JANUSZ ODROWĄŻ – PIENIĄŻEK

Małżeństwo z Lyndą Winters albo pamiątka po Glorii Swanson

1 
Lynda była ubrana w białą koszulę z prostokątnym dekoltem nie skrywającym 
piersi, ale je zasłaniała przejrzystym białym szalem; trzewiki z różowej skóry, 
spełniając wymogi elegancji wedle mody czasów Konwentu i Terroru, miały 
wskazywać na pozycję socjalną Marii Anny Karoliny Corday d'Armont, 
dwudziestopięcioletniej wtedy córki francuskich ziemian. Co pewien czas wzywana, 
poszturchiwana, budzona z letargu, w jakim – z niewielkimi przerwa-mi – stale 
powinna się znajdować, wyłaziła spod ławki; spędzała tam, polegując, każdą swo-
bodną chwilę, póki jej stamtąd jak z saka nie wybierano, ciągnąc siłą na światło 
reflektorów (padały na scenę ukośnymi słupami psychodelicznych kolorów 
bezustannie zmienianych: to zielone, to żółte, liliowe, pomarańczowe, zielone, 
żółte, liliowe), aby, niby to półprzytomna, recytowała kolejną swoją kwestię, 
lecz zawsze przedtem dwie rosłe, kościste siostry zakonne (grane przez dwóch 
aktorów później przeze mnie osobiście poznanych, Harry'ego B. Hopkin-sa i 
Stanleya Blackwella) wkładały na jej włosy, ciemnorude, spływające przez ramię, 
kape-lusz z dużym rondem podniesionym od przodu, ozdobionym kokardą ze wstążek o 
barwach republikańskich: czerwonej, białej, niebieskiej, potem podwiązywały go 
jej pod brodą tasiem-kami, bez żadnych względów ostro szarpały za głowę, a 
wykonawszy tę czynność, również się nie patyczkując, popychały do przodu. 
Codziennie siadywałem na widowni teatru „Amphitheatron”, obserwując uważnie 
zawsze z takim samym zachwytem bifurkację jej roli; prowadziła bezbłędnie dwie 
postacie w skom-plikowanej sztuce, dziejącej się jednocześnie w dwu miejscach i 
dwu czasach, grała bowiem pacjentkę azylu dla obłąkanych w Charenton pod 
Paryżem, cierpiącą na chroniczną śpiączkę i depresję; pacjentkę tę w dniu 13 
lipca 1808 roku skutecznie mobilizowano do niebłahego udziału w widowisku 
okolicznościowym, reżyserowanym przez markiza de Sade (ale pod patronatem samego 
Dyrektora zakładu), gdzie występuje w roli Charlotty Corday, powtarza-jąc 
zdarzenie z dnia 13 lipca 1793 roku, gdy ta młoda kobieta, przybywszy do Paryża, 
zamor-dowała nożem Jana Pawła Marata, w jego własnym mieszkaniu przy 30, rue 
Cordeliers, le-czącego w swej wannie przykrą chorobę skóry. Pacjentka azylu, 
stale budzona ze snu i wy-ciągana spod ławki, Charlottą zresztą nie była 
nieprzerwanie przez cały ciąg przedstawienia, ale jak gdyby w każdej od nowa 
scenie Charlottą się stawała dopiero od tej chwili, kiedy jej nałożono na głowę 
kapelusz z kokardą trójkolorową i kiedy jej go mocno pod brodą podwią-zano; w 
każdym razie Lynda miała tu za zadanie grać rolę grającej rolę, a czyjąż znowu 
rolę zagrała przed sobą i przed światem sama Maria Anna Karolina Corday 
d'Armont, rodzona przecież prawnuczka wielkiego Pierre'a Corneille, zabijając 
Marata: Judyty – jak powiadają – czy może którejś z bohaterek antyku? Oto pole 
dla nigdy nie wyjaśnionych do końca hipotez erudytów. 
Po spektaklu ściągałem taksówkę telefonem i brałem Lyndę do restauracji w 
Georgetown (powiedzmy, do „Charcoal Hearth”, czy kiedy indziej była to „The 
Phoenix” przy Wisconsin Avenue) albo do „Tre Scalini”, musiała się koniecznie 
odprężyć i zdarzało się nawet, że zaraz po przedstawieniu łączyła się z Nowym 
Jorkiem, aby przeprowadzić rozmowę ze swym psy-choanalitykiem, to ją uspokajało; 
w restauracji jadła niewiele, najczęściej wybierała z karty homara albo langustę 
i piła trochę szampana, inne potrawy, czasem też zamawiane, nietknięte 
odjeżdżały; zmęczona wysiłkiem fizycznym, a i nerwowo wyczerpana, ceniła przede 
wszyst-kim nastrój dobrego lokalu (lubiła na przykład świeczki płonące w 
szklanych kulach na stole), a później wracaliśmy do naszego apartamentu 
wynajętego przez teatr na stałe dla swych akto-rów przy Trzeciej Południowo-
Zachodniej (S.W.), w pobliżu betonowej bryły teatru „Am-phitheatron”, była to 
zresztą dzielnica zamieszkana wyłącznie przez Murzynów, prawie nad Potomakiem, 
bo działo się to w Waszyngtonie, D.C., wczesną wiosną roku 1969. Mieszkanie, 
składające się z małego przedpokoju, sypialni, living roomu, kuchenki i 
łazienki, mieściło się na trzecim piętrze nowoczesnego bloku; za taflą szklanych 
drzwi wejściowych, na dole, od razu uderzał zapach chloru (to Murzyn sprzątacz 
bez przerwy wszystko tam w kółko puco-wał), a znowu w obu windach, wznoszących 
się do góry szybko i bezszmerowo, woń plastyku imitującego szary piaskowiec 
(chyba brak zastanowienia – windy kamienne?) podobnie nie-możliwie dawała się we 
znaki. 
W samym apartamencie współczesną amerykańską modą okna się nie otwierały; były 
to właściwie ściany z szyb grubych, przydymionych jak ciemne okulary, co mnie 
denerwowało, bo przez podobne szyby widać świat w barwach ponurych, jakby zawsze 
zbierało się na bu-rzę. Tutaj były wokoło niziutkie, nie tynkowane domki 
ludności kolorowej, z oknami ukry-tymi za gęstymi siatkami przeciwinsektowymi i 
ze spuszczonymi chyba na zawsze żaluzjami, bo nie widziałem, by były 
kiedykolwiek podniesione. Przed swymi domeczkami Murzyni nigdy nie mieli 
ogródków – czym się najbardziej zewnętrznie różnili od Anglosasów – lecz tylko 
miejsca na nie, i jakże zaśmiecone; bawiły się tam Murzyniątka, a ich ojcowie 
włóczyli się po ulicach naszej dzielnicy zawsze grupkami, nic nie robiąc, i 
takie ich grupki codziennie spotykałem chodząc do pawilonu; jedyny w tym 
rejonie, parterowy, stanowił centrum han-dlowe: Safeway, gdzie robiłem zakupy 
żywnościowe, Peoples Drug Store, Bankers Trust Saving Bank (realizowaliśmy w nim 
czeki), była i pralnia chemiczna o nazwie „White House Laundry” (w książce 
telefonicznej dystryktu Kolumbii figuruje ona obok telefonu White Hou-se – 
Białego Domu), pod spodem zaś, w suterenie, mieściła się ogromna kręgielnia, 
zmecha-nizowana w bardzo wymyślny sposób, grałem tam raz z Murzynami: kule, 
które trafiały albo i nie trafiały, znikały po partii z posadzki za naciśnięciem 
guzika, nagle się – wraz z kręglami – po prostu gdzieś zapadając, a po maleńkiej 
chwili kręgle już były z powrotem rzędami usta-wione, kule zaś wpadały same po 
torze do ręki rzucającego; mieli oni rozrywkę istotnie do końca ułatwioną. Za 
ścianą tej kręgielni, po schodkach w dół, lecz wejście już od ulicy, z ro-gu, 
była porządna restauracja „Louis”, ileż to razy Lynda projektowała, by zjeść tam 
po spektaklu homara, langustę czy tuzin ostryg i wypić szampana, i ileż razy 
tameśmy się wybie-rali, ale coś zawsze stawało na przeszkodzie, choć było tak 
blisko domu, a może właśnie dla-tego, i w końcu jechaliśmy taksówką do 
Georgetown albo do „Tre Scalini”. prawie na drugi koniec miasta. 
Z okna naszego mieszkania przez przyciemnione szyby widać było, jak jeszcze 
dalej, za Potomakiem, ogromne odrzutowce schodziły do lądowania, inne znowu bez 
przerwy starto-wały wznosząc się wprost nad obelisk Jerzego Waszyngtona, 
wyniosły, szpiczasto zakończo-ny, którego nie lubiłem, z dwoma – od naszej 
strony – otworami w samym już stożku na szczycie; były to dla mnie jak gdyby 
jakieś oczka patrzące spod kaptura średniowiecznego kata lub, lepiej – oprawcy z 
Ku-Klux-Klanu (w nocy świeciły), a przecież ja sam kiedyś przez oczka te 
wyglądałem, kiedy wjechałem windą na czubek Monumentu i podziwiałem przez nie 
wspaniałą panoramę stolicy i okolic. Wieczorem, koło szóstej, tam właśnie, za 
pomnikiem, kryło się czerwone słońce, dnie bywały pogodne, bo wiosna w 
Waszyngtonie przychodzi du-żo wcześniej niż w Warszawie. Uzupełniając te wstępne 
uwagi – w naszym mieszkaniu czło-wiek był zdany na bezustanne szemranie 
przeróżnych maszynerii: do czyszczenia powietrza i jego nawilgotniania, a także 
coraz to chrzęścił i zgrzytał młynek, gdyż wszelkie odpady, jak kości i tak 
dalej, wrzucało się wprost do zlewu i były tam one natychmiast z jazgotem prze-
mielane na papkę, która potem spływała w dół rurami. 
2 
Do Lyndy przeniosłem się na miesiąc przed epoką, gdy wzięła przez swego agenta 
Harveya Mackintosha rolę Charlotty Corday w waszyngtońskim teatrze 
„Amphitheatron” i wyjechała tam na mniej więcej jeden kwartał; stale mieszkała w 
Nowym Jorku, a moja prze-prowadzka nastąpiła zaraz po naszym ślubie (odbył się w 
„Cupid Wedding Chapel”, Las Ve-gas, stan Nevada, kiedy w nocy z 19 na 20 
stycznia 1969 wróciliśmy z lotniska JFK (Ke-nnedy'ego) taksówką do naszej 
kamienicy. Mogę napisać „naszej” i ja w niej bowiem także do tej pory 
mieszkałem, z tym że pięć pięter wyżej, od tego się zaczęło: poznałem ją kiedyś 
w windzie, zgrabna, wysoka, jasna, od razu wywarła na mnie wrażenie, a kiedy na 
moje zapyta-nie odpowiedział mi windziarz, że ta młoda, piękna kobieta jest 
znaną aktorką teatralną Bro-adwayu, błyszczącą, jak to nazywają, „in the lights” 
(czyli, praktycznie biorąc, że jej nazwi-sko świeciło żaróweczkami przed 
wejściem do teatru, gdzie grała zawsze czołową rolę), real-ne perspektywy 
niezwyczajnej przygody w Nowym Jorku do tego stopnia skierowały w jej stronę 
wszystkie moje zabiegi, że nim upłynął miesiąc, rzeczywiście bliski już byłem 
celu. 
Dom, w którym mieszkaliśmy nie znając się jeszcze wtedy, jest drugą kamienicą 
przy Za-chodniej 67 Ulicy, licząc od rogu alei Central Park West; aleja ta, 
będąca przedłużeniemÓsmej Avenue, wytycza jednocześnie granicę Central Parku. 
Kilkunastopiętrowy, nazywa się „Hôtel des Artistes”, co napisano po obu bokach 
podłużnej płóciennej markizy osłaniającej wejście i prowadzącej nad samym 
trotuarem do krawężnika jezdni, gdzie znowu położono wycieraczkę specjalnie 
zamówioną, bo miała w czarną gumę wtopiony biały napis „1W67” (skrótowy adres 
domu), jest to obyczaj powszechny w Nowym Jorku i znaczy, że dom sam siebie 
ceni. Istotnie, dziś podupadły, gdzieś w okolicach pierwszej wojny światowej i 
jeszcze jakie dziesięć lat po niej adres to był pierwszorzędny, skoro rezydował 
tu Chaplin w czasach wschodzącej sławy, George Gershwin tu właśnie komponował 
swoje powszechnie znane utwory, mieszkała w tym domu artystów nawet i Gloria 
Swanson, córka Josepha i Aleksandry z Klanowskich małżonków Swansonów; opowiadał 
mi Max, superintendent będący zarazem szefem ubranych w brązową liberię 
portierów i windziarzy, że ongiś, w tamtych czasach, była na drugim piętrze 
olbrzymia kuchnia, skąd roznoszono po domu zamawiane telefonicznie potrawy, a 
także, że prócz artystów teatralnych (dwa kroki od Broadwayu) mieli tu aparta-
menty bogacze z Argentyny, przeważnie hodowcy bydła; mieszkania ich stały puste, 
bo przyjeżdżali wyłącznie na sezon operowy. 
Dom budowano w czasach, gdy wszystko było masywne, solidne i z żelaza, oparł się 
więc do dzisiaj próbom modernizacji, bo wszystko ciągle doskonale działało, ale 
przez to stał się po prostu przestarzały, mieszkania spadły w cenie, wynieśli 
się bogacze, w podziemiach od wielu lat już nieczynny piękny basen zamieniono na 
składy, a salę teatralną służącą kiedyś mieszkańcom kamienicy wynajmowała spółka 
American Broadcasting Company na studia telewizyjne, dlatego oprócz stale 
przewijających się w hallu muzyków z instrumentami spo-tkać tu można było sławne 
postacie (ktoś widział tu w zeszłym roku samego senatora Richar-da M. Nixona), 
bo z nimi w tych pomieszczeniach przeprowadzano wywiady. 
Architekt projektujący kamienicę (tak sądzę, bo nie sprawdzałem) w pierwszych 
dziesięciu latach naszego wieku upiększył ją bogato: dał neogotycką bramę, a mur 
po obu jej stronach zapełnił blendami w formie arkad; te edykuły (cztery po 
każdej stronie), o ostrych gotyckich łukach, zwieńczone pinaklami zdobnymi 
szeregiem żabek, na szczytach zaś kwiatonami, oparte na wspornikach, dokładnie 
pomniejszały wzory zaczerpnięte z europejskich katedr. 
Podobnie obie windy: żelazne, także w neogotyckim stylu (sterczyny i kwiatony), 
miały fu-tryny zdobione ornamentem roślinnym (żołędziem z liściem dębowym), a w 
górze, imitując kartusze, tkwiły półtarcze z półzegarami po to, by strzałki 
pokazywały, na którym piętrze winda właśnie się znajduje (o charakterze windy 
wspominam szczegółowiej, bo z nią wiąże się dla mnie pamięć tamtego pierwszego 
spotkania). 
Muszę jednak wyjaśnić, jak to się stało, że tu zamieszkałem. Moi dobrzy znajomi 
mieli w tej kamienicy wygodny apartament i trzeba było trafu, że obok, za 
ścianą, znalazło się drugie mieszkanie do sprzedania, i to bardzo niedrogo 
(piętnaście tysięcy dolarów), więc natych-miast je kupili, z myślą – po pewnym 
czasie – o powiększeniu swego, na razie więc, przed remontem, mnie do niego 
wpuścili; istotnie w tej sytuacji nie było sensu płacić za hotel. Mały ów 
apartament dlatego był taki tani, że remont miał być drogi, lokal zdezelowano w 
prze-dziwny naprawdę sposób; nie mówiąc o drzwiach, futrynach, bo z nich nie 
było i śladu, po-wywalano ściany dzielące poszczególne pokoje (pierwotnie były 
tam dwa pomieszczenia na dole i pokój – po schodkach, z antresoli – na górze, 
mała kuchenka, łazienka), zostały tylko mury wydrapane miejscami do gołych 
czerwonych cegieł, a nawet pordzewiałych szyn, rur z przewodami do ogrzewania 
(centralne na szczęście działało), elektryczności, gazu, wszystko w stanie tak 
opłakanym, że w pewnym miejscu z sufitu zwisały jakieś cegły przyklejone do 
przewodów betonem, słowem, była to, w tym pięknym domu, jedna wielka ruina, 
podobna do tych, jakie się widywało w Warszawie po Powstaniu. 
Za dnia miałem tu jasno, bo okno weneckie, choć mocno zakurzone, ale od dołu aż 
do su-fitu ośmio chyba metrowe, wychodziło na Zachodnią 67 Ulicę, a widać było 
przez nie kawa-łek Central Parku z kilkoma wieżowcami przy Piątej Avenue, wśród 
nich hotel „The Pierre”, który stanowił w tym czasie, o którym właśnie piszę, 
główną kwaterę prezydenta elekta Ri-charda M. Nixona; pobiwszy Huberta H. 
Humphreya w listopadowych wyborach roku 1968, gotował się tu teraz do przejęcia 
władzy dnia 20 stycznia 1969 roku (poniedziałek) w godzi-nach przedpołudniowych. 
W czasie kiedy jeszcze mieszkałem tu na górze, prezydent elekt siadał często – 
po zmierzchu – swoim helikopterem na zrudziałym od szronów trawniku Cen-tral 
Parku (dokładniej: na Sheep Meadow), gdzie już czekali nań policjanci, dużymi 
reflekto-rami kierując słupy światła na bezlistne korony drzew i na krzewy, 
bacząc, czy kto się w nich nie czai z karabinem, klekot helikoptera zwiastował, 
że prezydent elekt się zbliża i krąży gdzieś nad nami. 
Naprzeciw mego okna ogromna kamienica podobna była do naszej, też ją 
zamieszkiwali aktorzy, malarze, pisarze; gdy zapalali światło, widać było, jak 
żyją wśród zastałego luksusu kotar, posłań wygodnych, szerokich, wyprawiali 
koktajle, a w noc sylwestrową wydali więk-sze przyjęcie, patrzyłem, jak schodzą 
się na nie pary ubrane wieczorowo (smokingi, toalety), i gdy tak stałem przed 
szybą schowany w ciemnościach mego pokoju, do tego zanurzony w chóralną, 
nieprzerwaną symfonię setek klaksonów samochodów sunących z odświętną paradą 
wzdłuż alei Central Park West w kierunku południowym, usłyszałem pukanie: to 
przyszła do mnie Lynda, w dżinsach, świeżutko uczesana, i od tej chwili wszystko 
na dobre się zaczęło. 
Nawet nie zapalałem światła, bo było niemal jasno od kilku dziesiątków okien 
jarzących się dookoła, tylko prosiłem, by uważała chodząc po tej ruinie, bo ze 
zdjętej podłogi wysta-wały rureczki, które pozaginałem do góry, aby w nie, dla 
fantazji (choć mam ją raczej słabą), powtykać – niby w pętelki od kożucha – 
bukiety sztucznych kwiatów z plastyku. Moje łóżko stało dosłownie pośrodku, 
ściany były bowiem ze wszystkich stron wykute na dole aż do ce-gieł; poprzedni 
właściciel – i tu wytłumaczenie tego zdezelowania – zamierzał całą podłogę 
pokryć miękkimi poduszkami ze skóry wytłoczonej, a właśnie przy samych ścianach 
kurdy-ban ten, imitujący szachownicę czarną i białą, miał być pozaginany do góry 
i pewno dlatego wszyscy mieszkańcy domu pomawiali go – nie wiem, czy słusznie – 
o homoseksualizm. Na tym poziomie wygody i luksusu miał być wyposażony cały ten 
apartament, lecz ów były wła-ściciel, fantasta, poprzestał na pierwszej fazie 
przebudowy, zabrakło mu pieniędzy, bo żył bardzo wystawnie, i musiał sprzedać 
mieszkanie po śmiesznie niskiej cenie, zostawiając w nim puszki z farbą, 
zrolowane kawały gąbki ze sztucznych tworzyw (chciał izolować ściany) i wielkie 
tekturowe pudła, do dziś nie mam pojęcia, co się w nich znajdowało. W ową noc 
syl-westrową, gdzieś koło drugiej, zeszliśmy do mieszkania Lyndy wewnętrznymi 
schodami, nie dzwoniąc już na windziarza; prozaiczny był powód tych nocnych 
peregrynacji, dyktowany higieną: pisałem, że nie było u mnie łazienki ani wygód. 
3 
Skorośmy zeszli na dół, przenieśmy się może – proszę – znowu do Waszyngtonu, 
gdzie Lynda ubrana – jak wiemy – w białą koszulę z prostokątnym dekoltem nie 
skrywającym pier-si (ale je zasłaniała przejrzystym białym szalem), prowadzona 
pod ręce przez dwie zwaliste siostry zakonne (Hopkinsa i Blackwella), ukazywała 
się zaraz w pierwszej scenie tej sztuki, która się odgrywała w szpitalnej sali 
kąpielowej zakładu dla obłąkanych w Charenton pod Paryżem, obłożonej od dołu 
białymi kafelkami: z prawej strony stały szeregiem wanny, a po lewej widać było 
prysznice. Ale jeszcze przed wejściem Charlotty, jak tylko podniesiono kurtynę i 
zagrzmiały fanfary, J.P. Marat, czy raczej jeden z Szalonych mający grać rolę 
J.P. Marata, szybko defilował przez scenę i sadowił się w wannie kładąc sobie na 
desce pełniącej rolę pulpitu przybory do pisania, a znowu markiz de Sade, będący 
tu starym tłuściochem w podniszczonym ubraniu jeszcze ancien régime'u (nosił 
perukę z harcapem), kierował się cięż-kim krokiem ku niewielkiemu podium po 
lewej stronie sceny, gdzie stało jego krzesło (Lu-dwik XVI), ukosem cokolwiek do 
widowni, skąd swoje widowisko będzie reżyserował. Mu-zyka ciągle grała: kilku 
pacjentów szpitalnych ubranych całkiem na biało (stali na galeryjce) stanowiło 
orkiestrę, wśród której prócz bębenka stukającego rytmicznie najsilniej się 
wybijała trąbka o ostrej barwie tonu. 
Podówczas w Waszyngtonie nie opuściłem żadnego przedstawienia tej sztuki, aby 
faktem mej obecności nie dopuścić ponownie – wydawało mi się to wtedy możliwe – 
do oburzające-go wypadku, który wydarzył się w okresie, kiedy jeździłem na 
kongres w San Francisco z odczytem pt. W kręgu Mickiewicza i Puszkina. Wróciwszy 
zapowiedziałem sobie, że już do samego końca będę na każdym spektaklu i 
jakkolwiek to świetne widowisko codziennie oglą-dałem, to jednak sam przebieg 
akcji zawsze od nowa śledziłem z niepokojem. 
Lynda jako Charlotta Corday, czy raczej jako jedna z Obłąkanych kreująca jej 
rolę, luna-tycznie snująca się po scenie i prowadzona pod ręce przez szarytki 
(Blackwella i Hopkinsa), do akcji włączy się dopiero po pewnym czasie, kiedy 
wygłosi do Marata tyradę tak oto za-kończoną: 
Zabijam ciebie jednego, aby ratować tysiące 
i zerwać kajdany u nóg im ciążące1. 
– by po niej, odciągnięta przez siostry, zająć swe miejsce pod ławką aż do 
czasu, kiedy te rosłe mniszki na powrót ją stamtąd wypłoszą prowadząc na przód 
sceny; jest to bowiem do-piero jej pierwsza wizyta w domu przyszłej ofiary, 
zbliża się wtedy tylko do wanny J.P. Ma-rata, kryjąc sztylet pod przezroczystym 
szalem, i już, już ma uderzyć, kiedy zostaje osadzona słowami de Sade'a 
wołającego jowialnie ze swego krzesła: 
Jeszcze nie teraz, Corday, 
trzy razy stajesz pod jego drzwiami2 
1 Tłum. Andrzej Wirth. 2 Tłum. Andrzej Wirth. 
– co napięcie zawiesza, rozładowuje, ale przecież Charlotta zaraz wygłosi swoją 
drugą perorę; podczas gdy za jej plecami bardzo realistycznie zgilotynują 
pewnego duchownego, znowu zniknie pod ławką, skąd po kwadransie z powrotem ją 
wyciągają – tutaj już co dzień drżałem, bo scena ta to pierwsza rozmowa pomiędzy 
Charlottą Corday a jej adoratorem, Duperretem. 
Jak pisano w programie, ta rola Duperreta nie jest zgodna z historią, to znaczy 
żył wpraw-dzie Duperret Claude Romain Laus w tamtych czasach, Grand Larousse 
podaje, że się urodził w roku 1747 i był z ramienia Żyrondy deputowanym do 
Zgromadzenia Ustawodawczego, a potem do Konwentu, współoskarżony z Corday też 
zginął na szafocie, lecz nie był jej aman-tem, bo do tej roli pretendował 
podobno pan Tournelis, który był rojalistą i uciekł z Caen do Koblencji, lecz w 
dramacie go nie ma. 
Duperret więc ze sztuki jest chorym erotomanem i zaraz przy pierwszym spotkaniu 
wyko-rzystuje chwilową nieuwagę sióstr prowadzących Charlottę pod ramiona, by 
jej sięgnąć ręką w zanadrze bez żadnych ceregieli, i jest za to przez wszystkich 
obecnych z oburzeniem gro-miony. Zawsze widziałem, że Lynda w tym momencie 
Charlottą być przestaje, zrzuca maskę wariatki chorującej na śpiączkę i z 
tajonej wściekłości mieni się wprost na twarzy, to blednąc, to czerwieniejąc, by 
ukryć przed publicznością swoją wielką odrazę, kiedy ten aktor (nazywał się 
Michael Hawkins), grający zresztą dobrze i zgodnie z duchem sztuki integrujący w 
swej roli ekspresję i naturalizm, puszcza się na lubieżnie ryzykowne pieszczoty 
wedle wskazówek pana Normana Kelleya, reżysera, dopokąd nie biorą mojej Lyndy w 
obronę dwie atletyczne siostry; musiały wykręcać Duperretowi ręce, a na koniec 
brutalnie go odpychać. 
4 
Powróćmy może jeszcze na Manhattan do święta Nowego Roku, spędziłem je u Lyndy w 
jej jakże wygodnym, szerokim łożu imitującym styl Ludwika XV (było białe, 
wezgłowie zdobione reliefami), lunch sporządziła sama smażąc nam dwa club steaki 
i dopiero wieczo-rem, jak było w jej zwyczaju, wyszliśmy, by zjeść na mieście 
coś lepszego. Łapaliśmy tak-sówkę stojąc na wietrze i mrozie przy rogu naszej 
ulicy i alei Central Park West, właśnie w chwili, gdy ekran świetlny kolosalnych 
rozmiarów, umieszczony na dachu wieżowca wysoko ponad Columbus Circle (zresztą 
jako reklama buicków i cadillaków do nabycia w nowo otwartym salonie Building 
Motors, 767 Fifth Avenue), wskazał dokładną godzinę: IT IS NOW 8:01, ale 
taksówki, zajęte, nie chciały się zatrzymywać, chociaż obojeśmy z Lyndą na nie, 
zmarznięci, bezustannie machali; gdy wreszcie któraś z kolei, już z daleka 
manewrując w naszą stronę, stanęła przy krawężniku i gdyśmy do niej wsiadali, 
rzuciłem okiem na ekran; palił się właśnie napis IT IS NOW 8:13, nasz szofer 
ostro ruszył w kierunku dolnego Man-hattanu. 
Dobry kawałek za Columbus Circle, gdy wieża „Allied Chemical”, osłaniająca Times 
Squ-are od południowej strony, zamknęła perspektywę wygiętej kiszki Broadwayu, 
po obu stro-nach ulicy zjawiły się pulsujące wstążeczki żaróweczek wabiące 
napisami do kin, teatrów, lokali, elewacje kamienic od góry do dołu pokryte 
neonami, że wymienię rodzaje: semaforo-we, graficzne, literowe, całe świetlne 
obrazy, jak choćby gin lejący się bezustannie kuszącym srebrnym strumieniem z 
butelki do kieliszka, wszystko to było oparte na jakże wymyślnych układach 
tranzystorów, i człowiek musiał to czytać zza szyby samochodu nawet wbrew wła-
snej woli! Tym bardziej że nasza taksówka wolniej się teraz poruszała w 
gęstwinie krążowni-ków, między którymi dopiero kluczyły zielone autobusy, 
obsługujące dwie linie (numer 10: 195 Ulica – Park Place, i numer 104: 129 Ulica 
– Narody Zjednoczone), tylko po to, by się co chwila zatrzymywać, bo u wylotu 
każdej prawie przecznicy mają przystanek pośród gęstego tłumu, złożonego z 
Anglosasów, Murzynów i Żydów, przechodzącego stale z jednej strony Broadwayu na 
drugą w miejscach nie oznaczonych, wśród innych wreszcie taksówek manew-rujących 
w tym celu, by nagle zjeżdżać w prawo lub stawać tu czy tam przy chodniku. 
Im bliżej było zresztą do Times Square, gdzieś od rejonu teatru Eda Sullivana 
(czyli przy 54 Zachodniej Ulicy), tym więcej leżało jeszcze śmiecia po 
noworocznym festynie: pogubio-ne kalosze, podarte parasole, dziesiątki 
rękawiczek (dziwne – jak będą pisali w jutrzejszym „New York Post” – że z ręki 
prawej), nie mówiąc o setkach porzuconych na jezdni, na trotu-arach trąbek 
jaskrawo malowanych, teraz porozgniatanych, którymi o północy trąbiono cisnąc 
się w straszliwym tłoku na samym Times Square, placu w kształcie zbliżonym do 
podłużnego trapezu, na ulicach przyległych, wszędzie tam, skąd tylko widać było 
„Allied Chemical To-wer”, gdzie z wysokiego masztu punkt dwunasta zaczęła 
zjeżdżać kula i kiedy się zatrzymała, zapaliły się w pionie, z dołu do góry, 
cztery cyfry: 1969, wtedy dopiero buchnęła pod niebo wrzawa, dzikie wrzaski 
radości zmieszały się z trąbkami, a to z kolei stało się sygnałem dla tych 
tysięcy ludzi do nagłych i gwałtownych poruszeń ku przodowi. 
Publiczność, rasowo dokładnie przemieszana (lecz większość kolorowych), miała na 
gło-wach cylindry ze złotego papieru z naklejonym życzeniem Happy New Year; 
policja, w znaczniejszej części złożona też z Murzynów, ostro poczęła działać, i 
nawet były w robocie pały, lecz sądzę, że z tego bezhołowia wydostać by mi się 
udało bez poturbowania i skryć się w którymś z shopów przy Czterdziestej 
Drugiej, jeślibym istotnie dotarł tu przed samą półno-cą, jakem to był 
zamierzał, za chwilę przecież miałem wychodzić z domu, kiedy zapukała Lynda i te 
moje plany zupełnie mi wywróciła. 
Nasze poznanie w windzie 22 listopada 1968, gdy tylko przyjechałem z Meksyku, z 
olim-piady (i zamieszkałem w moim jakże dziwnym lokalu na tle tych wszystkich 
dywanów i zwierciadeł, przez które się doń dostawało), było, nie taję, tylko 
zdawkową rozmową podczas oczekiwania na nadejście windziarza, który, w jakimś 
zastępstwie, pełnił tego wieczoru także funkcje telefonisty-portiera, i 
skończyło się niczym. Dopiero w tydzień potem, gdy ja zjeż-dżałem z góry, na 
czwartym piętrze winda stanęła, drzwi otworzono i weszła do niej Lynda w 
towarzystwie wysokiego bruneta odzianego w czerwoną koszulkę polo; ona, wysoka, 
jasna, z noskiem nieco zadartym, naiwnymi oczami podkreślonymi szaleńczym 
makijażem i dużymi ustami powleczonymi grubo szminką pomarańczową, miała na 
sobie suknię stylizowaną nie-co na letnie kreacje tuż sprzed pierwszej wojny 
światowej: spódnica do pół łydki, ciężkie brą-zowe buciki z łańcuchami, 
bluzeczka biała z bardzo dużym dekoltem ozdobionym koronką, koronki przy 
rękawach, a na głowie ogromny kapelusz słomkowy z kolorowymi wstążkami, w takim 
stroju nie mogła przecież (zimno!) wychodzić na ulicę czy nawet do samochodu. 
Istotnie ta para (Lynda podniosła rękę na moje powitanie) zjechawszy do hallu 
udała się na lewo, którędy się wchodziło do restauracji pod nazwą „Café des 
Artistes”, dosyć renomowa-nej, jej ogłoszenia znajdują się bowiem w każdym 
programie spektakli operowych, baletu i koncertów dawanych w pobliskim Lincoln 
Center („Metropolitan Opera” i tak dalej), podów-czas w niej jeszcze nie byłem, 
lecz parę razy na dzień przechodząc ku wejściu i z powrotem widywałem jej 
wnętrze na tle niszy ozdobionej freskami pędzla Howarda Chandlera Christy, jak 
głosiły reklamy, a przedstawiały one gołe blondynki wśród łabędzi pływających na 
płyt-kim stawie pomiędzy kwiatami nenufarów. Ponieważ to się działo akurat w 
święto Thanksgiving Day (rocznica Dnia Dziękczynienia, obchodzona co roku w 
ostatni czwartek listopada), byłem pewien, że idą tam na indyka. 
Noworocznego wieczoru, minąwszy „Alied Chemical Tower”, z datą 1969, kazaliśmy 
się wieźć Siódmą Aleją w kierunku Greenwich Village, gdzie Lynda mnie wysadziła 
przy rogu Czwartej Zachodniej i Szóstej Alei obok lampy gazowej pamiętającej 
podobno rok 1890; w stylowej restauracji „O'Henry's” wzięliśmy drinka przy 
barze, by w drugiej sali dostać po ste-ku siekanym, nieprzytomnych rozmiarów, z 
jednym pieczonym kartoflem, zawiniętym w cyn-folię, i z sałatą, do tego wino 
czerwone „Christian Brothers”. Lynda swoim zwyczajem stek ów ledwo skubnęła, 
opowiadając, że bardzo lubi to miejsce, gdyż tu często jadała, kiedy gry-wała w 
teatrach zwanych off-Broadway, właśnie w Greenwich Village, bardziej kiedyś am-
bitnych w eksperymentowaniu niż wszystkie te teatry działające w przecznicach 
środkowego Broadwayu, ale to się skończyło i – by eksperymentować – trzeba by 
się pisać na ekstrawa-gancję tych grupek fanatyków Nowego Teatru off-off-
Broadway, które się gnieżdżą dzisiaj po salkach parafialnych, w podziemiach 
kościołów różnych wyznań, pieniędzy to nie daje i do tego przeważnie występuje 
się nago. Kończyliśmy ten wieczór w pobliskim „Café Reggio” mając dookoła 
hippiesów (okulary druciane, futra włosem do góry), zabawne, wśród tych 
sczerniałych od starości obrazów i gipsowych medalionów farbą olejną 
pociągniętych na zgniło, pijąc café-creme z cynamonem, Lynda wysunęła poważną 
propozycję małżeństwa, ja się zgodziłem, ustaliliśmy więc zaraz okoliczności i – 
wyjąwszy kalendarzyki – także dokład-ną datę naszego ślubu. 
To dziwne, lecz na tę jej propozycję uświadomiłem sobie, że stanę się 
automatycznie stepfatherem malutkiej córeczki Lyndy – Cathy, miała ją ze swym 
poprzednim, drugim z ko-lei, mężem, Jamesem E. Robertsonem, także aktorem; 
stanęła mi od razu przed oczami dziewczynka czteroletnia bawiąca się spokojnie w 
swoim dziecinnym pokoju; już od samego rana uruchamiała adapter i nastawiała 
płyty z bajeczkami, lecz nigdy, jak potrzeba, na nor-malnych obrotach, bo 
manipulowała zawsze przy przełączniku w ten sposób, żeby puszczać te swoje 
nursery rhyme albo na obrotach zwolnionych, by lektor mówił basem, albo – i 
nawet jeszcze częściej – dysk znacznie przyśpieszając, by płyta piała falsetem. 
Dziewczynką opie-kowała się tak zwana baby sitter, młoda Francuzka imieniem 
Mauricette, całkiem niedawno sprowadzona spod Lyonu; słowa nie znała po 
angielsku, gdy przypływała jesienią transatlan-tykiem „France”, aby się w 
Ameryce nauczyć angielskiego, chodziła teraz codziennie na lek-cje wieczorowe do 
parafialnej szkoły przy Columbus Avenue i co dzień już od rana mawiała z 
entuzjazmem: „]e fais de énormément progres”, lecz wedle opinii Lyndy postępy te 
były naj-zupełniej znikome, w każdym razie do Cathy odzywała się nadal jedynie 
po francusku, ta jej nie rozumiała i dziwnie nie lubiła, a często się zdarzało, 
że na jej widok płakała. Mauricette mieszkała w niedużym pokoiku z łazienką, z 
oknem na ślepe wewnętrzne podwóreczko, obu-dowane szczelnie od góry aż do dołu 
żelaznymi schodkami; w „Hôtel des Artistes” po lewej i po prawej stronie głównej 
klatki schodowej i trzech pionów z dźwigami umiejscowiono nie-wielkie pokoiki 
dla służby, pooznaczane, i owszem, numerami, ale także, jak wszystko w Ameryce, 
symbolami stron świata (4 W, 5 W od zachodu, od wschodu zaś odpowiednio 4 E, 5 E 
i tak dalej), nic nie zważając na to, że bez kompasu w głowie trudno się 
zorientować, gdzie jest wschód, a gdzie zachód, chodząc w dzień bezsłoneczny 
(nie mówiąc już o wieczo-rze) po mieście jakimś, dzielnicy, a cóż dopiero po 
gmachu! Francuzkę tę – by z nią na razie skończyć – przysłali Lyndzie jacyś 
znajomi Francuzi i nie chodziło tyle o niskie wynagrodze-nie (dając przecież 
mieszkanie, częściowe utrzymanie, płaciła już niewiele: kilkadziesiąt dola-rów), 
ważniejsze było, że malutka przestała się wreszcie chować pod opieką Murzynek, 
te zresztą jako nianie trudno jest zwykle zatrzymać w jednym miejscu na dłużej, 
stale więc się zmieniały. 
Zastanawiałem się nad tym poważnym bądź co bądź krokiem życiowym nazajutrz, 2 
stycznia rano, patrząc przez moje wielkie okno, złożone z dawno nie mytych 
szybek, widać stąd było plecy Statuy Wolności z wysoko podniesionym płomieniem: 
figurę tę, w dużym zmniejszeniu, postawił ktoś wieńcząc tympanon kamienicy 
czynszowej, ja zaś ją przez dwa miesiące oglądałem od siebie na tle napisu 
„Hotel Empire”. I teraz, drugiego, gdy się jej przyglądałem, wezbrała we mnie 
świadomość, że kości są rzucone. 
Około Nowego Roku Lynda na scenie nie grywała, zamknąwszy się u siebie pracowała 
nad rolą Pameli w sztuce I Never Sang for my Father, pióra Mike'a Cohana (rolę 
tę wynalazł dla niej agent, pan Harvey Mackintosh), była to komedyjka dość 
młodego autora, którą się zdecydował wystawić „Ambassador Theatre”; producent, 
pan Grover Lawrance, mianował jej reżyserem pana Roberta Rainbowa. Zamknięta 
przez dwa tygodnie, dawała się widzieć rzad-ko, czasem parę dni w ogóle nie 
wychodziła z domu i posiłki nosiłem jej na górę, robiąc także zakupy w markecie 
„Food City” przy Columbus Avenue na wysokości 70 Ulicy, blisko na-szego domu. 
5 
Tymczasem już w sobotę 17 stycznia, z samego rana, mając bilety w kieszeni, 
siedzieliśmy w taksówce zdążającej przez most Queensboro nad Wschodnią Rzeką ku 
lotnisku JFK (Ke-nnedy'ego), gdzie trzymających w ręku nieduże torby podróżne 
(ale ja miałem prócz tego przewieszony przez ramię worek lotniczy z czarnego 
ortalionu zamykany na zamek błyska-wiczny z wmontowanym wieszakiem na ubranie, 
wiozłem w nim garnitur wizytowy), skiero-wano nas do któregoś (bodaj F) z 
korytarzy wzniesionych na słupach betonowych parę me-trów ponad poziomem płyty, 
by tam, przy wyjściu oznaczonym odpowiednim numerem, po jeszcze jednej kontroli 
i odebraniu karty wstępu na pokład samolotu wpuścić nas krytym przejściem do 
wnętrza astrodżetu typu DC 8 (kompanii American Airlines), z rysunkiem spa-
dającego jastrzębia na ogonie. 
Siedliśmy w klasie drugiej i bliżej tyłu, ja przy iluminatorze, Lynda wolała – 
koło mnie – miejsce środkowe. Mogę powiedzieć, że jeszcze nie znałem wtedy 
zupełnie Ameryki, stąd byłem zaniepokojony strojem mej przyszłej żony, i nie 
dlatego, że tak wybrała się w podróż, ale że nie zabrała ze sobą nic innego. 
Ubrana była tak samo jak na próby, to znaczy wciągnęła dżinsy, sweter 
pomarańczowy i (co mnie właśnie dziwiło) do swej torby podróżnej nie wło-żyła 
nic do przebrania, żadnej stosownej do ślubu toalety, miałem więc poważne powody 
do przypuszczeń, że zechce brać ślub w tym swoim roboczym odzieniu, ale jej 
żadnych pytań z dyskrecji nie zadawałem. Na wierzch dopiero zarzuciła futro 
czarne, nurkowe, firmy „Saks Fifth Avenue”, a głowę zawiązała batystową 
chusteczką, kryjąc pod nią, ale niezbyt dokładnie (widać je było od przodu), 
wałeczki, spinki i szpile, bo przed wyjazdem zdążyła nakręcić włosy. 
Upchnąłem na półce mój worek z garniturem i usiadłszy w fotelu myślałem o tym, 
że w swoich podróżach na pewno nigdy już się nie wyzwolę od taszczenia bagażu; 
ba, teraz wiozę tylko ubranie, by włożyć je do ślubu (ciemne, leciutko 
prążkowane, wcale dobrze uszyte, chociaż nie od Zaremby, a tylko od Pawła 
Olbrysia, Solec 46), ale od samego początku moje podróże lotnicze zawsze były 
zarazem szwarcowaniem jakiegoś nadbagażu, i zwykle wraca-jąc do Polski taki 
nadbagaż przemycać mi się udawało, gorzej w przeciwną stronę, bo na Okęciu 
zawsze wszystko dokładnie ważą i wyceniają. Tak na przykład, gdy leciałem w tę 
stronę, do Ameryki, kazali mi nawet zważyć ręczną torbę podróżną, którą zawsze 
biorę ze sobą do kabiny! Nadbagaż (wszystko książki!) kazali mi opłacić w 
dewizach, dopiero zgodzili się na przyjęcie złotówek po wielkich korowodach, gdy 
im udowodniłem, że mam przy sobie wedle przepisu jedynie pięć dolarów. Ale 
znalazłem sposób prosząc, by mi policzono jedynie do Paryża, bo tam część rzeczy 
zostawiam; w Paryżu, kiedy z Orly leciałem dalej, udałem (i ze skutkiem), że 
moja torba mająca dwadzieścia kilo (ukryłem ją pod płaszczem) niemalże nic nie 
waży, chociaż ręka mi mdlała. Kiedy indziej takie znów wydarzenie: wracałem z 
Pa-ryża do Warszawy 12 listopada 1964 roku z lotniska Le Bourget samolotem Lotu 
IŁ18 i wte-dy prócz ciężkiej torby (tej samej) taszczyłem na ramieniu dwa 
zrolowane pledy (miałem nie lada problem, bo mi się w pewnej chwili, kiedy nas 
całą grupą prowadzili przez płytę w okropną pluchę, zsunęły oba z ramienia, 
rozwinęły i wpadły do kałuży), a także założyłem na szyję dużą rzeźbioną ramę, 
kupioną na licytacji w „Hôtel Drouot”, i gdy tak objuczony, w półobrotach, 
lansadach, to w lewo, to w prawo, by o nic nie zaczepić, wchodziłem bokiem po 
schodkach do kabiny, w samych drzwiach samolotu rama mi się przekręciła i przez 
niemałą chwilę w drzwiczkach tych zablokowany (obie ręce zajęte) nie mogłem 
ruszyć dalej, aż ste-wardesa mnie z tego wybawiła. Dlatego z taką zazdrością 
patrzyłem na pewnego towarzysza podróży z Orly przez Ocean, ja, szwarcujący pod 
luźno rzuconym płaszczem dwadzieścia kilogramów; był on bodaj Anglikiem, koło 
trzydziestki, wysoki i mimo chłodu na dworze jedynie w wełnianym ubraniu jak z 
żurnala, na rączce parasola (trzymał go na ramieniu) za-wiesił siateczkę 
nylonową, a w niej dyndała mu butelka whisky „Black & White”, tak tylko 
wyposażony z jakąże nonszalancją maszerował na pokład samolotu. Moją zazdrość 
wywołał nie tym, że był zapewne dostatecznie bogaty (choć siadł w turystycznej 
klasie), ale że ja, ob-ładowany zawsze książkami, papierami, do końca życia 
wozić będę ciężary, a nawet gdybym, w co wątpię, miał kiedy potrzebne dewizy na 
nadbagaż, zawsze byłoby mi ich szkoda. 
Tymczasem, gdy o tym myślałem, trzy stewardesy poczęły wykonywać ruchami 
bezbłęd-nie wyuczonymi przepisowe czynności mające zaznajomić podróżnych z 
użyciem w razie potrzeby maseczek tlenowych, a potem jeszcze sprawdziły, czy 
płaszcze i kapelusze są do-brze poupychane na półkach pod półokrągłym 
sklepieniem, wszystkie zaś ręczne bagaże z przyczepionymi do nich małymi 
karteczkami wsadzały pod fotele. 
Równo o 9.40 astrodżet nasz się poruszył i wolno sunąc po płycie czas jakiś 
lawirował pomiędzy innymi samolotami, wśród których się znajdowały zarówno 
odrzutowce, jak i ma-szyny mniejsze, turbośmigłowe, kołował na pas startowy, 
gdzie, zawinąwszy ogonem, przy-stanął na krótką chwilę, by ruszyć z miejsca 
ostro do ogromnego rozbiegu i podnieść się szybko w górę, zakręcić już w 
powietrzu przechyłem ogromnych skrzydeł, zostawiając po lewej sterczące na 
długim cyplu wieżyce Manhattanu. Po chwili przebiliśmy chmury i nic już nie było 
widać za iluminatorami oprócz mlecznej powłoki lekko pofałdowanej. 
Wtedy Lynda zniknęła na kwadrans w toalecie; kiedy wróciła, wałki już miała 
zdjęte, a włosy rozczesane i ładnie ułożone. Gdy usiadła, przytknęła swój 
policzek do mego, objąłem ją ramieniem, patrzeliśmy na siebie i po raz nie wiem 
który począłem się zastanawiać, co też ja robię najlepszego: rysów nie miała 
doskonałych, nos zadarty i nieco kartoflany, oprawa oka jasna (była wciąż nie 
umalowana), a i cera też zostawiała dość dużo do życzenia. Teraz zwra-cała ku 
mnie oczy cielęce w wyrazie, były wielkie, niebieskie, zachodziły jej co chwila 
łzami ze wzruszenia, była szczęśliwa, to bladła, to znowuż gwałtownie się 
rumieniła, do dziś nie jestem pewien, czy wtedy naprawdę była we mnie tak bardzo 
zakochana, czy grała rolę lecą-cej samolotem brać ze mną ślub do Las Vegas, 
sądzę, że pewno i ona nie mogłaby dziś odpo-wiedzieć, jak to tam naprawdę było, 
bo prawdy od urojenia nigdy nie odróżniała; dość że mu-siała – by skończyć ze 
wzruszeniami – łyknąć zieloną kapsułkę na uspokojenie, mnie też za-proponowała, 
lecz odmówiłem, chociaż jej zdenerwowanie też mi się udzieliło. Po pigułce 
zasnęła. 
Ja się wtedy wpatrzyłem w małą podłużną tabliczkę przykręconą do tylnej strony 
oparcia fotela tuż przed moim, było tam napisane na klapce rozkładanego stolika: 
Use bottom cushion for floatation, i gdy tak bezmyślnie chwilę jakąś patrzałem, 
klapka zapadła się niżej, bo się położył wygodniej siedzący przede mną pasażer. 
Nie wiem, czy kto mi uwierzy, naprawdę nie strugam bohatera, ale nie 
rozmyślałem, jak każe nasz obyczaj, ani o bombie zegarowej, jaka mogłaby być 
umieszczona przez maniaka w którejś z walizek, ani – tym bardziej – lecąc te 
parę godzin nad całym kontynentem, skrytym teraz gdzieś w dole za warstwą 
sfałdowanej powłoki, nie wysilałem mózgu, aby się tam w górze zdobywać na jakieś 
generalne syntezy Ameryki jako takiej, biorąc za punkt wyjścia choćby panienki 
stewardesy (dwie teraz przy-siadły gdzieś w wolnych fotelach na samym tyle, przy 
ścianie, pozrzucały na chwilę czarne lakierowane pantofle i czujnie drzemały), a 
także mając na uwadze istnienie w tak wielu miej-scowościach luksusowych 
hiltonów. Potem patrzałem długo na Lyndę uśpioną w fotelu obok i rozmyślałem nad 
tym naszym małżeństwem przedziwnym, irracjonalnym, bo jakiegoś celu dla mnie o 
szerszym wymiarze, poza doraźną – nawet miłą – przygodą, w tej chwili nie wi-
działem, a tylko przewidywałem komplikacje, kłopoty. 
Przyniesiono posiłek i Lynda się obudziła. Znów była dla mnie czuła, kochająca, 
oddana i tym mnie z tych złych myśli zupełnie rozbroiła, spróbowała sałatki, a 
udko kurczęcia widel-czykiem i nożem z rezerwą poskubała, wzięliśmy po jednym 
drinku i Lynda znów zasnęła. Wyjrzałem przez iluminator: w dole się przejaśniło, 
ale lecieliśmy ciągle nad zupełną równi-ną, tylko teraz gdzieniegdzie widziane 
profilem cumulusy ładnie się wypiętrzały. 
Ale i one zniknęły, kiedy nareszcie wyskoczyły przed nami olbrzymy Gór 
Skalistych po-kryte błyszczącym w słońcu śniegiem, obfite śniegi w dolinach, a 
po półgodzinie olbrzymy te zmalały, zrobiły się cętkowane drobniutkimi drzewami, 
bezśnieżne, potem łyse, dalej były już tylko pod nami jakieś zaschnięte zacieki 
i liszaje, jeszcze dalej ziemia jak gdyby w pewnej chwili zupełnie sperliczała. 
Liszaje te pasmami się czerwieniły, pasmami były liliowe, chwi-lami się żółciły, 
najczęściej jednakowoż – spopielałe – szarzały, z chropowatymi na nich 
gdzieniegdzie naroślami. Astrodżet tracił wysokość i widać było teraz coraz 
wyraźniej te pu-stynie bezludne, jałowe, porysowane tylko pęknięciami kanionów, 
bo wreszcie nadlecieliśmy nad rzekę Colorado, ukrytą na dnie wąwozu pełnego 
rozgałęzień, rozpadlin i czeluści, choć już w tej okolicy na samym płaskowyżu 
było trochę zieleni. Lynda obudziła się i poszła do toalety, a ja wciąż 
spoglądałem przez mój iluminator; tu gdzieś się rozpoczynał Grand Cany-on, 
Arizona, tak, właśnie w tym rozszerzeniu sterczały monolity ze skał całkiem 
czerwonych, zwietrzałych, a przez silną erozję warstwami pożłobionych, bodajże 
je rozpoznałem, o na-zwach: Świątynia Wisznu, Świątynia Zoroastra, Świątynia 
Brahmy, Sziwy, Tron Wotana, jakże je często widywałem w filmach z Dzikiego 
Zachodu. A Lynda tymczasem wróciła z makijażem na twarzy. 
Astrodżet ciągle się zniżał i kiedy przelecieliśmy już zupełnie niewysoko nad 
ogromną za-porą i potężną siłownią, stojącą przy jeziorze ściśniętym 
nieregularnie żółtymi wzniesieniami, położył się na skrzydle, by, wyrównawszy, 
szybko schodzić do lądowania. 
Siedliśmy w szczerej pustyni, tylko gdzieniegdzie rosły tu kępki ostrej stepowej 
trawy: po zejściu z samolotu miałem chwilę wrażenie, żeśmy wylądowali w sercu 
Azji Środkowej, ale z tego złudzenia natychmiast się ocknąłem, kiedyśmy z płyty 
lotniska powędrowali do po-mieszczeń dworcowych, wszystko było tu bowiem 
błyszczące, dopucowane, stały już rzędem maszynki do gry hazardowej i miały 
powodzenie: czekający na odlot czy tylko będący w tym przeszklonym budynku małą 
godzinę tranzytem chętnie topili centy i z taką pasją, szarpali wszyscy za 
rączki tych automatów, jak gdyby liczyli, że się im za chwilę wysypie Bóg wie 
ile. 
Jeszcze przed dwoma tygodniami telefonicznie zarezerwowałem dla nas nieduży 
aparta-ment w hotelu „Thunderbird”, komfortowym, mieści się on przy Las Vegas 
Boulevard (bar-dziej znanym jako The Strip), ale i kilometrami ciągnącej się 
przez pustynię (nawiewa tu z niej piasek), przy tym bulwarze pobudowano 
wszystkie niemalże ważniejsze hotele, motele i kasyna, na dobrą sprawę bowiem w 
Las Vegas są tylko dwie ulice. „Thunderbird”, jednopię-trowy, pomalowany jest na 
zewnątrz wieloma różnymi kolorami na modłę upierzenia tego ptaka-pioruna, 
drapieżnika, indiańskiego totemu z tych okolic, który, w formie kubizujących 
straszydeł monstrualnych rozmiarów, z wielobarwnymi piórami, w pozie siedzącego 
na ja-jach, z podniesionymi skrzydłami tkwił na dachu hotelu-kasyna, wieńczył 
szczyt słupa z re-klamą jakiejś burleski-musicalu, zatytułowanego Thoroughly 
Modern Minsky, wewnątrz też zdobił wszystko bez większego powodu, a było miękko, 
drogo, publiczność tam zamieszkała stroiła się już od rana w złym guście i złym 
stylu, panie niezależnie od wieku ubierały się w tony jasnoniebieskie-różowe, 
pantofle srebrne-złote, kokoty i kobieciątka kręciły się wyfio-czone, a za nimi 
szwendali się playboye. 
W czasie lunchu prysły moje obawy. Lynda zapowiedziała, że zaraz pojedziemy na 
Fre-mont do porządnego butiku, bo przecież musi kupić suknię do ślubu. 
Pojechaliśmy, nie było długiego wybierania: zdecydowała się łatwo na suknię 
jasnoróżową, naszywaną małymi pa-ciorkami tegoż koloru, lecz, przymierzywszy, 
żądała, by była bardziej mini, wobec tego przywołana krojczyni klęczała przed 
nią długo, podkładając materiał coraz wyżej i wyżej, bo Lynda miała naprawdę 
szczupłe uda i teraz w lustrze jej nogi niezwykle się wydłużyły, odsło-nił się 
nawet pieprzyk na udzie prawym wysoko umiejscowiony, w tym więc momencie ja już 
zainterweniowałem, czy aby nie za wiele, wtedy przestała. Nie było co ukrywać, 
poczułem się teraz dumny z urody mej przyszłej żony i teraz jej powiedziałem: 
„Ta suknia jakby dla ciebie stworzona, cudownie w niej wyglądasz”. Od razu się 
wzruszyła. 
Teraz już mogłem zadzwonić do „Cupid Wedding Chapel”, potwierdzić godzinę ślubu, 
i zamówiłem u nich, znając już kolor jej sukni, róże także różowe. 
Przejeżdżaliśmy koło tej kaplicy ślubów: także przy długim bulwarze, podobnie 
jak inne niemal identyczne kaplice była niewielka, a jeśli już mówić o stylu, 
którego nie miała, to troszkę przypominała kościółki protestanckie w Wirginii 
czy Bostonie, wtłoczona pomiędzy płaskie pawilony moteli, tym się zaś 
wyróżniała, że jej krzyż sporych rozmiarów, obwiedziony neonem na wzór ruchomych 
reklam stacji obsługi samochodów („Shell”, „Mobil”, „Gulf” czy „Texaco”), 
obracał się wo-kół swej osi, aby zwrócić uwagę, bo dopiero poniżej neonowe 
napisy migając informowały, że ten przybytek wesela otwarty jest całą dobę, non 
stop udziela ślubów, trzyma stale na miej-scu fotografa i kwiaty, błyskawicznie 
nagrywa ceremonię na płytę, świadkowie o każdej po-rze gotowi do świadczenia, 
lecz myśmy z nich zrezygnowali, Lynda miała na oku swoich. Istotnie nie 
zawiedli; ledwośmy z suknią ślubną wrócili do hotelu, już tam na nas czekali: 
para przyjaciół Lyndy, także aktorzy, koledzy jeszcze z „Goodman Theather 
School” w Chi-cago, mieszkali w Los Angeles kręcąc się w orbicie Hollywoodu, 
choć on nie mógł się wybić, a ona miewała tylko jakieś niewielkie rólki w 
telewizji, w reklamach. Dopiero co przylecieli samolotem Bonanza Airlines, 
imiona: Richy i Judy, mili oboje, życzliwi, musieli być z Lyndą zżyci, stale z 
nią pytlowali, ja zaś, znający angielski słabo, trzymałem się trochę z boku, do 
chwili kiedy przed ósmą wieczorem cadillakiem wynajętym z hotelu, trąbiącym jak 
na pożar, wyjechaliśmy do kaplicy ślubów pod osobliwym wezwaniem świętego 
Kupidyna. 
Już tam na nas czekali. Duchowny (do dziś nie mam pojęcia, który z licznych 
kościołów mógł on reprezentować, a może wszystkie razem, w każdym razie na pewno 
był chrześcijani-nem, wnętrze urządzone w ten sposób, aby broń Boże nikogo w 
religijnych jego uczuciach nie urazić, to znaczy bez obrazów i z czymś w rodzaju 
stołu, za którym czekał właśnie czło-wiek dość jeszcze młody, wysoki, z twarzą 
nabrzmiałą radosnym namaszczeniem) zadawał nam pytania, potem wygłosił przemowę 
(„Zebraliśmy się tutaj, aby tego mężczyznę i tę oto kobietę połączyć dozgonnie 
świętym węzłem małżeństwa”), by nam podsunąć wreszcie duży akt do podpisu, 
podczas gdy jakaś pani stale była zajęta sprawnością mikrofonów przed na-szymi 
ustami, flesze coraz to błyskały i gdyśmy, w mig poślubieni, kaplicę opuszczali, 
otrzymaliśmy już zdjęcia wykonane systemem polaroid, a pani nam wręczyła dwie 
płyty w skórzanych futerałach. 
Wzruszeni wsiedliśmy wszyscy do cadillaka; znów ruszył na sygnale, aby z paradą 
przeje-chać tam i na powrót cały Las Vegas Boulevard, ludzie się oglądali, a 
mnie, oszołomionemu, migały przed oczami te bajkowe kaskady świateł płynące po 
ścianach kasyn, takich jak: „Tropicana”, „Desert Inn”, „Fabulous Flamingo”, 
„Alladin” (ogromny czajnik na tle czarnego nieba), „Dunes”, „Sahara”, jedno koło 
drugiego, skończywszy tę rundę honorową wylądowa-liśmy nareszcie przy stoliku 
naszego „Thunderbirda”, też był zarezerwowany jeszcze z No-wego Jorku przed 
dwoma tygodniami, czciliśmy przy nim nasz mariaż szampanem „Cordon Rouge”. 
Po kolacji Lynda cokolwiek podchmielona, rozbawiona pociągnęła nas za sobą do 
kasyna, które tu, w „Thunderbirdzie”, było renomowane. Najpierw szalała przy 
powleczonych niklem jednorękich bandytach, jak je tam nazywają (myślę o 
najprostszych slot machines), a my za jej przykładem, szarpała za gałkę rączki z 
dziecinnym zacięciem w oczach, wykazując w tym ruchu żelazną konsekwencję, co 
najmniej przez pół godziny (i tylko odchodziła, aby zmieniać na drobne papierki 
dolarowe), ale przecież z uporem do swego doprowadziła, bo jej się na sam koniec 
sypnęło piąteczkami dziesięć czy piętnaście dolarów. Wtedy, jakże uradowana, 
wznosząc obiema rękami do góry dwa duże kubki z papieru, impregnowane, które się 
pod te maszynki podstawia w razie wygranej, uniosła w nich swoją zdobycz do 
kasy, gdzie wszystko wysypano do miski w rodzaju niedużej centryfugi: ta całą tę 
furę drobiazgu pożarła w mgnie-niu oka, z chrzęstem i zgrzytami, dokładnie 
przerachowała, licznik pokazał ile – i tyle wypła-cono, ale Lynda wolała swoją 
wygraną odebrać nie dolarami, tylko otrzymać sztony, by po-próbować nimi gry 
innego rodzaju. 
Nam się nie powodziło. Próbowaliśmy teraz wszyscy szczęścia przy stoliczkach z 
ruletą, Lynda kolejno obstawiała wszystkie numery nieparzyste, ale tym razem nie 
odniosła sukcesu, Richy obstawiał parzyste na wyrywki i bez metody, Judy zaś, 
skupiona, coś najpierw zawsze w myśli poważnie obliczała, ale i to jej nic nie 
przyniosło; tylko ja, stawiając skromnie, prze-zornie na czerwone, miałem 
trzykrotny sukces, chociaż to były bardzo niewielkie wygrane. 
Przed północą rozpoczęliśmy etap zmieniania lokali, gdy już wszyscy, rzecz 
jasna, mieli-śmy mocno w czubie, przemieszawszy dokładnie nasz „Cordon Rouge” z 
„Manhattanem”, bo grając bierze się drinki z tac mimochodem, i chyba już 
wszystkiego nie nazbyt w pełni świa-domi snuliśmy się po owych „Saharach”, 
„Tropicanach”, „Alladinach”, podobnych do siebie jak krople wody (zawsze jest na 
sali policjant, stoi w rogu), siadaliśmy od czasu do czasu przy stolikach, aby 
popatrzeć na całkiem udane showy (na przykład The Mini Debs czy gdzie in-dziej 
Crazy Head Revue), toplessy (bo bottomlessy jeszcze się tu nie przyjęły), 
występy mu-rzyńskich pieśniarek bluesowych, zespołów rewelersów, pamiętam, że 
jedni tacy występowali przeciwko wojnie w Wietnamie w mundurach, hełmach 
wojskowych i zdali mi się wszyscy rządkiem niebywale podobni do generała 
Pattona. Lynda wykazywała nadzwyczajną kondy-cję, stale ostro do czegoś się 
zapałała i pociągała nas wszystkich na przykład do wypełniania jakichś kuponów 
„bingo”, zboczywszy nagle w stronę sali tak cichej jak czytelnia podręczna w 
bibliotece, potem znowu wpłacała wysoką sumę na „keno”, czekając w zdenerwowaniu 
na numer balonika, który ma być wdmuchnięty z rureczki do szklanej bani, 
wdmuchnął się, jak było do przewidzenia, balonik z całkiem innym numerem, co 
poderwało Lyndę na nowo do automatów. 
Richy stał się półsenny i dawno stracił inicjatywę, Judy także zmęczona, a 
przecież koło trzeciej jeszcze nas Lynda, niezmordowana w permanentnym ferworze, 
wsadziła do taksówki, każąc się zawieźć na Fermont do tych ogromnych kasyn 
prawie ludowych; są to – gdy wstą-pić do nich – prawdziwe hale fabryczne, z 
szumem maszyn, ciągłym i nieprzerwanym, jakby to była nie sala gry, ale 
produkcyjne zakłady: przy setce czy może paru setkach (na oko) slot machines, 
ustawionych długimi, równymi szeregami, pracują bowiem z wielką uwagą starsi, 
skromnie ubrani ludzie, mężczyźni i kobiety, o twarzach bez wyrazu, nad ranem 
pomęczo-nych, a pociągając za rączki mechanicznie, z rutyną raz po raz wkładają 
na płask do okrągłe-go otworu to nickla, to dima, to quartera, obserwując z 
uwagą podłużne okieneczko, czy się w nim nie ukaże – kiedy wszystkie bębenki 
kolejno się zatrzymają – na przykład rząd pięciu siódemek (77777), bo jest to 
wielka, milionowa wygrana, albo choć BAR BAR BAR, trzy BAR-y obok siebie, też 
się wygrywa niemało, aczkolwiek nie miliony, tylko setki dolarów, ale zwykle, 
gdy bębenki przestaną już turkotać, obejrzeć można w okienku to gruszeczkę, to 
jabłuszko, to śliwkę, to gałązkę z jednym liściem i trzema brzoskwiniami, 
wisienkę, poma-rańczę, rzadko kiedy do pary; choć raz mi się między tymi 
wszystkimi owockami ukazała główeczka Lyndona B. Johnsona, co prawda nie mógłbym 
dać za to głowy, gdyż o tej porze, przed świtem, i to na dzień przed końcem 
kadencji trzydziestego siódmego prezydenta Sta-nów Zjednoczonych, mógł to być 
wpływ alkoholu. 
6 
Nocy poślubnej nie było. Ostatecznie zmęczeni położyliśmy się rano, a już w 
południe gwałtownie nas budzono telefonem, trzeba było się zwijać, bo o 13.30 
czasu normalnego pa-cyficznego mieliśmy zarezerwowany powrotny samolot do Nowego 
Jorku, więc tylko kawa, Lynda już bez kąpieli, makijażu, dżinsy, sweter, suknię 
kupioną wczoraj, już niepotrzebną, zostawiła na krzesełku w pokoju i szybko 
popędziliśmy hotelowym czerwonym pontiakiem-bonneville przez bulwar na dworzec 
lotniczy Mc Carran, tu zdążyliśmy jeszcze przegryźć mały lunch, usiadłszy na 
wysokich stołeczkach w poczekalni przy barze, bo było niewielkie spóźnienie 
samolotu, zajęliśmy miejsca w DC-8 przy ogonie i zaraz nasz astrodżet ruszył na 
pas startowy, przystanął, zawinął ogonem, rozpędził się i wznosił nad wypalone 
szczyty pu-stynnych łańcuchów górskich, niknących w oddali, wzbijał się nad 
jeziorem, elektrownią, zaporą (tuśmy – sprawdziłem na mapie – minęli granicę 
czasu normalnego górskiego) i już z bardzo wysoka rozpoznawałem zarysy 
rozpadliska Grand Canyon, Arizona. Lynda zasnęła. Ziemia znów sperliczała, a ja 
patrzący z wysoka stałem się nagle skłonny do poważniejszych rozważań o formach 
krajobrazu widząc te jakieś prerie, groźne pustynie porżnięte kanionami, na nich 
strupy-ropienie (i jakież tego wymiary!); jakby tu jeszcze bardziej niż w innych 
re-gionach świata widok z samolotu był bez sensu, przypadkowy, w swojej 
przypadkowości zastygły, uformowany, nie było bowiem widać na nim ani jednej 
myśli człowieka (nie mówię oczywiście o jakiejś tu i ówdzie wąziuteńkiej 
drożynie), uważam natomiast, że stojąc na ziemi gdziekolwiek bądź, zawsze jakiś 
sens krajobrazu wokół nas odnajdziemy. 
Kiedy zniknęły za nami ośnieżone olbrzymy Gór Skalistych, ja także przycisnąłem 
guzik mego fotela, zapadłem się i też zasnąłem. 
Na JFK (lotnisku Kennedy'ego) siedliśmy o jedenastej w nocy czasu normalnego 
wschod-niego i po półtorej godziny od tej chwili leżałem obok Lyndy w jej łożu 
imitującym styl Lu-dwika XV, a jeszcze przed południem, gdy pobiegła do teatru 
na próbę, rozpocząłem przeno-sić swe rzeczy do jej mieszkania, zerkając to na 
duży telewizor w living roomie, to znowu na mały aparacik przenośny, 
tranzystorowy, zabrałem go na górę do mego dawnego apartamen-tu-ruiny, nie 
chciałem tracić transmisji uroczystości przejęcia urzędu prezydenta przez Ri-
charda Nixona. 
Tę moją przeprowadzkę obserwowała z uwagą mała Cathy, szczęśliwa, że już odtąd 
nie będzie musiała zostawać sam na sam z Mauricette, gdy matka wychodzi z domu, 
i od tej chwili Francuzkę zupełnie ignorowała. Już po niecałym tygodniu byłem z 
nią w komitywie, dziecko wyczuło we mnie od razu sojusznika: istotnie, nigdy nie 
polubiłem tej panny, ko-stycznej, zdziwaczałej, choć przecież całkiem młodej 
(ona mnie też nie lubiła), wychowanej na francuskiej prowincji, gdzie dzieci 
krótko trzymają i biją je po twarzy za drobne przewi-nienia, tu, mając 
przykazane, aby postępowała z małą nowocześnie, bez żadnego karania, do tego 
jeszcze nie znając ani w ząb angielskiego, zupełnie się zatracała. 
Pomiędzy mną a Cathy doszło do takiej rozmowy nazajutrz z samego rana (Lynda 
jeszcze spała, a ja dawałem małej do picia orange juice, sok z pomarańczy, 
nalewając go z puszki do jej szklaneczki z małymi Pixi i Dixi, dwiema Mickey-
Mousami): „A wiesz, z czego ten so-czek?” „Z lodówki” – odpowiedziała. „A skąd 
się znalazł w lodówce?” „Przyniesiony ze sklepu”. I dalej zadawałem podobnie 
podchwytliwe pytania, lecz w żaden sposób nie dało się tego ciągu powiązać z 
pomarańczą, tego nie kojarzyła. „A wiesz, skąd to się wzięło?” – spy-tałem 
przynosząc jajko w kieliszku i stawiając na stole. „Ze sklepu”. Też jej nikt 
dotąd nie mówił, że jajko znosi kura! 
Wyszedłem więc i kupiłem na dole u zieleniarza kartofel, pomarańczę, cebulę, 
marchewkę, burak, jabłko, począłem jej tłumaczyć: to a to rośnie na drzewach, 
marchew zaś rośnie w ziemi tak samo jak cebula, kartofel, lecz ta lekcja 
poglądowa była tym utrudniona, że na eksponacie-ziemniaku, starannie wypłukanym, 
nie było śladu ziemi! Cebulę rozkroiłem, żeby ją powąchała, a Cathy, nagle 
olśniona niebywałym odkryciem, cała się tą cebulą dokładnie wysmarowała. 
Rzuciło też mi się w oczy, że prócz telewizora Cathy nie znała żadnych rozrywek 
dziecię-cych, na jakie prowadzają maluchów w Europie: kina, teatru lalek; 
powiedziałem to Lyndzie, ale prócz tego sam wypatrzyłem, że blisko nas, w 
Lincoln Center, każdej soboty o trzeciej po południu w nowym gmachu Library dają 
program dla dzieci, jakiś film czy przedstawienie teatru kukiełkowego, 
poszliśmy: w sali ogromnej, nowoczesnej, na piętrze (nad biblioteką) zrobione 
było pośrodku ogrodzonko, coś niby namiot-domek, na dywanikach wokoło poroz-
siadane dzieciaki białe i kolorowe czekały (piski–krzyki), a tymczasem w domku-
namiocie bądź puszczano jakieś filmy (niedługie), bądź też występował teatrzyk 
mikroskopijnych ku-kiełek i mały teatr cieni. 
Na sali stoją rzędy stoliczków z dziurkami do włączania; dyżurująca pani 
wypożycza pły-ty, słuchawki a przy stolikach puszcza się adaptery. Gdyśmy tu 
weszli miałem dziwne wraże-nie: i owszem, dzieci się zaśmiewają ale pojedynczo, 
solo, z zabawnych sytuacji tylko sobie wiadomych, i śmiechy te, żywiołowo, coraz 
to wybuchają, chaotyczne, osobne, w przeróż-nych miejscach hali. Po wysłuchaniu 
płyty jednej czy drugiej słuchawki się wyłącza i oddaje dyżurnej razem z 
płytami, które można wypożyczyć do domu. 
Tymczasem w innym pokoju trwa „popołudnie bajek”: pewna starsza Murzynka czyta 
jed-ną po drugiej trzy bajki, składa książkę, wychodzi, i dzieci się zmieniają. 
Jednak Cathy naj-bardziej zawsze lubiła ten zakątek dziecięcej biblioteki, gdzie 
można się było samemu dobrać do półek z książeczkami. Polegało to na tym, że 
każde z dzieci, co tylko mogło wywalało na ziemię i przebierało potem w 
dziesiątkach tych książeczek z pięknymi rysunkami, wyrywało je drugim, 
bibliotekarka wszystko po nich co chwila zbierała, układała na półkach z 
cierpliwością po to, by one je znów natychmiast rozrzucały, w myśl wskazań 
pedagogów, że dziecko winno nie mieć żadnych zakazów, wszystko jest naturalne i 
wszystko to, co robi, należy akceptować, inaczej wyrośnie w kompleksach, które 
przez całe życie nie dadzą mu spokoju. Cathy zrozumiała od ra-zu, że jej się ze 
mną wydarzy zawsze coś nadzwyczajnego, jakaś cudowna przygoda, która się jej z 
Mauricette, z nianiami Murzynkami czy nawet z własną matką nigdy nie 
przydarzyła, i odtąd cierpliwie czekała do piątku, by sama przypomnieć, że jutro 
będzie sobota. 
Co do mieszkania Lyndy, czyli również mojego, licząc od poniedziałku 20 stycznia 
1969; zdecydowanie przegrzane, wyłożone miękkimi dywanami w jednolitym 
ciemnoniebieskim kolorze, jak mi się wydawało, bardzo było nijakie. Nic tam 
innego nie miała oprócz takich – przykładowo – detali, jak zbiorek malutkich 
zwierzątek z materiału, i na tym koniec, Lynda lubiła drobniuteńkie przedmioty i 
przynosiła na przykład dwa gołąbeczki z drzewa, wieszała je na ścianie, kiedy 
indziej laleczki mikroskopijnych rozmiarów: chłopaczek i dziewczynka, mydełka 
nawet kupowała parami: niebieskie i różowe. Kiedy zaraz pierwszego dnia (ponie-
działek) wróciła z próby, a ja już byłem do niej mniej więcej przeniesiony i 
zainstalowany, przyniosła mi dwie małe kołyseczki zrobione z dwu półskorupek 
włoskiego orzecha, w środ-ku leżały bobasy, oba te przedmiociki położyła na 
biurku, gdzie odtąd miałem pracować i rozłożyłem na nim mojej papiery z 
rozpoczętą tą właśnie opowieścią. Gdy w parę miesięcy potem wspomniałem – 
sięgając pamięcią wstecz – o tych dwóch małych prezentach memu psychoanalitykowi 
(nie mogłem już w tym okresie dać sobie bez niego rady), postawił dia-gnozę, że 
kołyseczki dane pierwszego dnia małżeństwa były oczywistą przymówką o potom-
stwo, bo trzeba znać Amerykę, by wiedzieć, że ideałem kobiety jest tutaj dom, 
mąż – to prawda – ale najważniejszym wyrazem standardu zamożności będzie czwórka 
i więcej dzieci, zależnie od sytuacji, krańcowym tego przykładem są wielodzietne 
rodziny milionerów (bo równie wielodzietne rodziny najbiedniejszych Murzynów nie 
wchodzą tu w rachubę). Lynda, chociaż artystka, była przecież w tej sferze 
swoich pragnień Amerykanką prawdziwą i po zawarciu małżeństwa natychmiast się 
uzewnętrznił jej instynkt macierzyństwa, ciągle nie zre-alizowany, bo chociaż 
miała ze swego drugiego małżeństwa (z Jamesem E. Robertsonem, także aktorem) 
malutką córeczkę Cathy, to jednak macierzyńsko wciąż nie była zaspokojona, czego 
dowód widomy: po ścianach Lynda nie przyczepiała – wzorem innych aktorek – swo-
ich zdjęć w różnych rolach, lecz zawieszała siebie grającą rolę matki: pochylona 
nad dziec-kiem to znowu w nie wpatrzona; to obie z Cathy wesoło biegnące 
brzegiem plaży, to znowu zamyślone przy bombce choinkowej i gałęzi świerczyny. 
„Mój psychoanalityk – opowiadała Lynda – wszystko tłumaczy mi dzieciństwem i 
dziś mi uzmysłowił, że byłam niechciana, że miałam matkę niedobrą, co się teraz 
po latach na każ-dym kroku odbija”. 
Ojciec jej, pan Harry D. Rochester, obecnie dyrektor oddziału „Allied Chemical” 
w Mont-gomery, Alabama, w parę lat po jej narodzinach zupełnie się odseparował, 
rozwiódł, założył nową rodzinę, podczas gdy matka wyszła powtórnie za majora 
D.C. Wintersa, i wtedy wyje-chali we troje do Frankfurtu nad Menem, gdzie 
Winters stacjonował. Tam Lynda spędziła lata 1946–1951, częściowo zresztą potem 
w Monachium, w Berlinie Zachodnim, na koniec w Hanowerze, z tych czasów 
zapamiętała bezustanne pływanie małymi wysłużonymi statkami US Navy pomiędzy 
brzegami Europy i Stanów (bo stale wymiotowała), a raz nawet – z po-wodu sztormu 
– sytuacja podobno do tego stopnia groźnie już wyglądała, że stali przez parę 
godzin w kapokach na pokładzie! Tak jej to dojadło – i nic dziwnego – że odtąd 
nie chce za żadne skarby podróżować morzami. 
Dla uproszczenia matka zmieniła jej nazwisko na Winters, kazała mówić „tatusiu” 
do ma-jora, co Lynda przecierpiała, ale jednak nazwisko ojczyma zachowała i pod 
nim znana była na scenie, choć stale miała za to do Wintersów urazę. 
Tam jeszcze, w Hanowerze, jako mała dziewczynka poznała swego przyszłego 
pierwszego męża, Toma Mc Rae, podczas świąt Bożego Narodzenia. Był wtedy jeszcze 
młodziutkim, dwudziesto-jakieś dwu-, trzyletnim aktorem, który zasłynął już 
przedtem jako gwiazda teatru dziecinnego w St. Louis University, Missouri, potem 
był stypendystą, a jeszcze potem objeż-dżał Stany, Kanadę w trupie Artystów 
Narodowych, trafił razem z zespołem i do żołnierzy amerykańskich w Niemczech 
Zachodnich, a że rokrocznie już w lipcu zaczynał się przygoto-wywać do świąt 
Bożego Narodzenia, można sobie wystawić, jak on je potrafił urządzić, zor-
ganizować, i małą Lyndę, wrażliwą na nastroje widowisk, zupełnie zawojował. 
Jedenaście lat potem spotkali się w Hiszpanii podczas kręcenia filmu i tam się 
zaraz pobrali. Mc Rae, z po-chodzenia Irlandczyk, był katolikiem, urządził jej 
więc wspaniałą ceremonię zaślubin, z or-kiestrą i chórami, w katedrze w Toledo. 
„Mój psychoanalityk – ciągnęła dalej Lynda – teraz mi uświadomił, że matka za 
mało mnie pieściła, prawie wcale, dzisiaj wyraźnie widzę, że stale mnie od 
siebie odsuwała”. 
Przyjaźniła się wtedy z małymi Niemeczkami i od nich musiała nabrać gustu do 
pierników, jodłowania, okiennic z serduszkami, spodenek tyrolskich i w ogóle 
wszystkiego, co było z tannenbaumem związane na modłę Stille Nacht, że mnie – w 
późniejszym okresie – mocno już tym drażniła. Po powrocie do Stanów 
Zjednoczonych Wintersowie zamieszkali w Sioux City, Iowa, ojczym jej awansował 
na pułkownika, z pensją dwóch tysięcy pięciuset dolarów miesięcznie jako 
komendant garnizonu, a matka otworzyła pracownię kapeluszy. Lynda ucie-kła z 
domu mając lat osiemnaście (w roku 1957) i już do niego nie wróciła, mimo że 
Winter-sowie za karę przestali na nią łożyć, chociaż do tego czasu na niczym jej 
nie zbywało. Oparła się niedaleko: z Sioux City do Chicago jechała autobusem, 
stanęła u rodziców przyjaciółki z college'u i zaraz się zapisała do „Goodman 
Theater School”, bo chciała być aktorką, i nią po studiach została, kończąc tę 
szkołę z chwalebnym wyróżnieniem jako najlepsza na roku, a potem miała już drogę 
uwieńczoną nierzadko dużymi sukcesami na Broadwayu, teraz zaś bez wątpienia 
będzie wielkim tryumfem kreacja jej w Waszyngtonie. 
7 
Lecz jeszcze w Nowym Jorku, w dwa tygodnie po ślubie, sprzątając któregoś rana 
sypial-nię odkurzaczem, odkryłem dziwny przedmiot, wciśnięty za komodę: była to 
gipsowa morda psa w kształcie jak gdyby wazy, bo głowa się otwierała, gdy zdjąć 
z niej było przykrywę kształtu okrągłej czapeczki-tiubietiejki, jakie noszą 
kobiety w Azji Środkowej (Samarkanda, Buchara), albo imitowała może nakrycie 
głowy Murzynka-boya, zdarzało mi się spotykać popielniczki w formie ich główek, 
z otwartymi ustami, papieros bowiem gasiło się w ich buzi. Pies rasy 
nieokreślonej, zbliżony do setera, z nosem nieco zadartym, mordą jednak 
zamkniętą, długowłosy, z długimi zwisającymi uszami, oczami tragicznymi w 
wyrazie, poniżej obwisłej wargi miał bardzo realistycznie odrobioną obrożę i ta 
obroża właśnie, wygładzona od spodu, służyła za postument. W środku znalazłem 
zakurzony futerał od lornetki teatralnej, miał on tłoczony w skórze napis, 
złocony kiedyś, w owalu: Etui tout cuir Favori Déposé. Przyjrzaw-szy się 
wszystkiemu uważnie, przetarłem futerał zwilżoną ściereczką, schowałem do 
środka, nakryłem łeb pokrywą i podniósłszy go w górę spytałem Lyndy leżącej 
jeszcze w łożu: „A to co znowu takiego?” „To jest pamiątka po Glorii Swanson – 
odpowiedziała. – Chyba ci już mówiłam, że mieszkała w tym domu, tak samo jak 
Chaplin, Gershwin, Rudolf Valentino, Mary Astor, John Barrymore, lecz tego pewno 
nie wiesz, że Gloria Swanson mieszkała w tym właśnie apartamencie, który my 
zajmujemy, i kiedy się wynosiła, ta waza po niej tutaj została; zmieniało się 
nie wiem ilu najemców, to przeszło czterdzieści lat temu, jeden drugiemu ją 
daje, kiedy się wyprowadza, jak dotąd nikt tego nie wyrzucił i jakoś się jeszcze 
nie stłukła, chociaż jest nic niewarta, gipsowa i już dawno powinna wylądować w 
śmietniku. Gdy tu się wprowadzałam, powiedział mi o niej landlord domu, więc ją 
trzymam, chociażby tylko dla niego, bo on jeszcze pamięta tamte czasy”. 
Rano znalazłem, sprzątając, za komodą pamiątkę po wielkiej artystce, a tegoż 
dnia wieczo-rem zaczęły się moje poważne już kłopoty. 
Lynda, ucząc się roli, chciała zostawać sama, a i ja pisząc w tym czasie 
opowieść (właśnie znalazłem dla niej tytuł: Pamiątka po Glorii Swanson!) też 
wolałem mieć spokój i zacząłem pracować stukając na maszynie w living roomie na 
dole, ona zaś – ze scenopisem – zamknęła się na górze, bo trzeba tu przypomnieć, 
że apartament był przecież dwupoziomowy, na wyż-szej kondygnacji mieściła się 
sypialnia, dwie łazienki i dziecinny pokoik małej Cathy. Zupeł-nie mimo woli – w 
przerwach pomiędzy stukaniem – słuchałem, co też się nade mną dzieje, powinien 
był dochodzić jej głos podniesiony, śpiewy, znałem już rolę Pameli w sztuce 
Mike'a Conana I Never Sang for my Father, wiedziałem, jak pracuje, ale tym razem 
niczego, prócz burczenia wentylatorów, lodówek i hałasu z ulicy, nie usłyszałem. 
Istotnie po jakiejś godzinie Lynda zeszła do mnie po schodach ze scenopisem w 
ręku, czerwona, rozhisteryzowana, krzy-czała, że jak ktoś obcy jest w domu, nie 
może nic robić, ciskała przedmiotami, pierwszy raz ją zobaczyłem w tym stanie, 
cichutko więc się wyniosłem i pojechałem windą na siódme piętro do mojej 
rupieciarni, bo na wszelki wypadek klucza od niej moim dobrym znajomym dotych-
czas nie oddałem. 
Gdy tak oboje pracujemy, jest miejsce, sądzę, by opowiedzieć, jak wyglądał 
przeciętny dzień w naszym domu. Lynda sypiała zwykle do jedenastej, jadła małe 
śniadanie i wchodziła do wanny mocząc się w niej godzinę. Gdy się wytarła, w 
szlafroku schodziła do kuchni, na mój poziom, by zająć się sama lunchem; 
przygotowując siekane mięso hamburgerowe w ten sposób, że kładła na nie 
plasterek żółtego sera i z przekrojoną bułką wszystko to podsmażała 
jednocześnie, grzejąc w piecyku frytki: te znowu już usmażone, gotowe, w 
pudełku, zamro-żone, przynosiłem – pomiędzy innymi wiktuałami – z marketu o 
nazwie „Food City”. 
Po lunchu zjedzonym w living roomie szła kręcić sobie włosy, lecz najpierw 
robiła po-rządki, co wymagało jednak niemałego wysiłku fizycznego z jej strony. 
Zaczynała od tego, że brała do ręki blaszaną butlę-rozpylacz z płynem o nazwie 
„Lemon” (jakaś mieszanka zawie-rająca także wosk czy parafinę, bo miała 
sterylizować meble i zabijać odory), tym to refleszy-serem psikała na drzewo 
stołów, krzeseł, łoża, kuchennego miśnika, by potem wszystkie te sprzęty 
poprzecierać szybciutkimi ruchami ściereczką flanelową, ale nie skończyła z 
„Lemo-nem”, dopóki nie popsikała jeszcze ze cztery do pięciu razy w powietrze tą 
miksturą śmier-dzącą lakierem do włosów, od czego nieodmiennie kaszlałem. Teraz 
dopiero pewna była czy-stości w domu. Następnie lubiła zmieniać ustawienie mebli 
u siebie lub w pokoju swej małej (rzadziej na dole) i dużo czasu poświęcała na 
przebieranie garderoby wiszącej w szafie ścien-nej nazywanej w Ameryce klozetem, 
codziennie coś z niej wyrzucała, zawijała te rzeczy w plastyk i sama wynosiła na 
schody, skąd je dźwigiem gospodarczym zwozili dwaj Portory-kańczycy i w dniach 
zabierania śmieci wystawiali na chodnik przed kamienicę. 
Skończywszy te czynności porządkowe, nie weszła nigdy z powrotem do pościeli, 
zanim nie nastawiła aparatu do nawilgotniania atmosfery mieszkania mikrokroplami 
wody bulgocą-cej w plastykowym zbiorniku, wrzucając doń pastylki z apteki 
przeciwko katarowi: spała od trzeciej do piątej, potem znów wanna i znowu 
godzinę się moczyła, ponownie kręciła włosy i ruszała na spektakl, jeśli tego 
dnia grała, wychodząc z domu zupełnie bez makijażu, za to znów, gdy miała 
spędzać wieczór na party w lokalach, starannie się malowała. 
Wybiegłem tu nieco naprzód mieszając rytm nowojorski z rytmem jej życia w 
Waszyngto-nie, nie był on nazbyt różny, generalia te same. Teraz, w pierwszych 
tygodniach małżeństwa, stale uczyła się roli, w południe miewała próby, ale też 
niecodziennie, jeżeli więc wychodziła, rytm był trochę zmieniony: szybko zwijała 
się z kąpielą, przebraniem garderoby, a wyrzucone rzeczy ja okręcałem w plastyk 
i wynosiłem na schody. 
Tego dnia, kiedy odkryłem pamiątkę po Glorii Swanson, miała dawno zamówioną 
wizytę u swego psychoanalityka na szóstą po południu, dlatego o tej godzinie 
mogłem już zjechać do domu z mej starej rupieciarni, gdzie napisałem to właśnie, 
co się znajduje w czterech akapi-tach powyżej, z tym że później wstawiłem tylko 
to jedno jedyne zdanie o Waszyngtonie. Lyndy nie było. Wróciła przed północą i 
zaraz kazała mi rozstawić składane łóżeczko tury-styczne w living roomie, 
stanowczym tonem wyrażając życzenie: „Począwszy od dzisiejszej nocy będziesz sam 
tu sypiał na dole”. Myślałem, że wszystko w związku z dzisiejszą awantu-rą, 
widocznie jej nadojadłem stukaniem na maszynie, zacząłem: „Bardzo cię 
przepraszam, cóż poradzę...”, lecz mi zaraz przerwała: „Wcale nie o to chodzi, 
nic się nie martw i dalej bądź sobie literatem, lubię to nawet u ciebie, chodzi 
o rzecz poważniejszą, niż ci się zdaje, ja tylko realizuję decyzję mojego 
psychologa”. 
Wyjaśniła, że wedle jego wskazówek musi mnie na jakiś czas od siebie odseparować 
po to, by wyszły plany. W ten sposób powtórzy udany już raz eksperyment, gdy 
bowiem chciała mieć Cathy z poprzednim swoim mężem, Jamesem F. Robertsonem, i 
przez całe dwa lata nic im nie wychodziło, psycholog dał jej radę, by odstawiła 
Robertsona od siebie (sypiał podob-no, biedak, na tym samym łóżeczku rozkładanym 
w tym samym living roomie, choć miał prawie dwa metry wzrostu, nie to co ja, 
metr siedemdziesiąt). Potem, gdy psychoanalityk zbadał rzecz pod różnymi kątami, 
bo łączył swą zawodową wiedzę o psychologii głębi (spe-cjalizował się w 
zagadnieniach lęku podstawowego) nie tylko z wiadomościami ginekolo-gicznymi, 
lecz także z astrologią, porównał wszystkie znane sobie elementy z układem 
gwiazd, Księżyca, pewnego wieczora zadzwonił do Lyndy mówiąc: „To właśnie 
dzisiaj”, a ona, dokładnie poinstruowana, wpuściła Robertsona. Bardzo był jej 
zgłodniały; Lynda, za radą psychologa, nie zapalała światła elektrycznego, lecz 
postawiła jedną świeczkę w lichta-rzu i tak się ustawiła w zupełnie 
przezroczystej koszuli, że właśnie ta jedna świeca w sposób fenomenalny 
podświetliła jej ciało: po niedługim czasie Cathy była gotowa. 
Kręcąc się z niewygody na rozkładanym łóżeczku w lewo i w prawo, nie byłem 
zachwy-cony takimi perspektywami. Jednakże Lynda w swoim dziwactwie jakoś się 
nie zapamiętała, za pierwszym razem spędziłem na łóżeczku tylko dwie noce, potem 
też tylko na dwóch, trzech się kończyło, na szczęście wieczorami bywała 
podniecona i brała mnie z powrotem do swego szerokiego łoża w stylu Ludwika XV. 
Odkryłem prawidłowość: kazała mi rozstawiać łóżeczko zawsze wtedy, gdy wracała z 
dłuższych wizyt na mieście, zapowiedziawszy rano, że ma próbę, że po próbie chce 
się dziś wybrać, powiedzmy, do magazynu „Saks Fifth Avenue” kupić parę 
drobiazgów, a jeszcze potem ma zamówioną wizytę u swego psychoanalityka. 
8 
W tym czasie miała któregoś rana telefon od agenta, Harveya Mackintosha, że 
pewien producent filmów z zachodniego wybrzeża poszukuje aktorki do roli 
osiemnastolatki. Lynda wahała się długo, czy się tym zainteresować, przy lunchu 
cały czas tylko o tym była rozmowa pomiędzy nami, bo miała spore obiekcje co do 
swojego wieku. Cały czas jej mówiłem, że przecież wygląda młodo; producent 
wyznaczył jej spotkanie u siebie w hotelu i Lynda się do niego ostatecznie 
wybrała włożywszy sukienkę mini, granatową z białym panieńskim kołnie-rzykiem, 
białymi mankietami, zrobiła makijaż i trzeba przyznać, że całkiem dziewczęco wy-
glądała. Siedziała długo, podobno ów producent kazał jej przed zasadniczą 
rozmową sny swoje opowiedzieć, ale wróciła przecież nie bardzo zdecydowana: 
musiałaby wystąpić nago w łóżku z mężczyzną dwudziestopięcioletnim i nago w 
wannie z mężczyzną sześćdziesięcio-letnim, a w ogóle dwukrotnie miałaby być 
pokazana w momencie najwyższej satysfakcji, co byłoby zawsze poprzedzane bardzo 
realistycznie ujmowanym prologiem. Jak jej mówił pro-ducent, kamera po tych 
lubieżnościach zsunie się na twarz artystki albo na górną połowę jej ciała, jak 
dotąd nie zdecydował, bo jednak w Ameryce jeszcze do tego nie dochodzą, żeby 
pokazać wszystko bez żadnej już żenady (chociaż i takie filmy są przecież 
wyświetlane choć-by na Czterdziestej Drugiej Ulicy, koło Broadwayu, z tym 
jednak, że produkują je firmy po-kątne i poważni artyści udziału w nich nie 
biorą). Tu, wedle scenopisu, w łóżkowej sekwencji z młodym chłopakiem aktorka, 
machnąwszy wtedy ręką całkiem już bez samokontroli, miała zwalić z nocnego 
stolika butelkę z winem i szklankę, a oba te przedmioty stłuką się na podło-dze; 
ze starszawym człowiekiem mieli się razem kąpać, kamera przejdzie powoli do 
zbliżenia głowy artystki widocznej zza krawędzi wanny, pokaże szeroko otwarte 
oczy, cofnie się nieco w momencie samego ich obcowania, którego zakończenie 
powinno się wyrazić nagłym zaró-żowieniem jej ślicznej w tej chwili twarzy! Ja, 
rozważywszy szczegóły, teraz jej odradzałem tę rolę, lecz ona widziała tu 
interes finansowy i to mając na względzie propozycję przyjęła, dzwoniła do 
producenta bardzo późnym wieczorem, kręcić mieli te sceny już w maju na Flo-
rydzie. 
Tymczasem wielkimi krokami zbliżał się dzień premiery sztuki Mike'a Cohana. Na 
dzie-sięć dni przed tą datą Lynda wyniosła się z mieszkania i wzięła pokój w 
hotelu „Mc Alpin” na Trzydziestej Trzeciej Ulicy, koło Broadwayu. Zawsze przed 
nową sztuką, kiedy dostawała zupełnie świeżą rolę, musiała bowiem na pewien czas 
całkowicie izolować się od domu, za każdym razem dwukrotnie brała pokój w 
hotelu, aby w nim poprzebywać jakiś czas w samot-ności, nie przerywanej nawet 
odwiedzinami malutkiej córeczki Cathy: zaraz z samego po-czątku, gdy otrzymała 
scenopis (chciała wbić sobie do głowy słowa), i po raz drugi, już przed samą 
premierą, by wszystko wyszlifować, po prawdzie nie byłem tymi jej argumentami 
za-nadto przekonany, ale przecież powoli przywykałem w pożyciu z Lyndą do 
dziwnych sytu-acji, których pojąć do końca nie byłem w stanie. 
Hotel „Mc Alpin” znajduje się niemalże na tyłach Empire State Building, stawały 
tam ho-stessy linii łacińsko-amerykańskich, z Wenezueli, Peru, Brazylii i 
Meksyku, kiedy więc (bar-dzo rzadko) tu Lyndę odwiedzałem, stale się natykałem w 
hallu i korytarzach na te piękne kruczowłose dziewczęta o śniadej cerze, 
zmęczone, rozluźnione albo już zmobilizowane z powrotem do odjazdu, w 
mundurkach, toczkach na głowach, z neseserkami, gdy czekały w fotelach na małe 
autobusiki, które je dowoziły na lotnisko Kennedy. Jakieś szybkie posiłki jadały 
naprzeciw, u Rudleya, siadając na wysokich stołkach przy kontuarze zakręconym w 
podkowę, nierzadko w towarzystwie swoich kolegów lotników, z grubymi złotymi 
dystynk-cjami, i tu już – siedząc naprzeciw – mogłem swobodnie podziwiać ich 
urodę, gdy czasem na Lyndę czekałem, jeśli nie chciała, bym wchodził do niej na 
górę, gdzie – w pełnej izolacji – pracowała nad rolą. Kiedyś znów czekając w 
hallu tego hotelu uświadomiłem sobie w jakimś nagłym olśnieniu, że przecież nie 
gdzie indziej, jak tutaj, w Różowym Salonie hotelu „Mc Alpin”, czekał na swoją 
jakże rozwiązłą Monę ten świntuch Henry Miller, narrator trylogii Henry'ego 
Millera: Sexus, Plexus i Nexus, miałem w świeżej pamięci te skrupulatne relacje 
z jego nie tak znowu banalnych różowych ukrzyżowań, kiedy to autor – jak chce 
Maurice Na-deau – wstępuje na swą Golgotę, bo właśnie część pierwsza trylogii 
wyszła nareszcie legalnie po francusku w wersji nie wytrzebionej u 
Bucheta/Chastela. Uświadomiwszy to sobie, po-czułem ciarki na skórze, bo co się 
kiedyś działo, pewnie nadal się dzieje po pokojach, łazien-kach tego ogromnego 
hotelu, gdzie Lynda, samotna, uczy się swojej roli. Nieraz i dwa dni z rzędu jej 
nie widywałem do czasu, kiedy mnie nagle telefonicznie wezwała, abym przywiózł 
zaraz coś potrzebnego z mieszkania; i tak pewnego wieczora musiałem się 
natychmiast zjawić ze swoim łóżeczkiem polowym, łapałem długo taksówkę przy rogu 
Central Park West, gdy na ekranie świetlnym ponad Columbus Circle czytałem: IT 
IS NOW 11:57, było więc po półno-cy, kiedy rozstawiałem łóżeczko w jej pokoju i 
na nim się układałem, ale mnie do swojego łóżka, choć było dostatecznie 
szerokie, nie wpuściła. 
W domu, oprócz pisania Pamiątki po Glorii Swanson, trochę w tym czasie 
zajmowałem się Cathy, zmuszony jej matkować. Mauricette przychodziła dopiero 
około jedenastej, a więc z samego rana ja musiałem jej dawać butelkę chocolate 
milk, kakao czy jajko z dwoma paskami bekonu, potem puszczałem jej płyty z 
bajeczkami, nursery rhyme czy piosenkami dawnej, pionierskiej Ameryki i – 
dokonawszy zakupów w naszym „Food City”, z poleceniem, by te produkty odesłano 
do domu – prowadziłem malutką od razu do Children's Playground, obok nas, w 
Central Parku, gdzie, jeśli było dość ciepło, mogła się wyhuśtać na huśtawce czy 
też chwilę pokręcić na małej karuzeli. Często potem ją prowadzałem na wschodnią 
stronę parku, gdzie, dotykając prawie do Fifth Avenue, było niewielkie zoo na 
tyłach budyneczku dawnego Arsenału, a w nim szympans, goryle, pawiany, 
orangutan, na wybiegach niedźwiadki, obok zaś znajdowała się tak zwana farma 
Macdonalda, specjalnie dla małych dzieci, w stajence stał osiołek, baranek, 
konik, wszystkie zwierzęta z tego niby-obejścia tak jakoś genetycznie były 
spreparowane, by dzieci, stojąc na ziemi, mogły sięgać rączkami do łbów tych 
bydląt, na przykład krowa z głową normalnej przecież wielkości miała niziutkie 
nogi, i tak dalej, wszystkie one dawały się łatwo głaskać; bardzo obłaskawione. 
Pewnego przedpołudnia, gdy obejrzawszy zwierzęta, wychodziliśmy z tego małego 
zoo, wracając na lunch do domu, spostrzegłem zbiegowisko wokół basenu z morsami, 
stały tam na statywach kamery telewizyjne znaczone literami ABC, NBC i kamery 
filmowe, reflektory, tłum fotografów, a w środku tego kręgu, tuż przy samym 
basenie, jakiś młodzieniec, wysoki, jasny, długowłosy, o ujmującej twarzy, w 
golfie żółtym i sztruksowym ubraniu, wznosił do góry papier. Wziąłem Cathy na 
ręce i szybko podszedłem bliżej: młody człowiek wyjaśniał mówiąc do podtykanych 
mu zewsząd mikrofonów: „Do tego zoo chodziłem jako dziecko, uczono mnie kochać 
zwierzęta, szanować cudze życie, ja też dotąd się czułem w mym społe-czeństwie 
bezpiecznie, ale wczoraj dostałem ten papierek i takie same papierki dostało 
wczo-raj w moim mieście dziesięć tysięcy chłopaków!” 
Było to powołanie do wojska na wojnę do Wietnamu, które ten chłopiec teraz na 
oczach wszystkich przedzierał (terkotały kamery, flesze błyskały), a później 
darł je dalej na drobne kawałeczki i skrawki wyrzucił do basenu. Morsy, ciekawe, 
co im też dają, podpłynęły (teraz wszystkie kamery i obiektywy na nie 
skierowano), ale zjadać tych strzępków nie chciały, ka-mery więc wyłączono i 
morsy, rozczarowane, odpłynęły. Nagle pogasły reflektory, zrobiło się szaro i 
chłodno. Właśnie biła dwunasta i nad bramą do zoo wokół zegara zaczęły się 
obracać w takt dzwoniącego kuranta małe figurki z brązu, dar jakiegoś milionera, 
przedstawiały zwie-rzątka z bajek Lafontaine'a ujęte w pozach tanecznych, z 
podniesionymi nóżkami, kręciły się dookoła zegara i wokół własnej osi, dopóki 
melodia kuranta nagle się nie urwała. Tymczasem przygodni i nieprzygodni 
widzowie poczęli się rozchodzić, filmowcy wykręcali kamery ze statywów. Wtedy 
dwaj policjanci, którzy na wszystko patrzyli od samego początku, trzymając się 
jednak z boku (czekali pod arkadami), razem podeszli do chłopca i go 
wylegitymowali. 
Zabrałem małą Cathy i szliśmy powoli alejkami do domu, niby coś z nią 
rozmawiałem, ale przez cały czas zostawałem pod silnym wrażeniem tej sceny, 
łącząc ją stale w myślach z teo-riami wychowawczymi słynnego dra Spocka nie tak 
dawno sądzonego w Bostonie za nama-wianie do tego, co przed chwilą widziałem, a 
którego teorie jeszcze zaciążą na pewno nad wychowaniem tej małej. Dr Spock, 
pediatra i psycholog dziecięcy, autor podręcznika o wy-chowaniu dzieci, na 
którym się wychowało obecne pokolenie Amerykanów, był – jak twier-dziła prasa – 
głównie odpowiedzialny za generację studenckich buntowników, hippiesów i 
yippiesów, dezerterów; prasa pisała, że całe to pokolenie jest nie przygotowane 
do pracy kon-struktywnej, żąda od społeczeństwa tylko rzeczy gotowych, naiwnie, 
emocjonalnie przez dra Spocka chowane, a inni skłonni są tylko do błazenady, i 
tu podawano wystąpienie yippiesów podczas zeszłorocznej sierpniowej Konwencji 
Demokratów w Chicago, gdzie – jak może pamiętamy – wśród niemałych zamieszek na 
ulicach i przed hotelem „Conrad Hilton” wybra-no ostatecznie Huberta H. 
Humphreya kandydatem na fotel w Białym Domu, lecz przepadł on w wyborach. A 
jednak policja burmistrza Daleya aresztowała tę grupę, nie poprzestając na 
wylegitymowaniu, kiedy na Civic Center Place pod dziwną kompozycją przestrzenną 
pomy-słu Pabla Picassa (jest to idea skrzypiec skrzyżowanych z jamnikiem 
wznoszonym skrzydła do lotu) wywlekli z półciężarówki za zadnie nogi ciskającego 
się wieprza o imieniu Pigasus, świnię trzykolorową, bo miała łaty czarne, 
brązowe i białe, potem trzymali ją na smyczy uwiązawszy za nogę, a stały tam już 
kamery telewizyjne, filmowe, tłum fotografów, reporte-rzy największych rozgłośni 
radiowych Stanów Zjednoczonych, Kanady, Europy, kilku zaś innych brodatych 
rozczochrańców podnosiło na kijach transparenty z takimi napisami; Pig Power, 
Live High on the Hog, największy zaś, wymalowany na ogromnej tekturze, głosił: 
Pigasus – Pig Party candidate for President of the United States; gdy napis ten 
ukazał się po-nad głowami, policjanci dłużej czekać nie chcieli, przedarli się 
brutalnie przez tłumy widzów, fotografów, operatorów, zatrzymali yippiesów i 
wzięli w areszt kwiczącą, zapierającą się świnię; prowadzeni przez rosłych 
funkcjonariuszy w hełmach, skórzanych ochroniaczach na biodrach i w butach ze 
sztylpami yippiesi na lewo i na prawo udzielali wywiadów biegnącym w dyrdy za 
nimi dziennikarzom: „Pigasus jest najlepszym kandydatem na prezydenta elekta, bo 
się, po pierwsze, urodził w slumsach świńskiego miasta, po drugie, jest 
wielokolorowy, po trzecie, i tak na pewno go zarżną”. „If we can't have him in 
the White House – zawołał kudłacz Murzyn wychylając się jeszcze z wozu 
patrolowego – we can have him for break-fast!”. 
Wszyscy się zastanawiali nad tymi buntami młodych, bo jeśli wziąć do ręki 
globus, to w jednym jedynym roku 1968 opasały one wokoło kulę ziemską, niby 
wstrząsy sejsmiczne, po-cząwszy od wiosennych rozruchów w Europie, maja barykad 
w Paryżu, strajków studenckich we Włoszech, Niemczech Zachodnich, Anglii, 
poprzez rebelię studencką – nie szukając dale-ko – w nowojorskim Columbia 
University; i tutaj, na wschodnim wybrzeżu Ameryki, pas się rozdwajał: jedno 
odgałęzienie schodziło na południe ku Ameryce Środkowej (że tu przypo-mnę jatkę 
urządzoną młodym demonstrantom w Ciudad de Mexico na Plaza de las Tres Cul-turas 
2 października, w przededniu olimpiady) i dalej w dół, do Caracas, Brazylii, 
Argentyny, drugie zaś – przez Chicago – sięgało do Kalifornii i dalej – przez 
Pacyfik – do Tokio i Pekinu. Dość jednak było poważniej się zastanowić, 
zwracając uwagę na wiek zbuntowanej młodzie-ży – myślę tym samym o całym ruchu 
hippiesów w Ameryce – by bez trudu wyliczyć, że jest to pokolenie, którego siła 
wieku wypadnie około roku dwutysięcznego, i nie bez znaczenia, jak sądzę, były 
badania Instytutu Gallupa, bo przecież wyliczono tam dokładnie komputera-mi, 
jakie jest przy obecnej ilości bomb wodorowych przechowywanych przez wielkie 
mocar-stwa atomowe prawdopodobieństwo wybuchu przypadkowego, co w ciągu kilku 
minut łatwo spowoduje reakcję łańcuchową tak silną, że zmiecie życie na Ziemi. A 
więc – według Gallupa 
– dzisiaj taki przypadek mógłby się wydarzyć raz na rok, ale jeżeli ciągle w tym 
samym tem-pie co teraz wzrastać będą zbrojenia, szansa też będzie wzrastała i w 
roku dwutysięcznym co drugi dzień, jeżeli dożyjemy, będziemy zagrożeni 
zniszczeniem wszystkiego co żyje. My, ludzie dziś w średnim wieku, gdybyśmy 
doczekali, będziemy staruszkami, a przecież ci, któ-rzy rządzą, dziś koło 
sześćdziesiątki (jak choćby prezydent Richard Nixon urodzony dnia 9 stycznia 
1913 roku) albo powyżej, na przykład urodzeni w latach 1906, 1904, 1893 czy 
nawet 1890, jak generał de Gaulle (bo przypominam, że myślałem to w lutym 1969, 
gdy był jeszcze u władzy), mają niewielkie szanse dożycia wieku dwudziestego 
pierwszego, a jeśli nawet ten i ów dociągnie do tej daty, to będzie 
zdziecinniały, dziś więc wydając ogromne pieniądze na zbrojenia atomowe nie mają 
starsi panowie lęku biologicznego, który przeżywa wchodząca w życie młodzież. 
9 
Ale z naszej wyprawy do Central Parku i błyskawicznego wypadu do Chicago, a na 
koniec od rozważań ogólniejszej natury wróćmy jednak do Lyndy i jej nie 
najłatwiejszych proble-mów. Im bliżej premiery, tym bardziej rosło jej 
zdenerwowanie; myślałem, że przesadza, ale się okazało, że te jej obawy aż nadto 
były usprawiedliwione, sztukę zdjęto z afisza przed wpuszczeniem krytyków, 
odbyły się zaledwie cztery przedstawienia przedpremierowe (previews), podczas 
których producent, pan Grover Lawrance, nabierał powoli przekonania (siedział 
zawsze obok pana Roberta Rainbowa, reżysera), że spektakl nie zadowoli prasy, co 
spowoduje klapę, wolał więc to uprzedzić nie licząc się nawet z kosztami 
wystawienia (pięć-dziesiąt tysięcy dolarów), ratował w ten sposób reputację 
Towarzystwa i swoją, z miejsca zwolniono aktorów płacąc im tylko za próby, cóż, 
ryzyko zawodu, lecz cały wysiłek na nic. 
Gdy spuszczano kurtynę po czwartym przedspektaklu, nic jeszcze nie było wiadomo, 
lecz jedliśmy kolację w przeczuciu najgorszego, pomogłem Lyndzie zwinąć manatki 
w hotelu „Mc Alpin” i przenieść je do domu. 
Nazajutrz z rana, gdy Lynda jeszcze spała, wyszedłem do New York Public Library, 
by zacząć przygotowywać referat na kongres w San Francisco, miał się odbyć za 
miesiąc, a ja przed paru dniami dostałem zaproszenie, pragnąłem się zorientować 
w dostępnym materiale. Lunch zjadłem w jakimś drugstorze naprzeciw biblioteki i 
kiedy po południu jeden z windzia-rzy „Hôtel des Artistes”, spytawszy: „Jak tam, 
panie?” (po polsku, bo jego ojce, jak mówił, pochodzili z Podhala), wysadził 
mnie na czwartym piętrze, spostrzegłem od razu kartkę wi-szącą na drzwiach 
naszego mieszkania. Podszedłem. Było to pismo Lyndy, grubym zielonym pisakiem-
flamastrem (czy flamastrem?) wielkimi literami nagryzmoliła zdanie: EVERYBODY 
STAY OUT EXCEPT MR ROBERT RAINBOW. Znając angielski słabo nie od razu sens tego 
zrozumiałem. Miałem przypadkiem w kieszeni (do pracy w bibliotece) słownik 
Grzebieniowskiego, ale musiałem cofnąć się pod lampę na korytarzu, bo tutaj, pod 
drzwiami, panował półmrok, czytałem: stay – zatrzymać się, przebywać, mieszkać, 
polegać, opierać się, wstrzymywać, hamować, podtrzymywać, away – być nieobecnym; 
behind – po-zostać w tyle; in – pozostaćw domu; jest! – out – pozostawać poza 
domem; teraz przystaje; to do mnie, że mam nie wchodzić, ma zapewne w tej chwili 
jakąś ważną naradę teatralną i cze-kają na pana Roberta Rainbowa, reżysera, nie 
życzy sobie, bym kręcił się, przeszkadzał, a że już doświadczyłem szczególnej 
jej drażliwości, gdy wchodzi w grę teatr, praca, zjechałem windą na dół, by 
jeszcze napić się na Broadwayu tej obrzydliwej kawy, jaką podają w drug-storach 
i coffeeshopach całych Stanów, Kanady, siedziałem nad nią z godzinę, dopokąd nie 
zauważyłem, że się rozpętał huragan, zupełnie się ściemniło, wyszedłem więc na 
ulicę, aby wrócić do domu; wiatr między drapaczami wył, opętany, niby podczas 
sztormu na morzu, uderzały pioruny i nim doszedłem do „Hôtel des Artistes”, 
szalała śnieżna zamieć. 
Wjechałem na górę, kartki na drzwiach nie było. W living roomie panował 
nieprzytomny bałagan, wszystko porozrzucane, nawet moje papiery z rozpoczętą 
Pamiątką po Glorii Swan-son walały się po podłodze, tymczasem w kuchni zastałem 
panią koło czterdziestki, szatynkę 
o twarzy wyostrzonej, surowej, parzyła właśnie herbatę, spytała obojętnie: „Pan 
jest leka-rzem?” „Nie jestem żadnym lekarzem, lecz jestem gospodarzem”. „Jakim 
znów gospoda-rzem?” „Bo mężem gospodyni”. „Jakim znów mężem gospodyni?” „Prawnym 
i poślubio-nym”. „Proszę nie żartować. Pan jest mężem Lyndy Winters?” „Już pani 
powiedziałem”. Ona: „To Lynda ma męża?” Stałem się nieuprzejmy: „A cóż w tym 
dziwnego?” „Dziwne jest to, że pan o niczym nie wie”. „A cóż znowu mam 
wiedzieć?” „Wzięła proszki nasenne, niech pan tam zaraz idzie”. 
W tej chwili gdzieś bardzo blisko huknął piorun, i to dwukrotnie, raz po razie. 
Wbiegłem – po parę stopni – schodami na antresolę, a z niej w dwu susach 
znalazłem się w sypialnym pokoju. Na naszym szerokim łożu (Ludwik XV) leżała 
Lynda blada, coś bełkotała, nad nią stał pan Robert Rainbow, reżyser, i bardzo 
głośno mówił. Gdy wszedłem, spytał, kim jestem i co tu robię. Zacząłem mu 
tłumaczyć, ale tym razem szło mi to bardzo nieskładnie, miałem przecież z 
angielskim duże trudności językowe, które się uzewnętrzniały szczególnie w 
zdenerwowaniu. „To dobrze, że ma męża, nic o tym nie wiedziałem, niech teraz pan 
jej pilnuje i nie pozwoli jej zasnąć, dopóki nie przyjdzie lekarz, jest wezwany, 
powinien być lada chwila, dobrze, my z żoną wychodzimy”. Jeszcze od drzwi 
zawołał: „I niech pan zadzwoni do jej psychoanalityka”. Trzasnęły drzwi na dole, 
a ja przez dobrą godzinę wśród grzmotu – raz po raz – piorunów i wycia wichru w 
załomach neogotyckich arkad, pinakli i kwiatonów nad naszymi oknami starałem się 
utrzymywać Lyndę w stanie choćby półświadomości, szarpałem ją za ramię, gdy 
zasypiała, krzyczałem, a ona wciąż mamrotała: „Robert, gdzie poszedł Ro-bert”, 
po chwili: „Sprowadź go, zadzwoń, Robert, dzwoń do niego, call him, call him”, i 
led-wo z niej wydusiłem, że wzięła proszków dziesięć, że sztuka zdjęta z afisza, 
że żyć się jej nie chce dalej (powtarzała: „I am very unhappy”), a tymczasem na 
dworze szalała okropna zawie-rucha. 
Tarmosząc Lyndę za ramię usiłowałem równocześnie połączyć się z jej 
psychoanality-kiem, ale go na nieszczęście w Nowym Jorku nie było, sekretarka 
informowała dosyć bezoso-bowo, że wyjechał na dwa tygodnie do Miami, Floryda, 
wtedy ja do niej w najwyższym zde-nerwowaniu: „Niech mi pani odpowie, dlaczego 
ci psychologowie wyjeżdżają i zostawiają swoich biednych pacjentów bez pomocy? 
Ja mam poważną sprawę!”, lecz ona nic mi na to nie umiała poradzić. Tymczasem 
Lynda wciąż zasypiała i stale bezwzględnie ją budziłem, za oknem wyła zamieć i 
tę godzinę wspominam jak jedno opętanie. 
Lekarz, wezwany przez Rainbowa, wreszcie się, biedak, zjawił, a mało brakowało, 
aby nie przyszedł wcale, komunikacja stanęła i od Columbus Circle brnął pieszo 
po pas w śniegu, powiedział mi, że trudno sobie wystawić, co się dzieje na 
dworze. Zrobił płukanie żołądka, poszedł; Lynda nie chciała ze mną rozmawiać, 
tylko stale płakała. Ale koło dziewiątej spo-strzegłem, że się podnosi, wstaje, 
zatoczyła się jednak i opadła na fotel, rozdygotana, wście-kła, z furią miotała 
wszystko na ziemię: najpierw poduszki, potem dwie szklanki i talerze, garderobę, 
co było w zasięgu ręki jednej i drugiej, na więcej nie miała siły, szło o to, że 
Rain-bow przyszedł z żoną, a potem mi zagroziła powtórnym samobójstwem, jeżeli 
natychmiast, natychmiast nie pojadę na miasto, nie odszukam Rainbowa. 
„Zobaczysz, teraz będę mądrzej-sza, podetnę sobie żyły i nikt mnie nie 
odratuje”. Znowu zaczęła płakać i znów swoje „call him, call him”. „I am 
unhappy”, bez przesady, zalewała się łzami, próbowałem telefonicznie dopaść 
jakoś Rainbowa; w „Ambasador Theatre” go nie było, ale mi powiedzieli, że miał 
dzisiaj wieczorem oglądać spektakl Jimmy'ego Schine w „Brooks Atkinson Theatre 
Back Stage”, próbowałem tam dzwonić, długo im tłumaczyłem, szukania, długie 
oczekiwanie, wreszcie: „Tak, jest podobno na sali, ale trwa przedstawienie”, 
Lynda przestała płakać i zno-wu się podnieciła: „Masz jechać zaraz i musisz z 
nim porozmawiać, inaczej, zobaczysz, w łazience podetnę sobie żyły, nikt mnie 
nie odratuje”. 
Misja miała być, jak na męża, istotnie osobliwa, Lynda mi poleciła (pod groźbą – 
jak już wiemy – swojej śmierci jeszcze tej nocy), abym przekonał pana Roberta 
Rainbowa, by rzucił dla niej żonę i troje dzieci; moja osoba w ogóle, 
zauważyłem, nie wchodziła w rachubę (my-ślę o roli męża) i powiem szczerze: 
byłem tak zupełnie – bo nagle – tym wszystkim zasko-czony, że w jakimś otępieniu 
zgodziłem się na wszystko, zdolny nawet do takich upokorzeń jak przyjęcie tej 
misji, ale i nie bez małego wykalkulowania, że to przejściowe, coś taktycznie 
przewlokę, czegoś tam nie dopowiem, przekonam może Rainbowa choćby do zdawkowego 
gestu w jej stronę, tylko po to, by ją dźwignąć z depresji, a potem dam sobie 
radę i takim po-stępowaniem nasze świeże małżeństwo uratuję. 
Zjechałem na dół windą i wyszedłem na ulicę. Śniegu nawaliło istotnie prawie 
równo z da-chami samochodów, dobrze, że wciągnąłem na nogi wysokie buty gumowe 
należące do Lyn-dy, mocno na mnie ciasnawe, ale bez nich nie dałbym już chyba 
rady, bo nawet, nim dobrną-łem od naszej bramy do rogu Central Park West, 
sforsowałem trzy zaspy wysokości człowie-ka! Zadymka już ustała, ale potwornie 
dęło. Chodniki, jezdnie opustoszałe, bo zabarykado-wane zaspami idącymi na skos 
ulicy. Daleko, ponad Columbus Circle, zapalał się napis: IT IS NOW 9:17, gdy 
rozpocząłem tę arktyczną wyprawę pośrodku wież Manhattanu, zebrawszy się 
najpierw w sobie i obwiązawszy podniesiony kołnierz z wierzchu szalikiem, bo 
wiało wła-śnie od południowej strony, w którą się wybierałem, i to strasznymi 
podmuchami; nie cichły nawet na chwilę. Forsując zaspę po zaspie kryłem się po 
załomach, za narożnymi węgłami, aby nabrać oddechu, i zobaczyłem na wieży: IT IS 
NOW 9:38, kiedy dotarłem dopiero do niebieskiego neonu hotelu „Americana”, który 
już z dala mi błyszczał nadzieją ciepłego hallu i gdzie dobre pięć minut 
przesiedziałem w fotelu, a potem znowu skokiem, bo wicher jakby się wzmagał, 
dopadłem narożnej restauracji „Filet Mignon”, tu już do wnętrza nie wchodzi-łem, 
lecz postałem za drzwiami mobilizując siły, wciągając czapkę na uszy, przeprawa 
bo-wiem przez Columbus Circle z tyloma wylotami szerokich, zupełnie pustych 
alei, otwartych na wszystkie strony, była – każdy to przyzna – wyczynem, w tym 
wszystkim moje zdziwie-nie, że automatyczne światła (stanąć – przechodzić) 
funkcjonują normalnie, jakby nic się nie stało, jakby dla samej sztuki 
funkcjonowania, i tak samo neony żarzyły się jakby jaskrawiej na Broadwayu bez 
samochodów, bez ludzi, same sobie, praktycznie więc tylko dla mnie, bo były 
jakże ważnymi etapami mojej wyprawy, muszę powtórzyć, że teraz, nad ulicą 
przykrytą zwałami śniegu, dawały światło o wiele silniejsze niż zazwyczaj, na 
przykład „Martin Burns”, sklep ze swetrami (wnęka, gdzie się schowałem), dalej: 
„Groadway Columbus”, „1800 Office Supplies”, te bez znaczenia, ale jakież 
znaczenie miał dla mnie wabiący intensywną czerwie-nią „Drug Liquor”, bo tam się 
czegoś napiłem mocniejszego. Odtajałem i znowu w perspek-tywie bezosobowy 
„United Church of Christ Chapel” (nic mi do niego), „Cars Wanted” (jesz-cze 
gorzej), brnąłem dalej i dalej, kryjąc się, czając, przystając, numery ulic 
malały i kiedy zza wygięcia Broadwayu wyłoniła się wieża „Allied Chemical”, 
gdzieś w tamtych okolicach skręciłem, zziajany, zgrzany, przewiany na wskroś, 
wykończony, w odpowiednią przecznicę (a była to Ulica Czterdziesta Siódma West, 
na lewo) i tylko mi z daleka mignęła ta wielka butelka ginu, przechylona, z 
szeroką świetlistą strugą, która się z niej, też pewno tylko dla mnie, wylewała. 
W „Brooks Atkinson Theatre Back Stage”, gdy przyszedłem, światła już były 
wygaszone, frontowe drzwi zamknięte, spektakl musiał się skończyć i – pomyślałem 
– cała wyprawa na nic, ale się skierowałem do wejścia służbowego (No admittance 
except on official business), ostatni aktorzy wychodzili do domu nastawiając 
kołnierze, ale – po nitce do kłębka – jakoś się dopytałem, że pan Rainbow, 
reżyser, jest jeszcze w teatrze, że rozmawia z panem Henrym Giffordem, czekałem 
dość długo na korytarzu chodząc pod drzwiami gabinetu. 
Gdy wyszli, żywo wciąż dyskutując, podszedłem do Rainbowa, mówiąc, że mam 
poważną sprawę, nie poznał mnie zupełnie, najpierw niezmiernie był zdziwiony, 
potem przez chwilę miał taki wyraz twarzy, jakby całkiem nic nie rozumiał, bo 
mówię źle po angielsku w ogóle, a szczególnie już wtedy, gdy jestem 
zdenerwowany, lecz nagle mnie zidentyfikował, bo bły-snęło mu oko, gwałtownie 
poczerwieniał i do mnie, rozwścieczony: przecież Lynda zmusiła go do przyjścia 
szantażem (myślał z początku może, że chcę robić mu scenę z powodu jego wizyty u 
nas w domu), telefonuje, rozmawia histerycznie, mówi, że bierze dziesięć pigułek 
nasennych, mówi, że sama zupełnie w domu, „musiałem jechać zaraz, zarywam próbę 
i cały czas się boję, żeby się co złego nie stało z tą histeryczką, zupełnie 
zwariowaną, niech pan mnie dobrze zrozumie, nigdy nic oczywiście nie było 
pomiędzy nami, biorę ze sobą żonę, potem brniemy pieszo po śniegu, w tej 
zawierusze, to jakieś urojenia dziewczynki dwunasto-letniej, niech mi pan nie 
przeszkadza, tak, nie przeczę, jest bardzo zdolną aktorką, więcej na-wet...” – 
ale tutaj przerwałem, nie, pan mnie nie rozumie, jestem z misją od Lyndy (i tak 
da-lej), niech pan mnie do końca wysłucha, tak, rozumiem, że jest to dziecinada, 
ale bliska trage-dii, niech pan choć gest jaki zrobi; on na to: nic nie zrobię, 
mam tego dosyć, „skoro już jest pan jej mężem, nic nie wiedziałem, że znowu 
wyszła za mąż, to musi jej pan stale pilnować”; tu mi poradził, abym jej nie 
pozwolił mieszkać zbyt długo w hotelach, mógłbym się czegoś, gdybym chciał, 
dowiedzieć na ten temat, chociażby od autora tej niewydarzonej sztuki, na 
którejśmy się nacięli, Mike'a Cohana. Zniżył głos, klepnął mnie po ramieniu: „To 
mówię jako przyjaciel”, a już odchodząc dodał głosem oficjalnym, znowu 
zwarzonym: „I niech pan jej powie, że żony i dzieci nie będę dla niej rzucać, 
niech to sobie wybije ze swojej zielonej gło-wy!” 
Na ulicy poszedłem w prawo, w lewo, z powrotem było lepiej, bo wiatr teraz wiał 
w plecy, wstępowałem po drodze do tylu barów, że, czytelnik wybaczy, nazw nie 
zapamiętałem, po-suwałem się wolno do góry Siódmą Aleją z bardzo – jak 
wspomniałem – długimi przystan-kami, chociaż po barach pustki, zaledwie tu i 
ówdzie siedziały po dwie, trzy osoby, i do tego Murzyni, nie było z kim dwóch 
słów zamienić. Koło Columbus Circle spojrzałem odruchowo na ulubiony chronometr: 
IT IS NOW 4:31, było więc prawie rano, kiedy się dobierałem do kutych, ozdobnych 
wierzei „Hôtel des Artistes”, otworzył mi windziarz Polak, ciągle miał jeszcze 
dyżur, zapytał: „Duje, panie?” „A duje – odpowiedziałem – duje, chyba się 
powiesił sam diabeł”. „Dobrze, panie, na pewno się powiesił”, po czym wziął mnie 
pod rękę, łagodnie wprowadził do winy i zawiózł do mieszkania. 
10 
Lynda spała, rozkładać mego łóżeczka nie miałem chęci i siły, zdrzemnąłem się 
ubrany, tak jak stałem, na niedużej kanapce, złożony niemal we dwoje. Lynda 
zbudziła się dopiero po południu, powiedziała spokojnie, że się ze mną rozwodzi, 
zaraz wstaje i idzie do adwokata, ale się z łóżka jednakże nie ruszyła, zmięta i 
rozczochrana, wołała mnie jedynie wtedy, gdy chciała, żebym jej przyniósł 
herbatę czy jedzenie. Co do mnie, chodziłem w tym czasie nie ogolony i – co 
widziałem w lustrach – byłem zupełnie szary z przygnębienia. 
Pod sam wieczór zwlokła się wreszcie z łoża i – zapaliwszy świece – wprowadziła 
do do-mu nastrój podniosły, uroczysty (by to odpowiadało ważnej decyzji 
życiowej, jaką podjęła), ale je po chwili zgasiła, kazała mi się ogolić i 
zjechaliśmy windą do „Café des Artistes” na drinka, piliśmy tam z goryczy – 
milcząco – ponad miarę i wróciliśmy do siebie dopiero w środku nocy. 
Nazajutrz cały dzień Lynda chorowała (wymioty), co trwało do wieczora, noc 
następną spędziła już spokojnie (ja także dobrze się wreszcie wyspałem), za to 
się obudziła od nowa w stanie nerwów okropnym („I am very unhappy”), szastała 
się po mieszkaniu tłukąc wszystkim 
o ziemię, zbiła malutką Cathy bez przyczyny, do mnie się nie odzywała, na koniec 
skopała bez litości kota Patryka, bo jej się nieopatrznie zaplątał pod nogami, a 
po paru godzinach oka-zało się znowu, że chce kota popieścić, tymczasem nigdzie 
w mieszkaniu go nie było! Nastą-pił istny sądny dzień w domu. 
Podejrzewałem, że Patryk, wykorzystując chwilę, gdy drzwi wejściowe zostały 
przeze mnie dosłownie na nie więcej niż jakie dwie, trzy sekundy (by zabrać 
pocztę sprzed progu) nieznacznie uchylone, wymknął się zbity, skopany gdzieś 
poza apartament, i z tego wycho-dząc założenia przeszukałem całą klatkę schodową 
i korytarze piętnastu kondygnacji, przepa-trując tam – piętro po piętrze – 
schowki i zakamary, skrytki na szczotki i utensylia sprząta-czek, zjechałem do 
pralni w suterenie, narobiłem koło tej sprawy hałasu wśród personelu ob-sługi, 
portierów, windziarzy, pracowników zaplecza; wiem, że szukali kocura w salach 
„Café des Artistes”, w kuchni restauracyjnej, zaglądali nawet pod krzesła w 
pomieszczeniach wy-najmowanych na studia telewizyjne przez American Broadcasting 
Company (bo mógł się on tam dostać przez uchylone okna po schodkach 
przeciwpożarowych), ale bez powodzenia. 
Sądząc z reakcji Lyndy, jej płaczów („my cat, my cat, my cat”), zdawałem sobie 
sprawę, że owo zniknięcie kota może ją na nowo doprowadzić do poważnego kryzysu 
nerwowego, ale nie postało mi w głowie, że znów będzie się truła! A jednak to 
zrobiła i kiedy wracałem do mieszkania ledwie żywy po bezowocnych bieganiach od 
strychu do podziemia tego wielkiego domu, zastałem karteczkę na środku stołu: 
I've taken ten pills. W kilku susach znalazłem się na antresoli, wysiłki, by nie 
zasnęła, znowu lekarz, płukanie, dzwonienie do jej psychologa, lecz ten drań 
ciągle jeszcze byczył się na Florydzie. 
Dnia następnego od rana apatyczną, znieruchomiałą próbowałem pocieszać prostymi 
ar-gumentami, jakimi pocieszyłbym ją u nas, w Europie, Freuda z Jungiem i panią 
Horney na razie odstawiając. A więc mówiłem Lyndzie, że jest świetną aktorką, 
kto wie, może jest naj-wyżej dwieście takich jak ona w USA, a może i nie ma, a 
ilu jest mieszkańców Stanów? Dwieście milionów, prosty rachunek; jedna na 
milion, z tego wniosek, że powinna mieć gdzieś Roberta Rainbowa, bo takich 
reżyserów liczy się na tysiące czy dziesiątki tysięcy, nie jest jej wart, w 
ogóle zaś my, mężczyźni, na pewno jej warci nie jesteśmy, dam za to głowę, że 
spotka w życiu kogoś lepszego od niego i ode mnie, ale przecież na koniec 
przypomnia-łem, aby planując swoją przyszłość, nasze projekty potomstwa 
zechciała może wziąć jeszcze pod uwagę. 
Słuchała milcząco, z twarzą odwróconą do ściany. Po południu przypadek przyszedł 
mi z pomocą, gdyż usłyszałem jakieś dziwne szelesty we wnętrzu małej kanapki 
stojącej w living roomie, na której wtedy, pijany, się przespałem, kanapkę 
odwróciłem do góry i co się okaza-ło? Że siedzi w niej kot Patryk tak wczoraj 
okropnie skopany, przestraszony; wcisnął się, nie-szczęśliwiec, od dołu między 
sprężyny i tam na całą dobę dosłownie znieruchomiał. Nie chciał wcale wychodzić, 
ale go jakoś z tych sprężyn wydobyłem, chociaż drapał, zaniosłem Lyndzie na 
górę, ale i na nią fukał, szybko zeskoczył chowając się za komodę, gdzie stała 
pamiątka po Glorii Swanson, zwalił jej ze łba pokrywę w kształcie czapeczki-
tiubietiejki, a więc znowu wypłoszyłem go na dół. 
Noc minęła spokojnie; spałem na dole, a rano usłyszałem, że Lynda bierze kąpiel, 
że siedzi w wannie długo, po kąpieli coś zjadła i poszła do fryzjera; wróciła 
uczesana i znowu za-mknęła się u siebie. Po jakiej godzinie zeszła z góry 
fantastycznie ubrana! Z przyprawionymi rzęsami i w długiej blond peruce od 
Elizabeth Arden, umalowana, kostium od „Saks Fifth Avenue”, niewiele ponad 
kolana, ale sylwetka młoda, biała bluzeczka z falbankami, wyglą-dała 
tryumfująco, wspaniale, nie powiedziała mi, piszącemu przy biurku, dokąd się 
wybiera. 
Wróciła po południu nic się nie odzywając i zaraz się położyła. Dopiero 
wieczorem, gdy zadźwięczał telefon, chwilę porozmawiała i zbiegła do mnie 
zupełnie psychicznie odmienio-na, porwała mnie do tańca i nagle zaczęliśmy 
wirować jak wariaci pośrodku living roomu: „Ty ciągle siedzisz i piszesz, ciągle 
siedzisz i piszesz, a ja tymczasem dostałam świetną rolę!” 
Otóż zjadła dziś obiad ze swym agentem, Harveyem Mackintoshem, w „Canton 
Village”, bo miał dla niej dwie role do wyboru: jedną znów na Broadwayu (w 
„Longacre Theatre”) i drugą, pierwszoplanową, w Waszyngtonie, doradzał drugą, 
nie mówiąc już o świetnych wa-runkach finansowych mogła tam łatwo stworzyć 
kreację, która się liczy. Nie zna jeszcze tej sztuki i nie wie, kim była ta cała 
Charlotta Corday, podobno jest to jakaś historyczna osoba („ty chyba wiesz, to 
mi o niej opowiesz”), wybrała oczywiście tę drugą propozycję nie waha-jąc się 
chwili, już choćby i dlatego, że ma na razie dosyć tego całego Nowego Jorku z 
jego zakichanym Broadwayem. Mackintosh musiał się jeszcze wobec jej akceptacji 
porozumieć z dyrektorem teatru „Amphitheatron”, panią Rebeccą Bloomfish, właśnie 
przed chwilą za-dzwonił, że pani Bloomfish bardzo zadowolona. 
Na kolację zeszliśmy znowu do „Café des Artistes”, wybrała z karty jakąś 
najdroższą rybę i najdroższe pieczyste z czegoś egzotycznego, ale tych 
wszystkich potraw bodaj nie spróbo-wała, bodaj nie tknięte odsyłała, pić z kolei 
ja jej nie pozwoliłem zbyt wiele, bo miała słabą głowę, ale i tak było nam tym 
razem bardzo miło, wesoło, odnajdywałem Lyndę z okresu narzeczeństwa i jeszcze 
dalej wstecz, z okresu przednarzeczeńskiego, gdy mi się – spotkana w windzie – 
tak spodobała. Spaliśmy, już oczywiście razem, w łożu Ludwik XV, a skorośmy się 
obudzili, Lynda zaczęła od pierwszej przytomnej chwili układać projekty 
gruntownych zmian w mieszkaniu: wyrzuci tę starą komodę (to gdzie wtedy – 
przemknęło mi przez głowę – stać będzie pamiątka po Glorii Swanson?), kanapkę z 
living roomu (gdzie Patryk będzie się cho-wał?), zmieni stoły, dywany, będą 
teraz pieniądze, więc wszystko kupi się nowe, i łóżko – powiedziała wypróbowując 
jego miękkość podskokami – też przydałoby się bardziej zmoder-nizowane. 
11 
Teraz – bo wracam myślą znowu do Waszyngtonu, gdy wczesną wiosną siadywałem co-
dziennie na widowni teatru „Amphitheatron” – po zakończeniu sceny siedemnastej 
aktu pierwszego, czyli po pierwszej rozmowie Charlotty Corday z Duperretem, nie 
potrafiłem, ściśnięty, rozluźnić się psychicznie nawet na chwilę. Charlotta 
grana przez Lyndę wracała po tej rozmowie tak jak zawsze pod ławkę i leżąc tam 
bez ruchu wysłuchiwała razem z nami tyrady markiza de Sade, gdy gwizdał na 
wszystkie narody, ale zaraz Duperret korzystając z ogólnego odwrócenia uwagi 
rzucał się ku niej znowu, wyciągał siłą spod ławki, by ją, leżącą na ziemi, 
obsypać nagłymi pieszczotami (i tu był moment najbardziej niebezpieczny, którego 
tak się bałem), ale pielęgniarze puszczali się zaraz biegiem i siłą go od niej 
odciągali, Char-lotta zaś, podniesiona przez obie zakonnice (wkładały jej teraz 
na głowę kapelusz z dużym rondem odchylonym od przodu i podwiązywały go 
brutalnymi ruchami), ciągnięta była bez-wolnie w kierunku krzesła de Sade'a, na 
sam przód sceny, gdzie jej kazano pastwić się nad markizem chłoszcząc go 
rzemieniami po plecach z całej siły, on się jej tylko nadstawiał. Po siedmiu 
uderzeniach siostry ją – z pejczem w ręku – od Sade'a odciągają. 
Wtedy – bo cofam się jeszcze raz do Nowego Jorku, po to by się w nim zjawić 
dopiero w końcu maja – przez niecały tydzień, licząc od ostatniej kolacji w 
„Café des Artistes”, Lynda się ze swymi sprawami szybciutko pozwijała, lądując w 
Waszyngtonie najpierw beze mnie, sama, bo chciała w zupełnej izolacji rozpocząć 
pracę nad rolą, ja po tygodniu za nią, ale na bardzo krótko, leciałem bowiem 
potem dalej na kongres do San Francisco, przygotowałem odczyt Mickiewicz w kręgu 
Puszkina. Nim jednak wyjechała, poświęciła całe dwa dni na po-rządki w domu, 
połowę swej garderoby wyrzuciła, potem przyszli Murzyni i zabrali kanapkę, stół, 
ściągnęli dywany, wynieśli starą komodę, ledwo uratowałem pamiątkę po Glorii 
Swan-son, bo mało brakowało, aby ją byli stłukli w zamieszaniu. Apartament 
pozostał w stanie zdewastowania, gdy w nim rezydowałem po to, by doszlifować 
referat, za to spokojnie się przez ten tydzień mieszkało, bez problemów. 
Do Waszyngtonu dotarłem autobusem, zostałem z Lyndą od piątku do wtorku rano, 
sztuka była już w próbach czytanych, więc z nią nie mogłem odnaleźć tego 
porozumienia, jakieśmy byli przeżyli w okresie poprzedzającym jej wyjazd z 
Nowego Jorku tutaj, znów była podnie-cona, ale ten wyraz wszystkiego nie oddaje, 
psychicznie wchodziła właśnie w postać, którą grała na scenie, w dwie postacie 
właściwie: najpierw Szalonej, potem Charlotty Corday, ten proces, gdy 
przyjechałem, daleki był od zakończenia, znalazłem ją na nowo zupełnie wytrą-
coną ze względnej równowagi. 
Startowałem więc na Zachodnie Wybrzeże we wtorek rano o 8.20 w Washington 
National Airport ogromnym odrzutowcem United Airlines; Lynda wbrew swoim 
obyczajom zerwała się także rano i jeszcze nie kąpana odwiozła mnie na dworzec 
lotniczy taksówką, która je-chała przez most, a potem tuż koło Pentagonu; po 
rejestracji biletu i zdaniu bagażu odprowa-dziła mnie nawet korytarzem aż do 
wyjścia na płytę, oznaczonego odpowiednim numerem, tam mnie naprawdę serdecznie 
pożegnała (miała łzy w oczach); odwróciłem się jeszcze wchodząc na schodki 
samolotu, a potem po raz drugi już w samych drzwiach kabiny, za każ-dym razem 
widziałem, że mi kiwa. Wreszcie; gdy obie milutkie stewardesy skończyły wyko-
nywać przepisowe czynności, by zaznajomić podróżnych ze sposobem użycia masek 
tleno-wych, jeśliby zaszła potrzeba, i gdy – w ostatniej chwili – upchnęły 
jeszcze dokładnie płasz-cze i kapelusze na półkach, by nie pospadały, nasz 
boeing 707 poruszył się, sunął wolno po płycie, zakręcił, postał chwilę na pasie 
startowym, zapuścił silniki, by zaraz ruszyć z szybko-ścią wciąż wzrastającą w 
kierunku rzeki, oderwać się tuż przed wodą i wzbijać się jak strzelił akurat 
ponad spiczasto zakończony Monument Jerzego Waszyngtona; tuż za nim, w dole, 
Biały Dom z prezydentem Nixonem w przeciągu małej chwili zakryty został 
chmurami, pod dużym kątem samolot nasz szedł ku górze. 
Zająwszy miejsce przy oknie, w klasie drugiej, blisko ogona, znowu – już po raz 
trzeci – ani mi było w głowie pomyśleć o bombie zegarowej, syntezie Ameryki, 
stewardesach-symbolach, ani też o nowoczesnych hiltonach-sheratonach, czytałem 
bowiem po raz nie wiem który mój referat Puszkin w kręgu Mickiewicza, miałem go, 
jak powiadam, wygłosić po ro-syjsku na kongresie filologów i bałem się kłopotów 
z akcentem. Zjadłem podany posiłek, zdrzemnąłem się i kiedy po przebudzeniu 
wyjrzałem przez iluminator, spostrzegłem, że leci-my wśród cumulonimbusów ponad 
burzą, stronami błyskało, i nagle przez rozwartą jak oko dziurę w pokłębionej 
ławicy spostrzegłem wierzchołki Gór Skalistych, jak bielały śniegami, lecz 
jeszcze na czas jakiś otwory się pozamykały, spiętrzone chmury przeszły w równą 
po-włokę, która się urywała – i to jak uciął nożem – ale dopiero gdyśmy już 
przelatywali nad łańcuchami górzystych pustyń Nevady; nie minęła godzina, kiedy 
ujrzałem pod sobą zatokę San Francisco i Ocean Spokojny, kiedy zaś lądowaliśmy w 
ostrym białym świetle kalifornij-skiej wiosny o 9.40 czasu pacyficznego, jeszcze 
podówczas normalnego, niziutko nad samym miastem wisiała szara chmura. 
Kongres filologów w San Francisco już do tej opowieści nie należy, to tylko może 
podnio-sę, że się odbywał w tamtejszym (właśnie!) hiltonie, gdzie oprócz 
apartamentów są zawsze większe i mniejsze sale przewidziane na tego typu 
imprezy. Pierwszego przedpołudnia obrady plenarne, potem już pracowano w 
sekcjach, ale na posiedzenia mało kto, prawdę mówiąc, przychodził, zajęty 
własnymi sprawami (a mimo to nie wygłaszałem mojego referatu o krę-gach 
Mickiewicza, Puszkina do całkiem pustej sali, kilku słuchaczy było), czemu 
trudno się dziwić, uczestnikom kongresu przecież chodziło o posady: przez cały 
czas jego trwania, i to bez chwili wytchnienia, pracowali chairmani z 
uniwersytetów, college'ów, zjechali się tu z całych Stanów, Kanady, by 
rozpatrzyć podania przyjmowane przez sztaby sekretarek. Poda-nia dotyczyły posad 
aktualnych od września 1969, czyli od nowego roku akademickiego, i należało 
składać je w formie ankiety (ale kopii przez kalkę nie akceptowali, tylko 
oryginały czy też odbitki sporządzone metodą kserografu), gdzie oprócz 
normalnych rubryk dotyczą-cych imienia, płci, stanu cywilnego, obywatelstwa, 
typu wizy znajduje się rubryka o nazwie salary range, to znaczy, ile taki 
kandydat chciałby rocznie zarobić, różne tam sumy można było wpisywać, na 
przykład: dol. 11 000 minimum, jeśli się ubiegało o stanowisko Assistant 
Professor, ale oprócz praktyki trzeba było mieć już obroniony doktorat albo 
chociaż napisać Ph. D. in progress, czasami wystarczało, jednakże w największej 
liczbie podań zgłaszano się na Instructora, salary range: dol. 8-10 000, czy 
nawet, widywałem, 7200, albo po prostu open, jeśli się nie miało wymagań albo 
też pracę – będąc świeżo po studiach – dopiero się zaczy-nało. Dalej geografic 
preference, gdzie można było napisać na przykład: Boston area, San Francisco 
area, albo, zupełnie skromnie, no preference, złożywszy taką ankietę dnia pierw-
szego, trzeciego już, ostatniego, gdy wszystko dobrze poszło, umowę się 
podpisywało i miało się tę pewność, wracając do siebie gdzieś w jakimś odległym 
stanie, że się od przyszłego roku swobodniej urządzi finansowo; zmieniając 
miejsce pracy, zawsze – jest to regułą – zwiększa się swe pobory. 
Gdy kongres zamknięto, zostałem jeszcze przez pewien czas w Berkeley u 
znajomych, a stamtąd wyrwałem się do Big Sur i później jeszcze dalej, aż do 
Santa Barbara, przed moim wyjazdem z Waszyngtonu Lynda dała mi adres swojej 
przyrodniej siostry, Betty Winters, córki drugiego męża matki, pułkownika D.C. 
Wintersa, młodszej o lat dwanaście. Ta dziew-czyna miała dziś lat osiemnaście i 
jakieś pół roku temu opuściła rodziców mieszkających jak dawniej w Sioux City, 
Iowa, gdzie ojciec pobierał trzydzieści tysięcy dolarów rocznie jako komendant 
garnizonu, a matka pracownię kapeluszy już dawno zlikwidowała. Chodziła tam do 
college'u; za rok miała dostać maturę (toga, biret na głowie kwadratowy, z 
pomponem), a tymczasem rodzice każdy jej krok kontrolowali, doszło było do tego, 
że potrafili przyjeżdżać codziennie na wykłady, by sprawdzić, czy się uczy, na 
domiar złego poznała w tym czasie chłopca, hippiesa, a ponieważ chodził on 
oczywiście straszliwie oberwany i nosił długie wło-sy, też go nie tolerowali, to 
wszystko tak jej dokuczyło, że wsiadła pewnego dnia do samolo-tu, by wylądować 
na lotnisku La Guardia w Nowym Jorku, oparła się u Lyndy i u niej przez pewien 
okres mieszkała. Wintersowie za karę przestali na nią łożyć, chociaż do tego 
czasu na niczym jej nie zbywało. Brała lekcje rysunków w szkole artystycznej 
przy 53 Ulicy, chłopak przyjechał za nią i jakiś czas tak trwało, zrobiła nawet 
podobno dość duże postępy w rysowa-niu, bo tam uczono całkiem nowymi metodami, 
widziałem te jej rysunki u nas w domu; tro-chę naiwne, poetyckie, trochę pod 
babcię Moses. Ale po czterech miesiącach już z siostrą dłużej nie mogła 
egzystować pod jednym dachem, nie bardzo się zgadzały, Lyndę bardzo drażniła i 
ona, i jej adorator. Betty zabrała więc swego chłopaka i oboje polecieli do Los 
An-geles (za pół ceny – opowiadała Lynda – musieli czekać prawie cały dzień na 
lotnisku Ken-nedy, czy w którymś z samolotów nie będzie może kompletu, często 
się to przydarza, ale tego linie lotnicze nie wiedzą aż do ostatniej chwili, 
trzeba być stale gotowym, młodzi ludzie zaw-sze czekają na podobne okazje). 
Betty znałem więc tylko z fotografii kolorowej polaroid, zro-biła ją Lynda w 
Central Parku bodaj że na Sheep Meadow: twarzy dziewczyny widać było niewiele, 
przesłaniał ją kapelusz, czy raczej forma zaledwie kapelusza, jakie wypuszczają 
fabryki (takie prefabrykaty kupują hurtowo modystki do fasonowania), spod niego 
jasne wło-sy spływały jej na ramiona, kurtka liliowa, luźna, z wyłożonym 
kołnierzem, dwurzędowa, z wielkimi złotymi guzami, elephant pant, czyli spodnie 
słoniowe, mocno u dołu rozszerzone, też liliowe, buty brązowe z klamrą i 
szerokimi nosami. 
Bardzo mnie ciekawiło to nowe pokolenie Amerykanów, bo, gdy dobrze poskrobać, w 
każdym z nas siedzi kawałek socjologa, a już szczególnie wobec tak dziwacznego 
zjawiska jak hippiesi, i każdy ich obserwator, nawet najbardziej przypadkowy, 
usiłuje na swój sposób wyjaśnić zagadkę ich światoburczej postawy, niechlujstwa 
ich ubioru; wedle mojego roze-znania ma to w Ameryce głęboko sięgające korzenie, 
zaczepione po wierzchu o glebę dobro-bytu. Spacerując niemało po ulicach Nowego 
Jorku, zwłaszcza podczas pierwszego w nim pobytu wiosną 1968, nie byłem od tego, 
by z hippiesami czasami podyskutować swoją pod-ławą angielszczyzną, ale wolałem 
rozmawiać z dziewczętami. Wśród chłopców, a już szcze-gólnie u zbiegu St. Marks 
Street i Drugiej Avenue, nierzadko znajdowali się tacy, którzy na-chalnie 
zwracali się do przechodniów o datki, obnosząc na swych blaszankach najprostszy 
napis: Money, ale gdy wzięli już quartera, nie chcieli odpowiadać na moje 
zapytania. Nato-miast wśród dziewczątek przebranych w pogniecione bufiaste 
aksamity do samej ziemi, o dosyć ciemnych barwach (zielony, granatowy, 
buraczkowy), były chętne do rozmów; jedna taka, z malutkim dzieckiem na ręku, a 
na piersiach z przyszytym ogromnym białym kołem pokoju, co oznacza: rób miłość, 
a nie wojnę, mimo upału w kożuchu wywróconym do góry, wymyślała przechodzącym 
żołnierzom żądając od nich dezercji z szeregów, zrywała im fura-żerki, ciskała 
je o ziemię, stanąłem, by się przypatrzyć – wtedy i mnie ta furia ostro zaatako-
wała, chciałem z nią podyskutować, lecz zaraz po pierwszym moim odezwaniu się, 
odgadł-szy, kim jestem właściwie (że z Europy), nie chciała tracić czasu i 
odeszła bez słowa. 
U zbiegu tych samych ulic stanąłem oko w oko z innymi dziwnymi młodzieńcami, 
groźnie i nieruchomo tkwili grupą przy swoich motocyklach: czy byli to rycerze 
śmierci, nie wiem, bo grubo później, to znaczy właśnie teraz, gdy jestem w 
Kalifornii, przemknie mi na swym mo-torze, w niedzielę, na drodze nr 29 
(stanowej) pomiędzy Santa Helena a Calistoga, taki czarny młodzieniec, zdobiony 
swastykami z tyłu i z przodu, a będzie to rycerz śmierci niejako pro-gramowy, 
zwrócą mi na niego uwagę przyjaciele. Typy zaś nowojorskie były bardzo ponure, 
niektórzy w okularach zbyt ciemnych, by widzieć coś przez nie o tej porze 
(wieczorem), wszyscy w skórzanych kurtkach z napisami. Najbardziej spośród nich 
rosły wyglądał na wo-dza, łeb zgolił na Kozaka, z tym że kępkę włosów, tak zwany 
z kozacka osełedec, zostawił sobie zupełnie z tyłu głowy, a nie na czubie, 
wyraźnie chciał szokować publiczność kółkiem w nosie, z łańcuszkiem prowadzącym 
do dziurki od guzika, jak gdyby był buhajem repro-duktorem, kółka w uszach, na 
plecach miał wymalowaną pikielhaubę z czasów cesarza Wil-helma II, podczas gdy z 
przodu, na czarnej skórzanej kurtce – a wisiorów, a kółek, a orderów, medali 
dyndało mu co niemiara. 
Gdy po raz pierwszy w życiu znalazłem się na Manhattanie, bardzo wszystkiego 
ciekawy, czekając na peronie kolejki podziemnej Times Square – Ulica 
Czterdziesta Druga, spostrze-głem dwie młodziutkie dziewczyny, które także 
czekały na pociąg RR (lokalny) w kierunku południowym. Jedna ubrana była w 
trepki, bluzeczkę koronkową, spodnie słoniowe, okulary zaś, ośmiokątne, z 
pomarańczowymi szkłami, musiały męczyć jej oczy, skoro zsunęła je ku czubkowi 
nosa i ponad nimi patrzała niebieskimi ślepkami; druga, brunetka, w kamizeleczce 
typu pakistańskiego, z maleńkimi wszytymi lusterkami, wcisnęła na przeguby obu 
dłoni po kilkanaście indyjskich bransoletek z kamieniami szlifowanymi wypukło, a 
na każdy palec po kilka grubych, bardzo niewygodnych pierścieni. Podszedłem i 
zaszarżowałem: „Chciałbym z paniami pomówić jako socjolog z Europy, dziś po to 
specjalnie przyleciałem”, natychmiast odpaliły: „To warto się naukowo zajmować 
młodymi psami?”, lecz w końcu, zawsze smutne, zdawkowo rozmawiały przez te 
niewiele minut, dopokąd pociąg nie stanął przy Union Squ-are, wyszliśmy razem do 
góry, ale ani gdzieś wstąpić, ani też umówić się ze mną nie chciały, tylko mi 
pokazały, w którą stronę iść dalej, tam sobie mogę zebrać potrzebne mi 
materiały, kiwnęły mi rączkami i poszły w swoją stronę. Patrząc wstecz na to 
spotkanie widzę, że moje piękne hippieski hippieskami nie były, tylko 
hippiesowały, ta druga bowiem, czarna, ubrana była choćby na miarę butiku „Et 
caetera” przy Fifth Avenue, gdzie takie jak jej stroiki sprze-daje (i nietanio) 
przejrzała pani w słoniowych szarawarach, co, ze względu na obwód jej bio-der, 
nie powiem, żeby było szczęśliwym rozwiązaniem. 
Idąc za ich wskazaniami, trafiłem bez błądzenia do budy pod nazwą „Electric 
Circus” i byłem przekonany, że wchodzę do matecznika. Tymczasem w pierwszej 
chwili doznałem uczucia zaskoczenia, przy samym bowiem wejściu, jeszcze przed 
kasą, stał portret Józefa Piłsudskiego: oparty o ścianę, wielkości naturalnej, 
przedstawiał pierwszego marszałka Polski w postawie stojącej, w pełnej gali: 
maciejówka na głowie, akselbanty, ordery, Wielka Wstęga Virtuti Militari, obie 
dłonie oparte na rękojeści szabli, spojrzenie spod brwi krzaczastych, 
przenikliwe, od dzieciństwa mi znane, jakby każdego wchodzącego badało. 
Przeszedłszy nie-spodziewanie tę próbę narodową począłem istotnie doznawać 
uczucia topnienia się w świecie psychodelicznym, zmysłowym (lecz zapłaciłem 
wprzódy za bilet cztery i pół dolara), już ściany schodów prowadzących do góry 
fluoryzowały jaskrawymi barwami pokrętnych malo-wideł, gwałtownie wybujałych na 
zgniłych kwiatach secesji, podlanych bez umiaru sosem z marihuany. W sali zaś 
pulsowały elektroniczne wzmacniacze i generatory dźwięku wraz z syntetyzatorami, 
maszyną perkusyjną, taśmami puszczanymi do tyłu równocześnie z produk-cjami 
orkiestry na estradzie. Hippiesi więc siedzieli na podłodze tuż przed 
wykonawcami i byli hipnotycznie wpatrzeni w swych idolów, a za nimi tańczyło z 
paręset chyba osób, pod-czas gdy jaskrawobiałe lampy stroboskopowe nieustannie – 
niby flesze – błyskając potrafiły tak zmyślnie porozkładać to drgające 
skłębienie na poszczególne pozy taneczne nagle unieru-chomione, zastygłe, 
zatrzymane w dziesiątkach fotografii, że człowiek odnosił wrażenie prze-rywania 
ciągłości czasu i jego rozłożenia na jakieś statyczne chwile, niezależne od 
siebie. Po schodach wszedłem na balkon bojąc się stratowania, lecz i sam 
uważałem, aby nie nadepnąć w ciemnościach na jaką parę splecioną pieszczotami, 
bo takie tu polegiwały zupełnie nieru-chomo; ale mogłem się stąd bez przeszkody 
przyglądać działalności operatorów filmowych pełniących funkcje taszystów-
improwizatorów, pracowali oni całą tę noc w zapamiętaniu, puszczając ze swoich 
projektorów pocięte kawałki filmów na okrągło sklejone, tak aby pewne motywy 
tego samego wciąż ruchu intuicyjnie z jakiejś taśmy wybrane powtarzać potem w 
kółko aż do wymiotowania, jednocześnie rzucając na te filmowe obrazy, orkiestrę 
i hippiesów siedzących pod estradą te swoje pulsujące, ruchome, barwne plamy, 
radząc sobie w ten spo-sób, że wylewali na szybę farby z butelek, rozmazywali 
palcami, przyciskali od góry szybą drugą i teraz poruszali tym wszystkim 
rytmicznie, w takt muzyki, tworząc w ten sposób na ścianach płynne kompozycje, o 
formach drgających, lejących się, niestałych, budzących wy-obraźnię, która 
kojarzyła te formy z obrazem mikroskopowym krwi tłoczonej do żyły. 
A tymczasem z samozmiennych rzutników przytwierdzonych do prętów wiszących u su-
fitu padały na boczne ściany nieruchome obrazy przezroczy kolorowych i czarno-
białych: zabytki kultury Grecji, Rzymu, Indii, Meksyku, Peru, indiańskie totemy 
Apaczów, Irokezów, czasem wyskakiwała nagle twarz prezydenta Johnsona, maska 
Huberta H. Humphreya czy też głowa Roberta F. Kennedy'ego (było to na dziesięć 
dni przed jego zabójstwem w Los Ange-les), po nim Allena Ginsberga, Boba Dylana, 
Ghandiego i pastora Martina Luthera Kinga, nie dalej jak miesiąc temu w Memphis, 
Tennessee, zastrzelonego. Celowo nie powiedziałem jeszcze o zdjęciach z życia 
hippiesów-naturystów na plażach Kalifornii, były, ale dość słabe, w takich się 
specjalizuje inna sala taneczna – „Cheetah”, na Ulicy Pięćdziesiątej Drugiej 
rógÓsmej blisko Broadwayu, ale przychodzi tutaj dużo więcej Murzynów. Czarni ci 
chłopcy ściskają się najchętniej z blond-hippieskami, publiczność bywa tu gorsza 
i stoi o jakie dwie, trzy klasy niżej, nie ma także na ścianach tej 
spontanicznej twórczości artystów operatorów wodzących palcem po szybie z 
błyskiem w oku, za to samozmienne rzutniki ukazują w natu-ralnych kolorach 
rosłych zwykle Murzynów z białymi kobietami, lecz była i Murzynka w długo 
trwającej serii fotografii lirycznych i pełnych wyrazu, to znaczy, pewna 
przepiękna pani o subtelnej urodzie białej lady kochała się z Murzynką o twarzy 
– dla przeciwieństwa – spłaszczonej, rysach grubo ciosanych, zaczyna się ta ich 
miłość od spotkania w Kalifornii na plaży, a fotografik postawił tu na kontrast, 
jaki dać mogą ciemne, pomarszczone pazury na białym ciele pani, i te czarne 
paluchy zbliżają się po jej skórze – etapami – do miejsc intym-nych, skrytych, 
nawet się w nie zagłębiając. Pani ze swojej strony zajmuje się Murzynką, 
pieszcząc tej czarnej wszystko swymi wąskimi, nerwowymi rękami, dalej i dalej, 
aż obie po-kazane są w ekstazie spełnienia. 
12 
Po tych przydługich dygresjach nowojorskich wracam na brzeg Pacyfiku. Początkowo 
są-dziłem, że wszyscy studenci Zachodniego Wybrzeża są hippiesami, bo większość 
z nich, jeśli nie wszyscy, chodzi w ubraniach obszarpanych, lecz tam panuje 
jedynie taka moda, owszem, pośród studentów niemało jest hippiesów i to oni 
spowodowali, że na wykłady można przy-chodzić z psami, kotami, sprzeciwy 
profesorów z początku, rzecz jasna, były, lecz na nic się nie zdały, i teraz 
pieski te, ras zresztą najróżniejszych (dużo jest zwykłych kundli), swobodnie 
spacerują po salach wykładowych, są głaskane, iskane, a często się załatwiają 
pod ścianą podczas zajęć. Autentyczni hippiesi, y compris narkomani, siadują 
(stale myślę o Berkeley z przyległościami) w kawiarni „Forum” na skrzyżowaniu 
Telegraf i Haste albo też w „Mediter-raneum”, obok, i gdy tam raz tylko jeden 
usiadłem któregoś popołudnia, przyzwoicie ubrany, w ciemnym moim ubraniu od 
Olbrysia, krawacie granatowym w paski żółto-czerwone, pró-bując ich raz po raz 
ukradkiem fotografować, jak gadali nachyleni nad stolikiem ku sobie, nagle 
podeszło do mnie dwóch spośród tych kudłaczy i mając pewno podstawy do przypusz-
czeń, że jestem agentem policji (handlują oni tutaj LSD, marihuaną), poprosiło 
bez żartów, abym stąd zjeżdżał w trybie natychmiastowym. 
Zdałem więc sobie sprawę, że – nie będąc Jerzym S. Sito3 – nie mam sposobu, by 
poznać tych ludzi inaczej jak tylko powierzchownie, to wchodząc, jako pierwszy z 
brzegu, do ich sklepików pachnących mdławą indyjską trociczką powoli tam 
spalaną, to znowu włócząc się tam i z powrotem po Haight Street w San Francisco, 
gdzieś pomiędzy Masonic i Ashbury Avenue, w miejscach gdzie można zresztą raczej 
popatrzeć na hippiesów Murzynów, którzy z nieprzytomnymi szopami skłębionego 
kołtuna polegują najchętniej na maskach samochodów, grając cichutko na 
fujarkach, samotni w tłumie hippiesów. Podobno złoty wiek tej dzielnicy już 
minął. 
Big Sur znowu – przejazdem – nie po to odwiedzałem, aby się ponownie przeciąć ze 
śli-skimi śladami Henry'ego Millera, ale by się czegoś bliżej dowiedzieć o 
szkółce dla dzieci hippiesów, którą tutaj założył Bill Wesjahn, muzyk jazzowy, 
albowiem jestem ciekaw, co może wyrosnąć z dzieci programowo chowanych w 
jaskiniach i jakie tego konsekwencje spadną na świat około roku dwutysięcznego, 
gdy wejdą one w życie na całego: czy od maleń-kości wędzeni w dymie marihuany 
będą narkomanami, czy się znowu zbuntują, czy może ich rodzice doszedłszy swego 
wieku będą woleli wrócić do domków typowych. Ale i tutaj prze-cież nie miałem 
dojścia do nich, liczyłem na szczęśliwy przypadek, a on się nie wydarzył, więc z 
poczuciem przegranej siedziałem nad szklanką piwa w kafeterii na skale, nad 
samym Pacyfikiem, kierowanej przez panią o wielkiej urodzie, we wschodnim typie, 
w sukni długiej, postawa posągowa; taras ten, górujący wysoko, jest przez 
mieszkańców jaskiń nawiedzany, coś tam sobie na boku, kucnąwszy, podjadali, ale 
porozmawiać ze mną nie chcieli, tylko się jakoś smutno do siebie uśmiechali, 
zjadłszy skakali chyżo po stokach wzgórz opadających stopniami do oceanu, aby 
się dobrze ukryć wśród rozpadlin. 
Z tym większą ciekawością zbliżałem się w kierunku Santa Barbara, tą piękną 
szosą bie-gnącą wzdłuż górzystego brzegu to półkolami, to znowu dołem przy 
samych skalistych pla-żach, zalewanych falami, od San Luis Obispo, gdzie 
zanocowałem, szosa ta wpływa do auto-strady 101 i zaraz potem przejeżdża się 
przez Pismo, rzecz nieważna zupełnie, gdyby ta zwy-
3 Na jego specjalne życzenie nazwiska – chociaż mam wielką ochotę – nie 
odmieniam 
kła miejscowość tak dziwnie się nie nazywała, mniejsza o nią. Jadąc liczyłem na 
to, że za-przyjaźnię się z Betty, zyskam jej zaufanie, że mnie do swego kręgu 
wprowadzi – choć byłem sporo starszy – na zasadzie kuzyna, że poznam hippiesów 
bliżej i po pewnym okresie może wreszcie potrafię sobie odpowiedzieć na te 
pytania, które mnie pasjonowały, lub raczej że odpowiedzi te oni mi podpowiedzą. 
Betty mieszkała w Goleta, jest to jakby przedmieście Santa Barbara od północy, 
aleje wy-sadzane palmami, wysiadłszy z autobusu musiałem się potem te parę mil 
wrócić zdając się na taksówkarza. Stanął przed domkiem drewnianym, łączył on 
styl wiktoriański z tymi nie-uchwytnymi cechami budownictwa Zachodu – myślę o 
przełomie stuleci – co jest tak typowe dla starych dzielnic San Francisco i 
stanowi ich urok, gdy je oświetli słońce rankami białe, a żółte o zachodzie; 
domek w Goleta, przed którym taksówkarz się zatrzymał, tym się wyróż-niał 
spośród domków bliźniaczych, że części jego facjaty, jak deski czy odrzwia, 
drewniane kolumienki międzyościeżowe z nasadnikami, bazami i głowicami o 
ukształtowaniu korync-kim czy kompozytowym pomiędzy okienkami, fronton, 
gzymsiki, futryny, schodki nawet, pomalowano na przeróżne kolory, co się wydać 
może herezją, gdy się tego nie widzi, pomy-słem absurdalnym w połączeniu z 
formami wieku dziewiętnastego, lecz tak jednak nie jest, zapewniam, że te 
wszystkie kolory naprawdę ładnie grają. Płaciłem rachunek, gdy w drzwiach 
stanęła Betty, poznałem ją od razu, choć była w sukni długiej do ziemi, z dzwo-
neczkami na szyi, rozpuszczonymi włosami, bez kapelusza-kapciucha, ma się 
rozumieć. Po-woli schodziła ze schodków: zielony, fioletowy, pomarańczowy, 
niebieski, żółty, biały – i gdy trzasnąłem drzwiczkami samochodu, stojąc z moją 
torbą lotniczą PANAM założoną na ramię, od razu krzyknęła: „Janusz!”, co mnie 
bardzo zdziwiło, nie zapowiadałem niczym swojej wizyty, nie pisałem, skąd mogła 
wiedzieć, lecz już się wyjaśniało: „Ty jesteś Janusz, nareszcie przyjechałeś, 
Lynda depeszowała dzisiaj w nocy dwa razy, ja do niej dzwoniłam rano, masz jak 
najszybciej wracać do Waszyngtonu, nie chciała nic powiedzieć, lecz stało się 
coś strasznego!” 
Stanąłem jak porażony przed tym domkiem wesołym, malowanym, ale zostało mi tyle 
re-fleksu w głowie, że zatrzymałem taksówkę, która już wykręcała, i teraz razem 
z Betty pędzili-śmy w kierunku lotniska, nie było daleko, znajdowało się też w 
Goleta. Betty szukała mi po-łączeń, bo przecież najpierw musiałem zawrócić do 
San Francisco, wziąć bagaże i stamtąd miałem bilet powrotny do Waszyngtonu. 
Samolot do Los Angeles startował za pół godziny, w tym czasie próbowałem do 
Lyndy telefonować, lecz nikt się nie odzywał, wychodziłem z kabiny miotany 
sprzecznymi uczucia-mi: z jednej strony mocno się zląkłem o Lyndę, mogło się jej 
przytrafić naprawdę coś niedo-brego (czyżby się truła znowu i dlaczego?), a z 
drugiej podejrzewałem, że jest to nowa histe-ria, i byłem zły na nią, że każe mi 
na łeb, na szyję pędzić przez taki kawał świata, bo tego, że jest może zazdrosna 
o własną siostrę, nie brałem pod uwagę. Miałem przez cały czas świa-domość 
zaprzepaszczenia tak wyjątkowej okazji poznania hippiesów bliżej i – jak mówiłem 
– miotało mną w tę i na powrót po całej sali, a Betty biegła za mną, trochę mnie 
pocieszając, jak umiała, nareszcie przecież usiadłem na kanapie, a Betty obok z 
podkurczonymi nogami. Chwilę trwało milczenie, tylko z głośników sączyły się 
ciche, łagodne melodie z musicalów. „No dobrze – powiedziałem – Lynda Lyndą, a 
ja się cieszę, że jednak ciebie poznałem, bo mogłem przecież wcale tu nie 
dojechać, a ty się z powrotem na Wschodnie Wybrzeże nie wybierasz. Jak ci się 
tutaj wiedzie?” 
Betty opowiadała: w domku, który widziałem, stworzyli małą komunę, mają cztery 
duże pokoje i w każdym pokoju sypia po dziesięć osób, dziewczęta po jednej 
stronie, chłopcy po drugiej, razem chodzą na plażę i razem spłacają ten wynajem 
pewnemu malarzowi, wypada niedrogo, bo po dziesięć dolarów miesięcznie na 
każdego. Z tamtym chłopcem zerwała, obecny jest synem generała z Waszyngtonu, 
który umarł rok temu; lecz właśnie zapowiedzieli odlot do Los Angeles, więc 
tylko ją pocałowałem i tak, nijako, zakończył się ten – jak bałem się wtedy – 
jedyny hippiesowski epizod w moim życiu. 
W San Francisco – nazajutrz rano – olbrzymi stratoliner boeing 707, należący, 
rzecz jasna, do United Airlines, po starcie wzniósł się nad wody Pacyfiku 
pokryte drobniutkimi talkami, zakręcił ku południowi, zatoczył półkole ku 
widocznym w oddali łańcuchom Sierra Nevada, i w tym momencie miasto, zatoka i 
Tamalpais zostały za ogonem. 
Ale tym razem lądowaliśmy po drodze w Denver, Colorado, koło południa czasu 
normal-nego górskiego. Murzyni, Bill i Jimmy, bo te imiona nosili wypisane na 
hełmach i na kombi-nezonach, po zejściu połowy pasażerów energicznie wkroczyli 
na pokład samolotu i sprawnie uprzątnęli puste fotele ze śmieci, porzuconych 
gazet, a kiedy, raźno zwinąwszy się, zniknęli, wgramolili się po schodkach nowi 
pasażerowie, start, poszliśmy do góry i jeszcze przez czas jakiś jaśniejące 
śniegami masywy Gór Skalistych, niknące gdzieś ukosem, zamykały hory-zont. 
Lecąc we wschodnim kierunku nie mogłem się nigdy oprzeć niemiłemu wrażeniu 
podróży pod prąd, jak gdyby przeciw naturze ziemi, i ta świadomość zawsze mnie 
wyczerpywała. Noc zapadała szybko, jak myślę, gdzieś nad stanami Indiana czy 
Ohio; kiedy przebudzony świa-tłami i nagłym uczuciem opadania ujrzałem jakże 
blisko pod sobą Monument z dwoma świe-cącymi oczkami, błysnął nagle Potomac i 
już dotykaliśmy ziemi. 
Taksówką popędziłem do domu, lecz Lyndy tam nie było, zastałem tylko nieład, 
pobie-głem więc do teatru, gdzie zaczął się właśnie przed chwilą – po antrakcie 
– widowiska akt drugi, cicho wsunąłem się na salę. 
Jak dotąd – przerywając czasami tok mego opowiadania relacjami z poszczególnych 
scen tego przedstawienia – nie wychodziłem nigdy poza jego akt pierwszy (sztuka 
jest dwuakto-wa); robiłem to dlatego, by móc akt drugi streszczać począwszy od 
tej sceny. 
13 
Lynda więc w roli Szalonej grającej rolę Charlotty Corday, ubrana zawsze w 
koszulę moc-no dekoltowaną, kiedy wszedłem na salę, już wyciągnięta spod ławki, 
była właśnie gwałtow-nie budzona ze stanu głębokiego uśpienia przez dwóch drabów 
(Hopkinsa i Blackwella) gra-jących dwie siostrzyczki, podczas gdy chór 
komentował to, co za chwilę się stanie: 
Poor Marat in your bathtub seat, 
Your life on this planet is near complete 
Closer and closer to you death creeps trough 
There on her bench Charlotte Corday sleeps4. 
Ale Charlotta spała i dwie szarytki, czy lepiej – dwóch barczystych aktorów 
grających pielęgniarzy, którzy udają dwie zakonnice w kornetach, szarych 
fartuchach, podniosło ją do góry za ramiona, głowa jej opadała, wspaniałe rude 
włosy (peruka) zwisały przez prawe ra-mię, i tak ją prowadzili powoli ku 
przodowi, a podówczas Duperret, wyłoniwszy się z tyłu, lubieżnie ją obejmował, 
gdy wokół skandowano: 
Corday Corday 
Obudź się 
Obudź się 
Obudź się Corday 
Corday obudź się5. 
Pół senna, pół przebudzona Charlotta Corday stojąc na chwiejnych nogach 
rozpoczynała wtedy swój przejmujący monolog o nożu gilotyny, w chwili kiedy 
oddziela widzącą jeszcze głowę od drgającego tułowia; tymczasem Duperret, 
wsadziwszy jej znienacka prawą rękę w zanadrze, natknął się tam na sztylet, i z 
tego wynikają dialogi między nimi. 
Kiedy zjechała kurtyna, natychmiast znalazłem się za kulisami. Lynda spojrzała 
na mnie zupełnie bezprzedmiotowo, wzrokiem szklanym; z trudem się rozebrała, by 
mi zademonstro-wać okropne sińce na ciele: na rękach, na biodrach i na nogach, 
byłem tym przerażony, a ona mi opowiadała, co się stało pozawczoraj na scenie w 
czasie przedstawienia. Jej partner grają-cy Duperreta, Michael Hawkins, tuż po 
monologu de Sade'a, w którym ten gwiżdże na wszystkie narody, w momencie kiedy 
to, korzystając z ogólnego odwrócenia uwagi, rzuca się ku niej znowu, siłą 
wyciąga spod ławki, by ją, leżącą na ziemi, obsypać nagłymi pieszczota-mi, 
począł niespodziewanie tak silnie bić ją i kopać, że wyła z bólu, widownia 
oczywiście myślała, że to jest udawane i zgodne ze scenopisem sztuki, i bez tego 
panuje wtedy ogromny zamęt w tej niby-szpitalnej sali kąpielowej zakładu dla 
obłąkanych w Charenton, gdzie wszystko może się zdarzyć i wszystko jest 
usprawiedliwione, a kiedy odciągnęli go od niej dwaj rośli pielęgniarze, Lynda 
leżała półżywa, skopana, zmaltretowana, nie mogła się poru-szać i dalsza gra 
była dla niej wysiłkiem nad ludzką miarę, lecz przecież wytrzymała do koń-ca 
przedstawienia. 
4 Tłum. Geoffrey Skelton. 5 Tłum. Andrzej Wirth. 
Po skończonym spektaklu powlokła się z czyjąś pomocą do menażera, pana Stanleya 
Wo-odroffa, by zwołać sąd koleżeński, lecz Woodroff stwierdził, że był na sali, 
że przedstawienie odbyło się normalnie, bez zakłóceń, a temu, co mówiła, nie 
dawał zupełnie wiary. Dyrektor, pani Rebecca Bloomfish, także stwierdziła – 
wbrew oczywistym faktom – że siniaków nie widzi, a po drugie, że jeśli Hawkins 
się zdenerwował, to musiał mieć powody, widocznie po-myliła kwestię, a cóż mogła 
pomylić, skoro w momencie, gdy Duperret korzystając z ogólne-go odwrócenia uwagi 
rzuca się ku niej znowu, aby ją obsypywać nagłymi pieszczotami, Cor-day („masz 
tu, czytaj, sprawdź sam w scenopisie!”) żadnej kwestii nie mówi. Pani Bloomfish 
wezwała do siebie menażera, ten poświadczył: „Tak właśnie było, jak mówi pani 
dyrektor, siedziałem na widowni, widziałem i słyszałem, że kwestię pomyliła”. 
Tymczasem – opowiadała Lynda – jak sprawa ta wyglądała od strony Michaela 
Hawkinsa; Phillis Erskine, zupełnie średnia siła, Hawkinsa aktualna dziewczyna, 
była dublerką Lyndy; czekała, wyuczona, od dnia premiery, chciała wreszcie 
zabłysnąć, a nigdy dotąd nie grała pierwszoplanowej roli, Hawkins skopał więc 
Lyndę, by ta jego Phillida choć przez parę wie-czorów też miała swój benefis na 
scenie w Waszyngtonie w roli Charlotty Corday, co byłoby bardzo ważne dla jej 
dalszej kariery, bo można ten fakt już zawsze podawać w życiorysie. Wiedząc o 
tym Lynda się nie załamała; gdy pobitą, skopaną odwieziono do domu, przeleżała 
tam w wannie z solami wiele godzin i w wannie wymyśliła okropną zemstę na 
Hawkinsie i Phillis: zaangażowała do siebie nazajutrz dwie Murzynki, wzięły ją 
one pod pachy dokładnie w ten sam sposób, jak biorą Charlottę Corday dwie rosłe 
zakonnice, tak ją do teatru powoli przeprowadziły i jakaż jej satysfakcja, kiedy 
po wyjściu na scenę spojrzała na Duperreta: pod szminką był zielony, a wargi 
miał zaciśnięte przez całe przedstawienie. 
„Wczoraj dzwoniłam do agencji aktorskiej w Nowym Jorku – mówiła dalej – wiesz, 
Peter Witt Association, rozmawiałam z Mackintoshem, powiedział, że owszem, 
mogliby zrobić proces, owszem, powiedział, dobrze, jak pani chce, wnosimy, tylko 
niech pani przyśle obduk-cję i oświadczenie dwóch świadków, obdukcję i tak zaraz 
sobie zrobiłam na wszelki wypa-dek, ale żadnego świadka nie mogłam znaleźć, 
wszyscy współczują, wszyscy tu przychodzili, ale na scenie żaden nic nie 
zauważył”. 
Gdy tak opowiadała, szybko się zastanawiałem, jak też ja powinienem – jako jej 
mąż – za-reagować na to, co usłyszałem, instynkt mi podpowiedział. Kiedy 
skończyła, wstałem, postą-piłem dwa kroki, wziąłem jej rękę mówiąc pozornie 
opanowany: „Nic się nie bój, jeszcze mnie nie poznałaś, ja go teraz zatłukę”, 
choć z góry dobrze wiedziałem, że nie mam warun-ków nawet na ordynarne nabicie 
go po twarzy, liczył on bowiem – na oko – metr dziewięć-dziesiąt i był 
atletycznej budowy; „Ja go zatłukę, zabiję”, powtarzałem coraz głośniejszym 
tonem, usiłując wprawić się tym w podniecenie, czułem, że mi się udaje, 
wrzasnąłem: „Gdzie jego garderoba?!” „Naprzeciw mojej, po tamtej stronie 
korytarza, Janusz, zostań, nie ruszaj się, nie rób tego!”, lecz ja się rwałem do 
czynu, dopadłem drzwi, otworzyłem i złapawszy za gałkę pociągnąłem ku sobie, 
udając, że niby mi się z powrotem niechcący zatrzasnęły, rycza-łem: „Jak się te 
cholerne drzwi otwiera!”, i jednym nieznacznym ruchem małą wewnętrzną klameczkę 
podciągnąłem do góry, teraz już mogłem spokojnie walić w nie – wściekły – pię-
ściami, wiedząc, że się nie otworzą, ale wtedy już Lynda zagrodziła mi drogę, 
ręce rozkrzy-żowała: „Stay quiet, stay quiet, cofnij się, nie pozwolę”; udałem 
napad szału, ciskałem róż-nymi przedmiotami, a ona swoje: „Janusz, zrozum, my 
jesteśmy ponad to, ponad to, czy tego nie rozumiesz?”, i niby myśląc ciągle, że 
ja się tak rwę do bicia Hawkinsa, jedną ręką przy-trzymywała tę nieszczęsną 
klameczkę obróconą do góry, abym jej nie otworzył, podczas gdy drugą zrzuciła 
słuchawkę z widełek i szybko naciskała klawisze telefonu: „Czy to doktor 
Skrivanek? Tu mówi Lynda Winters” i do mnie: „To mój psycholog, chce z tobą 
porozma-wiać”; wyciągnęła słuchawkę w moją stronę, krzyczałem w nią: „Halo, 
halo!”, coś mówił z tamtej strony, zrozumiałem: „Stay quiet, stay quiet”, 
powtarzał te słowa w kółko wiedząc, że musi kogoś tam uspokoić, więc mogłem już 
spauzować, ciężko opadłem na fotel, zrezygno-wany dyszałem, gdy Lynda kończyła 
tę rozmowę ze swoim psychologiem tłumacząc długo, zawile; ja, niby-pokonany, 
ukryłem twarz w obu dłoniach i tak trwałem. „Mój psycholog po-wiedział, że masz 
zaraz iść do domu, bo tutaj możesz być znów niebezpieczny, ja wrócę sa-ma”. 
Podniósłszy głowę miałem przed sobą Lyndę zupełnie odmienioną: stała 
wyprostowana, z miną podniosłą, uroczystą, klarowną, oczyszczoną, pojąłem 
natychmiast, że w tej chwili do końca spełniła się jej ofiara. 
Psychicznie odrodzona Lynda jeszcze przez parę dni poruszała się z trudem i po 
powrocie do domu musiała zaraz zanurzać się w swojej wannie z solami (stale je 
przynosiłem z drug-storu w paczuszkach dwu-funtowych) i siedzieć w niej niby 
Marat; nacierpiała się wprawdzie, lecz batalię wygrała, ale odtąd co wieczór 
musiałem być na każdym spektaklu, by swoją obecnością nie dopuścić do 
powtórzenia się incydentu, co zawsze mogło się zdarzyć: Phillis Erskine z 
wyuczoną rolą Charlotty Corday ciągle bezczynnie czekała. Umówiliśmy się z 
Lyndą, że w razie czego podnoszę krzyk na widowni, robi się wielki skandal, 
wszystko do-staje się do prasy i teatr „Amphitheatron” zostaje skompromitowany. 
Napisała mi kartkę z tekstem, co mam krzyczeć od razu, a co potem; zwracając 
uwagę na dykcję i akcenty całą tę kwestię dokładnie wkułem na pamięć. Sam tego 
pilnowałem, aby na końcu każdego przed-stawienia Lyndzie wnoszono kwiaty, niby 
od wielbicieli, nic jej nigdy nie mówiąc, od kogo były; te bukiety na pewno jej 
się należały, grała bowiem wspaniale, i każdy spektakl co wie-czór na nowo 
przeżywałem. Potem – jak pisałem już nieraz – jeździliśmy taksówką do którejś z 
restauracji w dzielnicy Georgetown, najczęściej do „The Phoenix”, czasami do 
„Tre Scali-ni”, po kolacji wracaliśmy do domu, i znowu nastał szczęśliwszy jakiś 
okres w naszym poży-ciu. 
14 
Rytm dnia tak się ułożył, że co rano wychodziłem pracować w czytelni rękopisów 
Library of Congress, za Kapitolem (mieści się ta pracownia nie w samym głównym 
budynku pod ko-pułą, lecz w drugim budynku z tyłu), i tam już jadałem lunch, 
bufet mają w podziemiu, ale bez dań gorących, można tu dostać kanapki z 
automatów i kawę, to mi starczało. Lynda do-piero wstawała, gdy ją żegnałem, 
puszczała do wanny wodę, a kiedy o piątej po południu wracałem, zastawałem ją 
znowu w trakcie łaziebnych przyjemności kąpieli popołudniowej. Jedliśmy jakiś 
posiłek, i punktualnie o siódmej, nigdy minutę po niej, wychodziliśmy razem do 
„Amphitheatronu”, o wpół do ósmej bowiem asystent menażera produkcji, człowiek 
mło-dy, brodaty, pilnujący specjalnie obecności artystów za kulisami, chodził po 
korytarzu pod-ziemi pukając do wszystkich drzwi na lewo i na prawo, gdzie się 
mieściły maleńkie garderoby aktorów, z wygodami, głośno powtarzał: „Wpół do 
ósmej”, odpowiadano: „Tak, tak”, „Je-stem, jestem”, „Okay”; za kwadrans pukał 
znowu: „Jest ósma za piętnaście”, potem: „Ósma za dziesięć”, i nareszcie: 
„Uwaga, za pięć minut rozpoczynamy”. 
Budynek teatru, nowy, był zbudowany w stylu modnym dziś w Ameryce: z surowego 
be-tonu, wyglądał jak schron przeciwatomowy czy może rodzaj bunkra, wewnętrzne 
ściany też szare i chropowate, z jakimiś prześwitami rzucającymi światło od 
strony nieprzewidzianej. Żeby się dostać do garderoby, schodziło się od razu do 
basementu – podziemi, gdzie się prócz tego mieściły pracownie perukarskie, 
kostiumów i tak dalej, artyści grający role pierwszopla-nowe dostawali tu 
niewielkie osobne pomieszczenia. 
Gdy Lynda się charakteryzowała, łaziłem za kulisami; w tej sztuce występowało 
kilkudzie-sięciu aktorów, którzy, przebrani już za wariatów, w brudnych, 
porozrywanych koszulach snuli się w tę i na powrót wszystkimi korytarzami, 
zawsze coś pojadając, nie mogli się bo-wiem powstrzymać, by obojętnie minąć 
choćby jeden automat z tych, z których po wrzuceniu nickla-dima-quartera 
wypadały torebki z orzeszkami, fistaszki, cukierki i pomadki, z innych lała się 
kawa, mleko i czekolada, stale machiny te były w ruchu, stale szczękały, wielka 
czer-wona lodówka wyrzucała butelkę z coca-colą, przy lodówce bez przerwy ktoś 
manipulował, a potem wszystkie te puste torebki i butelki walały się wszędzie 
razem z rekwizytami ze sztuk poprzednio granych (te ostatnie były skazane na 
zatracenie, gdy sztuka zeszła z afisza), wszę-dzie porozciągane, i nikt się już 
nimi potem nie interesował. Odnosiłem wrażenie, że tu, wśród tych pojadających 
aktorów, panuje zawsze ogromne podenerwowanie; dopokąd nie wyszli na scenę, 
biegali dziwacznie poubierani w poszarpane łachmany, czerwone chusty na głowach 
nosili jak piraci, kobiety rozczochrane; kiedyś zobaczyłem Marata, chodził 
zupełnie nago mając tylko woreczek na sznureczku, skrywał w nim przyrodzenie, 
ale w późniejszym okresie uszyto mu koszulę, zachorował na grypę siadując 
nieruchomo całymi godzinami w zimnej wannie na sali klimatyzowanej; grał parę 
dni w gorączce, aby nie dopuścić dublera. 
Przywykłem i ja w końcu – codziennie tam bywając – do dziwnej tej atmosfery, 
musiała ona przecież mieć niemało wspólnego ze szpitalem dla chorych umysłowo w 
Charenton, nie wiem nawet, czy wtedy, przed półtora wiekiem, czy w naszych może 
czasach (bo szpital ten, jak wiadomo, istnieje do tej pory, ale leczą 
wstrząsami), co sobie uzmysłowiłem, dopiero gdy kiedyś Mauricette przywiozła 
małą Cathy na parę dni do Waszyngtonu i wziąłem raz dziew-czynkę do matki za 
kulisy. Od razu się wystraszyła, gdy ją opadli wariaci, krzycząc na wy-rywki; 
„Chodź do mnie, śliczna Cathy!”, a gdy zobaczyła, jak ciągną korytarzem kosz z 
uciętymi głowami, tak okropnie wrzasnęła i wrzeszczała, jakby nie mogła zamknąć 
buzi, że musiałem zatkać jej usta swoją dłonią, bo trwało już przedstawienie, 
porwałem ją wpół, wy-niosłem z teatru biegiem i odetkałem jej buzię dopiero na 
trawniku. 
Co wieczora po przejmującym monologu Charlotty o nożu gilotyny 
Mówi się 
że głowa 
kiedy ją ręka kata podnosi do góry 
żyje jeszcze 
że język jeszcze się porusza 
a w dole podrygują jeszcze ramiona i nogi6 
Duperret, natknąwszy się na sztylet pomiędzy jej piersiami, próbuje z całej siły 
zawrócić ukochaną z drogi jej przeznaczenia, lecz mu się to nie udaje, i rzecz 
już szybkim krokiem zmierza ku męczeństwu i śmierci Jana Pawła Marata: Corday 
wpuszczona do jego domu po-dąża w stronę wanny jak zahipnotyzowana, muzyka na 
galerii staje się znowu głośna, podej-muje temat Charlotty i teraz, prócz 
bębenka stukającego rytmicznie, najsilniej wybija się trąbka o ostrej barwie 
tonu. 
6 Tłum. Andrzej Wirth. 
15 
W tym okresie zaczęliśmy bywać u Randala Clifta; zadzwonił on do Lyndy któregoś 
po-niedziałku z samego rana, pytając, dlaczego nie przychodzi na jego parties; 
tego wieczora spektaklu nie miała i koło szóstej wysiadaliśmy przed jego domem, 
piętrowym, w okolicach Maryland Avenue, za Kapitolem. Randal – mówiła Lynda 
(niedawno go poznała, bo blisko był z aktorami, młody literat) – ostatnio zaczął 
wydawać swe parties dwa albo trzy razy na tydzień po to, aby zapomnieć, że przed 
niecałym miesiącem opuściła go żona idąc żyć z Pau-lem Stevensem, najlepszym – 
jak dotąd – ich przyjacielem; nie miała nawet daleko, bo tylko się 
przeprowadziła na drugą stronę ulicy do podobnego domu, był on także piętrowy, a 
Ran-dal, gdyśmy wysiedli z taksówki i weszli do jego mieszkania, niewysoki, 
czarny, zaledwie po trzydziestce, ubrany w dżinsy, serdaczek meksykański, ze 
stopami (stawiał je nieco do środ-ka) w indyjskich sandałach impregnowanych 
naftą, na jeden palec, pokazał mi natychmiast ten dom po przeciwnej stronie: 
„Wiesz, Janusz, przed niecałym miesiącem opuściła mnie żo-na i poszła żyć z 
Paulem Stevensem, moim najlepszym kolegą, o, popatrz, tam mieszkają, w tamtym 
domu”. 
Dziś, to znaczy już po powrocie, w Warszawie, gdy myślę o tych tak częstych 
parties u Randala w okresie mego pobytu w Waszyngtonie, wszystko już mi się 
pomieszało, bywałem to sam, to z Lyndą w jego domu otwartym do tego stopnia, że 
za mojej pamięci musiała się przezeń przewinąć setka co najmniej osób. We 
wszystkich parunastu pokojach panował nie-bywały bałagan, po łóżkach 
poniewierały się dosłownie sterty ubrań i innej garderoby, a w kuchni tak 
wielkie stosy brudnych talerzy, filiżanek, garnków i innych naczyń nie mytych od 
tygodni, zapleśniałych, że kiedyś, chcąc coś wylać, długo nie mogłem odnaleźć 
dziurki w zlewie! Do kuchni zaś przylegała spiżarnia cała zapchana puszkami, 
konserwami, od podłogi po sufit, a w gigantycznej lodówce z nabazgranym koślawo 
napisem Food is love Randal trzymał zawsze stosy mięsa i lodów. 
Tym się to tłumaczyło, że po odejściu żony Randal zupełnie nie mógł znieść 
samotności i zaraz podał swój adres do takiej organizacji, gdzie zgłaszają się 
ludzie, którzy nie mają do-mów, bo wędrują po Stanach i po zagranicy, dziś są to 
zwykli hippiesi, indywidua młode, o oryginalnych poglądach i dziwnie poubierane, 
a przecież i oni także dachu jakiegoś potrze-bują. W zasadzie wolno było każdemu 
najeść się tu, odespać, choć się właśnie zdarzyło na dwa dni przed owym 
pierwszym party, w którym uczestniczyłem, że Randala ktoś okradł wy-nosząc 
cichcem maszynę do pisania, kamerę wartości trzystu sześćdziesięciu dolarów i 
cały sprzęt filmowy. Natychmiast po kradzieży Randal, zdenerwowany, zadzwonił do 
swego psy-chologa, by zamówić wizytę, i po południu jechał do niego czerwonym 
volvo ze wszystkich stron oblepionym kwiatami flower power. Rozmawiał z nim pół 
godziny (honorarium jak zawsze: pięćdziesiąt dolarów), lecz wrócił uspokojony 
(stay quiet, podobno powtarzał mu psycholog, jest to ich najskuteczniejsza 
metoda trankwilizowania), ale znowu w tym czasie zniknęły mu dwa magnetofony. 
Do tego wszystkiego Randal trzymał chyba z piętnaście kotów, to znaczy były 
wprawdzie tylko dwa stare koty i dwie kotki, czarna i szara, reszta to ich 
kocięta, małe były na górze, a stare łaziły po całym domu i wszędzie miały 
poustawiane talerzyki z fasolą i boczkiem w so-sie pomidorowym z puszek „Beans & 
Bacon”. Na górze, razem z kotami, mieszkali goście, ciągle się anonsowali i 
stale dzwonił telefon, że za chwilę przyjadą jacyś nowi; rzecz jasna, nigdy oni 
po sobie nie sprzątali, a znalazł się wśród nich bohater, co poprzedniego 
tygodnia napadł na bank w Los Angeles, już go kiedyś złapali, siedział w 
więzieniu, uciekł, więc zaraz z początku party Randal zwrócił się do nas, byśmy 
w czasie wizyty policji, co teraz każdej chwili mogło się przecież przydarzyć, 
byli cool (zimni), ale nic się nie stało, wiem tylko, że ten młodzieniec rano 
wyjechał dalej. 
Sam Randal, jak już wiemy, pisarz, literat, nie umiałbym powiedzieć, czy wydał 
jakąś książkę, chyba nie wydał, chce być oprócz tego reżyserem filmowym, na 
razie pisze mowy kongresmenom i z tego niezgorzej żyje, a więc zbierali się u 
niego tacy sami literaci, pisarze, literatki, pisarki, jak na przykład Julia 
Gregg z rozczochranymi włosami, dżinsy brudne, ostatecznie zeprane, pocerowane, 
bardzo brzydka (pryszczata), w okularach drucianych ze szkłami mocno 
powiększającymi, chodziła po domu boso, ciągle gdzieś telefonowała, wresz-cie 
usiadłszy któregoś dnia na podłodze, zaczęła wpychać malutkiemu kotkowi do 
pyszczka jakieś pigułki, podobno sulforu, on je stale wypluwał, a ona 
permanentnie mu pchała. Dziew-czyna ta, przed trzydziestką, pracowała w 
Kongresie będąc jakąś figurą, stąd miała i pienią-dze, za które kupiła sobie 
samochód marki Alfa-Romeo, też czerwony, tak samo go okleiła kwiatami flower 
power, i świetnie go prowadziła, z pewną nawet brawurą, bo kiedyś odwio-zła nas 
nim do domu. Inna hippieska, równie paskudna na twarzy, z oczami lemura, bardzo 
młoda, chciała być dziennikarką i cały jeden wieczór opowiadała wszystkim o 
prezentach maturalnych (graduations presents), jakie dostała. 
W ogóle podzieliłbym tych gości u Randala na dwie z grubsza kategorie: 
szczeniaków i nieszczeniaków. Ci ostatni, powyżej trzydziestki, ubrani 
normalnie, dość przyzwoicie; młodzi 
– źle albo wcale, to znaczy specjalnie poobdzierani, teraz, wczesną wiosną, 
nosili tenisówki do dżinsów i stare swetry nigdy nie prane, na ulicę szynele, 
niby z okresu pierwszej wojny światowej, bardzo drogo płacone w specjalnych 
magazynach, a szczególnie już dobrze wi-dziane były dziury. Przychodzili do 
Randala aktorzy, na szczęście jednak Hawkins nie był tu zapraszany, ani jego 
kochanka Phillis Erskine. Randal, gospodarz, zrzuciwszy indyjskie san-dały, też 
lubił chodzić boso, siadywał na dywanie po turecku albo półleżąc, zawsze się 
bawił stopami, to jedną, to drugą brał w dłonie, wykręcał w różne strony, 
poruszał przy tym palca-mi. Z kobiet tylko pewna młoda dziewczyna, Francuzka z 
mieszanego małżeństwa (bo matka jej pochodziła z Tebrizu w Iranie), córka bodaj 
konsula, przyszła tu raz w sukience żorżeto-wej z długimi rękawami, w 
pończoszkach i lakierkach, od fryzjera; jej chłopiec (też z jakiejś ambasady) 
był po wizytowemu. 
16 
Pomyśleć, że ja szukałem po Zachodnim Wybrzeżu, a miałem, czegom pragnął, pod 
no-sem, w Waszyngtonie! Już w czasie pierwszej wizyty spostrzegłem, że goście 
Randala gdzieś 
– grupkami – znikają. I rzeczywiście! Chodzili oni na górę palić marihuanę! 
Poszliśmy z Lyndą za nimi na piętro do jednego z pokojów: poduszki na dywanie, a 
pośrodku stał niski, stary ośmiokątny stoliczek, zdobiony mozaiką z forniru w 
szachownicę, roboty rzemieślni-ków Maghrebu. Zająwszy wkoło niego pozycję 
wpółleżącą głowami ku temu stolikowi, pali-liśmy po kolei z jednej krążącej 
fajki piankowej, białej, cybuch długi, bo rzecz polega na tym, by pójść wysoko, 
możliwie jak najwyżej; i potem w rozmowach prowadzonych na dole wy-sokość tę 
między sobą wymierzali: „Ja byłem jeszcze nisko, on był ode mnie wyżej” albo 
inaczej: „Ja byłem już wysoko, ona niżej, i mówi do mnie... i ja jej 
odpowiadam...” – mogli tak ciągnąć długo. O Lyndzie wiele dałoby się powiedzieć, 
ale narkomanką nie była, chociaż lubiła popalić, jeśli miewała sposobność na 
jakiej wizycie u hippiesów, łatwo jej szło się do góry, i ja też spróbowałem 
podówczas u Randala ze cztery czy pięć razy, by tego pożałować nie w sensie 
doświadczenia, to zawsze warte grzechu, i nawet też nie dlatego, że trochę (wy-
mioty) chorowałem, ale że ktoś spotkany na tych zbiorowych polegiwaniach wokół 
marokań-skiego stolika zapoczątkował serię nieprzyjemnych wypadków, o czym 
niezadługo opowiem. 
Przedtem chciałbym napisać jeszcze o innych aktorach, którzy zjawiali się u 
Randala; cho-ciaż nieregularnie, czasami, ale rozmowy z nimi były dla mnie 
wyjątkowo ciekawe: myślę w tej chwili o kilku prawdziwych entuzjastach 
Najnowszego Wyrazu, biorących czynny udział w różnych manifestacjach, 
przedstawieniach tych grupek New Theatre (radykalnej odmiany), którzy, jak 
choćby ci z „Peagent Players” w widowisku Człowiek zjada gazetę, danym raz tu, w 
Waszyngtonie, na schodach Pentagonu, protestowali – w miejscu jak najbardziej 
chyba w Ameryce właściwym – przeciwko wojnie w Wietnamie! Paru z nich 
występowało zarazem w „Amphitheatronie”, ale tylko dla chleba, w drobniejszych 
rolach, wagę przywiązywali jedynie do tamtego. Pewnego razu Randal przywiózł 
Marka Estrina z „The American Playground”, wsławionego jak dotąd tym, że 
przeszedł (z aplauzem publiczności) przez ulice Atlanty, Dal-las, Minneapolis w 
masce niebywale złośliwej, olbrzymiej, opuchniętej, nalanej, patrzącej okiem 
jasnoniebieskim, przegranym, a przedstawiała ona Lyndona B. Johnsona. Rzecz 
działa się w ostatnim roku jego prezydentury, tym samym, kiedy to kilku 
uczonych-myślicieli zasta-nawiało się serio w ciszy laboratoriów swych 
uniwersytetów nad sporządzeniem takiej pigułki pośredniczącej, aby Lyndon B. 
Johnson – połknąwszy ją – zahalucynowany, sam mógł jasno zobaczyć wszystko to, z 
czego (jak sądzili uczeni) nie chciał sobie zdać sprawy, a więc aby powąchał 
prawdziwego zapachu wojny w dżungli, w Wietnamie, poczuł strach, poprzebywał 
czas jakiś w biednym murzyńskim getcie. To doświadczenie typu halucynogennego 
spowo-dowałoby (referuję poglądy tamtej grupy uczonych-myślicieli) generalną 
zmianę sposobu jego widzenia, a przez to i polityki. Plan spalił na panewce, ale 
koncepcja stężenia wrażeń w pastylce potem ożyła w widowisku danym przez „Om 
Theatre” z Bostonu, które starało się dostarczyć widzom pewnej ilości dźwięków, 
obrazów, zapachów, jak choćby woń spalenizny, bo miał to być jakiś ekstrakt-
kondensat rozruchów na tle rasowym w dzielnicach najbiedniej-szych Murzynów, i 
nawet zdechłe szczury walały się tu i ówdzie na pojemnikach do śmieci. 
Widzę, że zawadziłem – chcąc nie chcąc – o kilka manifestacji Nowego Teatru 
współcze-snej Ameryki, lecz nie sądzę, by można było przechodzić mimo nich. 
Stanąwszy pierwszy raz w Nowym Jorku szedłem po jego ulicach przecież nie bez 
nadziei, że kraj ten lepiej zrozu-miem, gdy zwrócę uwagę na Nową Generację i 
jeśli będę próbował otrzaskać się z tym wszystkim, co wyrastało na glebie LSD, 
marihuany, wydając dziwne kwiaty, które tu i ów-dzie już jęły owocować na 
powierzchni kultury; zaczynałem pojmować, że – jak dotąd – owoce te w teatrze 
najpełniej dojrzewały. 
Zaraz na drugi dzień – wiosną (rok 1968) – pobiegłem na Hair (Włosy), 
przeniesione nie-dawno na Broadway do „Biltmore Theatre” z salki w East Village, 
ale wychodząc potem na ruchliwą Zachodnią byłem rozczarowany: owszem, była to 
apologia seksu i narkotyków, ka-kofonia, happening, słowem wszystko to, czego 
oczekiwałem, byli młodzi aktorzy, nie myci, skołtunieni, obrośnięci, pryszczaci, 
o wadliwej postawie pomimo ćwiczeń jogi podobno praktykowanych; padały nawet 
takie zuchwałe słowa jak cunnilingus, wypowiadane przez nich otwarcie, bez 
żenady, lecz wszystko utrzymane w konwencji musicalu! Autentyczni hip-piesi nie 
pokazali przecież tak wiele ponad Skrzypka na dachu czy West Side Story! 
Publicz-ność na widowni w średnim wieku, zadowolona, wesoła (panie w kolczykach, 
od fryzjera, w etolach, panowie mają zwykle krawaty wieczorowe w czerwone, 
skośne paseczki albo gro-chy, nastroszone chusteczki sterczą im z kieszonek), 
wypiwszy przed wyjściem do teatru jed-no martini soda, miała – nietrudno 
zauważyć – nie tylko melodyjną zabawę, do której od lat przywykła płacąc po 
dziesięć dolarów od osoby, ale jeszcze stawała się we własnym odczuciu na 
przeciąg dwóch i pół godzin wyzwoloną z przesądów i więzi społecznych też niby 
częścią, zakonspirowaną. Nowego Pokolenia. 
Warto się więc pokusić o definicję, czego właściwie ci młodzi od widza wymagają. 
Oto ich zalecenia: próbuj halucynogenów, zamącą twoją nędzną świadomość, 
rozbierz się – na-gość przywróci cię zdrowiu, tak zwane multimedia (jednoczesne 
działanie przeróżnymi środ-kami na różne zmysły naraz) poszerzą twoją 
wrażliwość, konfrontacja oczyści brudną duszę, a rewolucja wreszcie – 
zmobilizuje. 
Jeśli nas zastanowi pojęcie „konfrontacja”, wyjaśnię, co to takiego. Myślą tu 
oni o przeła-maniu sztywnej dotąd bariery pomiędzy publicznością a sceną: już w 
roku 1963 aktorzy „Open Theater”, grając razem z marionetkami gigantycznych 
rozmiarów, prosili – wskazując na kukły przedstawiające czołowych mężów stanu – 
aby widzowie uścisnęli im dłonie! Ich następcy żądali pełniejszego kontaktu 
fizycznego. Odtąd owe bariery konsekwentnie znoszo-no i w tym mniej więcej 
czasie, gdy byłem w Waszyngtonie, do końca je zatarto, zniwelowa-no; na party u 
Randala dowiedziałem się od pewnego młodziuśkiego hippiesa, też aktora, o tych 
rewolucyjnych przedstawieniach „Performance Group”, prowadzonej przez Richarda 
Schechnera (kolegę, jak go hippies zachwalał, naszego Grotowskiego); dawali ten 
swój spek-takl w jakiejś salce East Village i gdybym wiedział w porę, stanąłbym 
chyba na głowie, a pojechałbym go obejrzeć, jeśliby Lynda zwolniła mnie choć na 
jeden wieczór od obecności na sali „Amphitheatronu”, choć wątpię, by się na to 
zdobyła. Dawali tam arcydzieło pt. Dio-nysus in 69 (była to adaptacja Bachantek 
Eurypidesa, współczesna wersja mitu o Penteuszu rozszarpywanym przez czcicielki 
Dionizosa), wychodząc z założenia, że widz Nowego Teatru potrafi uciec od swej 
rozchwianej psyche tylko poprzez wciągnięcie się w wir przedstawienia, łącząc 
się z grupą aktorów stojących przecież moralnie dużo wyżej od niego, a których 
oso-bowości, twardo ukształtowane, są i zdrowe, i całe, bo jak powiada 
Schechner, żaden nędzny twór ludzki, podły, zawszony, nie może być wielkim 
aktorem! Konfrontacja polegała tu na tym, że publiczność proszono o współudział 
w tych epizodach Dionizji, kiedy to aktorzy płci obojej, zupełnie pozbawieni 
ubrania, poszczepiani, skłębieni, umazani czerwoną farbą, cią-gnęli się 
wzajemnie za ręce i za nogi tarzając się po scenie (obraz doli człowieczej); 
Richard Schechner uważa, że w jego przedstawienie publiczność powinna bez reszty 
się zaangażować, bo jest to pożyteczne zarówno dla aktora, jak – przede 
wszystkim – dla widza, gdy widzem być przestanie, kiedy zrzuci ubranie i zacznie 
się współkotłować pospołu z aktorami. Na East Village ten eksperyment przebiegał 
bez zakłóceń, gorzej poszło w Ann Arbor, stan Michigan, gdzie wtargnęła policja 
i wszystkich aresztowano. Mój informator, hippies, tym faktem był oburzony. 
Skończyłbym na tym tę przydługą dygresję, gdyby nie to, że inni jeszcze inaczej 
chcieli niwelować bariery. Reżyser „Theatre of the Ridiculous”, młody pan John 
Vaccaro, oświad-czył, że chciałby wreszcie pewnego razu zabić kogoś na scenie! 
Możliwe, że gdyby to zrobił, oczyściłby się, wyzwolił, poszerzył swoją 
wrażliwość, pewnie i zmobilizował do sądowej obrony, niechże jednak nie skrupi 
się to na jakim zwykłym teatromanie! Ba, w „The Living Theatre” samego Juliana 
Becka, gdzie każdy i tak się wyzwala rozbierając zupełnie do rosołu (moment 
prawdy przychodzi wraz z pigułką miłości i wszyscy pono fruną), ktoś został tam 
pewnej nocy powieszony w ogólnym zapamiętaniu, w ekstazie, i nikt nie zwrócił 
uwagi! Inna sprawa, że sami to zmyślają, na pewno jest to plotka. 
Ale na chwilę, proszę, wróćmy do „Amphitheatronu”, bo przedstawienie jak co 
wieczór zbliża się już ku końcowi. Duperret, jeszcze przed umownymi drzwiami do 
mieszkania Ma-rata, gdzie Charlotta, jak wiemy, markuje gest pukania, padając na 
kolana chcieć będzie tym błaganiem powstrzymać ukochaną, co mu się nie udaje. 
Lynda wiedziała, że ma tu zawsze sposobność do wykorzystania i – co ważniejsze – 
wiedziała, że wie to także Michael Haw-kins, bo według scenopisu, w momencie 
kiedy Duperret obejmuje jej nogi, Corday ma kopnąć go „z pasją”; Lynda mogła nie 
zamarkować, a kopnąć rzeczywiście – powiedzmy – nawet w podbródek, Hawkins – na 
wszelki wypadek – zawsze jak oparzony odskakiwał do tyłu, lecz wiemy, że jej nie 
przeszło przez głowę, by mścić się na tak niskim poziomie. 
Ja stale pracowałem od rana w oddziale rękopisów Biblioteki Kongresu, wieczorem 
spek-takl, po spektaklu taksówką do restauracji, a kiedy tego z jakiegoś powodu 
zaniedbałem, zaw-sze brał ją tam ktoś inny, pierwszy, kto się nawinął. 
17 
Pamiętam, że tego przedpołudnia skończyłem przeglądanie ostatniej teczki 
archiwum Adama Gurowskiego i zamówiłem manuskrypt Lolity Nabokova; wsiadłem do 
windy: zje-chałem. Znalazłem się na ulicy, poczekałem na rogu, wsiadłem do 
autobusu, zapłaciłem za bilet, usiadłem, wstałem; wyszedłem, gdy przystanął u 
zbiegu Jedenastej Ulicy N.W. z Penn-sylvania Avenue, koło wieży z zegarem, 
poszedłem Jedenastą Ulicą w kierunku ulic E, F, G, H i tak dalej, gdy nagle 
natknąłem się na Lyndę z bardzo młodym człowiekiem, niewysokim blondynem, 
wychodzili akurat z baru szybkiej obsługi, White Tower; przelotnie już go zna-
łem z wieczorów u Randala, był on wśród tego kręgu gości, z którymi wpółleżąc 
promieniście wokół niskiego stolika z intarsjami paliłem marihuanę. Ale pojęcia 
nie miałem, że on właśnie, wśród kilku pacjentów szpitalnych stojących na 
galeryjce, ubranych całkiem na biało, prze-malowany na clowna, gra motyw 
Charlotty Corday na trąbce o ostrej barwie tonu! Motyw ten tak wpadł mi w ucho, 
że go nieraz nuciłem albo mi chodził po głowie przy pracy w bibliotece. 
Wracaliśmy teraz do domu zabierając tam Johna; siedział nad drinkiem z godzinę i 
wtedy się dowiedziałem, że ma już lat dwadzieścia, że świeżo przyjechał z 
Kalifornii, że – przez organizację – dostał adres Randala, gdy tylko znalazł się 
w Waszyngtonie; najsampierw oczywiście zatrzymał się u niego, mieszkał razem z 
kotami chyba z tydzień, zanim dostał pracę w „Amphitheatronie” i wyniósł się do 
hotelu. „Którego?” – znienacka zapytałem. „Właśnie przy Jedenastej, tam gdzieśmy 
się spotkali”. Tego dnia był poniedziałek, Lynda nie grała, a Randal wydawał 
party: „Spotykamy się więc wieczorem”, „Hi”, „Hi”, „Do zobacze-nia”. 
Wieczorem u Randala: ze specjalną bacznością obserwuję wzajemne zachowanie się 
wo-bec siebie Lyndy i Johna, a po niedługiej chwili utwierdzam się w 
podejrzeniach powziętych po południu (jakieś znaczące spojrzenia, gesty, 
półminy, trzymanie się za rękę, kiedy się od-wracałem). Zapowiedziałem sobie, że 
tego tym razem nie będę tolerować, choćby dlatego, że fizycznie nad Johnem 
górowałem; wywołuję go na bok („John, chodźmy razem na górę”), ale prowadzę go 
nie do tego pokoju, gdzie – sądząc po słodkawym zapachu – już rozpoczęto se-anse 
z marihuaną, lecz do pomieszczenia, gdzie rezydują kocięta i gdzie on mieszkał 
przez tydzień, nim wyniósł się do hotelu; leży tu trzech hippiesów uśpionych na 
podłodze, mniejsza 
o to, zamykam drzwi za sobą i zadaję tylko jedno pytanie: „Czy spałeś z moją 
żoną?” „Nie, nie!” – odpowiada okropnie przestraszony, cofa się ku drzwiom 
drugim, ja: „Przecież mam oczy i widzę, co się dzieje”, zmuszam się do 
rękoczynu, dostaje ode mnie po buzi raz i drugi, nie próbuje się bronić. 
Schodzę na dół i mówię do Lyndy: „Ubieraj się, wracamy do domu”. Ona: „Coś ty mu 
zrobił?” Ja: „Dostał szczeniak, na co zasłużył”, lecz widzę, że Lynda biegnie do 
telefonu, jest wzburzona, krzyczy: „Chodź tu w tej chwili”, oczywiście po 
drugiej stronie drutu jej psycho-analityk, opowiada mu zajście, wreszcie zwraca 
się do mnie: „On chce z tobą pomówić”, tamten szarlatan swoje: „Stay quiet, stay 
quiet”, odpowiadam: „Pan się myli, jestem całkiem spokojny i wiem, co robię”, on 
na to: „To jeszcze gorzej, to znaczy, że pan może być niebez-pieczny dla żony, 
nie wolno panu dzisiaj nocować w domu, niech pan weźmie pigułki i idzie spać do 
hotelu”. 
Lynda: „Rozumiesz, co ci powiedział?”, ja wybiegam bez słowa, wstępuję do domu 
jedy-nie po piżamę, gryzmolę na kartce, że będę w „Skyline Hotel” w razie czego, 
pigułek nie za-żyłem, ale teraz dopiero moje zdenerwowanie dochodzi do zenitu, 
nie śpię, chodzę dokoła stołu, w końcu kapituluję, biorę pigułkę, ale dopiero 
nad ranem. Budzi mnie telefon Lyndy wczesnym wieczorem: „Przyjeżdżaj, wzięłam 
osiem pigułek”, pierwsza myśl: „Tylko osiem, lepiej, że nie dziesięć, jak 
wtedy”, wzywam lekarza, jadę, na stole kartka Lyndy nagryzmolo-na zielonym 
flamastrem: „Zaopiekuj się moim biednym dzieckiem”, ona sama w ostatecznej 
depresji, lekarz przychodzi, wychodzi, nie wiem, co mam robić, niech będzie co 
chce, sam biorę cztery proszki, łykam po jednym, ale ostatni po namyśle 
wypluwam, łeb mnie zaczyna boleć, zasypiam koło niej, leżymy potem w betach 
calutką środę, dopokąd nie naszło na Lyn-dę radosne podniecenie: wstała, 
poszukała zielonego flamastra, papieru, zaczęła gryzmolić do mnie listy miłosne, 
że mnie kocha, że chce mieć ze mną bliźnięta i tak dalej, ja jej odpisywa-łem i 
ta zabawa trwała ze dwie godziny, wreszcie mi się przyznała: wszystkiemu była 
winna trąbka Johna, to ona tak ją codziennie niepokoiła, czy raczej może te 
ostre barwy jej tonu działały na nią seksualnie, zmysłowo (motyw Charlotty 
Corday), że w końcu nie mogła się opanować, o wszystkim wie psycholog i już jej 
wytłumaczył, na czym to polegało, prosi o wybaczenie, to już się nie powtórzy, 
na koniec sięgnęła po telefon, zadzwoniła do Johna mó-wiąc, że wszystko między 
nimi skończone raz na zawsze, za bardzo kocha męża i chce mieć z nim bliźnięta; 
„Ty nawet nie możesz sobie zdać sprawy, jak bardzo o tym marzę” – tymi sło-wami 
tak mnie udobruchała, że poczułem nagłe wyrzuty sumienia za krzywdę wyrządzoną 
Johnowi, po półgodzinie ja z kolei zadzwoniłem do niego, radząc, by zbytnio się 
nie przej-mował tym, co się wydarzyło, żeby się kontrolował, najlepiej mu teraz 
zrobi, gdy weźmie na uspokojenie. 
Wieczorem Lynda, jak zwykle, w roli Charlotty Corday, po podjęciu przez grajków 
znane-go nam motywu brzmiącego od strony balustrady dziś jakby ostrzej 
(trąbka!), kopnąwszy najpierw (na niby) Hawkinsa-Duperreta, stała przez dłuższą 
chwilę przed umownymi drzwiami jak zahipnotyzowana, podczas gdy markiz de Sade 
zstąpił ze swego podium, zbliżał się swobodnym krokiem do wanny z siedzącym w 
niej J.P. Maratem, wygłaszając Monolog, chóry powtarzały refreny. Gdy skończył, 
rola Lyndy zbliżała się do punktu węzłowego, co-dziennie go się bała i co dzień 
dokonywała ogromnego wysiłku, tak ją wyczerpywało to przejście paru kroków na 
chwiejących się nogach, lękała się tego wszystkiego, co potem na-stępuje, ale 
wyjąwszy sztylet spomiędzy piersi, zza szala, chwytała oburącz trzonek, wznosiła 
dłonie do ciosu i w geście tym zamierała. 
Na ostry gwizd Wywoływacza następuje tu w sztuce gwałtowne zatrzymanie całej 
machi-ny akcji, wszyscy nieruchomieją nagle w swych pozach przypadkowych: ten z 
odwróconą głową, ten pochylony, ów z maską przerażenia na twarzy, jak w jednym 
blasku lampy strobo-skopowej; reżyser, markiz de Sade, także znieruchomiały, 
wprowadził Interruptus po to, by 
J.P. Marat, nim zostanie zabity przez Charlottę, poznał choć w zasadniczym 
zarysie te ważne wydarzenia, które nastąpią po jego zamordowaniu (streści jej 
Wywoływacz), a które przecież znane są wszystkim siedzącym w roku 1808 na sali 
kąpielowej zakładu dla obłąkanych, tak samo jak nam, siedzącym na sali 
„Amphitheatronu”, znane są dzieje świata zaszłe od czasów cesarza Napoleona. 
18 
Skoro więc autor sztuki Interruptus wprowadził, może i mnie, snującemu nić mojej 
opo-wieści jakoś przecież związanej z tym świetnym przedstawieniem, też będzie 
pozwolone chwyt taki zastosować, po to, by opowiedzieć, co później się wydarzy, 
to znaczy już po na-szym wyjeździe z Waszyngtonu, D.C., na Florydę – co notabene 
było kontraktem filmowym zawartym z producentem od dawna przewidziane. 
Staniemy więc w Miami, ale już nie w hotelu „Les Quatres Ambassadeurs”, który w 
po-czątkach kwietnia Lynda zarezerwowała, a potem rezerwację ni z tego, ni z 
owego zwolniła, ale w tańszym, skromniejszym motelu „Blue Grass”; jego nazwa 
nawiązuje do znanej miej-scowości z konnymi wyścigami, stąd na dachu tego 
budynku, spłaszczonego, niskiego, jak wszystkie one (myślę o tych dziesiątkach 
takich samych moteli-hoteli, pudełeczek z własnymi trawnikami, pobudowanych 
pomiędzy wschodnią stroną nadbrzeżnej Collins Avenue, wielo-kilometrowej, a 
plażą Atlantyku), ustawiono w równej odległości od siebie niewielkie figu-rynki 
galopujących koni i dżokejów, a każdego wieczoru ozdoby te od dołu zostaną 
podświe-tlone, tak samo jak podświetlano dekorację sąsiedniego hotelu o nazwie 
„Egypt”, gdzie stały na krawędzi dachu szeregiem piramidy, sfinksy z 
nieproporcjonalnie wielkimi obliczami, wielbłądy, Beduini na koniach. W tym 
czasie na Florydzie będzie już po sezonie, zbliża się maj, pora deszczów, i 
multimilionerzy dawno by już Miami opuścili, gdyby nie zasiedzieli się dłużej 
książę i księżna Windsoru, wydadzą kilka przyjęć, a o wszyscy bogacze będą się 
chcieli znaleźć pomiędzy zaproszonymi, nawet za cenę corocznych przyzwyczajeń. 
W naszym motelu tryb życia szybko się reguluje. Wstajemy o ósmej rano, po każdej 
nocy jestem kaszlący, podziębiony, bo nasze trzy pokoje dobrze są chłodzone, 
maszyny do tego celu całą noc pracowały, Lynda od razu do wanny, potem 
śniadanie, ja ciągnąć będę na taras, a Lynda do jadalni, gdzie będzie jeszcze 
zimniej niż u nas. Podła, jak wszędzie, kawa, ale mi Lynda nigdy nie będzie 
pozwalać na krytyczne uwagi wobec młodej kelnerki przynoszącej to świństwo razem 
z tostami, marmoladą; widząc moje grymasy powstrzymywać mnie będzie gwałtownym 
ruchem ręki, a potem zawsze powie: „Tu nie można wybrzydzać, wiesz, że hotel 
jest tani, ona zarabia mało”. Nim zjemy, za oknami pojawi się Franek Wypaprała, 
aby rozrzu-cać materace na białe leżaki z plastyku, stojące kilkoma szeregami 
wokół basenu z wodą, a potem pocznie je wszystkie otulać wielkimi żółtymi 
ręcznikami. Franek, rosły, przystojny, rodem z Chicago, gdzie się urodził pewnie 
z pięćdziesiąt lat temu, będzie mi co dzień po-twierdzał swoją polskość słowami: 
„pierogi z kapustą dobrze cholera”, i szerokim uśmie-chem, a Lyndę będzie 
fascynować, że jest moim rodakiem z pochodzenia i świetnie zbudo-wany, gdy się 
więc położymy na tych miękkich leżakach świeżo przez niego przygotowanych (Lynda 
pod parasolem), będę ich miał na oku, a jednak któregoś rana wstanie, podejdzie 
do Franka – jakby mnie tam nie było – po to, by sobie zamówić u niego masaż 
całego ciała za pięć dolarów; ale nasz Wypaprała, w tych sprawach doświadczony, 
wykona masaż tuż przy basenie, na oczach wszystkich i moich, Lynda zaś – nie 
wiem nawet, czy aby mnie podrażnić, czy bez samokontroli – pogrąży się jak gdyby 
w absolutnej ekstazie. Po masażu natychmiast zanurzy się w basenie, należy to do 
jej codziennego programu, przepłynie w tę i na powrót, wyjdzie, i sprawę plaży 
na dzisiaj ma załatwioną. Nie zdarzy się bowiem nigdy, by ze mną się wybrała te 
parę metrów dalej, na piasek nad Oceanem, nie mówiąc już o zanurzeniu się w jego 
falach! Reszta towarzystwa motelu teraz dopiero powoli na dobre zacznie się 
schodzić, by się wygodnie rozkładać na leżakach przykrytych ręcznikami w kolorze 
kanarkowym. 
Gdy Lynda, po kąpieli w basenie, pójdzie wziąć kąpiel w swej wannie już dzisiaj 
po raz drugi, ubierze się i pojedzie nareszcie do studia na kręcenie, ja – cóż 
mam robić? – zostanę i wtedy dopiero będę mógł do wieczora przebywać nad samym 
Atlantykiem, napływać się w nim do woli, z tego powodu panie i panowie z motelu 
spoglądać będą na mnie niechętnie jako na oryginała. Wszyscy oni należą do 
warstwy mniej niż średniej, przypominam, że będzie po sezonie, a panie te to: 
pielęgniarka, księgowa, kasjerka i tak dalej, odpowiedni panowie, wiek: od 
trzydziestki w górę, wieczorem ubiorą się one elegancko, wszystkie tak samo, w 
futra, pelerynki nurkowe, często białe, i – szybko zapuszczając motory – pojadą 
gdzieś do miasta swymi samochodami. 
By jednak skończyć z Frankiem i jego pierogami: siedzi on przy kantorku, tuż za 
nim jest wejście do fińskiej łaźni – sauny, Lynda będzie mnie od dnia przyjazdu 
ciągnęła, bym z nią poszedł się prażyć, ja będę długo się wzbraniał i dopiero po 
tamtym publicznym Lyndy masa-żu na to się zdecyduję, bo mi zapowie, że pójdzie 
prażyć się z Franiem! Wszedłem: malutkie to pomieszczenie, całe drewniane, 
zrobione z podłużnych listew przyjemnie wygładzonych, utrzymuje istotnie jakąś 
suchość upału. Wypaprała, uśmiechnięty szeroko, także wchodzi za nami, zamyka 
drzwi od wewnątrz, zostaję, choć wszystko we mnie wzbiera, by zemknąć stąd w 
jednej chwili! Od czegóż siła woli: usiądę na podłużnej ławeczce, też nagrzana, 
gorące drewienka podłogi, poty mi uderzają, podczas gdy z ukrytego głośnika 
sączą się stale łagodne melodie musicalów; Lynda z ręcznikiem na głowie, 
siedząca pomiędzy mną a Frankiem, spoj-rzy na mnie po chwili wzrokiem odległym, 
nieobecnym, trochę jak wtedy, gdy pali fajeczkę z marihuaną, powie „idę wysoko”, 
lecz mnie to się wyda tym razem dziecinną błazenadą, i owszem, nie przeczę, gdy 
z tego piekła wyjdziemy, poczuję się w pierwszej chwili, jakbym odmienił skórę; 
Franuś nam teraz doradzi, żeby pójść do basenu i zamknąć sobie pory, co zrobimy. 
Ale ów czas w Miami spędzać będę nie tylko na kąpielach i plażach! Podciągnę 
popołu-dniami Pamiątkę po Glorii Swanson, pójdę z Lyndą do studia, które 
wybudowano na jakichś dawnych błotach, dziś osuszonych, pomiędzy zalewami – ma 
wygląd dużej budy-sześcianu, a wewnątrz pomieszczenia tak silnie są chłodzone, 
że swetry nie wystarczają, wszyscy tu siedzą nakryci kożuszkami. Pod ten budynek 
co chwila podjeżdżają świetnie zrobione panie czerwo-nymi autami dobrych marek 
(zobaczę i cadillaki), zawsze same prowadzą i po zaparkowaniu prują prosto na 
piętro, gdzie mieszczą się gabinety producenta, pana Jackiego Blissona, ogromnej 
tuszy; ma on niemało w sobie z naszych ludowych wyobrażeń o producentach z 
Miami, ponieważ pali cygara i mieszka w hotelu „George” w dzielnicy Row 
Millionaires, gdzie płaci sto dolarów dziennie za apartament. 
Ale mniejsza z Blissonem, bo nagle się zorientuję, że akcja filmu, gdzie Lynda 
występuje w dwu ryzykownych scenach z dwoma różnymi mężczyznami w różnym wieku 
(ze starszym, siwym w wannie, a z młodym na tapczanie), toczy się w kilku 
krajach Europy Środkowej, szpiegowski w swym charakterze film ma ostrze mieć 
skierowane przeciwko wszystkim pań-stwom naszego obozu, jak idą, po kolei, 
począwszy od Bałkanów i dalej ku północy! Zdejmie mnie przerażenie! Lyndzie 
trudno cokolwiek tu tłumaczyć, i tak nic nie zrozumie, a ja cóż mogę zrobić? Ale 
interweniuję! Na przykład: widzę kiedyś na planie, że wjeżdża na rolecz-kach 
kolumna Zygmunta, że stoi już kamienica Johna, czyli siedziba Związku Literatów 
Pol-skich, i po chwili z czeluści tak dobrze znanego mi domu wyłania się młody 
chłopak grający rolę tytułową (7538 za kurtyną), będzie miał już za sobą tę 
scenę na tapczanie w budapeszteń-skim hotelu, gdzie Lynda, młodziutka Węgierka, 
całkowicie oddaje się Zachodowi, a teraz wpadł już na jego ślad ktoś od nas z 
kontrwywiadu, bodaj go goni, gdy tymczasem z Podwala wyjeżdża żółty autobus z 
długim motorem, taki, jakimi w Stanach, Kanadzie przewożą dzieci do szkoły i ze 
szkoły, staje przy schodach ruchomych, zabiera czekającą dzieciarnię, między 
nimi kryje się i bohater, zginając nieco nogi; pobiegnę do reżysera: „Mieszkam 
stale w War-szawie, u nas na pewno nie ma podobnych autobusów dla dzieci, i to 
jeszcze na żółto poma-lowanych” (film był w technicolorze). On na to: „Wszystko 
w porządku – nam jest tutaj po-trzebny, a jak jest rzeczywiście w Belgradzie czy 
w Warszawie, dla nas nie ma znaczenia”. I będą kręcić dalej, a ja po swej 
interwencji już trochę rozprężony pomyślę, że robią to przecież po prostu, 
swobodnie, naturalnie, zupełnie bez celebry, jaką kiedyś widziałem w Wytwórni 
Filmów Fabularnych w Łodzi, choć tam na takie realia jak autobus chybaby 
uważali. 
19 
Jednakże nasz Interruptus zbliżył się ku końcowi, musimy teraz wrócić szybciutko 
do Wa-szyngtonu, gdzie tamten Interruptus na sali kąpielowej zakładu dla 
obłąkanych w Charenton pod Paryżem też zmierza ku zakończeniu. Lynda, jako 
Charlotta Corday, trzymając nad gło-wą trzonek sporego noża, zastygła, 
znieruchomiała, wiem, co wtedy myślała, bo mi co dzień mówiła, że się za każdym 
razem tak samo lęka tej sceny, myśląc, co by się stało, gdyby nóż choć raz się 
zaciął i ostrze do trzonka na przykład nie schowało, za chwilę bowiem uderzy, 
gdy tylko Wywoływacz kiwnąwszy swą pałeczką poruszy wszystko znowu, i nie 
upłynie se-kunda, a J.P. Marat zostanie jej strasznym ciosem ugodzony. 
Pacjenci razem z chórem wydają okrzyk zgrozy, Charlotta stoi nad zabitym 
Maratem, pod-czas gdy on przez chwilę pozuje do żywego obrazu wedle kompozycji 
Davida Marat assasiné: ciało bezwładnie w wannie schylone w prawą stronę, ręka 
przerzucona przez krawędź, trzyma w niej jeszcze pióro, w drugiej swoje papiery, 
ale Charlottę już złapali od tyłu, wykręcili jej ręce, przejrzysty szal spadł na 
ziemię i piersi, odsłonięte, nagle się ukazały; szarytki zakry-wają je szalem 
szybko podjętym z ziemi, prowadzą zabójczynię do Sade'a, ona nóż mu oddaje i w 
oka mgnieniu staje się z powrotem senna, zwiotczała, a wtedy J.P. Marat, przez 
dwie inne zakonnice dyskretnie zasłaniany prześcieradłem jak parawanem, chyłkiem 
opuszcza scenę i tylko widać mu nogi, jak szybko nimi przebiera kierując się za 
kulisy. 
Reżyser, pan Kenneth Dexter, epilog sztuki rozwiązał trochę inaczej, niż jest to 
w tekście autora wyraźnie powiedziane: dopiero po przemówieniu Dyrektora 
Coulmiera, kiedy ten na-wychwalał do woli cesarza Napoleona i kiedy nastąpiło 
powszechne już zamieszanie, wpro-wadził na deski sprośną pantomimę, przewidzianą 
pierwotnie jeszcze przed Interruptusem; przyznam, że był to eksperyment udany, 
rozpoczęty ucieczką samego Dyrektora, który – ob-jęty przerażeniem na widok tak 
błyskawicznych postępów nagłego rozprzężenia dochodzące-go do otwartej rebelii w 
ciągu niewielu sekund – ucieka sądząc (w jakże wielkim popłochu!) kręconymi 
schodkami, by, stojąc już na galerii, pociągnąć za gruby sznur dzwonu alarmowe-
go, a wtedy na pacjentów rzucają się pielęgniarze, zarówno ci w fartuchach, jak 
i odgrywają-cy uprzednio (na przykład Hopkins i Blackwell) barczyste zakonnice. 
Może teraz nie pora, by sięgać do teorii, lecz ta – która nastąpi – część 
przedstawienia zo-stała zrealizowana po twórczym przetrawieniu tez Roberta 
Rauchenberga, głównego prawo-dawcy teatru kinetycznego: uważa on, że nowy teatr 
powinien dawać więcej niżeli naskórko-we, zmysłowe wciągnięcie w widowisko. Musi 
on doprowadzić do osiągnięcia maksymalnej intensywności znaczeń, takiego ich 
natężenia, aby odpowiadały intensywności życia współ-czesnego człowieka; wymaga 
to wielorakich uderzeń w jego wrażliwość, ale nie chaotycz-nych (choć 
intensywność w życiu jest często chaosem, zamieszaniem), przeciwnie, precyzyj-
nie zsynchronizowanych ze sobą w wielu jednoczesnościach, jak choćby paralelne 
projekcje różnych filmów, przezroczy, co znowu przy dźwiękach szmerów, hałasów z 
płytotek multi-media czy z nagranymi na taśmy produkcjami zespołów stylu new 
rock albo tonami muzyki aleatorycznej, spotęgowanej zestawem elektronicznych 
wzmacniaczy i generatorów dźwięku, włącznie z syntetyzatorem, maszyną perkusyjną 
(a wszystko to najlepiej puszczać jednocze-śnie od tyłu i do przodu), doprowadza 
– tu termin Rauchenberga – do technotronicznego bombardowania zmysłów, co 
zespolone z żywym obrazem widowiskowym i – powiedzmy – błyskającymi seriami lamp 
stroboskopowych komponuje się w zamkniętą całość obrazu ki-netycznego. Zupełnie 
nowy walor! 
Na przenikliwy dźwięk dzwonu wszystkie owe gwałtowne, ostre psychodeliczne 
światła: liliowe, pomarańczowe, żółte, niebieskie, zielone, nagle zostają 
zgaszone i w tejże chwili roz-poczynają pracę jaskrawobiałe lampy stroboskopowe 
(częstotliwość: sekunda) i one nieustan-nie – niby flesze – cykając, oślepiając, 
potrafiły wydobyć z tego obłędnego skłębienia zbun-towanych szalonych 
poszczególne pozy kopulacyjne tych biednych obłąkanych, w poszarpa-nych 
łachmanach, nagle unieruchomione, zastygłe, zatrzymane w dziesiątkach 
statycznych jak gdyby fotografii, lecz tak to było idealnie zgrane (wystudiowane 
przedtem przez chore-ografa Pierre'a Nonante ściągniętego od Béjarta z 
Brukseli), że każda para aktorów w każdym nowym błyśnięciu serii lamp 
stroboskopowych z prawa lub z lewa (bo działały na zmianę – raz jedna seria, raz 
druga) utrwalona już była w innej zupełnie pozie wobec siebie nawzajem, 
pokazywali oni kolejno dziesięć pozycji zasadniczych według klasyfikacji 
podręcznikowej (notabene odwiecznych, bo wziętych z Kamasutry), ale tylko raz 
jeden, w jednym jedynym ruchu, to znaczy każda z każdym, najsamprzód zaczynali 
od prostej (ze względu na przyzwo-itość piszę to po łacinie) positio obversa 
habitus normalis, w następnym błyśnięciu widziano ich niby to połączonych w 
pozycji supinus i już kolejno: flexus, habitus equitis, sedens ante-rior, 
habitus anterior lateralis, tutaj w chwili ciemności ona się obracała, aby 
wykonać zasad-nicze figury a retro czy a tergo, różnie to nazywają, jak: habitus 
ventralis lateralis posterior, habitus in genua, habitus sedens posterior, na 
tym poprzestawali i pary się zmieniały: sęk w tym, żeby się nigdy nie ukazały w 
chwili błysku dwie pary ujęte w tych samych pozach! 
Lynda w roli Charlotty czy nie Charlotty już może, bo ją zrzuciła z chwilą 
wyprowadzenia przez siostry za kulisy, a po prostu Szalonej, w tym orgiastycznym 
tańcu też miała niemały udział, i zawsze na pierwszym planie, ubrana w swoją 
lekką białą koszulę, ale bez szala, z zupełnie odkrytymi piersiami, rozpoczynała 
zresztą od wykonania tego wyuzdanego tańca ze swoim Duperretem; skarżyła mi się 
codziennie, że owe regularnie cykające błyskami zespoły lamp stroboskopowych, 
włączone pod sam koniec spektaklu, gdy była tak wyczerpana po zabiciu Marata, 
czy raczej przezwyciężeniu zawsze tak samo narastającej obawy co do dzia-łania 
noża, w połączeniu z tym wszystkim, co tu się teraz działo, owym klimatem 
psychicz-nym buntu w domu dla obłąkanych, ją samą podprowadzały nad sam brzeg 
obłąkania! Po Duperrecie wykonywała ten balet jeszcze z wieloma mężczyznami, tak 
że wracając po zapad-nięciu kurtyny do garderoby musiała zażywać swoją zieloną 
kapsułkę na uspokojenie, z kwa-drans wypoczywała zupełnie nieruchomo, odchodziła 
powoli, potem dopiero się przebierała, dzwoniłem po taksówkę i jechaliśmy zwykle 
do Georgetown na langustę z szampanem, jak to już bodaj dwa czy nawet trzy razy 
wspominałem. 
Całą tę pantomimę obserwowałem z początku zupełnie beznamiętnie, chociaż z dużym 
po-dziwem dla myśli choreografa, ale od czasu historii z Johnem-trąbkarzem ciągi 
skojarzeń po-częły wymykać mi się spod kontroli tak dalece, że co dzień nie 
mogłem się literalnie opędzić od sugestywnych obrazów Lyndy z nimi wszystkimi w 
sytuacjach prawdziwych, nie tylko markowanych, w pozycjach tu pokazywanych; choć 
tłumaczyłem sobie, że to wszystko na niby, że wszystko jest udawane, to moja 
wyobraźnia mimo to pracowała, lecz nigdy nie przy-puszczałem, że w tak niedługim 
czasie jeszcze ciężej zostanę doświadczony! 
Miało się ku końcowi występów w Waszyngtonie, kiedy zauważyłem wracając 
wieczorem z biblioteki, że na stoliczku pod lustrem w przedpokoju naszego 
apartamentu leży podłużna żółta koperta, gotowa do wrzucenia, spojrzałem 
uważniej: zielonym flamastrem Lynda za-adresowała ją do swego psychoanalityka, 
list był gruby, a ponieważ w tym czasie pożycie nasze niezbyt się układało 
(stale była w złym bardzo, nerwowym stanie, i to nie wiedzieć czemu, bo wszystko 
już teraz działo się zgodnie z planem), powziąłem postanowienie prze-czytania 
tych zwierzeń, by wiedzieć, z której strony brać się do naprawiania. Wychodziła 
właśnie do teatru; list zapewne jutro miał być wysłany i tu go zostawiła, by 
mieć go rano na widoku, cały czas obawiałem się, że go teraz ze sobą zabierze 
wkładając do torebki, gdyśmy więc wychodzili, stanąłem nieruchomo na dłuższy 
czas koło stolika zasłaniając go sobą, by uszedł jej uwagi; istotnie o nim w tej 
chwili zupełnie zapomniała. Przeprosiłem już w drodze, że nie będę jej mógł 
dzisiaj towarzyszyć do Georgetown, bo wieczorem mam bardzo ważne spotkanie na 
neutralnym gruncie z attaché naszej ambasady, a chcę prywatnie omówić swoje 
problemy paszportowe (bo takie zaistniały), po przedstawieniu nie będę już do 
niej wstępował za kulisy, tylko zaraz pojadę do Mc Lean (za Waszyngtonem). 
Wróciwszy do domu po spusz-czeniu kurtyny kopertę powolutku odkleiłem nad parą, 
z obu stron podważając ołówkiem załamanie, poszło bez trudu, wyjąłem z dziesięć 
chyba sztywnych żółtych kartek złożonych wzdłuż na troje i, siadłszy wygodnie w 
fotelu, zabrałem się do czytania. 
Bodajbym tego nie robił! Na początku tłumaczyłem sobie dokładnie zdanie po 
zdaniu zer-kając do słownika, ale szybko go odłożyłem, niestety, nadto dobrze to 
wszystko, co tu pisała, rozumiałem, wiedziałem, o co chodzi, przecież jednak 
czasami się, jak powiadam, łudziłem. Bez nadziei. Ale mniejsza o samą technikę 
czytania listu Lyndy do jej psychoanalityka, waż-ne, że czarno na białym grubym 
zielonym pisakiem podała mu bez osłonek listę tych wszyst-kich mężczyzn, z 
którymi ostatnio obcowała, niedługie ich charakterystyki, gdzie i kiedy, było 
też opisane nasze zdarzenie z młodym Johnem-trąbkarzem, ale osoba Johna 
figurowała tutaj na czwartym miejscu z kolei, chociaż Lynda opowiadała jedynie o 
swoim pobycie w Waszyngtonie, jak się okazywało, pierwszym był reżyser tej 
sztuki, raz tylko i przelotnie, w garderobie, potem nie wymieniony nawet z 
imienia statysta, po nim operator światła, cudow-nie, pisała, zbudowany, John, 
po Johnie jego młody kolega stukający w bębenek, miejsca nie podawała, pewnie w 
hotelu, aktor grający rolę Cucurucu (i to gdzie! u nas w domu!) – a mo-że, 
myślałem sobie, czytam fantazje jakieś, może jedynie w jej bujnej wyobraźni 
wszystko się wydarzało, ale tu znowu szczegół prawdziwy, czy raczej mnie już 
znany, odmówiła istotnie nagabywaniom pewnego kolegi – Murzyna, świetnego 
zresztą aktora i przemiłego człowieka (przyszedł z „James Weldon Johnson Theater 
Arts Center” w Nowym Jorku po dużym sukce-sie w sztuce opartej na życiorysie 
Malcolma X, co tu Lynda z naciskiem podkreślała), nie ma przecież bynajmniej 
żadnych uprzedzeń rasowych, ale jej nie pociągał z powodu rysów twa-rzy, 
jednakże pogłębiła tym jego kompleks Murzyna, pragnęłaby mu pomóc, prosi o radę, 
jak to zrobić, i o tym cała strona, nieważne, przebiegam listę dalej, są obie 
rosłe siostry zakonne, w osobach Marry'ego B. Hopkinsa i Stanleya Blackwella, na 
jedenastym miejscu kto? Randal Clift, ten sam Randal rzucony przez własną żonę, 
przedwczoraj mówiła w rzeczy samej, że wpadł na małego drinka o trzeciej po 
południu, na nim był koniec. „Nigdy tylu nie miałam w tak niedługim okresie. 
Pytam DLACZEGO? Lynda Winters-Janusz”. 
Przeczytałem to wszystko ponownie, słowo po słowie, skończyłem („Pytam 
DLACZEGO?”), mojego stanu nie będę opisywał, lecz mimo wszystko spojrzałem na 
zega-rek; o tej godzinie wychodziliśmy zazwyczaj z restauracji, list zakleiłem i 
położyłem z po-wrotem w przedpokoju. Teraz chodziłem jak w klatce po mieszkaniu, 
trudno, tak będę się zachowywał, jakby nic się nie stało, lecz Lyndy wciąż nie 
było, położyłem się, zgasiłem światło i w ciemnościach czekałem; po pierwszej 
Lynda wchodzi, zapala światła po kolei w korytarzu, kuchence, living roomie, 
drzwi zostawiłem otwarte, więc widzę, że bierze list, że go otwiera rozrywając 
kopertę, że jeszcze coś swoim pisakiem po brzegach dopisuje! Uda-wałem śpiącego, 
cicho się położyła, a kiedy wcześnie rano wstawałem i wychodziłem do mojej 
biblioteki, list, w nowej kopercie, znów czekał na wrzucenie, ale mnie jej 
dopisek już nie interesował; gdy wieczorem przyszedłem, koperty nie było. 
Zapewne pomyślą czytelnicy, że wszystko dostatecznie zostało powiedziane, że 
skoro spektakl zakończył się czymś w rodzaju powszechnego coitus promiscuus, i 
to w przeróżnych pozach, to i ja, piszący opowieść pod bezustannym ciśnieniem 
scen tego przedstawienia, też będę usiłował zakończyć mą historię podobną 
pantomimą. Lecz pociągnę ją dalej; pantomi-ma, i owszem właśnie była, ale 
przecież została w Nowym Jorku pamiątka po Glorii Swan-son, już niedługo się 
zjawi. 
Jeśliśmy już zapomnieli, jakie motywy zaprowadziły Lyndę aż do ołtarza kaplicy 
ślubów „Kupido” w Las Vegas, stan Nevada, przypomnę: już dnia 20 stycznia 
zobaczywszy na biur-ku dwie półskorupki orzecha z bobasami, wyczułem, że szło 
jej o potomostwo (potwierdziła to później diagnoza mego psychoanalityka), w 
każdym razie jak dotąd nie było znaków, by sądzić, że się spisałem. Po 
przeczytaniu listu biegając dokoła stołu pytałem samego siebie, czy może te 
tabuny kochanków mojej żony miały w jej rozumieniu pomagać mi w tej tak bar-dzo 
obchodzącej ją sprawie, co prawda nie wspominała o tym słowem psychoanalitykowi, 
lecz może tutaj wszystko działo się podświadomie. W każdym razie występy w 
Waszyngtonie miały się ku końcowi i cieszyłem się z góry na Interruptus w Miami. 
Pojechaliśmy. Istotnie, zmiana miejsca, klimatu, ciepło, plaża, warunki hotelowe 
sprawiły, że znów między nami dobrze się ułożyło, bo przecież tych epizodów z 
Franusiem Wypaprałą nie można brać pod uwagę po tym wszystkim, czegośmy się 
dowiedzieli, wydaje mi się, że w tamtym czasie by-łem z nią ja jedynie, mnie 
więc mogła obwiniać, kiedyśmy razem znaleźli się na koktajlu w hotelu „George” w 
dzielnicy Row Millionaires wydanym przez Jackiego Blissona nazajutrz po 
zakończeniu zdjęć do filmu 7538 za kurtyną (ale on sam pokazał się nam tylko na 
bardzo krótką chwilę, razem z dwoma innymi producentami, także grubymi i także z 
cygarami, po-wiedział dowcip w rodzaju „Ja idę za kurtynę, wy, dzieci, bawcie 
się same”), wieczór mieli-śmy oboje nieudany, Lynda rozhisteryzowana wpędziwszy 
mnie gdzieś do kąta tej wielkiej sali, za jakiś rozrośnięty oleander czy fikus, 
zrobiła mi całą scenę: zapowiedziała, że stanie się coś okropnego, przestanie 
ręczyć za siebie, bo jej cierpliwość została do dna wyczerpana. 
Odrzutowcem United Airlines wracaliśmy do Nowego Jorku w nastroju minorowym; nie 
trzeba zapominać, że przed naszym wyjazdem wtedy do Waszyngtonu przyszli 
przecież Mu-rzyni i zabrali kanapy, stół, ściągnęli dywany, wynieśli komodę, 
kiedy więc wchodziliśmy do tego apartamentu z naszymi walizami, sprawił on na 
nas wrażenie godne pożałowania; Lynda bez rozbierania rzuciła się na łoże i 
wbiła oczy w sufit, ponieważ perspektywy pieniężne sła-bo się przedstawiały, 
wprawdzie zarobiła niemało, ale też wszystkośmy prawie wydali sami nie wiedząc 
kiedy, a jakoś w Nowym Jorku pomimo telefonów do agenta Harveya Mackin-tosha 
nowej pracy nie było. 
20 
Przecież nie mogliśmy mieszkać w takiej ruinie! Lynda zawezwała malarzy, którzy 
odno-wili w ciągu trzech dni całe mieszkanie, malując ściany na biało, 
pomalowali i meble na ten kolor, bo Lynda, pomimo skromniejszych środków, miała 
w tym względzie wyraźne upodo-bania, jak gdyby była gwiazdą z jakiegoś 
Hollywoodu z dochodami co najmniej rzędu dwóch tysięcy dolarów tygodniowo, a 
przecież teraz goniła ostatkami! Na koniec zjawiły się nawet mebelki, także 
białe, obite adamaszkiem, nasze małżeńskie łoże przeznaczone pierwotnie do 
wyrzucenia tylko dlatego zostało, że było już przedtem białe, ale je 
przetransportowano do pokoiku Cathy, tutaj mieliśmy sypiać, Lynda zapragnęła 
odmiany. 
Dziewczynkę, naszym powrotem niezwykle uradowaną, na cały czas bałaganu 
przeniesio-no do pokoiku Francuzki Mauricette (jak może pamiętamy, mieszczącego 
się obok klatki schodowej i trzech pionów z windami), kiedy więc ją sprowadzono 
z wygnania spędzonego pod kuratelą dziewczyny, wciąż przez nią nie lubianej, w 
pokoiku ciaśniutkim, ciemnym, choć z wygodami, mała pobiegła w te pędy na górę 
do swego pokoiku i, zastawszy tam łoże w stylu Ludwika XV zamiast swoich 
przedmiotów, tak przeraźliwie wrzasnęła, że mi się przypomniało tamto jej 
przerażenie za kulisami w teatrze, w Waszyngtonie, gdzie zobaczyła, że 
korytarzem wariaci ciągną kosz z uciętymi głowami, i tak krzyczała, jakby nie 
mogła zu-pełnie zamknąć buzi! I tym razem po bardzo silnym przeżyciu trzeba ją 
było do końca dnia uspokajać. Nazajutrz pozostawiona w nowym dziecinnym pokoju 
już dla niej urządzonym (na miejscu dawnej sypialni), siedząc tam sama niecałą 
nawet godzinę, zabrała się do odwetu: malarze zostawili w nim swoje narzędzia 
pracy (łazienka jeszcze nie była dokończona), stały więc puszki z farbą, wałki; 
Cathy wzięła do rączki wałek i nim wymalowała, co mogła, białą olejną farbą, 
przejechała dokładnie po dywanie, pojeździła po kołdrze, pościeli, łóżku, krze-
sełkach, dziecinną komódkę obsmarowała dokładnie do połowy, a warto przypomnieć, 
że farby, którymi Amerykanie wszystko wszędzie od nowa ciągle w kółko malują, są 
świetne gatunkowo i wcale się nie zmywają. Pierwszy z domowników odkryłem to 
spustoszenie, wchodzę – Cathy w trakcie roboty, pytam groźnie; „Dlaczego to 
zrobiłaś?” „Because I was unhappy” – odpowiedziała patrząc mi szczerze w oczy, 
ale ja, nie zważając na zasady współ-czesnych pedagogów, spuściłem małej lanie, 
ani biedna pisnęła i od tej pory była zupełnie happy, już oczyszczona. 
Z Lyndą tymczasem nie najlepiej się działo: Mackintosh zamilkł i nawet unikał z 
nią roz-mowy, nie mając propozycji; nie wychodziła z domu; nie mając nad czym 
pracować, robiła wciąż awantury mnie, małej Cathy, kotu Patrykowi, lecz nigdy 
Francuzce Mauricette, zauwa-żyłem, że wyraźnie ją oszczędzała. Któregoś 
popołudnia wróciłem z New York Public Libra-ry i kiedy zobaczyłem na moim stole 
dużą kartkę z napisem zielonym flamastrem: „Zaopiekuj się moim biednym 
dzieckiem”, już wiedziałem: znowu wzięła pigułki, sadziłem po dwa schodki na 
górę do sypialni, lecz puste było łoże, tylko na nim leżała druga kartka z 
napisem zielonym flamastrem: „Jestem w pokoju Mauricette”, wpadłem tam jak 
oszalały, drzwi nie były zamknięte, Lynda leżała sama, zakrwawiona, z podciętymi 
żyłami, dopiero alarm, leka-rze, krwawiła siedem godzin, ale ją odratowano. 
Tymczasem Mauricette przyszła pod wieczór do domu razem z Cathy, były gdzieś na 
spa-cerze, i tego dnia po raz drugi miałem niezłą zabawę. Dziewczyna weszła 
najpierw do swego pokoiku i zobaczywszy łóżko okropnie okrwawione dostała 
kryzysu nerwowego, a potem ataku szału, krzyczała na korytarzu: „Mon billet de 
retour, mon billet de retour, je n'veux plus, je n'veux plus”, powychodzili 
sąsiedzi, biła pięściami w ścianę, nie chciała za nic wrócić do siebie, a 
przecież ja takiej wrzeszczącej nie mogłem wprowadzić do mieszkania, gdzie byli 
jeszcze lekarze, a stan Lyndy wymagał ciszy, spokoju, musiałem ją zawieźć windą 
na dzie-wiąte piętro do mych dobrych znajomych, już oni się nią zajęli karmiąc 
proszkami, by się uspokoiła, ale i tak całą noc podobno, płacząc cichutko, 
przesiedziała w fotelu. Nazajutrz ochłonęła na tyle, że była w stanie załatwić 
sprawy związane ze swym natychmiastowym powrotem do rodziny bez mego 
współudziału (bo ja siedziałem przy żonie, nie chciałem jej na chwilę zostawić 
bez opieki), na całe szczęście Lynda podcięła żyły w środę, we czwartek z samego 
rana Mauricette pobiegła zarezerwować miejsce na transatlantyku „France”, który 
odpływa do Hawru co dwa tygodnie w piątki o szóstej przed wieczorem z nabrzeża 
portowe-go na wysokości Czterdziestej Ósmej Zachodniej, udało się jej jednak – 
chociaż z niemałym trudem – zdobyć miejsce na tym liniowcu w przeddzień jego 
odbicia od brzegów Ameryki, ale wtedy dopiero, gdy w biurze Compagnie Generale 
Transatlantique dostała nowego szoku. Sam już zorganizowałem – choć z trudem – 
jakąś gotówkę dla niej za dwa tygodnie ostatnio przepracowane, bo konto Lyndy w 
Bankers Trust było puste, czek nie miałby pokrycia, a w piątek po południu 
znosiłem jej walizy do taksówki, jechała trochę wcześniej, by się zaokrę-tować. 
Od tej chwili Cathy praktycznie została na mojej głowie. Budziła się koło wpół 
do dzie-siątej rano i zaraz sama uruchamiała adapter nastawiając płyty z 
bajeczkami, lecz nigdy tak, jak potrzeba, na normalnych obrotach, puszczała je 
jak dawniej: albo na obrotach zwolnio-nych, albo też tarczę zanadto 
przyśpieszała, by lektor piał falsetem, wysłuchiwała tego szczę-śliwa i 
rozbawiona. W tym czasie przygotowywałem jej butelkę chocolate milk, kakao, sma-
żyłem w kuchni jajko z dwoma paskami bekonu. Po śniadaniu, gdy Lynda jeszcze 
spała, wy-chodziliśmy razem do magazynu „Food City”, tam wsadzałem ją na wózek 
firmowy, w który się kładzie zakupy, a z tyłu jest przewidziane specjalne 
siedzisko dla małych dzieci. Potem, poczekawszy w kolejce, aby zapłacić przy 
kasie u Murzynki Jerlyne i wydać polecenie, aby wszystko, cośmy kupili, odesłano 
do domu, codziennie ją prowadzałem – nastały dni bardzo ciepłe – do Childrens's 
Playground tuż obok naszej ulicy, na skraju Central Parku, gdzie o tej porze 
roku najbardziej lubiła jeździć na małym rowerku trzykołowym albo siadała na 
karu-zelę. O pierwszej byliśmy w domu; lunch dawała nam Lynda; jeśli lepiej się 
czuła, składał się on przeważnie z hamburgera, marchewki, sandwicza smarowanego 
masełkiem orzechowym i miodem, do tego coca-cola. 
Zjadłszy najwyżej ćwierć porcji przeznaczonej dla siebie Lynda wracała do łoża, 
a ja, nie-co po trzeciej, musiałem ułożyć Cathy do snu, umyć jej ząbki, dać 
butelkę kakao. Na krótko miałem spokój i wtedy próbowałem pracować nad moją 
Pamiątką po Glorii Swanson kiedy się obudziła, przychodziły jej małe koleżanki, 
czasami koledzy, z tego samego domu, i dzieci się bawiły, musiałem stale mieć je 
na oku, w tej sytuacji rzadko udawało mi się przejrzeć ja-kąś gazetę, nie mówiąc 
już o pisaniu. Kolacja; po kolacji malutką kąpałem; i tak: najpierw sama 
chlupotała się w wannie piętnaście, dwadzieścia minut, potem ją myłem, 
położywszy do łóżka czytałem z książeczek bajki moją okropną angielszczyzną, jak 
potrafiłem, a ona popra-wiała to akcent, to wymowę, teraz zjawia się Lynda 
chwiejąca się na nogach, aby córeczkę ucałować, lecz do mnie należało dać Cathy 
jeszcze jedną butelkę mlecznego kakao na dobra-noc. 
Malutka zasypiała z wielkim paluchem w buzi. Tu powiem, że wszystkie 
amerykańskie dzieci, nawet już całkiem spore, ssą zawsze duży palec, który od 
tej czynności mają zmace-rowany, a robią to dlatego, że zupełnie bez smoczka są 
chowane. Kiedy Cathy zasnęła, mu-siałem zapalić małe światełko, pogasić duże, o 
tej porze roku chodziła klimatyzacja, ale prócz tego puszczałem na pełny 
regulator wydzielacz pary wodnej włączany do kontaktu, tak zwany waporiser, 
można było do środka, gdzie wlewało się wodę, wrzucić w razie potrzeby jedną lub 
dwie tabletki leczące podczas snu katar i zaziębienie. 
Tak przeszły trzy tygodnie aż do piątku 27 czerwca, datę pamiętam dobrze, bo 
mógłby to być łatwo ostatni piątek w mym życiu, jeślibym z pół sekundy zawahał 
się, zastanowił (nie poznawałem tu siebie, bo zwykle nie robię nic innego, jak 
tylko stale waham się, zastanawiam i w ten sposób najważniejsze przegrywam). 
Przedpołudnie jak zwykle spędzone razem z Ca-thy: najpierw zakupy w „Food City” 
i kasjerka Jerlyne, a potem Children's Playground (karu-zela, rowerek). Lunch; 
po lunchu zapowiedziałem Lyndzie, że dzisiaj musi zająć się małą, ja stanowczo 
wychodzę, mam ważną sprawę. Spytała, rzecz oczywista, jaka to tak ważna spra-wa 
jest powodem, że zostawiam ją zupełnie samą z dzieckiem, kiedy jest chora, w 
ostatecz-nym rozstroju, lecz miałem tego dosyć i nic nie odpowiedziałem, choć 
przecież zależało mi wtedy tylko na obejrzeniu wystawy w Museum of Modern Arts, 
o której w „New York Time-sie” czytałem sprawozdanie, że przełamuje konwencje, 
znosi wszelkie bariery między odbior-cą a dziełem sztuki; wyszedłem nareszcie 
uwolniony i niosło mnie lekkim krokiem aleją Central Park West, za murkiem 
ogromne drzewa parku uderzyły mnie świeżą, bujną zielenią, jakby dopiero co 
zwilżoną, bo niebo, pociemniałe, nisko się zaciągnęło. Ponad Columbus Circie 
zapalał się napis: IT IS NOW 2:17, kiedy skręciłem z mojej Sześćdziesiątej 
Siódmej Zachodniej, i przeskoczyły tylko o siedem minut do chwili, gdy stawałem 
na placu, gdzie stoi na kolumnie Odkrywca Ameryki, bo wtedy się zaświeciło IT IS 
NOW 2:24. 
Na wystawie w muzeum nie wszystko zresztą tego dnia feralnego dobrze 
funkcjonowało: kilka rzeźb kinetycznych Szwajcara Tinguely'ego było 
unieruchomionych, gdyż uległy awarii motorki napędowe (wisiały na tych 
konstrukcjach tabliczki z napisami: „W naprawie”), ale za to Rzeźba 
cybernetyczna wyróżniona nagrodą, dzieło dwóch inżynierów: Wen Ying Tsiana i 
Franka Turnera, działała pełną parą. Eksponowana osobno w niedużej sali, 
składała się z wią-zek błyszczących prętów aluminiowych, modulowanych światłem 
lampy stroboskopowej wysokiej częstotliwości (błyskanie), a sens tego pomysłu 
opierał się na zasadzie ruchu har-monijnego w stojącym falowaniu, wytwarzał je 
pręt, który wibrował, z tym że pręt nie był jeden, zgrupowano ich bowiem 
wiązkami po sześć, po siedem całym szeregiem, po to, by wszystkie te wiązki 
pionowo falowały, a efekt wizualny tego płynnego ruchu był nieustannie 
modulowany światłami stroboskopów reagujących z niesłychaną precyzją na dźwięki, 
takie jak głos, gwizd albo klaskanie w dłonie, konfrontacja odbiorcy z rzeźbą 
cybernetyczną była więc eo ipso zawarta w jej dyskretnej odpowiedzi na nasze 
odezwania. Gdy głośno więc przemawiałem zostawszy z nią sam na sam w pustej 
sali, a potem wyrecytowałem po polsku Siulpet Białoszewskiego, od razu mogłem 
zobaczyć głos mój przetransponowany: światła stroboskopowe natychmiast 
rozbłysnęły subtelnymi seriami. 
Nic nie wiedziałem nawet, że rozpętała się burza nad Manhattanem, i dopiero 
wychodząc z muzeum o szóstej, gdy już nas wypraszali, zobaczyłem, że leje, i 
usłyszałem, że zagrzmiało. Taksówki nie podjeżdżały przez dobre pół godziny, 
musiałem więc w tej ulewie wracać ma-ratonem do domu. Biły pioruny, a jednak 
biegłem w deszczu pod wrażeniem delikatnej sym-biozy dzieła sztuki z człowiekiem 
i ciągle mając to w głowie wchodziłem przemoczony schodkami na antresolę. 
Lynda, leżąca jak zwykle w łóżku ohydnie rozbabranym, przywitała mnie wzrokiem 
ostrym, nieustępliwym, milcząca, z zaciśniętymi ustami, widok tak nieprzyjemny, 
że spoj-rzałem pod nogi, gdzie teraz pod samą ścianą po wyniesieniu komody (a 
więc brak miejsca: za nią) tkwiła pozostawiona pamiątka po Glorii Swanson – pies 
w mycce z głupią miną – i gdy tak na nią patrzałem, usłyszałem głos Lyndy, 
histeryczny, wysoki: „Odwracasz się, nie patrzysz, ja ostrzegałam”, patrzę więc, 
a ona z oczami we mnie wbitymi z wolna się podnosiła i w stojącej postawie 
sięgała prawą ręką za dekolt ruchem dobrze mi znanym, jakby szukała tam noża na 
J.P. Marata, lecz wyciągnęła rewolwer; powodowany chyba instynktem samo-obrony, 
jednym susem dopadłem, podbiłem lufę do góry, huknęło, posypał się tynk z 
sufitu, ale rewolwer ja już trzymałem w dłoni; Lynda, blada, wybuchnęła 
spazmami. W tej chwili gdzieś bardzo blisko huknął piorun. 
Kula utkwiła w suficie, i leżąc teraz całymi dniami na naszym szerokim łożu 
(Ludwik XV) stale na nią patrzymy, nie mogąc – i cóż dziwnego – oderwać od niej 
oczu. Dziś wtorek, przed tygodniem rozpoczął się lipiec i od razu nastały mokre, 
lepkie nowojorskie upały, o szarym zamglonym niebie; w naszym domu bez przerwy 
huczą wszystkie klimatyzatory, ścieka z nich woda po ścianie od ulicy, Lynda ze 
wzrokiem wlepionym w ślad po kuli powta-rza co dzień od nowa: „Janusz, tak 
strasznie na to patrzeć”, lecz przecież patrzy stale; teraz jest wieczór i 
właśnie zszedłem na dół do living roomu, nalałem sobie whisky z wodą sodo-wą, 
wrzuciłem kawałek lodu i usiadłem przy biurku, aby wreszcie skończyć Pamiątkę po 
Glo-rii Swanson, dzisiaj znowu od rana Lynda mi zapowiada: „Uważaj, bo sobie 
powiedziałam, że drugim razem nic cię nie uratuje”, ale ja się po cicho gotuję 
do dalekiej podróży, przebieram swoje rzeczy, aby móc każdej chwili zmieścić się 
w walizce czterdziestofuntowej, coś szcze-gólnie ciężkiego mógłbym jeszcze 
przemycić pod płaszczem przerzuconym przez ramię, resztę owijam w plastyk i co 
dzień małymi porcyjkami wynoszę na schody, uważając, by Lynda nie widziała, 
chociaż w zasadzie każdej chwili mógłbym jej przecież powiedzieć, że właśnie 
otrzymałem depeszę z Polskiej Akademii Nauk, bym wracał natychmiast do pracy pod 
rygorem; najpierw skok do Paryża, gdzie musiałbym nocować, nazajutrz karawela 
Air France (bo bilet płacony dewizami) w niecałe dwie godziny dowiezie mnie na 
Okęcie, z Okę-cia kwadrans taksówką mam do domu! 
21 
Chyba jednak tak prosto i szczęśliwie sprawy się nie ułożą, zabrnąłem już za 
daleko, działa siła inercji i kto wie, czy nie będę musiał zostać w Nowym Jorku 
na stałe, tym bardziej że przecież Lynda sposobiła mnie do swojego zawodu, przez 
jej znajomości dostawałem ostatnio robótki w telewizji komercjalnej, w 
reklamach, wprawdzie dorywczo na razie, ale wsadziw-szy jeden palec na pewno 
będę się mógł niezadługo wepchnąć do niej cały; zagrałem jak do-tąd trzy razy w 
scenkach parominutowych, gdzie mi kazano zaciągnąć się głęboko papiero-sem 
„Silva Thins”, mentolowym, a potem wypuszczać kłęby dymu i nosem, i ustami, 
siedząc w skórzanym obrotowym fotelu z oparciem przechylanym; każdorazowo 
ukazanie się tej re-klamy na wizji jedenastego programu przynosiło mi przelewaną 
na konto sumę pięćdziesięciu dolarów; przed kilku dniami dostałem też propozycję 
statystowania w filmie, najsamprzód w roli lokaja. Nie byłem więc bez grosza, co 
miało duże znaczenie, gdyż od powrotu z Florydy finansowo niedobrze nam się 
działo: Lynda nie pracowała; jako aktorce znanej, błyszczącej, jak to nazywają, 
„w światłach rampy” (czyli że jej nazwisko świeciło żaróweczkami przed wejściem 
do teatru, gdzie grała czołową rolę), nie wypadało jej pokazywać się w 
handlowych reklamach, mogła przyjmować jedynie poważne role i na nie tylko – 
histeryzując – czekała w rozbebeszonym łożu, oczekując zarazem prokreacji, 
podczas gdy dla mnie ta sprawa stawała się kwestią życia, bo przecież 
alarmowania policji, że już do mnie strzelała i znów mi grozi morderstwem, nie 
mogłem brać pod uwagę, to wszystko się rozgrywało już tylko pomiędzy nami; 
pozostawało czekać na swoje przeznaczenie stosując półśrodek – unik: mam już 
zapla-nowane wynajęcie pokoju w hotelu „Mac Alpin” na nowe dni kryzysowe, któż 
mi jednak za-broni dzisiaj, kiedy to piszę przy biurku w living roomie na 
czwartym piętrze „Hôtel des Arti-stes” N.W., N.W., l West 67, zasugerować sobie, 
że jestem znów w Warszawie, w swoim mieszkaniu, róg Mianowskiego, gdzie przecież 
na dobrą sprawę dawno być powinienem, że siedzę przy swoim biurku, co dzień 
chodzę do pracy w Instytucie na 8.15 rano, o Lyndzie i jej sprawach nie wiem 
nic... Lecz przecież w jakim wrześniu, najpóźniej z początkiem paździer-nika 
powinni mi już napisać moi dobrzy znajomi z dziewiątego piętra (przed wyjazdem 
wi-nienem ich poprosić, aby trochę nad Lyndą czuwali i czasem mi donieśli, co 
się z nią dzieje), że najpierw: wniosła podanie o nasz rozwód, w drugim liście: 
że rozwód uzyskała (jej adwo-kat musiałby mi przesłać oficjalne papiery!). Wtedy 
dopiero dowiem się zapewne, że odniosła wielki sukces w najnowszej sztuce 
Arthura Millera na Broadwayu (prapremiera światowa), i – tak dziwnie się złożyło 
– winni dodać znajomi – że jej agent zadzwonił z propozycją dosłow-nie w chwilę 
po tym, jak – będąc nadal bez przerwy w okropnym stanie – cisnęła zdenerwo-wana 
z góry przez balustradę na dół, do living roomu, pamiątkę po Glorii Swanson; 
rozbiła się na drobne kawałeczki, a ocalała jedynie czapka-pokrywa. Lynda uważa 
więc teraz, że wszystkie ostatnie niepowodzenia nie ze mną już, lecz z tamtą 
wazą były związane.