 
dzieci. 
Masza dokazywała najwięcej ze wszystkich — Czertopchanow po prostu pożerał ją 
oczami. 
Twarz jej pobladła, nozdrza rozdęły się, oczy równocześnie zapłonęły i 
pociemniały. Dzikie 
zwierzątko rozigrało się. Niedopiuskin kusztykał za nią na swych tłustych i 
krótkich nóżkach, 
jak kaczor za kaczką. Nawet Wenzor wylazł spod skrzyni w przedpokoju, postał na 
progu, 
popatrzył na nas i zaczął nagle skakać i szczekać. Masza frunęła do sąsiedniego 
pokoju, 
przyniosła gitarę, zrzuciła szal z ramion, usiadła z wdziękiem, podniosła gitarę 
i zaśpiewała 
pieśń cygańską. Głos jej dźwięczał i drżał jak nadpęknięty szklany dzwoneczek, 
wybuchał i 
zamierał… Serce ściskało się błogością lękiem. „Hej — palące słowa!” 
Czertopchanow puścił 
się w pląsy. Niedopiuskin zaczął dreptać i przytupywać. Masza wiła się jak kora 
brzozowa w 
ogniu: cienkie palce szybko biegały po gitarze, śniada szyja wznosiła się nad 
podwójnym 
sznurem bursztynów. To przerywała nagle, słaniała się znużona, jakby niechętnie 
trącając 
struny, i Czertopchanow zatrzymywał się, poruszał tylko ramieniem i przebierał 
nogami w 
miejscu, Niedopiuskin zaś kiwał głową jak Chińczyk z porcelany; to znów 
zaczynała śpiewać 
pełnym głosem, jak szalona, prostując kibić i prężąc piersi, a Czertopchanow 
przysiadał aż do 
ziemi, podskakiwał aż pod sufit, kręcił się jak fryga, wykrzykując: — żywo!!!
— Żywo, żywo, żywo, żywo! — podchwytywał szybko Niedopiuskin.
Wyjechałem z Bezsonowa późnym wieczorem…
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
KONIEC CZERTOPCHANOWA
I
W dwa lata po moich odwiedzinach u Pantieleja Jeremieicza zaczęły spadać na 
niego 
klęski — tak, klęski. Przykrości, niepowodzenia, a nawet nieszczęścia zdarzały 
mu się i 
przedtem, ale nie zwracał na nie uwagi i „królował” po dawnemu. Pierwszy cios, 
jaki go 
uderzył, był dla niego najdotkliwszy: opuściła go Masza.
Co ją skłoniło do porzucenia jego domu, do którego, zdawało się, tak przywykła — 
trudno 
powiedzieć. Czertopchanow do końca swoich dni żywił przekonanie, że winnym 
zdrady 
Maszy był pewien młody sąsiad, dymisjonowany rotmistrz ułanów, nazwiskiem Jaff, 
który, 
jak twierdził Pantielej Jeremieicz, zdobywał serca tylko tym, że nieustannie 
podkręcał wąsa, 
był nadzwyczaj wypomadowany i chrząkał znacząco; należy jednak przypuszczać, że 
sprawiła to raczej cygańska krew włóczęgów, płynąca w żyłach Maszy. Tak czy 
owak, w 
pewien piękny letni wieczór Masza, zawiązawszy jakieś tam szmatki w niewielki 
węzełek, 
porzuciła dom Czertopchanowa.
Dwa czy trzy dni przedtem przesiedziała w kąciku, skurczona i przyciśnięta do 
ściany jak 
raniony lis — i żeby choć słowo do kogo przemówiła — nic, tylko wodziła oczami, 
zamyślała 
się, ściągała brwi, z lekka szczerzyła zęby i robiła takie ruchy rękami, jakby 
się w coś chciała 
otulić. I dawniej napadały ją czasem takie „chimery”, ale nigdy nie trwały 
długo; 
Czertopchanow o tym wiedział, dlatego i sam się tym nie przejmował, i jej dawał 
spokój. Ale 
kiedy wrócił z psiarni, gdzie, jak mówił jego dojeżdżacz, ostatnie dwie gończe 
suki 
„wyciągnęły nogi”, spotkał służącą, która drżącym głosem zameldowała mu, że 
Maria, to jest 
Akiniijewna, kazała mu się kłaniać, kazała powiedzieć, że życzy mu wszystkiego 
dobrego, ale 
już do niego nie wróci. Czertopchanow zakręcił się parę razy w miejscu, wydał ze 
siebie 
ochrypły ryk i zaraz rzucił się w pogoń za zbiegłą, chwytając na wszelki wypadek 
pistolet.
Dopędził ją o dwie wiorsty od swego domu, koło brzeźniaka, przy trakcie wiodącym 
do 
powiatowego miasta. Słońce stało nisko nad horyzontem i wszystko dokoła nagle 
poczerwieniało: drzewa, trawy i ziemia.
— Do Jaffa! do Jaffa! — zajęczał Czertopchanow, skoro tylko zobaczył Maszę — do 
Jaffa! — powtórzył biegnąc do niej i co krok prawie się potykając.
Masza przystanęła i odwróciła się do niego twarzą. Stała plecami do światła i 
zdawała się 
cała czarna, jakby wyrzeźbiona w hebanie. Tylko białka oczu odcinały się, 
srebrzyste, w 
kształcie migdała, same zaś oczy — źrenice — stały się jeszcze ciemniejsze.
Odrzuciła węzełek i skrzyżowała ręce.
— Do Jaffa idziesz, niegodziwa! — powtórzył Czertopchanow i już chciał ją 
schwycić za 
ramię, ale spotkawszy jej wzrok stropił się i ręce mu opadły.
— Nie do pana Jaffa idę, Pantieleju Jeremieiczu — odpowiedziała Masza spokojnie 
i 
powoli — tylko z panem już dłużej żyć nie mogę.
— Jak to nie możesz żyć? z jakiej racji? Czy cię czym skrzywdziłem?
Masza pokręciła głową. — Nie skrzywdził mnie pan, tęskność mnie wzięła… Dziękuję 
za 
to, co było, ale zostać nie mogę — nie!
Zdumiał się Czertopchanow; aż się dłońmi po udach uderzył i podskoczył.
— Jakże to tak? Była, była, oprócz zadowolenia i spokoju niczego nie zaznała — i 
nagle: 
tęskność ją wzięła! Co tam, powiada, rzucę go! Wzięła, chustkę na głowę 
zarzuciła i poszła. 
Uważanie miała niczym dziedziczka…
— Wcale mi tego nie trzeba — przerwała Masza.
— Jak to nie trzeba? z bezdomnej Cyganki — panią została, co? nie trzeba? Jak to 
nie 
trzeba, ty chamskie nasienie? Czy kto temu uwierzy? W tym się zdrada kryje, 
zdrada!
Zasyczał znowu.
— Żadnej zdrady w myśli nie mam i nie miałam — odezwała się Masza swym śpiewnym 
i 
wyrazistym głosem — powiedziałam już panu: tąskność mnie wzięła.
— Masza! — wykrzyknął Czertopchanow i uderzył się pięścią w piersi — przestańże, 
dość 
tego, podręczyłaś mnie… już dość! Pomyśl tylko, na Boga, co Tisza powie, 
zlitowałabyś się 
choć nad nim!
— Niech się pan kłania ode mnie Tichonowi Iwanyczowi i niech mu pan powie… 
Czertopchanow zamachał rękami.
— Nieprawda, kłamiesz — nie pójdziesz! Nie doczeka się ciebie twój Jaff!
— Pan Jaff… — zaczęła Masza.
— Jaki on tam pan Jaff — przedrzeźniał ją Czertopchanow. — To po prostu krętacz, 
oszust — i gębę ma jak małpa.
Przez całe pół godziny zmagał się Czertopchanow z Maszą. To podchodził do niej 
blisko, 
to odskakiwał, to zamierzał się na nią, to kłaniał jej się w pas, płakał, 
wymyślał…
— Nie mogę — powtarzała w kółko Masza — tak mi smutno… Tęsknota mnie zadręczy. 
— Twarz jej przybierała pomału wyraz tak obojętny, senny niemal, że 
Czertopchanow 
zapytał, czy nie napoili ją bieluniem?
— Tęsknota — powiedziała po raz dziesiąty.
— A co, jeśli cię zabiję? — krzyknął nagle i wyciągnął z kieszeni pistolet.
Masza uśmiechnęła się, twarz jej nabrała życia.
— Wielkie rzeczy! Niech pan zabije, Pantieleju Jeremieiczu — wolna wola; ale 
wrócić nie 
wrócę.
— Nie wrócisz? — Czertopchanow odwiódł kurek.
— Nie wrócę, serce. Nigdy w życiu nie wrócę. Słowa na wiatr nie rzucam.
Czertopchanow raptem wsunął jej do ręki pistolet i przysiadł na ziemi.
— No to ty mnie zabij! nie chcę żyć bez ciebie. Obrzydłem ci — i mnie wszystko 
obrzydło.
Masza schyliła się, podniosła swój tobołek, pistolet położyła na trawie 
odwróciwszy lufę 
od Czertopchanowa i przysunęła się do niego.
— Ech, serce, czego tak rozpaczasz? Czy to nie znasz nas, Cyganek? Taki już mamy 
charakter, taki nasz obyczaj. Jeśli chwyci tęsknica–rozłąka, jeśli serce ciągnie 
w obce, dalekie 
strony — jakżebym miała tu pozostać? Pamiętaj o swojej Maszy, drugiej takiej nie 
znajdziesz 
— i ja cię nie zapomnę, mego sokoła — ale życie moje z tobą skończone!
— Kocham cię, Masza — zamruczał Czertopchanow przez palce, którymi zakrył sobie 
twarz.
— I ja pana kochałam, przyjacielu mój serdeczny…
— Kochałem cię, kocham cię do szaleństwa, bez pamięci — i jak pomyślę teraz, że 
ty tak 
ni z tego, ni z owego: bądź zdrów, rzucasz mnie i po świecie tułać się 
zaczniesz, to mi się 
zdaje, że gdyby nie był ze mnie taki hołysz nieszczęsny, nie rzuciłabyś mnie!
Masza uśmiechnęła się tylko na te słowa.
— A mówiłeś, że nie jestem łakoma na srebro! — odpowiedziała i zamaszyście 
uderzyła 
Czertopchanowa w ramię.
Zerwał się na równe nogi.
— Weźże choć pieniędzy ode mnie — jakże będziesz tak bez grosza? Ale najlepiej: 
zabij 
mnie! Mówię do ciebie po ludzku: zabij mnie od razu!
Masza znów pokręciła głową. — Zabić cię? A za co na Syberię zsyłają, serce?
Czertopchanow drgnął. — Więc ty tylko dlatego, ze strachu przed katorgą…
I runął z powrotem na trawę…
Masza postała nad nim w milczeniu. — Żal mi cię, Pantieleju Jeremieiczu — rzekła 
z 
westchnieniem — dobry z ciebie człowiek… ale nic nie poradzę: żegnaj!
Odwróciła się i odeszła parę kroków. Noc już zapadła i zewsząd napływały mgliste 
cienie. 
Czertopchanow zerwał się szybko i schwycił Maszę z tyłu za oba łokcie.
— Więc odchodzisz, żmijo? Do Jaffa!
— Żegnaj! — dobitnie i szorstko powtórzyła Masza, wyrwała się i poszła.
Czertopchanow popatrzył za nią, podbiegł do miejsca, gdzie leżał pistolet, 
schwycił go, 
wycelował, wystrzelił… Ale zanim nacisnął cyngiel, poderwał rękę w górę: kula 
świsnęła nad 
głową Maszy. Nie zatrzymując się spojrzała na niego przez ramię — i szła dalej 
kołyszącym 
krokiem, jakby się z nim drażniąc.
Zakrył twarz i zaczął uciekać.
Nie zdążył jednak odbiec jeszcze pięćdziesięciu kroków, kiedy nagle stanął jak 
wryty. 
Dobiegł go znajomy, zbyt dobrze znajomy głos. Masza śpiewała. „Wiek młody, 
czarowny” 
— śpiewała, a każdy dźwięk zdawał się rozsnuwać w powietrzu wieczornym — smutno 
i 
gorąco. Czertopchanow nastawił uszu. Głos oddalał się coraz bardziej; to 
zamierał, to znów 
powracał ledwo dosłyszalną, ale wciąż jeszcze palącą falą.
„Ona mi tak na złość” — pomyślał Czertopchanow, ale zaraz jęknął. — Nie, ona się 
tak ze 
mną żegna na wieki — i zalał się łzami.
*
Nazajutrz zjawił się w mieszkaniu pana Jaffa, który, jako człowiek prawdziwie 
światowy, 
nie znosząc samotności wiejskiej osiadł w mieście powiatowym, „bliżej panienek”, 
jak 
mówił. Czertopchanow nie zastał Jaffa: lokaj twierdził, że w przeddzień wyjechał 
do 
Moskwy.
— A nie powiedziałem! — wykrzyknął Czertopchanow z wściekłością — byli w zmowie; 
uciekła z nim… ale poczekaj!
Nie zważając na sprzeciw lokaja wtargnął do gabinetu młodego rotmistrza. W 
gabinecie 
nad kanapą wisiał olejny portret gospodarza w mundurze ułańskim.
— A tuś mi, małpo bez ogona! — zagrzmiał Czertopchanow, wskoczył na kanapę i 
uderzywszy pięścią w naciągnięte płótno przebił w nim dużą dziurę.
— Powiedz temu hullajowi, twemu, panu — zwrócił się do lokaja — że w braku jego 
własnej obmierzłej gęby, szlachcic Czertopchanow okaleczył malowaną: a jeśli 
chce ode 
mnie satysfakcji, to wie gdzie znaleźć szlachcica Czertopchanowa! Ja sam go 
zresztą znajdę! 
W piekle odszukam tę podłą małpę!
To powiedziawszy Czertopchanow zeskoczył z kanapy i oddalił się tryumfalnie.
Rotmistrz Jaff wszakże żadnej satysfakcji od niego nie zażądał — nawet się z nim 
nigdzie 
nie spotkał; Czertopchanow również ani myślał szukać swego wroga i do żadnej 
awantury 
między nimi nie doszło. Masza wkrótce potem przepadła bez śladu. Czertopchanow 
zaczął 
pić, „opamiętał się” jednak. Ale wtedy spotkał go drugi cios.
II
A mianowicie: umarł jego serdeczny przyjaciel, Tichon Iwanowicz Niedopiuskin. Na 
dwa 
lata przed zgonem zdrowie zaczęło mu nie dopisywać: cierpiał na duszności, 
zasypiał wciąż, a 
obudziwszy się, nieprędko przychodził do siebie; lekarz powiatowy zapewniał, że 
miewał 
„ataczki”. Trzy dni poprzedzające odejście Maszy, owe trzy dni, kiedy to ją 
„tęskność 
wzięła”, Niedopiuskin przeleżał u siebie w Bezsielendiejewce: przeziębił się 
silnie. Postępek 
Maszy był więc dla niego nieoczekiwanym ciosem; dotknął go może nawet głębiej 
niż 
Czertopchanowa. Łagodny i nieśmiały z natury, nie okazał po sobie nic poza 
najtkliwszym 
współczuciem dla przyjaciela oraz bolesnym zdziwieniem… ale coś w nim pękło i 
runęło. 
„Wyrwała mi serce”, szeptał do siebie siedząc na swej ulubionej ceratowej 
kanapce i kręcąc 
młynka palcami. Nawet kiedy Czertopchanow się otrząsnął, Niedopiuskin nie mógł 
przyjść do 
siebie i nadal czuł „pustkę wewnątrz”. „O tu”, mawiał wskazując na środek piersi 
powyżej 
żołądka. W ten sposób pociągnął do zimy. Z nastaniem pierwszych mrozów duszności 
się 
zmniejszyły. Ale za to nawiedził go już nie „ataczek”, ale prawdziwy atak. Nie 
od razu stracił 
przytomność, poznawał jeszcze Czertopchanowa, i na rozpaczliwy okrzyk 
przyjaciela: — Cóż 
to, Tisza, bez mego pozwolenia porzucasz mnie, niczym Masza?! — wyjąkał: — 
Przecie ja… 
P…a …sieju Je…e… iczu… za…wsze ciebie słu…cha…łem… — Nie przeszkodziło mu to 
jednak umrzeć tego samego dnia nie doczekawszy się lekarza powiatowego, któremu, 
gdy 
zobaczył wystygłe już zwłoki, nie pozostawało nic więcej, jak ze smutnym 
poczuciem 
znikomości rzeczy ziemskich zażądać „wódeczki z bałykiem”. Tichon Iwanowicz, jak 
należało się spodziewać, majątek swój zapisał swemu „najczcigodniejszemu 
dobrodziejowi i 
wspaniałomyślnemu opiekunowi Pantielejewowi Jeremieiczowi Czertopchanowowi”; 
najczcigodniejszy dobrodziej nie miał stąd jednak wielkich korzyści, wkrótce 
bowiem 
majątek został sprzedany z licytacji, częściowo na pokrycie kosztów nagrobka—
posągu, 
który Czertopchanow (odezwała się w nim widać krew ojcowska) postanowił wznieść 
nad 
prochami swego przyjaciela. Posąg ów, który miał przedstawiać modlącego się 
anioła, 
zamówił w Moskwie, lecz polecony mu pośrednik wyobrażając sobie, że na prowincji 
znawcy 
rzeźby należą do rzadkości, zamiast anioła przysłał mu boginię Florę, przez 
wiele lat zdobiącą 
jeden z opuszczonych podmoskiewskich ogrodów pamiętających czasy Katarzyny, a to 
dlatego, że statuę, bardzo zresztą wytworną, w guście rokoko, o pulchnych 
rączkach, wysoko 
upiętych lokach, z girlandą róż na obnażonych piersiach i przegiętą kibicią, 
dostał ów 
pośrednik za darmo. Dotychczas więc mitologiczna bogini, z gracją podnosząc 
jedną nóżkę, 
stoi nad mogiłą Tichona Iwanowicza i z grymasem godnym pani de Pompadour 
spogląda na 
spacerujące dokoła niej cielęta i owce, stałych gości naszych wiejskich 
cmentarzy.
III
Straciwszy wiernego przyjaciela Czertopchanow znów zaczął pić i tym razem już 
znacznie 
poważniej. Coraz cięższe miał życie. Polować nie było za co, ostatnie pieniądze 
się rozlazły, 
ostatni ludzie pouciekali. Zaczęła się dla Pantieleja Jeremieicza zupełna 
samotność: nie miał 
do kogo słowa przemówić, a cóż dopiero przed kim serce otworzyć. Duma tylko 
pozostała w 
nim nieugięta. Przeciwnie: im gorsze miał warunki życia, tym bardziej stawał się 
hardy, 
pyszny i nieprzystępny. Pod koniec całkiem zdziczał. Pozostała mu tylko jedna 
radość, jedna 
pociecha: znakomity wierzchowiec siwej maści, dońskiej rasy, nazwany przez niego 
Malek–
Adel, rzeczywiście niezwykłe zwierzę.
Dostał zaś tego konia w następujący sposób: Przejeżdżając kiedyś konno przez 
sąsiednią 
wieś, Czertopchanow usłyszał podniecone głosy i krzyki tłumu chłopów przed 
karczmą. 
Pośrodku tego tłumu, wciąż w tym samym miejscu, nieustannie podnosiły się i 
opadały 
ogromne ręce.
— Co się tam dzieje? — zapytał właściwym sobie władczym tonem starą babę stojącą 
na 
progu chaty.
Oparta o węgar i jakby drzemiąc baba spoglądała w stronę karczmy. Płowowłosy 
chłopczyk w płóciennej koszulinie, z krzyżykiem z cyprysowego drzewa na gołych 
piersiach, 
siedział między jej łapciami, rozstawiwszy nóżki i zacisnąwszy piąstki, tuż przy 
nim kurczę 
dziobało zeschniętą skórkę razowego chleba.
— A Pan Bóg wie, proszę łaski pana — odpowiedziała stara i nachyliwszy się 
położyła 
pomarszczoną ciemną rękę na głowie chłopczyka — podobno nasi chłopcy Żyda biją.
— Jak to Żyda? jakiego Żyda?
— A Pan Bóg go wie, proszę łaski pana. Pokazał się tu u nas Żyd jakiś, a skąd go 
przyniosło — kto go tam wie? Wasia, idź, kochaneczku, do mamy, sio, sio, 
paskudny!
Baba spłoszyła kurczę, Wasia zaś uchwycił się jej pasiastej spódnicy.
— No i biją go, mój złociutki panie.
— Jak to biją? Za co?
— A nie wiem, proszę łaski pana. Widać zasłużył. I jakże go nie bić? Przecie on, 
proszę 
łaski pana, Chrystusa ukrzyżował!
Czertopchanow krzyknął, smagnął konia nahajką po szyi, pomknął prosto na tłum i 
wtargnąwszy weń, zaczął tą samą nahajką łupić chłopów, gdzie popadło, i na 
prawo, i na 
lewo, dogadując urywanym głosem: — Samo…wola! Samo…wola! Prawo winno karać, a 
nie 
o–so–by pry–wat–ne! Prawo! Prawo! Pra–a–wo!!!
Nie upłynęły nawet dwie minuty, a już tłum cały rozpierzchł się w różne strony — 
na 
ziemi zaś, przed drzwiami karczmy pozostała nieduża, szczupła, czarna istota w 
nankinowym 
kaftanie, potargana i umęczona… Blada twarz, wpadnięte oczy, usta otwarte… Co 
to? 
śmiertelny strach czy już śmierć sama?
— Dlaczegoście Żyda zabili? — grzmiącym głosem wykrzyknął Czertopchanow, groźnie 
potrząsając nahajką.
Odpowiedział mu głuchy pomruk tłumu. Jeden chłop trzymał się za ramię, drugi za 
bok, 
trzeci za nos.
— Zdrowo bije! — rozległ się czyjś głos w ostatnich szeregach.
— I to nahajką! Niech go!… — odezwał się inny głos.
— Dlaczegoście Żyda zabili? pytam was, Azjaci zatraceni! — powtórzył 
Czertopchanow.
W tej chwili wszakże leżąca na ziemi istota szybko zerwała się na równe nogi i 
kryjąc się 
za Czertopchanowa, konwulsyjnie uczepiła się jego siodła.
Śmiech zagrzmiał wśród tłumu.
— Twarde ma życie — rozległo się znów w ostatnich szeregach. — Niczym kot…
— Jaśnie dziedzicu wielmożny, ujmij się, ratuj! — bełkotał tymczasem nieszczęsny 
Żyd 
przyciskając się całą piersią do nogi Czertopchanowa — bo oni mnie zabiją, 
zabiją mnie, 
jaśnie dziedzicu wielmożny!
— Za co cię oni tak? — zapytał Czertopchanow.
— Jak Boga kocham, nie wiem! Bydełko u nich padać zaczęło… więc oni mają mnie w 
podejrzeniu… a ja przecie…
— No! o tym potem! — przerwał mu Czertopchanow — trzymaj się siodła i idź za 
mną. A 
wy! — dodał zwracając się do tłumu — znacie mnie? Jestem Pantielej 
Czertopchanow, 
właściciel ziemski, mieszkam we wsi Bezsonowo — no więc, wnieście skargę na 
mnie, jeśli 
wam się podoba, a przy sposobności i na Żyda!
— Po co mielibyśmy się skarżyć — rzekł kłaniając się nisko siwobrody, stateczny 
chłop, 
wypisz—wymaluj stary patriarcha. (Żyda zresztą bił nie gorzej od innych.) — My, 
dobrodzieju Pantieleju Jeremieiczu, twoją łaskawość dobrze znamy, wdzięczni ci 
jesteśmy za 
twą łaskawość, żeś nas pouczył!
— Po co mielibyśmy się skarżyć! — podchwycili inni — a ten nie chrzczony i tak 
będzie 
miał za swoje! Nie ucieknie nam! My go, jak zająca w polu…
Czertopchanow nastroszył wąsy, fuknął i ruszył stępa do siebie na wieś; 
towarzyszył mu 
Żyd, którego uwolnił od prześladowców w taki sam sposób, jak kiedyś uwolnił 
Tichona 
Niedopiuskina.
IV
W kilka dni potem jedyny kozaczek, który pozostał u Czertopchanowa, zaanonsował, 
że 
przyjechał do niego jakiś jeździec i chce z nim pomówić. Czertopchanow wyszedł 
na ganek i 
zobaczył swego znajomego Żyda konno na przepięknym dońskim wierzchowcu, który 
stał 
nieruchomo i dumnie pośrodku dziedzińca. Żyd był bez czapki, trzymał ją pod 
pachą, nogi 
wsunął nie w strzemiona, lecz w puśliska, podarte poły kaftana wisiały po obu 
stronach 
siodła. Na widok Czertopchanowa cmoknął, łokciami szarpnął i zamajdał nogami. 
Czertopchanow jednak nie tylko że nie odpowiedział na jego przywitanie, ale 
nawet się 
rozzłościł; zaczerwienił się gwałtownie: parszywy Żyd śmie wsiąść na tak 
pięknego konia… 
co za nieprzyzwoitość!…
— Hej, ty gębo etiopska! — krzyknął — złaź mi tu zaraz, jeśli nie chcesz, żeby 
cię w błoto 
ściągnęli!
Żyd usłuchał niezwłocznie, zwalił się z siodła jak worek i przytrzymując jedną 
ręką cugle, 
cały w uśmiechach i ukłonach przysunął się do Czertopchanowa.
— Czego chcesz? — zapytał Pantielej Jeremieicz z godnością.
— Jaśnie dziedzic będzie łaskawy popatrzeć, co za konik — odpowiedział Żyd nie 
przestając się kłaniać.
— N…no… tak… dobry koń. Skądeś go wziął? Pewnie ukradłeś.
— Jak to tak można, jaśnie dziedzicu! Jestem uczciwy Żyd, nie ukradłem, tylko 
dla 
jasnego dziedzica kupiłem. Już tak się starałem, tak się starałem! Za to koń, bo 
koń! Takiego 
drugiego konia na całym Donie ani rusz nie znajdzie. Jaśnie dziedzic będzie 
łaskaw 
popatrzeć, co to za koń! O, proszę tutaj! Prrr… prrr… obróć się… stańże bokiem! 
Zdejmiemy 
siodło. No, co jaśnie dziedzic powie?
— Dobry koń — powtórzył Czertopchanow z udaną obojętnością, a serce aż mu w 
piersiach zabiło. Był namiętnym amatorem „końskiego mięsa” i znał się na nim.
— Niech jaśnie dziedzic będzie łaskawy go pogłaskać! Po szyjce go pogłaskać, hi–
hi–hi! 
O tak!
Czertopchanow jakby od niechcenia położył rękę na karku konia, poklepał go parę 
razy, 
potem pociągnął palcami od kłęba wzdłuż grzbietu i doszedłszy do wiadomego 
miejsca nad 
nerkami, z lekka, jak znawca, nacisnął to miejsce. Koń natychmiast wygiął 
grzbiet, obejrzał 
się zezując na Czertopchanowa dumnym, czarnym okiem, parsknął i zaczął 
przebierać 
przednimi nogami.
Żyd zaśmiał się i z lekka klasnął w dłonie. — Poznał, poznał, jaśnie dziedzicu, 
poznał 
swojego pana!
— Nie gadaj — przerwał mu Czertopchanow ze złością. — Kupić od ciebie tego 
konia… 
nie mam za co, a prezentów nie tylko od Żyda, ale nawet od samego Pana Boga 
nigdy jeszcze 
dotąd nie przyjmowałem!
— A bo to ja bym śmiał jaśnie dziedzicowi co podarować, niech Bóg broni! — 
wykrzyknął Żyd. — Jaśnie dziedzic kupi… a na pieniędzy ja poczekam.
Czertopchanow zamyślił się.
— Ile za niego chcesz? — zapytał wreszcie przez zęby.
Żyd wzruszył ramionami.
— Tyle, ile sam dałem. Dwieście rubli.
Koń wart był dwa, kto wie, może nawet i trzy razy więcej.
Czertopchanow odwrócił się i ziewnął nerwowo.
— A kiedy… pieniądze? — zapytał, z wysiłkiem marszcząc brwi i nie patrząc na 
Żyda.
— Kiedy jaśnie dziedzic będzie miał życzenie. Czertopchanow odrzucił w tył 
głowę, ale 
nie podniósł oczu.
— To nie jest odpowiedź. Gadaj do rzeczy, plemię herodowe! Co, ja miałbym tobie 
coś 
zawdzięczać?
—— No to niech będzie tak — odrzekł Żyd z pośpiechem — za sześć miesięcy… zgoda?
Czertopchanow nic nie odpowiedział.
Żyd starał się zajrzeć mu w oczy. — Zgoda? Jaśnie dziedzic każe w stajni 
postawić?
— Siodło mi niepotrzebne — odezwał się Czertopchanow przerywanym głosem. — 
Zabierz siodło, słyszysz?
— A jakże, a jakże, wezmę, wezmę — zabełkotał uradowany Żyd i zarzucił siodło na 
ramię.
— A pieniądze — ciągnął dalej Czertopchanow — za sześć miesięcy. I nie dwieście, 
ale’ 
dwieście pięćdziesiąt. Milczeć! Dwieście pięćdziesiąt, powiadam ci! Masz u mnie.
Czertopchanow wciąż nie decydował się podnieść oczu. Nigdy jeszcze duma jego tak 
nie 
cierpiała. „Rzecz jasna, że to prezent — myślał w duchu. — Przez wdzięczność mi 
diabeł 
ofiarował!” I uściskałby tego Żyda, i pobiłby go…
— Proszę jaśnie dziedzica — zaczął Żyd ośmielony, z uśmiechem — trzeba by ruskim 
zwyczajem z poły do poły…
— Jeszcze czego! Żydowin… a ruskie zwyczaje! Hej! Jest tam kto? Weź konia i 
zaprowadź do stajni. A owsa mu zasyp. Zaraz sam przyjdę, popatrzę. I pamiętaj: 
nazywa się 
Malek–Adel!
Czertopchanow wszedł już po schodkach na ganek, lecz obrócił się nagle na 
pięcie, 
podbiegł do Żyda i mocno uścisnął mu dłoń. Ten schylił się i już miał cmoknąć go 
w rękę, ale 
Czertopchanow odskoczył i rzucając półgłosem: — Nie mów nikomu! — zniknął za 
drzwiami.
V
Odtąd głównym zajęciem, główną troską, radością w życiu Czertopchanowa stał się 
Malek–Adel. Pokochał go tak, jak nie kochał nawet Maszy, przywiązał się do niego 
bardziej 
niż do Niedopiuskina. Ale bo też to był koń! Ogień, istny ogień, dynamit po 
prostu, a powaga 
wielkopańska! Niezmordowany, wytrzymały, posłuszny, gdzie chcesz, da się 
obrócić; karmi 
się byle czym, jak nie ma nic innego, ziemię spod siebie łykać będzie. Stępa 
idzie — jakby na 
rękach niósł; kłusa — jakby w kolebce kołysał, a jak ruszy galopa, to i wicher 
go nie dopędzi! 
Nigdy się nie zadyszy — płuca ma jak miechy. Nogi jak stal; żeby się kiedy 
potknął, mowy o 
tym nie ma! Przeskoczyć rów czy płot to dla niego nic; a jaki mądry! Biegnie na 
wezwanie, 
zadarłszy głowę; każesz mu stać, a sam odejdziesz, nie ruszy się; ale jak tylko 
będziesz 
wracał, zarży lekko: ,,tu jestem”, niby. I niczego się nie bał: w największą 
ciemnicę, w 
zadymkę drogę znajdzie; a obcemu za nic się dotknąć nie da: zębami gryzie! I 
pies niech nie 
śmie się do niego zbliżyć: zaraz przednią nóżką po głowie, buch! tyle było 
psiego życia. 
Ambitna bestia: szpicrutą tylko dla szyku można było nad nim pomachać, ale broń 
Boże go 
tknąć! Co tu zresztą dużo mówić — skarb nie koń!
Jak zacznie Czertopchanow opisywać swego Malek–Adela, słów mu brak! A jak o 
niego 
dbał, jak go pieścił. Sierść na nim mieniła się srebrem, i to nie starym, a 
nowym, takim z 
ciemnym połyskiem; a pociągnąć po niej dłonią — istny aksamit! Siodło, 
czapraczek, 
uzdeczka — cała uprząż była tak doskonale dobrana, utrzymana w porządku, 
wyczyszczona, 
że tylko wziąć ołówek i rysować! Czertopchanow — cóż więcej chcecie? — sam 
własnoręcznie czub zaplatał swemu ulubieńcowi, grzywę i ogon mył mu piwem, i 
nawet 
kopyta nieraz tłuszczem smarował…
Siądzie czasem na Malek–Adela i jedzie, ale nie do sąsiadów — nie chciał ich 
znać tak jak 
i dawniej, ale przez ich pola, pode dworem… Zachwycajcie się, myśli sobie, 
głupcy, z daleka. 
Albo usłyszy, że gdzieś zapowiedziane polowanie — że bogaty pan wybrał się na 
polowanie z 
chartami — zaraz tam jedzie i harcuje z daleka, na horyzoncie, budząc podziw 
wszystkich 
widzów urodą i rączością swego konia, a nikogo blisko do siebie nie dopuszcza. 
Pewnego 
razu jakiś myśliwy popędził nawet za nim ze swoją świtą; widzi, że Czertopchanow 
przed 
nim ucieka, więc krzyczy za nim ze wszystkich sił, w pełnym galopie: — Hej ty! 
Słuchaj! 
Bierz, co chcesz, za swego konia! Tysięcy nie pożałuję! Żonę oddam, dzieci! 
Zabieraj ostatni 
grosz!
Czertopchanow osadził nagle Malek–Adela. Myśliwy go dopadł. — Sąsiedzie! — 
krzyczy 
— ile chcesz? Mój złoty!
— Jeżeli jesteś królem — rzekł dobitnie Czertopchanow (jak żył nie słyszał o 
Szekspirze) 
— choćbyś mi oddał królestwo za mego konia, i tego nie przyjmę! — Powiedział, 
zaśmiał się, 
ściągnął Malek–Adela tak, że stanął dęba, zakręcił nim w powietrzu na zadzie, 
jak bąkiem czy 
też: frygą, i — marsz, marsz! Tylko migał na ściernisku. Myśliwy zaś (książę to 
był, 
powiadają, niezmiernie bogaty) cisnął czapkę o ziemię i jak nie runie twarzą w 
czapkę! Z pół 
godziny tak przeleżał.
I jak tu nie miał Czertopchanow kochać takiego konia? Czy to nie dzięki niemu 
osiągnął 
znów, po raz ostatni, niezaprzeczoną wyższość nad wszystkimi swymi sąsiadami?
VI
Tymczasem czas upływał, zbliżał się termin płatności, a Czertopchanow nie tylko 
nie miał 
dwustu pięćdziesięciu rubli, ale nawet pięćdziesięciu. Co miał robić, jak sobie 
poradzić? 
„Cóż? — postanowił w końcu — jeśli Żyd się nie zmiłuje, nie zgodzi jeszcze 
poczekać — 
oddam mu dom i ziemię, a sam na konia i gdzie oczy poniosą! Z głodu umrę, ale 
Malek–
Adela nie oddam!” Bardzo się trapił i nawet wpadał w zamyślenie; lecz oto los — 
po raz 
pierwszy i ostatni — ulitował się nad nim, uśmiechnął się do niego: jakaś daleka 
ciotka, której 
nazwiska Czertopchanow nawet nie znał, zapisała mu w testamencie sumę ogromną w 
jego 
oczach, całe dwa tysiące rubli! I dostał te pieniądze, jak się to mówi, w samą 
porę: w 
przeddzień przybycia Żyda. Czertopchanow omal od zmysłów nie odszedł z radości, 
ale 
nawet nie pomyślał o wódce: od dnia kiedy Malek–Adel stał się jego własnością, 
nie wziął do 
ust ani kropli. Pobiegł do stajni i ucałował przyjaciela z obu stron pyska nad 
nozdrzami tam, 
gdzie konie miewają tak delikatną skórę. — Teraz się już nie rozstaniemy! — 
wołał klepiąc 
Malek–Adela po szyi, pod rozczesaną grzywą. Powróciwszy do domu odliczył do 
koperty i 
zapieczętował dwieście pięćdziesiąt rubli. Potem zaczął marzyć leżąc na plecach 
i paląc 
fajeczkę, jaki zrobi użytek z pozostałych pieniędzy, a mianowicie jakie 
zdobędzie sobie psy: 
prawdziwe kostromskie i koniecznie czarne, podpalane! Porozmawiał nawet z 
Pierfiszką, 
któremu obiecał nowy kazakin z żółtym galonem na wszystkich szwach, po czym 
położył się 
spać w błogim nastroju.
Miał niedobry sen: wyjechał niby na polowanie, tylko nie na Malek–Adelu, a na 
jakimś 
dziwnym zwierzęciu podobnym do wielbłąda; naprzeciw niego wybiegł biały–bielutki 
jak 
śnieg lis… Chce zamachnąć się harapem, chce poszczuć na niego psy — a tu zamiast 
harapa 
trzyma w ręku wiecheć łaziebny, a lis skacze przed nim i pokazuje mu język. 
Zeskakuje ze 
swego wielbłąda, potyka się i pada… prosto w ręce żandarma, który wzywa go do 
generał–
gubernatora, w żandarmie zaś poznaje Jaffa.
Czertopchanow obudził się. W pokoju było ciemno, drugie kury dopiero co zapiały…
Gdzieś daleko, daleko zarżał koń…
Czertopchanow podniósł głowę… Jeszcze raz rozległo się cienkie rżenie.
„To rży Malek–Adel! — pomyślał… To jego rżenie! Ale dlaczego tak daleko? Rany 
boskie… Nie może być…”
Czertopchanowa nagle mróz obleciał, natychmiast zerwał się z łóżka, po omacku 
odszukał 
buty, odzież, ubrał się i schwyciwszy spod poduszki klucz od stajni wyskoczył na 
podwórze.
VII
Stajnia stała w samym końcu podwórza, jedna z jej ścian przylegała do pola. 
Czertopchanow nie od razu włożył klucz w zamek — ręce mu drżały — i nie od razu 
przekręcił klucz… Postał bez ruchu wstrzymując oddech: żeby się choć coś 
poruszyło za 
drzwiami! — Maleczek! Malec! — zawołał półgłosem przez drzwi: martwa cisza! 
Czertopchanow mimo woli szarpnął kluczem, drzwi zaskrzypiały i otworzyły się… A 
więc 
nie były zamknięte. Przestąpił próg i znów zawołał na konia — tym razem pełnym 
imieniem: 
— Malek–Adel! — Ale nie odezwał się wierny towarzysz, tylko mysz zachrobotała w 
słomie. 
Wówczas Czertopchanow rzucił się do tej przegrody w stajni, gdzie stał Malek–
Adel. Trafił 
prosto do niej, mimo że dokoła panowały ciemności choć oko wykol… Pusto. W 
głowie mu 
się zakręciło, rzekłbyś, dzwon zahuczał mu pod czaszką. Chciał coś powiedzieć, 
ale zasyczał 
tylko i macając rękami w górze, na dole, po bokach, zdyszany, na uginających się 
pod nim 
kolanach biegł z jednej przegrody do drugiej… do trzeciej, prawie pod sam pułap 
nabitej 
sianem, uderzył się o jedną ścianę, o drugą, upadł, machnął kozła przez głowę i 
nagle wypadł 
pędem przez uchylone drzwi na podwórze…
— Ukradli! Pierfiszka. Pierfiszka! Ukradli! — ryknął nieludzkim głosem.
Kozaczek Pierfiszka, w samej tylko koszuli, jak z procy wyskoczył z komórki, 
gdzie 
spał…
Jak pijani zderzyli się na środku —podwórza i pan, i jedyny jego sługa; zaczęli 
się kręcić 
niby zaczadzeni. Ani pan nie mógł wytłumaczyć, co się stało, ani sługa 
zrozumieć, czego od 
niego żądano. — Nieszczęście! nieszczęście! — bełkotał Czertopchanow. — 
Nieszczęście! 
nieszczęście! — powtarzał za nim kozaczek. — Latarnię dawaj, zapal latarnię! 
Światła! 
światła! — wydarło się wreszcie z zamierających piersi Czertopchanowa. 
Pierfiszka popędził 
do domu.
Ale zapalić latarnię, skrzesać ognia nie było rzeczą łatwą: zapałki siarkowe 
należały 
jeszcze wówczas w Rosji do rzadkości; pod kuchnią dawno już wygasły ostatnie 
węgielki, 
krzesiwko i krzemień gdzieś się zawieruszyły, potem nie chciały działać. 
Czertopchanow, 
zgrzytając zębami, wyrwał je z rąk przerażonego Pierfiszki i sam zaczął krzesać 
ogień: iskry 
sypały się obficie, a jeszcze obficiej sypały się przekleństwa, a nawet jęki — 
ale hubka albo 
wcale się nie zapalała, albo zaraz gasła, pomimo zgodnych wysiłków czworga 
wydętych 
policzków i warg! Nareszcie, po pięciu co najmniej minutach, zajął się ogarek 
łojówki na dnie 
pękniętej latarni i Czertopchanow eskortowany przez Perfiszkę wpadł do stajni, 
podniósł 
latarnię nad głową i obejrzał się…
Wszędzie pusto!
Wyskoczył na podwórze, obiegł je we wszystkich kierunkach — nie było nigdzie 
konia! 
Płot otaczający dworek Pantieleja Jeremieicza, od dawna spróchniały, wykrzywił 
się i 
pochylił do ziemi… Wzdłuż stajni na szerokość arszyna zupełnie się wywrócił. 
Pierfiszka 
wskazał to miejsce Czertopchanowowi.
— Panie dziedzicu! proszę popatrzeć tutaj: tego dziś nie było. O, i kołki 
sterczą, widać 
ktoś je powyrywał.
Czertopchanow podskoczył z latarnią, powiódł nią po ziemi…
— Kopyta, kopyta, ślady podków, ślady, świeże ślady — zamruczał z pośpiechem. — 
Tędy go wyprowadzono tędy, tędy!
W mgnieniu oka przeskoczył płot i krzycząc: —
Malek–Adel! Malek–Adel! — pobiegł prosto w pole.
Pierfiszka, oszołomiony, pozostał przy płocie. Jasny krążek światła latarni 
wkrótce znikł 
mu z oczu, pochłonięty głębokim mrokiem bezgwiezdnej i bezksiężycowej nocy.
Rozpaczliwe wołania Czertopchanowa dolatywały coraz słabiej…
VIII
Zorza już się rozpaliła, kiedy Czertopchanow wrócił do domu. Niepodobny był do 
człowieka, ubranie pokryte błotem, twarz dzika i straszna, oczy patrzyły 
posępnie i tępo. 
Ochrypłym szeptem kazał Pierfiszce iść precz i zamknął się w swoim pokoju. Ledwo 
trzymał 
się na nogach ze zmęczenia, ale nie położył się spać, przysiadł na krześle pod 
drzwiami i 
chwycił się za głowę.
— Ukradli!… ukradli!
W jaki sposób jednak zdołał złodziej wykraść nocą Malek–Adela z zamkniętej 
stajni? 
Malek–Adela, który nawet w dzień nikomu obcemu się do siebie zbliżyć nie 
pozwalał, ukraść 
cicho, bez hałasu? I tak wykalkulować, żeby ani jeden pies podwórzowy nie 
zaszczekał? 
Prawda, że było ich tylko dwa, i to jeszcze młode szczenięta, i że z głodu i z 
zimna 
zakopywały się w ziemię, ale bądź co bądź!
„I co ja teraz pocznę bez Malek–Adela? — myślał sobie Czertopchanow. — Jedyną 
radość 
straciłem — czas umierać. Innego konia kupić — skoro są pieniądze? Ale gdzie 
takiego 
drugiego konia znaleźć?”
— Pantieleju Jeremieiczu! Pantieleju Jeremieiczu! — rozległo się za drzwiami 
nieśmiałe 
wołanie.
Czertopchanow zerwał się na równe nogi.
— Kto tam? — krzyknął nieswoim głosem.
— To ja, kozaczek pański, Pierfiszka.
— Czego chcesz? Al się znalazł, wrócił do domu?
— Gdzie tam, Pantieleju Jeremieiczu, to ten Żydowin, co go sprzedał…
— No i co?
— Przyjechał.
— Ho–ho–ho–ho–! — zabełkotał Czertopchanow i od razu otworzył drzwi na oścież. — 
Dawaj go tu dawaj! dawaj!
Na widok nagle się ukazującej, rozczochranej, zdziczałej postaci swego 
dobroczyńcy, Żyd, 
który stał za Pierfiszką, chciał dać nura; ale Czertopchanow dopadł go w dwóch 
susach i jak 
tygrys wpił mu się w gardło.
— Co! po pieniądze przyszedłeś! po pieniądze! — zachrypiał, jakby to nie o n 
dusił, lecz 
jakby jego duszono — w nocy ukradłeś, a w dzień po pieniądze przyszedłeś? co? 
co?
— Litości, ja–śnie dzie–dzi–cu — zajęczał Żyd.
— Powiadaj, gdzie mój koń? Gdzieś go podział? Komuś sprzedał? Mów, mów, mówże!
Żyd już nawet jęczeć nie mógł; z jego posiniałej twarzy znikł nawet wyraz 
przerażenia. 
Ręce opadły i obwisły; całe ciało, którym Czertopchanow potrząsał z 
wściekłością, chwiało 
się w tył i naprzód, jak trzcina.
— Zapłacę ci pieniądze, zapłacę wszystko, co do grosza — krzyczał Czertopchanow 
— ale 
cię zaduszę, jak ostatniego kurczaka, jeśli zaraz nie powiesz…
— Przecie go pan dziedzic już zadusił — pokornie zauważył Pierfiszką.
Wtedy dopiero opamiętał się Czertopchanow.
Puścił szyję Żyda; ten, jak stał, gruchnął na podłogę. Czertopchanow podniósł 
go, posadził 
na ławce, wlał mu szklankę wódki do gardła — ocucił go. A gdy Żyd odzyskał 
przytomność, 
Czertopchanow wdał się z nim w rozmowę.
Okazało się, że Żyd nic a nic nie wiedział o kradzieży Malek–Adela. Z jakiej 
racji zresztą 
miałby kraść konia, którego sam nabył dla „najczcigodniejszego Pantieleja 
Jeremieicza”?
Wówczas Czertopchanow zaprowadził go do stajni.
We dwóch obejrzeli przegrody, żłoby., zamek przy drzwiach, przetrząsnęli siano, 
słomę, 
po czym wyszli na podwórze.
Czertopchanow pokazał Żydowi ślady kopyt koło płotu i nagle uderzył się po 
udach.
— Czekaj! — wykrzyknął. — Gdzie kupiłeś konia?
— W powiecie małoarchangielskim na wierchosieńskim jarmarku — odpowiedział Żyd.
— Od kogo?
— Od Kozaka.
— Czekaj. Ten Kozak był młody czy stary?
— W średnich latach. Człowiek stateczny.
— A jaki był? Jak wyglądał? Pewno oszust kuty na cztery nogi?
— Musi był oszust, jaśnie dziedzicu.
— No więc, co on ci mówił, ten oszust — dawno miał tego konia?
— Pamiętam, mówił, że dawno.
— No to nikt inny nie mógł ukraść, tylko właśnie on! Powiedz sam, słuchaj, stań 
tutaj… 
jak ty się nazywasz?
Żyd drgnął i podniósł czarne oczki na Czertopchanowa.
— Jak j a się nazywam?
— No tak, jak na ciebie wołają?
— Moszel Lejba.
— No więc powiedz sam, Lejba, mój przyjacielu — mądry z ciebie człowiek — komu, 
jeśli nie dawnemu panu dałby Malek–Adel do siebie przystąpić! Przecie on go 
osiodłał i 
okiełznał, i derkę z niego zdjął — o, tu leży na sianie! Gospodarował, jak u 
siebie w domu! 
Przecie każdego innego, a nie swego pana, Malek–Adel by kopytami stratował! 
Gwałt by taki 
podniósł, że całą wieś by obudził! Prawdę mówię, co?
— Prawdę, prawdę, jaśnie dziedzicu…
— No to znaczy, że trzeba przede wszystkim odszukać tego Kozaka!
— Ale jak go odszukać, jaśnie dziedzicu? Ja go wszystkiego tylko raz jeden 
widziałem — 
i gdzie on teraz jest — i jak się nazywa? Aj, waj! — dodał Żyd ze smutkiem, 
potrząsając 
pejsikami.
— Lejba! — krzyknął naraz Czertopchanow. — Lejba, spójrz na mnie! Przecie ja 
rozum 
straciłem, sam siebie nie poznaję! Życie sobie odbiorę, jeśli mi nie pomożesz!
— Ale co ja poradzę…
— Pojedziesz ze mną — będziemy szukać tego złodzieja.
— A dokądże my pojedziemy?
— Po jarmarkach, po wielkich traktach, po bocznych gościńcach, po koniokradach, 
po 
miastach, po wsiach, po chutorach — wszędzie, wszędzie! O pieniądze się nie 
martw, bracie, 
spadek dostałem! Ostatni grosz wysupłam, a mego przyjaciela dostanę! Nie 
ucieknie nam 
Kozak, psubrat, gdzie on, tam i my! On pod ziemię i my pod ziemię. On do diabła 
— a my do 
samego Belzebuba.
— Nu, po co do Belzebuba — zauważył Żyd — można bez niego.
— Lejba! — podchwycił Czertopchanow — Lejba, ty chociażeś Żyd i wiara twoja 
pogańska, ale serce masz lepsze niż niejeden chrześcijan. Zlituj się nade mną! 
Sam nie mam 
po co jechać, sam tu nie dam rady. Gorączka jestem, a ty masz głowę jak złoto! 
Takie już to 
wasze plemię — bez nauki wszystko potrafi! Ty może nie wierzysz: skąd ja mogę 
mieć 
pieniądze? Chodźmy do mnie do pokoju — pokażę ci pieniądze i wszystko. Weź je — 
krzyż 
mi z szyi zabierz, tylko mi oddaj Malek–Adela, tylko mi go oddaj!
Czertopchanow drżał jak w febrze, pot ciurkiem spływał mu po twarzy i zmieszany 
ze 
łzami wsiąkał w wąsy. Ściskał Lejbę za rękę, błagał go, omal że nie całował… 
Szał go 
ogarnął. Żyd próbował się bronić, zapewniać, że w żaden sposób nie może 
wyjechać, że ma 
interesy… Gdzie tam! Czertopchanow nawet słyszeć o niczym nie chciał. Co miał 
robić: 
zgodził się biedny Lejba.
Nazajutrz Czertopchanow razem z Lejbą wyjechał z Bezsonowa chłopskim wozem. Żyd 
miał minę trochę niepewną, trzymał się jedną ręką drabiny i podskakując całym 
swym 
wątłym ciałem na twardym siedzeniu, drugą ręką przyciskał pazuchę, gdzie miał 
schowaną 
paczkę banknotów zawiniętych w gazetę; Czertopchanow siedział jak słup, tylko 
oczami 
wodził dokoła i oddychał pełną piersią; za pasem sterczał mu sztylet.
— No, złodzieju… grabicielu! strzeż się teraz! — mruknął, gdy wjeżdżali na 
gościniec.
Dom zostawił na opiece kozaczka Pierfiszki i kucharki, głuchej i starej baby, 
którą przyjął 
do siebie z litości.
— Wrócę do was na Malek–Adelu — krzyknął im na pożegnanie — albo już wcale nie 
wrócę!
— Żebyś choć za mnie za mąż wyszła czy co — próbował dowcipkować Pierfiszka 
trącając kucharkę łokciem w bok. — Wszystko jedno — pana się nie doczekamy, a 
przecie 
zginiemy z nudów!
IX
Minął rok… rok cały o Pantieleju Jeremieiczu nie dochodziły żadne wieści. 
Kucharka 
umarła; Pierfiszka zamierzał już porzucić dom i przenieść się do miasta, dokąd 
chciał go 
ściągnąć jego cioteczny brat, czeladnik u fryzjera, kiedy nagle rozeszła się 
wiadomość, że pan 
wraca! Diakon parafialny dostał list od samego Pantieleja Jeremieicza, w którym 
tenże 
donosił mu o swym zamiarze powrotu do Bezsonowa i prosił o zawiadomienie służby, 
by 
mogła powitać go w odpowiedni sposób. Słowa te Pierfiszka zrozumiał tak, że 
trzeba chociaż 
trochę kurze pościerać — zresztą nie wierzył zbytnio, by wiadomość była 
prawdziwa; 
przekonał się jednak, że diakon mówił prawdę, kiedy w kilka dni później 
Pantielej Jeremieicz 
we własnej osobie ukazał się na dziedzińcu przed dworem, na Malek–Adelu.
Pierfiszka rzucił się na powitanie dziedzica i przytrzymując strzemię, chciał mu 
pomóc 
zsiąść z konia; ale Czertopchanow zeskoczył sam, tocząc dokoła tryumfalnym 
wzrokiem, i 
głośno wykrzyknął: — Powiedziałem, że odnajdę Malek–Adela, i odnalazłem go, na 
złość 
wrogom i losowi! — Pierfiszka chciał go pocałować w rękę, ale pan nie zwrócił 
uwagi na 
gorliwość swego sługi. Prowadząc za sobą Malek–Adela za cugle, poszedł wielkimi 
krokami 
do stajni. Pierfiszka przyjrzał się uważnie swemu panu i przeląkł się: „Och, 
jakże on wychudł 
i zestarzał się przez ten rok — i jaka mu się twarz zrobiła twarda i surowa!” A 
zdawałoby się, 
Pantielej Jeremieicz powinien był się cieszyć, że może sobie powiedzieć: a 
jednak dopiąłem 
swego; cieszył się, to prawda… a mimo to Pierfiszka stracił rezon, a nawet 
strach go zdjął. 
Czertopchanow postawił konia na dawnym miejscu: „No widzisz, jesteś znów w domu! 
Pamiętaj!…” Tego samego dnia zgodził zaufanego stróża z nieczynszowych 
komorników, 
zamieszkał znów w swoich pokoikach i zaczął żyć po dawnemu…
Niezupełnie jednak po dawnemu. Ale o tym dalej.
Nazajutrz po powrocie Pantielej Jeremieicz wezwał do siebie Pierfiszkę i w braku 
innego 
słuchacza, zaczął mu opowiadać basem — nie tracąc oczywiście poczucia własnej 
godności 
— w jaki sposób udało mu się odzyskać Malek–Adela. Podczas opowiadania 
Czertopchanow 
siedział zwrócony twarzą do okna i palił fajkę z długim cybuchem, Pierfiszka zaś 
stał w progu 
przy drzwiach, z rękami założonymi do tyłu, i patrząc z szacunkiem na kark swego 
pana 
słuchał opowiadania, jak to po wielu daremnych próbach i rozjazdach Pantielej 
Jeremieicz 
trafił w końcu do Romien na jarmark, już sam, bez Żyda Lejby, który wskutek 
słabego 
charakteru nie wytrzymał i uciekł od niego; jak na piąty dzień, kiedy miał już 
zamiar 
wyjeżdżać, chodząc po raz ostatni pomiędzy rzędami wozów, zobaczył raptem Malek–
Adela 
uwiązanego do reptucha wraz z trzema innymi końmi! Jak go od razu poznał i jak 
Malek–
Adel go poznał, jak zaczął rżeć i wyrywać się, i grzebać ziemię kopytami. — Nie 
był wcale u 
Kozaka — ciągnął dalej Czertopchanow nie odwracając głowy i tym samym basowym 
głosem — tylko u Cygana, handlarza koni; ja, ma się rozumieć, od razu łap za 
mego konia i 
chciałem odebrać go siłą; ale bestia Cygan narobił wrzasku na cały rynek, jakby 
go kto ze 
skóry obdzierał, zaczął przysięgać, że kupił konia od innego Cygana, świadków 
chciał 
stawiać… Splunąłem i zapłaciłem mu pieniądze — niech go wszyscy diabli! 
Najważniejsze 
to, żem przyjaciela swego odzyskał i spokój serca mi powrócił. Bo to raz tak 
było w powiecie 
karczewskim, że na słowa Żyda Lejby napadłem na Kozaka, biorąc go za złodzieja, 
zbiłem 
mu mordę, a jak się okazało, ten Kozak to był syn popa — i niegodziwiec zdarł ze 
mnie sto 
dwadzieścia rubli. Ale co tam, pieniądz to rzecz nabyta, a najważniejsze, że mam 
znów 
Malek–Adela! Jestem teraz szczęśliwy i będę zażywał spokoju. A ty, Porfirij, o 
jednym 
pamiętaj: jak tylko, broń Boże, zobaczysz w okolicy Kozaka, to w tej chwili, nie 
mówiąc ani 
słowa, leć i przynieś mi strzelbę, a ja już będę wiedział, co mam robić!
Tak mówił Pantielej Jeremieicz do Pierfiszki, to wypowiadały jego usta, ale 
serce jego nie 
było tak spokojne, jak zapewniał!
Niestety! w głębi duszy nie był zupełnie przekonany, że przyprowadzony przez 
niego koń, 
to rzeczywiście Malek–Adel!
X
Dla Pantieleja Jeremieicza zaczęły się ciężkie czasy. A już najmniej cieszył się 
spokojem. 
Prawda, że bywały i dobre dni, nurtujące go wątpliwości wydawały mu się 
głupstwem; jak 
natrętną muchę odpędzał niedorzeczną myśl, a nawet śmiał się sam z siebie, ale 
przychodziły 
także złe dni: nieodstępna myśl znów zaczynała cichaczem toczyć i drążyć jego 
serce, jak 
czerw; dręczył się boleśnie i skrycie. Przez cały ów pamiętny dzień, kiedy 
odnalazł Malek–
Adela, Czertopchanow odczuwał tylko szczęście i radość… ale nazajutrz rano, 
kiedy pod 
niskim podsieniem małego zajazdu siodłał odnalezioną zgubę, przy której spędził 
całą noc, 
coś ukłuło go po raz pierwszy… Potrząsnął tylko głową — ziarno wszakże było już 
posiane. 
W drodze powrotnej do domu (trwała prawie tydzień) wątpliwości budziły się w nim 
rzadko; 
stały się silniejsze i wyraźniejsze z chwilą, gdy wrócił do swego Bezsonowa, gdy 
tylko 
znalazł się tam, gdzie przebywał dawny, niewątpliwy Malek–Adel… Do domu jechał 
przeważnie stępa, kołysząc się w siodle i rozglądając na obie strony, palił 
tytoń z krótkiej 
fajeczki, nad niczym się nie zastanawiał, czasem tylko sobie pomyślał w duchu: 
„Czertopchanow jak czegoś zapragnie — to już się tego dobije! Żeby nie wiem 
co!”, i 
uśmiechał się; ale z chwilą gdy wrócił do domu, widział tę rzecz w innym 
świetle. Wszystko 
to krył oczywiście w sobie: miłość własna nie pozwoliłaby mu okazać wewnętrznego 
niepokoju. Rozerwałby na kawałki każdego, kto by choć napomknął, że nowy Malek–
Adel to 
chyba nie ten dawny; przyjmował gratulacje z powodu „szczęśliwego odnalezienia 
zguby” 
składane przez tych nielicznych, z którymi miał sposobność się stykać, ale nie 
szukał tych 
gratulacji, bardziej niż kiedykolwiek unikał zetknięcia z ludźmi — zły znak! Bez 
ustanku 
niemal, jeśli można tak powiedzieć, egzaminował Malek–Adela, wyjeżdżał na nim 
gdzieś 
daleko w pole i poddawał go próbom; albo wchodził ukradkiem do stajni, zamykał 
za sobą 
drzwi i stając przy samym łbie konia zaglądał mu w oczy i pytał szeptem: — Czy 
to ty? czy to 
aby ty? naprawdę ty?… — albo oglądał go w milczeniu, ale tak badawczo, całymi 
godzinami, 
to ciesząc się i mrucząc: — Tak, to on! na pewno on! — to patrząc ze 
zdziwieniem, a nawet z 
niepokojem.
Czertopchanowa niepokoiły nie tyle fizyczne różnice pomiędzy tamtym Malek–
Adelem, 
a tym… zresztą niewiele ich można było naliczyć: ten miał jakoby rzadszy ogon i 
grzywę, i 
uszy bardziej spiczaste, i krótsze pęciny, i jaśniejsze oczy — ale to się tylko 
mogło tak 
zdawać; niepokoiły go różnice, że tak powiem, duchowe. Ten miał inne nawyki, 
całe jego 
zachowanie było różne. Na przykład: tamten Malek–Adel, ile razy Czertopchanow 
wchodził do stajni, zawsze się oglądał i rżał leciutko; ten zaś chrupał siano 
jak gdyby nigdy 
nic — albo drzemał spuściwszy łeb. I jeden, i drugi nie ruszył się z miejsca, 
kiedy pan 
zeskakiwał z siodła; ale tamten, jeśli go było zawołać, natychmiast przychodził 
na głos, ten 
zaś stał nieruchomy jak pień. Tamten galopował równie szybko, lecz skakał wyżej 
i dalej,; 
ten miał wolniejszego stępa, a w kłusie więcej trząsł i „kłapał” czasem 
podkowami — to 
znaczy zawadzał tylną o przednią podkowę: tamten nigdy się takim wstydem nie 
okrył, niech 
Bóg broni! Ten, myślał Czertopchanow, wciąż uszami strzyże — tak głupio, a 
tamten 
przeciwnie: nastawi jedno ucho w tył i tak trzyma — pana pilnuje! Tamten, niech 
tylko 
zobaczy, że koło niego brudno — zaraz zadnią nogą zacznie stukać w ściankę 
przegrody; a 
tego to nic nie obchodzi, choćby mu aż po sam brzuch nawozu nawalić. Tamten, na 
przykład, jak go było pod wiatr postawić, zaraz westchnie pełną piersią i 
otrząśnie się, ten 
zaś tylko poparskuje; tamten nie lubił wilgoci i deszczu, ten nic sobie z tego 
nie robi… 
Gorsza krew! gorsza! I łaskawości takiej w nim nie ma, i twardy w pysku — co tu 
gadać! 
Tamten był kochany koń, a ten…
Tak sobie czasem rozważał Czertopchanow i myśli te napełniały mu serce goryczą. 
Za to 
innym razem — puści konia pełnym cwałem na świeżo zorane pole albo każe mu 
zeskoczyć 
na samo dno głębokiego parowu i wdrapać się pod górą po najbardziej stromym 
stoku, i aż 
mu serce zamiera z zachwytu, głośny okrzyk wyrywa się z ust, i wie, wie z 
pewnością, że pod 
nim prawdziwy, bezsporny Malek–Adel, jakiż bowiem inny koń byłby zdolny tego 
dokonać?
I tu jednak nie obeszło się bez nieszczęścia, Długotrwałe poszukiwania Malek–
Adela 
kosztowały Czertopchanowa dużo pieniędzy; przestał myśleć o psach kostromskich i 
rozjeżdżał po okolicy sam jak dawniej. Pewnego pięknego poranku, o pięć wiorst 
od 
Bezsonowa, Czertopchanow spotkał to samo książęce polowanie, przed którym tak 
junacko 
harcował półtora roku temu. I co za zbieg okoliczności: i teraz, tak jak 
wówczas, szarak 
wyskoczył przed psami spod miedzy na stoku! Huzia na niego! huzia! Wszyscy 
myśliwi 
pomknęli, pomknął i Czertopchanow — tylko nie razem z nimi, ale o jakie dwieście 
kroków 
w bok — akurat tak samo jak wtedy. Olbrzymia wyrwica przerzynała stok na ukos, 
wznosiła 
się coraz wyżej i zwężając się przecięła drogę Czertopchanowowi. W tym miejscu, 
gdzie 
musiał ją przeskoczyć i gdzie przed półtora rokiem rzeczywiście ją przeskoczył — 
wyrwica 
była jeszcze szeroka na osiem kroków i miała dwa sążnie głębokości. Przeczuwając 
tryumf, w 
tak cudowny sposób powtórzony, Czertopchanow wrzasnął zwycięsko, potrząsając 
nahajką 
— myśliwi, choć sami galopowali, lecz nie spuszczali oczu, z dzielnego jeźdźca, 
koń jego 
pędził jak strzała — już wyrwica była tuż przed nosem — no, raz, dwa, jak 
wtedy!…
Ale Malek–Adel zarył się kopytami skręcił w lewo i pogalopował w dół urwiska, 
choć 
Czertopchanow nie przestawał szarpać go za cugle, zawracając w stronę wyrwicy.
Stchórzył więc, nie ufał sobie!
Czertopchanow płonąc cały ze wstydu i gniewu, bliski płaczu, puścił cugle i 
popędził 
konia prosto na przód w górę, z dala od tych myśliwych, byłe tylko nie słyszeć, 
jak będą się z 
niego natrząsać byle tylko, zniknąć jak najprędzej z ich, przeklętych oczu.
Z bokami pociętymi nahajką, cały pokryty zmydloną pianą przygalopował Malek–Adel 
do 
domu; Czertopchanow zamknął się od razu w swoim pokoju.
— Nie, to nie on, to nie mój przyjaciel! Tamten kark by skręcił, a mnie by nie 
zdradził!
XI
Ostatecznie, jak się to mówi, „dobiło” Czertopchanowa następujące zdarzenie. 
Jadąc 
konno na Malek–Adelu, wlókł się kiedyś za opłotkami popiej słobody, otaczającej 
dokoła 
cerkiew parafialną, do której należała wioska Bezsonowo. Z nasuniętą na oczy 
papachą, 
zgarbiony, opuściwszy obie ręce na łęk siodła, posuwał się powoli naprzód, w 
sercu miał 
smutek i trwogę. Naraz ktoś go zawołał.
Zatrzymał konia, podniósł głowę i zobaczył diakona, z którym był korespondował. 
W 
burej czapce z nausznikami na burych, zaplecionych w warkoczyk włosach, ubrany w 
żółtawy nankinowy kaftan, przepasany znacznie poniżej talii krajką, sługa 
ołtarza wyszedł 
zajrzeć do swojej „stertki”, zoczywszy zaś Pantieleja Jeremieicza, poczuł się w 
obowiązku 
złożyć mu swe uszanowanie — a przy sposobności może coś niecoś wyprosić. 
Wiadomo, że 
bez takiej ukrytej myśli osoby duchowne nie wszczynają rozmowy ze świeckimi.
Ale Czertopchanowowi nie diakon był w głowie; ledwo odpowiedział na jego ukłon i 
mruknąwszy coś przez zęby już zamachnął się nahajką…
— Ale jakiego pan dziedzic ma przepysznego konia! — dodał diakon z pośpiechem — 
można śmiało powiedzieć: jest się czym pochlubić. Zaprawdę, jest pan mężem 
niepośledniego 
umysłu, jako ten lew po prostu! — Diakon słynął z krasomówstwa, co bardzo 
gniewało popa, 
który nie posiadał daru słowa: nawet wódka nie potrafiła mu rozwiązać języka. — 
Jednej 
żywioły, za przyczyną złych ludzi pana pozbawiono — ciągnął dalej diakon — i ani 
trochę 
nie upadając na duchu, przeciwnie, jeszcze większe nadzieje pokładając w opiece 
boskiej, 
nabył pan sobie inną, niczym nie gorszą, a kto wie, może i lepszą… bo…
— Co ty łżesz? — ponuro przerwał mu Czertopchanow — jaki znów inny koń? To ten 
sam, to Malek– Adel. Odnalazłem go. Gada po próżnicy…
— Eh! eh! — rzekł z namysłem diakon, jakby się ociągając, przebierał przy tym 
palcami 
brodę i przyglądał się Czertopchanowowi jasnymi, chciwymi oczami. — Jakże to 
tak, panie 
dziedzicu? konia pańskiego, jeśli mnie pamięć nie myli, w ubiegłym roku dwa 
tygodnie po 
Pokrowie ukradli, a teraz mamy koniec listopada.
— No to co z tego?
Diakon nie przestawał przebierać palcami brodę.
— To znaczy, rok z górą minął od tamtej pory, a koń pański, jak wtedy był siwy, 
w 
jabłkach, taki i teraz pozostał; nawet jakby pociemniał. Jakże to tak? Siwe 
konie przez rok 
znacznie bieleją.
Czertopchanow drgnął… jakby go kto oszczepem dźgnął w serce. Prawda, siwa maść 
przecie się zmienia! Jak mogła mu taka prosta myśl dotychczas nie przyjść do 
głowy?
— Odczep się, warkoczyku przeklęty! — zacharczał raptem, wściekle łyskając 
białkami, i 
błyskawicznie zniknął sprzed oczu zdumionego diakona.
No! wszystko skończone!
Teraz to naprawdę wszystko się skończyło, wszystko pękło, ostatnia karta 
przegrana! 
wszystko od razu runęło po tym jednym słowie: „bieleją”.
Siwe konie bieleją.
Uciekaj, uciekaj, przeklęty! Nie uciekniesz przed tym słowem.
Czertopchanow wrócił pędem do domu i znów zamknął się na klucz.
XII
Że ta nędzna szkapa to nie był Malek–Adel, że między nią a Malek–Adelem nie 
istniało 
najmniejsze nawet podobieństwo, że każdy, kto miałby odrobinę rozsądku, powinien 
to był od 
razu spostrzec, że on, Pantielej Czertopchanow, dał się nabrać w najgłupszy w 
świecie sposób 
— nie! że umyślnie, z premedytacją sam siebie oszukał, uległ temu zamroczeniu — 
co do 
tego wszystkiego nie było już najmniejszej wątpliwości! Czertopchanow chodził 
tam i z 
powrotem po pokoju, w taki sam sposób zawracał na pięcie przy każdej ścianie, 
jak zwierz w 
klatce. Jego miłość własna cierpiała nieznośnie, ale dręczył go nie tylko ból 
zranionej miłości 
własnej; ogarnęła go rozpacz, dusiła złość, rozpaliła się w nim żądza zemsty. 
Ale przeciw 
komu? Na kim wywrzeć zemstę? Na Żydzie, Jaffie, Maszy, złodzieju—Kozaku, na 
wszystkich sąsiadach, na sobie samym wreszcie? Rozum mu się mącił. Ostatnia 
karta 
przegrana! (To porównanie mu się podobało.) Jest teraz znów najnędzniejszym, 
najbardziej 
godnym pogardy z ludzi, pośmiewisko wszystkich, błazen, dureń zakuty, przedmiot 
drwin — 
dla diakona!! Wyobrażał sobie, widział to jasno, jak ten wstrętny warkoczyk 
zacznie 
opowiadać o siwym koniu, o głupim dziedzicu… Przekleństwo!! Na próżno starał się 
Czertopchanow opanować zalewającą go żółć; na próżno usiłował zapewnić siebie, 
że ten… 
koń, choć to nie Malek–Adel — ale jednak… dobry koń, i może mu długie lata 
służyć: 
natychmiast z wściekłością odpychał od siebie precz tę myśl, tak jakby stanowiła 
nową 
zniewagę dla tamtego Malek–Adela, wobec którego i tak czuł się winny. No bo 
jakże! Tę 
wywłokę, tę chabetę, jak ślepy, jak bałwan, porównywał do Malek–Adela! A jeśli 
chodzi o 
usługi, które mogła mu jeszcze oddać ta chabeta… to czyż kiedykolwiek dostąpi 
tego 
zaszczytu, by użył ją pod wierzch? Za nic w świecie! Nigdy!!… Tatarowi ją oddać, 
psom na 
pożarcie — nie warta innego losu… Tak! to będzie najlepsze!
Z górą dwie godziny chodził Czertopchanow po swoim pokoju.
— Pierfiszka! — zakomenderował nagle — idź w tej chwili do karczmy, przynieś pół 
wiadra wódki! Słyszysz? Pół wiadra, tylko prędko! Żeby wódka w tej sekundzie 
stała tu 
przede mną.
Wódka niezwłocznie znalazła się na stole i Pantielej Jeremieicz zaczął pić!
XIII
Ten, kto by wówczas popatrzył na Czertopchanowa, ten, kto byłby świadkiem tej 
ponurej 
zawziętości, z jaką osuszał szklankę po szklance, poczułby z pewnością mimowolny 
lęk. Noc 
zapadła, łojowa świeczka mdłym blaskiem płonęła na stole. Czertopchanow przestał 
błądzić 
po pokoju z kąta w kąt; siedział, cały rozczerwieniony, to opuszczając zmętniały 
wzrok na 
podłogę, to uparcie wpatrując się w ciemne okno; wstawał, nalewał sobie wódki, 
wypijał ją, 
znów siadał utkwiwszy oczy w jeden punkt i nie ruszał się — tylko oddech jego 
stawał się 
coraz szybszy i twarz coraz bardziej czerwieniała. Zdawało się, że dojrzewa w 
nim jakieś 
postanowienie, które go samego dziwiło, ale z którym stopniowo się oswajał; 
jedna i ta sama 
myśl nieodstępnie i bezustannie nadciągała coraz bliżej, jeden i ten sam obraz 
rysował się 
przed nim coraz wyraźniej, w sercu zaś pod naporem rozpalającego, 
przytłaczającego 
pijackiego zamroczenia, gniewne rozdrażnienie ustępowało miejsca zwierzęcej 
wściekłości i 
złowróżebny uśmiech ukazywał się na wargach.
— No, jednak już czas! — odezwał się jakimś oficjalnym, niemal znudzonym tonem — 
dosyć tego cackania się!
Wypił ostatnią szklankę wódki, sięgnął po wiszący na ścianie pistolet, ten sam, 
z którego 
strzelał do Maszy, nabił go, włożył „na wszelki wypadek” kilka kapiszonów do 
kieszeni — i 
poszedł do stajni.
Stróż podbiegł do niego, w chwili gdy otwierał wrota, ale Czertopchanow ofuknął 
go: — 
To ja! Nie widzisz? Wynoś się! — Stróż usunął się trochę w bok. — Idź spać! — 
krzyknął 
znów Czertopchanow — nie masz tu czego pilnować! Wielka mi osobliwość, skarb 
taki! — 
Wszedł do stajni. Malek–Adel… fałszywy Malek–Adel leżał na podściółce. 
Czertopchanow 
kopnął go mówiąc: — Wstawaj, gawronie! — Potem odwiązał uździenicę od żłobu, 
zdjął 
derkę, zrzucił ją na ziemię i brutalnie zawróciwszy posłusznego konia w 
przegrodzie, 
wyprowadził go na podwórze, a z podwórza w pole, ku bezgranicznemu zdumieniu 
stróża, 
który ani rusz nie mógł zrozumieć, dokąd to pan wybiera się nocą prowadząc 
rozkiełznanego 
konia. Zapytać go — bał się, rzecz prosta, tylko odprowadzał go oczami tak 
długo, póki pan 
nie zniknął na zakręcie drogi wiodącej do pobliskiego lasu.
XIV
Czertopchanow szedł wielkimi krokami nie zatrzymując się ani nie oglądając; 
Malek–Adel 
— będziemy go do końca nazywali tym imieniem — pokornie stąpał za nim. Noc była 
dość 
jasna; Czertopchanow mógł rozróżnić zębaty kontur lasu czerniejący przed nim 
zwartą plamą. 
Pod wpływem nocnego chłodu wódka uderzyłaby mu teraz na dobre do głowy, gdyby 
nie… 
gdyby nie inne, jeszcze silniejsze odurzenie, które go ogarnęło. Głowa mu 
ciężyła, krew 
głośno tętniła w gardle i w uszach, mimo to szedł prosto i wiedział, dokąd 
idzie.
Postanowił zabić Malek–Adela; cały dzień tylko o tym myślał… Teraz się 
zdecydował!
Szedł — trudno powiedzieć: ze spokojem, ale z pewnością siebie, nie oglądając 
się, jak 
idzie człowiek posłuszny głosowi obowiązku. „Rzecz” wydawała mu się „bardzo 
prosta”: 
niwecząc samozwańca, za jednym zamachem załatwi „wszystkie porachunki”: i siebie 
ukarze 
za głupotę, i zrehabilituje się przed swym prawdziwym przyjacielem, i wszystkim 
dowiedzie 
(Czertopchanow bardzo się troszczył o „wszystkich”), że z nim nie wolno 
żartować… A co 
najważniejsze, sam siebie zniweczy razem z samozwańcem, bo i po co miałby dalej 
żyć? W 
jaki sposób wszystko to układało mu się w głowie i dlaczego zdawało się takie 
proste, 
niełatwo wytłumaczyć, chociaż nie jest to rzeczą całkiem niepojętą: skrzywdzony, 
samotny, 
pozbawiony jednego choćby oddanego serca ludzkiego, bez grosza przy duszy, z 
krwią 
rozpaloną wódką, był bliski obłąkania, nie ulega zaś wątpliwości, że w 
najniedorzeczniej 
szych wybrykach szaleńców istnieje w ich oczach swego rodzaju logika, a nawet 
prawo: 
Czertopchanow w każdym razie był do głębi przekonany o swoim prawie; nie wahał 
się, pilno 
mu było wykonać wyrok nad winowajcą, choć nie zdawał sobie przy tym jasno 
sprawy, komu 
właściwie nadawał to miano. Prawdę powiedziawszy mało się zastanawiał nad tym, 
co 
zamierzał zrobić. „Trzeba z tym skończyć — powtarzał sobie w kółko z uporem i 
surowo — 
trzeba skończyć!”
Niewinny zaś winowajca pokornie dreptał truchcika z tyłu za nim… Ale w sercu 
Czertopchanowa nie było litości.
XV
Pod lasem, niemal na samym skraju, gdzie przyprowadził konia, ciągnął się 
niewielki 
parów do połowy zarośnięty niskimi dębczakami. Czertopchanow zaczął tam 
schodzić… 
Malek–Adel potknął się i o mało nie przewrócił się na niego.
— Cóż to, chcesz mnie zadusić, przeklęty! — wykrzyknął Czertopchanow i jakby 
broniąc 
się przed nim, wyrwał pistolet z kieszeni. Nie było już w nim teraz gniewu, ale 
to szczególne 
otępienie zmysłów, które, jak powiadają, ogarnia człowieka przed popełnieniem 
zbrodni. 
Przeraził go jednak własny głos — zabrzmiał tak dziko pod nawisłymi ciemnymi 
gałęźmi w 
zgniłej i dusznej wilgoci leśnego, parowu. W dodatku, w odpowiedzi na jego 
okrzyk, jakiś 
wielki ptak siedzący na szczycie drzewa załopotał mu nagle skrzydłami nad głową… 
Czertopchanow drgnął. Tak jakby obudził świadka swego czynu — i to gdzie? w tym 
odludnym miejscu, gdzie nie powinien był spotkać żywej istoty…
— Idź precz, diable, na wszystkie cztery wiatry! — mruknął przez zęby — i 
wypuściwszy 
z rąk cugle z rozmachem uderzył Malek–Adela w łopatkę rękojeścią pistoletu. 
Malek–Adel 
niezwłocznie odwrócił się, wdrapał się po stoku, wydostał z parowu… i uciekł. 
Krótką chwilę 
tylko słychać było tętent jego kopyt. Zerwał się wiatr rozpraszając i głusząc 
wszystkie 
dźwięki.
Czertopchanow z kolei wygramolił się powoli z parowu, wyszedł na skraj lasu i 
powlókł 
się drogą do domu. Był niezadowolony z siebie: ciężar, który czuł w głowie, w 
sercu, 
przytłaczał teraz wszystkie członki; szedł zły, ponury, niezaspokojony, głodny, 
jakby go ktoś 
skrzywdził, jakby mu ktoś odebrał zdobycz, pożywienie…
Podobnych uczuć doznaje samobójca, któremu nie dano wykonać jego zamysłu.
Nagle coś trąciło go z tyłu między łopatki. Obejrzał się… Malek–Adel stał 
pośrodku drogi. 
Przyszedł śladami swego pana, trącił go pyskiem… dał znać o sobie…
— A! — krzyknął Czertopchanow — sam, sam po śmierć przyszedłeś!. No to masz!
W mgnieniu oka wyciągnął pistolet, odwiódł kurek, przytknął lufę do łba Malek–
Adela, 
wystrzelił…
Biedny koń rzucił się w bok, stanął dęba, odskoczył o jakieś dziesięć kroków i 
nagle runął 
ciężko, chrapiąc i konwulsyjnie tarzając się po ziemi…
Czertopchanow zakrył uszy rękami i uciekł. Kolana się pod nim uginały. Pijackie 
zamroczenie, złość, niedorzeczna buta — wszystko naraz uleciało. Pozostało tylko 
uczucie 
wstydu i obrzydzenia — i pewność, niewątpliwa pewność, że teraz i z nim także 
koniec.
XVI
W sześć tygodni potem kozaczek Pierfiszka uznał za swój obowiązek zatrzymać 
stanowego, który przejeżdżał koło bezsonowskiego dworu.
— Czego chcesz? — zapytał strażnik porządku publicznego.
— Pan naczelnik raczy do nas wstąpić, z łaski swojej — odpowiedział kozaczek 
kłaniając 
się nisko. — Pantielej Jeremieicz chyba zemrzeć zamiaruje; więc ja się właśnie 
boję.
— Jak to? zemrzeć? —dopytywał się stanowy.
— Tak jest. Pierwej to nie było dnia, żeby wódki nie pił, a teraz już się 
całkiem do łóżka 
położył i wychudł, że bez pojęcia. Po mojemu, to dziedzic już nic nie rozumie. I 
mowę mu 
odjęło.
Stanowy zlazł z wozu. —— A popa przynajmniej sprowadziłeś? Spowiadał się twój 
pan? 
Przyjął komunię?
— Nie, proszę pana naczelnika.
Stanowy zmarszczył brwi. — Cóż ty sobie myślisz, bracie? Czy to tak można, co? 
Nie 
wiesz, że za to… bywa wielka odpowiedzialność, co?
— Przecie ja pozawczoraj i wczoraj dziedzica pytałem — z pośpiechem odpowiedział 
zalękniony kozaczek — czy nie każe pan, Pantieleju Jeremieiczu, do popa 
polecieć? „Milcz, 
durniu, powiada. Nie wtrącaj się do nie swoich rzeczy.” A dzisiaj, jak zacząłem 
mu meldować 
— popatrzył tylko na mnie i wąsem ruszył.
— I dużo pił wódki? — zapytał stanowy.
— Nadmiar dużo! Pan naczelnik z łaski swojej pozwoli do niego do pokoju.
— No, prowadź! — mruknął stanowy i poszedł za Pierfiszką.
Oczekiwał go zdumiewający widok.
W głębi domu, w ciemnym i wilgotnym pokoju, na nędznym łóżku przykrytym końską 
derką, z włochatą burką zamiast poduszki, leżał Czertopchanow, nie blady już, 
lecz 
żółtawozielony, jak bywają nieboszczycy, z oczami wpadniętymi pod błyszczącymi 
powiekami, z zaostrzonym, ale wciąż jeszcze czerwonym nosem nad nastroszonymi 
wąsami. 
Leżał ubrany w swój nieodstępny archałuk z ładownicami na piersiach i 
czerkieskie 
granatowe szarawary. Papacha z malinowym denkiem zakrywała mu czoło aż po same 
brwi. 
W jednym ręku trzymał Czertopchanow nahajkę myśliwską, w drugim wyszywany 
kapciuch 
— ostatni podarunek Maszy. Na stole przy łóżku stała pusta flasza; u wezgłowia 
przypięte 
były szpilkami do ściany dwa szkice akwarelą: na jednym z nich, o ile można było 
się 
domyślić, namalowany był korpulentny człowiek z gitarą w ręku — prawdopodobnie 
Niedopiuskin; drugi przedstawiał galopującego jeźdźca… Koń podobny był do tych 
zwierząt 
z bajki, jakie rysują dzieci na ścianach i płotach, ale starannie podkreślone 
tuszem jabłka jego 
maści — i ładownice na piersiach jeźdźca, spiczaste noski jego butów i wielkie 
wąsy nie 
dopuszczały żadnych wątpliwości: szkic ten miał przedstawiać Pantieleja 
Jeremieicza na 
Malek–Adelu.
Stanowy był tak zdumiony, że nie wiedział, co począć. W pokoju panowała martwa 
cisza. 
„Przecie on już umarł” — pomyślał i podnosząc głos przemówił: — Pantieleju 
Jeremieiczu! 
Pantieleju Jeremieiczu! Wtedy stało się coś niezwykłego. Oczy Czertopchanowa 
otworzyły 
się powoli, przygasłe źrenice poruszyły się najpierw z lewa na prawo, potem z 
prawa na lewo, 
zatrzymały się na odwiedzającym, zobaczyły go… Coś zamigotało w ich mętnej 
bieli, coś 
przemknęło na kształt spojrzenia; zsiniałe wargi rozkleiły się powoli i dał się 
słyszeć 
ochrypły, rzeczywiście już grobowy głos:
— Pantielej Jeremieicz, szlachcic z dziada pradziada, umiera; kto może mu w tym 
przeszkodzić? Nic nikomu nie winien, niczego nie żąda… Dajcie mu spokój, ludzie! 
Odejdźcie!
Ręka trzymająca nahajkę próbowała się podnieść… Na próżno! Wargi zlepiły się 
znowu, 
oczy się zamknęły. Czertopchanow leżał jak przedtem na swoim twardym łóżku, 
wyciągnięty 
jak struna, zsunąwszy stopy.
— Daj znać, jak umrze — szepnął wychodząc z pokoju stanowy do Pierfiszki — a do 
popa 
możesz iść jeszcze i teraz. Trzeba porządku pilnować, dać mu ostatnie 
namaszczenie.
Pierfiszka tego dnia jeszcze poszedł do popa; a nazajutrz rano musiał dać znać 
stanowemu; 
Pantielej Jeremieicz umarł tej samej nocy.
Kiedy go chowano, za trumną szło dwóch ludzi: Pierfiszka i Moszel Lejba. 
Wiadomość o 
śmierci Czertopchanowa jakąś drogą doszła do Żyda — nie omieszkał więc oddać 
ostatniej 
posługi swemu dobroczyńcy.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
„KOŚCIOTRUP”
Kraju ty mój udręczony —
Cierpiętniczy kraju ruski!*
F. Tiutczew
Przysłowie francuskie głosi: „Suchy rybak i mokry myśliwy smutny przedstawiają 
widok.” 
Nie miałem nigdy zamiłowania do rybołówstwa, nie mogę więc sądzić o tym, co 
odczuwa 
rybak w piękną, słoneczną pogodę, i w jakim stopniu zadowolenie, jakie mu daje 
obfity 
połów w czasie słoty, przewyższa przykrość zmoknięcia. Dla myśliwego natomiast 
deszcz — 
to istna klęska. Taka właśnie klęska spotkała mnie i Jermołaja podczas jednej z 
naszych 
wypraw na cietrzewie do powiatu bielewskiego. Deszcz nie ustawał od brzasku. 
Czegośmy 
nie robili, żeby się przed nim ochronić! I nakrywaliśmy się niemal z głową, 
gumowymi 
pelerynami, i stawaliśmy pod drzewem, żeby mniej kapało… Nieprzemakalne 
peleryny, 
pomijając już, że przeszkadzały w strzelaniu, ale najbezwstydniej przepuszczały 
wodę; pod 
drzewami zaś — prawda, z początku jakby nie kapało, za to później nagromadzona w 
liściach 
wilgoć przelewała się, i raptem z każdej gałązki chlustał na nas, jak z rynny, 
chłodny 
strumień, sączył się za kołnierz i spływał wzdłuż krzyża… A to już ostatnia 
rzecz! Jak mówił 
Jermołaj.
— Nie, Piotrze Pietrowiczu — wykrzyknął wreszcie — tak nie można!… Nie można 
dziś 
polować. Psom wiatr zalewa, kapiszony zamokły… Tfu! A niech to!…
— Więc jak zrobimy?
— A tak. Pojedziemy do Aleksiejewki. Pan dziedzic może nie wie — jest taki 
folwarczek 
— do starszej pani należy; będzie stąd z osiem wiorst. Przenocujemy tam, a 
jutro…
— Wrócimy tutaj?
— Nie, nie tutaj… Znam za Aleksiejewką takie miejsca… na cietrzewie o wiele 
lepsze niż 
tu!
Nie dopytywałem się mego wiernego towarzysza, dlaczego nie zawiódł mnie tam od 
razu, 
i tegoż dnia dobrnęliśmy do matczynego folwarczku, którego istnienia, szczerze 
powiedziawszy, dotychczas nawet nie podejrzewałem. Przy tym folwarczku, jak się 
okazało, 
stała oficynka, bardzo stara, ale nie zamieszkana, a więc czysta; spędziłem tam 
dość 
spokojnie noc.
Nazajutrz obudziłem się bardzo wcześnie. Słońce tylko co wstało; na niebie nie 
było ani 
jednego obłoczka; wszystko dokoła błyszczało silnym, podwójnym blaskiem: młodych 
porannych promieni i wczorajszej ulewy. Czekając aż zaprzęgną do bryczuszki, 
poszedłem 
powłóczyć się po niewielkim, niegdyś owocowym, teraz całkiem zdziczałym 
ogrodzie, 
otaczającym ze wszystkich stron oficynkę swym pachnącym, soczystym gąszczem. 
Ach, jak 
pięknie było na świeżym powietrzu, pod jasnym niebem, gdzie trzepotały skowronki 
i skąd 
sypały się srebrzyste paciorki ich dźwięcznych głosów! Z pewnością uniosły na 
swych 
skrzydłach krople rosy, i pieśni ich były jakby zwilżone rosą. Aż zdjąłem czapkę 
z głowy i 
oddychałem radośnie — pełną piersią… Na stoku płytkiego parowu, pod samym 
chruścianym 
płotem, widać było pasiekę; wiodła do niej wąziutka ścieżka, wijąc się jak wąż 
wśród gęstych 
ścian burzanów i pokrzyw, nad którymi górowały, Bóg wie skąd tu zabłąkane, 
spiczaste 
łodygi ciemnozielonych konopi.
Zapuściłem się w tę ścieżkę i doszedłem do pasieki. Stała przy niej niewielka 
chruściana 
szopa, tak zwany stebnik, gdzie stawiają ule na zimę. Zajrzałem przez uchylone 
drzwi: 
ciemno, cicho, sucho; pachnie miętą i pszczolnikiem. W kącie sporządzona prycza, 
a na niej 
przykryta kołdrą jakaś drobna figurka… Miałem już odejść…
— Panie dziedzicu, panie dziedzicu! Piotrze Pietrowiczu! — usłyszałem głos 
słaby, 
powolny i ochrypły, jak chrzęst turzycy na błotach.
Zatrzymałem się.
— Piotrze Pietrowiczu! Proszę, niech pan podejdzie bliżej! — powtórzył głos. 
Dolatywał 
do mnie z kąta z tej pryczy, którą dostrzegłem przedtem.
Zbliżyłem się — i osłupiałem ze zdziwienia. Przede mną leżała żywa ludzka 
istota, ale cóż 
to było takiego?
Głowa zupełnie wyschnięta, jednolitej, brązowej barwy — można by przysiąc — 
ikona 
starego pędzla; nos cienki jak ostrze noża; warg prawie nie widać — tylko zęby 
bieleją i oczy, 
a spod chustki wymykają się na czoło rzadkie pasma żółtych włosów. Pod brodą, na 
załamku 
kołdry, poruszają się, powoli przebierając palcami jak patyczkami, dwie maleńkie 
ręce, także 
brązowej barwy. Przypatruję się uważniej: twarz nie tylko nie szpetna, piękna 
nawet — ale 
straszna, niezwykła. I tym straszniejsze wydaje mi się to oblicze, że widzę, jak 
na nim, na 
jego metalowych policzkach usiłuje… usiłuje i nie może zajaśnieć uśmiech.
— Pan mnie nie poznaje, panie dziedzicu? — wyszeptał znów głos; zdawał się 
ulatniać z 
ledwie poruszających się warg. — Jakżeby pan mógł mnie poznać! Jestem Łukeria… 
Pamięta 
pan, jak u starszej pani w Spasskiem korowody prowadziłam… pamięta pan, ja 
zawsze pieśni 
zaczynałam?…
— Łukeria! — wykrzyknąłem. — Ty? Czy to możliwe?
— Tak, ja, panie dziedzicu. Ja — Łukeria.
Nie wiedziałem, co powiedzieć, i jak oszołomiony patrzyłem na tę ciemną, 
nieruchomą 
twarz z wlepionymi we mnie jasnymi, a zarazem martwymi oczami. Czy to możliwe? 
Ta 
mumia to Łukeria, najładniejsza ze wszystkich naszych dwórek — wysoka, hoża, 
biała, 
rumiana, śmieszka, tanecznica, pieśniarka! Łukeria, roztropna Łukeria, do której 
zalecali się 
wszyscy nasi chłopcy, do której ja sam wzdychałem skrycie, ja szesnastoletni 
wyrostek!
— Zlituj się, Łukerio — odezwałem się wreszcie — co się z tobą stało?
— A takie nieszczęście na mnie spadło! Ale niech się pan dziedzic nie brzydzi, 
nie gardzi 
moim kalectwem — niech pan usiądzie na stągiewce — bliżej, inaczej pan mnie nie 
usłyszy… taki mam teraz silny głos!… No, ależ się cieszę, że pana dziedzica 
zobaczyłam! Jak 
to się stało, że pan do Aleksiejewki trafił?
Łukeria mówiła bardzo cicho, słabym głosem, ale bez przerwy.
— Przywiózł mnie tu Jermołaj, strzelec. Ale opowiedzże mi…
— Opowiedzieć o moim nieszczęściu? Pan dziedzic łaskaw posłucha. Przytrafiło się 
to ze 
mną już dawno, będzie ze sześć albo i siedem lat. Dopiero co mnie wtedy 
zaręczyli z 
Wasilijem Polakowem — pamięta pan dziedzic, taki był postawny, kędzierzawy — 
jeszcze za 
kredencerza u starszej pani służył? Pana dziedzica już wtedy na wsi nie było; do 
Moskwy pan 
dziedzic pojechał, na naukę. Strasznieśmy się z Wasilijem polubili; z głowy mi 
nie wychodził 
— a działo się to na wiosnę. Więc pewnego razu, nocą… już do świtu niedaleko… a 
ja spać 
nie mogę: słowik w ogrodzie tak słodko śpiewa, tak słodko!… Nie wytrzymałam, 
wstałam i 
wyszłam na ganek, posłuchać. A on śpiewa i śpiewa na zabój… raptem wydało mi 
się, że ktoś 
na mnie woła Wasinym głosem, tak cichutko: ,,Łusza!…” Spojrzę w bok, i widać ze 
snu 
potknęłam się, prosto z ganku ze schodów zleciałam — i buch o ziemię! Zdawało 
się, że nie 
bardzo się potłukłam, bo się raz dwa podniosłam i do siebie, do pokoiku 
wróciłam. Tylko coś 
mi się jakby na wnątrzu, w żywocie — oberwało… Pan dziedzic pozwoli… troszkę 
sobie 
odetchnę… chwileczkę…
Łukeria umilkła, ja zaś patrzyłem na nią ze zdumieniem. Dziwiło mnie zwłaszcza 
to, że 
opowiadała o tym niemal wesoło, bez jęków i westchnień, nie skarżąc się ani 
trochę i nie 
dopraszając współczucia.
— Od tego wypadki! — mówiła dalej Łukeria — zaczęłam chudnąć, schnąć; 
sczerniałam, 
chodzić było mi trudno, potem władzę w nogach straciłam: ani stać, ani siedzieć 
nie mogę, 
tylko bym wciąż leżała. Ani pić się nie chce, ani jeść; coraz gorzej. Starsza 
pani z dobroci 
serca i lekarzom mnie pokazywała, i do szpitala posyłała. Wszystko jedno, nic mi 
nie 
pomagało. I żaden lekarz nawet nie potrafił powiedzieć, co to za choroba taka. 
Czego oni ze 
mną nie wyprawiali: rozpalonym żelazem plecy przypiekali, w lód drobno rąbany 
mnie 
sadzali — wszystko na nic. Aż wreszcie całkiem zdrętwiałam… Więc państwo 
postanowili, 
że nie warto mnie już leczyć, a trudno trzymać we dworze kalekę… no, i przysłali 
mnie tutaj 
— że niby mam tu krewnych. No i żyję, jak pan dziedzic widzi.
Łukeria znów zamilkła i znów usiłowała się uśmiechnąć.
— Ależ to straszne jednak, to twoje położenie! — wykrzyknąłem… i nie wiedząc, co 
dodać, zapytałem — a cóż Polaków Wasilij? — Bardzo to było głupie pytanie.
Łukeria odwróciła oczy i spojrzała w bok.
— Cóż Polaków? Posmucił się, posmucił — i ożenił się z inną dziewczyną z 
Glinnego. 
Pan dziedzic zna Glinne? To stąd niedaleko. Nazywała się Agrafiena. Bardzo mnie 
kochał — 
ale przecie człowiek młody — nie mógł zostać w kawalerskim stanie. I jakaż 
byłaby ze mnie 
dla niego para? A żonę znalazł sobie ładną, dobrą — i dzieci mają. On tu jest u 
sąsiada za 
ekonoma: starsza pani go za paszportem zwolniła i bardzo mu, Bogu dzięka, 
dobrze.
— Więc ty tak wciąż leżysz? — zapytałem znowu.
— Tak sobie leżę, panie dziedzicu, siódmy roczek. Latem leżę tu w tej 
chruścianej budzie, 
a jak się zrobi zimno, przeniosą mnie do sionki przy łaźni. Tam leżę.
— A któż cię dogląda? Kto się tobą opiekuje?
— Są tu także dobrzy ludzie. Nie opuszczają mnie. Mało, co prawda, przy mnie 
doglądania. Jeść, można powiedzieć, nic nie jem, a woda, o tam, w kubku: zawsze 
stoi na 
podorędziu, czysta, źródlana woda. Do kubka sięgnąć potrafię: jedną ręką mogę 
jeszcze 
ruszać. Jest tu także dziewczynka, sierotka, coraz się to dowie, Bóg jej zapłać. 
Dopiero co 
była… Pan dziedzic jej nie spotkał? Ładna taka, bielutka. Przynosi mi kwiaty, a 
ja za nimi 
przepadam, za kwiatami. Ogrodowych u nas nie ma, były, ale zmarniały. Ale 
przecie i polne 
kwiaty piękne; a pachną jeszcze śliczniej niż ogrodowe. Choćby konwalia… o ile 
ładniej 
pachnie…
— I nie smutno ci, nie boisz się, moja biedna Łukerio?
— Cóż na to poradzić? Nie chcę kłamać — z początku bardzo mi było ciężko; a 
potem 
przyzwyczaiłam się, przebolałam; co tam — innym jeszcze gorzej bywa.
— A to jaki sposób?
— Są tacy, co nawet przytulić się gdzie nie mają! Inny znów ślepy albo głuchy. A 
ja, Bogu 
dzięka, widzę doskonale i wszystko słyszę, wszystko. Kret pod ziemią kopie — i 
to słyszę. I 
zapach każdy poczuję, nawet żeby był najsłabszy! Gryka w polu zakwitnie albo 
lipa w 
ogrodzie, mnie o tym mówić nie trzeba: pierwsza od razu poczuję. Niech tylko 
wietrzyk z 
tamtej strony powieje. Nie, po co Pana Boga obrażać? Dużo jest takich, co im 
gorzej niż 
mnie. Chociażby to: zdrowemu człowiekowi bardzo łatwo zgrzeszyć, a ode mnie 
grzech sam 
odstąpił. Niedawno ojciec Aleksy, pop, miał mi dać komunię świętą i tak mówi: 
„Ciebie to, 
powiada, nawet spowiadać nie trzeba: czyż ty, w twoim stanie możesz zgrzeszyć?” 
— A ja 
mu na to: „A grzeszyć myślą, ojcze?” — „No, powiada i śmieje się, to grzech 
niewielki.”
— Ale ja chyba i myślą niezbyt grzeszę — ciągnęła dalej Łukeria — bo się tak 
przyuczyłam: nie myśleć,
a już najważniejsze — nie wspominać. Czas prędzej przechodzi.
Przyznaję, że się zdziwiłem. — Wciąż jesteś sama, Łukerio; jakże możesz 
przeszkodzić, 
żeby ci myśli do głowy nie przychodziły? Może ciągle śpisz?
— Oj nie, panie dziedzicu! Spać to nie zawsze mogę. Chociaż boleć mnie tak 
bardzo nie 
boli, ale wciąż mnie coś w samym wnątrzu ćmi i w kościach także; nie daje spać, 
jak się 
należy. Nie… tak sobie leżę, leżę i wypoczywam — i nie myślę; czuję, że żyję, że 
oddycham, 
i tyle. Patrzę, słucham. Pszczoły w pasiece brzęczą i huczą; gołąb siądzie na 
dachu i zagrucha; 
kwoka z kurczętami zajdzie podziobać okruszyny; czasem wróbel wleci, czasem 
motyl — a 
mnie tak miło! W zaprzeszłym roku to nawet jaskółki gniazdo sobie w kącie uwiły 
i pisklęta 
wysiedziały. Jakie to było ciekawe! Jedna wleci, wpadnie do gniazda, dzieci 
nakarmi — i już 
jej nie ma. Patrzysz — a już druga leci na zmianę. Czasem nawet tu nie zajrzy, 
tylko przed 
otwartymi drzwiami śmignie, a pisklęta zaraz zaczną piszczeć i dzioby 
rozdziawiać… 
Czekałam ich na drugi rok, ale powiadają, że je tutejszy myśliwy z fuzji 
zastrzelił. I na co się 
połaszczył? Cała jaskółka nie większa od chrabąszcza… Jacy wy jesteście źli, 
panowie 
myśliwi!
— Ja nie strzelam do jaskółek — wtrąciłem z pośpiechem.
— A raz — zaczęła znów Łukeria — ile to było śmiechu! Zając tu wpadł, naprawdę! 
Czy 
psy za nim goniły, czy co, nie wiem, ale prosto w drzwi smyrgnął!… Usiadł 
bliziusieńko — i 
długo tak siedział — wciąż nos marszczył i poruszał wąsami, zupełnie jak oficer! 
I na mnie 
patrzył. Zrozumiał, widać, że nie ma się co mnie bać. Wreszcie wstał, kic—kic do 
drzwi, 
obejrzał się od progu — i tyle go było! Śmieszny taki!
Łukeria spojrzała na mnie… „A co, zdawała się mówić, czy to nie zabawne?”
Chcąc jej zrobić przyjemność uśmiechnąłem się. Przygryzła zaschnięte wargi.
— No, zimą, wiadomo, jest mi gorzej — bo ciemno; świecy szkoda palić, zresztą po 
co? 
Chociaż pisać umiem i czytać zawsze lubiłam, ale co czytać? Książek tu nie ma 
żadnych, a 
nawet choćby były, jak ja ją będę trzymać, niby tę książkę? Ojciec Aleksy 
przyniósł mi dla 
rozrywki kalendarz; ale widzi, że nie ma z tego żadnego pożytku, wziął i zabrał 
z powrotem. 
A jednak, chociaż ciemno, jest czego posłuchać: to świerszcz zaświerka, to mysz 
gdzieś 
zachrobocze. Wtedy dobrze nie myśleć!
— Albo znów modlitwy odmawiam — mówiła dalej Łukeria odpocząwszy trochę. — 
Tylko że niewiele ich umiem, tych modlitw. Po co się zresztą będę Panu Bogu 
naprzykrzać? 
O co go będę prosić? On lepiej ode mnie wie, czego mi potrzeba. Zesłał na mnie 
krzyż — to 
znaczy, że mnie kocha. Tak nam kazano to rozumieć. Zmówię Ojcze nasz, Zdrowaś 
Maria, 
modlitwę w strapieniu — i znów leżę sobie i o niczym nie myślę. I dobrze!
Upłynęło ze dwie minuty. Nie przerywałem milczenia i nie poruszałem się na 
wąskiej 
stągiewce, służącej mi za siedzenie. Okrutna kamienna martwota leżącej przede 
mną 
nieszczęsnej istoty udzieliła się i mnie: ja także jakbym zdrętwiał.
— Posłuchaj, Łukerio — zacząłem wreszcie. — Posłuchaj, co ci zaproponuję. 
Chcesz, 
dam polecenie, żeby cię przewieźli do szpitala, do dobrego szpitala w mieście? 
Kto wie, może 
cię jeszcze wyleczą? A w każdym razie nie będziesz tam sama…
Łukeria ledwo—ledwo poruszyła brwiami… — Ach, nie, panie dziedzicu — przemówiła 
zatroskanym szeptem — niech mnie pan nie przewozi do szpitala, niech mnie pan 
stąd nie 
rusza. Będę tam jeszcze więcej cierpieć. Gdzieby mnie tam kto leczył!… Pewnego 
razu 
przyjeżdżał tu doktor, chciał mnie oglądać. Ja go proszę: „Niech mi pan da 
spokój, na miłość 
boską.” Gdzie tam! zaczął mnie przewracać, ręce, nogi mi rozginał, wygniatał; 
powiada: „Ja 
to robię dla nauki; na to jestem w służbie, na to się uczyłem. I ty, powiada, 
nie możesz mi się 
sprzeciwiać, dlatego że ja za moją pracę order na szyję dostałem, i że się dla 
was, głupców, 
staram.” Wytarmosił mnie, wytarmosił, nazwał moją chorobę tak jakoś osobliwie — 
no i z 
tym wyjechał. A mnie potem przez cały tydzień w kościach łamało. Pan dziedzic 
powiada: 
sama jestem niby, zawsze sama. Nie, nie zawsze. Przychodzą do mnie. Jestem cicha 
— nie 
przeszkadzam. Dziewczęta ze wsi przyjdą, pożartują, pątniczka się zabłąka, 
zacznie 
opowiadać o Jerozolimie, o Kijowie, o miastach świętych. Ja się nawet nie boję 
być sama. 
Nawet lepiej, Bóg widzi! Niech mnie pan dziedzic stąd nie rusza, nie wozi do 
szpitala. Bóg 
zapłać, pan jest dobry, tylko niech mnie pan stąd nie rusza, panie dziedzicu 
kochany.
— No, jak chcesz, jak chcesz, Łukerio. Ja przecie dla twego dobra, myślałem…
— Wiem, panie dziedzicu, że dla mego dobra. Ale, panie dziedzicu kochany, czy to 
jeden 
człowiek może pomóc drugiemu? Kto komu zajrzy do serca? Człowiek musi sam sobie 
pomóc! Pan dziedzic pewno nie uwierzy — leżę sobie czasem sama… i jakby na całym 
świecie nikogo nie było prócz mnie. Tylko ja jedna żyję! I zdaje mi się, jakby 
zstąpiło na 
mnie jakieś zachwycenie. Zaczynam rozmyślać — aż dziw bierze!
— O czymże ty wtedy rozmyślasz, Łukerio?
— Tego, panie dziedzicu, nijak się nie da powiedzieć: wytłumaczyć nie potrafię. 
No i 
zapomni się potem. Przyjdzie jak ten obłoczek, rozpłynie się, człowiekowi tak 
świeżo, tak 
dobrze się zrobi, ale co by to było takiego — nie zrozumiesz! Jedno tylko mi się 
widzi: gdyby 
dokoła mnie byli ludzie, nic by się takiego nie działo i nic bym nie czuła, 
prócz mego 
nieszczęścia.
Łukeria odetchnęła z trudem. Piersi jej odmawiały posłuszeństwa, tak samo jak 
ręce i nogi.
— Jak tak na pana dziedzica patrzę — podjęła znowu — widzę, że bardzo mnie pan 
żałuje. 
Niech mnie pan za bardzo nie żałuje, naprawdę! Powiem panu dziedzicowi na 
przykład: ja i 
teraz jeszcze… Pamięta pan, jaka byłam w swoim czasie wesoła? Ogień—dziewczyna!… 
i 
wie pan dziedzic co? Ja i teraz pieśni śpiewam.
— Pieśni?… Ty…
— Tak, pieśni, stare pieśni, korowodowe, wróżebne, kolędy, przeróżne pieśni! 
Dużo ich 
przecie umiałam i nie zapomniałam. Tylko tanecznych nie śpiewam. W moim obecnym 
stanie 
— nie przystoi.
— Jakże ty śpiewasz… w myśli?
— I w myśli, i głosem. Głośno nie mogę, ale da się zrozumieć. Mówiłam panu 
dziedzicowi 
— przychodzi do mnie dziewczynka. Sierotka, znaczy, roztropna. Więc ją 
wyuczyłam; umie 
już cztery pieśni. Może pan dziedzic nie wierzy? Proszę poczekać, ja zaraz…
Łukeria zaczerpnęła tchu. Myśl, że ta na pół martwa istota chce zaśpiewać, 
wzbudziła we 
mnie mimowolny lęk. Zanim jednak zdążyłem powiedzieć słowo — w uszach moich 
zadrżał 
przeciągły, ledwo dosłyszalny, ale czysty i pewny ton… za nim nastąpił drugi, 
trzeci. „A na 
łące…” — śpiewała Łukeria. Śpiewała nie zmieniając wyrazu swej skamieniałej 
twarzy, z 
oczami utkwionymi w jeden punkt. Jakże wzruszająco jednak brzmiał jej biedny, 
wysilony, 
chwiejący się jak smużka dymu głosik, jakże pragnęła wylać całą duszę… Nie 
czułem już 
lęku: niewysłowiona żałość ścisnęła mi serce.
— Och, nie mogę! — powiedziała nagle — sił nie mam… Bardzo się panu dziedzicowi 
uradowałam.
Zamknęła oczy.
Położyłem dłoń na jej drobniutkich, zimnych paluszkach… Spojrzała na mnie — a 
jej 
ciemne powieki o puszystych złotawych rzęsach, jak u starych rzeźb, przymknęły 
się znowu. 
Na mgnienie zalśniły w półcieniu… Zwilżyła je łza.
Ja wciąż nie poruszałem się.
— Jakaż ja jestem! — odezwała się nagle Łukeria z niespodziewaną siłą i 
otworzywszy 
szeroko oczy starała się strząsnąć z nich łzę. — Czy to nie wstyd? Co mi się 
stało? Dawno mi 
się to już nie zdarzyło… od tego dnia, co był u mnie Polaków Wasia zeszłej 
wiosny. Póki ze 
mną siedział i rozmawiał — to nic; ale jak poszedł — popłakałam sobie przecie 
sama jedna! 
Skąd się to wzięło!… Cóż, przecie u nas, biednych dziewcząt, o łzy nietrudno. 
Panie 
dziedzicu — dodała Łukeria — pewnie pan ma chusteczkę. Niech pan nie pogardzi, 
wytrze 
mi oczy.
Pośpieszyłem spełnić jej życzenie i zostawiłem jej chusteczkę. Odmawiała z 
początku… 
— Na co mi — mówiła — taki podarunek? — Chustka była bardzo zwyczajna, ale 
czysta i 
biała. Potem schwyciła ją swymi słabymi palcami i już ich nie rozkurczyła. 
Przyzwyczaiwszy 
się do ciemności, w której przebywaliśmy oboje, mogłem dobrze rozeznać jej rysy, 
mogłem 
nawet zauważyć delikatny rumieniec przebijający przez brąz jej policzków, mogłem 
odnaleźć 
w jej twarzy, tak mi się przynajmniej zdawało — ślady dawnej urody.
— Pytał mnie się pan, panie dziedzicu — zaczęła znów Łukeria — czy sypiam? 
Sypiam, 
po prawdzie, rzadko, ale zawsze mi się śnią sny — piękne sny! Nigdy nie widzę 
się chorą: 
taka jestem zawsze we śnie zdrowa i młoda… Jedna tylko bieda: budzę się — chcę 
się dobrze 
przeciągnąć —a tu cała jestem jak skuta w kajdany. Raz mi się taki cudowny sen 
przyśnił! 
Chce pan dziedzic, to panu opowiem. Proszę posłuchać. Widzę, że niby stoję w 
polu, a dokoła 
żyto, takie wysokie, dojrzałe, jak złote!… I jest niby ze mną rudy piesek, a zły 
talki, że nie 
wiem — wciąż mnie chce ugryźć. I trzymam niby w ręku sierp, nie taki zwyczajny 
sierp, ale 
całkiem jak prawdziwy miesiąc, kiedy tak wygląda jak sierp. I tym miesiącem mam 
to 
właśnie żyto zżąć na czysto. Ale bardzo mnie upał zmorzył i miesiąc mnie 
oślepia, i lenistwo 
mnie ogarnęło; a dokoła kwitną bławatki, takie duże! I wszystkie zwróciły do 
mnie główki. I 
myślą sobie: narwę tych bławatków; Wasia obiecał przyjść, to sobie najpierw 
wianek uplotę; 
żąć jeszcze zdążę. Zaczynam rwać bławatki, a one mi w palcach topnieją, że rób, 
co chcesz. I 
nie mogę sobie wianka uwić. A tu słyszę — że ktoś do mnie idzie, jest już blisko 
i woła: 
„Łusza! Łusza!…” Ach, myślę sobie, masz ci los — nie zdążyłam! Wszystko jedno, 
włożę na 
głowę ten miesiączek zamiast bławatków. Nakładam miesiączek, jakby to był 
kokosznik, i tak 
zaraz zabłysłam, całe pole dokoła pojaśniało. Patrzę, a po samych czubkach 
kłosów sumie do 
mnie prędziutko, ale nie Wasia, tylko sam Pan Jezus! I dlaczego poznałam, że to 
Pan Jezus, 
tego nie powiem — wcale go takim nie malują — ale na pewno On! Bez brody, 
wysoki, 
młody, cały w bieli, tylko pas ma złoty — i rączkę do mnie wyciąga… „Nie bój 
się, powiada, 
oblubienico moja strojna, pójdź za mną; będziesz u mnie w królestwie niebieskim 
korowody 
prowadzić i pieśni rajskie śpiewać.” Ja od rączki Jego oderwać się nie mogę! — a 
mój piesek 
zaraz mnie łap za nogi… Ale my zaczęliśmy wzbijać się w górę! On naprzód… 
Skrzydła Jego 
po całym niebie się rozpostarły, długie jak u czajki — a ja za Nim! I piesek 
musiał mnie 
puścić. Wtedy dopiero zrozumiałam, że ten piesek — to moja choroba i że w 
królestwie 
niebieskim już dla niej miejsca nie będzie.
Łukeria zamilkła na chwilę.
— A raz miałam jeszcze taki sen — zaczęła znowu — a może to było widzenie — sama 
już nie wiem. Zdaje mi się, że jestem niby w tej chruścianej budzie i przychodzą 
do mnie moi 
rodzice — nieboszczyk ojciec z nieboszczką matką — i kłaniają mi się nisko, ale 
nic nie 
mówią, i pytam się ich: „Dlaczego mi się, ojcze i matko, kłaniacie?” — „A 
dlatego, 
powiadają, bo przez to, że się na tym świecie tak męczysz, to nie tylko swojej 
duszyczce 
ulżyłaś, ale i z nas duży ciężar zdjęłaś. Nam też na tamtym świecie jest teraz 
lepiej. Swoje 
grzechy pokonałaś, a teraz nasze zwyciężasz.” I jak to powiedzieli rodzice, znów 
mi się 
pokłonili — i już ich nie widzę; tylko ściany widzę. Zachodziłam potem w głowę, 
co to 
takiego ze mną było. Nawet o tym na spowiedzi powiedziałam. Ale nasz pop tak 
miarkuje, że 
to nie było widzenie, bo widzenia miewają tylko osoby duchowne.
— A raz to znów tak mi się śniło — ciągnęła dalej Łukeria. — Widzę siebie, jak 
siedzę 
niby to przy gościńcu, pod wierzbą, trzymam kostur ostrugany, sakwa na plecach, 
głowa 
chustką owiązana — prawdziwa pątniczka! I mam gdzieś iść daleko, daleko, na 
pielgrzymkę. 
I wciąż przechodzą koło mnie pątnicy; idą powoli, jakby niechętnie, wszyscy w tę 
samą 
stronę; twarze mają ponure i jeden do drugiego bardzo podobny. I widzę: kręci 
się pomiędzy 
nimi, uwija jakaś kobieta, o głowę od nich wszystkich wyższa, i suknia na niej 
jakaś 
osobliwa, jakby nie nasza, nie rosyjska. I twarz także osobliwa, wychudła, 
surowa. I wszyscy 
jakby od niej stronią; a ona jak się obróci — i prosto na mnie. Stanęła i 
patrzy; a oczy ma, jak 
u sokoła, żółte, wielkie i jasne—jaśniuteńkie. I pytam się jej: „Ktoś ty?” A ona 
mi powiada: 
„Jestem śmierć twoja.” Ja zamiast się przestraszyć, to na odwrót — cieszę się 
tak, że nie 
wiem, przeżegnałam się! I mówi mi ta kobieta, ta moja śmierć: „Żal mi cię, 
Łukerio — ale 
zabrać cię z sobą nie mogę. Żegnaj!” Boże! jak mi się zrobiło smutno!… „Weź 
mnie, 
powiadam, moja najmilsza, moja złocista, weź mnie!” I śmierć moja się do mnie 
odwróciła i 
zaczęła coś mamrotać. Pomiarkowałam, że wyznacza i moją godzinę, ale tak jakoś 
niezrozumiale, niewyraźnie… Po Pietrowkach, niby… Z tym się obudziłam. Takie to 
miewam dziwne sny!
Łukeria podniosła oczy w górę… zamyśliła się.
— Tylko jedno mnie trapi: czasem tydzień minie, a ja ani razu nie zasnę. W 
zeszłym roku 
przejeżdżała tu jedna pani, zobaczyła mnie i dała mi buteleczkę z lekarstwem na 
bezsenność; 
po dziesięć kropli kazała brać. Bardzo mi pomagało, spałam; tylko że już dawno 
tę buteleczkę 
wypiłam… Czy nie wie pan dziedzic, co by to było za lekarstwo i jak go dostać?…
Przejezdna pani najwidoczniej dała Łukerii opium. Obiecałem, że dostarczę jej 
taką samą 
buteleczkę, i znowu nie mogłem powstrzymać się, by głośno nie wyrazić podziwu 
dla jej 
cierpliwości.
— Ech, panie dziedzicu! — odparła. — Co też pan mówi? Jaka tam ta moja 
cierpliwość? 
Szymon Słupnik, ten był naprawdę cierpliwy: trzydzieści lat przestał na słupie! 
A inny święty 
kazał się po same piersi w ziemię zakopać i mrówki mu twarz jadły. Albo jeszcze 
opowiadał 
mi jeden, co dużo książek czytał: był taki kraj, i ten kraj zawojowali 
Agarianie; wszystkich 
mieszkańców męczyli i zabijali; a mieszkańcy, choć nie wiem co robili, nie mogli 
w żaden 
sposób się wyzwolić. Aż pojawiła się między nimi święta dziewica, wzięła miecz 
ogromny, 
pancerz na siebie nałożyła dwupudowy, wyruszyła na Agarianów i wszystkich 
wygnała za 
morze. A jak tylko ich wygnała, powiada im: teraz wy mnie spalcie, bo tak 
ślubowałam, że 
umrę za swój naród spalona na stosie. I Agarianie wzięli ją i spalili, a naród 
od tej pory raz na 
zawsze się uwolnił! To się nazywa czyn! A ja, co tam ja!
Zdziwiłem się w duchu, dokąd i w jakiej formie zawędrowała legenda o Joannie 
d’Arc i 
pomilczawszy chwilę, zapytałem Łukerię, ile ma lat!
— Dwadzieścia osiem… albo dziewięć… Trzydziestu jeszcze nie mam. Ale po co tam 
liczyć lata! Jeszcze coś panu dziedzicowi opowiem…
Łukeria nagle jakoś głucho zakaszlała, jęknęła.
— Dużo mówisz — zauważyłem — to ci może zaszkodzić.
— Prawda — szepnęła prawie niedosłyszalnie — koniec naszej rozmowy; ale co tam! 
Teraz, jak pan dziedzic wyjedzie, namilczę się do woli. Ulżyłam chociaż sercu…
Zacząłem się z nią żegnać, powtórzyłem obietnicę przysłania lekarstwa, 
poprosiłem, żeby 
się jeszcze raz dobrze namyśliła i powiedziała mi, czy jej czego nie potrzeba.
— Nic mi nie potrzeba; ze wszystkiego jestem zadowolona, Bogu dzięki — wymówiła 
z 
wielkim wysiłkiem, ale z rozrzewnieniem. — Daj Boże zdrowie wszystkim! A żeby 
tak pan 
dziedzic starszą panią namówił — chłopi tutejsi biedni — niechby im choć kapkę 
czynszu 
opuściła! Ziemi mają mało, łąk ani lasów wcale… Oni by się za pana dziedzica 
pomodlili… 
A mnie nic nie potrzeba, ze wszystkiego jestem zadowolona.
Dałem słowo Łukerii, że spełnię jej prośbę, i byłem już przy drzwiach… zawołała 
na mnie 
znowu.
— Pamięta pan dziedzic — powiedziała, i coś niepojętego przemknęło w jej oczach 
i na 
wargach — jaki ja miałam warkocz? Pamięta pan — aż do kolan! Długo nie mogłam 
się 
zebrać… Takie włosy!… Ale jakże było je rozczesywać? W moim stanie!… Więc je 
obcięłam… Tak… Przepraszam pana dziedzica! Już nie mogę…
Tego samego dnia, zanim wyruszyłem na polowanie, miałem rozmowę o Łukierii z 
dziesiętnikiem folwarczku. Dowiedziałem się od niego, że nazywano ją na wsi 
„Kościotrupem”, że zresztą nikomu wody nie zamąci; nigdy nie narzeka, nie skarży 
się. 
„Sama nic nie żąda, na odwrót, za wszystko jest wdzięczna; cichutka, prawdziwie 
cichutka, 
trzeba to o niej powiedzieć. Pan Bóg ją doświadczył — zakończył dziesiętnik — 
widać za 
grzechy; ale my się w to nie wdajemy. A żeby ją na ten przykład potępić, nie, my 
jej nie 
potępiamy. Bóg z nią!”
*
W kilka tygodni potem dowiedziałem się, że Łukeria umarła. Śmierć jednak 
przyszła po 
nią… i to po Pietrowkach. Opowiadano, że w dzień śmierci słyszała wciąż bicie 
dzwonów, 
chociaż od Aleksiejewki do cerkwi liczą pięć wiorst z okładem i dzień był 
powszedni. Zresztą 
Łukeria mówiła, że głos dzwonów szedł nie od cerkwi, ale „z góry”. Nie śmiała, 
widać, 
powiedzieć: nieba.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
TURKOCE!
Czy pan dziedzic wie, co panu dziedzicowa zamelduję — zaczął Jermołaj wchodząc 
do 
mojej chaty, a dopiero co zjadłem był obiad i położyłem się na łóżku polowym, 
żeby 
odpocząć po dość udanej, ale męczącej wyprawie na cietrzewie — rzecz działa się 
pomiędzy 
dziesiątym a dwudziestym lipca i upały były straszne — …powiem panu dziedzicowi, 
że 
wszystek śrut nam wyszedł. Zerwałem się z łóżka.
— Śrut wyszedł! Jak to! Wzięliśmy przecie z sobą ze wsi chyba ze trzydzieści 
funtów! 
Cały worek!
— Tak jest, i worek był duży, na dwa tygodnie mogło starczyć. Ale kto go tam 
wie! Dziura 
się zrobiła czy co, słowem, nie ma śrutu… może na dziesięć naboi zostało.
— Co my teraz zrobimy? Przed nami najlepsze miejsce — na jutro obiecano nam 
sześć 
stadek…
— A niech pan dziedzic mnie pośle do Tuły — stąd niedaleko, wszystkiego 
czterdzieści 
wiorst. Duchem polecę i śrutu przywiozę, jak pan dziedzic każe, to i cały pud.
— Kiedyż ty pojedziesz?
— A choćby zaraz. Na co czekać. Tylko ot co: trzeba będzie konie nająć.
— Jak to konie nająć? A od czego swoje?
— Swoimi jechać nie można. Dyszlowy zakulał, że strach!
— Od kiedy to?
— Właśnie w tych dniach — stangret go prowadził do podkucia, no i zagwoździli 
go… 
Kowal widać trafił się kiepski. Teraz szkapa wcale na nogę stąpić nie może. 
Przednia noga… 
Tak ją nosi… jak pies.
— No i co, rozkuli go przynajmniej?
— Nie, nie rozkuli, a musowo rozkuć trzeba. Gwóźdź mu widać w żywe mięso wbili.
Kazałem zawołać stangreta. Przekonałem się, że Jermołaj nie skłamał: dyszlowy 
rzeczywiście nie mógł stąpnąć na nogę. Zarządziłem natychmiast, żeby go rozkuto 
i 
postawiono na wilgotnej glinie.
— Więc jak? pan dziedzic każe nająć konie do Tuły? — nalegał znów Jermołaj.
— A czyż w tej głuszy można nająć konie? — wykrzyknąłem z mimowolną złością.
Wieś, gdzie się znajdowaliśmy, był to zapadły kąt na odludziu; wszyscy jej 
mieszkańcy 
wydawali się nędzarzami; z trudem znaleźliśmy jedną chatę, już nie to, żeby z 
kominem, ale 
choć jako tako obszerną.
— Można — odpowiedział Jermołaj ze zwykłym sobie niewzruszonym spokojem. — 
Prawdę pan dziedzic o tej wsi powiedział, ale mieszkał tu kiedyś pewien chłop. 
Mądry! 
Bogaty! Miał dziewięć koni. Sam już umarł i najstarszy syn teraz wszystkim 
rządzi. Człowiek 
głupi, że szukać takiego drugiego, ale swoim porządkiem ojcowskiego dobra 
jeszcze nie 
zdążył zmarnować. U niego koni dostaniemy. Jak pan dziedzic każe, to go 
przyprowadzę. 
Bracia jego, jak słyszę, sprytni chłopcy… ale jednak on przewodzi.
— Dlaczegoż to tak?
— A bo starszy! Znaczy, młodsi muszą słuchać. — Tu Jermołaj wygłosił dosadne i 
niecenzuralne zdanie o młodszych braciach w ogóle. — Przyprowadzę go. On jest 
przygłupi. 
Jakżebyśmy się z nim mieli nie zgodzić?
Jermołaj poszedł po „przygłupiego” chłopa, mnie zaś przez ten czas przyszło do 
głowy: 
czy nie byłoby lepiej, gdybym sam pojechał do Tuły? Po pierwsze, nauczony 
doświadczeniem, mało polegałem na Jermołaj u; posłałem go kiedyś do miasta po 
sprawunki, 
obiecał wypełnić wszystkie moje polecenia w ciągu jednego dnia i zginął na cały 
tydzień. 
Pieniądze przepił, wrócił na piechotę, choć pojechał linijką. Po wtóre, miałem w 
Tulę 
znajomego handlarza koni; mogłem kupić konia na miejsce dyszlowego, który 
zakulał.
„Postanowione! — pomyślałem sobie. — Pojadę sam, spać można i w drodze — na 
szczęście tarantas wygodny.”
*
— Przyprowadziłem! — wykrzyknął w kwadrans potem Jermołaj pakując się do izby. 
Za 
nim wszedł rosły chłop w białej koszuli, granatowych portkach i łapciach, 
białorzęsy, 
przyślepy; miał rudą bródkę w klin, długi mięsisty nos i otwarte usta. 
Rzeczywiście wyglądał 
na przygłupiego.
— Pan dziedzic pozwoli — zaczął Jermołaj — on ma konie i zgadza się jechać.
— To jest niby — odezwał się chłop ochrypłym głosem; jąkał się, potrząsał 
rzadkimi 
włosami i skubał palcami otok czapki, którą trzymał w ręku. — Ja, niby…
— Jak się nazywasz? — zapytałem.
Chłop spuścił głowę i jakby się zamyślił. — Jak ja się nazywam?
— Tak, jak ci na imię?
— Na imię to mam Fiłofiej.
— No więc, bracie Fiłofieju, słyszę, że masz konie. Przyprowadź tu swoją trójkę, 
założymy ją do mego tarantasu — bardzo jest lekki — i zawieziesz mnie do Tuły. 
Noc teraz 
księżycowa, jasno i dobrze jechać o chłodzie. A jaka tu u was droga?
— Droga? Droga — niezgorsza. Do szosy będzie wszystkiego dwadzieścia wiorst. W 
jednym tylko miejscu… niekoniecznie, a tak to niezgorzej.
— Jakież to miejsce takie niekonieczne?
— A rzeczkę w bród musowo przejechać.
— Czy to pan dziedzic sam do Tuły pojedzie? dowiadywał się Jermołaj.
— Tak, sam.
— No—no! — rzekł mój wierny sługa i pokiwał głową. — Nno–nno! — powtórzył, 
splunął i wyszedł.
Wyjazd do Tuły stracił widać dla niego wszelki urok; stał się sprawą nieważną i 
nieciekawą.
— Dobrze znasz drogą? — zwróciłem się do Fiłofieja.
— Jakżebym miał drogi nie znać! Tylko, że ja, powiedzieć tego… bez obrazy… nie 
mogę… bo to jakoś tak nagle…
Okazało się, że Jermołaj najmując Fiłofieja oświadczył mu, żeby nie wątpił, że 
mu, 
durniowi, zapłacę… i tyle! Fiłofiej, choć, jak mówił Jermołaj, był głupi — nie 
zadowolił się 
samym tylko oświadczeniem. Zażądał ode mnie pięćdziesiąt rubli asygnatami — cenę 
olbrzymią; ja zaproponowałem mu dziesięć rubli — cenę niską. Zaczęliśmy się 
targować; 
Fiłofiej z początku się upierał, potem zaczął ustępować, ale opornie. Jermołaj, 
który wszedł 
na minutkę, zapewniał mnie, że „ten dureń” (patrzcie, upodobał sobie to słowo — 
zauważył 
półgłosem Fiłofiej — „ten dureń wcale się nie rozumie na pieniądzach”. Jermołaj 
przy 
sposobności przypomniał mi, jak przed dwudziestu laty wybudowany przez moją 
matkę 
zajazd, choć stał w znakomitym miejscu na skrzyżowaniu dwóch gościńców, podupadł 
całkowicie, ponieważ stary sługa dworski, którego osadzono tam jako gospodarza, 
rzeczywiście nie znał wartości pieniędzy, lecz cenił je wedle ilości, to znaczy 
wymieniał na 
przykład srebrne dwadzieścia pięć kopiejek na sześć miedzianych 
pięciokopiejówek, przy 
czym wszakże klął siarczyście.
— Ech, ty Fiłofieju, prawdziwy Fiłofieju! — wykrzyknął wreszcie Jermołaj i 
wychodząc, 
z pasją trzasnął drzwiami.
Fiłofiej nic mu nie odpowiedział, jakby zdając sobie sprawę, że naprawdę 
niezręcznie jest 
nazywać się Fiłofiej i że za takie imię można nawet robić człowiekowi wymówki, 
chociaż 
właściwie winien jest tu pop, którego na chrzcinach nie „uszanowano” jak się na 
leży. W 
końcu jednak zgodziliśmy się na dwadzieścia rubli. Poszedł po konie i w godzinę 
potem 
wrócił prowacteąc ich aż pięć do wyboru. Okazało się, że komie są porządne, 
chociaż grzywy 
i ogony miały poplątane, brzuchy zaś wielkie, rozdęte jak bębny. Razem z 
Fiłofdejem 
przyszło dwóch jego braci ani trochę do niego niepodobnych. Byli małego wzrostu, 
mieli 
czarne oczy i spiczaste nosy, rzeczywiście robili wrażenie „sprytnych” chłopców, 
mówili 
dużo i prędko, „trzeszczeli”, jak mówił Jermołaj, ale słuchali starszego.
Wytoczyli tarantas spod szopy i półtorej godziny szamotali się z nim i z końmi; 
to 
popuszczali postronki, to je ściągali zbyt ciasno. Obaj bracia koniecznie 
chcieli zaprząc w 
dyszlu deresza, bo „dobrze z góry schodzi”, ale Fiłofiej postanowił: dać 
kudłatego! Zaprzęgli 
więc kudłatego w dyszlu.
Do tarantasu załadowali siano, podsunęli pod siedzenie chomąto z kulawego konia 
— na 
wypadek gdyby je trzeba było dopasować w Tulę na nowo nabytego konia… Fiłofiej, 
który 
zdążył pobiec do domu i wrócił stamtąd w długiej ojcowskiej kapocie z białego 
płótna, 
wysokim kaszkiecie i wysmarowanych dziegciem butach, wdrapał się uroczyście na 
kozioł. 
Wsiadłem i ja, spojrzałem na zegarek: kwadrans po dziesiątej. Jermołaj nawet się 
ze mną nie 
pożegnał, zaczął bić swego Waleta; Fiłofiej szarpnął lejce, krzyknął cieniutkim 
głosem: — 
He–ta, malutkie! — bracia jego podskoczyli, z obu stron zacięli przyprzężone 
konie pod 
brzuchy i tarantas ruszył, skręcił za bramę na drogę — kudłaty chciał zawrócić, 
na podwórze, 
ale Fiłofiej poskromił go kilkoma uderzeniami bata — i oto już wydostaliśmy się 
ze wsi i 
jechaliśmy po dość gładkiej drodze pomiędzy zwartymi krzakami gęstej leszczyny.
Noc była cicha, wspaniała, wymarzona do podróży. Wiatr to zaszeleści w krzakach, 
zakołysze gałązkami, to zupełnie zacichnie; na niebie gdzieniegdzie widniały 
nieruchome, 
srebrzyste obłoczki; księżyc stał wysoko i jasno oświetlał okolicę. Wyciągnąłem 
się na sianie 
i jużem się był zdrzemnął… kiedy przypomniało mi się „niekonieczne miejsce” i 
ocknąłem 
się.
— A co, Fiłofieju? Daleko do brodu?
— Do brodu będzie z osiem wiorst.
„Osiem wiorst — pomyślałem. — Prędzej niż za godzinę nie zajedziemy. Mogę się 
przespać tymczasem.” — A ty, Fiłofieju, dobrze znasz drogę? — zapytałem znowu.
— A jakżebym miał drogi nie znać? Nie pierwszy raz jadę.
Dodał coś jeszcze, ale jużem nie dosłyszał, co mówi… Spałem.
*
Obudziło mnie wcale nie własne postanowienie, jak to często bywa, że się ocknę 
za 
godzinę — ale jakieś dziwne, chociaż słabe chlupanie i bulgotanie tuż przy samym 
uchu. — 
Podniosłem głowę…
Co za dziwy? Leżę jak przedtem w tarantasie, a dokoła tarantasu i najwyżej na 
pół arszyna 
od jego krawędzi — gładka toń wody oświetlona księżycem drży i marszczy się, 
pokryta 
drobną, wypukłą łuską. Patrzę przed siebie: na koźle spuściwszy głowę i zgiąwszy 
grzbiet 
siedzi jak posąg Fiłofiej, a jeszcze dalej nad szemrzącą wodą wygięta linia 
dugi, końskie łby i 
grzbiety. I wszystko takie nieruchome, ciche, rzekłbyś, w jakimś zaczarowanym 
królestwie, 
we śnie, w baśniowym śnie… Co za mara? Patrzę w tył spod budy tarantasu… Ależ my 
jesteśmy na samym środku rzeki… do brzegu co najmniej trzydzieści kroków.
— Fiłofiej! — krzyknąłem.
— A co? — odpowiedział.
— Jak to, co? Zlituj się! Gdzie my jesteśmy?
— W rzece.
— Widzę, że w rzece. Przecie zaraz zatoniemy. To ty tak przez bród przejeżdżasz? 
Co? 
Ależ ty śpisz, Fiłofieju. Odpowiadajże!
— Krzynkę się zmyliłem — odezwał się mój woźni ca — za bardzo w bok wziąłem, 
moja 
wina, a teraz musowo poczekać.
— Jak to musowo poczekać! Na co będziemy czekać?
— A bo trzeba, żeby się kudłaty rozejrzał. Gdzie on się ruszy, tam, znaczy, 
musowo 
jechać.
Podniosłem się na sianie. Głowa dyszlowego konia nie poruszała się nad wodą. 
Tylko w 
jasnym świetle księżyca widać było, że jego jedno ucho ledwo–ledwo się porusza 
to w tył, to 
w przód.
— Przecie on śpi, ten twój kudłaty!
— Nie — odpowiedział Fiłofiej — on teraz wodę wącha.
I wszystko znów zamilkło, tylko jak przedtem chlupotała rzeka. Zdrętwiałem i ja.
Światło księżyca, noc, rzeka i my w rzece…
— Co to tak syczy?
— To? Kaczęta w trzcinach… albo może żmije.
Nagle dyszlowy potrząsnął głową, zastrzygł uszami, parsknął, poruszył się. — No–
no–no–
noo–o! — ryknął raptem Fiłofiej na całe gardło, podniósł się i machnął batem. 
Wózek 
szarpnął naprzód, przecinając rzeczną falę, i ruszył trzęsąc się i kołysząc… 
Zrazu wydało mi 
się, że się pogrążamy coraz głębiej, jednakże po dwóch, trzech szarpnięciach i 
zanurzeniach 
powierzchnia wody jakby się naraz obniżyła… Obniżała się coraz bardziej, 
tarantas wyrastał 
ponad nią i oto już pokazały się koła i końskie ogony, aż wreszcie rozbryzgując 
wielkie 
krople wody snopami brylantów, nie brylantów — szafirów, gasnących w matowym 
blasku 
księżyca, konie wyciągnęły nas, wesoło i zgodnie, na piaszczysty brzeg i ruszyły 
drogą pod 
górę, przebierając błyszczącymi, mokrymi nogami.
„Co też — przemknęło mi przez myśl — powie teraz Fiłofiej: a nie mówiłem! albo 
coś w 
tym rodzaju?” Ale nic nie powiedział. Dlatego i ja nie uznałem za właściwe 
upomnieć go za 
nieostrożność i ułożywszy się na sianie, znowu próbowałem zasnąć.
Nie mogłem jednak zasnąć nie dlatego, żebym się nie zmęczył polowaniem, ani 
dlatego, że 
doznana trwoga wybiła mnie ze snu, ale dlatego, że jechaliśmy przez tak piękne 
okolice. Były 
to rozległe, zalewne, bujne łąki z mnóstwem murawników, jeziorek, ruczajów, 
zatoczek, 
zarośnięte na skraju wierzbą i łozą, iście rosyjskie, ulubione przez Rosjan 
okolice, podobne 
do tych, dokąd jeździli bohaterowie naszych starych podań strzelać białe 
łabędzie i szare 
kaczki. Rozjeżdżona droga wiła się żółtawą wstęgą. Konie biegły lekko — nie 
mogłem 
zamknąć oczu — rozkoszowałem się widokiem! Wszystko to przepływało mimo nas tak 
miękko i harmonijnie w przyjaznym świetle księżyca. Nawet Fiłofieja wzięło.
— Te łąki nazywają się Światojegoriewskie — zwrócił się do mnie. — A za nimi 
zaczną 
się Wielkoksiążęce; takich łąk w całej Rosji nie ma… Takie piękne, że nie wiem! 
— 
Dyszlowy parsknął i otrząsnął się. — Wszelki duch!… — rzekł Fiłofiej statecznie 
i 
półgłosem. — Takie piękne, że nie wiem! — powtórzył i westchnął, a potem 
zastękał. — 
Prędko zaczną się sianokosy, a ile tego siana nagrabią — huk! W zatoczkach także 
dużo ryb. 
Leszcze, o, takie! — dodał przeciągle. — Słowem, żyć nie umierać.
Naraz podniósł rękę.
— O! proszę popatrzeć, tam nad jeziorem… czy to aby nie czapla stoi? Abo to ona 
nocą 
tak samo ryby łowi? Gdzie tam! to gałąź nie czapla. A tom się oszukał! to 
księżyc tak zwodzi.
Jechaliśmy tak, jechaliśmy… skończyły się wreszcie łąki, zaczęły się laski, 
zorane pola, 
gdzieś z boku wioska zabłysła dwoma czy trzema światełkami — do traktu pozostało 
zaledwie pięć wiorst. Zasnąłem.
Znów ocknąłem się nie sam z siebie. Tym razem zbudził mnie głos Fiłofieja.
— Panie dziedzicu… panie dziedzicu! Podniosłem się. Tarantas stał na równinie, 
na 
samym środku gościńca; odwróciwszy się do mnie z kozła i szeroko otworzywszy 
oczy 
(zdziwiłem się, nawet, nie wyobrażałem sobie, że są takie duże) Fiłofiej szeptał 
znacząco i 
tajemniczo:
— Turkoce!… turkoce!…
— Co ty mówisz?
— Mówię: turkoce! Niech się pan dziedzic nachyli i posłucha. Słyszy pan?
Wystawiłem głowę z tarantasu, wstrzymałem oddech — rzeczywiście, usłyszałem 
gdzieś 
daleko, daleko za nami przerywany turkot jakby toczących się kół.
— Słyszy pan? — powtórzył Fiłofiej.
— No tak — odpowiedziałem. — Jedzie jakiś zaprzęg.
— A nie słyszy pan… sz! O, dzwonki… i gwizdanie także… Słyszy pan? Niech pan 
dziedzic czapkę zdejmie… będzie lepiej słychać.
Czapki nie zdjąłem, ale nastawiłem ucha.
— Tak… być może. No i co z tego? Fiłofiej odwrócił się znów do koni.
— Wóz się toczy… nieładowny, koła okute — powiedział i zebrał lejce. — To, panie 
dziedzicu, niedobrzy ludzie jadą; tu przecie pod Tuła często dokazują.
— Co za głupstwa! Dlaczego myślisz, że to koniecznie muszą być niedobrzy ludzie?
— Prawdę mówię. Z dzwonkami… pustym wozem… Kto by miał być?
— A co, daleko jeszcze do Tuły?
— Będzie z piętnaście wiorst i żadnej zagrody tu nie ma.
— No to jedźże prędzej, nie ma co marudzić. Fiłofiej machnął batem i tarantas 
znów 
potoczył się po gościńcu.
*
Chociaż nie wierzyłem Fiłofiejowi, jednakże zasnąć już nie mogłem. A jeśli 
prawda — to 
co wtedy? Ogarnęło mnie niemiłe uczucie. Usiadłem w tarantasie — leżałem 
dotychczas — i 
zacząłem się rozglądać na obie strony. Podczas gdy spałem, podniosła się lekka 
mgła, nie nad 
ziemią, lecz na niebie; stała wysoko, księżyc zawisł w niej jak biała plama, 
niby zasnuty 
dymem. Wszystko pociemniało, zmętniało, chociaż w dole było jaśniej. Dokoła 
płaska, 
ponura okolica: pola, same pola, gdzieniegdzie krzaki, parowy i znów pola, a 
przeważnie 
ugory z rzadka porośnięte chwastem. Pustka… martwota! Żeby choć gdzieś odezwała 
się 
przepiórka.
Jechaliśmy z pół godziny. Fiłofiej od czasu do czasu wymachiwał batem i cmokał, 
ale ani 
on, ani ja nie mówiliśmy słowa. Wjechaliśmy na wzgórek. Fiłofiej zatrzymał 
trójkę i zaraz 
powiedział:
— Turkoce… Tur–ko–ce, panie dziedzicu!
Wysunąłem znów głowę z tarantasu, ale mógłbym był zostać pod budą, tak wyraźnie 
teraz, 
choć jeszcze z daleka, dolatywał do moich uszu turkot wozu, pogwizdywanie, 
brzęczenie 
dzwonków i tupot końskich kopyt; zdawało mi się nawet, że słyszę śpiew i 
śmiechy. Wiatr co 
prawda wiał z tamtej strony, nie ulegało jednak wątpliwości, że nieznajomi 
podróżni zbliżyli 
się do nas o całą wiorstę, a może nawet i o dwie.
Spojrzeliśmy na siebie z Fiłofiejem — nasunął tylko czapkę na czoło i zaraz 
pochyliwszy 
się nad lejcami zaczął zacinać konie. Puściły się galopa, ale nie mogły długo 
cwałować i 
znów przeszły w kłusa. Fiłofiej nie przestawał smagać je batem. Trzeba przecie 
było uciekać!
Nie umiem sobie zdać sprawy, dlaczego tym razem, choć z początku nie podzielałem 
podejrzeń Fiłofieja, nabrałem nagle przekonania, że za nami jadą rzeczywiście 
niedobrzy 
ludzie… Nie usłyszałem nic nowego: te same dzwonki, ten sam turkot nieładowanego 
wozu, 
to samo pogwizdywanie, ten sam niewyraźny zgiełk… A jednak nie miałem już 
wątpliwości 
— Fiłofiej się nie mylił!
Upłynęło znów dwadzieścia minut… Pod koniec tych dwudziestu minut, poprzez 
turkot i 
łoskot własnego zaprzęgu słyszeliśmy inny turkot, inny łoskot…
— Stań, Fiłofiej — powiedziałem — wszystko jedno, niech się dzieje, co chce.
Fiłofiej lękliwie mruknął: — Prrr! — Konie natychmiast stanęły jakby rade że 
mogę 
odpocząć.
Rany boskie! dzwonki brzęczą tuż za naszymi plecami, wóz grzmi i szczęka, ludzie 
gwiżdżą, krzyczą, śpiewają, konie parskają i biją kopytami o ziemię…
Dopędzili nas!
— Źle, oj źle — wyrzekł powoli Fiłofiej półgłosem i cmoknąwszy z wahaniem, 
zaczął 
popędzać konie. Ale w tej chwili coś jakby nagle się oberwało, szczęknęło, 
zadzwoniło i 
wielki szeroki wóz, zaprzężony w trójkę chudych koni, ostro, jak wicher, wyminął 
nas, 
pogalopował naprzód i zaraz przeszedł w stępa zagradzając nam drogę.
— Zbójecka sztuczka — szepnął Fiłofiej.
Przyznaję, że serce mi zamarło. Zacząłem wpatrywać się z wytężeniem w półmrok 
księżycowego, przesłoniętego oparami światła. Na wozie przed nami ni to 
siedziało, ni to 
leżało sześciu ludzi w koszulach, w rozpiętych jermiakach; dwaj byli bez czapek, 
wielkie nogi 
w buciorach kiwały się zwisając poprzez drążek, ręce podnosiły się i opadały 
bezładnie… 
ciała trzęsły się… Jasna sprawa: pijani. Niektórzy wrzeszczeli, co popadło; 
jeden gwizdał 
bardzo przeciągle i dźwięcznie, drugi klął; na przodku siedział jakiś olbrzym w 
półkożuszku i 
powoził. Jechali stępa, jakby nie zwracali na nas wcale uwagi.
Co mieliśmy robić? Chcąc nie chcąc jechaliśmy za nimi także stępa…
Wlekliśmy się w ten sposób przez jakie ćwierć wiorsty. Dręczące oczekiwanie. 
Ratować 
się, bronić… gdzie tam! Było ich sześciu i żebym miał choć kij! Zawrócić? 
Przecie nas zaraz 
dogonią. Przypomniał mi się wiersz Żakowskiego, ten w którym mowa o zabójstwie 
marszałka Kamieńskiego:
Haniebny zbójcy topór…
Albo też gardło ścisną brudnym sznurem… i do rowu, niech chrapie i tłucze się 
jak zając 
we wnyku!
Och, szkaradnie!
A ci dalej jadą sobie stępa i nie zwracają na nas uwagi.
— Fiłofiej! — szepnąłem — spróbuj no, weź bardziej na prawo, jedź, że niby 
chcesz 
wyminąć.
Fiłofiej spróbował — wziął na prawo… ale tamci od razu także wzięli w prawo… nie 
sposób przejechać.
Fiłofiej usiłował jeszcze raz — wziął na lewo… Ale i tu nie dali mu wyminąć 
wozu. 
Roześmieli się nawet. To znaczy, że nie przepuszczą.
— Mówiłem, że zbóje — szepnął mi Fiłofiej przez ramię.
— Więc na co czekają? — zapytałem również szeptem.
— O tam dalej w dole nad strumykiem jest mostek… Oni nas tam! Oni zawsze tak… 
koło 
mostów. Zginęliśmy, panie dziedzicu — dodał z westchnieniem — kto wie, czy 
puszczą z 
życiem, dla nich najważniejsze, żeby ślad zaginął. Jednego mi żal, panie 
dziedzicu: przepadła 
moja trójka, braciom się nie dostanie.
Byłbym się może zdziwił, że Fiłofiej w takiej chwili jeszcze się troszczy o 
konie, ale 
przyznaję, nie to mi było w głowie… „Czyżby mieli zabić? — powtarzałem sobie w 
myśli. — 
Za co? Przecie oddam im wszystko, co mara przy sobie.”
A mostek był coraz bliżej, coraz lepiej było go widać.
Raptem rozległy się głośne krzyki, trójka przed na mi zerwała się, podniosła i 
przygalopowawszy do mostku od razu stanęła jak wryta, trochę z boku drogi. Serce 
we mnie 
zamarło.
— Och, bracie Fiłofieju — wyrzekłem — na śmierć jedziemy. Przebacz mi, jeśli 
przeze 
mnie zginiesz…
— Czy to wasza wina, panie dziedzicu! Co komu sądzone, to go nie minie! No, 
kudłaty, 
mój wierny koniku — zwrócił się Fiłofiej do dyszlowego — ruszaj, bracie, 
naprzód! Ostatni 
raz mi służysz! Wszystko jedno… z Bogiem!
I puścił swoją trójkę kłusa.
Zaczęliśmy zbliżać się do mostku — do tego nieruchomego, groźnego wozu… Na nim, 
jakby na złość, wszystko ucichło. Ani dudu! Tak przyczaja się szczupak, 
jastrząb, wszelki 
zwierz drapieżny, kiedy zbliża się zdobycz. Już zrównaliśmy się z wozem… nagle 
olbrzym w 
półkożuszku hyc z wozu — i wali prosto na nas!
Nie powiedział ani słowa, ale Fiłofiej natychmiast ściągnął lejce… Tarantas 
stanął.
Olbrzym oparł obie ręce o drzwiczki tarantasu — i nachyliwszy naprzód swą 
kudłatą 
głowę, szczerząc zęby w uśmiechu, powiedział cichym, spokojnym głosem, a mówił z 
miejska:
— Panie szanowny, z uczciwej popijawy wracamy, z weseliska, chciałem powiedzieć. 
Żeniliśmy jednego z naszych zuchów, ułożyliśmy go aligancko; wszystkośmy chłopy 
młode, głowy mamy mocne, wypiliśmy zdrowo, zdałoby się klin klinem wybić, a nie 
ma za 
co; więc czy nie byłby pan łaskaw ofiarować nam parę groszy, żeby choć po 
kwaterce na 
chłopa? Wypilibyśmy za pańskie zdrowie, wspomnielibyśmy wielmożnego pana, a jak 
nie 
łaska, to przepraszamy, bez obrazy!
„Co to takiego? — pomyślałem. — Żarty… kpiny?” Olbrzym stał wciąż ze schyloną 
głową. W tej samej chwili księżyc wyjrzał zza mgły i oświetlił mu twarz.
Uśmiechała się ta twarz i oczami, i ustami. Nie widać na niej pogróżki… tylko 
jakby stała 
się czujna…i zęby takie białe, duże…
— Chętnie… weźcie, proszę — odpowiedziałem z pośpiechem i dostawszy sakiewkę z 
kieszeni wyjąłem z niej dwa ruble — pieniądze srebrne były jeszcze wówczas w 
obiegu. — 
Starczy?
— Dzięki! — wrzasnął olbrzym krótko, po żołniersku, i grube jego palce w lot 
wyrwały 
mi z rąk — nie całą sakiewkę, tylko te dwa ruble. — Panie Boże zapłać! — 
Potrząsnął 
czupryną i podbiegł do wozu.
— Chłopcy! — krzyknął — przejezdny pan darował nam dwa ruble! — A tamci jak nie 
wybuchną śmiechem… Olbrzym wgramolił się na przodek…
— Niech Pan Bóg prowadzi!
I tyleśmy ich widzieli! Konie ruszyły, wóz hurkocąc potoczył się pod górę, 
mignął jeszcze 
raz na ciemnej kresie dzielącej ziemię od nieba — i zniknął.
Nie słychać już ani turkotu, ani krzyku — dzwonków nawet nie słychać.
Zapadła martwa cisza.
*
Nie od razu opamiętaliśmy się obaj z Fiłofiejem.
— A to ci zbytnik! — odezwał się wreszcie Fiłofiej i zdjąwszy czapkę zaczął się 
żegnać 
znakiem krzyża. — Po prawdzie, zbytnik — dodał zwracając się do mnie uradowany. 
— 
Dobry musi być człowiek — naprawdę. No—no—no — malutkie! ruszajcie się! Nic wam 
nie 
będzie! Wszystkim nam nic nie będzie! Przecie to on nie dał przejechać — on 
powoził. A to 
zbytnik z chłopa! No—no—no noo! Z Bogiem!
Milczałem, ale i mnie lżej się zrobiło na sercu. „Wyszliśmy cało! — powtarzałem 
w duchu 
i ułożyłem się wygodnie na sianie. — Taniośmy się wykręcili!”
Było mi nawet trochę wstyd, że mi się przypomniał ów wiersz Żukowskiego.
Nagle strzeliła mi myśl do głowy:
— Fiłofiej?
— A co?
— Żonaty jesteś?
— Żonaty.
— A dzieci masz?
— Mam i dzieci.
— A cóżeś to o nich nie pomyślał? Koni ci było żal, a żony, dzieci?
— Dlaczego miałem ich żałować? Przecie by zbójom w ręce nie wpadły. Ale ciągle 
ich 
miałem w myśli i teraz mam — tak to, tak. — Fiłofiej milczał przez chwilą. — 
Może to przez 
nich Pan Bóg się nad nami zmiłował?
— A jeżeli to nie byli zbóje?
— Skąd można wiedzieć? Czy to człowiek zajrzy do cudzej duszy? Cudza dusza — 
wiadomo — to jak noc ciemna. A z Bogiem zawsze lepiej. Nie, ja swoją rodzinę 
zawsze… 
No–no–no, malutkie! Z Bogiem!
Świtało prawie, kiedy dojeżdżaliśmy do Tuły. Leżałem w półśnie… o niczym nie 
pamiętając…
— Panie dziedzicu — odezwał się raptem Fiłofiej — niech no pan popatrzy; to oni 
— 
ichni wóz stoi przed szynkiem.
Podniosłem głowę… prawda, oni: i wóz ich, i konie. Na progu ukazał się 
niespodziewanie 
znajomy olbrzym w półkożuszku. — Panie! — zakrzyczał wymachując czapką — pańskie 
pieniążki przepijamy! A co, furman — dodał kiwnąwszy głową na Fiłofieja — miałeś 
wtedy 
stracha, co?
— Pocieszny człek — zauważył Fiłofiej, kiedy odjechał ze dwadzieścia sążni od 
szynku.
Przyjechaliśmy wreszcie do Tuły; kupiłem śrutu, a przy sposobności herbaty i 
wina, nawet 
konia wziąłem od handlarza. W południe wybraliśmy się z powrotem. Przejeżdżając 
przez to 
miejsce, gdzie po raz pierwszy usłyszeliśmy z tyłu za nami turkot wozu, 
Fiłofiej, który podpił 
sobie w Tulę i stał się bardzo rozmowny — nawet bajki mi opowiadał — 
przejeżdżając przez 
to miejsce Fiłofiej raptem się roześmiał.
— A pamięta pan dziedzic, jak panu wciąż mówiłem: turkoce… turkoce, niby, 
turkoce!
Kilka razy machnął ręką w powietrzu. Bardzo mu się to słowo wydało śmieszne.
Tego samego wieczora wróciliśmy do jego wsi.
Opowiedziałem Jermołajowi naszą przygodę. Był trzeźwy, nie okazał więc żadnego 
współczucia i tylko chrząknął z uznaniem czy też z wymówką — tego, przypuszczam, 
on sam 
nie wiedział. W dwa dni potem wszakże oznajmił mi z satysfakcją, że tej samej 
nocy, 
kiedyśmy z Fiłofiejem jeździli do Tuły, i na tej samej drodze, ograbiono i 
zabito jakiegoś 
kupca. Z początku nie dałem wiary tej wiadomości, ale potem musiałem uwierzyć; 
prawdziwość jej potwierdził mi stanowy, który przygalopował na śledztwo. Czy to 
czasem 
nie z tego „wesela” wracali nasi junacy, i czy nie tego to właśnie „zucha 
ułożyli”, jak mówił 
zbytnik—olbrzym? Zabawiłem jeszcze pięć dni we wsi Fiłofieja. Kiedym tylko go 
spotkał, za 
każdym razem pytałem: a co? turkoce?
— Pocieszny człek — odpowiadał mi za każdym razem i wybuchał śmiechem.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
LAS I STEP
…I ciągnąć go zaczęło znów w te strony:
Do wsi, ogrodów w cieniu pogrążonych,
Gdzie słońce pod ochroną lip nie pali,
Gdzie tak dziewiczo pachnie kwiat konwalii,
Gdzie wierzby z grobli kładą się szeregiem
Na rzeczkę, pochylone nad jej brzegiem,
Gdzie rośnie bujny dąb nad bujnym łanem,
Gdzie pachnie konopiami, trawą, sianem,
W te strony, tak rozległe i odkryte,
Tam, gdzie czernieje ziemia aksamitem,
Gdzie zboże szepcze cicho miękką falą
I płynie hen, ku niezmierzonym dalom,
A z przezroczystych chmur na nieboskłonie
Na ziemię spada ciężki, żółty promień…
Jak dobrze tam…*
(Z poematu rzuconego w ogień.)
Czytelnika znudziły może moje zapiski; śpieszę go uspokoić, że ograniczę się do 
wydrukowanych urywków ; rozstając się z nim, muszę opowiedzieć kilka słów o 
polowaniu.
Polowanie ze strzelbą i psem jest piękne samo przez się, für sich, jak mówiono 
niegdyś; 
ale przypuśćmy, że nie urodziłeś się, czytelniku, myśliwym; jednakże kochasz 
naturę i 
swobodę, nie możesz więc nam nie zazdrościć… Posłuchaj.
Czy wiesz, na przykład, jaką rozkoszą jest wyjechać wiosną przed świtem? 
Wychodzisz na 
ganek… Na ciemnopopielatym niebie gdzieniegdzie migocą gwiazdy; wilgotny 
wietrzyk od 
czasu do czasu napływa lekką falą; słychać stłumiony, niewyraźny szept nocy; 
drzewa szumią 
cicho, skąpane w cieniu. Już kładą dywan na wóz, stawiają w nogach skrzynkę z 
samowarem. 
Przyprzężne kulą się, parskają i zgrabnie przestępują z nogi na nogę; para tylko 
co 
zbudzonych białych gęsi powoli i w milczeniu przeprawia się przez drogę. Za 
chruścianym 
płotem, w sadzie, spokojnie pochrapuje stróż; każdy dźwięk zdaje się zawisać w 
zastygłym 
powietrzu, zatrzymuje się i trwa. Wsiadłeś już; konie ruszyły z kopyta, wóz 
zaturkotał 
głośno… Jedziesz — przejeżdżasz koło cerkwi, z górki na prawo, przez groblę… 
Staw ledwo 
zaczyna dymić. Jest ci trochę chłodno, zakrywasz twarz kołnierzem płaszcza; 
drzemiesz, 
konie dźwięcznie klaskają kopytami po kałużach; stangret poświstuje. Ale oto 
ujechałeś już 
ze cztery wiorsty… skraj nieba czerwienieje; w brzozach budzą się i niezgrabnie 
przefruwają 
kawki; wróble ćwierkają dokoła ciemnych stert. Powietrze staje się świetliste, 
widać drogę, 
niebo jaśnieje, bielą się chmurki, zielenieją pola. W chatach czerwonym ogniem 
płoną 
łuczywa, zza wrót dolatują zaspane głosy. A tymczasem rozpalają się zorze; już 
złote smugi 
rozciągnęły się po niebie, w wąwozach kłębią się opary; skowronki dźwięcznie 
śpiewają, 
powiał przedranny wiatr i powoli wypływa purpurowe słońce. Światło chluśnie 
strumieniem, 
serce zatrzepocze w tobie jak ptak. Rzeźwo, wesoło, miło! Widać daleko dokoła. 
O, tam za 
laskiem wieś; a dalej druga z białą cerkwią, tam brzeźniak na wzgórzu; za nim 
błota, dokąd 
zmierzamy… Żwawiej, konie, żwawiej! Naprzód, tęgiego kłusa!… Jeszcze tylko trzy 
wiorsty, 
nie więcej. Słońce szybko wstaje; niebo czyste… Pogoda będzie wspaniała. Stado 
przeciągnęło ode wsi na nasze spotkanie. Wjechaliśmy na wzgórze… Co za widok! 
Rzeka 
wije się chyba na dziesięć wiorst, błękitniejąc mętnie poprzez mgłę; za nią 
wodnisto–zielone 
łąki; za łąkami połogie wzgórza; z daleka czajki z krzykiem krążą nad moczarami; 
poprzez 
wilgotny blask rozlany w powietrzu wzrok sięga daleko… nie to, co latem. Jak 
lekko oddycha 
pierś, jak rześko poruszają się członki, jak krzepnie cały człowiek, owiany 
świeżym 
tchnieniem wiosny!…
A letni, lipcowy ranek! Któż poza myśliwym przekonał się, jak przyjemnie włóczyć 
się o 
świcie po zaroślach? Ślad twoich nóg znaczy zieloną kresą rosistą pobielałą 
trawę. 
Rozgarniesz mokry krzak — owionie cię nagromadzony ciepły zapach nocy, powietrze 
całe 
przepojone jest świeżą goryczą piołunu, miodem gryki i koniczyny; w dali stoi 
jak ściana 
dębowy las i błyszczy, i mieni się w słońcu purpurą; chłodno jeszcze, ale czuć 
już, że zbliża 
się upał. W głowie kręci się od nadmiaru odurzających woni. Nie widać końca 
zarośli… 
Gdzieniegdzie tylko, chyba z daleka, żółci się dojrzewające żyto, wąskimi 
smugami rumieni 
się gryka. Zaskrzypiał wóz; to chłop przejeżdża stępa, zawczasu już stawia konia 
w cieniu… 
Przywitałeś się z nim i odszedłeś — dźwięczne zgrzytanie kosy biegnie za tobą. 
Słońce coraz 
wyżej. Trawa szybko wysycha. Już jest gorąco. Mija godzina jedna, druga… Skraj 
nieba 
ciemnieje; nieruchome powietrze tchnie dotkliwym skwarem. — Gdzie by się tu 
napić, 
bracie? — pytasz kosiarza. — A tam, w parowie, jest źródełko. — Poprzez gęste 
krzaki 
leszczyny, splątane z czepną trawą, przedzierasz się na dno parowu. Prawda: pod 
samym 
urwiskiem kryje się źródło; niski dębczak chciwie rozpostarł nad wodą swe 
palczaste konary; 
duże srebrzyste pęcherze bulgocąc wznoszą się w górę od dna zasłanego drobnym 
aksamitnym mchem. Padasz na ziemię, napiłeś się już, ale ruszyć ci się nie chce. 
Leżysz w 
cieniu, oddychasz pachnącą wilgocią; dobrze ci, a na wprost ciebie krzaki 
rozpalają się i 
jakby żółkną w słońcu. Ale co to? Wiatr raptem wpadł i przeleciał; powietrze 
zadrgało 
dokoła: czy to czasem nie grzmot? Wychodzisz z parowu… cóż to za ołowiane pasmo 
na 
widnokręgu? Czy upał się zwiększa? Czy nadciąga chmura?… Ale oto z lekka mignęła 
błyskawica… E, to przecie burza! Dokoła jeszcze jasno świeci słońce, można 
jeszcze po 
lować. Ale chmura rośnie: przedni jej brzeg wyciąga się jak rękaw, nachyla jak 
sklepienie. 
Trawa, krzaki, wszystko raptem pociemniało… Prędzej! Tam chyba widać bróg z 
sianem… 
prędzej! Dobiegłeś, wszedłeś… Co za deszcz! co za błyskawice! Gdzieniegdzie 
poprzez dach 
słomą szyty woda kapnęła na pachnące siano… Ale już znów błysnęło słońce. Burza 
minęła, 
wychodzisz. Mój Boże, jak wszystko wokół błyszczy wesoło, jakie świeże i lekkie 
powietrze, 
jak pachną poziomki i grzyby!
Wieczór zapada tymczasem. Zorza zapłonęła jak pożar i ogarnęła pół nieba. Słońce 
zachodzi. Powietrze z bliska jakieś osobliwie przezroczyste, jakby szklane; z 
daleka ściele się 
lekka mgła, ciepła na pozór; razem z rosą pada krwawy blask na polanę, niedawno 
jeszcze 
zalaną potokami płynnego złota; drzewa, krzaki, wysokie stogi rzucają długie 
cienie… Słońce 
zaszło; zapaliła się gwiazda i drży w ognistym morzu zachodu… Morze blednie; 
niebo 
ciemnieje; pojedyncze cienie nikną, powietrze napełnia się mgłą. Czas do domu, 
do wsi, do 
chaty, gdzie nocujesz. Przewiesiwszy strzelbę przez ramię, idziesz szybko, nie 
zważając na 
zmęczenie… Tymczasem zapadła noc; nic nie widać o dwadzieścia kroków; psy ledwo 
bieleją w mroku. Tam, nad czarnymi zaroślami, mgliście przejaśnia się skraj 
nieba… Co to? 
— pożar?… Nie, to księżyc wschodzi. A tam w dole, na prawo, migocą już światełka 
wsi… 
Oto wreszcie i twoja chata. Przez okienko widzisz stół nakryty białym obrusem, 
palącą się 
świecę, kolację…
Albo każesz założyć do linijki i jedziesz do lasu na jarząbki. Przyjemnie jechać 
wąską 
dróżką pomiędzy dwiema ścianami wysokiego żyta. Kłosy lekko uderzają cię po 
twarzy, 
bławatki czepiają się nóg, dokoła dzwonią przepiórki, koń biegnie drobnego 
kłusa. Otóż i las. 
Cień i cisza. Smukłe osiny szemrzą wysoko nad tobą; długie zwisające gałązki 
brzóz ledwo 
się poruszają; potężny dąb stoi jak rycerz koło pięknej lipy.
Jedziesz zieloną, pręgowaną cieniem dróżką; duże, żółte muchy wiszą nieruchomo w 
złocistym powietrzu i raptem odlatują; drobne muszki kręcą się tworząc słup, to 
jaśnieją w 
cieniu, to ciemnieją w słońcu; ptaki spokojnie śpiewają. Złoty głosik piegży 
brzmi naiwną, 
gadatliwą radością: harmonizuje z zapachem konwalii. Dalej, dalej, głębiej w 
las… W lesie 
głucho… Niewypowiedziany spokój zapada w duszę; wszędzie dokoła tak sennie i 
cicho. Ale 
oto nadbiegł wiatr, zaszumiały wierzchołki drzew jak przelewające się fale. 
Poprzez 
zeszłoroczne zbutwiałe liście wyrasta gdzieniegdzie wysoka trawa; grzyby stoją 
samotnie pod 
swymi kapelusikami. Raptem wyskoczy bielak, pies pomknie za nim z głośnym 
szczekaniem…
A jaki ten las jest piękny późną jesienią, kiedy przylatują słonki! Nie trzymają 
się już w 
gąszczach: trzeba ich szukać na skraju lasu. Nie ma wiatru i nie ma ani słońca, 
ani światła, ani 
cienia, ani ruchu, ani szmeru; w łagodnym powietrzu rozlany jest zapach jesieni, 
podobny do 
zapachu wina; delikatna mgła zawisła w dali nad żółtymi polami. Poprzez 
obnażone, brunatne 
konary drzew bieleje spokojnie nieruchome niebo. Na lipach tu i ówdzie wiszą 
jeszcze 
ostatnie złote liście. Nogi stąpają po wilgotnej sprężystej ziemi; wysokie suche 
źdźbła ani 
drgną; długie nici babiego lata błyszczą na pobladłej murawie. Pierś oddycha 
spokojnie, 
duszę zaś ogarnia dziwny lęk. Idziesz skrajem lasu, patrzysz za psem, a 
tymczasem w pamięci 
wstają ukochane obrazy, ukochane twarze umarłych i żywych, od dawien dawna 
uśpione 
wspomnienia budzą się niespodzianie; wyobraźnia zrywa się i buja jak ptak, a 
wszystko tak 
wyraźnie przesuwa się i staje przed oczami. Serce to zadrży nagle i zabije, 
namiętnie rwąc się 
naprzód, to bezpowrotnie utonie we wspomnieniach. Życie całe rozwija się łatwo i 
szybko jak 
wstęga; człowiek panuje nad całą swą przeszłością, nad wszystkimi uczuciami, 
siłami, nad 
całą swą duszą. I nic dokoła nie zakłóca mu spokoju — nie ma ani słońca, ani 
wiatru, ani 
szmeru…
Albo jesienny, jasny, trochę chłodny, rankiem mroźny dzień, kiedy brzoza, jak 
drzewo z 
bajki, cała złota, rysuje się pięknie na bladobłękitnym niebie, kiedy niskie 
słońce już nie 
grzeje, ale błyszczy bardziej olśniewająco niż w lecie, kiedy niewielki osinowy 
gaik 
prześwieca na wskroś, jakby mu było lekko i radośnie stać tak obnażonym, kiedy 
szron bieli 
się jeszcze w zagłębieniach, a chłodny wiatr leciutko porusza i pędzi opadłe, 
pokurczone 
liście — kiedy po rzece radośnie biegną sine fale, lekko unosząc rozsiane po 
niej gęsi i 
kaczki; w oddali kołacze młyn, na pół osłonięty wierzbami, a gołębie krążą nad 
nim mieniąc 
się w przezroczystym powietrzu.
Piękne są także letnie mgliste dni, chociaż myśliwi ich nie lubią. W takie dni 
nie można 
strzelać; ptak poderwawszy się spod nóg niknie od razu w mlecznych oparach 
nieruchomej 
mgły. Ale jak cicho, jak niewypowiedzianie cicho wszędzie dokoła! Wszystko 
zbudziło się i 
wszystko milczy. Przechodzisz koło drzewa — nie drgnie nawet, tak mu błogo. 
Poprzez 
delikatną mgiełkę, równomiernie rozsnutą w powietrzu, czernieje przed nami 
długie pasmo. 
Bierzesz je za bliski las; podchodzisz — las przemienia się w wysoki rząd 
piołunu na miedzy. 
Nad tobą, dokoła ciebie — wszędzie mgła… Ale oto wiatr poruszy się ź lekka; 
poprzez 
rzednące jak dym opary niewyraźnie przebija skrawek jasnobłękitnego nieba; 
przedrze się 
nagle złocistożółty promień, rozleje się długim strumieniem, uderzy na pola, 
oprze się o las 
— i nagle znów wszystko się zawlecze mgłą. Długo ciągnie się ta walka; jak 
niewypowiedzianie jednak wspaniały i jasny wstaje dzień, kiedy światło nareszcie 
zwycięży, 
ostatnie zaś fale rozgrzanej mgły to opadają rozściełając się jak obrus, to 
zwijają się i nikną w 
błękitnej, łagodnie jaśniejącej dali…
Albo wybrałeś się na odległy teren, w step. Z dziesięć wiorst tłukłeś się 
polnymi drogami, 
aż wreszcie — gościniec. Długo, długo jedziesz mijając nie kończące się tabory 
wozów, małe 
zajazdy z samowarem syczącym pod okapem, otwartymi na oścież wrotami i studnią, 
od wsi 
do wsi poprzez nieobjęte wzrokiem pola, wzdłuż zielonych konopisk. Sroki 
przefruwają z 
wierzby na wierzbę; baby z długimi grabiami w ręku powoli idą w pole; wędrowiec 
w 
znoszonym nankinowym kaftanie z tobołkiem na plecach, wlecze się zmęczonym 
krokiem; 
ciężka kareta dworska zaprzężona w szóstkę rosłych, wysłużonych koni płynie ci 
na 
spotkanie. Z okna sterczy róg poduszki, z tyłu zaś przytrzymując się za sznur, 
na worku z 
rogoży siedzi bokiem lokaj w płaszczu, obryzgany błotem aż po brwi. A oto 
miasteczko 
powiatowe. Drewniane, pokrzywione domki, nie kończące się parkany, nie 
zamieszkane 
murowane budynki targowe i stary most nad głębokim parowem… Dalej, dalej!… 
Zaczyna 
się okolica stepowa. Patrzysz z góry — co za widok! Krągłe, niskie pagórki, 
zorane i zasiane 
aż po sam szczyt, rozbiegają się szerokimi falami; wiją się pomiędzy nimi 
zarośnięte 
krzakami wąwozy; jak podłużne wysepki leżą rozrzucone niewielkie laski; od wsi 
do wsi 
wiodą wąskie dróżki; bieleją cerkwie; pomiędzy łozami przebłyskuje rzeczka, 
czterokrotnie 
przedzielona groblą; daleko w polu stoją rzędem dropie; stary dwór z budynkami 
gospodarskimi, sadem i gumnem przytulił się nad niewielką sadzawką. Ale ty 
jedziesz dalej. 
Pagórki coraz niższe, drzew prawie nie widać. I oto wreszcie — bezgraniczny, 
nieobeszły 
step!…
A w zimowy dzień chodzić po wysokich zaspach za zającami, oddychać mroźnym, 
rześkim powietrzem, mimo woli mrużyć oczy przed oślepiającym drobnym lśnieniem 
puszystego śniegu, zachwycać się seledynową barwą nieba nad czerwonym lasem!… A 
pierwsze dni wiosenne, kiedy wszystko dokoła błyszczy się i rusza, kiedy poprzez 
ciężki opar 
topniejącego śniegu pachnie już rozgrzana ziemia, kiedy na przetainach, pod 
skośnymi 
promieniami słońca, ufnie śpiewają skowronki, a z parowu do parowu z wesołym 
szumem i 
rykiem kłębią się wezbrane strumienie…
Czas jednak już kończyć. W porę wspomniałem o wiośnie; wiosną łatwiej się 
rozstawać, 
wiosną nawet szczęśliwych ciągnie w dal… Żegnaj, czytelniku; życzę ci 
niezmiennej 
pomyślności.
Przełożyła Jadwiga Dmochowska
OD WYDAWCY
Utwory wchodzące w skład cyklu nowelistycznego Zapiski myśliwego’ przedstawiamy 
w 
kolejności ustalonej przez autora. Książka powstała nie od razu. W roku 1846 
Turgieniew 
napisał dwa opowiadania cyklu Chór i’ Kalinycz i Piotr Pietrowicz Karatajew, w 
roku 1847 
— trzynaście: Jermołaj i młynarka, Mój sąsiad Radiłow, Jednodworzec Owsianikow, 
Lgow, 
Rządca, Dwaj dziedzice, Kancelaria, Basior, Kryształowa woda, Lekarz powiatowy, 
Lebiediań, Tatiana Borysowna i jej bratanek oraz Śmierć, w kolejnym 1848 roku 
trzy — 
Hamlet powiatu szczygrowskiego, Czertopchanow i Ntedopiuskin oraz Las i step, w 
roku 
1850 cztery — Śpiewacy, Schadzka, Kasjan z Krasiwej Mieczy i Bieżyńska łąka. 
Oprócz 
Piotra Pietrowicza Karatajewa i Dwóch dziedziców wszystkie te opowiadania 
Turgieniew 
drukował w miesięczniku „Sowriemiennik”, a w roku 1852 — już z tymi utworami — 
wydał 
w formie książkowej. U schyłku twórczości, w roku 1872 ogłosił kolejne ogniwo 
cyklu — 
Koniec Czertopchanowa, a w roku 1874 dwa dalsze — Kościotrup i Turkoce. W ten 
sposób 
książka składa się ostatecznie z dwudziestu pięciu opowiadań.
* W oryginale: płoszczadia — tak nazywają w guberni orłowskiej wielkie, gęste 
skupiska zarośli. Gwara 
orłowska wyróżnia się w ogóle obfitością samorodnych, niekiedy bardzo trafnych, 
niekiedy dość nieskładnych 
wyrazów i zwrotów. (Przyp. aut.)
* Chor – tchórz (zwierzę)
* Amatorom słowików nazwy te są znane; tak określają najlepsze trele słowiczego 
śpiewu. (Przyp. aut.)
* łakosza … — zniekształcone: l’écossaise.
* Bitiuk — specjalna rasa kni, hodowanych w guberni woroneżskiej, koło znanej 
miejscowości Chrienowoje 
(niegdyś stadniny hr. Orłowej). (przyp aut.)
* de la grande … wielkiej armii
* une tendre … czuła matka
* Sauvez–moi… — Ratunku, ratunku, mój dobry panie
* Miuzik … Muzyka, muzyka, umie muzykę
* Oui … Tak, panie, tak, tak, jestem muzykiem, gram na wszystkich możliwych 
instrumentach. Tak, panie! 
Ratunku, mój panie!
* gris … kwiatu lnu
* bleu … niebieskawego
* Płaskodenka — płaska łódka, zbita ze starych desek pozostałych z rozebranych 
barek (przyp. Aut.)
* Cigît … Tu spoczywa Teofil–Henryk, wicehrabia de Blangy
* Emigrant … Przekład Kazimierza Boruńskiego
* Kotłowiny … miejsca głębokie, doły w rzece albo w stawie. (Przyp. Aut.(
* czerpalnia — tak nazywają w papierniach budynek, gdzie czerpią z kadzi masę 
papierową. Budynek ten 
znajduje się tuż u śluzy, pod kołem. (Przyp. aut.)
* Przepowiednia … tak chłopi u nas nazywają zaćmienie słońca. (Przyp. aut.)
* Tryszka — w podaniu o Tryszce znalazła najwidoczniej swe odbicie legenda o 
Antychryście. (Przyp. aut.)
* mon cher … — mój drogi, trzeba to brać pod uwagę.
* Mais … — Ależ to przezabawne! Ależ jak to!
* Pardon … — Wybacz, mój drogi.
* Voilá … — Oto, mój drogi, przykrości wiejskiego życia.
* Ce sera … — To będzie uroczo.
* C’est … — to ich rzecz
* N’est–ce pas … — Czy to nie wzruszające?
* Quel … Spryciarz, co?
* Je vous … Proszę wybaczyć, mój drogi.
* C’est … To odwrotna strona medalu.
* en raccourci — w skrócie
* Basior — tak w guberni nazywają człowieka samotnego i ponurego (Przyp. aut.)
* Kobyli Szczyt — szczytem nazywają w orłowskiej guberni parów (Przyp. aut.)
* vieux … stary zrzęda
* keskese — zniekształcone: co to jest (W oryg. pisownia fonetyczna)
* Żemsa — zniekształcone: to lubię (W oryg. pisownia fonetyczna)
* Od słodu i soli konie szybko się tuczą. (Przyp. aut.)
* Lud miasto Mceńsk nazywa Amczeńsk, a mieszkańców amczanami; są to znane 
zabijaki, nie darmo życzy 
się u nas wrogowi: „Bodajeś na amczanina trafił!” (Przyp. aut.)
* koman … zniekształcone: jak się pan miewa! (W oryg. pisownia fonetyczna)
* bążur … zniekształcone: dzień dobry, proszę tu przyjść! (W oryg. pisownia 
fonetyczna)
* pardą … zniekształcone: przepraszam, proszę bardzo! (W oryg. pisownia 
fonetyczna)
* Wie … — Jaka naturalna, jaka bezpośrednia
* Tu mowa o fantazji dramatycznej Jacopo Sannazaro Nestora Kukolnika, autora 
płaskich, pretensjonalnych 
dramatów i powieści historycznych. (Przyp. aut.)
* Poleżajew Aleksander (1805–1838) poeta, który jako młody student uniwersytetu 
moskiewskiego za 
napisanie poematu Saszka zesłany został do pułku piechoty jako podoficer. 
(Przyp. red.
* W 1840 roku, w czasie najsroższych mrozów, aż do końca grudnia nie spadł 
śnieg; oziminy wszystkie 
wymarzły, wiele pięknych lasów dębowych zniszczyła owa bezlitosna zima. Trudno 
je zastąpić: siła rozrodcza 
ziemi zubożała widać; na pustkowiach (chodziły po nich procesje z obrazami w 
celu odwrócenia klęski), zamiast 
poprzednich szlachetnych drzew, same się wysiewają brzozy i osiny, inaczej zaś 
hodować lasów u nas 
tymczasem nie potrafią. (Przyp. aut.)
* Dans… — W tej pięknej okolic, gdzieradość panuje,
Świątynię tę założyła Piękność;
Podziwiajcie czułe serce waszych panów,
Zacni mieszkańcy Kradsnogoria.
* Et… — I ja także kocham przyrodę!
* „Skwierczą" jastrzębie, kiedy się czegoś zlękną. (Przyp. aut.)
* tenore … — tenor liryczny
* „Polechami" zwą mieszkańców południowego Polesia, długiego lesistego pasa, 
który rozpoczyna się na 
granicy powiatów bołchowskiego i żyzdryńskiego. Ich tryb życia, obyczaje i mowa 
odznaczają się licznymi 
osobliwościami. Odludkami przezywają ich z powodu podejrzliwego i nieużytego 
usposobienia. (Przyp. aut.)
* „Polecha" do każdego prawie stówa dodaje wykrzykniki: „ha" i „bade". „Paniaj' 
zamiast poganiaj. (Przyp. 
aut.)
* Szeres — Szukaj (Z franc.; w oryg pisownia fonetyczna)
* Szekspir, Hamlet kolejne fragmenty z aktu III, sc. I, aktu II, aktu II, sc. II 
przekład Józefa Paszkowskiego
* Cywilny generał — urzędnik państwowy w randze odpowiadającej stopniu 
wojskowemu generała (wg 
„tabeli rang”).
* Moja szklanka nie jest duża, lecz piję ze swojej szklanki.
* Gejahrlich… — Niebezpiecznie jest budzić lwa, i straszne są kły tygrysa, lecz 
ze wszystkich okropności 
najstraszniejsze — to człowiek w swoim szaleństwie.
* Das … — To „kółko” w Moskwie.
* Chodzi tu o tzw. carskie wrota w środkowej części ikonostasu.
* Ptak… — aluzja do rosyjskiego przysłowia. Kurica nie ptica, praporszczik nie 
oficer — Kura to nie tak, 
chorąży nie oficer. (Przyp. red.)
* en familie — w rodzinie
* wuj… zniekształcone fr.: tak, tak (W oryg. pisownia fonetyczna.)
* Vous… — Czy mówi pan po francusku?
* że — ja. (W oryg. pisownia fonetyczna.)
* pa zniekształcona: (pe) pas — przysłówek przeczenia (W oryg. pisownia 
fonetyczna.)
* Ammałat–Bek — tytuł powieści Bestużewa Marlińskiego (Przyp. red.)
* Przekład Artura Sandauera
* Przekład Włodzimierza Boruńskiego