EDMUND PUZDROWSKI 

BIAŁE SĄ SŁOWA MIŁOŚCI

pamięci Xandra
Do tego miejsca przyjechałem przed świtem. Byłem sam. Nie wynika nic z tego, 
niemniej 
wypada o tym wspomnieć. Podobnie, gdy mówimy: było cicho, słonecznie – czy coś w 
tym 
rodzaju.
Bardzo wczesna pora przebłyskuje spoza przymkniętych okiennic. Światło – 
promieniście 
świecąc z ciepłych i zamkniętych przed moim natarczywym wzrokiem pokoi – bije w 
prze- 
strzeń, skrząc się na osypanym śniegu.
Wiem, że nikogo teraz nie spotkam. Przynajmniej w pierwszych krokach 
prowadzących 
mnie do domu. Muszę przejść te swoje Ameryki, Pelplin i Betlejem, podobnie jak 
to uczyni- 
łem kilka lat wcześniej.
Te trzy miejscowości są moimi stronami świata, czwartą ja jestem. Poznając tamte 
trzy, 
wracając do nich, wracam niejako do siebie. Nie potrzebuję w tym celu obłapiać 
głowy ręko- 
ma, nie potrzebuję patrzeć w kupione onegdaj lustro, wystarczy tylko przejść, w 
tym śniegu, 
drogę powrotną. Trzeba, abym z tego miejsca, gdzie w tej chwili jestem, 
przeszedł do dalsze- 
go, do tych ciepłych kątów, gdzie mnie już czekają, gdzie już stół zastawiony 
śniadaniem i 
gościnność w sieni już, aby powitać mnie – mimo tego smutku – godnie.
Mijam, po wyjściu z przedziału kolejowego, krajobraz, który został mi dany do 
przejścia. 
Do odbycia takiej drogi krzyżowej, którą tylko można przejść raz w życiu, gdy 
ojciec umrze.
Obojętnie, w którym miejscu świata jesteś, spotyka ciebie depesza, doręczona 
przez po- 
słańca: „Przyjeżdżaj. Ojciec zmarł. Pogrzeb pojutrze”. Zostawiasz wszystko w 
domu, tylko 
pamiętasz słowa poskładane w prawie nikłą linijkę. Pamiętasz twarz posłańca, 
który, za tę 
wędrówkę w wieczór, też chciałby parę groszy mieć więcej. Dajesz mu więc tych 
złotych 
pięć, na jedną pięćdziesiątkę strażackiej. Niech chłop nadrobi z ciała, co 
spalił.
Teraz najtrudniejsza moja czynność. Muszę powiedzieć lub raczej opowiedzieć – 
przed- 
stawić rzecz Annie. Nie mogę tak, bez wszystkiego, bez jakiegokolwiek słowa 
przyzwalają- 
cego lub ganiącego, bez słowa żadnego – wyjechać.
W tym momencie, w tej ciszy, która rozlega się pomiędzy słowami depeszy a mną 
samym, 
rozpamiętuję, co by znaczyć mogło słowo – „pojutrze”. Od kiedy to – ,,pojutrze”? 
Dzisiaj 
piątek, może to niedziela? – ten dzień pogrzebu. Ale nie pamiętam niedzieli 
pogrzebowej, nie 
ma u nas takiego zwyczaju... Więc „pojutrze” to może już teraz albo jutro? Może 
W ogóle 
dzień miniony; wczoraj – na przykład?
Z tą myślą mówię. Pamiętając myśl, mówię spokojnie – Anno, jadę do domu. Zmarł 
ojciec. 
Mówię to po długim milczeniu, jest – jak gdybym sam sobie wyrzekł te słowa. Jak 
gdybym 
wokół siebie je zawiązał. Nic nie odpowiedziała. Nic. Ale mimo iż nic nie 
powiedziała, wi- 
dać, że doszły do niej słowa. Boleśnie. Inaczej być nie mogło. O tym wiedziałem, 
tego tak – 
lecz słowa niezgody nie oczekiwałem.
Tak jak teraz wyjawiłem już tę rzecz zwyczajnie, chcąc wszystko przekazać, co 
Anna po- 
wiedziała, tak i od niej to usłyszałem. Jak gdyby już dawno wypowiedziane słowo 
dopiero 
teraz do mnie dotarło i już na nic moja argumentacja, moje przekonywanie. Byłem 
sam, po- 
mimo iż powiedziano nam niegdyś – wspólnota.
Zagubiona we mnie, jeżeli właściwe jest takie określenie, gdy mówi się o kimś. 
kto żyje, 
kto ma – czy powinien już zdobyć swój świat, swoje przekonanie. Zagubiona była 
Anna we
4
mnie przez kilka lat, jeszcze przed dniem swojego ślubu, przed dniem tym, gdyśmy 
uklękli 
przed matką, przed ojcem.
Otrzymałem tego dnia sól. Sól i chleb czarny, z razowca, żeby przed wyjściem z 
domu, 
przed zajęciem miejsca w oczekującym samochodzie, mieć nadzieję na przyszłość 
dobrą, któ- 
rą tylko sól daje i chleb. Błogosławiące na ból i zapewniające wciąż 
nieuszczuploną zawartość 
komory. Wcześniej jeszcze klęczymy przed matką moją, i jest ta chwila uroczysta, 
gdy trzeba 
milczenie zachować, gdy jest się tak zupełnie sobie obcym sprzed wczoraj. Nawet 
inny jestem 
od tego, którym byłem w nocy, gdy jeszcze bezsennie myślę przeszłe życie. To – 
razem, prze- 
bywanie. Przyszłe.
Klęczymy, i mówi matka moja: – na nieszczęście i szczęście was błogosławię, 
żebyście 
sobie w życiu wierni byli, żeby pomiędzy wami ani gniewu, ani złości. Aby zgoda 
pomiędzy 
wami i dobre życie – to mówi matka moja. Ojciec w tym czasie łzę ociera, 
niezręcznie to ja- 
koś robi i w tym właśnie momencie patrzę. I słyszę te słowa. I Anna, tuż obok 
mnie. I jej ro- 
dzice. Także. (I mówi to ojciec – nie ojciec mój, łzę ocierając – również.)
Gdy razem jesteśmy, zamierzam dotrzymać tych słów, a także tych jeszcze 
wcześniejszych, 
które pomiędzy nami:
– Ja, Twój mąż.
– Ja, Twoja żona
Tak, powiedzieliśmy sobie te słowa i przypominam je tylko, w tym momencie, gdy 
matka 
szepce, pochylona nad nami, błogosławieństwo swoje. Błogosławieństwo, które, być 
może, od 
matki swojej w dniu ślubu słyszała.
Jesteśmy już po tej ceremonii, po tym przypisaniu się do serc naszych przez 
matki, które 
wyczytują teraz – w dniu dzisiejszym całą naszą przyszłość. Gwiazdę, która nam 
za widno- 
kresem wschodzi. Jeszcze niewidoczną.
Nauka mówi o gwiazdach karłach, gwiazdach olbrzymach, kwasarach i gwiazdach, 
których 
światło dociera do nas, mimo iż nie żyją. Dla nas też może taka gwiazda ledwo 
zajaśniała i 
zgasła, śle światło, którego jeszcze nie widać.
W tym momencie jest płacz, moment ciszy wewnętrznej, pomimo iż słyszę wszystko. 
Mi- 
mo iż oczy przejaśniałe nagle, i widzę twarze inne od poprzednich, od tych 
sprzed chwili. I 
gdy tak wychodzimy z domu w tym płaczu, że córka jedyna i syn – i każda z matek 
w inny 
sposób ten ból pojmuje, a naszą radość, więc wtedy jest to kontrastujące z 
cieniem lasu, z ci- 
szą sznurującą drzewo do drzewa, nawisającego pod ciężarem miękkiego śniegu i 
białego 
jeszcze. Więc to z tym kontrastuje.
Tylko samochód na nas czeka, samochód Kipperta, żebyśmy już mogli w kościele to 
słowo 
wypowiedzieć, po którym najbliżsi jesteśmy sobie. Z Anną.
Ale... dawne to, jeszcze przed sezonem letnim, w którym do pracy w zawodzie 
miałem 
pójść. Teraz tylko przypominam. Minęło lat parę i byłby nieistotny zawód, ta 
praca, jako 
pewne wydarzenie, nienadzwyczajne, gdyby nie to jedno „nie”, które teraz, po tym 
telegramie 
od rodziny, że ojciec nie żyje. Po tym telegramie, który w dzień komudny 
listonosz przyniósł.
(Posłaniec w czapce urzędowej i płaszczu, na którym trąbki złote, wygrywające 
hejnał odde- 
chem pocztyliona przed wiekami.)
Widzę, gdy od Anny oddalony jestem o szerokość pokoju, gdy ledwie przy drzwiach 
stoję 
wodząc jeszcze ręką po klamce, jak skurczyła się jej twarz, którą podniosła 
najpierw znad 
swojej roboty przy stole, nim powiedziała słowa; jedno najpierw, wspomniane, a 
potem na- 
stępne.
5
W tej chwili „pojutrze” jeszcze raz przypominam, i nie jest; jak gdyby to słowo 
ode mnie 
wewnętrznie, powielone w dziwny sposób, po raz drugi powracało, i nie jest tak, 
ażeby je ktoś 
wypowiedział. Anna milczy w tym czasie – i nie widzę w zarysie jej ust żadnego 
słowa. Żad- 
nego gestu nie czytam z jej rąk. Żadnego, który potrafiłbym wytłumaczyć jako 
„pojutrze”. A 
jest we mnie to słowo, wciąż powracające – że myślę o nim. I liczę dni, do 
poprzednich do- 
chodząc wniosków, do swojego stwierdzenia, iż nie wiem, kiedy ten dzień, po 
jakim innym 
dniu nastąpi. Czy już teraz jest, czy dopiero za dzień będzie dniem po-
jutrzejszym.
Nie wiem, który to dzień – „pojutrze”, licząc od dzisiaj. Może już miniony. Może 
zapisał 
się grużlami zmarzniętej ziemi w moim Betlejem, w ziemi, do której powinienem 
dotrzeć. 
Dojechać i przejść lasami w ten mróz, śnieg kopny. Wcześniej jednak muszę przez 
słowo się 
przedrzeć, muszę znaleźć siebie, decyzję powziąć, po rozważeniu przeciwnych 
okoliczności, 
z których znacząca – głosem Anny. Teraz przede wszystkim liczę jej głos: jak 
przyjmie moją 
decyzję, jak przyjmie to, że wbrew niej jadę?
Pomimo słów tych:
– Ty, mąż mój.
– Ja, Twoja żona – jak powiedziała. Mimo słów matki mojej:
– na nieszczęście i szczęście was błogosławię, żebyście sobie w życiu wierni 
byli, żeby 
pomiędzy wami ani gniewu, ani złości...
Słyszę te słowa, równie dobrze teraz słyszę jak i „pojutrze”, pomimo iż nie 
wypowiedział 
ich nikt, a żaden gest nie wskazał.
Anno – mówię, czekają tam na mnie, syn najstarszy jestem, gospodarz prawie, 
pomimo iż 
ręce dawno zmiękły, śliskie stały się mydłem nadużywanym, ścierającym każdą moją 
pracę, 
każdy ślad po niej. Mimo to – mówię do niej – jest tam moje miejsce, czas 
zapłacenia za zie- 
mię kościelną, za kościół i dywany czerwone. Za kopikulkę i księdza. Za dymy 
wszystkie, 
które w niebo wejdą, aby oczyścić ten blask, który może do nas od gwiazdy naszej 
zmierza. 
Mówię to. Powtarzam w kilku różnych wersjach. Powtarzam już nie tylko zwroty 
całe, ale i 
słowa pojedyncze. Do niej mówię. Do nikogo mówię.
Twarz jej już pochylona, przesłonięta światłem, które z boku, że tylko profil 
ciemny widzę 
na oświetlonej ścianie. I... jakby zapatrzony w to, widząc ją tak po raz 
pierwszy, podchodzę – 
puszczając wreszcie klamkę drzwi. Czynię krok. Nogę na dywan stawiam. Idę.
Wyczuwam nasze mieszkanie, bliskość, która w tym – dawnym – momencie naszego 
życia 
wraz z obrzędem została nam wzajem przyporządkowana. Wyczuwam to, pomimo iż chcę 
od 
Anny odpowiedź wbrew niej otrzymać.
Jan – mówi Anna – pięknie tłumaczyć teoretycznie. Pięknie budować figury 
retoryczne: 
dwie proste zbiegają się w przestrzeni. Dwie równoległe zbiegają się. Dwa różne 
tory, zakre- 
ślone przez ciała, zbiegają się ze sobą. Promień słońca zakrzywia się, przychyla 
do księżyca, 
jak gdyby chciał mu światła dodać, jak gdyby chciał ogrzać to życie; którego tam 
nie ma. Ja 
tak nie potrafię – Jan. Nie mogę. Idziemy obok z twoim ojcem, a raczej – szliśmy 
do wczoraj. 
Nasze tory, to dwa życia inne; nie mogę znaleźć tego punktu, gdzie moglibyśmy 
się spotkać. 
Nawet po śmierci mojej, gdy wiem, że on już nie żyje, nie nastąpi ten moment. 
Idziemy tak 
daleko od siebie, taka pomiędzy .nami różnica odległości i lat, że nie spotkamy 
się nigdy. 
Nawet ziemia nas nie połączy. Stary będzie już w innych ziemiach, nawet gdyby 
mnie w tym 
samym miejscu, co i on leży, pochowali. Inna trawa na naszych ziemiach. Nasze 
rzeki nigdy 
nie spotkają się razem. Zawsze będziemy od siebie daleko ze starym – Jan. Teraz. 
Wczoraj. 
Zawsze.
Dobrze – mówię. Dobrze, Anno. Zgadzam się na twoje wczoraj i zawsze, ale 
pojutrze mu- 
szę być w tym miejscu, w którym już nigdy nie będziesz. Tam jest moje serce, 
moje ciało –
6
tam na mnie czekają i bez tego pogrzeb żaden i sumienie żadne dla mnie. Nie ma 
wytłuma- 
czenia w tym, że byłem w miejscu odległym od śmierci ojca, że byłem w domu 
swoim, gdy 
on już nie żył. Gdy na mnie czekają. Gdy on czeka.
Zawsze syn najstarszy przejmuje gospodarkę, zawsze syn najstarszy musi pierwszy, 
po 
odeszłym gospodarzu, przejść miedze pola. Poustawiać na granicach nowe kopczyki 
z kamie- 
ni, spłukanych już deszczem, wyoranych lemieszami przez niego i wcześniejszych 
pradzia- 
dów. To jest pracą najstarszego syna i moja w tym głowa, moja pamięć, aby tego 
dokazać. 
Moje sumienie.
Nie ma dla mnie żadnego wytłumaczenia. Nie broni mnie przed sądem moje 
mieszkanie – 
nie powiedzą, że w naszym mieszkaniu byłem, tylko że w moim siedziałem, gdy 
ojciec nie 
żył. Wtedy, gdy „pojutrze” jego pogrzeb.
Anno – mówię – nie wiem, kiedy jest to „pojutrze”, i teraz, przy tej 
niepewności, mam 
jeszcze twoją odmowę dźwigać, twoje słowo przeciwne, cień na ścianie. Ciemność 
tego po- 
koju rozświetlonego tylko punktem lampki nocnej, to wszystko mam w tej podróży 
dźwigać? 
Muszę tam jechać, a ty powinnaś zrozumieć,. że nawet bez twojego słowa – moja 
tam ziemia, 
na mnie czekająca, którą dopiero po mnie, gdy tam przybędę – będą mieli prawo 
inni objąć. 
W godzinę po pogrzebie. Po przejściu naszym przez dywan czerwony. Po pustej 
nocy.
Kto, jak nie syn – ojca dobrze ma wspomnieć. Najstarszy syn. Kto opinię, te 
słowa ciężkie 
gospodarzy, grubych gburów zza spróchniałych zębów ma wyciągać. Przypilnować, 
żeby do- 
brze mówili o gospodarce, o byłym gospodarzu – to wszystko kto ma zrobić, jak 
nie syn naj- 
starszy? To jego rola, przez historię przypisana, przez tradycję przenoszona z 
pokolenia na 
pokolenie. Ja o tym wiem, mimo iż przez tyle zim i wiosen nie byłem w swojej 
ziemi, nie 
byłem tam, żeby się z miejskiego kurzu ogołocić, z tej polerki gładkiej, z tego 
mydła zapachu
„palmolive”. Nie byłem tam przez ciebie i przez nas, ale teraz miejsce śmierci 
stało się moim 
miejscem.
W tym czasie mojego obowiązku nie mogę czekać na twoje słowo, a wyjechać nie 
chcę z tym 
już przeciwnym, przez ciebie wypowiedzianym. Decyzja twoja ważna, dla mnie ważna 
– dla 
tego, co jest pomiędzy nami.
Anno, jedno fałszerstwo, odmiana słów tylko. Zamiana. Pomyśl, iż poprzednie 
słowo wy- 
powiadasz, obdarzając je innym znaczeniem fonicznym. Pomyśl tak sobie i powiedz 
to słowo, 
na które czekam, abym z udawanym spokojem mógł pojechać, z twoją przypadkową 
zgodą.
Czuję w powietrzu truciznę, zapach rzeczy nagle zbutwiałych, gwałtownie 
rozpadających 
się w ręku. Nie jest tak, aby ta rzecz, aż do tego momentu cała była w idealnym 
stanie, tyle że 
leżała spokojnie, nie ruszana przez nikogo. Nie jest tak, aby czerw, który ją 
toczył, akumulo- 
wał duszący odór przy sobie. Teraz, w tej rozmowie, rozdzieram schorowaną 
tkaninę słowa o 
ściśle określonych znaczeniach semantycznych.
Z pojutrzejszego święta żałoby, z tej czerni śpiewanej w powietrze i biały 
śnieg, rozlegają- 
cy się po horyzont, rozcinany i szatkowany przez olchy i wierzby, więc z tego 
czarnego święta 
teraz źródło – przed tym pierwszym jeszcze – innej czynności.
Szukamy w sobie argumentacji. Wiedząc, iż Anna słowa nie chce zmienić, czekam na 
ta- 
kie, które pozwalając jej na zachowanie poprzedniego stanowiska, dopuszcza 
jednocześnie 
możliwość tego, iż udziela zgody.
I słyszę:
– No, to jak...
Milczenie. Interpretacja.
7
W tym momencie czuję właśnie to pękanie rzeczy, rozsypywanie się pomiędzy nami 
mil- 
czenia. Przestrzeń wypełnia się nic nie znaczącymi słowami, które istnieją 
obiektywnie, dla 
siebie – dusząc nas jednocześnie. W powietrzu – w tej przestrzeni pomiędzy nami 
istnieją 
miejsca zapełnione, brak miejsc pustych. Żadne słowo tłumaczące, wyjaśniające 
zawiłą sytu- 
ację nie odwiedzi nas kolejno. Jest duszno.
Ruciane. Wracam w te miejsca uczenia się sztuki utrzymywania na powierzchni. 
Wiadomo 
tobie i mnie, że każde ciało zmniejsza swoją energię. Chce dotykać ziemi. Chce
czuć pomiędzy .sobą i ziemią tylko jej sprężystość. I w tym miejscu uczymy się 
zaprzeczenia. 
Jesteśmy na powierzchni załamującej światło, na tym blasku jeziora, na tym 
omywającym
nas gęstym powietrzu wody. Ty i ja. Tutaj nasze kroki. Idę, pamiętając o krwi, 
która w pewnym miejscu zaznaczyła tę ziemię, z ciała 
twojego roz- dartego plątaniną korzeni i ostrym kwarcem, zlepionym przez wieki i 
roztartym w drobiny piasku. O tym pamiętając idę w przestrzeń wolną od sitowia, 
tego 
nagiego cyprysu naszych
krajobrazów.
Leżąc na plecach w wodzie, przymknąć oczy i patrzeć przez delikatny las rzęs na 
słońce, 
turlające się przez ostre wiechetki trzcin, zapadające w nich. Tulące się do 
snu.
Wychodzę z mojego domu, żeby do ciebie przejść – jeszcze jesteśmy osobno, tylko 
kro- 
czymy teraz w plewy jeziora. Rozpryskujemy światło w wodzie, powracającej po 
gwałtow- 
nym ruchu rąk, przez powietrze do płaszczyzny.
W pewnym momencie decyzja. Idziemy. Nie cofamy się stamtąd, gdzie doszliśmy, po 
mi- 
nięciu oczu ciekawie w nas wpatrzonych. I już jest zaplecze przemysłu, tego 
trudu i potu, któ- 
re tutaj niewyczuwalne, zabijane fetorem cieczy brudnej i cieknącej. Akwedukty 
prymitywne 
rozpięte ponad nami, z nie heblowanych desek.
Dzieci bawią się, myją ciała w brudnej wodzie, nieczułej na powietrze, na jego 
czystość. 
Ptaki nas omijają, lasy otaczają się barierą ochronną drzew omszałych i 
tracących gałęzie z 
naszej strony. Łąka, nad którą akwedukt rozpięty, rozcina się w prostokąty burej 
cieczy, mazi 
cuchnącej ciężko. Ptaki nas ominęły, nikt nas nie widzi, tylko dzieci omywające 
swoje ciała z 
lekkiej wilgotności wody jeziornej, z żywicznego zapachu lasu, w tej wodzie 
cuchnącej feno- 
lem; rozgrzanej wysokociśnieniowymi kotłami na mazut albo na ropę. Na tym 
terenie otoczo- 
nym zakazem wejścia, rozciągającym się od tablicy „Wstęp wzbroniony”, jest nasze 
miejsce 
samotności. Miejsce wyszukane, w którym tylko: ty i ja.
Przechodzimy przez krajobraz. Resztki butwiejących trocin, emulsji. Brązowa 
zawiesina 
pęka w słońcu w krajobraz Indii. W ziemię suchą, pomiędzy którą szczeliny 
wchłaniające 
każdą kroplę wody.
Już zawroty głowy. Milczenie pomiędzy nami, które wynika jako ochota do 
natychmiasto- 
wego wyjścia stąd, ale mimo to jeszcze tu jesteśmy. Masz jakieś wspomnienia z 
tego miejsca 
otoczonego trucizną, że żaden ptak tutaj nie przystanie, żaden zwierz łaknący 
wilgoci. Masz 
jakieś wspomnienia i tu mnie sprowadzasz, że jesteśmy. Ale przemijamy przez ten 
krajobraz. 
Fascynuje mnie to korytko rozpięte ponad nami, opasujące kilkakroć całą 
przestrzeń łąki. 
Korytko nad naszymi głowami z dwa metry, obudowane nie heblowanymi deskami, 
podpie- 
rające się na drewnianych krzyżakach, wkopanych w torfiasty grunt. Parując 
ciemnymi kłę- 
bami przepływają fekalia fabryki, z której moi znajomi mają pieniądze, chleb i 
życie. A tu
trucizna – fenol.
Gnijąca warstwa fabrycznych fekalii szuka dla siebie miejsca na ziemi. Co się z 
nią dzieje, 
w jakich morzach ją topią, jakim rzekom przekazuje ławice śniętych ryb. Jakim 
płucom za- 
trute powietrze i jakim gardłom zatrutą wodę, że tworzą się w nich spękania, 
pola suche mimo 
dopływu wilgoci. Jakim oczom dają noc.
8
Rozpamiętujemy trujące fekalia fabryki w lesie, będąc na żurawinie kraśniejącej 
już z bla- 
dego liczka. O tyle tylko jesteśmy razem, że zastanawiają nas te problemy.
Czas na listy, mimo iż pomiędzy chwilą minioną a momentem otworzenia koperty 
wiele 
przebiega, że nie jestem już ten sam. Mimo iż komórki mojego ciała, płuca nie 
pamiętają 
tamtego oddechu wśród akweduktów napowietrznych, teraz otwieram listy. Nie łączę 
nic w 
ten sposób, tylko przypominam następne.
,,no więc Tobie – Wam – przesyłam serdeczne życzenia w związku z Waszym ślubem, 
ży- 
czenia, powiedziałbym, szczęścia, gdybym sobie wyobrażał to jakieś uczucie czy 
możliwość. 
Życzę Wam w każdym razie pomyślności i tego – jak się mówi – słońca i spełnienia 
wszel- 
kich pragnień. Wiesz chyba, że są to życzenia szczere, myślałem nie raz, że Ty 
jesteś jednym 
z tych niewielu, którym naprawdę życzę dobrze.
Wydaje mi się, że Ty jakoś zasługujesz na to – jak powiedziałem – słońce. Ty 
jeden na- 
prawdę z niewielu.
Te życzenia przysyłam Wam teraz zamiast w Dniu ślubu, to prawie wszystko jedno, 
gdyby 
to było blisko, byłbym na Waszym ślubie –
  Michał C.” 
Czytają teraz, o porze wieczornej wszystkie depesze, pozdrowienia. Szczęśliwiec, 
który 
dzisiaj przychodzi z torbą wypchaną balonikami i kotkami malowanymi na brystolu. 
Chętnie idzie, mimo tego lasu, który mijać musi, i skrzypiącego śniegu. Światło 
sypie się 
spod jego nóg, rozpryskuje w kryształy rozświetlające błyskami nocnych 
scyntylacji 
granat munduru i
płaszcza, jucht torby mocnej, zapinanej rzemieniem i ręcznie kutą klamrą.
Ten człowiek tutaj chętnie idzie, niesie wieści powielone różnymi słowami, 
znaczące jed- 
nak to samo. Idzie tutaj, żeby dorobić sobie do wieczoru świątecznego. 
Rozkładają już papie- 
ry drukowane na stole, ja tego nie czuję. Jesteśmy już w innej krainie. Ty 
także. Czytamy list 
Michała C. Jesteś tam sam. Teraz o tobie piszę.
W tym mieście, usytuowanym pomiędzy świętym Florianem, Jakubem a Marią, tylekroć 
powtarzam twoje kroki, idę przez czerń ulicy twoimi śladami, rozsypując po sobie 
gołębie, 
które spłoszone rytmem kroków na chwilę wzbijają się ostrymi zakończeniami lotek 
w błękit 
nieba, prześwitujący nad moją ścieżką, ginący poza murami domów nachylonych. 
Tędy pro- 
wadzi, powtarzam, Michał C. kroki nasze: szukanie poezji i powielanie się 
rozmów. Twoja 
twarz.
Identyfikacja jest niezwykle utrudniona, nie mogę ciebie przypomnieć. Szukam, 
mam 
twoją legitymację. Zostawiłeś ją u mnie. Zdjęcie na niej jest niepodobne do 
ciebie. Inne na- 
zwisko. To jest legitymacja kolejowa, którą okazywałeś funkcjonariuszom 
badającym legal- 
ność twojej podróży. To przesmykiwanie się pomiędzy stacjami, gęsto nadzianymi 
babami w 
szerokich spódnicach, przesiąkniętych smalcem wiejskim, śmietaną i kurzem 
zapchanych 
placów targowych. Baby piersiste są bardzo i jak gdyby, mimo to – schowane do 
wewnątrz. 
Zamykające przed nami swoje oczy. Zamykające przed nami drogę do zobaczenia tych 
pęcin 
nóg jeszcze kształtnych i ciał silnych, gotowych do przyjęcia tylko swojego 
ślubnego.
Sprawdzają ciebie funkcjonariusze pomiędzy tymi stacjami, w łomocie bezlitosnym 
pocią- 
gu, tego przechwytywania się świateł z domów kolejno rozświetlonych i gasnących, 
z każdą 
chwilą mocniej zapadających w sen.
To jest dowód na bilet, dzięki któremu możesz tę wioskę swoją opuścić, tę 
rzeczpospolitą z 
czterema obywatelami, z których dwu piórem, jeden ołówkiem, a trzeci przyrodą i 
ministro- 
waniem na chleb zarabiają.
9
Ty teraz wyjeżdżasz, opuszczasz swoje lasy, zakola rzeczne, tych przyjaciół, 
którzy dopie- 
ro u mnie odżyją. Opuszczasz górę ciężką, do której dostukać się nieprzytomnie, 
do której 
wielu wybierających się, mało wybranych, żeby znaleźć tam dla siebie kąt.
To wszystko sprawia, ta podróż twoja, że zapominam ciebie – mimo iż do mnie 
jedziesz, 
mimo iż w domu moim legitymacja, która w podróży tobie służy. Ale to zdjęcie 
inne i nazwi- 
sko... I dopiero patrząc przez pamięć, przez porównanie z twoim pisaniem 
dochodzę do tego 
wniosku, do tego stwierdzenia błahego dla władz. Ale istotnego w całej swojej 
strukturze 
wewnętrznej dla mnie.
Witam ciebie pomiędzy kościołami. Mieszamy się z tobą pomiędzy tych tobolastych, 
po- 
między tych zasobnych. Ciency jesteśmy, mimo iż po twoim powrocie do domu 
czekają na 
ciebie słowa węglem wypisane na ścianie: „z tortem byliśmy”. Mimo iż w domu 
swoim masz 
lepszy kabaret, od tego życia tutaj, od tego spotkania się w moim miejscu, 
uśmiechasz się do 
mnie.
Pamięć:
– Wzlecę!
– Mistrzu, nie wzlatuj! – mówią, padając na klęczki, pochyleni pod powałą 
starego miej- 
sca.
– Mistrzu, nie wzlatuj! – a on:
– Wzlecę!
– Mistrzu, nie wzlatuj – mówią. I szorgając kolanami o grunt ciasny, przybity 
ziarenkami 
do siebie, zdeptany pokoleniami, kalecząc siebie, przeczesując nogami tę 
przestrzeń, ciągle na 
klęczkach, wołają:
– Nie wzlatuj!
– Wzlecę! – mówi on, i już niebaczny na to nagromadzenie ciał pod sobą, na to 
pomiesza- 
nie kobiecych i męskich grzbietów, wzlatuje w niebo. Upadając równocześnie na 
ich grzbiety, 
łamiąc je bliżej ziemi, szuka w tym zetknięciu i dla siebie miejsca. Wolnego 
miejsca wśród 
tych załamanych karków. Skrzydła jego składają się w wielki pióropusz, 
przyćmiewają lampę. 
Otoczone jasną obwódką giną zaraz za nią, stają się przestrzenią. Jednocześnie 
skupiają się w 
sobie, docierają do siebie, tworzą całość z elementów, okazując się banalną 
miotłą.
Mistyfikacja.
Mimo tego święta u ciebie, mimo tej wspaniałości żyjącej pod podłogami twoich 
ciasnych 
pokoi, mimo życia kłębiącego się teraz, pod zimę, w piwnicach twoich, 
sprawiającego, iż 
miejsca tam nie ma na węgiel i pożywienie, na ciepło dla domu twojego i dla 
ciała, więc mi- 
mo to przyjaźnie jesteś uśmiechnięty.
Witam ciebie, przyczesując głowę do twoich rozmiarów. Przyjaciela podtykam z 
zapyta- 
niem, co z piecem twoim i żołądkiem.
Do domu mojego idziemy, a tam koleżki z stron twoich się gromadzą: Gioconda, 
Ataman i 
Pasza, jesteśmy już razem w tę noc wesołości i ten dzień, po nocy zaraz, a który 
wyprzedza 
znacznie moment listu.
Mówisz: doustnie, i lejemy kwiat przekwitły w owoc w nasze gardła, i jesteśmy 
hyzopu 
pełni i serdeczności. I Gioconda. I Pasza. I Ataman. Przyjaciel. W noc 
rozświetloną koleinami 
rozmiękłych dróg, zapadających się pod kołami wozu, którym jedziemy w świty. W 
góry, 
błyskające mołnią niedościgłą przed oczyma. Jedziemy przez poszum traw i drzew. 
Do ciebie. 
Następuje chwila radości, spotkania się naszego. Ta odpoczynku chwila po tak 
długiej drodze, 
po tak długich kolędach, po zarabianiu na chleb – prawie że cenna ta chwila.
10
Jestem w mieście. Na szczytach już prawie, jeżeli mierzyć do płaszczyzny morza. 
Uśmie- 
cham się do nóg pani Toli. Jestem miły i uśmiechnięty przez czas dłuższy niż 
miejsce na to. 
Uśmiech nie przepadł nawet w kiblu. Jestem giętki u tych nóg i spowiadam się.
Jestem na lodzie, mimo iż u szczytu gór, i uśmiecham się dlatego i pokazuję 
doskonałą 
przylepność do różnych ludzi, umiejętność bycia im potrzebnym. I jestem podległy 
tak bardzo 
pani Toli, i po tej podróży długiej zmęczony. Kwalifikacje przedkładam, żeby w 
tym ciepłym 
pomieszczeniu restauracji się zamknąć. Być tam w razie tabaki, za trynkla 
podziękować, ce- 
prów szukać na „stoliczną”, na koniaki specjalne. Pół na pół z bufetem.
Żeby tylko się znaleźć w tym bufecie, żeby tam zmianę mieć w soboty i niedziele, 
znać 
panny przechodnie fisówki, jak mówią. Z dziadkiem żyć dobrze, zarabiać i dorobić 
sobie na 
ten brzuch, na spokój, który za trzydzieści lat powinien już wokół mnie się, 
roztoczyć Żebym 
miał litościwych wokół siebie Szczodrych w litość „pawic-piersistych”.
Teraz jestem u pani Toli W zydlach pokoi gubię się Przetrącam im nogi. Zydlom. 
Mieszkam 
na Białej, za rzeką. Willa W pięterku dziura, i to jest moja droga do czarnego
nieba Do wieczornego spania. I nocnego. Podpisałem wcześniej ten papierek. 
Angaż.
To wszystko potem. Zapraszam jeszcze Michała C. do mnie. Przyjeżdża. Śpimy na 
wyrku.
Pożycz dwadzieścia groszy – mówi typ jeden. Idę ulicą swoją. Ciemno. – Brakuje 
na za- 
grychę – dopowiada.
Widzę ich twarze i dziwię się. Dwadzieścia groszy Wokół nas noc prawie. 
Załamanie 
światła w kroplach wody. Tęcza na nieboskłonie. Od świateł jarzeniówek nic się 
prawie nie 
zmienia, wokół nich tęczy żadnej Ta delikatna, rozciągliwa w mrok – wokół 
żarówek słabych. 
Zwyczajnych, rozświetlających jeszcze tę ulicę.
Przyzwyczajony jestem do tego, ze pożyczają Dwie, trzy dychy, a tutaj grosze - 
jeden kurs 
tramwajem, nie w tym mieście, na prawach ulgowych. Daję gorsze pieniądze, jak 
mówią nie- 
którzy, te drobne – z trudem znalezione wśród papierków.
Kupują zagrychę. Dropsa za sześćdziesiąt. Przepijam pod ten mentol dropsowy, pod 
szkli- 
ste ciało łamiące się na moich ostrych, szczenięcych jeszcze zębach. Wysączam 
pół metra, 
pospołu. Od tego zaskoczenia, od tej ofiary na zagrychę kręci się w głowie. Nic 
nie mówię, 
powoli płuczę gardło. Czerwoną, strażacką.
Gość opływający. Hołubiący tęgą kieszeń i kobietkę. Pierwszego dnia pracy to 
mnie spoty- 
ka. Kawior na ich stole. Elegancko podane. Skakanie, moje, na jednej nodze. 
Cicho tam i bez- 
szelestnie. W to się wpisuję. Na to się piszę.
Grubsza tam śledziona, nabita, ale jeszcze nie pobita. Zajmuje fotel. To miejsce 
nagrzane. 
Liczę prosto. Pół na pół koniaki specjalne. Z bufetem. Pół dychy tam, pół dla 
mnie. Za jeden 
specjalny. Mieszankę firmową „soplicy” z „jarzębiakiem”. Cisza wokół tego. 
Zasłona delikat- 
na. (Andziu, Andziu – pieść mnie, śpiewa gość.)
To jest letnia praca na mój rachunek. Przed spotkaniem pierwszym z Anną. Teraz 
ją pozo- 
stawiam. Już możliwości wytłumaczenia wzajemnych powiązań zostały podjęte. 
Rozumiemy 
siebie. Jesteśmy tolerancyjni. W zamian za trzy dni samotności, próba 
zrozumienia wzajem- 
nego. Teraz jeszcze czas młody przed i za nami. Drzewa nie oplątane jeszcze 
korzeniami.
Przelotnie trzyma nas ziemia. Możemy szukać .sobie miejsc różnych. Oparcia 
szukamy dla 
siebie w otoczeniu, korzystamy ze wszelkich okazji odnalezienia miejsc 
życiodajnych.
Rozpościeram się w zależności od klimatu miasta – w którym dane mi jest 
przebywać – w 
różne przestrzenie, w różne jego głębokości. Rozbudowujemy się w głąb i wszerz. 
(Andziu, 
Andziu – cicha noc – śpiewa).
11
Tak, Anno, to będą moje pozdrowienia. Nauczyłem się mówić, że prawda zawsze przy 
mnie. 
Trudna sztuka. Trzeba się tego uczyć. Lepiej powiedzieć częściową prawdę, 
wieloznacznie definio- 
wać rzeczywistość, dzięki czemu zyskujesz możliwości podkreślenia słuszności 
twojego stwierdze- 
nia, niezależnie od rozwoju wypadków. Niezależnie od zmian kształtujących 
rzeczywistość.
Powtarzam – Anno: wieloznaczna definicja rodzi przyjaciół. Istnieje zawsze 
możliwość 
wycofania się od wspólnego stołu, przy którym jeszcze nie zasiedliśmy. Zawsze 
jest to moż- 
liwe. O tym pamiętam. Jeżeli zdecydowałaś się na jedną kuchnię, na jeden mebel – 
już nie to, 
że nie wypada, ale nie wolno zmieniać ich zbyt gwałtownie. Zawsze jesteś poddana 
w tym 
wypadku modzie, zawsze jesteś plagiatorem, gdy wcześniej – w tamtej sytuacji, 
zapropono- 
wanej przeze mnie, możesz być animatorem. (Andziu, Andziu – śpiewają.)
Opuszczam ciebie, Anno, na ten dzień zwany – „pojutrze”, który nie wiem, kiedy 
nastąpi, 
jeżeli do tej chwili nie wybiła jego pierwsza godzina, być może zdążę się z nim 
spotkać. Być 
może nie będzie to święto -dla mnie żadne, nie będzie to spotkanie rodziny, 
będzie to wręcz 
coś przeciwnego – rozłamanie się pnia, który nas spajał – rozkurzenie się siły, 
która łączyła. 
Żadnej możliwości konfrontowania postaw.
O tym pamiętaj, abyś w pewnej chwili nie pomyślała, że zostawiam ciebie tutaj, 
tam mając 
radość i wesele. Muszę przejść te wszystkie ścieżki powrotne, po których z 
zamkniętymi 
oczyma podążać mogę.
Muszę przejść jesienne i wiosenne pory roku. Dni zaćmione mgłą i opromieniałe 
Słońcem – 
wszystko to muszę uczynić. Przenieść siebie, aż po dzień pierwszy, gdy rodziła 
się świadomość. I 
wszystko to w nocy i w dniu, który może jeszcze nie nadszedł – to wszystko w 
śnieżnym powrocie, w 
roziskrzeniu się śladów moich, w tych dzwonkach u sań przyprzężnych, uczynić 
muszę.
To będzie powrót przez Amerykę, Pelplin i Betlejem do siebie. Mówię, iż będzie 
to powrót 
także przez Betlejem, mimo iż miejsce to jest punktem krańcowym mojej podróży, 
punktem 
odniesienia moich przeszłych i przyszłych dróg.
Zawsze szukam pierwszej przyczyny i samo narodzenie moje w tym miejscu daje mi 
moż- 
liwość znalezienia tej koordynaty najważniejszej, jaką jest poczucie miejsca. 
Dopiero potem, 
po ustaleniu swojego położenia, jest czas na rzeczy inne. Intymne.
Pamiętasz może, gdy mówiłem: białe są słowa miłości i białe, w znaczeniu – 
okryte żałobą, 
są ślady prowadzące do miejsc powrotnych. Ślady ponad ciepłem pękających w 
słońcu traw, 
ślady w rozoranych koleinach dróg. Pamiętasz miejsce rozcięte nieckami brudnej 
zawiesiny, 
fekaliami firmy. Pamiętasz – tam ptak nie popasał ani zwierzę, wilgoć i 
powietrze czyste 
wchłaniające. Las otoczył się od strony brunatnej, bulgoczącej i ogrodzonej 
akweduktami 
przestrzeni, umarłymi siostrami. Sosny dygoczą na wietrze. Rozdarte i puste ich 
drogi śród- 
pienne zajęte przez fenol, usychają na drzazgi nieba.
W pociągu świeci blada kopciłka. Jestem już w pewnej przestrzeni przebytej, 
która w każ- 
dej następnej chwili powiększa się. Wszystkie miejsca minione zbiegają się do 
punktu pierw- 
szego i ostatecznego. Jestem tutaj podróżny, w tej drodze powrotnej. Mijam baby 
szamocące 
się ze swoim snem, baby przykryte czosnkowym zapachem, przesiąknięte naftowymi 
lampa- 
mi, od których ich oczy opalone z rzęsami szorstkimi, sterczącymi krzaczaście, 
jak krzak tar- 
niny nieprzebycie. Światełka domów przybliżają się do mnie, przed pomyśleniem 
zapadają w 
sen. Zapadają w odległość.
Mijam wciąż nowe obszary światła. Nowe obszary światła mijają mnie. Ta podróż 
jest 
względną wielkością wobec spraw dziejących się wokół mnie, wobec spraw 
dziejących się w 
moim. mieszkaniu. Wobec jawności tych spraw; które się u mnie dzieją, jawności 
odkrytej 
tylko dla mnie, czytelnej z gestu, słowa i skinienia – wszystko wokół mnie, w 
tej chwili, jest inne.
Może obce?
12
Dziadek siedzący przy oknie mówi:
– ... i, wtedy wódki się napić. Na kamienie żółciowe najlepsze: cytryna jedna, 
rozdusić. 
Jajko jedno, całe 100 gram koniaku. Mentolu 0,5 gram. Słyszę, jak tam jeszcze 
szepcą:
– i rozgniecie jak nic – mówi dziadek.
– jak nic? – pytająco mówi zakatarzony.
– jak nic! – dziadek, i dalej:
– mój wnuczek to tylko na księdza by szedł. Tak, tak – nie ma źle. I kawał, 24, 
z czasów 
wojskowej młodości, z czasów „Strzelec polski” – głośno. W pewnym momencie 
dziadek 
załamuje się. Raptem jakby mu coś ścisnęło wątrobę, przecina się wpół i przez 
chwilę odde- 
chem rybim łapie powietrze:
–	z pisaniem u wnuczka nietęgo– mówi.
Rytm, miejsca. Przemieszczanie się przez zamieć, śnieg i mróz. Usypiam. Budzę 
się. Za- 
mykam oczy. Światło, brudne – prawie malinowe światło, rozświetlające w mgnieniu 
mrok za 
oknami. Ciąg jasnych, migoczących plam. Tu, w przedziale – szaro. Głowy 
zmierzwione na- 
chylają się do siebie. Dwaj starzy rozmawiają. Jeden z nich ziemię sprzedaje w 
moich stro- 
nach i w lubelskie ciągnie albo i dalej. Myśli o Lubaczowie. To jest tam, gdzie 
Pawka jeździł 
z nadzieją swoją na ślub. Że znajdzie tam stół i łoże w tej miejscowości. 
Przeminęło jakoś, 
schowane pod śniegiem.
Nachylam się w swoje wyposażenie, w to co rękoma Anny na tę drogę przygotowane. 
Jeszcze jedzenie jakieś podróżne zdążyła przygotować. Jajka na miękko, trzy 
minuty w wo- 
dzie solonej. Wrzącej. Niewygodne tej podróży, ale będące przyzwyczajeniem. 
Posilam się. 
Jem kawałek chleba, cienko krajanego.
Przypominam sobie księcia prasy polskiej. Króla płacht z informacjami, gdy ręką 
sięgam 
po gazety, które zabrałem ze sobą. Na tę noc. Na to, żeby nie słuchać tych 
wszystkich roz- 
mów, cmokających wokół mnie. Uczulenie. Nie znoszę rozmowy w pociągu. 
Przelotnego 
szczypania się w przedziale. Dzielenia się nadziejami z bucami albo i 
mądrzejszymi być może 
ode mnie, ale zawsze bucami, których guzik moje sprawy obchodzą. A mnie ich. 
Kumanie się 
na ten czas. Wyciągam gazety. Wczytuję się w nie.
CO PAN PLANUJE W ROKU 1966? 
Portrety ludobójców. Na następnej stronie:
Portrety Ludobójców
jeden ze skazańców wpadł na otwartą przestrzeń od lasu	postrzał żył
HAUPT z kijem HAUPT butami na klatce piersiowej połamał żebra.
rytm pamięci jej choroba obrazy których nie można wypalić
KTÓRYCH NIE MOŻNA POŁAMAĆ KTÓRYCH NIE MOŻNA ZATRUĆ intensyfika- 
cja wstecznej pamięci PASOWANIE do POPRZEDNIEGO czas obecny jako przeszłość 
ZABLIŹNIANIE przeszłego ZABLIŹNIANIE
Sposób na debiut –
„przejdę w mroku 
zapachem żywicy
dźwiękiem rozgrzanym aż do czerwoności 
stanę niepewnie w połamanych
słowach”
13
O godzinie 23 jestem na pięćdziesiątym kilometrze szlaku. Maszynista je skibę 
chleba. 
Palacz dorzuca węgla, który czerni się na łopacie, żużluje na rusztach. 
Palenisko dymi czer- 
wienią – północna zorza ujarzmiona. Konduktor budzi się. Kierownik pociągu budzi 
się. 
Księża śpią. Ludzie pracy śpią. „Carmen”, „CAFFÉ CLUB” otwarte. Bacha kraje 
faceta „Be- 
gonią”. Ostrze 0,06 mm „BEGONIA – PRIVAT – Solingen – GERMANY – Begonia 0,06 – 
SCHWEDENSTAHL”. „Pod Gołąbkiem” kurwa mówi do kurwy:
– płacz, płacz. Będziesz mniej szczała.
Pięćdziesiąty piąty kilometr szlaku. Maszynista zarabia. Oszczędność węgla. 
Panewki się 
nie topią. Cholerna zmiana sygnalizacji. Palacz je. Wyjmuje chleb z aluminiowego 
zasobnika, 
rozwija pergamin. Pije białą kawę z wyfasowanej manierki.
JORGIOS SEFERIS
Nasza przestrzeń jest zamknięta, dookoła gór, 
których dach stanowi dniem i nocą niskie niebo. 
Nie mamy rzek, studni ani źródeł
tylko kilka pustych, dudniących cystern...
Las. Po obu stronach torowiska las. Przesmykuje się delikatnie z jednej strony 
toru na dru- 
gą. Teraz skrył minimalne ślady po sobie. Przybielił swoje stopy, które tutaj, 
przez te dwa 
bloki stali, przez drzewo podłożone pod tory, przez ten żwir i kamień ostry 
przechodzą – sto- 
jąc. Przybielono ślady inwazji: zielone żyjątka, mchy i krwawniki lipcowe, dobre 
na wątrobę. 
I macierzanki, dobre na samotność.
Tędy kładzie swoje tropy las, widać je w zmierzwionych kłębach jeżyn, ostro 
sterczących z 
bieli w błękit. Granat ciemnego nieba łubinu, teraz to białe. Siady lasu 
przypalone śniegiem, 
niewidoczne. Latem las przypalony ogniem, po niebo widoczny.
Na którymś kilometrze śpią już. Śpią. Piją poranną kawę. Śpią na którymś 
kilometrze? 
Barmani zręcznie przelewają „napoleona”, „polish plum vodkę”. Zarabiają. 
Maszynista 
oszczędza węgiel. Zarabia. Palacz – opiera się o wentyl gwizdawki pary. Zarabia. 
Dookoła 
śpią – odrabiają nie przespane noce. Jedno łóżko. Noc we dwoje. DWOJE. Na razie. 
Wszyscy 
zarabiają przez noc. Oszczędzają na gardłach, na żołądkach. Przelewają, 
wylewają, pracują, 
niszczą, tworzą, jeżdżą. Śpią przez noc. Płodzą dzieci. Zapewniają trwanie 
ewolucyjnej cią- 
głości form i gatunków. Zarabiają. Tworzą. Oszczędzają.
Milion lalek sprzedała za granicą 
MORDERCA UJĘTY W RYPINIE 
przejechał pijanego
Czy mały robert znajdzie rodziców
KOŃCZĄ SIĘ ZAPASY ROPY NAFTOWEJ W RODEZJI
w rafinerii koncernu „CALTEX” potężna 
POŻAR RAFINERII W FEYZIN! 
w rafinerii koncernu „C A L T E X” potężna 
EKSPLOZJA!
ropa naftowa pod wodami morza czarnego
słup dymu wzniósł się na wysokość stu kilkudziesięciu metrów 
rannych + 50 + osób (pierwsze relacje) śmierć poniosła
14
JEDNA OSOBA? dziesięć w stanie ciężkim (Sprzedała swoją głuchoniemą córeczkę)
za samochód używany FORD i pralkę elektryczną (chłopiec bez stóp otoczony opieką 
społeczeństwa):
13 letni chłopiec z Zakęcia 2 przebywa nadal w szpitalu. Amputowano mu dwie 
nogi. 
Do szpitala przychodzą delegacje przynosząc chłopcu łakocie. Po zakończeniu 
leczenia 
chłopiec zostanie skierowany do Poznania, gdzie otrzyma protezy. W lutym 
odbędzie się 
proces przeciwko ............ sprawcy odmrożenia nóg i konieczności ich 
amputacji. Są- 
siedztwo czasu wyznacza jednocześnie miejsce. Tuż obok:
Kotka Puffa w ciągu 14 lat powiła .... kociąt. 
Właścicielka kotki oświadczyła, iż odtąd będzie 
trzymała kotkę bardzo krótko i nie pozwoli, aby 
do jej mieszkania wtargnęli jacyś intruzi.
Sąsiedztwo czasu i miejsca. Czas jest narkotykiem dla pamięci. Zamazuje kontury. 
Jestem 
w środku mirażu, miejsca przeistaczają się w punkt o cechach wszechistotnych dla 
innych 
miejsc. Nie ma stąd drogi, dopiero zbiór punktów położonych jeden obok drugiego 
może wy- 
znaczyć linię. Kreskę na mapie fizycznej. Jestem w miejscu abstrakcyjnym. Punkt 
jako poję- 
cie.
STRZELAM w dziesiątkę. Rozbijam abstrakcję. Rozlatują się skorupy. Czerepy. 
Punkty. 
Itd.
Mimo iż strzelam w sam punkt tylko, rozlatują się jednocześnie miasta. Ludzie 
rozrywani 
potężną silą implozji załamują się moralnie. Gną kręgosłupy.
Kobiety mają biust na plecach. Nie przeszkadza w tańcu. Zielonorośl spija krew 
liśćmi. 
Wszyscy się czołgają. Pranie mózgów na wszystkich bankietach, przyjęciach, 
naradach. Wojska 
nie znajdują swoich baz z bronią termojądrową, z samolotami „G 103”.
Szpieg wciąż przekracza jedną i tę samą rzekę. Koleje unoszą się w niebo. 
Zakopują w zie- 
mi. Przepływają wody. Do domu idę przez siebie. Jak tam iść? Mury rozsypane. 
Domy rozsy- 
pane. Jesteśmy gdzieś?
Z całej zwierzyny domowej najbardziej trwożą się króliki. Kładą słuchy po sobie. 
Całymi 
dniami kręcą się w kółko. Gram z królikami w kości. W trzy kości.
Wybijam – 16. 
KRÓL – 21!
Mówię – Królu! – tylko bez cudów. Rezygnuję z gry. Zirytowany.
Czas odmierza się w głąb. Nie płynie naprzód. Wskazówki wiszącego zegara wkopują 
się w 
drewno. Przebiły mechanizm sprężynowy, który w pewnym momencie rozwinął się z 
metalicz- 
nym i świszczącym dźwiękiem. Przebiły balans, który sterczy bezradnie jak 
ususzona DŁOŃ, 
nad kromką chleba. Teraz wskazówki wgryzają się w drewno, wrastają w nie 
korzeniami.
Czas wewnętrzny płynie coraz wolniej. Wskazówki wrastają w drzewo. Ich korzenie 
rozwi- 
jają się. Ssą lata, które jako znak czasu tkwią w drewnianym pudle. Ssą zżarty 
werniks, pokry- 
wający wiśniową politurę. Aniołki rozpruwają się, odsłaniają giętkie igły 
wskazówek mierzą- 
cych czas wewnętrzny.
Cisza. Nie wiem, który dzień. Jaka godzina. Jaki czas. Które z olbrzymich słońc 
świeci nade 
mną. Czas mieni się dniem i nocą równocześnie. Morze kurczy się. Skurczy się. 
Króle biegają 
bezradne. Ja biegam wokoło nich. Jaka krata jest nade mną. Nie wiem, czy jestem 
wolny? Za- 
pytany, mógłbym powiedzieć, że tak. Króle tego świadectwem.
W klatce pozbijanej z nie heblowanej tarcicy. Króle oszalałe, z którymi gram w 
kości. Już 
z nich nic będzie. Najwyżej mięso. Decyduję się w tym czasie na operację.
15
Zanurzam rękę w gniazdo powleczone włosiem miękkim i białym gdzie sam jesteś 
robercie 
karmiony przeze mnie twój okres już nadszedł kres twojej radości i wesela tyle 
czasu miałeś już 
zanurza się moja ręka i zręcznie odrywa ciebie od tego świata w którym żyłeś 
przenosi ciebie 
do innego gniazda do innej klatki i tam widzę waszą nieufność czuję co pomiędzy 
wami wzbie- 
ra robercie powoli o krok odchodzę opieram się na korze drzewa i trzymam się 
rękoma już 
wolnymi lekko je do tyłu przeginam tak że przechylone moje ciało a ręce gdzieś 
za pniem w 
tyle łączą się patrzę robercie i ciekaw jestem ty wybacz mi tę ciekawość to 
pragnienie zobacze- 
nia ciebie w tej chwili.
Panie pozwól robertowi zgodnie z jego naturą przebyć odległość od tego ciała 
przeciwnego 
a pożądanego jednym spięciem mięśni niech jego świat rozrasta się niech wywodzi 
za te klatki 
niech przenika druty powiązane w prostokąty ograniczające jego swobodę-wybacz 
moją nie- 
cierpliwość panie i ciekawość zarazem pozwól niech oswoi się z zapachem obcego 
otoczenia 
aby mógł swoim ciałem dosięgnąć tego miejsca w przestrzeni które go czeka.
Przez sito które znika wraz z przybliżeniem oka do stalowych drutów widzę teraz 
ciebie już 
doszedłeś tej chwili gdy zwalisz się na bok całym ciężarem ciała w ten punkt 
uczyniony moją 
ręką który nazywam. gniazdem zwalisz się na bok i wydasz pisk jękliwy jęk 
przenikliwy który 
dojdzie aż tutaj do tego drzewa do moich uszu i w tej chwili będę się 
zastanawiał czy istnieje 
konieczność pochwycenia dwóch pętlic z żyłki w prawą rękę wiem jednak iż jest to 
nieodzowne 
od tej pory będę liczył tylko na twoje mięso robercie a nie potomstwo które w 
chwili sprężenia 
twojego ciała powinieneś siać w przestrzeni innego.
Biorę dwie pętlice przekładam w lewą rękę zbliżam. do twojego gniazda w którym 
tymcza- 
sowe miejsce twojego schronienia dotykam ciebie i wyprowadzam w przestrzeń wolną 
w tym 
samym jednak momencie w którym poczujesz się wolny umieszczę ciebie pomiędzy 
moimi 
udami i już widzę że w twoich oczach wiruje niebo i pokładasz słuchy po sobie po 
miękkości 
futra szepcę tobie słowa niech przestrzeń zamyka się pomiędzy nami.
Już teraz wiruje tobie niebo w oczach Już jesteś odwrócony nienaturalnie 
pomiędzy moimi 
udami brzuch wznoszący się i opadający rytmicznie widzę trzymam twoją głowę żeby 
ciemność 
dla niej na moment tej operacji jestem spokojny wiem że moje ciało dla ciebie 
ziemia skoro tak 
cicho złożyłeś swoje słuchy.
Teraz przemieszczam twoje skoki tylne. Już trudniej tobie zbierać powietrze w 
płuca.
Prawą ręką przesuwam jądra i widzę jak obce dla ciebie ciała w moim mniemaniu 
nieprzy- 
datne tobie zmieniają swoje miejsce położenie przesuwają się lekko prawie bardzo 
wolno czuję 
ich gruzłowatość w mosznie przesuwam je na sam szczyt schronienia i wiążę 
zapuszczam pętli- 
cę na to miejsce które potrafi mi zapewnić że jądro nie przesunie się w swoje 
dawne rejony że 
od tej pory będziesz rósł dla mnie tylko w mięso operację przeprowadzam 
dwukrotnie i zanoszę 
ciebie do gniazda jesteś jeszcze łagodny nie pijesz mleka ale wiem że minie ta 
chwila.
Kilometr sto pięćdziesiąty. Służba kolejowa czuwa. Przejazd przez most. Prace 
konserwa- 
cyjne. Przez cały czas podróży drzemię. Jeszcze w moim domu, czekając na tę 
podróż, przej- 
rzałem prawie wszystkie gazety. Pospiesznie. Wyłapując sensacyjki. Wglądając 
powtórnie, 
wgłębiam się w treść, szukając jak gdyby poza nią, ale przez nią, głębszych 
znaczeń. Rytm. 
Nerwowość dnia.
Palacz je. Gryzie wprost z papieru gruby, krwisty salceson. Wymieszany dobrze 
przed 
ugotowaniem i napchaniem w flaki zarżniętego na tę zimę świniaka.
Wymieszał krew z octem, po jej utoczeniu. Trzy litry krwi na tę porcję salcesonu 
zimową. 
Krew barwi intensywnym kolorem. To wszystko, co ma być kiełbasą, gotuje się w 
wodzie, 
później kładzie na desce, przyciskając dwiema cegłami. Salceson zastyga w płaski 
krąg, po- 
dobny do sera, tylko pozbawiony ochronnej polewy wosku i ostrego, gryzącego 
smaku. Palacz 
je. Maszynista.
16
Maszynista w tym czasie pije z manierki kawę zbożową z mlekiem, przekręca 
dźwignię zaworu 
pary Pociąg przejeżdża przez most. Sto pięćdziesiąty kilometr. Przedział 
oświetlony fioletowym 
światłem. Długość fali światła jest regulowana przez klosz tej specjalnej nocnej 
lampy Wszyscy śpią. 
Chłop i prezes obok siebie Młody z panną zamienili się miejscami. Czkanie przez 
sen. Chrapią drzwi, 
chrapią ławki i chrapią okna. Ze wszystkich stron chrapanie. Wszyscy śpią. 
Drzemią.
Ciemna sień, wykładana kamieniami – tak zimna w lipcowe, duszne wieczory. Sień, 
przez 
którą przejść trzeba, żeby powrócić do siebie. Do pokoju, w którym słowa 
pierwsze i świat 
przez szybę widziany rysował się. I jest tak, że od tej pory już nie mogę, 
opisując jakiekol- 
wiek miejsce, jakichkolwiek przyjaciół – przenieść się poza wieś Betlejem. Moje 
miejsce na 
wzgórzach prawie w pobliżu najwyższych gór w tych stronach. Skosem których, 
niejako prze- 
ciskając się, przerzynając tłustą glinę, ił i margiel, przepływa rzeczka, którą 
dzisiaj po poranku 
zimnym będę musiał przebyć. Idąc łąkami i lasem do domu. Idę tędy, czyli 
skrótem, żeby 
wcześniej przywitać się i rozejrzeć w swoich stronach. Pewna wilgotność w 
powietrzu i mróz 
sprawiają, iż drzewa nie są oszronione, ale pokryte cienką warstwą lodu. Są 
lustrem i obrazem 
jednocześnie. Przedmiotem z fizycznego gabinetu wyobraźni, który z chwilą, gdy 
słońce cał- 
kowicie już przeskoczy przez wzgórze, przegryzie się przez tunel śniegu, okryje 
się światłem.
Istnieje możliwość pomyślenia informacji i przekazania jej kanałem bezpośrednim: 
myśl– 
myśl, bez pośrednictwa metod, które są źródłem szumu i zakłóceń. Które są 
przyczyną przyjmo- 
wania pewnej tolerancji na dokładność naszych wypowiedzi.
Doskonałemu przystawaniu stanów psychofizycznych musiałaby odpowiadać taka 
możli- 
wość, połączona jednocześnie z koniecznością posiadania najmniejszej energii, 
najmniejszej 
zdolności oddziaływania na to, co nas otacza.
Konieczność istnienia przestrzeni bez osobowości. Czy wobec powyższego słusznym 
będzie 
przyjąć, że NIC jest najdoskonalszą formą uporządkowania? Negaentropia jest 
miarą informa- 
cji, którą o układzie można otrzymać.
Chwila przelotna pomiędzy budzeniem się a momentem, gdy świadomość, narastająca 
po- 
przez uchodzące stany bezprzytomności, wskazuje na konieczność pożegnania się 
już z tym 
ciepłym miejscem, z tym otoczeniem ludzi, którzy w międzyczasie zdążyli się stać 
niepodob- 
nymi do tych, których witałem w przedziale w pierwszych minutach podróży.
Na przystankach i postojach zmienia się skład osobowy, co nie przeszkadza, aby z 
równo- 
znaczną poprzedniej dobiegała do mnie – od drzwi, okien i chyboczącego sufitu – 
kakofonia 
chrapania, sygnalizująca moment pozostawienia poza sobą spraw poprzedniego dnia, 
wczo- 
rajszej konieczności odżywiania się. Nieodzowność tego wyjazdu jest dla nich – 
teraz, w tej 
chwili wątpliwa o tyle, o ile wątpliwym może być fakt, który dziejąc się pozwala 
nam równo- 
cześnie na nabranie dystansu do siebie.
Od pewnego miejsca po raz któryś liczę kilometry, przesmykujące się już 
widzialnie poza 
szybą okna, pokrytą szronem szorstkich kryształów wody, parującej z nas.
Ślad zastygłego życia, demonstrowanego parnymi oddechami. To zastyga w paprocie 
wielo- 
konstrukcyjnie możliwe, nie podporządkowane wyraźnie widocznej zasadzie 
kompozycyjnej.
Czy kształt takich tworów, tej przelotnej piękności byłby możliwy do 
przewidzenia przy 
uwzględnieniu różnorakich pojęć fizycznych? Chociażby takich, jak wilgotność 
powietrza, 
temperatura, prędkość względna pociągu itp. Trzeba by chyba w próbie konstrukcji 
tego ro- 
dzaju uwzględnić skład ludzi jadących w każdym z przedziałów, chociaż ta 
zależność może 
już być podana przez określenie wilgotności pomieszczenia, jeżeli przyjąć ją 
jako stałą dla 
całego składu pociągu na stacji początkowej. Czym wobec powyższego tłumaczyć 
doskonałą 
różnorodność tych tworów, paprociowców z drobinek zastygłej wody? Przecież 
niemożliwość
17
napotkania dwóch całkowicie jednoznacznych czy nawet podobnych modeli w 
sąsiadujących 
przedziałach jest równa pewności.
Od któregoś miejsca liczę kilometry doskonale, mimo tych paproci widocznych na 
szybach 
sennego jeszcze przedziału. Poznaję przemijanie odległości po wciąż pozornie 
zmieniającej 
się wysokości drutów telegraficznych, rozpiętych tuż nad torami. Po migających 
domach i 
drzewach, zarysowanych w pewne rozpływające się kompleksy leśne czy też 
mieszkalne, tak 
doskonale mi znajome z minionych lat.
Znajome mi z tego ciągłego, codziennego w lecie i na wiosnę, a tygodniowego w 
zimie, 
dojeżdżania do szkoły.
Odwracam punkt pierwszy podróży. Zmieniam punkt początkowy licząc odległość. 
Zbyt wiele 
kilometrów byłoby, gdybym chciał liczyć moją drogę od tego miasta, gdzie teraz 
mieszkam. Wyraź- 
niej będzie, jeżeli odległość od Betlejem, a raczej od Prokowa, gdzie mam 
wysiąść – będę podawał.
Najlepszym przypomnieniem, że coraz bliżej do mojej ziemi, jest rytm 
powracającej pie- 
śni, znanej mi z innych stron kraju w zmienionej postaci. Na tyle jednak 
podobnej, że do 
pewnych stwierdzeń trzeba dojść o wspólnocie duchowej ziem i jej mieszkańców, 
tak od sie- 
bie przestrzennie odległych. Przedzielonych lasami i bagnami. Jeziorami i 
Dunajami, które w 
moich stronach zowią Raduniami.
Tej nocy, przed laty – jestem prawie w tej samej sytuacji co teraz. Gdy już śpią 
wszyscy w 
internacie, gdy już nie można było dłużej wytrzymać w tych murach żółto 
malowanych, zbie- 
ramy się wszyscy. Szuta, Olo, Roda, Janek i ja.
Idziemy zmierzchem jeszcze, ciemniejącym już jednak. Odchodzimy od tej swojej 
za- 
mkniętej w mieście codzienności, aby pooddychać powietrzem nocnym. Zimą i 
chłodem. Ma- 
nierki nasze pełne herbaty jeszcze, internackiej – herbaty oczkowanej tłuszczem. 
Łojem ga- 
rów niewymytych, smolnych. To od niechęci do mycia, do czyszczenia tych garów, z 
których 
płyn słodkawy, sacharyną prawie że przebijający, na nasze stoły heblowane 
podawano. Cisza 
wokół nas, gdy przez miasto idziemy, prawie nikogo nie widać.
Cisza w tych stronach o tej porze. Tylko w Domu Ludowym, w „pufie” – inaczej, bo 
dwie 
nazwy na jedno i to samo miejsce, dobijanie do ostatniego portu. Picie 
ostatniego kufla piwa z 
Kobylegopola. Kwaterek ogniście rozbijających, po których zajęcie dla budy 
zielonej, czeka- 
jącej już na co bardziej gorących. Więc tego dnia, mimo strachu, obawy pewnej 
przed regu- 
laminem tego prawie że więziennego domu, uciekamy w piątkę. Ubrani stosownie na 
ten czas i 
mróz, który po drodze mamy napotkać. Na razie, gdy do ciemności jesteśmy jeszcze 
nie- 
przyzwyczajeni, gdy czujemy tylko, a nie, widzimy tych rozłogów pól, otwartych 
na wianie 
wiatru, na to, że zaspy śniegu kopnego na nich, więc wtedy jeszcze cicho i o 
opowieściach 
żadnych mowy nie ma. O żadnym słowie nawet. Tylko wewnętrznie ugruntowujemy 
dyspozy- 
cję psychiczną, której zadaniem było wypchnięcie nas w ten pejzaż nocny.
Umawiamy się pod lipą, rozłupaną i teraz od środka drążoną przez deszcze. 
Miejsce cho- 
wania tam doskonałe, przed okiem obcym i wiatrem natarczywym. Tam się spotykamy.
W moim Betlejem jest ten punkt ostatni, do którego teraz mam dojechać, podobnie 
jak 
wtedy, kilka lat temu, miejsce to miało być celem naszych odwiedzin. Naszego 
powitania i 
rozbudzenia wszystkich śpiących, abyśmy mogli przez resztę nocy spokojnie na 
sianie pole- 
żeć, bo miejsca już w chałupie dla nas nie było. Więc tamto miejsce to jest ten 
cel, ostatni, 
ówczesnej podróży. Tego przedzierania się już pod koniec drogi przez lasy 
osypane bielą, 
tego przejścia przez Jezioro Białe schowane pod śniegiem, lodowate i przejmujące 
chłodem. 
Jakby cała głębokość tego jeziora w tym momencie, gdy na nim jesteśmy, chciała 
się przypo- 
mnieć możliwością otworzenia lodu pod nami. I to jest najbardziej milczący 
kraniec naszej drogi.
18
Gdy dochodzimy do Betlejem, tylko na tyle się zdobywam, że przy zejściu z góry 
stano- 
wiącej granicę jeziora, która chroni nas swoim grzbietem przed wiatrem, więc w 
tym momen- 
cie, na tej płaszczyźnie nachylonej do poziomu płaskich łąk, przykrytych teraz 
śniegiem, a 
jednak wyraźnie czytelnych kępkami zrudziałej i zeschniętej trawy, zdobywam się 
na to, że 
jednym słowem stawiam pod znakiem zapytania sensowność naszej wyprawy. 
Przekreślam 
możliwość wygrzania się przy piecu, na nowo – jeszcze w nocy, rozpalonym. 
Nieśmiało to 
najpierw mówię, ale wreszcie musi taki moment nastąpić, w którym mogę pełnię 
wypowie- 
dzieć. Mimo iż najciszej, to robię, słyszą wszyscy i odwracają się od nich 
ciepłe raje, te na- 
dzieje na dzisiejszą jajecznicę albo kluski, które, być może, z wieczerzy 
zostały. I odwraca się 
to od nich, od tego całego nocnego trudu od którego lód zastygł na skarpetach 
owijających 
nogi. A skarpety i czapki, omotane szalem, prawie że trzeszczące, prawie jak 
tafla lodu kruche i 
twarde jednocześnie od naszego oddechu na tym mrozie. Nic nie mówię już. 
Rozbijamy so- 
bie miejsca w kotlinie, pomiędzy Betlejem a Palestyną, od czego zdziwienie ich. 
Potęgujące 
się jeszcze, gdy mówię, że wioska sąsiednia, przez którą nie przejdziemy, to – 
Ameryka. Za- 
słonięta teraz od nas nocą, a przede wszystkim lasem.
Stegna tam kręta, pomiędzy rzeką a jeziorem, tak że nawet w dzień nic nie widać 
z tej stro- 
ny. To im mówię i zdziwienie, skąd te nazwy – ciepłe tutaj, w tych mrozach i 
śniegach.
Siedzimy przy ogniu, który Szuta rozpalił, kumpel najlepszy. Ogień pachnie 
żywiczny, z 
sosnowych gałęzi i skry jałowca.
I jakby przypominając, w tę noc cichą jeszcze i pełną, nasyconą ciemnością 
kontrastującą 
na przestrzeni pomiędzy niewidocznym płomieniem i śniegiem, właśnie bielą, więc 
jakby w 
tej izbie, której ściany stanowi ciemność, przypomina widać sobie Szuta wesele, 
bo mówić 
zaczyna, śpiewać raczej z cicha na tonach delikatnych: – to je krótci, to je 
dłudzi, to kaszeb- 
sko stoleca, to są base, to są skrzepice... Śpiewa to, jednocześnie rysując 
końcem drzazgi zna- 
ki na śniegu, ideograficznie wyrażające treść przekazywanej przez niego pieśni. 
Znaki topią 
się pod wpływem żaru buchającego z ogniska, do którego jak najbliżej się 
przysuwamy. Znaki 
topią się na śniegu, rozpływają razem z nim, podobnie jak słowa pieśni 
wieczornej, śpiewane 
może przez naszych dziadów, rozpływają się w przemarzłe powietrze. Ścinające 
ślinę na ka- 
mień, a drzewo na kikut, zawadzający słońcu suchością w lesie.
W tej nocnej porze. Przy tej samotności prawie. Przez ogień rozleniwieni, 
związani jeste- 
śmy wzajem przez siebie. Cisza byłaby po tym występie Szuty, gdyby nie pieśń 
następna, 
przez Ola śpiewana, przywodząca mu może pamięć stron swoich; jezioro olbrzymie – 
Wdzydzkie, kaszubskim morzem zwane. Więc w tej chwili śpiewa tę pieśń, którą po 
latach 
mimo tego śniegu, tej pamięci przysypanej przez inne zdarzenia, przez 
codzienności przewa- 
lające się, nie pozwalające na nabieranie oddechu pełnymi ustami, mimo to 
pamiętam te sło- 
wa i to zawodzenie. Pamiętam ten portret pieśni:
Na tej stronie jezioreczka 
Jedno dziewczę tonie. Z 
drugiej strony jezioreczka 
Jadą ułanowie.
Jeden gada do drugiego: 
Trzeba ją ratować. A ten 
trzeci nic nie mówi Tylko 
z konia spada.
– Ty, koniku, z pustym siodłem
Jedź zaraz do domu.
Nie spowiadaj ojcu, matce
Żem ci ja utonął.
Tylko rzeknij matce, ojcu
Że ja się ożenił.
19
Skoro bociany dolecą przez morze do ciepłych Egiptów, stają się ludźmi po 
umaczaniu 
dziobów we krwi. A skoro przyjdzie ich powrotny czas, maczają usta w wodzie i 
stają się 
bocianami.
Pies może widzieć ducha i na niego nie szczeka, tylko wyje. I koń widzi ducha i 
wszelka 
przydomowa zwierzyna. I ludzie widzą, którzy o dwunastej w nocy na świat 
przychodzą. Gdy 
zegar pośrodku nocy bije. Oni się ducha nie boją, tylko przy spotkaniu mijają 
go.
Zachorował syn jednym a umarł. Jak przyszli po pogrzebie, zachorował i 
gwałtownie zmarł 
drugi. Po pogrzebie zachorował i umarł z kolei trzeci syn. I tego pochowali. 
Ojciec poszedł po 
poradę do baby, która poradziła mu iść do grabarza i otworzyć grób. Tak też 
uczynił. Jak gra- 
barz odkopał grób pierwszego nieboszczyka, to ten miał głowę jak ćwikła. Grabarz 
wziął szpa- 
del i uciął ją. Krew rzygnęła aż do góry. Głowę włożył nieboszczykowi między 
nogi i zakopał 
grób. Więcej pogrzebów nie było. Powiadają ludzie, że to upiór. Jak taki umrze, 
to tak długo 
wymiera krewność, dopóki jest. A jak jej nie ma, to upiór wstaje i dzwoni. Jak 
daleko glingota- 
nie dzwonu słychać, tak drudzy umierają.
Parobek służył przy koniach. Jednej nocy przestraszony musiał wejść do stajni – 
bo koń mu 
rzęził. Rankiem pociągnął ręką krzyże konia i znalazł gruszkę. Parobek wziął ją 
i jadł. Ponie- 
waż była gorzka, cisnął ją na gnój. Na drugi dzień leżały w tym miejscu kości 
dziewczyny.
Do Żyda Steina przyszedł raz dziwny człowiek. On wsadził nóż w posowę i krew 
ciekła. To 
już musiała być dziwna rzecz. Nie inaczej, a gość był czarownikiem.
Podróż przez czas i pamięć, podróż do mitów przez pamięć – zamieć. To milczenie 
rzeczy 
wtedy dostrzeganych, obszarów i przejrzystych krajobrazów. Szerokość oddechu 
imponująca 
w przestrzeni, w której teraz – po dziesięciu latach, zdolny jesteś zanurzyć się 
tylko na ulotny 
moment. Niebezpieczeństwo schodów prowadzących nie gdziekolwiek, a w ściśle 
określone 
miejsce, obawa przed gabinetami, obawa przed szkołą. Obawa przed mrozem, 
ucieczka przed 
rzeczywistością w bujny kształt dzieciństwa. Wszystko to było, ale nie jest już 
twoim udzia- 
łem, pozostawiając tylko obawę przed sobą. Przed przyszłym. Które jest nieznane 
i najtrud- 
niejsze do zdefiniowania ze wszelkich rozsypujących się rzeczy materialnych. Jak 
można wy- 
znaczyć punkt zacierania się w twoim oku wyraźnej widoczności przedmiotu? Jak 
opisać tę 
sprawność przemilczania rzeczy? Wewnętrzna zgoda na zamknięcie, przecięcie w 
pewnym 
punkcie wszystkich możliwych dróg. Teraz jest ten trudny moment asymilowania się 
pośród 
zmian w otaczającym krajobrazie, skoro już nie ma gospodarza. Wszystko istnieje 
dzięki nam. 
W nas ma swoją miarę wartości i swój sens. Jak zapatrywać się na możliwość 
istnienia cze- 
goś, na dzianie się jakiejś sytuacji, która nie działaby się w stosunku do nas. 
Do podmiotu.
Tamta podróż, w pięciu, była jedną z ostatnich podróży razem. To sobie teraz 
przypomi- 
nam, będąc jeszcze w pociągu, będąc na dziesiątym kilometrze, od Prokowa licząc. 
Jakie 
zmiany znajdę w tych brzegach wyznaczających miejsca przepływania wody? Jakie 
zmiany 
zaszły w drogach śródleśnych? Jakie lasy poschły, a które drzewo zmartwychwstało 
w sub- 
stancjach porostów i pasożytniczych grzybów?
Zimą, o tej porze, przez kilka lat zbieramy się przed chatą sołtysa, zanurzoną 
prawie w je- 
ziorze, opartą palami z jednej strony o dno tego jeziora, które tutaj ma 
początek, a koniec do- 
piero w morzu, ponieważ z przeciwległej strony wypływa z tego jeziora strumień, 
rzeczka 
cienka, która przez Łebę płynąc, w morze wpływa. Więc jest to miejsce świata, 
rozpoczynają-
20
ce się, a koniec jego trudno określić. Przed chatą zbieramy się przez kilka lat 
z gwiazdą świe- 
cącą: aniołowie, Herod, diabły, bocian i turoń, który na łbie ma głowę, 
wyprawioną niedźwie- 
dzia, która przez mole zżarta, służy nam wiernie, przez inny – letni czas, 
wisząc pod powałą 
w chałupie Klimy, który z krekwią wielką po wsi chodzi, mając jedną nogę 
krótszą, co jeszcze 
od Verdun u niego, gdy pod Prusakiem był w wojsku. I z tamtych stron ten 
niedźwiedź musi 
być wyprawą, bo tu – mimo iż lasy gęste, borowiackie, nikt o misiu ani słyszał, 
ani go widział. 
Za półkwaterek mamy głowę, w której zamiast oczu, czerwone kamienie, pięknie 
wpra-
wione, świecą.
Dużo rejwachu bocian robi, kłapiąc dziobem swoim i szczypiąc poniektórą pannę, 
młódkę 
jeszcze niezamężną. Nie raz zastanawiałem się, skąd bocian w składzie cudaków, 
tych gwiż- 
dży zimowych, jak na nas mówią, obchodzących chałupy około Trzech Króli, i w ten 
dzień 
także, podczas gdy wcześniej, do dnia tego jeszcze z szopką można chodzić. 
Zwyczaj z tej 
wiary musi się wywodzić, iż bociany w dalekim Egipcie w ludzi się przemieniały. 
Musiało to 
być tak, że jak osoba Heroda, tak i bociany, które z krwi niewiniątek postać 
ludzką dostały, 
zostały wprzęgnięte do tej szopki. To jest moja teoria, teraz poczyniona, 
nigdzie się z nią nie 
spotkałem jeszcze. Ale w każdym razie chodzimy tak, od chałupy do chałupy, w 
drzwi waląc, 
grając na harmonii, i inne rzeczy, jak kto przyzwoli, robiąc.
Wszystko się skończyło tego dnia, gdy Szmudów Feliks, za anioła przebrany, 
poszedł z 
nami. Widać za dużo wypić musiał albo ten gorąc, ten moment przejścia z mroźnego 
dworu 
do izby tak go zauroczył, że prawie bezprzytomny był. A to dopiero pierwsza 
chałupa, licząc 
od sołtysa, i na długie jeszcze wieczory nasze pielgrzymowanie było obliczone. I 
wszystko 
było z myślą tą zrobione: gwiazda kręcąca się, ze świeczką w środku, i skrzydła 
aniołów. 
Wszystko z myślą, iż w tym roku się przysłużą i w następne lata. Zawsze z tego 
profit jest, i 
dla takiego nawet jak ja wtedy – smarkatego szczuna. Wódki wypić dało, dla mnie 
naparstek, 
ale inni gorzko sobie pociągali. Jedzenie także za to śpiewanie i moczenie nóg w 
tym pocie, 
za zmęczenie, które nas przepełniało od braku możliwości oddychania, bo wszyscy 
za ma- 
skami. Najciężej niedźwiedź miał, najgrubiej obuty. Najlepiej aniołowie.
I ta łatwość może tego Feliksa Szmudę tak rozebrała, że po tej naszej pierwszej 
pieśni, po 
tym zabawieniu niedługim, poczęstunku obowiązkowym, na jaki stać gbura, zaczął 
się wbrew 
tej sukience białej, którą na sobie miał, do córki najstarszej dobierać. I to 
nie było takie dobie- 
ranie się na odczep, ale widać było, że więcej miał w czubie albo zdurniało mu w 
głowie zu- 
pełnie. Zabawy przy tym małowiele, aż drzwi ktoś otworzył i wszyscy, jak byli, 
na dwór wy- 
szli, żeby miejsca trochę zdobyć, a z nas gwiżdżów każdy tak był obuty, że mu i 
na dworze 
zimno nie było, a z oddychaniem lżej. Tylko anioł miał najgorzej, więc szybszy 
był od diabla 
nawet i gonił dziewczęta, zamiast ich opieką być, przyhołubieniem przed diabłem. 
Rozpierz- 
chli się wszyscy na równym, na tafli lodowej jeziora, przysypanej śniegiem, 
rozbiegli się tak, 
że tego pierwszego dnia nie byłoby już gwiżdżów więcej, ale byliby w dniach 
następnych, 
gdyby nie to zdradliwe miejsce, do którego dotarli: anioł czyli Feliks Szmuda i 
Truda sołty- 
sówna.
Skrzy się w ciemnym powietrzu, w świetle księżycowym, ździebko śniegu, 
prześwietlając 
oczy. Mało kogo widać. Tymczasem lód się łamie i nikt tego nie widzi, dopiero 
przez prze- 
strzeń krzyk jakiś szczątkowy, nie do odczytania. Szukanie po niebie i ziemi, 
skąd by to mo- 
gło być, i widok nagły pogrążania się, i jeszcze załamanie światła na cienkim 
płatku lodu, 
spod którego chlusta woda i rozlewa się czarną pianą. Tam już nie było ratunku, 
tak postano- 
wiła przyroda. Nic tam z naszej możliwości pomocy. Wszyscy co prawda pobiegli. w 
tę stro- 
nę, lampą świecili, ale ponad ten krąg ciemny, w tej płaszczyźnie bieli, już 
żaden znak się nie 
pokazał.
21
Jałowiec już błyszczy sobą, pośród tej słonecznej bieli. Okadza teraz najbliższe 
powietrze 
swoimi igiełkami przemarzniętymi, swoimi kulkami cierpkimi i niewygodnymi, 
jeżeli je po- 
między zęby włożyć i rozgryzać. Ale owoc ten nadzwyczaj dobry w alkoholu, który 
na zapach 
jałowca wielce chłonny. Pijemy wszyscy po tym dniu i po wielu dniach następnych 
za pamięć 
tamtej chwili. Rozchodzimy się do domów, idziemy do siebie, nie wracamy drogami, 
którymi 
razem szliśmy, a mimo to wracają do nas tamte dni, tamte momenty osypania się 
gwiazd Fe- 
liksowych, tego wodowstąpienia ich nadzwyczajnego.
Teraz podaję te fakty, ale nie jest tak, jakobym dzięki nim niwelował przepaść, 
która ist- 
nieje pomiędzy wami a tym krajobrazem młodości, który przytaczam. Musimy zdać 
sobie 
sprawę z tego, że czas, który był moją teraźniejszością, jest wam obojętny. Jest 
tylko płasz- 
czyzną, w której wycinacie pewne obszary słów, skojarzeń, aby z nich konstruować 
swój czas. 
Jednak jesteśmy w pewnym stopniu podobni sobie.
Mój czas teraźniejszy jest zawsze czasem przeszłym, nie ma takiej możliwości, 
aby w tym 
momencie, w którym coś się dzieje, zapisać to jako teraźniejszość. Jesteśmy 
przed tym za- 
mknięci. Mogę tylko powiedzieć, iż to, co minęło, było moją teraźniejszością. 
Dopiero wieś, 
to nagromadzenie ludzi, znajomych, przeciwieństw, wrogów. Nagromadzenie 
wszystkich 
czynności codziennych, zadawanie obroku, gotowanie strawy, życie wreszcie – 
dopiero wieś 
wraz z tym wszystkim, co ją stanowi, może mówić o codzienności. Dopiero pewna 
suma 
ludzka może mówić o dobrodziejstwie istniejącego w danej chwili inwentarza. 
Nigdy i nikt 
sam!
Przez pieśń powracam do czasów przebytych, do tamtych chwil, gdy jeszcze byłem 
zbyt 
mały, aby spać sam w ciemnej komorze, na strychu. To był mój eden, gdzie nieraz 
wysmyka- 
łem się, widząc nadciągające niebezpieczeństwo sukni czarnej albo słysząc 
monotonne drep- 
tanie kroków po tych schodach kurzych, po których teraz kroczymy.
Mówię: po schodach kurzych, bo te deski lipowe, które prowadziły na strych, 
długie były i 
poprzeczki tylko do nich poprzybijane, tak że równię to wszystko tworzyło. 
Równię pochyłą, 
o której na jednej z pierwszych lekcji fizyki się uczę, z ta różnicą tylko, że 
tutaj u mnie, w 
domu, poprzybijane do tego, do tego gładkiego heblowanego drewna – poprzeczki, 
aby noga 
miała oparcie. To była prawie taka kurza drabina, po której szło się na górkę z 
lampą naftową, 
bo ciemno tam. I słodkawo. Prawie ciepło. Najpierw przez pewien okres czasu 
nosimy tu żyto 
na siew, najlepsze. Wybierane. I wtedy moje wejście tam, oficjalne, polegające 
na tym, że 
szufę niosłem. Łopatę pojemną, którą Alis pracując przewracał zboże, żeby nie 
zaparzyło się. 
Ja w tym czasie ręką to robię, przewracam to nasienie, z którego, od wiosny 
licząc, chleb bę- 
dzie .dla nas wyrastał. I wtedy pomagając jemu mam czas tam iść, gdzie zazwyczaj 
tylko jego 
miejsce. Do tej komory ciemnej z oknem jednym na las czerniejący z tyłu, i do 
tej komory 
przez żyto trzeba iść albo przez groch, jak tam go złożą. Albo przez saradelę 
czasami. Tam 
ostrożnie trzeba iść i tego się bojąc, abym nie podeptał tych korzonków jeszcze 
nie wzeszłych, 
bez których jęczmień nawet na słód się nie nadaje, wejścia mi bronią. Ale idę 
tam, po książki 
różne złożone w ciemnicach komory, gdzie szpargały rozmaite. Nęcące mnie.
Alis przyjechał z Nowej Huty Przedtem był w kopalni. Lampę miał małą, ale ciężką 
cho- 
lernie. Błyszczącą bardzo, nawet bez akumulatorów rozświetlających żarówkę. Z 
hakiem du- 
żym lampa, za który się ją wieszało i podciągało z ubraniem roboczym na łańcuchu 
po skoń- 
czonej szychcie. Więc taką lampę miał Alis i hełm jeszcze mały, twardy, pałki 
się nie bojący. 
Moja z nim była zabawa.
Kiedyś przyszedł czas, że mogłem legalnie z Alisem w komorze mieszkać, mieć 
swoje 
spanie obok jego. Opowiada mi dopiero czasy tamtych godzin. Tę jego 
teraźniejszość minio- 
ną, którą jedynie ja przyjmuję jako czas przeszły, jako próbę rekonstrukcji i 
odniesienia się
22
Alisa do tamtych lat. Teraz to wyrasta jako czas teraźniejszy, pomimo iż minęło 
parę dobrych 
lat Żywimy nocne godziny tą pamięcią, mimo iż z niej już wiele grzybów pokarm 
dla siebie 
wzięło, tak że blada ona i schorowana przez wyciągnięcie tych soków, jakimi są 
miejsca od- 
powiednie i czas. Może to wyraźniej widoczne w świetle białym, za dnia – to całe 
ubóstwo 
jego odpowiedzi, ale teraz to sobie przypominam tylko. Zbyt wielkim zaszczytem 
dla mnie 
było wkraczanie w sprawy ludzi dorosłych, abym mógł starać się o zbudowanie 
układu po- 
zwalającego na rozszyfrowanie wszystkich miejsc, wszystkich okoliczności czasu. 
Może i 
Alis zdawał sobie z tego sprawę, skoro inaczej o tym nie mówił, jak jedynie przy 
zmroku, gdy 
już w łóżku leżę.
I tam są doświadczenia jego specyficzne, mnie wtedy kształtujące, z czego – 
myślę – i śla- 
dy do teraz pozostały albo i jestem zupełnie na obraz jego opowieści 
ukształtowany.
Przedtem jeszcze to zdarzenie w brzegach Jeziora Łapalickiego, w tej glinie 
wydrążonej 
przez deszcze, w której gniazdo na wysokim brzegu ścielą dla siebie jaskółki 
czarne, prze- 
świtujące pomiędzy wodą i niebem. Prawie zapadające w wilgoć przed deszczem, tak 
blisko 
wody tego wielkiego jeziora krążą. Jeziora, które jeszcze niejedną trumnę 
zbuduje. W lodach 
swoich i prądach zimnych. Tego dnia to było, gdy Jakub Plichta, co mu lata na 
rozum padły, z 
Sianowa przez lasy szedł.
Agata u niego razem z Marcinem. Takie to pomieszanie, że z tego najbardziej 
widoczna 
jego choroba. Boć na świętego Marcina – idzie zima, a na świętej Agaty patronki 
– lecą do 
kraju skowronki. Te pory u niego jednakowe. I może stąd albo z tej biedy 
wielkiej – która 
gdyby mogła, sama do lasu by uciekła – wynika, iż wciąż tak samo obuty, czyli 
ubrany cho- 
dzi. Korki na nogach, przez siebie strugane, skarpety wełniane. Mocne i szare, 
nicowane przez 
pot i kurz. Szyja szalem obwiązana czarnym, że prawie twarz niewidoczna – zimą i 
latem. 
Tego dnia idzie Plichta przez lasy dalekie z Sianowa na wieczorną strawę do 
domu, albo cie- 
pła pod lipami zażyć, które dwie rosną przed jego obejściem. Trucizny w Jakubie 
nie ma ani 
niczego złego, ale traf chciał, że pod tą pieczarą z gliny, koło której przejść 
musi, nim przez 
Łebę się przeprawi, że w tym miejscu zasechł mu żołądek niepomiernie, że jak 
grużla był, że 
jak listki dwa suche były jego wargi, więc na dół schodzi, żeby upić wody, tego 
chłodnego 
nektaru, dobrego na nogi i żołądek nawet. Bo najpierw pije, a później nogi moczy 
w tej zim- 
nicy, prawie przy ujściu rzeczki, która później przez miechucińskie łąki się 
wije, żeby rosnąć 
w potęgę i wodę. Rzeźbi trawy, zalewa je na wiosnę, wciąż tłusta, połyskująca 
woda rzeczki. 
Rdzawe pyły na jej dnie, podczas gdy przy jeziorze samym – kryształ. Mówią, że 
na łąkach 
tych wielu ludzi poginęło, że rdza – to ich krew zwietrzała, przebutwiałe zbroje 
i koncerze 
narodów dawnych, pomiędzy którymi i mój dziad odległy, dziada mojego dziad, i 
inne ludy 
zapewne były. Obcą mową szwargocące. Bo tu, w pobliskich lasach kasztelania 
była, i siedzi- 
ba wielka, i jedzenie wielkie, i polowanie w czas odpowiedni, przed rują 
zwierzyny jeszcze, 
co każdy wiedział, kiedy przypaść ma. Co obliczone było w pamięci i nacięciami 
różnymi na 
drzewach zaznaczone. Teraz wiem, że rdza ta z rudy powierzchniowej, darniowej, 
ubogiej w 
żelazo. Ze przez rok trzeba by ten szmat pola oczyszczać, metodą umiejętną to 
rdzawe pole 
wzbogacać, aby jeden miecz z tej rudy wytopić, dymając węglem drzewnym, bo 
innego tutaj 
nie znali. Albo torfem.
Przy wyjściu z lasu, który od Sianowa, nie przymierzając, przez parę kilometrów 
się cią- 
gnie, że lżej iść tamtędy, ścieżką jakąś niż drogą, przy wyjściu z tego lasu 
Plichta już zmęczo- 
ny był. Gięły się jego kręgosłupy, bo wyglądał, jakby przynajmniej dwa miał, tak 
skręcony był 
i pożyłowany, i gięły się te kręgosłupy jego prawie do samej ziemi. Zasłaniając 
brzuch i gło- 
wę. Włosy zmierzwione, poprzylepiane do siebie potem i piaskiem wilgotnym, który 
wibrując 
w słońcu podniósł się jako pył z drogi, żeby teraz chrzęścić w paznokciach 
Plichtowej ręki,
23
którą przeczesuje włosy. W jego zębach. Te drobne kroki Plichty, w tej względnej 
cienistości, 
przepełnionej jednak powietrzem pojemnie pachnącym, przesyconym żywicami i 
sokami 
drzew różnych, to wszystko dobre na jego drodze skończyło się przy wyjściu z 
lasu, od czasu 
minięcia pierwszej chaty Reszki, która stoi w wybudowaniach. Teraz słońce, aż 
parzy w oczy, 
wdmuchuje w nie swoje światło, rozpalając je aż do czerwoności, że łzy przed 
widzeniem, 
wszystko zamglone i prawie niewidzialne. Piasek wibrując wznosi się z 
powierzchni drogi, 
tumanami przenosi się z jednego miejsca na drugie. Osty pospuszczały swoje 
łodygi, prawie 
brązowe w tym drobnym piasku żelazistym. Nie tyle, że zaczepne są, powiedziałbym 
nawet – 
bezbronne. Ich igły, atakujące nogę, zwijają się do siebie.
Powietrze wibruje, pełne jest słodkości jakiejś zapierającej dech z tych 
wszystkich pól 
śródleśnych, przepełnionych macierzanką, makiem i łubinem. Szczególnie ten 
ostatni ciężki 
zapach przynosi, słodki, że aż niedobrze Plichcie z oddychaniem, które już 
raczej pocharki- 
waniem jest, jak przy organach kościelnych, gdy kalikant pedał od powietrza 
nadusi, a organi- 
sta palcami po klawiaturze i regałach nie przebiera. Żadna pieśń nie płynie – 
tylko świst po- 
wietrza w nawie kościelnej. Tak samo teraz i z Plichtą, który na swoje zmęczenie 
nad jezioro 
przyszedł, żeby oczy opłukać. Omyć je. Nad to jezioro, gdzie urzma stroma, 
ucinająca się nad 
samymi falami i spływająca w jezioro już gładką pochyłością, miękką bardzo i 
delikatną – 
szczególnie pod takimi nogami, jakie Plichta ma. Zgrzybiałe, grzybem porośnięte. 
Odcisk 
koło odcisku. Na których każdoroczna ziemia znaczy swój ślad. Delikatne jest to 
miejsce dla 
nóg jego, jak dywan jaki albo głaskanie ich rękoma kobiety, o czym Jakub teraz 
tylko wspo- 
mnienie ma, a nie możliwość. I schodząc już z tej skarpy, urzmy ostrej, na 
której jaskółka 
czarna swoje gniazdo i pisklę hoduje, widzi Plichta parowanie się młodych, że 
już tam ni jego 
oka, nic tam – to jest ten czas, gdy trzeba już sobie raczej wewnętrznie całą 
rzecz dopowie- 
dzieć. Bo zaprawdę mało jest takich, którzy by moment ten mogli opowiedzieć 
słowami natu- 
ralnymi, przekazującymi całą głębokość uczuciową tej czynności. To zakończenie 
zalotów, to 
ledwo głaskanie ciał sobie przeciwnych zakończyło się już. Wzajemne przyzwolenie 
na piesz- 
czotę zostało już przez nich zapomniane. Nie mogła w tym przeszkodzić nawet 
ziemia oko- 
liczna, nawet gdyby ktoś koło nich stał. Byli wsłuchani jedynie w siebie, nie 
istniała ziemia 
żadna, głos żaden, który by mógł ich od tego odwrócić. Istnieli tylko dla 
siebie, jak ogień i 
woda. Jak gardło łaknącego i woda. Jak pustynia i woda. Zwróćcie uwagę na 
powtarzanie się 
w opisie jednego elementu. Ale stosunek wzajemny jest zawsze ten sam. I Plichta 
docenił ten 
fakt, naturalny w jego mniemaniu, a jednak poszła po wsi wieść, że dzisiaj na 
urzmie byli z 
sobą Gawków Pioter i Klara. A było im po 28 lat.
I od dnia tego Alis jak gdyby wiedział, że jestem jego przedłużeniem, kimś – 
komu można 
już rzecz pewną opowiedzieć, ciekawą według niego. Teraz, gdy zastanawiam się, 
intryguje 
mnie rola, którą Alis mi przypisywał. Kim dla niego byłem w czasie jego 
zwierzeń? Wiedział 
przecież, że nic nie mogłem powiedzieć. o słuszności jego postępowania. O tym, 
żeby oceniać 
go, mowy być nie mogło. Teraz wiem o tym i dziwię się, nie znajduję jednak 
żadnego faktu, 
który mógłby wytłumaczyć to, że mnie jak otwartą księgę traktował, przeznaczoną 
jedynie do 
przeżywania i utrwalania tych jego sukcesów na weselach. W stogach. A wcześniej 
jeszcze w 
kopalni i w Nowej Hucie. Przecież w tym okresie rzeczy miłości, rzeczy oddania 
się wzajem- 
nego dwojga ludzi, były dla mnie jeszcze czymś tak obcym jak ssanie z butelki, 
które przeży- 
łem, ale zapomnieć zdążyłem już tak bardzo, ze nawet wewnątrz siebie nic o tym 
powiedzieć 
nie mogłem Nie wiem, co jest w tym, że oseski z taką natarczywością dopominają 
się o nie, o 
tę monotonną chyba możliwość wyczuwania atawistycznej rozkoszy. Jak dalece 
pamięć 
skrzywiła Alisowe opowieści, niech świadczą fragmenty utrwalonej rozmowy nocnej, 
gdy 
zdążyliśmy się położyć w tej komorze, do której od pewnego czasu dostęp miałem, 
jako do 
miejsca, gdzie po dniu noc moja. Moje miejsce spania.
24
– Łysy jeszcze byłem po tym wojsku – mówi Alis. Nie zdołały mi na mokrej głowie 
te dwa 
włosy odrosnąć. Nie miałem po co kapeluszem głowy przed słońcem chronić, ani 
ręką, w kło- 
pocie jakimś, w zdenerwowaniu, włosów czochrać nie mogłem. Więc wstyd mi było, 
mimo 
tych groszy paru, które z wojska – po tej kopalni, gdzie ciepło, miałem. 
Przyjechać tu jeszcze 
nie chciałem.
– A jeszcze z tego powodu, że stękania tego kamienia, w którym robiliśmy, tego 
pyłu za- 
pomnieć nie mogłem, który przypominał mi ziemię moją w śniegu. Ciemność boru za 
wsią, 
gdy jeszcze jako szczeniak tam na grzyby chodziliśmy, przy burzy jakiejś czy 
wietrze – też 
tam stękało. Musiałem w te miejsca rodzinne. gdzie dziad i baba pochowani, gdzie 
swoje 
miejsce mają, więc przyjechać musiałem z pamięcią czystą, wyleczoną z miejsc 
wspólnych. Z 
jakiegoś wspólnego, a nie jedynego odczuwania tych wszystkich miejsc rodzinnych.
– Wtedy na tę glinę poszedłem. Na te pieruńskie pola, poprzerzynane jakby 
kanałami, z 
których woda przez miesiące całe paruje najbardziej w ciepły zmierzch. Więc do 
tej Nowej 
Huty, na smrodliwy zapach gliny miętoszonej i przemieszanej z zdechłą trawą i 
zielskiem, na 
to mieszkanie w barakach pojechałem.
– I tam zima była pieruńska, że po robocie wyjść nie chciałem z tego waciaka, co 
dali mi 
go po podpisie. Zima taka pieruńska, a robota jeszcze bardziej. Szufą przez cały 
czas się ro- 
biło, gnoiło w błocie, któremu nawet zima nie dawała rady, że jak gówno 
wyglądała ta glina. 
Poprzerabiana nogami moimi i moich braci, których było tysiące.
– Ale żal żyta było, tego wszystkiego, co mimo zimy jeszcze na polach 
zapłaconych stało. 
Tego wszystkiego żal było. I słońca tego, które tu już miastem pachniało, tym 
węglem i dy- 
mem trującym. Więc raz człowiekowi wesoło, że robota za dwóch idzie, a czasem aż 
płakać 
się chciało, rzygać prawie – i nic. Wtedy komudnie.
– Człowiek tak hardzieje przy tej robocie, że już na nic mu serce, na nic mu 
przyjacielska 
ręka, a tylko by lał i prał tego, co z nim spać idziesz w jedno miejsce. Tego, 
co wódkę z nim 
pijesz.
Jest wreszcie ta wielka buda kolejowa, sygnalizująca konieczność powstania z 
miejsca cie- 
płego, które przez taką przestrzeń, przez takiej różnej wielkości miejsca, które 
zawsze mogły- 
by być miejscami osobnymi dla mnie, zajmowałem. Okolica mijana to przestrzeń 
korzystna 
dla pamięci i chwili. Tutaj po urodzeniu czas mój. Korzystam z tego, aby 
zapisać.
Nieraz płynęła woda Jordan ze mnie, która niczego nie czyściła, tylko niosła 
smar z rąk na 
twarz w chwili, gdy pot ocierałem. To musiała być ta rzeka, skoro po niej tylko 
sól albo smak 
gorzki w ustach. To jest naturalne. Wielu ludzi zapewne ma swoją prywatną rzekę 
Jordan, 
swoje Morze Martwe, rozlewające się po całym tobie, od twarzy, od tego miejsca 
pierwszego, 
gdzie las włosów, gdzie dla twojej ręki było miejsce osobliwe, w tym czasie gdy 
byliśmy sa- 
mi, wielu ludzi zapewne ma takie miejsca osobne. Słone.
Teraz jest inaczej. Przynajmniej u mnie, ta plama, kryształki, w których słońce 
błyszczy, w 
których słońce rozszczepia swoje promienie radosne, jest mała u mnie. Tylko na 
rękach się 
rozlega. Na pięciu palcach, które nawet czasu nie mają, aby się zainteresować 
tym azylem 
goryczy, tylko w pracy wypływającym na zewnątrz człowieka. Zazwyczaj, co dzień, 
to 
wszystko, gorycz cała, gromadzi się w tobie. Drąży sobie korytarze pomiędzy 
sokami życia, 
zatruwając je.
Nie jest tak, że najciemniej jest w pewnych miejscach szczególnych, daleko 
rozciągających 
się poza pniem miasta. Najciemniej i najboleśniej jest po przejściu w jasność 
nadzwyczajną, 
w stanie się ognia w naszych oczach – wtedy nic nie widzisz. Kolor jako pamięć, 
jako pewne 
przyzwyczajenie pamięci objawia się tylko tobie. Wiesz, że ta plama jest 
czerwienią, a tamta – 
błękitem. Że wielka rzeka przepływająca pomiędzy tymi dwiema plamami jest pełna 
zieleni,
25
rozwijającej się od jakiegoś pierwotnego punktu, od źródła swojego, które daleko 
poza twoim 
ciałem. Jest żywiołowa widoczność prawie czystych kolorów, jak po użyciu 
meskaliny, gdy 
świat toczy się i trwa dotknięty, bliżej niż na odległość ręki, gdy ty jesteś 
centrum – alfa i 
omega – chwili, gdy daleko jeszcze do uniknięcia działania tego środka 
nadzwyczajnego, tej 
mieszaniny proszków, obcych twojemu ciału.
Wszystko to pamiętasz, ale najważniejszy jest ten kolor rozlewający się tobie 
przed oczy- 
ma, te trzy ameby żywiące się twoją pamięcią. Pozwalające na to tylko, abyś 
widział niereal- 
ne, to życie szczątkowe już, możliwe do opisania tylko jako ich funkcje, jako 
pełne znaczenia 
tych mało znaczących, potrójnych w kolorze krain. Więc to pamiętasz i czujesz, 
jak bez pracy 
nawet ta sól występuje, której źródłem jest zazwyczaj zmęczenie. Jest tak, że w 
tej chwili 
oczyszczasz się z twojej pamięci. Omywasz się pod czujnie patrzącymi oczyma 
obcych tobie 
ludzi ze swojej pamięci.
Rozpoczęła się ta podróż dzisiejsza, wczorajsza i ta sprzed paru dni i lat, 
tamtej nocy. W 
zasadzie na rozpoczęcie tej podróży odpowiednia byłaby każda inna pora dnia, 
równie dobrze 
ranek, jak i zmierzch siny z wiśniową plamą słońca na horyzoncie, ale wszystko 
tak się zło- 
żyło, że właśnie noc jest początkiem i jednocześnie powrotem do miejsca, gdzie 
wracam już 
na tyle inny, że wyrzucić z siebie mogę pamięć rzeczy szczególnych, pozwalając 
im nosić 
nazwę wspomnień. Ponieważ trwa jeszcze wciąż ta podróż, jestem tym – kim byłem. 
Pamię- 
tam tę noc, kiedy miałem się obudzić inny i przez nią będę się teraz 
przemieszczał, przez ra- 
nek, który po nocy nastąpił.
Zbliżaliśmy się już do tego miasta, w którym postój miał być. Odpoczynek dla 
ciała i czas 
na odgarnięcie włosów, ze skroni, z oczu, które zasłonięte parawanem miękkim i 
łechcącym, 
zmęczone były. Czerwone i prawie gotowe do tego, żeby się zamknąć, były oczy 
moje. Nie 
mogłem pozwolić na to. Jeszcze jeden człowiek ze mną i ten towar, który z tyłu 
samochodu 
plandeką był przykryty. Przystanęliśmy prawie pod miastem, które widoczne było 
tutaj w 
światłach mimo poranku. Pod tym miastem, które wyczuć mogłem pamięcią, jako że 
nie 
pierwszy raz tutaj byłem i nie ostatni. Tak przynajmniej myślałem. 
Przystanęliśmy po to, aby 
wyjść trochę na rosę, przemyć oczy jej wilgotnością, aby pozwolić im – tym 
samym, na odpo- 
czynek.
W nocy mgła. Drzewa tak spokojne i nieporuszone, że żaden wiatr nic im. Mokry 
kołnierz 
wody unosił się ponad drogą, tak że tyle tylko widziałem, aby się nie minąć z 
tym torem jazdy 
wyznaczonym przez dwa rzędy drzew, po obu stronach szosy. Wielka moja uwaga była 
w 
tym, aby szczęśliwie dojechać tam, gdzie mieliśmy być, gdzie nas czekano. 
Starania duże, aby 
uczciwie na ten chleb ze sperką zarobić po pracy ciężkiej, po tym nocnym 
majaczeniu pomię- 
dzy drzewami, że tylko światło – z boku patrzącemu – minimalne się wydawało. 
Podobne 
jeszcze temu, jakie u mnie w domu, w moim starym domu, od lampy w metalu giętej, 
z ba- 
niakiem na trzy litry nafty, roztaczało się na plamie stołu. Istniejącego tylko 
w kręgu wyzna- 
czonym przez żółte światło, żeby poza nim być czernią pokoju. Takie to było 
światło od tego 
pojazdu, który pomiędzy drzewami toru dla siebie szukał. Jazdy bezpiecznej. 
Wszystko to 
przyczyną, dla której oczy moje wtedy czerwone, prawie pełne piasku. Takich 
ziaren chropa- 
wych i tej chęci, tej ochoty do tego, aby w sen się pochylić.
Zamknąć skłonieniem głowy ten szlak podróży. O tym myślałem. Wiem jednak, jakie 
w 
tym niebezpieczeństwo i dlatego przystanąłem już pod miastem samym. W tym 
punkcie, z 
którego po ustąpieniu mgły, światła nad miastem już widoczne i dymy zwiastujące 
ciepło 
ludzkich mieszkań i miejsc pracy. Przystanąłem po to, aby nachylić się w trawy 
pełne ciężkiej 
wilgotności, aby nabrać wody na moje zmęczone oczy, na tę czerwień, przez którą 
idzie 
ścieżka dla światła, nieodzowną przy takiej pracy, jaką ja prowadzę. Jeszcze 
kości wygiąłem, 
przybliżyłem ręce prawie do samej ziemi, prosto stojąc – tak, aż naciągnęło się 
moje wnętrze
26
mięsiste po trzask jakiś. Od tego momentu zmęczenie jakby odbiegło. Jakbym 
wolniejszy się 
poczuł i swobodny mimo tak wielkiej pracy. Po tym wszystkim spokojny już byłem o 
siebie. 
Wracam do samochodu. Jeszcze spojrzałem na ten pojazd wśród drzew i do niego 
miłość 
poczułem, takie przywiązanie. I szacunek wielki. Gdy sobie z tego przywiązania 
zdałem 
sprawę, mogłem opuścić ten punkt postoju, ten odpoczynek dla siebie mogłem 
przerwać, żeby 
już znaleźć się jak najszybciej w tym miejscu, gdzie ciepło na mnie czeka. Miska 
z gorącym
posiłkiem, o który mój język haczy, dając pracę zębom. W tej podróży, w tym 
wypadku wiedziałem już, że blisko miasta jestem, co po 
jeziorze po- znałem, po drzewie krzywym brzozy, która na końcu jeziora, przy 
rzeczce z 
niego wypływają- cej, rosła. Od tego punktu charakterystycznego, który znakiem, 
że już 
miasto i ulice, tylko przejechać jeszcze struny metalu oblepione betonem, ciężko 
śpiewające pod ciężarem, od tego punktu liczy się zakręt – ta zmiana nagła 
punktu 
widzenia. Od tej pory trzeba już uważnie
patrzeć, aby nie przegapić jakiegoś miejsca. Tuż przy postoju. Przy bazie 
prawie. Wszystko to, 
gdy widzę w tej dalekiej jeszcze perspektywie, która się pomimo zakrętu od-
słania, że przede mną, przy kamieniu chłop nachylony stoi. Chłop jakiś 
niedzielny. Prawie jak 
gdyby do kościoła jechał albo innego urzędu – taki dostojny mimo tego pochylenia 
się nad 
tym metalem, nad tym motorem ubranym w metal, zespajający i cichy. Może i chłop 
klnie pod 
nosem na tę parszywość, na tę nieszczęśliwość, która go prawie w mieście 
złapała. Stoi już 
teraz sobie prosto, bierze te dwie prowadnice, te dwa uchwyty kierownicy w 
garście, po ze- 
stawieniu motoru z nóżek. Po skończeniu reperacji. Prawie siada na motor, 
wszystko to widzę 
w momencie ostatnim. Przed gwałtownym pochyleniem w sobie. Przed tym nim 
podświado- 
mie prawie robię ten ruch, z którego zaraz zdam sobie sprawę. Po chwili pewnej, 
po której już 
ciemność i przebudzenie się dopiero w tym czasie, który teraz nastąpił. Podobny 
do siebie 
dzień po dniu.
Widzę, że ten chłop dostojny już wszystkie czynności wykonał. Już tam trajkotać 
musi ten 
motor, który chłopa przenieść ma do urzędu, w którym skarżył się albo i nagrodę 
ma otrzy- 
mać. Na to ostatnie wszystko raczej wyglądało, bo gdy skarga jakaś czy prośba, 
to inne byłoby 
to ubranie – codzienne albo jeszcze bardziej niż codzienne.
Ten ubiór prawie że czarny, teraz tylko trochę szarawy w tym słońcu i kurzu, 
który już tam, 
na tych drogach polnych, którymi chłop jechał, zdążył się wspiąć w powietrze. 
Ten ubiór 
wskazywałby na to, iż chłop po pochwałę do powiatu jechał.
Jest tak, że czasami sam jadąc myślę sobie o tym, co widzę. Wtedy najlepiej z 
sobą roz- 
mawiam. Wszystko widzę w prawdziwych proporcjach: gdzie czerń, a gdzie biel. I 
to właśnie 
była ta ostatnia myśl, bo zaraz widzę, że ten chłop, który powinien mi już drogi 
ustąpić, sia- 
dając na motor, na to urządzenie gotowe do startu, więc ten chłop przybliża się 
nagle do mnie, 
przebywa przestrzeń upadając na bruk przykryty pierzyną asfaltu. W tym miejscu, 
gdzie to 
czyni, motor się przechyla i jakby wolniej, jak gdyby majestatyczniej od 
właściciela, zmienia 
położenie.
Widzę tylko, że ten człowiek przybliża się do mnie. Nie to, żeby kroki stawiał 
albo co, tyl- 
ko leży na tym asfalcie, po którym droga wyznaczona dla mnie, dla mojego 
samochodu. I ci- 
sza taka stała się we mnie, takie słońce nagle przystąpiło do mnie, że wypaliło 
wszelką zdol- 
ność do myślenia. Ten człowiek niedzielny spoczywa tam i w tym momencie dopiero 
widzę, 
że ręce już uczyniły ten ruch, o którym nawet nie pomyślałem. Już tak 
pokierowały, że omi- 
jam przestrzeń ciemnego człowieka leżącego na asfalcie, odchylam się od niego po 
to, żeby 
sobie przybliżyć przestrzeń sąsiednią, to miejsce wolne dla samochodów z miasta 
jadących. 
Widzę, że wyrasta drzewo. Już pamięć moja taka, że jednocześnie widzę kryształ 
szyby roz- 
pryskującej słońce.
27
Teraz żegnam się z tym ciepłym miejscem pamięci, ostatnim, które dobiegło mnie, 
jeszcze 
gdy jadę, gdy jestem w pociągu. Od tej chwili, licząc od peronu, na którym 
jestem, muszę 
dosyć metrów przejść do domu. Godzinek parę. Tylko przejść, jeszcze przypomnieć 
się sobie. 
Dobranoc mówię gorącym, którzy zostali w przedziale. Dobranoc im mówię i jak 
nigdy, nie 
miałem ochoty opuszczać tego miejsca ciepłego. Zapłaconego tą częścią pensji, 
która ma na 
życie wystarczyć i na takie nadzwyczajne okazje jak ta. Tamci zaraz się 
posuwają, rozsiadają 
niejako szerzej, żeby nie widać było tej przestrzeni wolnej. Poczuli się 
bardziej właścicielami 
tych miejsc, przedtem będąc tylko pasażerami. Teraz tam już ciemność zapewne w 
tym 
oszklonym parawanie, zasłaniającym ich przed okolicznym pejzażem. Izolującym ich 
rozmo- 
wy od zewnętrznych, chociaż takim szeptem grubym prowadzone były, iż nieczytelne 
prawie, 
martwe nawet dla mnie siedzącego tuż. Teraz pożegnałem się z nimi. Wyniosłem się 
od nich. 
Mróz mnie przywitał. Zasłaniam oczy przed dującym wiatrem, a raczej przed tą 
igłą mrozu, 
którą z sobą niesie. Przed tą igłą mrozu. Czuję, jak jestem w tym opatuleniu 
płaszczem cie- 
płym wilgotny. Że na brzegach kołnierza mgiełka się tworzy biała, przezroczysta 
prawie, deli- 
katna w swojej zimnej cienkości.
Pani pamięci, prowadź mnie przez te wertepy. Prowadź ognikiem ciepła przez 
ciemności 
zimne. Pozwól mi ominąć wszelkie niepewności, które narastają we mnie, które 
razem ze mną 
tutaj przybyły.
Jakże śmieszny jestem. Jakże niepełny w tym, co mówię, w tym, co zapisuję. To, 
co po- 
winno stać się sygnałem komunikującym pewną wspólną rzeczywistość, może być, co 
najwy- 
żej – z czego zdaję sobie doskonale sprawę – przekazaniem pewnego indywidualnego 
stanu 
emocjonalnego. Pewnego leksykonu słów i wyobrażeń, ujętych w reguły wzajemnych 
powią- 
zań, co sugerować miałoby ich jedyność i uniwersalność. Nic mylniejszego... 
Zaprawdę po- 
wiadam wam... I tu zastanowienie. Skądże wypływa ten strumień biblijnej prawie 
retoryki, 
retoryki na użytek tłumów. Społeczeństw pewnych. Skonstruowanych przez 
tysiąclecia, gdy 
moim jedynym zamierzeniem jest przekazanie stanu poszczególnego. Jedynego, który 
– może 
tak być – łączy się w pewnym sensie ze stanami intelektualnymi, całkiem mi 
obcymi.
Moja druga praca, moje wszystkie prace następne. Jak mówię ten pacierz przez 
lata? Jak? 
Tylko miejsca się różnią, tylko inaczej głową się pracuje, a tutaj w tej właśnie 
jagodowej pra- 
cy jest tak, że głową trzeba kręcić. Dobrze.
Tu już taki bez ukłonów jestem. Bardziej podskakujący, kozak, z obyciem. Będący. 
Przy- 
nieś, pokaż, załatw – nie dla mnie te słowa i tłoku już wtedy nie lubię. Czułość 
mam w tym, 
żeby spokojnie sobie na ten. chleb zarobić. Uczciwie kark giąć i liczyć 
umiejętnie. Taki jest 
mój sposób teraz. Słyszę o czymś takim. O takiej możliwości. Że sezon jest już 
wielki, biały 
pot na wszystkich tam przychodzi. Piszę się na to delikatnie, ostrożnie 
najpierw, żeby przepa- 
trzeć i nie wdepnąć na amen. Żeby pożegnać się bez pretensji wzajemnych i 
jeszcze ciepły kąt i 
strawę mieć, trzeba umiejętnie wszystko sprawiać. Nie na łapu, capu. A na zdrowe 
myślenie. 
Tylko przyuważyć, kto tutaj ważny, i z nim sprawę ustawiać. Bo nawet kierownik 
tam nie 
ryba, biurko dla niego za wysokie, świata poza pokojem urzędowym, ścianami tymi 
nie widzi. 
A świat – to teren. Do którego trudno kierownikowi wobec swojej łazienki i wody 
ciepłej, 
którą krany w jego mieszkaniu posiadają. W terenie to on goły jest, ryba ledwo 
dysząca. I tak 
przeważnie bywa, wiedziałem to z praktyki, że na pierwszym niewodzie, miejscu 
niebez- 
piecznym, wysiada. Tym miejscem „punkt” jest. W którym człowiek jego stały 
pracuje. Tam 
jeszcze kierownik – szefem. Tak mówią przynajmniej okoliczni, i ja także, 
pomiędzy wódka- 
mi doustnie szperanymi.
28
Kierownik to jest pewna osoba dla tych z centrali. Ale przy pracy tutaj trzeba 
wiedzieć, kto 
najdłużej pracuje, kto miejsce ciepłe sobą zasłania, że jak odejdzie – pożar. 
Cały zakład się 
rozlatuje i nędze jego wychodzą na jaw. Takiego trzeba szukać i gładkim wtedy 
być. Żeby 
załatwić swoje.
Sezon kelnerski podły jest. Marzec już minął i pusto w tej budzie góralskiej. 
Pusto od ko- 
biet z Bielska i podskakujących z Krakowa. Sensu w tym nie ma – siedzieć, kości 
pozostałe 
ogryzać i sezon sobie budować przyszły. Wiele od gości zależy i raczej już na 
morze się szy- 
kować. W Krynicę wejść nogami dwiema mocno albo Świnoujście zaliczyć, ale fart 
tam albo
– niefart. Różna stonka w sezon tam leci. Dziękuję – mówię – dziękuję ślicznie 
za moje pie- 
niądze, względnie dobrze w tym miejscu trafione. Innego miejsca szukam. Sezonu w 
okoli- 
cach lesistych. Gdzie inne moje kwalifikacje. Szkolne. Biorące się z tego 
powtarzania
7x8=56, tak że nawet w nocy, po przebudzeniu operujesz tym. Bezbłędny jesteś. 
Także w 
procencie. Więc przeliczam walory, traktuję osobno najpierw uroki, a później 
śmierdzące 
strony tego. Zaczepić się. I już wybieram.
I ja, żulik wtedy, gołysz – któremu we krwi być może pozostały jeszcze cząstki 
tych drobin 
czerwonych po pradziadach, przenoszące na pokolenia przyszłe niegdysiejsze dumy 
– biedny 
stoję przed wekslem, na który muszę znaleźć gwarancję. Zabezpieczenie. Żyranta – 
inaczej. I 
majątek.
To pewny musi być gość. A raczej mnie za takiego uznający, co zdarza się rzadko. 
Przy- 
zwyczajeniem jest, że najpewniej przed śmiercią od ulicy się bronić – w domu 
siedzieć. Nosa 
za piernaty nie wychylać. I tutaj, w tym tłoku obcych mi, szukać tego jednego, 
dla którego 
życiorys mój zbędny, bo sam lepiej wie, czy szmata jestem, czy koleś. Kumpel 
wreszcie. Tra- 
fiam tak.
Stefana od Marciniaków na Szerokiej widzę, przy „pufie” razem idziemy i nie 
znamy się, 
dopiero ten krok jego przy podnoszeniu nogi ciężki jakiś, znaczniejsze moje 
spojrzenie wessał 
w siebie, i mówię – lat tyle – a, cóż, bywa – znajomek. Mówi. I siebie klepiemy, 
i komitywa.
Zaokrąglony facet. Na dobrym wikcie. Dziwne to nasze poznanie się. W Starkowej 
Hucie 
trzy morgi piasku stary ma i drzewa dwa, o które sądy ciągnie Wojtek ód stryjka 
jego i do 
zgody dojść nie mogą. Drzewka na działce spornej rosną. Wiele razy świadkiem 
byłem, jak 
mówił Stefan staremu – rzuć to, nie będziesz psom kości z gardła wyciągał. Na co 
stary – 
swój honor mam. I zęby w gębie trzymaj, jak portki masz związane. I w tym wieku 
do niego 
to mówi, że dziwię się Stefanowi. Milczy. Wyrósł z tego. Leci mu letnio czas 
wspominkowy, 
bo już tylko na wspominki zajeżdża tutaj. Letnik już teraz, a nie chłop – jak 
ojciec. Sam na 
tych żółtych morgach grzybiejący. I śmieje się Stefan, że jeden przynajmniej 
profit z tej ziemi: 
grzyba płodzi. Szkoda tylko taka, że coraz bliżej ziemi. Wrasta w nią, od roboty 
skręcony – 
ojciec jego.
Znajomość nasza ze Stefanem ma miejsce od książek, od tego chodzenia do niego 
jak jesz- 
cze do tej szkoły. pociągiem, do Kartuz jeżdżę, gdy on już inżynier. Na stoczni 
pracuje.
Chamuś był. Gryzł koszulę jak i ja. Na szaber do ogrodów chodził. Mintusy łapał. 
Z pan- 
nami, które na pieśni do Grzeniowej przychodziły, pod krzyżem się umawiał. Albo 
niespo- 
dziewanie z tarniny wychodząc straszył je latarką w gębie świecąc. Od czego ona 
czerwona 
cala. Pod Łebą rzeką detków szukał, bo takie tu podanie, które już my jako bajkę 
bierzemy. 
Teraz inżynier, a wcześniej, w czasie mojego chodzenia do szkoły. to on już po 
„conradi- 
num”, po tym wstępnym przypasowaniu się do munduru granatowego z paskami na 
rękawie i 
czapką białą. Nosił się tak.
29
Co sezon Stefan wita. Grzecznie pozdrawia. Co nieco. żeby z wprawy nie wyjść, 
kosą 
machnie, pokrzyw prosiakom natnie. I taka jego robota. Na letnisko mu teraz 
pora. Tani 
chłop. Gdy go widzę, pozdrawiam i do „Turystycznej” na grzane proszę, mimo że 
lato już, 
czerwiec, w zielsku pachnący, dochodzi.
On jest ciągły pasażer, ale uczciwy chłop. Z kości mu jeszcze wyjść nie może ta 
jazda co- 
dzienna stąd do Gdyni, za pierwszych swoich dni, gdy tam z mieszkaniem jeszcze 
ciężko by- 
ło. Nie może mu to wyjść z głowy, bo przy każdym powrocie w te strony widzi 
tych, którzy 
powtarzają ten krok za nim. W ciemne noce, od ciepłych jeszcze pierzyn odchodzą, 
żeby na 
pociąg roboczy zdążyć, który 6.10 w Gdyni perony parą omiata. Klnie na to. ale 
choćby serce 
najszerzej otworzył, nie da im mieszkań tam albo pracy tutaj. A o robocie tutaj 
nie marzyć. 
Ziemia biedna. Rybie łatwiej żyć, bo wody więcej tu niż ziemi. A ziemia ta 
jeszcze ciężka, 
gliniasta albo już tak lekka, że najlżejszy wiaterek ją wywiewa, co najłatwiej 
na cmentarzach 
można zobaczyć. Przy pogrzebach w ciepłą i wietrzną porę albo na drogach polnych 
na koń- 
skie nogi szykowanych, a nie na samochodowe koła. Zrywają się ci z nocnej 
brygady, koleja- 
rze do parowozowni I klasy, specjaliści od rurek w stoczni, którzy później, 
przerażeni kom- 
plikacją swojej roboty, cuda opowiadają o tych krwiobiegach okrętu. Ze stali, 
miedzi i chromu 
się składających, błyszczących w świetle i cieple elektrycznych łuków. I doker 
pomiędzy ni- 
mi, i wartownik straży przemysłowej, i sokista mandatów pilnujący. 
Bezpieczeństwa na kolei. 
Więc jeżdżę tam i trochę wiem o ich robocie, ale niedużo o tym wiadomości. Tyle, 
ile o mio- 
dzie mógłbym wiedzieć, po jednej łyżce rzepakowego. Znając tylko jego lepkość, 
miękkość i 
nasycenie, które po nim.
Taka jest moja znajomość ich pracy, ale od nich wiem o spawaniu kadłubów 
statków, co 
osiągnięciem wielkim, krok dalszy do szybkości, jeżeli wspomni się ten krajobraz 
nitowania 
zardzewiałych blach, przykrywających rdzeń statku, tak powszechnie przez 
literaturę przyjęty. 
Stefek, syn starego Marciniaka, inżynier politechniczny o swoich pieniądzach 
mówi. Wi- 
dać, że wściekły, jeszcze ta piana, która się nazbierała, nie zeszła jemu z 
mózgu, jeszcze te 
kłopoty minione nie odpłynęły od niego zupełnie, skoro przy szklance grzanego 
mówi o swo-
jej historii, Stefek konstruktor doskonały.
Z tego jeżdżenia pociągami, z tego patrzenia w krajobraz poza oknami pociągu – 
gdy wi- 
dział, nocą ruszając ze stacji, dzień wstający przy końcu podróży – przyszedł mu 
do głowy ten 
pomysł, za który zapłaty nie mógł żądać, bo znalazł się grubszy na jego miejsce, 
któremu dać 
trudno radę. Nawet wręcz niemożliwe to było przez lata długie, aż wreszcie jest, 
trafił Stefan 
tego toto-lotka i na swoim siedzi, i ciepły jest. Nawet bez grzanego.
Praca jest tam u niego przy kreśleniu bulajów; na papier te okienka małe i 
okrągłe za każ- 
dym razem muszą być naniesione. Obliczone powierzchnie i rozmieszczenie. I nie 
wiem, jaki 
awans był przez parę lat, czy od kreślenia do obliczenia norm materiałowych 
przeszedł, czy 
też inaczej było. Faktem jest, że był specjalistą od bulajów i czegoś tam 
jeszcze. I takie zasta- 
nowienie u niego albo żal mosiądzu, który zawsze świecący i zawsze niepraktyczny 
i trudny 
do odkręcenia i zamknięcia w czas niepogody groźnej. Śrubami taki bulaj 
zamocowany, jedną 
wielką i na to jeszcze przykrywa metalowa dokręcana, tak że to kłopotliwe i 
praktyczne mało. 
I tutaj jego przypomnienie tamtych swoich podróży, przez wiele lat z miejsca 
rodzinnego do 
pracy, z większą siłą miało powrócić. To powraca do niego i w momencie jednym 
już ma ślad 
myśli dla siebie, już ma szczegół jeden, dzięki któremu przez wiele wieczorów 
będzie, jak 
gdyby go nie było w domu, a tam zupa stygnie i kolacja czeka. I dzieci spać idą 
bez „dobra- 
noc”. I żona czeka. Młoda żona.
Tam u niego w pracy nowy punkt zaczepienia dla jego myśli, że zostawia wszystko 
i okno 
budując, nie patrzy przez żadne, miasto jedynie w neonach widzi, bo świtem idzie 
przez nie, a
30
nocą wraca do domu. Do siebie. Na to zimne jedzenie. Na to zimne żony patrzenie. 
Tak wiele 
dni. On w tym czasie myśli swoje próbuje przenieść na kalkę, rozrysowuje swoje 
plany. To 
cieniej myśli, to grubiej, tam będzie kreska taka, a tam – taka. To jest 
przekrój z boku, to rzut 
pionowy, a to jeszcze tamto. Szefom musi wszystko na rysowany język przenieść, 
bo nie wy- 
starczy powiedzieć w robocie jego, budujmy okna takie a takie, przesuwane. Jak 
powietrze 
jest, to ciągniesz, a ono opadając odsłania morze czyste, mewy białe. Jak ciemno 
jest, niebez- 
piecznie, to bierzesz i migiem podciągasz do góry. Jest zamknięcie. Jest 
bezpieczeństwo. Nie 
ma mowy o tym, żeby przedarła się kropla wody. Tu musi być bezpieczeństwo. I 
oszczędność. 
To także musi wyliczyć, ile tego metalu – mosiądzu gładko świecącego przeciwko 
rdzy, prze- 
ciwko deszczom, przeciwko temperaturom różnym, które zmienne kolejno na 
przepływanych 
morzach. To wszystko liczy i jako patent przedstawia. I jest produkcja. Gdyby 
nie ludzie. 
Komisja szuka w białym czarnego. Ci, którzy wspólnie chcieliby mieć część w 
interesie, a nie 
mają, szukają w białym czarnego. Wszyscy szukają w białym czarnego.
Stefan też szuka w białym czarnego. Ale nie tak jak tamto szukanie, które jest 
polowaniem 
tego rodzaju, żeby znaleźć coś nie swojego u faceta. Coś, za co się nie płaci, 
oprócz tych go- 
dzin już zapłaconych. To jego szukanie z niepewności, czy wszystko będzie zawsze 
grało. 
Czy wypadek, który ewentualnie zdarzy się na statku, w którym są okna jego 
projektu, nastą- 
piłby wtedy, gdyby były w nim bulaje? Takiej rzeczy jeszcze nie było, ale Stefan 
tak myśli i 
już siwieje. I jeszcze mówi mu żona, kobieta jego, smutne rzeczy; że tamten 
nadgodziny miał, 
tamten się dochrapał. Ty – nic. Nie wierzy żona w te jego pieniądze. Wie, jak 
jest. Z tego kło- 
poty dla Stefana, niepokój, który czasem znika, ale zupełnie człowieka odstąpić 
nie musi. 
Nigdzie to nie jest pisane.
To mi Stefan opowiada przy tym grzanym, wciąż jednym jeszcze. Na czerwono 
barwiącym 
szkło krośnieńskie, fioletowe. Z tej ciemnej opalizującej warstwy czerwieni, 
która schowana 
we wnętrzu szkła, i z tego koloru wydmuchanego w Krośnie, fioletowego, trochę 
przydymio- 
nego, inna kombinacja barwna powinna powstać, na wzór i podobieństwo tej, która 
z żółcie- 
nia i czerwieni powstaje jako kolor nadziei. Kto wie, ale nam tylko ciemniej ten 
płyn czerwo- 
ny świeci, jakoś mocniej przebija, gdy tak siedzimy i czujemy przy otwarciu 
drzwi ten prąd 
ciepły powietrza powstający na rynku. Słońce jeszcze ciepłe, które przez trzy 
miesiące powin- 
no nam grzać. Na radość. Te liście drzewa widzimy zielone, na które patrzymy w 
otwarciu 
drzwi, w czasie gdy gość wchodzi w dymny klimat „Turystycznej”. I o tym sobie 
opowiada- 
my. I wreszcie jest ten moment, w którym Stefan komunikuje mi ten swój toto-
lotek, wszyst- 
ko ostrożnie mi mówi. Z tajemnicą. Wiem, że inaczej być nie może, skoro to 
patent, ten po- 
mysł jego. Mówi Stefan:
– Stary, cholera mnie brała. I flaki się wywracają na takie, psia ich mać, 
sarkanie. Na to 
gaworzenie, że nic wielkiego, że co tam, itp., itp. Te komisje na mój koszt 
chleb żrą, bo z 
moich zakładów to płacą, z mojej roboty opłacają przejazdy, hotele i żarcie, ich 
codzienne 
podlewanie gardeł alkoholem w „Grandzie” albo „Monopolu”. Dla mnie grosze, gdy 
wiem, że 
wszystko jak w zegarku. Że niezawodne te okna, na burze i wszystkie złe wiatry. 
Gdy zakłady 
już w miliony złotych oszczędności mają z tej produkcji. Grosze za to, że w domu 
przez długi 
czas gościem byłem, za to że, teraz jeszcze gościem prawie jestem. To było. 
Wreszcie jest ten 
pieniądz. 400 tego. Domek – mówi mi – buduję, coś z komunikacji kupuję.
Cieszę się na takiego przyjaciela. Nie mówię mu tego, bo powiedzieć to trudno. 
Ale tak mi 
serce się otwiera, tak rad jestem temu spotkaniu, czego przyczyna nawet nie w 
wódce obieca- 
nej. Ale rad jestem z tego serdecznego słowa, które usłyszał. Z tego załącznika, 
który poczuł, 
a który tak trudno było mu dosięgnąć przy plecach jego słabych. Przy tym całym 
pochyleniu 
się w robotę, a nie w szukanie sobie szefów dbających.
31
Dobra jest, Stefan – mówię – ale jakby jednocześnie coś za gardło ściska, że nie 
mam takiego 
konta, że pusty chodzę. Dobra jest, Stefan, ale u mnie sprawy tak, a tak. Chudo 
stoję. Mój sezon 
przede mną, a ty gruby teraz jesteś. Pomożesz kumpelkowi? Stefan: – dobra, 
załatwione.
Obgadujemy wszystko dokumentnie, jako zabezpieczenie przed żoną jego. I pryskam 
do 
szefa swojego, papierek do Stefana, przez natoriusza potwierdzony, każę sobie 
wpiąć w akta 
już przygotowane przez personalną, gładką bardzo i dłuższą w tym biurze, ale 
jeszcze krócej 
siedzącą od Tony, z którym język znajduję, tym bardziej że jest szefem 
magazynów. Widać z 
tego, że w tej robocie ręce ma dobre, że warto za nie trzymać, bo inaczej, jak 
kiełbia wrobi ci 
haczyk w głowę, pociągnie – i już wisisz pod paragrafem. I już jesteś artykułem 
objęty i Wej- 
herowem, gdzie dla ludzi takich przelotna sposobność przygotowania się w murach 
zamyka- 
jących na dłuższą spowiedź. Trzymam się Tony, uczeń jego wierny.
Stefana żegnam długo wtedy i uroczyście, dziękując za te jego grosze, które mnie 
urządzają, 
a jemu szkody przynieść nie mogą, bo zna mnie dobrze. I uczciwie sobie pomoc 
niesiemy, a nie 
za plecami. Nie językami. Tylko ręką pracy zwyczajną. Tylko życzliwą pamięcią. 
Więc mu na- 
wet nie za wiele dziękuję, tylko tyle, ile trzeba. Tak po prostu – dobra jest, 
wszystko będzie w 
porządku. Nie martw się. Moniaków twoich nie utopię – tak powiedziałem, mimo iż 
nawet nie 
potrzebowałbym słów tych mówić. Wie, rozumie – swój jest. Wie, że na nogi staję.
Słoneczna teraz cisza, ledwo wstająca z tego snu ciężkiego. Słoneczna bardzo, 
rozprysku- 
jąca się na kroplach rosy, które jeszcze pozostały na drobnych pędach traw 
ostrych. Kołyszą- 
cych się tutaj, na ziemiach tych, z wiatrem zawsze. Wilgoć ta drobna na liściach 
osiki, drżą- 
cych nadzwyczaj i delikatnych. Wszystko to przesłonięte, prześwietlone słońcem, 
światłem, 
do którego się przyzwyczajam, do którego dobrze mi się wstaje.
Lubię takie pobudki, gdy wiem, że pierwszy nie będę. Gdy wiem, że jest nas 
więcej pra- 
cowników.
W tym mieście, którego wtedy jeszcze nie znałem, Anna wstaje. Jest jeszcze tak 
obca, jak 
tylko można być sobie obcym żyjąc w dwóch różnych miastach, bez żadnej 
możliwości zapo- 
znania się. W dwóch różnych czasach. W dwóch różnych przestrzeniach. Kłania się 
Anna 
swoim włosom, swojemu ciału. Przepatruje przed lustrem. Rozczesała włosy. Ja idę 
do pracy 
na ranną godzinę – mój czas wcześniejszy od jej zegarów. Które dwa, jak później 
zdążyłem 
się przekonać, zdobią jedyny, panieński pokój. Anna wstała już, jej czas jest 
taki. Siódma te- 
raz. Grzeje kawę, mleko. Chleb z blachy wyjmuje, w której jego miejsce. Mleko 
przynosi z 
korytarza, w butelce szklanej zamkniętej tekturowym krążkiem, którą wcześniej o 
dwie go- 
dziny mleczarz pod drzwiami postawił Wcześniej jeszcze przejeżdżający ulicami, 
terkoczący 
drucianymi pojemnikami, w których te butelki mają swoje miejsca. Mleczarz po 30 
groszy ma 
od jednej butelki, a dla Anny wygoda.
Anna rozczesuje włosy Miałaby już gotowość powiedzenia tych słów: powiedz mi coś 
mi- 
łego, albo chciałaby zaśpiewać: „mój mały, mój mały, ty jesteś najważniejszy”, 
ale pustka w 
jej mieszkaniu. Nie liczę czasu, który niezależnie od niej sąsiaduje z nią, 
odmierza się i doda- 
je, pozostawiając znaki szczególne na jej cerze, na jej włosach lśniących 
jeszcze. Czarnych, a 
mimo to słońcem prześwietlonych. Milczących, a jednak słowiarzących wiatrem, na 
ulicy w 
dzień niespokojny, na moment przed burzą.
Znam taką Annę, z okresu jej dawnego, i teraz przypominam. „Feniks”, kuchenka 
gazowa, roz- 
płomienił się już. Anna chleb kroi, spieszy do swojej pracy, w której by już 
czekała swojego męża.
Jak ja jej to powiem, jak jej zaproponuję tę swoją bliskość, tę ochotę na 
wzajemne nachy- 
lenie się po słowa nasze. Jak ja do tego dojdę, gdy jeszcze goły jestem, cieć 
taki prawie, który
32
rankiem wyleciał ze snu na powietrze łaskawe. Bez mieszkania swojego, a od paru 
dni zaled- 
wie z własnym miejscem pracy.
To jest Anna zmartwychwstająca z mojej poranione pamięci. Tyle już sezonów 
przeszło od 
tego czasu, gdy jesteśmy jeszcze dla siebie nieznani. Gdy jesteśmy ostrożnie 
dotykający sie- 
bie, poprzez skórę płaszcza, poprzez te wszystkie rzeczy martwe jak stół i 
narzędzia inne, 
które miast nas dzielić, są w tym czasie jedynym łącznikiem. Są jedyną 
możliwością naszej 
wspólności. Anna zmartwychwstająca w polach śniegowych, w mieście teraz 
pozostawiona, w 
mieście, od którego dla niej nie ma powrotu do tych miejsc rodzinnych, gdzie ja 
– teraz. Nie 
zobaczy już nigdy swojego Betlejem które powinno stać się jej miejscem w chwili, 
gdy razem 
jesteśmy: ja i ona. Jedno i jedno.
Przyszedł czas, że musiałem wejść na ten szczyt bardzo niebezpiecznej góry, skąd 
panora- 
ma krajobrazu przed moimi oczyma. Przed moimi oczyma, w których plamy ciemne dla 
wzroku. Nie minął jeszcze ten niepokój, gdy w słońcu, patrząc na błękit nieba, 
widzę koronki 
ciemne w prawym oku, gdy widzę dwie zazębiające się przestrzenie krzywych, 
wewnętrznie 
już przywiązane do mnie. Niepokój we mnie wtedy. Do dzisiaj pozostający. Nie ma 
ratunku 
na to. Nie ma już odwrotu od tego sposobu konstrukcji, który niezależnie ode 
mnie nastąpił w 
oku. Tłumaczą mi, po prześwietleniach światłem, po tym nagłym porażeniu oka, że 
w mo- 
ment później nie widzę. Że w moment później mam jeszcze powidok słońca, wielką 
kulę 
czerni, czarne słońce, dookoła którego drgające żyły powietrza. Żyły powietrza 
drgające pod 
wpływem ciepła. Falujące i widoczne przez to, przez tę zmianę optycznych 
właściwości. 
Tłumaczą, że to pozostanie. I szukanie wielkie, teoretyczne, źródeł tworzenia 
się paciorków, 
tego odkładania się barwnika w moim oku. Czego nie widzę – a co jest widoczne 
dla kogoś, 
gdy światło skieruje się ostro na moje prawe oko.
Jestem teraz na Łapalickiej Górze, stąd już niewiele kilometrów do mnie. Stąd mi 
już ra- 
czej liczyć dymy domów widoczne niż odległości, które poza mną pozostały. Tak 
blisko do- 
mu swojego jestem. Tak blisko powitania z tym, co pozostawiłem pomiędzy tymi 
ścianami, 
które mnie prostowały od wieku niemowlęcego w górę, które mnie prowadziły w 
słońce. Tu 
już przygotowanie do tej formuły powitania, tradycyjnej w mojej ziemi; 
przypomnienie tej 
więzi rodzinnej, którą nadzwyczaj trudno zerwać. Tak jest.
Po obu stronach góry urzmy głębokie. Dwie ostro spadające płaszczyzny ziemi, 
które gdy- 
by przedłużyć liniami albo płaszczyznami tylko pomyślanymi, przecięłyby się nade 
mną jako 
sklepienie olbrzymiego domu. Jako pierwsze piętro nieba. Jako dach nad tym 
piętrem. Tak 
niskim jednocześnie, że nie dosięgającym pierwszych chmur, nie mówiąc już nawet 
o pro- 
mieniach słonecznych. Tak że ciemny byłby to dom, gdyby te urzmy, spadające na 
lewo i 
prawo ode mnie połączyć płaszczyznami pomyślanymi. Ciemny tak jak ten dom, który 
mnie 
czeka. Ciemny tak jak ten, który już jest we mnie, że nawet słońce najostrzej w 
zenicie posta- 
wione nie oświetli ośródki mojego okna. Poza urzmami – pola, z jednej i drugiej 
strony. Pola 
przeniesione kilkanaście metrów poniżej piętra moich stóp.
Dwa jeziora na lewo ode mnie, prawie zapisane razem z niebem, ponieważ łączą się 
w od- 
ległości, odpowiednio przez perspektywę przypisanej, w jedno międzymorze. W 
jeden ocean 
pomiędzy ziemią i ziemią. W oddali, poza wzniesieniem zielonym teraz jeszcze od 
igieł 
świerków osypujących się przez cały rok, a nie tylko jesienią, ostatnie jezioro 
widoczne, czyli 
trzecie. Jestem teraz w centrum pracy. W tym miejscu, gdzie każdy kamień znaczy 
pot, w tym 
miejscu, gdzie każde miejsce puste po rybie, wyniesionej niewodem w powietrze, 
znaczy wy- 
siłek rybaka. To są moje miejsca żytnie, moje miejsce chlebowe. Tu jestem. 
Nigdzie indziej.
33
W żadnym innym miejscu nie mogę być tak sobą, jak tutaj jestem. W tym momencie, 
gdy 
dotykam stopą swojej ziemi. Gdy moje płuco napełnia się powietrzem wilgotnym 
prawie. 
Wilgotnym od tych wód jeziornych, od ich nasycenia się słońcem, a także 
wilgotnym od tego, 
że w tym miejscu praca ciężka, nieżyczliwa jednako wszystkim pracującym. Pode 
mną ka- 
mienie, glina, piasek zbity. Pode mną ziemia ciężka, nieżyczliwa jednako 
wszystkim, którzy 
przeciwko niej pracują, którzy wedrzeć się chcą w głąb niej. Poprzez jeziora 
widzę cienką 
kreskę nasypu kolejki – świadczy tylko o tej pracy – która niegdyś była, jak 
linie okopów za- 
rośnięte chwastem świadczyć mogą o wojnie minionej. Tam teraz krzaki leszczyny, 
tam teraz 
trawa wysoka na grobli usypanej przez jezioro dla lepszej komunikacji pomiędzy 
kopalnią a 
fabryką, w której wypalali margiel.
Dalej ode mnie Chmielno. Wiem, że teraz jestem bliżej tej miejscowości, niż 
gdybym szedł 
przez godzinę jeszcze drogą, która wspina się i opada przez pola okoliczne. 
Jestem bliżej per- 
spektywicznie. Jestem bliżej przez to, iż widzą moje oczy, nie onieśmiela ich 
zagajnik nagły 
albo zrąb chałupy bielonej śniegiem, a teraz wiosennie prawie świecącej grubą 
zrębowiną, 
opierającą się na kamieniach granitowych ułożonych w regularną formę prostokąta. 
Jestem 
bliżej tej miejscowości poprzez to, iż widzę tam siebie, na wodach okolicznych, 
gdzie prawie 
pośrodku toni spotykamy się. Za mną świeci słońce odbite w dalszych 
perspektywach, tak że z 
tyłu rzutuje mój cień na wody jeziora, cień zgarbiony jak gdyby pod tym 
słonecznym cięża- 
rem. Tak przynajmniej myślę przez chwilę, gdy wtem okazuje się, iż zebrał się 
wiatr lekki, 
nasycający milczące obok mnie powietrze drganiem atomów. Zderzają się z sobą, 
przemiesz- 
czając równocześnie wody jeziora, falując jego powierzchnią – upodabniają ją do 
powichro- 
wanej płaszczyzny. Taki jest widok ode mnie, patrząc na Chmielno. Od tego 
słońca, które za 
mną, a które jest niczym innym jak tylko słońcem odbitym od wilgoci ponad mną 
ułożonej w 
lustro większe od tego, które kiedykolwiek danym mi było widzieć.
I tak ja. Cień mój właściwie. Ale to na jedno, ponieważ zachowując wszystkie 
cechy, dzię- 
ki którym mogę powiedzieć o jego przystawaniu do mnie, jest równocześnie przeze 
mnie ob- 
darzony właściwościami mniemania i sądzenia Jest tak, lak gdybym równocześnie 
istniał w 
dwóch postawach, w dwóch sylwetach. Jedna tutaj, druga tam. Jedna to będzie 
sylwetka na 
ziemi, opierająca się silnie na podłożu kamiennym. Druga to będzie sylweta 
tamta, zgarbiona, 
zwinięta niejako do siebie. Jestem na tej wodzie zachowując formę płodu przez 
rzutowanie 
mojego cienia na to lustro metalicznie połyskujące, żywe wewnętrznie. Jak gdyby 
rzucenie 
mojego cienia na te wody było równocześnie cofnięciem mnie do życia 
przedświadomego, do 
tych miesięcy gdy byłem otoczony wewnętrznymi płynami. Zachowuję więc teraz na 
tej wo- 
dzie (raczej na niej będąc, ponad nią – a nie w jej wnętrzu) kształt, płodu. Jak 
gdyby odnosząc 
siebie z tej płaszczyzny ziemi, chciałbym poznać tajemnice Bytu, to wnętrze, 
które danym mi 
było przeżyć, a nie poznać. Teraz konstruuję sobie model, przydaję sobie 
możliwych stopni 
swobody, abym mógł przede wszystkim poznać.
Gdyby patrzył teraz ktoś, kto ciekaw jest mojego widoku, wiedziałby, iż jestem 
najbielszy, 
że jestem z tego punktu najostrzej widoczny Wszystko bym mu udostępnił do wglądu 
z siebie. 
Wszystko, to znaczy całość. oprócz siebie. Oprócz tego, co we mnie, co mnie 
pośpiesza zmę- 
czonego nocą, zmęczonego powrotem w bliskie krajobrazy, a mimo to łaknącego ich. 
Szuka- 
jącego spotkania z punktami szczególnymi zapamiętanego przeze mnie krajobrazu, 
bez któ- 
rych nie byłbym sobą narodzonym w tej okolicy Powracającym teraz na role swoją. 
do swojej 
kolebki, którą jest mój dom. Jezioro przed moimi oczyma jest roztoką. Jest 
ciągłe aż do miej- 
sca, które nazywam Chmielnem. Z boku, przez ziemię porosłą nagimi o tej porze 
drzewami, 
drzewami, które nie zdążyły jeszcze okryć się zielenią, łączy się z innymi 
jeziorami. Łączy się 
z innymi przestrzeniami błękitu, przedzielonego pasmami białej, prawie że 
przezroczystej
34
płycizny, za którą zaraz ciemna toń, za którą zaraz miejsca niemożliwe do 
penetracji, miejsca 
niemożliwe do obserwacji z pozycji, którą obecnie zajmuję.
Ta ciemń dotyka mnie tylko swoją powierzchnią, swoimi pozorami. Gładkością zdaje 
się 
sygnalizować, iż w jej wnętrzu rzeczy żadnych ciekawych, żadnych 
nienaturalności, przed 
których widokiem wzdrygnąć się mógłbym, a to nieprawda.
Jest to jezioro pamięci. Jest to jezioro – cmentarz, którego obraz z młodości 
wyniesiony 
jest nie do pogodzenia ze stanem dzisiejszym. Widziałem, jak z lodów mierzyły 
karabiny, jak 
działa – zanurzone jednym kołem poprzez lód przełamany – mierzyły w czysty a 
pierwszy po 
wojnie błękit nieba. To miejsce jest schronem, jest cmentarzem armatury 
wojennej. Toczy 
teraz ten oręż rdza powolna. Zaciskają na lawecie działa swoje powoje wodne 
rośliny, a po- 
między ich splątanymi pnączami, kreślącymi końcami warkoczy dostojne wibrowanie 
wody, 
przesmykują ryby. Dojrzewają postne posiłki.
Teraz jest dzień pierwszej mojej nieobecności, Anno. Jest na tyle wcześnie 
jeszcze, abym 
znając twoje przyzwyczajenia mógł zastać ciebie w domu. Gdybym zechciał teraz 
pomyśleć 
wszystko to, co w tym momencie dzieje się za ścianami twojego, a więc i mojego 
mieszkania
– potrafiłbym to uczynić. Potrafię wykreślić każdą czynność twoją, Anno, mimo iż 
nie znam 
ciebie jeszcze. Mimo iż nie wiem jeszcze, kim jesteś, wiedząc tyle tylko, że 
nazywam ciebie – 
żoną. Że po tych słowach, przedstawiających ciebie znajomym, nachylają się ich 
usta do two- 
jej ręki, że kłaniają się w późniejszych chwilach tobie na ulicy, na dźwięk 
słowa tego jednego
– żona. Kłaniają się temu powidokowi, tej zapamiętanej przez siebie postaci, 
podobnie jak ja 
teraz kłaniam się mojej o tobie pamięci, pamiętając ciebie sprzed paru godzin, 
pamiętając 
ciebie sprzed paru dni i sprzed paru lat. Jest pomiędzy nami przestrzeń, której 
ty nie znasz tak 
dogłębnie jak ja. Której ty na powrót poznać nie chcesz po jednym swoim pobycie 
tutaj. Po 
jednym tylko zetknięciu się twoim z ziemią moją, z moim czasem, z moimi 
najbliższymi. 
Znasz zapewne fakty powodujące twoją teraz nieobecność, jak ja je znam Wszystko, 
co sta- 
nowi przyczynę tego, iż więcej już nie chcesz jako gość mi najbliższy, jako żona 
moja, poja- 
wić się na tych ziemiach dla mnie drogich. Ja ciebie rozumiem i wybaczam. To 
nawet nie jest 
wybaczenie, to nie może być jakąkolwiek formą łaski z mojej strony, ponieważ 
wcześniej mu- 
siałaby być jakakolwiek wina Przewinienie najmniejsze, trudne do zmierzenia. 
Chwila takiej 
obcości która wymagałaby tego, abym oczyszczony – do ciebie wrócił Wiesz o tym 
najlepiej, iż 
czegoś takiego nie było, niemożliwe nawet do pomyślenia jest, abym tak myślał. 
Jesteś tutaj 
całkowicie niewinna. Od ciebie żadnego wrogiego gestu w stronę ludzi tobie nie 
znanych.
W tym momencie jest płacz i to jest cisza wewnętrzna, mimo iż słyszę, mimo iż 
oczy 
przejaśniało i twarze inne od poprzednich, od tych sprzed chwili. l to 
kontrastujące z cieniem 
lasu, z tą ciszą sznurującą drzewo do drzewa, nawisającego pod ciężarem śniegu 
białego jesz- 
cze, niezszarzałego przez te wszystkie poranki i noce, które nad nim przechodzą. 
To jest dzień 
pierwszy, gdy jesteśmy: ty i ja, jako jedno. Gdy jesteśmy jako ta część 
niepodzielna, żyjąca od 
chwil pierwszych jako całość, z której owoc jedynie przez współdziałanie może 
wyniknąć. 
Przez wzajemne dogłębne połączenie, a nie przez podział na dwie osobności.
Ja od tej pory jestem niewolnikiem twoim, ty moja pani. Ty od tego czasu jesteś 
niewolni- 
cą moją, ja – twoim panem. I mimo że nad nami ręce zmęczone nie wznoszą przez 
czas cere- 
monii koron złotych, misternie ręką złotnika z blachy kowanych, jesteśmy 
najpełniej sobie 
oddani. To jest, powtarzam po raz któryś, dzień pierwszy naszego wesela. Które 
wynika z 
słów poprzednich, wielokroć do siebie wymówionych. Ale jest po tym dniu dzień 
jeszcze je- 
den, dzień jeszcze jeden, który dla nas mógłby być przypomnieniem, od którego 
jesteśmy do 
siebie przypisani najpełniej, to mógłby być dzień, w którym poczułabyś się jako 
moja rodzina,
35
w którym byłabyś jako część niepodzielna mojej strony, tej pamięci, która we 
mnie żyje, 
wszystkiego tego, co nazywam tradycją rodzinną, i to mogłoby być w tobie 
pielęgnowane nie 
dlatego, że tak chcę, nie dlatego, że tak pragnę. A z tego jedynie powodu, że ty 
byłabyś wtedy 
najpełniej z nami, byłabyś jak jeden owoc z pnia, który i mnie zrodził, byłabyś 
więc podwój- 
nie silna, podwójnie odporna na wszystkie złe ciosy. Stało się jednak tak, iż 
nie danym mi 
było doczekać tego. Stało się, iż marzenia moje, jeżeli kiedykolwiek we mnie 
powstały, roz- 
sypać musiały się same od siebie. Zapaść w moim wnętrzu, jak gdyby ich nie było. 
Taki to był 
dzień drugiego wesela. Na którym liczymy się już jako mąż i żona, w 
przeciwieństwie do tych 
młodych, którzy nas goszczą teraz, a którzy za chwil parę, za parę godzin 
dopiero będą na 
równym z nami miejscu.
Inną chwilę otwiera pieśń. Spretków Stach był przez nas do tego wyznaczony, żeby 
śpie- 
wać tę pieśń w dni, gdy chodziliśmy od zagrody do zagrody, żeby gburom radość 
przynieść i 
poznać dziewczyny z najbliższej i najdalszej okolicy. To była pieśń Stacha, do 
której tylko 
harmonia przez Józwa niesiona, który na niej palcami zręcznie przebierając i 
miech odpo- 
wiednio rozciągając – melodię, a raczej zarys tego, co melodią można by nazwać, 
potrafiła 
wydobyć. Im dwom tylko oddawaliśmy ten czas najważniejszy, najlepszy, gdy do 
ciepłej che- 
czy się wchodziło z zimnej przestrzeni. Nam w tym czasie ni ruszać się nie było 
można, ani 
dokazywać zbytnio. I jakby korzystając z tego, jakby ceniąc nasze poświęcenie, 
to zapomnie- 
nie się, które każdy z nas odczytywał, śpiewał Stach, wydobywając z pieśni 
zapomnianej już 
w moich stronach, nie śpiewanej po kościołach – co dziad dziada jego, w 
chmielińskim ko- 
ściele, pod sosrąbami malowanymi w lelije i serca koszubskie mógł z tej pieśni 
wydobyć. I 
słyszą wszyscy, którzy są w checzy, i słyszą wszyscy, którzy jeszcze dalej 
stoją, bo na progu i 
poza nim, w sieni, ten głos wyciągający z linijki znaczenia najpiękniejsze 
naszych dziadów, a 
przez wnuków i prawnuków zapomniane:
Przy onej górze świecą się zorze, 
Pasterze się uwijają. I na cytrach grają, 
Nie wiem, dlaczego.
I mimo iż wszyscy w chałupie wiedzą, bo co roku tę pieśń śpiewamy, mimo iż 
wszyscy 
wiedzą, dlaczego jesteśmy w tej checzy, zdaje się panować cisza jeszcze 
pełniejsza, jeszcze 
bardziej pogłębiona tym oczekiwaniem na słowa następne, które za chwilę 
usłyszymy. Na 
słowa, które objawieniem mają być, wyjawieniem tej chwili, od której dopiero 
radość można 
liczyć, od której dopiero wszystko to, co Rok Nowy i Święta Królów zapowiadają, 
może być 
poważnie liczone...:
Graj, pasterzu, graj. Bóg ci pomagaj. 
Powiedz, która tu gospoda,
Słodkiego grona jagoda – Syna powiła?
I teraz dopiero, po tych słowach, które już nie są zapowiedzią, ale wieścią 
samą, gospodarz 
częstuje nas gorzałką, od której jedynie diabeł (którym z roku na rok był Alis) 
jest wolny. 
Rozpoczynają się zbytki. Diabeł już na widłach woreczek z sadzą dzierży, goni z 
nim po 
izbie, aby pokarać panny za malowane usta, za zaróżowione pudrem policzki – lepe 
– jak w 
moich stronach mówią. I przez moment to jest, dopóki nie śpiewamy razem wszyscy:
Bóg się rodzi, gwiazda wschodzi,
Trzej królowie od wschodu. Tu z darami, 
ofiarami, każdy swego narodu.
36
Na słowa te, gospodarz, co u niego na święta dobre, co w najgłębszej komorze 
gospodyni 
chowała, pod nasze kładzie oczy, w nasze kosze, które osiołek dźwiga. I to jest 
ta nasza ra- 
dość, ten dar srogi, różny u każdego gospodarza, jak różne są jego ziemie, jak 
różne są jego 
kanie, jak różny jest dobytek i nadzieje, które wiążą się z tym nowym rokiem, 
który za parę 
dni, po dniu dzisiejszym, ma nadejść.
I teraz znów Stach zwrotkę następną, to podziękowanie symboliczne, do którego i 
my się 
włączamy głosami różnymi:
Złoto Pana, a kadzidło kapłana oznaczało. 
Mira znakiem Męki smakiem,
W tych dniach wyrażało.
I teraz jesteśmy już wolni najbardziej, teraz dopiero uganianie się za złym; 
każdy rozpo- 
czyna teraz spowiadanie się przy śmiechach naszych i śmiechu gospodarskich 
córek. Teraz 
największa robota bociana, żeby pannę każdą na wydaniu uszczypnąć, od czego los 
ma się jej 
uśmiechać. Teraz mąką sypanie, po diabelską sprawką rozsypanej sadzy, żeby białe 
zawsze na 
wierzchu. Żeby jasność zawsze smutki pokryła. Po tej chwili właśnie ostatniego 
roku wylegli- 
śmy wszyscy przed checz sołtysa, za którą jezioro, i od momentu tego zaczyna się 
liczyć 
ostatni dzień, chwile ostatnie Feliksa Szmudów, który do wody zmierzając 
najpełniej się z nią 
łączy, że żaden ślad po nim pierwotnie, oprócz tej wyrwy ciemnej na jeziorze, na 
płaszczyźnie 
lodu. Dopiero za dnia bosakami gruntując dno, nie bardzo głębokie w tym miejscu, 
trafiają na 
jego ciało, na to, co żyło kiedyś, i na pannę jego – Trudę, z którą połączenie 
bez wspólnego 
życia, na wieki wieków. I przez moment jeszcze po tym zgruntowaniu ich ciał na 
dnie są tam 
jeszcze, żeby później, przez nieledwie dłuższy czas spoczywać na tafli jeziora, 
przezroczyście 
lśniącej; załamującej słońce w wodzie umarzniętej, pokrywającej delikatną 
skorupą lodu jego 
ciało i okrycie wierzchnie, odmienione przez spoczywanie w wodzie. Odmienione 
przez tę 
wyprawę z gwiżdżami, że zupełnie niepodobne do tego ubrania, które w dzień 
zwyczajny no- 
sił, w każdą inną chwilę. Czy to lato było, czy wiosna, czy jesienne kopanie 
kartofli, zawsze 
był pomocny rodzinie, i miał być takim do końca dni swoich, do chwili i poza nią 
nawet, gdy- 
by swojej rodziny nie stworzył, a na co się zanosiło i co było pisane już przez 
parę wiosen nie 
tylko literami na wodzie, ale w najgłębszych komorach jego pamięci, w 
najgłębszym schow- 
ku, w którym spoczywają sekrety nie odgadnione przez nikogo. Jedynie Julka, baba 
nawie- 
dzona, jakby przeczuwając dni te, wiedząc o tych sekretach głęboko zakopanych w 
sercu, że 
ich wydrzeć nie można było, przewidywała takie ich zakończenie, takie ich 
nieujawnienie. O 
czym od Feliksa sam wiem, sam wiedziałem raczej – po to, żeby zaraz zapomnieć, 
bo po 
rozmowie Feliks przykazał, aby słów tych nikomu nie powtarzać, aby nie dzielić 
na czworo 
pomiędzy najbliższych moich. I dziwne w tym wszystkim było tylko to, że Julka 
takie wia- 
domości mając, takie przewidywania snując z oczu jego i kroku, który mierzyła na 
świętego 
Andrzeja, ani słowa nikomu nie rzekła, co wbrew jej naturze, co wbrew zwyczajom 
przyjętym 
przez nią.
Ale to wszystko, ten moment rozpaczy nagłej, rozsypanie się scenariusza 
widowiska przy- 
gotowywanego przez kilkanaście wieczorów poprzednich jest potem, gdy z chałupy 
wycho- 
dzimy. Tu jeszcze gospodyni pachołkowi naszemu daje pupe z chleba pieczone. Z 
chlebowe- 
go zaczynu. Pięknie lukrem przystrojone, w piecu chlebowym z najmłodszej mąki 
pieczone. I 
po tym dopiero Stach śpiewa te słowa ostatnie, przywodzące na myśl pamięć 
dawnych cza- 
sów, gdy sprawy wsi swojej decydowało się u sołtysa, gdy on był sędzią i prawem 
jedynym, a 
miasto zbyt daleko, aby sądzić się tam i wadzić przez długie lata, karmiąc 
sędziów i adwoka- 
tów sprzedanymi krowami, karmiąc ich mąką na przednówku, gdy dla dzieci jej 
zabrakło. I
37
Stach, przez pamięć na to, a także – chcąc może, aby wcześniej zabawa się 
rozpoczęła –
śpiewa tę zwrotkę, te słowa jasne jeszcze teraz dla mnie: 
Cieszmy się wszyscy na tej naszej ziemi, 
Niech znikną kłótnie między rodzinami, Jak 
dawniej między ojcami naszymi, Tak dziś 
niech będzie miłość między nami.
Gdyby w tym czasie padł jaki znak, gdyby pękło lustro w gościnnej izbie, może by 
ta 
chwila powstrzymała nas od tego wyjścia w przestrzeń zimy, na ten śnieg 
chrzęszczący pod 
naszymi nogami, delikatnie zaznaczający swoją miękkość w promieniowaniu zimnym 
księży- 
cowego światła. Ale nic się nie stało, co by nas mogło powstrzymać. Wręcz 
przeciwnie, wy- 
biegliśmy gwałtownie z rumorem towarzyszącym nam, z klekotaniem bociana, z 
niedźwie- 
dziem przywiązanym łańcuchem żelaznym do ręki Cygana, że jedno, całość 
zamkniętą, nie- 
możliwą do rozdzielenia tworzyli. Tłocząc się więc, przewracając przez 
kierzonkę, która w 
sieni stała od dzisiejszego urabiania masła, wybiegliśmy w ten przestwór 
przykryty granatem 
nieba, zaznaczony jedynie języczkami gwiazd, połyskującymi migotliwie. 
Połyskującymi 
przymilnie. I stało się, co nigdzie nie było zapisane, i stało się, co .stać się 
miało.
To wszystko przedtem. Wiele już zim temu, wielokroć rzeki odtajać i pokryć się 
lodem 
zdążyły, to jeszcze przed weselem moim. To jeszcze przed weselem drugim, to jest 
oczywiste
– jako że zaznaczyłem już, iż na tym drugim weselu jestem z żoną moją, więc 
kolejność tych 
ceremonii musiała być taka, jak opisuję; jak przedstawiam ten dramat przed 
waszymi oczyma, 
a nie inna.
Nie jest tak, że w przestrzeni okolicznej rysuje się lustro, które by zdarzenia 
późniejsze rzu- 
cało przed te, które wcześniej się zdarzyły. To jest niemożliwe, aby fizyczne 
tak odbijało mate- 
rialne, że zachwiane zostaje, lub odwrócone następstwo czasów. To jest 
niemożliwe, powiadam 
wam, chociaż istnieją przesłanki zdające się wskazywać na taką możliwość. Do 
takich możli- 
wości zaliczyłbym te przepowiednie wszystkie, te wiadomości tajemne, które o 
spełnieniach 
rozmaitych mają babki, a z nich wszystkich najlepiej Julka. Ale takie 
odczytywanie kalendarza 
nie po myśli mojej, takie odczytywanie kalendarza niezapisanego, w szczególności 
zaś kalenda- 
rza, którego wszystkie karty przed naszymi oczyma zakryte, mimo wszystko – 
niemożliwe. Tę 
ich skłonność, tę ich zdolność – babek moich – zaliczyłbym do wiedzy! Przez 
długi czas życia – 
zapamiętując fakty początkowe i to, co z sobą niosą – potrafią teraz odczytać 
przyszłe z faktów 
pierwszych, z faktów przyczynowych. To jest nam w tej chwili, przy wieku naszym 
absolutnie 
odjęte. To jest dla nas absolutna niemożliwość. Dlatego zgadzać się musimy z 
następstwem 
czasów, pomijając jakąkolwiek możliwość ich równoległości lub też inwersji.
Prawie osypał się w pamięci proch pól zamiatanych wiatrami w dni orki, pył dróg 
i ścieżek 
wydeptanych przez zmierzających do miasta lub też do gospodarza na odrobek, gdy 
nadszedł 
ten dzień wesela zapowiedzianego już trzykrotnie w parafii, po trzykroć już 
omówionego w 
rodzinie najbliższej. Na stole panny młodej, na stole jej rodziny pojawiła się 
już zapowiedź 
dnia tego. Do zgody doszli starzy pomiędzy sobą. Posag już przez zimy ubiegłe, 
przez 
wszystkie lata minione przygotowany czekał w komorze ciemnej. Suknie strojne i 
wyprawne, 
pościel i bursztyny przez Rompę rżnięte również już były przysposobione. W 
skrzyni zdobnej, 
malowanej siedmiokolorem barw kaszubskich, czekały. W skrzyni, na której serca, 
lilie, tuli- 
pany i bez, przez wnuczkę odziedziczone z wyprawy babki, a żony tatka – co na 
język nasz 
przekłada się – żony dziadka. To wszystko już było przygotowane. Muzykanci 
zamówieni we 
wsiach okolicznych szykowali bębny, harmonię i trąbkę. Kulawy Mazur sidolem 
czyścił mo- 
siężne złoto trąbki, oddziedziczonej po bracie swoim służącym przed wojną 
jeszcze drugą w 
Grudziądzu, gdzie był sygnalistą. Klebba bębny malował na tak duże wesele, 
pęcherz zeszło- 
roczny krowy już w mionionym miesiącu dokładnie z łoju oczyścił, maczał przez 
długi czas w
38
sobie tylko wiadomych płynach, aby głos odpowiedni z niego mógł wydobyć po 
naciągnięciu 
na walec drewna, wydrążony w środku. Józwa harmonię przegrywał, podkleił miech 
nadwerę- 
żony zimowym graniem w chałupach gospodarskich, na potańcówkach. Tak że wszystko 
już 
było zapięte na ostatni guzik, nic już zdarzyć się nie mogło nadzwyczajnego, co 
by mogło 
uniemożliwić te śluby, weselne świętowanie nie tylko dla rodziny najbliższej, 
ale i dla wioski 
całej. To nie dziwne dla takiego gbura, u którego córka jedna i mól gruntu duży, 
co w języku 
naszym – powtórnie przekładam – znaczy duże gospodarstwo.
I jest ta cisza przed burzą, przed namiętnością wielką, jaką jest zawsze 
przyroda wobec nas 
małych, wobec – którzy ją za Panią mają, za serce swoje i za życie, za wszystko 
to, co od 
chwili kołyski pierwszej drewnianej aż po drzewo dębowe u Lieberta w Kartuzach 
zbiera się. 
Jest ta cisza przed burzą, gdzie lasu ani na drzewo, gdzie lasu ani na grób. Nie 
ma miejsca, do 
którego nie sięgłaby ręka, nie ma takich miejsc w pamięci, których by pamięć 
innych wyna- 
leźć, odsłonić nie mogła. Jest tak. Najpierw z całej wsi, ze wszystkich tych 
domów zamiesz- 
kałych przez nowych i przez starych, przez tych, którzy Bug musieli przekraczać, 
aby tutaj 
dojść, i przez tych, którzy to samo uczynili, tylko wieki temu wcześniej 
przechodząc przez 
rzeki zachodnie od okolic Rugii, płaskich i zielonych w trawie soczystej, w 
trawie nie do usły- 
szenia, gdy rośnie tak szybko, wzbiera w sobie pędy – więc u tych wszystkich, 
starych i no- 
wych gospodarzy tej ziemi, budzi się sumienie. Budzi się książka zapisana przez 
wieki albo 
przez lat dwadzieścia. Książką, która nigdy stroną zapisaną nie była i nie 
będzie, która zawsze 
będzie miała karty czyste, na tyle rozszerzające się w przestrzeń i czas, że 
pamięć wielu po- 
koleń pomieścić jeszcze może, że wielu następnych znajdzie się obok dziadów 
swoich i oj- 
ców, którzy już dawno przeciw ziemi przymierze z nią zawarli, którzy już dawno 
rzeki pod- 
ziemne przepatrują oczami zaszłymi piaskiem i mgłą delikatnych korzeni drzew 
nadziem- 
nych, rozciągających lipcowe wonie w miesiącach odpowiednich, nad tą okolicą.
Jest ten czas. Ale przed nim Leona czas dla mnie, brata. Wróg mój najbliższy, 
przyjaciel i 
druh. Wróg mój najbliższy, bo najwyraźniej mnie przekładający – mowę moją, 
słowo, nawet 
nie wypowiedziane – na język gestów prostych, czynności czytelnych. Ale i 
dlatego druh ser- 
deczny. I tam go spotykam, teraz, po lecie, potem, jak Anna w domu moim 
oddalonym – sa- 
ma. Leona witam. Dłoń mu podaję po tym ostatnim naszym spotkaniu w Warszawie, 
gdzie na 
stałe mieszka. Nie przypuszczałem, że zostawi to miasto, abym mógł przypomnieć 
jego w tym 
krajobrazie, w tym osiedlu spraw moich i jego, nie rozwiązanych jeszcze 
ostatecznie. I w tym 
miejscu, w tym punkcie się spotykamy, w którym żadna sprawa rozwiązana zostać 
nie mogła.
Leon – już tobie puszcza niebieska szumi już lasy zapłodnione śpiewem przytulają 
się do 
twojego prawego boku lewy wciąż jeszcze otwarty na pamięć mówisz niech źródła 
wzbiorą we 
mnie żebym mógł tę wystawę otworzyć te obrazki namalować tobie wierzę Leon 
dokonasz tej 
wielkiej czynności i pomagam tobie dzisiaj w niedzielę wychodzę z wielką torbą 
którą kupiłem 
onegdaj w moskwie w gumie i z tą torbą wielką w której prosiaka mógłbym zamknąć 
kroczę te- 
raz do delikatesów gdzie te czerwońce od ciebie otrzymane na ladę wyłożę żeby 
przynieść tego 
napoju tego alkoholu po którym, i ja te rajskie ptaki w sobie słyszę i widzę 
kolor który przenie- 
siesz jak tylko się przebudzisz na te płótna ściśle przylegające do blejtramów 
któreśmy posta- 
wili w kącie.
Czuwam nad tobą a o twoje myśli proszę te anioły zsyłające nam tak piękne sny i 
modlę się 
niech tobie przyniosą pamięć tych rzeczy które teraz w tobie zachodzą niech się 
kolory pięknie 
trzymają twojego ciała tej pamięci którą kształcisz w sobie.
Pamiętasz wyjeżdżamy w plener nakładamy na siebie burki ciężkie wełniane ja palę 
ogniska 
zbieram z pola kartofle które pozostały w tej ziemi chudej po wielkim zmęczeniu 
przydanym
39
kolanom chłopów którzy przez dwa tygodnie wybierali z niej pożywienie dla siebie 
kładę je w 
popiół niech grzeją się te struktury roślinne niech nabywają aromatu i taki był 
nasz plener
Dla wesołości i nauki czytamy księgę kitowicza a czasami jakiś kawałek z biskupa 
kijow- 
skiego chmielowskiego i wtedy w nas pragnienie żeby zobaczyć eskurial albo zęby 
krzysztofa 
które jednak wielkością swoją niepodobne do zębów żadnego stworzenia.
Mając ogień przed sobą przesuwamy szlak wędrówki w inną epokę będąc już pod tym 
nie- 
bem spalonym słońcem widzimy góry przesłonięte sztandarami i teraz patrząc 
widzisz jak 
dzieją się akwaforty goyi.
Taki jest nasz plener gdy chowamy się przed nocą pod dębem szadym rozkładając na 
nogi tę 
wełnę którą nazywamy burką tutaj także dochodzą do nas wołania ptaków rajskich 
mimo iż już 
od tygodnia ani kropli alkoholu w ustach naszych nie golimy się bo niezbędnym 
byłoby użycie 
wody kolońskiej przemysławki albo innej tańszej a w każdej z nich alkohol 
zaniedbujemy tę 
czynność higieniczną żeby nie powstała w nas oskoma na rzeczy potrzebne a 
szkodzące.
Stamtąd z tych ziem płaskich na których drzewo samotne. widoczne jest w pogodny 
dzień na 
osiem kilometrów przenosimy się w nasze miejsca rodzinne między jeziora i tutaj 
łowimy ciszę 
zamykamy się w sobie i do naszej pamięci dodajemy interpretację już widzisz jak 
będą wyglą- 
dały te płótna teraz jeszcze białe nim otworzymy wernisaż miejsce powrotne dla 
picia wódki 
dla powiedzenia kłamstwa.
Mówię Leon nie wierz im wszyscy kłamią wszyscy robią knoty tylko ty się liczysz 
z mło- 
dych lucek i kostek o wszystkich innych zapomnij nie przejmuj się tymi którzy 
wystawiają ob- 
razy w ciężkich ramach. nie wyjmuj noża przyjdzie jeszcze czas gdy sami pokłonią 
się przed 
tobą ty jesteś dobry nie na darmo przecież chodziliśmy tyle po tej ziemi 
uczyliśmy się jej mó- 
wię ale ty i tak myślisz że jestem jednym z nich że zabieram czas twój dla 
siebie że już go nie 
starczy na to żeby pięknie podziękować tym którzy przyjdą żeby pięknie knoty 
przygotować i 
mowę którą na początku mam wygłosić żeby tych starych wszystkich przywitać 
ugościć odpo- 
wiednio żeby kogoś nie pominąć przy rozdziale wina wódki zapamiętają to sobie – 
będzie źle.
O kobiety jeszcze muszę zadbać nie przejmuj się w tym moja głowa żeby wszystko 
grało 
ochleją się opiją i będą mogli macać przynajmniej okiem te dziewczyny które dla 
nich sprowa- 
dzę przyjdą chętnie żeby popatrzeć przywitać się z panem C który na tamtym. 
biennale w We- 
necji nie otrzymał żadnego medalu ale rozmawiał z takim jednym który swoje 
obrazy sprzedaje 
po dwanaście tysięcy dolarów przyjdą te dziewczyny i po to żeby się napić wódki 
albo wina jak 
która woli może być wyborowa albo vermouth albo tokaj szamorodni wszystko już 
opracowane 
ty musisz się tylko przygotować nie możesz być pijany w chwili rozpoczęcia żeby 
nie spotkała 
ciebie ta sama przygoda co lautreca w londynie.
Po tym całym jublu możesz się urżnąć możemy nawet pójść do europejskiego na dół 
i po eu- 
ropejsku narzygać.
Tak mówisz tak mówisz – pierdzisz wyżej niż dziura w zadku.
Tak to tak
Słowami Rabelais'go.
Tak mówię, ale dopiero w chwili pewnej powracam do myśli jak gdyby porzuconej, 
żeby 
dojrzeć w sobie lustra odbijające promienie zeszłe już z tego świata. Sytuacja 
ta została już 
dawno, jeszcze przed stworzeniem jej odpowiednika, opisana. Została przez nas 
przeżyta, a 
więc jest ważniejsza od nas, od tego, czym teraz żyjemy. Od spraw jakichkolwiek. 
Ta sytu- 
acja, ten probierz umożliwiający wejście w siebie jest już historią. Zdarzeniem, 
którego nie 
można przenieść w czas i miejsce, w którym my jesteśmy. To jest niemożliwością. 
To jest 
bezcelowością, która niczego nie wyjaśnia, niczego nie mówi, tylko, co najwyżej, 
może za- 
kłócić nam obecny czas. Może być fałszywym odpowiednikiem sytuacji, która już 
nigdy nie
40
powstanie, mimo iż znowu razem jesteśmy, mimo iż znowu obok siebie, jak wtedy – 
gdy po 
raz ostatni w Warszawie, w innym powietrzu, w innym słońcu i wśród innych ludzi.
Musi być przejście od tego wspomnienia, od tamtych okolic do okolic naszych, 
gdzie krew i 
kość nasza się rodziła, abyśmy mogli być razem. Wiem o tym, czekamy jednocześnie 
na to, 
aby powstał ten most najwierniejszy przez rzekę nieprzebytą pamięci i czekamy, 
musi być 
powrót, jeżeli już tu jesteśmy. Jeżeli Leon i ja tu jesteśmy.
Odchodzi pot z naszych rąk. Czystymi witamy się rękoma. I dobra jest, i cisza 
słoneczna 
tak bardzo wokół, we mnie, w tobie. W drzewie każdym. W każdej trawie 
przemykającej po- 
między moimi nogami. W każdej trawie, którą wyczuwam pod pokrywą śniegu. Cisza w 
tej 
głębi niebieskiej nie zamkniętej żadnym fałszywym drzewem, który płomieniem 
mógłby być, 
żagwiąc się wojennie pomiędzy nami.
Leon mówi o czasie zamierzchłym. O czasie, który wczoraj był, abym wcześniej 
mógł 
wrócić do ziemi swojej, bo przez dzisiaj znacznie trudniej przyjdzie mi to 
uczynić, bo przez 
dzisiaj to będzie prawie niemożliwe. Wiem, że dzień dzisiejszy jest dniem 
pożegnania, a dla 
tego, który już raz żegnał się ze wszystkim, musi być stworzona szansa powrotu, 
aby mógł po 
raz drugi się żegnać i zawsze, ilekroć tylko zechce.
Dzień dzisiejszy jest dla mnie dniem pożegnania, Leon wie o tym. Nawet wtedy 
wiedział- 
by, gdyby wieńca nie widział, sosny pokrzyżowanej, sosny przewiązanej drutem 
giętkim sta- 
lowym wokół pierścienia drewnianego, gdyby tych szarf nie widział u tego 
krwistego kwiecia. 
Każdy musi być, aby mógł się żegnać – innej możliwości nie znaleziono. Tak i ja.
Przez dzień dzisiejszy najtrudniej byłoby się witać z raz pożegnanym, żeby po 
raz nowy 
powrócić do tego. Powrót mój muszę uczynić od wczoraj, od dnia tego, kiedy 
rozpoczęło się 
moje pierwsze pożegnanie. Od dnia, w którym pożegnałem się. I Leon tak czyni.
Kreśli portret kobiety, która najpełniej nas fascynowała, i zapisuje przede mną 
przestrzeń 
tym wszystkim, co wyniósł wczoraj i wcześniej jeszcze z tego, że żyła ta kobieta 
tutaj, i prze- 
strzeń zapisaną poddaje mi, jako drogę wyznaczoną znakami łatwymi, nietrudnymi 
dla znale- 
zienia wejścia w pamięć. Otrzymuję przestrzeń pomocniczą, która ma umożliwić mi 
przejście 
z powrotem w ziemię rodzinną. Wszystko, co do tej pory o tej ziemi wiedziałem, 
zostaje za- 
kodowane w tej informacji o dniu wczorajszym, który raczej powinien być 
przeszłością dalszą 
od tej pory, która skończyła się kilka godzin wcześniej wraz z narodzinami 
świtu. To wszyst- 
ko przeszłe zostaje mi poddane jako droga wejścia w moją wieś.
Prawda, możliwe jest wejście do wioski każdej, do każdej sytuacji zdawałoby się 
bezpow- 
rotnie zamkniętej. Możliwe jest takie wejście, ale to może być tylko pozór, to 
może być tylko 
sztafaż. Ty jako manekin pomiędzy rzeczą i przedmiotem. A tak, przez tę 
przestrzeń pomoc- 
niczą, wychwytujesz miejsce pamięci, łącząc je w jedną całość z wczorajszym. 
Widząc, iż 
zbyt daleko to wczoraj nie odbiegło od ciebie. Stąd dopiero, w tej chwili tworzy 
się źródło 
dnia dzisiejszego. Tego co na ciebie czeka. Tych wejść do domu, do gospodarstwa, 
tego 
wkroczenia do siebie. Abyś mógł jako gospodarz tam wejść, konieczna jest taka 
przyjaźń, 
przeprowadzająca dni zamierzchłe.
I mówię mu to: Przyjacielu, potem, gdy w ramiona zdążyliśmy sobie wpaść, gdy łza 
jedna 
pomiędzy nami przestrzeń zakreśliła, iż nic nam obce już nie było – mówię:
– Przyjacielu, mróz mnie na mojej ziemi czeka. Droga mnie wita gładka, prosta, 
ale przez 
lasy ciemne, przez ostępy. Wyżłobione w śniegu ślady płóz mnie prowadzą. Trop 
zwierza 
dzikiego drogę mi przekreśla, przyjacielu. Ty tu jesteś. To powietrze dłuższym 
dla ciebie, 
przez dni przeszłe już nim oddychałeś, więc przeprowadź mnie przez tę 
przestrzeń, bliską, ale 
wrogą jednocześnie. Przyjacielu, abym mógł w lutą pogodę, w ten mróz siarczysty 
ciepła ja- 
kiegoś użyć, opowiedz wrześniowe zdarzenie. Widzisz, jestem w połowie drogi 
pomiędzy
41
domem naszym, w którym Anna mnie czeka, a domem moim, w którym świece dwie 
żółte, 
prześwietlone do połowy wysokości czekają. Upraszczam zagadnienie, przyjacielu 
mój, druhu 
serdeczny – ale wiesz najlepiej o tym, co czekać mnie może w domu żałobnym. Stąd 
ta proś- 
ba, ta nie-prośba. Krew mnie wypełniająca, marznąca we mnie – tej opowieści 
czeka. Oczysz- 
czającej, przeprowadzającej mnie. Tak mówię.
Leon stoi, ledwo swetrem okryty. Stoi – na metr ode mnie odszedł, jakby zobaczyć 
chciał 
mnie dokładniej, na metr odszedł, o kroki dwa prawie do tyłu, po tym nagłym 
powitaniu, i stoi 
tak. Niepodobny do siebie, którego pamiętam stąd przed dwoma laty; niepodobny do 
siebie, 
którego pamiętam z Warszawy, z wernisażu, na który list zapraszający otrzymałem. 
I teraz, w 
tę pogodę zamykającą usta przed powietrzem, które nagle wdychane, pełnią płuc, 
mrozi zęby, 
zatyka oddech, wyświadcza mi radość wielką. Odpowiedź jego jest przeprowadzeniem 
słońca 
przede mną, jest ogrzewaniem mojej pamięci o tej ziemi, jest przeprowadzeniem 
słońca, które 
po trzykroć musi się przedrzeć przez wzgórza, nim zginie na zachodniej stronie, 
w której mój 
dom. Po trzykroć słońce przedzierać się będzie, po trzykroć w dniu swoim 
wyżarzać będzie 
żużel mojej pamięci, abym najbardziej pamiętający mógł dotrzeć do swoich 
najbliższych, do 
tego, co mnie czeka. I tak mówi Leon, i to jest wstęp do jego opowieści 
prawdziwej.
Wcześniej od rozmowy z Leonem przychodzi do mnie pamięć Fełasa, którego w 
urzędach 
zwą Flisem, ale od lat mojej młodości to pierwsze nazwisko dla niego, i takie 
pozostaje w 
pamięci. Zawsze, odkąd pamiętam, z szopką chodził, ale dla nas niegroźny był, bo 
do miasta 
chodził, dokąd aniśmy mieli ochoty pójść Ta pamięć o nim przychodzi – skoro w 
tej ciszy 
jeszcze przedrannej, w tym mroku jeszcze – spotykam go. Milcząco mijam.
Korzenie już przebiły ziemię, skręciły się na osłonecznionej płaszczyźnie 
przylegającej do 
pnia drzewa. Przyroda zmartwychwstaje z podziemi. Sokami życia darzy powietrze, 
błękit. W 
tym czasie z swojego barłogu schodzi Fełas, biały prawie, w wielkiej 
oszraniającej czoło czu- 
prynie. Wielki jest. Największy na wieś całą był już od samego zarania, od tej 
chwili, gdy 
znaleźli go pod kościołem i w braku matki jakiejś prawowitej, która by mlekiem 
mogła go 
nakarmić, napoić, za poradą księdza, oddano go w ręce zgrzybiałej Zuzuli.
Wielki był już wtedy. W worek opatulony. Bez przyodziewku żadnego lnianego, 
przyna- 
leżnego dzieciom ledwo narodzonym. Gdyby nie ta wielkość i znamię czerwone w 
kształcie 
koziej nogi, racic – raczej, niczym szczególnym nie wyróżniałby się.
Teraz go pamiętam z tego wieku zgrzybiałego już, z tej niepotrzebności, która 
się do czło- 
wieka wtedy przyczepia, gdy już świat przed oczyma zamglony, gdy zdobywa się 
wiedzę o 
tym, iż wiele jeszcze do nauczenia się. Nieprawdą jest, iż oczy z godziną każdą 
stają się coraz 
słabsze – to tylko widnokres się oddala, ostre widzenie szczegółów. Zamiast tego 
posiada się 
mądrość przysłowia, przypowieści albo snu. Ale to już najmniej potrzebne jest w 
Fełasowej 
pracy i dlatego prawie że bezużyteczny po wsi całej chodzi. Do miasta czasem też 
trafia.
Jest kolęda. Chodzenie od domu do domu po proszonym prawie, bo głos jego 
prześwitują- 
cy przez zęby sczerniałe, niezdolny jest do tego, żeby powtórzyć to, co kobiety 
starsze nawet 
od niego w kościele w onym czasie śpiewają. Więc to prawie proszone. Zapewne.
Idzie od Betlejem przez zamek zapadły, na którym królewianka żyła. Przez lasy 
chruściane 
zastygające pod bielą śniegu, żeby dotrzeć w strony, gdzie go nie znają. Szopkę 
niesie z sobą i 
te piosenki swoje albo pastorałki. Nikt nie wie nawet, czy to kolędy są, czy 
inne śpiewanie, bo 
nic z tego odczytać nie można.
Idzie Fełas przez las prokowski, po tym swoim rannym wstawaniu u starego 
Wiktora, 
gdzie gościnę posiada jego ciało. Tylko swoją wielkość zewnętrzną, to. wielkie 
nagromadze- 
nie kościstego ciała powierza temu miejscu, które przypisał mu w wielkiej swojej 
łaskawości 
Wikt. Przywlókł w ten kąt, koło zwierzątek bożych, worek napchany sieczką i śpi 
na nim. 
Czasem tylko, po odpuście w Sianowie przynosi coś lepszego na to swoje spanie. 
Worek sło-
42
my, ale to szybko niszczy się, albo szczury podrobią lub myszy szukające ziarna. 
Idzie Fełas 
do tego Sianowa raz w roku, mimo że daleko tam. Brzęczący jest wtedy groszem, 
który w 
jakiejś dziurze schowa, bo nigdy go u niego nie zobaczysz, czy po kolędzie, czy 
po jakimś 
innym święcie.
Na tym odpuście opowiada Fełas bajki gburom, tym chłopom w butach skórzanych – 
ofi- 
cerkach. Każdy gbur tutaj swoją bryczką przyjechał, czarną, przez starego 
majstra Kuchtę w 
Nowej Wsi zrobioną. Opowiada Fełas, żeby zarobić trochę z tych koszy, które z 
sobą przy- 
wieźli. Do każdej bryczki dwa konie kare zaprzężone, które u Piekarki mają obrok 
na ten czas 
postoju. W bryczce kosz z gęsiną i inną tłustą strawą, żeby gbur .mógł przez 
tych parę godzin, 
gdy jest tu, sił nie stracić. Więc na to czeka Fełas i na wyjście tych ludzi z 
kościoła.
W ciszy, która już później się rozlega, można go znaleźć przed ołtarzem 
ufundowanym 
przez Grejerów, w modlitwie zatopionego. Ale to wszystko w lecie, gdy już żniwa 
minęły i 
bogato jest na tym świecie i wesoło.
Najlepiej także wtedy Fełasowi. Bogaty. Teraz zima przyszła. Zające gubią swój 
trop. Fełas 
szopkę trzyma na sznurze i z wielką na-
dzieją do miasta idzie. Ciekawa to była sprawa z jego szopką i sznurem. Jednego 
dnia w tym swoim błąkaniu się koło 
lasów prokowskich, pod Mirachowo idących, zobaczył cień nadzwyczajny od słońca 
idący 
.Smyrknęło coś koło niego, czarnego wielce i zimnego, bo przez trzy dni prawie 
nie mógł 
się rozgrzać, mimo że picie wódki miał w karcz-
mie darmowe, gdy ludziom zdarzenie opowiadał.
Smyrknęło więc coś koło niego i takim zimnem się oblał, że pot, który u 
człowieka zdro- 
wego jest zawsze po ciężkiej pracy, teraz na niego wystąpił. Rozlał się po 
plecach i o jeszcze 
większe zimno przyprawił. Przeżegnał się więc Fełas i rozpatrzywszy wszędzie już 
zawrócić 
chciał do domu, ale coś nogi jego trzymało. I nie była to żadna glina ani nic 
innego, tylko coś, 
czego nie mógł zobaczyć. Nic więc już nie mówił, tylko Zdrowaś za dusze, za tych 
pogrze- 
bionych i zagubionych, którzy po drogach się włócząc, po rozstajach jarzącymi 
się oczyma 
zapóźnionych ludzi straszą. I zobaczył Fełas, co widzieć miał, i mimo swojego 
doświadcze- 
nia, do wsi z krzykiem przybiegł. I musiał wtedy dopiero proboszcz kropidło 
wziąć, skropić 
po trzykroć ciało jego, żeby złe mogło go odstąpić.
Chłopi przynieśli dnia tego jeszcze świadectwo prawdy słów Fełasowych. Na 
sznurze ob- 
wiesił się Gruńta Tona, który rankiem na jarmarku krowę sprzedał. I litkup pił, 
razem z kup- 
cem. Tam go po raz ostatni widzieli, przy tej wódce gdańskiej jednym uderzeniem 
w blat 
stołu odbitej, i po tym wypiciu tej wódki jeszcze Kuńdę straszył, że jak do 
Gdańska pójdzie, 
to Kresztofowi dupę będzie musiał całować. Taki tam obyczaj w tym mieście, czym 
wesołość 
u starszych gburów – przysłuchujących się wzbudził, a strach u Kuńdy. Któremu 
się dopiero 
wtedy gęba odmieniła, gdy Tona butlę po wódce rozbił i dno pozostałe w zębach 
rozgryzł i 
zjadł. Napił się wódki damskiej i ostro pojadł Tona. Nikt tej sztuki nie 
potrafi, tylko Gruńta 
jeden, co przyniósł ją ze sobą z wojska, gdy w husarii cesarskiej służył. Tego 
Gruńtę chłopi 
tegoż dnia przynieśli na deskach złożonych, żeby ciężar jego ciała mogły 
strzymać. Prawda 
więc była w słowach Fełasa.
Postanowili wszyscy, żeby sznur, na którym Gruńta się obwiesił, Fełas zabrał 
sobie. Aby 
już złe nie miało do niego przystępu, bo taki był zwyczaj, iż od umarłego, na 
przyszłość losów 
lepszą, kawałek szmatki białej się brało z tego prześcieradła, na którym był 
złożony. Od po- 
wieszonego sznur między najbliższych się dzieliło, aby nieszczęście nie miało do 
nich dostę- 
pu. Jeszcze jeden był zwyczaj – dzielenia przepaski, którą kobieta pępowinę po 
połogu prze- 
wiązywała, ale to był zwyczaj na największe szczęście i trudno było rzecz taką 
dostać.
Miał Fełas sznur, który przydatny był i niezastąpiony w czasie jego nocnych 
wypraw do 
Kartuz, skąd po szopce wracał. Z przodu na sznurze tym dźwigał stajenkę zmyślnie 
z lipowe- 
go drewna wystruganą, a z tyłu worek rzeczy różnych, które mu dobrzy ludzie 
dali.
43
Powiadam więc, że dnia jednego Fełas o mało co właścicielem pieniędzy by został, 
które 
nie darowane, ale za sprzedaż szopki miał otrzymać. Rzecz nie do uwierzenia. 
Chociaż praw- 
dą jest, że nikt takiej szopki jak on nie miał, ani Teskniączka ze Smętowa, ani 
Bubi z Grzyb- 
na. A inni się nie liczyli.
Drzewka stały ładnie w tej jego szopce. I inne rzeczy, które Fełas jednym słowem 
zasły- 
szanym określał – krajobraz. I dziwne to było słowo w mowie jego, ale przyjąć je 
trzeba było, 
bo tak nazywał wszystko, co wokół żłobka było, tę całą przyrodę. Dopiero w tym, 
wśród tego 
lasu, żłóbek umieszczony na kształt paśnika u saren, co Grota tylko takie robić 
potrafił. Wo- 
kół tego zwierzątka, żadnych wołów tam, tylko krasule, koza jedna do drzewa 
przywiązana 
postronkiem z korzenia jałowca i gęsi, kur trochę skubiących zieleninę, 
rozciągającą się pod 
stopami pasterzy. Gwiazda nad tym wszystkim wielka, złota prawie i kręcąca się z 
okiem 
wielkim w środku. Jednym słowem: nikt takiej szopki nie miał. Ani Bubi. Ani 
Teskniączka.
To wszystko miał Fełas przymocowane do tego sznura grubego, na którym Gruńta się 
ob- 
wiesił po sprzedaniu krowy. I chodził z tym po wsiach, i czasem do Kartuz 
zawitał, drogą 
leśną przez Prokowskie Chrusty.
Jednego dnia do Betlejem wóz przyjechał czarny, consul się nazywał. Pamiątek 
szukali i o 
mało co by szopkę. Fełasa wzięli, tylko bez sznura. Parę setek uczciwie 
zarobionych dawali, 
ale nic z tego. Bez sznura Fełas oddać szopki nie chciał i na tym skończył się 
interes. Kupcy 
nie chcieli brać tego sznura, na którym Gruńta się obwiesił, o czym im Fełas sam 
opowiedział. I 
jeszcze kazał przysiąc, że pozostawią to wszystko, jak jest – razem. Na to żadną 
miarą tamci 
nie chcieli przystać i po raz drugi nie kupili. I tak już szedł ten targ, to 
przebijanie złotówkami 
przy Fełasowym upartym poprzestawaniu na swoim. I we wsi wieść o tym poszła, i 
teraz już 
każdy wiedział, że Fełas większe pieniądze ma schowane w dziurze jakiejś albo u 
proboszcza, 
skoro za taki pieniądz szopki sprzedać nie chce.
Było, nie było. Idzie teraz Fełas sam jeden. Korki powiązane sznurem i skórą 
trzymają się 
jego nóg, nie opadają. Podbił je wczoraj gwoździami przeciwko ślizganiu się: 
Sanie wyjeź- 
dziły ten śnieg. Ugładziły jak lód prawie.
Mija już Prokowskie Chrusty, tylko dwa kilometry jeszcze do przejścia albo i 
mniej, jeżeli 
przez lód przejdzie żeby dojść do tego swojego miejsca kolędowania.
Cisza w lesie. Gałęzie pod śniegiem uginają się i tylko trzask słychać 
pękających na mrozie 
soków. Drzewa postękują, mówią z Fełasem, nie jest mimo tej samotności sam 
zupełnie. Ra- 
zem z nim idzie przyroda, krajobraz – jak mówi.
Pamięta to drzewo spalone, rozłupane piorunem, od którego Waleria ma jeden bok 
ciała 
spalony i różę na twarzy. Pamięta Fełas, idąc przez las, każdą stegnę.
Korki kłapią po tym zmarzlisku, oddudniają się w korytarzu pomiędzy drzewami. 
Mija już 
diabelski kamień naznaczony takim samym znakiem, jaki i on posiada na skórze. 
Czerwony, 
jak gdyby wypalony. Ale ludzie nic nie mówią. Ochrzczony jest jak wszyscy inni. 
Więc co im 
do tego, widać takie były jego przeznaczenia, żeby z tym znakiem chodzić, 
którego i tak 
zresztą nikt nie widzi. Co innego, gdyby sam nie mógł się z tym pogodzić, gdyby 
sam wiele o 
tym myślał – wtedy co innego. Tak. Zapewne. A jemu to ani do głowy przyjdzie. 
Wie, że taka 
to jest róża jak i inne odmienne. Róża inna od tej, która złuszcza twarz 
Walerii, ale tamta po 
przestrachu ją dostała. Od tego uderzenia grzmotu w drzewo, pod którym stała.
Już pomiędzy jeziorami widać miasto. Wchodzi do niego powoli. Nie przystaje, jak 
to jest, 
w zwyczaju innych kolędników, przy kiosku z piwem, tylko idzie na swój rewir. W 
te ulice, 
gdzie jeszcze nie zdążył być.
Idzie spiesząc się, żeby ludzie na amen nie pozamykali drzwi. Trzeba zdążyć 
przed kolacją 
jeszcze, bo wtedy łatwo im drzwi otworzyć, wyczekując na kogoś. Później trudno 
się do nich 
dostać.
44
Pierwszy dom. Szczurza, prześmierdła klatka schodowa, ale Fełas nie patrzy na 
to. Prostuje 
się. Wchodzi po schodach, już wielokroć – poprzednimi laty przechodzonych. Puka 
do drzwi. 
Niech będzie pochwalony... „W łobie leży, któż pobieży...”
Gulgoce mu w tym gardle coś, błyskają czarne pieńki zębów. Dzieci boją się 
Fełasa. To nie 
jest kolędnik dla dzieci. Wszyscy wiedzą, że śpiewa sam dla siebie: „Łobie 
leży... łudu łidu 
podle budu stajenka leży – aniołowie...” – tak śpiewa, ale tego trzeba się 
dosłuchać w swojej 
pamięci, a nie w tym śpiewaniu. Tam treści nie ma. Jest tylko zamiar. Chęć 
wyśpiewania tego, 
co wyśpiewać trzeba, aby dostać tę swoją zapłatę; Ten opłatek, który ma 
wystarczyć nic tylko 
na dzień dzisiejszy, ale i na inne. Do Wielkiej Nocy, gdy jałowca nazbiera, 
sprzeda go na jar- 
marku, a sam z pozostałymi witkami pójdzie w drugi dzień świąt po dyngusie. Więc 
do tego 
kwietniowego czasu musi mu wystarczyć to dobro dzisiaj zebrane. Wiedzą o tym 
ludzie i 
dlatego w tym gulgotaniu, w tym „Łudu, budu, bebejem...” dosłuchają się kolędy, 
pastorałki 
albo inne pieśni, żeby mu ze spokojem sumienia dać parę groszy. I prowiantu do 
worka.
Dopiero teraz, a więc o moment później czas i miejsce spotkania z Leonem. 
Dopiero teraz 
czas, który liczy się jako moment wspólnoty i od tego momentu do mnie przybiega 
opowieść 
Leona.
Biała Julka stoi na szosie, ręce – dwa bezładne w skurczliwym ruchu skrzydła – 
trzyma w 
miejscu, gdzie kończy się biała krągłość brzucha, a rozpoczynają lędźwie. 
Długie, czarne wło- 
sy, osłaniając prawie oczy opadają za kark, sięgając pasa. Jeden pukiel, ponad 
ramieniem sie- 
jąc swoją miękkość, owija pierś, teraz białą i widoczną w zachodzącym słońcu 
światła. Nogi, 
tkwiące w zgnojonych korkach, poznaczone bliznami i niezaschniętymi jeszcze 
ranami przy- 
pominają łąg ziemi, wypalony i brudny, z gdzieniegdzie tylko zaznaczoną kępą 
wyschniętego 
perzu. Trudno powiedzieć, o czym teraz myśli, stojąc w ciemności. Jej ręce 
wibrują, dłonie 
harmonicznie przesuwają się po materiale wyblakłej i cerowanej sukni. Z krtani 
dobywają się 
słowa ciche, gardłowe. Spoza czarnych, spękanych – jak gdyby wyrąbanych silną 
pięścią – 
zębów, pokazuje się język; drga jak gdyby ptak na uwięzi. W tym czasie, gdy 
widać tę krwistą 
czerwień wewnętrznego ciała – jej głos załamuje się, puchnie. Z gardła wylatuje 
wielki bąbel 
powietrza, słychać charkot. Później Julka spluwa na ziemię okoliczną. Jej ślad 
ostatni pokryty 
jest plwocinami. Robi się coraz zimniej. Słońce chowa się za Rekowo.
Wydaje się, iż Julka nie myśli o niczym istotnym. Zresztą, o czym że mogłaby 
myśleć. 
Wszyscy ją znają. Mówią: Biała Julka – głupia Julka. Ręka do tej pory zwisająca 
wzdłuż ciała 
podnosi się, sucha ziemia zaludnia się jej cieniem, który drga. Julka liczy: 
tobie kaszy wore- 
czek, tobie mleka dzbaneczek, a tobie – fir, fir – do lasu. I kręci najmniejszy 
palec, trzaskają 
stawy, nie czuje tego bólu, śmieje się – w krótkich przerwach pomiędzy tymi 
grymasami twa- 
rzy mówi: tobie fir, fir do lasu. Opuszcza dłoń, wiąże ją z drugą i tak 
splecione trzyma pomię- 
dzy udami. Nic się nie dzieje. Tylko wiatr potęgujący się wydzwania ciszę w 
opadających 
liściach, szeleszcząc nimi. Tylko suknia Julki jeszcze przez moment podwiewa 
się.
W widocznym za jeziorami Chmielnie zapalają się światła. Słychać daleki głos 
dzwonów: 
ZU-ZAN-NA, ZU-ZAN-NA. Jęk wiatru im wtóruje. Piersi Julki prężą się. Są jeszcze 
młode i 
jędrne, kształcone wielokroć na klepiskach albo w stogu podle stegny przez 
młodych.
Jesteś sama – mówi do siebie – nie myśl o niczym. Nic tobie nie jest. Nie wiesz, 
po co się 
tutaj znalazłaś, jak zresztą nie wiesz, po co w ogóle
jesteś tutaj, na tej ziemi. Zima idzie, a tu ani butów, ani niczego. Już od 
krzyża ból idzie. Ko- 
le. Przenosi się w dół. Pierścieniem obłapia, okolice pępka. Nie myśl o niczym, 
nikt tobie nie 
pomoże. Ludzie nie są tacy źli, ale wiesz, że już pomiędzy nimi nie dla ciebie 
miejsce. Już 
wszystkie twoje ścieżki zarastają. Ci, którzy byli, odeszli. Już na nich pamięć 
rośnie, a mirta, 
którą wyrzuciłaś do grobu, spróchniała. Tylko deszcz teraz, biała kropla wody, 
przesiąka pod- 
ziemne korytarze, mieszając proch z ziemią. I robak tam chodzi.
45
Nie myśl, Julka, nie myśl źle. Jeszcze kropla wody – słonej łzy, może dołączyć 
się do tego 
deszczu.
Pomyśl teraz i patrz. Słońce zachodzące. Czerwień na jeziorze. Białe mizgi fal. 
Gałęzie 
drzew kreślą na ziemi żywopis, przedłużony cieniem daleko poza obszar 
zieloności. Mienią 
się w tym ruchu. Słońce, jak kulka słomy płonąca przywiązana kotu do ogona, drga 
i prze- 
kształca się w chorych oczach.
Julka! – teraz przychodzi czas modlitwy. Teraz przychodzi czas przebłagania. 
Ręce powoli podnoszą się z 
tego punktu środkowego ciała, na którym były związane. Pod- noszą się, trzymają 
łącznie. 
Na ziemi widać trójkąt przedłużony, w to miejsce wpisać spra- wiedliwość, oko 
Wszechmocnego. Niech patrzy. Niech przebędzie ledwo widocznymi ślada-
mi jej nóg drogę powrotną.
Już nie trzeba. Przecież wiem, że są granice rozpaczy. Nic się już nie zmieni. 
Moja prawa 
strona ciała jest dobra, lewa zła. Moja lewa pierś jest chora, prawa zdrowa. Na 
obydwie kładli 
swoje ręce, tłamsili pierś jedną i drugą do skóry. Równali te dwa pola 
nabrzmiałe – do płasz- 
czyzny wyznaczonej skórą opiętą na żebrach. O Jezu, Jezu – zaraz potem czuję, że 
jestem już 
łódź, położona na garby spękanej i sękatej ławy.
Moja prawa strona jest dobra, lewa – zła, w niej bije moje serce. Już czuję, że 
rozdzielają 
moje nogi, najpierw jeszcze kładzie swoją dłoń pod pachwinę, grubym palcem 
dotyka tego 
splotu nerwów, i już nie mogę zdzierżyć, już uda same się rozsuwają, odsłaniając 
to wnętrze, 
do którego wejście zagrodzone lasem delikatnym. Jego miecz wdraża się w środek 
mojego 
ciała. Prawa strona jest dobra, lewa zła. Łódź odpływa, Julko. Tylko nie płacz. 
Zaciśnij zęby, 
zaraz on w ciebie aniołem wejdzie. Już kończy się to piekło, już odwraca się 
ogień. Rzeki, 
które czyni paznokciami na mojej skórze, rzeki krwi prowadzą siebie dalej, 
ściekają po pod- 
brzuszu, łącząc się w większy strumień. Omywają to miejsce bólu. Julko, ogień 
już się od- 
wraca. Już rzeka wysycha. Jeszcze czujesz. Jego paznokcie czarne, popękane, z 
białym świa- 
tłem w otoce brudu, orzą moje ciało. Spoza moich zębów skowyt. Już anioł idzie. 
Ogień się 
odwraca. Julka wstała. W oczach, narosła przez ten czas krew wypełnia prawie 
całą przestrzeń 
międzyświetlną. Krajobraz owczarni widzi pocętkowany czerwienią. Liże ręce. 
Język jeszcze 
zbiera słowa.
Przykryłam już to miejsce. Jest lśniące. Nawet gdyby przyszedł gruby Józwa z 
okularami, 
na palec nie zobaczy nic. Powie: drzewo – jak drzewo, myśli Julka. A w niej 
teraz cały brzuch 
się wywraca, czuje, jak mięso środkowe podpływa wyżej, wypycha worki na 
powietrze – płu- 
ca. Łapie się rękoma Julka w okolicy. gdzie ślad po odciętej pępowinie. Udo, jak 
gdyby 
chciało się okręcić koło drugiego, ciało zwija się w spiralę.
Nagina. Nie będę nigdy mogła mieć dziecka, nigdy nie zaryczy w nocy. Mój palec 
zawsze 
suchy nikt go nie zechce ssać. Po co piersi, po co hoduję, te dwa wyrosłe, 
wrzody, twarde 
jeszcze teraz. Tutaj ręce podnosi, zaczyna wyć. Tak, jak nocą – koło Mirachowa. 
na Strzelnicy 
Lechickiej, wilk wyje – zostawiony sam sobie Na drugi dzień ludzie przychodzą i 
patrzą, a 
tam ziemia zryta, tyle tylko z tego wycia. I jeszcze to, że cisza wtedy w lesie. 
Nikt nie znaj- 
dzie w najbliższej okolicy ciepłego tropu zwierzęcia.
Coraz ciemniej. Niebo łączy się już kolorem z ziemią. Julka przesuwa swoje kroki 
dalej. 
Idzie w gęsty las. Tu – cisza, tylko drzewa napierają do drzewa, gałęzie 
ocierają się o siebie. 
Czasem – widzi coś... Gacki pospadały z nieba do piwnic, ma się na zimę. Już 
wiszą w ciem- 
nych kątach, przyczepione do szorstkich ścian z cementu. Zbierają ciepło. Dają 
już spokój 
ostatnim muchom, jeszcze w biały dzień podlatującym gdzieniegdzie. Mieć taką 
cichość w 
domu. Drzewa w nim i trawa, mech uginający się pod nogą, że nic – tylko ręce pod 
głowę 
podłożyć i położyć się. Wyciągnąć na tej przestrzeni łaskawej zmęczone ciało. 
Nawet umrzeć 
tutaj, byle pogrzeb chrześcijański. Mowa księdza, cztery świece i pusta noc. 
Ale, gdzie mi 
tam. Pod murem pochowają albo jak starą Monikę – tuż przy śmietniku. Co raz, gdy 
wiatry
46
powieją, spadnie tam – z tej sterty śmieci zdjętych z innych grobów – jakiś 
kwiat papierowy, 
ale zaraz odpłynie. Wiatr go zabierze. Nic za darmo, nawet po śmierci. Za pamięć 
też trzeba 
płacić.
Pamięć Julki działa jak żarna. Ciężko i zgrzytliwie, ale jeżeli coś się dostanie 
pomiędzy te 
kamienia – to już na amen. Wiedzą o tym i boją się jej we wsi.
Doszła już do tego miejsca pustego, pośród buków. Nikt tutaj jej nie zobaczy. 
Może teraz 
przypomnieć swoje pierwsze słowa – moje ciało jest chore, lewa strona jest chora 
– tam serce. 
Zaraz podniosę ręce, niech będą jak dwie gałęzie przeciwnego drzewa. Niech będą 
osobno – 
choroba i zło w lewej ręce, dobro w prawej. Teraz wołam o deszcz, niech 
przyjdzie od Ta- 
mowej, od jezior brodnickich, po co ma na pola padać, po co bruzdy ma zmywać, 
piwnice z 
kartoflami topić, jeżeli może spłynąć na mnie. Na moje chore ciało. Niech . 
zmyje ten trąd z 
lewej połowy, niech moje ciało będzie czyste. Niech będę tak biała jak 
Szkaplerzna z Siano- 
wa. Niech deszcz, już przyjdzie, niech aż do krwi kość obierze z tego ciała, z 
tej strony chorej. 
Niech to, co mnie okrywa, spadnie na ziemię, mech to piach przykryje, a ogień 
wypali, aby na 
tym miejscu grzyb trujący i padalec nie wybudowały swojego gniazda.
Tak woła Julka, mając dłonie wysoko w górze, rozwarte, że jeżeli pomiędzy nimi 
patrzeć, 
widzi się księżyc. Cały świecący w wysokości. W pobok od gałęzi, chmury 
postrzępione, 
czarne, zmieniają się, pędzą jak konie kare u sołtysa, gdy im orczykiem dać albo 
kolnąć 
ostrym pikiem wideł. Wzrok Julki mieni się, odbija w oczach całe niebo, oprócz 
księżyca i 
chmur puste – nie ma w nim miejsca na litość.
Niech mnie przestanie palić to w środku. Piersi połóżcie się spać. Już nic z tej 
chęci mojej, 
z tego wyciągnięcia rąk do każdego, który ma inne ciało ode mnie. Nie palcie się 
moje włók- 
na, niech płomień nie rozlewa się żagwiąc pustą przestrzeń brzucha, tak 
bezużyteczną do tej 
pory. Bądźcie cicho moje wnętrzności. Zaraz zejdą anioły, tylko deszcze niech 
spadną, myjące 
moje chore ciało. Już słyszę, jak wzdyma się wiatr. Lampa rybaka, przyczepiona 
do czółna, 
chyboce się coraz bardziej. Idzie chmura od Chmielna, miększa od pierzyny. Niech 
do mnie, 
do tego jądra ciemności, wstępuje ciemność każda. O piersi moje! O ciało!...
Julka przerywa monolog. Ręce osuwają się w dół ciała, przecinając ciemne już 
powietrze. 
Gniotą brzuch, badając ciało – począwszy od lędźwi. Teraz prawie noc. Dookoła 
Julki prze- 
strzeń zagęściła się.
Nie myśl o niczym. Ludzie już się kładą spać. Już kobiety nagrzały chłopom 
pierzyny. Już 
się za siebie biorą. Zadają sobie ból i rozkosz, żeby później – za dziewięć 
miesięcy – wycią- 
gnąć tę piszczącą skorupę, z której człowiek ma wyrosnąć. Gbur albo robotnik.
W powietrzu narasta chłód. Nie widzi tego Julka, ale wie, że od jezior 
przychodzi mgła. W 
taką noc wstają z jezior ryby, żeby płynąć w powietrzu, nie rozróżniając mgły od 
wody. Ryby 
płynąc biorą krzewy za muzea olbrzymich wodorostów, utwierdzonych w czasie, w 
chwilach 
pewnych tylko wachlują się te sieci sztywne gałęziami. W taką noc ryby płyną do 
księżyca. 
Cała przestrzeń roi się od srebrnych błysków łusek. Chłopi patrząc, po wyjściu z 
karczmy, 
swojej drogi, szukając śladów niewidocznej ścieżki, która by zaprowadziła ich na 
wieczerzę i 
do ciepłej pierzyny, widzą te jasne krople we mgle. Wydaje im się, jak gdyby 
gwiazda albo 
księżyc, trafione kamieniem dużym, rozprysły się. Któryś z nich, samotnie idący, 
wzdryga się 
czasem, jak gdyby smętka albo szątopierza zobaczył. To ryba przepływająca we 
mgle trąci go 
ogonem albo płetwą. I dziwią się potem w chałupie, znajdując na twarzy albo na 
sukniach 
wierzchnich śluz zaschnięty. W takie noce kobiety nie pytają się, nawet gdyby 
znalazły ten 
śluz na ich ruchnach, jaka przyczyna tego. Wiedzą już. Niedobrze złe wywoływać. 
Lepiej po
47
trzykroć splunąć w róg izby i po trzykroć powiedzieć; „pódzesz te szątopierzu w 
las, łemijając 
dzece i mojigo chłopa”. Wie o tym dobrze Julka, i wzdryga się wewnętrznie, ale 
radość w 
niej.
Ryby zapędzone w swoim locie wodnym do księżyca opadają z sił, spływają z mgłą 
na lasy i 
krzewy. Można ich nałapać tyle teraz, że na cały tydzień starczyłoby dla niej, 
ale gdzie tu je 
przechować, żeby nie zaśmiardły okolicy. W te noce również węgorze na rżysko 
wychodzą, 
gdzie spotykają się z wszelką gadziną z lasu wybiegłą. Fełas im gra na cytrze 
poszum lasu i 
bełkot wody, a nikt nie wie, co one wtedy wyrabiają. Rano można tylko zobaczyć 
trawę wyle- 
żałą, wąski pas ciągnący się od jeziora przez rżysko. Wie o tym wszystkim Julka.
Przechodzi drogę powrotną przez lasy, gdy wtem przytomnieje przy spotkaniu z 
miejscem 
wstydu. Dawnym już. Kij, którym się podpierała przy marszu, którego ostrość do 
tej pory 
jeszcze pamięta, spróchniał już zapewne albo gdzieś jeszcze w oborze leży, 
czekając na to, 
aby przyspieszyć smętny krok krowy nagłym uderzeniem w grzbiet. Ale nie, Julka 
jest pewna, 
że kij pozostał tutaj i przegnił. Może na nim grzyby żółte już wyrosły, które 
gdy dotknąć, pur- 
chle zostawiają na ręku. Miała wtedy szesnaście lat albo i mniej. Tyle już słońc 
nad jej głową 
przeszło, że ma prawo nie pamiętać tego czasu. Wie jednak, że to popołudnie...
...Andzin chłop jeszcze z cycka mleko ciągnął, a teraz już dwoje mają. Chociaż 
to może i 
nie jego, różnie ludzie gadają. W każdym razie Alis ciągnął wtedy cycek. To był 
maj, począ- 
tek sianokosów. Gorąco wtedy. Trawa ledwo skoszona, już się kładła sucha tak, że 
pod wie- 
czór można ją zwozić do stodół. Przy. pociągnięciu kosą słychać było ciche 
strzały, to pękały 
nabrzmiała łodygi traw, z ich przeciętego, zielonego mięsa parowało zapachami, 
od których 
ludziom w głowie się kręciło. Na niebie był okrągły talerz słońca, ani jednej 
chmury. Kobiety 
w polu pracowały w samych spódnicach, nie mając nic pod spodem, czasem gdy 
któraś nogę 
wyżej podniosła, chcąc rów przeskoczyć albo inną przeszkodę, można było to i owo 
zobaczyć. 
Nie dziwota więc, że chłopaki z wioski byli na łąkach.
Chłopi pracujący przy sianokosach nie mieli na takie obrazki czasu, ważne, że 
trzeba było 
kosić trawę dla zwierzątek bożych, aby im dobrze było w zimę i głód. Przecież 
Józwa Klima, 
co wiele już widział, od tygodni powtarzał: „A po ogniu bożym, który jako wielka 
kula toczyć 
się będzie, przyjdzie dzień wilgoci aż po wieki wieków. Od dnia onego rozeszły 
się brzegi i 
wielka woda w każdej krainie będzie, zajdzie do zagród ludzkich i będzie tam 
żyła, dopóki 
nie zjawią się sprawiedliwi i wybrani, a miasta przełamane będą”. Spieszyli się 
więc chłopi, 
nie czas im było patrzeć na miejsca ocienione, przestrzenie tkane w innych 
nocach białymi 
muślinami, barankami rozpasanymi, gnającymi na zagładę w czarną przepaść 
jaskini. Nie czas 
im było teraz, skoro noc dla siebie mając, odsłaniali piersi i lędźwie spod 
pierzyn ciężkich, nie 
chcąc, aby ta woda potu słonego mokrym uczyniła miejsca ich spoczywania. Teraz 
więc teren 
odpowiedni dla tych średnich, zlecieli się chłopcy z wioski baby podpatrywać i 
uwagami się 
dzielić. Na cały głos ryczą: „patrz, jakiego ma syfa”. A kobiety nic. Tylko 
Breskowa o dopu- 
ście bożym mówi i od czasu do czasu ręce rozkłada, ale spieszyć się trzeba. Po 
takiej robocie 
całodziennej wszyscy się czuli, jak gdyby pół dnia przy maku pracowali. Klima 
mówi, że 
przyjeżdża do niego cud-królewianka, a tuż po słowach tych, inne słyszą wszyscy, 
że Verdun 
widzi i morze czerwone, nad którym biały orzeł leci i kule połyka.
Kiedy ten największy gorąc przyszedł, Julka poszła do lasu, powoli bardzo. 
Poszła do tego 
lasu, który zaraz koło chałupy Bresków, żeby tam cienia trochę znaleźć, tego 
chłodu, co od 
drzewa w dół do ziemi ciągnie. Poszła, jak była: mając tylko spódnicę, a na 
piersiach ręcznik 
przewiązany. W tym czasie wynajęła się do roboty u Klimy, za co strawę miała i 
stroju trochę 
codziennego, i z dwie niedzielne szmatki. Idąc tam, do tego lasu, w którym 
ochłoda na nią już 
czekająca, bezprzytomna prawie była, tak że jak złożyła ciało swoje w mech, 
który tam kępa- 
mi rósł, zapomniała o świecie bożym, o tym, że czas było w pewnym momencie już 
pójść. 
Zapatrzyła się w ogień, który podle krzywej sosny na niebie się palił, a który 
wszyscy słońcem
48
nazywali. Patrzyła tak długo, że od tego światła poczuła, jak gdyby przed oczyma 
karuzela, 
migocząca świecidełkami, gulgocząca barwnie. Zamknęła oczy...
Stworzono teraz krajobraz dawny, przez który znacznie łatwiej będzie mi przejść. 
Stwo- 
rzono teraz krajobraz, który był moim dniem wczorajszym, który był moim dniem 
pierwszym, 
mimo iż był przede mną. Mimo iż istniał wtedy jeszcze, gdy mnie nie było. Gdy 
byłem jedy- 
nie w oddali, w stronie pozaprzeszłej, z której nagle wynurzyć się miałem, 
podobnie jak teraz, 
tylko z innej przestrzeni. I jest to miejsce i ten czas letni, który onegdaj 
był, gdy razem jeszcze 
z Anną ta ziemia nas witała, w dzień majowy, w dzień niedzielny, gdy wesele 
miało się od- 
być. Gdy to wszystko, co w komorze Ropel zamknął, miało razem z córką dom 
opuścić. Zo- 
stał stworzony ten czas przez Leona. Zostało przeze mnie stworzone to miejsce, 
podobne zu- 
pełnie miejscu przyszłemu, gdzie jestem teraz, mimo iż byłem tutaj znacznie 
wcześniej.
Tego dnia Konkel po raz ostatni miech harmonii próbował. Nasmarował już tydzień 
temu 
wszystkie zagięcia, które zbyt mocno wyschnąć mogły przez czas postu, przez to 
milczenie, 
więc nasmarował łojem – tłuszczem najbardziej wsiąkającym, te wszystkie zagięcia 
miecha, 
w których harmonia pracuje. I cisza była we wsi przed tym wejściem, przed tym 
przystroje- 
niem koni w sle, przed przystrojeniem w dzwonki ich grzbietów, przed włożeniem 
kap fiole- 
towych albo innych – jakie kto miał - na ich grzbiety. Cisza była, że nawet lipa 
zbierająca w 
siebie najmniejszy podmuch wiatru, który od ziemi do jej .korony szedł, przez 
wyżarte próch- 
nicą dziuple wewnętrzne, więc nawet ona milczała, nieporuszona w liściu swoim 
żadnym. 
Przyszedł ten czas, że stary Klima jak niegdyś pod Verdun, gdy w niemieckiej 
lejbgwardii 
służył, ostro przed siebie patrzy, szuka słońca, pod którego można by papierosa 
szkiełkiem 
zapalić. To jest jego pamiątka stamtąd. Głowa misia i to szkiełko są jego 
pamiątkami spod 
Verdun. To jest jego pamiątka stamtąd, to jest jego całe zwycięstwo z tej wojny, 
na którą po- 
szedł kawalerem młodym, na którą szedł gwardzistą, który w Berlinie miał 
koszary, a wrócił 
kaleką, żeby tak już zostać nim po dzień dzisiejszy, -przez wczoraj i przez to, 
co niosła histo- 
ria ziemi, na której żył.
Stary Klima siedzi na bryczce. Wszystkie wozy wyjeżdżają w zieleń, wszystkie 
wozy wy- 
jeżdżają w słońce, którego nie tak dawno stary szukał szkiełkiem zaokrąglonym 
perspektywy, 
którą miał jego dowódca, gdy stali w forcie de Douaumont, gdy stali na tej 
ziemi, do której 
przyjechać nie chciał. Nie marzyło mu się to. Więc z tej perspektywy, którą jego 
dowódca 
patrzył w kierunku poniżej stoku, w kierunku Côte de Froidetlerre albo jeszcze 
dalej w kie- 
runku La Belle Epine, albo jeszcze dalej, w kierunku Le Mort Homme, albo jeszcze 
dalej w 
kierunku Côte 304 (to bardziej na prawo, jeżeli patrząc z Fort de Douaumont, 
mieć Verdun po 
lewej ręce). Dowódca jego, starego Klimy – znaczy, patrzył przez tę perspektywę 
w kierunku 
Ferme de Thiaumont, a gołe do niej prowadziły drzewa, białe to były drzewa. Jak 
gdyby krzy- 
żom, nie poczernionym. przez deszcze, odjął ktoś długie ramiona i 500 tysięcy 
takich krzyży 
postawił pomiędzy Fort de Douaumont a wzgórzem Le Mort Homme, taki był ten 
krajobraz 
Klimy i jego dowódcy. To jest to wzgórze, na którym Klima został, oparty na wale 
z kamieni, 
na tej zaporze, która miała bronić przed ogniem karabinowym na wprost, ale nie 
potrafiła 
obronić przed ogniem francuskich dział, i tam Klima został z nogami 
podkurczonymi, z rę- 
koma wyciągniętymi przed siebie i jak gdyby zbyt wcześnie splecionymi razem w 
gest, który 
godzi się czynić tym tylko, którzy są w przedśmiertnej godzinie. I takim siebie 
Klima pamięta, 
takim pamiętała go jego ciało, które już od tej pory nie ze wszystkim chce go 
słuchać, które 
już od tej pory nie jest mu poddane, a raczej to on jest jego niewolnikiem. 
Przez te pięćdzie- 
siąt lat.
49
Wszystko już przeszło, wszystko jak błyskawica przeszło wypalając żywe mięso, 
pozosta- 
wiając jedynie żywe wiązania pomiędzy starym i nowym. Pomiędzy tym, od czego 
rozpoczy- 
na Klima liczyć, a pomiędzy tym, co nadejść dopiero miało. I to jest to 
okaleczenie, innym 
mianem mi to nazwać trudno, które pozwala mu z poczuciem proroczej rezygnacji 
mówić o 
Verdun, o śmierci swojej, która miała się odrodzić w trzydzieści lat później.
Druga noc rozpoczyna się wtedy, gdy syn Klimy – Wiktor, uczony rzemiosła 
kowalskiego 
w pobliskim Miechucinie, po robotę do Gdyni poszedł, w dwudziestym trzecim roku, 
miasta 
wtedy jeszcze podłego, odrastającego zaledwie o pępowinę od wioski. Jeszcze 
przez wiele lat 
ta pępowina miała być nie do końca ucięta, gdy Wiktor poszedł w te piaski, które 
wtedy jesz- 
cze niewiele miały wspólnego z asfaltami ulic dzisiejszych, z wodą, która w 
każdym miesz- 
kaniu. Na Oksywiu mieszkał, w kuźni pracował, mistrz znakomity, od kos, od tego 
wszyst- 
kiego, co potrzebne było przy robotach w tym mieście – nie mieście, wiosce, 
która niegdyś z 
wszystkim dookoła, wraz z wybrzeżem, do Kartuz należała, do zakonu, który z 
Francji przez 
Pragę Czeską przyszedł, z La Grande Chartreuse, na te ziemie. I tam mieszkał w 
swojej spo- 
kojności Wiktor, syn Klimy do września, gdy przez noce i dnie pracował na wzór 
kowali 
grottgerowskich. Kuł kosy na Niemców, kuł kosy na synów tych, z którymi być może 
ojciec 
pod Verdun jedną pił lurę, jednego palił skręta. Musieli się Niemcy o tym 
dowiedzieć, musie- 
li, swój wywiad mieć w Gdyni, jeżeli nawet w Betlejem mieli swojego szpiega, 
któremu Klein 
na nazwisko, i stąd wiedzieli, kto wszystko przygotował, kto dowódcą był, a kto 
kosy robił. 
Odnaleźli starego, syna nie mogą znaleźć. Odnaleźli ojca po to, żeby go wywieźć 
do Bawarii, 
na roboty do bauera, a jego miejsce zajął jeden z Besarabii, którego pamiętam po 
tym, że ko- 
nie przyprzęgał do wozu pod dugą, łączącą dwa dyszle.
Wiktora, którego znaleźli pod innym nazwiskiem, wciągnęli do wojska. Najpierw, 
jak 
wielu innych, musiał podpisać 3 grupę.
Wisi na ścianie w chałupie Klimy olbrzymie zdjęcie. Jeszcze widzę na tej ścianie 
malowa- 
nej fioletowymi kwiatkami zdjęcie inne, jak gdyby – utrwalona pamięć. Na stosie 
kamieni, 
ułożonych w pryzmę, jak gdyby przygotowaną do robót kamieniarskich, z rękoma 
wycią- 
gniętymi przed siebie, złączonymi razem wewnętrznymi stronami, więc oparty o ten 
stos ka- 
mieni – klęczy Klima.
Żołnierz w pikielhaubie, ubrany w krótką, wyszarzałą kurtkę, tak szarą jak cały 
krajobraz. 
Tak startą jak to wszystko, co wokół niego. To jest Klima w dniach ostatnich, 
gdy już świat 
cały dla niego nie istniał, a co dopiero zatopione w lasy Betlejem, miejsce 
narodzin, które 
przeznaczeniem losu nie miało stać się miejscem jego zgonu.
Na tym wzgórzu stoi drzewo, poskręcane przez pociski, ogołocone z liści, podobne 
tym 
drzewom, które w czas suszy, w czas gdy korniki drążą ich wnętrza, widział Klima 
na Strzel- 
nicy Lechickiej, patrząc bokiem w głębię czarnego jeziora. Obok, w ramie 
pozbijanej z ka- 
wałków skrzyń, które niepotrzebnie walały się w sklepach (z których każdy był 
kolonialką, 
chociażby miał na półkach tylko kilogram kawy), więc z tych skrzyń walających 
się Wiktor 
zrobił niegdyś ramę do fotografii innej, na której wygolone głowy oddziału.
Tak jak do Berlina przyprowadziła Klimę droga idąca przez Gdańsk, tak spod 
Verdun wy- 
prowadziła go Droga Uświęcona. To tą drogą przyszli Francuzi po swoje 
zwycięstwo, to tą 
drogą – Route Sacree, francuscy sanitariusze wyprowadzili go z ram tej pierwszej 
fotografii, 
wyprowadzili go z tego pagórka, z wzgórza utrwalonego przez jakiegoś fotografa. 
Z wzgórza, 
z którego pozostały tylko kamienie i dwa samotne życia Drzewo, obszarpane z 
gałęzi, które w 
szarym słońcu nie miało się odrodzić i Klima, który żył, ale nigdy już nie 
będzie Klimą tym 
samym.
50
Klimą z młodości swojej, która jest już czasem przeszłym, czasem tak 
przebrzmiałym, że 
aż szarym we wspomnieniach. Pozostały tylko oczy – ostro patrzące. Oczy, 
najlepszy glejt 
bezpieczeństwa w sprawach drobnych, dziejących się z dnia na dzień. Oczy nie 
pozwalające 
na to, by żyć w ciemności.
Bryka Klimy będzie druga, nie może być pierwsza, tą będzie bryka, na której 
panna młoda. 
Bryka Ropla. Niebo bezchmurne jest w tej pogodzie, przychylne ziemi, wodzie i 
ludziom. 
Cisza tak wielka, że słychać terkotanie młyna wodnego w Kożyczkowie, niosące się 
wąwo- 
zami i lasami, ponad wierzchołkami drzew. Teraz następuje przypomnienie, powrót 
do miej- 
scowości drogą uświęconą, drogą, którą zawsze się odchodzi, drogą, którą wielu 
odeszło, ale 
mało wróciło. Stary błogosławi tę drogę, to jest droga wolności. Tędy odchodzi 
się w swój 
świat, tędy powraca się w ziemię, z której początek i cisza wieczna.
Bryki już ruszyły. Z trzaskaniem bieży, w które na tę specjalną okazję wpleciono 
włosie 
końskie, aby głośniej trzaskały, aby przez powietrze niosły, równolegle do 
nagłego i szybkie- 
go turkotania czarnych bryk, trzask. Znak, że wesele w tej wiosce, że Ropla 
córka za mąż się 
daje. Droga prowadzi prawie w bok od tego szlaku, na którym ja teraz, przecina 
moją drogę 
powrotną, moją drogę wschodnią, którą idę, żeby wejść w zachód – w ziemię 
rodzinną. Prze- 
walają się, przecinają moją obecną drogę kopyta i koła bryczek, wolno się teraz 
poruszające, 
znacznie wolniej niż przed chwilą. W górę teraz jadą, a konie zmęczone są już 
drogą wielo- 
kilometrową, tymi czterema kilometrami przejechanymi z fantazją do krzyżówek.
Co chwila kobieta jakaś, gościnna i jak zwykle zapobiegliwa, wyciąga z deki 
przykrywają- 
cej tylne siedzenie butelkę z czystą, odpowiednio przyprawioną miodem i 
korzeniami, hodo- 
waną na tę okazję przez kilka miesięcy. Według recepty Julki, która najlepiej 
zna się na zio- 
łach w całej okolicy. Która najlepiej wie, na co krwawnik biały, a na co wilcze 
jagody czer- 
wieniące się w ciepłą pogodę na niewysokich gałęziach, ledwo metr albo dwa 
odrastających 
od ziemi.
Chłopi, gospodarze znaczni, wiedzą, jak pić tę ciecz, wiedzą, jak dawkować tę 
nadzieję 
dzisiejszej radości, która może zostać przedłużona przez noc całą i przez dzień 
jeszcze ju- 
trzejszy, przy odpowiednim zachowaniu. Wiedzą, jak pić, żeby księdzu nie 
podpadło, a radość 
była dla wszystkich jadących.
Orkiestra kilka razy już przygrywała. Kilka razy już rytm wybijała, taneczny 
raczej, taki 
którego nie można przystosować do tego ruchu, który się obecnie odbywa, a raczej 
do tego, co 
czeka gości wszystkich, weselników, w izbach gościnnych Ropla.
Mimo cichości powietrza rozwiewa się welon panny młodej. Bryki już z góry jadą, 
pomię- 
dzy białymi brzozami prowadzącymi do Chmielna, otwierającymi widok w przestrzeń 
za- 
mkniętą do tej pory garbem wzgórza, brzuszącym się przed oczyma. Równolegle z 
otwarciem 
perspektywy na Chmielno, otwiera się widok na Jezioro Białe, Rekowo i trzy 
pozostałe, ota- 
czające ze wszystkich stron stary gród, podupadły teraz i milczący.
Patrząc w lewo, przez pola i wąwóz widać biały dom Klimów, piętrowy, stojący nad 
sa- 
mym jeziorem. Ocieniony przez dwie lipy, przez które – patrząc na ściany. białe 
– widać wi- 
browanie słońca, wibrowanie cienia. Ale ten widok jest tak daleki, że aż 
nierealny. Nic nie 
może spowodować powrotu nagłego w te strony. Nic nie może mnie przenieść tam, 
jedynie w 
pamięci mógłbym to uczynić, ale do miejsc dobrze nam znanych, do miejsc tych 
najtrudniej 
przejść pamięcią. Byłoby inaczej, gdybym bardzo oddalony był od tego miejsca. 
Wtedy, w 
tym czasie, razem jestem z Anną na bryczce. Razem z wszystkimi na te weselne 
uroczystości 
jedziemy.
Teraz, w tym pierwszym powrocie, gdy wszyscy razem jesteśmy, czuję się nagle 
niepo- 
trzebny. Czuję, że jestem tylko mięsem tej kości, powoli od niej odpadając, 
którym żywi się 
świat. Odczucie to jest tak bolesne, tak prawdziwe, że aż Anna, patrząc – widzi 
to i pyta. Mil-
51
czę najgłębiej, jak potrafię, zakrywam oczy, odsuwam się od Anny, jestem prawie 
że jej obcy. 
Milczenie pomiędzy nami, nie mogę nic jej odpowiedzieć. Moje źródło już wyschło, 
mój 
wiatr już w inne strony przewiał, a ziemia, która mnie karmiła, odwrócona już 
przez kilka 
sezonów lemieszami pługów, także nie jest już tą samą ziemią, po której 
chodziłem niegdyś, 
nie jest tą ziemią, po której rżysku goniłem, raniąc białe jeszcze podeszwy nóg. 
Nie jest tą 
ziemią także droga, jej koleiny, podróżujących po mnie wywiał w letnie upały 
najmniejszy 
pyłek piasku, kurzu– który by mnie mógł jeszcze pamiętać. Ten przyjazd pierwszy, 
próba 
oczyszczenia, jest mi teraz jak najzupełniej wrogi, mimo tego, iż jestem wśród 
swoich. Mimo 
tego, iż obok mnie płynie krew tej Pani, która wtoczy ją w serce mego następcy.
Białe są słowa, które teraz wypowiadam, białe jak powietrze, że nie widać ich, 
że żaden 
wiatr podjąć ich nie może. Nie zdoła przenieść ich nawet poza moje ciało, 
zamykające się z 
każdą chwilą, jak gdyby otorbiało się w ten dzień letni, w ten dzień gorący 
przed słońcem, 
zbyt nagle i zbyt otwarcie operującym w tej przestrzeni.
Jest tak, że nagle zdobywam się na to, żeby pójść do jeziora, noszącego podobną 
nazwę jak 
słowa moje, połączyć się z nim, nasycić jego głębokością. Jego nieskończonym 
obszarem. 
Wiem, że z tego Białego Jeziora – prześwitującego w załamanych promieniach 
światła błęki- 
tem rozkładających się w głębi topielców, pęczniejących pod wpływem działania 
bakterii 
gnilnych – nie może przyjść do mnie żadna nowa wieść. W pewien sposób 
zmieniająca moje 
obecne zapatrywania, mój obecny stan. Nie ma nikogo, kto mógłby w tej chwili 
podzielić się 
ze mną swoją ziemią, swoim czasem. To przeczucie zagubienia się, ta nieznajomość 
czasu 
powoduje być może to, iż nawet nie wiem, w której chwili jesteśmy w Chmielnie, 
iż nawet 
nie wiem, w której chwili początek tego płaczu nagłego, osypującego się siłą 
wielowiekowej 
tradycji po twarzy matki i ojca. To tak nagle, zapewne, następuje, iż nie wiem 
nawet, kiedy 
słowa zostały wypowiedziane – łączące młodych w jedno życie, w jeden dzień– dni 
podwój- 
ne. Minęło. Pozostało wszystko poza mną tak głęboko, tak dalece było niedostępne 
moim 
oczom, iż żadnej dokładniejszej relacji z tego zdarzenia dać nie mogę. Nawet 
powrotu nie 
mógłbym opisać.
Nagle płomień się pokazuje. Ogień zamiast słów wypływający z miejsca dla nich 
przezna- 
czonego. Cisza wielka. Teraz toczy się walka pomiędzy złym i dobrym, pomiędzy 
tym, co jest 
nagrodą i karą. Wszyscy weselnicy, z grubym Józwem Klimą i wszystkimi innymi, a 
także 
kobiety walczą ze śmiercią, z tą symboliczną postacią, która ma przepowiedzieć 
parze młodej 
smutek, nieszczęście i śmierć. Wiara ta pozostaje mimo ciągłego niesprawdzania 
się wśród 
wszystkich, podobnie jak przepowiednie Klimy, które każdy przejmuje, w zaufaniu 
do tej 
krwi, którą wtoczył w ziemię, jak gdyby w nadziei, iż ziemia taż sama żywiona 
przez niego, 
że ziemia ta, która od niego daninę odebrała, odpłaca się wieściami 
niedostępnymi dla zwy- 
kłego śmiertelnika. Wszyscy więc wiedzą, że koniec świata nastąpi za papieża 
Petrusa II, jak 
mówi Klima, dumny ze swojej włosko-łacińskiej. znajomości pewnych imion, którą 
wyniósł z 
lat pobytu we Francji, razem z umiłowaniem win czerwonych, ciężkich na serce, 
ale błogo- 
sławionych przez niego, przekładanych nawet nad likier weselny, spreparowany 
przez Julkę. 
Odbywa się ta walka po cichu. Z zajadłością wielką, mimo iż wszyscy biorący w 
niej 
udział – znają jej rezultat.
To jest tak, jak gdyby maszynie wprawionej przez człowieka w ruch przydało się 
skądyś – 
znikąd – samo przez się, możliwość samosterowania, samoreprodukowania siebie, a. 
jednocze- 
śnie zaistniałaby możliwość wymiany koordynat wytyczających jej pracę, jej 
funkcje.
Tak jest i z tym gorączkowym wypędzeniem śmierci, buchającej ogniem z tego 
miejsca, 
gdzie zazwyczaj słowa się lęgną, słowa – noże lub – ciepłe; na obolałe ciało. 
Wreszcie zostaje
52
śmierć przybita do ściany wykraczającej daleko poza ścianę izby weselnej i nic 
już, wszyscy o 
tym wiedzą, także Anna i ja, nie może nam przeszkodzić w wesołości. W radości.
Wiktor głos zabiera, po pijacku to czyni, nagle jakoś, z podrzutem ciała, jak 
gdyby we- 
wnątrz, w tym wszystkim, co stanowi, iż żyje, jakaś eksplozja nastąpiła, jak 
gdyby połączyła 
się krew z wodą. Jak gdyby woda spadła na gorące żelazo i teraz, mimo iż jeszcze 
nic się nie 
stało, mimo iż jeszcze wszyscy wewnątrz tej chałupy są, mimo iż nikt jeszcze nie 
wypomniał 
nikomu zasług ani przewin, nie mówiąc już o wypominaniu ojców czy braci dawno 
zaginio- 
nych, sporów dawno zażegnanych, więc mimo to iż nic jeszcze się nie stało, 
odczułem chwilę, 
jak gdyby coś stać się miało, jak gdyby przeciwko mnie wzbierały wiatry srogie, 
sypiące przed 
sobą tumany kurzu, dławiące moje gardło, ciężarem upadające na moje piersi. 
Wiatr i kurz, 
wypijające wilgoć z mojego gardła, powodujące, iż milczeć tylko mogę, 
zapominając o obro- 
nie – nie, raczej nie zapominając, lecz wiedząc, iż obrona jakakolwiek w tym 
momencie jest 
niemożliwością. Wiedząc, iż cisza może być tylko moją przystanią, a nie 
uciekanie się do 
pomocy czyjejkolwiek, nawet gdyby chciał mi .jej ktoś udzielić.
Anna nie wie jeszcze o tym pierwszym wezbraniu fali, nie widzi jeszcze niczego. 
Nie zdą- 
żyła się nauczyć odczytywania ich twarzy. Z tych wszystkich, którzy tutaj są, 
czyta tylko jedną 
dobrze. Moją.
Nie jest tak, żeby to czytanie mnie mogło jej pozwolić na jednoczesną świadomość 
tego, iż 
panuje nad wszystkimi, iż wie cokolwiek o innych. Czuję to, patrząc jak w 
nieświadomości 
swojej czuję się jeszcze gościem tego wesela, gdy ja już stąd odchodzę po raz 
drugi, spośród 
tych twarzy, spośród tego wszystkiego, czym jesteśmy w tej chwili. Moje pierwsze 
odejście 
nastąpiło w tym czasie ciepłej podróży do kościoła, gdzie ślub miał się odbyć. 
Odejście to 
nastąpiło wtedy, gdy najbliżej mnie był brzeg Białego, a teraz odpływ drugi. 
Teraz tylko, w tej 
chwili – baczna jeszcze uwaga na wszystko, aby w tym momencie, gdy wybije ten 
zegar, któ- 
ry wybić musi, aby otworzył się czas Wiktora, nie było za późno. Na krok 
jakikolwiek do tyłu, 
na zwichnięcie w bok ciała, jakby obrona przed uderzeniem, przed ciosem, a nie 
płone zabez- 
pieczenie przed słowami, które mają paść.
Anna jest przy mnie. Anna jest tutaj po raz pierwszy. Dla niej zachwycenie w 
naszej mo- 
wie niezrozumiałej. Jak otworzyć jej język, jak otworzyć jej nasz świat? Świat, 
z którego sam 
wyszedłem po to tylko, żeby wrócić już nie sam. Czuję ciebie, Anno, jesteś tuż 
obok mnie. 
Jesteś tak blisko, iż żadne słowo nie musi paść między nami, abyśmy się 
zrozumieli, a jednak 
nie rozumiesz, Anno, nie wiesz jeszcze o tym, iż narasta pleśń w powietrzu. Nic 
nie mogę 
uczynić, żadnej rzeki otworzyć, żeby odwrócić to wszystko, co ma się stać. Nie 
mogę teraz 
miejsca przy stole opuścić. Nie mogę ciebie wyprowadzić w przestrzeń 
pozaokienną, ciemną 
już, żeby ostrzec ciebie. Wyjście nasze mogłoby przyspieszyć wszystko to, co 
przeciw nam 
się sprzęga. Mogłoby przyspieszyć łączenie się przesłanek przeciw nam 
przemawiających, a 
tak jest jeszcze nadzieja, iż narastająca czerń, przed którą nie będziemy mogli 
się obronić, 
rozpłynie się w natłoku myśli nowych, które przyjść mogą do Wiktora. Może to 
jeszcze się od 
niego odwróci, może przejdziemy tylko do wspomnień, a nie do tego, żeby sobie 
wypominać 
czasy przeszłe. Wszystko to przyczyniło się do tego, iż odszedłem stąd nie 
żegnając się z ni- 
kim.
Odszedłem jak chłop, który po proszonym przychodzi w każdy wtorek, w każdy drugi 
dzień po niedzieli, a także po święcie. W wiosce nikt nie wie, skąd on jest, 
jaki jego ród, jakie 
pochodzenie, skąd do nas przychodzi.
Wszyscy, którzy odeszli z tej wioski, wracali jednak do niej. Zdarzały się, co 
prawda, takie 
wyjazdy bez powrotów, ale to dawniej bywało. Przed pierwszą wojną wielu 
wyjechało na 
Hamburg, żeby przejechać linią do Kanady. Ale o tych się nie pamięta. Dopiero po 
drugiej
53
wojnie przysłali raz i drugi do krewnych swoich listy i paczki pisane po 
kaszubsku. Nie po 
polsku, nie po angielsku, nie nawet po francusku, jeżeli we francuskiej Kanadzie 
mieszkali. 
Tylko właśnie po kaszubsku. Tam wsie albo miasta były, w których mieszkają, i 
jedno z nich 
Barris Bay zwą. Nie od nich ta nazwa, bo później tam przyszli, ale i swoją 
miejscowość mają: 
Kaszuby.
Gefreiter Klima jeszcze teraz w skrzyni ma listy pisane z frontu, listy pisane z 
Frankfurtu 
nad Odrą, listy pisane z Berlina. Listy po polsku, listy w kaszubskim, tylko 
słowo niektóre po 
niemiecku, słowo obce w tym żywiole, w tych linijkach skreślonych ręką 
nieprzywykłą do 
broni, nieprzywykłą do pióra. Na tej fotografii, która jeszcze w domu u niego, 
napis widocz- 
ny:
„Reserve der l Kompanie Leib-Grenadier-Regiments Konig Friedrich Wilhelm III.” i 
na- 
zwisko tam jego inaczej pisane. Innym handszriftem, jak mówi Gefr. Klimma. 
Podobnie jak i 
inne: Gefr. Cmok, a raczej Gefr. von Cmok.
Cisza teraz. Narastanie, rozwijanie się od jednego do drugiego, w 
niedopowiedzeniach, bu- 
rzy. Która, wiem to na pewno, rozrasta się poprzez to wszystko, co jest pomiędzy 
nami. Nie 
wiem, jaka tutaj cisza, nie wiem, gdzie mogłoby być to miejsce, w którym dla nas 
schronienie. 
Tu jest nasze miejsce i już nie potrafię wyjść, odejść od tego wszystkiego, co 
wokół mnie. 
Wiktor, znacznie starszy ode mnie, u którego w skrzyni widzę również pamiątki 
milczące. 
Pielęgnowane karty, papiery: zieleń ,,Polska organizacja walki o niepodległość 
we Francji, 
Belgii	i	Holandii”,	karta	członkowska	nr	538,	„L'ORDRE	DE	LA
	RÉSISTANCE 
POLONAISE”, zieleń – „POLSKA ARMIA LUDOWA”, Wiktor, dobry przyjaciel wtedy, gdy 
ledwo od ziemi odrastałem. Teraz, może w tej chwili, oblicza to wszystko, co od 
niego otrzy- 
małem. Może wyliczyć chce i porachować to”
Teraz jest wejście. Wiktor już staje rozkraczony szeroko, nic poza nim nie 
widzę. Anna 
uśmiecha się coraz szerzej, coraz głośniej. Prawie histeryczny śmiech. Wiem, że 
jeżeli nim 
teraz nie jest, to za chwilę będzie. Wiktor rozkraczył się szeroko, czuje 
ziemię. Czuje pod 
sobą wszystko to, co dźwigało go od ziemi, to co nie pozwalało mu zginąć, czuje 
to wszystko 
przy sobie. Jest silny. Jest silniejszy ode mnie. Wiem o tym. Ja nie mam swojej 
ziemi. Ta co 
do mnie prawnie należy, ta co była moją ziemią, została przeze mnie rzucona i 
jestem słabszy 
od niego. Wiem o tym. W tej chwili nie mam żadnych szans, nic dla mnie. Wszystko 
się 
skończyło. Jestem teraz sam przeciwko wszystkim. Jestem bardziej niż sam, bo 
moim prze- 
znaczeniem jest bronić Anny i siebie. To wiem.
Wiktor jest panem sytuacji. Nie mogę w niczym przeciwdziałać jej rozwojowi. 
Jestem jej 
poddany. Nie mam żadnego słowa na podorędziu, nie znam żadnego słowa, które by 
mogło 
przeciwdziałać temu, co uczyni. Już rano pytał mnie, czy Anna jest naprawdę z 
domu Ve- 
strell, z domu von Vestrell. Pytał mnie o to, nie wiedziałem, po co mu to 
potrzebne, nie wie- 
działem nic. Dopiero teraz wyjaśnia się wszystko. Teraz widzę, że lepiej byłoby, 
gdybym za- 
miast tego słowa potwierdzającego dał mu wtedy kamień.
Już wiem, że odejdziemy z tego miejsca. Już wiem, że nie dla mnie to wszystko, 
do czego 
powróciliśmy na dzień lub dwa. Wcześniej stąd odejdziemy. Ale powrócimy do 
siebie tak 
mocno w sobie zapiekli, tak mocno pamiętający ten dzień dzisiejszy, iż nie 
będzie żadnej 
możliwości powrotu, żadnej możliwości przejścia przez Radunię, przez rzeki 
wszystkie, które 
odcinają nam powrót. Przez rzeki, które przejść trzeba, aby w tym miejscu się 
znaleźć. Będzie 
tak, jak gdyby dla nas wszystkich mosty zostały spalone, będzie tak, jak gdyby 
pożar tak dale- 
ko sięgał, iż wyprażył z nas wszelką pamięć tego miejsca.
54
Z domu Vestrell jesteś – mówi Wiktor – z domu von Vestrell. Z tego tykania, z 
tego bez- 
pośredniego tonu czuję, że coś się stało. Wiktor czuły jest na te wszystkie 
słowa przed nazwi- 
skiem: Jutrzenki, Ostoje, a także von, które nadzwyczaj tutaj obrodziły. Czuły 
jest na to, bo 
sam się jeszcze pisze w ten sposób, ale widać przypomnienie jakieś, ciemny ślad 
przyjazdem 
mojej żony rozświetlony, powrócił do jego pamięci tak gwałtownie, iż zaraz, 
natychmiast mu- 
si być wypowiedziany.
Z domu von Vestrell jesteś, to może Horsta von Vestrell znasz, majora Horsta von 
Vestrell? Skurwysyn. Jak w Strasburgu staliśmy, mieliśmy służbę na mostach. Nie 
szło tam 
żyć, nie szło umierać. Staliśmy na mostach przez dzień i noc. Przez jasną noc, 
ciągle nad nami 
flary palili, widno było każdej nocy jak w dzień. Kazał stać na baczność. Stać 
na baczność w 
deszczu i słońcu, z kocem na ramionach, z kocem opiętym paskiem, z tornistrem.
Dla nas robaki w słoninie, dla kobiet majora – jedzenie. Był już koniec. Wiadomo 
było, że 
wszystko się kończy, nas już nawet nie bombardowali. Wszyscy, którzy mieli tutaj 
coś do 
powiedzenia, uciekli, on został z nami. My zostaliśmy z nim, tak było. My na 
warcie. Zare- 
kwirował gorzelnię, nie taką jak tutaj – w Borczu, ale fabrykę, w której prawie 
tysiąc ludzi 
pracowało. Nie tyle mu na gorzelni zależało, co na piwnicach i magazynach.
W tych ostatnich dniach przyszedł rozkaz, od nikogo innego wyjść nie mógł, jak 
od niego. W 
pobliżu był tunel, tam von Vestrell urządził schron. Urządził schron dla 
wszystkich cy-
wilów, Wszystkich, jak stali, zamknęli w tunelu rozpościerającymi się pomiędzy 
skałą a masą 
betonu.
W tym ostatnim swoim dniu, gdy tam jeszcze byłem, widziałem przygotowania. 
Widzia- 
łem to, co stać się miało, ale nie podejrzewając tego. Z tego co się stało, z 
tego jak się to 
działo, nie powiem wam ani słowa. Nie było mnie już wtedy. Razem z Joachimem, 
Ślązakiem 
z okolic Rybnika, uciekliśmy nocą na zachód.
Sumienie się kraje, ale jeżeli to był twój wuj, ojciec twój albo z najbliższej 
rodziny ktoś – 
to powinnaś wiedzieć o tym. Ty musisz wiedzieć, bo ta wina spada także na 
ciebie, na 
wszystkich, którzy mają to nazwisko, lub mieli, i wieków nie starczy, aby 
zapomnieć, jak 
mnie nie starczy łat, żeby zapomnieć to, co tam zobaczyłem. Gdy powróciłem w 
innym już 
mundurze. Ty musisz wiedzieć o tym. W tym jest także twoja wina. Przede 
wszystkim twoja 
wina, jeżeli miałaś to samo nazwisko.
Widzę Annę. Jest blada. Minął paroksyzm śmiechu, nikt nie pije, nie korzysta z 
dobra roz- 
stawionego na stołach. Wiktor po raz pierwszy mówi o takiej sprawie, nikt 
jeszcze nigdy nie 
słyszał, aby cokolwiek mówił takiego. Nikt tego nie słyszał, więc teraz 
pozostawili to świą- 
teczne jadło i patrzą. Anna jest milcząca, wpija rękę w moją. Teraz także ona 
już wie, że po- 
winniśmy stąd wyjść. W tej przestrzeni odkrytej nie ma ucieczki. Nie mam lasu, 
aby w nim 
być niedostępnym dla słów tych, które paść mają – wiem o tym. I Anna. Nie możemy 
teraz 
odejść. Gdybyśmy to uczynili teraz, nie miałaby Anna dla siebie żadnej 
przestrzeni, nawet 
gdyby ją z tym człowiekiem nic nie łączyło. Wiem na pewno, że nic moją żonę, 
oprócz na- 
zwiska, z tym człowiekiem nie łączy. Nie pochodzi ani z Pomorza, ani z Niemiec, 
ani z Kró- 
lewca. Nie pochodzi znikąd, skąd ten człowiek mógłby pochodzić. Nie pochodzi z 
Łodzi, ze 
Śląska, Mazur czy Warmii. Jej ojcem nie był Niemiec łotewski, jej ojcem nie był 
żaden Nie- 
miec; tylko ma takie nazwisko, i to wspólne nazwisko wyznacza – w mniemaniu 
Wiktora –jej 
winę. Jedynie to nazwisko wyznacza ten obowiązek oczyszczenia, aby ziarno nasze 
było nim 
rzeczywiście, a nie owocem Vestrellów. Anna tego nie uczyni. Nie pozwolę jej 
zresztą. Odej- 
dziemy stąd i nigdy nie wrócimy. Wiem o tym na pewno. Nie powrócimy nigdy w te 
miejsca, 
gdzie sądzą za zmierzch, za to co minęło – a nie było naszym udziałem. Co nie 
było niczym, z 
czym w najmniejszej mierze byliśmy związani.
Wiktor mówi coraz bardziej łamiącym się głosem, jak gdyby napotykał rafy w 
swojej pa- 
mięci. Napotyka rafy, nie wiadomo jaką ręką postawione, w jakim czasie i w jakim 
miejscu,
55
bo głos jego łamie się, ale nie pozostawia tego obrazu, który zastał po powrocie 
na alianckich 
czołgach, nie pozostawia tego obrazu w niedopowiedzeniu. Wjechał na czołgu w te 
same 
uliczki, którymi dwa tygodnie wcześniej szedł w niemieckim mundurze; stamtąd – z 
tego cza- 
su przeszłego musi nam wszystko wypowiedzieć, tak, aby nie pozostał ten obraz 
pustym dla 
nas zdarzeniem nie istniejącym w naszej świadomości.
W ostatnim dniu Vestrell rozkazał zamknąć wyjścia tunelu ciemnego, prowadzącego 
doni- 
kąd, tunelu, który kiedyś był może składem broni, magazynem, Bóg wie zresztą 
czym. W 
każdym razie najważniejsze to, że nie było stamtąd żadnego wyjścia. Nikt z 
cywilów nie mógł 
z tego tunelu się wydostać. Przez cały dzień słoneczny, który narastał, jedna 
tylko melodia w 
powietrzu, ulubiona przez niego: „Es so schön Soldaten sein Rosemarie”, i to 
wszystko, co 
słychać było. Komendy przygłuszone były przez tę melodię, nie na tyle jednak, 
aby nie mógł 
być spełniony rozkaz.
Gdy przyjechaliśmy do tej miejscowości, cisza tam była. Nikt nas nie witał, mimo 
drogi 
gościnne do tego miejsca, gdzie zobaczyliśmy strugę szlamu, tego rozlewiska. 
Pojechaliśmy, 
dokąd prowadził nas ten bezład, dokąd prowadziły nas zanurzone w mule, grząskiej 
mazi, 
pnie drzew i zobaczyliśmy obraz, za który ktoś jest winien, za który ktoś oprócz 
kary boskiej 
powinien ponieść karę ludzką.
Nie mogliśmy wjechać tam. Nie mogliśmy z tej swojej wysokości zobaczyć 
wszystkiego, 
co się stało. Przed nami mur wyrwanych z korzeniami drzew, przed nami jedno 
wielkie ru- 
mowisko, wysychające w słońcu. Na wyższych piętrach pękające, jak tylko muł bez 
wilgoci. 
pękać może w wielkie nieregularne bryły. Dopiero poza tym, w tunelu byli ci, 
którzy już ni- 
kogo nie oczekiwali.
To była moja pierwsza praca. Takich jak ja było jeszcze paru, z którymi nie 
wiadomo, co 
zrobić, bez przydziału zostaliśmy tutaj przez cztery dni. Od rana do nocy i 
później w świetle 
reflektorów. Wgryzaliśmy się w ten tunel. Czołgi wyciągały drzewa splątane 
korzeniami, two- 
rzące jeden cmentarz zazębiający się w siebie. Nie mogliśmy uciec od śmierci 
drzew, poob- 
dzieranej kory. W miąższ drzewa wgryzły się drobne kamienie, drzewa krwawiły 
wywleczone 
przez nas w słońce. Z odsłoniętych ran ściekała żywica, drzewa brunatniały w 
tych miejscach, 
jak gdyby dawały świadectwo krwi, która tutaj, w tym miejscu, nie znalazła dla 
siebie możli- 
wości ujścia z ciał, mimo iż ludzie już nie żyli. To był pierwszy dzień 
budowania wejścia, a 
potem. przyszła próba oczyszczenia przez wszystkie następne godziny. Zajechały 
wozy, mo- 
topompy strażackie. Hydrantami wymywaliśmy piasek, skąd wymyć go tylko było 
można. 
Jednocześnie pompy tłoczyły wodę z głębi tunelu, z jego nieprzeniknionych 
głębokości. Co 
parę minut motopompy stawały, dławiły się skrawkami materiału, kawałkami 
wymiętych 
materiałów, które jeszcze przed paru dniami stanowiły część ubrań tych ludzi.
Nigdy jeszcze tak nie zarabiałem na chleb, nigdy tak nie występowałem przeciwko 
ziemi. 
Raczej się z nią bratałem. A teraz, tutaj, przywracałem naruszoną kolejność 
warstw we- 
wnętrznych ziemi, zdartych wodą po przerwaniu tamy. Przez trzy dni odsłanialiśmy 
dna tu- 
nelu, zasypane ziemią zdartą z wzgórz. Przez trzy dni czarny byłem. Ręce 
pościerane. Naj- 
pierw na dłoni. prawej, od trzymania ciężkiego, drżącego w ciągłym napięciu 
hydrantu. Pę- 
cherze czerwone, siniejące. Nabiegające wodą podskórną. Skóra odchodziła od 
ciała, ale ży- 
łem. To była praca.
I teraz tobie, Anno, rzucam oskarżenie. Powinnaś je podjąć. Nosisz to samo 
nazwisko, je- 
steś pień z pnia. albo żyworośl z pnia tego samego, który zgotował tamtym 
ludziom los. Po- 
winnaś podjąć na siebie ten obowiązek nie ze względu na to, że ty jesteś, kim 
jesteś, ale ze 
względu na to, że masz męża, że z krwi waszej, z soków waszych powstanie nowe 
życie i nie 
będzie dla niego wśród nas żadnej pamięci, dopóki nie będzie oczyszczenia. 
Jeżeli ty tego nie
56
zrobisz, przejdzie imię czernią przez wszystkie twoje pokolenia w tej okolicy. 
Od tej pory to 
się wam liczy, od tej pory przypomnienia, od tej chwili, gdy rzuciłem w ciebie 
to – od czego 
chciałaś uciec. Możesz powiedzieć, iż od niczego nie chciałaś uciekać, że o 
niczym nie wie- 
działaś, że niepotrzebna tobie ucieczka na to, aby zachować spokój sumienia – 
możesz tak 
powiedzieć, ale kto – spośród nas – tobie uwierzy? Powiedz – tu do mnie mówi – 
czy ty jej 
wierzysz? – a jeżeli wypowiesz te słowa – że tak –to wyjdę, bo z obcymi ludźmi, 
którzy dale- 
ko tak od nas odeszli, że nie widzą słońca, gdzie słońce i nie widzą cienia, 
gdzie zmrok, nie 
mogę być przy stole. Nie mogę mieć dla nich żadnej pamięci, a więc muszę odejść.
Chciałbym – amen – powiedzieć, chciałbym to słowo rzucić, ale wiem, że nie 
będzie za- 
mknięciem słów poprzednich, że nic – od słowa tego licząc, nie rozsypie się w 
niepamięci. 
Wypowiadając je, mogę jedynie słowom Wiktora przydać inne barwy, mogę im nadać 
pozory 
wyznania wiary w istnienie odpowiedzialności pozaludzkiej, ponadczasowej. Nie 
uczynię 
tego. Nikt nie patrzy na nas, pustka przy stole, pustka wokół taka sama jak w 
czasie nocy pu- 
stej, gdy rozpamiętuje się odejście kogoś, kto jeszcze do przedwczoraj był 
razem, kto jeszcze 
do przed-chwili był jednym z nas.
Anno, jesteśmy zmęczeni.
Jest noc. Wiele jest takich dni, które powracają. Czas jak gdyby ciągle cofa się 
i nawraca, 
jest jak gdyby spiralą zacieśniającą się w swym biegu i z miejsca, w którym 
jesteś obecnie, w 
którym dziejesz się i ty, i wszystko, co przez ciebie wokół się staje, widzisz 
równie dobrze 
poprzednie jak i następne. Jednocześnie nie możesz z tego miejsca, w którym się 
znajdujesz, 
jednoznacznie określić wszystkich zjawisk, które obserwujesz. Wiesz tylko, iż 
dzieją się. Ich 
nazwę możesz określić tylko z pewną przypuszczalną dokładnością, z pewną 
dowolną, wyni- 
kającą z twoich psychofizycznych własności, interpretacją. Ściśle określasz 
jedynie czas, na 
ten, który był, na ten, który będzie (jeżeli był; jeżeli będzie). Jakość 
zjawisk, ich wzajemne 
powiązania, podajesz z pewnym prawdopodobieństwem. Tak, że w czasie przyszłym, 
gdy 
przychodzisz w to miejsce, które już widziałeś, zdaje się tobie, iż raz już 
byłeś, że raz już 
przeżywałeś kiedyś tę sytuację, którą masz obecnie przed oczyma. Ale to jest 
oczywiste tylko 
przez pewien moment (quasi – czas?), później druk wewnętrzny, te zasoby 
informacji, które 
masz w sobie, rozsypują się. Skład zlewa się, zatapia, powstaje nowa wartość 
komunikująca 
to, co z tego miejsca w przeszłym i przyszłym widzisz jednocześnie.
Noc. Anno, to jest pierwszy czas. Jeżeli od jakiegokolwiek momentu mogę liczyć 
jakie- 
kolwiek dni, to właśnie od tej godziny, od tego spojrzenia, w którym ciebie po 
raz pierwszy 
widzę, a jednocześnie po raz drugi.
Jestem jeszcze w takiej odległości od ciebie, jestem jeszcze w tak oddalonej od 
ciebie 
przestrzeni, że wszystkim nowym jesteś dla mnie, że jesteś krajobrazem 
niespotykanym. Że 
niczym innym ponad to nie jesteś. Wkomponuję ciebie w to wszystko, co mnie do 
tej pory 
otaczało, i jesteś drzewem, jednocześnie w smukłości swojej topola, jesteś 
wiatrem, który 
znaczy ziemski czas, przesypując piasek z ziemi do koryta rzeki. Piasek porwany 
z warstw 
żyznych i przemieszczany na jeszcze żyźniejsze. To właśnie ciebie czekam – ja, 
ziemia świe- 
ża.
Idziesz tak w nocnym świetle, najtkliwsza latarnia, najtkliwsze światło nocy, 
przesmykują- 
ce się z gwiazdy na gwiazdę, nie będąc jednocześnie żadną z nich, bo jesteś na 
odległość dło- 
ni, podczas gdy tamte, w niebieskiej toni, zamknięte są jak ryby. Są wodne 
żywoty, nie podle- 
głe władzy mojej ręki, nie podległe niczemu, co mogłoby je w stanie wolnym 
przybliżyć do 
mnie. Jednocześnie oświetlasz siebie i całą przestrzeń, która przede mną i ja 
tulę się pod twoje
57
światło, i ja rażony nim jestem jak najniebezpieczniejszym gromem, bo 
niesłyszalnym i nie- 
widocznym. Ale jest tak, że jednocześnie ty jesteś przestrzenią jak najtkliwszą 
w swojej wil- 
goci, oazą dla mnie. Dla tego ciała, którym jestem.
Ty jesteś pierwszą przyczyną, mimo iż wcześniej od ciebie istnieję, mimo iż 
zdążyłem już 
ziemię zaorać, gdy ciebie jeszcze nie było, gdy nie mogłaś na mojej ziemi, nawet 
gdybym naj- 
bardziej tego chciał, śladów stóp swoich zachować; bo nie było ciebie jeszcze. 
Pomiędzy nami 
stado giętkich przestrzeni, które ty obejmujesz, którym ty wyznaczasz granice, 
że jednocześnie 
teraz jesteśmy, będąc jak najbardziej oddaleni. Widzę ciebie po raz pierwszy i 
jesteś cała świa- 
tłem moim, i ja jednocześnie jak najmocniejszy robotnik, nie pracownik słowa, 
ale szlifierz 
ciężko pracujący na uzyskanie gładkości przedmiotu, w pocie czoła i mózgu 
wykrawam z chro- 
powatych płaszczyzn światło lustrzane. Kształcę to wszystko, co mogłoby być 
pomiędzy nami. 
Dobywam wszystkie przedmioty szorstkie, abyś nie zraniła się, aby wszystko 
pozostało przy 
tobie, abyś krwią żadną nie musiała płacić ceny za to poznanie się twoje ze mną.
Krew zamyka się we mnie, jestem naładowany wszystkim, co mogłoby się tylko 
odwrócić 
przeciwko fobie, samotnie z tym walczę, jak teraz ze słowem. To jest 
najszlachetniejsza choro- 
ba. To jest taka choroba, że oczyszcza mnie, że drąży we mnie wszystkie miejsca 
jeszcze nie 
przebyte, nie zbadane – których nie zdążyłem się nigdy zapytać: jaki jestem? 
Odrzucam 
wszystkie warstwy ubogich pokładów, warstwy pokładów ziemi; niepamięci i 
zapomnienia, 
które mogłyby utrudnić przejście do tej wyspy, na której ty jesteś. Czekająca 
mnie w łagodnym 
nachyleniu, w łagodnym nieboskłonie. W przybliżeniu ciała do ziemi. Tego jeszcze 
nie ma, 
wiem o tym. Tego nie było, gdy po raz pierwszy do ciebie przyszedłem. Przed 
broniącą ciebie 
historię, przez pamięć romansów historycznych. Przez twoją, wiedzę a moją 
nieufność, i twoje 
spotęgowane pamięcią przeszłą przypomnienie faktów historycznych. Ja proszę 
ciebie, bądźmy 
sobie jako pierwsze słowo obok wiatru, który poniósł je w przestrzeń. Bądźmy 
sobie jako 
pierwszy kamień oddalony od ptaka, kamień, który jeszcze nie zdążył wrócić w tę 
przestrzeń, z 
której niegdyś musiał ujść, aby zdążyć po śmierć ptaka.
Moje ręce, moje chropawe dwa przybliżenia ziemi, moje chropawe dwa jej 
przedłużenia na- 
bierają w swoim kształcie, w swoim wewnętrznym wyrazie, który samego mnie dziwi, 
miękkiej 
lekkości. Tak, abyś mogła być im jak najbardziej poddana, nie kalecząc siebie. 
Abym ja, po tym 
dniu pierwszym, nie miał rąk krwią zroszonych, po których musiałbym przez wiele 
dni, przez 
nocy nieskończoność prosić przyrodę o możliwość pokuty. O zapomnienie ciebie, o 
to, abyś 
okazała się niepamięcią, a nie wspomnieniem ciężko raniącym każdą chwilę bez 
ciebie. Każdą 
chwilę, gdy ja – jestem tylko ja, samego siebie znacząc. A nie nas. Osobnych 
zawsze, ale którzy 
o sobie powiedzieć możemy: jedno i jedno.
W tym dniu pierwszym odtrącam od nas przestrzeń. Z krajobrazu wycinam tylko 
ciebie, 
ostrymi to czynię narzędziami, ale z równą lekkością jak łania prowadzi dialog z 
wodopojem, 
jak łania prowadzi swoje jedwabiste ciało przez ostrość przyrody, żyjąc w niej. 
Tak ja prowa- 
dzę przestrzeń, wyrąbując z niej wszystko nam obce.
Anno, jesteś jak czas przemijający ciągle. Nie jesteś rokiem nawet najbardziej 
błogosławio- 
nym, skoro jesteś cieniem przy mnie i słońcem. Płomieniem i życiem równocześnie. 
Przenoszę 
ciebie w załamaniach dłoni, jak w czas suszy przenoszę w tym samym miejscu 
krople wilgoci. 
Przenoszę ciebie, w oczach osłoniętych przed nagłym porażeniem mrokiem rzęs i 
powiekami, 
podobnie jak w mrok z przestrzeni, gdzie byłem w słońcu, przenoszę w ten sam 
sposób krajo- 
braz. Jesteś moim głosem. Jesteś we mnie wszystkim i ja jestem w tobie.
Opadają na nas żużlące się jesienie, opadają nas twarze nowo poznane, opadają na 
nas ręce 
witanych ludzi, i to wszystko nas przytłacza, i to wszystko nas przysypuje, że w 
pewnych 
momentach glos nasz jest jak szelest jesiennych liści, ale przez to wszystko 
jeszcze jesteśmy 
razem. Przez to wszystko prowadzą miejsca słabe, przez które możemy się 
przeorać, przez 
które możemy przenieść nie nić, ale ciągle ożywającą, ciągle na nowo 
eksplodującą pamięć. 
Jeżeli cokolwiek z nas. jest, to tylko nadzieja, że jesteśmy mimo naszej 
bliskości wierni sobie.
58
Mimo iż tak obok siebie jesteśmy, nie odbierasz mi całego cienia, pozostawiając 
słońce pa- 
rzące, słońce raniące najgłębiej moje oczy. Mimo iż przy mnie najbliżej jesteś, 
nie czynisz 
moich rąk swoimi. Nie płacisz mi miłosierdziem za to, że jestem przy tobie. 
Jesteśmy jak naj- 
bardziej wolni, jak najbardziej niepodlegli, mimo ciągłej zależności; ale to 
raczej więzią we- 
wnętrzną niż zależnością typu nadrzędności i podrzędności. Jesteśmy jedno i 
jedno. Anno! W 
każdym krajobrazie ty zawsze znaczysz coś innego niż ja, ale bez ciebie jesteśmy 
tylko prze- 
strzenią pustą, przestrzenią częściowej prawdy. Podobnie jak drzewo zieleniejące 
jest częścią 
prawdy, jak słońce, jak woda. Wystarczy przypomnieć pustynię, wystarczy 
przypomnieć 
mrok, wystarczy przypomnieć rybę. Tak i teraz, Anno.
Żegnam miejsca młodości, żegnam te miejsca razem z tobą w to nocne wyjście, w to 
nocne 
przebycie krainy powrotnej dla nas. Idziemy razem.
Jesteś teraz tak osobna, a jednocześnie w takim mnie pobliżu, iż jako wiatr są 
moje ręce, iż 
jako cień twój cała moja postać, w czasie, gdy oświetla nas blask księżyca, to 
zimne światło, 
świadczące o tym, iż odbył się twój pogrzeb we mnie.
Jesteś tak osobna – jako pień samotny drzewa, drzazga naprzeciw wiatrom. Cień 
naprzeciw 
słońca, gąbka naprzeciw wody i niesłyszenie naprzeciw słowa. Jesteś przeciwko 
wszystkiemu, 
ale nie jest tak, abyś przeciwko była z potrzeby, jesteś tylko w położeniu 
takim, iż jesteś prze- 
ciwieństwem, ale to nie znaczy, abyś była przeciwko wszystkiemu.
W tej chwili trawy się pogadają, niosą chrzęst przez wszystkie oazy, w których 
pozostał ży- 
ciodajny ślad wody, tak słowa pokładają się przez wszystkie przestrzenie, w 
których mogłyby 
jeszcze znaczyć, tak dłonie pokładają się na twoje ciało, przez wszystkie 
przestrzenie, w któ- 
rych mogłaby jeszcze zaznać pracy. Krew po nich spływa, pot dąży po warstwach 
zewnętrz- 
nych, a ręce nie podejmą żadnej innej pracy ponad to, w czym ty jesteś, w czym 
ciebie pełno. 
Opisana w słowach moich, ale najdokładniej zakreślona przez pejzaż. 
Wypowiedziana przez 
słowa moje, ale najdokładniej zapisana w drobnych ułomnościach wiatru, w tych 
potknięciach 
się wiatru na obrysie twojego ciała. Zobaczona przeze mnie, ale najdokładniej 
widziana przez 
wszystkich dookoła, bo z wszystkich stron jednocześnie i w całości. Gdy ja tylko 
z jednego 
miejsca, gdy ja tylko dłońmi jedynie mogę ciebie dotykać, możesz być ze mną 
tylko wtedy, gdy 
jestem przy tobie, a nigdy nie będziesz ze mną, gdy moje stopy omywa woda, a ty 
jesteś w pia- 
skach pustynnych, w miejscach najdotkliwiej opuszczonych przez najmniejsze 
stworzenie. 
Wreszcie twój pogrzeb odbędzie się we mnie.
Noc. Idziemy z Anną przez uśpione okolice, nie dane nam było pozostać jeszcze 
przez czas 
pewien w tym miejscu. Nic dla nas. Nie można tak łatwo opuszczać miejsca, które 
miało być 
miejscem granicznym. Niełatwo opuszcza się miejsca takie, do których dążyło się 
przez za- 
mieć, przez odwrócenie pamięci. Teraz piaszczystą drogą – tylko nie czujemy jej 
miękkości 
przyodziani w buty czarne, świąteczne – idziemy przed siebie. Idziemy do 
miejsca, gdzie 
można już powiedzieć, iż inne jest od opuszczonego krajobrazu. Nie wiem, czy 
Anna żal ma 
do mnie. Nie wystąpiłem w jej obronie, żadnych słów ponad te: – Anno, już późno 
– nie wy- 
powiedziałem. Słowa nie na miejscu, jeżeli zważy się okoliczność, w której 
zostały powie- 
dziane, jeżeli zważy się przyczynę, która spowodowała to, iż odwróciliśmy się od 
tamtego 
miejsca. Takimi słowami można kończyć wizyty krótkie u znajomych, ale nigdy nie 
wolno w 
ten sposób żegnać się z próbą powrotu. Anna nie mówi nic. Milczy.
Teraz nam gorzko, zapieka się w nas wszystko, serce nasze omotane jest tymi 
słowami jak 
pajęczyną. Wibruje w niej, zapada, przestaje bić. Wtedy od wnętrza ból 
szarpiący, nagły, 
przenika ciało. Anno, Anno – mówię – i ponad te słowa nie zdobywam się na nic 
więcej.
59
Słońce jeszcze nie wzeszło, ale już wschodnie niebo czerwieni się, gwiazdy 
zatraciły się 
zupełnie w tym, blasku. Jest, jak gdyby tam, z tej strony, wstawało nasze miasto 
w wieczornej 
łunie świateł, widocznych z odległości kilku kilometrów. Szare cienie drzew, 
oświetlonych 
światłem księżycowym, przemykają się za strugę. Wydaje się, jak gdyby to cienie 
szemrały a 
nie strumyk płynący przez piaski i granity do Białego. Po prawej stronie – łąki 
zatopione jesz- 
cze w ciemności, podczas gdy my jesteśmy już wyniesieni ponad nie kilkanaście 
metrów. Za- 
raz zbliży się ten moment, na który czekamy, zbliży się moment opuszczenia 
wioski. Za nami 
pozostały wszystkie zabudowania, tylko jeszcze chałupa Breski wyłoni się zza 
zakrętu i już 
jesteśmy na trakcie lepszym trochę, wygodniejszym. U Breski widać, że ktoś 
musiał już 
wstać, światło mizerne pali się. Mizerne tak bardzo, że nawet prostokąty 
oświetlonych plam 
ziemi nie dobiegają do naszych nóg. Przeszliśmy to miejsce w zupełnej prawie 
ciszy, jedynie 
pies zaszczekał, a za nim uniosły się zajadliwym pogłosem wszystkie burki we 
wsi. To naj- 
bardziej żałosne. Ujadanie niosło się falami, mgła była i czasem wydawało się, 
iż głos ujada- 
jącego psa tuż prawie spod naszych nóg dochodzi, a to tylko głos błądził we 
mgle, znajdując 
w niej dziwne dla siebie i niezbadane ścieżki. Jak gdyby zapomniał swojej drogi 
prostolinio- 
wej i chciał nas otoczyć od przodu. To był jedyny głos, który chciał nas 
zatrzymać we wsi. 
Nie chciał dopuścić, abyśmy z niej wyszli.
Teraz jestem w tym samym miejscu. Jestem na tych rozstajach, skąd tylko parę 
metrów do 
siebie. Już bliżej siebie jestem, bliżej swojego domu niż jakiegokolwiek innego 
miejsca. Po- 
wtarzam to sobie milcząco, ponieważ Leon idzie razem ze mną, starając się 
wprowadzić mnie 
we wszystkie obecne sprawy. Jak gdyby za pomocą milczącej umowy, z której ani 
jedno sło- 
wo pomiędzy nami nie padło, Leon nie wraca do tamtego wesela. Nie pyta, dlaczego 
bez An- 
ny...
Nie pytam go; o nic, sam od siebie mówi. Wiem, że może pomyśleć, że nic mnie nie 
cie- 
kawi, że nie chcę wracać do spraw pogrzebanych przeze mnie, ale myli się – 
jeżeli tak myśli. 
Wita nas to samo ujadanie psów, które kiedyś mnie z Anną żegnało, ale inne 
teraz, jak 
gdyby broniące mi wstępu, jak gdyby ktoś z najbardziej pamiętających nie mógł 
zapomnieć 
tamtego odejścia, tej nocnej wędrówki w lato. Teraz powracam w biały krajobraz, 
w pejzaż 
przysypany śniegiem, kładący się przed oczyma opadającymi się w bieli dolinami i 
parowami. 
Na samym końcu, w tym co stanowi punkt, a raczej płaszczyznę obrazu widzianego 
przeze 
mnie, rozpoznaję – brzegi Białego. Teraz rzeczywiście białe. Jezioro otoczone 
drzewami, za- 
stygłymi olchami, których gałęzie pokryte gruzłami lodu, gruźlą przemarzniętą do 
nadejścia 
wiosny, błyszczą we wstającym słońcu. Wciąż jeszcze wstającym słońcu, zawisłym 
mimo
pory dosyć późnej nisko na nieboskłonie.
Pogrzeb jutro, mówi Leon. Wszystko już załatwione. Wasąg zamówiony. Dzisiaj 
pusta 
noc. W domu płaczą, boją się, nie wiem czego. Wszystko upadło od jego choroby, 
nie było za 
co się chwycić, wszystko z rąk wypadało. Sprzedali w domu, co było do 
sprzedania, ale nie 
martw się, wszystko będzie. Wczoraj po długi byli, powiedzieli, że na Józefa 
zeszłego roku 
pożyczył, Klima akurat był, przepędził. Mówił, że kto jak kto, ale ojciec 
pieniędzy nie poży- 
czał od nikogo, do kasy pożyczkowej nie chciał nawet wstąpić. Za nic takiego 
gospodarza 
miał, co na ziemię bierze pożyczkę, zamiast od ziemi ją brać. Wypędził Breskę, 
bo on to przy- 
szedł. A mama – boi się, płacze po nocach całych. Julka wszystko obrządziła. 
Byłem u Lie- 
berta, zamówiłem trumnę. Dał dębową, ciężką, ale to nic nie szkodzi, bo w wasągu 
ją poło- 
żymy.
Mówisz do mnie ale wiem że to było wcześniej inaczej nie potrafiłbym przewidzieć 
pomy- 
śleć następnego słowa a jest że wiem nawet gdy milczysz wiem matko wszystko już 
wiem teraz 
tylko jeden sposób zapewnienia ciepła rodzinie zdążyliśmy już zapomnieć czas dla 
nas ta noc
60
dopiero się rozpoczęła musimy wszystko odbudować pozostając jednocześnie bez 
zmiany wo- 
bec tych którzy widzieli nas wczoraj a mogliby spotkać jutro.
Musimy tak wszystko przeszczepić w nas aby nie rozpoznali nowego które się staje 
przyrze- 
kam to tobie matko że wszystko pozostanie w czterech ścianach że tylko w pewnych 
miejscach 
będzie ciemniej gdy przystąpię już do pracy tylko pewne fragmenty tynku będą 
niewidoczne od 
tej pory gdy ja matko – twój syn – przystąpię do budowania ciepła.
Niech węgiel spala się niech drzewo przepłukuje dymem niebo gdy samotni 
zostaliśmy a my 
tam nie dojdziemy gdzie ten materiał nieczuły możemy posłać niech to 
jednocześnie będzie 
ofiara dym czarny żałoby całopalenia żywego jeszcze drzewa z którego równie 
dobrze trumna 
jak i kołyska.
Jeszcze szukam tych miejsc gdzie po zatrzymaniu się naszym po uspokojeniu ciała 
rejestru- 
jącego boleśnie każdą zmianę w krajobrazie będę mógł w spokoju szukać tego 
miejsca przy 
którym mogłabyś odpocząć tego jeszcze nie potrafię tobie dać więc inaczej 
musiałem sobie 
wyobrazić moje obowiązki.
Teraz właśnie przystąpię do gliny aby z niej uformować zarys miejsca w którym 
zawsze 
spokój mimo ognia wewnętrznego w którym zawsze ostoja ten mebel ognisty 
twardniejący od 
środka już nagromadza w Sobie przestrzeń aby miał sposobność istnieć w cieple 
aby miał spo- 
sobność magazynować je.
Ręce biorę w glinę i układam tę figurę w której zamkniemy istotę ognia źródło 
ciepła nie 
potrafiąc nawzajem go sobie dać bez pośredniczenia przedmiotów martwych.
Jestem jednak kochający ponieważ mechanizm tego instrumentu chcę oddać na 
kształt i po- 
dobieństwo jak to pomiędzy nami zamykam oczy i tylko powidok kształcę przedmiot 
który ry- 
suje się mimo cienia w kliszach mojej pamięci mogę nawet odejść po skończeniu 
mojego dzieła 
będziesz zawsze ślad po mnie miała matko przypomnisz mnie gdy tylko kwiaty 
malować się 
będą nocą wyrastając na szkle które oddziela nasze mieszkanie od miejsc w 
których źródło 
światła.
Wtedy przypomnisz mnie i ofiarę z drzewa potrafisz uczynić zaniedbując 
całopalenie pa- 
mięci.
Jak gdybyś nadzieję miała iż cokolwiek z krwi i pamięci twojej które we mnie są 
mogło po- 
wrócić do ciebie.
Rozpalasz ogień który sięga tylko do granicy dymu.
Teraz już jestem w Betlejem. Jestem w tej przestrzeni, skąd mój ród i mój 
początek. Jestem 
w tej wiosce powstałej na surowym korzeniu, wiosce – wielodrożnicy, z których 
jedna – ta 
najbardziej wyjeżdżona, najczęściej używana – wyprowadziła mnie do miasta. Ta 
droga jest 
przemieszczana z wszystkimi ziemiami, które występują w okolicy, zagłębia się 
coraz bar- 
dziej w matkę-ziemię, drąży sobie parowy, wciąż na nowo kształtowane przez 
przechodzące 
pokolenia jej użytkowników.
Jestem już w tym czasie, jestem już w tej przestrzeni, która najzupełniej 
została określona 
przez czas otrzymania depeszy. Witać będą mnie wszyscy serdecznie, którym 
dawniej ręce 
raczej by uschły, niż zbliżyły się w moją stronę. Wypowiedzą wszyscy słowa, 
których wcze- 
śniej nie wypowiedzieliby do mnie. Raczej wyrosłyby im wola, w których słowa 
niewypowie- 
dziane szukałyby dla siebie miejsca.
Teraz wiem, wita mnie wszystko pozostawione przez ręce ojca. Nic nie zabrał ze 
sobą, po- 
zostawiając to jako pamięć po sobie, zabierając jedynie wszystkie słowa, które 
kiedykolwiek 
mógł wypowiedzieć, zabierając. wszystkie słowa, które słyszał, wszystkie nocne 
pobudki, 
pochylenia nad ziemią. Wszystko zabrał, tylko owocu tego, powstającego w wiele 
lat, zabrać 
nie mógł i nie chciał na swoją głęboką i niezbadaną dolę w ciemnościach.
Witam się z tym, rozwieram szeroko dłonie, a na każdej wiatr inaczej swoje 
powitanie pi- 
sze, które ja z kolei przesyłam do rzeczy tych wszystkich, które nigdy się ode 
mnie nie od- 
wróciły. Zawsze je pamiętałem takimi, jakie są w tej chwili. Może tylko bardziej 
sczerniały w 
następujących po sobie śniegach i słońcach, zimach i latach – może wtopiły się 
bardziej w
61
ziemię kolorem jej bliskie, gdy wtedy – po raz ostatni tu będąc – widziałem je 
jako bliższe 
niebu. Nasiąkające na zewnętrznej, południowej stronie strumykami żywicy, do 
których kurz 
się lepił i plewy w czasie omłotów. Zapach żywiczny również zaniknął, nie wiem – 
może 
dlatego, że teraz zima, może w lecie znowu się pojawi? Może dlatego, że wywiał 
go już wiatr 
przez tyle lat? Z tego drzewa, z tych desek?
Witam się z tym szeroko, głowę swoją chylę, chcąc jak najprawdziwiej, jak 
najserdeczniej 
oddać pokłon. I teraz czas na ludzi przychodzi. Czas na przywrócenie im 
znajomości mojej 
twarzy, czas na przywrócenie im świadomości tego, że nie gdzieś daleko żyję, ale 
przez dni 
parę będę wśród najbliższych. Nie zmienia znaczenia mojej obecności w niczym 
fakt śmierci 
mojego ojca, wszak pierworodnym jestem i ja jedynie mam coś do powiedzenia 
tutaj, mimo iż 
nie wiem, nawet nie chcę wiedzieć w tej chwili, co przypisane komu zostało. Czy 
na jakieś 
części ma się wszystko pozostałe dzielić, czy ma tak pozostać – niekrwawiące, 
obracające się 
przeciwko człowiekowi, ale zgodnie, z nim żyjące?
Witają mnie jak gospodarza, a nie jak gościa. Nikt przed próg nie wybiega, nie 
chce wcze- 
śniej mnie w pojedynkę witać. Czas ten smutny nie pozwala na to, żeby mnie, jak 
w czas 
żniw, solą i chlebem witać.
Dzień dobry matko, dzień, dobry murom domu mojego. Dzień dobry pamięci 
zachowanej 
w tych wszystkich przedmiotach stojących tu jeszcze, a które mnie pamiętają. 
Dzień dobry 
wreszcie tobie, gospodarzu, ojcze mój, którego oczy. na inne strony świata już 
zwrócone, któ- 
rego oczy nie mnie patrzą, ale losów przyszłych, sobie już najwcześniej 
wiadomych, gdy nam 
jeszcze do nich daleko. Dzień dobry wam, święci pańscy, w których opiece ten 
dom. Dzień 
dobry wam wszystkie duchy przodków pilnujące i dbające o dom, wcale mi nieobce, 
mimo iż 
przez wiele lat nie byłem ani synem, ani gościem w tym dużym domu.
Przychodzę do białej izby, w jej surowość zaznaczającą się w ostrym rysunku 
ścian, w bieli 
surowego wapna, kryjącego przed sobą ściany tego domu. I tam właśnie, w tej 
bieli, żegnam 
zeszły już cień żegnam wszystko, co mnie łączyło z tym miejscem, żegnam drogą mi 
osobę, 
której krew jest krwią moją. Teraz dla mnie dziedziczenie. Bez szlochu żadnego. 
Rysy ścią- 
gają się. Wiem o tym, ale żadna łza nie płynie, tyle już śmierci przeminąłem, że 
żadnej już nie 
potrafię oddać tej powierzchownej czci. Tylko cisza we mnie. Jak gdyby wszystko, 
co jeszcze 
we mnie było, jak gdyby najmniejszy pyłek, który mógłby coś zaważyć w moim 
wnętrzu, 
spopielił się bezpowrotnie. Tak jest we mnie. Nie inaczej. Nie wypowiem słowa 
daremnego, 
jak powietrzem, które z płuc moich się wydobywa mijając krtań, nie wypowiem 
najmniejszej 
cząstki jego zasług, tak, aby stanęły przede mną nie w obrazie, nie w 
przypomnieniu, ale w 
całej swojej postaci. Ojcze, tylko mówię – jestem.
W tej bieli ścian, na które żaden cień nie pada, okna są szeroko otwarte. Zimno. 
Dwie 
mirty – znaczące swoimi wiankami czas narodzin, czas wesela i czas śmierci – 
jedynie przy 
nim. Mirty martwe prawie, których jednak nie zwarzy mróz, nie potrafi im teraz w 
ten czas 
odebrać ich zieloności.
Wieczorem przyszedł, kto mógł. Matka jest. Sąsiedzi. Kobiety jeszcze z nimi, na 
ostatni 
różaniec. Później wyjdą. Pusta noc. Pozostaną tylko mężczyźni...
I wreszcie ten moment, gdy już żegnamy się. Przypijam z każdym na ten dzień 
nowy, który 
się narodził, i żegnam, po kolei każdego, bez słowa żadnego, bez zaproszenia na 
dzień jutrzej- 
szy – pogrzebowy. Nie można prosić. Kto przyjść będzie mógł – przyjdzie.
Jak ojcowie, za ojca żegnamy wszystko, co sam pożegnać by zechciał. Żegnamy pola 
i łąki, 
ośnieżone, nie widzące teraz gospodarza spod białej pierzyny śniegu; żegnamy, 
aby nie dzi- 
wiły się wiosną, gdy nowy gospodarz będąc je obrabiał. Żegnamy za niego 
wszystko, co wo- 
kół nas żywe i martwe stoi, aby nie czekało gospodarza daremno, który już 
przyjść musi na- 
62
karmić stworzenie, a nie może uczynić tego. Po raz ostatni światło przykrywa 
twarz ojca, po 
raz ostatni próg domu swojego mija, wychodząc w podróż wieczną i bezpowrotną.
Wychodź ustępuj z domu swego 
opuść kochaną rodzinę Powędruj
do grobu ciemnego Już życiu twemu 
godzinę ostatnią zegar uderzył Którąś 
Stwórca zamierzył
...
cztery deski biała koszula Jest z 
wszystkich majętności Na tamten świat 
wyprawa cała Nic ze sobą do wieczności 
Prócz spraw naszych nie weźmiemy
Śpiew się podnosi, przez wszystkie pola i wszystkie strony, mogące gospodarza 
żegnać, 
przechodzi. Dymy nad chałupami opadają nisko, tylko z naszej zagrody żaden dym 
teraz się 
nie wznosi, który by świadczyć mógł, iż żywy jest tam ktoś, kto mógłby 
wędrowcowi strawy 
cieplej dać. Nasze teraz pożegnanie z tym, który doszedł kresu swojej drogi, a w 
podróż ostat- 
nią przez miłosierdzie innych już wyniesiony.
Głos się ostatni podnosi, gasną świece przy trumnie ustawionej na katafalku i 
głos tan ele- 
gijne słowo nam przynosi, obce, niezrozumiałe:
Libera me, Domine, de morte aeterna, 
in die illa tremenda: Quando caeli 
movendi sunt et terra. Dum veneris 
iudicare saeculum per ignem...
na które odpowiedź:
Zmarły, człowiecze, z tobą się żegnamy, 
Przyjmij dar smutny, który ci składamy. 
Trochę na grób twój pomazanej gliny Od 
twych przyjaciół i od swej rodziny.
Wracasz do ziemi; co twą matką była. 
Teraz cię strawi, niedługo żywiła. Tak 
każda droga, którą człowiek chodzi, Na 
ten gościniec wszystkich nas wywodzi.
Wiem, że ciało twoje do ziemi powróciło – ojcze. Jesteś teraz z nią – jednością. 
Jesteś w 
niej jako oko i słońce zarazem. Twoja krew do wody poszła, drążąc korytarze, 
przeniesie 
twoją pamięć, przeniesie pot, który wydobywał się z ciebie w czasie ciężkiej 
pracy. Wzrok 
twój, wcześniej nim ciebie przyjęła ziemia, wcześniej nim po raz ostatni 
otworzyłeś oczy, 
niewidzące już, przyjęło słońce. Oddech twój i mowa, nierozdzielnie z sobą 
związane do tej 
pory, rozdzieliły się na wiatr i ogień, wzajem potęgujące siebie. Wiem, że w 
każdej chwili to 
wraca do ciebie, że w każdej chwili, będąc osobno, znów jesteś sobą, tylko nie 
znam dróg 
dojścia do tego, aby zaświadczyć dotknięciem ręki prawdy słów moich. Nie sposób 
ciebie, 
mimo że najpełniej istniejesz, ojcze, dotknąć ani objąć.
Ponad żadne słowa wypowiedziane przeze mnie, ponad te żadne słowa, których 
jeszcze 
powiedzieć nie zdążyłem, a nie wiadomo, czy kiedykolwiek potrafię – przebija 
słowo naczel- 
ne:
63
Nasza przestrzeń jest zamknięta, dookoła góry, 
których dach stanowi dniem i nocą niskie niebo. 
Nie mamy rzek, studni ani źródeł...
– Ojcze, skoro odszedłeś.
* * *
Anno, czekająca mnie. Zasłuchana w każdy szept, który mógłby przypomnieć Tobie 
moje 
nadejście, Anno, otwierająca oczy z tym postanowieniem, że mnie zobaczysz, Żono 
moja, 
przy której jestem, przychodzę do Ciebie. Pozostaje dla mnie jeszcze dzień 
jutrzejszy, oddaję 
go moim powinnościom, które spadły na mnie z chwilą mego urodzenia, tylko dzień 
ten jesz- 
cze im oddaję, żeby powrócić do Ciebie. Ty czekasz mnie, otwarte są wszystkie 
drogi dla 
mnie, które prowadzą do Ciebie, żadna jeszcze nie zamknięta, przed żadnym 
zakrętem nie 
muszę się cofać. Wiem o tym.
Nie ma miejsc, które by stanowiły niebezpieczeństwo, iż nie potrafię dojść do 
Ciebie. Jutro 
rano jeszcze, mimo iż niedziela, musimy obejść miedze. Musimy na nowo poustawiać 
zwalo- 
ne kopczyki kamieni, stanowiące granicę tej ziemi, z której się wywodzę, potem 
dopiero będę 
mógł powrócić do Ciebie.
Czekaj na mnie, Anno, podobnie jak ja czekam mojego spotkania z Tobą. 
Przejdziemy 
jeszcze tylko z Leonem, który tutaj po mnie zostanie, z sołtysem i starszymi 
wsi, żeby dali 
świadectwo prawdzie w tej chwili, bez sądów żadnych, jakie są granice. 
Najstarszy brat powi- 
nien wprowadzić następcę we wszystkie sprawy majątkowe, we wszystkie miejsca, w 
których 
ojciec był gościem najmilszym albo najczęstszym, ale w tym już mniej się 
orientuję z powodu 
długiej nieobecności tutaj.
Żegnam już tę ziemię na amen, na każdy dzień, który po dniu dzisiejszym nadejść 
może, co 
nie znaczy, żeby powrót (ale to razem już z Tobą) w chwili jakiejś był 
niemożliwy.
Doświadczyłem tego, Anno, i wierzę. Podobnie jak wierzę w to, że jutro rozpocznę 
podróż 
do Ciebie, aby być, gdzie widzę Ciebie, jako przestrzeń najpełniej będącą ze 
mną, w przemi- 
jających krajobrazach.
64
65