CONTENAU ŻYCIE CODZIENNE W BABILONIE I ASYRII GEORGES CONTENAU ŻYCIE CODZIENNE W BABILONIE I ASYRII Przełożyła EŁIGIA BĄKOWSKA PAŃSTWOWY" INSTYTUT1 'WYDAWNICZY Tytuł oryginału «LA VIE QUOTIDIENNE A BABYLONE ET EN ASSYRIE» Konsultant naukowy KRYSTYNA ŁYCZKOWSKA Materiał ilustracyjny opracowała KRYSTYNA ŁYCZKOWSKA Obwolutę i okładkę projektowała DANUTA STASZEWSKA 4a (U) ' Copyright: Lrt>rairie Hachette. Distribuś par Presse-Avenir WSTĘP Około dwudziestu sześciu stuleci trwała cywilizacja Mezopotamii, od swych początków (mniej więcej 2900 lat p. n. e.) do przybycia tam Aleksandra (w 330 r. p. n. e.). Ponieważ niepodobna nakreślić ogólnee^ obrazu „życia codziennego" na przestrzeni tylu wieków i ustrzec się nieścisłości i anachronizmów — nie mówiąc jiuż o tych, których nawet nie podejrzę walibyśmy wobec niedoskonałego stanu naszej wiedzy — musimy ograniczyć się do okresu znacznie krótszego. Ale który okres należy wybrać? Trzeba wśród epok najlbardziej charakterystycznych wybrać tę, o której wiemy najwięcej; otóż zdaje się, że dwa stulecia, a raczej blisko dwa, zawarte pomiędzy rokiem 700 a 530 p. n. e., odpowiadają tym warunkom. W Azji Zachodniei następują witedy zdarzenia ogromnej doniosłości Asyria osiąga wówczas szczytowy punkt rozwoju i włada całym Bliskim Wschodem, a przez pewien czas nawet i Egiptem; następnie Babilonia, jej wasalka, sprzymierzona z Medami, przybyłymi z wyżyny Iranu, zrzuca jarzmo, burzy Niniwę (r. 612 p. n. e.) i wtedy zaczyna się dla Babilonu okres pomyślności, którego echa znajdujemy u historyków starożytnych i z którym związane jest imię Nabuchodonozora. Następuje wówczas akt trzeci oraz finał tego eposu. Z kolei Persowie napadają na Babilon; Azja zmienia władców i dynastia Aohemenidów przez dwa stulecia decyduje o losach Wschodu. Otóż o tym okresie, obfitym w zdarzenia, które zmieniły oblicze starego świata, posiadamy sporo wiadomości. Przede wszystkim dostarczyły ich oryginalne dokumenty z Asyrii i Babilonu, gliniane tabliczki, które oparły się wiekom; dzięki nim lepiej znamy drobne wydarzenia z życia mezopo-tamskiej rodziny pod rządami Sargonidów w Asyrii niż koleje życia francuskich chłopów z okresu Ludwika Świętego. Epoka, którą wybraliśmy, zostawiła Roczniki Królewskie, dotyczące życia politycznego, księgi ry- Wstęp tiualne i hymny, informujące o życiu religijnym, oraz kontrakty w zakresie spraw prywatnych,, korespondencję wysokich urzędników z dworem i listy zwykłych śmiertelników; biblioteka w Niniwie, zgromadzona przez króla Assiurbanipala (VII w. p. m. e.), daje pojęcie o wiedzy tego okresu. W tej dziedzinie ciekawość naszą możemy uważać za zaspokojoną. Innym źródłem, którego nie należy lekceważyć, są nawiązujące się wówczas pierwsze (a przynajmniej pieirwsze, o których wieść do nas doszła) kontakty z Grecją i oito zjawia się cała plejada historyków-podróż-ników, których najwcześniejsze opowiadania możemy tu spożytkować, jako ze są niewiele późniejsze od epoki, którą będziemy się zajmować. Wreszcie mamy budowle, które kolejno w Chorsabad i Niniwie, Ninarud i Assur zostały wydobyte na światło dzienne; zbadano ruiny Babilonu — złożą nam i one swoje świadectwo. Badania nasze doprowadzimy do momentu, gdy Achememidzi zaczną zabudowywać swymi pałacami stolice państwa, Suzę i Persepolis. Rozdział pierwszy WIADOMOŚCI OGÓLNE KRAJ Asyria na północy, a Babilonia na południu tworzą Mezopotamię, to znaczy kraj „między rzekami", między dwiema wielkimi rzekami, Tygrysem i Eufratem, dzięki którym obszar (ten stał się urodzajną ziemią, tak podziwianą przez podróżników starożytności. Jednakże o ile Egipt, który również wszystko zawdzięczał nawadnianiu, można było nazwać darem Nilu, inaczej rzecz się miała z Mezopotamią. Wylewy Nilu są dobroczynne dzięki wansitwie mułu, jaki pozostawiają corocznie na ziemi, tymczasem wylewy Tygrysu i Eufratu łatwo mogłyiby przynieść zniszczenie, gdyby ich nie poddać kontroli. Wiąże się to z, samą już naturą gruntu, przez który przepływają. Obie rzeki mają źródła w Armenii, w masywie górskim Nifates, w niewielkiej od siebie odległości; torują sobie drogę poprzez góry i murt ich, wartki jak potok, toczy i szlifuje odłamki skał porwane w biegu. W porze przyboru wód, gdy topnieją śniegi, woda spada na równinę, niszcząc wszystko, co sitanie jej na drodze. Już w bardzo odległych czasach Mezopoitaimczycy wynaleźli naturalny środek przeciw tej coroczne] groźbie, a mianowicie regulację odpływu wód za pomocą sieci kanałów, które nawadniały grunty, a jednocześnie stanowiły drogi wodne, w dwójnasób przyśpieszające poruszanie się karawan. Masa wód Tygrysu i Eufratu, w ten sposób rozprowadzona, powoduje mniejsze spustoszenia, rozpiętość zaś zmian łożyska o'bu rzek, które, w razie zaniedbania tych prac, co roku przekształcają, mniej lub więcej, fizjonomię kraju, stopniowo maleje. Te przemieszczenia są tym znaczniejsze, że poza okolicami górskimi grunt, złożony częściowo z mułu naniesionego przez wylew, jest niezbyt stały i łatwo ulega zmianom pod działaniem fali. Im bliżej Zatoki Perskiej, tym bardziej grunt,, utworzony wyłącznie z pokładów napły- Rozdział pierwszy wowych, staje się bagnisty i z każdym rokiem delta rośnie kosztem zatoki. W epoce, którą zajmujemy się w tej książce, Zatoka Perska sięgała znacznie dalej: Szatt-el-Arab nie istniał jeszcze, Tygrys, i Eufrat uchodziły do morza oddzielnie. Położenie geograficzne Mezoipoitamii, fakt, że posiada ona wysokie góry na północy, a całkowicie płaski obszar na południu, nadają dwu częściom kraju zupełnie odmienny charakter. Klimat, gorący na północy, ale miarkowany wpływem gór, obdarza Górną Asyrię roślinnością zbliżoną do flory naszych okolic. Z chwilą gdy znajdziemy się na równinie, lato staje się suche, opadów brak i słońce wysusza po krótkotrwałej wiośnie całą roślinność, lecz aluwialny skład gleby zapewnia jej urodzajność i życie wraca Wiszędzie tam, gdzie sięga nawadnianie. Najdalej na południu leżące obszary pokryte są bagnami zarośniętymi wysoką trzciną; stopniowo, idąc od północy, gatunki drzew naszego klimatu zanikają i wzdłuż biegu rzek, począwszy od Bagdadu (na północ od starożytnego Babilonu), rozciąga się królestwo palmy. Południowa Mezopotamia jest ojczyzną roślin zbożowych; starożytni nigdy nie mogli się nadziwić jej urodzajności. Herodot zapewne przesadzał, ale mimo to Mezopotamia słusznie uważana była za jeden ze spichrzów starożytnego świata. W dalekiej starożytności istniały pewne gatunki fauny, już zanikłe w epoce, którą się zajmujemy, jak na przykład bizon i baran o szeroko rozgałęzionych rogach i długiej grzywie; przetrwało natomiast wiele odmian owiec i kóz. Bydło rogate należy do rasy bos primigenńis; zaaklimatyzowały się tam: bawół z Azji Mniejszej i garbaty wół indyjski. Wieprza nie hodowano na większą skalę, natomiast dziki stadami nawiedzają trzci-niska na bagnach; ptakami domowymi są gęś, kaczka, kura; poluje się na jarząbki. W kanałach żyje wiele gatunków ryb, które rybacy łowią także w bagnach Zatoki Perskiej. Wśród szkodników wymieńmy lwa, z gatunku mniej wspaniałego niż lew z gór Atlasu, panterę, szakala, hienę, węża i jadowite owady, a także skorpiony. Moskity są plagą bagien w delcie. W Dolnej Mezoportamii podglebie jest ubogie; na skutek jego formacji aluwialnej brak tam kamienia, który znajdujemy, tak jak i rudy, w górach Asyrii; środkowa Asyria natomiasit (okolica Kirkuk) obfituje w ropę naftową, a smołę ziemną spotyka się również na południu. Takie są główne cechy charakterystyczne kraju stanowiącego ośrodek naszych studiów, ale państwo asyryjskie, w następstwie podbojów i nieustannych wojen w VIII i VII wieku p. n. e., rozciągało się aż do dzisiej- 8 Wiadomości ogólne I szego ipołudniowo-zachodniego Iranu z jednej, a do Morza Śródziemnego z drugiej strony i z czasem zagarnęło nawet Egipt. W ten sposób zapewniło ono sobie, poprzez handel lub daniny, wszelkie zasoby świata starożytnego. MIESZKAŃCY Babilończycy i Asyryjczycy należą do grupy semickiej, lecz mają w sobie sporo elementów obcych, reprezentowanych przede wszystkim przez tak zwanych Azjanitów 1. Ci prawdopodobnie, jeżeli nawet nie byli autochtonami, to w każdym razie należeli do pierwszych znanych nam mieszkańców Azji zachodniej; tworzą oni grupę, charakteryzującą się przez odrębny język, religię i przez swój typ fizyczny. Ich języki — istnieje bowiem wiele języków azjanickich — odznaczają się tym, że rdzeń słowa w formach koniugacyjnych i imiennych nie ulega żadnym zmianom. Religia ich jest religią potężnych sił natury, określonych prawami żyzności i płodności. Ich typ fizyczny wreszcie — jeżeli wierzyć zabytkom, gdyż pomiary czaiszek znalezionych w trakcie prac wykopaliskowych nie zgadzają się z cechami głów, jakie przekazała nam ówczesna rzeźba — odznacza się orlim nosem, niewysokim czołem, czaszką sklepioną nisko i skośnie, płaską potylicą (są to cechy charakterystyczne obecnej grupy armeńskiej). Owi Azjanici różnią się więc od Semitów i od Indoeuropej-czyków. jakkolwiek paru archeologów chciało w niektórych z tych ludów dopatrywać się pre-Indoeuropejeżyków. Najstarszy element tej grupy stanowią Sumerowie, których można uważać za czynnik cywilizacyjny Mezopotamii, działali oni tak jak proto--Hetyci w Azji Mniejszej, Huryci w północno-wschodniej Asyrii i ludność rozmieszczona wzdłuż Zagros, od Kaukazu do Elamu. Babilończycy i Asyryjczycy, wówczas tworzący jedną grupę Akadów, należą do bloku semickiego, którego najczystszy; typ ma za cechę charakterystyczną onli nos i wysoko sklepioną czaszkę; w języku Semitów, jak w naszym, rdzenie czasownikowe podlegają fleksji wewnętrznej; religia Semitów wyznacza ważne miejsce kultowi ubóstwionych gwiazd. Gdy w Mezopotamii zaczyna się epoka historyczna, Semici i Sumerowie od dawna się już z sobą zmieszali i większość Semitów osiedliła się w zachodniej części Górnej Syrii, skąd inwazje ich spadają na środkową i dolną Mezopotamię, wówczas będącą krajem Sumer. Później, właśnie w epoce, którą się zajmujemy, nowe fale Semitów, z początku i przez długi jeszcze okres ko- 9 Rozdział pierwszy czowników, a mianowicie Aramejczycy, przenikają do Mezopotamii i sita ją się ważnym składnikiem jej ludności. Semici zaczerpnęli wiele elementów cywilizacji mezopotamskiej i wykorzystywali je stosownie do własnych uzdolnień; cześć dla tej cywilizacji pierwotaiej przetrwała u Akadów, którzy przeważnie wnosili tylko nieznaczne udoskonalenia do tego, co zaczerpnęli w Sumerze. Mamy tutaj do czynienia z podziwem naśladowców, który przejawia się we wszystkich dziedzinach myśli i techniki. Trzecim elementem,, jaki napotykamy w Azji Zachodnie], jest element indoeuropejiski, który, jak się zdaje, nie wywierał wpływu dzięki swej ilości, lecz dzięki jakości, jako czynnik kierujący inwazjami Azjanitów, przybyłych ze Wschodu w ciągu dziejów; Indoeuropejczycy byli przewodnikami, klasą (rządzącą w tych inwazjach i wycisnęli swoje piętno na krajach, które ujarzmili; tak oddziałali Hetyci indoeuropejscy na proto-Hety-tów azjanickich, Huryci w północnej Asyrii, Kasyci w Babilonii i Persowie w Iranie. Można przypuszczać, że zasadnicze różnice charakteru między raczej szorstkimi Asyryjeżykami i bardziej ogładzonymi Babilończykami mają źródło w cechach pierwotnej ludności, którą zastali w zdobytych krajach i z którą się zmieszali; są one niewątpliwie wynikiem różnego dozowania tych trzech wielkich elementów, któreśmy wyżej wyliczyli. Nie zapominajmy również o wpływie, jaki mogła wywrzeć na charakter mieszkańców różnica klimatu między Asyrią a Babilonem. JĘZYK Języki, jakimi mówiono w Mezopotamii, asyryjski na północy i babiloński na połuidniu, stanowią razem język akadyjski. Zachodzą między nimi bardzo drobne odchylenia w słownictwie; najbardziej wyczuwalne różnice występowały zapewne w wymowie. Sądząc z pisma, można mniemać, iż Babilończycy mieli tendencję do udźwięczniania pewnych głosek. Podobne zjawisko dostrzegamy na przykład we Włoszech: neapolitańczyk wymówi chętnie gristo zamiast cristo. Ale w epoce Sargonidów i nowobabilońskiej język akadyjski zaczyna zanikać, wypierany przez język Aramejczyków, okrążających Mezopotamię, i język ten rozprzestrzenia się wszędzie. Bardziej giętki od akadyjskiego, ma prócz tego tę wyższość, że zapisuje się go znakami alfabetycznymi zamiast klinowymi, które, jako bardzo skoimplikowane, stanowią przeszkodę w pirzekazywaniu 10 Wiadomości ogólne myśli i przyswoić je sdbie może tylko bardzo nieliczna klasa ludności, mianowicie pisarze. Od tej chwili oba języki istnieją obok siebie; jeden prosty, aramejski, używany na]powszechniej, ale po którym zachowało się mało śladów, gdyż można go było zapisywać na łatwo niszczejących materiałach, które do nas nie dotarły, i drugi, asyro-babiloński, tradycyjny, zastrzeżony dla .akt oficjalnych, zapisywany na tabliczkach glinianych, które, dobrze wypalone, są prawie niezniszczalne. Język akadyjski, który zapisywano znakami klinowymi, zajmuje od czasu Sargonidów, ale przede wszystkim pod rządami Babilończyków i Persów, takie miejsce jak łacina na Zachodzie w wiekach średnich, ustępując miejsca mowy potocznej aramejskie-mu, tak jak wprzód on sam zajął miejsce sumeryjskiego. Zanim przystąpimy do opisu codziennego trybu życia Babilończyka między irokiem mniej więcej 700 a 530 przed naszą erą, należy krótko przedstawić wypadki historyczne tego okresu, przekraczając nieco jego ramy. HISTORIA MEZOPOTAMII W LATACH 700—500 P. N. E. Babilonia i Asyria w ciągu drugiego tysiąclecia p. n. e. zaciekle walczyły z sobą o hegemonię 2. Na początku pierwszego tysiąclecia Asyria wzięła górę i wówczas ustala się jej siupremacja. Król Sargon II (722—705) właśnie rozstał się ze światem. Idąc śladem swoich poprzedników, zbudował w odległości siedemnastu kilometrów na północny wschód od Nini-wy pałac takich rozmiarów, że zdobiące go płaskorzeźby, ułożone jedna przy drugiej, utworzyłyby szereg długości około dwóch kilometrów. Państwo asyryjskie wkrótce ma już dokonać ostatnich swoich podbojów, a jego obecny król, Sanherib (705—681), rozszerza jego granice. Ale wprzód musi on stłumić ibunty, tradycyjne jiuż na starożytnym Wschodzie w okresie, gdy nowy król obejmuje władzę. Pretendent, popierany przez Elam, ponosi klęskę, Aramejczycy zaś, nomadzi, których stale nęcą bogactwa ludów osiadłych, zostają odparci. Fenicja i król Judei, podżegani przez Egipt, buntują się; Sanherib przywraca tam porządek i narzuca przez siebie wybranego monarchę Babilonii, która znowu próbuje szczęścia, pod-szczuwana przez Merodach-baladan, swego dawnego, zdetronizowanego władcę. Sanherib ściga go ze swoją flotą na wodach Zatoki Perskiej, na których ów się schronił. Elam, dzisiejszy południowo-zachodni Iran, popiera rebelię i walka pozostaje nie rozstrzygnięta. Sanherib odkłada zemstę na później, musi bowiem trzymać w ryzach Arabów na południowym za- li Rozdział pierwszy chodzie państwa i uporać się z Palestyną, znów zbuntowaną. Zwraca się w końcu przeciw Babilonowi, niszczy go w r. 689 i za gubernatora daje mu jednego ze swoich synów. Ale wybucha bunt w samej Asyrii i San-herib ginie zamordowany. Nie będziemy się szerzej rozwodzić na temat następnych władców, a także stałych rewolucji i spisków pałacowych. Spadkobierca Sanheriba, Assarhaddon (680—669), kieruje swoje siły przeciw Egiptowi, z którym Asyria spotyka się stale jako z sojusznikiem ludów zachodu, pragnących zrzucić jej jarzmo. Assarhaddon opanowuje Deltę. Ale zbuntowana Fenie ja ponosi srogą karę; król Sydonu, wzięty do niewoli, zostaje stracony, miasto zrównane z ziemią, tak że funkcję jego przejmuje któreś z miast sąsiednich, o położeniu dotąd nie ustalonym, co każe przypuszczać, że istniało krótko i nie zyskało większego znaczenia. Z zachodu zagrażają Assarhaddonowi Medo-wie, osiedleni na północny zachód od Persji, i Scytowie, nomadzi pochodzenia indoeuroipejskiego, którzy próbują przedostać się do Asyrii przez Armenię. Pośród wszystkich tych przeciwności król znalazł czas, aby podjąć budowę nowego pałacu w Niniwie; ale los nie daje mu chwili wytchnienia, Egipt znów podnosi głowę i Assarhaddon umiera w drodze do zbuntowanego kraju. Assurbanipal (668—626), młodszy syn Assarhaddona, obejmuje po nim władzę, podczas gdy starszy jego brat otrzymał tron Babilonii. Przywraca on najpierw panowanie Asyrii w Egipcie. Armia asyryjska maszeruje z Memfisu do Teb i grabi je. Jak można było oczekiwać, starszy brat Assurbanipala, któremu powinien by przypaść tron asyryjski, buntuje się przeciw niemu; raz jeszcze wojska asyryjskie odbywają drogę do Babilonu; po zdobyciu miasta zdradziecki brat ginie w swym płonącym pałacu, i fakt ów daje początek legendzie o Sardanapalu. Podobny los spotyka Suzę, stolicę Elamu, który staje się prowincją asyryjską. Państwo asyryjskie stoi wówczas u szczytu potęgi, pod panowaniem następców Assurbanipala będzie się już tylko kurczyć. Kyaksares, król Medów, sprzymierza się z Nabopolasarem. namiestnikiem Babilonu; wyruszają na Nmiwę, którą zdobywają w roku 612; ostatni jej król gromadzi swoje siły w Górnej Syrii, ale na próżno; państwem jego dzielą się dwaj zwycięzcy. Cała północ, od Medii do Azji Mniejszej, zostaje przyłączona do państwa Medów. Babilonię, Asyrię i wybrzeże morskie jednoczy pod swoim berłem Nabopolasar. Powstaje nowe państwo Babilonu, zwane nowobabilońskim. Nabopoiasar, jego pierwszy król, panuje przez parę lat; następcą jego jest Nabuchodonozor (605—563). W czasie swego długiego panowania zdołał on upiększyć złupiony przez 12 1 Wiadomości ogólne Assurbanipala Babilon i ozdobić go pomnikami, których opisy znajdujemy w jego własnych inskrypcjach i w opowiadaniach historyków greckich, a których ślady wydobyły na światło dzienne prace niemieckiej ekspedycji Koldeweya (1899—1917). Starzy wrogowie Asyrii znów jednoczą się przeciw monarchii Babilonu. Nafouichodonozor wyprawia się do Palestyny, zdobywa Jerozolimę raz w roku 597, a potem w 587; tym razem nikogo nie szczędzi; wielu mieszkańców kazał wymordować, a magnatów, książąt, króla Sedecjasza oraz rzemieślników wywieźć do Babilonii. Jest to początek „wielkiej niewoli" żydowskiej, która skończy się dopiero za czasów perskich. Miasto Tyr pada po długim oblężeniu (trwającym 13 lat, jak pisze historyk Menan-der) i z naturalnej bazy, jaką stanowi wybrzeże, Nabuchodonozor planuje interwencję w Egipcie (568). Nie wiadomo, czy tę kampanię doprowadził do skutku i jaki był jej wynik. Stałe zamieszki wypełniają panowanie następnych monarchów, ale już przygotowują się wielkie wydarzenia; Persowie, usadowieni w południowym Iranie, buntują się przeciwko Medom i z kolei czynią ich swoimi wasalami; Cyrus zostaje ich królem w czasie, gdy Babilonia ma za władcę Nabonida (555—539), bardziej dbającego o odbudowę pomników kultu niż o obronę interesów swego państwa. Pragnie on zgromadzić w swej stolicy najbardziej czczonych bogów ze świątyń prowincjonalnych; budzi niezadowolenie kleru i gdy Cyrus, który tymczasem przesunął swoje granice aż na wybrzeże jońskie, zwraca się przeciw Babilonii w roku 539, napotyka słaby opór. Dając początek nowej polityce, Cyrus (539—529) zdobywa się na tolerancję, oddaje miastom zabrane im bóstwa, pozwala Żydom wrócić do Jerozolimy, nie gwałci obyczajów Babilończyków. Wraz z Persami nastaje nowy duch; surowość Babilończyków i okrucieństwo Asyryjczyków, mimo paru nawrotów przemocy, ustępują nieznanej dotąd na Wschodzie wyrozumiałości i łagodności. Jakie było życie mieszkańca Mezopotamii w latach, których dzieje krótko naszkicowaliśmy? Na pewno dość niespokojne i przerywane smutnymi zdarzeniami, jeśli chodzi o mieszkańca którejś ze stolic (Niniwa, Babilon), zburzonych w tym czasie, a na pewno spokojniejsze dla mieszkańców prowincji, ale niewątpliwie ogromnie czynne, jak świadczą wszystkie dokumenty, stanowiące dowód bogactwa i wysokiej cywilizacji kraju pod panowaniem ostatnich królów asyryjskich i za monarchii nowobabi-lońskiej. 13 Rozdział pierwszy CHRONOLOGIA Pierwszym zagadnieniem jest ustalić, jak wyliczone przez nas zdarzenia należy umiejscowić w czasie 3. Gdy chodzi o nasze stosunki, sprawa jest względnie prosta; ponieważ przyjęło się pojęcie „ery chrześcijańskiej", więc lata dodaje się od tego punktu wyjścia, tak że uwzględniając pewne korektury wniesione z czasem do kalendarzy, mamy już chronologię dla tego stosunkowo długiego okresu ustaloną. Rozszerzyliśmy ten system i liczymy lata przed naszą erą w sposób konwencjonalny, cofając się od tego momentu w przeszłość. Oczywiste jest, że starożytni, którzy nie mogli przewidzieć zdarzenia mającego stać się punktem wyjścia naszej chronologii, stosowali inną metodę; ich próby powiodły się, ale pozostały niewystarczające, ponieważ nie mogły oprzeć się na jakimś stałym punkcie. Oto jak sobie z tym radzili. Podobnie jak u innych ludów, jednostką czasu jest u mieszkańców Mezopotamii dzień, który jednakże dla nich zaczynał się z zachodem słońca; dzielił się on nie na dwadzieścia cztery godziny, lecz na dwanaście okresów dwugodzinnych, które zmierzono długością drogi, jaką można przebyć w takim okresie czasu. Jeżeli chodzi o miesiąc, to dla nas, po udoskonaleniach naszego kalendarza, przyjęto jeden miesiąc o dwudziestu ośmiu dniach, inne zaś mają po trzydzieści i trzydzieści jeden dni, tak że nasz rok liczy trzysta sześćdziesiąt pięć dni, co stanowi dokładność do jednej czwartej dnia w stosunku do roku słonecznego; poprawkę uzyskuje się dodając co cztery lata jeden dzień do lutego, liczącego zazwyczaj tylko dwadzieścia osiem dni. Mieszkańcy Mezopotamii natomiast przyjęli miesiąc księżycowy, liczący trzydzieści dni, co daje rocznie różnicę pięciu dni plus ułamek dnia; po sześciu latach różnica, to znaczy opóźnienie, wynosi jeden miesiąc, dodawany w roku przestępnym, takiej samej długości; w ten sposób nadrabiali swoje opóźnienie w stosunku do roku prawdziwego. Ustaliwszy tę jednostkę miary, datowali oni lata (które u nich zaczynały się na wiosnę, jak i u nas aż do czasów renesansu) na dwa różne sposoby; albo nazywali każdy rok od ważnego w nim zdarzenia, na przykład „rok, gdy taki a taki król zbudował taką a taką świątynię" lub „rok, gdy taki a taki król pokonał takiego to a takiego wroga", układając w ten sposób listy stanowiące repertorium, albo też licząc lata w obrębie każdego ^panowania. Metoda ich nie powodowałaby pomyłek, gdyby wszystkie te dokumenty zachowały się w należytym porządku; niestety, stało się inaczej. Ale — jak to było i u nas — mieszkańcy Mezopotamii pozostawili spisy 14 Wiadomości ogólne dynastyczne, w których każdy król figuruje kolejno w szeregu innych, wraz z liczbą lat swego panowania; najczęściej po każdej dynastii pisarz dodaje liczbę jej królów i czas jej trwania. I ten sposób byłby doskonały, gdyby pisarze niczego nie opuszczali i nie mylili się. Inny jeszcze rodzaj dokumentów mógłby rozproszyć nasze wątpliwości: bardzo często król, z okazji jakiegoś ważniejszego zdarzenia własnągo panowania, wspomina przeszłość i zaznacza, ile czasu upłynęło między jakimiś dwoma faktami. Ze zdziwieniem jednak przekonaliśmy się, że możemy darzyć te dokumenty względnym jedynie zaufaniem. Dopóki ma się w ręku niewielką ilość tego rodzaju tekstów, można wierzyć w dokładność ustalanej na ich podstawie chronologii, jednakże w miarę poszukiwań i w miarę, jak uzyskiwano coraz liczniejsze elementy sposobu datowania, stwierdzono, że w Mezopotamii istniały dwie serie dokumentów o różnej tradycji, seria asyryjska i seria babilońska, i że w zakresie każdej z nich występują od tekstu do tekstu różnice, jeżeli chodzi o liczbę królów i lata ich panowania. Inna przyczyna niepewności to sposób, w jaki pisarze układali tablice chronologiczne; podczas gdy my w podobnych listach zestawiamy współczesnych sobie królów lub zdarzenia równolegle obok siebie, mieszkańcy Mezopotamii zapisują wszystko jednym ciągiem, jedno po drugim. Dzięki tradycji ustnej, która odgrywała wielką rolę w ich nauczaniu, umieli óni te spisy interpretować; my tego nie potrafimy, chyba że szczęśliwy przypadek objawi nam, iż dwa fakty, które uważaliśmy za sukcesywne, zdarzyły się jednocześnie. W ostatnich latach dowiedziano się. że król z pierwszej dynastii (babilońskiej, Hammurabi, był współczesny Szam-szi-Adadowi asyryjskiemu, o którym sądziliśmy, iż żył o dwie generacje po nim, rzecz zaś ustalono dzięki korespondencji, jaką prowadzili z sobą ci dwaj władcy; oto fakt niezaprzeczalny, którego nie mogą obalić oficjalne spisy, mimo całej staranności, z jaką zdają się być sporządzone. Aby rozstrzygnąć nasuwające się wątpliwości, sięgnięto do astronomii; podobnie, jak możliwą jest rzeczą ustalić datę kolejnego powrotu takiego zjawiska jak zaćmienie, widzialność gwiazdy przed wschodem słońca, okultacja (przysłonięcie) planety lub gwiazdy, tak samo można obliczyć datę, kiedy zdarzyły się one w przeszłości. Otóż mieszkańcy Mezopotamii, którzy zajmowali się astronomią i astrologią, często podawali takie fakty w kronikach panowań. Tak na przykład w odniesieniu do króla pierwszej dynastii babilońskiej, Ammizaduga, mamy całkowitą listę obserwacji astronomicznych dla określonego czasu jego panowania. Dzięki temu można było ustalić epokę, w której nastąpiły te zjawiska. Niemiecki astronom Kugler, w wyniku długich obliczeń, ustalił datę, jaką należy przyjąć dla tego panowania, a następnie dla panowania innych 15 Rozdział pierwszy t królów tej dynastii. Jednakże gdy angielski astronom Fotheringham dokonał również tej samej operacji, nie otrzymał takich samych wyników; co więcej, Kugler w ostatnich latach podjął na nowo swoje obliczenia i doszedł do jeszcze innego rezultatu niż ten, jaki sam uprzednio podał. Istnieją więc przy tej metodzie liczne niepewności, wynikające przede wszystkim stąd, że trzeba dokonywać wyboru między wieloma datami, bowiem studiowane zjawisko astronomiczne powtarza się niekiedy dostatecznie często, aby możliwe do przyjęcia były dwie lub trzy następujące po sobie daty, i stąd pochodzą różnice w obliczeniach asyrologów, którzy porównywali swoje wyniki z dokumentami pozostawionymi przez mieszkańców Mezopotamii. Mimo tych trudności stwierdzamy, że wszelkie interpretacje idą w kierunku zacieśnienia chronologii ogólnej, której początek, niegdyś ustalony na 4000 i więcej przed naszą erą, przekracza, jako początek epoki historycznej, zaledwie pierwsze stulecia trzeciego tysiąclecia. W miarę zbliżania się do ery chrześcijańskiej niepewność maleje, a wreszcie znika. Nie istnieje ona, biorąc praktycznie, dla okresu, którym zajmuje się niniejsza książka. Asyryjczycy w tym czasie, i to już od wielu stuleci, określają lata wedle nadających im swe imię urzędników, zwanych limu, a my posiadamy ich listę; pisarze tej epoki spisali synchroniczną historię wydarzeń w Asyrii, Babilonii i krajach sąsiednich, która się zachowała. Wreszcie Egipcjanin Ptolemeusz ułożył dla wieków wcześniejszych „Kanon" wydarzeń, który daje materiał do porównań; daty od 700 do 500 w obrębie naszego okresu czasu można więc uważać za mniej więcej pewne. WARSTWY SPOŁECZNE RODZINA MIESZKANIA Życie codzienne mieszkańca Mezopotamii na pewno przebiegało w różny sposób, zależnie od tego, czy należał on do gminu, czy był wybrańcem losu, ale w obu wypadkach spotykało się ono w pewnych punktach; natomiast nie było żadnej wspólnej miary między jednym z poddanych a królem Asyrii lub Babilonu; zbadamy potem życie władców tych krain, teraz zaś zajmiemy się tylko ludem i jego położeniem. W Mezopotamii rozróżniano niegdyś trzy kategorie mieszkańców: ludzi wolnych, niewolników oraz klasę pośrednią, która była czymś mniej niż 16 1. Biżuteria z grobów królewskich z Ur 11* .-;¦/ 2. Harfa z grobów królewskich z Ur 3. Gliniany midel dVjiip>ętTowego domu. Wiadomości ogólne ludzie wolni, a więcej niż niewolnicy, ale o istnieniu jej przechowało się tak niewiele świadectw, że, jak sądzę, można przypuścić, iż od wspomnianej już epoki Hammurabiego (ok. XVIII w. p. n. e.) ten odłam społeczeństwa odgrywał niewielką rolę. Chodzi tu o muszkinu, co znaczy „biedny" w języku arabskim i z którego we francuskim powstał wyraz mesąuin; określenie to nie wymaga dłuższych objaśnień; są to ludzie małego znaczenia, ale niezupełnie bez znaczenia, w przeciwieństwie do niewolników. CZŁOWIEK WOLNY I MAŁŻEŃSTWO Człowiek wolny, a raczej „człowiek", stoi, na szczycie drabiny społecznej; nie jest on niczyją własnością; oczywiście podlega on prawom, ale w razie zatargu lub gdy mu ktoś wyrządzi szkodę, znaczy więcej niż niewolnik, którego położenie, będące przeciwieństwem położenia człowieka wolnego, opiszemy później. Rodzina tworzy się przez małżeństwo, w teorii monogamiczne, ale dopuszczające żony drugiego rzędu, rekrutujące się spośród niewolnic. Aż do zamążpójścia dziewczyna pozostaje pod opieką ojca, który swobodnie rozporządza jej losem; nawet gdy dziewczyna przebywa na służbie u kogo innego, na przykład jako zastaw za ojcowski dług, o małżeństwie jej decyduje ojciec lub — jeżeli ojciec nie żyje — bracia; dopiero gdy nie żyje już ani jej ojciec, ani bracia, wierzyciel może dysponować nią wedie swojej woli. Małżeństwo poprzedzone jest zaręczynami, ceremonią, podczas której przyszły małżonek wylewa wonności na głowę dziewczyny i ofiarowuje jej podarki oraz zapasy żywności. Od tej chwili dziewczyna należy do nowej rodziny, a w przypadku gdy narzeczony umiera, poślubia ona jednego z jego braci lub gdy nie ma on braci — któregoś z jego krewnych; jeżeli, co rzadko się zdarza, w rodzinach na Wschodzie, nie znajdzie się nikt, kto odpowiadałby tym warunkom, jej ojciec odzyskuje swoje prawa; zwraca on otrzymane dary, z wyjątkiem tych, które mogły już zostać skonsumowane. Gdy natomiast umiera narzeczona, a narzeczony nie pragnie pojąć za żonę żadnej z jej sióstr, on odbiera podarki, z wyjątkiem żywności. Samo małżeństwo, jak wspomina jeden z zachowanych tekstów, polega na przekazaniu żony mężowi; jeżeli należy on do klasy wolnych, okrywa przyszłą małżonkę, w obecności świadków, zasłoną i oświadcza: „Oto moja żona." Sprawa zasłony, której poświęcono osobne gruntowne studia, zo- S Contenau 17 Rozdział pierwszy stała dokładnie określona w prawie asyryjskim; głosi ono, że zasłona jest znakiem odróżniającym kobiety z warstwy wolnej i kto spotka zawoalo-waną służebną lub kurtyzanę, winien ją oskarżyć przed wsadzą. Zasłona nie musiała być stale spuszczona na twarz, toteż na wielu zabytkach nowo-hetyckich widzimy kobiety, którym zasłona okrywa włosy i spada po bokach twarzy; w tym wypadku wystarczało zsunąć ją (wiele kobiet na Wschodzie ściska ją w tym celu zębami), albo gdy jest upięta na szczycie głowy, pozwolić jej opaść; rzeźby palmirskie i malowidła z Dura-Europos (nad Eufratem, koło Deir-ez-Zor) ukazują ten drugi sposób noszenia zasłony. Zasłona muzułmanek, jakkolwiek nie odgrywa tej samej roli, ma przecież za sobą długą przeszłość; obyczaj upowszechnił ją, ale pewna część Wschodu już ją sobie przyswoiła od drugiej połowy drugiego tysiąclecia przed naszą erą. Pod rządami Sargonidów i Nowobabilończyków żon się nie kupuje, przynajmniej w teorii; jednakże niektóre teksty wskazują, że kupno może być utajone. Czytamy na przykład, że pani Nihtesaru nabyła za szesnaście srebrnych szekli niejaką Ninlilhatsine, aby dać ją swemu synowi za żonę, i że uczyniła z niej swoją własność. Dokument zaznacza, iż cena kupna została uiszczona, i zabezpiecza nabywczynię od wszelkich reklamacji. Ceremonii towarzyszył prawdziwy kontrakt małżeński; przyznawał on kobiecie tytuł małżonki; jeżeli ta formalność została opuszczona, dwuletnie wspólne przemieszkiwanie, przynajmniej w wypadku gdy chodziło o wdowę, uważane było za ekwiwalent kontraktu. Co do wspólnego przemieszkiwania, były dwie możliwości: albo kobieta pozostaje w domu ojcowskim, albo idzie za mężem do jego domu. W pierwszym wypadku mąż przyznaje jej darowiznę na utrzymanie domu; jest to dumaku; siuma ta, w wypadku śmierci małżonka, pozostaje przy wdowie tylko wówczas, gdy zmarły nie miał ani synów, ani braci. Dumaku może zostać częściowo lub zupełnie strwonione; w prawie asyryjskim powód winien dostarczyć dowodu na to, co wpłacił; synowie lub bracia będą obowiązani wykazać, że dumaku nie zostało zużyte. Dowód ten często wynikał z zeznań świadków; gdyby nie doszło do porozumienia, dowód należało uzyskać drogą przysięgi lub sądu bożego. W wypadku dumaku skarżący zwolnieni są od tych dwu sposobów dowodzenia prawdy; wystarczało zapewne złożenie zeznań. Jeżeli młodzi małżonkowie mają zamieszkać w domu męża, wówczas żona wnosi szirku (jest to szeriątu z epoki Hammurabiego), to znaczy posag, do którego czasem dołącza się wyprawę; zostaje ona wraz z podarunkami, jakie otrzymuje młoda małżonka, zagwarantowana jej synom i mężowscy bracia nie mogą rościć sobie tutaj pretensji. Do tych darowizn może się dołączać zapis (nudunnu), który czyni żonę 18 Wiadomości ogólne współodpowiedzialną za mężowskie długi, darowizna tirhatu, przyznana w okresie narzeczeństwa, która zostaje własnością żony nawet w razie porzucenia jej przez męża, a wreszcie podarek albo z „ołowiu, srebra luib złota", albo z zapasów żywności, przeznaczanych zapewne do spożycia podczas uroczystości weselnych i zwanych zubullu. W sumie, różnica między tymi różnymi rodzajami zapisów polega na tym, że jedne mają charakter nieodwołalny (tirhalu), inne zaś mogą ulegać zwrotowi (dumaku i nudunnu), inne jeszcze podlegają zwrotowi w wypadku, gdy nie zostały zużyte (zubullu). Ale zdarzało się, że kobieta nie była jedyną przy domowym ognisku małżonek mógł sobie wziąć esirtu, nałożnicę, która nosi zasłonę tylko wówczas, gdy towarzyszy poza domem prawowitej małżonce; prawo to, przyznane już w Babilonii przez kodeks Hammurabiego, utrzymało się w moc^ w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia. Mąż wszakże nie może mieć dwóch „małżonek"; ten tytuł bowiem przypada pierwszej z nich od chwil nałożenia jej zasłony; druga musi się zadowolić nieco pośledniejszą sytuacja w porównaniu z pierwszą; pomieszczona wśród niewolników, będzie tez dzieliła ich obowiązki, a więc powinnością jej będzie okazywać szacunek pierwszej żonie, nosić jej krzesło, gdy udaje się ona do świątyni, i pomagać jej przy toalecie. Ojciec ma nadzwyczaj szerokie uiprawnienia w stosunku do dzieci, gdyż może je oddać pod zastaw wierzycielowi jako gwarancję swej wypłacalności; niektóre dokumenty określają go jako „pana, właściciela" dziecka terminami, w których idea, jaką my mamy o charakterze ojcostwa, zupełnie się zatraca. Widzieliśmy, że ojciec rozporządza również córką, gdy chodzi o jej małżeństwo; nie ma mowy o prawach matki; trzeba tu zauważyć, iż prawo asyryjskie milczy co do niektórych praw, jakie posiadała matka rodziny w odległych czasach Hammuraibiego. Jeżeli mąż umiera pierwszy, nie sporządzając testamentu, żona zostaje w jego domu; dzieci mają ją żywić; ale jeżeli ma ona dzieci z poprzedniego małżeństwa, dzieci z drugiego łoża mogą odesłać ją do dzieci z pierwszego łoża, aby ją utrzymywały. Do nieszczęścia, jakie stanowiła dla kobiety bezdzietność, dołącza się milczące potępienie, które wyraża się w obojętności, z jaką prawo asyryjskie traktuje wdowę: „Pójdzie, gdzie zechce" — oto wszystko. Niezależnie od tego, czy rodzina ma lub nie ma dzieci z pierwszej żony lub esirtu, które mogą do niej należeć, ma ona prawo zaadoptować inne dzieci; adoptowany uzyskuje takie same prawa do dziedzictwa, jak pozostali synowie, ale nie ze szkodą synów zrodzonych z tych, którzy dokonują adopcji. Adopcja odbywa się wobec 19 Rozdział pierwszy świadków i w zamian za prawa, jakie adoptowany nabywa, ofiarowuje on drobny podarunek swemu adoptowanemu ojcu; zwyczaj ten dawał nawet, o parę wieków pnzed epoką, którą się zajmujemy, możność sprytnego obchodzenia prawa. Prawo zabraniało sprzedaży dóbr lennych, nadanych przez króla, ale pozwalało przekazywać je w dziedzictwie. I tak widzimy wielkiego kupca dóbr ziemskich w XV w. p. n. e., żyjącego w okolicy Kirkuk, który adoptuje, bez różnicy i ograniczenia, bogatych i biednych, adoptowani zaś składają swemu przybranemu ojcu „podarek" w pieniądzach lub terenach, stanowiących ekwiwalent tego, co im przypadnie w dziedzictwie na skutek tej adopcji. W stosunku do adoptowanych prawa ojca są również bardzo rozległe; może on unieważnić adopcję i oddalić adoptowane dziecko, ono zaś, jeżeli zaporze się swojej adoptowanej rodziny, zostaje po prostu wypędzone z jej domu. Tak oto przedstawiała się rodzina asyryjska w czasach Sargonidów, w wypadku jeśli jej głową był „człowiek wolny", amelu. Zajmiemy się teraz prawami niewolników, klasy tak w społeczeństwie ważnej dzięki swej liczebności. NIEWOLNIK Niewolnikiem można się było urodzić lub nim zostać; niewolnikiem z urodzenia był ten, kto miał za ojca niewolnika; stać się nim można było z następujących przyczyn, dość częstych i licznych, aby ilość niewolników stale wzrastała; po pierwsze, na skutek wojny; nieustanne wyprawy wojenne królów asyryjskich miały jako jeden z głównych celów zdobycie siły roboczej, niezbędnej do różnorodnych podejmowanych przez nich prac; płaskorzeźby asyryjskie ukazują szeregi jeńców, których zwycięska armia prowadzi do stolicy państwa; żołnierze pędzą jak bydło i biją mężczyzn ze związanymi rękoma; dalej kobiety dźwigają dzieci i nędzny dobytek lub tłoczą się na wózkach wyładowanych ziarnem, zagarniętym wraz z ludnością. Roczniki Królewskie skwapliwie wyliczają zdobycz i jeńców, których przeznaczano do pracy przy budowach, do kopania i utrzymywania w porządku kanałów, do służby w świątyniach, część zaś sprzedawano na targu. Nędza może zmusić ojca rodziny do sprzedania w niewolę dzieci, żony, a nawet, jeżeli zaciągnął dług, z którego nie może się wypłacić, samego siebie. A wreszcie, przy adopcji prawo przewidywało, że gdyby adoptowany okazał się niegodnym, na przykład zapierając się przybranej rodziny, można go było sprzedać jako niewolnika. Teoretycznie, gdy dług został Wiadomości ogólne spłacony, ten, kto został sprzedany, aby stanowić gwarancję, winien, był odzyskać wolność; w praktyce często jego niewola przedłużała się poza obowiązujący termin, toteż prawo asyryjskie wielce się troszczyło, aiby niewolnik mogący odzyskać wolność nie był samowolnie przetrzymywany przez pana. Niewolnik jest takim samym mieniem jak każde inne, nie ma osobowości; dokumenty mówią po prostu o takiej a takiej ilości „głów niewoł-nych"; imię jego wymienia się bez imienia ojca. Kto go zrani, winien wypłacić odszkodowanie panu, a nie jemu samemu; ponieważ niewolnik przedstawia dla pana pewną wartość, prawo nie przewiduje, aby panu wolno go było rozmyślnie zabijać. Niewolnika cechuje się jak zwierzę w stadzie; mimo częstych wzmianek o tym znamieniu, nie wiemy, na czym ono polegało; formuła, jaką się posługiwano, brzmiała: „ogoli się go" i „naznaczy się go znamieniem". Wyrażenie to jest dość szczególne; o ile fakt ogolenia człowiekowi głowy w więzieniach czy domach poprawczych nadaje mu wygląd odmienny od ludzi wolnych w naszym społeczeństwie, znaczenie tego aktu w Mezopotamii nie jest dla nas jasne; na Wschodzie wielu ludzi goli głowę, dla higieny. A „naznaczenie piętnem"? Na pewno chodzi o znak własności wyciśnięty rozpalonym żelazem na skórze. Istotnie, kodeks Hammurabie-go, powstały o przeszło tysiąc lat przed epoką, którą się zajmujemy przewiduje wypadek wycięcia czy usunięcia niewolniczego znamienia' widocznie chodziło o bliznę po jego wypaleniu; kara za taki postępek byłs surowa, mianowicie przestępcy obcinano ręce; jeżeli uczynił to przez nieświadomość, za namową innej osoby, karę ponosić miała ta osoba. Jak wyglądało to znamię? Był to znak umowny, a czasem imię właściciela Pewien akt sprzedaży powiada, że kobieta imieniem Belit-silim została sprzedana niejakiemu Nabuszumliszir, który wypalił jej na ręce swoje imię. Ponadto niewolnik nosił na szyi, zawieszoną na sznurku, tabliczkę ze swoim imieniem; stanowiła ona dowód jego tożsamości i zawierała imię właściciela; muzeum w Luwrze posiada pewną ilość takich dokumentów. Jaki był los zbiegłego niewolnika? Ścigał go nie tylko właściciel, lecz także władze publiczne. Kodeks Hammurabiego poświęca aż sześć artykułów sprawie zbiegłych niewolników, co świadczy o częstości tych wypadków. Udzielanie pomocy zbiegłemu niewolnikowi oraz ukrywanie go było surowo karane i w aktach sprzedaży sprzedaj ąey gwarantował, że nie chodzi tu o zbiegłego niewolnika, i zobowiązywał się zapłacić wysokie odszkodowanie, gdyby okazałe 21 Rozdział pierwszy się, że jest inaczej. Również gdy niewolnik stanowił gwarancję długu, dłużnik obowiązywał się dać odszkodowanie nowemu właścicielowi, w razie gdyby „zastaw" uciekł. SPRZEDAŻ NIEWOLNIKÓW Akt sprzedaży niewolnika nie różnił się niczym od aktów sprzedaży innego towaru; zawierał gwarancję, jak wówczas gdy chodziło o wszelkie gatunki bydła, że do wymienionego niewolnika nikt nie ma prawa i że nie cierpi on na nieuleczalną chorobę. Wiele chorób nieuleczalnych wpływa na wygląd niewolnika w sposób dość wyraźny, aby można to zauważyć; a zatem choroba, o której mowa jest w aktach sprzedaży, musiała być innego rodzaju, toteż próbowano tłumaczyć wyrazy bennu i sibtu jako epilepsję i trąd, co jest prawdopodobne, ale oparte tylko na domysłach. Okres gwarancji zmienia się zależnie od klauzuli; dla epilepsji i trądu wynosi sto dni; jeżeli chodzi o dochodzenie prawa własności przez osobę trzecią, Ograniczenie w czasie nie istnieje. Klauzula dotycząca choroby, stała za czasów pierwszej dynasitii babilońskiej, znika w epoce nowobabilońskiej; w naszej epoce natomiast gwarancja odnosi się do faktu, że niewolnik nie jest ani własnością króla, ani „synem przodka" (mar banutu), to znaczy wolnym z urodzenia lub dzięki adopcji. Akt sprzedaży z czasów Nabuchodonozora daje jasne wyobrażenie o tego rodzaju dokumentach: „Dzieci Zakir, syna X..., dobrowolnie sprzedały swoją niewolnicę Nana-dirat i dziecko, które ona karmi, za dziewiętnaście srebrnych szekli, cenę przyjętą, synom Y... — Sprzedający nie dają gwarancji w wypadku ucieczki, dochodzenia praw przez osobę trzecią czy też rozpoznania w niej niewolnicy królewskiej lub kobiety stanu wolnego." Niewolnica winna była służyć nabywcy swoją pracą, ,a także ciałem, przy czym dla niego nie wynikały stąd żadne obowiązki. Mógł nawet uczynić ją prostytutką. Jeżeli była nałożnicą nabywcy i rodziła mu dzieci, pozostawała niewolnicą i on mógł ją sprzedać jak poprzednio, jednakże po śmierci właściciela ona i jej dzieci uzyskiwały wolność. W wypadku gdy niewolnicę nabyła kobieta zamężna, jako służącą dla siebie i nałożnicę dla swego męża (a to w tym celu, aby, jeśli żona była bezpłodna, mąż nie wziął sobie innej nałożnicy), niewolnica była własnością tylko żony, przynajmniej do chwili, gdy urodziła dziecko. Właściciele niewolników, w których interesie leżało mnożyć ich liczbę, 22 Wiadomości ogólne żenili ich, kupując w tym celu niewolników lub niewolnice, zależnie od płci tych, których już posiadali. Dzieci stawały się własnością pana, który mógł je sprzedawać osobno, ale na ogół rodzin nie rozłączano. NIEWOLNICY ŚWIĄTYŃ Niewolnik mógł, za zgodą pana, poślubić kobietę wolną. Jeżeli żona nie wnosiła posagu, ona i jej dzieci pozostawały wolne; jeżeli miała ona posag i wkładała go w przedsiębiorstwo męża, w wypadku śmierci męża odzyskiwała posag i otrzymywała tylko połowę dochodu z przedsiębiorstwa, które założyła; drugą połowę tych dochodów otrzymywał pan jej małżonka. Niewolnicy świątyń tworzyli odrębną kategorię; rekrutowali się zwykle z jeńców wojennych, zwycięscy królowie ofiarowywali bowiem pewną ich ilość bogom, ale często też stanowili oni darowiznę, jaką składali świątyni poszczególni wierni. Wystarczy wymienić rozmaite handlowe czynności wykonywane przez świątynie, aby zrozumieć, że potrzebowały one licznego personelu. Niewolników tych nazywano szirku; podlegali władzy zwierzchnika ustanowionego przez zarząd świątyni i czuwającego, aby używano ich ku największemu pożytkowi świętego miejsca. Zajęcia ich nie ograniczały się do obszaru świątyni; wykonywali przymusowe czynności w mieście na rzecz państwa i można ich było wynajmować do pracy osobom prywatnym. Statut ich był surowszy niż ten, który obowiązywał zwykłych niewolników; adopcja była im wzbroniona, a dzieci ich, nawet urodzone z kobiety wolnej, stawały się własnością bóstwa. Zaznaczmy, że nie wszyscy szirku byli niewolnikami; bywali wśród nich wolni Babiloń-czycy, jak można wnioskować z niektórych dokumentów. Osobliwością ustroju niewolniczego w Asyrii i Babilonii jest to, że niewolnicy, mimo1 iż tak zależni od pana, mogą prowadzić własne interesy, trzymać sobie niewolników, składać oszczędności. Jest to częste zwłaszcza w okresie, jakim się zajmujemy; znaczna część handlu przeszła wówczas w ich ręce; spotykamy ich zarówno jako rzemieślników, jak też właścicieli trzód oraz bankierów; mogą prowadzić handel między sobą, jak i z ludźmi wolnymi. Słyszymy na przykład o niewolniku, który wynajmuje na cztery lata dom od wolnej kobiety i płaci jej tytułem czynszu dwanaście posiłków rocznie i pół srebrnego szekla renty. W epoce perskiej niewolnik Ribat oferuje jednemu z synów Muraszu (wielkiego bankiera pochodzenia żydowskiego) dzierżawę jego stawów; wpłaca mu za to pół srebrnego talenta i będzie dostarczał ryb na jego stół. Często również właściciel niewolnika, poznawszy jego zdolności handlo- 23 Rozdział pierwszy we, nie waha się postawić go na czele wielkiego przedsiębiorstwa i powierzyć mu znacznych kapitałów. Pewien kupiec pożycza na przykład 889 szekli srebrnych na 20 procent rocznie. Ten dwojaki charakter niewolników, jednocześnie będących właścicielami i własnością, powoduje liczne komplikacje. WYKUP W prawodawstwie dla niewolników istniała pewna klauzula, która mogła budzić u zwykłych niewolników nadzieję odzyskania wolności; było to możliwe w następujących przypadkach: nie wolno było przetrzymywać ponad cztery lata kobiet i dzieci, które oddano w zastaw; dzieci zrodzone z małżeństwa między kobietą wolną a niewolnikiem, a także niewolna nałożnica i jej dzieci odzyskiwały wolność po śmierci właściciela; inna jeszcze klauzula automaitycznie zwracała wolność niewolnikowi babilońskiemu, który, kupiony na targu w obcym kraju, został sprowadzony do Babilonu. Fakt, że niewolnik może posiadać zaoszczędzone kapitały i nimi dysponować, dawał mu możliwość wykupienia się. W tym wypadku było ono definitywne. Uwolnieniu niewolnika towarzyszyła symboliczna ceremonia, podczas której zostawał on „oczyszczony". Rozważając ogólnie sytuację niewolników, dojdziemy do wniosku, że więcej było sposobów zostania niewolnikiem niż odzyskania wolności. Niewolnicy mogący odwołać się do jednej z wyżej zacytowanych klauzul stanowili mniejszość w stosunku do tych, którzy wchodzili do tej kasty, gdzie dopływ ich zapewniało prawo urodzenia i wyprawy wojenne. Można sądzić, że zdumiewające bogactwo państwa asyryjskiego i babilońskiego, aby przytoczyć tylko te dwa przykłady, związane było z instytucją niewolnictwa. W epoce tej mechanizacja pracy jest minimalna; cała produkcja jest dziełem rąk roboczych i wzrastać może tylko wtedy, gdy wzrasta ilość rąk. Prawodawstwo wzbrania niewolnikowi gwałtownych form dochodzenia swoich praw, strajków obniżających produkcję, domagania się zapłaty zbyt wysokiej w stosunku do wartości produkcji. Zasady te pozwoliły Babilonii i Asyrii, a także wielu innym krajom starożytności, osiągnąć wielką pomyślność; ustrój ich był ustrojem produkcji i kumulowania bogactw, którego' przeciwieństwem jest ustrój spożycia, mogący utftymać się tylko przez czas potrzebny na wyczerpanie się zasobów danego kraju. Sprawa niewolnictwa dała początek ciekawym teoriom. Major Lefebvre des Noettes, były oficer kawalerii, poświęcił się studiom nad zaprzęgiem końskim na przestrzeni wieków i doszedł do wniosku, że koń, jako zwierzę 24 Wiadomości ogólne pociągowe, dopiero wtedy urzeczywistnił swoje możliwości, gdy nałożono mu twarde chomąto, opierające się na łopatkach; do tej chwili, a świadczą 0 tym dawne, zachowane do dziś rzeźby i obrazy, ciągnął on ciężary mając szyję ściśniętą bezpośrednio na nią założonym chomątem; ponieważ tchawica tkwi płytko w ciele, każdy wysiłek zaciskał ją bardziej i po trosze dusił zwierzę; toteż koń jako siła robocza przestał się opłacać, wobec czego chętniej posługiwano się niewolnikami. Jakkolwiek opinia ta mogłaby się wydawać zbyt krańcowa, jest w pewnej mierze uzasadniona; jednakże przyczyną upowszechnienia się niewolnictwa była zapewne łatwość zdobywania rąk roboczych i solidarność, z jaką ówczesne władze publiczne stosowały tę poniżającą człowieka politykę, do której jednak 1 my się uciekamy, ilekroć podporządkowujemy prawa jednostki prawom państwa. Konieczność posiadania licznych rąk roboczych w epokach pierwotnych wyraża się obfitością wielodzietnych rodzin, które pomnażają władzę głowy rodziny, ojca, będącego, praktycznie biorąc, zwierzchnikiem wspólnoty; zwyczaj adopcji, tak wówczas rozpowszechniony, wypływa z tych samych źródeł; rodzina mnoży się dzięki temu szybciej niż na mocy praw naturalnych. MIESZKANIE Wprawdzie do naszych czasów nie dochował się w całości żaden naprawdę kompletny dom z tej odległej epoki, ale Wschód ukazuje nam dziś jeszcze formy budowania dość podobne do tych, jakie mogły występować w dawnych miastach, a wielkie zbiorowiska ludzkie, jak Bagdad, zapewne utrzymały w swoich ludowych dzielnicach charakter miast Mezopotamii z pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Badania archeologiczne wykazują przede wszystkim, że plan domu na Wschodzie pozostał ten sam na przestrzeni wieków. Złożyły się na to liczne przyczyny: rozwój idei i form jest znacznie powolniejszy na Wschodzie niż na Zachodzie; poza tym łagodniejszy klimat nie skłania do poszukiwań i do przekształcania siedzib w celu lepszego ich przystosowania do klimatu. Jeżeli chodzi o temperaturę, w Mezopotamii dominuje upał; raz na zawsze poszukano przeciw niemu obrony i wyobrażano sobie, że na tej drodze dalej posunąć się niepodobna. W Europie natomiast styl życia podlega szybszej ewolucji, co znajduje odbicie w planie domu i rozkładzie pomieszczeń; a wreszcie klimat nasz, przy wahaniach temperatury docho- 25 Rozdział pierwszy dzących do 40° Celsjusza między okresem zimowym a letnim, skłania nas do prób zwalczania raz upału, a raz zimna, co znalazło wyraz w budownictwie miejskim, gdy tymczasem domy wiejskie pozostały prawie nie zmienione. DOM Pierwotne mieszkanie, które w tej formie przetrwało do dziś we wsiach Mezopotamii, jest to chata z gałęzi, pokryta strzechą wylepioną mułem, który wysychając łączy poszczególne elementy budowy '*. Dawne cywilizacje pozostawiły w pokładach zajmowanych przez siebie terenów fragmenty tych chat, jeszcze zupełnie możliwe do rozpoznania. W omawianej przez nas epoce chaty są okrągłe, jak to widzimy jeszcze na wazach późniejszych; jest tam słup środkowy, jak w namiocie, z którym łączą się końce zatkniętego wokół ogrodzenia, wygięte tak, aby utworzyły sklepienie. Ściany pokryte są matami, czasem bywają okna, a drzwi trzymają się na pionowej belce, silnie przytwierdzonej do ściany. W miarę rozwoju budownictwa pomieszczenia tego typu pojawiają się już tylko na wsi, przede wszystkim jako stajnie i owczarnie. Utrzymują się one w Mezopotamii pod nazwą zortfe. Oto jak mieszkaniec Mezopotamii wznosił taką budowlę: składał w wiązki łodygi wysokich trzcin, wbijał je w ziemię w pewnych odległościach po linii prostej. Równolegle do tej linii, po obu jej stronach, wbijał w ziemię dwa szeregi trzcin i, jak gdyby miał zrobić beczkę, naginał końce tych trzcin i łączył je z linią środkową, w której poprzednio połączone wierzchołki trzcin tworzyły żebro budowli. Powstawało w ten sposób pomieszczenie sklepione kolebkowo, dowolnej długości, lecz o szerokości ograniczonej przez długość trzcin w danej okolicy. Ściany pokryte były gałęziami, wysuszonym mułem, matami albo nawet filcem, jak w jurtach turkmeńskich. Wiaz z tymi formami zjawiają się konstrukcje kwadratowe lub prostokątne, zdradzające wzrost dobrobytu; stanowią one rozwiązanie luksusowe w porównaniu z konstrukcjami okrągłymi, które są tańsze, jeśli chodzi 0 robociznę, jeżeli zaś o zużycie materiału — obejmują taką samą powierzchnię; mieszkanie czworokątne wymaga również nowych metod pracy. Pierwsze takie budowle, których ślady dochowały się do naszych czasów, zrobione są z rozmiękczonych wodą brył gliny, układanych jak nieregularne bloki kamienne w murze, w liniach rozbiegających się 1 tworzących szkielet. 26 Wiadomości ogólne ZASTOSOWANIE GLINY Ta metoda posłużyła jako jeden z argumentów wysuwanych przez tych uczonych, którzy dopatrują się w inicjatorach cywilizacji mezopotamskiej ludności nietubylczej, lecz przybyłej z okolic, gdzie było dużo kamienia i można się było posługiwać nim przy budowie. W każdym razie w epoce Sargonidów i nowobabilońskiej mieszkańcy Mezopotamii, którzy od wieków wypracowali już metodę budowania mającą za podstawę glinę, nie czynili tam od stuleci żadnych zmian; osiągnęli, przy materiale, jaki natura dała im do rozporządzenia, względną doskonałość, do której trudno już im było wprowadzić jakieś ulepszenia. Zastosowanie gliny, jak powiedzieliśmy już wyliczając naturalne bogactwa Mezopotamii, jest wynikiem braku kamienia i daje zresztą jak najlepsze wyniki w tamtejszym klimacie. Gliny, takiej jak tam występuje, można było bezpośrednio używać przy wyrobie cegieł, ale wiekowe doświadczenie nauczyło ludzi, jak zwiększać jej trwałość. Podobnie jak w naszych konstrukcjach z uzbrojonego betonu wtapiamy w masę pręty metalowe, których zadaniem jest zapobiegać pękaniu bloków, mieszkańcy Mezopotamii miesili glinę z drobno posiekaną słomą, aby cząstkom ziemi dodać spoistości. Sposób ten znany był wszystkim ludom, które posługiwały się tym rodzajem budowania, na przykład w delcie Nilu, gdy po wypędzeniu zdobywców Hyksosów, czyli „władców pasterzy", pochodzenia semickiego, faraonowie narodowi zmusili osiadłych w kraju Izraelitów do ciężkich prac. Biblia mówi, że Ramzes użył ich do sporządzania cegieł przeznaczonych na budowle, które kazał wznieść w delcie, i księga Exodus, opowiadając, jak to, aby zwiększyć trud ceglarzy, odmówiono im niezbędnej słomy, wobec czego musieli jeszcze dodatkowo sami zbierać ją w polu, podaje tym samym opis tej pracy. Gdy glina została dobrze wymieszana z sieczką, wkładano ją w formy, to znaczy w zwykłe drewniane ramy; wydobyte z formy cegły zostawiano na wolnym powietrzu, aby wyschły, co szybciej następowało w okresie upałów niż w zimie, toteż Sziwan, pierwszy miesiąc lata, nosił nazwę „miesiąca cegieł". Jakkolwiek wysuszona glina nabiera znacznej twardości, surówka nie może równać się co do trwałości z cegłą wypalaną; nieubłagane słońce Wschodu kruszy ją, a woda podczas wylewów rozmywa i wypłukuje. Zaklęcia, które zachowały się do naszych czasów, zawierają aluzje do nieodporności takiej cegły, powiadając, że niektóre demony są jak fala, której mury nie powstrzymają. Lecz aby wypalać cegłę, trzeba mieć paliwo, które było w Mezopotamii dość rzadkie, tak że cegłę wypalaną, otrzymywaną w sposób podobny, jak my ją sporządzamy, przezna- 27 Rozdział pierwszy czano do pewnych tylko budowli, bądź zbytkownych, bądź takich, które powinny się były odznaczać szczególną trwałością. Mimo że fabrykacja cegieł była dzięki swej prostocie dostępna wszystkim, zajmowali się nią specjaliści; cegłom trzeba bowiem było nadawać różne wymiary, zależnie od rodzaju budowli, do których były przeznaczone; jedne były duże, jak spore dachówki, i służyły do budowy teras pod pałace lub samego pałacu; z innych, nie większych od naszych, wznoszono zwykłe domy mieszkalne. Domy budowano wedle planu, który miewał różne warianty, ale nie zmienił się zasadniczo od najdawniejszych czasów, odpowiada bowiem wymaganiom klimatu i obyczajom. Typowy dom składał się z centralnie położonego dziedzińca, otoczonego dokoła wybiegającymi z niego izbami; jedna z nich, niewielka, miała drzwi przebite na ulicę i tworzyła rodzaj koirytarzyka. Niektóre izby łączyły się z sobą, inne były oddzielne; na ogół czerpały one światło i powietrze jedynie przez swoje drzwi na dziedziniec; dom nie miał innego wyjścia poza wspomnianym korytarzem ani też innego otworu na zewnątrz,. Były to więc jak gdyby murowane pudła, wznoszące się tuż przy ziemi, zniwelowanej i ubitej, ale bez fundamentów. Cegieł używano w trzech czwartych wysuszonych i łączono je zaprawą murarską, zrobioną z gliny rozcieńczonej wodą. Gdy zaprawa wyschła, spajała ściśle cegły i tworzyła ze ściany jednolity blok. Podłoga w izbach była z ubitej ziemi, tak samo jak na dziedzińcu; jeśli dom należał do ludzi zamożnych, niektóre izby były wyłożone kamiennymi płytami albo wypalaną cegłą, podobnie jak dziedziniec, lekko wklęsły w swej części środkowej, co miało ułatwić spływanie wody deszczowej lub zużytej w gospodarstwie; system drenowania, na który składały się rury z wypalanej igliny, łączył się z podziemnymi zbiornikami. Często kuchni nie było, tylko na dziedzińcu, przyparty do ściany, stał gliniany piec; a jeśli nawet na ten cel przeznaczona była jedna z izb, nie miała ona komina i dym uchodził drzwiami albo otworem dodatkowo przebitym w ścianie. Ustępy budowano bardzo prymitywne: były to miejsca wybrukowane z zagłębieniem pośrodku; jak w niektórych wsiach francuskich, oczyszczano je dopiero w razie konieczności. Zapasy wody na potrzeby domowe trzymano w ogromnych glinianych dzbanach, na wpół zakopanych w ziemi na dziedzińcu. Prócz tego Asyryjczycy i Babilończycy przebijali w niektórych izbach, zapewne przeznaczonych do przechowywania żywności, małe, dodatkowe otwory ścienne, ułatwiające szybszą wymianę powietrza; były to małe okienka, rodzaj przewodów na wpół zatkanych Wiadomości ogólne terakotową kratą o paru otworach, przez które dostawało się trochę powietrza i skąpe światło, ale które były dość małe, aby nie przepuścić zwabionych ziarnem gryzoni. POKRYCIE BUDYNKÓW I GÓRNE PIĘTRO Tak zbudowany dom trzeba już tylko było pokryć; ściany zewnętrzne i wewnętrzne izb wykładano drzewem palmowym, a na tym drzewie układano warstwy trzciny i liści palmowych, które pokrywano ziemią, tę zaś ugniatano kamiennymi walcami, jakich u nas używa się na kortach tenisowych. Dzisiaj widuje się w Syrii na terasach domów takie walce, służące do nieustannych reperacji dachów po każdym, choćby najmniejszym deszczu. Do terasy, gdzie wieczorem zażywano świeżego powietrza, a w lecie sypiano, szło się schodami bądź zewnętrznymi, z dziedzińca (wtedy zrobione one były z drzewa), bądź wewnętrznymi w narożniku okazalszych domów; były to najczęściej wysokie, lecz płytkie stopnie zbudowane z wypalonych cegieł i wpuszczone w ścianę. Dach tworzył więc najczęściej terasę, jednakże niektóre płaskorzeźby asyryjskie ukazują w krajobrazie, usianym drzewami, sześcienne domy, jak wyżej opisane, ale nakryte bądź kopułą, bądź dachem w formie ula. 5 Niektóre ważniejsze domy miały istotnie dachy takich kształtów; dach kopulasty mógł okrywać jeden z pokoi albo, jeżeli dom stał w ogrodzie i był dostatecznie przewiewny, sam tylko dziedziniec, o ile był on niewielki; dziedziniec służył wówczas za izbę centralną, na którą wychodziły wszystkie pozostałe izby. Taki dach wymagał cegieł wypalanych i budowy w piętrzynę. Na sklepieniach narożnych, dających początek ku-listości dachu, układano kręgi cegieł dobrze spojonych cementem, wapnem lub smołą; każdy taki pierścień, o średnicy coraz mniejszej, wystawał nieco od strony wewnętrznej nad pierścieniem poprzednim. Gdy dach był ukończony, pozostawało już tylko od wewnątrz i od zewnątrz zakryć schodkowato leżące nad sobą pierścienie, aby otrzymać kopułę. Jednakże tę konstrukcję stosować można było tylko na przestrzeniach dość ograniczonych. Dach w kształcie ula jest odmianą poprzedniego; kręgi cegieł nieznacznie tylko sterczą jedne nad drugimi, tak iż dach aż do końca wznosi się w górę. Takie dachy rzadko były stosowane w Mezopotamii; częściej pojawiały się w Syrii, gdzie jeszcze dzisiaj w okolicy Hamah widuje się całe wioski zbudowane wedle tego wzoru. Dachy takie są łatwiejsze w budowie 29 Rozdział pierwszy i pozwalają używać materiałów mniej kosztownych, na przykład ułomków cegieł, przy czym tutaj — inaczej niż przy budowie kopuły — większe znaczenie ma zaprawa murarska niż zachowanie prawa ciążenia. Domy dawnego Wschodu miały przylegający do nich ogród i składały się z jednej tylko kondygnacji; w dzisiejszych miastach, na przykład arabskich, dość często domy są wielopiętrowe. W Niniwie, w Babilonie i w dużych ośrodkach prowincjonalnych na pewno było tak samo. Na grubych ścianach, stanowiących silniejszą podporę, wznoszono wówczas wyższe piętro, zbudowane w ten sam sposób; dostęp do izb zapewniał drewniany balkon, obiegający dziedziniec wewnętrzny; balkon ów, podtrzymywany przez belki, osłaniał od słońca i deszczu drzwi do izb wychodzących na dziedziniec. Pozostawało zaopatrzyć siedzibę w drzwi; posługiwano się przy tym drzewem palmowym, ale że ten gatunek drzewa, osiągnąwszy pewien wiek i rozmiary, staje się włóknisty, nie nadawał się do sporządzania drzwi tak dużych jak nasze; były to drzwi spajane, jak i dzisiaj na Wschodzie, z desek dopasowanych i wpuszczonych w obramowanie. ZDOBNICTWO Jakie było zdobnictwo w domach babilońskich? Zapewne nie było go wcale w domostwach ubogich; najwyżej przy pomocy wapna maskowano chropowatość ścian i ciemną barwę pokrywającej je gliny; tym samym wapneim pociągano, jak dzisiaj, ściany zewnętrzne; mieszkańcy Mezopotamii wiedzieli zapewne, że kolor biały słabiej wchłania promienie słoneczne niż czarny, a raziły ich szare ściany, najeżone źdźbłami słomy. W zamożniejszych domach, gdzie nie było jeszcze mowy o przestrzeniach wypełnionych malowidłem różnej treści, plinty aż do połowy wysokości pociągano ciemną farbą, zazwyczaj czarną, otrzymywaną z rozcieńczonej smoły ziemnej; powyżej biegł pas innej barwy; czasami również ramy u drzwi malowano na czerwono; ale w tym wypadku nie chodziło, jak sądzę, o ozdobę; czerwień, jak głoszą formuły egzorcyzmów, miała odstraszać i odpędzać demony i broniła drzwi od wszelkiego wrogiego wtargnięcia. Był to tlenek żelaza, lubryka rozpuszczalna w wodzie. Domy te, mało przewiewne, aby lepiej opierały się upałom, były schroniskiem dla wszystkiego, co przed nimi uciekało, bojąc się palących promieni słońca; ściany atakowała wilgoć, a także mrówki i karakony, których rozróżniano parę gatunków, charakteryzujących się odmienną barwą. Babilończycy, dla których wszystko stawało się podstawą do snucia przepowiedni, pozo- 30 Wiadomości ogólne stawili teksty wróżebne podające znaczenie stworzeń, jakie można było ujrzeć w domu, na podłodze i na ścianach; wymienione tam są gady, jaszczurki, skorpiony, karaluchy i inni niepożądani mieszkańcy ciepłych krajów. SPRZĘTY Domy urządzane były prostymi sprzętami, jak to zresztą widzimy i dzisiaj w tych okolicach. Babilończycy średniej klasy spali na matach, kocach i materacach; ludzie zamożni używali łóżka dość wysokiego, przypominającego stół, z jednego końca uniesiony w górę i tworzący wezgłowie; łóżka takie zobaczyć można na rzeźbionych płytach przedstawiających zaklinanie chorób albo w namiotach walczącej armii, gdzie oczywiście łóżka stoją w namiotach przeznaczonych dla oficerów, a nie dla żołnierzy. Siadywano na stołkach z drzewa palmowego lub, najczęściej, na fotelach o oparciach z trzcinowej plecionki; podobne są w użyciu do dzisiaj. Parę skrzyń uzupełniało urządzenie, a poza tym ważną rolę grała tutaj ceramika; dzbany różnej wielkości przeznaczone na napoje i żywność, wazy o kształcie bardzo starożytnym, z małymi uchwytami i otworem przebitym po to, aby przeciągnąć tamtędy linkę i zawiesić naczynie, zabezpieczając je w ten sposób przed myszami i szczurami. Naczynia użytku codziennego stanowiły miski, głębsze czarki, misy; do czerpania z zapasów płynnych używano długich terakotowych łyżek, wygiętych na końcu, dość podobnych do miarek, jakimi mleczarze mierzą mleko. Niskie stoły były raczej półmiskami na nóżkach; ale istniały też do posiłków inne, dość wysokie, o których jeszcze będziemy mówić. OŚWIETLENIE I OGRZEWANIE Należy też parę słów powiedzieć o oświetleniu; Babilończyk świecił sobie oliwą, w prymitywnych lampach, które niegdyś miały kształt niezbyt głębokiego spodka; palnik tworzyło zagłębienie w listwie brzeżnej, przeznaczone na knot; w epoce, którą się zajmujemy, lampa podobna jest z kształtu do trzewika, przebitego na końcu, aby przepuścić tamtędy knot. Lamipa tego kształtu jest stałym symbolem Nusku, boga ognia. Ale istnieje już wówczas dość rozpowszechnione paliwo, nafta, którą mieszkańcy Mezopotamii znali pod imieniem „oleju skalnego"; zapewne nie umieli jej rafinować, ale mimo to dawała lepsze światło niż oliwa, otrzymywana 31 Rozdział pierwszy głównie z sezamu. Jasne oświetlenie uzyskiwano paląc pochodnie; widzimy je często w rękach żołnierzy na płaskorzeźbach przedstawiających wyprawy wojenne. Mimo łagodności klimatu w zimie mogły zdarzać się dni dość zimne; toteż ludzie pomyśleli o lekkim ogrzewaniu; wystarczało wówczas naczynie z żarem: w terakotową wazę wkładano żar z paleniska kuchennego; temperatura rzadko kiedy wymagała silniejszego ogrzewania wnętrza. MIASTO JEGO ROZPLANOWANIE Podobnie jak w krajach nowoczesnego Wschodu, w centralnych dzielnicach miasta domy ciasno do siebie przystawały; ponieważ często odbudowywano domy bez fundamentów, na zniwelowanych ruinach, a ludność wyrzucała na ulicę odpadki gospodarskie, którymi żywiły się psy i drapieżniki, a których resztki paliło słońce i deptali ludzie, bieg ulic był nie uregulowany, poziom ich nierówny; domy wznosiły się coraz wyżej w miarę narastania warstw budowy; miasto było tą samą plątaniną ludzkich siedzib, jaką widujemy i dziś w miastach Wschodu; dopiero na peryferiach wzrastała ilość domów z ogrodami, co nadawało miastu rozległość nie pozostającą w rzeczywistym stosunku do gęstości zaludnienia. Dzielnice ludowe zabudowywano więc chaotycznie, ale przy wznoszeniu wielkich miast mieszkańcy Mezopotamii trzymali się pewnych planów urbanistycznych. Miasta epoki aleksandryjskiej, jak wiadomo, zachowywały układ w szachownicę, to znaczy bloki domów przecinały się pod kątem prostym; otóż taka symetria była już regułą w Mezopotamii na parę wieków wcześniej. BABILON Prace poszukiwawcze w Babilonie wskrzesiły fizjonomię tego miasta ze środkowego okresu epoki Nabuchodonozora, a więc z okresu, który jest ośrodkiem naszych badań. Bulwary dzieliły miasto na wiele prostokątów, co ułatwiało poruszanie się przybyszom i orszakom oraz przyspieszało dowóz żywności do centrum, do różnych zabudowań, gdzie wyładowywano towary i składano w magazynach. Drogi te otrzymywały nazwy, jak i bramy miejskie, od imion wielkich bóstw babilońskiego panteonu; na lewym brzegu Eufratu biegły ulice Marduka i Zababy, przecięte niemal pod kątem prostym przez ulice 32 4 Bogini Isztar przyjmuiąca ofiarę 5 Archaiczne pismo Sumerów 7, Dokument prawny i koperto Wiadomości ogólne Sina, boga-księzyca, i Enlila, władcy świata; na prawym brzegu, od wschodu na zachód, prowadziła ulica Adada, przecinając ulicę Szamasz, boga-słońca. Opisaliśmy zwyczajne mieszkanie, dom rodziny z warstwy ludowej; między takim domem a pałacem królewskim czy też wielkimi gmachami publicznymi istniało wiele typów pośrednich. Właściciel większej posiadłości korzystał z obszerniejszej siedziby; budowano ją wedle takiego samego planu, a powiększano po prostu przez dodanie zespołów, podobnych do zespołu początkowego, złożonego z dziedzińca i wybiegających z niego izb. W tym wypadku zamiast jednej z izb budowano korytarz prowadzący na następny dziedziniec, z którego jak zawsze rozchodziły się pokoje. Odnaleziono w Babilonie ślady wielkiego budynku położonego w dzielnicy zwanej Merkes, która była zapewne ośrodkiem interesów* handlowych. Prowadzi nas to do wniosku, że o ile zarządy miejskie usiłowały budować miasta wedle harmonijnego planu, mieszkańcy mało się o to troszczyli. Można to było zauważyć na przykład wtedy, gdy misja Botty odkryła pałac króla Sargona II w Chorsabad koło Niniwy; zdjęto wówczas plan pałacu, ale, zgodnie z pojęciami połowy zeszłego wieku, poprowadzono linie pionowo, mniej więcej tak, jak rysuje się mapy, bądź na rozłożonych planisferach, bądź pionowych. W ten sposób pałac przedstawia się nieposzlakowanie, niczym francuska budowla z wieku XVII. Otóż pałac ten wcale tak nie wyglądał. Gdy misja amerykańska, która podjęła na nowo poszukiwania na dziesięć lat przed drugą wojną światową, zweryfikowała plany Botty, można było stwierdzić, że pałac był lekko trapezoidalny i nie miał przypisywanej mu symetrii; to samo odnosiło się do sąsiednich pałaców, których Botta nie odkopał, i do pałacu Nabuchodonozora w Babilonie, którego dokładny plan sporządziła misja niemiecka badając to miasto. Mieszkańcy Mezopotamii nie troszczyli się o równowagę, o symetrię, o „odpowiedniki", o które później tak zabiegały wielkie dzieła architektury. WIELKIE BUDYNKI MERKES Wracając do naszego wielkiego budynku w Merkes w Babilonie, którego plan przedstawia się jako trapez, widzimy, że trzy z jego fasad, liczące 40 do 50 metrów, mają nacięcia w kształcie zębów piły, co można wytłumaczyć chęcią urozmaicenia tak wielkich przestrzeni i stworzenia dzięki tym nierównościom stref cienia i światła, które zmieniały się zależnie od pory dnia i stanowiły element dekoracyjny. Poza tym plan odpowiada 3 Contenau 33 Rozdział pierwszy temu, o którym wyżej wspomniano: liczne dziedzińce następują po sobie, a łączą je wychodzące na nie izby; jedyna różnica polega na tym, że izby są większymi i mniejszymi salami, co zapewne było bardziej celowe w budynku przeznaczonym na użytek handlowy. Inną osobliwość miast mezopotamskich stanowią małe kaplice lub ołtarze poświęcone jakiemuś bóstwu, budowane na ulicach, w zagłębieniu murów. Przypomina to turbe (grobowce) wielkich osobistości lub sułtanów, które w Stambule łamią nagle prostą linię ulicy. Zasadnicza różnica między takim miastem jak Babilon a naszymi miastami polegała na tym, że — jak na wszystikich ulicach dzielnic mieszkalnych na Wschodzie — z każdej strony biegły tam ślepe mury; życie i ruch wnosili tylko przechodnie. EUFRAT I JEGO MOST Idąc dalej poprzez Babilon, napotykamy Eufrat, którego bieg był wówczas uregulowany bulwarami i kanałami odpływowymi, chroniącymi miasto od wylewów, i przez który można było przejść po stałym moście, wspartym na pięciu filarach. Budowla ta zdumiewała przybyszów, i słusznie, gdy pomyślimy, że Bagdad do ostatnich czasów miał tylko most pontonowy. Filary mostu zwężały się ku dołowi, aby woda przy zetknięciu się z nimi nie dzieliła się gwałtownie i nie wywierała zbyt wielkiego ciśnienia; filary zrobione były z kamieni, po których biegł szeroki pomost z drzewa; łożysko Eufratu przemieszczało się na przestrzeni wieków, toteż ślady tego mostu widoczne są dziś pośród otaczającej je masy ruin. Bulwary, jak dzisiaj, należały do głównych handlowych punktów miasta; z uwagi na stale wzrastającą doniosłość handlu rzecznego, w miarę jak sieć kanałów wiązała różne miasta, instytucje regulujące transakcje handlowe musiały osiedlać się wzdłuż rzeki; były to jak gdyby kantory, gdzie ustalano warunki wymiany, i tak jak w Paryżu mówi się o Giełdzie, tak mieszkańcy Mezopotamii nazwą karum (bulwar) oznaczali miejsce, gdzie miały siedzibę takie biura. Nie znamy dokładnej lokalizacji rynku w Babilonie, domyślamy się tylko, że mieścił się w Merkes, dzielnicy handlowej, i był zapewne podobny do wschodnich bazarów, takich jak w Stambule, Aleppo, Bagdadzie, Teheranie lub Ispahanie; stanowił osobną dzielnicę, której bramy na noc zamykano, dzielnicę o wąskich uliczkach ocienionych płóciennymi daszkami; mury, mieszczące niezliczone klitki, ukrywały najrozmaitsze rodzaje handlu, ugrupowane wedle kategorii; nasze wieki średnie znały taką specjalizację, której ślad pozostał wszędzie 84 Wiadomości ogólne po trochu w nazwach ulic, jak Rzeźnicza, Kramarska itd. Licha konstrukcja nowoczesnych wschodnich bazarów tłumaczy nam, dlaczego dziś nie można zlokalizować dawnych bazarów. Dodajmy, że nie było mowy o chodnikach ani ściekach; wiele stolic i wielkich miast Wschodu nie posiada ich do dnia dzisiejszego; ale zagadnienia te nie były Asyryjczykom obce. Gdy Sargon II budował sobie pałac w Chorsabad w ostatnich latach swego panowania, nakreśli! plan miasta, które miało powstać przy nim, i wzniósł jego mury obwodowe; otóż bramy miasta są starannie wybrukowane wielkimi płytami' widać tam, że droga wiodąca z miasta również była brukowana na niewielkiej przestrzeni, po czym stawała się tylko śladem, a wreszcie znikała. DOPROWADZANIE WODY Doprowadzanie wody pitnej było przedmiotem żywej troski monarchów, jak świadczą resztki wodociągu, który kazał przeprowadzić od Dżer-wany, wioski oddalonej o wiele kilometrów od Niniwy, król Sanherib, aby zasilić wodą swoją stolicę. Akwedukt ten wyposażony był we wszystkie stosowane później ulepszenia. Woda ściekała na podłoże (ruszt), którego grunt, ubity i nieprzepuszczalny dzięki nasyceniu go smołą, wyłożony był płytami; łukami biegł on po napotykanych dolinach i zbierał przepływ wielu małych rzeczek, aby zasilić nimi miasto. Pozostawiając na boku w Babilonii wielkie przestrzenie, gdzie wznosiły się świątynie, wielopiętrowa wieża wielkiej świątyni, pałace królewskie, ich słynne, z daleka widne „wiszące ogrody", do których jeszcze powrócimy omawiając życie monarchy i jego otoczenia, dochodzimy do murów okrężnych Babilonu, które starożytni uważali, obok „wiszących ogrodów" za jeden z „cudów świata". MURY MIEJSKIE Mury miejskie Babilonu, wzmacniane za panowania wielu władców,, a przede wszystkim za Nabuchodonozora, stanowiły sieć fortyfikacji aa-pewniającą znaczne bezpieczeństwo; toteż kiedy Persowie zdobyli miasto w r. 539 p. n. e., historycy zgodnie orzekli, że wzięto je tylko przez zaskoczenie i na skutek zdrady dowódcy Gubaru (Gobrias wedle Greków), a nie w następstwie działań wojskowych. Mury te składały się z dwóch ścian umieszczonych blisko siebie, tak że 35 Rozdział pierwszy jeżeli pierwszą sforsowano w jakimś punkcie, napastnicy byli uwięzieni między dwiema ścianami i stawali się łupem obrońców. Każdy mur umocniony był za pomocą wież w równych odstępach; z wysuniętej pozycji, jaką te wieże stanowiły, oblegani mogli odpierać wroga, który inaczej mógłby się podsunąć aż pod mur i podkopać go albo wspiąć się po drabinach. Historycy starożytni podkreślają grubość tych murów, tak znaczną, że na biegnącej po nich drodze dla wartownika mogły się mijać wozy; dzięki temu, w razie niebezpieczeństwa, można było przewieźć wielką ilość ludzi na zagrożony punkt. Ściana zewnętrzna ubezpieczona była fosą, do której skierowano bieg wielu kanałów wodnych, co jeszcze utrudniało dostęp; wypalana cegła, tworząca warstwę zewnętrzną, wzmacniała surową cegłę murów. Jakie były wymiary tego muru? Autorzy różnią się w ocenach, które wydają się przesadne w stosunku do tego, o czym świadczą wykopaliska. Herodot ocenił wysokość wież na 100 metrów, a ich grubość, wraz z murem, na 50 metrów. Wykopaliska ujawniły, że wieże te miały 8 metrów i 50 centymetrów grubości, co wskazywałoby na maksimum 30 metrów wysokości. Również wiadomości o stu bramach wydają się znacznie przesadzone. Ktezjasz ocenia obwód miasta na około 89 kilometrów, cyfrę, która, jak się zdaje, nie może być brana w rachubę. Istotnie, poszukiwania wykazały, że mury zamykały krąg o powierzchni szesnastu i pół kilometra. Należy więc z zastrzeżeniem przyjmować wszelkie cyfry, których wykopaliska nie pozwoliły nam skontrolować. BRAMY Najoryginalniejszą częścią murów miejskich były bramy, które umożliwiały przejście i których plan był taki sam, jak ogólnie stosowany i w Asyrii, i w Babilonii. We wszystkich budowlach dawnej epoki bramy, stanowiące słaby punkt obrony, zawsze bywały warowne. Osobliwość bram mezopotamskich polegała na sposobie, w jaki je umacniano, a który był oczywiście wynikiem używanego w tym celu materiału, surowej gliny, która skuteczna mogła być tylko dzięki swojej masie. Każda brama była umocniona od zewnątrz i od wewnątrz masywem surowych cegieł, w którym pozostawiano przejście; przez całość biegł korytarz, z przebitymi otworami, nad którymi mogli czuwać łucznicy, umieszczeni na murach, w wypadku gdy napastnicy sforsowali bramę zewnętrzną i wciskali się w obręb murów. Taki układ odnajdujemy również w bramach miejskich i pałacowych w Maroku. W Hiszpanii, w Toledo, La Puerta del Soi, zbu- Wiadomości ogólne dowana na tej samej zasadzie, jest jednak mniej masywna, ponieważ można się tam było posłużyć kamieniem. Wszystko to, wyjąwszy dzielnicę pałaców i świątyń, daje nam pojęcie, jak wyglądało wielkie miasto w Mezopotamii, na przykład Babilon, który był najważniejszym miastem w dorzeczu Tygrysu i Eufratu i którego entuzjastyczne opisy można skonfrontować z wykopaliskami. WIEŚ KANAŁY Wyjdźmy teraz z bram miejskich i zapuśćmy się w okolicę. Domy mieszkalne wznoszą się tutaj w ogrodach, co nie jest dziwne, gdyż zwyczaj ten panuje na całym Wschodzie. Ale ogrody te nie mogłyby istnieć bez dobrego nawadniania gruntu; wiąże się to ze sprawą budowy kanałów, więc to zagadnienie, tak ważne dla życia w Mezopotamii, omówimy przede wszystkim. Od zarania dziejów mieszkańcy tej ziemi przemyśliwali, jak ustrzec się przed katastrofalnymi skutkami wylewów Eufratu i Tygrysu skutkami tym dotkliwszymi, że łożyska tych rzek, płytsze od miejsca gdzie wpływają one na równinę, wyżłobione są w terenie o słabej konsystencji, łatwo przesuwalnym. Podczas badań, jakie przeprowadził L. Woolley w Ur, dotarł on do pokładu rzecznego, który położył wyraźnie kres cywilizacji tej okolicy; Watelin uczynił takie samo odkrycie w Kisz. ale nie na tym samym stopniu cywilizacji; chodziło więc o dwa różne wylewy; te powtarzające się kataklizmy zrodziły opowieść ,,o potopie babilońskim", który stanowi jedną pieśń w epopei o Gilgameszu. Zapobiegano niebezpieczeństwu wylewów kopiąc sieć kanałów, z których jedne miały podwajać bieg rzeki i zapewnić mu regularność, drugie zaś pomnażać liczbę kanałów już istniejących, inne wreszcie doprowadzały wodę do obszarów dotąd jej pozbawionych. W ten sposób uzyskano większŁ liczbę dróg zdatnych do żeglugi, sieć komunikacyjną od miasta do miasta, i powiększono powierzchnię ziemi uprawnej. Kanały zbudowane były w sposób bardzo prosty; podobnie jak wznosząc mury miejskie kopano najpierw rów, który od razu dostarczał materiału na cegły, tak też kopiąc kanał, odrzucano ziemię na obie strony, wskuter czego powstawały nasypy, chroniące od wylewu, gdy poziom wody sie wznosił. System wielkich stawideł regulował przepływ rzeki; co do rowów odchodzących od kanałów i zraszających ogrody, rów odpływowy szybko zasypywany i przekopywany w nasypie, zapewniał równomierne rozprowadzenie wody. Bez wody dostarczanej przez sztuczne nawadnianie, uprawa ziemi w Mezopotamii byłaby niemożliwa, ponieważ deszcz 37 Rozdział pierwszy prawie tam nie pada, ale gdy grunt zostanie należycie zwilżony, przestrzenie prawie pustynne pokrywają sią zielenią i stają zadziwiająco żyzne. UŻYŹNIANIE UZYSKANE ZA POMOCĄ NAWADNIANIA Dzisiejszy wygląd Mezopotamii nie może dać pojęcia, czym była ona niegdyś; można natomiast snuć domysły na podstawie tego, co widzimy obecnie w Egipcie, gdzie brzegi Nilu pokryte są bogatą roślinnością na całej przestrzeni, na której przeprowadzono nawadnianie, oraz na podstawie tego, czego po pierwszej wojnie światowej dokonano w Palmi-rze; sprowadzone w ciągu wieków do niewielkich rozmiarów, je] uprawne obszary podwoiły sią w krótkim czasie, gdy za mandatu francuskiego zaprowadzono w oazie racjonalne użytkowanie wody z tamtejszych źródeł. Starożytnych podróżników zadziwiała owa, aby tak rzec, sztuczna zamożność Mezopotamii; niektórzy nawet, na przykład Herodot6, woleli, jak powiadają, nie wierzyć cyfrom, jakie im podawano; inni, bardziej łatwowierni, powtarzają na temat wydajności jęczmienia to, co im mówiono, i tak Straibon notuje proporcję trzystu do jednego. Na podstawie tego, co można było zaobserwować za naszych dni, przypuszczamy, że prawda przedstawiała się mniej wspaniale, ale i tak zbiory były znacznie lepsze od tych, które otrzymujemy w naszym klimacie. Przyrodnik G. A. Olivier, który zwiedził ten kra] na początku XIX w., ustala wydajność na trzydzieści czy czterdzieści do jednego, jeśli chodzi o jęczmień.' Od najdawniejszych czasów władcy Mezopotamii uważają udoskonalenie sieci kanałów za obowiązek i dzieło pobożne. W okresie kiedy istniał zwyczaj nazywania lat wedle zdarzenia cechującego minione miesiące, wymieniano wśród nich te, które upamiętnione zostały budową kanału, tak samo jak te, które przyniosły jakieś zwycięstwo, przyłączenie nowego obszaru lub budowę świątyni. Jeżeli chodzi o utrzymanie w dobrym stanie kanałów wodnych, odnaleziono rozkazy wydane przez kancelarie królewskie prefektom cesarskim, które normują te czynności. Za pierwszej dynastii babilońskiej listy Hammurabiego do wezyrów również dowodzą dbałości o tę sprawę: odnajdujemy ją także w piśmie z miesiąca Sziwan drugiego roku Kamibizesa; zawiera ono rozkaz, aby posłać dziesięciu robotników do pracy przy kanale; jeżeli robotnicy, którzy odpowiedzialni są za kanał, nie stawią się, zostaną ukarani przez Gubaru, gubernatora Babilonu i Transeuf ratu. • 38 Wiadomości ogólne Po całkowitej ruinie państw Asyrii i Babilonii, po inwazji arabskiej i wschodnich inwazjach w średniowieczu przerzedzona ludność przestała troskliwie czuwać nad kanałami, tak że z wolna zasypywał je piasek i dziś widać tylko ich mniej lub więcej zatarte ślady. Jeżeli chodziłoby o odtworzenie ich mapy, mamy od dwudziestu lat do rozporządzenia doskonały sposób, a mianowicie obserwacje lotnicze zainicjowane przez R. P. Poide-barda. O świcie nierówności terenu, niewidoczne z ziemi, a obserwowane z samolotów z niewielkiej wysokości, stają się niespodziewanie wyraziste. Pozostaje jednak trudność zidentyfikowania tych śladów z kanałami, których nazwy przekazała nam starożytność. W związku z tym wspomnę zabawne nieporozumienie. Wśród nazw kanałów wymienionych przez teksty klinowe znajdowała się jedna, bardzo, jak się zdawało, ważna; odczytano ją: Zalzallat. Jednakże nigdy nie znaleziono w tekstach żadnej wskazówki zarówno co do biegu tego kanału, jak co do jego punktu początkowego lub końcowego. Usilnie starano się go zidentyfikować i stawiano najbardziej pomysłowe hipotezy; figurował już nawet na niektórych mapach aż do dnia, gdy upewniwszy się co do licznych możliwych wartości, jakie mieć mogą znaki klinowe, E. Dhorme odczytał je w sposób właściwy: Idiglat, co jest niczym innym jak nazwą wielkiej rzeki Tygrys; kanał Zalzallat przestał istnieć! Od czasów starożytności wiele kanałów o słabym przepływie musiano zaniechać; woda, która przez nie płynęła, obciążona mułem z wielkich rzek, doskonale użyźniała pola; był to istny nawóz; ale muł ten osiadał również w kanałach, zwłaszcza gdy po zamknięciu stawideł pozostająca w nich woda nieruchomiała. Trzeba też było nieustannie wycinać trzcinę, która zatykała kanały, i usuwać namuł wyrzucając go na brzegi. Niepodobna było robić tego tak doskonale, aby zapobiec powolnemu podnoszeniu się dna, zaś muł, wydobywany i porzucany na brzegu, tak je podwyższał, że po pewnym czasie kanał płynął na równi z terenem, a potem powyżej niego, ujęty pomiędzy dwa nasypy; od tej chwili ostrożność nakazywała przenieść kanał w inne miejsce i wykopać nowe łożysko w pobliżu dawnego. Zraszanie pól, jeśli leżały na poziomie głównego ramienia kanału, przeprowadzano robiąc na pewien czas rów odpływowy w nasypie rowów przebiegających przez pole; gdy ziemia dobrze się nasyciła wodą, zatykano otwory ziemią. Ale gdy kanał znajdował się na niższym poziomie, trzeba było czerpać wodę i polewać pola. W Syrii, gdzie rzeki mają bieg szybki, używa się, na przykład w okolicy Hamah, noria, koła, którego obwód zaopatrzony jest w wiadra; prąd wody obraca koło, naczynia wy- 39 Rozdział pierwszy pełniają się i opróżniają na pożądanej wysokości. Machiny te pracują dniem i nocą, wypełniając powietrze swym żałosnym skrzypieniem. W Mezopotamii posługiwano się raczej tak zwanym szaduf, którego wizerunek pozostał na zabytkach, identyczny zresztą z tym, jaki widujemy dziś w tych samych okolicach i w innych krajach Wschodu. Urządzenie to składa się z ruchomej tyki na podpórce; na dłuższym końcu jest sznur z uwiązanym naczyniem do czerpania; rolnik, trzymając za krótszy koniec tyki, opatrzony ciężarem, pozwala naczyniu zanurzyć się w wodzie, potem przyciska ciężar i wiadro unosi się w górę; rolnik wlewa wodę do zbiornika, skąd biorą początek rowy użyźniające jego pole, itd. Często narzędzie to, lekko zmodyfikowane, poruszane jest przez zwierzę pociągowe, osła lub wołu; wiadro zanurza się własnym ciężarem; zwierzę ciągnie wtedy za sznur, który biegnie poziomo na walcu, jak przy kołowrocie; wiadro opróżnia się jak w poprzednim wypadku, i gdy zwierzę wraca do punktu wyjścia, wiadro znów zanurza się w ożywczej wodzie. ŻEGLUGA Ponieważ mówimy tutaj o biegu rzek, wspomnijmy też krótko o żegludze. Przemieszczanie się łożyska Tygrysu i Eufratu, oraz wiry zmieniające ukształtowanie dna, uniemożliwiają wszelką żeglugę na znacznej przestrzeni statkom o wielkim zanurzeniu; ale nie przeszkadzało to statkom w odległej starożytności; były to przeważnie wielkie barki, podobne do łodzi służących dzisiaj w Syrii do wyładunku większych statków. Było wtedy zwyczajem, z uwagi na małą ilość portów naturalnych i prawie zupełny brak sztucznych, zbudowanych w miejscach osłoniętych, że żeglarze chronili się na noc na przylądku od strony północnej lub południowej, zależnie od tego, skąd był wiatr, i najczęściej załoga wyciągała statek po palach aż na brzeg, co świadczy o skromnych rozmiarach statków w tej epoce. Po kanałach barki takie żeglowały holowane na linach, i niektóre płaskorzeźby, na przykład brązowe płyty z bram pałacu odnalezione we współczesnej wiosce Balawat, ukazują rząd holujących, którzy z brzegu ciągną mocno obładowane barki. Kodeks Hammurabiego wymienia prom, zapewne kursujący wzdłuż liny przeciągniętej od brzegu do brzegu, taki, jaki znany jest nam dzisiaj. Na spokojnych wodach kanałów statki przepychano za pomocą bosaków; zabytki tej epoki często ukazują nam barki poruszane w ten sposób; stąd powstał, jak sądzę, akadyjski wyraz oznaczający majtka, wyrażony przez znak statku oraz znak określający poruszanie się; odnajdujemy tu- 40 Wiadomości ogólne taj rotację powtarzającego się ruchu człowieka, który poruszał bosakiem od przodu do tyłu, a potem od tyłu do przodu statku. Wreszcie te same wielkie barki opatrywano żaglami; było to ożaglowanie mało skomplikowane, którego części, jak można sądzić, sporządzone były z plecionki, jak na Dalekim Wschodzie. Rolę steru spełniało w owym czasie duże wiosło umieszczone na rufie albo w ogóle obywano się bez steru. Na podstawie tekstów, które wspominają o obciążeniu statków, wnioskować można o ich pojemności stosunkowo niewielkiej; za czasów III dynastii Ur po kanałach żeglowały barki, na które ładowano 900 do 2500 litrów ziarna.9 Liczne teksty wspominają o żegludze handlowej; wśród nich zdarzają się teksty z epoki znacznie wcześniejszej (okres sumeryjski), mówiące o budowie statków. Posługują się przy tym słownikiem bardzo bogatym, który w przeważnej mierze jest dla nas niezrozumiały, ale świadczy o znaczeniu, jakiego nabrała żegluga w Mezopotamii od trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. Terminy, które pogardliwie nazywamy ,,zawodowymi", co upoważnia do tego, aby ich nie znać, świadczą w rzeczywistości o prawdziwym bogactwie języka i rozwoju cywilizacji, która się nimi posługuje. Pod tym względem, jak pod wieloma innymi, cywilizacja sumeryjska osiągnęła znaczny stopień rozwoju. Ponieważ budowa statku była dość kosztowna, wielu ludzi wolało je wynajmować; i tak w roku 17 Nabonida, niejaki Muranu oddaje do rozporządzenia świątyni Eanna w Uruk statek za cenę pięciu i pół szekla srebra na okres miesiąca, od dnia 6 Elul (sierpień—wrzesień) do 6 Tiszri (wrzesień—październik), a jest to statek o pojemności 150 gur. Eanna płaci z góry i akt zastrzega, że gdyby tonaż statku okazał się mniejszy, stosownie do tego obniży się cenę. 10 KUFA I KELEK Dwa typy statków charakterystycznych dla Mezopotamii, które dotrwały do naszych dni, to kufa i kelek. Kufa jest to rodzaj okrągłego kosza, jak na przykład te, w których robotnicy noszą na głowach ziemię i cegły. Wspomniane statki od nich wzięły nazwę; jest to także kosz z plecionej trzciny, o płaskim dnie i niewysokich brzegach; dno wyłożone skórą poutykane jest pakułami i odpadkami wełny ugniatanymi z glinką i smołą, co zapewnia mu szczelność; statki takie poruszane są jednym wiosłem przez jednego lub dwóch ludzi, których cała umiejętność polega na tym, że pchają łódź do przodu i nie pozwalają jej 41 Rozdział pierwszy kręcić się w miejscu. Obciążenie, na które składają się najprzeróżniejsze przedmioty, zanurza statek aż do wysokości paru centymetrów od skraju. Nie wahano się żeglować w kufach po rzekach tak bystrych jak Tygrys; najczęściej kufy jadą w dół i w górę tylko przy brzegu i zajmują się transportem. Kufy, które widzimy na płaskorzeźbach asyryjskich, są zupełnie takie same jak te, które widujemy na Wschodzie obecnie. Kelek była to tratwa zrobiona z najgrubszych trzcin, jakich dużo rośnie na moczarach i które są tak wysokie, że może się w nich ukryć człowiek, albo też sporządzona z drzewa, jakie miano do rozporządzenia na miejscu; tratwa miała zwiększoną zdolność wynurzania się dzięki temu, że u jej dolnej powierzchni umieszczano bukłaki napełnione powietrzem; bukłaki pozwalały załadować na tratwę znaczny ciężar, po czym spływała ona niesiona prądem rzeki, popychana i kierowana bosakami, a następnie zatrzymywała się gdzieś na południu kraju; tam wyładowywano towar, kelek rozbierano, drzewo, rzadsze na południu kraju niż na północy, szło na sprzedaż, wypuszczano powietrze z bukłaków, które ładowano na osły, i majtek stawał się przewodnikiem karawany, wracał do punktu wyjścia, aby zacząć tam cały proceder od początku. Nie wszyscy mieli barki do rozporządzenia; wszyscy jednak musieli przebywać przecinające kraj kanały, zwykle za szerokie i za głębokie, aby przejść je w bród. Jeżeli chodziło o przewiezienie niewielkiego ładunku, wystarczały galary. Były to po prostu łączone po obu końcach wiązki trzciny, w środku spłaszczone; kto się tam usadowił, zmoczył się w wodzie, ale nie zatonął. Wreszcie niepewni pływacy zaopatrywali się w bukłaki, podobne do tych, którymi posługują się nosiwody i podlewacze na Wschodzie. Jest to skóra zwierzęcia, u której odcięto głowę i końce łap; w ten sposób zachowuje ona niemal kształt pierwotny. W razie potrzeby nadyma się bukłak powietrzem i człowiek chwyta się go lub umieszcza pod klatką piersiową. Babilończyk płynął wówczas nie bojąc się, że utonie. Płaskorzeźby przedstawiają armię asyryjską, przebywającą rzekę w ten sposób. Bukłaki służące do innych celów, np. do przechowywania oliwy i wina, są przedmiotami codziennego użytku; list z roku 3 Nabonida, króla Babilonu, kwituje odbiór dwunastu „skór do nadymania". POŁÓW RYB Ale kanały przynoszą inny jeszcze pożytek: dostarczają ryb na pożywienie. Spotykamy częste wzmianki o zawodzie rybackim; w zatoce i przy 42 Wiadomości ogólne ujściach rzek łowi się ryby i wysyła do sąsiednich miast; te miasta, które leżą dalej w głębi lądu, zadowalają się rybami z kanałów oraz stawów. Jedna z płaskorzeźb asyryjskich przedstawia mały okrągły staw ze strumieniem, który go zasila, i rzeźbiarz meomieszkał wyraźnie pokazać pływających tam ryb, widocznych, jak gdyby unosiły się na powierzchni. Łowiono je na wędkę, ale także więcierzem i siecią. Te dwa ostatnie narzędzia stanowią przedmiot ożywionego handlu; wrócimy do nich mówiąc o koszykarstwie. Gdy weźmiemy pod uwagę regularny kształt stawu przedstawionego na wyżej wspomnianej płaskorzeźbie, jesteśmy skłonni przypuszczać, że chodzi tu o sadzawkę, rezerwuar na ryby, zasilaną przez jedną z odnóg kanału. Na płaskorzeźbie znacznie dawniejszej niż epoka, której obyczaje tu opisujemy, ponieważ wyprzedza o przeszło 2000 lat okres asyryjski, na zabytku nazwanym „sztandarem", a pochodzącym z grobów królewskich w Ur, widzimy szereg drobnych figurek wyciętych z muszli skamieniałej, na tle z lapis-lazuli; scena przedstawia pochód tragarzy lub hołdowników, czy też jeńców obciążonych łupem zdobytym po zwycięstwie upamiętnionym na tymże pomniku; otóż jeden z nich niesie ogromne ryby. OGRODY Opis kanałów, których woda niezbędna była do użyźnienia okolicy, prowadzi nas do opisu ogrodów i pól uprawnych, których obszar powiększa się w miarę, jak oddalamy się od miasta. Ogrody, jak można wnioskować z tych, które dziś spotykamy w okolicach Bagdadu i w oazach Afryki północnej, gdzie, jeśli chodzi o podłoże i nawodnienie, warunki są takie same, były to czworokątne powierzchnie uprawne, otoczone użyźniającymi je rowami. Uprawy chronione były od upału słonecznego i od wiatru przez drzewa owocowe, nad którymi górowało trochę palm. Dzięki tekstom i zabytkom znamy produkty owych ogrodów: jeden z nich opisali nawet pisarze króla Babilonu Marduk-apal-iddina, znanego pod imieniem Mero-dach-baladan. OGRÓD MERODACH-BALADAN Nie chodzi tutaj o park królewski, lecz o rodzaj ogrodu warzywnego, którego zasoby zostały tu wyliczone. Tekst stanowi cenną informację odnośnie konsumowanych wówczas gatunków jarzyn, a także objaśnia nam 43 Rozdział pierwszy babiloński system klasyfikowania w zakresie botaniki. Łączono tam w grupy rośliny jednego gatunku, a przynajmniej te, o których sądzono, że należą do jednego gatunku, a to na podstawie pewnych cech wspólnych albo po prostu wedle ich użytku. Tak więc czosnek, cebula i pory tworzą jedną grupę, a rośliny aromatyczne, jak mięta i bazylia, należą do innej; następna grupa to przyprawy, jak szafran, kolender, ruta (później wysoko ceniona również przez Rzymian), tymian i pistakowiec; znajdujemy również wzmiankę o assa foetida i dyniach oraz melonach, znanych na Wschodzie w wielu odmianach, a także o różnych gatunkach sałaty, na przykład sałaty głowiastej i może endywii; zwraca uwagę duża ilość roślin o silnym zapachu, a wśród nich koper i kmin; poza tym spotykamy soczewicę i takie rośliny, jak burak i rzepa. Niektórych zresztą nazw wymienionych w spisach pozostawionych przez Asyryjczyków nie udało się zidentyfikować, co do innych zaś istnieją tylko hipotezy. Wśród drzew owocowych znajduje się palma daktylowa — opowiemy jeszcze o handlu jej owocami — grana-towce, z których owocu sporządzano napój; były one dość cenione, aby ukazywać się na królewskim stole, jak świadczy płaskorzeźba z Chorsabad, przedstawiająca przygotowania do uczty w pałacu, a dalej nieszpułki, morele, śliwy, brzoskwinie, pochodzące z Persji i zwane przez Rzymian „perskimi jabłkami", a wreszcie figowce; znano wiele ich odmian, toteż dojrzewały kolejno od czerwca do jesieni, ale ludzie Wschodu przyznawali, że ich figi nie dorównują attyckim. Wszystkie te owoce rodzą się przede wszystkim na obszarze Babilonii Środkowej i Asyrii, gdzie sprzyjał im klimat. Zdaje się, że Herodot odbył swoją podróż w czasie, gdy figowce, winna latorośl i oliwki były już w okresie aklimatyzacji, ale jeszcze rzadkie, wspomina bowiem, że ich tam nie widział: wszakże płaskorzeźby asyryjskie przedstawiają je, jak na przykład drzewo figowe w Chorsabad. Olej tłoczono z sezamowego ziarna, którego uprawa była bardzo rozpowszechniona od najdawniejszych czasów; w epoce, którą opisujemy, oliwka zaaklimatyzowana była dopiero od paru wieków. Uszlachetniona przez uprawę, udawała się zwłaszcza w Asyrii i w sąsiadujących z nią okolicach. Widzimy ją na płaskorzeźbach, a żołnierze asyryjscy, podczas wypraw wojennych, wyrywają drzewa oliwne z gruntu, aby doprowadzić do nędzy obszary nieprzyjacielskie. Winna latorośl zjawia się już w tym czasie w Asyrii. Teksty mówią o sprzedaży wina, a na płaskorzeźbach z czasów Assurbanipala, zachowanych w British Museum, widzimy winną latorośl oplatającą pnie drzew w ogrodzie, gdzie król spożywa posiłek, a nawet w parku, gdzie trzymano dzikie zwierzęta, na które urządzano polowania. 44 Wiadomości ogólne PODWÓRKO Do ogrodów przytykają podwórka gospodarskie; zabytki i teksty zapoznają nas z ich stałymi mieszkańcami. Są to kaczki i gęsi (tabliczka znacznie wyprzedzająca III dynastię Ur, około 2000 przed naszą erą, wspomina o dostawie drobiu na święto ku czci córki królewskiej). Co do kaczek, dodajmy, że mieszkańcy Mezopotamii nadają swoim kamiennym ciężarkom kształt kaczki, której szyja i głowa, zwrócone do tyłu, przylegają do grzbietu zwierzęcia. Te dwa ptaki pojawiały się na wszystkich podwórkach. A kura? W epoce asyryjskiej i perskiej rozpowszechniona jest w Mezopotamii, ale na przestrzeni II tysiąclecia zaaklimatyzowana była tylko w Syrii; inskrypcja jednego z faraonów wyliczająca, co cennego, a przynajmniej ciekawego, przywiózł on z wyprawy do Syrii, wymienia ,,ptaka, który codziennie znosi jajko". W czasach nowobabilońskich kogut pojawia się wśród zwierząt figurujących na gemmach, a za panowania Sassanidów wprowadzono go do motywów zdobniczych na tkaninach. Gołębie gnieżdżą się zazwyczaj w otworach zrobionych w ścianach domów. Terakotowa rzeźba z Luwru, przedstawiająca świątynię, a pochodząca z Cypru (gdzie świątynia bogini w Pafos była siedliskiem tylu gołębi), potwierdza ten szczegół. Wśród gatunków dzikich, ale których liczne okazy żyły jako oswojone, wymieńmy ibisy, bociany, żurawie, czaple (których naliczono siedem odmian), gnieżdżące się na bagnach, i pelikany, które tresowano do łowienia ryb. W polach baraszkowały drozdy, kosy, wróble, skowronki, niewiele przepiórek, chociaż obfituje w nie wówczas Syria, za to są kuropatwy i jarząbki; płaskorzeźba z Luwru z epoki Sargona, pochodząca z Chorsa-bad, przedstawia myśliwych strzelających z łuku do jarząbków. Jednocześnie trzeba było bronić drobiu przed licznymi drapieżnikami, jak sępy, sokoły i sowy, a także strzec pól, zasiewów i dojrzałego ziarna przed szkodnikami w rodzaju kruków i myszy. UPRAWA ROLI. ROŚLINY ZBOŻOWE Przejdźmy teraz do uprawy roli na wielką skalę. Rozpowszechnionym zbożem, tym, które mieszkańcy Mezopotamii mieli na myśli, gdy mówili o ziarnie, był jęczmień, który rósł w stanie dzikim i dawał plony (słyszeliśmy już, w jakim stosunku) w niektórych okolicach bardzo obfite. Ponieważ jęczmień był produktem pożytecznym, najbardziej rozpowszech- 45 Rozdział pierwszy nionym i w dużej obfitości, a pieniędzy na wymianę nie było, ziarno stało się miernikiem, z którym zestawiano inne wartości. Ten prymat roślin zbożowych znany był Francji w ciężkim okresie jej dziejów; gdy pod koniec XVIII wieku zreorganizowano Instytut, diety jego członków ustalono w „miriagramach pszenicy". Przyrodnicy dość zgodnie przyjmują, że pszenica tak zwana płaskórka była w Mezopotamii produktem naturalnym, ale mniej obiegowym niż jęczmień, który zawsze zajmował pierwsze miejsce; mieszkańcy Mezopotamii uprawiali również proso. MOTYKA I PŁUG Uprawa pól odbywała się za pomocą motyki, gdy chodziło o małe przestrzenie; składała się ona z twardego kamienia sciosanego w obwodzie tak, aby mu nadać kształt przypominający asa pik. Motyki takie znaleziono w Syrii, w Miszrife-Qatna. Jeśli chodziło o rozległe pola, Babilończyk posługiwał się pługiem; zabytki przekazują liczne jego wyobrażenia; od przodu ma on kształt trójkąta; nie ma tu żelaznego ostrza do krajania ziemi, lecz kawałek twardego zaostrzonego drzewa, niekiedy uzbrojonego w ostry kamień; na pługu umieszczony jest pionowo kawałek drzewa, zakończony czymś w rodzaju pudełka; byłby to pług siewny; ten pionowy trzon jest wyżłobiony i w miarę jak odwracały się bruzdy, padało w nie ziarno. Religia Mezopotamii obejmowała wszystkie dziedziny życia i często się zdarza, że interpretujemy jako motyw zdobniczy to, co dla Babilończyka miało znaczenie religijne. I tak w Chorsabad znaleziono resztki dekoracji ściennej przedstawiającej lwa, orła idącego ze złożonymi skrzydłami oraz pług i drzewo figowe, wszystko to w pobliżu świątyni. Były to niewątpliwie cztery symbole religijne, cztery atrybuty bóstw. Pług często przedstawiano na kamieniach granicznych noszących na sobie akty darowizny terenów z epoki kasyckiej (druga połowa II tysiąclecia p. n. e.). Otóż na jednym z takich kamieni wypisano imię wyobrażonego obok bóstwa; jest to bóg sumeryj-ski Ningirsu, który stał się potem bogiem bitew, ale w tamtej epoce był jeszcze bogiem rolników; na tym samym kamieniu znajduje się, wraz z resztkami napisu, coś, co mnie osobiście wydaje się kłosem jęczmienia; wypisane obok imię jest imieniem bogini Szala, bóstwa surneryjskiego, zasymilowanego potem z boginią Bau (albo Baba), którą zwano także „panią kłosu". 46 Wiadomości ogólne MŁÓCENIE ZIARNA Po żniwach trzeba było ziarno wymłócić; istniały tutaj dwa sposoby; młócono je cepami, jak to my dziś robimy; tak samo postępowali Egipcjanie, i bóg ich Ozyrys, bóstwo rolników, dzierży cep jako rodzaj berła. Ale Babilończycy, jak się zdaje, dawali pierwszeństwo innemu sposobowi, również egipskiemu; rozkładali zboże na klepisku i przepędzali po nim wkoło stado wołów lub osłów tak długo, aż wszystko ziarno oddzieliło się od słomy. W inny sposób dokonuje się przy pomocy przyrządu bardzo prostego, który można jeszcze zobaczyć w użyciu na Bliskim Wschodzie a który Rzymianie znali pod nazwą tribulum. Składa się z grubej deski z twardego drzewa o powierzchni ponacinanej, spoczywającej na ziemi; tylny jej koniec jest lekko uniesiony; w nacięcia wprawione są nieregularne kawałki kamienia. Na desce zrobione jest miejsce dla powożącego zwierzętami, które ciągną tribulum. Tribulum krąży po klepisku tak długo, aż ziarno oddzieli się od kłosów. Jest rzeczą tym bardziej prawdopodobną, iż mieszkańcy Mezopotamii z epoki Sargonidów posługiwali się tym narzędziem, że stosuje się je i dzisiaj na tym samym obszarze, z czego można wnosić, że znane tam było dużo wcześniej. W grobowcu zwanym „grobowcem królowej", stanowiącym część grobów królewskich w Ur, znaleziono resztki wozu ciągniętego przez onagry; należały one do ofiar pogrzebowych, które składały się z niewolników i zwierząt, ofiarowywanych przy tej okazji; tzw. „grobowiec króla" zawierał szczątki wozu, w których można było odróżnić ślady pudła i kół. Otóż wóz z „grobowca królowej", jak się zdawało, nie miał kół. Nie odnaleziono żadnego ich śladu i Leonard Woolley, któremu zawdzięczamy to odkrycie, rekonstruując zebrane resztki uzyskał coś w rodzaju sań czy też dość wysokiego drewnianego fotela na krótkich biegunach, zagiętych do góry. Wehikuł ten jest bardzo dziwny; porównać go można tylko z wozem pogrzebowym Egipcjan, będącym wspomnieniem dalekiej przeszłości, gdy koło nie było jeszcze znane. Lecz rekonstrukcja Leonarda Woolleya, oparta na kształcie starannie zaobserwowanych resztek, sugeruje wysokie siedzenie i skrócone bieguny; jest to przeciwieństwo cech charakterystycznych dla sań: pudło niskie, wydłużone, a bieguny znacznie dłuższe, profil zaś rekonstrukcji zgadza się z profilem tribulum. Z drugiej strony, wiele przedmiotów we wspomnianym grobowcu wydaje się szczątkami talizmanów, związanych z kultem płodności; są to klejnoty w kształcie na przykład kłosa, granatu, wołu; tribulum, o ile to jest tribulum, byłoby tutaj również na miejscu. 47 Rozdział pierwszy Wymłocone ziarno przechowywano w silosach; na podstawie paru bardzo .starożytnych pieczęci w kształcie walca, pochodzących z Suzy, wnioskujemy, że bardzo wcześnie rolnicy doszli do używania kształtu najbardziej zbliżonego do doskonałości, który nie wyszedł już odtąd z użycia, mianowicie do budowli wysokiej i cylindrycznej. Widzimy tam budynki, do których przystawiona jest drabina, dzięki czemu tragarze mogli wyładowywać worki u szczytu budynku; małe klapy zrobione u dołu silosu pozwalały potem podbierać potrzebne ilości ziarna. Widzimy, ze te zbiorniki na -zboże stoją na drewnianej kratowanej podstawie, co je izoluje od wilgotnego terenu; przed gryzoniami broniły ziarna specjalne urządzenia, umieszczone na drewnianych stopniach. SPRZEDAŻE I POŻYCZKI ZBOŻA Handel zbożem, zapewne najbardziej ożywiony ze wszystkich obok handlu daktylami, dawał częste okazje do sporządzania związanych z nim dokumentów. Są to kwity, akty, pożyczki, opłaty realizowane w zbożu, akty wymiany, protokoły z wydatków w ziarnie, przeznaczonym do konsumpcji dla urzędników i zwierząt. Oto kilka przykładów tych transakcji: „Miarki jęczmienia, które należy oddać wszystkie równocześnie w miesiącu Sziwan w świątyni Eanna w Uruk i wedle specjalnej miary w Eanna, roku 32 Nabuchodonozora." u „Zwykłe uznanie długu jęczmienia; ale ponieważ chodzi o 136 kurru, są dwaj poręczyciele." 12 „Przyrzeczona wymiana jęczmienia za taką samą ilość daktyli dla świątyni Eanna, która zachowuje dokument i zwróci go, gdy transakcja zostanie zakończona." 13 „Dług w jęczmieniu; jeżeli nie będzie możności oddać ziarna, odda się w srebrze, wedle taryfy babilońskiej. Rok 10 Dariusza." 14 Wreszcie jeden protokół nakazuje rekwizycję robotników rolnych posłanych do Babilonu, aby czuwali nad pewną ilością jęczmienia. Uprzedza ich, że jeśli nie okażą posłuszeństwa, będą mieć do czynienia z prefektem Babilonu. 15 Liczne zachowane teksty dotyczące pożyczek zboża, bądź na wyżywienie, bądź na zasiew pól, były wielką pomocą przy próbach ustalenia chronologii. Prawie wszystkie zawierają klauzulę: taki a taki odda zboże w danym terminie, podczas żniw. Ponieważ mamy tu do czynienia z kalendarzem księżycowym, miesiące podlegają stałemu przesuwaniu i tylko od czasu do czasu odpowiadają istotnie porze roku. Z drugiej strony, obliczenia astro- 48 8. Pieczęcie z terenu Mezopotamii. 9 Sceny z zycia pasterzy. 10. Brązowy posążek czterogłowego bóstwa. Wiadomości ogólne nomiczne, jak już zaznaczyliśmy, pozwalają ustalić datę zaćmienia, przysłonięcia (okultacji) lub widzialności gwiazd przed wschodem; ponieważ zjawiska te są periodyczne, mamy do wyboru dwa, a czasem trzy rozwiązania. Na przykład, przypuśćmy, że nasz kalendarz jest księżycowy, to znaczy, że miesiące są nie ustalone dokładnie, i że dla dwóch dat, co do których się wahamy, otrzymujemy wzmiankę: „Odda zboże w miesiącu sierpniu podczas żniw"; wykluczamy oczywiście datę, kiedy miesiąc sierpień przypadał w zimie, i wybieramy tę, kiedy przypadał w czasie letnim. Obliczenie to, oparte na datach tabliczek, pozwoliło ustalić, z większą nadzieją na dokładność, datę, którą trzeba było wybrać spośród innych. BYDŁO DOMOWE OSŁY Wszelka eksploatacja wymaga siły pociągowej, zwierząt. Jakimi zwierzętami rozporządzali Babilończycy? Wymieńmy naprzód te, które pomagały im w pracy. Osioł był od dawna najbardziej rozpowszechnionym na całym Wschodzie zwierzęciem pociągowym lub jucznym; podobnie jest i dzisiaj. Znany od zarania historii, nigdy nie został całkowicie wyparty przez konia, który był tam zwierzęciem delikatnym i szlachetnym i nie wydał rasy analogicznej do naszych perszeronów. Dopiero w epoce Sassanidów, w następstwie krzyżowania, powstała silna rasa koni zdolnych udźwignąć jeźdźca obciążonego zbroją i własny czaprak nabijany płytkami żelaza. Zagadnienie koni wyłania się za pierwszej dynastii baibilońskiej; zaprzęga się je teraz do wozów wojennych. Jedną z przyczyn powodzenia najazdu Hetytów w Azji Mniejszej, Hurytów z Kaukazu i Kasytów z Zagros było to, że sprowadzali konie z wyżyn i że ich szybkie wozy były bronią nową, skuteczną i demoralizującą nieprzyjaciela. Później, ale dopiero w epoce asyryjskiej (bez wątpienia w następstwie inwazji narodów-- jeźdźców, jakiej doznała Azja Zachodnia w drugiej połowie II tysiąclecia p. n. e.), w armii pojawia się piechota na koniach, która wkrótce staje się prawdziwą jazdą. DZIKI OSIOŁ I KOŃ W okresie III tysiąclecia usługi, jakich nie mógł oddawać osioł domowy w bitwach, spełniał osioł dziki, z odmiany onagrów, których wolne stada przebiegały kraj; władcy asyryjscy polowali na onagry i na płasko- 4 C ontenau 49 Rozdział pierwszy rzeźbach w British Museum widzimy ich paniczną ucieczkę pod gradem strzał; pisarze greccy sygnalizują jeszcze istnienie tych zwierząt, zwłaszcza Herodot w opowiadaniu o wyprawie Dziesięciu Tysięcy. Onager różni się od osła trochę wyższym wzrostem, od konia — znacznie większymi uszami; ogon ma podobny do oślego, to znaczy długi i umięśniony, podczas gdy ogon koński jest krótki i pozorną swoją długość zawdzięcza tylko pokrywającemu go włosiu. Oczywiście bardzo trudno jest na podstawie tak skąpych podobizn, jak te, które doszły do nas na pieczęciach cylindrycznych, ocenić owe różnice. Ale charakterystyczny ogon onagra można rozpoznać na wszystkich rzeźbach mniej drobnych rozmiarów; a przy tym, w grobowcach królewskich w Ur, gdzie odkryto tyle skarbów, znaleziono passe-guides ozdobiony figurką z elektronu, na pewno przedstawiającą onagra. Ostatnie wątpliwości rozwiały badania resztek zwierząt zaprzężonych do sań czy też tribulum królowej: są to onagry. Konie, które rozmnożyły się w Mezopotamii, pochodziły z północy i z północnego wschodu. Mieszkańcy nie mylili się, gdy nie mając w języku su-meryjskim słowa na oznaczenie konia, określali go peryfrazą, którą można przetłumaczyć jako „osioł z północnego wschodu" albo „osioł górski". Tak więc z tych stron, z Azji Mniejszej lub z wyżyn Persji, stale napływały owe zwierzęta, zaliczane do najpiękniejszych. Herodot przypomina, w jakiej cenie były konie medyjskie 16, zwane nizejskimi, wyższe od innych. W epoce perskiej aklimatyzacja koni była już od dawna ukończona i satrapa Babilonu, który władał najbogatszą prowincją państwa, miał stadninę miejscowych koni, liczącą osiemset ogierów i szesnaście tysięcy klaczy; tak przynajmniej twierdzi ów historyk 17. Koń, którego wygląd zachował się na zabytkach Mezopotamii, to zwierzę średniego wzrostu, zręczne, o delikatnej budowie; przednia część ciała jest trochę wyższa od tylnej, i tej cechy (szczególnej artysta nigdy nie pomija. W muzeum w Luwrze znajduje się wędzidło z brązu, pochodzące zapewne z Asyrii18. Jest to wędzidło złamane, o wyciętych częściach bocznych, grube i ciężkie, które musiałoby kaleczyć pysk zwierzęcia, i wydaje się mało prawdopodobne, aby zakładano je zwierzęciu tak delikatnemu jak koń asyryjski. Jeżeli nie mamy tutaj do czynienia z wę-dzidłem-wotum, nasuwa się pytanie, czy nie pochodzi ono z późniejszej epoki, gdy za Sassanidów używano koni cięższej rasy. Wydaje się. że koń najdawniej zaaklimatyzowany w Mezopotamii różnił się trochę od rasy znanej w Iranie, w południowo-zachodnim Elamie, od małego stepowego konika o głowie podobnej nieco do głowy wielbłądowatych, o grzywie krótkiej i sterczącej, znanego pod nazwą konia Przewalskiego i którego małą podobiznę, wyciętą w morskiej muszli kopalnej, wydobyły na światło po- 50 Wiadomości ogólne szukiwania w Suzie. 19 Rasa ta była zapewne spokrewniona z rasą, której uprząż znaleziono w grobach zwanych lurystańskimi, od krainy w Persji, gdzie je odkryto. Wiele grobów zawierało wędzidła koni należących do zmarłych, wędzidła czasem składane jako wota, ale najczęściej użytkowe. bardzo starannie wypracowane i złożone z prostej sztabki wpuszczonej w dwa boczne odgałęzienia, bardzo szerokie, nałożone na kawałki rzemieni. Otóż rozstęp tych płytek bocznych, zależny od sztaby poziome], nadaje się tylko dla małych koni o wąskim pysku, zwierząt zupełnie różnych od tych, o jakich zdaje się mówić wędzidło przechowywane w Luwrze. Z wyjątkiem północnej Mezopotamii, koni w lecie nie trzymano w stajniach, ale na wielkich dziedzińcach, gdzie znaleziono, jeden obok drugiego, wkopane w grunt kamienie, opatrzone pierścieniem, do którego uwiązywano zwierzęta. W ruinach Megiddo w Palestynie rozpoznano ślady tak zwanych stajni Salomona. Palestyna stanowiła w czasach królestwa ożywiony punkt tranzytu dla handlu końmi. Na płaskorzeźbach widzimy, że konie asyryjskie, przeznaczone pod wierzch lub do ozdobnego wozu, miały uprząż bardzo skomplikowaną, przystrojoną w kity, pompony i dzwonki; powrócimy do tego, gdy opisywać będziemy dwór i armię asyryjską. BYDŁO ROGATE Bydło rogate w Mezopotamii należało do różnych ras; jedna z nich, która rozpowszechniła się na znacznej przestrzeni, to bos primigenius, o wielkich rogach wyrastających z czoła do przodu, potem zakręcających ku tyłowi, po czym odgiętych i powracających do kierunku pierwotnego; była to najbardziej pospolita rasa, od której pochodzi dzisiejsza trzoda Mezopotamii. Z Azji Mniejszej przywędrował do Mezopotamii za czasów dynastii Aka-dów bos bubalus, czyli bawół, o rogach tworzących wielki półksiężyc począwszy od czoła; spotyka się go na płaskowyżach. Bawół odznacza się dzikością; liczne jego okazy spotykamy w dolinie Tygrysu i Eufratu, ale jest on mnie] rozpowszechniony niż poprzednia odmiana. Chroni się przed upałem zanurzając się w napotykanych bagnach aż po głowę, wystawia tylko pysk, aby móc oddychać. Trzecia odmiana, dziś wymarła, to żubr, ogromny i dziki, z gatunku trochę odmiennego, ale bliskiego bizonowi amerykańskiemu. Wydaje się, że w zaraniu historii był już na wymarciu; wspomnienie o nim związało się z postaciami legendarnych bohaterów i na pomnikach, które upamięt- 51 i Rozdział pierwszy niają ich. czyny, figuruje on często obok nich. Wielkie skrzydlate byki, geniusze czuwające u bram Chorsabad, były wzorowane na tych żubrach, które poznaje się po runie zdobiącym ich pierś, szyję i boki. Od żubrów także wywodzą się torsy byków przedstawionych na kapitelach kolumn z epoki perskiej w Suzie i Persepolis. Żubr był najgroźniejszym ze zwierząt Mezopotamii. Gdy począł zanikać, cofnąi się ku północy; carskie zwierzyńce w Rosji zachowały jego okazy aż do końca starego ustroju; pewną liczbę tych zwierząt troskliwie strzeże się w Polsce. Wreszcie spotykamy wołu garbatego, pochodzącego z Indii; zdaje się, że pospolity był tylko w epoce dawniejszej, ale najstarsze zabytki świadczą, że w dalekiej starożytności nie był znany. OWCE, KOZY. PRZEMYSŁ MLECZARSKI Owce i kozy stanowiły bogactwo Babilonii; liczono tam wiele gatunków już od zarania historii i przedstawiano je na pomnikach; istniała tam wówczas rasa bezroga, o wielkich, obwisłych uszach, albo z rogami, które zdają się wyrastać ze wspólnego pnia. Ten ostatni gatunek, który stale widujemy na archaicznych zabytkach, jak również na pomnikach egipskich, był na wymarciu w początkach epoki historycznej. Mówiąc o krowach, owcach i kozach, musimy też wspomnieć o przemyśle mleczarskim. Płaskorzeźba pochodząca ze świątyni Tell-el-Obeid, sięgająca pierwszej dynastii Ur (pierwsza połowa III tysiąclecia p. n. e.), przedstawia różne jego fazy: koło owczarni, zbudowanej z trzciny i podobnej do tej, którą opisaliśmy wyżej, odbywa się dojenie krów; fellach mezo-potamski, jak się to dzieje jeszcze dziś, nie staje obok krowy lub kozy, lecz za nią. Gdy mleko zostało wydojone, wlewa się je do glinianego dzbana 0 wąskiej szyjce; krowiarz wprawia ów dzban w regularny ruch, tam 1 z powrotem, co zastępuje ubijanie masła; gdy grudki masła się uformują, mleko przelewa się do innego naczynia przez cedzidło, tak że zbite w kawałki masło pozostaje, po czym składa się je w naczyniu, tym razem o szerokiej szyjce. Te różne fazy fabrykacji przetrwały na wsi aż do dzisiaj. W języku asyryjskim wszystkie ciała tłuste określane są jako tłuszcz; bez przydawki albo z określeniem wskazującym na wysoką jakość oznacza to masło; inne tłuszcze określa się wedle ich pochodzenia, na przykład sezam. Niektóre pieczęcie w kształcie walca odtwarzają w skrócie fazę etapów opisanej przez nas fabrykacji; czasem obok pasterzy i stada ułożone i są małe krążki; są to osełki masła lub raczej sery. Gdy chodziło o wielkie stada, każde zwierzę nosiło znak swego właści- 52 Wiadomości ogólne cielą, stada będące własnością świątyń miały jako znak symbol bóstwa, do którego należały; i tak stada boga Marduk nosiły znak łopaty, stada zaś boigini Isztar — gwiazdę. Przed samą jeszcze wojną roku 1914, w Anatolii. stada znaczone były półksiężycem. Niewiele można powiedzieć o wieprzu, który nie był zakazany przez religię, jak później u mahometan, ale nie był też przedmiotem intensywnej hodowli, jak na przykład dzisiaj na naszych obszarach. WIELBŁĄD Przegląd nasz byłby niezupełny, gdybyśmy nie wspomnieli o wielbłądzie, znanym już w odległej epoce; przeniesiony z Arabii do Mezopotamii, rozpowszechnił się dopiero w pierwszym tysiącleciu, a zwłaszcza w opisywanej przez nas epoce; gdy się pojawił, mieszkańcy Mezopotamii, jak wówczas gdy chodziło o konia, określali go przez peryfrazę, ]ako ,,osła morskiego" lub „południowego". Ówczesne teksty rzadko o nim wspominają, wydaje się, że do wielkich transportów i karawan chętniej wówczas jeszcze używano osła. Wielbłąd pozostaje zwierzęciem związanym z wędrownym Arabem, a kto go potrzebuje, zwraca się do plemienia, które przybywa wraz z tymi zwierzętami. Gdy królowie asyryjscy, a potem perscy, chcieli najechać na Egipt i w tym celu musieli przebyć obszar pustynny oddzielający Egipt od Palestyny, porozumieli się e Arabami, którzy zobowiązali się, używając do tego swoich wielbłądów, zaopatrywać armię w żywność i wodę. Podczas wypraw karnych Sargonidów i Nowobabilończyków przeciwko Arabom dokonywano rekwizycji wielbłądów, których ceny na rynkach babilońskich stały się bardzo niskie. Wszystkie zwierzęta domowe oddawano w nadzór pasterzom, którzy mieli do pomocy psy; pomieszczeniem dla zwierząt są szopy; tam szukają one cienia w upalnych godzinach dnia, ale zwłaszcza znajdują ochronę przed dzikimi zwierzętami, napadającymi na stada. PASTERZE I PSY Pieczęcie w kształcie walca przedstawiają często pasterzy pędzących swoją trzodę; trzymają oni w ręku bat, którego główna część jest zrobiona z grubego rzemiennego warkocza i zakończona długim chwastem. Psy pilnujące stada należą do rasy przypominającej doga bordoskiego; są to zwierzęta silne, o dużej głowie, obwisłych wargach; dość często figu- 53 Rozdział pierwszy rują one na glinianych tabliczkach; piękne ich podobizny, dokładnie oddające wszystkie ich cechy charakterystyczne, znajdujemy na płaskorzeźbach w British Museum, pochodzących z epoki Assurbanipala, przedstawiających przygotowania do łowów, a także na wotywnym posążku z okresu króla Sumulailu z okresu pierwszej dynastii babilońskiej, przechowywać nym w Luwrze. Wieś nie zawsze miała zapewnione bezpieczeństwo; rewers z roku 14 Nabonida dowodzi, że stada i pasterze byli strzeżeni; akt ten stwierdza, że „cztery i dwie trzecie miny srebra zostały dane w zapasach żywności czterem łucznikom, którzy mieli strzec pasterzy od miesiąca Elul do miesiąca Adar". HANDEL BYDŁEM Liczne teksty informują nas o wszystkim, co dotyczy hodowli i handlu bydłem. Na pierwszym miejscu wspomnijmy o działalności weterynarza, który ma byt zapewniony od czasów Hammurabiego. Ustalono jego wynagrodzenie zależnie od czynności, jakie miał wykonywać, ale także wyznaczono mu kary na wypadek, gdyby niezręczność jego zaszkodziła zwierzęciu lub zabiła je, albo gdyby leczenie nie wywarło żadnego skutku. Piękne zwierzęta, sztuki wyborowe, cenne okazy reproduktorów miały swoje imiona. I tak pewien byk nazywał się Szarur-^abi, co można by przetłumaczyć: „bóg Szarur jest moim ojcem" lub, co brzmi prawdopodobniej i skromniej: „chluba zarośli trzcinowych". Warto zaznaczyć, że drobną trzodę klasyfikuje się czasem wedle koloru sierści: „18 owiec, 21 jagniąt, 70 owieczek, razem 325 sztuk białych; 10 wielkich kozłów, 75 kóz, małe koziołki i kózki, razem 85 sztuk czarnych itd. W 36 roku Nabuchodonozora". Liczne są kwity dotyczące martwych zwierząt; może chodziło tu, jeśli nie o zwierzęta ofiarowane świątyniom, to o zwierzęta przeznaczone do spożycia? Można by tak sądzić z dokładności, z jaką w następującym przypadku sprecyzowano przyczynę zejścia: „Poza tym, co do drobnej trzody, jedno jagnię zostało zabite. Przyjął je Iddina. Roku 20 Nabopolasara." A teraz jeszcze o sporach, jakie toczono na temat zwierząt domowych/ 1°. „Sąd w sprawie kradzieży owcy naznaczonej gwiazdą, pochodzącej z drobnej trzody należącej do Isztar z Uruk, ze stada dzierżawcy bogini, którą to owcę w roku I Kamibizesa X i Y zaibrali, a którą widziano w ich rękach i którą powinni zwrócić. Nadzorca z Uruk, zarządca z Eanna, zebranie ludzi (wolnych) z Babilonu i Uruk tak zawyrokowali w tej spra- Wiadomości ogólne wie: przy końcu miesiąca Tammuz trzydzieści sztuk drobnego bydła jak również owcę ze znakiem gwiazdy, którą widziano w ich rękach, oddadzą oni bogini Belit. X i Y uznani są za winnych. W roku I Kamibizesa. 20" 2°. Przedmiot sporu: ,,Owca-matka i kozioł, razem dwie sz.tuki drobnego bydła, noszące znak lancy i rylca do pisania (symbole bogów Mar-duka i Nabu), należące do trzody dzierżawcy boga Nabu, zostały porwane z domu Iksa...; sąd wezwał Iksa, który powiedział: — Dnia 6 miesiąca Ab, roku czwartego Cyrusa, dwie sztuki bydła, w cenie trzy szekle bez jednej ćwierci, zostały mi sprzedane przez dzierżawcę Nabu. Sąd wezwał dzierżawcę Nabu, który oświadczył: — Sprzedałem tych dwoje zwierząt Iksowi — a następnie przysiągł na boga i króla: — Dwoje tych zwierząt sprzedałem Iksowi za pieniądze i nikt inny tylko Iks ode mnie je kupił. Pieniądze oddałem mojemu setnikowi. Roku 4 Cyrusa." 21 I DZIKIE ZWIERZĘTA. POLOWANIE Dzikie zwierzęta, przed którymi musiano się bronić, to lwy, pantery, wilki, hieny, lisy, dziki, szakale; widzieliśmy, że w wielkich gospodarstwach zbrojni ludzie strzegli pasterzy przed rabusiami i drapieżnikami. Dzikie zwierzęta napadały na trzody, na kurniki albo, jak odyńce, na pola uprawne, ale przeważnie nie stawiały czoła ludziom, chyba że je zraniono. Tak zachowywały się także lwy, które były mniejsze niż lwy .afrykańskie i które dziś już na tym obszarze wyginęły. Zobaczymy dalej, jak odbywało się polowanie na lwy za Sargonidów, ale pieczęci w kształcie walca z dawniejszej epoki ukazują lwy atakujące myśliwców, którzy zarzucają je gradem strzał o ciężkim upierzeniu albo zamierzają się dzidami. Również w tej epoce chętnie chwytano dzikie zwierzęta żywcem, aby je obłaskawić i oswoić ich potomstwo. Stąd zapewne biorą się dziwaczne zakończenia strzał, jakich używano jeszcze w epoce grobowców królewskich w Ur, gdzie je znaleziono; są one trójkątne; strona, która uderzała, jest trochę wklęsłą podstawą trójkąta. Strzały takie na małe zwierzęta mogły działać przez samo uderzenie i ogłuszać, tak że można było zwierzę pochwycić; jeżeli chodziło o większe zwierzęta, strzały te powodowały upływ krwi, po czym osłabione zwierzę łatwo było wziąć żywcem. Polowano również przy pomocy sideł, rowów zamaskowanych na drogach do wodopojów, gdzie musiały przychodzić wszelkie zwierzęta, aby zaspokoić pragnienie. Wśród zwierzyny, którą można było oswoić, wymieńmy gazele i anty- 55 Rozdział pierwszy lopy, żyjące w ogromnych stadach, i strusie, liczne jeszcze w tym kraju w epoce asyryjskiej. Jednym z ulubionych motywów rzeźby asyryjskiej z okresu Sargonidów jest stary temat bohatera walczącego z dzikimi bestiami, których miejsce często zajmują strusie. PRZEWÓZ DROGAMI LĄDOWYMI Nasza wyprawa na wieś pozwoliła nam poznać żeglugę po kanałach, ale zwróciła też naszą uwagę na transport lądowy. My rozumiemy go jako funkcję dróg, i dzisiaj, z racji rozwoju dróg i trakcji wielkich ciężarów, jest on coraz bardziej od nich zależny. Wyjaśniliśmy, że zupełnie odmienne były warunki handlu w starożytności. Poza paroma wielkimi arteriami komunikacyjnymi, których zresztą prawdziwej wartości nie znamy, nie było dróg, lecz tylko szlaki wyznaczone przez handel z racji sprzyjającego terenu. W okolicach pustynnych szukano twardego podłoża; gdzie indziej szlak okrąża przeszkody, zwłaszcza bagniska, prowadzi do rzek i brodów; gdy teren jest zbyt wydeptany przez wędrowców, trasa powoli przesuwa się, jeśli to możliwe; w pirzeciwnyim razie z czasem zastępuje się ją inną trasą. W epoce asyryjskiej wozy transportowe są na ogół rzadkie, a przede wszystkim nieduże; są to małe wózki, zdolne pomieścić zaledwie parę worków. Jeżeli nie liczyć wozów wojennych, widzimy, że wozy towarzyszące armii w celu przewożenia materiałów nie były o wiele większe; i tabor wojskowy składał się przede wszystkim z wozów lekkich, jakie widzimy na płaskorzeźbach. Małe dwukołowe wózki, ciągnięte przez woły lub osły, jadą za jeńcami, wioząc zabrane do niewoli kobiety i dzieci oraz różne sprzęty gospodarskie. KARAWANA Właściwym środkiem transportowym pozostaje karawana; w trudnych do przebycia miejscach zwierzęta idą gęsiego, a ludzie kroczący pnzy osłach niosą swoją część ładunku. Wprowadzenie do Mezopotamii wielbłąda, którego możliwości są zupełnie specjalne, stworzyło nowy okres w handlu karawanowym. Świadczy o tym zabytek późniejszej epoki z czasów rozwoju Palmiry (pierwsze wieki naszej ery), mianowicie taryfa celna, którą ogłosiło to miasto: taksuje ona towary wycenione wedle obciążenia osła oraz wielbłąda; pierwsze wynosi zaledwie około jedną piątą 56 Wiadomości ogólne drugiego. Rozwojowi handlu w Asyrii sprzyjał fakt, że wielbłąd, przedstawiający przed epoką asyryjską wartość mniej więcej jednej i dwóch trzecich miny srebra, staje się dosyć popularny na skutek wypraw wojennych i rekwizycji dokonywanych przez królów z dynastii Sargonidów; cena jego spada do połowy. ŻYCIE CODZIENNE POWITANIE PORANNE Biorąc pod uwagę usposobienie Babilończyków, tak różne od usposobienia Egipcjan, pojmujemy, dlaczego jesteśmy prawie pozbawieni tych licznych, drobnych dokumentów, wchodzących we wszelkie drobiazgi, nie gardzących pogodnym humorem, które pozwoliły nam szczegółowo poznać życie mieszkańców nadbrzeży Nilu. W grobowcach egipskich wielu scenom z życia ludu towarzyszą kpiarskie napisy; cały ten martwy lud rusza się, żartuje. Inaczej jest u mieszkańców Mezopotamii; gdy na jakiejś płaskorzeźbie przemyci się scena rodzinna, stanowi ona tylko szczegół obrazu nieodmiennie poświęconego czci bogów albo królów, gdyż lud sam przez się nie ibudził żadnego zainteresowania. Tylko mimochodem zabytki rzucają trochę światła na niektóre rysy życia rodzinnego; i tak z pewnego dość ciekawego tekstu lekarskiego możemy wnosić, że członkowie rodziny mezopotamskiej z rana mówili sobie dzień dobry i całowali się. Babilończycy znali oszałamiające skutki alkoholu, ale medycyna ich brała je serio, traktując upicie się jak prawdziwe zatrucie. Otóż formuła poważnie stwierdza: „Jeśli człowiek napił się zbyt mocnego wina, jeśli mąci się mu w głowie, jeśli traci mowę i słowa jego stają się niejasne, jeżeli myśl jego błądzi, a oczy jego patrzą uporczywie, aby go uleczyć, weź (tu następują nazwy dziewięciu leków), zmieszaj je z oliwą i winem, gdy nadchodzić będzie bogini Gula (to znaczy wieczór); rankiem, przed wschodem słońca, a zanim ktokolwiek ucałuje chorego, niech wypije napój, a będzie uleczony." 22 TOALETA. WŁOSY I ZAROST Dział toalety rozrośnie się, gdy będziemy mówili o klasach zamożniejszych; jeżeli chodzi o ludzi żyjących ze swego rzemiosła, nie istnieje 57 Rozdział pierwszy tutaj zagadnienie łaźni, którą spotykamy tylko w pałacach i bogatych domostwach; ci zadowalali się pośpiesznymi ablucjami na brzegach kanału, w zbiornikach wody na dziedzińcu, czasem brali kąpiele parowe znane także Scytom, a polegające na tym, że w zamkniętym pomieszczeniu polewano wodą rozgrzane kamienie; niekiedy stosowali masaże, a wyjątkowo posługiwali się narzędziami z wypalone] gliny spełniającymi rolę starożytnych strigiles. Zabiegiem toaletowym rozpowszechnionym w całym społeczeństwie, z wyjątkiem klas najniższych, jest namaszczanie oliwą całego ciała i włosów, mające dwojaki cel: zmiękczenie skóry podrażnionej i wysuszonej na suchym powietrzu i w tak częstych podmuchach piasku oraz, i to przede wszystkim, tępienie pasożytów we włosach; oliwa bowiem niszczyła gnidy i pasożyty, które nękały starożytną Mezopotamię, jak dzisiaj gnębią Wschód nowożytny i tyle krajów zachodnich. Ze zdziwieniem też obserwujemy na płaskorzeźbach, jak rozpowszechnione było we wszystkich warstwach noszenie długich włosów i zarostu. O ile starożytni Sumerowie golili się, chłopi w Babilonii nosili krótką brodę, dygnitarze długą i kwadratową (wszyscy ludzie w wieku dojrzałym); broda kontrastuje z wygolonymi wargami i podbródkiem u znacznej części obywateli. Gdy odkryto płaskorzeźby asyryjskie, zauważono na nich mężczyzn bez bród. o pełnych twarzach, 'zdradzających ogólną lekką otyłość ciała. Dopatrzono się w nich zrazu eunuchów, bardzo licznych na dawnych dworach wschodnich. Ale jednocześnie zauważono, że było ich zbyt wielu i ze mężczyźni tego typu tworzą całe oddziały wojska. Rozstrzygnięto, że należy w tym widzieć zwykłą konwencję, cechę charakteryzującą efe-bów, młodzież, i dlatego postaci te pojawiają się tak licznie wśród służby i żołnierzy, ludzi dojrzałych, którzy zapewne są weteranami arrhii. Porównując płaskorzeźby spostrzega się, że fryzury, wyjąwszy dworaków i wysokich ufzędników, których habitus omówimy w drugiej części tej książki, były w Mezopotamii w epokach asyryjskiej i perskiej bardzo różne. Uczesanie pospólstwa wydaje się zarówno co do rozmiarów, jak kunsztowności, pomniejszeniem fryzury ludzi z pałacu; uczesanie obcokrajowców, krążących po kraju z racji handlu niewolnikami i ruchu karawan, jest proste, mniej wypracowane. MYDŁO Powyższy opis zabiegów toaletowych w Babilonii prowadzi nas do wzmianki o produkcie niezbędnym w tej dziedzinie: o mydle, którego zniknięcie w niedawnym okresie wojennym i zastąpienie namiastką dało 58 Wiadomości ogólne się nam mocno we znaki. Babilończycy nie znali mydła delikatnego, luksusowego, lecz tylko mieszaninę, którą sami sporządzali lub kupowali gotową i która zastępowała mydło. Od czasu III dynastii Ur tabliczki, wśród racji przyznawanej niektórym ludziom, wspominają o oleju otrzymywanym z rośliny, którą zidentyfikowano jako należącą do rodziny skrzypów; popiół jej zawiera sód albo potas i jeszcze dziś używany jest do prania. Ugniatając ten popiół z oliwą i delikatną glinką otrzymywano produkt podobny do naszej namiastki, a którego działanie jest częściowo mechaniczne, wywołane tarciem cząstek gliny. CYRULIK Wspomniany przez nas zwyczaj noszenia brody i długich włosów prowadzi nas do wzmianki o zawodzie cyrulika (gallabu), sumeryjska jego nazwa znaczyła „wysoka ręka". Poza czynnościami, jakie i dziś spełnia, golił też na modłę rytualną duchownych i wiernych; golił niewolników, bądź aby taka tonsura stanowiła znak rozpoznawczy olbok zwykłego znaku, bądź aby przygotować miejsce pod ów znak. Taki spcsób golenia miał też znaczenie symboliczne; prawo przewidywało, że jeśliby syn lub syn adoptowany wyrzekł się rodziców mówiąc: „ty nie jesteś moim ojcem, ty nie jesteś moją matką", ci mogli kazać go ogolić i sprzedać jako niewolnika. UBIÓR MĘSKI Jak ubierał się Babilończyk? Opisał to Herodot, a chodziło tu o ubiór nie dworski, lecz popularny, a więc ten, który nas interesuje w tej chwili. Herodot, egocentryczny jak zawsze, co zresztą zarzucić można wszystkim podróżnikom, i to w większym stopniu dawnym niż dzisiejszym, przystosowuje wszystko do pojęć greckich. Pisze, że Babilończycy nosili „naprzód tunikę lnianą, sięgającą stóp, następnie drugą tunikę, wełnianą, a na to biały płaszcz. Mają sandały charakterystyczne dla swego kraju, podobne do trzewików beockich. Głowę o długich włosach owijają turbanem i perfumują całe ciało. Każdy ma pieczęć i rzeźbioną laskę w ręku. Na lasce wy rzeźbiony jest kozioł, owca, róża, lilia, orzeł lub coś innego; gdyż nie mają zwyczaju nosić laski bez znaku odróżniającego." To, co Herodoit mówi o zwyczaju noszenia laski, znajduje potwierdzenie tylko na płaskorzeźbach przedstawiających ważne osobistości, zwłaszcza 59 Rozdział pierwszy królów; nie jest to właściwie laska, lecz dość długie drzewce, oznaka władzy; żadna z lasek, które zostały tam przedstawione, nie wydaje się misternej roboty. Jeśli chodzi o klasę zwykłych ludzi wolnych, których nie odtwarzano na płaskorzeźbach, chyba że należeli do królewskiego otoczenia, nie mamy żadnego świadectwa, aby nosili oni laski; jest to jednak prawdopodobne, ponieważ zwyczaj ten spotyka się w niektórych okolicach świata semickiego, na przykład w Abisynii. Powyższy opis odnosi się przede wszystkim do ludzi zamożnych, których spotykało się na ulicach, gdy spieszyli do swoich zajęć; rzemieślnicy i robotnicy nosili strój znacznie prostszy: tunikę z rękawami do łokcia, krótką, prized kolana. Opasywali się pasami. Taka tunika była strojem rękodzielników, a także obcokrajowców. Płaskorzeźby zgodnie ukazują nam tak ubranych robotników, zajętych transportem i budową. Ciekawym zbiegiem okoliczności, z dwu kolosów z Chorsabad, przedstawiających, jak sądzimy, Gilgamesza, jeden ukazany jest w takiej właśnie prostej tunice, drugi zaś w dłuższej, sięgającej stóp, która, rozchylona, ukazuje pod spodem drugą. Gdy strój jest nieco staranniejszy, szlak biegnący albo wzdłuż, albo u góry, często obramowany frędzlą z chwastami. Obuwie to najczęściej płaski sandał z kawałkiem skóry koło pięty, z rzemykiem przechodzącym między wielkim i drugim palcem, tak aby można przywiązać go w kostce. Nie mówimy tutaj o klejnotach, zajmiemy się nimi przy opisie stroju ludzi zamieszkujących pałace. Na głowie zwykli rzemieślnicy noszą zazwyczaj prostą przepaskę otaczającą czoło i przytrzymującą włosy lub coś w rodzaju bardzo skomplikowanego czepka przyjmującego kształt głowy i zrobionego z odpowiednio zestawionych kawałków materiału. Sposób, w jaki rzeźbiarz każe mu dokładnie modelować kształt głowy, nasuwa myśl, czy nie chodzi tutaj o turban, który jednak jest zwykle obszerniejszy. Turban również znany jest w tej epoce. U rzemieślników nie jest to długi kawał cienkiego materiału, który owija się dokoła głowy, lecz wąski i krótki pas, wiązany na szczycie czaszki. STROJE KOBIECE J3trój kobiecy jest bardzo prosty, długi i ukrywa kształty. W ubiorach kobiecych, które na pewno przeszły ewolucję, nie dostrzegamy jednak częstych zmian. Nie przeobrażały się one tak szybko jak w naszej epoce; okazały się stalsze w dość długich okresach czasu. W początkach dziejów Babilonii strój kobiet, złożony mniej więcej z części podobnych jak strój męski, zawsze jednak lekko go wyprzedzał. We wczesnej epoce, podczas 60 Wiadomości ogólne ceremonii religijnych, mężczyzna często ukazany jest nago; kobieta, od pasa do dołu, okryta jest kawałkiem materiału, udrapowanym jak spódnica. Później z kolei mężczyzna ma na sobie draperię krótszą lub dłuższą, okrywającą go od pasa, ale w tym okresie kobieta ]uz przykrywa sobie lewe ramię jakąś draperią. Wreszcie ubiór męski, jak w epoce rzymskiej, jest już drapowany i zositawia wolne tylko prawe ramię, kobieta zaś ma olba ramiona okryte tkaniną ściągniętą do przodu. PIECZĘCIE Pieczęci używano powszechnie, ponieważ była ona środkiem uwierzytelniającym wszelkie pisma; każdy Babilończyk, chyba ze pochodził z klasy najniższej, posiadał swoją pieczęć, która miała dwie różne postacie, 0 znaczeniu zrozumiałym dla mieszkańców Mezopotamii. Najstarsze pieczęcie pojawiły się nawet przed wynalezieniem pisma i służyły wówczas jako znak osobisty; zastosowanie ich było różne i podobne do tego, jakie mają nasze pieczęcie sądowe, których gwarancja jest natury czysto moralnej. Gdy mieszkaniec Mezopotamii opuszczał swą chatę, zabezpieczał drzwi w górnej części kawałkiem sznurka, na który nakładał trochę gliny; przyłożona na to pieczęć miała objaśnić go po powrocie, czy w czasde jego nieobecności ktoś się nie wdarł do jego siedziby; pieczęcie przykładano nawet na naczynia, zwłaszcza na dzbany z żywnością; wykopaliska dostarczyły wielu fragmentów tych pieczęci, które strzegły zawartości wielkich dzbanów. Napełniony dzban przykrywano kawałkiem płótna 1 umocowywano go sznurkiem wielokrotnie okręconym wokół szyjki dzbana. Gruda wilgotnej gliny pokrywała wszystko, a właściciel, miejsce za miejscem, przykładał swoją pieczęć. Sposób ten u ludzi z epoki archaicznej jest interesujący już przez samą swoją technikę, gdyż świadczy o pewnym stopniu rozwoju, ale jeszcze bardziej znamienny jest stan psychologiczny, którego wynikiem jest ten proceder, przekonanie, a nawet, można powiedzieć, powszechna wiara w ochronę mienia ze strony prawa, ale jakiego prawa? Tutaj interpretacja nasza napotyka na trudności. Kusi nas myśl, że chodzi tu o opiekę boską, jakiej zawsze wzywają przede wszystkim ludy pierwotne, co jest zrozumiałe; miasto jest bowiem wówczas własnością boga, którego obrało sobie za patrona. Władcy miasta, chociażby nosili tytuł królewski, są tylko zastępcami boga; bóstwo jest więc najwyższym autorytetem, i to nie tylko moralnym; świątynia jest jego siedzibą, jak siedzibą króla jest pałac; bóstwo ma władzę ludzką, a właściwie nadludzką, Otóż mieszkaniec Mezopotamii przyjął zasadę — poniżej 61 wyłożymy dokładnie ten pogląd i omówimy jego następstwa — że wyobrażenie jakiegoś aktu powoduje jego realność, trwającą tak długo, jak długo trwa samo to wyobrażenie; jeżeli pieczęć nosi symbol, emblemat boga uważany za wystarczający, aby go wyobrażać, i jeżeli pieczęć zostanie naruszona, szkoda dosięga przede wszystkim boga, którego opiece powierzono dany przedmiot, stąd obraza bóstwa i w jej następstwie — kara boska. Jest prawdopodobne, że takie rozumowanie towarzyszyło czynnościom chronienia własności za pomocą zwykłej pieczęci, której złamanie mogło zresztą ponadto spowodować działanie władzy ziemskie], obowiązanej do bezpośredniej obrony mieszkańców. Drugą formą pieczęci, która równie dobrze, a nawet może jeszcze lepiej odpowiadała plastycznej masie, na jakiej ją wyciskano, jest walec (cylinder); nazywa się tak małą pałeczkę z kamienia lub wypalanej glinki, na której powierzchni wyryto wklęsły motyw lub małą scenkę; tocząc pałeczkę po świeżej glinie odbijano na wypukło wyryty tam motyw; jakakolwiek była powierzchnia, którą należało pokryć, motyw powtarzał się na niej aż do końca, co dawało noszącemu pieczęć przedmiotowi zupełną, całkowitą ochronę. Na przestrzeni długich dziejów Mezopotamii zamieszkujące ją ludy, jak w wielu innych swoich zwyczajach, dały świadectwo swojego konserwatyzmu, trzymając się jednego kształtu pieczęci; po pierwszej pieczęci, która ukazała się w okresie przedhistorycznym, prawie bezpośrednio zjawia się pieczęć w kształcie walca, która pozostaje w użyciu aż do końca epoki Sargonidów, po czym zastępuje ją u Babilończyków, a dubluje u Asyryjeżyków i Persów, pieczęć zwykłego kształtu. Przez dwa i pół tysiąclecia historii mezopotamskie] przeobrażać się będą oczywiście motywy na pieczęciach, ale duch ich się nie zmieni; jest on prawie zawsze religijny. POSIŁKI CHLEB Posiłki dzisiejszych mieszkańców Iraku mogą dać pojęcie o sposobie odżywiania się mieszkańców Mezopotamii w epoce asyryjskiej. W rozkładzie izb mieszkalnych nie ma izby jadalnej; mieszkaniec Mezopotamii posiłki spożywał z tacy ustawionej na ziemi albo na niskim taborecie, w miejscu, w którym akurat przebywał, i gdy uczuł głód, a nie w jakichś ustalonych godzinach. Jedzenie było zazwyczaj bardzo skromne i klasy ubogie nie były pod tym względem w lepszym położeniu niż w naszych czasach. Pożywieniem podstawowym jest chleb, tak przynajmniej tłuma- 62 Wiadomości ogólne czymy sobie jeden ze znaków przedstawiających żywność. Jest to w każdym razie substancja zajmująca jego miejsce, ale co do jego prawdziwej natury snujemy tylko przypuszczenia. Wiemy jedynie, że w Mezopotamii „chleba" nie sprzedawano ani na sztuki, ani na wagę, ale wedle miar objętości; to właśnie rodzi wątpliwość co do konsystencji tego pożywienia, które było może wypiekanym ciastem bez skórki, jak włoska polenta. Jest wszakże prawdopodobne, że jeśli tak było w początkach historii, to w czasach asyryjskich chleb przybiera postać, jaką ma na nowoczesnym. Wschodzie, to znaczy postać lekko wypieczonych placków, których dwie powierzchnie oddzielają się od siebie w wysokiej temperaturze pieca; obecnie zresztą istnieje na Środkowym Wschodzie wiele odmian chleba, zależnie od okolicy. Jedną otrzymuje się przylepiając placki do ścian rozgrzanego pieca, gdzie pozostają aż do upieczenia się. Chleb nomadów, podobny do wielkich naleśników, piecze się w metalowej półkuli, umieszczonej ukośnie na ogniu, wypukłą stroną do góry; umieszczone tam ciasto, bardzo cienkie, szybko się piecze. W Iranie jada się inną odmianę chleba, w długich płaskich kawałkach, które piecze się w następujący sposób: na twardym i gładkim gruncie układa się nagrzane kamienie i na nich rozciąga się ciasto; gorąco „gotuje'' raczej, niż piecze masę, której powierzchnia rumieni się od stykających się z nią kamieni. W Iranie robotnicy zatrudnieni przy wykopaliskach często za całe pożywienie mieli tylko te dwa ostatnio wymienione rodzaje chleba, w istocie rzeczy bardziej pierwotne niż rodzaj pierwszy, chociaż Europejczycy często wolą chleb w postaci naleśnika. Dla rozmaitości jada się tam na przemian różne gatunki chleba. Z okresu III dynastii Ur pochodzą rachunki za żywność rozdzielaną raz w miesiącu różnym osobom uprzywilejowanym. Otrzymują one przeważnie objętość mniej więcej pięciu litrów tego, co my nazywamy chlebem, oraz cebulę. Stanowi oma zwykłą okrasę chleba również i na współczesnym Wschodzie; sprzedawano ją w wiankach, jak dzisiaj jeszcze czosnek i cebulę. Cebulę jadało się na surowo, tak jak na przykład ogórki. NAPOJE. PIWO I WINO PALMOWE Wyżej wspomniany rozdział żywności obejmuje napój przyznawany w ilości pięciu litrów na głowę. O jakim napoju mowa? Jest to rodzaj piwa zrobionego z jęczmienia, ale także i wino palmowe, które otrzymuje się pobierając sok drzewa u góry pnia. Wino palmowe jest płynem słodka-wymw chwili, gdy się je pobiera; potem fermentuje i po dwóch lub trzech 63 Rozdział pierwszy dniach zawiera już spory procent alkoholu. Podobnie dzieje się z innymi sokami roślinnymi zawierającymi cukier, jak na przykład sok winny i sok, który Meksykańczycy wydobywają z agawy i nazywają puląue. Gdy agawa ma zakwitnąć, ze środka rośliny wyrasta łodyga wysokości małego drzewa, z kwiatostanem na szczycie; jeżeli przetnie się tę łodygę w chwili, gdy zaczyna rosnąć, sok, który miał odżywiać kwiat, zaczyna spływać, a wtedy zibiera się go w tykwy. Jest wtedy słodki i niebieskawobiały; po krótkim czasie fermentacja czyni swoje i sok staje się mocnym alkoholem. Bafoi-lończycy znali dwa rodzaje tego napoju: słodki i sfermentowany. WINO Czy znali wina? Winna latorośl na dobre zaaklimatyzowała się w Mezopotamii północnej dopiero w pierwszym tysiącleciu p. n. e.; istnienie przemysłu winnego potwierdzają liczne tabliczki. Od tej chwili produkuje się prawdziwe wina, mniej lub więcej cenione, zależnie od pochodzenia; niektóre wina, które mimo upływu czasu nie fermentowały, były z tej racji szczególnie cenione. Winną latoirośl uważano dawniej za produkt górzystych okolic zachodnich Libanu, którego wina do dziś należą do naj wyże] cenionych na Wschodzie. W epopei o Gilgameszu bohater ten w swoje] wędrówce ku wybrzeżu przybywa do cudownego kraju, gdzie rośnie winna latorośl, i poeta krótko wspomina o piękności krzewu, którego grona „z lapis-lazuli" przedstawiają „piękny widok". Gilgamesz napotkał więc ciemne winogrona. Znamienne jest, że odbywając drogę zawędrował do półbogini, która była „szynkarką" i udzieliła mu rady, aby prowadził wesołe życie. Taki sam zawód uprawiała kobieta, która uchodzi za założycielkę starożytnej i bogatej dynastii w Kisz koło Babilonu. Niewątpliwie należy dopatrywać się w tym —¦ w Babilonii bowiem, jak świadczy Kodeks Hammurabiego, zawód szynkarski wcale nie cieszył się poważaniem — dowodu istnienia przemysłu winnego na wielką skalę, zrodzonego w krajach położonych nad brzegiem morza. Starożytny Wschód chętnie wiązał postęp i wynalazki z imionami istot, które uważał za ich inicjatorów. Owe szynkarki mogły być materializacją jednej z najważniejszych form handlu pomiędzy wybrzeżem a wnętrzem kraju. Warto tutaj zwrócić uwagę na zamiłowanie mieszkańców Mezopotamii i w ogóle Semitów do tego, co nazywamy ,,grą słów". I tak na harfie znalezionej w grobowcach królewskich w Ur wyrzeźbiono niektóre zwierzęta przy zajęciach i w pozach właściwych ludziom; niedźwiedź tańczy, lew prze- 64 11. Stela prawa Hammu rabiego. 13, :. Amulet (?) przedstawiający barana na kółkach 14. Mołe zabawki. Wiadomości ogólne wodniczy zebraniu, osioł jest muzykiem, jak zresztą na rzeźbach z epoki rzymskiej. Zamyka pochód mała gazela, niosąca wazę na wino i czarę; otóż gazela i karczimarka noszą w języku akadyjskim to samo miano: sabitu. DRZEWO PALMOWE Znaczenie przypisywane winu palmowemu każe nam zająć się i samym dostarczającym go drzewem oraz jego uprawą, stanowiącą jedno z bo-gacitw Mezopotamii. Od naj dawniej szych czasów mieszkańcy Mezopotamii poznali wszystkie korzyści, jakie mogli ciągnąć z tej palmy, a także sposób, w jaki należy ją uprawiać. Pewien tekst, pochodzący niewątpliwie z Umma, miasta rywalizującego z Lagasz, i datujący się z czasów króla Szusin z III dynastii Ur, mówi o „dobrze zraszanym" gaju palmowym, położonym między dwoma miastami, podzielonym na osiem części i należącym do miejscowego boga, którego reprezentuje jego zarządca. Drzewa na działkach posadzone są wedle kategorii, osobno drzewa owocujące, osobno młode jeszcze nieproduktywne. Ponieważ nie ma mowy o osobnikach męskich, posiadających pręciki, można przypuszczać, że pyłek kupowano u właścicieli innych gajów palmowych. Zbiór owoców podany jest w tekście w jednostkach pojemności, a nie ciężaru; z liczby drzew wnioskujemy, że zbiór ten jest niższy, niżby był dzisiaj przy takiej samej ilości drzew; uzyskiwano go w wadze o połowę mniejszej od tej, jaką uzyskano by dzisiaj, gdy średnią na jedno drzewo ocenia się na około czterdziestu kilogramów. Należy więc założyć, że większość wymienionych palm były to drzewa młode albo1 że uprawa poczyniła później znaczne postępy. Palma dostarcza poza tym drzewa — którego używa się tam, gdzie nie chodzi o wielką wytrzymałość, na przykład do krycia dachów o niedużej powierzchni — a także włókien, które, splecione, dają bardzo mocne liny, i liści, służących do pokrywania chat z gałęzi, do sporządzania mioteł, tak potrzebnych do zmiatania natrętnego pyłu tych okolic. A wreszcie owoc palmy nie jest, jak u nas, tylko przysmakiem, lecz stanowi pożywienie, a nawet podstawę pożywienia w okolicach obfitujących w te dnze-wa. Daktyle przechowuje się ususzone, dobrze ubite, w glinianych dzbanach, gdzie tworzą zwartą masę i przechodzą początek fermentacji, co wzbogaca je jeszcze w składniki odżywcze; dodatek oliwy konserwuje je i czyni jeszcze bardziej pożywnymi. Rynki wschodnie rozporządzające rozmaitymi odmianami palmy dak- 5 Coutenau 65 Rozdział pierwszy tyłowej zapewniają nabywcom wielki wybór daktyli. Pestki daktylowe, wysuszone, służą jako paliwo, zwłaszcza w pracy giserów, a potłuczone stanowią część pożywienia dla wielbłądów. Nie zdziwi to kogoś, kto widział, jak te zwierzęta pożerają liście figi berberyjskiej, opuntia wlgaris, pokryte] kolcami. Wreszcie górna część drzewa, jeszcze nie rozwinięta, tak zwana kapusta palmowa, ceniona jest jako jarzyna. Toteż dobroczynne to drzewo wielokrotnie sławione było w starożytności; Strabon opowiada, że perska pieśń wychwalała trzysta sześćdziesiąt pożytków z palmy daktylowej, a Koran, jak przypomina Kasvkii, powiada: „Szanujcie drzewo palmowe, jest ono jak wasza ciotka ze strony ojca; nadano mu imię drzewa błogosławionego, gdyż zostało ulepione z resztek mułu, z którego stworzono Adama." 23 To, że palmy są męskie albo żeńskie, naprowadziło człowieka na myśl sztucznego ich zapładniania, tak aby podnieść ich urodzajność, która w przeciwnym razie jest zależna od przypadku. W tym celu ludność tubylcza obcina pręciki kwiatów męskich, mające kształt stożkowaty, i przywiązuje je do kwiatów żeńskich. Aby dostać się na szczyt tych pokrytych jakby łuskami drzew, tubylcy obwiązują pień i własne ciało liną, opierają się stopami o pień i wspinają się aż na szczyt, ujmując za każdym krokiem linę, aby zahaczyć ją o coraz wyżej znajdujące się występy i nierówności. Tę czynność wielokrotnie przedstawiano na płaskorzeźbach mezopotamskich. Ukazuje ją również fresk pałacu w Mari z początków II tysiąclecia p. n. e., gdzie obok wiernie odtworzonych palm widać długie łodygi obwieszone od pewnej wysokości kwiatostanami; łodygi owe wydają się podobne do tej, która obciążona kwiatostanem wyrasta ze środka agawy i którą ścina się, aby pobrać sok rośliny w chwili, gdy kwiat zaczyna się kształtować. RZEKOME ZAPŁADNIANIE PALMY PRZEDSTAWIONE NA PŁASKORZEŹBACH. SŁUPEK KWIATU MĘSKIEGO Płaskorzeźby asyryjskie ukazują gaje palmowe pustoszone przez żołnierzy (już wówczas znano pojęcie „ziemi wypalonej"), inne zaś przedstawiają scenę, którą zrazu mylnie sobie tłumaczono: geniusze, niosące naczynie w kształcie wiadra z kabłąkiem, w prawej ręce trzymają stożkowaty przedmiot, którego ostry koniec kierują ku splotowi linii najeżonemu małymi palmetami, co jest zupełnie nierealnym i umownym wyobrażeniem „świętego drzewa".24 Jest to istotnie palma, jak przekonamy się niżej, w rozdziale o religii, ale w tym wypadku straciła ona swoje 66 Wiadomości ogólne cechy charakterystyczne, nawet palmety wyglądają raczej jak wachlarze z piór, czyli flabellum, a łodyga nabrała kształtu płaskiego filaru, otoczonego siatką przytrzymującą palmety przy samym drzewie i łączącą je w jeden regularny splot. Ponieważ niewątpliwie chodzi tutaj o palmę, choćby zniekształconą przez stylizację, a przedmiot, jaki trzyma w ręku geniusz, przypomina kszitałtem pręcik palmy męskiej, wywnioskowano, że płaskorzeźba jest wyobrażeniem czynności, która zapewniała krajowi obfite pożywienie. Ale geniusze kierują stożek ku drzewu, a przecież zapłodnienie odbywa się przez przywiązywanie kwiatostanów męskich do kwiatostanów żeńskich, a nie przez zwykłe, lekkie dotknięcie. Poza tym, płaskorzeźby ukazują geniusza umieszczonego za królem asyryjskim i kierującego ku niemu ostry koniec trzymanego w ręku przedmiotu. A zatem nie można przyjąć poprzedniego wytłumaczenia. Gdy natomiast przypomnimy sobie, że w niektórych kościołach w okolicy Mardin, na północy starożytnej Asyrii, ksiądz kropiąc święconą wodą posługuje się szyszką cedru jako kropidłem. dojdziemy do wniosku, że płaskorzeźba przedstawia właśnie ten akt, mianowicie pokropienie, znane religii asyryjskiej, przy czym ożywczą wodę pobierano podobnie u ujścia Tygrysu i Eufratu; naczynie z kabłąkiem. które trzyma w ręku geniusz, nie jest koszykiem, lecz wiadrem zrobionym z metalu, zawierającym oczyszczającą wodę. JARZYNY, RYBY, MIĘSO Jeżeli posiłek miał być obfitszy, obok cebuli obejmował zawsze uprawianą w tych okolicach soczewicę, fasolę, papkę z prosa lub z jęczmienia, ugotowaną tak, jak my przyrządzamy ryż, i może kukurydzę. Przypomnijmy, że niektórzy przyrodnicy, zapytani, co oznaczają kępy roślin zbożowych na płaskorzeźbach asyryjskich, stwierdzili, że jest to sorgo. Na dobrze zachowanych rzeźbach widujemy, jak nad glinianymi miskami, wokół których siedzi i pożywia się lud, wznosi się ziarnista piramida, jaką mogłoby stanowić ostatnie z wymienionych rodzajów żywności. Wśród popularnych jarzyn spotykamy dynie, ogórki i melony, które występują w wielu odmianach, co aż dziwi podróżnika, który po raz pierwszy znalazł się na Wschodzie. Ryby zajmowały ważne miejsce w jadłospisie Asyryjczyków; jadano je świeże lub suszone. Na rynku w Larsa (w pierwszej połowie II tysiąclecia p. n. e.) pojawiały się liczne ich gatunki; mogło być wśród nich trochę 67 Kozdział pierwszy zasolonych ryb morskich, dalej ryby z lagun, łatwiejsze do łowienia, ale przede wszystkim ryby z kanałów wodnych, które łowiono na miejscu. Wielkie ryby suszono, jak widzimy na płaskorzeźbach egipskich, albo też, wypatroszone i pocięte, wieszano na sznurze (jak się to robi dzisiaj jeszcze w Norwegii); drobne ryby wystawiano na słońce, ugniatano i prasowano 'tak, aby tworzyły jedną zwartą masę, z której odcinało się potrzebną ilość; w Tello (dawne Lagasz) odnaleziono, wśród innych, ślady takich zapasów, jeszcze zupełnie możliwych do rozpoznania. Potrawy mięsne nie miały, jak się wydaje, wielkiego znaczenia w ówczesnym odżywianiu; z tekstów, które wspominają o przyznaniu temu czy 'owemu barana lub nawet wołu, można wnioskować, że chodzi o zwierzę, którego nie zabito, lecz które zginęło inaczej, na przykład z przypadku; zresztą najczęściej nie jest wyraźnie powiedziane, czy te zwierzęta zostały oddane rzeźnikom do sprzedaży. Natomiast często zjawia się na stołach drób; jeśli idzie o epokę III dynastii Ur, widzimy transporty gęsi i kaczek na potrzeby pałacu królewskiego. SZARAŃCZA Szarańczę uważano za pożywienie; tak samo zresztą i dzisiaj w okolicach narażonych na tę klęskę; na płaskorzeźbie z Chorsabad służba wnosi szarańczę na rożnach, jak we Francji żabie udka.25 SERY, WYROBY CUKIERNICZE I OWOCE Do działu deserów należały sery i mleko zsiadłe, które w licznych odmianach podawano i w pałacach; przeznaczone do tego celu foremki znaleziono w obfitości w Mari26, w mleczarni pałacowej. Wyroby cukiernicze, dania słodzone bądź miodem pszczelim, bądź cukrem z palmy daktylowej, który mieszkańcy Mezopotamii również uważali za miód, stanowiły preed-miot ożywionego handlu. Smażeniny na oleju z sezamu, którego ziarna również spożywano, też należały do specjalności cukierników. Owocami powszechnie spożywanymi były, prócz, daktyli, granaty, nie-szpułki, jabłka, gruszki, brzoskwinie, śliwki, pistacje, krótko mówiąc, owoce obecnie uprawiane we Francji (zresztą niektóre z nich, jak brzoskwinie i czereśnie, przybyły do nas ze Wschodu); gatunki te dobrze udawały się w północnej Mezopotamii. Dzisiaj na wielkich przestrzeniach 1 68 Wiadomości ogólne w Syrii uprawia się banany; czy Asyryjczycy znali je lub choćby importowali? Można sobie zadać to pytanie patrząc na płaskorzeźby, gdzie wśród żywności widać na stołach przedmiot, który wydaje się złożony z licznych palcowatych rozgałęzień, złączonych u podstawy, i przypomina pęk bananów. NACZYNIA Zwyczajne naczynia były zrobione z gliny; spotykamy wśród nich kształty powtarzające się w naczyniach wszystkich epok, talerze płaskie albo mniej lub więcej głębokie, miski, dzbanki; szkło znane było w epoce asyryjskie], ale pozostało przedmiotem zbytku; nie było więc ani butelek, ani szklanek na napoje; zamiast szklanek służyły gliniane kubki, a zamiast butelek różne naczynia, puchary, wazy z uchwytami, dzbany z wąską szyjką, którą można było zatkać kawałkiem płótna lub czopem z gliny, jeśli chodziło o przechowanie napojów. Wśród wykopalisk nie spotyka się w tej epoce tyle sit, co w pierwszych okresach historii; w rozpatrywanym przez nas okresie istniał rodzaj fermentowanego napoju, który miał dużo osadu i mętów; usuwano je przy pomocy cedzideł i dmuchawek, których liczne okazy znaleziono w grobach królewskich w Ur; napój z dmuchawką ukazuje się na wielu zabytkach Mezopotamii. A wreszcie Iran znał bardzo oryginalną formę cedzidła, którego okazy znaleziono w Tepe-Sialk koło Kaszan i w Tepe-Gijan koło Nehawend. Jest to wycinek koła w kształcie rynienki, którą w połowie przegradza tarcza z dziurkami. Narzędzie to ma rączkę prostopadłą do rynienki. Trzymając narzędzie za rączkę i nadawszy mu odpowiednie nachylenie, wlewano z jednego końca cedzony płyn, który, przefiltrowany, wyciekał drugim końcem Wygięcie narzędzia pozwalało przy Kiniennym nachyleniu regulować przepływ cieczy. Jeśli chodzi o naczynia, wśród wykopalisk z tej epoki spotyka się dużo jeszcze waz o dnie mniej lub więcej ostrym; wtykano je w podatny grunt lub stawiano na drewnianej podstawce bądź na krążku z plecionej słomy. Nie umiemy sobie wytłumaczyć, widząc tyle naczyń o płaskim dnie, dlaczego ten o tyle praktyczniejszy kształt nie zdołał wyrugować wszystkich innych. Czy mieszkańcy Mezopotamii jadali na siedząco, czy też wyciągnięci na łóżkach? Jak wiadomo, Rzymianie, którzy hołdowali tej modzie, pomawiali ludzi Wschodu, że oni im ją zaszczepili; co do ludności Mezopotamii z wyższych klas, mamy w tej dziedzinie przekonujące dowody.27 Lud Rozdział pierwszy siadał na ziemi dokoła tacy lub wokół różnych potraw składających się na posiłek, z kolanami tylko zwyczajnie ugiętymi lub podwiniętymi „po turecku". TRUNKI Używanie silnych napojów powodowało niekiedy, jak słyszeliśmy, upijanie się. Symptomy tego, albo przynajmniej objawy wstępne, były przedmiotem dokładnej obserwacji we wszystkich stadiach. W „Poemacie o stworzeniu świata", w czasie uczty, bogowie pod wpływem trunków stają się gadatliwi i weseli. W epopei o bohaterze Gilgameszu dzikiego człowieka Enkidu, który później stanie się towarzyszem Gilgamesza, wtajemnicza w cywilizację hierodula i jednym z pierwszych pojęć, jakie sobie Enkidu przyswaja, jest używanie napojów fermentowanych: „Pił piwo; pił je siedemkroć; umysł jego wyzwolił się; zakrzyknął na cały głos; ciało jego napełniło się błogością, a jego twarz rozpromieniła się." Istotnie, znając napój z jęczmienia, wino palmowe i wino gronowe, mieszkańcy Mezopotamii mieli całą gamę napojów, które, jeśli nie jakością, to działaniem mogły współzawodniczyć z naszymi. PRACA I HANDEL STOSUNEK SPRZEDAJĄCEGO DO NABYWCY Gdy wiemy już, jak zachowywał się mieszkaniec Mezopotamii w domu, wśród rodziny, przyjrzyjmy się mu przy jego zajęciach poza domem; wyobraźmy sobie, na przykład, że przebiega miasto wstępując do kupców i rzemieślników. Pojęcie, jakie wytworzył sobie Babilończyk o stosunkach między sprzedającym a nabywcą, wyraża się w terminach oznaczających jednego i drugiego: sprzedający to ten, który „daje, dostarcza", nabywca zaś to ten, który „ustala cenę". Ten sposób pojmowania roli nabywcy wydaje się, zwłaszcza w społeczeństwie takim jak nasze, sprzeczny ze wszystkim, co nam wiadomo o prawach nowoczesnego rynku. Niemniej jest on ścisły, zgodny z prawem podaży i popytu rządzącym dawnymi społeczeństwami, bo w rezultacie nabywca „ustala" cenę, bądź gdy kąpituluje wobec wymagań sprzedającego (przez swoją zgodę uznaje wartość nabywanej rzeczy lub oddanej mu usługi), bądź gdy po targu otrzymuje towar po proponowanej przez siebie cenie. 70 Wiadomości ogólne ODPOWIEDZIALNOŚĆ Nasuwa się tutaj drugie spostrzeżenie: pojęcie odpowiedzialności za sprzedany przedmiot. Sprzedający pragnie się oczywiście od niej uchylić; dzisiaj na przykład obserwujemy, że towarzystwa żeglugi i transportu kolejowego, zarówno państwowe, jak prywatne, usiłują w swoich regulaminach uniknąć wszelkiej odpowiedzialności w stosunku do użytkowników, a państwo rzadko kiedy ogranicza te ich uroszczenia. Prawo mezo-potamskie, przeciwnie, stale chroniło tego, kto kupował jakiś przedmiot lub usługę. Odpowiedzialność budowniczego, armatora, chirurga, handlarza niewolników itd. zagwarantowana jest w Kodeksie Hammurabiego, a w epoce nowobabilońskiej i perskiej spotykamy przykłady tego w kontraktach, które są obrazem jeśli nie prawa, to przynajmniej ówczesnej wiedzy prawniczej. Za czasów Hammurabiego, gdy budowniczy otrzymał zamówienie na budowę domu i gdy dzieło jego okazało się nietrwałe, na przykład dom się zawalił, co powodowało śmierć właściciela, budowniczy ponosił karę śmierci, gdy zaś ofiarą było dziecko właściciela, zabijano dziecko budowniczego; również gdy armator dostarczył statku, który nabierał wody, miał on obowiązek naprawić statek swoim kosztem i nagrodzić szkody poniesione w towarach. ORGANIZACJA PRACY W KAPADOCJI Na przestrzeni wieków widzimy, że ludzie wolni, wyzwoleńcy, a nawet niewolnicy używani przez właściciela do jakiejś stałej pracy, zyskują sobie jako kupcy bardzo korzystną sytuację, mają filie, kantory, krótko mówiąc, kierują prawdziwymi firmami, których różnorodna działalność promieniuje na cały kraj, a nawet poza jego granice. Co najmniej w trzech wypadkach, i to w trzech różnych krajach, spotykamy firmy uprawiające handel najrozmaitszymi towarami, a towarzyszą temu operacje bankowe. W Kapadocji, w Kultape, koło nowoczesnego Kaisarieh, znaleziono archiwa wielu znanych kupców, stłoczone w salach wielkiego budynku położonego pod miastem, a pochodzące z początku II tysiąclecia p. n. e.28 Tabliczki te, zwane kapadockimi (albo staroasyryjskimi), odtwarzają działalność, jaką rozwijał niejaki Puszukin, który, jak można sądzić, zajmował się wszelkim handlem. Z jakiego tytułu on i jego koledzy z sąsiednich kantorów, noszący nazwiska semickie, przebywali w okolicach starożytnej Cezarei, wśród ludności nie pochodzącej od Semitów? Ist- 71 Rozdział pierwszy nieje przypuszczenie, że w te] epoce Asyria aż tu sięgała swoimi wpływami i że pod jej osłoną kupcy setmiccy mogli uprawiać handel w tej bogatej okolicy, gdzie nie był on jeszcze zorganizowany i zapewniał wysokie zarobki. CELE HANDLU Nie po raz pierwszy zresztą mieszkańcy Mezopotamii zapuszczali się tak daleko; pamięta]my, że u źródła opowiadań o wyprawach wojennych, które przechowały się do naszych czasów, leżały nie tylko zachcianki władców, pragnących powiększyć swoje terytoria i zadowolić własne ambicje; podłoże tych wypraw stanowiły cele handlowe. Jeśli chodzi o epokę Akadów, o parę wieków wyprzedzającą tabliczki kapadockie, znamy na wpół rzeczywiste, a na wpół legendarne opowiadanie o czynach króla Sargona Wielkiego, w którym mowa jest o ekspedycji w celach handlowych. Mianowicie kupcy mezopotamscy uda]ą się do swojej dawnej ojczyzny i proszą Sargona, aby przybył bronić ich w dalekim kraju, Ka-padocji, gdzie się osiedlili; wodzowie Sargona, zapewne zmęczeni podbojami, starają się skłonić monarchę, ażeby nie spełniał tego życzenia; napomykają O' wielkich odległościach i nieznanej drodze. Kupcy ofiarowują się poprowadzić wyprawę; kampania zostaje uwieńczona powodzeniem, zwycięzcy łupią, co się da i oto jeszcze jedna kraina dostaje się w sferę wpływów Mezopotamii. Skąd ów pęd ku Kapadocji? Odpowiedzią na powyższe pytanie jest kwitnący stan firmy Puszukma i Spółki która usadowiła się tam w parę wieków później. Znany nam pęd do Kalifornii, do Klondike, pęd ku cennym kruszcom, nie jest cechą jedynie naszych czasów; wszystkie epoki miały swoje Eldorada, które opływały w bogactwa, jakich brakowało sąsiadom, lub przynajmniej tak się sąsiadom wydawało. Egipt miał złoto, ale nie posiadał drzewa, od okresu Starego Państwa organizuje wyprawy zarazem handlowe i wojenne na wybrzeża syryjskie, aby zdobyć cedry libańskie, za które płaci pachnidłami, kadzidłem i przedmiotami zbytku. Epizod ten znalazł odbicie w legendzie o Izy-dzie poszukującej ciała swego małżonka Ozyrysa; uczy ona tamtejsze kobiety stosowania wonnych olejków, sztuki trefienia włosów, a w zamian otrzymuje olbrzymie drzewo, które uwięziło w swoim wnętrzu ciało Ozyrysa. Mezopotamia również odczuwała brak drzewa; sprowadzała je z tego samego źródła i temu zawdzięczamy w epopei o bohaterze Gilgameszu opowiadanie o wyprawie, jaką urządził on do ,,krainy cedrów", zapewne Wiadomości ogólne do Amanus, strzeżonego przez olbrzyma Humbabę. Mezopotamia nie miała również metali, toteż kupcy jej przebywają góry Taurus, aby zdobyć tam miedź, ołów, żelazo, srebro i złoto. Pojęcie kraju rozwijającego się jak w zamkniętym naczyniu, bez łączności ze światem zewnętrznym, jakie sobie przeważnie wytworzyli pierwsi historycy starożytności, ustąipiło potem słuszniejszemu poglądowi, głoszącemu luźność granic starożytnego świata. Karawany na osłach, a potem na wielbłądach wędrowały przed trzema tysiącami lat podobnie jak dzisiaj, a drogi wcale nie były mniej bezpieczne. Wielkie barki o wątłym ożaglowaniu, jakie dziś jeszcze zawijają do handlowych miast syryjskich i widzą znikające w dali ogromne statki, które w jedną noc przebywają przestrzeń z Bejrutu do Aleksandrii, łączyły niegdyś te same punkty, komunikacją powolniejszą, lecz regularną, nie oddalając się od wybrzeży i starając się na noc zawinąć pod osłonę jakiegoś przylądka. Różne obszary starożytnego Wschodu utrzymywały z sobą łączncść, jak to czynią dziś kraje Wschodu nowoczesnego, a chociaż zapewne nie odznaczała się ona szybkim tempem, odbywała się bez większych trudności. Droga jedwabiu, którą jechał Marco Polo, zaopatrywała już w cenne tkaniny Iran Sassanidów i Bizancjum. Zaledwie od stu lat statki parowe i policja morska skróciły czas żeglugi i zapewniły ogólne bezpieczeństwo, a dopiero od lat trzydziestu samochód pojawił się na drogach Wschodu. Do tego czasu handel uprawiano tam w ten sam sposób jak przed czterema tysiącami lat. Wreszcie działał jeszcze jeden potężny impuls ekspansji handlowej, którego doniosłości dzisiaj nie doceniamy: chęć zdobycia korzeni i przypraw (którą obserwujemy i dziś) oraz kadzideł. Wielkie ich ilości potrzebne były wszystkim kultom, toteż wobec powszechnej żarliwości religijnej, stanowiły towar pierwszej potrzeby; Egipcjanie wędrują do krainy Punt (może Hadramaut i Himiaru na południowym zachodzie Arabii) i przywożą stamtąd żywiczne drzewa, których wyobrażenia widnieją na świątyni w Deir-el-Bahari. Aby zaspokoić te potrzeby, ludy koczownicze osiedlają się, stają się stróżami i organizatorami karawan, które niedawno sami grabili, i na tym polega tajemnica rozwoju krainy Naba-tejów i Palmiry, bogactwa Himiaru i Hadramautu, jedynych krajów posiadających złoto, którego nie mieli ich sąsiedzi z Arabii. Na pierwsze wejrzenie wydaje się, że sprężyny historii zupełnie się zmieniły od czasów starożytności, ale w istocie wcale tak nie jest; ukazują się nam one nie zmienione, gdy tylko przypadkiem jakieś wskazówki naprowadzą nas na ślad prawdziwych przyczyn wielkich wypraw minionych czasów. 73 Rozdział pierwszy Wróćmy jeszcze do Puszukina i jego interesów; zajmuje się on kupnem i sprzedażą terenów; wypłaca zaliczki; handluje ołowiem, srebrem, tkaninami i „czarnymi osłami". Jak należy to rozumieć? Czy chodzi po prostu o określenie barwy mówiącej o pochodzeniu tych zwierząt — gdyż osły mezopotamskie były przeważnie białe — o silniejszej rasie, czy też jest to przetłumaczony na język semicki wyraz, jakim Azjanici oznaczali konia, który wtedy mało jeszcze był znany w basenie Tygrysu i Eufratu, ale wkrótce miał tam zostać zaaklimatyzowany? ORGANIZACJA KARAWANY Tabliczki kapadockie objaśniają, jak tworzono karawany i jaka była ich organizacja finansowa. Bankier-kupiec porozumiewał się z zawodowym lub przypadkowym przewodnikiem karawany, który gromadził zwierzęta, starał się o pożywienie dla nich, zajmował się pakowaniem powierzonych mu towarów. Karawana powinna była wyruszyć w oznaczonym dniu, jeżeli przewodnik jej spóźniał się, nie otrzymywał zapłaty począwszy od umówionego dnia. Przewodnik albo miał obowiązek eskortować ładunek do końca podróży, albo, i tak działo się najczęściej, miał przekazać towary na jakimś odległym etapie innej karawanie, która, po przekazaniu mu własnego ładunku, wiozła je jeszcze dalej, pierwsza karawana zaś wracała do punktu, z którego wyszła. Albo znów przewodnik karawany stawał się wędrownym kupcem i w miarę jak sprzedawał swój towar, kupował na przebywanych obszarach inne towary, którymi handlował w dalszej drodze; to samo czynił w drodze powrotnej. Sposoby finansowania karawan były różne; wielcy kupcy ponoszą koszty i zgarniają zyski, przewodnik zaś otrzymuje zapłatę albo też proporcjonalnie uczestniczy w zyskach. Często od przewodnika żądano kaucji, aby go w ten sposób mocniej zainteresować w powodzeniu przedsięwzięcia. Karawana przewozi również metale, ołów, srebro, uważane w tej epoce za towar, a nie za pieniądz. Ale dzięki związkom łączącym filie, kupiec z Kapadocji może listownie zażądać od swego dalekiego korespondenta, aby dostarczał ziarna lub metalu okazicielowi listu. Jest to właściwie czek, bo weksle juz wówczas istnieją. I jest bardzo prawdopodobne, że templariusze, którym przypisuje się zaszczyt wynalezienia tej czynności bankowej, zastosowali po prostu wobec licznych filii swego zakonu operację zapomnianą w Europie, ale stale stosowaną na Wschodzie od czasów starożytności. 74 Wiadomości ogólne HANDEL W NUZI Drugi okres, w którym spotykamy się z działalnością firmy handlowej, to czasy panowania Huro-Mitannijeżyków, Azjanitów, w Nuzi koło Kirkuk w Asyrii.29 Tam również mamy do czynienia z archiwami kupieckiej rodziny, pisanymi przez cztery lub pięć pokoleń. Są one tym bardziej pouczające, że pochodzą z innej epoki oraz innego środowiska, ukazują odmienne operacje handlowe. Wielki kupiec Tehip-tilla handluje wszystkim, ale jednocześnie łączy to z bardzo osobliwą akcją. Asyria zna w tym okresie ustrój feudalny, tereny ustąpione przez, króla, obciążone pewnymi serwitutami, zwłaszcza pańszczyzną królewską i służbą wojskową; są to tereny niepozbywalne, a przekazywalne jedynie drogą dziedzictwa. Wtedy właśnie Tehip-tilla pomnaża swą rodzinę; jego akty adopcji są niezwykle liczne; adoptowani synowie wnoszą mu swoje ziemie, a w zamian on czyni im podarek, który jest ukrytą należnością, ceną sprzedażną danego terenu. FIRMA MURASZU W NIPPUR Trzeci okres, kiedy natykamy się na wielki dom handlowy, to początek okresu perskiego, koniec epoki, której życie i zwyczaje opisujemy 30 (druga połowa V w. p. n. e.). Chodzi tu o niejakiego Muraszu i jego dzieci, których ilość wyraża się również w setkach. Rodzina Muraszu jest iziraelicka; gdy Nabuchodonozor zawładnął Jerozolimą w roku 586, uprowadził do niewoli najznakomitszych jej mieszkańców (wśród nich proroka Izajasza), a w liczbie ich znalazł się ród Muraszu. Doszedł on do pomyślności na wygnaniu, a najpiękniejszy swój okres przeżywa w mieście Nippur, pod panowaniem Arta-kserksesa I (464—424) i Dariusza II (423—405). Niektóre dokumenty tej firmy podają na marginesach tabliczek klinowych krótkie, parę słów liczące informacje w języku aramejskim, nakreślone atramentem. W tej epoce pismo klinowe i pismo akadyjskie były przywilejem ludzi prawdziwie uczonych; ludność przeważnie mówiła po aramejsku, a ci, którzy umieli pisać, pisali tylko w tym języku. Jest rzeczą możliwą, że te tabliczki były gromadzone jako archiwa kupca; nota w języku aramejskim pozwalała skrybie niższego rzędu odnaleźć dokument i wręczyć go osobie, która w firmie Muraszu umiała czytać pismo klinowe. Organizacja pracy nasuwa parę uwag. Jeśli pracodawcą jest bogaty kupiec, pałac królewski lub świątynia, posiadają one niewolników, którym 75 Rozdział pierwszy rozdzielają pracę; w tym wypadku nie istnieje żadne potwierdzenie wykonanej pracy, ale jeżeli pracę stanowią świadczenia w naturze na rzecz króla lub świątyni, którzy dochodzą swoich praw, może nastąpić rekwizycja, i o tym informują nas tabliczki. Nie pozostał żaden ślad bieżących transakcji, ale gdy w grę wchodził kontrakt, obietnica sprzedaży, płatności w umówionym czasie, najmu domu lub ogrodu, zwrot całości lub części długu, dostawa towarów osobie trzeciej, powstaje okazja do sporządzenia aktu, co nam pozwala snuć różne dociekania. Przede wszystkim wydaje się, że mimo zależnego stanowiska robotników, ci, którzy się nimi posługiwali, nie mieli, ipso facto, nieograniczonych praw nad nimi. Widzieliśmy przypadki, gdy upominano tych, którzy nie wypełniali obowiązków; prawa są w tej epoce niezbędne, aby zapewnić należyte wykonanie prac. WYNAGRODZENIE Wynagrodzenia nie były ustalone; wartość ich jest trudna do określenia, gdyż wobec braku pieniądza wszystko płaci się w jęczmieniu. Był on przeznaczony na utrzymanie robotnika; ponieważ ten nie konsumował wszystkiego, reszta służyła mu za monetę wymienną. W epoce Sargoni-dów, Nowobabilończyków i Persów wypłaty uiszczano w srebrze, które nie miało wprawdzie postaci dzisiejszych monet, ale krążyło w małych płytkach lub sztabkach znaczonych pieczęciami, gwarantującymi ich wagę. Dzięki temu można wytworzyć sobie niejakie pojęcie o względnej wartości rzeczy i oddanych usług. UMOWA O AKORD Jest jeszcze pewien rodzaj transakcji, mniej częsty, który wcześnie okazuje tendencję do zanikania. Polega on na tym, że robotnikowi dostarcza się surowca do obróbki i pozostawia się mu jako zapłatę to, czego nie zużył, wykonując jednakże należycie otrzymane zamówienie. Na przykład za czasów monarchii akadyjskiej zbrójownik otrzymuje metal przeznaczony na wyrób hełmów oraz wołową skórę na czapki i wełnę na wyściółkę wnętrza, bo ówczesne hełmy okrywały głowę razem z uszami i ocierałyby naskórek, gdyby ich czymś nie wyłożono. Gdy ustalona ilość hełmów była gotowa, rzemieślnik zatrzymywał sobie pozostałą część metalu, skóry i wełny; ta reszta stanowiła jego wynagrodzenie. Wspomniany 76 Wiadomości ogólne tekst pozwolił nam wywnioskować, że ciężar hełmu z tej epoki równał się ciężarowi hełmu, jaki do niedawna jeszcze nosili francuscy dragoni. Wreszcie, ponieważ ziemia należała w przeważnej części do wielkich właścicieli, do dworu, królewskiego i świątyń, właściciel często wyznaczał parę warsztatów dostarczających artykułów pierwszej potrzeby tym, którzy zależni byli od niego; robotnikom płacił pośrednio, przydzielając im różnego rodzaju żywność; ten sposób wynagradzania częsty jest za III dynastii Ur; cytowaliśmy tabliczki przyznające każdemu beneficjantowi to, co my nazywamy chlebem, napoje fermentujące, czasem daktyle i pewną ilość oliwy oraz rośliny zawierającej sodę i zapewne stanowiącej namiastkę mydła. NADZORCY Rozumiemy, że przyjęcie któregokolwiek z wyżej wymienionych systemów organizacji pracy wymagało zatrudniania wielu nadzorców. Za czasów Urukaginy, który wprowadził wiele reform, nie było już, jak on powiada, nadzorców barek ani nadzorców stad w całym kraju podlegającym miastu Lagasz. Mamy sporo wiadomości o nadzorcach z epoki III dynastii Ur, wśród których najbardziej reprezentatywnym typem jest „człowiek z biczem." (określenie barazo obrazowe). W epoce asyryjskiej władcy przedstawiając ogromne prace, jakie wykonywano na ich rozkaz, przekazali nam również sceny transportowania monolitowych skrzydlatych byków, które strzegły bram ich pałaców. Na płaskorzeźbie w British Mu-seum widzimy usadowionego na kolosie, do którego zaprzężono szeregi ludzi, kierownika prac, zaopatrzonego w trąbkę, jak dzisiaj podmajstrzy w gwizdek, gdy dyryguje robotnikami dźwigającymi szyny lub kable elektryczne. W dawnej epoce grupami robotników kierują nadzorcy, których nazwy utworzone zostały od liczby ludzi pozostających pod ich rozkazami. KOSZTY UTRZYMANIA Zanim zaczniemy badać to zagadnienie, przy czym możemy uzyskać tylko cyfry absolutne, ponieważ wszelkie szczegółowe porównania z czasami nowożytnymi są niemożliwe, podajemy tabelę miar asyryjskich i babilońskich, najczęściej używanych. Najczęściej? Tak, ponieważ w tej epoce nie istniał jeden powszechnie obowiązujący system miar i wag i poszczególne miasta Mezopotamii posiadały jeszcze większą autonomię niż francuskie miasta w wiekach średnich, kiedy to ma przykład istniał liwr tu- 77 Rozdział pierwszy reński i liwr paryski i kiedy rniary przestarzałe i rzadko używane stosowano obok nowych (czy i dzisiaj nie mamy obok jednostek systemu metrycznego jeszcze: korca, ćwierci, pręta, łutu?). W dawnej Mezopotamii istniała nawet obok miar miejscowych miara królewska, stosowana lub nie stosowana przez dwótr, zależnie od tego, czy miał on brać, czy płacić. W epoce perskiej wielki bankier Muraszu, o którym wyżej wspomnieliśmy, miał swoje własne miary. Zależnie od epoki i kraju kontrakty mówią o następujących miarach. WAGI I MIARY Sze (ziarno)........... 0,0467 g Sziklu (szekel).......... 8,416 g Manu (mina) = 60 sziklu....... 505 g Biltu (talent) = 60 manu .... 30 kg 500 g Za czasów nowobabilońskich sze, jednostka podstawowa, wyszła z użycia i szekel mógł ulegać podziałowi; jego najmniejszym ułamkiem jest 1 24 to znaczy obol. Miary objętości Siła (albo qa)........... 0,842 1 Massiktu (albo pi) = 60 qa....... 50,50 1 (zmniejszone do 36 qa w czasach neobabilońskich) Imeru (ładunek osła) = 100 qa...... 84,2 1 W Babilonii używa się ąurru (gur), które wynosi 180 siła, ale wtedy często siła liczy tylko 0,41, co daje około 74 litrów. Miary długości Ubanu (cal)........... 0,0165 m Ammatu (łokieć) = 24 ubanu..... 0,396 m Kanv (pręt) = 6 ammatu....... 2,376 m Gar = 12 ammatu........ 4,752 m Babilonia używa również aszlu — 10 gar, 47,50 m, i beru — 1800 gar. Miary powierzchni Musaiu — 1 gar kwadratowy . . . 22,58 m2 Iku............ 3528,5 m2 Buru............ 63510,5 m2 78 Wiadomości ogólne Ale powierzchnię mierzy się również ilością ziarna potrzebną na zasianie jej, to znaczy na pi oraz imeru. Wobec tej różnorodności miar, z których wymieniamy tylko najważniejsze, jasne jest, że porównania można przeprowadzać z dokładnością bardzo względną. MIERNIK W WYMIANACH Jest nim przede wszystkim, jak powiedzieliśmy, jęczmień; gdy w dawnej epoce kupuje się srebro lub ołów, wartość tych metali wyrażona jest w jęczmieniu. Pomału srebro ruguje zboże, ale jako waga, a nie w monecie, której wówczas jeszcze nie znano. Wynalazek pieniądza przypisuje się Lidii, ale w rzeczywistości powstał on w dniu, gdy srebro w małych sztabkach cechowanych jakimś znakiem („głową Isztar" lub „Szamasz" na przykład), regulowało transakcję, Sanherib (706—681j bił widocznie drobną monetę, skoro oznajmia w swoich rocznikach: „Kazałem sporządzić z gliny formę i wlewać do niej brąz, aby robić monety dwuszeklowe." Pierwsze dobrze nam znane pieniądze w Azji Zachodniej to darejki perskie (od imienia Dariusza); ale w epoce ich wynalezienia wyznaczono im rolę, jaką spełniają od wojny z roku 1914 w ekonomii nowoczesnej; przechowywano je mianowicie w skarbcach państwowych, które posługiwały się nimi tylko w wypłatach między państwami lub przy wynagradzaniu swoich najemników; pozostałe transakcje odbywały się na zasadzie sztab srebra o odpowiednie] wadze, a potem srebrnych monet, począwszy od epoki Seleucydów. Miarą było srebro; jeżeli ktoś spłacał dług częściowo w złocie, a częściowo w srebrze, obliczano całą sumę w srebrze, nawet tę, którą płacono w złocie. W epoce państwa nowobabilońskiego panuje w umowach handlowych następujący stosunek31 między srebrem a złotem i srebrem a innymi metalami: Srebra Złoto Dats i 15 1 rok 4 Nabuchodonozora 12 1 rok 7 Nabonida 8 1 rok 7 10 1 rok 8 13 i 8V2 : 1 rok 8 „ (te dwie 12 1 rok 11 (te dwie transakcje w jednym dniu) 79 Rozdział pierwszy Te wahania można oczywiście wytłumaczyć jedynie próbą wchodzącego tu w grę ełota i srebra. Za jedną część srebra można otrzymać: 180 części miedzi, 40 ołowiu, 240 żelaza egejskiego (z Cypru), 361 żelaza libańskiego. Ołów zatem występuje jako metal najdroższy po srebrze; różnica w cenie między żelazem egejskim a libańskim wynika z jego gatunku. Z tej samej przyczyny stwierdzamy wahanie od 1 do 5 dla ołowiu; warto się nad tym zastanowić; kontrakt podaje tylko cyfry, które mówią nam niewiele, ponieważ nie znamy próby i właściwości wymienionych metali, a często i wartości używanej miary. Powiedzmy tylko, aby trochę ograniczyć wahania, że szekel równa się, jeśli idzie o wagę, 25 centom amerykańskim, to znaczy jednej czwartej dolara. WARTOŚĆ ARTYKUŁÓW ŻYWNOŚCIOWYCH Oto ceny niektórych artykułów żywności32: W epoce nowobabilcńskiej można kupić jeden gur daktyli za jeden szekel, a cena ta wzrasta dwukrotnie w czasach Persów; jęczmień, który niegdyś był w tej samej cenie co daktyle, podrożał, ale jego wahania roczne są bardzo znaczne; ziarno tanieje wydatnie w okresie żniw. Czosnek sprzedaje się na wianki. Pewna umowa z czasów Cyrusa opiewa na 39500 wianków na raz. Sezam pozostaje drogi, od 8 do 12 szekli za gur; w razie wymiany wartość jego jest trzykrotnie wyższa niż jęczmienia; olej sezamowy kosztuje ponad szekel za miarę (bardzo zmienną, 36 do 145 silą, ale najczęściej 36 silą). Winną latorośl uprawiano już w północnej Babilonii; współzawodniczy ona z winami importowanymi z okolic Tur-Abdin, dawniej Asallu, i z Syrii; dobre wino gronowe (karanu) kosztuje ponad 8 szekli za dzban, gdy tymczasem wino daktylowe (szikaru) pierwszej jakości kosztuje mniej niż szekla. Wełnę (szipatu) sprzedaje się 2 miny za 1 szekla w epoce perskiej, podczas gdy wełna farbowana purpurą dochodzi do 15 szekli. Umowy handlowe nie zawierają śladów transakcji dotyczących lnu i płótna. Strabon wispomina jednak o manufakturze w Borsippa obok Babilonu (XVI, 1, 7). Za wołu płaci się 20 szekli, za kozę lub owcę 2 szekle; osły są drogie, przeciętnie kosztują 30 szekli. Cegła wypalana kosztuje 1 szekla za 50 do 100 sztuk; 600 min asfaltu kosztuje również 1 szekla. Drzewo, jak można się było spodziewać, jest drogie; za czasów Na-buchodonozora 24 cyprysy kosztują 27 szekli; 5 talentów cedru — pół miny. 80 Wiadomości ogólne Co do metali, w jednej z umów znajdujemy pozycje: 10 talentów miedzi cypryjskiej za 3 miny, '/3 szekla srebra; 37 min ołowiu za 55,5 szekla; 16 min i 15 szekli farbowanej wełny za 2 miny i 2/3 szekla; 55 min lapis-lazuli za 1I% miny, 6 i % szekla; 130 min żelaza cypryjskiego za 1/2 miny, 2 i pół szekla; 257 min żelaza libańskiego za % miny, 2% szekla. Cena niewolników ogromnie się zmieniała, ale i tu również nie mamy żadnych punktów porównania: Za Nabuchodonozora ,, Nabonida „ Cyrusa ,, Kambizesa ,, Dariusza „ Kserksesa 40 szekli przeciętnie 50 „ 60 „ 1 i 0,5 min 1% miny 2 miny Cena ziemi stale wzrastała; niegdyś 100 gur miało wartość 1 szekla; w czasach Nabonida za tę sumę oitrzymuje się zaledwie 10 do 20 gur; ogród wynoszący 10 gur kosztuje za Cyriusa ponad dwa szekle, a blisko 3 szekle za Dariusza. Dom z niewielkim placem kosztował 15 szekli za tak zwany „pręt" przed epoką perską; za ich czasów cena za „pręt" przekroczyła 40 szekli. Oto wreszcie cena odzieży, niektórych narzędzi i sprzętów: 1 suknia — 2 miny; 50 sztuk drobnych narzędzi — 2 szekle; jedenaście naczyń miedzianych — 1 szekel; 1 łopata żelazna i siekiera, dwa narzędzia bliżej nieokreślone, 4 krzesła i 3 łóżka, razem 2 szekle za panowania Nabonida i Cyrusa. Płace są bardzo różne: dwaj strażnicy świątyni za 12 dni pobierają 34 szekle; w epoce perskiej niewolnikowi płaci się 3 szekle za rok; 4 robotnicy, o których nie powiedziano, że są niewolnikami, otrzymują to samo wynagrodzenie. Dzierżawy były bardzo częste, ponieważ ludziom brakowało kapitałów; za pół szekla dziennie, a w czasach Dariusza za szekla, wynająć można było statek. Cena ta uwzględnia fakt, że statek będzie używany przez cały czas; gdyby go nabyto, bez wątpienia miałby okresy przestoju; nie kosztowałby więcej niż 1 do 2 min. Wynajęcie wołu kosztuje 10 gur jęczmienia rocznie, to znaczy 10 do 20 szekli. Dzierżawa małego domu lub składu wynosi 2 gur na rok. Wreszcie woda do podlewania gaju palmo- e Contenau 81 Rozdział pierwszy wego kosztuje jedną czwartą zbioru, gdy chodzi o daktyle, przy czym zbiór uważa się jak gdyby za związany ze stopniem nawodnienia uprawy. Z ogółu umów handlowych epoki nowobabilońskiej, zachowanych w tysiącach egzemplarzy, wnioskujemy o wyraźnym wzroście cen artykułów żywnościowych, gruntów i domów v tym okresie w stosunku do okresu perskiego. Mezopotamia, jak widzimy, znała, podobnie jak świat nowożytny, okresy zwyżki cen; skarżono się, jak dzisiaj, na drożyznę, każde przesunięcie, nawet minimalne, dawało się odczuć, ponieważ wynagrodzenia nie mogły podlegać takim zmianom, jak się to dzieje u nas Toteż prawodawcy wielokrotnie próbowali ustalać ceny; gdy się jednak bliżej przyjrzymy ich usiłowaniom, stwierdzamy, że się im to nie udawało i że rejestru]ą oni po prostu z zadowoleniem niskie ceny pewnych artykułów żywności; poza tym ich tabele rachunkowe są jedynie pobożnymi życzeniami, mniej lub więcej platonicznymi, podobnie jak to było z Henrykiem IV, który marzył, aby w niedzielę każdy Francuz „miał kurę w garnku". Nie sięgając do zbyt odległych czasów i jedynie dla pamięci wymieniamy reformatora Urukaginę (druga połowa III tysiąclecia p. n, e.). który kazał obniżyć przede wszystkim ceny, jakich żądali kapłani za obrzędy pogrzebowe: ustalał 3 miary napoju, 80 chlebów, 1 koźlę i 1 łóżko, zamiast 7 miar napoju, 420 chlebów, 120 miar zboża, 1 sukni, 1 koźlęcia, 1 łóżka, wymaganych poprzednio. Inny przykład: Singaszid, król miasta Uruk (panował w pierwszej połowie II tysiąclecia przed naszą erą) życzył sobie, aby za jego panowania 3 kurru zboża albo 12 min wełny, albo 10 min miedzi, albo 30 silą oliwy można było kupić za 1 szekla srebra. Szamszi, Adad I, który panował w epoce HamniurabiegO' (druga połowa XVIII w. p. n. e.), mówi, że taryfa miasta Assur za jego czasów wynosiła 2 kurru ziarna albo 12 min wełny, albo 20 silą oliwy za szekla srebna. Gdy zechcemy porównać miary i wagi za panowania dwóch królów i wyrazić je w naszym systemie metrycznym, otrzymamy mniej więcej takie cyfry: Za Singaszida 750 litrów ziarna, albo 6 kilogramów wełny, albo 5 kilogramów miedzi, albo 25 litrów oliwy = 8, 41 gr srebra. Za Szamszi-Adada = 500 litrów ziarna albo 6 kilogramów wełny, albo 17 litrów oliwy = 8 gr 41 srebra. Stwierdzamy więc, że za panowania Szamszi-Adada I nastąpiła znaczna zwyżka cen ziarna i oliwy, gdy tymczasem nie uległy zmianie ceny wełny i streibra. Z biegiem czasu ceny metali zmieniają się nieustannie. Jeszcze dzisiaj, o ile złoto wykazuje w pewnych okresach względną stabilizację, Wiadomości ogólne wiąże się to z umowami międzypaństwowymi; dla metali, jak miedź, podległych prawu podaży i popytu oraz zmianom współczynnika produkcji, notuje się wielkie i częste skoki. Nie od rzeczy będzie przypomnieć kolejne daty pojawiania się poszczególnych metali. MIEDŹ I BRĄZ Gdy zaczyna się okres historyczny, Mezopotamia ma już miedź, która przybywa do niej z Armenii, z Kaukazu lub Kapadocji33; brąz (stop złożony głównie z miedzi i cyny) nie był jeszcze znany; analizy wykazały bardzo słabą proporcję cyny w metalu z tej epoki, a dalsze badania ujawniają ślady innych metali, które jednakże są tylko zanieczyszczeniami. Brąz zjawia się w epoce Gudei i za III dynastii Ur, jest to albo brąz z antymonu, albo z cyny. Mezopotamia posiada więc wówczas metal wartościowy, twardy, zdatny do wszelkiego użytku, i gdy około XI wieku zjawia się w ogólnej sprzedaży żelazo, stoi ono znacznie niżej od brązu, jeżeli chodzi o usługi, jakie może oddać. te- ŻELAZO, ZŁOTO I SREBRO Pierwsze zastosowane żelazo było żelazem z meteorytów, co można poznać po zawartości niklu; potem miejsce jego zajęło żelazo z rudy. Złoto i srebro, sprowadzane z północy, jak inne metale, pozostały, jak w naszych społeczeństwach cywilizowanych, metalami rzadkimi, luksusowymi; srebro było przedmiotem różnorodnej obróbki, mającej na celu oczyszczenie go i nadanie mu większej odporności na zmiany, którym ten metal tak łatwo ulega. Zresztą, w swojej nomenklaturze mieszkańcy Mezopotamii stawiali na pierwszym miejscu złoto, „brylant mocny i twardy", potem srebro, „biały brylant". Na samym początku srebro, jak widzieliśmy, jest towarem jak każdy inny, mającym swój równoważnik w jęczmieniu; powoli ukazuje się pojęcie ciężaru srebra jako ekwiwalentu sprzedawanych produktów; wreszcie, a stało się to w okresie państw no-wobabilońskiego i perskiego, wartości często wyraża się w szeklach srebrnych; widzieliśmy, jak trudność ważenia przy każdej transakcji i żywności, i srebra, wyrażającego jej wartość, oraz konieczność zapewnienia mu odpowiedniego składu, spowodowały, że wyciskano na szeklach pieczęć, jako gwarancję W ten sposób wynaleziona została zasada pieniądza. 83 Rozdział pierwszy Wiemy, co można Ibyło kupić w warsztatach płatnerzy, brązowników, garncarzy i złotników; wykopaliska wiele powiedziały ludziom nowoczesnym o ówczesnej produkcji; wielką część ich pracy stanowiło sporządzanie broni; wrócimy do tego tematu, gdy mówić będziemy o armii. ODLEWANIE POSĄGÓW I ICH ZŁOCENIE Brązownicy sporządzali posągi i płyty do pokrywania powierzchni ściennych; fabrykacja jednych i drugich napotykała na trudności techniczne, które dziś wydają się niewielkie; sztuki małych rozmiarów były łatwiejsze w robocie, ale jak radzili sobie robotnicy, którzy sporządzili na przykład posąg Napirasu, królowej Elamu, przechowywany w Luwrze i, mimo doznanych uszkodzeń, dziś jeszcze ważący ponad 1800 kilogramów? Dzisiaj pojemność wielkich pieców łatwo zapewnia jeszcze więksizej ilości metalu odpowiednią stałą temperaturę, gdy doprowadza się go do stanu płynnego; ale w epoce, gdy odlewano wspomniany posąg (druga połowa II tysiąclecia p. n. e.), trzeba było urządzić całą serię kotłów, które równocześnie osiągały tę samą temperaturę i kolejno, nie stygnąc, przelewały swą zawartość do przygotowanej formy posągu. Ile prób i niepowodzeń, zanim osiągnięto takie wyniki! Posąg Napirasu został odlany w dwóch częściach, jak można sądzić, przedniej i tylnej, które potem zlutowano, czego ślady zatarto przy pomocy pilników; mimo znacznej grubości wydawał się on jednak za mato trwały, więc nadano mu masywność wlewając do wnętrza płynny metal; czynność tę wykonano położywszy posąg na ziemi; wlano metal najpierw do górnej części; chcąc, aby się rozlał wszędzie równomiernie, przytłoczono go masą metalu, działającą przez sam swój ciężar. Następnie wlewano znowu metal, aby wypełnić dolną część posągu; operacja ta mogła jedynie na wpół się udać, toteż widzimy, że masa wewnętrzna niezupełnie przystaje do formy zewnętrznej; wypełniono wnętrze wystarczająco, ale całkowitego zlepu nie uzyskano, toteż podczas grabieży w Suzie udało się napastnikom przy pomocy uderzeń maczugą odbić głowę, ramię i lewą rękę posągu, które nie tworzyły jednej całości z umocnieniem, jaki stanowił wlany do środka metal. Technika wykonania tego posągu i płaskorzeźb z tej samej epoki wskazuje, że ówczesny stan metalurgii był identyczny z tym, jaki mniej więcej utrzymał się aż do końca ostatniego stulecia w naszych krajach. Co więcej, że składały się na nią procesy, za pomocą których pokonywano trudności wynikłe z braku udoskonaleń, dzięki którym rny je rozwiązujemy. Pomijam tu prymitywny sposób, polegający na rzeźbieniu posągu w drzewie 84 Wiadomości ogólne lub stosunkowo miękkim kamieniu i pokrywaniu go potem małymi płytami giętkiego metalu, które tak polerowano, aby odtwarzały wszystkie zarysy przedmiotu, i umocowywano małymi gwoździkami. NACZYNIA I KLEJNOTY Naczynia metalowe robiono na wypukło, wbijając młotkiem te części, które miały być wklęsłe; dziobki naczyń albo spajano z naczyniem, albo przybijano ćwiekami o dużych główkach, które pozostawały widoczne i tworzyły część dekoracji. Technika (roboty tłoczonej (trybowanej) i odlewu poprawionego przy pomocy dłuta stosowana była przy płaskorzeźbach lub wykładzinach zależnie od ich grubości. Jubilerzy w epoce, którą się zajmujemy, sprzedają pierścienie, kolczyki, bransolety, przepaski do włosów, brosze, ale te ostatnie rzadziej pojawiają się w sprzedaży, ponieważ asyryjski strój ludowy był drapowany, wobec czego brosze stawały się zbytkiem. Kolczyki, w formie pierścieni, winnych gron, stożków częściowo' pokrytych mniej lub więcej wymyślnym granulowaniem, z wyobrażeniem głów zwierzęcych lub postaci ludzkich, są przeważnie zrobione z bardzo cienkiej blachy; często ozdabiano je kolorowymi kamieniami, zwłaszcza różnymi odmianami agatu, który odznacza się pięknymi odcieniami. Pierścienie, albo gładkie, albo cyzelowane, często ozdobione są kamieniem. W dość interesującej umowie handlowej, datowanej w roku 35 Ar-takserksesa, znajduje wyraz pojęcie odpowiedzialności, o której wspomnieliśmy wyżej. Firma Muraszu zamówiła pierścień z cennym kamieniem (może chodziłoi o szmaragd, co nasuwa zestawienie nazwy tego kamienia z nazwą szmaragdu w języku hebrajskim, którego znamy greckie tłumaczenie) i jubiler gwarantuje, że kamień nie wypadnie; gdyby wypadł przed upływem dwudziestu lat, jubiler obowiązuje się zapłacić 10 min (około 5 kilogramów) srebra jako odszkodowanie. Bransolety są albo spiralne, albo pojedyncze; są otwarte lub zamknięte; w pierwszym wypadku mają na końcach jakiś cyzelowany motyw zdobniczy, na przykład głowę zwierzęcia; bransolety zamknięte noszą zawsze ulubiony przez Asyryjczyków motyw, obficie powtarzany w ich sztuce zdobniczej, a mianowicie rozetę o kształcie stokrotki pojedynczej lub podwójnej, o znaczeniu symbolicznym, zapewne mającym związek ze słońcem. Rozeta zdobi również bardzo często przepaski metalowe noszone nad czołem i przytrzymujące włosy. 85 Rozdział pierwszy GARNCARZ Na rynku reprezentowane są jeszcze inne rzemiosła prócz tych, które wymieniliśmy dotąd. Najczęściej występują tam garncarze. Glina, dostarczająca mieszkańcom Mezopotamii podstawowego materiału do budowy i do sporządzania dokumentów pisanych, służyła też do wyrobu naczyń, wśród których odnajdujemy mniej więcej wszelkie kształty stosowane w naszych czasach; gdy jakiś przedmiot użytkowy okaże się wygodny, ludzie trzymają się go konsekwentnie; szklanka, talerz, kubek w kształcie swoim przetrwają tak długo jak sama ludzkość. Ale garncarz nie ograniczał się do fabrykowania tych przedmiotów; sporządzał wielkie dzbany, podobne do tych, w jakich przechowują ją kraje produkujące oliwę, a służących do wszelkich celów, na przykład do trzymania zapasowej żywności i wody, a wreszcie robią sprzęty domowe, jak na przykład piece. Stanowią oni wielką konkurencję dla cieśli i koszykarzy w dziale fabrykacji trumien. Trumny te, których proporcje i doskonałe wypalenie świadczy o wielkim mistrzostwie rzemieślnika, są albo prostokątnymi kadziami z pokrywą, lub też zamkniętymi pudłami, opatrzonymi tylko w górnej części pokrywy okienkiem, zasłoniętym małą pokrywką; pokrywy są glazurowane i zdobione w różne wzory; są to najczęściej podobizny bogów. Ten typ sarkofagów zjawia się w epoce nowo-babilońskiej, rozpowszechnia się w czasach perskich, a szczyt swój osiąga za Partów Arsacydów. KOSZYKARZ Często wspominaliśmy o rzemiośle koszykarza. Zawód ten znajduje się jak gdyby na pograniczu zawodu tkacza, ponieważ pewne jego wyroby są sporządzane zarówno techniką jednego, jak i drugiego rzemiosła, jak na przykład żagle do barek, które oczywiście mogą być z grubego płótna, ale także z plecionego włókna, jak na Dalekim Wschodzie. Podobnie jest z matami, które niegdyś zdobiły ściany mieszkań, sięgając do pewnej wysokości, przytrzymywane za pomocą długich, grubych gwoździ z wypalonej gliny, o zagiętych końcach. Inne wyroby tego przemysłu to kosze, okrągłe, charakterystyczne dla Wschodu, kufy, które dały nazwę statkom podobnego kształtu, a dalej skrzynie, a nawet krzesła, ponieważ koszykarz rozporządza bogatym materiałem, od włókna trwałego jak linka — do grubej, niezwykle trwałej trzciny, której używano wprost lub rozłupanej na cienkie deseczki; z trzciny plecionej robiono niektóre trumny, naj- 86 Wiadomości ogólne tańsze, a także statki, które można by nazwać tratwami, a które są pękiem trzcin powiązanych na końcach, o środkowe] części poszerzone] za pomocą poprzecznych drążków; jak wspominaliśmy, na takiej tratwie pasażera dosięgała woda, ale nie groziło mu zatonięcie. W epoce III dynastii Ur koszykarz ustalał ceny swoich mat wedle ilości włókna zużytego na daną powierzchnię. SPRZEDAWCY TKANIN Dział odzieży na bazarach był doskonale zaopatrzony i rozporządzał wielkim wyborem tkanin. Przed pierwszym tysiącleciem ubiór mezopo-tamski składał się, poza spodnią odzieżą, podobną do slipów, a nazywaną wówczas suknią wstydliwości, z prostokątów we właściwych wymiarach, które można było rozmaicie drapować. Niezbędnym szczegółem tego ubioru była duża szpilka przytrzymująca całość. W epoce asyryjskie] noszono tunikę, a raczej tuniki z krótkimi rękawami, jedną na drugie]. Zdaje się, że moda odzieży szytej, powszechna w krajach sąsiadujących z Mezopotamią, przyszła z zagranicy w ciągu II tysiąclecia, jak potem zwyczaj noszenia spodni. Zdobi się ubiór haftem, stanowiącym specjalność kraju, tak że w starożytnym świecie nazywano haft „robotą babilońską". Obfitością haftów odznaczał się ubiór króla i dworzan. W późniejszym ubiorze nie było już zbyt wiele miejsca na dawne dra-perie; ślad ich przetrwał w postaci szarfy zwiniętej na piersiach, a przerzuconej przez jedno ramię, i w fałdzie, w którą wsuwano sztylety. CUKIERNIK Cukiernik zajmuje wówczas takie samo miejsce w bazarze jak na Wschodzie nowożytnym; nie słychać o nim wcale w dokumentach dotyczących transakcji handlowych, ]akie zachowały się do naszych czasów, ale wnioskujemy o jego istnieniu, dowiadując się na przykład, że w świątyniach byli cukiernicy, którzy sporządzali święte ciastka, spożywane w wielkich ilościach podczas świąt, a także ciastka, które wierni drobili gołębiom bogini Isztar. Wspominaliśmy już o małym modelu świątyni z terakoty, pochodzącym z Cypru, którego usiany zagłębieniami fronton jest po prostu gołębnikiem; monety z Pafos, przedstawiające świątynię, nie pomijają ptaków bogini, a szczegół ten potwierdzają autorzy staro- 87 Rozdział pierwszy żytni. Cukiernik jako głównego surowca używał różnych gatunków mąki jęczmiennej, żytniej, prosa, cukru palmowego, miodu, masła owczego lub koziego (rzadziej krowiego), sezamowego ziarna i oleju oraz wody różanej. HANDLARZ PIEŚNI Lista powyższa nie jest kompletna; na przykład wśród drobnych przemysłów jeden, zdaje się, cieszył się względami we wszystkich epokach, a na ślad jego naprowadza nas pewien tekst; chodzi o handlarza pieśni świeckich lub religijnych. Pewien dokument, z epoki wcześniejszej niż ta, którą się zajmujeimy, jest zbiorem tytułów pieśni lub początkowych ich wierszy; oto parę przykładów: „Ukazuje się on, bóg pożarów, władca bitew..." ,,Wonią cedrową jest miłość twoja, o Panie!" „Przybądź do królewskiego ogrodu, co pełen jest cedrów..." „Ogrodniku ogrodu pragnień..." „O jakże ona bujna, jaka połyskliwa..." „Na ulicach widziałem kurtyzany..." Pozostaje nam jeszcze opisać, jakie zawody intelektualne uprawiali Babilończycy; do ich przedstawicieli uciekano się codziennie; ale wiążą się one z wiedzą i religią, toteż przejdziemy do nich, dopiero gdy wyłożymy ogólne zasady wiary normujące ich działalność. Rozdział drugi KRÓL I PAŃSTWO PAŁAC KRÓLEWSKI Zanim opiszemy żywot króla Asyrii lub Babilonu, musimy odtworzyć ramy opowiadania, czyli przedstawić, co nam wiadomo o królewskich siedzibach. Znamy pałac w jego ogólnych eairysach; wykopaliska dobyły z ziemi resztki, i to w stanie względnie zadowalającym. Pałace, jak i zwykłe domy, budowane były z niewypalanych cegieł, i mury te uszkodził ząb czasu; najpierw skruszyły się części górne, rozpadły się i zawaliły na zewnątrz i do wnętrza budowli, tak że zrujnowane części wypełniły pustkę partii dolnych; od tej chwili to, co pozostało z pałacu, leżało pod ochroną warstwy ziemi utworzonej z jego warstwy górne]; dlatego nie wiemy, jak wyglądały górne części pałacu asyryjskiego, jednak przynajmniej znamy jego plan i dolne partie murów. Pałaców tych dochowało się dość dużo, na przykład w Nimrud (dawne Kalah), w Niniwie, w Babilonie; ale wiele z nich porzucono niegdyś po przegranej wojnie i grabieży, której towarzyszyły pożary i wreszcie ruina. Tak się złożyło, że pierwszy za naszych czasów odkryty pałac, w Chorsabad, należy do najlepiej zachowanych i że odkrywano go bardziej metodycznie niż następne. Dlatego może posłużyć jako typowy okaz przy naszym opisie.l PAŁAC W CHORSABAD Król Sargon II, którego przez długi czas niesłusznie uważano iza uzurpatora, gdyż pochodził z rodu królewskiego, postanowił wznieść poza obrębem Niniwy pałac, którego ruiny obecnie znajdują się w pobliżu Mossulu, mającego w lecie bardzo wysoką temperaturę. Wybrał w tym celu teren, gdzie leży obecnie wioska Chorsabad, i nazwał go Dur-Szarru- ¦ Rozdział drugi kin, to znaczy Twierdza Sargona; kazał zbudować jednocześnie pałace i miasto, ponieważ było tam chłodniej i przewiewnie] niż w Niniwie. Budowę pałacu ukończono w parę lat, ale Sargon niedługo w nim mieszkał; skończyło się jego królowanie. Jaki był los pałacu? Wszędzie widoczne są ślady wielkiego pożaru; budowla podzieliła zapewne dolę tylu innych pałaców, bo nie znaleziono tam prawie nic, co można by zabrać do muzeum. WYKOPALISKA Sposób, w jaki rozpoczęto poszukiwania i w jaki je dalej prowadzono, zasługuje na przypomnienie. Botta, urodzony w Mediolanie, w okresie gdy miasto należało do Francji, to znaczy za Cesarstwa, był agentem konsularnym Francji w Mossulu. Podczas codziennych przechadzek przeprawiał się przez rzekę i krążył po leżącym naprzeciwko wzgórzu; wiatr i końskie podkowy odsłaniały często drobne resztki dawnych budowli, zbyt małe, aby zwracały uwagę ludności, ale Botta był oczytany, znał spory, jakie toczono na temat umiejscowienia dawnej Niniwy, a do poszukiwań zachęcał go Mohl, sekretarz Towarzystwa Azjatyckiego. Postanowił zrobić parę prób na miejscu i uczynił to na własny koszt; zdobycz jego była niewielka, co niżej wyjaśnimy; zniechęcony i widząc, że zasoby jego topnieją, zamierzał dać wszystkiemu spokój, gdy tubylcy z wioski Chorsabad, odległej o szesnaście do osiemnastu kilometrów od Niniwy, opowiedzieli mu, że pracując tam natknęli się na ogromne posągi. Botta przeniósł się tam. i w marcu 1842 rozpoczął prace wykopaliskowe w miejscu wybranym na chybił trafił; tegoż dnia ujrzał mury pałacu; narodziła się asyrologia! Wobec takich wyników poszukiwania przybrały charakter urzędowy, Francja udzieliła niewielkich subsydiów, ale frank miał w tym, czasie solidną wartość, a koszty utrzymania były na Wschodzie minimalne. Uzyskano od sułtana firman na koncesję dla poszukiwań, ale należało liczyć się z umyślnym niezrozumieniem sprawy ze strony rządu w Mossulu; to wykopane tam rowy uznawano za prace wojskowe, to znów zwykły domek misji wydawał się groźną twierdzą; dyplomacja musiała interweniować kilkakrotnie i wreszcie można było Chorsabad częściowo odkopać. Zdjęto plan budowli, ale — zgodnie z poglądami epoki — nadano mu zarysy regularne, umysł europejski bowiem nie mógł pojąć, że pałac mógłby być nieregularny, a właśnie tak się rzecz miała. Pewnemu Francuzowi, nazwiskiem Fłandin, polecono rysować wszystko, co wyłaniało się 90 Król i państwo z ziemi, i praca ta dała początek zbiorowi zatytułowanemu Pomniki Niniwy, w ogromnym formacie, na wzór dzieła, jakie poświęcono wyprawie do Egiptu. Botta bowiem wierzył, że znalazł właściwe siedlisko Niniwy, gdy tymczasem opuścił je zbyt wcześnie. W tym czasie Anglia, pragnąc wziąć udział w tych przedsięwzięciach, postarała się, aby zawładnąć terenem starożytnej Niniwy, opuszczonym przez Francję. Zawarto układ, mocą którego Francja zachowała jednak część tego terenu. Od razu na początku swoich poszukiwań Anglicy, kopiąc 0 parę centymetrów głębiej niż Botta, wydobyli na światło dzienne pałac w Niniwie. I teraz sprawy się zawikłały. W czasie nieobecności Botty oraz Rawlisona, kierownika ekspedycji angielskie], Rassam, przedsiębiorca wykonujący te prace, zaczął pewnej nocy poszukiwania na części terenu zastrzeżonej dla Francji; natrafił od razu na najbogatszą część ruin pałacu Assurbanipala i tzw. Bibliotekę, którymi słusznie chlubi się British Museum. Rawlison, człowiek rycerski, ubolewał nad tym zdarzeniem 1 chcąc zmniejszyć rozgoryczenie, jakie mogła odczuwać Francja, przyznał jej parę pięknych okazów, będących duplikatami znalezisk angielskich. Tymczasem poszukiwania Botty dobiegły końca; po niesłychanych trudnościach zabytki wybrane przez misję zostały na tratwach i barkach dostawione nad Zatokę Perską, skąd statek zabrał je do Francji. Wystawiono je w Luwrze, naprzód w dzisiejszych itak zwanych salach Vase d'Amathonte i sąsiednich, a później tam, gdzie znajdują się obecnie, w salach zdobionych przez Perciera i Fontaine'a, z widokiem na Saint-Germain-l'Auxerrois. Król Ludwik Filip, któremu zawdzięczamy pierwsze muzeum asyryjskie w Europie, dokonał w maju 1847 otwarcia wystawy przywiezionych zbiorów. Republika roku 1848 skasowała placówkę konsularną w Mossulu i poszukiwania zostały przerwane ku wielkiemu zadowoleniu misji innych państw, które rojem opadły Asyrię. Gdy Ludwik Napoleon jako prezydent objął rządy we Francji, można było znów pomyśleć o poszukiwaniach, czego domagał się świat nauki, pragnąc odzyskać stracony czas. Wiktor Place podjął pracę Botty i wydobył nowe okazy, które trzeba było odstawić do Luwru. Tyrn razem szczęście nie dopisało; tratwy i barki wyładowane starożytnościami, zagrożone przez tubylczych rabusiów, którzy ścigali je wzdłuż brzegu, musiały się dla bezpieczeństwa trzymać środka rzeki; pochwycone w wiry wezbranych wód, zatonęły prawie wszystkie i plon nowej kampanii poszukiwań przepadł na zawsze, znikając w mule Tygrysu. Gdy rozpoczynano poszukiwania, na wzgórzu ruin rozciągała się wioska; przeniesiono ją więc na równinę, aby po ukończeniu prac znowu odbudować ją na pierwotnym miejscu. Wśród mnóstwa płaskorzeźb wydobytych 91 Rozdział drugi z ziemi przez misję, Botta dokonał wyboru, z uwagi na trudności transportowe; musiał zostawić na miejscu płaskorzeźby uszkodzone przez pożar, a spośród tych, które były w dobrym stanie, wybrał okazy najbardziej zdolne przemówić do wyobraźni: skrzydlate byki, posągi ogromnych rozmiarów, a następnie kazał zasypać rowy znowu, kryjąc w ziemi większą część wydobytych okazów, które przedtem, zostały odrysoiwane. Przedsiębiorczość Rassama pozbawiła Francję bezcennego skarbu, jest bowiem rzeczą oczywistą, że wobec rezultatów uzyskanych w części terenu ustąpionego Anglii, Francja byłaby wznowiła poszukiwania na mocy swojej koncesji. Raz jeszcze ubiegnięto ją w Chorsabad. W okresie międzywojennym Ameryka otrzymała koncesję wprost od rządu irackiego. Misja amerykańska dokopała się do tego, co niegdyś odkrył i znów ukrył w ziemi Botta, a pozostawione przez niego plany zaoszczędziły jej wszelkiego błądzenia po omacku; ale fakt, że płaskorzeźby, wypalone niegdyś w czasie pożaru, były w roku 1842 wystawione przez pewien czas na działanie powietrza, okazał się zgubny dla tych zabytków; niektóre z nich znaleziono zniszczone bezpowrotnie. Natomiast poszukiwania prowadzone w miejscach dotąd woale nie badanych pozwoliły stwierdzić, że natknięto się tutaj nie na jeden tylko pałac w Twierdzy Sargona, lecz na całe królewskie miasto zamknięte w murach i obejmujące oprócz pałacu królewskiego pałac wielkiego wezyra i pałace mieszczące różne ważne instytucje. Misja przekonała się również o tym, czego pozwalały się domyślać badania Botty i Place'a, że miasto nie osiągnęło nigdy swej pełnej działalności; pałac istniał zbyt krótko, aby stać się punktem skupiającym większą liczbę ludności. BUDOWA I PLAN PAŁACU Gdy przedsięwzięto wszelkie środki ostrożności przepisane przez religię (do czego jeszcze powrócimy), prace rozpoczęły się od zbudowania terasy, na której jak na cokole miał stanąć pałac, co zabezpieczało go od działania wody, aby nie podmywała ścian w okresie, gdy rzeka i jej dopływy wzbierały na skutek topnienia śniegów. Pałac był na wpół ujęty w obręb murów miejskich; jedna jego część, od strony wejścia, mieściła się wewnątrz; druga, wykraczająca poza mury i sarna ufortyfikowana, wysuwała się jak bastion na równinę. Terasa, zbudowana z surowych cegieł, miała pochyłe stoki, dzięki czemu mniej się kruszyła; od wewnątrz była wyposażona w dosyć udoskonalony system drenowania, co broniło ją od wilgoci; dreny Król i państwo łączyły się z wielkimi ściekami. Wszystko to, zrobione z wypalanej cegły, zachowało się; ścieki mają kształt lekko łukowatych sklepień. Były one zbudowane w warstwach ukośnych, każdy opierał się na poprzednim, aby uniknąć stosowania rusztowań, ponieważ w tej części Mezopotamii drzewo było wtedy jeszcze rzadkością; dreny były to mufy (łącznice) e wypalonej gliny, wpuszczane jedne w drugie. Te części budowli asyryjskich przetrwały i dziś jeszcze nadają się do użytku, do jakiego je przeznaczono; w wielu wypadkach można się nimi posłużyć od razu lub po niewielkich naprawkach. Podwórce, wykładane cegłą płaską lub warstwą bitumu albo dobrze ubitej ziemi, były lekko spadziste od krańców ku środkowi, co sprzyjało spływaniu wód. Pochyłości po bokach terasy ułatwiały dostęp do pałacu zwierzętom jucznym i wozom; piesi dostawali się do niego z miasta szerokimi i monumentalnymi schodami. Kto wszedł na terasę i posuwał się wzdłuż pałacu, widział dochodzące tam mury miejskie, opatrzone wieżami, z wygodną drogą dla wartownika, skąd czuwano nad okolicą; szerokość tej drogi pozwalała na szybkie przemieszczanie wojsk, gdy trzeba się było bronić. Sam pałac wyglądał jak masywny blok bez okien; fasadę zdobiły ogromne posągi-talizmany, które miały strzec siedziby swoim dobroczynnym wpływem. Były to, parami ustawione, skrzydlate byki, życzliwe geniusze, które strzegły bram i miały samym swoim wyglądem przerazić i odegnać wrogo usposobione istoty. Przez wystającą na zewnątrz bramę wchodziło się w korytarz dość podobny do przedsionka bram miejskich i przejściem w masywie z cegieł, który umacniał ścianę, docierało się na podwórzec wewnętrzny, prawdziwy plac, gdzie przybywali gońcy, gdzie znoszono towary i spędzano trzody przeznaczone na wyżywienie mieszkańców pałacu; na ten dziedziniec wychodziły liczne pokoje. Inny korytarz, dość wąski, prowadził na dziedziniec, tym razem nie kwadratowy, lecz prostokątny, mający po dłuższej stronie wewnętrznej trzy wejścia oddzielone dwoma mocnymi filarami, i wychodził na salę o tym samym kształcie, ale mniejszą, w której znajdowało się podium, a na nim tron królewski. Aby natchnąć zbawienną trwogą obcych książąt dopuszczonych przed oblicze monarchy, podstawę tronu zdobiono scenami upamiętniającymi różne wojny i zwycięstwa, jak układanie w piramidy głów odciętych pokonanym wrogom. Trzeci dziedziniec, o regularnych wejściach, służył zapewne także celom reprezentacji. Całość ta, powtarzamy, pionowo wznosząca się na planie Botty, była w rzeczywistości lekko trapezoidalna i przechylona w jedną stronę. Nie 93 Rozdział drugi powinno nas to dziwić; wiemy ]uż teraz, że o prawo symetrii — a nawet równowagi, któremu hołdujemy, a raczej hołdowaliśmy do niedawna, gdyż szkoły nowoczesne, spragnione zmian, nie wzbraniają się wracać do zapomnianej przeszłości — odległa starożytność niezbyt się troszczyła. Na wielki dziedziniec wychodziły magazyny, w których stały ogromne dzbany gliniane do przechowywania oliwy i zapasów żywności, a także barwników niezbędnych dla pałacu i żelaza w sztabach. Żelazo to było w chwili wydobycia go w tak dobrym stanie, że Botta kazał sporządzić z niego narzędzia do dalszych poszukiwań, ]ak motyki, łopaty, obręcze kół do wozów, którymi przewieziono wydobyte skarby na brzeg rzeki. Inny korytarz prowadził do grupy budynków o następującym układzie: były tam dziedzińce, na które wychodziły trzy podobne do siebie budynki, zawierające wejście i salę kończącą się alkową z ceglaną podmurówką. Domyślamy się, że był to harem, pokoje trzech głównych królowych, a ceglana podmurówka, należycie przykryta miękkimi materacami, stanowiła posłanie mieszkanki pokoju. W takim mniemaniu utwierdza nas fakt, że prawo muzułmańskie każe w wypadkach poligamii traktować żony z absolutną równością; trzy jednakowe budynki odpowiadałyby dobrze tej hipotezie. Zresztą dziedziniec był bogato ozdobiony cegłami powleczonymi błękitną, zieloną i żółtą emalią. Widzimy tam orła, lwa, drzewo figowe i pług. Wejście zdobiły drewniane rzeźbione kolumny pokryte brązową blachą, którą z kolei pokryto blachą złotą; naśladowały one pnie palmowe i zdobiły wejście. Odkryte na nich napisy pozwoliły stwierdzić, że były tu prywatne kaplice pałacu; cokoły nie tworzyły łóżek, lecz ołtarze. Wieża schodkowa przytykająca do tego zespołu budynków była tutaj zupełnie na miejscu. PAŁACE DRUGORZĘDNE Pozostaje jeszcze wyjaśnić znaczenie położonej na skraju tej części pałacu, która wychodziła na pola, niskiej prostokątne] terasy, gdzie wchodziło się po kilku stopniach; przeznaczenia jej nie udało się jasno określić. Domyślam się w niej resztek budowli opartej na obcych "wzorach, którą często chełpili się królowie: „Kazałem zbudować — powiadają — bit-hilani na sposób Hetytów." Dopatrywano się w bit-hilani budynków z oknami, jakie istniały w Syrii, podczas gdy Asyryjczycy okien nie stosowali; ale stałą cechą hilani, sądząc z tego, co z nich pozostało w Syrii północnej, są sale prostokątne z gankiem na dłuższym boku; dwie kolumny podtrzymy- 94 Król i państwo wały, za gankiem, dach z okapem, tak że powstawała sala otwarta z boku, a za nią następna, również służąca jako mieszkanie. Prostokątna odkryta terasa w Chorsabad mogłaby być pozostałością po budowlach tego typu. Pałac od strony miasta otoczony był innymi, jeszcze obszerniejszymi i wspanialszymi budynkami; w najokazalszym mieszkał brat królewski, którego Sargon uczynił swoim wielkim wezyrem. Widzimy tam ten sam układ dziedzińców, z których jedne otoczone są magazynami, inne pokojami, inne wreszcie salami przyjęć. Naprzeciwko stały inne budynki, 0 nieznanym przeznaczeniu, zapewne mieszczące urzędy państwowe, 1 świątynia poświęcona bogowi Nabu, który był pisarzem losów i bóstwem sztuki literackiej. Świątynia ta, z antecelą i celą, poprzedzonymi wielkim dziedzińcem, stała na terasie, która wznosiła ją do poziomu terasy pałacu królewskiego, położonego w pobliżu i łączącego się z tą świątynią małym, kamiennym, łukowato sklepionym mostem. OGRODY I BABILOŃSKIE „OGRODY WISZĄCE" Całość, to znaczy pałac królewski i pałace otaczające, oddzielone były od strony miasta murem, przebitym dwiema zwykłymi bramami. Dzielnica królewska była więc chroniona zarówno od strony miasta, jak okolicy. W Persepolis, stolicy królów z dynastii Achemenidów. widzimy na terasie, miejsce za miejscem, wydrążenia w skale, na której stoi pałac; wpuszczano w nie drzewa wraz z ziemią, co tworzyło ogród. Podobnie postępowano w Asyrii, w mieście Assur, gdzie Sanherib kazał założyć ogromny ogród; wyżej opisaliśmy, mówiąc o gatunkach jarzyn w Mezopotamii, ogród króla Merodach-baladan. Prawdopodobnie o tej ozdobie siedziby królewskiej nie zapomniano i w Chorsabad, ale znajdujemy się tutaj na gruncie ruchomym, bez podłoża skalnego, toteż w tym wypadku nie mogły się zachować żadne ślady dawnej roślinności. Starożytni chętnie wymieniali wśród „siedmiu cudów świata" „wiszące" ogrody Babilonu. Wykopaliska nie uzasadniają aż tak wielkiego zachwytu. Wspomniane ogrody przylegały do pałacu — obok nich biegła Droga Pro-cesyjna prowadząca do Bramy Isztar — i wznosiły się na pagórku, prawdopodobnie terasami. Znaleziono w tej okolicy resztki studzien, co nasuwa myśl, że wciągano wodę na długich łańcuchach aż na najwyższe terasy. Ten piętrowy układ, zaplanowany na wzgórzu, pozwala z daleka dostrzec drzewa wznoszące się nad murami, co mogło się przyczynić do ugruntowania wspomnianej tradycji. 95 ¦ 1 Rozdział drugi Jest to zresztą tylko jeden aspekt tego zagadnienia; obok ogrodów użytkowych królowie asyryjscy chętnie zakładali ogrody botaniczne, gdzie gromadzili gatunki nie rosnące w ich kraju, przede wszystkim drzewa i rośliny z Amanus. Podobnie królowie Egiptu organizowali wyprawy, aby sprowadzać najrzadsze gatunki drzew. Kudurru z muzeum Luwru, pochodzące z Suzy, zwane „Kudurru nie ukończone", ponieważ przyozdobiono go, ale nie umieszczono inskrypcji, przedstawia pochód cudzoziemców przynoszących produkty właściwe ich krajom, a między innymi skrzynię zawierającą krzew okryty kwiatami. Przyprowadzają także zwierzęta, ponieważ królowie asyryjscy mieli słabość do ogrodów zoologicznych i pieczołowicie hodowali tam rzadkie okazy, których dostarczali im wasale i o które sami się starali. Płaskorzeźba z czasów Assurnasirpala (IX w. p. n. e.) ukazuje hołdowników przynoszących małpy; zabytek zwany „czarnym obeliskiem Salmanasara", wśród podarunków, jakie podbite przez Asyrię ludy przysyłają władcy, przedstawia różne rogate zwierzęta i, jak już wspomnieliśmy, słonia. Gdy król Asyrii wyprawiał się na zachód i docierał do brzegów Morza Śródziemnego, wypływał barką, aby symbolicznie stwierdzić swoją władzę nad morzem, a jeden z tych królów opowiadając o tym dodaje, iż złowił „delfina, stworzenie morskie". ZDOBNICTWO PŁASKORZEŹBY Królowie asyryjscy bogactwa swoje gromadzili w pałacach, które w gruncie rzeczy były zbiorowiskiem gliny nie obrobionej artystycznie, gdyż nie pozwalał na to sam materiał. Powiedzieliśmy już o przepychu urządzenia to, co można wywnioskować z płaskorzeźb; dywany, których wzory posiadamy w rzeźbionych progach, zaścielały podłogę. Dekorację ścian w salach mniej ważnych stanowiły malowidła: plinty, pasy różnych barw, spirale, czasem naśladownictwo marmuru. Ale bogactwo zdobnictwa polegało prtzede wszystkim na obfitości płaskorzeźb w salach reprezentacyjnych. One to stanowią podstawę zbiorów asyryjskich w muzeach w Londynie, Berlinie i Luwrze Są to płyty gipsowatego alabastru, który stanowi materiał bardzo podatny, gdy kamień, wydobyty z kamieniołomu, posiada jeszcze pierwotną wilgotność; wysychając twardnieje. Kamień ten daje po wypaleniu gips i dlatego tubylcy we wszystkich epokach używali go przy budowach. Pocięty na wielkie płyty, stanowił wykładzinę dolnej części ścian; nigdy nie umieszczano go jako fryzu, co tak często robili Grecy. Niepodobna byłoby umieścić trwale w surowej glinie płyt o takim ciężarze; zwaliłyby się wraz z powierzchnią ścienną, w której je umoco- 96 15 Model wątroby ą służące] do wróżenia. r i ¦e e, u •h ]Q :h va a-ch ry 1U, en ali dli im 16 Kapłan budujący zikurrc 17. Ołtarz kultowy Tukultininurty I llilillllliii^ 18 Rytuał związany z kultem wschodu słońca Król i państwo wano; są więc wprawione, jako plinta (płycień), na poziomie gruntu i często, na skutek swego ciężaru, trochę się w nim zagłębiają. Rozmaite szczegóły, jak na przykład technika spajania, każą się domyślać, że płyty zdobiono już po wprawieniu ich w przeznaczone dla nich miejsce. Powierzchnia łączna płaskorzeźb jest tak wielka (w Chorsabad ocenia się ją na 6000 m2), że w pierwszej chwili stajemy zdumieni wobec bogatych możliwości państwa, które zdołało zrealizować tak ogromne dzieło w tak niedługim czasie, gdyż budowa Chorsabad trwała około pięciu lat. Ale trzeba wziąć pod uwagę szczególną organizację pracy, która to umożliwiła. Wybitni artyści komponowali zdobnictwo dla każdej sali, obmyślali temat, jaki miano przedstawiać. Tematy, rozłożone na części, przydzielano artystom pośledniejszym, którzy powiększali wzór i, co najważniejsze, pracowali każdy w swojej specjalności. Ten, kto rzeźbił harfy, nie zajmował się niczym innym, a kto modelował szczegóły rąk i nóg, ograniczał się do tej dziedziny. Sylwetkowy rysunek tłumaczy, jak zresztą i na wazach greckich, częste niewłaściwe ustawienie ręki lub nogi, jakie obserwujemy u niektórych postaci. Płaskorzeźby nie były w całości malowane, lecz upiększone paroma barwnymi plamami, zwłaszcza gdy chodziło o szczegóły stroju; ponad nimi ściana była pociągnięta mlekiem wapiennym lub malowana we wzory geometryczne, w pasy, trójkąty i fryzy, zwykle składające się z rozet, lotosów rozkwitłych lub w pąkach, a wreszcie z krążków lub prostokątów o bokach wklęsłych, obok których widniały geniusze lub byki. Rzadko kiedy pojawiały się na płaiskoirzeźbach jakieś sceny z życia; były to przeważnie obrazy z królewskich łowów, gdyż, jak się zdaje, sport ten wypełniał władcy znaczną część życia. Assurnasirpal, streszczając dzieje swoich polowań, wymienia zabite przez siebie zwierzęta: 30 słoni, 257 dzikich zwierząt upolowanych z woziu i 370 lwów pokonanych dzidą. Poza tym przedstawiano uroczystości, przyjmowanie hołdowników, a wreszcie wojnę, która stanowiła dla Asyryjczyków prawdziwe rzemiosło; wszystkie te opisy znajdują oparcie w dokumentalnym bogactwie tych właśnie płaskorzeźb. W Babilonie dekorację stanowiły powierzchnie ułożone z polewanych cegieł, zastępujące tutaj płaskorzeźby. W pałacu Nabuchodonozora, w wielkiej sali przyjęć, odnaleziono szczątki takiej dekoracji, biegnącej w pionowych pasach, ciemnobłękitnych na jaśniejszym tle, a zakończonych rodzajem głowicy, utworzonej przez dwie rozchodzące się woluty w kolorze jasnej ochry. Historycy starożytności wspominają, że sceny z polowania przedstawiane były na ścianach; nic takiego nie znaleziono, ale rzecz sama w sobie jest prawdopodobna. T Contenau 97 Rozdział drugi PAŁACE PROWINCJONALNE Wszystko to stanowiło ramy życia króla Asyrii, gdy przebywał w stolicy; prócz tego miał on pałace w prowincjach, gdzie zatrzymywał się w czasie podróży. Jeden z najlepiej zachowanych pałaców znajduje sią w Tell--Asmar, dawnym asyryjskim Til-Barsip, położonym na północny zachód od państwa asyryjskiego, w miejscu gdzie Eufrat tworzy zakręt, niedaleko miasta Karkemisz,2 Pałac ten nie odznacza się zresztą szczególnie ciekawą architekturą; zbudowany jest według zwykłego planu; dziedzińce, skąd rozchodzą się pokoje lub sale, jak zwykle na Wschodzie bardzo pogmatwane, i korytarze, których bieg zdaje się mieć na celu raczej utrudnienie komunikacji niż jej ułatwienie. Wielką natomiast osobliwością jest zdobnictwo pałacu; nie ma on płaskorzeźb jak pałace stołeczne; dekoracja jego polega jedynie na malowidłach przedstawiających te same tematy, jakimi wypełniano płaskorzeźby. Jest rzeczą pewną, iż mimo taniości robotników, którymi byli, jeśli chodzi o transport, przeważnie jeńcy wojenni, wymagający tylko żywienia, i mimo że prace zdobnicze wykonywali raczej rzemieślnicy niż artyści we właściwym znaczeniu tego słowa, sprowadzeni z różnych stron, budowa i ozdobienie pałacu takiego jak w Chorsabad lub Niniwie było bardzo kosztowne i można sobie było na to pozwolić tylko w stolicy; dlatego na prowincji poprzestawano na dekoracji łatwiejszej do wykonania, mniej kosztownej i obywającej się bez długiego i trudnego transportu. Zdobnictwa pałacu w Tell-Asmar nie można było poddać konserwacji i jedynie parę fragmentów przeniesiono do muzeów w charakterze okazów; ale w miarę dalszych poszukiwań Cavro, budowniczy misji Thureau-Dan-gina, który dokonał tego odkrycia, natrafiał na malowidła i starannie je kopiował. Dzięki temu posiadamy facsimile dekoracji tego pałacu. Po krótkotrwałym jej wystawieniu w Orangeirie, przeniesiono ją do Muzeum Kolonialnego, co było jeszcze jednym dowodem, że w przyszłości Luwr nie zdoła pomieścić i udostępnić publiczności wszystkich swoich zbiorów. Jest rzeczą pewną, że przelotny dotąd projekt utworzenia Muzeum Wschodu, powzięty w błogim nastroju po zawieszeniu broni, musi zostać wreszcie pewnego dnia podjęty na nowo. W pałacu w Tell-Asmar ściany, wygładzone o tyle, o ile tylko pozwalał użyty materiał, a była nim surowa glina wymieszana z siekaną słomą, powlekano mlekiem wapiennym; sceny, które miano przedstawić, rysowano, a potem podkreślano barwnymi plamami, ale nigdy nie malowano ich w całości. Niestety, mleko wapienne niemal zupełnie znikło, zwietrzało i wykruszyło- się z biegiem czasu, tak że kontrast pomiędzy rysunkiem a tłem zniknął i znalezione fragmenty mają już tylko wartość archeolo- 98 ! A Król i państwo giczną i dokumentalną. Na ich podstawie powiemy parę słów o całości. Z bezgraniczną cierpliwością dekoratorzy odtworzyli tutaj, jak i gdzie indziej, zwykłe tematy scen zdobiących królewskie pałace. Król. siedząc na tronie, w uroczystym stroju, przyjmuje posłów i hołdowników. Na jednej ize scen widzimy leżącego u stóp tronu oswojonego lwa, co jest częstym zjawiskiem w starożytnym świecie. W opowiadaniu o nie rozstrzygniętej bitwie pod Kadesz w Syrii, gdzie Ramzes II egipski zmierzył się z Hetytami, narrator opisuje dzielność faraona; prawie sam walczy on przeciwko hordzie nieprzyjaciół, ale wspomaga go przy tym jego oswojony lew, który dokonuje cudów. Poza tym oglądamy tam królewskie polowania; wciąż te same przygody, te same skaczące lwy. W tej epoce sceny wojenne nie należą jeszcze do najulubieńszych tematów dekoratorów. Ale w późniejszej odbudowie Til-Barsip, za czasów Assurbanipala, w epoce gdy temat królewskich wojen .cieszył się największą popularnością, próbowano dekorować sale także w tym duchu: widać tam szaleńczą szarżę asyryjskiej konnicy, która jednak, jak się zdaje, nie spodobała się i została pokryta sceną o temacie bardziej pokrewnym innym scenom zdobiącym pałac. W Chorsabad, w pałacu wielkiego wezyra, którym był brat króla Sar-gona, Amerykanie odnaleźli spore ślady malowideł; jedno z nich przedstawiało częsty motyw rzeźb z pałaców królewskich: króla stojącego w arkadzie mającej formę steli. Rzeźba, na ogół biorąc, była zastrzeżona dla pałaców pierwszej kategorii. IDEA MONARCHII Jak powiedzieliśmy, ponad .masami ludowymi, które widzieliśmy krzątające się przy codziennej pracy, stał król, jego dwór i urzędnicy rządzący krajem; pomiędzy tymi dwiema warstwami nie można przeprowadzać żadnego porównania; nie ma wątpliwości, że tryb życia króla Asyrii albo Babilonu różnił się całkowicie od codziennej egzystencji człowieka z ludu. Chociaż brak nam tutaj dokumentu, jakim byłby na przykład dziennik prowadzony przez dworaka, coś w rodzaju pamiętnika Dangeau, to jednak, co prawda pośrednio, możemy śledzić niemal godzina za godziną przebieg niektórych dni z życia króla, a co do innych osobistości, przynajmniej główne zajęcia, jakie wypełniały im czas,3 Królowie Asyrii i Babilonii w studiowanej przez nas epoce dzierżą władzę na podłożu mocno ugruntowanej tradycji. Przede wszystkim reprezentują oni jedyną możliwą formę rządu; jakakolwiek byłaby zależność I Rozdział drugi króla od potęgi wyższej, nie wyobrażano sobie, że można by się bez niego obejść; widzimy to jasno e krótkich notatek dotyczących wrogów państwa, mianowicie najeźdźców czyhających w górach na północy i wschodzie kraju albo błądzących po stepie otaczającym basen mezopotamski; pisarz wspomina z pogardą, że nie mieli oni „domów" (żyli pod namiotami) i „nie mieli króla". Idea monarchiczna, niezależnie od wprowadzanych do niej ograniczeń, jest w tej epoce nieodłączna od pojęcia państwa. PODSTAWY PRAWNE WŁADZY KRÓLEWSKIEJ Na jakich zasadach król obejmował panowanie? To, co1 wiemy w tej dziedzinie, odnosi się do państwa i religii już bardzo rozwiniętych, ale możemy snuć wnioski i co do wcześniejszego okresu, a to dzięki nadzwyczaj starożytnemu poematowi, który odtwarza obyczaje minionej epoki, mianowicie dzięki „Poematowi o Gilgameszu". Gilgamesz to rodzaj babilońskiego Herkulesa, legendarny król Uruk, którego czyny zostały naiwnie opowiedziane w dziele epickim. Gilgamesa, urodzony ze związku śmiertelnika i bogini (mamy już tutaj zalążek późniejszej tradycji), odznacza się wyjątkową siłą; wyposażony jest w całą brutalność człowieka pierwotnego, gnębi swoich poddanych, ale w zamian za to jest ich naturalnym obrońcą; stawia czoło wszysrtkiemu, co mogłoby przynieść szkodę jego ludowi; podejmuje walkę ze strażnikiem lasu cedrowego, to znaczy Libanu lub Amanus, co jest epickim ujęciem wypraw mających na celu wytyczenie dróg handlowych dla różnych towarów, a przede wszystkim drzewa, którego brakowało Mezopotamii. Odpędza dzikie zwierzęta od stad będących własnością jego poddanych; jest nieustraszonym myśliwym. Otóż wszystko to są zalety prymitywnego władcy: miał on być tęgim zuchem, obrońcą interesów swojej wspólnoty. Wspomnienia tej odległej, archaicznej epoki można się dopatrywać w przywileju polowania, który przez długie wieki przysługiwał tylko klasom wyższym; gdy król asyryjski razi lwy strzałami, zażywa on rozrywki, która niegdyś należała do jego obowiązków. MIANOWANIE PRZEZ BOGÓW W pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia przed naszą erą dziedzictwo tronu opiera się na królewskim pochodzeniu, ale również na wyznaczeniu przez bogów. Bez wątpienia doktryna ta z czasem ustaliła się na skutek 100 Król i państwo tak częstego, zwłaszcza na Wschodzie, gwałcenia zasady dziedziczności, ale korzenie jej sięgają głęboko. Ogólnie uznawano, że władza królewska spoczywa w rękach bogów, usymbolizowana przez ich nakrycie głowy i broń, insygnia władzy leżące przed tronem Anu, w empireum. Widzimy to w innym poemacie, o Etanie, który pragnął dostać się do nieba i zdobyć odznaki najwyższej władzy królewskiej: miał tego dokonać na skrzydłach orła, którego ocalił od jego wroga, węża; ale ów poprzednik Ikara nie do-sięgnął nieba; dostał zawrotu głowy i roztrzaskał się o ziemię. Podczas bezkrólewia lub gdy dynastia wymierała czy też gdy następowała inwazja hord barbarzyńskich, mówiono, że królewskość „wstąpiła do nieba". Wtedy rzeczą bogów było naznaczyć wybrańca. Od najdawniejszych czasów królowie powoływali się na ten wybór, który oczywiście przedstawia się różnie w zależności od ośrodków politycznych, ale najczęściej w tym wypadku jako najwyższą instancję wymieniano Enlila, władcę ziemi; później władza przeszła w sposób naturalny na boga-władcę danej miejscowości i stąd ta mnogość bóstw, jakie wymieniają królowie ogłaszając się za bożych wybrańców. W pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia, kiedy poszczególne miasta Mezopotamii należą już tylko do jednego z dwóch wielkich państw, Asyrii i Babilonii, uważano, że królów wybierają bogowie tych państw, Aszszur i Marduk. Hammurabi przypomina, że w swoim czasie Szamasz, bóg sprawiedliwości, wejrzał na niego „przychylnie swoimi błyszczącymi oczyma". Co więcej, król może być wybrany już w chwili swego poczęcia. „Bogini, królowa bogów — mówi Sanherib — naznaczyła mnie w łonie matki, która mnie zrodziła." Król może zostać wyznaczony na długi czas naprzód. Gdy Elamici, w drugim tysiącleciu p. n. e., w wyniku pomyślnej kampanii porwali posąg bogini Isztar, bogini zapragnęła, aby ją w około tysiąc pięćset lat później sprowadził znowu do Eanna ten, który miał zostać królem Asyrii, Aissurbani-pal. Takiemu wyborowi towarzyszy „imię pomyślne dla królewskości, dobre imię". Eanna (połowa III tysiąclecia p. n. e.), któremu zawdzięczamy tak zwaną „Stelę Sępów", chełpił się już takim wyborem. Wynika z tego, że jeśli fakt pochodzenia z rodu królewskiego ma swoją doniosłość, polega ona na ułatwieniu dziedzictwa, jaką daje legalność, ale nie jest to warunek konieczny; wybór bogów ma większe znaczenie; dlatego uzurpatorzy, jak Neriglissar z Babilonu albo Lugalzaggisi, który kładzie kres supremacji dynastii akadyjskiej, powołują się na owo wejrzenie i na pomyślne imiona. W konsekwencji takiego boskiego naznaczenia bóg-władca miasta wybiera w osobie króla swego przedstawiciela, namiestnika, który rządzić będzie miastem za mego i w jego interesie. Król będzie więc musiał zara- 101 Rozdział drugi zem spełniać obowiązki związane z kultem religijnym i zręcznie prowadzić interesy; nie utraci nigdy tego podwójnego charakteru, przy czym ten drugi charakter w istocie rzeczy jest tylko jednym z aspektów pierwszego. Oto dlaczego w epoce archaicznej władcy miast stroją się w tytuł namiestnika, wyrażony w języku suimeryjskim przez sylaby pa-te-si (niektórzy obecnie odczytują je jako ensi). Powoli dopiero przybierają tytuł króla (lugal, to znaczy człowiek wielki). Cokolwiek dodają do tego tytułu w swoim ceremoniale, jak na przykład: „król czterech okolic" (czterech stron świata), „król całości", całości, która symbolizuje północne okolice Mezopotamii, siedlisko nie ujarzmionych hord, będzie to tylko dodatek do ich właściwej racji bytu: są wybrańcami bóstwa i jego przedstawicielami. KRÓL ASYRII NIE JEST BOGIEM Monarcha asyryjski nie chciał uchodzić za bóstwo, jak faraon, a nawet jak król Hetytów, który kazał się nazywać „Majestat słoneczny, moje Słońce". Na pewno prawomyślni dworacy zapewniali monarchę, że jest ich słońcem, i zdarzały się kobiety noszące na przykład imię „Hammu-rabi-szamszi", „Hammurabi jest moim. słońcem", ale często należy to rozumieć, że król jest niby światło dla tego, który się do niego zwraca, a nie bogiem, który światło daje; przykłady, aby król identyfikował się z bogiem Szamasz, są bardzo rzadkie. Zaledwie w paru okresach historii Mezopotamii niektórzy władcy, może pod wpływem Egiptu, kazali poprzedzać swoje imię ideogramem bóstwa, na przykład za III dynastii Ur. Pod koniec okresu asyryjskiego i za panowania dynastii nowobabilońskiej urosEczenia te od dawna już należały do przeszłości. Pozostał po nich tylko ciekawy obyczaj — który trudno było pogodzić z rzeczywistością, ponieważ widywano na dworze matkę króla — nazywania króla synem takiej to a takiej bogini. Faraonowie chętnie przyznawali się do pokrewieństwa z bogiem, jakkolwiek wszyscy dokoła dobrze znali króla, jego ojca i poprzednika; paru władców mezopotamskich, jak Agukakrime i Idin-Dagan, głosili, iż wywodzą się „od boga Sukamun" lub że są synami „boga Dagan"; jest to zwrot retoryczny, gdyż Gudea z Lagasz podaje się kolejno za syna bogini Gaitumdug, bogini Nina, bogini Ninsun, bogini Baba. Wreszcie, za czasów Sargonidów, Assunbanipal będzie nazywał matką raz Ninlil, to znów Belit z Niniwy lub Isztar z Arbeli. Należy widzieć w tym jedynie przypomnienie boskiego pochodzenia władzy królewskiej, wyboru monarchy przez boga i stwierdzenie, że jeszcze przed urodzeniem bóstwo Król i państwo obdarzyło go wszelkimi doskonałościami. Dwie cnoty dominują nad wszystkimi innymi, w jakie wyposażono króla: jest on silny i mądry. Ostatnia cecha zasługuje, aby jej poświęcić więcej uwagi: mianowicie być mądrym, uczonym znaczy „zostać obdarzonym wielkimi uszyma." Wszystkie te dary są czymś zupełnie naturalnym, ponieważ królowie są nie tylko potomstwem bogów, ale wykarmieni zostali mlekiem bogiń. Assurbanipalowi uświadomił to bóg Nabu, gdy ukazał się we śnie temu królowi, niespokojnemu o los wyprawy wojennej; przypomniał mu, że niegdyś powierzył go był bogini Isztar, aby go wykarmiła: „Z czterech jej sutek, jakie miałeś przy ustach, dwie ssałeś, a w dwu pozostałych kryłeś swą twarz." Obraz ten jeszcze z jednego względu jest interesujący; dowodzi, że — jak później Azja Mniejsza i Rzym — Mezopotamia też znała wyobrażenie bogiń o licznych sutkach i że nie należy się tutaj koniecznie dopatrywać wpływów Egiptu, gdzie bogini płodności, Hathor, przedstawiana była nawet pod postacią krowy. Przyszły król, pozornie zrodzony i wykarmiony przez boginię, wykształcony, jak przystało księciu, rósł pod opieką wychowawców. Płaskorzeźba z Luwru, pochodząca z epoki nowohetyckiej, ukazuje, jak przypuszczam, skrót tego, czym winna być edukacja dziedzica wysokiego rodu. Bogato ubrany chłopczyk stoi na kolanach siedzącej kobiety; kobieta ma na sobie zasłonę, która spływa z głowy do stóp, okrywając kark i plecy; nie jest to więc służebna, bo służebnym nie wolno było nosić zasłony, lecz kobieta wysokiego rodu. Obok małego księcia, w górnej części płaskorzeźby, przedstawił artysta sokoła, uwiązanego za jedną łapę; obok zamknięta książka, którą tworzą powleczone od wewnątrz woskiem tabliczki, na jakich ryto' litery aramejskie; wszystko' to, jak sądzę, symbolizuje i streszcza wychowanie księcia doskonałego: polowanie i litery, ćwiczenia fizyczne i umysłowe. * WYZNACZANIE NASTĘPCY Gdy nadchodził odpowiedni czas, król zbierał dostojników, a nawet lud, i przedstawiał im księcia jako swego następcę, którego wszyscy pod przysięgą obowiązywali się uznać; potem wśród okrzyków ludu następca tronu wchodził do bit riduti, domu przeznaczonego dla prawowitego księcia i dziedzica, który miał kiedyś objąć władzę. Tak było z Assarhaddonem i Assurbanipalem; obaj wspominają o tłumach, które były obecne przy tej ceremonii; możliwą jest rzeczą, iż zeszły się tam deputacje ze wszystkich krain państwa. Inna płaskorzeźba, również nowohetycka, znaleziona 103 ^MMj|^^^ Rozdział drugi w Karkemisz nad Eufratem, na północny wschód od Aleppo, przedstawia podobną scenę: król trzymając syna za rękę przedstawia go armii, za nimi stoją młodzi książęta; jeden, jeszcze dziecko, próbuje chodzić, piastunka zaś trzyma na ręku najmłodszego, któremu nawet sprowadzono do zabawy oswojone zwierzę. Tego rodzaju inwestytura nie była wynikiem woli króla, następowała ona dopiero wtedy, gdy 'bogowie, pobożnie zapytani o radę przez wieszczków, wyrazili zgodę. Od tej chwili następca tronu mógł reprezentować ojca w niektórych ceremoniach; mógł dowodzić wyprawami wojennymi Tak czynił Nabuchodonozor, gdy był jeszcze następcą tronu i gdy poprowadził wojsko, aby przyłączyć się do Medów, którzy pomagali ]ego ojcu w podboju Asyrii. W Luwrze znajduje się uszkodzony list, w którym, jak można sądzić, zwołuje on swoich poddanych. Oczywiście, że gdy chodziło o uzurpatora, „syna niczyjego", pochlebcy skwapliwie mówili o powołaniu przez bogów, o ich przychylnym, zwróconym na niego spojrzeniu, pomijali natomiast sprawę legalności. Tak się rzecz miała z wielkim Sargonem z Agade, wychowanym przez ogrodnika; Sargon wspomina swoje wyniesienie; nie wdając się w szczegóły mówi tylko, że gdy był ogrodnikiem, kochała go Isztar, i kończy. ,,Przez wiele lat sprawowałem władzę królewską." KORONACJA Gdy król umierał i wstępował po nim na tron naznaczony spadkobierca, fakt ten uświęcały dwa rodzaje ceremonii: jedne miały charakter świecki, wojskowy, drugie — religijny, i te, jeśli chodzi o króla Asyrii, odbywały się w świątyni boga państwa w Assur. Nowy król zasiadał na tronie niesionym na barkach niewolników, a gdy ci się zbliżyli, kapłan boga Aszszur uderzał w bęben powtarzając „Aszszur jest królem", widocznie identyfikując nowego króla z wyobrażeniem bóstwa. Znalazłszy się w świątyni, król schodził z tronu, klękał, padał na ziemię, przygotowywał kadzidło dla boga i u stóp jego posągu składał jedną szatę, złoto i srebro, które miały przypaść kapłanowi; następnie zaczynały się ofiary. Warto podkreślić, jak ważny udział brał król w tej ceremonii; spełniał rolę kapłana, przygotowywał stół ofiarny, przeznaczony dla boga Aszszur. Gdy ukończył czynności kapłańskie, kler przystępował do właściwej koronacji, w której podkreślano zwłaszcza fakt, że władca jest przedstawicielem boga na ziemi. Otrzymywał koronę i insygnia królewskie, które az do tej chwili złożone 104 Król i państwo były przed ołtarzem boga Aszszur, tak jak praoznaki władzy królewskiej miały spoczywać na stole przed tronem Anu w niebiosach. Król był więc już namaszczony przez boga; wracał do pałacu, a rozdawane wokół niego podarunki jednały mu ogólną sympatię. W pałacu, usadowiony na tronie, przyjmował hołd dostojników; wszyscy dygnitarze składali przed nim oznaki swoich godności i urzędów: laski przywódców, sakiewki, harfy (bowiem dyrygent orkiestry zawsze bywai na Wschodzie bardzo ważną osobistością); uniżali się przed władcą, który rozkazywał im wówczas zachować urzędy. Ceremonia taka jest nam dobrze znana, gdyż przed paru zaledwie dziesiątkami lat żyło jeszcze na Wschodzie jej wspomnienie, podczas koronacji sułtana tureckiego przełożony wszystkich derwiszów tańczących złożył przed nowym władcą szablę Osmana, oznakę swojej potęgi. Z krótkich wzmianek można wnioskować, że ceremonia intronizacji w Babilonii była bardzo podobna. Teksty odróżniają dwa rodzaje insygniów królewskich: czapkę i berło lub broń. Czy ma to być aluzja do podwójnego charakteru króla, władcy pokoju i wodza podczas wojny? Możliwe też, że ta podwójna panoplia symbolizuje dwa królestwa, które w odległej epoce były zjednoczone pod jednym zarządem, mianowicie kraje Sumeru i Akadu, Broń, którą wręczano królowi jako namiestnikowi boga, stanowi symbol tego, czego bóg od niego oczekuje, mianowicie obrony, tym łatwiejszej, że ta boska broń czyni go niezwyciężonym. Na fragmencie steli, znajdującej się w British Museum i pochodzącej z czasów Tiglatpilesara, widzimy tarczę słoneczną przedstawiającą boga, z której wychodzą dwie ręce; jedna trzyma łuk, druga czyni gest powitania zwrócony do króla. Wyraża to ideę od dawna rozpowszechnioną na starożytnym Wschodzie; tutaj bóg zaprasza króla, aby zawładnął bronią; w Egipcie, za czasów faraona Tut-anch-Amon, artysta zaopatrzył tarczę słoneczną w promienie mające kształt ramion, pieszczotliwie gładzących króla. Gdy przejdziemy do analizy cech charakterystycznych religii asyryjskiej, przekonamy się, że stałą troską wiernych jest zachowanie łaski bogów, która jest w ich oczach jedyną skuteczną ochroną; król postępuje tak samo, gdy w inskrypcjach powiada, że bogowie spoglądają na niego przyjaźnie, gdy pyszni się miłością bogiń i głosi się ukochanym małżonkiem którejś z nich; te stale powtarzające się określenia nie są jedynie czczymi tytułami; dla mieszkańca Mezopotamii słowo stwarza fakt; stwierdzanie faktu czyni go rzeczywistym; zresztą rola, jaką niewątpliwie odgrywał król podczas niektórych uroczystości, upoważniała go do używania tego tytułu. 105 Rozdział drugi ZWYCZAJNY DZIEŃ KRÓLA. UBIÓR Król był osobistością na wpół świecką, na wpół duchowną, a może nawet bardziej duchowną niż świecką. Jak spędzał dnie? Obudziwszy się, co na Wschodzie, nawet w klasach bogatych, następuje znacznie wcześniej niż u nas, ponieważ ludzie chętnie tam korzystają ze względnego chłodu, król zabierał się do toalety 5; łazienki istniały oczywiście w jego pałacu, jak we wszystkich pałacach starożytności. Tłum służby uwijał się przy nim, a także fryzjerzy, cyrulicy; przynoszono mu szaty, nad czym czuwali kapłani, ponieważ hemerologia, to znaczy nauka o dniach pomyślnych i niepomyślnych, zakazywała królowi w pewne dni zmieniać odzież, a w inne polecała mu, jakie ma nosić materiały i kolory. Zwyczajny ubiór królewski składał się z długiej tuniki o krótkich rękawach, zrobionej z wełny, bawełny, a może nawet z lnu i jedwabiu, ozdobionej haftem. Wełna była farbowana, pstra albo jednolitej barwy; bawełna, pochodząca z tak zwanego przez Asyryjczyków „drzewa wełnianego", dostarczała cenionych materiałów, dobrze przyjmujących farbę, zwłaszcza purpurę, którą na wielką skalę handlowali Fenicjanie, umiejący utrwalać pożądany kolor; wysychając na słońcu, nabierał on odcieni od lila i bladoróżowego aż po ciemną purpurę. Czy używano lnu? Niektórzy tak sądzą, ale faktem jest, że dokumenty handlowe, tak liczne, jeśli chodzi o transakcje z wełną, ani razu nie wspominają o lnie, co każe przypuszczać, że materiały lniane pochodziły z importu i były rzadkością. Od epoki nowobabilońskiej jedwab, który wyrabiali wówczas Chińczycy, mógł \być znany i przybywać jako osobliwość z etapu na etap drogą, która potem stała się tak izwaną „drogą jedwabiu". Nie zapominajmy, że starożytni doskonale umieli badać — nie uciekając się do pomocy narzędzi i odczynników, jakie posiadamy obecnie — materiały rzadkie w naturze, nawet gdy ich wygląd nie miał w sobie nic pociągającego. Znaleziono niewielkie ilości żelaza w piramidach. Chociaż na wybrzeżu i w Mezopotamii było ono w powszechnym użyciu dopiero w pierwszym tysiącleciu, Hetyci eksportowali je już w ciągu drugiej połowy drugiego tysiąclecia; jedna z tabliczek fundacyjnych pałacu Sargona w Chorsabad zrobiona jest z węglanu magnezji, a naczynie ofiarne w grobach królewskich w Ur, któire uznano za godne figurowania obok złota i srebra, zrobione jest z kalcytu, kamienia rzadkiego w Mezopotamii. Na spodniej szacie nosił król otwartą tunikę bogato ozdobioną haftem i frędzlami. Pas często był płaski, szeroki, a na nim skórzany pasek z krótkim mieczem; czasem była to zwinięta szarfa, w której ukrywał się sztylet. Hafty, wykonane ndcią metalową lub różnokolorową wełną, tworzyły istne 106 Król i państwo obrazy; pracownie mezopotamskie, jak już mówiliśmy, słynęły z tej specjalności. „Robota babilońska" jest to rodzaj haftu na zawsze zaginiony, chyba że pewnego dnia jakiś jego fragment odnajdziemy w którymś z grobowców w Egipcie, którego klimat konserwuje wszystko, ale możemy sobie wytworzyć dość dokładne o nim pojęcie na podstawie zabytków asyryjskich, które mamy prawo uważać za wierne odbicie rzeczywistości; artyści e wielką cierpliwością i dokładnością starali się dać wierny obraz tego, co widzieli, a nie tego, co mogłaby im podsunąć wyobraźnia; mamy na to pośredni dowód w rzeźbach sassanidzkich w wielkiej grocie w Tag-i--Bostan, pod irańskim miastem Kermanszach. Na płaskorzeźbie król, inicjator tego dzieła sztuki — Chozroes II (590—627) wedle jednych, a Pe-roz (457—483) wedle innych — pokazany jest w tunice pokrytej haftami, a zwłaszcza motywem, który nazywa się smok-paw; było to bajeczne zwierzę, z ciałem dzikiego zwierzęcia i ogonem z pawich piór, tworzących pióropusz. Ten motyw dekoracyjny często występuje w sztuce sassa-nidzkiej, więc można by przypuszczać, iż artysta przeniósł go na płaskorzeźbę, aby wzbogacić jej powierzchnię. Ale próbki tkanin sassanidzkich, liczne w zbiorach i muzeach krajów zachodnich, mówią co innego. Tkaniny te, niegdyś tym bardziej poszukiwane, że wiele z nich sporządzano z jedwabiu, którego nasze kraje nie wytwarzały, przybyły do Europy bądź drogą handlową, bądź jako dary książęce, bądź też jako wspaniałe całuny pogrzebowe, w które owijano relikwie; wiele ich sprowadzono we wczesnym średniowieczu. Otóż dwa okazy, które przechowuje Muzeum Sztuki Zdobniczej, ukazują identyczne zdobnictwo, jak motywy na wspomnianej tunice króla z Tag-i-. W epoce Seleucydów, kiedy do „dobrego tonu" należało „grecyzowanie", niektóre osoby przybierają drugie imię, tym razem greckie; w jeszcze innych wypadkach, zdaje się, drugie imię nadawał monarcha; w tym postępowaniu można dopatrywać się faktu kreowania nowego człowieka, chęć rozszerzenia osobowości. Literatura Asyryjeżyków i Babilończyków, mimo wstrętu do zdradzania" swoich tajemnic, musiała niekiedy pewną ich część przekazywać pismu, ale wówczas czyniła to w formie jak najbardziej niejasnej. I w tym wypadku nawet, w obawie przed jakąś zdradą, skryba dodaje zwykle, choćby pismo było przeznaczone tylko dla kapłanów, taką sakramentalną formułę: „Te obrządki, gdy je będziesz wypełniał, może widzieć nowicjusz; obcy, który nie należy do grona mistrzów wyroczni, nie może ich widzieć; (jeśli stanie się inaczej), niech liczba jego dni zostanie skrócona! Niech wtajemniczony wyjaśni je wtajemniczonemu; kto nie jest wtajemniczony, nie może ich znać; byłoby to obelgą dla Anu, Enlil i Ea, wielkich bogów." POTĘGA LICZB Bezpośrednim następstwem potęgi imienia jest potęga liczby, którą również uważano za środek wypowiadania się, udzielający przedmiotowi, z którym się go łączy, swoich zasadniczych przymiotów. Właściwość, jaką odznaczają się liczby, które mogą wchodzić w nieskończone kombinacje, 142 Myśl mezopotamska i to, że do jednej można dochodzić wieloma drogami, nadawało im charakter pewnej świętości i mogło sprawiać, że uważano je za rodzaj języka, w którym da się wyrazić wszystko. Jednym z pierwszych przejawów tej władzy liczb było utworzenie hierarchii liczbowej bogów, z których najwyższy, Anu (co wskazuje na starożytność tego systemu), miał przydaną sobie liczbę doskonałą, jednostkę 60, a liczby przypisywane innym bogom odpowiadały ich miejscu w cyklu powszechnym, którym rządzili i do którego należeli. Następnie mieszkańcy Mezopotamii zaczęli przypisywać wartość liczbową znakom swojego elementarza, tak że każde imię mcgło być wyrażone w cyfrach; np. Sargon, w czasie budowy pałacu w Chorsabad. stworzył więź identyczności między samym sobą a murem, który go bronił; powiada bowiem: „Z 16283 łokci, liczby mojego1 imienia, uczyniłem obwód jego muru." 2 I system ten nie był czymś wyjątkowym, W tekście pochodzącym z epoki Seleucydów, a będącym nową, krytyczną redakcją starej historii o Wywyższeniu Isztar, skryba zapisuje w cyfrach imię właściciela tabliczki i jego ojca; pisze on, że tabliczka należy do: 21—35—35—24—44, syna 21—11—20—42. = Tabliczka z Suzy, opublikowana przez ojca Van der Meer, a na którą zwrócił mi uwagę Dossin, tabliczka, niestety, silnie uszkodzona, dała klucz do tego systemu. Naprzeciw kolumny cyfr znajduje się kolumna odpowiadających im wartości sylabicznych: me, pa, U, lu itd. A na końcu dokumentu znowu ujawnia się zamiłowanie do aliteracji: naprzeciwko liczby 3600, która nosi imię szar, znajduje się wyraz szarru, który zrekonstruowano jako szar i który znaczy: król.4 Istnieje też tak zwana tabliczka z świątyni Esagila, która stała się przedmiotem wielu sposobów interpretacji; wymieniono na niej wymiary tej świątyni i jej piętrowej wieży. Po szeregu cyfr pisarz umieścił ostrzeżenie, iż nie wolno ich wyjaśniać profanom. Są to więc miary symboliczne, o znaczeniu ukrytym, wyrażające znacznie więcej, niż się na pozór wydaje. Grecy i Rzymianie często stosowali ten system, zwany izopsefią 5, lecz zasługę wynalezienia go przypisać należy mieszkańcom Mezopotamii. Mogli udoskonalić go, ponieważ używając pisma alfabetycznego (i posługując się niektórymi jego literami jako cyframi) dali oni wartość liczbową każde] ze swoich liter i przeprowadzając rozumowania na liczbach, jak to czynili z imionami, dodawali wartość liczb jednego wyrazu i porównywali ją z wartością liczbową innych wyrazów; w ten sposób wykrywali związki cyfr, które pociągały za sobą związki wyrazów, a nawet ich identyczność. 143 Rozdział trzeci I tak okazało się, że Neron był z woli przeznaczenia mordercą swojej matki, ponieważ suma liter jego imienia równała się sumie liter wyrazu „matkobójca". Gnostycy i ojcowie Kościoła szeroko stosowali tę metodę i wyciągali z niej wnioski, w ich oczach przekonujące. Duch Święty ukazał się przy chrzcie Jezusa Chrystusa pod postacią gołębicy: peristera, której liczbą jest 801; ponieważ wartość liter alfa i omega także wynosi 801, wynika z tego, iż stwierdzenie: „Jam jest alfa i omega"', jest Stwierdzeniem istnienia Trójcy. Dobroci boże] wedle Teofaniusza Kera-meusa w jego Homilii XLIV, dowodzi izopsefia wyrazów theos (Bóg) i aga-thos (dobry). Ten sam ojciec Kościoła rnówi (Homilia, XXXVI), że podczas cudownego połowu w sieci znalazło się 153 istniejących gatunków ryb i że te ryby są obrazem Kościoła powszechnego. Rebeka jest symbolem Kościoła, gdyż jej psefia równa się także 153. Rabini w Kabale posuną tę metodę do ostateczności; wśród nich znana jest pod nazwą gematria; dopatrujemy się w tym zniekształcenia wyrazu geometria. GRA SŁÓW I PISMO Z teorią, a nawet można powiedzieć, z doktryną imienia i liczb łączy się u ludów dalekiej starożytności zamiłowanie do aliteracj i, do gry słów, jak my to określamy, i do gier pisemnych (graficznych). Ale natychmiast rzuca się w oczy wielka różnica; dla nas gra słów jest tylko grą, zabawą bez znaczenia; dla Babilończyków, a także Sumerów, których Babiloń-czycy są duchowymi dziedzicami, nie było to zabawą. Gdy my trafiamy na kamień, którego kształt lub barwy przypominają nam jakiś zupełnie inny przedmiot, stanowi to dla nas lusus naturae; dla Babilończyka jest to znakiem, sygnałem jakiegoś związku, pokrewieństwa dwóch rzeczy, pokrewieństwa równie wyraźnego jak wtedy, gdy imiona tych rzeczy są sobie bliskie. Gra słów, a zwłaszcza gra pisma, jest w tej epoce przywilejem wyłącznie klasy bardzo wykształconej. ZAGADKI Stąd też niewątpliwie pochodzi zamiłowanie do zagadek, jakie zadawali sobie władcy, pragnąc w ten sposób dać dowód swojej wyższości intelektualnej, która w tej epoce równała się większej sile, a przynajmniej miała 144 i .... .. ¦L-- ' ud- 27. Wojownicy przepływający rzeką na nadmuchanych skómch zwierzęcych. 28 Wielbłądy i poganiacze 29 Taran asyryjski niszczący mury twierdzy. Myśl mezopotamska do tego pretensje. W każdym razie, gdy zgadujący nie chciał ponieść skutków swojej przegranej, często pociągało to dla niego mniej lub więcej przykre następstwa. Przytoczmy, w związku z potopem babilońskim, odpowiedź, jaką miał dać Ut-Napisztim, gdy go zapytano, dlaczego czyni przygotowania do wyprawy. Miał uspokoić mieszkańców przyrzeczeniem, że spadnie na nich deszcz kibtu i kukku, to znaczy zboża i otrębów; ale kryła się w tym jednocześnie i gra słów, i zagadka; trzeba było wybrać właściwy sens, ponieważ te dwa wyrazy znaczą również: ból i nieszczęście. Byk w pewnej hodowli, duma swego właściciela, otrzymał imię Szarur-Abi, co może oznaczać „bóg Szarur jest moim ojcem", lub, znacznie skromniej: „Chluba plantacji trzciny cukrowej." W Egipcie, w dobie panowania Hyksosów, król Apop, jak czytamy w papirusie Sallier I, wysłał do Sekenenre, od którego dzieliła go cała przestrzeń Egiptu, następujące poselstwo: „Opuść jezioro hipopotamów, które znajduje się w okolicy Teb, gdyż dochodzący od niego zgiełk daje się słyszeć aż w Avaris i przeszkadza mi spać." Sekenenre nie wiedział, co odpowiedzieć, i doszło do konfliktu. Samson zadał trzydziestu młodym Filistynom następujące zagadki: „Z pożerającego wyszedł pokarm, a z mocnego wyszła słodkość." Stawką, gdyby przegrał, miało być prześcieradło i szata dla każdego z wyzwanych. Rozwiązanie zagadki wymusiła na Samsonie za namową owych młodzieńców jego żona. Oto Samson ujrzał rzecz niezwykłą, gdyż pszczoły nie siadają na padlinie, mianowicie znalazł martwego lwa, w którego wnętrznościach usadowił się rój pszczół. Żona Samsona pospieszyła wyjawić tajemnicę młodzieńcom, którzy odrzekli mu: „Cóż słodszego nad miód, a co silniejszego nad lwa?" A Samson rzekł: „Byście byli nie orali jałówką moją, nie zgadlibyście mojej zagadki." „I przypadł nań Duch Pański, i zszedłszy do Aszkalonu, zabił z nich trzydzieści mężów, a wziąwszy łupy z nich, dał szaty odmienne onym, którzy zgadli zagadkę, i rozgniewawszy się bardzo, poszedł do domu ojca swego." (Księga Sędziów, XIV, 12 i nast.) Tradycja głosi, że królowa Saba, słysząc, jak wychwalano mądrość Salomona, przybyła do niego ze swojej dalekiej krainy, aby tę mądrość wypróbować i zadać królowi zagadki. Przykłady zagadek spotykamy nieustannie w języku sumeryjskim i aka-dyjskim; mają one źródło w charakterystycznych cechach i pisma, i języka. Archaiczne pismo sumeryjskie (przyjęte przez Semitów) jest pikto-graficzne i ideograficzne, to znaczy, że znaki przedstawiają przedmiot lub ideę. Wyjaśniamy, jak doszło do tego, że te znaki zaczęły wyobrażać 16 Contenau 145 Rozdział trzeci liczne przedmioty i liczne idee. Znak sumeryjski jest więc już sam w sobie zagadką. Często pisarze wybierali taki sposób pisania, który wymagał od czytelnika maksimum przenikliwości. Weźmy imię własne Marduk-szum-iddin, oznaczające: „Marduk dał imię" (to znaczy potomstwo); wyraz ten można napisać sylabicznie; ale znak mu oznacza: „imię" i „dawać"; skryba chętnie by napisał: Marduk mu-mu. Imię Sin-ah-ussur, „Sinie, chroń brata", ma dwa elementy: „brat" i „chronić", które można oddać przez znak pap, i skryba pisze Sin — pap — pap. Podajemy to jako przykład, jak redagowano przepowiednie. W cytowanych niżej przypadkach widzimy pisarzy korzystających z tych osobliwości pisma i języka i puszczających się na uczone wywody etymologiczne, aby zaciemnić sens swoich tekstów, które już same przez się niedostępne były dla profanów. Nie dziwmy się więc, że sąsiedni lud, Egipcjanie, przyswajają sobie w pewnych wypadkach, jak to wykazał E. Drioton, pismo kryptograficzne hieroglifów, które ludziom nowoczesnym już same przez się wydają się dostatecznie trudne. „SZATA MARDUKA" G. Dossinowi zawdzięczamy badania, które znajdują się zresztą zaledwie w stanie początkowym, ale pozwalają coraz głębiej poznawać skomplikowany system, jakim posługiwali się mezopotamscy pisarze. Przytoczymy na to tylko dwa przykłady, po jednym dla każdego z najczęściej stosowanych sposobów (por. Bibliografia). W pierwszym skryba, zapewne bez z góry powziętej intencji, na skutek napotkanej a przypadkowej zbieżności różnych znaczeń wyrazów, którymi się posłużył, dochodzi do nieoczekiwanych konkluzji. W poemacie „O stworzeniu świata" Marduk na zgromadzeniu bogów zostaje obdarzony najwyższą władzą; nieufny, domaga się, aby namacalnym znakiem zapewniono mu potęgę. A wtedy bogowie: ...położyli pośród siebie szatę I do Marduka, najstarszego, powiedzieli: „Rozkaż zniszczyć lub stworzyć, a tak się z mą stanie; Otwórz usta — szata ulegnie zniszczeniu, Daj rozkaz nowy, a będzie niby nietknięta." Wtedy Marduk przemówił, szata została zniszczona. Przemówił do niej znowu, a szata znów całą była. Dlaczego wybrano tu szatę, skoro chodzi o tak doniosłą próbę? Zapewne sprawiły to jakieś skomplikowane kombinacje etymologiczne. 146 Myśl rnezopotamska Odpowiedź na to znajdujemy w tymże samym poemacie: na VII tabliczce wymieniono pięćdziesiąt imion Marduka, a dzięki uczonym dociekaniom proceder ów był tak długi, „że dał początek prawdziwemu stylowi etymologicznemu". Dwie sylaby imienia tego boga pozwoliły na zestawienie duk z sume-ryjskim tug, które oznacza odzież; mar ma także znaczenie: „umieszczać". I oto powód, dla którego suknię położono między bogami. Ale możliwości nie tu się kończą; duk znaczy również „mówić", a mar ma jeszcze dwa, sprzeczne zresztą znaczenia: rodzić, stwarzać i tępić, burzyć, co wyjaśnia zakończenie cytowanego urywku. Jeszcze jedno zdaje się dowodzić, że taki był bieg myśli, który doprowadził pisarza do podobnych konkluzji: wyliczając imiona Marduka — przy czym wyszedł od samego imienia tego boga — po imionach, które gloryfikują Marduka jako stworzyciela, wyliczył inne, które sławią go jako sprawcę zniszczenia. Prawie wszyscy pisarze przywiązują wielkie znaczenie do wywodów etymologicznych. G. Dossin cytuje, również w tej samej pracy, dwa zdania z tabliczki VI, gdzie powiedziane jest krótko, że Marduk okazuje się „stwórcą, burzycielem, pełnym współczucia i litości, i że w rozkazach swoich jest samą życzliwością dla bogów". Otóż chodzi tutaj o należyte zastosowanie różnych znaczeń sylab mar i duk. Te różne znaczenia dostarczyły materiału, który pozwala ustalić budowę tego zdania. Pisarz tak manewruje cząstkami, z których składa się wyraz, jak gdyby to były elementy frazy muzycznej użyte w wariacji; wyciąga z nich wszelkie konsekwencje nie tracąc z oczu tematu początkowego. Jak zauważył G. Dossin, postępowanie to jest sztuczne; nie jest ono już sztuką literacką, nie jest natchnieniem poetyckim, lecz produkcją mechaniczną. Tak, jest nią niewątpliwie dla nas, ale Babilończyk miał na oku inny cel; rezultatem tego podziału jednego znaczenia na części, aby doprowadzić do powstania wielu nowych znaczeń, było, przy pomocy etymologii i w oparciu o doktrynę imienia, dać początek nowej rzeczywistości. Każda z tych spekulacji jest dla nas jałowa; dla Babilończyka natomiast stanowi ekwiwalent tego, czym dla nas jest odkrycie w laboratorium nowego ciała; w oczach Babilończyka czynność ta zasługiwała na umieszczenie jej na poziomie, na którym my stawiamy samych siebie; od te] chwili spekulacja ta istnieje, wzbogaca ludzki dorobek. Ale skryba nie poprzestawał na tym; widzieliśmy, jak wyczerpywał do dna znaczenie początkowe, ukazując znaczenie ukryte; teraz zobaczymy, jak zamiast dać się prowadzić tym znaczeniom, czyni on coś wręcz przeciwnego, gdy zajmuje się już nie słowem lub myślą, lecz pismem. 147 Rozdział trzeci BRG'YH KRÓL KTK Aramejska stela znaleziona w Sefirze obok Aleppo wyobrażała zawarcie traktatu między Mati-ilu, królem Arwadu i BRG'YH, królem KTK (w alfabecie aramejskim nie pisze się samogłosek). Porównując ten traktat z tym, jaki król asyryjski Aszszurnirari V (753—746) narzucił królowi Mati-ilu, można wywnioskować, że mowa tutaj o tych samych osobistościach, ale dlaczego król Asyrii przybrał sobie tak niezwykłe imię? Jak się domyślamy, król Asyrii, chcąc się zabezpieczyć przed Mati-ilu, do którego żywił — słusznie, jak się potem okazało — nieufność, ukrył swe prawdziwe imię pod imieniem przybranym; ale dlaczego Aszszurmirari, król Asyrii, stał się BRG'YH królem KTK? G. Dossin (por. Bibliografię) znalazł rozwiązanie zagadki, zaczynając poszukiwania od nazwy kraju, która pisze się za pomocą znaków Kur (kraj), Asz (Assur), Ki (determinatyw nazw krajów). Ale znaki klinowe mają często wiele znaczeń; tak właśnie ma się rzecz z drugim znakiem, którego imię jako znaku, jak my mówimy m albo y, jest dii lub til. Pisarz przetranskrybował na alfabet aramejski te trzy znaki, stosując akrofonię, to znaczy zachowując z każdego tylko początek: KTK. Pozostawało wyjaśnić jeszcze imię króla. Znak nirari jest złożony; składa się z dwóch znaków prostych, idących po sobie. Bir i gdb (albo ga); w języku aramejskim, nie piszącym samogłosek, dało to BRG; miękki przydech, który teraz następuje, przedstawia niewątpliwie samogłoskę a, która była niezbędna do wymówienia wyrazu; yh jest transkrypcją elementu boskiego w języku aramejskim i zastępuje imię Aszszur. Imię króla, jak i nazwa kraju, nie zostały wymienione, tak iż nikt nie mógł zrobić z nich złego użytku. Jest to jeszcze jeden przejaw działalności skrybów, których tradycje pozostawały żywe w ich szkołach nie tylko w Syrii, ale i poza jej granicami, gdy w sercu kraju zaczynano zaniedbywać język asyryjski, a zwłaszcza pismo klinowe, na rzecz aramejskiego. Istnieje trzeci jeszcze sposób formowania imion, jeżeli pragnie się je ukryć; polega on na odczytaniu ich na wspak, bądź od końca do początku, bądź od ostatniej do pierwszej sylaby. Na przykład V. Scheil dopatrywał się w imieniu jednego z królów-magów, Gaspar, nazwy urzędu podczaszego na dworze perskim: rapsag. Imię Sin mogło powstać z odczytania na wspak jego elementów sumeryjskich: Enzu dało Zuin i Sin, podobnie GAL LU, człowiek wielki, czytano LUGAL, król. 148 Myśl mezopotamska SYMBOLIKA ASYRYJSKA Wszystkie religie, które tworzyły wyobrażenia swoich bogów i ich czynów, przyjęły stałą ikonografię, którą odtwarzają ich pomniki; pewne typy bogów przedstawiane są pod rysami i w postawach niezmiennych, przede wszystkim dlatego, że opisując to, co święte, w ustalonych formach, wyobrażenia te nie mogą być dowolne i że te postaci, ukazywane masom wiernych, muszą być zawsze takie same, aby nie wywoływały zamieszania w umysłach. Zwyczaj umieszczania obok postaci znaku odróżniającego, na przykład jakiegoś epizodu z ich dziejów lub jakiegoś atrybutu, daje początek prawdziwym symbolom, przypominającym daną postać, choćby nawet jej samej nie wyobrażano. Tak właśnie postępowali mieszkańcy Mezopotamii, którzy stworzyli prawdziwą ikonografię; zobaczymy, że ich symbole mogą przedstawiać bogów nawet wówczas, gdy samych bogów nie pokazano. Ale wobec zależności, istniejącej między niebem a ziemią, wszelkie stworzenia zostały rozdzielone pomiędzy bogów i każde narzędzie, każdy przedmiot, każda czynność spełniana w czasie ceremonii religijnej znajduje wyjaśnienie. Nie powinniśmy się dziwić, gdy przekonamy się, że astrologia, która za dni naszych tylu jeszcze znajduje adeptów, zachowała pamięć o tych zależnościach, dla niej równie żywych dzisiaj, jak niegdyś. I tak Jowisz, planeta męska, gorąca, dobroczynna, wiąże się z pojęciami prawości i religijności; Jowisz wydaje osobniki wysokiego wzrostu, raczej szatynów; w zakresie zawodów odpowiada sędziom, mężom stanu i Kościoła; jego choroby to niedomogi wątroby i przyspieszona akcja serca. Koziorożec jest jednym z najważniejszych znaków zodiaku, męskim, ognistym; daje charakter otwarty, szczery, niezależny, rodzi osobniki średniego wzrostu, chude i ciemnowłose; rządzi głową, twarzą i ich chorobami; z krajów należą do niego Anglia, Niemcy, Dania, Palestyna i Syria; z miast Neapol i Florencja. Kolorem jego jest czerwień, jego dniem wtorek, jego kamieniem — ametyst. I tak dalej, w odniesieniu do innych planet i innych znaków zodiaku. Podobne były poglądy mieszkańców Mezopotamii; rozszerzyli oni znaczenie wszelkich swoich obrzędów, w których my nie powinniśmy dopatrywać się jedynie szeregu gestów pozbawionych znaczenia; wszystko tam jest przewidziane i starannie określone; podczas ceremonii przed wiernym otwiera się cały świat. Tabliczki zwane „Komentarzami" dostarczają pewnych wskazówek o tych symbolach; naszym celem jest nie poznanie ich wszystkich, lecz zilustrowanie tej teorii na kilku przykładach. 149 Rozdział trzeci I tak wiemy, że: naczynie agubbu 6 (do libacji) uosabia królowę inkan-tacyj, tamaryszek — Anu, szczyt drzewa palmowego to Tammuz, trzcina — Ninurta, cyprys — Adad. ,,Srebro jest księżycem, złoto słońcem, miedź to Ea, ołów — Nmmah." Kadzielnica to bóg Urasz, pochodnia — Gibil, gips — Ninurta; broń o siedmiu ostrzach z laurowego drzewa to burza (jeszcze dziś uważa się krzew laurowy za ochronę przeciw piorunom). Podczas egzorcyzmów różne rodzaje figur opisywane są jako pierś, lędźwie i kolana tego, który zasięga rady. Na tym możemy poprzestać, ale jasne jest dla nas, że jeżeli na przykład składano libację, aby prosić wielkie bóstwo urodzaju o deszcz lub przybór wody, fakt posługiwania się naczyniem ofiarnym agubbu, włożenia do tej miedzianej wazy gałązek palmy lub tamaryszka, skłoni do działania bogów, których te przedmioty symbolizują, i modlitwa wiernych będzie tym skuteczniejsza. WIEDZA PISMO. KSZTAŁCENIE PISARZA Zagadnienie pisma jest jednym z najciekawszych aspektów dorobku kulturalnego mieszkańców Mezopotamii; zaliczają się oni do ludów, które pozostawiły najwięcej dokumentów pisemnych, i pismo stale towarzyszyło zdarzeniom ich życia codziennego. Ale pismo to było tak skomplikowane i trudne, bez porównania trudniejsze od naszych zachodnich sposobów pisania, że stało się przywilejem małej garstki ludzi, a przede wszystkim klasy pisarzy, która była mniej lub więcej związana z klasą kapłańską. Pisarze rekrutowali się z wszelkich klas społeczeństwa, nawet synowie i krewni gubernatorów miasta lub książąt zostawali pisarzami, co dowodzi, jak zaszczytne to było stanowisko. Nie przekazali nam oni tak smutnego obrazu życia pisarza meizopotamskiego jak relacja skryby egipskiego 0 doli jego egipskich kolegów. Oczywiście, rzemiosło było trudne, wymagało długich studiów; przysłowie mówiło, że aby zostać pisarzem, trzeba wstawać wraz ze słońcem, ale pisarza i jego sztukę otaczał powszechny szacunek i zdanie to (jeszcze jeden przykład wyszukanego stylu) można interpretować w tym sensie, że doświadczony pisarz błyszczeć będzie jak słońce. Assurbanipal w jednej ze swoich inskrypcyj oznajmia, że Nabu 1 jego żona Taszmeturn obdarzyli go wielkimi uszyma (to znaczy wielką 150 Myśl mezopotamska inteligencją, ponieważ Asyryjczycy, zdaje się, utożsamiali inteligencję z pamięcią) i pozwolili mu poznać i opanować, jak powiada, „cętkowanie znaków klinowych", skryba zaś posłużył się dla wyrażenia tych słów znakiem oznaczającym plamistość futra pantery. Wielu ubiegało się o tak zaszczytną pozycję; zdarzały się nawet, co prawda tylko wyjątkowo, pisarki-kobiety. Rzemiosło to, zaraz dowiemy się dlaczego, wymagało specjalizacji; byli pisarze świątyń, pisarze handlowi, wojskowi, lekarscy i pisarze-kapłani; studia trzeba było zaczynać w bardzo wczesnym wieku. Prawie wszystkie prace wykopaliskowe dostarczają wśród tabliczek świątynnych również tabliczek zadań uczniów, na przykład w Sippar, a także w Mari (Tell-Hariri), gdzie istniała szkoła pisarzy. Była to izba średniej wielkości; tuż przy ziemi znajdowały się gliniane ławki, a wśród nich rozstawione były gliniane korytka, których użytek zaraz się wyjaśni. W tej szkole uczniowie powtarzali stereotypowe zdania i kopiowali je wedle wzoru wypisanego u góry tabliczki; wbijali sobie pomału w pamięć wyrażenia pozostające w związku z ich specjalnością. Cała ich wiedza polegała na umiejętności wydobycia z pamięci zdań odpowiednich w danym przypadku oraz na takim ich opanowaniu, aby umieć je zebrać i połączyć. Każdy rodzaj literacki miał swoje słownictwo; kto gruntownie je poznał, był dobrym pisarzem; od pisarza nie żądano, aby zdania wymyślał, lecz tylko aby je sobie umiał przypomnieć; cała jego aktywność ograniczała się więc do właściwego uporządkowania elementów, jakimi dysponowała jego pamięć. W dziełach sztuki, płaskorzeźbach, malowidłach bardzo trudno jest rozpoznać rękę danego artysty; to samo odnosi się do tekstów, pisarz bowiem nigdy nie sili się na oryginalność, która niewątpliwie byłaby tam czymś niestosownym. Szczegół ten pozwala nam jeszcze lepiej zrozumieć, dlaczego pisarze musieli się specjalizować; dzięki specjalizacji mogli dochodzić do doskonałości w jakiejś określonej dziedzinie, gdy tymczasem nie wykraczaliby poza przeciętność, gdyby musieli brać się do wszystkiego. Szkoły mieściły się w budynku należącym do świątyni; w okresie nowo-babilońskim, pisarz, który nosi nazwę duhsar, to znaczy „piszący na tabliczce", otrzymuje w umowach nazwę szangu, to znaczy duchowny w ogóle, co podkreśla, jak działo się we wszystkich czasach, ścisły związek pomiędzy dokumentami publicznymi a świątyniami. Można więc wyobrazić sobie uczących się pisarzy jako prawdziwą szkołę, gdzie uczniowie (mali pisarze) siedzący w ławkach otrzymywali od nauczyciela tabliczkę ze zdaniem, którego uczyli się na pamięć i które jednocześnie przepisywali. Forma zadań pisarzy-praktykantów jest zazwyczaj dość osobliwa, są to tabliczki raczej płaskie, ale o kształcie soczewki. A oto dlaczego 151 Rozdział trzeci przy ławkach stały niewielkie korytka; zawierały one materiał potrzebny pisarzom: oczyszczoną glinę, którą miesiło się, aby uformować z niej ciasto różnej wielkości, zależnie od potrzeby; w epoce Sargonidów i nowoba-bilońskiej umowy handlowe są prostokątne, o długiej podstawie; listy zawierające korespondencję, przeciwnie, są o krótkiej podstawie, zawsze lekko wypukłe z jednej strony, jak mała poduszka; tabliczki świątyń są największego formatu. Gdy tabliczka była jeszcze miękka, pisarz rylcem, którego jeden koniec był zaostrzony jak ustnik fletu (najczęściej bywał to zwyczajny kawałek trzciny), wyciskał, nie pociągając swym narzędziem, lecz przykładając mniej lub więcej nachylony koniec rylca do gliny i dziurawiąc ją, małe kliny o ogonkach krótszych lub dłuższych, zależnie od nachylenia rylca; dlatego właśnie nadano temu pismu, którego elementy mają kształt gwoździa, nazwę pisma klinowego. Następnie pozwalano tabliczce wyschnąć; ale wietrzała oma szybko; gdy chciano jej zapewnić nieograniczoną trwałość, wypalano ją w piecu, gdzie stawała się odporną na czas i wilgoć małą cegłą, którą można było zniszczyć tylko rozbijając ją. Kto spróbuje pisać rylcem na glinie, kopiując jakiś wzór, widzi, że każde pismo klinowe wygląda jednakowo; ten zbiór klinów nie ma w sobie żadnego charakteru indywidualnego. W epoce, która nas interesuje, przechowywano dokumenty pisemne w ten sposób że: zawijano umowę lub list w cienki płat gliny, która służyła dokumentowi za kopertę. Na tym wypisywano adres osoby, do której list był skierowany, i wyciskano na tym pieczęć; jeżeli chodziło o umowę, przykładano pieczęci świadków i wypisywano krótką treść aktu; jeżeli koperta była nienaruszona, list czy kontrakt nie mogły ponieść żadnego szwanku. Gdy chodziło o rzecz większych rozmiarów, trzeba było niekiedy większej ilości tabliczek, aby zapisać ją w całości; przechowywano je na półkach, płasko ułożone jedna na drugiej, a na brzegu zapisywano pierwsze słowa dzieła, które w ten sposób otrzymywało, jak encykliki papieskie, nazwę od początkowych wyrazów tekstu. Pismo zwane klinowym jest zbiorem klinów i kresek. Było to niewątpliwie pismo najbardziej rozpowszechnione w starożytnym świecie, gdyż posługiwano się nim od centrum Azji Mniejszej do Persji, i to nie tylko nim samym, ale i jego wariantami. Pismo egipskie, a przynajmniej jego hieroglify, zmienia się pomału na przestrzeni historii i w wyniku ewolucji daje pismo uproszczone, które stanie się pismem hieratycznym i demo-tycznym, natomiast pismo klinowe, w obrębie tego samego kraju, nigdy wydatnie się nie zmieniło, od chwili gdy uzyskało swój kształt ostateczny. Do tego czasu było pismem, które podlegało największym przemianom. 152 Myśl mezopotamska EWOLUCJA PISMA Odczytanie języka asyryjskiego datuje się od stu lat mniej więcej; ale w dwadzieścia do trzydziestu lat po rozwiązaniu tego problemu zaczęto przypuszczać, że to pismo było wynikiem innego, zupełnie odmiennego, deformacją pisma podobnego do egipskiego lub chińskiego, pisma również już z kolei przetworzonego, które -pokazywało przedmioty chcąc je oznaczyć. Tym więcej było podstaw, aby tak myśleć, że na tabliczkach, co prawda rzadko, spotykano znaki zupełnie inne od niektórych znaków dawniejszej epoki. Taka opinia panowała, gdy przed dwudziestu laty udało się, na podstawie dokumentów uzyskanych podczas nowych prac wykopaliskowych, sprawę wyjaśnić. Oto historia powstania tego pisma. Przez dłuższy okres czasu, co najmniej przez tysiąc lat, cywilizacja Mezopotamii nie znała pisma; był to okres zwany Obeid, który miał się zakończyć ok. drugiej połowy IV tysiąclecia p. n. e. Nie znano wówczas metali. Pismo więc nie narodziło się w tym okresie, ale zostało przygotowane przez wyobrażenia ideograficzne. W grobowcach w Suzie, odpowiadających w czasie okresowi Obeid, znaleziono paradną urnę pogrzebową, ozdobioną czarnym malowidłem na żółtozielonawym tle. Malowidła te są rezultatem długotrwałych wysiłków, a ewolucja, jaką wykazują, mówi o ich długiej przeszłości. W istocie, jego główne motywy zaczerpnięte są ze świata zwierzęcego i artysta, chcąc je odtworzyć, sprowadził je do form geometrycznych, których wszystkie stadia odnaleziono przypadkiem na różnych okazach, co świadczy o słuszności tego twierdzenia. Ptaki wodne, tworzące tutaj szlak, utraciły nóżki, a szyje ich się wydłużyły, tak że stały się one podobne do szeregu naszych nut — ósemek; artysta zredukował ich ciała i zrobił z nich już tylko szereg linii pionowych (szyja), zakrzywionych na końcu (dziób). Koziorożce skurczyły się i stały się dwoma trójkątami, stopionymi z sobą; dwie kreseczki wyobrażają głowę i ogon, natomiast rogi rozrosły się wbrew wszelkiej proporcji i otoczyły głowę zwierzęcia ogromnym kręgiem; często w tym kręgu znajduje się krąg mniejszy lub kwadrat, a w nim bądź warcabnica, bądź seria falistych linii, bądź ulistniona gałąź. Co to ma oznaczać? Przeznaczenie tej wazy może nas o tym pouczyć; ma ona pomieścić żywność i napój dla zmarłego na życie pozagrobowe. Tak jak Egipcjanie w pierwszych swoich grobowcach, a potem w mastabach będą malować różne epizody z życia zmarłego, ażeby mógł on ponownie je przeżywać i radować się swoimi zbiorami, trzodami i łowami, tak miesz- 153 Rozdział trzeci kańcy Suzy, których grobowce mieściły się w ziemi i nie mogły mieć dekoracji ściennej, przenosili streszczenie tych scen na ściany naczyń. Zmarli mogli więc dzięki temu pożywić się ptakami wodnymi, które upolują lub złowią, ponieważ weszli w ich posiadanie w sposób antycypowany, dzięki przedstawieniu ich na wyrobach ceramicznych; będą polować na kozły, które dopadną w gęstwinie (gałązka umieszczona w kręgu rogów), na równinie (pokratkowany kwadrat) lub u wodopoju (kwadrat ozdobiony falistymi liniami, tworzącymi archaiczny znak wody zarówno u Egipcjan, jak u mieszkańców Mezopotamii). Jeżeli nie jest to jeszcze pismem, jest już przynajmniej malowidłem, które sugeruje idee, malowidłem ideograficznym, stanowiącym stadium przygotowawcze pisma Można to porównać z tak zwanym u Chińczyków „malarstwem uczonych". Samo w sobie nie wydaje się ono wiele osiągać: strumień wody, drzewo obsypane kwiatami, chmury, jeden czy dwa wodne ptaki; ale każdy element ma swoje znaczenie, swoją wartość konwencjonalną, która pozwala patrzącemu zapuszczać się daleko poza to, co dany znak wyraża. Istota drzewa będzie na przykład oznaczać wiosnę, rysunek chmur — koniec burzy, ptaki — jakąś chwilę dnia, i oto formy nabierają pełnego życia, wyłania się jakaś całość, którą umysł rekonstruuje; malarz stworzył sugestię. Zresztą myśl o malowidle, które może być prapismem, pozostaje w doskonałej zgodzie z tym, czego dowiadujemy się o nim z chwilą, gdy zaczynają mu sekundować starożytne pomniki. Te same cechy szczególne cb-serwować można zarówno na znakach pisarskich, jak na dziełach plastycznych tej epoki. W obu wypadkach ręce mają wielki palec nadmiernie wydłużony i odwrócony (monument zwany „okrągłą podstawą", z Luwru), stopa odznacza się bardzo wysokim podbiciem i wielkim palcem zadartym do góry (płyty z rzeźbionych muszli, odnalezione w Kisz); owczarnia, w obu technikach, przedstawia się jako dzwonowaty kształt, gdyż widziana jest z krótszego boku, od strony wejścia, a nad nią wznosi się trzcinowy pal, stanowiący filar środkowy. W następnym okresie, w tak zwanej cywilizacji Uruk, którą umiejscawia się pod koniec IV tysiąclecia p. n. e., zjawia się pismo wraz ze stosowaniem pieczęci i metalu. W tej epoce pismo, które z początku jest tylko sposobem zapamiętywania rachunków, ukazuje obok przedmiotów narysowanych w uproszczonych liniach kreski wyrażające ich ilość; jest to pismo piktograficzne. Niektóre przedmioty łatwo poznać, inne znacznie rzadziej, i jest to rzeczą naturalną, kiedy pomyślimy, że trzeba było znaku na każdą rzecz przedstawianą i że jeżeli chciano zanotować ciała płynne, można to było zrobić tylko za pomocą jakiejś sztuczki, na przykład prze- 154 Myśl mezopotamska znaczą]ąc dla każdego płynu naczynie różniące się od innych jakąś cechą szczególną. Dla tego okresu można doliczyć się (na 620 tabliczkach) 891 różnych znaków. W następnym okresie, zwanym Dzemdet-Nasr, który kończy się około roku 2700 i od okresu poprzedniego różni się tylko pojawieniem się nowej ceramiki, gdyż poza tym stanowi on tylko normalny rozwój dotychczasowych zdobyczy, proces mnożenia zasobu znaków ustał i sporządzona wówczas lista zawiera ich nie więcej jak 437. Praca różnicująca odbywa się w epoce następnej, zwane] epoką dynastyczną archaiczną i epoką Tello; pisarze nie redukują już ilości znaków; ale ponieważ niektóre z nich zawsze będą rzadko używane, dojdzie później do tego, że znajomość około 300 znaków będzie wystarczająca, aby czytać przeciętny tekst; jest to jeszcze spora liczba, ale stanowi postęp w stosunku do 900 znaków epoki Uruk. Elementarz (zasób sylab) był dla mieszkańców Mezopotamii przedmiotem klasyfikacji, której zasady są nam nie znane, ale orientujemy się, że każdy znak miał swoją nazwę, która czasem mogła stanowić jedną z jego wartości; częściej nazwa podkreślała jedną z właściwości znaku. Na przykład znak mu składa się z klina pionowego, zakończonego wiązką z czterech małych kresek; znak zer ma ten sam kształt, ale wiązka na końcu liczy tylko trzy kreski; toteż nazwa jego brzmiała: „mu, które nie jest skończone". OD PIKTOGRAFII DO SYLABIZMU Ta przemiana stała się tym łatwiejsza, że pismo uległo wielkiej modyfikacji. Od początku znak przedstawiał jakiś przedmiot, ale trudno było odtwarzać czasowniki, przymiotniki, zaimki, deklinacje. Rzecz, mogła się dokonać jedynie za ogólnym porozumieniem pisarzy; mogli oni związać z pewnymi znakami inne wartości, które z nich wynikały. Przypuśćmy, ze nasze pismo byłoby również przedstawianiem przedmiotów; rysunek konia czytalibyśmy: koń; można by z tego wydobyć również ideę szybkości, zwyczajnego ruchu, podróży, spowodowanego przez podróż oddalenia, ale tego wszystkiego nie odczytuje się na pierwsze wejrzenie, to nie tłumaczy się, jak wizerunek konia, przez swój sens najbardziej oczywisty: koń. Trzeba przyjąć konwencję innych znaczeń i to sprawia, że nie wszyscy mogą z tego pisma korzystać; staje się ono przywilejem jednej klasy, klasy pisarzy. Ale nie jest to wystarczające; tak pojęte pismo jest tylko zbiorem wy- 155 Rozdział trzeci rażeń, idei; nie pozwala ono jeszcze na ich stosowanie, i oto pismo z obrazkowego staje się sylabiczne. Nam, którzy jesteśmy oswojeni z podziałem wyrazu na sylaby (a sylab na litery), rzecz wydaje się naturalna; było to jednakże odkrycie wymagające czasu; gdy go dokonano, pisarze wpadli na myśl, aby dać każdemu znakowi wartość pierwszej sylaby rzeczy, którą ów znak przedstawiał. W zacytowanym przez nas przykładzie koń miałby walor ko; ale i inne znaki miałyby wartość ko, koszula, koryto — wyrazy, które zaczynają się na tę samą sylabę. Tak więc w tym stadium rozwoju nie tylko jeden obraz, jeden znak mógł mieć wiele wartości, ale także jedna wartość mogła być wyobrażana przez wiele znaków. System stał się systemem ludzi wykształconych, stał się wiedzą, techniką, której złożoność musiała odstręczać masy. Pozostawał jeszcze krok, który mógł uratować wszystko: rozłożenie sylaby na litery; Egipcjanie zrobili ten krok, ale ponieważ nie odrzucili całej reszty systemu, który stał im się już niepotrzebny, dodali swojemu pismu tylko jedną trudność więcej; mieszkańcy Mezopotamii zdobyli się tylko na wyodrębnienie samogłosek i stanęli w miejscu, tak że w ich piśmie te same znaki przedstawiały bądź przedmioty i idee, bądź sylaby, czasem znów litery, każdy bowiem z tych znaków miał wiele wartości w zakresie przedmiotów, sylab, a niekiedy liter, i często niepotrzebnie dublował wartości innych znaków. Tyle o znaczeniu znaków. Ale ich kształt pierwotny nie utrzymał się. Mówiąc o szkołach pisarzy, przedstawiliśmy mechanizm pisma. Pisarz wkrótce zorientował się (łatwo wykonać to doświadczenie), że gdy chciał rylcem wyrysować jakiś przedmiot na tabliczce ze świeżej gliny, rysunek był niedoskonały; gdy mocniej dotykał powierzchni, kreska na krzywiznach zachowywała skazy, które szkodziły jej wyrazistości; zrozumiał więc szybko, że aby uniknąć tej trudności, należałoby tylko ugniatać glinę, dotykając jej końcem rylca, wyciskać znak, a nie rysować go. Ale wówczas krzywizny musiałyby się stać liniami przerywanymi. Pismo więc stało się kreskowane i stopniowo klinowe; przemiana była już dokonana, jeśli chodzi o cały okres trwania pisma mezopotamskiego, którego ostatnie okazy, jakie posiadamy, pochodzą z początku naszej ery. Zrazu pismo kreślone było od góry do dołu w równoległych kolumnach biegnących od prawej ku lewej; ale zdarzało się często, że ręka zamazywała trochę poprzednią kolumnę; weszło więc w zwyczaj pochylać tabliczkę przy pisaniu o ćwierć obrotu w lewo i pisano piktogramy pochyłe; z czasem zaczęto je czytać, tak jak je kreślono, w liniach poziomych biegnących od góry w dół i wypełnianych od strony lewej ku prawej; dzięki temu język akadyjski i etiopski są jedynymi językami semickimi, które 156 Myśl maaopotamska pisano tak jak nasz, od lewej ku prawej. W konsekwencji, gdy chce się znaleźć pierwotny kształt znaku, trzeba pochylić tabliczkę o pół ćwierci obrotu w prawo, aby znów umieścić piktogramy w ich położeniu początkowym. Z biegiem czasu pismo, będące już wtedy klinowym, podlegało ważnym przemianom. Nazywa się je akadyjskim, bowiem Mezopotamia nie dzieliła się wówczas jeszcze na dwa odrębne królestwa; gdy się to stało, pisarze asyryjscy przetworzyli z czasem pismo w sposób trochę inny, niż to zrobili pisarze babilońscy. Pismo asyryjskie zmierza do rozciągania znaków, do mnożenia linii poziomych; pismo babilońskie chętnie zachowuje jako części składowe znaki w formie kresek. Tak jak cywilizacja mezopotamska narzuciła się mniej lub więcej ludom Azji zachodniej, tak samo kraje sąsiednie zapożyczały od niej pismo. Przyjęli je zarówno Hetyci, jak i Mitannijczycy. Elam zapożyczył jego zasadę, ale w samo pismo wprowadził wielkie zmiany. Później Fenie ja północna i Persja Achemenidów miały pismo klinowe, lecz oparte na różnych zasadach, i ta przemiana należy do dalszych dziejów alfabetu. ODCZYTANIE PISMA Odczytanie tego pisma było bardzo trudne7; w owym czasie, wobec tego, że mieliśmy do czynienia z nieznanym pismem i z nieznanym językiem, panowało przekonanie, że jedynym sposobem jest posłużyć się tekstami dwujęzycznymi, to znaczy napisami odtwarzającymi nieznany tekst również w języku znanym, jak się rzecz miała z językiem egipskim, odczytanym dzięki wersjom greckim. Gdy tylko pojawiły się teksty dwujęzyczne, a nawet trójjęzyczne, pierwsze próby pozwoliły ustalić wartość niektórych znaków. Podczas jednej z wypraw naukowych Sir H. Rawlin-son kazał wydrukować długi napis wyryty z boku na skale, przy drodze z Kermanszah do Hamadanu. Były to relacje Dariusza o nie znanych dotąd faktach, o tym, jak odzyskał swoje królestwo pokonując buntowniczych poddanych i uzurpatorów; napis składał się z trzech redakcji: dwie były wypisane znakami dość się od siebie różniącymi i skomplikowanymi, a trzecia znakami, które były prostsze i częściej się powtarzały. Do tej zabrano się naprzód. Ponieważ było to w Persji, badacze spróbowali języka staroperskiego, którego przybliżonym obrazem był m. in. język księgi Awesta i Zend, i zauważywszy, że podobne znaki występują na początku, pomyśleli, że jest to może zwykły schemat królewskich napisów: „król, syn..." i pomiędzy te wyrazy wkładali najsłynniejsze imiona władców 157 Rozdział trzeci z rodu Achemenidów; metoda okazała się trafna i po dość długim błądzeniu po omacku, przy czym jednak pewnym ułatwieniem było istnienie znaku rozdzielczego między wyrazami, uzyskano tekst w języku staroperskim. W roku 1862 F. Spiegel napisał gramatykę z tekstami, tłumaczeniami i słownikiem nowo odkrytego języka. Istniały więc już pożądane warunki, to znaczy napis znany, przy pomocy którego można było odcy-frować nie znany. Jeden z napisów nie dał nic, gdyż był to język elamicki, typu azjanickiego, którego dialekty dziś jeszcze słabo są nam znane. Trzeci natomiast napis był w języku akadyjskim, to znaczy w języku Mezopotamii, który rozdzielił się na asyryjski i babiloński. Podczas gdy proste, nieliczne znaki pierwszego napisu wydawały się stanowić alfabet, i tak było istotnie, ten, o znakach licznych i skomplikowanych, nasuwał myśl o piśmie sylabicznym. Tym, co zbijało z tropu odczytujących, było, w miarę jak postępowali w swojej pracy, to, że od czasu do czasu napotykali znaki, które nie mogły wchodzić w związki z poprzedzającymi i następującymi; były to piktogramy. Niemniej napis odczytano, z wyjątkiem paru miejsc; w trakcie pracy ci, którzy oddawali się tej lekturze, spostrzegali podobieństwa zachodzące pomiędzy tym językiem a bądź to hebrajskim, bądź arabskim, a nawet niektórymi innymi językami semickimL Zresztą przez długi czas, z braku słownika, obecnie już istniejącego, ci, którzy studiowali język asyryjski, musieli znać inne języki semickie, aby odszukiwać w słowniku rdzeń słowny, wskazujący im właściwą drogę. Teraz niejasności języka asyryjskiego, wciąż jeszcze istniejące, wyjaśniają się dzięki kontekstowi; bowiem przychodzi chwila, gdy nieznane słowo, starannie zanotowane, powtarza się w zdaniu, gdzie jego sens staje się-oczywisty. To odczytywanie języka, gdzie znaki miały raz taką, a raz inną wartość, gdzie raz przedstawiały sylabę, a raz cały wyraz, traktowano dość nieufnie. Niezbędny stał się dowód. Pod egidą Londyńskiego Towarzystwa Azjatyckiego rozpisano pewnego rodzaju konkurs dla przedstawicieli nowej gałęzi wiedzy. Rozesłano im nie wydany jeszcze tekst (a prawie wszystkie były już wtedy wydane); każdy opracował go samodzielnie, a gdy porównano tłumaczenia, okazały się podobne, poza niewielkimi tylko różnicami. Od tej chwili posypały się tłumaczenia, ale wkrótce natknięto się na teksty zredagowane w jeszcze innym języku. Gdyby nie rozporządzano tekstami dwujęzycznymi, asyrologia zostałaby zahamowana w swoim rozwoju; okazało, się, że jest rzeczą niezbędną poznać gruntownie ten język i lud, który nim mówił, jeśli miano poznać cywilizację mezopotamską. Ale w obecnym przypadku istniało już wiele tekstów dwujęzycznych, a także 158 Myśl mazopotamska słowniki i tłumaczenia równoległe. Okazało się, że ten nowy język to sume-ryjski, język tych, którzy swoją cywilizację, przejętą przez Semitów, rozwinęli w Dolnej Mezopotamii. Język ich był zupełnie odmienny, należał bowiem do typu języków, jakimi mówili Azjanici, i zostały po nim jeszcze inne różne języki, choć zbudowane na tej samej zasadzie, w rejonie Kaukazu. Mieszkańcy Mezopotamii wobec zasadniczych różnic, jakie istniały między językiem sumeryj-skim a ich językiem, sporządzili listy porównawcze, gdzie dwa terminy są obok siebie zestawione, co pozwoliło nam poznać słownik tego języka. Akadowie, którzy zdawali sobie sprawę, ile otrzymali od Sumerów, nie okazali się niewdzięcznikami; powoli zasymilowali i wchłonęli Sumerów narzucając im władzę polityczną, ale zachowali wszystko, co od nich przejęli w dziedzinie kultury, a więc religię, prawa, poglądy na sztukę, pismo, a nawet język, który stał się ich językiem sakralnym, jak my zachowaliśmy łacinę. Poznanie języka sumeryjskiego pozwoliło zrozumieć złożoność, którą zauważono w piśmie asyryjskim i babilońskim; pracę, jaka stała się udziałem Akadów, wykonali już przed nimi Sumerowie; ich znaki pisarskie miały także wartość słów i sylab zaczerpniętych z tych słów, ale ponieważ język nie był ten sam, słów i sylab nie czytało się w ten sam sposób Wróćmy do przykładu naszego pisima; przypuśćmy, że jest ono piktogra-ficzne: rysunek konia my odczytywalibyśmy: koń, ale gdyby nasze pismo zapożyczyły od nas inne narody, na przykład Anglicy, czytaliby ten sam znak jako: horse. Nie zatrzymuję się dłużej przy tej kwestii, ale łatwo pojąć, że znaki mogły mieć wiele znaczeń, ponieważ do sumeryjskich dołączyły się jeszcze semickie. Dodajmy zaraz, aby nie przerażać tych, którzy by chcieli spróbować tutaj swoich sił, że wiele z tych wartości znaczeniowych pojawia się rzadko i że zazwyczaj można poprzestać na trzech lub czterech dla jednego znaku. PISMO KRYPTOGRAFICZNE Taka komplikacja miała w sobie już coś zaskakującego, ale pisarze aka-dyjscy jeszcze bardziej ją skomplikowali w swoim piśmie kryptograficznym. Pismo to, o założeniu paradoksalnym, ponieważ pragnęło zniechęcać przez uczone niejasności tych, którzy mieli je czytać, rozpowszechniło się w Egipcie: jak powiedziałem, szczególnie zajął się nim E. Drioton.8 Wśród licznych procederów kryptografii i różnych okoliczności, w jakich ją sto- 159 Rozdział trzeci sowano, jednym z najbardziej typowych przykładów jest kryptografia, którą można by nazwać pogrzebową. Egipcjanie, którzy jak i mieszkańcy Mezopotamii wierzyli, że powiedzieć jakąś yzjs.cz, znaczy juz wykonać ją. dać jej istnienie, wypisywali oa grobach swoich zmarłych listę wyborowych ofiar, których im życzyli. A ponieważ każdy mógł ożywić tę listę przez odczytanie jej, zaklinano przechodniów, by'ją przeczytali. Ponieważ wszyscy zmarli formułowali jednakowe życzenia na swojej liście pogrzebowej, stała się ona z czasem jedynie konwencją stylistyczną i nie zwracano na nią większej uwagi. Wtedy niektórzy wpadli na myśl, aby napisy dla swoich zmarłych układać w sposób niezwykły, posługując się kryptografia, nadając literom inną wartość, tak aby przechodnie, gdy tylko rzucą ¦okiem na stelę, zdali sobie sprawę z jej niezwykłości, zaintrygowani, będą ją czytać nie rozumiejąc, będą ją powtarzać kilkakrotnie, ale ją odczytają i zmarły otrzyma, czego pragnie. Oto jeden sposób rozumienia krypto-grafii, ale najczęściej jest ona ujmowaniem w tej formie tego, co powinno zostać odczytane jedynie przez wtajemniczonych; tak ma się rzecz w wypadku wspomnianego niżej przepisu na sporządzanie rozmaitych gatunków szkła. 9 Ponieważ fabrykacja szkła wymagała szczególnej zręczności, znajomość tej formuły stawała się dzięki temu czymś trochę tajemnym; należało strzec się, aby byle kto nie czynił z niej użytku; toteż pisarz w danym wypadku napisał receptę nadając znakom pisma, jakim się posługiwał, wartość dosyć dowolną; i tak aby napisać a — ba — an, co oznacza kamień, pisał: ha — bar — an, niezrozumiale dla tego, kto nie znał klucza, „siatki", jaką należało zastosować. Teksty asyryjskie i babilońskie roją się od podobnych podstępów, a także błędów popełnionych przez pisarza, gdy, jak się to często zdarzało, w pośpiechu lub przez niedbalstwo mylił on znaki. Ile na przykład w tabliczkach rachunkowych pozycyj i sum, które się nie zgadzają! Nowocześni asyrolodzy mogli przekonać się w pewnych przypadkach, gdy znak pojawia się w niezwykłym znaczeniu, że to znaczenie należy dodać do znaczeń, jakie wyraz już posiadał; ale rozmiłowani w urokach tego polowania, niektórzy z nich mnożyli swoje znaleziska, doszukując się nowych wartości, które w gruncie rzeczy były zwykłymi omyłkami skryby. Gdy widzimy napisany wyraz, w którym na przykład zamiast k jest q, dzieje się to nie dlatego, że czasem k może zastępować q, lecz dlatego, że piszący nie znał ortografii; nie należy rejestrować każdego nowego waloru znaku asyryjskiego, który występuje tylko jeden raz; każdy nowy walor wynikający z zastosowania znaku bardzo bliskiego temu, który powinien tam figurować, z góry już należy źraktować podejrzliwie. 160 30 Łódź o powłoce ze skói zwierzęcych. 31. Brązowy odważnik w kształcie lwa. ' V f 32. Polowanie na ptaki. Myśl mezopotaraska BIBLIOTEKA ASSURBANIPALA Zrozumiałą jest rzeczą, iż pisarze musieli sporo czasu poświęcać na opanowanie takiego mnóstwa znaków; mieliśmy bliższy nam, podobny przykład w mandarynacie chińskim. Nic dziwnego, że niewiele ludzi umiało pisać; skryba był więc osobą nieodzowną zarówno w życiu intelektualnym, jak w świecie interesów. Toteż gdy taki Assurbanipal chwali się gruntowną znajomością pisma klinowego, należy go chyba posądzać o chełpliwość. Kiedy znalazłby na to czas? Natomiast trudno mu odmówić pewnego zamiłowania do nauk; w tym pompatycznym królu, który popełniał najstraszniejsze okrucieństwa, z pasją palił i burzył podczas swoich wypraw wojennych, dostrzegamy człowieka dbałego o zachowanie wszystkiego, co tworzyło dorobek wiedzy jego epoki, w tej myśli zbudował w swoim pałacu w Niniwie bibliotekę swego imienia. Można przypuścić, że pomysł nagromadzenia tabliczek zawierających wszelką mądrość nie był zupełnie oryginalny; wielu królów kusiło się o to przed nim, a przede wszystkim Sargon II, założyciel dynastii, ale Assurbanipalowi przypadło doprowadzić dzieło do końca i nadać mu rozmiary dotąd nie spotykane. Biblioteka jego, przeniesiona do Londynu, stanowi dziś chlubę British Museum. Podany przez nas wyżej opis tabliczek i sposobu, w jaki numerowano „tomy" dzieł większej objętości, uwalnia nas od powracania do tej sprawy; dodajmy tylko, że w tamtych czasach, jak i dzisiaj, niektórzy ludzie wykazywali skłonność tworzenia własnej biblioteki z uszczerbkiem cudzych zbiorów; zabezpieczano się przed tym w miarę możności, przede wszystkim powierzając bibliotekę pieczy bogów; niektóre tabliczki, sprzed epoki Sar-gonidów, noszą wypisane na sobie przekleństwo na tych, którzy nie szanowali ksiąg, nie wkładali ich do specjalnych „kopert-koszów" lub je sobie przywłaszczali. Gdybyśmy byli tak uczeni, że moglibyśmy korzystać z biblioteki Assur-banipala, i gdybyśmy należeli do grona tych, którym dane było do niej dotrzeć, cóż byśmy ujrzeli? Podać spisy tej biblioteki to w ogólnych zarysach nakreślić historię piśmiennictwa tej naijświetniejszej z epok, jaką była epoka Sargonidów, która jednak, jak okresy poprzednie, spowodowała tylko rozkwit wcześniejszych zdobyczy, strzegąc się wprowadzania zbyt , wielkich innowacji. 11 Contenau 161 Rozdział trzeci LITERATURA ASYRYJCZYKOW I BABILOŃCZYKÓW Wyjąwszy pisarzy, którzy stanowili mniejszość wśród ludności, mieszkańcy Mezopotamii, nawet z klasy zamożnej, przeważnie nie umieli ani czytać, ani pisać; jest to zresztą bardziej usprawiedliwione niż u naszych średniowiecznych feudałów, ponieważ metoda pisma klinowego już sama przez się stanowiła przeszkodę, którą pokonać można było jedynie po długoletnich studiach. Toteż jedyną ucieczką był dla mieszkańców Mezopotamii pisarz publiczny, a także publiczny opowiadacz, który zapewne, jak się to dzisiaj odbywa na Wschodzie, gromadził wokół siebie na placach miejskich cały krąg słuchaczy, pragnących poznać wzniosłe czyny narodowych bohaterów, wśród nich zwłaszcza jednego, którego przygody zdolne były zachwycić szerokie audytorium, Gilgamestza, mitycznego króla miasta Uruk, wsławionego nadzwyczajnymi czynami. Jeszcze dziś obserwujemy na Wschodzie wielkie zamiłowanie do legendarnych epok życia narodowego. Podczas poszukiwań przeprowadzonych na wyżynie perskiej, w rejonie Nehavend, miałem sposobność sam się o tym przekonać. Przedstawiciel ,,Service des Antiąuites", delegowany do naszej misji, był uczonym i rniał wśród swoich bagaży opowiadania Szachname (Księgę królów) Firdusiego, poety, z którego słusznie dumny jest Iran. Otóż wieczorem na prośbę mieszkańców i robotników miasteczka czytywał on głośno wyjątki z Szachname ku ogromnemu zainteresowaniu słuchaczy. Często zastanawiałem się, czy wieczorami w okresie zbiorów wieśniacy francuscy z równą gorliwością słuchaliby lektury Pieśni o Rolandzie. Niezależnie od tego, czy epopeje w rodzaju poematu o Gilgameszu były recytowane, czy nie, opowiadania te znalazły się w bibliotece, dzięki czemu mogliśmy się z nimi zapoznać. LITERATURA RELIGIJNA — „POEMAT O STWORZENIU ŚWIATA" Zaczniemy od literatury religijnej, a to z uwagi na doniosłą rolę, jaką odegrał kult w życiu społecznym Mezopotamii; zresztą ten rodzaj literatury był uprawiany najczęściej i najpowszechniej; skupia on w swoich różnych odmianach większość dzieł mezopotamskich, jakie dochowały się do naszych czasów. „Poemat o stworzeniu świata" 10 jest arcydziełem w tej serii i dla nas ma tę nieocenioną wartość, że zawiera oficjalną doktrynę Mezopotamii z epoki Sargoinidów. Nie znaczy to, że ta doktryna była jedyną; w ciągu 162 Myśl mezopotamska wieków liczne ośrodki religijne wytworzyły własne doktryny, ale te doszły do nas w stanie niekompletnym i nie reprezentują myśli tego okresu w takim stopniu jak zabytki biblioteki Assurbanipala. Często nazywa się ten poemat Enuma elisz, od brzmienia dwu pierwszych wyrazów pierwszej tabliczki (utwór mieści się na siedmiu tabliczkach), wyrazów, które znaczą: ,,Niegdyś, kiedy u góry..." Opowiadanie, tak samo zresztą jak najstarsze utwory, z których posiadamy jedynie urywki, poucza nas, że na początku istniał jedynie chaos wodny, z bóstwami Apsu i Tiamat, przedstawiającymi wody słodkie i słone; wówczas „niebo nie było jeszcze nazwane i ziemia nie miała imienia... żaden z bogów nazwany nie był". Wtedy to zaczęły się formować wszelkie zasady i z wymienionej pierwotnej pary narodzili się Dahmu i jego towarzyszka Lahamu, o których nic więcej nie wiemy, ale którzy stanowią po prostu jeden z etapów — bardzo jeszcze niedoskonałych — organizacji wszechświata. Następnie narodził się z nich Mummu, potem Ans*zar i Kiszar, to znaczy całość nieba i ziemi; z nich wreszcie rodzi się triada, stanowiąca szczyt panteonu babilońskiego, Anu — bóg niebios, Enlil — władca powietrza (który niebawem opanowuje i ziemię) i Ea — władca wód, otchłani otaczającej świat, potomek Anu. Nie wiadomo, dlaczego i jakim sposobem do tego doszło, ale poemat mówi, że bogowie triady i ci, którzy z niej wyszli, ściągnęli na siebie nienawiść Apsu i Tiamat, może dlatego że reprezentowali ład, antytezę początkowego zamieszania, i zarówno Apsu jak Tiamat postanawiają uwolnić się od własnego potomstwa; właściwie pragnienie to rodzi się w Apsu i Mummu, natomiast Tiamat odpycha zrazu podobne środki. Młodzi bogowie, w porę uprzedzeni, stawiają opór. Ea, dzięki swojej potędze magicznej, staje się panem Apsu, którego skazuje na śmierć, oraz panem Mummu, którego wtrąca do więzienia. Wściekłość Tiamat nie zna już teraz granic; wydaje na świat jedenaście straszliwych potworów na zgubę swoich przeciwników. Jednym z owych potworów jest Kingu, który poślubia Tiamat i staje na czele potworów. Ale czas mija i bogowi Ea rodzi się syn Marduk (wersja asyryjska przypisywać będzie swemu bóstwu Aszszur to, co wersja babilońska zapisuje na konto Marduka); od chwili narodzin Marduk jest cudem: „Mądry wśród mędrców, najmądrzejszy z bogów, w łonie otchłani zrodził się Marduk. Postać jego była wspaniała, spojrzenie jego oczu roziskrzone; narodziny jego były narodzinami mężczyzny; płodny był od początku... Niepodobna go pojąć, trudno objąć wzrokiem. Czworo ma oczu i czworo uszu." Podczas gdy Tiamat czyni swoje przygotowania, Marduk dorasta; bogowie okazują się niezdolni, aby stawić czoła Tiamat, i to zarówno Anu, jak potem nawet Ea, którego czary ujarzmiły przecież Apsu. Wówczas wszyscy bogowie, z wyjątkiem zastępu Kingu, łączą się przeciw niej i jej ii* 163 Rozdział trzeci satelitom; .aby zorganizować obronę, schodzą się na ucztę, gdzie piją dla dodania sobie animuszu. ,,Pożywne wino rozprasza ich obawy, serce w nich rośnie, mówią głośno." Proponują Mardukowi, aby został ich obrońcą. Ten zgadza się, ale równie przebiegły jak jego ojciec, stawia warunki; będzie sprawował władzę nad bogami; nikt nie będzie tego kwestionował i nie wolno będzie przeciwstawiać się jego postanowieniom (niezmienność przeznaczenia); bogowie wyrażają zgodę, każdy oddaje mu broń, która stanowiła jego siłę, i aby rnu dowieść, jak wielką ma potęgę, urządzają próbę szaty. Zanim dojdzie do starcia, obaj przeciwnicy lżą się. Marduk przygotowuje broń, na jednych zwykłą, na innych kosmiczną: cztery wichry, piorun, huragan. Broń magiczna Tiamat jest bezsilna i Marduk zarzuca na boginię swoją sieć; ona otwiera usta, aby zionąć płomieniami; Marduk korzysta z tego, aby cisnąć na nią jeden ze swoich czterech wichrów, i przeszywa ciało potwora, wzdętego i uduszonego wichrem, który go przeniknął. Wtedy, nad trupem przeciwniczki, Marduk intonuje pieśń zwycięstwa; tnie na dwoje jej ciało, jak „zamkniętej ryby" (ostrygi). Z jednej połowy tworzy firmament, z drugiej ziemię. Na firmamencie utwierdza moc bogów pierwszej triady. Od razu na początku walki Kingu został wzięty do niewoli i Marduk odebrał mu tabliczki przeznaczenia, jakie ów miał w swoim posiadaniu. Odtąd poemat jak gdyby się rozdwaja: pod pretekstem opisu organizacji, jaką Marduk nadał niebiosom, piąta tabliczka opisuje ówczesny stan wiedzy astronomicznej, ale na nieszczęście tabliczka jest częściowo uszkodzona. Następnie poemat powraca do swego wątku; Marduk postanawia stworzyć istotę, która zwać się będzie człowiekiem; nakaże mu służyć bogom, ,,a oni będą wypoczywać". Stworzenie człowieka odbywa się, ale potrzebna jest do tego krew; Marduk posłuży się krwią Kingu, który wydany zostaje na śmierć. Następnie Marduk dzieli bogów na dwa zgromadzenia, na bogów nieba i bogów świata podziemnego. W dowód wdzięczności ofiarowują mu oni w Babilonie świątynię Esagila i każdy z nich, przekazując mu swoje imię, przyznaje mu tytuł, który staje się rzeczywistością przez sam fakt wypowiedzenia go. Marduk, który na początku został wyposażony w moc, aby mógł stanąć do walki, teraz, jako zwycięzca, sprawuje władzę i bogowie ogołacają się ze swoich prerogatyw, zgodnie z tym, co mu przyobiecali. Inne tradycje związane ze stworzeniem świata, niekompletne i nie tworzące ciągłego opowiadania, różnią się od Enuma elisz jedynie szczegółami. n 164 Myśl mazopotamska Enuma elisz jest przede wszystkim dokumentem religii nowobabiloń-skiej. Odpowiada na pytania, jakie może sobie stawiać człowiek w związku ze swoim pochodzeniem i późniejszym losem, i, bardzo zręcznie, przypisuje moc rozwiązywania tych wszystkich zagadnień Mardukowi. Często recytowano „Poemat o stworzeniu świata" podczas święta Nowego Roku, z. którym łączyła się stara tradycja, zaczerpnięta z religii natury-stycznej. POTOP Tradycja potopu znana była w Mezopotamii, a sam potop wyjaśniano tak jak inne zdarzenia. 12 Warto zaznaczyć, że brzmienie wersji pozostało nie zmienione i że nie ma w niej wzmianki o Marduku; ale dzieło o potopie nie miało samodzielnej egzystencji, lecz zostało włączone do „Poematu o Gilgameszu"; mianowicie Ut-Napisztim opowiada swemu gościowi, w jaki sposób wraz z małżonką zyskał nieśmiertelność. Najkompletniejsze opowiadanie stanowi tabliczka XI epopei. Inne fragmenty wskazują, że istniały opowiadania o kataklizmie, stanowiące same w sobie całość. Od długiego już czasu istniało nad Eufratem miasto Szuruppak (dzisiaj Fara), gdy bogowie postanowili spuścić na ziemię potop. Ea brał udział w naradzie bogów, po czym postanowił uprzedzić Ut-Napisztim. Przyszedł do chaty zrobionej z gałęzi i gliny, która była siedzibą jego pupila, i rzekł mu z cicha: „Murze, murze, posłuchaj! Człowieku z Szuruppak, zbuduj statek, porzuć swoje bogactwa, aby ratować życie; każ zanieść nasienie wszelkiego życia na statek o dobrze obmyślonych rozmiarach." W następnym zdaniu, przeciwnie, radzi mu, aby zgromadził wewnątrz cały swój dobytek. Ea podaje też wymiary statku, ale Ut-Napisztim przed zabraniem się do pracy zwraca się do boga z zapytaniem: „Cóż odpowiem, gdy zapytają o pracę, którą będę wykonywał?" Odpowiedź ma brzmieć, że Enlil powziął ku niemu nienawiść i że wobec tego pragnie zamieszkać w krainie należącej do Ea. Niech mieszkańcy tego kraju będą spokojni, Enlil sprawi, że spadnie na nich kukku i kibtu. Otóż, jak powiedzieliśmy poprzednio, zachodzi tutaj tragiczna gra słów, gdyż kukku oznacza jednocześnie otręby i nieszczęście, kibtu zaś znaczy i zboże, i cierpienie. Następnie krótko opowiedziane są koleje budowy statku; na zasadzie podanych rozmiarów powstał obszerny budynek z dachem, złożony z pięter rozdzielonych wewnątrz przegrodami; kadłub wysmołowano, co miało uczynić go szczelnym, po czym Ut-Napisztim urządza święto, aby wynagrodzić robotników; następnie ładuje tam swój dobytek i rodzinę. Podczas pierwszej 165 Rozdział trzeci ulewy wchodzi na statek i zamyka drzwi; błyskawice, pioruny, chmury tworzą nieprzeniknioną ciemność. Wówczas w niebiosach bogowie przerażają się potopu, uciekają, wstępują do nieba Anu; kulą się jak psy, kładą się (na ziemi); bogini Isztar zaczyna krzyczeć jak kobieta rodząca: — ,,Oby w glinę obrócił się ów dzień, w którym wyrzekłam złe słowa na zgromadzeniu bogów... Czemuż wydałam wyrok na moich ludzi? Czyż po to ich zrodziłam, aby jak drobne rybki napełnili morze?" Sześć dni i sześć nocy huczy wiatr i szaleje huragan. Gdy wicher milknie, Ut-Napisztim otwiera okno i dostrzega wyspę; jest to góra Nizir; tam osiada nieruchomo statek. Po sześciu dniach Ut-Napisztim wypuszcza gołębicę, która powraca, potem jaskółkę, która również powraca, a wreszcie kruka; ten już nie wraca; wówczas UtHNapisztim wyprowadza ze statku zwierzęta i składa ofiarę na szczycie góry. „Bogowie poczuli miłą woń, bogowie, jak muchy, zgromadzili się nad oiiarnikiein." Odezwała się Isztar, mówiąc, żeby bogowie przybywali wziąć udział w ofierze, z wyjątkiem Enlila, który nie zastanowiwszy się, rozpętał potop. Ale nadchodzi i Enlil, a widząc statek, utyskuje, że ktoś się uratował, Ninurta zaś poddaje mu: ,,Któż z wyjątkiem Ea mógł był uprzedzić tych, co się ocalili?" Ea, którego interwencję widzieliśmy niedawno, powiada: „Co do mnie, nie zdradziłem postanowienia wielkich bogów Ut-Napisztim, lecz zesłałem na niego sen; reszta 'to już jego sprawa." Wtedy Enlil ogłasza, że Ut-Napisztim i jego małżonka będą nieśmiertelni i zamieszkają z dala od ujścia rzek. Warto zauważyć, z jaką wyrazistością odmalowano tu charaktery bogów, którzy okazują się bardzo prymitywnymi ludźmi; warto również podkreślić naiwność narratora, gdy opisuje ich strach, gniew oraz wyjaśnienia Ea. Pamięć o potopie prześladowała całą starożytność, liczne opowiadania o tym kataklizmie zachowały się w różnych krajach; jak wspomniałem, myślano, że w wypadku Mezopotamii chodziło o większe niż zwykle wylewy dwu rzek, natomiast J. de Morgan, geolog, dopatruje się tutaj wspomnień o powodzi z końca epoki lodowcowej, którą ustala się na około 8000 rok przed nasizą erą i która była dość znaczna, aby zostawić po sobie pamięć wszędzie tam, gdzie się wydarzyła. Rozmaite etapy religii, która rozwinęła się z biegiem czasu i wokół niektórych przybytków, znajdują wyraz w cyklach, wyjaśniaj ącjrch, jak na przykład Enuma elisz, przyczyny, dla których wysuwają tego lub owego boga na pierwszy plan. Świątynia w Nippur, gdzie oddawano cześć Enli-lowi (Bel starszy) oraz jego towarzyszce Ninlil, gdy Anu stracił już na 166 Myśl mezopotamska znaczeniu, a sam Enlil nie został jeszcze usunięty w cień przez Bel Mar-duka, przekazała nam opowiadanie o stworzeniu świata, w którym bogami działającymi są Anu, Enlil i bogini Nimmah. Im to zawdzięcza się istnienie na ziemi ludzkości, której przedstawiciele nazywani są „czarnogłowi", z czego wywnioskowano, że jest to aluzja bądź do czupryn, bądź do ciemnej cery mieszkańców Sumeru. Jeżeli przypuszczenia te są słuszne, można by wnioskować, że Sumerowie, których niekiedy uważa się za przybyszów z jakiejś krainy nie znanej nam, ale górzystej lub choćby pagórkowatej, stykali się z ludźmi jasnowłosymi lub o białej skórze, inaczej bowiem ich własna pigmentacja wydawałaby się im zupełnie naturalna i nie podkreślaliby jej jako cechy odróżniającej. MITY O ZU I SMOKU LABBU Do cyklu Nippur należą jeszcze dwa mity; pierwszy z nich mówi o czło-wieku-ptaku Zu, dzikim i drapieżnym; korzystając z tego, że Enlil zajęty jest swoją toaletą, że ,,obmywa się czystą wodą, że zeszedł z trenu i odłożył tiarę", oznakę swojej potęgi, porywa on tabliczki przeznaczenia będące w posiadaniu boga i przywłaszcza sobie jego władzę. Intryga nie udaje się, ponieważ bogowie, zjednoczeni, postanawiają ścigać rabusia. Warto zwrócić uwagę, jak małą inwencję w zakresie wątków akcji wykazują autorzy tych mitów; gdy tylko znajdą jakiś niezawodny efekt, wciąż do niego wracają. Tutaj, jak w Enuma elisz, bogowie kryją się przed Zu i siłami jego sprzymierzeńców; dopiero jeden z nich (jest on zapewne ubóstwionym królem), Lugal-banda, postanawia, że'podczas uczty pochwyci Zu w niewolę, i w tym celu zaprasza go wraz z żoną i synem. Podobną sytuację opisuje hetycki mit o wielkim wężu Illujanka; nie mając odwagi atakować go wręcz, bóg, którego obarczono obowiązkiem dopełnienia zemsty, zaprasza węża na ucztę, upija go i pozbawia wolności. Niektóre pieczęci w kształcie walca przedstawiają człowieka-ptaka, stojącego pnzed bogiem, który siedzi na tronie i ma ogłosić wyrok; zapewne chodzi o sąd nad Zu. Późniejsza wersja babilońska zwycięzcą Zu czyni Marduka i bóg otrzymuje przy tej okazji miano „tego, który strzaskał czaszkę ptaka Zu". Mit o smoku Labbu opowiada, jak to bogowie przerazili się, gdy bóg Enlil narysował na niebie wizerunek smoka, który ożył; i tym razem jeden tylko bóg ma odwagę zmierzyć się z potworem; zabija go i krew zwierzęcia płynie całymi latami. Odnajdujemy więc ten sam scenariusz, a jednocześnie ciekawe dane o stworzeniu istoty żyjącej. Bóg, stwórca w samym sobie, 167 Rozdział trzeci tworzy koncepcję swego stworzenia; gdy już zrealizował je w swoim umyśle i nazwał, rysuje jego postać; dzięki temu faktowi jest ono już więcej niż w trzech czwartych żywe. Podobny proces twórczy opisany jest w epopei o Gilgameszu, gdy bogini Aruru pragnie stworzyć Enkidu; pomyślała go w sobie, następnie lepi z grubsza na ziemi, z gliny, jego postać, w którą tchnie potem życie. TAK ZWANY „POEMAT O UPADKU" Jeszcze jedna ciekawa legenda wiąże się z cyklem Enlila. S. Langdon, który pierwszy ją przetłumaczył, dopatrzył się w niej opowieści o upadku człowieka; przypuszczenia S. Langdona były całkiem mylne; jakkolwiek poemat pełen jest niejasności, można jednak wyrobić sobie o nim ogólne pojęcie. Enlil utrzymuje stosunki z Ninlil i jakąś inną boginią, czego owocem jest liczne potomstwo; na ziemi te boskie związki wywołują deszcz lub przybór wód, żyzność pól, płodność wśród ludzi i trzody. Poemat nie zawiera więc nic nadzwyczajnego, ale stanowi jeszcze jeden przykład bardzo starego wierzenia, datującego się z epoki posiadającej religię, która już w zaraniu historii miała za sobą pewną ewolucję. LEGENDA O NINURCIE Do syna Enlila, Ninurty, który należy przez swoje filiacje do cyklu Nippur, odnosi się legenda wiążąca się z walkami, jakie ów bóg musiał toczyć ze swoimi nieprzyjaciółmi; oryginalnym wątkiem poematu jest, że tutaj rozmaite rodzaje kamieni opowiadały się bądź przeciw bogu, bądź za nim. Do tej chwili były one anonimowe; gdy Ninurta zwyciężył, od razu nadał im nazwy, a tym samym zapewnił im samodzielną egzystencję, szczególne i jasno określone cechy. Z wdzięczności za doznane przysługi Ninurta uczynił ze swoich stronników szlachetne kamienie, które posłużyły potem do zdobienia pałaców i świątyń bogów, a więc marmury, lapis-lazuli, alabastry, kryształy górskie i tym podobne Natomiast kamienie, które opowiedziały się przeciw niemu, stały się kamieniami pospolitymi, służącymi do budowy i do sporządzania progów, deptanych ludzkimi stopami; są one matowe, bez blasku, tak że nie dostrzega się nawet ich istnienia. W związku z tym poematem nasuwają się dwie uwagi; jest on jednym więcej obrazem zaprowadzenia ładu w świecie, gdzie wszystko, co istnieje, 168 Myśl mezopotamska ma swoją rację bytu; jest to również przykład na to, że mieszkańcy Mezopotamii przywiązywali niewielką wagę do rozdziału poszczególnych królestw natury, których granice pozostaną dla nich zawsze niewyraźne. „WYWYŻSZENIE ISZTAR" Panowanie Anu było zapewne długie, ale odpowiada ono jutrzence cywilizacji, niewątpliwie jeszcze czasom przedhistorycznym, toteż niewiele mamy świadectw jego wyniesienia. Jedno z nich, zrodzone może z rozpaczliwego wysiłku kleru z Uruk, ośrodka kultu Anu, jako reakcja przeciwko kultowi nowo przybyłych bogów, bo spisane w epoce, kiedy kult tego bóstwa już zaczął przygasać, opowiada, jak Anu podzieli! się królewską władzą z Isztar. Zakochany od dawna w tej bogini, Anu pragnie, wdzięczny za to, co od niej otrzymał, wznieść ją aż ku sobie; zwraca się do bogów z zapytaniem, co sądzą o jego zamiarach; „rada familijna" bogów okazuje się jednomyślna, wszyscy są zdania, że winien uregulować swoją sytuację. Umocniony ogólną aprobatą, Anu podnosi Isztar do swojej godności; jej imię małżeńskie brzmi Antu, co stanowi żeńską formę imienia jej małżonka, jak Ninlil jest żeńską formą imienia Enlil. W wyniku tego wywyższenia Isztar, sumeryjska Innin, zajmuje ważne miejsce w niebie, gdzie króluje już Anu; jest ona planetą Wenus. KRÓLESTWO PODZIEMI Świat podziemi stał się tematem niektórych mitów. Jeden z nich zajmuje część tabliczek klinowych, które odnaleziono w Te] el-Amarna, w Górnym Egipcie, co dowodzi — jak i tłumaczenia innych poematów, zwłaszcza „Poematu o Gilgameseu", znalezionego na terytorium hetyc-kim — popularności, jaką cieszyła się literatura babilońska w całym świecie starożytnym. Utwór ten opowiada, jak Nergal został współwładcą świata podziemi; bogini Ereszkigal, siostra Isztar, była ich władczynią, i zdaje się, mimo tego stanowiska i godności bogini, pierwszą niewolnicą arallu — jak nazywano piekło, które określano również jako „rozległą ziemię", „kraj bez powrotu" — bo gdy bogowie zapragnęli zejść się na ucztę, jej kazali powiedzieć, że skoro nie może przybyć, niech przyśle wysłannika, aby zaniósł jej udział w uroczystości. Uczyniła tak i wysłała Namtar-Przeznaczenie, demona zarazy. Gdy Namtar znalazł się wśród bogów, wszyscy, chcąc uczcić tę, która go wysłała powstali z miejsc, 169 Rozdział trzeci z wyjątkiem jednego, boga Nergala. Namtar, gdy powrócił, gorzko się na to poskarżył i Ereszkigal wysłała go powtórnie, z żądaniem, aby wydano jej tego boga, gdyż chce go ukarać śmiercią. Gdy Namtar znowu stanął wśród bogów, Nergala już tam nie było i wysłaniec nie mógł wypełnić danego mu zlecenia; ale bogowie zakomunikowali o tym Nergalowi, który uprzedza fakty. Wspomagany przez zastęp demonów, udaje się do piekieł, ustawia straże przy wszystkich bramach, aby zapewnić sobie odwrót, rzuca się na Ereszkigal, chwyta ją za włosy, ściąga z tronu i chce pozbawić życia. Dumna Ereszkigal w mgnieniu oka zostaje pokonana; błaga zwycięzcę, aby ją oszczędził, proponuje mu, aby ją poślubił i panował razem z nią. Tak się też stało i Nergal, który, jak się zdaje, nie miał dotąd własnej dziedziny, ustalił swój los. Jak usłyszymy w „Poemacie o Gilgameszu", Isztar, siostra Ereszkigal, zakochana w bohaterze, również gotowa jest podzielić się z nim władzą i bogactwami. ZEJŚCIE ISZTAR DO PODZIEMI W podziemiach również rozwija się akcja słynnej legendy o Isztar i Tammuz, który był jednym z jej kochanków; legenda ta jest, jak się wydaje, połączeniem dwóch mitów wcześniejszych, nie mających z sobą nic wspólnego; jeden odnosi się do Dumuzi-Tammuz, boga przyrody, który albo corocznie umiera i zmartwychwstaje lub też zostaje przy życiu i dzieli swój czas pomiędzy dwie boginie; prowadzi życie na wpół podziemne, gdy natura pogrążona jest we śnie, a wpół ziemskie, kiedy powraca wiosna; do tego mitu przyłącza się motyw zejścia Isztar do piekieł, którego powody nie są we wcześniejszej epoce wymieniane, motyw zaś wyprowadzenia na światło dzienne Tammuz-Adonisa został bez wątpienia sformułowany dopiero w nowszych czasach. Oto, jak wedle redakcji, którą posiadamy, przedstawia się ten poemat. Bez żadnej wzmianki, jakoby wiązało się to z Taimmuz, Isztar postanawia izejść do piekieł. Przybywa do ich bramy, gdzie musi wejść w układy ze strażnikiem. Ereszkigal, szczęśliwa z takiego łupu, mimo że chodzi tutaj 0 jej siostrę, każe ją wpuścić. W miarę jak Isztar przechodzi przez siedem bram piekielnych, przy każdej z nich strażnik odbiera jej kolejno różne ozdoby, koronę, kolczyki, naszyjniki, cenny metalowy napierśnik, pas złożony z amuletów będących „kamieniami płodności", bransolety z rąk 1 kostek, a wreszcie jej „szatę skromności". W końcu Isztar staje naga przed władczynią piekieł; ogarnięta wściekłością „bez namysłu Isztar 170 Myśl mezopotamska rzuca się na nią". Wtedy Ereszkigal rozkazuje swemu ministrowi Namiarowi, aby wypuścił na nią, niczym sforę psów, mnóstwo chorób. W tym czasie na ziemi wszystko zaczęło marnieć, roślinność nie rozwijała się, zwierzęta nie rozmnażały się, ludzie również. Przygnębieni bogowie zapragnęli wyswobodzić boginię i Ea stwarza istotę, która zostanie złożona w ofierze i która uda się do Ereszkigal, prosząc, aby dano jej do picia wodę z pewnego bukłaka, zapewne przeznaczonego tylko dla bogów. ,,Bogini Ereszkigal, usłyszawszy te słowa, uderza się po biodrze, gryzie palec." Złorzeczy wysłannikowi, który za pożywienie i napój będzie miał jedynie „żywność ze śmietników i wodę z miejskich ścieków". W rezultacie, zniewolona zapewne prośbą wysłannika, której sens jest dla nas niejasny, każe wylać na Isztar ożywcze wody i poprowadzić ją przez siedem bram (przypominających kręgi piekła u Dantego), a przy każdej z nich bogini kolejno odzyskuje swoje klejnoty i stroje. W tym tekście, jak w wielu innych, odnajdujemy stereotypowe wyrażenia, stale używane w podobnych okolicznościach; bogowie, w chorobliwej swojej gniewliwości, uderzają się po bokach, gryzą się w palce; na każdym zgromadzeniu piją, i to często ponad miarę; a kiedy przeklinają, karzą na przykład wspomnianego wysłannika, takim samym wyrokiem, jaki spadł na hierodulę w „Poemacie o Gilgameszu". Wszystko to składa się na smutny obraz mezopotamsikiego Olimpu: bogowie są porywczy, łakomi, nie-umiarkowani, fałszywi, mściwi, krótko mówiąc, są odbiciem pierwotnych ludzi, którzy ich wymyślili; wspomnieliśmy już, że pewna ewolucja charakteru dokonała się na przestrzeni wieków, ale warto podkreślić te rysy, które ukazują nam, jak przedstawiał się przeciętny człowiek tej cywilizacji. EPOPEJA O GILGAMESZU Wśród bohaterskich poematów zdolnych zapewnić opowiadaczocm krąg chętnych słuchaczy, w pierwszym rzędzie należy wymienić epopeję o Gilgameszu. Był on w zamierzchłych czasach królem Uruk, zbudował miasto, jego pałace i świątynie, bramy i mury warowne i był niezwykle dumny z dzieła, które miało mu być pociechą w nieszczęściu, jakim zakończyły się jego przygody. Dobry administrator, nałożył ciężkie jarzmo poddanym, a zwłaszcza ich rodzinom, kobietom i dziewczętom, więc wszyscy modlą się do Aruru, bogini płodności, aby zesłała istotę, która zainteresowałaby króla i sprawiła, aby mniej czasu poświęcał swoim poddanym. Aruru przemyśliwa, jaką istotę stworzyć i obdarzyć życiem, po czym, rzu- 171 Rozdział trzeci ciwszy gliną na ziemią, miesi ją i ożywia. Bądzie to Enkidu, dziki człowiek, z ciałem owłosionym, o długich kobiecych włosach, nie wiedzący nic o cywilizacji; żywi sią trawą jak gazela, pije u wodopoju. Jest to dzikie zwierzę i trzeba będzie siły Gilgamesza, bliższego bogom jak ludziom (dwie trzecie boga, jedna trzecia człowieka, gdyż za matką miał boginię Ninsun), aby go ujarzmić. Jednakże jest on czymś więcej jak zwierzęciem, gdyż uwalnia zwierzęta z sideł zastawionych przez myśliwych; ci, aby sią go pozbyć, sprowadzają hierodulę ze świątyni Isztar, która ma zaznajomić go z cywilizacją w sposób, jakiego łatwo sią domyślamy, w ciągu sześciu dni i siedmiu nocy. Obcinają mu włosy, strzygą kudły, namaszczają go oliwą; Enkidu nie wie jeszcze, co to chleb, napoje, pokarmy; kosztuje teraz tego wszystkiego i odbywa się zwykła scena pijacka, gdy siedem i siedem razy wychyla fermentujący napój. Wreszcie hierodula prowadzi Enkidu do Gilgamesea; ten został już ostrzeżony przez dziwaczne sny, które wyjaśnia mu dopiero matka. Pierwsze spotkanie jest dość burzliwe, dwaj mężczyźni walczą o boginią, która chce połączyć się z Gilgameszem. Człowiek cywilizowany jest silniejszy. Enkidu, ujarzmiony, staje się jego przyjacielem i obaj postanawiają przedsięwziąć wyprawy, które przypominają nam wyprawy Her-kulesa, ale nie trwają tak długo. Najpierw udają sią do kraju cedrów, aby walczyć tam z olbrzymem Humbabą, którego z niewiadomego powodu nienawidzi bóg Szamasz. W opowieści o wyprawie do Amanus kryje sią zapewne wspomnienie wieki trwających wysiłków, jakich musiała dokonać Mezopotamia, podobnie jak Egipt, aby zapewnić sobie drzewo, którego jej brakowało. Jedna z części poematu opowiada o przygotowaniach do wyprawy. Broń, jaką każą sporządzić dwaj przyjaciele, jest przez swoje rozmiary i swój ciężar bronią olbrzymów. Starsi miasta odradzają bohaterom tą wyprawę grożącą niebezpieczeństwami, jakich się nawet nie domyślają, ale Gilgamesz ma argument dość nieoczekiwany dla nas, ale przekonywający w Mezopotamii, że „chce wsławić swoje imię". Taki sam zapał objawia bogini Ninsun, która błaga oblubienicę słońca, aby czuwała nad jej synem. Opis lasu cedrowego mógłby zająć ładnych parę stronic; ale czy poeta nigdy nie był w tym kraju? Lub może występuje tu niezdolność wzruszania sią pięknością natury, charakterystyczna dla literatury akadyjskiej? Dowiadujemy sią tylko, że jest to miejsce pełne grozy i że ścieżki, którymi przechadza sią Humbaba, są dobrze utrzymane; co do samego olbrzyma, jest to potwór ziejący ogniem; przychodzą na myśl okolice Taurus, jego lasy i wulkan góry Arge, wtedy może jeszcze czynny 172 1 Myśl mezopotamska Rozpoczyna się walka, typowa, jeśli można się tak wyrazić, w której Gilgamesz pokonuje Humbabę, rzucając pjzeciw niemu osiem huraganów; unieruchomiony w tym wirze, strażnik cedrów prosi o łaskę, ale przeciwnik ucina mu głowę. Po tryumfalnym powrocie z tej wyprawy bogini Isztar, mieszkająca na ziemi, w swojej świątyni, w orszaku świętych kurtyzan, spotyka Gilga-mesza, jak wychodzi ze swego pałacu, w koronie na głowie, ustrojony w nowe szaty; zakochuje się w nim i aby go uwieść, każe odbić się w jego oczach przyszłym losom, jakie mu chce zgotować; będzie miał wóz z lapis-lazuli i złota, o złoitych kołach, ozdobiony drogimi kamieniami; gdy wejdzie do świątyni, wszyscy padną przed nim na twarz; krótko mówiąc, pnzyrzeka uczynić go bogiem. Gilgamesz odrzuca ofertę z obraźliwą szorstkością i cały ten passus, jest sprzeczny z tym, co wiemy o Gilgame-szu, postrachu wszystkich kobiet z jego miasta; Gilgamesz wypomina bogini licznych jej kochanków: Tammuz i jego śmierć, pstrego ptaka, któremu złamała skrzydła, lwa, ogiera, pasterza i ogrodnika przemienionych w zwierzęta, ,,a i mnie także — powiada Gilgamesz — gdybyś mnie kochała, potraktowałabyś w ten sam sposób". Bogini Isztar jest wściekła; wstępuje do nieba, do swego ojca Anu, aby spowodować śmierć Gilgamesza. Anu, podobnie jak Aruru i jak w oigóle bogowie w tych poematach, nie działa nigdy wprost; i teraz stwarza boskiego byka, którego setki ludzi nie mogą utrzymać w miejscu. A jednak Gilgamesz daje sobie z nim radę. Isztar, która przyglądała się walce z wysokości terasy swojej świątyni, złorzeczy Gilgameszowi; Enkidu zaś w odpowiedzi wyrywa bykowi nogę, rzuca ją w głowę Isztar i powiada: ,,Gdy cię schwycę, owinę ci jego wnętrzności dokoła szyi." Isatar i jej orszak opłakują śmierć byka, a tyimczasem Gilgamesz każe zrobić z jego rogów naczynie, przeznaczone na oliwę do świętych namaszczeń. Następnej nocy Bnkidu widzi we śnie (to znaczy, w pojęciu mieszkańców Mezopotamii, na jawie) naradę bogów, na której Enlil, wbrew SzamasEOwi, skazuje na śmierć Enkidu za morderstwo popełnione na Humbabie i byku, chociaż winy te miał na sumieniu Gilgamesz. Zaczyna się kara; Enkidu, powalony przez gorączkę, żałuje swego krótkiego życia i przeklina hierodulę, która zaznajomiła go z cywilizacją (jeszcze jeden rys pesymizmu, na który natkniemy się później); Szamasz wypomina mu jego niewdzięczność, ale ponieważ przekleństwo zostało wypowiedziane jak należy, jest obowiązany zatwierdzić je i przemienia hierodulę w sukę. Enkidu wreszcie umiera i oto Gilgamesz rozpacza i wspomina ich wspólne czyny: „Ujarzmiliśmy i zabili boskiego byka, spowodowaliśmy śmierć Hum- 173 Rozdział trzeci baby, który mieszkał w cedrowym lesie! Jakiż to sen teraz cię zmorzył? Stałeś sdę ponury i już mnie nie słyszysz!" Ogarnięty przerażeniem na myśl, że on również będzie musiał umrzeć, przypomina sobie, że pewien odległy pradziad, Ut^Napisztim, „dzień życia", jedyny człowiek, który ocalił się z potopu, żyje w dalekiej stronie z żoną, gdyż oboje zyskali nieśmiertelność; postanawia udać się do niego i zapytać, w jaki sposób on również mógłby stać się nieśmiertelny. Przybywa naprzód na górę Maszu, gdzie słońce ma swoją nocną siedzibę, strzeżoną przez olbrzymich ludzi-skorpiony; one również stwierdzają, że Gilgamesz jest więcej niż w połowie bogiem, i opisują mu drogę, wiodącą w ciemnościach, którą będzie musiał przebyć; Gilgamesz przebiega ją i dociera do cudownego drzewa ,,o pięknym wyglądzie" i owocach z lapis-lazuli; są to czarne winogrona, jesiteśmy w Syrii. W dalszej drodze, niedaleko morskich brzegów, spotyka bohater kobietę imieniem Siduri; określona jest w poemacie jako „szynkarka"; sądzę, że należałoby ją raczej nazwać wytwórczynią wina; jest to zapewne aluzja do handlu winem, który już wtedy prowadzono z wybrzeżem; Siduru, usłyszawszy o obawach Gilgamesza, zniechęca go najwyraźniej: ,,Życia, którego szukasz, nie znajdziesz"; życie to jest przywilejem bogów, udziałem ludzkości jest śmierć; ona radzi Gilgameszowi, aby używał miłych chwil i bawił się w oczekiwaniu na fatalny dzień. Mimo to wskazuje bohaterowi, gdzie znajdzie przewoźnika UtnNapisztim, ponieważ niedaleko leży kraina, którą ów zamieszkuje. Przewoźnik nazywa się Ur-szanabi, „sługa dwóch trzecich", to> znaczy sługa boga Ea, który między innymi nosi takie miano. Jak wiadomo, bogowie zorganizowani są w porządku liczbowym, w stosunku do Anu, którego cyfrą jest wielka jednostka. 60, Ea zaś, mający cyfrę 40, jest dwoma trzecimi Anu. Ów przewoźnik jest biegły w swoim fachu. Aby przewieźć pasażera do swego pana, musi przepłynąć wody śmierci; kto dotknie tych wód, tego czeka niechybna zguba, każe więc Gilgameszowi, aby mu pomógł ściąć długie tyki; popłyną przy ich pomocy, porzucająe za każdym razem tykę, gdy ]uż posuną się naprzód. Podróż jest długa i przebrnięcie wód śmierci wymaga stu dwudziestu bosaków. Przybywszy do UtnNapisztim, Gilgamesz przedstawia mu bez zwłoki cel swojej podróży i wypytuje, jak udało mu się ocalić od potopu. Tutaj poemat staje się naprawdę „szufladkowy", a wyże] ]uż przytoczone opowiadanie jest referowanym urywkiem bez istotnego związku z treścią. Ut-Napisz-tim również odbiera mu nadzieję: czy Gilgamesz sądzi, że zebranie bogów odbędzie się specjalnie dla niego, aby mu zapewnić nieśmiertelność? Jest tylko słabym śmiertelnikiem, i Ut-Napisztim przekonywa go o tym rcz-kazując mu, aby usiadł i tak przebył sześć dni i siedem nocy. Gilgamesz 174 OD Myśl mezopotamska siada i natychmiast usypia. Obudziwszy się, otrzymuje zapasy na drogę, nową odzież, czarodziejską, nie zużywającą się. Jednakże w ostatniej chwili Ut-Napisztim, za wstawiennictwem swojej małżonki, zdradza wędrowcowi, że w głębi wód kryje się pewna kolczasta roślina; zapewnia ona wieczną młodość. Wobec tego, jak to czynią poławiacze pereł, Gilgamesz przywiązuje sobie kamienie do nóg, opuszcza się w głębiny, zakrwawią sobie ręce wyrywając roślinę, ale pełen radości wynosi ją na powierzchnię. „Nazwa tej rośliny — powiada Gilgamesz — brzmi: starzec staje się młodzieńcem; zjem ją i odzyskam młodość." Szybko odbywając drogę powrotną, bohater pragnie wykąpać się w źródle zimnej wody, a wtedy wąż, przywabiony zapachem rośliny, porywa mu ją, co przypomina historię Enlila, który podczas ablucyj pozwolił sobie skraść tabliczki przeznaczenia. I dlatego odtąd wąż, zmieniając corocznie skórę, odzyskuje młodość. Gilgamesz opłakuje to zdarzenie i wraca z żeglarzem Ut-Napisz-tim do Uruk, gdzie znajduje nieco pociechy oprowadzając go po miejskich murach i pokazując mu doskonałość tego dzieła. Ale nie na tym koniec. Gilgamesz pragnie przynajmniej dowiedzieć się od Enkidu, jak jest w podzieimiach. Enkidu podaje uśpionemu Gilgame-szowi sposób, w jaki ma do niego dotrzeć, ale Gilgamesz, jak gdyby naumyślnie, robi wszystko odwrotnie, niż polecił mu przyjaciel; musi go wreszcie przywołać na ziemię, gdyż sam nie może zstąpić do krainy zmarłych. Prosi o to Enlila, ale sprawa nie należy do jego kompetencji; zwraca się więc do Sina, a ten do Ea, który, lepiej poinformowany, udaje się do Nergala, władcy piekieł, i uzyskuje pozwolenie, aby duch Enkidu wrócił na parę chwil na ziemię. Za każdym razem, wedle reguł obowiązujących w prymitywnych utworach, narrator nie obawia się wkładać tych samych przemówień, słowo po słowie, w usta każdego z orędowników. Dochodzimy wreszcie do rozwiązania wątku: Gilgamesz zarzuca przyjaciela pytaniami, ów zaś waha się z odpowiedzią, tak bowiem rozdzierająca jest prawda. Zmarli podzieleni są na kategorie; ci, którzy zginęli w walce, korzystają z pomocy swoich bliskich; kogo nie pochowano w grobie, komu nikt z bliskich nie składa ofiar, ten błądzi szukając pożywienia; aby nasycić głód, musi się zadowolić resztkami wyrzuconymi na ulicę. Tym akordem, równie smutnym jak opowiadanie o potopie, kończy się epopeja, która cieszyła się ogromnym rozgłosem, a której ułamki, w tłumaczeniach, odnaleziono u ludów sąsiadujących z Mezopotamią. Sztuka całej Azji zachodniej odtwarzała niektóre czyny Gilgamesza; przedstawiano go najczęściej jako pogromcę potworów; napadnięty przez dwa lwy lub byki, bohater odpycha je i trzyma w swej mocy. 175 Rozdział trzeci GILGAMESZ W SZTUCE W Egipcie, w początkach jego historii, motyw ten znajdujemy na trzonku noża z kości słoniowej, którego ostrze zrobione jest z krzemienia; ten sam motyw, mniej lub bardziej przetworzony, poprzez wieki dotrze do Eurcpy w okresie wędrówek ludów barbarzyńskich i będzie stanowił ozdobę klamer u pasów z epoki Merowingów; odnajdziemy go na jedwabnych tkaninach Bizantyńczyków i Sassanidów, tak cenionych w krajach europejskich jako ozdoby kościelne lub całuny na relikwie świętych. Widzimy go również na kapitelach z okresu romańskiego, którego sztuka wykazuje tyle podobieństwa ze sztuką starożytnego Wschodu; ale tutaj należy odróżnić temat Gilgamesza od pokrewnego mu tematu Daniela, modlącego się, ze wzniesionymi rękoma w lwiej jamie, gdy tymczasem Gilgamesz trzyma dzikie bestie za gardziele; niemniej grupa Gilgamesza nieraz wybitnie oddziaływała na grupę Daniela, zwłaszcza gdy chodziło o Gilgamesza podnoszącego byka za ogon lub za tylną łapę i miażdżącego mu kark stopą. Niektóre rzeźbione płyty ukazują po obu bokach proroka lwy jak gdyby zawieszone w tej samej postawie, ale Daniel ma dłonie otwarte, ręce wzniesione do nieba, lwy zaś liżą mu stopy. MITY O ADAPIE I ETANIE Do poematów bohaterskich o tendencji dydaktycznej obok epopei o Gil-gameszu zaliczyć można poemat o Adapie, synu boga Ea, rybaku, który codziennie zaopatrywał świątynię w ryby. Gdy łowił w zatoce, nagły pęd Wiatru Południowego odwrócił jego barkę; rozgniewany Adapa zaczął złorzeczyć Wiatrowi Południowemu i zawołał: „Złamię twoje skrzydła!" Wystarczyło to, aby skrzydła Wiatru zostały złamane. Po siedmiu dniach bóg Anu spostrzegł, iż Wiatr nie wieje; zapytał o przyczynę i odpowiedziano mu: „Adapa, syn boga Ea, złamał skrzydła Wiatru Południowego." Anu wzywa Adapę przed swój itron, aby go osądzić. Rzecz jest poważna i Ea udziela swemu pupilowi rady, jak ma się ratować z opresji; przewidując, że Anu zechce go otruć, radzi mu nie przyjmować od niego żadnego napoju; wymienianiu imiona bogów, jakich spotka po drodze, i radzi, jak się ma wobec nich zachować. Adapa wypełnia polecenie boga Ea, wkłada strój żałobny i u drzwi Anu spotyka Tammuz i Giszzida, dwóch bogów płodności, których inne teksty ukazują nam w piekle w okresie ich corocznej śmierci. Bogowie ci pytają Adapę: „Dla kogo są te żałobne 176 33 Demon strzegący wejścia do pałacu Sargona II. 34. Brązowy d~won służący do egzorcyzmow 35 Gilgamesz Myśl mezopotamska szaty? — Dla bogów Tammuz i Giszzida, którzy u nas pomarli" — odpowiada Adapa. Ułagodzeni bogowie pozwalają przybyszowi wejść. Usprawiedliwia się on przed Anu, który postanawia ofiarować mu pokarm życia; Adapa, pamiętając o ostrzeżeniu, przyjmuje tylko szatę i oliwę do namaszczeń. Na skutek tej odmowy traci okazję zdobycia nieśmiertelności. Widzimy tutaj, jak nieokreślona jest osobowość boga Ea, pana wiedzy, którego przewidywania tak tragicznie zawiodły; narratorzy w tych utworach nie wahają się ukazywać bogów w całej ich ludzkiej słabości; czuje się, że mieszkaniec Mezopotamii nie potrafi wyobrazić ich sobie inaczej; są to istoty potężne, ale o władzy zawsze ograniczonej. Poemat o Etanie należy do tej samej kategorii Bohater opowiadania, pragnąc, aby żona jego łatwiej przeszła połóg, zwraca się do boga Szamasz z prośbą o „kamień połogu", który widzieliśmy na pasie Isztar, gdy schodziła do podziemi. Szamasz radzi Etanie, aby udał się w góry, gdzie znajdzie konieczną pomoc. Spotyka tam orła i węża, które zawarły umowę, że będą dzielić zdobycz po połowie; ale orzeł jest wiarołomcą; mimo ostrzeżeń jednego z orląt, zjada małe węże, więc wąż za radą Szamasz zaczaja się w ciele zdechłego wołu; gdy orzeł przylatuje, aby żreć padlinę, wąz oplata go i mimo nowych obietnic orła obcina mu skrzydła, szpony i skazuje ptaka na śmierć głodową. Przybywa Etana i udziela orłowi pomocy; gdy ptak odzyskuje siły. ofiarowuje się, że zaniesie Etanę do nieba, gdzie uzyska on od Isztar upragniony talizman. Odbywają lot, ziemia maleje w oczach Etany coraz bardziej; siedziba Isztar, położona ponad niebem Anu, gdzie bóg dzierży insygnia władzy, okazuje się nieosiągalna; ptak i człowiek spadają na ziemię; człowiekowi nie wolno równać się z bogami. OPOWIEŚCI MORALNE. „POEMAT O CIERPIĄCYM I SPRAWIEDLIWYM CZŁOWIEKU" —. „MĄDROŚĆ BABILOŃSKA" Najbardziej znany w tej grupie utworów jest „Poemat o cierpiącym i sprawiedliwym człowieku", zaczynający się od słów: „Chcę czcić pana mądrości." Mamy tutaj do czynienia z bardzo starożytnym utworem poetyckim w rodzaju pesymistycznym. Choroba dotknęła sprawiedliwego; objawy jej są rozmaite, ale tak silne i ciężkie, że oparły się wiedzy wieszczków i zaklinaczy; ich modlitwy nie przyniosły choremu żadnej ulgi. 12 Contenau 177 Rozdział trzeci „Mój bóg nie zwrócił ku mnie swego oblicza, bogini moja nie uniosła nawet głowy; zaklinacz ze swoją księgą nie ocalił mnie przed boskim gniewem." Sprawiedliwy czyni swoją „negatywną" spowiedź: „Modlitwa była moim zatrudnieniem, ofiara moim prawem, dzień procesji ku czci bogini był moim cennym dobrem; hołd królowi był dla mnie radością; jego muzyka stanowiła moje szczęście." Wszystko odwraca się od niego, gdyż mienie jego przepadło, a przy tym ludzie sądzą, że człowiek tak ciężko dotknięty musi mieć nieczyste sumienie. Wtedy Sprawiedliwy, który czuje się niewinnym, dochodzi do wniosku: „Może to, co człowiek uważa za dobro, bogowie mają za zło." Poemat kończył się tym rozpaczliwym stwierdzeniem. Ale w okresie wielkiej reformy religijne], za czasów pierwszej dynastii babilońskiej, charakter jego uległ całkowitemu przetworzeniu. Kler postanowił dcdać drugą część, w której Sprawiedliwy odzyskuje zdrowie, dobra, szacunek otoczenia, gdyż Marduk ulitował się nad nim; utwór kończy się więc okrzykiem, że „Marduk mocen jest dawać życie w grobie, a Sarpanit, jego małżonka, może ocalić z otchłani śmierci". Tutaj wyłania się zagadnienie, czy w tym wypadku należy się dopatrywać aluzji do misteriów oraz inicjacji, gdy Sprawiedliwy, wyliczając różne bramy Esagili, powiada, iż przy każdej z nich doświadczył, co istotnie oznacza jej nazwa; na przykład: „W bramie zaprzestania skarg moja skarga ustała; w bramie cudów moje znaki nabrały blasku", itd. Czy mowa tu o wtajemniczaniu w misteria związane z nazwami bram? Prawdopodobnie wyraża się w tym tylko stwierdzenie skuteczności „dobrego imienia" tych bram, które, nie zapominajmy o tym, mogły być uważane za ewentualne źródło zalet, jakie wyrażała ich nazwa. A wreszcie jest rzeczą zrozumiałą, że Sprawiedliwy, przebywając te bramy, widzi swoją osobowość przetworzoną, skoro podczas święta Akitu Marduk wychodził z procesją i za każdym razem, gdy dotarł do nowego etapu drogi, otrzymywał nowe imię. Wszystko to może stanowić pewien rcdzaj wtajemniczenia, dosyć wszakże różnego niż to, co się zwykle pod tym słowem rozumie. Do tej pesymistycznej literatury należą również maksymy zebrane pod nazwą , Mądrość babilońska", dialog pomiędzy panem (zapewne w tekście pierwotnym był to król) a jego niewolnikiem i roztrząsania niektórych zagadnień życia codziennego w duchu często sprzecznym z naszymi pojęciami, ogłoszone przez S. Langdona (por. Bibliografia). 178 Myśl mezopotamska LIRYKA — HYMNY Utwory liryczne są dość odrębne, aby stanowić osobny dział w grupie inwokacji towarzyszących obrzędom religijnym; składają się z hymnów zwróconych do bóstw i na tle monotonnych, zawsze tych samych pochwał odznaczają się niekiedy wielkim polotem. Pochwała rzeki podkreśla twórczą siłę fali i jej ważną rolę w sądach bożych. Pochwala ognia wylicza jego zalety jako czyściciela metali. Hymn do Szamasz ukazuje go jako najwyższego sędziego, ku któremu zwraca się cały wszechświat i który wydaje sprawiedliwe wyroki na niebie i na ziemi. Bóg-księżyc Sin obdarzany jest najróżniejszymi epitetami: jest byczkiem o doskonałych kształtach; broda boga jest z lapis-lazuli (przypomnijmy sobie niebieskawą czerń włosów i brody u mieszkańców Mezopotamii); jego tarcza to ogromny owoc, który sam siebie rodzi. Słowa o rogach tego bóstwa są aluzją do półksiężyca, często też uważanego za łódź, w której Sin pływa po niebiosach. Isztar, której postać planetarna rozszczepia ją na Isztar wieczorną i Isztar poranną, pod różnymi kształtami, wielbiona jest w wyrazistym rytmie wiersza, gdzie pochwały niektórych jej zalet powtarzają się jak refren. Po wersecie pochwał przychodzi werset cierpień wyznawc3r ,,Serce moje ulatuje, krąży jak ptak w niebiosach, jak gołąb, kwilę każdego dnia." Całość kończy się nowym wyliczeniem cnót bogini; urzeczywistnia cna przepowiednie swego ojca — Sin, swego brata — Szamasz; utwór zamyka się stwierdzeniem: „Isztar to ja." Niektóre hymny odznaczają się wielką oryginalnością; początek jednego z mich przypomina odę Pindara, sławiącego igrzyska olimpijskie: „Opiewać będę chwałę Bel-ili! Przyjacielu, natęż uwagę, wojowniku, słuchaj! Chwalenie Bel-ili jest lepsze od miodu i wina, lepsze niż najlepsze czyste masło!" BAJKI Bajka, której twórcą miał być Babrius, jest tworem Wschodu i uprawiano ją w Mezopotamii. Nic w tym dziwnego; mity opowiadały o mnóstwie zwierząt obdarzonych mową i rozumujących na sposób ludzki; było więc rzeczą naturalną, że uczyniono' je bohaterami opowiadań moralnych, które nie mając wprawdzie polotu legendy o Etanie, mogły jednak spełniać zadania dydaktyczne. Co więcej, sztuka, która również swobodnie 179 1 Rozdział trzeci poruszała się wśród swoich mieszanych tworów, istot na wpół ludzkich na wpół zwierzęcych, przedstawiała sceny, gdzie głównymi aktorami były zwierzęta. Na bardzo starych pieczęciach w kształcie walca z Suzy lwy byki, krowy przedstawione są w pozach ludzkich: przędą, rzucają uroki wiosłują. W grobowcach z Ur znaleziono sceny, często później reprodukowane, przedstawiające orkiestrę zwierząt, a wśród nich osła grającego na flecie — temat, który podejmą potem bajkopisarze. Ale istnieje gatunek literacki, który kwitł w Egipcie, a którego dotąd nie znaleziono w Mezopotamii, mianowicie opowiadania o przygodach niezależne, rzecz jasna, od mitologii, ale obficie z niej korzystające; najznakomitszymi okazami tego gatunku w Egipcie są: bajka o dwóch braciach i przygody Egipcjanina Sinuheta, przeniesione do Syrii w okresie Średniego Państwa. Niestety, teksty bajek dochowane do naszych dni zostały z czasem poważnie uszkodzone; mimo to odczytano bajkę o koniu i wole, dyskutujących o swoich cnotach i usługach, jakie mogą oddać; tamaryszek i daktylowiec pysznią się na wyścigi swoimi zaletami, przy czym daktylowiec zdaje się mieć niezaprzeczoną wyższość, gdyż jego liście, drewno, sok i owoce są produktami pierwszej potrzeby. Zapewne takie dzieła plastyczne, jak na przykład scena przedstawia-]ąca zwierzęta, gdy czynią, jak można sądzić, przygotowania do uczty a wyryta na płytce z kości słoniowej, zdobiącej przód harfy z grobów królewskich w Ur, pozostają w ścisłym związku z tym rodzajem literatury DZIEŁA HISTORYCZNE Za Sargonidów i pod panowaniem nowobabilońskim ten gatunek piśmiennictwa jest już ostatecznie ukształtowany. Po napisach, które od początku dziejów głosiły wielkie czyny królów, przyszły różne rodzaje opowiadań, których formę przyjęły następne panowania. Można z tego materiału wyciągnąć pewne obserwacje, dotyczące kompozycji tych opowiadań, ich stylu, a także zmysłu historycznego mieszkańców Mezopotamii. Roczniki przedstawiają w porządku chronologicznym ważniejsze zdarzenia państwowe. W Asyrii pierwsze miejsce zajmują tutaj wyprawy wojenne, ponieważ wojna jest narodowym przemysłem Asyryjczyków u Babilonczykow zaś dominują opowiadania o ich budowach. W ten sposób śledzimy od kampanii do kampanii powiększanie się państwa asyryjskiego. Oficjalnie przyczyną wojny jest, jak powiedzieliśmy, rozkaz boga 180 Myśl mezopotamska Aszszur (a więc jest to święta wojna), uchybienie czci należnej królowi Asyrii, niedotrzymanie umowy lub zatarg natury dyplomatycznej. Opis wyprawy mówi zazwyczaj o obranej marszrucie, odniesionych zwycięstwach i powrocie króla Asyrii, obciążonego łupem, do stolicy. Inny rodzaj inskrypcyj, mniej często spotykany niż roczniki, to tzw Fastes, opisujące przebieg jakiejś wyprawy wojennej. Trzeci rodzaj, którego posiadamy niewiele przykładów, to komunikat wyprawy, posyłany przez króla bóstwu zamieszkałemu w jednej ze swoich świątyń. Król pamięta, że jest tylko namiestnikiem boga; składając mu dzięki, jednocześnie składa i sprawozdanie ze swoich czynów. Te trzy rodzaje tekstów utrwalają dzieje królestwa, które je spisało, ale nic nie mówią o współczesnych wypadkach poza jego granicami. Ba-bilończycy w „kronice babilońskiej" pokusili się o to i opowiedzieli wydarzenia interesujące Babilonię i Asyrię w okresie od 745 do 668 p. n. e Mieszkańcy Mezopotamii z połowy II tysiąclecia, gdy chcieli wyjść poza swoją epokę i sięgnąć w przeszłość, mieli do rozporządzenia opowiadania historyczne o poprzedzających okresach, mniej zresztą wyczerpujące, oraz spisy dynastyczne. Dla tego, kto chciał bardziej cofnąć się w przeszłość wiedza pisarzy była niewielką pomocą; zestawienia, jakie dochowały się do naszych czasów, są często sprzeczne z sobą i świadczą o istnieniu dwóch tradycji, co w dodatku nie wyklucza sprzeczności zachodzących między okazami jednej serii; była tradycja babilońska i tradycja asyryjska. Te listy są pomocniczymi zapiskami dynastii, ułożonymi wedle następstwa, ale często dwie dynastie występowały równocześnie w dwóch odrębnych ośrodkach lub jedna ukazywała się, zanim jeszcze druga zniknęła z widowni dziejów. Na przestrzeni ostatniego półwiecza dokonano wielu nowych odkryć; do pierwszych, nielicznych dokumentów chronologicznych, pozwalających nam ustalić dla Mezopotamii chronologię, która, jakkolwiek była mylna, okazała się dosyć trwała i która kazała zaczynać oficjalną historię około 4000 roku p. n. e., wprowadzono w miarę nowych odkryć poprawki, jak już wspomniałem poprzednio. Szkoda jednak, że mamy zwyczaj za jedynie wartościowy uważać ostatni znaleziony dokument i że chronologię Środkowego Wschodu zmienia się co cztery lub pięć lat, nie pozwalając, aby czas wykonał swoją pracę i aby można było ocenić wiarygodność ostatnio wydobytego na światło dzienne tekstu. Trzeba bowiem stwierdzić, że starożytni mieszkańcy Mezopotamii me pojmowali historii tak samo jak my, a przynajmniej nie zawsze; byli egocentrykami i bardzo łatwo godzili się ze względnym brakiem dokładności. Używali wysokich liczb mających ogólnie wyrażać wielką ilość, tak jak my dziś jeszcze posługujemy się wyrażeniami tak niejasnymi jak 181 Rozdział trzeci „setki" i „tysiące", z tym jednakże, iż nie stosujemy ich w historii. Jako przykład można zacytować tak zmieniającą się od dokumentu do dokumentu liczbę jeńców pojmanych przez Salmanasara w bitwie pod Karkar, a także graniastosłupy Nabonida, dobrze zachowane i łatwe do odczytania, gdzie skryba postarzył historię o całe tysiąc lat. Dwojako można sobie wytłumaczyć taką „pomyłkę" w urzędowym dokumencie, powodem, jej może być ogólna obojętność albo chęć wprowadzenia w błąd; jedno i drugie nie ma cnic wspólnego z historią. STYL I WARTOŚĆ HISTORYCZNA Opowiadania historyczne zachowały do późnych czasów styl starożytnej literatury, czego przykładem są poematy homeryckie. Do każdego imienia własnego osoby, ludu lub kraju dodawano epitet, który wracał nieodmiennie, ilekroć pojawiało się owo imię lub nazwa. Zdania użyte przy opisie wypraw Sargona, a nawet jego poprzedników, wracają w opisach odnoszących się do ostatnich Sargonidów w stereotypowym brzmieniu, co wynikało z metody kształcenia pisarzy, którzy wbijali sobie w pamięć frazesy i powtarzali je w analogicznych okolicznościach. Parę nowych opisów pojawi się za panowania Assurbanipala, ale będą one nieliczne na tle ogólnej monotonii opowiadania. Wartość historyczna dokumentów jest względna; na pewno przesadne są, jak widzieliśmy, relacje o zwycięstwach, natomiast, co łatwo zauważyć, brak wszelkich wzmianek o klęskach Asyrii. Gdy król asyryjski na próżno ściga pokonanego wroga, dzieje się tak dlatego, że ów „niby ptak schronił się w niedostępnym miejscu". Jeżeli wojska królewskie rzucają się do ucieczki, jest to tylko zamierzony powrót do stolicy. Dla wcześniejszych czasów mamy podobny przykład w opowiadaniu o bitwie pod Ka-desz między Ramzesem II a Hetytami; każdy z przeciwników zapisuje ją na poczet swoich zwycięstw. Jednakże, gdy poezynimy niezbędne korektury, stajemy wobec materiału, który przez swą obfitość pozwala nam wytworzyć sobie należyte pojęcie o polityce państw, które były światowymi potęgami wówczas, gdy Europa nic jeszcze o samej sobie nie wiedziała. KORESPONDENCJA PRYWATNA. KORESPONDENCJA KRÓLEWSKA Mieszkańcy Mezopotamii wiele pisywali; pozostawiona przez nich korespondencja jest obfita, a przynajmniej taką się nam wydaje, ponieważ 182 Myśl mezopotamska i me mogli oni drzeć swoich listów i wiele się zachowało. Jest to w pierwszym rzędzie korespondencja dotycząca interesów, handlowa, bardzo rzadko zaś trafiają się listy wyrażające jakieś uczucie, listy pisane tylko po to, aby nawiązać łączność z kimś nieobecnym. Jak wszelkie listy, korespondencja ta dotyczy najróżniejszych spraw, przeskakuje od jednego zlecenia do drugiego, mówi o faktach zupełnie nam nie znanych, z najróżniejszych dziedzin, toteż tłumaczenie jej często jest bardzo żmudne. Tok listu unormowany był surowymi regułami. Jak wspominaliśmy, wobec bezosobowości pisma klinowego adresat nie mógł z samego charakteru pisma wywnioskować, od kogo list pochodzi, więc nadawca musiał go o tym poinformować: „do X — twój sługa Y." Teraz idą życzenia zdrowia, które my najczęściej umieszczamy na końcu; formuła bywa czasem przesadnie długa; w swe] postaci skróconej i uproszczonej brzmieć będzie: „Niech bóg (taki a taki) zachowa cię przy życiu." Później następuje właściwa treść listu, która kończy się bez osobnego frazesu, po prostu, gdy temat zostanie wyczerpany. Napomnienia lub rozkazy, przeplatane formułami grzecznościowymi, zjawiają się w wypadku, gdy piszący uważa, iz ma powód uskarżać się na swego korespondenta: „Czy nie jesteś już moim bratem? — Czy nie jesteś już moim ojcem?" Najciekawsze wśród tej korespondencji, jeśli chodzi o epokę, którą się zajmujemy, są listy otrzymywane i wysyłane przez władców z dynastii Sargonidów; odnajdujemy w nich całokształt życia dworu królewskiego i spraw państwowych. Sporo miejsca poświęcono tam i wojnom; cytowaliśmy parę listów dotyczących wyprawy Sargona do Armenii; są to, jak widzieliśmy, prawdziwe poufne raporty pisane przez królewskich agentów, których zadaniem było obserwować wroga. Król interesuje się bieżącymi sprawami, jak transport wodny, naprawa szkód wynikłych z powodzi, donosy na niedbałych urzędników. „Tkacze świątyni zaniedbują się w pracy." Prośba o posłuchanie u króla. „W sprawie tego, co napisał do mnie król: Później będziesz mógł zostać dopuszczony przed moje oblicze; jeżeli masz poselstwo do mnie, napisz je." „Jakże miałbym znieść, aby nie dopuszczono mnie przed króla? W czyją stronę mógłbym w przyszłości obrócić moje wejrzenia?" 18 Niemało spotykamy raportów policyjnych dotyczących osób, których me można odszukać: Król napisał: Niech mi go przyprowadzą. Szukano go w Ber-Halza, ale nie znaleziono Udano się do jego miasta, nie było go tam. Był tam jego 183 Rozdział trzeci brat, prawie sam. Zatrzymano go i przyprowadzono do mnie. Zapytałem go: Gdzie jest twój brat? — Nie przyszedł do mnie — odrzekł mi. Posyłam w każdym razie tego brata panu memu..." 14 Zaprzysięganie urzędników, których lista wskazuje istniejącą wśród nich hierarchię; drugi list podkreśla doniosłość, jaką przypisywano tej ceremonii: „Do króla, mego pana, twój sługa Isztar-szum-eresz: zdrowia królowi panu mojemu. Niech Nabu i Marduk go błogosławią. Skrybowie, wróżę, zaklinacze, lekarze, ci, co badają lot ptaków, oficerowie pałacu mieszkający w mieście złożyli przysięgę bogom dnia 16 Niszan; teraz mogą złożyć przysięgę królowi " 15 „Do króla, omego pana, twój sługa Kaptia; zdrowia królowi, panu memu... Co się tyczy przysięgi w Babilonie, w której to sprawie król pisał do mnie, nie byłem tam. Przyniesiono mi list króla, gdy ja i moi bracia udaliśmy się na kontrolę do kraju Araszi. Nie imogłem już przybyć na czas na przysięgę do Babilonu. W drodze spotkałem wielkiego marszałka pałacu; gdy zaprowadził mnie do Uruk (biblijnego Erech) przed oblicze twoich bogów, odebrałem przysięgi składane królowi, panu memu. Ale nie miałem pełnego zaufania do tych przysiąg składanych poszczególnie i pomyślałem: * Niech żołnierze ze swoimi synami, żonami, a nawet ze swoimi bogami, składają przysięgi należne królowi; ale ja będę je przyjmował wedle formuły przypisanej w królewskim liście, gdy Starsi przybędą, aby złożyć przysięgę królowi, panu memu.»" ls I oto na zakończenie osobliwy list wysokiego urzędnika o nieznanym imieniu, skierowany do króla Assarhaddona, który bardziej kochając młodszego syna, Assurbanipala, naznaczył go na tron asyryjski, starszego zaś na babiloński, co było sprzeczne z prawem następstwa. ,,To, czego nie uczyniono nawet w niebie, to król, mój pan, urzeczywistnił na ziemi i ukazał naszym oczom! Przybrałeś jednego ze swoich synów w szaty królewskie i wyznaczyłeś go, aby rządził Asyrią, swego starszego zaś syna wyznaczyłeś na tron Babilonu. To, co król, pan mój, uczynił swoim synom, nie jest dla dobra Asyrii. Prawda, o królu, że Asz-szur obdarzył cię władzą od wschodu słońca do zachodu, i w tym, co dotyczy ukochanych twych dzieci, serce twoje może być pełne zadowolenia. Ale król, pan mój, powziął zły zamiar. W tym okazałeś się słaby..." 17 Jaka różnica, gdy porównamy ten list z listem Babilońozyka, który przybył, aby pożalić się królowi, i na chwilę został dopuszczony przed oblicze królewskie: „Jestem jak umarły, tęsknię za widokiem króla, pana mego. Gdy oglądam oblicze króla, pana mojego, odżywam i mimo że zgłodniały, jestem 184 Myśl mezopotamska wówczas jak nasycony. Gdy ostatni raz znalazłem się w obliczu króla, byłem zatrwożony i nie mogłem wyrzec słowa..." 18 Jakże daleko od tego przerażenia wobec królewskiego majestatu do pełnego szacunku, ale stanowczego odwołania się do ustalonych praw! Trudno nam wyrobić sobie sąd o dworze asyryjskim wobec tej mieszaniny ser-wilizmu i swobody w stosunku do królewskiej osoby, tak charakterystycznych dla starożytnego Wschodu. WIEDZA — PRZEDMIOTEM OBJAWIENIA Historyk Berosus w swojej Historii, z której zachowały się tylko nieliczne fragmenty, dał wyraz tradycji związanej z początkami cywilizacji w Mezopotamii. Pierwsi mieszkańcy, osiedleni na lagunach Zatoki Perskiej, widzieli, jak z fal wyłoniła się bajeczna istota, półcz"owiek, półryba. która spędzała z nimi całe dni, uczyła ich wszelkiej wiedzy, a na noc wracała do zatoki. Nauczyciel ów nazywał się Oannes i mieszkańcy Mezopotamii czterokrotnie jeszcze ujrzeli podobne istoty, które dokończyły dzieła poprzednika, i powszechnie mniemali, że od ukazania się tych mistrzów wtajemniczenia nie wynaleziono właściwie nic godnego uwagi. Pojęcie wiedzy jako objawienia nadaje jej tym samym charakter czegoś czcigodnego, uświęca ją w pewnej mierze, ale przede wszystkim hamuje jej rozpowszechnianie; nie można udzielać jej każdemu, lecz tylko uprzywilejowanym, uznanym za godnych uczestnictwa w jej uprawianiu; będą nimi zwłaszcza kapłani, którzy jako depozytariusze świętego skarbu pozwolą korzystać z niego tym, którzy'sobie na to zasłużą: wtajemniczonym. Pojęcie wtajemniczenia dominuje tutaj we wszelkim nauczaniu. Wyklucza ono zapisywanie tego, co powinno być tajne, czego nie wolno zdradzać w pismach. Nauczanie było przede wszystkim ustne, a wiadomości szczególnie ważnych udzielano z ust do ust; rzeczywiście nie znajdujemy ani jednego traktatu dydaktycznego, który wykładałby wiedzę w sposób wyczerpujący; kapłani podają do ogólnej wiadomości jedynie rozprawy wymagające komentarza, który by wyjaśnił sens ukryty pod formą pozornie bardzo prostą. Nieustannie w tych tekstach powraca formuła: „Wtajemniczonemu dasz poznać", itd. Te eakazy odnosiły się nie tyle do czytania tekstu, ile raczej do jego interpretacji; myśl babilońska, jak widzieliśmy w przypadku języka i liczb, często uciekała się do symbolu. Pięknym tego przykładem, o którym była już mowa i który warto przypomnieć, jest tabliczka opisująca wielką świątynię Bel-Marduka w Babilonie. Jest to szereg cyfr podają- 185 Rozdział trzeci cych rozmiary diziedzińców, tarasów i budynków świątyni Esagila, „świątyni z wysoką głową", co jest aluzją do jej wysokości i jej wielopiętrowej wieży. Wśród tej dosyć banalnej nomenklatury skryba wpisuje formułę klątwy; dziwi ona, gdyż nie wydaje się na miejscu wśród danych o rozmiarach budynku. Tak, ale tajne jest znaczenie tych cyfr; widzieliśmy, że liczby często ukrywają rzeczy święte i stanowią tajemny język o zaskakujących odpowiednikach. Przypomnijmy sobie Sargona budującego mury miejskie Chorsabadu o długości „cyfry swego imienia"; a tego nie należy zdradzać nikomu, kto nie jest wtajemniczony. STOWARZYSZENIA MISTERIÓW? To prowadzi do zastanowienia się, czy nie istniały u Asyryjczyków i Babilończyków stowarzyszenia misteriów, takie jak u innych ludów, na przykład w Grecji? W tym przedmiocie mieszkańcy Mezopotamii również wystrzegali się przekazywania nam swoich tajemnic, ale pewne wskazówki pozwalają się tego domyślić. W cieszącym się zasłużoną sławą „Poemacie o cierpiącym sprawiedliwym człowieku", nieborak, o którego utrapieniach jest mowa, zostaje wreszcie ułaskawiony przez boga Marduka. Sprawiedliwy, który zstąpił do grobu, powrócił do życia w Babilonie; każda z bram miasta zapewniała mu uczestnictwo w łaskach, jakie oznajmiała nazwa bramy; była tam brama obfitości, dobrego geniusza pokoju, życia, słońca, wyroczni, odczynienia złych uroków, „pytań zadanych ustami", kresu skarg, oczyszczenia obrzędowego; w następstwie tego Sprawiedliwy dopuszczony został przed boga Marduka i złożył hołd bogini Sarpanit, małżonce boga; dozwolono mu modlić się do nich i wzywać ich Niektóre z tych bram odszukano w świątyni Esagila, gdzie nosiły te same nazwy; jak więc należy interpretować tekst? Czy chodzi o zwyczajną pielgrzymkę do świętego miejsca, czy też o wtajemniczenie, o wyznawcę dzielącego opisane rozkosze, w miarę jak przebywa stopnie poznania? Rzecz wcale nie jest nieprawdopodobna i jeszicze do tej sprawy powrócimy. Powiedziałem i powtarzam: wszystko w tekście i rytuale religijnym miało znaczenie ukryte i symboliczne; dałem na to liczne przykłady, których nie ma potrzeby mnożyć, i sądzę, że długotrwałe obcowanie z cywilizacją babilońską musi utwierdzić nas w przekonaniu o ezoteryczności jej myśli. Symbol jest ukryty; często nie podejrzewamy go wcale, ale to, co wiemy w tej sprawie, pozwala nam stwierdzić w stosunku do interpretacji, które wydawałyby się ryzykowne, że jeżeli nawet w jakimś danym wypadku nie podejrzewamy mieszkańców Mezopotamii o tyle subtelności 186 Myśl mezopotamska umysłu, to jednak byli oni do niej zdolni. Tabliczki, z których przytaczaliśmy wyjątki, mogą o tym zaświadczyć. Mieszkańcom Mezopotamii, religijnym jak wszystkie ludy starożytne i tak logicznym, narzucała się konsekwencja, którą wyciągali z takiego pojęcia o objawieniu — nie można było wprowadzać udoskonaleń; niektórzy kusili się o to od czasu do czasu, ale wyniki, jak mówi tradycja, były niewielkie. W sumie było to tylko ogólne zawiadywanie wiedzą objawioną przez bogów. Naturystyczny i ultrapoliteistyczny charakter babilońskiej religii potwierdzał w powszechnym przekonaniu wiarę w to objawienie. W religii monoteistycznej, która głosi, że wszystko jest dziełem jedynego Boga, wierni muszą skupić się w sobie, aby złożyć dzięki bóstwu za wszystko, z czego korzystają w życiu; to przekonanie musiało być jeszcze bliższe Babilończykowi, dla którego każda rzecz, każdy wynalazek miał swojego boga. Jęczmień był samą boginią Nidaba; winna latorośl przypominała o bogini Gesztin-anna, „boskiej winorośli". Dla mieszkańców miasta Umma pola ogrody wiązały się z ich bogiem Szara, którego lrnię pisze się za pcmocą ldeog^amu zieleni W sumie był to efemeryzm, ale w fazie, gdy bogowie sami są wynalazcami i nie przekazali jeszcze swojej potęgi niektórym wtajemniczonym. Wszelkie ulepszenia nie są wynikiem poszukiwań jednostki, lecz nowym wkładem, jakim któryś z bogów przeobfitego babilońskiego panteonu obdarza ludzkość. Wyjaśnia to, dlaczego nasz podział na sztukę, nauki przyrodnicze i wiedzę ścisłą nie mógł zaświtać w umysłach Babilończyków; wszystkie te dziedziny traktowane są na równi i, z racji swego pochodzenia, wszystkie są ścisłe. Zauważmy ponadto, że nasz jpodział również nie jest całkowicie „ścisły" i że kiedyś trzeba go zapewne będzie zmienić; prawdy fizyczne, chemiczne i matematyczne doznały niemałego wstrząsu po najnowszych odkryciach naukowych. Babilończycy, w swojej niezachwianej pewności, nie spostrzegali, co dla nas jest jasne, ewolucji swojej wiedzy, ewolucji zresztą znacznie powolniejszej. Osądzając te starożytne społeczeństwa, nie wolno popełniać niesprawiedliwości i mieć im za złe ich pozornej stagnacji. Myśl nie wystarczy, aby stworzyć postęp; trzeba techniki i eksperymentów, które pozwalają z każdym krokiem naprzód eksploatować nową dziedzinę, której możliwości ukazują się w całych seriach i dają nowe zdobycze w rytmie nieustannie przyspieszonym. Odkrycia można dokonać tylko w społeczeństwie pozostającym w harmonii z tym, kto go dokonuje. Historia nauk dowodzi, że prawie każda generacja miała prekursorów; albo nie zrozumiani przez środowisko, w którym żyli, albo pozbawieni niezbędnych narzędzi, powoli dochodzili do swoich wynalazków. 187 Rozsdział trzeci Pamiętając o tych różnorodnych warunkach, trzymamy się, dla ułatwienia wykładu, naszej nomenklatury naukowej; omówimy kolejno matematykę i jej zastosowania, astronomię, nauki przyrodnicze, chemię. MATEMATYKA Chcąc przedstawić stan matematyki babilońskiej, znajdujemy niezawodną pomoc w gruntownych studiach przeprowadzonych w tej dziedzinie przez F. Thureau-Dangin; wyniki ich mieszczą się w wielu tomach. System seksagezymalny liczenia, to znaczy oparty na zasadzie liczby 60 lub jej wielokrotności albo podzielnika, jest naukowym systemem, który stosowali Grecy i Arabowie i którym posługujemy się i my również przy mierzeniu kątów, łuków i podziale czasu. Stosowali go stale Babilończycy, a przed nimi Sumerowie. Zastanawiano się, jaką korzyść znajdowali oni w tym systemie, który zresztą pozostawił ślady w matematyce nowoczesnej (tuzin, gros), a także w pewnych ludowych powiedzeniach. Uważa się, że liczba 60 ma tę przewagę nad innymi, iz jest najniższą z tych, które posiadają najwięcej podzielników, i to zadecydowało o zastosowaniu jej do podziału roku na dni, kątów na stopnie i koła na sześć części. Prawdopodobne jest, ze sysitemu tego naprzód użyto przy liczeniu, potem dopiero zastosowano w metrologii. Sumerowie, którzy liczyli od 1 do 10, co jest najbardziej naturalne, ponieważ można się przy tym posłużyć własnymi palcami, zamiast przejść od 10 do 100, zatrzymali się przy 60 i w ten sposób skrzyżowali system mający za podstawę 60 lub jego podzielniki 6 i 12 z systemem dziesiętnym. Oto co znajdujemy w liczeniu dziesiętnym i liczeniu Sumerów 1 10 10 X 6 (10 X 6) X 10 (10 X 6 X 10) X 6 System metrologiczny Sumerów jest tylko częściowo sześćdziesiątkowy. W zakresie ciężarów, na przykład, wyszedł z dosyć dowolnego pojęcia „ładunku", jaki może unieść człowiek lub zwierzę, a dla mniejszych ciężarów stworzył wartości umowne, ale ustalone wedle systemu sześć- 1 10 10 X 10 (10 X 10) X 10 (10 X 10 X 10) X 10 Myśl mezopotamska dziesiątkowego: mina, która jest sześćdziesiątą częścią ładunku, albo talent, jego wielokrotność, i jego poddziały. Sumerom zawdzięczamy podział dnia — który dla nich zaczynał się z zachodem słońca — na dwanaście podwójnych godzin, z których każda dzieliła się na trzydzieści części. Astronom Kidinnu (z którego Grecy zrobili Kidenasa) ustalił godzinę północy jako początek dnia, miernik mniej chwiejny niż koniec dnia. Z tego podziału wyrósł podział koła i ekliptyki na łuki 12 podwójnych godzin, co dało zodiak, którego każdy znak wynosi 30°. Podziału tego dokonano z końcem epoki Achemenidów; pozwolił on astrologii rozszerzyć możliwości, które osiągnęły swój szczyt, gdy udało się obliczyć precesję punktów równonocnych. Zaletą systemu sumeryjskiego, mimo iż jest on skrzyżowaniem dwóch systemów, jest to, ze cyfra nie ma wartości absolutnej, lecz względną, wyrażoną przez jej położenie, gdyż łączy on skalę ułamków z odpowiadającą jej skalą liczb całych, co w rachunkach stanowi wielkie ułatwienie. Grecy pozbawili się tej korzyści, przyjmując ten system tylko częściowo. Hindusi również zatracili część jego walorów, ponieważ przyswoili go sobie tylko w odniesieniu do liczb całych. Gdy system ten został przeniesiony przez Arabów na Zachód, trzeba było czekać epoki nowoczesnej (XVI w.), aby zrozumiano znaczenie skali ułamków. Zadania z tej epoki, których istnieją pokaźne zbiory, pozwalają nam wnioskować, że Babilończycy umieli dokładnie obliczyć objętość piramidy i ostrosłupa ściętego; znali w przybliżeniu wartość a (~ 3). Co do mierzenia kątów, nie wykazywali ich rozwarcia w stosunku do płaszczyzny poziomej, ale wielkość nachylenia jego w stosunku do linii poziomej; figury płaskie uważali za pionowe (tak jak my, gdy mówimy o podstawie trójkąta), ale widzieli je odwrócone i określali je wówczas wedle ich kształtu: ,,główka gwoździa" dla trójkąta, „wole czoło" dla trapezu. Wreszcie, o ile geometria babilońska trzymała się tego, co odpowiadało bieżącym potrzebom, algebra, ułatwiona dzięki babilońskiemu udoskonalonemu narzędziu do liczenia, uczyniła wielkie postępy; jest ona dla tej epoki „faktem zadziwiającym". Wobec mistrzostwa, jakie wykazali Babilończycy w działaniach drugiego stopnia, Thureau-Dangin uważa za rzecz niewątpliwą, iż algebra miała u nich długą przeszłość i że „odziedziczyli ją po Sumerach". ZBIORY ZADAŃ Zbiory te podają albo tekst zadania i nic więcej, albo tekst i wynik, albo tekst i sposób otrzymania wyniku, którego dokładne wyliczenie pozosta- 189 Rozdział trzeci wionę jest uczniowi, a wreszcie spotykamy tekst, sposób postępowania i wynik. Dwa ostatnie rodzaje zadań świadczą wyraźnie, że stosowano do nich tablice, ale nie ma mowy o uzasadnianiu, wyjaśnianiu kolejnych działań Oto przykład na każde z tych zadań (terminy babilońskie zastąpiliśmy ich odpowiednikami dzisiejszymi). I. —¦ Mamy prostokąt. Pomnożyłem jego bok dłuższy przez krótszy, otrzymałem w ten sposób jego powierzchnię. Potem dodałem bok dłuższy do krótszego; suma równa się powierzchni. Dodałem bok dłuższy, bok krótszy i powierzchnię; suma ogólna wynosi 9. Ile wynoszą: bok dłuższy bok krótszy i powierzchnia? 19 II. Dodałem powierzchnię czterech czworoboków, otrzymałem l'3O". Dodałem boki czterech czworoboków, otrzymałem 2'20. Ile wynoszą boki czterech czworoboków? Rozwiązanie: pierwszy wynosi 50 (Nkida), drugi 40, trzeci 30, czwarty 20. 20 III. Jest kamień, me znam jego ciężaru. Odjąłem od niego lh, trzecią część szekla i 15 ziaren. Oddałem Vii tego, co wziąłem, i 5/e szekla; kamień powrócił w ten sposób do swojej poprzedniej wagi. Ile ważył mój kamień? Rozwiązanie: Piszę 7, 11, 25", 59". Od 7 odejmuję 1 i do 11 dcdaję 1. Resztę mnożę przez 50". Dodaję. Odejmuję 25" od otrzymanej sumy. Resztę dodaję do 7. Daje mi to pierwotny ciężar kamienia.21 IV. Jest pole. Dodałem do czworoboku różnicę między bokiem dłuższym a krótszym. Odjąłem od powierzchni 8'20 Różnica między bokiem dłuższym a krótszym wynosi 10. Rozwiązanie: dodasz 10 do czworoboku. Dodasz l'4O do 8'20, otrzymasz 10. Podzielisz 10 przez 2: otrzymasz 5. Uczynisz z tego czworobok, np. 25. Dodasz 25 do 10', otrzymasz 10'25. 10'25 jest czworobokiem 25; dodasz 5 do 25: otrzymasz 30, to jest bok dłuższy. Odejmiesz 5 od 25 i otrzymasz 20; to jest bok krótszy.22 Prócz tych zbiorów zadań, które były bardzo obszerne, Sumerowie ułożyli, aby umożliwić obliczenia, tablice ułatwiające przeprowadzanie rozmaitych działań. Tablice owe były niezbędne, ponieważ istniały różne miary powierzchni i objętości, pochodzące od cala i łokcia, jak nasze pochodzą od metra. Jakkolwiek wszystko to zachowuje charakter empiryzmu nie popartego teorią ogólną i choć Rey słusznie powiedział, że była to metoda stałych prób, których tylko szczęśliwe wyniki przetrwały, matematycy babilońscy pozostają „jedynymi w starożytnym świecie i znacznie przewyższają wszystko, co przekazała nam wczesna starożytność". 190 Myśl mezopotamska GEOGRAFIA KARTOGRAFIA Pojęcie, jakie mieli Asyryjczycy o ziemi, w żadnym z zabytków nie zostało jasno wyłożone; trzeba je odtworzyć z licznych dokumentów, które o tym wspominają. Zieimia nie jest dla nich kulista, lecz okrągła; jest to krąg ograniczony na obwodzie pasmem gór, na których, niby klosz, opiera się niebo. Góry te mają dwa wyjścia: jedno dla wschodu, drugie dla zachodu słońca; jaki jest bieg słońca w nocy? Okrężny we wnętrzu jednej połowy gór czy też podziemny, pod krążkiem, jakim jest ziemia? Sprawa to nie rozstrzygnięta. Ale ziemia spoczywa na podłożu, a jest nim otchłań wodna, po której ziemia pływa i która pozostaje w łączności z otaczającą ją „gorzką rzeką"; co nie przeszkadza, że słodkie wody znajdują się pod ziemią i dają początek źródłom, rzekom i że pod płaszczyzną ziemską mieściła się kraina podziemi. Wszystko to sprawia, że obraz świata, jaki wytworzyli sobie Sumerowie i Akadowie, przedstawia się dość niekcn-sekwentnie; nie wydaje się, aby uczeni, w tym wypadku kapłani, którzy usiłowali połączyć bogów w rodziny, stworzyć panteon, starali się wypracować koncepcję świata wolną od sprzeczności. Znajomość matematyki pozwalała mieszkańcom Mezopotamii opracowywać problemy miernictwa, jak to wynika z licznych aktów sprzedaży posiadłości, pól albo domów; umieli sporządzać plany miast w ich prawdziwych proporcjach. Świadczy o tym jedna z tabliczek klinowych, odtwarzająca w ogólnych zarysach plan Nippur; otóż pokrywa się on w sposób wyraźny z planem, jaki sporządzili Amerykanie podczas prac wykopaliskowych w tym mieście. Zauważono, że budowle asyryjskie i babilońskie nie były, jak nasze, stawiane zgodnie z czterema strcnami świata, lecz wskazują na kierunki pośrednie, na przykład północny zachód zamiast północ, południowy wschód zamiast południe itd. Domyślamy się, że pozostawało to w związku z kierunkami wiatrów w Mezopotamii. Tabliczka z epoki perskiej zawiera ogólną mapę powierzchni ziemi, tak jak wyobrażali ją sobie Babilończycy. Krąg ziemski ma za punkt środkowy Babilon (taką samą koncepcję wytworzyli sobie Chińczycy w stosunku do swego kraju); zaznaczono tam parę miast i kanałów wodnych i pierścień oceanu, a poza nim trójkąty wskazują odległe okolice; otóż trójkąt odpowiadający północy opatrzony jest uwagą: „Kraj, gdzie nie widuje się słońca." Babilończycy wiedzieli więc, a przynajmniej słyszeli, o nocy polarnej. Niektóre tabliczki są prawdziwymi przewodnikami, podającymi odległość miasta od miasta i czas potrzebny na jej przebycie, a także świad- 191 Rozdział trzeci ożyłyby, gdyby to jeszcze było potrzebne, o rozwoju handlu i o częstych stosunkach pomiędzy różnymi krainami królestwa oraz krajami sąsiednimi. Wi KALENDARZ ASTRONOMIA Astronomia jest dla mieszkańców Mezopotamii raczej środkiem niz celem, gdyż służy przede wszystkim za przewodnika astrologii, którą omówimy poniżej, i pozwala układać kalendarz; Asyryjczycy przyjęli kalendarz, któiry widzimy u nich w użyciu już za czasów Sargonidów, około 1100 roku przed naszą erą, a przyswoili go sobie od Babilończyków Ten kalendarz, księżycowo-słoneczny, liczy dwanaście miesięcy mających po trzydzieści dni; są to, licząc od początku roku, miesiące: Niszan (marzec—kwiecień), Ajar (kwiecień—ma]), Sziwan (maj—czerwiec), Tammuz (czerwiec—lipiec), Ab (lipiec—sierpień), Elul (sierpień—wrzesień), Teszrit (wrzesień—październik), Arahsamma (październik—listopad), Kislimmu (listopad—grudzień), Tebet (grudzień—styczeń), Szebat (styczeń—luty) Adar (luty—marzec). Dwanaście miesięcy czyniło dopiero 360 dni; przewidziany więc był od czasu do czasu miesiąc przestępny, przypadający na koniec pierwszego lub drugiego semestru i otrzymujący nazwę od poprzedzającego go miesiąca; jest to Elul drugi albo Adar drugi. Ale w praktyce kalendarz okazywał się mniej doskonałym, niż się spodziewano. Zaburzenia atmosferyczne stanowiły niekiedy przeszkodę w obserwacjach, na których opierano się, aby oznajmić nowy miesiąc, a wobec tego narodziny miesiąca mogły opóźnić się o jeden lub dwa dni. Początek miesiąca ogłaszali królowie, toteż ówczesna korespondencja oficjalna poświęca sporo miejsca raportom nadwornych astronomów, którzy pisemnie podają królowi wyniki swoich obserwacji. „Dnia 29 — powiada jeden z raportów — dokonałem obserwacji"; zależnie od tego, czy występowały chmury, czy nie, astronomowie zawiadamiają: „Widzieliśmy" lub „Nie widzieliśmy księżyca", a jeden list bardziej szczegółowy, brzmi następująco: „Dnia 30 widziałem księżyc; był w położeniu dla trzydziestego dnia; obecnie jest tak wysoko jak w drugim dniu miesiąca... Król może więc ustalić pierwszy dzień miesiąca." 2 49. Dwa filary bramy bogini Isztar w Babilonie 50 Brama bogini Isztar w Ba bilonie Rozdział czwarty OBRZĘDY Modlitwy, zwłaszcza publiczne, odmawiano z rękoma wzniesionymi ku bóstwu. Księgi rytualne, które zawierają hymny i mcdlitwy zbiorowe, podają, w których miejscach należy uczynić przerwę, aby obecni mogli wydać ogólny jęk. Procesje poruszały się w obrębie świątyni i po mieście, a składały się z kapłanów, posągów bóstw, przedstawicieli państwa lub samego króla oraz z wiernych. Ofiara była ważną częścią kultu; zwyczajne libacje z mleka, wina, miodu, składane bóstwom, ofiary ze zwierząt, począwszy od ptaków, kończąc na bykach; najczęściej jednak ofiarowywano koźlę. Część zwierzęcia spożywano, a część dostawała śię kapłanom. Z uwagi na rodzaj czynności, jakich dokonywano w świątyni, trzeba tam było licznego personelu podległego. Modłom towarzyszył drobiazgowy rytuał ustalony tradycją, którego zaniedbanie czyniło ceremonię bezwartościową. Rytuał ceremonii, którym przewodniczył król jako wielki kapłan, przynajmniej z tytułu, był najbardziej skomplikowany. Każda czynność wymagała ceremonii religijnej, na przykład budowa świątyni, a w nabożeństwach ogromną rolę grały rytuały oczyszczające, zrozumiałe wobec łęku, jaki żywili Babilończycy przed czynem nieczystym, popełnionym chociażby mimowolnie, gdyż korzystały z tego demony, ich prześladowcy. Trzeba było również za pomocą obrzędów błagalnych zwalczać niepomyślne wpływy pewnych dni lub miesięcy, wpływy, które sprawiały, że nie można było spełniać najzwyklejszych, codziennych czynności. Święta religijne Każdy bóg miał swoje dni świąteczne, ale najważniejsze ze wszystkich było święto Nowego Ricku przypadające na wiosnę w miesiącu Niszan. Z biegiem czasu nabrało ono podwójnego charakteru. Zrazu naturystyczne, sławiące jednocześnie, przez połączenie swoich elementów, żałobę natury 7 powodu zatraty roślinności i radość z jej powrotu do życia, skomplikowało się gloryfikacją Marduka, gdyż chętnie wspominano jego czyny, dzięki którym stał się pierwszym z bogów. Święto owo1 odbywało się w Babilonie przez 12 dni. Marduk przyjmował, dosłownie, w swojej świątyni Esagila inne bóstwa wielkich miast, reprezentowane przez ich posągi. Jako pierwszy składał mu hołd jego syn Nabu, czczony w sąsiednim mieście, Borsippie. Mimo że interpretacja poszczególnych stadiów święta nasuwa trudności, przypuszczamy, że naprzód aran- 240 Życie religijne żowano jeżeli nie śmierć, to zniknięcie Mar duka. Jego powrót przemieniał żałobę w radość i cały orszak bogów ciągnął w wielkiej procesji do położonej za miastem świątyni Akitu, która dawała świętu nazwę. Tymczasem odgrywano coś w rodzaju religijnego dramatu, odtwarzającego wszystkie epizody epopei Marduka: wezwanie bogów, chcących uczynić go swoim obrońcą w walce z Tiamat, Chaosem, jego zwycięstwo, wyniesienie na zwierzchnika wszystkich bogów i wreszcie Marduk pełniący jeden z najważniejszych działów swej władzy, ustalanie losów Babilonu. Następnie święto stawało się czysto naturystyczne; ceremonię hieros gamos, to znaczy świętych zaślubin boskiej pary, powtarzano w świątyni, przy czym pro-tagonistami były posągi bogów bądź też reprezentowali ich wielki kapłan i wielka kapłanka. Potem odprowadzano posągi do ich świątyń prowincjonalnych, mniej lub więcej odległych, i na tym kończyły się uroczystości. Wszelkie zdarzenia zakłócające przebieg święta uważano za złą wróżbę. Inne wielkie miasta miały swoje odpowiedniki tych uroczystości, a przewodził im bóg miejscowy. WRÓŻBIARSTWO. JEGO UZASADNIENIE Wróżbiarstwo, magia i wywodząca się z nich medycyna to trzy najobszerniejsze dziedziny praktycznego zastosowania zasad religijnych mieszkańców Mezopotamii. Dzięki postępom nowoczesnej wiedzy znamy i umiemy przewidywać takie zjawiska jak stan morza, posuwanie się cyklonów, postępy epidemii; możemy też natychmiast informować świat o tym, co dzieje się w danym punkcie kuli ziemskiej. Babilończycy, nie dysponując żadnym z, tych środków informacji, radzili się bogów zarówno co do ważnych wydarzeń, jak drobnych faktów życiowych, w przekonaniu, że objawiają oni swoją wolę i swoje przyszłe zachowanie przez tysiące znaków, które należy tylko wytłumaczyć. Otóż sami bogowie objawili tajniki wróżbiarstwa Emmeduranki, jednemu z bajecznych królów okresu przedpotopowego. Objawienie to, połączone z objawieniami zsyłanymi przez bogów każdego dnia, czyniło z wróżbiarstwa całą naukę i sprawiło, że uznano je za źródło oficjalnej informacji państwowej. Nie powzięto żadnej ważnej decyzji, zanim król nie zwrócił się do pałacowych wróżbiarzy, a Babilończycy postępowali tak samo we wszystkich sprawach życiowych; nie przedsiębrali niczego bez zapytania o wolę bogów. 16 Contenau 241 51. Ęutelki zdobione. 52. Lampki gliniane. I Mm I Życie religijne ROŻNE WRÓŻBY. SNY Omówimy wróżby w porządku ich ważności. Najprostszą jest przepowiednia wygłoszona przez samego boga lub jego kapłanów, na przykład przez Pytię. Jeżeli wypowiedź jest niejasna, interpretuje ją wieszczbiarz. Najczęściej wymagają interpretacji sny, jako powszechne źródło przestróg; układano je nawet w specjalne zbiory. Warto uczynić tutaj parę uwag. Sen ma dla Babilończyka swoją realność; dla niego nie ma znaczenia fakt, że widział boga we śnie, bowiem przekonany jest, że widział go naprawdę; fakt, że wizja zdarzyła się nie na jawie, lecz podczas snu. w niczym nie osłabia jej realności. Po drugie, sen może się odnosić do najróżnorodniej-szych tematów, może wykraczać poza granice wszelkich możliwości; skryba obowiązany był przewidzieć możliwość najbardziej prawdopodobną. My, ludzie nowocześni, czytając teksty przypisujące śmiertelnikom czyny niemożliwe, powinniśmy interpretować je jako należące do dziedziny oniromancji. Dodajmy jeszcze, że studiując te zbiory przepowiedni na podstawie snów, jesteśmy zdziwieni, iż odnajdujemy je u autorów greckich i łacińskich, a poprzez nich w nowoczesnych sennikach. Ten rodzaj wróżenia przetrwał wieki w stanie prawie nie zmienionym. HEPATOSKOPIA Wróżbą ważną, ale zastrzeżoną dla króla i możnych, ponieważ wymagała odpowiedniego materiału, była hepatoskopia, czyli badanie wątroby zwierząt ofiarnych. Babilońozyk wierzył, że na przykład w czasie ofiarowywania owcy lub koźlęcia bóg objawiał swoją wolę przez zmiany w różnych częściach wątroby tegoż zwierzęcia lub w ich położeniu. Interpretacja tych zmian opierała się na tradycji zapisanej w wielu księgach, które wprawdzie przetrwały do naszych czasów, ale ponieważ my nie znamy dokładnie lokalizacji różnych części wątroby, nie wiemy, na czym polegały wymieniane zmiany. Wróżby tego rodzaju były bardzo popularne również u Hetytów i Etrusków. Ofiarnik zabijał zwierzę, otwierał jego ciało i czynił wstępne obserwacje, potem wyjmował i badał szczegółowo wątrobę. Wróżbici zajmujący się tą dziedziną mieli modele wątroby z terakoty, gdzie wskazane były jej zmiany i anomalie. 18* 243 Rozdział czwarty BOGOWIE WRÓŻBIARSTWA. KAPŁANI Dwaj zwłaszcza spośród bogów, Szamasz i Adad, uważani byli za „panów wróżbiarstwa"; słońce, które widzi wszystko, a więc zna również przyszłość; to samo można powiedzieć o Adadzie, bogu, którego nie było w pierwotnym panteonie i który miał bez wątpienia takie właśnie uprawnienia w krajach Wschodu, skąd przybył; rządził on zjawiskami atmosferycznymi, które stanowiły ważny dział mantyki babilońskiej. Wróż-biarzami byli oczywiście kapłani, jako że źródłem wróżb byli bogowie. Baru, ten, który „widzi, bada", interpretował wróżby, był on kontynuatorem Emimeduranki i, jak on, nie mógł mieć żadnej wady fizycznej. Wyświęcano go po długich studiach, głowę miał ogoloną i należał do grona kapłanów świątyni. Wróżbiarstwo obejmowało wszystkie dziedziny, wszystko było materiałem do przepowiedni, których różne odmiany były ściśle skodyfikowane. Tabliczki, wiele razy przepisywane wraz z tym, co dodano z biegiem lat, stanowiły podręcznik dla baru, który mógł na jego podstawie odpowiadać na wszelkie pytania. Zapisywał nawet w czasie ceremonii, na przykład w czasie składania ofiar, osobliwe zjawiska, które zaobserwował; stanowiło to materiały, których porównanie mogło doprowadzić do ustalenia nowego znaku. Redakcja wróżb zależała w wysokim stopniu od tego, jaką zastosowano metodę, a często i od pomysłowości skryby. Przypuśćmy na przykład, że jakąś wróżbę ujrzano po prawej stronie tego, który jej zasięgał, i osądzono jako pomyślną dla Asyrii; tym samym była interpretowana jako niepomyślna dla kraju wrogiego Asyrii; gdy pojawiała się z lewej strony, wszystko tłumaczono odwrotnie; jak widzimy, z jednego źródła wypływały aż cztery przepowiednie. Tak więc w związku z jedną wróżbą skryba badał wszelkie możliwe jej modyfikacje, aby wydobyć z niej wnioski rozmaite, ale pozostające w łączności z faktem, który stanowił punkt wyjścia. Gra słów, której znaczenie już podkreślaliśmy, odgrywa i tutaj znaczną rolę. Zasięgający rady ujrzał na przykład ptaka. Wróżba powtarzała wyraz, „ptak", który podobny był do czasownika oznaczającego ratować, być ratowanym. Słowo zawarte w pytaniu podsuwało słowo odpowiedzi. 13 Interpretacje wróżbitów mają w oczach Babilończyków niewzruszoną podstawę: objawienie; dowodem uzupełniającym jest fakt, że się sprawdzają. Zachowano w pamięci wróżby, które wspierały starożytnych królów w ważnych chwilach ich panowania; gdy podobna przepowiednia powtarzała się, Mezopotamczycy skwapliwie się na to powoływali. Życie religijne gdy wierzył, że uczynił im zadość, okazując im posłuszeństwo, nawet gdy uzyskał już dobrą wróżbą dla jakiegoś przedsięwzięcia, i wtedy jeszcze radość była przedwczesna. Jak wiemy, hemerologia uznawała dni pomyślne i niepomyślne; Babilończyk więc musiał i o tym pamiętać, zanim przystąpił do działania, bowiem rzecz dobra sama w sobie mogła była zostać gruntownie zmieniona przez charakter dnia, w którym człowiek uważał, iż może ją zrealizować. MAGIA ŹRÓDŁA Magię babilońską, jedyną, o której będzie tutaj mowa, należy zaliczyć, z racji jej praktyk, do egzorcyzmów skierowanych przeciwko demonom. Była to praktyka dozwolona, oficjalna; cieszyła się poparciem bogów, uprawiali ją kapłani w świątyniach, stanowiła integralną część religii babilońskiej. Orientalista nie wykracza więc poza swoje kompetencje, gdy pragnie ją studiować. Babilończycy pozostawili wiele ksiąg rytualnych, które umożliwiały jej uprawianie; księgami tymi posługiwali się kapłani. Czytając je przekonujemy się, że magia ta była zasadniczo dobroczynna, gdyż, celem je] było uwalniać od demonów, ale stwierdzamy również, na podstawie wzmianek, jakie zawierają księgi rytualne o czarownikach i czarownicach, że chodzi tu przede wszystkim o środek obrony. O wrogiej działalności nie ma mowy w księgach rytualnych, ponieważ czarownik był przeciwnikiem kapłana. Ale domyślamy się łatwo, czym była magia niedozwolona, a to dzięki sposobom, jakie jej przeciwstawiano; sposoby czarownika, który mobilizował złe moce, są takie sanie jak te, których używał kapłan, błagając o pomoc siły wyższe, które miały odnieść niechybne zwycięstwo. BOGOWIE MAGII. KAPŁANI I ICH SPOSOBY RZUCANIE UROKÓW Siły te reprezentowane były przez bogów i towarzyszące im dobre duchy. Bogami magii byli w szczególności Marduk i Ea. Ten ostatni, pan wszelkiej wiedzy, dobroczyńca ludzkości, przekazał niemal wszystkie swoje czynne uprawnienia synowi, Mardukowi, w okresie reformy religijnej za pierwszej dynastii babilońskiej. Niemniej pozostał on najwyższą instancją w trudnych wypadkach i syn niejednokrotnie uciekał się do jego pomocy. 245 Rozdział czwarty ASTROLOGIA Astrologia miała wielu adeptów, ale nie była ona podobna do tej nauki, jaką znali Grecy i wieki średnie i jaką uprawiają ludzie nowocześni; aby sporządzić horoskop, potrzebna była znajomość zodiaku oraz precesji ekwinokcjalnych, jaką posiadali mieszkańcy Mezopotamii, pierwszą dopiero po okresie archaicznym, drugą pod sam koniec swoich dziejów (można by tutaj wymienić Babilończyka Kidinnu, którego Grecy przywłaszczyli sobie pod imieniem Kidenasa). Astrologia babilońska była przede wszystkim meteorologiczna, oparta na obserwacji wiatru, barwy gwiazd, okultacji planet oraz zaćmień; i udzielała rad, które można było interpretować rozmaicie; były to przepowiednie dotyczące wielkich spraw państwowych, ale także i prywatnych, zwłaszcza gdy chodziło o urodzaje. Ten rodzaj przepowiedni dziś zaliczylibyśmy raczej do komunikatów meteorologicznych. WRÓŻBY NA PODSTAWIE URODZIN I PRZYPADKOWYCH SPOTKAŃ Należy jeszcze wspomnieć o wróżbach opartych na urodzinach ludzi lub zwierząt i na badaniu potworności urodzonych; te ostatnie, jako sprzeczne z porządkiem naturalnym, uważano za znaki, których tłumaczenie cieszyło się wielką popularnością. I tutaj również Rzymianie poszli śladem Babilończyków, niewiele zmieniając w ich doktrynie. Wśród wróżb drugorzędnych wymieńmy badanie lotu ptaków, które uprawiali również Hetyci i Etruskowie, badanie plam oliwy rozlanej na wodzie oraz dosłownie całego otoczenia. Rozlana na drodze woda, takie czy inne zwierzę, roślina — oto przepowiednie, o których mówią dzieła liczące wiele tabliczek; jeden ze zbiorów nosi tytuł: „Gdy miasto położone jest na wyniosłości..." Tytuł innego zbioru daje pojęcie o znaczeniu, jakie przypisywano wspomnianym już przypadkowym spotkaniom: „Gdy egzorcysta idzie do domu chorego"... Wszystko, co egzorcysta spotka na swojej drodze, ma znaczenie dla przyszłych losów chorego. Podobna technika wróżenia miała swoje radości i smutki, zależnie od odpowiedzi, jakich udzielano zasięgającym rady; ale jej działanie przygnębiające polegało na stałym uzależnieniu jednostki od wszystkiego, co składało się na świat spostrzegany zmysłami, z którego człowiek musiał wyciągać wnioski, jak ma postępować. Widzieliśmy, że Babilończyka nieustannie prześladowały demony; tutaj widzimy, że całe swoje postępowanie układał zależnie od wróżb, które spotykał na każdym kroku. Nawet 244 Życie religijne tyce walki i polowania, mające uczynić bezbronnymi tych, przeciwko którym się zwracają. Wydaje się nawet, że magicy, pod warunkiem, że wypełnili poprawnie wszystkie te czynności, mogli wywierać przymus, który rozciągał się nawet na bogów. Czynności magii sympatycznej, jak skrapianie roślin, aby wywołać deszcz, lub związki posągów bóstw albo ich reprezentantów, kapłanów, aby spowodować urodzaj na ziemi, działają przez rodzaj odbicia, na mocy więzów łączących niebo i ziemię. Nie są to jedyne przykłady. Rzucano również przekleństwa; jeżeli nie towarzyszyłoby im spełnienie się, byłyby one tylko czczym słowem; otóż w jednym przynajmniej wypadku widzimy, jak bóg wypełnia je wbrew swojej woli. W epopei o Gil-gameszu, gdy Enkidu przeklął hierodulę, Szamasz, bóg-rsłońce, zjawia mu się, aby zganić go za jego postępowanie wobec hieroduli, która przecież obsypała Enkidu dobrodziejstwami. Szamasz zamienił nieszczęsną kapłankę w sukę, ale miał to za złe Enkidu. MOŻLIWOŚCI MAGII BABILOŃSKIEJ Rzut oka na rytuały magii babilońskiej wystarczy, aby dostrzec powagę tej metody i moralność jej celów. Nie znajdujemy w niej nic z tego, co osiągały, w swoim mniemaniu, magie późniejsze. Nie ma tam poszukiwania bogactw, zdobywania zaszczytów podstępem, nie ma obietnic odmłodzenia, ponieważ wpółreligijne poematy o tendencji wychowawczej uświadomiły ludziom raz na zawsze bezcelowość podobnych usiłowań. Jeżeli Babilończycy zapragnęli takich korzyści, musieli bez wątpienia zwracać się do drugorzędnych czarodziejów; aszipu nie parał się podobnym rzemiosłem. Co najwyżej może z tą dziedziną magii wiązały się niektóre amulety. Jedne są boskimi symbolami przeznaczonymi na to, aby wierny, pogodzony z bóstwami, uzyskał ich opiekę; inne są wyobrażeniami złych duchów; rozpoznane, zdemaskowane nie ośmielają się już szkodzić; jeszcze inne wreszcie, odtwarzające sceny polowania, na przykład na bydło (częsty temat na pieczęciach cylindrycznych), miały prawdopodobnie zapewnić powodzenie w łowach tym, którzy je nosili. Jak w wypadku wróżb, stwierdzamy, że mimo praw stałej przemiany procesy magii babilońskiej pozostały od tysiącleci prawie nie zmienione. MEDYCYNA Medycyna, jak magia, stara się poznać przyczyny zła i jest zastosowaniem praktyki magii połączonej z praktyką wróżbiarstwa. 247 Rozdział czwarty Widzieliśmy, jaką moc nad osobą lub rzeczą dawała znajomość jej imienia, wymówienie go w należytym tonie, jego materializacja za pośrednictwem pisma lub przedstawienia obrazowego. Magia wynika ze stosowania tych zasad przez kapłanów egzorcystów, zwanych maszmaszu i aszipu, to znaczy kapłanów wygłaszających inkantacje (sziptu). Sam przez się aszipu jest niczym, moc swoją zawdzięcza święceniom i temu, że reprezentuje bogów magii, z którymi identyfikuje się wypełniając swoją służbę kapłańską. W chwili działania mówi on: „Aszipu, który w Eridu (święte miasto boga Ea) został stworzony, to ja." Odziany w czerwień, barwę wrogą demonom, albo w strój podobny do rybiej łuski, który zbliża go do boga Ea, władcy otchłani wód, wypowiada rytualne słowa, aby odpędzić złe duchy. Nie są to słowa byle jakie; objawione niegdyś przez bogów, nie mogą być zmieniane, pod grozą, że stracą moc. Kapłan wymienia imię swego przeciwnika (w ten sposób, zdemaskowany, straci on siłę), zaklina go, aby nie dręczył dłużej wiernego, aby odszedł, a to w imię bogów nieba i ziemi; mobilizując cały panteon na ratunek szukającego pomocy, kapłan egzorcyzrnuje demona. Wzmacnia egzorcyzmy przez pewne akty symboliczne: pali substancje, z którymi utożsamia złe duchy u, rozwiązuje węzły symbolizujące pęta, którymi czarownik skrępował swoją ofiarę, a wreszcie stosuje przeciw niemu swoje uroki, przeciwczary w odpowiedzi na te, jakie rzucił czarownik. Technika rzucania uroków jest już wówczas taka jak w naszych wiekach średnich, to znaczy polega na fabrykowaniu figurek, które maltretuje się i niszczy. Podczas tych ceremonii aszipu posługuje się różdżką magiczną i zakreśla koła wokół siebie i tego, którego ma bronić; mówi: „Magiczny krąg Ea jest w moim ręku, dnzewo cedrowe, święta broń Ea, jest w moim ręku, gałązka palmowa wielkiego rytuału jest w moim ręku." 15 Władza magika nie na tym się kończy. Poświęca on posągi bogów i przedmioty kultu tak, że nabierają życia; po „obmyciu, otwarciu ust", czego Egipcjanie dokonywali preez dotknięcie specjalnym narzędziem i (recytowanie formuł, nabierały życia posągi, a nawet przedmioty kultu, jak lilissu lub święte kotły, których dźwięk towarzyszył obrzędom. 16 Czarownik spieszy z pomocą nawet niektórym bogom; gdy demony atakują i dręczą boga-księżyc Sin, co powoduje zaćmienie, aszipu dołącza swoje modlitwy i inkantacje do wysiłków bogów-towarzyszy Sin, aby go wyzwolić. Ceremoniom tym towarzyszą śpiewy (słowa pełne siły wzmocnione tonerri i licizbą tych, co je wypowiadają), tańce, które z tą samą intencją mimicznie wyrażają czynność, jaką pragnie zrealizować aszipu, oraz muzyka. Tak należy interpretować śpiewy wojenne, miłosne, tańce o tema- 246 Życie religijne Clerą, gdzie widać chorego w łóżku, otoczonego egzorcystami w strojach rytualnych i dobre duchy odpierające atak złych duchów, słynnych Siedmiu, a także ucieczkę Lamasztu z obiecanym jej bagażem.19 ZJAWIENIE SIĘ DUCHA KRYTYKI Pomału zjawia się duch krytyki, terapeutyka, może nieświadomie, posługuje się substancjami, których postać i barwy pozostają wedle niej w związku z naturą choroby lub które w praktyce okazały się zdolne przynosić ulgę choremu; jest to okres medycyny znachorek; na przykład żółtaczkę leczono podawaniem substancji żółtych, podobnie jak w średniowieczu zalecano1 róg jeleni albo skorupy raków, jak dziś wiemy, z uwagi na zawarty w nich fosfat i węglan wapnia. Od tej chwili recepty kładą nacisk na porę zrywania roślin leczniczych, co uwzględniają także herbo-ryści nowocześni, uważając, iż skuteczność działania zmienia się zależnie od pory roku, a nawet pory dnia. Magia babilońska przywiązywała już wagę do tego punktu. FAZA PRZEDHIPOKRATYCZNA W pierwszym tysiącleciu dokonała się dalsza przemiana, egzorcyzm jest już tylko dodatkiem; leczenie, zazwyczaj dość prymitywne, zmienia się zależnie od choroby i jeżeli chodzi o prognozę, lekarz zna już „dni krytyczne" szkoły Hipokratesa. Za Sargonidów, w okresie, do którego doszliśmy, mieszkaniec Mezopotamii uprawia medycynę przedhipokratycz-ną, stosowaną przez asu (z sumeryjskiego a-zu, człowiek, który zna wodę dzięki wróżbiarstwu), to znaczy lekarzy, których kolegium dostarczało panującym nadwornych medyków; korespondencja tych lekarzy z dworem królewskim świadczy, że nie przejmowali się zbytnio skargami swoich królewskich pacjentów. SmierC lud i możni pogrzeb po tamtej stronie Grób człowieka z ludu w Babilonii i Asyrii około połowy pierwszego tysiąclecia przed naszą erą nie przedstawia żadnych cech szczególnych; obok zwykłego murowanego grobu zaczynają się pojawiać sarkofagi w kształcie pudła, opatrzone owalnym otworem w jednej trzeciej wyso- 249 Rozdział czwarty OKRES KAPŁAŃSKI W pierwszym okresie, najdawniejszym, medycyna jest dziedziną zastrzeżoną dla kapłanów. Chory jest opętanym bądź w tym sensie, jak to rozumiały nasze wieki średnie, bądź dręczy go demon, którego uważano za powód danej dolegliwości. Jeżeli choroba jest nieokreślona i nie nosi, aby się tak wyrazić, wyraźnego piętna demona, który ją spowodował, wówczas, zważywszy, że każdy chory jest grzesznikiem, trzeba dowiedzieć się, jaki grzech popełnił; ustalenie tego grzechu równoznaczne jest ze zdemaskowaniem demona, który chorobę wywołał. Dlatego aszipu czytał listę grzechów, jakie świadomie i nieświadomie popełnić mógł chory, aż trafiał wreszcie na jego przewinienie i zyskiwał władzę nad demonem, który skorzystał z grzechu człowieka, aby pochwycić go w swoją moc; wtedy aszipu mógł już odmówić stosowne egzorcyzmy. Jeżeli choroba, poprzez dobrze znane objawy, zdradza, jaki demon ją spowodował, stosuje się obok inkantacji leczenie wymierzone przeciw demonom, które zmuszało złego ducha, aby opuścił swe siedlisko. Taką rolę spełniają substancje wymiotne, gnilne, nawet wywołujące ekskrementy, znane starożytnym lekarzom. Diagnozę stawiano często uważając pewne objawy za przepowiednie, które później, lepiej rozumiane, staną się istotnie elementami diagnozy.17 Wobec niepowodzeń tej metody uznano za słuszne dołączać do gróźb egzorcyzmu parę obietnic, które miały skłonić demona do ucieczki. Kapłan bierze ofiarę, na przykład prosię, identyfikuje je z pacjentem, utożsamia jego ciało, głowę i nogi z ciałem, głową i członkami chorego i ofiarowuje je demonowi na schronienie. Chodzi o to, aby demona oszukać; ponieważ rytuał nieraz utożsamia chorego nawet ze zwykłą trzciną, można się w tym dopatrywać instynktownego i antycypowanego stosowania tego, co dzisiaj nazywamy przeniesieniem zdolności odczuwania. Albo też kapłan wyliczał złemu duchowi przeznaczone dla niego podarunki, a jak wiadomo, wymienienie ich nadawało im byt rzeczywisty — tak jak się rzecz miała ze spisami potraw na ofiarnych stołach w grobowcach egipskich; proszono tam odwiedzających, aby spisy te czytali i w ten sposób czynili je rzeczywistymi. Tak na przykład, aby wypędzić żeńskiego demona Lamasztu, morderczynię ciężarnych kobiet i małych dzieci, ofiarowywano jej żywność na drogę do piekieł, klejnoty, osła do przebycia pustyni i barkę do przeprawienia się przez piekielną rzekę. 18 Wszystko to zostało przedstawione na brązowej płycie ze zbiorów De 248 Życie religijne ze zmarłym królem; list do Assarhaddona, następcy zmarłego władcy, zapewnia go, że zgodnie z jego rozkazami, ciało wystawione będzie na widok publiczny przez trzy dni; następnie wystawi się je na jeden dzień w mieście Arbela. Wystawienie zwłok na widok publiczny mogło odbywać się w pałacu lub poza miastem, koło bramy; jeden z listów wspomina, że wielka brama była otwarta i pozwolono mieszkańcom wyjść i opłakiwać nieboszczyka. Żałoba mogła trwać dłużej; gdy z początkiem miesiąca Niszan (pierwszy miesiąc roku) umarła królowa matka, syn i wojsko nosili żałobę przez trzy dni. W miesiącu Sziwan (trzecim w rokuj opłakiwanie zaczęło się znowu. Miało ono charakter urzędowy. Gdy po śmierci swego króla, o czym wspomniałem wyżej, Asyryjczycy wyszli do bramy miejskiej, „prefekt kazał zatrzymać oficerów przed gubernatorem' i ci oficerowie przywdzieli czerwony ubiór i włożyli złote bransolety. Kinsa, płaczek, w towarzystwie synów (to znaczy kolegów) płakał przed nimi." Jest to więc wystąpienie oficjalnych płaczków pod przewodnictwem ich kierownika. POGRZEB Następnie odbywał się pogrzeb. Zwłoki monarchy, tonące w wonnościach, namaszczone wyborową oliwą, odziane w królewskie szaty, składano w sarkofagu, dużej, prostokątnej kamiennej kadzi z przykrywą opatrzoną ogromnymi uchwytami, tak aby opuścić ją można było bądź za pomocą lin, bądź przesuniętych przez uchwyty drążków. Po ostatnim wystawieniu ciała na światło dzienne pokrywę zamykano na zawory z brązu; do trumny przytwierdzano formułę z przekleństwem na każdego, kto próbowałby ją otworzyć, po czym sarkofag najczęściej zakopywano w obrębie pałacu. Na intencję zmarłego króla składano ofiary. Podczas prac wykopaliskowych w Assur znaleziono w jednej części pałacu sarkofagi wielu władców asyryjskich. Bogactwa zakopane wraz ze zmarłym królem były stałą groźbą dla jego spokoju, toteż poszukiwacze znajdowali jedynie puste grobowce. Sarkofag Szamszi-Adada V, przechowywany w muzeum w Berlinie, jest prostokątną, lekko rozszerzającą się kadzią i spoczywa na dwóch poprzecznych kamiennych drążkach, które izolują go od ziemi. Pokrywa, poza uchwytami w kształcie pierścieni, ma po obu końcach sworznie, zrobione z brązu; pozwalają one zrozumieć wyrażenie: „Zapieczętuję otwór sarkofagu mocnym brązem"; chodziło o umieszczone zapewne koło sworzni pieczęcie, które otaczały całą kadź. 251 Rozdział czwarty kości od góry; wkładano tam zmarłego i zamykano pokrywę; sarkofagi tego typu były w powszechnym użyciu i w czasach Partów tworzyły całe cmentarze. Jak w okresach wcześniejszych, tak i teraz ubogie grobowce nie wyróżniają się niczym szczególnym. Król. — Śmierć jego była ważnym wydarzeniem, które dotykało wszystkich mieszkańców, gdyż stanowiło złą wróżbę dla przyszłości kraju. Ponieważ król był naturalnym pośrednikiem między bogami a ludźmi, zrozumiałe jest, że zgon jego stanowił wróżbę zakłócenia porządku rzeczy i dopatrywano się w nim zapowiedzi zniszczeń w świecie roślinnym, braku przyboru wód, krótko mówiąc, zapowiedzi nieurodzaju. Przeciwnie, koronacja budziła powszechną radość; spodziewano się pięknych żniw i pogody sprzyjającej wszelkim uprawom. Hammurabi w prologu do Kodeksu, Assurbanipal w Rocznikach opisują początki swego panowania jako inaugurację złotego wieku, który świat zawdzięczał zaufaniu, jakie pokładali w nich bogowie. Toteż gdy król umierał, w kraju podnosił się powszechny lament. List pochodzący z Assur głosi: „W dniu kiedy dowiedzieliśmy się, że król umarł, Asyryjczycy płakali." Możni. — Tekst spisany przez Assurbanipala ukazuje króla Asyrii, jak zapewnia honory pogrzebowe jednemu ze swoich dworzan i, zgodnie ze zwykłą w całej starożytności formułą, pragnie ochronić jego grób, stosując zwykłe w takich razach przekleństwo przeciwko gwałcicielom grobów. ,,W dniu — mówi on — gdy w moim pałacu generał Nabu-szar-usur odejdzie za swoim przeznaczeniem z piękną sławą, pogrzebie się go w miejscu, które wyznaczył, tak aby spoczywał tam, gdzie pragnie jego serce. Z miejsca, gdzie będzie spał, nie zabieraj go, nie wyciągaj swych rąk ku temu miejscu, aby czynić zło. To człowiek dobry, dzielny. Na tego. kto wyrwałby go z tego grobu, z domu, gdzie spoczywa, na tego król, jego pan, spojrzy z gniewem i nie okaże mu miłosierdzia swego." 20 Żal po królu nie jest spontanicznym smutkiem wywołanym myślą o utracie ukochanej istoty, lecz oficjalnym żalem z powodu klęski publicznej; jest to pierwsze stadium żałoby. Powiązanie śmierci króla ze zniknięciem roślinności tłumaczy się faktem, że utożsamia się go wtedy z Tammuzem, a wypowiadane wówczas skargi przypominają lamenty po śmierci tego boga. Prawdopodobnie z tego utożsamienia zrodził się ceremoniał pogrzebu królewskiego. Gdy Tammuz umarł, wystawiano go na dwa lub trzy dni, aby wierni mogli go adorować; tak samo postępowano 250 Życie religijne LOS ZMARŁYCH Zarówno człowiek z ludu, jak król odnajdują się w arallu, podziemnym świecie otoczonym siedmioma kręgami murów, o bramach strzeżonych, w świecie, który nazywał się „krajem bez powrotu"; pamiętamy, ile wycierpiała Isztar, gdy zapragnęła się tam dostać. Co działo się z przebywającymi tam cieniami? Istniały co do tego dwie tradycje; bardziej rozpowszechniona głosiła, że zmarli są „jako ptaki okryte odzieniem skrzydeł", co przypomina różne wizerunki egipskie, przedstawiające zmarłych jako ptaki z ludzkimi głowami; drugą tradycję znajdujemy w śnie Enkidu. Zstąpił on do podziemia i ujrzał tam, bardzo łatwych do rozpoznania, królów, wielkich kapłanów, wysokich dostojników; pewien król .asyryjski, o którego zejściu do piekieł opowiada jeden z tekstów (ma się rozumieć odbyło się to we śnie, co jednakże w pojęciach asyryjskich równało się rzeczywistości), również zobaczył wszystkich mieszkańców podziemi w postaci spopularyzowanej przez ich ziemskie wizerunki. Należy jeszcze wspomnieć o trzeciej tradycji: gdy zmarły Enkidu otrzymał pozwolenie, aby wyjść na ziemię i porozmawiać ze swoim przyjacielem Gilgameszem, bóg Nergal otworzył ziemię jak zapadnię i duch Enkidu w postaci chmury czy też pary zjawił się przyjacielowi. W tym mrocznym świecie, gdzie wszystko przysypane jest pyłem, gdzie brak powietrza, napoju i strawy, duchy zmarłych za jedyne pożywienie mają składane im ofiary. Jeżeli ludzie tych ofiar nie złożą, duchy zmarłych wracają na ziemię, prześladują żywych i za całą strawę mają nędzne odpadki potraw, jakie uda się im znaleźć w rynsztokach. Niektórzy tylko, wsławieni za życia na wojnie (wątek to nie nowy i musiał zostać wprowadzony w którejś z dawnych redakcji tekstu, jak i passus, gdzie Gilga-mesz pragnie „zdobyć sobie imię"), mają przy sobie rodzinę i, co stanowi najwyższe szczęście, piją świeżą wodę. Żadne teksty nie odnoszą się wyraźnie do sądu odprawianego nad zmarłymi na tamtym świecie, ale niektóre z nich pozwalają się go domyślać. Wydaje się jednak, że bóstwa piekielne mogły wydawać decyzje, ale przede wszystkim wobec żyjących, skracać ich życie i zsyłać na nich choroby. I tutaj również doktryna jest niepewna, a to z powodu współistnienia różnych tradycji w mezopotamskich ośrodkach religijnych. Tak przedstawia się kres życia Babilończyka około 600 roku przed naszą erą. Rozdział czwarty ZASTĘPCA KRÓLEWSKI W rozdziałach poświęconych medycynie słyszeliśmy o „zastępcach". Z tej samej zasady wywodzą się. zastępcy królewscy, którzy mogli spełniać jego funkcje i ściągać na siebie troski, jakie przeznaczyli monarsze bogowie. Najprostszym rodzajem zastępcy króla był jego płaszcz, oznaka jego władzy, który zajmował jego miejsce podczas ceremonii; Asyryjczycy widzieli w nim bez wątpienia tylko wartość oznaki władzy królewskiej; nasza epoka uzasadniałaby ten zwyczaj faktem, iż promieniowanie osoby królewskiej czyniło z płaszcza osłabiony, ale wierny jej obraz. W niektórych wypadkach zastępował króla posąg ubrany w jego szaty. Ale gdy wróżby stawały się niepomyślne, wybierano prawdziwego zastępcę, czasem z podległego' personelu pałacowego, ale najczęściej spośród dworzan, którzy mieli sobie za zaszczyt dublować królewską osobę, mimo ryzyka, na jakie mogło ich to narazić. Zastępca (puhu) króla mieszkał w pałacu, ale król na uboczu dalej sprawował rządy. Jakież to niebezpieczeństwo mogło wywołać podobną decyzję? Złowroga przepowiednia, mająca się spełnić dopiero po pewnym czasie, na przykład: „Jeżeli podczas zaćmienia planeta Jowisz będzie widzialna, oznaczać to będzie ocalenie dla króla, lecz zamiast niego umrze ktoś znaczny lub któryś z podwładnych!" Król był ocalony tylko wówczas, gdy wypełniła się druga część przepowiedni; jeżeli nie, przepowiednia znowu odzyskiwała swoją moc w stosunku do króla; o ile nie umarł ktoś z możnych lub ze służby pałacowej, niebezpieczeństwo zagrażało zastępcy; z chwilą gdy nastąpił wymagany przez przepowiednię zgon, zastępca był wolny. Jeżeli przepowiednia dalej godziła w króla, wówczas tylko śmierć mogła zadowolić bogów i kapłani postanawiali, że zastępca „pójdzie ku swemu przeznaczeniu", to znaczy zostanie stracony. Tak właśnie wydarzyło się za panowania Assarhaddona: Damąi, syn intendenta Akadu, który sam się ofiarował, wskazany został przez wróżbiarkę; powiedziała ona: „Weźmiesz na siebie królewskość", i wręczyła mu na zgromadzeniu broń królewską. Od tej chwili Damąi pozornie rządził królestwami Assur i Babilonii, a gdy nadszedł krytyczny 'moment, Damąi, aby uratować króla, został wydany na śmierć i pochowany jak monarcha. Zbudowano grobowiec dla niego i dla damy dworu, która miała mu towarzyszyć w zaświaty. Ciała ich wystawiono1 na widok publiczny; opłakiwano ich i złożono ofiarę całopalną; w ten sposób przepowiednie zostały udaremnione. List, donoszący o tym królowi, kończył się słowami: „Obrzędy przebłagalne wypełniono. Niech serce króla, pana mego, będzie pełne zadowolenia." 21 252 Zakończenie nia, osnuwający uczynki codziennego życia siecią surowych obowiązków, wyobraźnia, która demonami i potworami czyhającymi na zdobycz zaludniła życie, wroga natura, w której wszystko było przestrogą, stałą okazją do grzechu, choćby człowiek nie podejrzewał nawet, że dopuścił się uchybienia, świat pozagrobowy jeszcze rozpaczliwszy od świata ziemskiego, gdzie każdy słusznie by się żalił, że nie widzi światła dziennego i jest na wpół pogrzebany w tym pyle Wschodu, który trzeba znać, aby zrozumieć jego grozę — oto wrażenia, jakimi napełnia nas poznanie nieubłaganych praktyk religijnych, które trzymały w okowach Babilończyka, i to od naj-nędzniejszego z poddanych aż do samego króla; lud mógł zazdrościć władcy, ale i władca byi również niewolnikiem kapłanów, ich ciągłych wymagań, dyktowanych skomplikowanym, męczącym rytuałem. Życie Egipcjanina było ciężkie, ale jednak nie aż tak ciężkie, aby go pozbawić jego wrodzonej pogody ducha, wesołości, jego zamiłowania do żartów nawet przy pracy. Natomiast nie widzimy, aby (mieszkaniec Mezopotamii śmiał się; zdaje się, że nie znał on wytchnienia. Stworzył wspaniałą cywilizację, równie potężną jak egipska, cywilizację, która na nas wywarła większy wpływ, po której odziedziczyliśmy znacznie więcej niż po cywilizacji mieszkańców nadbrzeży Nilu, ale stworzył ją w duchu zupełnie odmiennym. Babilon słusznie góruje nad całą starożytnością swoim niezrównanym urokiem, ale jak niewielu spośród nas pragnęłoby w nim żyć! ZAKOŃCZENIE Jakie wrażenia pozostawiły nam długie, zakończone wreszcie rozważania? Jeżeli chodzi o stronę materialną, wydaje mi się, iż żywot Babi-lończyka z roku 600 przed naszą erą nie różnił się wcale od trybu życia ludzi Wschodu sprzed lat pięćdziesięciu, kiedy jeszcze samochód nie zmącił ich spokojnej i cichej egzystencji. Ludowe dzielnice dzisiejszego Bagdadu na pewno podobne są do ulic dawnego Babilonu, ukazują nam takie same targowiska pod gołym niebem, zaopatrzone w te same artykuły żywnościowe, takie samo drobne rzemiosło i rękodzieło, takie same domy, zbudowane według identycznego planu jak domy odkopane w Ur, a pochodzące mniej więcej z roku 1800 przed naszą erą, a więc z „czasów Abrahama". Na pewno w epoce Nabuchodonozora znano w Babilonie takie same rozrywki jak dzisiaj na Wschodzie i podobne tańce; wykonawcy także podchodzili do siebie i cofali się, a kobiety zawodziły i wybijały rytm klaszcząc w ręce. Zapewne takie same instrumenty towarzyszyły ruchom tancerzy. Nie widać już dziś, co prawda, starożytnych świątyń, ale na podstawie Świętej Zofii w Konstantynopolu możemy odtworzyć sobie ich surowe, nagie bryły, pozbawione wielkiej zewnętrznej dekoracji. Wieże schodkowe są już tylko wspomnieniem, ale zasadę ich konstrukcji odnaleźć można jeszcze dziś w Samarra, w wieży w kształcie walca o spiralnej, na zewnątrz biegnącej rampie. Takie święta jak Marduka w Babilonie można sobie odtworzyć, przynajmniej gdy chodzi o zachowanie się tłumu, przypatrując się widowiskom religijnym Szyitów głoszących sławę potomków Alego, a dzisiejsze modulowane lamentacje pogrzebowe wcale nie zmieniły się od czasów Sargonidów. Natomiast przepaść między tamtą a naszą epoką zdaje się otwierać w dziedzinie życia duchowego; pod płomiennym niebem, gdzie, jakby się wydawało, żyć można tak szczęśliwie, gdzie zachowane praktyki religii naturystycznej odtwarzały siły witalne i gloryfikowały je, tam właśnie życie zostało przytłoczone nakazami jednej z najsurowszych religii, jaka kiedykolwiek istniała. Gwałtowni bogowie, skorzy do kara- 254 BIBLIOGRAFIA Podręczniki G Contenau, Manuel d'Archeologie orientale, Paris 1927 1931, 1947, 4 tomy L Delaporte, La Mesopotamie, Paris 1924 G Furlani, La Cimlta Babilonese e Assira, Eoma 1929 B Meissner, Babylonien und Assynen, Heidelberg 1920, 1924, 2 tomy rozdział i MIESZKAŃCY JĘZYK E Pittard, Les Races et VHistoire, Paris 1924 Les Langues du Monde, Paris 1924 HISTORIA G Contenau, Histoire de l'Onent ancien (przy współpracy J Capart), UAsie occidentale ancienne, Paris 1936, s 146—336 L Delaporte, Les Peuples de I Orient mediterraneen, Paris 1938 (Collect „Clio") A Moret, Histoire de I Orient, t I i II Histoire generale (pod redakcją G Glotz), Paris 1936 CHRONOLOGIA Les Premieres Civihsatwns T I Peuples et Civilisations (Halphen et Sagnac), Paris 1950, wyd nowe E Cavaignac, Les Listes de Khorsabad, „Revue d'Assynologie", XL (1945—1946) WARSTWY SPOŁECZNE E -M Cassm, UAdoption a Nuzi, Paris 1938 E Cuq, Etudes sur le Droit babylonien, Paris 1929 V Scheil, La Loi de Hammurabi (Memoires de la Delegaiwn francaise en Perse, t IV), Paris 1904 —¦ Recueil de Lois assynennes, Paris 1921 F R Steele, The Ltpit-Ishtar Law Code, „American Journal of Archaeology", LI (1947), s 658 i n 17 Contenau 251? Bibliografia Ch. Fossey, Rapports de valeur entre l'argent et divers metaur sous la dynastie chaldeenne (625—538), „Revue des Etudes Semitiques et Babyloniaca", 1937, s. 42 i n. rozdział u | | n.t PAŁAC KRÓLEWSKI. CHORSABAD ' ' E. Botta i E. Flandin, Le Monument de Ninive, Paris 1849—1850, 5 tomów G. Loud, Khorsabad. I. Excavations in the Pałace and a City Gate, Chicago 1936 G. Loud, Ch. B. Altman, Khorsabad. II. The Citadel and the Town, Chicago 1938 V. Place, Ninive et l'Assyrie, Paris 1867, 3 tomy. Encyclopedie photographiąue de l'Art, Paris (Editions „Tel") UArt de la Mćso- potamie ancienne, Le Musie du Louvre, t. I, 1939, s. ,161-^-320; t. II, 1936. s. 1—160. WYKOPALISKA M. Brion, Les Foulles, Resurrection des Villes mortes. I. Misopotamie, eta, Paris 1948, 2 wyd. A. Parrot, Archeologie mesopotamienne. I. Les Etapes, Paris 1946. PAŁACE PROWINCJONALNE F. Thureau-Dangin i jego współpracownicy, Arslan-Tash, Paris 1931, 2 tomy. Til-Barsib, Paris 1936, 2 tomy. POJĘCIE MONARCHII R. Labat, Le Caractere religieuz de la Royaute assyro-babylonienne, Paris 1939. ZWYCZAJNY DZIEŃ KRÓLA H R. Hali, La Sculpture babylonienne et assyrienne au British Museum, Paris 1928. P. Handcock, Mesopotamian Archaeology, London 1912. WOJNA D. D. Luckenbill, Ancient Records, Chicago 1926, t. II. F. Thureau-Dangin, Une Relation de la Huitieme Campagne de Sargon, Paris 1912 ROZDZIAŁ III POJĘCIA OGÓLNE G Contenau, De la naleur du nom chez les Babyloniens et de quelques-unes de ses conseąuences, „Revue de 1'Histoire des Religions", LXXXI. 3. 1920, s. 316—332. ' ' 17* 259 Bibliografia J. Klima, Au sujet de nouveaux textes juridiąues d'epoque prehammurabienne, „Archiv Orientalni", XVI (1949), s. 334 i n. DOM G. Perrot i Ch. Chipiez, Histoire de VArt dans l'Antiquite, t. II, Paris 1884. L. C. Woolley, Abraham, Paris 1936. , OŚWIETLENIE I OGRZEWANIE A. Seguin, Etudes sur le Petrole dans l'Asie occidentale ancienne. II Congres mondial du Petrole, Paris, juin 1937. (Sprawozdanie z prac.) MIASTO O. E. Ravn, Herodotus Description of Babylon, Copenhagen 1942. M. Rutten, Babylone, Paris 1948 (Collect. „Que sais-je?"). E. Unger, Babylon, Berlin 1931. WIEŚ. ŻEGLUGA Max Ringelmann, Essai sur 1'Histoire du Genie rural, Paris 1907, t. II. G. Contenau, Drogues de Canaan, d'Ammuru et Jardins botaniąues (Melanges sy- riens offerts a M. R. Dussaud, Paris 1939, t. I, s. 11—14). E. W. Moore, Neo-Babylonian Business and Administratwe Documents, Ann Arbor 1935. A. Salonen, Die Wasserfahrzeuge in Babilonien nach sumerisch-akkadischen Quellen, Helsinki 1939. BYDŁO DOMOWE. KOŃ E. Douglas Van Buren, The Fauna of Ancient Mesopotamia as represented in Art, „Analecta Orientalia", XVIII, Roma 1939. H. A. Potrate, Das Pferd in der Friihzeit, Rostock 1939. UBIÓR L. i J. Heuzey, Histoire du Costume dans VAnliquite classiąue, UOrient (Egypte, Mesopotamie, Syrie, Palestine), Paris 1935. R. de Vaux, Sur le Voile des Femmes dans l'Orient ancien, „Revue Biblique", XLIV, 1935, s. 397—412. HANDEL. KOSZTY UTRZYMANIA G. Contenau, Trente Tablettes Cappadociennes, Paris 1919. Les Tablettes de Kerkouk et les Origines de la Civilisation assyrienne, Paris 1926. W. H. Dubberstein, Comparative Prices in later Babylonia (625—iOO BC), „American Journal of Semitic Languages", 1939, s. 20—43. Bibliografia G. Dossin, Archives epistolaires du Palais de Mari, „Syria", XIX, 1938, s. 105 i n. — Correspondance de Samsi-Addu, Paris 1950. J. R. Kupper, Correspondance de Kibn-Dagan, Paris 1950. MATEMATYKA O. Neugebauer, A. Sachs, Mathematical Cerneijorm Textes, New Haven 1945 A. Rey, La Science onentale auamt les Grecs, Paris 1930. F. Thureau-Dangin, Esqitisse d'une histoire du systeme sexagesimal, Paris 1932 — Textes mathematiqu.es babyloniens, Leyde 1938. ASTRONOMIA A. T. Olmstead, Babylonian Astronoray, Historical Sketch, „American Journal of Semitic Languages", LV, 1938, s. 113—129. F. Thureau-Dangin i F. X. Kugler, Distances entre etoiles fixes, d'apres une tablette de l'epoąue des Seleucides, „Revue d'Assyriologie", X, 1913, s. 215 i n.; XI, 1914, s. 1 i n. BOTANIKA. CHEMIA R. Campbell-Thompson, Assyrmn Herbal, London 1924. — On the Chemistry oj the Ancient Assyrians, London 1925. KONWENCJE W SZTUCE R—C Flavigny, Le Dessin de VAsie occidentale ancienne et les Conventions qm le regissent, Paris 1941. M. Rutten, Le Paysage dans VArt de la Mesopotamie ancienne, „Syria", 1941. s. 137 i n. ROZDZIAŁ IV DZIEŁA OGÓLNE E. Dhorme, Les Religions de Babylonie et d'Assyrie, Paris 1945 (Collect. „Mana"). G. Furlani, La Rehgione Babilonese e Assira, Bologna 1928—1929, 2 tomy. Ch.—F. Jean, Le Milieu bibliąue. III. Les Idees rehgieuses et morales, Paris 1936 S. Langdon, The Mythology of all Races, t. V, Semitic, Boston 1931. RELIGIA NATURYSTYCZNA G. Contenau, La Religion de Sumer dans Histoire des Religions, t. I, Paris (Quil-let) 1948. ' O BOGOWIE S Langdon, Tammuz and Ishtar, Oxford 1914. 261 Bibliografia Notes d'lconographie religieuse assyrienne, „Revue cTAssyrioiogie", XXXVII, 1940—1941. Ch. F. Jean, Sumer-Accad, Paris 1925, s. 7—36 (o imionach). G. Dossin, Le Vetement de Marduk, „Museon", LX, 1—2, Louvain 1947, s. 1—5 — Brg'yh roi de KTK, „Museon", LVII, Louvain 1944, s. 147—155. M. Th. Bohl, Die fiinfzig Namen des Marduk, „Archiv fur OrientEorschung", XI, 1936—1937, s. 191—218. PISMO G. Contenau, Les Debuts de l'Ecnture cuneiforme et les Monuments figures, „Revue des Etudes Semitiąues et Babyloniaca", 1940, s. 56—67. Ch. Fossey, Manuel d'Assyriologie, Paris, t. I, 1901; t. II, 1926. M. Rutten, Notes de Paleographie cuneiforme, „Revue des Etudes Semitiąues et Babyloniaca", 1940, s. 1—53. M, AS LITERATURA E. Dhorme, La Litterature babylonienne et assyrienne, Paris 1937. Choix de Textes religieux assyro-babyloniens, Paris 1907. Ch.-F. Jean, La Litterature des Babyloniens et des Assyriens, Paris 1924. t LITERATURA RELIGIJNA R. Labat, Le Poeme babylonien de la Creation, Paris 1935. G. Contenau, Le Deluge babylonien. La Descente d'Ishtar aux Enfers, Paris 1941. F. Thureau-Dangin, L'Exaltation d'Ishtar, ,,Revue d'Assyriologie", XI, 1914. 'S. 141 i n. EPIKA G. Contenau, Uepopee de Gilgamesh, Poeme babylonien, Paris 1939. A. Schott, Das Gilgamesh Epos, Leipzig 1934. R. Campbell-Thomipson, The Epic of Gilgamish, Oxford 1930. S. Langdon, The Legend of Etana and the Eagle, eta, „Babyloniaca", XII, 1931, s. 1 i n. BO KO DZ LITERATURA DYDAKTYCZNA F. Martin, Le Juste souffrant babylonien, „Journal Asiatiąue", VI—VIII, 1910. (Por. E. Dhorme, Litterature babylonienne.) S. Langdon, Babylonian Wisdom, London 1923. RE KORESPONDENCJA KRÓLEWSKA R. Pfeiffer, State Letters of Assyria, New Haven 1935. , L Wattermann, Royal Correspondance of the Assyrien Empire, Ann Arbor 1930— 1936, 4 tomy. BO 260 Bibliografia — Rituel et Amulettes contre Labartu, ibid., XVIII (1921), s. 167 i n. — Le Voyage de Lamashtu aux Enfers, ibid., XXXI (1934), s. 120. R. Labat, Hemerologies et Menologies d'Assur, Paris 1939. ŚWIĘTA S. A. Pallis, The Babylonian Akitu Festwal, Copenhagen 1926. M. Rutten, Babylone. E. Unger, Babylon. H. Zimmern, Zum babylonischen Neujahrfest, Leipzig 1906. WRÓŻBIARSTWO G. Contenau, La Diyination chez les Assyriens et les Babyloniens, Paris 1940 (wraz z bibliografią). G. Furlani, Sur la Palmomantiąue chez les Babyloniens- et les Assyriens, ,,Archiv Orientalni", XVII, 1949, I, s 255—269. MAGIA G. Contenau, La Magie chez les Assyriens et les Babyloniens, Paris 1947 (wraz z bibliografią). MEDYCYNA G. Contenau, La Medecine en Assyrie et en Babylonie, Paris 1938 (wraz z bibliografią). ŚMIERĆ R. Labat, La Royaute assyro-babylonienne. E Ebeling, Tod und Leben nach den Vorstellungen des Babylonier, Berlin, I. 1931. A. Kleveta, Le Jugement injernal dans les Croyances babyloniennes, „Archiv Orientalni", XVII (1949), I, s. 374—383. i Bibliografia -u( J. Plessis, Etude sur les textes concernant Ishiar-Astarte, Paris 1921. A. Moortgat, Tammuz, Berlin 1949. , .<. JS .. SPOSÓB PRZEDSTAWIANIA BÓSTW G Contenau, Notes d'Iconographie religieuse assyrienne, „Revue d'Assyriologie". L. Legrain, Les Dieux de Surner, „Revue d'Assyriologie" XXXII, 1935, s. 117 i n. H. Vincent, La Representation dwine orieniale archaiąue (Melanges syriens, I, s. 373 i n.). * .. , ., „ ..,„.,.,,....... ATRYBUTY BOGÓW E. Douglas Van Buren, The Flowing Vase and the God with Streams, Berlin 1933. — The Rod and the Ring, „Archiv Orientalni", XVII (1949) II, s. 434—450. H. Danthine, Le Palmier-Dattier et les Arbres sacres, Paris 1937, 2 tomy. N. Perrot, Les representations de l'arbre sacre sur les monuments de Mesopo-tamie et d'Elam, Paris 1937. PRZEZNACZENIE M. David, Les Dieux et le Destin en Babylonie, Paris 1949. GRZECH Ch. F. Jean, Le Peche chez les Babyloniens et les Assyriens, Plaisance et Paris 1925. ŚWIĄTYNIE. WIEŻE SCHODKOWE G. Contenau, La Tour de Babel (Le Deluge babylonien). H. Lenzen, Die Entwicklung der Zikurrat von ihren Anfangen bis zur Zeit der III Dynastie von Ur, Leipzig 1942. M. Rutten, Babylone. i V Scheil i M. Dieulafoy, Esagil ou le tempie de Bel-Marduk a Babylone, Paris 1913. Th. A. Busink, De Toren van Babel, Batavia 1938. A. Parrot, Ziggurats et Tour de Babel, Paris 1950. KLER ^ , E. Dhorme, Quelques pretres assyriens d'apres leur correspondance, „Revue d'Histoire des Religions", CXII (1916), s. 125 i n.; CXVI (1937), s. 5 i n. M. Rutten, Contrats de l'epoque seleucide conserves au Musee du Louvre, Paris 1935. — Lo Cour du dieu Mardouk, „Revue d'Histoire des Religions", Paris 1939. OBRZĘIDY F. Thureau-Dangin, Rituels accadiens, Paris 1921. — Rituel pour l'expedition en char, „Revue d'Assyriologie", XXI (1924), s. 127 i n. 262 PRZYPISY ROZDZIAŁ PIEUWSZY G. Contenau, Manuel, IV, s. 1764 i n. G. Contenau, Les Cwilisations anciennes du Proche-Orient (Collect. „Que sais- je?"), Paris 1945. G. Contenau, Manuel, IV, s. 1795 i n. G. Contenau, ibid., s. 1939 i n. G. Perrot, Ch. Chipiez, Histoire de l'Art dans l'Antiquite, t. II, s. 146. Herodot, I, 193. Voyage dans l'Empire ottoman, „Paris", R. IX, II, s. 419. E. Moore, nr 150. G. Contenau, Manuel, I, s. 70. E. Moore, nr 121 E. Moore, nr 46. Ibid, nr 61. Ibid., nr 68. Ibid., nr 186. E. Moore, nr 152. Herodot, III, 106. Herodot, VII, 40. E. Pottier, Musee du Louvre Catalogue des Antiąuites assyriennes, nr 165. G. Contenau, Manuel, I, ryc. 18. E. Moore, nr 147. E. Moore, nr 132. G. Contenau, La Medecine, s. 195. F. Hoefer, Chaldee, Assyne, Medie, Babylonie, Mesopotamie, etc, Paris 1852, s. 161, nr 1. G. Contenau, Magie, pl. III, s. 128. A. Layard, Discowenes in the Ruins of Mineveh and Babylon, London 1853, s 339. — Vigouroux, Dictionnaire de la Bibie, Paris, V, 2, 1916, ry*. 316. A. Parrot, Mart, Paris 1936, s. 168. E. Botta, Le Monument de Nmive, I, pl. LXV. — Dictionnaire de la Bibie, II, 2, 1926, ryc. 650. G. Contenau, Trente Tablettes cappadociennes, Paris 1919. G. Contenau, Les TaWettes de Kerkouk et les Origines de la Cwilisation assyrienne, Paris 1926. A. T. Clay, Business Documents oj Murashu Sons, Philadelphie 1898 (Tfie Babylo- nian Expedition oj University oj Pennsylvania, t. IX). 265 Przypisy Babylone et la Bibie (Dictionnaire de la Bibie. Supplemenl). Le Deluge (por Bibliogiafia). R. Pfeilfer, nr 169. Ibid., nr 205. Ibid., nr 211. Ibid., nr 212. Ibid., nr 151. Ibid., nr 153. F. Thureau-Dangin, Textes mathematiąues, nr 140 Ibid., nr 243. Ibid., nr 147. 22 F. Thureau-Dangin, nr 239. 23 R. Pfeiffer, nr 303. B. Meissner, Babylonien, II, s. 411—413. F. Thureau-Dangin, „Revue d'Assyriologie", X, s. 215. Ch. Fossey, „Revue des Etudes Semitiąues et Babylomaca",* 1935, s. G. Contenau, Manuel, IV, ryc. 1045. II i n ROZDZIAŁ CZWARTY 1 British Museum. Cuneiform Texts, XXIV, pl. L. 2 Ch. Fossey, La Magie assyrienne, Paris 1902, s. 53 i n. 3 R. Campbell-Thompson, The Devils and Evil Spints of Babylonia, London 1903— 1904, t II, s. 137 i n. 4 S Langdon, Babylonian Wisdom 5 M. Rutten, Babylone, ryc 5, s. 72. 6 Ibid., s. 46. 7 R. Pfeiffer, nr 242. 8 Ibid., nr 245. 9 Ibid., nr 247. 10 Ibid., nr 353. 11 Ibid., nr 252. 12 E. Moore, nr 117. 13 Ch. Fossey, Textes assyriens et babyloniens relatifs d la divination, Paris 1903, s. 4—5. 14 G. Contenau, Magie, s. 163. 15 Ibid., is. 168. 16 G. Furlani, Religione, II, s. 173 i n. 17 Ch. Virolleaud, Pronostics sur l'issue de diverses maladies, „Babyloniaca", I, 1907, s. 96—99. 18 F. Thureau-Dangin, Rituel et Amulettes contre Labartu, s. 168 i n. " G. Contenau, Magie, pl. VIII. 20 J. Kohler, Assyrische Rechtsurkunden (w tłumaczeniu A. Ungnad), Leipzig 1913, nr 16. 21 R. Labat, Royaute, s. 360. Przypisy 31 Ch. Fossey, Rapports de valeur entre l'argent et divers metaux sous la dynastie chaldeenne (625—538), „Revue des Etudes Semitiąues et Babyloniaca", Paris 1937, s. 42 i n. 32 Waldo H. Dubberstein, Comparative Prices in later Babylonia (625—400), „American Journal of Semitic Languages", LVI, 1939, s. 20—43 13 G. Contenau, Manuel, IV, s. 1887 i n. ROZDZIAŁ DRUGI 1 Botta, Le Monument de Ninive. — V. Place, Ninive et l'Assyrie. — Perrot et Chipiez, Histoire de VArt, t. II. 2 F. Thureau-Dangin (i jego współpracownicy), Til-Barsib. J R. Labat, Le Caractere religieux de la Royaute assyro-babylonipnne, Paris 1939. 4 G. Contenau, Manuel, IV, ryc 1244. 5 L. i J. Heuzey, Histoire du Costume dans l'Antiquite classiąue: Egypte, Mesopo-tamie, etc, Paris 1935. 6 G. Contenau, Arts et Styles de l'Asie anterieure (d'Alexandre le Grand d l'Islam), Paris 1948, pl. XLVI. 7 V. Place, Ninive et l'Assyrie, pl. LVII. — Dictionnaire de la Bibie, IV, 1, 1912, ryc. 97. 8 G. Contenau, Manuel, IV, s. 2224—2235, ryc. 1253—1260. 9 M. Rutten, Scenes de Musiąue et de Danse; „Revue des Arts Asiatiąues" 1935, s. 218—224. 10 G. Contenau, Manuel, IV, ryc. 1045, s. 1931. 11 G. Contenau, Un bas-relief assynen du Musee du Louvre, ,,Journal Asiatiąue", 1917, s. 181—189. 12 L. W. King, Bronze Reliefs from the Gates of Shalmaneser, London 1915. 13 A. Layard, Monuments of Nineveh, II, pl. XXIV i I, pl. XXX. — Dictionnaire de la Bibie, II, I, 1926, ryc. 37 i 429. 14 A. Layard, ibid., II, pl. LXXI. — Dictionnaire de la Bibie, IV, 2, 1912, ryc. 411. ROZDZIAŁ TRZECI 1 E. Lefebure, „Sphinx", I, 1896, s. 199—202. — „Melusine", VIII, 1897, koi. 217 i n. 2 Luckenbill, II, s. 65. 3 F. Thureau-Dangin, L'Exaltation d'Ishtar, „Revue d'Assyriologie", XI, 1914, s. 141 i n. 4 Memoires de la Mission de Susiane, XXVII, 1935, nr 233—234. 5 P. Perdrizet, „Revue des Etudes Grecąues", XVII, 1904, s. 351—360. 6 S. Langdon, Surnerian Liturgies and Psalrns, Philadelphie 1919, s. 332 i n. 7 Ch. Fossey, Manuel, t. I. 6 E. Drioton, La Cryptographie egyptienne, Nancy 1934 9 C. J. Gadd i R. Campbell-Thompson, A Middle Babylonian Chemical Text, „Iraq", III, 1936, s. 87—96. 10 Le Poeme de la Creation (por. Bibliografia). 266 SPIS ILUSTRACJI 1. Biżuteria z grobów królewskich z Ur. Złoto, srebro, lapis-lazuli. XXV w. p.n.e. Filadelfia, University Museum......16 2. Harfa z grobów królewskich .z Ur. Rekonstrukcja. XXV w. p.n.e. Londyn Biitish Muiseum............. 17 3. Gliniany model dwupiętrowego domu. Górne piętro mniejsze od 'dolnego. Ściany zewnętrzne bogato zdobione. Połowa III tysiąclecia p.n.e. Berlin . 17 4. Isztar przyjmująca ofiarę. Obok przedstawienia figuralnego biegnie pionowy pas inskrypcji. Odcisk pieczęjci. XXIII w. p.n.e. Nowy Jork, prywatna kolekcja........' 32 5. Archaiczne pismo Sumerów. Tabliczka gliniana. Początek III tysiąclecia p.n.e................32 6. Tabliozka gliniana z Szuruppak. Sumeryjskie pismo klinowe ... 33 7. Dokument prawny i koperta. Zabytek pochodzi z kolonii kupców staro-asyryjskich w Azji Mniejszej a. początków II tysiąclecia p.n.e. Yale, Babilonian Collection............33 8. Pieczęcie z terenu Mezopotamii. Pieczęcie płaskie i w kształcie walca używane na terenie Mezopotamii od IV do końca I tysiąclecia p.n.e. . 48 9. Sceny z życia pasterzy. Dojenie i przerób mleka. Fryz wapienny. XXV w. p.n.e. Bagdad, Muzeum Iraku........48 10. Brązowy posążek ezterogłowego bóstwa. Pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e. Chicago, Oriental Institute Museum.......49 11. Stela prawa Hammurabiego. Stela z czarnego bazaltu pokryta tekstem zawierającym prolog, epilog i okoto 300 paragrafów, u góry ma przedstawienie figuralne ukazujące króla stojącego przed bogiem prawa, Sza-maseem. XVII W. p.n.e. Paryż, Louvre........64 12. Klęczący adlorant. Brązowy posążek dedykowany bogu Amurru. XVIII— XVII w. p.n.e. Paryż, Louvre..........64 13. Amulet (?) przedstawiający barana na kółkach. Przedmiot wkładany zmarłemu do grobu. TeraKota. II tysiąclecie p.n.e. Paryż, Louvre . . 65 14. Małe zabawki. Lew, ptak, jeż. Smoła ziemna. II tysiąclecie p.n.e. Paryż, Louvre.............65 15 Model wątroby służącej do wróżenia. Model podzielony jest na szereg segmentów zapisanych zaklęciami magicznymi. Glina. Pierwsza potowa II tysiąclecia p.n.e. Londyn, British Museum......96 269 Spis ilustracji 36. Assurbanipal w bogato zdobionej szacie na polowaniu. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala (668—626 p.n.e.) w Niniwie. Londyn, British Museum 192 37. Pług asyryjski. Stela Asarhaddona (686—669 p.n.e.) z czarnego bazaltu. Londyn, British Museum...........193 38. Połów ryb na linę. Płaskorzeźba z Niniwy. VIII—VII w. p.n.e. Londyn, British Museum.............193 39. Ranna lwica z obezwładnionymi tylnymi łapami. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, British Museum.....193 40. Ofiara dziękczynna po udanym polowaniu. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, British Museum......208 41. Lew wypuszczany z klatki. Zwierzęta przeznaczone na polowanie dla króla przetrzymywano do momentu łowów w klatkach. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, British Museum . . 208 42 Assurbanipall z królową w altanie. Nogi spiuętów zakończone, są szyszkami cedrowymi, które miały strzec od złych demonów. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, British Museum . . . 208 43. Namiot oficerski. Przygotowywanie łoża i posiłku. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Berlin.........209 44. Muzykanci Assurbanipala. Różnorodne instrumenty używane na dworach królów okresu nowoasyryjskiego. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, British Museum........ 209 45. Łapanie saren i jeleni w zastawioną sieć. Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala w Niniwie. Londyn, Britisch Museum...... 224 46. Komora grobowa w Aszur. Grób sklepiony łukowo z pozostałościami wyposażenia. Okres nowoasyryjski ........ 224 47. Trumny z okresu nowobabilońskiego . . .... 225 48. Cylinder Nebokadnezara II. Glina. Ok. 386 p.n.e. Filadelfia, University Museum ........... . . 225 49. Dwa filary bramy I3ztar w Babilonie. VII w. p.n.e...... 240 50. Brama bogini Isztar w Babilonie. Rekonstrukcja. Berlin, Staatliche Museen 240 51. Butelki zdobione............ 241 52. Lampki gliniane. Okres późnobabiloński........ 241 7 k 1 Spis ilustracji 16. Kapłan budujący zikurrat. Odcisk pieczęci. Druga polowa II tysiąclecia p.n.e. Berlin, Staatliche Museen.........96 17. Ołtarz kultowy Tukultininurty I. Przedstawienie figuralne ukazuje króla przed emblematami boga Nusku. XIII w. p n.e. Berlin, Vorderasiatisches Museum ............. 96 18. Rytuał związany z kultem wsichodu słońca — Sit szamszi. Plakieta brązowa ukazująca kapłanów przy ablucji w otoczeniu przedmiotów kultu. XII w. p.n.e. Paryż, Louvre..........97 19. Stela graniczna (kudurru) Nebokadnezara I. Wapień. XII w. p.n.e. Londyn, British Museum...........112 20. Stajnia i obóz wojskowy. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II (883i—85S p.n.e.) w Nimrud. Londyn, British Museum .... 113 21. Adoracja drzewa świętego. Dwa orłogłowe demony stojące wokół stylizowanej palmy daktylowej. Płaskorzeźba z Nimrud. Pierwsza połowa IX w. p.n.e Londyn, British Museum.........113 22. Assurnasirpal II na wozie polujący na lwy. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud. Londyn, British Museum .... 128 23. Assurnasirpal II na wozie wojennym. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud. Londyn, British Museum......128 24. Fenicjanin przynoszący królowi asyryjskiemu małpę w diarze. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud. Londyn, British Museum 129 25. Atak wojsk asyryjskich na miasto nieprzyjacielskie. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud. Londyn,, British Museum . . . 129 26. Podbita ludność niosąca daniny. Fragment „czarnego obelisku" Salma-nassara III (8581—824 p.n.e.). Londyn, British Museum .... 144 27. Wojownicy przepływający rzekę na nadmuchanych skórach zwierzęcych. Płaskorzeźba z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud. Londyn, British Museum.............144 28. Wielbłądy i poganiacze. Fragment „czarnego obelisku" Salmanassara III. Londyn, British Museum...........145 29. Taran asyryjski niszczący mury twierdzy. Płaskorzeźba gipsowa Tiglat-pilesara III (745—727 p.n.e.) z Nimrud. Londyn, Britisch Museum . . 145 30. Łódź o powłoce ze skór zwierzęcych. Przy pomocy czterech członków załogi przewożono nią ciężkie ładunki. Płaskorzeźba z pałacu Sargona II (721!—705 p.n.e.) w Chuorsabad. Londyn, British Museum .... 160 31. Brązowy odważnik w kształcie lwa. Koniec VIII w. p.ne. Paryż, Louvre . 160 32. Polowanie na ptaki. Asyryjczycy polowali przy pomocy łuku i sokoła. Początki perspektywy. Czarny alabaster. Koniec VIII w. p.n.e. Paryż, Louvre...............161 33. Demon strzegący wejścia do pałacu Sargona II w Chorsabad. Koniec VIII w. p.n.e. Londyn, British Museum........ 176 34. Brązowy dzwon służący do egzoricyzmow. Brzusiec ozdobiony przedstawieniem figuralnym o tematyce kultowej. Ok. 700 r. p.n.e. Berlin . . 177 35. Gilgamesz. Płaskorzeźba z pałacu Sargona II w Chorsabad. Paryż, Louvre 177 270 SPIS TREŚCI Wstęp............. Rozdział pierwszy. Wiadomości ogólne . ' . Kraj 7. — Mieszkańcy 9. — Język 10. — Historia Mezopotamii w latach. 700—500 p.ne. 11. — Chronologia 14 — WARSTWY SPOŁECZNE 16. — Rodzina. Mieszkania 16. — Człowiek wolny i małżeństwo 17. — Niewolnik 20. — Sprzedaż niewolników 22. — Niewolnicy świątyń 23. — Wykup 24. — Mieszkanie 25. — Dom 26. — Zastosowanie gliny 27. — Pokrycie budynków i górne piętro 29. — Zdobnictwo 30. — Sprzęty 31. — Oświetlenie i ogrzewanie 31. — Miasto. Jego rozplanowanie 32. —Babilon 32. — Wielkie budynki. Merkes 33. — Eufrat i jego most 34. — Doprowadzanie wody 35. — Mury miejskie 35. — Bramy 36. — Wieś. Kanały 37. — Użyźnianie uzyskane za pomocą nawadniania 38. — Żegluga 40. — Kują i Kelek 41. — Połów ryb 42. — Ogrody 43. — Ogród Merodach-Baladan 43. — Podwórko 45. — Uprawa roli. Rośliny zbożowe 45. — Motyka i pług 46. — Młócenie ziarna 47. — Sprzedaże i pożyczki zboża 48. —• Bydło domowe. Osły 49. — Dziki osioł i koń 49. -— Bydło rogate 51. — Owce, kozy. Przemysł mleczarski 52. — Wielbłąd 53. — Pasterze i psy 53. — Handel bydłem 54. — Dzikie zwierzęta. Polowanie 55. — Przewóz drogami lądowymi 56. — Karawana 56. — ŻYCIE CODZIENNE 57. — Powitanie poranne 57. — Toaleta. Włosy i zarost 57. — Mydło 58. — Cyrulik 59. — Ubiór męski 59. — Stroje kobiece 60. — Pieczęcie 61. — Posiłki. Chleb 62. — Napoje. Piwo i wino palmowe 63. — Wino 64. —¦ Drzewo palmowe 65. — Rzekome zapładnianie palmy przedstawione na płaskorzeźbach. Słupek kwiatu męskiego 66. — Jarzyny, ryby, mięso 6". — Szarańcza 68. — Sery, wyroby cukiernicze i owoce 68. — Naczynia 69. — Trunki 70. — PRACA I HANDEL 70. — Stosunek sprzedającego do nabywcy 70. — Odpowiedzialność 71. — Organizacja pracy w Kapadocji 71. — Cele handlu 72. — Organizacja karawany 74. — Handel w Nuzi 75. — Firma Muraszu w Nippur 75. — Wynagrodzenie 76. — Umowa o akord 76. — Nadzorcy 77. — Koszty utrzymania 77. — Wagi i miary 78. — Miernik w wymiarach 79. — Wartość artykułów żywnościowych 80 — Miedź i brąz 83. — Żelazo, złoto i srebro 83. — Odlewanie posągów i ich złocenie 84. — Naczynia i klejnoty 85. — Garn- 18 Contenau 273 Spis treści carz 86 — Koszykarz 86. — Sprzedawcy tkanin 87. Handlarz pieśni 88. Cukiernik 87. Rozdział drugi. Król i państwo ...... 89 Pałac królewski 89. — Pałac w Chorsabad 89. — Wykopaliska 90 — Budowa i plan pałacu 92. — Pałace drugorzędne 94. — Ogrody i babilońskie „ogrody wiszące" 95. — Zdobnictwo. Płaskorzeźby 96. — Pałace prowincjonalne 93. — Idea monarchii 99. — Podstawy prawne władzy królewskiej 100. — Mianowanie przez bogów 103. — Król Asyrii nie jest bogiem 102. — Wyznaczanie następcy 103. — Koronacja 104. — Zwyczajny dzień króla. Ubiór 106. — Klejnoty i broń. — 108. — Wozy królewskie 109. — Sprzęty królewskie 110 — Kość słoniowa 112. — Rozrywki. Uczty. Muzyka. Taniec 113. — Polowanie 115. — Orszak królewski 118. ¦— Zarządzanie państwem. Dyplomacja 119. — Przyjmowanie hołdowni-ków 121. — Danina cedrów z Libanu 121. — Wojna 123. — Bogowie rozkazują 123. — Armia 124. — Saperzy i artyleria 126. — Obóz 127. — Łup wojenny 127. — Ósma kompania Sargona 129. — Grabież w mieście Musasir 132. — Wojna z Elamem i grabież w Suzje 133. — Marynarka wojenna 135. Rozdział trzeci. Myśl mezopotamska.....136 Pojęcie ogólne 13o". — Doktryna imienia 138. — Głos. Imiona osób 139.— Ton mkantacji 140. —¦ Potęga pisma, rysunku, rzeźby, śpiewu i tańca 140. — Konieczność ukrywania prawdziwego imienia 142. — Potęga liczb 142. — Gra słów i pismo 144. — Zagadki 144. — „Szata Marduka" 146. — BRG'YH król KTK 148. — Symbolika asyryjska 149. — WIEDZA 150.— Pismo. Kształcenie pisarza 150. — Ewolucja pisma 153. — Od pikto-grafii do sylabizmu 155. — Odczytanie pisma 157. — Pismo kryptograficzne 159. — Biblioteka Assurbanipala 161. — Literatura Asyryjczyków i Babilończyków 162. — Literatura religijna. „Poemat o stworzeniu świata" 162. — Potop 165. — Mity o Zu i smoku Labbu 167. — Tak zwany „Poemat o upadku" 168. — Legenda o Ninurcie 163. — „Wywyższenie Isztar" 169. — Królestwo podziemi 169. — Zejście Isztar do podziemi 170. —¦ Epopeja o Gilgameszu 171. — Gilgamesz w sztuce 176. — Mity 0 Adapie i Etanie 176. — Opowieści moralne. „Poemat o cierpiącym 1 sprawiedliwym człowieku", „Mądrość babilońska" 177. — Liryka. Hymny 179. — Bajki 179. — Dzieła historyczne 180. — Styl i wartość historyczna 182. — Korespondencja prywatna. Korespondencja królewska 182. — Wiedza przedmiotem objawienia 185. — Stowarzyszenia misteriów? 186. — Matematyka 188. — Zbiory zadań 189. — Geografia. Kartografia 191. — Kalendarz. Astronomia 192. — Tablica gwiazd stałych 193. — Wiedza przyrodnicza. Botanika, zoologia, mineralogia 194. —• Chemia 196. — Konwencje w sztuce 196. — Rzeźba 197. — Płaskorzeźba 198. — Perspektywa 199. — Odtworzenie galopu 202. Rozdział czwarty. Życie religijne.....204 Dokumentacja 204. — Niejednolitość i sprzeczność 205. — Reformy pierwszej dynastii babilońskiej 206 — Pierwotna religia naturystyczna Bi Pr Sp 274 Spis treści i jej ewolucja 21/7. — Lista bogów. Pierwsza triada: Anu, Enlil, Ea 2'08>. — Druga triada: Sin, Szamasz, Isztar 210. — Ninurta Nusku. Nergal Adai. Tammuz 212. — Demony 214. — Sposób przedstawiania 216. — Atrybuty i symbole bogów 217. — Liczby i gwiazdy bogów 218. — Posągi bogów 219. — Próby synkretyzmu 220. — Człowiek, „Syn swego Boga" 221. — Narodziny mistyki 222 —• Wartość moralna bogów 223. — Władza bogów. Przeznaczenie 225 — Grzech. Jego wyznanie 226 — Wątpliwości 228, — Świątynie 229. — Świątynia Marduka w Babilonie 230. — Wieża wielopiętrowa 233. — Kapłani. Kroi wielki kapłan 236. — Wróżbiarze. Śpiewacy 236. — Egzorcyści 238. — Niższy kler i personel świątyni 238. — Kradzieże i bójki w świętych przybytkach 239. — Obrzędy 240. — Święta religijne 240. — Wróżbiarstwo Jego uzasadnienie 241. — Bogowie wróżbiarstwa. Kapłani 242. — Rożne wróżby. Sny 243. — Hepatoskopia 243. — Astrologia 244. —- Wrozby na podstawie urodzin i przypadkowych spotkań 244. — Magia. Źródła 245.,— Bogowie magii. Kapani i ich sposoby. Rzucanie uroków 245. — Możliwości magii babilońskiej 247. — Medycyna 247. — Okres kapłański 248. — Z.awieme się ducha krytyki 249. — Faza przedhipokratyczna 249. — Śmierć. Lud i możni Pogrzeb. Po tamtej stronie 249. — Pogrzeb 251. Zastępca królewski 262. — Los zmarłych 253. Zakończenie .......... Bibliografia . . ....... Przypisy Spis ilustracji......... 254 257 265 269