BOGUSŁAWA LATAWIEC 

OGRÓD ROZKOSZY ZIEMSKICH

Powieść
2
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
3
Wprawdzie poddasze Ryby jest oddzielone od tego wszystkiego, co dzieje się tam, 
pod 
podłogą, a jednak ilekroć dojdzie do niej charakterystyczne, powłóczyste 
szuranie, przyciszo- 
ny szum rozmów, zawsze łapie się na tym, że zaczyna mimowiednie nasłuchiwać.
Oni tam na idole – widzi nieomal ich twarze, wszyscy, którzy tu przychodzą, mają 
ten sam 
głodny wzrok, pożerają nim wszystko, na co spojrzą – przechodzą właśnie z 
jadalni do bi- 
blioteki. Każdy z nich musi stanąć przez moment na szerokiej, obluźnionej desce. 
Jej przecią- 
głe skrzypienie przypomina Rybie dziecinną wiarę-lęk, że na progu gabinetu-
Dziada leży 
duże, ranne zwierzę. (Tylko tam nie było jej wolno wchodzić.) A więc liczy teraz 
mechanicz- 
nie: jedno skrzypnięcie, jeden zwiedzający, dwudzieste czwarte skrzypnięcie... 
Gdy już prze- 
walą się wszyscy przez próg, nastanie nagle dojmująca cisza.
Ryba sprawdza, czy drzwi pokoju są na pewno zamknięte na klucz. Nie może 
przecież 
mieć pewności, że dzisiaj także któremuś ze Starców nie wpadnie do głowy 
„zbawienna” 
myśl, aby ją trochę „popokazywać”...
– A to jest Jego wnuczka – i zaraz bez przerwy – a to Jego maska pośmiertna, tu 
widzicie 
państwo liść, który zerwał na dwie godziny przed śmiercią...
Umieścili go pod szkłem. Ten liść. Wisi na głównej ścianie. Zbladł, jest nieomal 
przejrzy- 
sty, szary zwitek pajęczyny, nić. Zaproponowała kiedyś, aby co roku wsuwać za 
ramkę nowy: i 
tak nikt nie pozna, a będzie efektowniej wyglądać. Spojrzeli na nią: ich 
wyblakłe, jasnonie- 
bieskie, załzawione oczy, ich zmarszczki, ziemista skóra, ich ręce, drgające jak 
skrzydła, któ- 
re już nie umieją wzbić się w powietrze. To jest ważny liść. Jak list, jak 
testament. Babka nie 
pozwalała go eksponować. Dopiero kiedy umarła, Starcy znaleźli go w kopercie 
wraz ze 
zdjęciem Dziada w trumnie. Stal się symbolem jego wiedzy o śmierci, jego 
powiązań z natu- 
rą.
W tym rozłożystym domu zawsze zresztą, jak tylko Ryba daleko potrafi sięgnąć 
pamięcią, 
ktoś umierał. Przyjeżdżali bliscy i dalecy krewni. Kwiaty i muzyka Dziada, te 
dwie smugi: 
woni i dźwięków – czyniły śmierć jak gdyby mniej przerażającą. Do dziś, kiedy 
przechodzi 
pod oknami narożnego pokoju, gdzie zawsze umieszczano chorych, ścisza głos, jak 
wtedy, w 
dzieciństwie.
Śmierć mieszka tutaj w książkach, w popielatych zdjęciach. Jest jak powietrze 
uwikłane w 
zwoje szarej, szeleszczącej bibuły, żółkną od niej klawisze fortepianu, 
matowieją wiecznie 
polerowane srebra. Zielonkawy nalot, wilgotny kurz i sypkie tumany unoszą się ze 
zużytych 
sprzętów.
Dla Dany jest coś wyrafinowanie okrutnego w wiecznym przedłużaniu życia mebli, 
zasłon, 
firanek, które już od dawna powinny się rozpaść, zbutwieć i zapłonąć w piecu 
pełnym iskier 
ogniem.
Ileż ten dom przeżył już odmian śmierci: śmierć wielkich i małych uczuć, śmierć 
sztuki, 
przedmiotów, całych epok. I wtedy, kiedy jego drewniane ściany nareszcie oswoiły 
się z nią, 
pojawili się Starcy wraz ze swym tajemnym sprzysiężeniem. I zaczęli walczyć. Po 
kolei wy-
4
rywają zagładzie to, co już na wpół umarło. Ryba z przerażeniem patrzy, jak 
ulubione przed- 
mioty Dziada, przyzwyczajone tylko do jego dłoni, przez nie jedynie latami 
obłaskawiane i 
kaleczone, znowu płoną świeżymi barwami, przyciągają oczy. Obcy ludzie nie mogą 
się 
oprzeć ich urokowi, ukradkiem kładą na nich ręce, wodzą palcami po 
wypukłościach. Dla 
Ryby od początku w tym powtórnym kontakcie rzeczy z życiem było coś 
bezwstydnego. Za 
Starcami włóczy się po domu fioletowa smuga nekrofilii, płonie upiornie w 
zrekonstruowa- 
nych wnętrzach. Często o zawrót głowy przyprawia Rybę ów miraż, kiedy powietrze, 
kolory i 
wonie jej dzieciństwa wypływają spiętrzonym potokiem spoza nagle otwartych 
drzwi.
A do jakiej perfekcji doprowadzili Starcy swój system wydobywania z Dany 
najprawdziw- 
szej prawdy! Jakąż skonstruowali przemyślną sieć pytań, aby sprawdzić, czy jej 
informacje o 
układzie mebli, ba: o grze świateł – są rzeczywiście autentyczne; jak sprawnie 
odkrywali jej 
złośliwe kłamstwa.
Z czasem zrozumiała, że walka o przedłużenie życia Dziadówki jest dla nich 
jednocześnie 
pojedynkiem z własną śmiercią. Wygląda na to, że w ogóle nie chcą przyjąć jej do 
wiadomo- 
ści, a już na pewno zyskali przekonanie, że śmierć można przechytrzyć. I 
rzeczywiście: na 
przestrzeni kilkudziesięciu metrów sześciennych udało im się zmumifikować czas.
Rybę intryguje pamięć Starców. Warstwy czasu przylegają w niej szczelnie, niczym 
pla- 
stry miodu. Rojowisko pszczół; szeleszczące daty, miesiące, pory dnia, lata. 
Posługują się 
nimi sprawnie. Stale coś douściślają. Robią to nocami. Siadają naprzeciwko 
siebie, na gię- 
tych, trzcinowych fotelach, twarzami do ognia. Nogi okrywają kocami. Co chwilę 
któryś po- 
chyla się, aby dorzucić drew. Wtedy ich powiększone profile, ostre nosy, 
podbródki tną po- 
wietrze, niczym drapieżne, gwałtownie zerwane do lotu ptactwo.
– To było zimą, śniegi się właśnie zaczęły.
– Kuligi ciągnęły jeden za drugim.
– Koczy skradł mszalny dzwonek.
– To było zimą, może grudzień?
– Środek grudnia, 10, 12... Koczy ten dzwonek zawiesił swojej kobyle.
– Kiedy Dziad go usłyszał, siedzieliśmy akurat w stołowym.
– Rozpoznał go od razu. Koczy tylko raz przejechał pod oknami.
– Przez trzy miesiące straszył chłopa piekłem. W żagwiach, mawiał, będziesz 
skwierczeć, 
twoja wątroba na rożnie będzie skwierczeć, skórę ci, mawiał, od palców nóg po 
głowę nawiną 
na płonący kołek i tak z dołu do góry i z góry do dołu.
– Gwizdał przy tym.
– Gwizdał, a Koczy z nogi na nogę „O la Boga, o la Boga”. I 
tu już któryś ze Starców przyjmował na siebie rolę chłopa.
– Aż ci duszę wywleką zza paznokci.
– Zza paznokci?
– Wywleką białą i zaczną przypiekać. Skwierczeć będziesz. Do końca świata i po 
końcu 
świata. Między gwiazdami będziesz gorzał. Telepać się będziesz.
Po tym „telepać” któryś ze Starców bierze z miśnika srebrny dzwonek i długo 
razem słu- 
chają jego bicia. Przykładają go do uszu, jakby nasłuchiwali bicia Dziadowego 
serca.
To opowiadanie, wielokrotnie powtarzane, zatrzaśnięte w tym samym układzie słów, 
nosi 
tytuł: „Gorejący Koczy”.
Dziad lubił, ten – jak mawiał – „zdobyczny” dzwonek. (Koczy mu go w końcu 
podrzucił), 
często podzwaniał nim, zwołując gości do stołowego na ukraińską percówkę.
Podobno upatrzył go sobie już znacznie wcześniej. Przebąkiwano, że kradzież 
dzwonka 
nie była już tak zupełnie pomysłem chłopa. Ktoś słyszał, jak Dziad powiedział do 
niego:
„Twoja gniada godna, abyś jej srebro u szyi przywiesił”.
Na dole trwa tymczasem odwrót z sypialni Dziada. Dana słucha. Jak zawsze jest to 
proces 
powolny, pełen ociągań. Zna dobrze te spojrzenia rzucane już od progu 
biblioteki, natarczy-
5
we, przepełnione nadzieją, że jeszcze coś nowego zdołają odkryć w tym 
najbardziej intym- 
nym ze wszystkich miejsc domostwa. Tak, teraz któryś z gapowiczów potknął się 
(czy nie o 
chodnik w progu?). Chwycił się krzesła. Przewraca je z piekielnym rumorem. 
Podniecony, 
skrzekliwy głos Starca. Ciekawe, słychać nieomal każdy szelest, a poszczególnych 
słów nie 
można odróżnić. Starcy będą mieli o czym mówić przez cały następny tydzień. Przy 
takim 
upadku spojenia krzesła na pewno mocno się nadwerężyły. Drewno jest przecież 
nadpróch- 
niałe. I tak dużo wysiłków kosztowało ich wypędzenie z jego rzeźbionych nóg 
całych tabu- 
nów korników. Był okres, że co wieczór odbywali pod nim narady, tropiąc sypkie 
garście 
złotej mąki. A krzesło jest ważne. Jest znakiem. Już dawno utraciło barwę 
drewna. Ma odcień 
popielaty. Oparcie rzeźbione jest w drobne, kwietne motywy. Szeroko rozstawione 
oparcia 
kończą się łapami lwów. Nogi oplatają grube żyły pędów. Rybie ten fotel od 
dzieciństwa ko- 
jarzył się z zamorskim stworem, przywiezionym przez Dziada z którejś z jego 
kolejnych wy- 
praw na Daleki Wschód. Nigdy nie odważyła się w nim usiąść. Na krześle leżała 
skórzana 
poduszka, wytłaczana w chińskie smoki (przywiózł ją z Hong-Kongu).
Z krzesłem łączy się następna opowiastka Starców – dla zwiedzających. Sklecili 
ją ze 
wspomnień nie żyjącej już służącej Dziada i jej, Ryby, strzępów wspomnień czy 
wmówio- 
nych, zasłyszanych fragmentów przeszłości, którą zaadoptowała, w którą 
uwierzyła. Starcy 
tak długo badali, tak tropili każdy ślad czegoś, co mogło być prawdą, że w końcu 
sama siebie 
zdołała przekonać, że pamięta czas, w którym nie umiała jeszcze mówić.
Z mroku wyłaniały się zarysy przedmiotów, ludzi, barwne plamy, które co chwilę 
rozpły- 
wały się w ruchomej, wszystko ogarniającej czerni. Pozostawało migotanie 
świateł. Jak pró- 
szenie czegoś. Ale Starcom to wystarczało. Opracowali opowieść pt. „Krzesło”:
–... tylko on w nim siadał. Czarna poduszka. Przywieziona z Chin w roku 1915. 
Opierał o 
nią plecy.
– W środku oparcia odłamek z drugiej wojny, z 1939 roku.
(Zwiedzający pochylają się i ze skupionymi twarzami przyglądają się kawałkowi 
metalu, 
wciśniętemu między drewniane kwiaty.)
– W październiku 39 roku, dnia nie można już dzisiaj ustalić, godzinę zaś tak, 
przynajm- 
niej w przybliżeniu, między siedemnastą a osiemnastą, siedział akurat w fotelu, 
kiedy jego 
wnuczka Dana zaczęła wrzeszczeć...
– jakby ją ktoś żywcem obdzierał ze skóry
– tak, jakby żywcem. Darła się tak, że wstał i poszedł do niej, do drugiego 
pokoju. Przy 
czym ustaliliśmy ponad wszelką wątpliwość, że poduszka spadła na podłogę. Gdyby 
nie spa- 
dła, uległaby i ona uszkodzeniu.
– Dziecko stało przed lustrem i rozpaczało. Buzię miało całą w plamach 
atramentu.
– Zanim Dziad ją uspokoił, umył...
– Tak, to trwało.
–Całe szczęście, że trwało...
– Odłamek wleciał przez okno i utkwił w samym środku oparcia...
I nie pozostawiając zwiedzającym ani sekundy na kontemplację tego „cudownego” 
zda- 
rzenia, prędko, ze śladami źle ukrywanej paniki Starcy przechodzą wzdłuż 
zielonego kilimu 
do Samowarowej Izby. Z krzesłem wiążą się bowiem trzy nie rozszyfrowane dotąd 
sprawy: l) 
pochodzenia odłamka, 2) w którym końcu ogrodu bomba wybuchła, jeśli rzeczywiście 
wybu- 
chła, 3) skąd się w domu Dziada wzięło to dziwne krzesło, gdzie je zdobył. W 
okolicy na ten 
tematy istnieje wiele rozbieżnych sądów, nieomal kilka szkół. Starcy nie zdołali 
sobie wyro- 
bić własnego zdania. Niektórzy twierdzą, że odłamek nie pochodził wcale od 
niemieckiej 
bomby, że akurat wtedy nie było żadnego bombardowania, a że Dziad miał z wieloma 
sąsia- 
dami na pieńku, więc na dobrą sprawę nie można nawet wykluczyć perfidnie 
zaplanowanego 
morderstwa. Dużo się przecież swego czasu gadało o nieprawnym zagarnięciu przez 
niego 
łąki Perzaka, o budzących zgorszenie przyjaciołach Dziada, którzy tu zjeżdżali z 
całego nie-
6
omal świata, o ich skandalicznych awanturach, seansach narkotycznych, o 
grabieniu okolicz- 
nych kościołów, kapliczek.
I rzeczywiście drewniane świątki, frasobliwe Chrystusiki wypełniają do dziś 
półki w Sa- 
mowarowej Izbie. Choćby ten anioł z zielonkawym nalotem pleśni na szatkach, o 
którym 
Dziad mówił „Mój grzeszny Gabryel”, przecież nie dalej jak parę dni temu 
rozpoznała go 
specjalnie ściągnięta przez Starców Baba spod Mroczenia. Stamtąd był, z 
przydrożnej ka- 
pliczki.
A swoją drogą ci wiecznie nowi, sprowadzani przez Starców ludzie, ich kłopotliwe 
przy- 
zwyczajenia. Trzeba się z nimi liczyć, bo inaczej nie zdradzą Prawdy, którą 
ponoć tylko oni 
posiadają. Starcy święcie w to wierzą. Baba z Mroczenia zajęła pokój tuż obok 
poddasza Ry- 
by. Za cienkim przepierzeniem wyraźnie słychać skrzypnięcie sprężyn, człapanie. 
Widać Ba- 
ba właśnie wstaje. Seria chrząknięć, miękkie urywanie się flegmy, splunięcie. 
Boże drogi, 
gdzie splunęła, chyba nie na podłogę, a może przez okno?
Nie żeby Ryba czuła do niej niechęć, przeciwnie. W Babie jest imponująca, 
rumiana po- 
goda, w twarzy pomarszczonej jak skóra na przemarzniętym jabłku, w ruchach 
szybkich, ale 
nie za prędkich, chłopska celowość, kiedy tak przenosi naczynia ze stołowego do 
kuchni, to 
jest to cały dokładnie przemyślany obrządek.
A więc nie niechęć, może nawet nie to, że przez te wieczne odwiedziny musiała 
przenieść 
się na górę, właśnie do tej latem najduszniejszej, a zimą najzimniejszej klitki, 
ale bezustanne 
skrępowanie. Każdy swój ruch, każdą decyzję musi zawsze wstawiać w ten cały 
ruchomy 
ludzko-meblowo-pamiątkowy układ domu ze wszystkich jakie miała najdziwniejszego.
Teraz na przykład nie zabrała się jeszcze do pracy, nie tyle z normalnego 
porannego leni- 
stwa, ale czeka, żeby Baba pierwsza poszła do łazienki, potem do kuchni, i żeby 
ta wycieczka 
z dołu nareszcie się przewaliła przez wszystkie pokoje, kąty, meble i gadki 
Starców.
Noc też nie była najlepsza. Baba chrapie, i to w dosyć urozmaicony sposób. 
Miniona noc 
obfitowała w sny. Zdarzają się Rybie takie ciężkie od barw, kształtów i słów 
noce (czasem 
nawet próbuje swoje sny notować). A więc strzęp ostatniego: pomarańczowe 
płomienie, od- 
blaski, jakby wylot dyszy odrzutowca był wycelowany akurat wprost w róg drzwi. 
Fosfory- 
zowały, płonąc i przygasając na zmianę, nieomal oddychały, zachłystując się 
światłem. To ją 
obudziło. Ale jeszcze po chwili widziała przecież nadal te pulsujące na drzwiach 
w rytm po- 
chrapywań Baby – smugi.
Pogranicze snu i jawy, tam właśnie dzieje się dużo, tam gdzie te dwa światy 
wpadają na 
siebie z chrzęstem, wzajemnie się miażdżąc. Sen, zmyślenie, prawda – w Dziadówce 
Ryba 
wiecznie porusza się w tych trzech smugach, trzech woniach, które stale od nowa 
próbuje ze 
sobą spleść.
Pokój Ryby jest ułożony między dwiema strefami dźwięków (z boku krzątanina Baby, 
z 
dołu szelest wycieczki, jej ślimakowate pełznięcie) – jakby umieszczono go 
między ogrom- 
nymi błonami membrany. Nasłuchuje. Wycieczka do tarła nareszcie do ostatniego 
pokoju. 
Wisi w nim maska pośmiertna Dziada i leżą czarne albumy ze zdjęciami z pogrzebu. 
Jest 
między nimi także powiększona twarz Ryby, wtopiona w liście cmentarnych drzew i 
chropo- 
watości bromowego papieru, fotografia – matowa, wyraźna. Należałoby ją 
zatytułować
„Zdziwienie”. Dźwigała je wtedy w oczach, brwiach, w dłoniach cierpnących co 
chwilę jakby 
od długie go wysiłku, zdziwienie – że on, Dziad, ten najbardziej żywotny ze 
wszystkich ja- 
kich znała ludzi, jednak zmarł... Śmierć – amputacja świadomości, moment, kiedy 
odpada 
nagle niczym biały, żywy pęd. Właśnie o tym myśli na tej chwili z fotografii, 
pamięta, jak ją 
zaskoczył błysk flesza, jak zabolała ciekawość reportera, jak zasłoniła twarz 
dłońmi. Wierzy- 
ła, że na zdjęciu są nieomal wypisane słowa jej myśli, że stały się publiczną 
własnością.
A przecież Dziad chorował długo, nie umarł nagle. Leżał pod kołdrą suchy, 
ogromny. Ale 
jeszcze wtedy jego śmiech bywał tak gwałtowny, że spod otwartych okien raz po 
raz wzbijały 
się przerażone gołębie. Nie tylko dla Ryby, dla wielu ludzi śmierć Dziada była 
po prostu – 
niewyobrażalna. W czasie pogrzebu zrozumiała, że wraz z Dziadem odeszło coś 
więcej niż on
7
wyobrażalna. W czasie pogrzebu zrozumiała, że wraz z Dziadem odeszło coś więcej 
niż on 
sam. Stało się tak, jakby w czasie tego wietrznego dnia odwróciła się wolno i 
raz na zawsze 
jedna z kart historii, epoka krwistej czerwieni.
Żółknie teraz tam, na dole, w ciasnocie albumu ten ogromny dzień i żółkną twarze 
uczest- 
niczących w nim ludzi. Dzień o przestrzeni roku; dzień, który Ryba nadal 
zwiedza. Raz wol- 
no, tak jak teraz w woni rozkładających się traw, liści, w mdlącym zapachu 
wieńców, innym 
razem prędko w gwałtownym, przyprawiającym o zawrót głowy biegu. Wtedy zawsze 
poja- 
wia się przyjaciel Dziada – profesor Przestwór.
Nie, on nie szedł za trumną. Prawie biegł. Wyprzedził idący pod górę kondukt, 
wieńce, w 
końcu samą trumnę, jakby nie mógł się doczekać widoku rozkopanej ziemi, jakby 
nie chciał 
uwierzyć, że w środku tego zwykłego cmentarza jest To Miejsce, czekające już, 
przygotowa- 
ne Miejsce!
Energiczny krok Przestwora; tak samo zwykł chodzić z Dziadem na dalekie spacery. 
Inni 
szli wolno, powłóczyli nogami, wzbijając żółty kurz, jakby usiłowali przedłużyć 
pogrzeb w 
nieskończoność. Przestwór nie! Jego twarz (wielu przyglądało się jej 
natarczywie) była zwię- 
zła, malowało się na niej jedynie podniecenie – podobne do tego, w jakie wpadał 
w czasie 
dyskusji. Zadzierżyste podniecenie. Patrzył prosto przed siebie, jakby szedł 
zupełnie sam, 
spoglądał na czuby dębów, na czerwień zachodzącego słońca.
A Ryba pod tą ruchomą ze spojrzeń ludzkich, sypiącą się piramidą, pod tym 
ciężarem, któ- 
rego nie mogła unieść, czuła swoją gąbczastą, napuchniętą twarz i mówiła do 
siebie, poru- 
szając nawet wargami: „miękka buła, miękka buła”. Tak się czuła, jakby zanurzono 
ją w let- 
niej wodzie i powoli zaczęła się rozpływać, ciało traciło kontury, prawie go już 
nie było...
Zdjęcia Przestwora nie ma na szczęście w albumie, to znaczy zdjęcia z pogrzebu 
(innych 
jest całe zatrzęsienie, z Dziadem i bez, z nią, Rybą na rękach, w wózku itd.), 
nikt go po prostu 
nie zdążył zrobić. Starcy mocno nad tym boleją. Kiedy kondukt w końcu dobrnął do 
grobu, 
Przestwór już tam był, mocno pochylony do przodu. Ryba nigdy nie odważyła się go 
pytać, 
czy to prawda, co opowiadano, że oglądał uważnie wnętrze dołu, jakby chciał 
spamiętać bar- 
wy wszystkich kolejnych warstw ziemi, w której miano zostawić Dziada. A potem 
odszedł, 
właściwie od razu, gdy przyjaciele, krewni, fotoreporterzy otoczyli grób. Nie 
przemawiał. I 
był taki moment ciszy, Starcy mówią: „zakłócenie organizacyjne”, kiedy wszyscy 
zaczęli się 
rozglądać wokoło, nie, nie ulegało wątpliwości, profesora Przestwora, 
najbliższego przyja- 
ciela Dziada – nie było. Jego przemówienie miało być pierwsze.
Ściany pokoju, w którym leżą albumy, są pomalowane na biało, tylko biel, 
twierdzą Star- 
cy, jest w stanie udźwignąć majestat śmierci Dziada. Biały pokój wypełniony 
czarnymi 
przedmiotami: albumy, fortepian, maska.
Przestwór nie pojawił się w Dziadówce przez dwa lata. Jego pokój z wolna, mimo 
iż Ryba 
wietrzyła go regularnie, a zimą nawet raz w tygodniu przepalała w piecu, zaczęła 
wypełniać 
wilgoć. Na sufit wpełzły sine zacieki z żółtymi brzegami, ramy obrazów wypaczyły 
się i od- 
stawały od ścian.
Dopiero więc po dwóch latach, dokładnie w dzień śmierci Dziada, Przestwór 
wrócił. On 
pierwszy miał odwagę usiąść przy Jego fortepianie i zagrać. Muzyka wybuchła w 
zakurzo- 
nym domu, trawiąc sprzęty i powietrze jak pożar.
Naprzeciwko Ryby, na sczerniałych belkach, między sękami wisiała maska 
pośmiertna 
Dziada. Nie spuszczała z niej oczu. Nie była większa od wiszącego obok talerza. 
Obok siebie 
dwa przedmioty, na jednym szlak ludowego motywu, na drugim linie obrzmiałych 
powiek i 
czoła. Kształty raz na zawsze uformowane, jedyne. A naprzeciwko tej nieruchomej, 
przy- 
twierdzonej do ściany twarzy – muzyka, jej płonące strumienie, ogień, który 
będzie można 
rozpalać zawsze od nowa.
Pamięta, że wtedy po raz pierwszy bez lęku patrzyła na maskę, a później zdobyła 
się na 
odwagę, aby dotknąć jej zimnych rysów opuszkami palców.
8
Teraz ta sama śmierć nasycona czernią, dostojna, człapie po mieszkaniu w 
muzealnych 
kapciach, jest starannie odkurzana, odnawiana przez specjalistów...
Przestwór nie wszedł do pokoju, w którym Dziad umierał. Ryba prędko zauważyła, 
że czuł 
się źle. Mówił inaczej. Jego słynna przestworowska dykcja zniknęła. Porzucał co 
chwila zbu- 
dowane do połowy zdania, jakby przestawał wierzyć w ich sens. Ryba była 
zdezorientowana. 
Wreszcie wybuchnął, głośno, po swojemu. Stanął naprzeciwko maski, twarzą prosto 
w twarz 
Dziada, tak jak przed laty w czasie rozmów z nim: – To barbarzyństwo wieszać na 
ścianie, 
między talerzami twarz umarłego człowieka!
Usiadł tyłem do maski, ale przez cały czas czuł ją za plecami. Nie jadł. Twarze 
o podob- 
nym wyrazie pamiętał – zalane gaszonym wapnem.
I już w następnym tygodniu załatwił Rybie pokój w samym centrum miasta. Sam, bez 
py- 
tania. Od tej decyzji nie było odwołania. Po prostu przesadził ją z rzeczami, 
podręcznikami, 
myślami, do nowego mieszkania, między nowych kolegów, do nowej klasy, nowej 
szkoły. 
Wszystko było nowe! Czuła się wtedy tak, jakby wpadła w wir powietrzny. Jacyś 
obcy lu- 
dzie, oschli, krótko mówiący pakowali jej książki w równe paczki, obwiązywali 
drutem i 
wrzucali na platformę bagażówki, raz dwa, raz dwa, potem biurko, też bez 
pytania, ten jeden 
jedyny mebel wzięli razem z nią.
Biurko jest niezniszczalne. Drogocenne. Jego głęboka czerń o nieskalanym połysku 
odbija 
wnętrze pokoju. Ile było tych kolejnych wnętrz, kiedyś zmieniała je co parę 
miesięcy w go- 
rączkowym pośpiechu, którego sama sobie nie umiała wyjaśnić. Kluczyła po coraz 
ciemniej- 
szych zaułkach miasta, od jego szczytu, wzniesionego na zboczach góry, aż po 
samo dno, 
kamienice opierały się tam o wody rzeki – jakby usiłowała zatrzeć za sobą ślady.
A więc biurko, rozłożyste, na zewnątrz tak proste w swej funkcjonalnej 
jednoznaczności, 
ale jego wnętrze... Zapach ściętego drzewa. Ryba wierzy, że biurko do dziś 
dźwiga w sobie 
leśną woń. W mieście często pochylała się nad jego wysuniętymi szufladami, 
wdychając ich 
zapach.
Teraz ustawiła je pod oknem. Po blacie wędrują odbicia świateł: słońca, lamp, 
świec, peł- 
gają gromadnie jak smugi rzek, ludzi, myśli. Bo to jest sprzęt zaludniony, 
ciężki od dźwiga- 
nych w nim fabuł, gromadzonych latami bohaterów.
Ryba przygląda mu się z rozrzewnieniem. Jego biurkowa cierpliwość, miękkie 
uchylanie 
się szuflad, które nadal są jędrne, nie wypaczone, mimo że wędrowały z nią 
poprzez wilgoć 
werand, mrok oficyn, aż po sypką duszność poddaszy.
A więc stało się – ma tę rozłożystą przestrzeń drewna naprzeciwko siebie. Już 
dawno, co 
najmniej od godziny powinna wziąć się do pisania. Koniec ucieczki. Biurko 
zwyciężyło! I to, 
co dźwiga w sobie, na sobie, a na co usiłowała nie patrzeć, te stosy papierów, 
fiszek, listów. 
Nie dawniej jak parę tygodni temu wydobyła je na powrót z mrocznego wnętrza. 
Ekshumacja 
zwłok. Tak to wydobywanie czuła, siedzą późną nocą u stóp biurka. Najpierw więc 
sam ma- 
szynopis „Ujścia” – stos papierzysk, pobrudzony, pełen zgnieceń śladów palców, 
zaczytany. 
Na marginesach znaki zapytania kropki, „ptaszki”, klamry, słowa, całe zdania. 
Labirynt, 
monstrualne gmaszysko uwag, refleksji, wielobarwne, bo są tam wszystkie kolory 
tuszów, 
pisaków, nawet czarny atrament Przestwora. Ślady lektury skupionej, 
powierzchownej, ale 
zawsze rozczarowującej przypadkowych czytelników, przyjaciół i wrogów. I 
pomyśleć, że 
kiedyś doskonale orientowała się w tym buszu porad i ataków, że umiała jedynie 
po rozsia- 
nych na marginesach znaczkach zrekonstruować całość koncepcji każdego kolejnego 
„po- 
prawiacza”.
Od okna powiało chłodem, skrzypnęły dawno nie oliwione zawiasy, rogi 
maszynopisów 
uniosły się ku górze, a kartki, leżące na samym szczycie stosu, zaczęły się 
wolno rozsuwać 
jak tasowane karty. Zerwała się z łóżka, szybko położyła dłonie na ruchomym 
stosie. Nawet 
wzruszył ją ten gest. Doznała podobnego wrażenia jak wtedy, kiedy pierwsza raz 
położyła
9
dłonie na masce Dziada: ślad wzruszenia i przytłaczająca świadomość, ze to tylko 
falsyfikat, 
podrobiona kopia prawdy. Słowa – maski, zdania – maski.
Po drugiej stronie biurka, już pod przyciskiem z czarnego szkła leżą recenzje, 
listy i to 
ostatnie oficjalne pismo: „Szanowna Pani, uprzejmie zawiadamiam, że po 
zapoznaniu się z 
nadesłaną przez Panią nową wersją powieści «Ujście» i skonfrontowaniu naszej 
oceny z opi- 
niami recenzentów, które zasyłamy – postanowiliśmy zrezygnować z publikacji tej 
powieści i 
odstąpić od zawartej z Panią umowy z dnia 5.XI... nr... Zgodnie z paragrafem 15. 
cytowanej 
umowy wypłacona zaliczka w wysokości 7500 pozostaje Pani własnością. Wraz z tym 
listem 
odsyłamy 1 egzemplarz maszynopisu, kopię zatrzymujemy w archiwum Wydawnictwa. 
Łą- 
czę wyrazy poważania. Załączniki...”
Ryba czyta po raz nie wiadomo już który, każde zdanie dwukrotnie. Jednoznaczność 
tek- 
stu: czarne na białym, wyważenie poszczególnych słów, aby nie było między nimi 
żadnej 
szczeliny, którą mogłaby się wśliznąć nadzieja i jeszcze jedna bezsensowna 
szarpanina – ko- 
lejna przeróbka. Jasność decyzji. Przy tym dbałość o styl, np.: „po 
skonfrontowaniu naszej 
oceny z opiniami recenzentów”, a nie: „po skonfrontowaniu oceny z ocenami”. 
Najprawdo- 
podobniej urzędniczka wydawnictwa ma już od lat stale ten sam szablon, który 
stosuje w 
beznadziejnych przypadkach.
Ryba przerzuca recenzję, robi to wolno, głowę przechyla na bok: „W sumie żaden z 
ele- 
mentów, na których opiera się powieść, nie wytrzymuje krytyki, tym samym nie 
wytrzymuje 
też krytyki całość. Należy żałować, że utalentowana poetka i sprawdzony już 
prozaik wkro- 
czyła tu na drogę, która raczej szkodzi jej zdolnościom – niż pomaga”.
Uśmiecha się, ach ta męska galanteria, któż by przypuszczał, że na końcu pojawi 
się 
szczypta cukru; do kobiet recenzentek nigdy nie miała szczęścia. O, jest to 
zdanie, to jedno, 
jedyne, które w tym gorzkim czasie sprawiło jej nie jaką satysfakcję, bo czyż 
nie trzeba jed- 
nak pewnych umiejętności, aby doprowadzić kogoś do takiej pasji: „Pracowicie, 
estetycznie 
modelowany ten tekst nasuwa nieodparcie chęć posłużenia się brutalnym 
określeniem Grabca 
wobec piękności Goplany: rybia galareta”.
Przez dwa lata „Ujście” leżało w biurku, najpierw w mieście, a potem kiedy 
zrozumiała, że 
pracować może tylko w Dziadówce – było tutaj, na poddaszu. O zdaniach tej 
powieści, głę- 
boko wgniecionych w żółty papier, pełen drzazg, myślała jak o rozpadających się 
meblach 
domostwa. Śmierć słowa. Jak butwieją, jak się starzeją zdania?
Pod balkonem słychać tłumione śmiechy, strzępy rozmów. Wyszli już! Starcy 
zamykają 
główne wejście. Ryba wyobraża sobie ich twarze. Patrzą na siebie tryumfalnie, 
spełnili swój 
obowiązek! Znowu byli potrzebni. Oni: znawcy czasu, który minął. Często im 
zazdrości. 
Działalność Starców jest jednak bardziej konkretna. Oni pracują w sprzętach, w 
drewnie, w 
zasłonach w metalowych ozdobach. Ona w słowach i myślach jedynie. Ale identyczne 
budują 
domy-widma, ludzi-widma i każdą im żyć. Może właśnie dlatego zawsze tutaj wraca, 
do tego 
domu-fatamorgany. Rzadko schodzi na dół, a jednak owa znojna, wieczna krzątanina 
Star- 
ców, która trwa tam od rana po noc, pomaga Rybie. I kiedy słyszy, jak obłędnie 
długo, stale 
od początku naprawiają rozpadający się mebel – niżej pochyla się nad zabazgranym 
rękopi- 
sem.
Trwają tak obok siebie: ona u góry, Starcy na dole. Z identyczną zresztą rezerwą 
traktują 
wzajemnie swoje prace. Ryba wie, że oglądając jakiś zreperowany (może na dwa lub 
trzy 
miesiące) sprzęt, ma taki sam, pełen zwątpienia wyraz twarzy, jaki przybierają 
Starcy, kiedy 
wręcza im swoją nową książkę.
Teraz przez dwie, trzy godzimy powinien być na dole spokój. Sprzęty odpoczywają, 
zapa- 
dają w letarg. Okiennice zostały troskliwie zamknięte. Wnętrza wypełnia matowe 
jak by prze- 
sączone przez grubą bibułę – światło. Meble utraciły kanty, a nienaturalna 
czystość pokoi jest 
już mniej dostrzegalna. Bezbolesna.
10
Starcy traktują Dziadówkę jak chorego człowieka, to śmieszne, ale w jej 
pielęgnacji sto- 
sują nieomal medyczne środki: godzina przyjęć i trzy godziny rekreacji przy 
zasłoniętych 
oknach. Nawet rozmawiają teraz przytłumionymi głosami, chodzą na palcach, cicho 
zamy- 
kając drzwi. Wyraźna personifikacja: czasu czy mitu Dziada? legendy, którą 
uporczywie od 
lat usiłują kreować?
A czyż ona nie postępuje identycznie? Przecież zdarzało się jej patrzeć na 
biurko jak na 
trumnę, w której zatrzasnęła nie maszynopis, a coś żywego, z własnym 
krwiobiegiem. Naj- 
chętniej wychodziła wtedy z domu.
Powietrze miało barwę i czystość lodu. Wyzwolenie. Dzięki spacerom wzdłuż 
chałup, 
drzew, ogrodów aż do przystanku autobusowego, udało jej się odwlec sprawę 
„Ujścia” na 
jakiś miesiąc, może nawet dwa.
Ktoś idzie po schodach. Skrzypienie. Drewno stopni popękało, a i jakby zapadło 
się miej- 
scami, gwoździe gdzieniegdzie wystają o parę milimetrów. Starcy nie umieją tego 
naprawić. 
Stuk obcasów z metalowymi blaszkami. Baba, im bliżej drzwi, tym posapywanie jest 
gęstsze. 
Teraz już i oddech, tuż za progiem, chrapliwy, poprzez zadyszkę. No, na 
szczęście weszła „do 
siebie”. Jej obecność, bliskość dużego, mokrego ciała – wywołują dziecinny lęk. 
Flegma, pot, 
kiedy mówi – ślinienie, dosyć intensywne. Ryba nigdy dotąd nie oglądała z bliska 
takiej 
miękkiej starości. Obserwowała starość żylastą, z żółtymi zaciekami wątrobowymi 
na dło- 
niach Dziada, o skórze pociętej zmarszczkami jak dobrze wysuszone drewno. 
Chudość Star- 
ców, łopatki pod napiętymi marynarkami, kiedy pochylają się nisko nad zżeranym 
przez kor- 
niki krzesłem.
Starość Baby, Ryba rozpoznaje w niej swoją własną, nie do ominięcia, swoją 
zapowiadaną 
już wiotczeniem skóry pod oczami, na szyi. Przygląda się sobie. Stoi teraz 
naprzeciwko lu- 
stra. W koszuli. Duża. Obrzmiałe powieki. I kiedy tak patrzy na siebie, widzi 
jednocześnie 
dziesiątki swoich twarzy profilem, en face, w zbliżeniu, zaplata warkocze, 
nakłada biały koł- 
nierzyk – stale przy tym samym lustrze, ogląda swoje usta po pierwszym 
pocałunku, czy się 
w nich coś zmieniło, czy to widać? Kolejne warstwy spadających czasów. Nie, to 
jeszcze nie 
jest lęk przed początkiem starzenia się, to świadomość upływu czasu, jego 
epickich przestrze- 
ni. Pojemność czasu, pamięci, czas w pamięci, chyba dlatego zajęła się prozą. 
Uległa złudze- 
niu, że w tych przestrzeniach można się poruszać.
I ścieląc teraz łóżko, bo najpierw gazety, potem książki, dwa nadgryzione 
jabłka, później 
jeszcze zabazgrana kartka z jednym wersem nie dokończonego wiersza, w którym 
słowa są 
koślawe, niewyraźne, w końcu kołdra, nareszcie wytrzepana, przykryta kocem – 
Ryba raz po 
raz spogląda na „Ujście”. Wierzyła kiedyś, że zdołała w nim zatrzasnąć swój 
czas, kilka pul- 
sujących warstw.
I kiedy po nadejściu recenzji i pisma z wydawnictwa, zapowiedzianego maszynopisu 
„Uj- 
ścia” stale jeszcze nie było, nie mogła sobie znaleźć miejsca. W końcu zaczęła 
wychodzić 
listonoszowi naprzeciw. Chciała, aby był w domu! Może już wtedy zdecydowała, nie 
wiedząc 
o tym, że będzie powieść jeszcze raz, po raz trzeci przerabiać. Nie mogła 
odżałować, że wy- 
rzuciła rękopis, i w panice, że „Ujście” zginęło gdzieś po drodze, usiłowała 
przypomnieć so- 
bie przynajmniej pierwsze jego zdanie: „Jest wykład. Przed Woyną rzędy głów...” 
Nie, ina- 
czej: „Jest wykład. Przed Woyną, w smugach kurzu rzędy głów, ich stłoczona 
bliskość...” 
Nie, raczej „natrętna bliskość”... Temu odgadywaniu nie było końca. Czasem 
budziła się w 
środku nocy. Zdarzały się. takie momenty, które pojawiają się tylko w snach: 
jasność i zupeł- 
na pewność, że wystarczyłoby jedynie notować, a jedno słowo pociągnęłoby za sobą 
auto- 
matycznie drugie. Budziła się wtedy pełna niecierpliwości, gotowa nieomal od 
razu sięgać po 
długopis.
To były ciężkie tygodnie. Później, kiedy paczka z „Ujściem” nadeszła, nie 
otwierając jej, 
schowała maszynopis na samo dno biurka, pod zeszyty z konspektami ze swoich 
pierwszych, 
samodzielnie prowadzonych lekcji – poczuła ulgę. Gorycz, a jednocześnie cień 
dumy. Pierw-
11
sza klęska. Ma ją oto za sobą. Musiała się zdarzyć prędzej czy później. Teraz 
wszystko zale- 
żało od tego, jak przez nią przebrnie. Obserwowała siebie.
Bicie serca, kiedy budziła się w środku nocy przejęta nagłym chłodem, a potem 
puls w 
skroniach, gardle, chlupot tętna, jakby w żyłach przesuwał się w górę i w dół 
szczelny korek. 
Wyraz twarzy. Jak wygląda, kiedy niespodziewanie ktoś ze znajomych pyta o losy 
„Ujścia”? 
Początkowo tylko to ją zajmowało. Wyłącznie to. Okres kwarantanny. Choroba słów, 
cho- 
roba fabuły, z nią było najgorzej. Agonia fabuły. Dogorywała w zapachu drewna, w 
biurku.
Ryba siadywała wtedy ze Starcami, na dole, przy rozpalonym kominku. Po ścianach 
wę- 
drowały cienie ich rąk, nosów, podbródków, cały ruchomy, wirujący pierścień. 
Klatka! Dzie- 
siątki razy w trakcie takich wieczorów wyobrażała sobie, że odstawia szklankę z 
nie dopitą 
herbatą, przerywa rozmowę wpół zdania i odprowadzana urażonymi spojrzeniami 
Starców, 
przedzierając się przez gęstą sieć cieni, po trącając w półmroku o kanty mebli 
(Starcy siady- 
wali wieczorami, tak jak Dziad, zawsze przy świecach) dociera na reszcie do 
drzwi. Przej- 
mujący chłód sieni, skrzypiące schody... Klęka przed biurkiem. Z najniższej 
szuflady wyj- 
muje „Ujście”. Czasem rzeczywiście szła na gorę, pochylała się nawet nad 
biurkiem. Ale 
zawsze, w połowie skłonu, kiedy traciła już z oczu widok zza okna, 
wyprostowywała się 
gwałtownie. Głęboki oddech. Nie umiała tego opanować, nieomal fizyczna niechęć. 
Jakby 
tam leżał nie maszynopis, lecz coś żywego (człowiek, zwierzę) o skórze pokrytej 
krostami, 
zaciekami ropy. Po każdej takiej dezercji następował czas ponurej nieruchomości. 
Bo nawet 
czytać wtedy nie umiała. O pisaniu czegoś nowego w ogóle nie mogło być mowy. 
Maź. Lep- 
ka cisza. Brak ludzi. Świadoma ucieczka, ucieczka z miasta, od Marcina. 
Wiedziała, że mó- 
wią o niej: „zaszyła się w Dziadówce”. Czytywała listy z tego nagle wrogiego 
miasta, jakby 
przychodziły z innej planety. Za nikim nie tęskniła. Cisza. Powolne dni, jedne 
za drugimi, 
gęsty las dni.
I nareszcie ten pomysł z Przestworem! Przecież raz już wydobył ją stąd, porwał, 
prze- 
szczepił! Niech przeczyta, oceni.
Ryba schodzi na dół. Jest w tej chwili względnie bezpieczna. Baba siedzi na 
górze. Starcy 
ratują w drewutni nadwerężone upadkiem krzesło. Tylko ona tutaj tak późno 
wstaje. Co- 
dziennie od początku przeżywa swój bunt, ucieczkę przed pisaniem. Nauczyła się 
ją ujarz- 
miać. Ale trzeba to robić ostrożnie, pośpiech nic nie daje, takie pogwałcenie 
porannego leni- 
stwa kończy się zazwyczaj źle, lepiej się pracuje „na wyrzutach sumienia”. W 
Dziadówce 
Ryba może sobie pozwolić na myślenie o czasie nie w kategoriach godzin. Pół dnia 
– jako 
miara, cóż za luksus, w mieście to były kwadranse, wieczna gonitwa, pogoń: od 
szkoły do 
pisania, od pisania do szkoły.
*
Kuchnia – jedyne wstydliwe miejsce w Dziadówce. Ulega wiecznym kataklizmom. Nikt 
o 
nią nie dba. Zabiegi Starców kończą się na jej progu, akurat na chodniku w 
bordowo- 
niebieskie pasy (biegnie przez całą długość holu). Ścierki, rondle, patelnie, 
dna z resztkami 
jajecznicy – gromadzą się całymi stadami na wszystkich stołkach, szafach. 
Dzwoniący świat 
sztućców; aluminiowe, pozłacane egzystują tu na absolutnie równych prawach. 
Fajansowe 
talerze obok prześwitującej mlecznie porcelany. Tłucze się to wszystko gromadnie 
i także bez 
wyboru. Starcy wchodzą do kuchni wiedzeni jedynie głodową koniecznością. Ryba 
też. Piw- 
niczny chłód nie zachęca do kontemplacji wnętrza. Posadzka z czarno-białej 
kostki nie myta 
całymi tygodniami z wolna siwieje. Rozpasany żywioł kuchni!
Dobrze, że w tym wypłukanym z kurzu domu, myśli, jest choć jedno takie 
zapleśniałe, 
chore miejsce. Czas jest tutaj nareszcie jednowymiarowy, mięso rozkłada się 
normalnie po 
trzech dniach, ser przeżywa zwykły, cotygodniowy proces gnilny poprzez biel do 
ropiejącej 
żółci.
12
Umyła szklankę, uważając, aby nie wpadły w nią tłuste krople z leżących w 
zlewozmywa- 
ku brudnych talerzy.
Teraz kiedy „Ujście” już nareszcie leży na biurku, rozgrzebane, rozfiszkowane, z 
całym 
swoim zwariowanym i niefunkcjonalnym bogactwem, a Ryba może spokojnie, nie 
wpadając 
w panikę, myśleć po raz trzeci nad zmianą biografii swoich bohaterów, stała się 
znacznie 
spokojniejsza, ruchy ma powolne. Szuka słów, całe dnie szuka słów. I te raz 
także stojąc na 
tle szyb kuchennych z włosami rozjaśnionymi od słońca – smakuje nazwisko swojego 
głów- 
nego bohatera „Woyna”. Czarne słowo, powtarza je półgłosem, sypiąc do szklanki 
kawę, za- 
lewając ją wrzątkiem.
„Woyna, tam u szczytu sali, na tle czarnej tablicy czuje się pewniej niż 
zazwyczaj. To wi- 
dać, jego ruchy są znacz nie gwałtowniejsze, a sylwetka przypomina ptaka, 
zwłaszcza gdy 
Woyna uniesie ramiona. A robi to dzisiaj szczególnie często.”
Ryba pamięta rytm tego zdania, widzi jego rysunek na maszynopisie, od nowego 
wersu, 
dwa skoki od marginesu. Wywieść z tego zdania Woynę, spod katedry, wyciąć z tła 
czarnej 
tablicy?
Pije kawę drobnymi łykami. Parzy usta. Przestwór wprawdzie grymasi na Woynę, jak 
to 
on napisał? „Gorąco ci zalecam wyrzucenie tej «tektury»”...
No tak, znane kłopoty z fabułą, ze skleceniem dziania się, z tym niezbędnym w 
epice 
wiecznym panta rhei. Oby czas mógł stanąć! W „Ujściu” próbowała go przynajmniej 
zwolnić. 
Nie udało się.
Woyny jednak nie wyrzuci, postanawia: czarna, pulsująca smuga. Jest potrzebny. 
Czarne 
oczy, na ich dnie ruch świateł, ciepło! Trzeba żeby było! Nie będzie z Woyną 
łatwo, to pew- 
ne. Ma z tą postacią osobiste porachunki. Przyjdzie je rozegrać do końca, partia 
po partii.
W rurach nad zlewozmywakiem rozpoczyna się dobrze znany ruch, bulgot, najpierw 
pod 
sufitem, później coraz niżej, za moment usadowi się w dużym, czarnym kolanie tuż 
nad pod- 
łogą.
Ryba dopija kawę. Rozgląda się, poszukując najpierw na stole, potem na szafie 
kawałka 
wolnego miejsca, aby odstawić pustą szklankę. To prawda, miewa czasem normalne 
odruchy, 
pozmywać do końca to całe świństwo, wyskrobać, wyszorować, aby w kuchni 
zapachniało 
powietrzem. Starcy jednak przez dwa dni są w stanie przywrócić bez specjalnych 
zachodów 
stan poprzedni. Ich upór w rozstawaniu brudnych naczyń na wszystkich sprzętach 
przypomi- 
na zaciekłość, z jaką rekonstruują wnętrza pokojów Dziada. Z nimi Ryba umie 
jedynie prze- 
grywać.
Mimo iż ściany korytarza mocno już ściemniały, nadal świecą drewnem, deski 
podłogi 
uginają się leciutko pod stopami: wrażenie, że się idzie po leśnej podściółce.
Ryba zamyka drzwi do kuchni i nagle w zupełnej ciszy domu, za którym tylko szum 
wia- 
tru – widzi zdarzenie ze stycznia 1945 roku. Może wtedy także, tak jak teraz, 
wyszła z kuch- 
ni, widocznie powietrze miało tę samą barwę, nieuchwytny stan podobieństwa 
świateł, woni? 
Miała wtedy pięć lat.
Pamięta, że wszystko zaczęło się od pukania. Nasłuchiwali, Przestwór i ona 
(Przestwór 
przez całą wojnę ukrywał się w Dziadówce, od czasu aresztowania Dziada). Ryba 
przypomi- 
na sobie buty profesora, gumiaki upaprane błotem. Przestwór uchylił drzwi, 
wyglądnął i zaraz 
prędko zamknął je na powrót na zasuwę i na łańcuch. Zaczął szukać drobnych, 
najpierw w 
kieszeniach waciaka, potem już niecierpliwiej w wiszącym obok płaszczu. Wreszcie 
znalazł. 
Przez wąską szparę, przez łańcuch podał temu komuś za drzwiami jałmużnę. Ciche: 
„Bóg 
zapłać”. Chrzęst zamykanego rygla. Gdzieś daleko, bardzo daleko klekot karabinu 
maszyno- 
wego, jakby kroki w kląskającym błocie i cisza. Wprawdzie wojska radzieckie 
zdobyły już 
miasto, ale tutaj, na peryferiach ni stąd, ni zowąd rozlegały się gwałtowne 
strzelaniny, nikt 
potem nie wiedział, kto do kogo i gdzie strzelał. Twarz Przestwora: 
nasłuchująca. Ryba ją 
widzi. Po dwudziestu pięciu latach, aż niewiarygodne, ale jednak widzi! Wąska 
czaszka, o
13
mocno naciągniętej skórze, nad górną wargą kilka kropel potu. Oczy czujne, 
zwężone, w 
półmroku korytarza trochę jak oczy kota, te pamięta najdokładniej. Strach w 
nich, popłoch, 
kiedy po minucie ciszy znowu pukanie, teraz już bardziej natarczywe, 
przynaglające, głośne. 
Walenie do drzwi. W domu byli sami, tylko ona, dziecko i Przestwór, a w piwnicy 
zakopane 
kosze z książkami, starociami, dziełami sztuki, różnymi z całego świata 
przywiezionymi cac- 
kami, rękopisy Dziada, jego kartoteka reporterska, pamiętniki, notatki, nuty... 
cały skarbiec, 
wszystko, co taki człowiek jak Dziad zdołał wokół siebie nagromadzić przez 
czterdzieści lat. 
Wystarczyło, żeby ktoś z sąsiadów, nawet nie przez złość, a tak z rozlewności 
towarzyskiej, 
na przykład przy bimbrze... Boże drogi, przez całą wojnę się uchowało, a 
teraz... Przestwór 
położył rękę na ramieniu Dany, jakby to mogło mu pomóc, dodać otuchy. Stali tak 
obok sie- 
bie wciśnięci w wąską framugę drzwi kuchennych. Wrażenie, że chowają się przed 
tym walą- 
cym, który i tak nie mógł ich przecież zobaczyć.
Walenie, walenie, tak że już nie było wiadomo, czy to serce, czy rzeczywiście 
on, ten że- 
brak, nie-żebrak, stale do drzwi.
Na końcu: – Ej wy, do jasnej cholery, dosyć tych kawałów, otwórzcie! – I teraz 
dopiero 
Przestwór drgnął, ale jakoś tak nieskładnie, wszystko się w nim jednocześnie 
poruszyło, ręce, 
nogi, głowa. Nie mógł otworzyć drzwi. A chciał! Jak najszybciej! Palce zsuwały 
się z rygla, 
mocował się z zasuwą, zaplątał dłoń w łańcuch.
Tak odbył się powrót Dziada z obozu po czterech latach.
I mimo że tylekroć opowiadano o tym tak typowym dla niego zdarzeniu, mimo że w 
gad- 
kach Starców miało swoje poczesne miejsce, Ryba dopiero teraz zobaczyła je 
naprawdę. 
Przestwora ostrzej: gumiaki i waciak, granatowy, mocno zatłuszczony, całą wojnę 
chodził w 
waciaku. Wraz z Dziadem wtargnęła do sieni ostra, mdląca woń. Wszedł w niej jak 
w popie- 
latej chmurze; pamięć tego zapachu zatarła wygląd Dziada.
Odtrącał ich rękami, Przestwora i Rybę, i powtarzał stale w kółko: – Weź 
dzieciaka, weź 
tego dzieciaka! – Był zawszony.
Scena ta rozegrała się akurat w miejscu, w którym Ryba teraz stoi, w otoczeniu 
tych sa- 
mych desek, drzazg. Próbuje wyobrazić sobie siebie – z warkoczami mocno 
splecionymi. 
Była chuda, wie to z opowiadań Starców: „same kostki, tyle że obciągnięte 
skórą”, wystające 
kolana, sterczące obojczyki. Sięgała głową do klamki. Do t e j klamki. Trzyma ją 
teraz w 
dłoni i usiłuje zobaczyć obok niej – siebie.
Ubierano ją „praktycznie”, to znaczy szaro i ciepło. Jej skłonność do 
przeziębień, powięk- 
szone migdały, wieczne po ciągania nosem, kaszle, a więc od razu powraca smak i 
za pach 
lekarstw: syrop, tran, tak obrzydliwy, że straciła po nim apetyt do reszty, 
beżowe pończochy 
we wrąbki, pełne cer, „jak ta dziewczyna wszystko drze, jak drze” – skarżono 
się, za długie 
sukienki i za obszerne płaszcze, „na wyrost”, bo przecież „rośnie jak na 
drożdżach”.
A więc niby już je widzi, to „wojenne dziecko” z umorusaną buzią, dorastające 
między 
samymi mężczyznami, którzy stale mieli swoje najważniejsze sprawy, niby siebie 
sprzed 
ćwierćwiecza rozumie, a przecież jest jej obca, mniej bliska niż na przykład 
chłopiec sąsia- 
dów, który niespodzianie spyta o godzinę lub uśmiechnie się do jej nowych 
korali, dotknie 
ich paluszkiem.
Ale to właśnie od niej, od tej dziewuszki z warkoczykami wszystko się zaczęło, 
od jej 
skojarzeń, do których nie ma już teraz dostępu, od jej przeżyć, które mogą 
gwałtownie odżyć, 
mimo że pozornie ich nie pamięta.
Ile jeszcze jest w jej przeszłości takich dzieci, dziewcząt kobiet w końcu, z 
którymi nie 
czuje już żadnych związków uczuciowych, ale które nadal w niej żyją, 
autentyczne, krwiste? 
Może rzeczywiście należałoby we własnej przeszłości otworzyć coś w rodzaju 
kopalni od-
krywkowej?
Przestwór napisał: „Zabrakło Ci odwagi wplątania w sprawę «Ujścia» samej siebie 
– lub 
hipotetycznie założonych swoich granic w tym konflikcie. Postacie stały się 
niedozbrojone.
14
W tym kształcie jest to powieść – unik. Wiem, że to Cię zaboli najbardziej, ale 
mój serdeczny 
stosunek do Ciebie...” Tak, tak to mniej więcej brzmiało.
Myśli o tym, wracając „do siebie” po skrzypiących schodach.
*
Stoją w kącie, przy regale. Ich obecność tu, w Dziadówce, jest tak zaskakująca, 
że Ryba 
przez moment traci orientację. Sekundę, może dwie – patrzy na nie i czeka, aż 
tamten świat 
przepełniony ludźmi dotknie choćby skraju jej pokoju. Szkoła – w której przez 
tyle lat spę- 
dzała co najmniej połowę swego czasu, jak to się stało, że przestała o niej 
myśleć? Na dobrą 
sprawę: jakże niedawno właśnie z nimi dwiema pracowała nad akademią na Dzień 
Patrona... 
Wyraźnie oglądają pokój i ją – oczywiście. Ma nie umyte włosy, starą spódnicę – 
jest 
zmęczona. Badają jej twarz, opuchnięte powieki (płakała?), trochę utyła, a w 
ogóle jest zanie- 
dbana – to wie i bez nich, bez tych spojrzeń pełnych dezaprobaty. Próbuje coś 
zrobić z wło-
sami, podpina je szpilkami; tak, teraz trochę lepiej.
Siadają. Intryguje je biurko, to całe papierowo-kalkowo-listowo-gazetowo-
fiszkowe 
cmentarzysko, w którym powoli zaczyna gubić się i sama Ryba. Dobrze, że 
przynajmniej 
zdążyła posłać łóżko, ale i tak to wnętrze z książkami leżącymi wprost na 
podłodze, brudnymi 
ścianami i dawno nie czyszczonymi oknami nie jest zbyt imponujące.
Przyszły, bo po prostu zatęskniły. – Pani profesor nie wie, jak my wspominamy — 
to Ola, 
mówi przez nos. Jest mądra, ma tupet i skłonność do chichotów, razem z tą drugą, 
Dorą, sta- 
nowią na lekcjach duet dosyć niebezpieczny. Są dorosłe. Teraz bez fartuchów, w 
obcisłych 
spodniach, bluzkach. Ryba poczuła cień, ale tylko cień żalu, że nie wprowadzi je 
przez dwu- 
dziestolecie do poezji współczesnej – obie dobrze myślą, jedna idzie na 
polonistykę – szkoda. 
Ale przecież i tak najważniejsze muszą zrobić same, to nieistotne: ona czy kto 
inny przeżyje z 
nimi tę przygodę rozumienia.
I od razu przy pierwszym, stereotypowym pytaniu: – No i co nowego w szkole? – 
Ryba 
widzi to ogromne gmaszysko, wypełnione po brzegi ludźmi, stojące w głębi 
chodnika, przy 
najbardziej hałaśliwej ulicy. Pamięta, że długo musiała się przyzwyczajać, aby 
zaadoptować 
między zdaniami swoich wykładów – pisk hamulców, zgrzyt tramwajów, syreny 
pędzących 
karetek, a wiosną tranzystory. Doskonale przy tym wie, że choć szkoła wydaje jej 
się teraz 
światem nieskończenie odległym, wystarczyłoby, aby weszła po kamiennych 
schodach, po- 
konała opór wejściowej bramy, pchnęła lekkie, wahadłowe drzwi, wystarczyłoby, 
aby stanęła 
przed uczniami... Rutyna. Powrót tych samych zdań, tego samego wyrazu twarzy, 
tembru 
głosu (z gardłem byłyby kłopoty, trzeba by wciąż ssać chlorochinaldin), znowu 
zaczęłaby 
swoją nie kończącą się wędrówkę między ławkami, nad pochylonymi głowami 
uczniów...
– Czy Michalak ściął włosy? – spytała nagle zupełnie od rzeczy, bo Ola akurat 
coś tam o 
wyborach, samorządzie.
Spojrzały na nią uważniej, no tak (wyraźna ulga), a więc wszystko jest nadal w 
porządku, 
bo Ryba zawsze tak co chwilę z innej beczki.
Poprawiły się na krzesłach, obie jednocześnie i teraz już jedna przez drugą, 
mówią, mó- 
wią... Wszystko chcą powiedzieć, wszystko jest ważne! Dla nich, więc i dla niej! 
– pani pro- 
fesor przecież wróci do nas przed maturą, no bo jak tak, maturę z kimś innym? 
Nie można się 
przestawiać tyle razy! – One właściwie po to, żeby pani profesor po urlopie 
znowu do nich... 
Dora się rozrzewnia, czy Ryba pamięta, jak jej dała gola z analizy fragmentu 
„Pana Tade- 
usza” – gra na rogu Wojskiego? Ona zdanie, Ryba zdanie. – Drwiła pani profesor 
ze mnie. 
Ośmieszała, tak pani profesor kpiła (mówi z zachwytem), że się zupełnie 
zgubiłam. Boże
drogi, co ja z tym rogiem wyprawiałam!
15
Ola chichocze: – Powiedziałaś, że Wojski go zanonimował w zwierzę, a potem dodał 
mu 
ducha, a pani profesor cię spytała, czy włożył mu także białą koszulę. O co 
chodzi, o jaką 
koszulę, pytałaś już w ławce, z golem w dzienniczku.
Ryba rzeczywiście pamięta, że zabeczana Dora nagle zaczęła się histerycznie 
śmiać. Mu- 
siała ją wyrzucić z klasy. Dała na tej lekcji osiem ocen niedostatecznych, za tę 
jedną analizę. 
Wyraźnie wyładowała swój zły humor. Coś było złego w domu, aha, przyszła korekta 
opo- 
wiadań z wydawnictwa i okazało się, że redaktorka usunęła (bez porozumienia z 
Rybą) któreś 
z zakończeń. Tak, to chyba było to, diabli ją brali, wszystko się w niej 
gotowało.
– Jej, ile mi pani profesor dawała goli (to Dora, nadal z zachwytem) i zawsze 
miałam ma 
okres trójkę. Teraz mam dobrze – mówi nagle smutno.
– No to świetnie, cieszysz się?
– No tak, właściwie...
Już się jej nie przyglądają. Już wszystko jest dobrze, można teraz spokojnie 
wyjść i zapa- 
rzyć im kawę; jeszcze jedno, kto im powiedział, że wyjechała do Dziadówki? mąż, 
no to do- 
brze, a kto je wpuścił na górę?
– Taka starsza pani o lasce.
– Z laską – poprawia nawykowo Ryba, a Ola też mechanicznie powtarza: – Tak, z 
laską. 
Piją kawę. Ola bez cukru. Wiatr uderza okiennicami. Rękopis pod przyciskiem 
szeleści.
– Pani profesor pisze?
– A o czym pani profesor pisze?
Pytają, chociaż wiedzą, że i tak im nie odpowie, że nie lubi o tym mówić, więc 
nawet nie 
czekają na odpowiedź. Gadają dalej. Jakieś koleżanki z innej szkoły prosiły je, 
żeby spytały, 
czy nie zechciałaby się spotkać z ich kołem literackim. Oczywiście, ale dopiero 
gdzieś w 
styczniu. Najpierw musi się z tym uporać. Ryba kładzie dłoń na stosie 
papierzysk.
„Uporać” – dobre słowo, krótkie, trochę kanciaste. I Dana czuje, jak powoli 
zaczynają ją 
męczyć te szkolne historie. Chwila, a pomyśli: no tak, rano zmarnowane.
Była dyskusja o Jagusi z „Chłopów” i Lipa napisał, że: „chłopi traktowali Jagnę 
jak zużyte 
skarpetki”. Słowo, tak napisał!
Uśmiecha się, jeszcze ją to bawi, ale dobrze by było, gdyby zaczęły się zbierać 
do wyjścia. 
Nie potrafi im tego powiedzieć. Ale myśleć umie w tej chwili tylko o tym, co by 
można było 
z własnej biografii „przeszczepić” do „Ujścia”. Może incydent z pszczołami, 
stary budynek 
Philosophicum... Powtarza w myślach stale od początku: Po pierwsze..., po 
drugie... W końcu 
staje się to na tyle męczące, że sięga prędko po kartkę i notuje.
Dziewczęta milkną. Przyglądają się jej. Oczywiście Ryba wie, że zachowuje się 
jak „twór- 
ca” w najbardziej kiczowatym filmie, jest po prostu śmieszna z tym pisaniem w 
środku roz- 
mowy. Ale nic na to nie potrafi poradzić.
*
Pochyla się nad kartką. Wczoraj wieczorem próbowała po raz pierwszy naszkicować 
schemat fabularny nowego „Ujścia”. Łańcuch kółek z wpisanymi w środek hasłami 
wywo- 
ławczymi (W. to Woyna, J. to Jaga – Jagoda, jego dziewczyna), z numerami stron z 
maszy- 
nopisu – jest więc masa epizodów, scen luźnych, motywów, nawet zdań, które 
trzeba dopiero 
porozdawać, zespolić, choć ich kolejność, gdy uważnie z ołówkiem w ręce 
prześledzić tok 
wczorajszego rozumowania, w wielu wypadkach jest już ustalona, podporządkowana 
zasa- 
dom wynikania. To dobrze. To pomoże w ostatecznym układzie wątków.
Jak dotąd bohaterem pierwszoplanowym nadal pozostaje – Woyna.
Ryba wertuje maszynopis, podkreśla, a w końcu przepisuje zdania, fragmenty zdań, 
w któ- 
rych jest charakterystyka zewnętrzna Woyny, zdaje sobie sprawę, że postępuje 
identycznie 
jak jej uczniowie w czasie omawiania nowej postaci. Zawsze im zalecała: od 
oglądu do cech
16
wewnętrznych. Prawie słyszy swój głos, ostry, przynaglający: – No, proszę, 
zaczynamy! Cha- 
rakterystyka zewnętrzna... – Widzi pod przymkniętymi powiekami nieomal 
równoczesne 
przechylenie czterdziestu głów w lewo i bieg dłoni ku książkom z wystającymi 
białymi kar- 
teluszkami (uczniowie w ten sposób oznaczają miejsca cytatów), słyszy uderzenia 
o blaty 
okładek, szmer wertowanych prędko kartek. Teraz gonitwa oczu po oznaczonej 
stronicy i 
ostatnia faza – uniesienie rąk. To co następowało później, kojarzyło się Rybie 
zawsze z egze- 
kucją. Kanonada cytatów. Bohater na czarnym tle tablicy stawał się coraz bielszy 
–jego cechy 
jedną po drugiej wpisywano kredą w rozwichrzoną różnymi charakterami pisma – 
smugę. 
Opadał coraz niżej, nieomal dotykał podłogi, zsuwano wtedy drugą tablicę; 
wydłużał się, sła- 
niał.. Zamordowano go, aby wskrzesić z „własnych sądów” i cytatów – widmo! I to 
ono wła- 
śnie (o ironio) miało odtąd tłuc się białe i upiorne po pamięci uczniów, 
wyskakując z niej na 
zawołanie – jak kukiełka z czarnego pudła sceny. Nie umiała tego mechanizmu 
rozbić, każda 
próba kończyła się klęską – w świadomości uczniów pozostawał wtedy albo mętlik – 
ogrom- 
ny, pochachmęcony do „ostatecznej glątwy” – kłąb, albo nie pozostawało nic.
Ryba porządkuje fiszki z „opisem” Woyny. Robi to tak, jak zawsze sama wymagała, 
od 
oglądów obszerniejszych, w których są ujęcia całej sylwetki, po detale:
„...zszedł z katedry. Wysoki, czarny, idzie środkowym przejściem. Jego ruchy są 
znacznie 
gwałtowniejsze, a sylwetka przypomina ptaka, zwłaszcza gdy Woyna uniesie 
ramiona. A robi 
to dzisiaj szczególnie często...”
„...czarny ptak. Tylko dłonie mocno białe, z wyrazistymi liniami żył.”
„...Ciężka głowa o krótko ostrzyżonych włosach, gorące dłonie...”
„...Twarz Woyny, która z zaciekami pod oczami, jest gęsta od cieni jak sieć 
odbita na pia- 
sku, czarno-biała...”
„...twarz poza nimi sucha. Prawda? Biała skóra, na skroniach mocno naciągnięta. 
Wyraźne 
przez tę biel linie żył...”
„...Ujmuje głowę Woyny, tak jak to robi zawsze, gdy są blisko siebie, całuje go. 
Powieki 
są chłodne (jak owoce) lekko nabrzmiałe, pod nimi zmęczone już teraz czarne 
oczy...”
„..Oczy. Chłodne powieki. Zna je. Potrafi narysować bieg sinych, ledwo 
widocznych ży- 
łek. Tworzą regularną siatkę, u dołu powieki zagęszczoną – sieć rybacka, która 
nagle opadła 
w piasek. Rysuje je, dwoma ołówkami. Jeden pozostawia ślady jakby szczelin w 
skale, drugi 
tłuste, pełne sadzy. Doznaje przy tym dziwnego uczucia, że jednocześnie je 
całuje i dotyka...”
„...Kiedy jest zmęczony – robi przerwy między słowami, a jego oczy nabierają 
takiej gę- 
stości, jakby w nich leżały całe warstwy zbudowanych przed chwilą zdań...”
Tyle w pierwszym rozdziale. Nawet sporo! Pewne motywy powtarzają się: ptaki, 
czerń, 
chłód, sieć. Póki były rozproszone w tekście, nie zdawała sobie z tego sprawy. 
(Podobnie 
zdarza się z wierszami, czasem po latach powraca do tego samego skojarzenia 
świateł lub 
myśli.)
Twarz Woyny sucha o matowej, napiętej skórze, na skroniach żyły, one właśnie 
ciemne, 
pulsujące (jak oddychające zwierzęta) i oczy w czarnym, wilgotnym świetle 
decydują o jej 
intensywności. Skupia uwagę. Nawet w tłoku ulicznym zawsze znajdzie się ktoś, 
kto będzie 
się jej przyglądał z zainteresowaniem.
Ryba lubi twarz Woyny. Budowała ją długo. Wyłaniała się z mroku, z zamyśleń przy 
biur- 
ku, gdy za oknami siąpiły deszcze, z późnych powrotów do domu w zawieje, po 
skrzypiącym 
śniegu, twarz do której chce się unieść ręce, ciepła.
Jedno nie ulega wątpliwości, postać Woyny narodziła się nieprawnie. Fałszywa 
była droga 
jej wzrostu: od wyglądu, zachowań, spraw czysto warsztatowych do konfliktów, 
koncepcji 
życia – dopiero.
Zaniepokojenie. Ryba czuje je zawsze, kiedy czyta w notatkach podkreślone 
czerwonym 
pisakiem zdanie: „Znaleźć dla Woyny sytuacje konfliktowe”. Wie, że już dawno 
powinna 
doszukać się w jego biografii zdarzeń kompromitujących, owych miejsc 
wstydliwych, za-
17
pchanych połamanymi sprzętami, z kurzem lepiącym się do twarzy, rąk, miejsc, 
które każdy 
zwykł za sobą prędko zatrzaskiwać. Przestrzenie nie do zwiedzania, z kartką 
zawieszoną na 
klamce: „Nie wchodząc”. Należałoby je odkryć w biografii Woyny i w pełnym 
świetle ze 
wszystkich stron opisać. Bieg sprzecznych racji, dzianie się prędkie od faktu do 
faktu, aby 
Woyna mógł nareszcie zaistnieć jako bohater, a nie atrapa. Człowiek w 
rozpędzonej rzeczy- 
wistości: „Postać dotykająca mnie, ciebie” – jak chciał Przestwór. Bo: „Jeśli 
bohaterzy nie 
wnoszą sytuacji sporu, jeśli konflikty między nimi nie podwiązują się i nie 
jątrzą – są to po- 
staci statystujące, pętają się po powieści jak chłopy do posyłek w momencie, gdy 
są potrzeb- 
ne. Zasady walki muszą być wyraźne”. Oskarżyć Woynę! Znaleźć okazję do spotkania 
się w 
jego dziejach racji ostatecznych. Bo dotychczas, jak czytała gdzieś u Kadena, 
„to nic się nie 
stało, nawet w mordę nikt nie dał nikomu”.
Woyna tymczasem egzystuje już od dawna w fabule i w myślach Ryby, ma swoją 
czarno- 
białą kolorystykę, swoje gesty, głos, prowokuje wyobraźnię, zmusza do 
manipulacji języko- 
wych, ukrwiścia się, ale wciąż jest zawieszony pomiędzy faktami nie 
ostatecznymi. Budują 
go ćwierć zdarzenia i pomysły czynów – jedynie.
Ilekroć usiłowała wprowadzić go w konflikt, stawiał opór, jakby żył naprawdę. 
Zdarzało 
się, że pisząc wprost czuła obecność Woyny: śledziła ruchy jego dłoni i nieomal 
słyszała, jak 
mruczał pod nosem: – I to mam być ja? Ja mam pakować się w coś takiego? No nie, 
przestań, 
przecież to nie dla mnie.
Ręka Ryby nieruchomiała wtedy nad kartą na pół godziny, godzinę, w końcu do 
trzcino- 
wego kosza wpadała świszcząca w powietrzu pacyna zmiętego papieru. Efekt – 
dziesiątki 
pomysłów ginęły w „kwiecie wieku”. Woyna po prostu nie uczynił nic takiego, co 
mogłoby 
się złożyć na pisarski akt oskarżenia. Żadna sytuacja nie została mu dana tak, 
aby musiał 
określić się w niej jednoznacznie, jako bohater lub tchórz. Brak napięć między 
ewidentnym 
dobrem a złem. Brak wyrzeczeń. Nie spotkały się w jego dziejach racje 
ostateczne. Bytowa- 
nie wśród konfliktów zawieszonych, wieloznacznych, nieostrych.
Jeśli Woyna ma istnieć w „Ujściu”, jego biografia tak właśnie musi wyglądać. 
Decyzja za- 
padła poza Rybą, gdzie? W świecie narracji? Wyniknęła z układu zdań, z ich biegu 
po białych 
stronicach? Podejrzenie: – czyżbym logikę zastąpiła żywiołem, a konsekwencję 
fabularną 
przypadkiem? – Jedno jest pewne, buduje tę postać wbrew wskazaniom Przestwora.
Kartka leżąca przed Rybą jest tak zabazgrana (zdania wtłoczone w zdania, słowa 
macz- 
kiem, wpisane w szerokie na parę centymetrów, schematy, imiona w kółkach i 
łączące je 
strzałki), że dawno powinna ją odwrócić i zabrać się do nowej. Ale nie zrobi 
tego. Chce, aby 
wszystko było obok, ażeby można było objąć wzrokiem całość, zagłębić się w 
labirynt połą- 
czeń, tropów – biegnących po papierze jak strzałki w lesie, w którym bawi się w 
podchody. 
Na samym dole stronicy, tam gdzie zostało jeszcze trochę bieli, pisze 
drukowanymi literami, 
czerwonym pisakiem (zawsze poprawiała nim zeszyty, wyglądało grubo i 
autorytatywnie) – 
MIĘSO. Tak, teraz trzeba te puste pancerze, skorupy wypełnić ciepłym, 
oddychającym mię- 
sem zdarzeń!
Przypomina sobie czarne ślimaki z dzieciństwa. Budziły grozę. Pełzły wolno po 
żółtej 
ścieżce ogrodu. Widzi siebie pochyloną nad nimi z patykiem w ręce. Kiedy je 
dotykała, tłu- 
miąc z całej siły uczucie wstrętu, ich miękkie ciała wpełzały w skorupę, 
zamieniając się od 
razu w twarde, połyskliwe przedmioty. Oddawała się tej czarnej magii z zupełnym 
samoza- 
parciem, powtarzając doświadczenie dziesiątki razy.
Trzeba znaleźć (czy wynaleźć?) fakty, zanurzyć się we własnym, zapomnianym 
czasie. 
Rozgrzebać lata, ich odległe warstwy, pejzaże, słowa. Szukać...
Biografia Rafała Woyny
18
Załóżmy – Woyna przyjedzie na studia do miasta P. z północy. Z miasteczka, 
którego 
bulwary z jednej strony opierają się o wielką rzekę, a na słonecznych ulicach z 
drugiej strony 
w czasie sztormu sypie morskim piaskiem. W listopadzie zdarzają się dnie, że 
wszystkie ho- 
tele, balkony, dźwigi portowe w szumie parków i starych cmentarzy unoszą się na 
wietrze jak 
ogromny żaglowiec. Moment – a miasto spłynie do morza, uwolni się od 
zagrzybionych piw- 
nic, betonowych schronów. Ulice bieleją. Zgromadzony przez lato, pleśniejący w 
mroku brud 
spływa z deszczem, z morską bryzą. Na tynkach, chodnikach osiadają kryształy 
soli. Samo- 
oczyszczenie. Ucieczka dusznej, wiszącej nad miastem woni – z kremów, olejków do 
opala- 
nia, lepkiego słońca.
Woyna powinien lubić tę przedjesienną wilgoć, chłód. We wrześniu jego szkoła z 
czerwo- 
nej cegły, górująca nad miastem, na wzgórzu, znowu zdobywa należne jej miejsce. 
Licealiści, 
gdy tylko znikną z ulic wczasowicze, na powrót stają się ważni. Są elitą 
intelektualną tego 
miasta z dwoma kinami i domem kultury.
Od lądu stałego miasto oddziela prom i kilka mostów. W czasie sztormów i mrozów 
ga- 
zety nie docierają w porę, a są i takie dnie, że o przeprawie na drugą stronę 
można jedynie 
marzyć. Dla mieszkańców nie istnieją wtedy pociągi, autobusy, samoloty, podróże 
w ogóle. 
W latach czterdziestych zdarza się jeszcze, że wieczorami gaśnie światło, brak 
wody. Za 
szczelnie zamkniętymi oknami szaleją huragany.
I wtedy miasto odsłania swoje mroczne tajemnice. Pojawiają się nowi ludzie, z 
barów na 
nadbrzeżu, z ruder rdzewiejących po przedmieściach. Zaczynają krążyć ponure, nie 
spraw- 
dzone opowieści o zbrodniach: matce, która ugotowała głowę dziecka i podała na 
obiad ojcu, 
nałogowemu alkoholikowi, o prostytutkach „pracujących” w starych grobowcach, o 
melinia- 
rzach, kazirodztwach i domach publicznych. Co mniej odważni zakładają przy 
drzwiach łań- 
cuchy. Nocą nad granicą pękają zielone rakiety i ni stąd, ni zowąd wybucha 
daleka strzelani- 
na. Nigdy nie wiadomo, czy to tylko zwykłe ćwiczenia wojskowe... Zdarza się, że 
patrole 
wopistów przeszukują miasto, przeczesują ogródki działkowe, szopy, strychy, 
legitymują 
przechodniów. Nasilenie plotek niebezpiecznie wtedy wzrasta: zbiegł groźny 
szpieg, morder- 
ca, dusiciel kobiet, więzień. Ludzie wracający do domów nocą, przez parki 
(zajmują co naj- 
mniej połowę miasta), chodzą środkiem dróg, łatwiej zauważyć niebezpieczeństwo, 
przy- 
świecają sobie latarkami. Ze sklepów znikają zapasy baterii. Zdarza się, że w 
okresach napięć 
politycznych wybuchają paniki. – Jak nie daj Boże co, to mamy tu piekło za pół 
godziny – 
szepcze się. Ale zapasów żywności nikt nie robi. Bo i po co? – Poradziłby 
przepłynąć z kołem 
ratunkowym, jak sąsiad myśli, a?
Starsi, pamiętający wojnę, na dźwięk przeciwmgłowych syren okrętowych budzą się 
w 
środku nocy, gotowi od razu zbiegać do schronów.
Woyna nie będzie już przeżywać podobnych lęków. Dla niego miasto jest normalnym, 
ro- 
dzinnym miejscem pobytu. Nie odczuwa w jego atmosferze niczego złowieszczego. 
Wąskie, 
rozcięte zielenią ulice, tajne przejścia między domami, labirynty piwnic, dają 
mu absolutne 
poczucie bezpieczeństwa. Pogardą otoczy za to największą atrakcję miasta, morze, 
a zwłasz- 
cza jego wielokilometrową plażę. Załóżmy: Nie znosi upałów i tłoku. Latem 
zajmuje więc 
balkon ocieniony winogradem, pachnący wilgocią i tłustą ziemią. Pod balkonem 
rosną geor- 
ginie o mięsistych, czerwonych kwiatach.
Przed maturą Woyna zagrzebie się „żywcem”, jak mówi jego matka, w papierach. 
Groma- 
dzi książki, często przypadkowe, z jedynej w mieście księgarni i dwóch 
bibliotek, szkolnej i 
tej na rynku.
Może także zacząć malować, na przykład ludzi spieszących na plażę, co chwilę z 
niepo- 
kojem spoglądających w niebo, czy aby im słońce nie ucieknie. Przechodzą pod 
balkonem. 
Maluje prędko piórkiem, tylko sylwetki, później wypełnia postaci maczanym w 
akwareli 
pędzlem. Próbuje także farb olejnych. Unosi się wtedy nad balkonem zapach 
terpentyny, a na 
strome schodki wdzierają się z piskiem dzieciaki sąsiadów, aby trochę 
popodglądać. Woyna
19
będzie malował na obciągniętych płótnem okładkach ze starych, poniemieckich 
książek; 
kwiaty, portrety, a później już „obrazy abstrakcyjne”. Niech pisuje także 
scenariusze do 
spektakli poetyckich, akademii, próbuje swoich sił w recenzji. Z czasem zacznie 
wysyłać do 
redakcji pism młodzieżowych grube listy polecone.
To, że zda egzaminy w dużym ośrodku uniwersyteckim i że go mimo konkurencji 
przyjmą 
na studia, powinien potraktować nieomal jak cud. Będzie twierdził, że jego 
wiedza w porów- 
naniu z innymi maturzystami przedstawiała się żałośnie. Jedynie przypadek 
zadecyduje
(spóźni się na pociąg), że nie ucieknie z P. do domu, tuż przed ustnymi 
egzaminami.
Można wprowadzić następującą scenę: Kolega z łóżka pod Woyną (przyjezdnych 
zgroma- 
dzono w akademikach, w ośmioosobowych pokojach) coś czyta.
– Kogo tak rżniesz? – spyta Woyna.
– Różewicza.
Woyna dokładnie oglądnie oprawiony w angielskie płótno wolumin, zdjęcie poety –
zmarszczki przy zmrużonych, jakby patrzał pod słońce, oczach i czarny golf.
– Różewicz? – panika, zimny strumień płynący od serca do dłoni. Nic o nim nie 
słyszał! A
poeta zdołał już wydać dwustustronicowy w y b ó r wierszy. Zgroza!
– To największy ze współczesnych – załatwi Woynę krótko ten z dołu. Wtedy 
postanowi –
wraca. Nie ma szans.
Umówmy się, że to, co Woynę w P. oszołomi najbardziej, to nie fakt, że miasto 
zamiast 
jednego miało pięć centrum, kilka teatrów, dziesiątki sal wystawowych, klubów 
dyskusyj- 
nych, nie barokowa aula zapchana na inauguracji tysiącami studentów, nie 
październikowe 
wiece na placach, w ruchomym świetle skręcanych z gazet pochodni, nie mężowie 
stanu od- 
powiadający na pytania studentów z balkonu auli uniwersyteckiej, nie nie 
kończące się dys- 
kusje polityczne, lecz nadmiar książek. Są wszędzie: na stoiskach, między 
przewalającym się 
od rana do nocy tłumem przechodniów; wpada się wprost na ich kolorowe obwoluty, 
pulsują 
odczytywanymi w biegu tytułami, piętrzą się w oknach księgarń, za każdą prawie 
przecznicą. 
Księgarnie – ciasne, pachnące w mroku farbą drukarską i te białe, rozległe. Nie 
wykluczo- ne, 
że początkowo Woyna będzie stawał na ich progu trochę speszony (nawet kiedy 
otrzyma już 
indeks), z pieniędzmi, za które dawno powinien wykupić bony stołówkowe. Które z 
tych 
książek są ważne? Które najważniejsze? Niezbędne? Coś tam w końcu wybiera. 
Dobrze by 
było, gdyby zaraz za progiem zaczęły go opadać wątpliwości. Zacznie przypominać 
sobie 
tytuły rozdziałów z odrzuconych opracowań. Może zrezygnował z arcydzieła? A ono 
tymcza- 
sem zniknie bezpowrotnie z półek. Koneserzy wykupią cały nakład. Poza tym ktoś 
taki jak 
Woyna powinien całymi godzinami przesiadywać w antykwariatach. Wdychać 
zachłannie 
zapach starych książek, woń mieszkań, miejsc, w których je przechowywano. Po 
pewnym 
czasie zacznie odróżniać kwaśną wilgoć suteren od goryczy trzcinowych koszy z 
piwnic, 
pleśń walizek, suche powietrze oszklonych szaf bibliotecznych, słodkawy kurz 
regałów. Ga- 
tunki papierów: będzie wodził po stronicach opuszkami palców: chropawy, 
gazetowy, żółty i 
gęsty, nieomal przejrzysty, kroje czcionek, ryciny, zacieki farb, okładki – całe 
to bogactwo,
świat w którym utonie, gubiąc realne poczucie czasu.
Kultem otoczy katalogi, wierząc, iż w dziesiątkach szuflad zapchanych kartami 
książek 
zdołano zatrzasnąć całą wiedzę. Otwarty pozostanie jedynie problem, jak ją 
opanować? We- 
dług jakiego klucza czytać? I skąd wykroić na to czas? Można założyć, że nim 
jeszcze Woyna 
opanuje trudną sztukę selekcji i zdobędzie swoją słynną, nieomal instynktowną 
jak u psów 
gończych umiejętność orientacji w przestrzeniach nazwisk, w tonach książek – 
problemem 
centralnym okaże się dla niego – czas.
Stanie się rzeczą powszechnie wiadomą, iż na długofalową współpracę z Woyną nie 
ma co 
liczyć.
Jeżeli już przyjdzie do klubu, to tylko po to, aby „na pniu” sprzedać swój 
kolejny pomysł. 
Umie je reklamować. Będzie gwarno przy jego stoliku a już po dwóch godzinach 
kąt, w któ-
20
rym siedzi, oddzieli od reszty sali gęsta kurtyna dymu. Nie wtajemniczeni będą 
spoglądać 
zazdrośnie – o tam właśnie gnieździ się autentyczne życie studenckie. Każdego w 
tych latach 
prześladowała bowiem obsesyjna myśl, że on jeden, jedyny nie potrafi odnaleźć 
kontaktu z 
prawdziwym ruchem studenckim.
Dobrze by było, gdyby Woyna założył na przykład w klubie czytany miesięcznik 
krytycz- 
noliteracki. Można by go zatytułować „Propozycje”. Wszystko w nim, wraz z 
podziałem na 
działy, rozpiętością gatunków, scenografią powinno być własnością Woyny.
Pismo „chwyci”. Załóżmy, że wychodzi tak długo, jak długo istnieje klub – osiem 
lat. Ma 
swoją publiczność. Gromadzi się co miesiąc w dwóch oświetlonych trzcinowymi 
lampami 
salkach. Wielu z piszących do „Propozycji” zwiąże się na stałe, po ukończeniu 
studiów, z 
dziennikarstwem. „Propozycje” ogłaszają swoje konkursy, fundują nagrody. Mają 
autorytet.
Powinno być tak:
Początkowo Woyna „rozpala” głowy, wszczyna polemiki. Widuje się go w klubie w 
róż- 
nych porach dnia i nocy. Niektórzy twierdzą, że przy nawale roboty sypia w 
sekretariacie, na 
pełnej wystających sprężyn kanapie. Zastanawiają się, jak potrafi umieścić na 
niej swoje dłu- 
gie ciało. Prowadzi bogatą korespondencję, ściąga krytyków, poetów, aktorów 
spoza P., łączy 
prezentację kolejnych numerów z galeriami plastycznymi, z występami jazzmenów. 
Aż do 
momentu...
Przypuśćmy: w trakcie odczytywania „Propozycji” zdarzy się taka chwila: Siedzi w 
mro- 
ku, poza zasięgiem reflektora. Obserwuje pulsujący w smudze światła kurz. Zapala 
się i ga- 
śnie nad głowami słuchaczy. „Płonący czas”, po myśli i nagle pod przymkniętymi 
powiekami 
widzi te wszystkie, które minęły, miesiące jako spalający się z dwóch stron z 
suchym szele- 
stem pas papieru. Najpierw czarny, potem jedwabny już i szary. Dmuchnął. Drgnęły 
włosy 
siedzącej przed nim dziewczyny. Obróci się ku niemu profilem: szeroka twarz z 
wypukłymi 
ustami. (Uświadamia sobie – jest tak blisko, że musi czuć na szyi jego oddech. 
Widywał ją 
częściej. Siadywała tuż przy nim?) Co zrobił dla siebie przez ostatnie pół roku? 
Co napisał? 
Czyżby „Propozycje” już go pożarły, strawiły i...? Otworzy kalendarzyk, dnie 
upstrzone no- 
tatkami, numerami telefonów. Terminy. Sieć. Gęsta, ograniczająca swobodę ruchów.
Zapewne od tego właśnie wieczoru zacznie się – wydobywać. Mozolnie. Najpierw 
zrezy- 
gnuje ze stanowiska redaktora naczelnego („Propozycje” omal się nie rozlecą), 
później za- 
czyna opuszczać kolegia. Zostaje współpracownikiem, a na końcu jedynie 
sympatykiem. To 
ceni sobie najbardziej.
Odzyskuje czas. Przywita go jak syna marnotrawnego. Wylewnie. Na listy 
przestanie od- 
powiadać. Nie żeby to za planował na zimno, z premedytacją, nie, po prostu 
odkłada kore- 
spondencję – na czas odleglejszy. Teraz czyta. Nadrabia zaległości.
Nie ulega wątpliwości, że gospodyni, wynajmująca mu czterometrowy pokoik o dwóch 
ogromnych oknach, tak że pracując na parapecie (jedyne poza łóżkiem szersze 
miejsce) ma 
stale wrażenie, że pisze na podwórzu, wykręca mu regularnie o dwudziestej 
trzeciej korki. 
Przypadkowo może usłyszeć, jak się skarży sąsiadce: – Inaczej bym z prądem nie 
nastarczyła. 
Fabularnie motyw „Propozycji” w biografii Woyny winien okazać się motywem powra- 
cającym. Jego schemat: pomysł Woyny, zazwyczaj „na czasie”, chwytliwy, zostaje 
kupiony 
na giełdzie studenckiej. W pierwszym etapie jego realizacji Woyna gra rolę 
przewodnią, w 
momencie powolnej krystalizacji, kiedy mówi się już o własnej tradycji, modelu i 
tak dalej, 
zaczyna odczuwać znużenie, później ogarnia go niepokój, świadomość „marnacji 
czasu” i 
faza końcowa – zawsze ucieczka. Zanurza się w ciszy, w papierach, w książkach, 
ale po to 
jedynie, aby znowu prędzej czy później pojawić się w środku gwaru, między tymi, 
którzy 
nadal uparcie realizują jego koncepcję poprzednią – z pomysłem nowym. W ten 
sposób Woy- 
na nigdy nie przegrywa. Zdarza się, że któraś z jego idei, rozrastając się, 
wciąga ludzi na całe 
lata. Grzęzną w robocie, w rutynie, wierni Woynie do końca, po to jedynie, aby 
doglądać z
bliska, jak ich praca ulega rozkładowi.
21
Taką powolną agonią będą umierać w „Ujściu” całymi latami właśnie „Propozycje”, 
po- 
ciągną za sobą grupę fanatyków, którzy zapracowani nie zauważą, że ruch 
studencki dawno 
już wyszedł z mrocznych piwnic.
Woyna, pamiętający czasy, kiedy „Propozycje” skupiały po osiemdziesięciu, 
dziewięć- 
dziesięciu słuchaczy, po latach, już jako pracownik naukowy, powinien być 
przypadkowym 
odbiorcą jednego z ostatnich wydań. I choć poziom artykułów, co będzie musiał 
obiektywnie 
stwierdzić, okaże się znacznie wyższy niż za jego czasów, na sali doliczy się 
tylko dziewięciu 
słuchaczy. Nie pomaga już reklama, plakaty porozwieszane w akademikach, 
informacje przez 
radiowęzeł. Umówmy się, że oglądając podwyższenie z desek, które sam zbijał, 
dobrze znaną 
winietę miesięcznika, rozpoznając ustalony przez siebie układ działów, Woyna nie 
poczuje 
żadnego wzruszenia. Przypomni sobie jedynie (co go zastanowi) dziewczynę o 
wypukłych, 
dziecinnych ustach, która siadywała zawsze zbyt blisko niego.
Jeśli założymy, że Woyna nie uwolni się nigdy od obsesyjnej pamięci o mijaniu 
czasu, to 
prędzej czy później zacznie żyć w wiecznym lęku przed „czasem martwym”, w którym 
dzieje 
się zbyt mało, zbyt jałowo. Intensywność. Wraz z biegiem lat intensywność myśli 
przede 
wszystkim, powolne ograniczanie działania, jakby oszczędzał siły. Świadome 
zacieśnianie 
kręgu zainteresowań. Z góry postanawia, co go nie będzie zajmować. Przestrzega 
podziału. 
Tamte za linią leżące sprawy – są czarne, w mroku. Nie zobaczy ich. Tak 
najprościej. Nie 
pakować się w konflikty od początku przegrane, w grząskie spory pożerające 
potrzebną do 
pracy energię. Przeciwnie, kumulować ją. Będzie więc w życiu uczelni poza 
układami perso- 
nalnymi. Można przypuścić, że nie pozwoli się „wrobić” w administrowanie.
Nadal więc, tak jak w czasach studenckich, nie przegrywa.
Prawdopodobne, iż na pewien czas wyprowadzi Woynę z równowagi jedynie sprawa tak 
zwanych „spadochroniarzy”. Sam ich wprawdzie nie dostrzeże, ale w czasie Trybuny 
Stu- 
denckiej pokażą mu ich palcem. Na pierwszym roku studiów od paru lat, nie 
wiadomo skąd, 
bo nie było ich na egzaminach wstępnych, pojawiają się nowi studenci, mimo iż 
komisja eg- 
zaminacyjna musiała z braku miejsc od rzucić wielu kandydatów. „Spadochroniarze” 
spadają 
wraz z rozszerzonym limitem. Woyna spróbuje dotrzeć do tych miejsc chorych, 
sparciałych, 
w których mogły powstawać przecieki. Ale „dla sprawy” nic z tego nie powinno 
wyniknąć. 
W układach administracyjnych (którymi tak gardzi) jego głos nic nie będzie 
ważyć. Jest ni- 
kim. Protestując, poczuje się tak, jakby na szalę wagi obciążonej kilogramowym 
odważni- 
kiem kładł – piórko. Upokorzenie.
Prawdopodobnie od tego właśnie zdarzenia Woyna wyspecjalizuje się jeszcze w 
niewidze- 
niu spraw trudnych, w okrążaniu konfliktów. Po raz drugi nie pozwoli sobie na 
„grę ner- 
wów”.
Sprecyzujmy: nie znaczy to, iżby Woyna nie dostrzegał swoich ucieczek, 
karygodnej bier- 
ności. Przeciwnie. Boleje nad nimi. Dwie sytuacje, oddzielone od siebie całymi 
latami, uzna 
w swoim życiu za symptomatyczne. Urosną do rozmiarów symboli.
Sytuacja pierwsza:
Może rozegrać się, np. w trzy lata po studiach. Woynę już jako oficera biorą na 
sześcioty- 
godniowe ćwiczenia wojskowe.
Obóz w głębi lasu. Zimne noce. Sypia więc wbrew regulaminowi, to niepodobne do 
niego, 
w mundurze, w skarpetkach i w przemycanym z domu swetrze. Śpi na baczność. W ten 
spo- 
sób wytraca się najmniej ciepła. Mimo to każdego ranka budzi się skostniały. 
Wyobraźmy 
sobie: wychodzi z namiotu. Świt. Rosa na pochylonych trawach. Świeci. Za 
namiotami, w 
brzozowym zagajniku, pracuje po kolana we mgle pluton gospodarczy. Wszyscy 
zaspani, 
szarzy na białym tle pni, zasypują ziemią latryny. Cisza. Bliżej Woyny – oficer, 
zaróżowiony, 
nienaganny w wyjściowym, nie wiadomo czemu, mundurze, lśniące buty. Przechadza 
się 
wzdłuż ścieżki równym krokiem w tę i z powrotem, w tę i z powrotem. Przy każdym 
zwrocie 
pokrzykuje do tych w cieniu, zgiętych:
22
– Nie bać się brudu. Nie bać się brudu! 
Sytuacja druga:
Pięć lat później. Lato. Duchota. Nad chodnikami unoszą się w wietrze zwały 
kurzu, papie- 
rzyska. Na przecięciu drutów tramwajowych, w samym rogu prostokąta workowaty 
zaciek, 
pełen rojących się pszczół. Wokoło zataczają ciasne kręgi pojedyncze owady. 
Nadjeżdża 
tramwaj. Rój nie unosi się w powietrze, nadal pulsuje własnym, wewnętrznym 
rytmem – aż 
do następnego tramwaju, a ulica jest ruchliwa. – Za każdym razem giną setki – 
mówi ktoś w 
tłumie – taka marnacja. – Czy należałoby wstrzymać ruch, przerwać komunikację, 
zawezwać 
straż pożarną z drabiną, znaleźć pszczelarza, który potrafiłby zdjąć rój? Ludzie 
stoją na chod- 
niku, doglądając mordu z bliska. Tropią jego poszczególne stadia. Trudno 
powiedzieć, skąd u 
niektórych znalazły się lornetki. Żeby to były chociaż osy, ale nie, właśnie 
pszczoły. Piękno, 
które znaczą swym istnieniem, otaczane przez wieki kultem: „Ta sama zgoła, złoto 
– pszczo- 
ła”... Pędzące po drutach łącze miażdży ciała, skrzydła. Zderzenie dwóch 
światów. Brak wal- 
ki. Masakra. Woyna nie spuszcza z oczu roju. Podobnie czuł się (w gardle gorzka 
ślina) oglą- 
dając w archiwalnym filmie śmierć książek palonych w nocy, na niemieckich 
placach. Inkwi- 
zycja. Myśli płonęły biało, potem już martwe rozpadały się w powietrzu czarnymi 
płatami 
sadzy. A jak wygląda spalona elektrycznością pszczoła? Ludzie śledzący 
inkwizycję książek i 
ci patrzący na zagładę roju mają takie same, puste oczy. Nie krzyczą. A śmierć 
mnicha bud- 
dyjskiego? Przypuśćmy, że Woyna oglądał ją w telewizji. Biały płomień. Najpierw 
zaatako- 
wał skórę. Ludzie przebiegali przez plac. Przed kamerą migały płaszcze, teczki, 
wyciągnięte 
ręce, jakby uciekali po omacku – nikt nie patrzył na mnicha (teraz już palił się 
tłuszcz, ciało, 
kości – Woyna poczuł skręt wnętrzności). Panika, jakby zobaczyli na środku ulicy 
niebez- 
piecznego drapieżcę. Mnich w płomieniach pochylał się do przodu, do tyłu, trochę 
jak figurka 
w szklanej, jarmarcznej kuli, wypełnionej lepkim płynem. A może to było jedynie 
złudzenie 
wzrokowe? Takie zdjęcia w kronikach pokazuje się tylko na mgnienie oka, jakby 
wstydliwie, 
przy zupełnym braku zbliżeń. A czy ktoś z patrzących pragnął zbliżeń, pomyśli, 
czy on, 
Woyna, chciał zobaczyć twarz mnicha, oczy mnicha? Zbliżenie (na dużym ekranie) 
spalone- 
go żywcem roju?
*
Telefon. Ryba przez chwilę szuka słuchawki pod stosami papierów, gazet.
– Tak, słucham?
– Cześć.
To Ira. Siedzi na pewno na stole, w spodniach. Macha nogą. Krótko ścięte włosy 
sterczą na 
czubku głowy. Zaraz zacznie głosić zdania bezsporne, tonem nie nawykłym do 
sprzeciwu. 
Ryba przenosi się z telefonem na łóżko. Kładzie się ze słuchawką przy uchu: 
miękko, ciepło 
w zaciszu koców. Zawsze zazdrościła Irze energii. Gdy szły ulicą, wyprzedzała ją 
o kilka 
kroków, prawie biegnąc, mówiła przy tym wprost przed siebie, nie biorąc pod 
uwagę faktu, że 
Ryba może jej nie słyszeć. Zdarzało się, gdy wychodziły ze sklepu, że 
informowała zdziwio- 
nych przechodniów o jakimś swoim nowym, niezawodnym chwycie wychowawczym lub o 
tym, że Grzegorz, jej syn, za Boga nie chce nosić długich majtek, nawet zimą.
– Słuchaj, pamiętasz ten swój poemat?
– Coś ty, w życiu nie napisałam żadnego po...
– Nie rozumiesz, ten z pracowni.
– Z pracowni?
– Radio! Twoje radio z pracowni! Co z tobą, że tak słabo kapujesz? Boli cię coś? 
Jesteś 
sama? No więc wybebeszył ci ktoś radio. Wszystko z tyłu wyciągnęli. Została 
obudowa. Sta- 
ry się wściekał, latał po pokoju nauczycielskim i krzyczał, że z dziesięć razy 
ci mówił, żebyś
23
schowała grata do szafy i że takiej upartej baby jak ty, no wiesz, jak on 
potrafi, zwłaszcza o 
tobie...
– Czekaj, przecież gdybym je schowała...
– Mnie nie musisz tłumaczyć, ja ci podaję fakt, że je wybebeszyli. Twoi kochani 
wycho- 
wankowie. Robimy akurat inwentaryzację, no i wyszło szydło z worka. Oczywiście 
sprawcy 
nie ma, jak kamień w wodę, nikt nic nie widział, nikt nic nie słyszał, wszyscy 
zdziwieni, 
przestraszeni. Jeden magnetofon też gdzieś diabli wzięli.
– Co, też mój?
– Nie, z językowej. Słuchaj, jestem zupełnie zarżnięta, haruję jak dziki wół. 
Wpadłabyś na 
kawę? Zadzwoń, kiedy wpadniesz. Dobrze?
Gdy odchodziła ze szkoły, zostawiła w pokoju nauczycielskim pod oknem wolne 
miejsce, 
swoje funkcje: opiekuna pracowni i koła literackiego, w szafie kilkanaście 
podręczników, 
stare wypracowania klasowe, jakieś papierzyska, podania, zwolnienia lekarskie 
uczniów – to 
wszystko, czego nie zdążyła wyrzucić i nie zdołała zabrać ze sobą, chociaż 
ostatniego dnia 
czerwca zniosła do auta dwie ogromne siatki, a potem przez kilka godzin upychała 
książki po 
regałach, cały czas walcząc ze sobą, by nie odłożyć tego wszystkiego na jedno 
miejsce, bo 
przecież za rok, kiedy szkoła znowu się dla niej zacznie, będzie traciła 
bezcenny czas na po- 
nowne gromadzenie opracowań, „lektur”, albumów, biografii. Na pewno zresztą 
wielu z nich 
nie zdoła już odnaleźć w wiecznie ruchomej, przemieszczającej się po całym 
mieszkaniu, 
bibliotece. Lekcje będą bez nich kulawe, niewydarzone. Ale pod presją tak 
typowego dla 
końca roku zmęczenia, zniechęcenia, postanowiła, że zatrze w domu wszelkie ślady 
po szko- 
le. Marcin ją do tego namawiał. Konspekty – cztery grube teczki postrzępionych, 
zużytych 
kartek (niektóre powstały jeszcze w pierwszym roku jej pracy) ciasno upchnęła 
między sta- 
rymi gazetami, na samym dnie szafy. Wtedy dopiero odetchnęła, nawet wydało się 
jej, że 
powietrze w pokoju stało się czystsze. I nagle okazuje się, że choć Ryby w 
szkole od miesięcy 
już nie ma, jednak jest! Jej życie dzieje się tam nadal. Ktoś ją okrada, 
oskarża, może nawet 
pociągnie do odpowiedzialności finansowej, ujawni niedopatrzenia, wady. Ciekawe, 
czy też 
dyrektor ją wezwie, pomyślała nie bez niepokoju.
– Jesteś sama? Marcin wrócił?
– Jeszcze nie, myślę, że posiedzi jakiś tydzień...
– A twoja robota? Jak ci leci? Wpadnij, to pogadamy. Wiesz, że „Wesele” mi 
dobrze po- 
szło. Chociaż w twojej klasie palnęłam fatalną gafę. Nakrzyczałam na Olę. 
Słyszysz mnie? 
Co jest, że tak trzeszczy? U ciebie zawsze trzeszczy. Wróciłabyś do miasta, 
nawet pogadać 
nie można. Czekaj, przekręcę zero. No więc naryczałam na Olę. Powiedziała, że do 
Marysi z
„Wesela” przyszedł duch jej męża. Ja ci naprawdę myślałam, że to nie był mąż, 
lecz narze- 
czony. Ale oni zaraz z tekstem, zaczęli mi, rozumiesz cytatami.
– Przecież to zupełne głupstwo, mąż nie mąż, nieważne.
– No niby, ale jakoś tak w tej twojej klasie... Czasem siedzą z takimi minami, 
jakby tylko 
czekali, czy się gdzieś nie sypnę.
– Głupstwa gadasz.
– Może. Opowiem ci coś lepszego. Była u mnie Bacha. Wiesz, że jest w szóstym?
– Tak.
– No więc, jak wyszła, Grzegorz od razu do mnie: — Mama, co ciocia ma w 
brzuszku, że 
taki duży? Słyszysz mnie. Znowu trzeszczy, ktoś tam gada czy co? Zęby tylko nie 
przerwali.
– No i co? Niech trzeszczy, diabli z nimi.
– Co miało być, mówię, że dziecko. Jakoś wyszedł z pokoju, coś tam robił, nawet 
się dzi- 
wiłam, że tak cicho. Poprawiałam zeszyty. Ale potem patrzę, a on jakiś dziwny, 
jakby mu 
było niedobrze, już się przestraszyłam, że może zjadł coś nieświeżego. A on, 
rozumiesz, sta- 
nął przede mną, i czekaj, jak to on powiedział, aha: To ciocia połknęła 
dzidziusia? Tak od 
razu, połknęła, całego dzidziusia? Od razu, rozumiesz? Tylko to go przeraziło.
24
– I co mu powiedziałaś?
– Nic. A co byś powiedziała? Ale to nie koniec. Bacha znowu przyszła. Nawet 
przyniosła 
mu zabawkę. Takie się w niej, rozumiesz, instynkty macierzyńskie rodzą. Chciała 
go pocało- 
wać. A smarkacz się wyrwał i buch do łazienki! Tylko drzwi trzasnęły. Za Boga 
nie chciał 
wyjść, póki u mnie siedziała. No i co mam teraz robić? Głupio mi jak diabli. 
Wobec Bachy. 
Słuchaj, zadzwoń, wpadniemy na kawę, ja mam urwanie głowy, to cześć.
*
Biografia Woyny (c.d.)
Woyna będzie pracował w gmachu starego Collegium Philosophicum. Ryba studiowała 
tam przez pięć lat. Zna go od piwnic po najwyższe piętra. Była to stara, 
czynszowa kamieni- 
ca. Po wojnie przystosowano ją do potrzeb uniwersytetu. Gmaszysko miało swój 
nastrój, 
swoje niepowtarzalne piętno tymczasowości. I mimo że z jego ponurego, 
przeludnionego 
wnętrza wyłoniło się kilka kolejnych fal humanistów: polonistów, logików, 
historyków, ger- 
manistów, każdy nowy rok akademicki wydawał się być ostatnim, jaki jeszcze 
zdołają prze- 
trzymać rozpadające się stoły, regały, stropy i podłogi. Od lat niczego nie 
naprawiano, nie 
przeprowadzano żadnych remontów.
Kamienny hol. Zanurzało się w jego chłodzie od razu po uchyleniu bramy. 
Przewiewy o 
niespotykanej sile pędziły po wąskiej klatce schodowej, unosząc włosy, zrywając 
jesienią 
szeleszczące balony igelitowych peleryn. Sala wykładowa była tylko jedna. 
Wykłady odby- 
wały się w niej non stop od siódmej rano do dziewiątej wieczór. Czekało się na 
„swój” wy- 
kład, siedząc na parapecie okna, na poręczy lub wprost na schodach. Książki 
rozkładano na 
kolanach, na podłodze. Wielu się uczyło. Inni gadali. Ciasnota panowała tak 
ostateczna, że w 
końcu nikt już na nikogo nie zwracał uwagi. Potykano się o leżące na ziemi 
torby, książki, 
sypały się strącone nagle stosy fiszek, notatki raz po raz szybowały z górnego 
podestu niczym 
białe latawce.
Każde zaś otwarcie bramy rodziło przy wejściu barwną, pantomimiczną scenę. Ryba 
reje- 
strowała je wtedy mechanicznie, unosząc na moment głowę znad wkuwanych właśnie 
odmian 
starocerkiewnosłowiańskich lub znad pożyczonej na jeden dzień „lektury”.
I teraz dopiero, jakby musiały minąć te wszystkie lata – widzi je naprawdę: 
seria prędkich, 
rozjaśnionych od wnętrza scen, migotanie cienia, kolorów i gestów; wchodzący 
przez sekun- 
dę, może dwie, nim nie zatrzasnęła się za nimi brama, stali na granicy dwóch 
wiatrów, tego z 
ulicy i tego przynależnego gmachowi, zrodzonego w jego wnętrzu. Spadały więc 
berety, trze- 
potały na głowach mokre chustki, poły płaszczy rozwijały się w skrzydła, po 
twarzach biegły 
strugi włosów; wrażenie – wszyscy stoją na skraju nowej, gwałtownej ziemi.
Dwa kroki (większość aktówkami, zeszytami zasłaniała oczy), i już są w środku! 
Znowu 
zwyczajni, szarzy, jakby nie przeżyli przed chwilą lotu ubrań, włosów.
Woyna nie wejdzie więc zwyczajnie do holu Collegium, ale wtargnie, cały w 
wietrze, mo- 
że nawet lepiej: w zadymce. Niech ma na kołnierzu, na czapce (wysoka, futrzana), 
na rzęsach, 
w oczach – śnieg. W tej bieli będzie wyrazistszy, bardziej czarny.
Ryba jest podniecona. Tak jest lepiej, tak jest znacznie lepiej.
Wyobraźmy to sobie raz jeszcze: Brama zamyka się wolno, za plecami Woyny 
roziskrzona 
biel. W przejściu mija Dziewczynę – są więc w tym samym czasie w sferze wiatru. 
Jej włosy 
uniosą się, zasłaniając równo pół twarzy (ważny szczegół), uniesie lewą dłoń (w 
prawej 
książki) i odgarnie długie pasmo, jednocześnie poły płaszcza gwałtownie 
zatrzepoczą. W 
przewiewie z kożucha Woyny zerwie się śnieg, otoczy go prószącą bielą. Kilka 
mokrych 
płatków opadnie na twarz Dziewczyny. Jeszcze sekunda, i ich spojrzenia rozminą 
się, tak jak 
to dzieje się zawsze, kiedy zobaczymy kogoś znajomego (załóżmy, że od dawna 
znali się z
25
widzenia, niech to będzie ta sama Dziewczyna, która przed laty, w klubie, 
siadywała na „Pro- 
pozycjach” blisko Woyny, o której pomyślał przypadkiem nie tak dawno, a później 
widywał 
ją, nie widząc jednocześnie w gmachu Collegium, w bibliotece na tle regałów, 
pochyloną nad 
książkami, z policzkiem po dziecinnemu wtulonym w dłoń). Ale nagle, minąwszy się 
już, 
odwrócą ku sobie głowy. Dobrze by było, gdyby Woyna pierwszy uświadomił sobie 
niezwy- 
kłość tej chwila. Niewykluczone, że powie kiedyś Dziewczynie: – Poczułem to tak, 
jakby 
ktoś w tym piekielnym przewiewie uderzył igłą w kryształ, po prostu czysty 
dźwięk. – Może 
podaruje jej także: – W twoich oczach zapaliły się dzwonki światła.
Nic się więcej między nimi nie wydarzy tego wieczoru. Woyna minie Dziewczynę 
prędko. 
Jeszcze tylko jego plecy, potem uderzą miękko o powietrze, w locie, silnie 
pchnięte waha- 
dłowe drzwi (spieszy się na wykład).
Próba uchwycenia momentu, kiedy życie fabularyzuje się samo w zadziwiająco 
zwarty 
wbrew pozorom układ „zbiegów okoliczności”, „szczęśliwych przypadków” i 
„trafów”.
Bardzo prawdopodobne, że kiedy Woyna wkroczy wreszcie tego wieczoru na stopnie 
ka- 
tedry (musi przecisnąć się jeszcze przez zadymiony korytarz, przekroczyć tym 
silniejszą, że 
wszedł wprost z czystego mrozu, kwaśną woń płynącą z piwnicy), wniesie na nią 
już nie tyl- 
ko swoją mądrość, książki ze starannie powybieranymi cytatami, ale również to 
gwałtownie 
zrodzone, a więc mroczne i pełne popłochu – uczucie.
Sala wykładowa... Ryba pamięta, że wchodziło się do niej z ciemnego (zawsze) 
korytarza, 
który spełniał funkcję palarni. Dym snuł się tam mlecznymi pasmami, nieomal jak 
mgła w 
górach, wpływał do sali. Ściany nabierały żółtej, nikotynowej barwy.
Właściwie wszystkie budowle, z którymi związane było życie Ryby, dźwigały w 
sobie 
miejsca ciasne, chore, szafując jednocześnie barokowym nadmiarem 
niefunkcjonalnej prze- 
strzeni: podesty bez drzwi, ślepe korytarze, wnęki pozbawione okien... To 
zmuszało do za- 
dumy, do pierwszych rozważań nad „dziwnością świata”. (Trzeba będzie – 
postanawia – przy 
okazji [innej!] nieco poszperać w tamtych przestrzeniach, odcyfrować własne 
„pismo obraz- 
kowe.”)
Sala wykładowa mieściła się na parterze. Okna o niskich parapetach biegły wzdłuż 
lewej 
ściany, nie było w nich zasłon (brak pieniędzy?). Ten drobny na pozór fakt 
decydował o 
przebiegu zajęć. Każdy wykład miał dwie przestrzenie: przestrzeń myśli i 
przestrzeń ulicy. 
Nie ulega wątpliwości, często właśnie ta druga organizowała uwagę studentów. 
Zależało to 
zresztą od pory roku, a nawet od pory dnia. Wykładający za każdym razem staczali 
z ulicą 
zaciekły pojedynek. Zdarzało się jednak, zwłaszcza kiedy wykład prowadził 
Przestwór, że 
ulica przegrywała. Przechodnie stawali pod oknami i śledzili z napięciem gesty 
wykładowcy
– niemy, pantomimiczny spektakl. Wozacy, ciągnący tamtędy z pustymi platformami, 
lubili 
wypalić pod oknem papierosa, czasem zatrzymywały się babcie z wnuczętami, 
pykający fajki 
emeryci, zdarzali się także chuligani, przed ich „obcym słowem” trzeba było 
prędko zamykać 
okna.
Wykłady Przestwora cieszyły się powodzeniem. Parał się kiedyś aktorstwem. Jego
„chwyty” były niezawodne. Ryba rozpoznawała po lalach w swojej szkolnej praktyce 
jego 
dykcję, stosowała wszystkie kolejne fazy natężenia głosu (od podniesionego tonu 
po szept), 
jego gesty i nawet drobne słabostki. Były ważne. Czyniły wykład nieomal osobistą 
wypowie- 
dzią. Przestwór pokazał kiedyś Rybie swój konspekt. W kilku miejscach, po prawej 
stronie 
kartki, czerwonym pisakiem wpisał: „teraz dowcip”.
Wykład Woyny winien być w „Ujściu” sceną kluczową. Pierwszy fragment o tak 
zwolnio- 
nym dzianiu się. Poszczególne fazy, znane z nauczycielskiego doświadczenia Ryby, 
nieomal 
linie demarkacyjne tnące ziemię wykładu na odrębne warstwy. Zmienna krzywa 
emocji, pły- 
nących na marginesie zajęć, myśli Woyny, skojarzeń – na koniec; próba 
rekonstrukcji całości.
26
Pierwsza faza wykładu
Za oknami – wieczór. Na tle śniegu sylwetki przechodniów. Wkraczają w pierwsze 
okno, 
mijają katedrę, przyglądają się Woynie, przy trzecim zatrzymują się. Sala jest 
przepełniona, 
ławki, biegnące gęsto od ściany do ściany, przypominają ławy kościelne 
(prawdopodobnie 
zabrano je po wojnie z któregoś z pobliskich zburzonych kościołów).
Ryba pamięta, jak Przestwór w 1945 roku szukał po Dziadówce niepotrzebnych 
desek, aby 
z nich zbić „coś do siedzenia”. Powtarzał wtedy łamiącym się ze wzruszenia 
głosem: – Stu- 
denci walą na zajęcia drzwiami i oknami, słuchają wykładów w płaszczach, 
rękawiczkach. – 
Zrobili nawet zbiórkę, każdy musiał przynieść krzesło. Umeblowano w ten sposób 
kilka sal 
ćwiczeniowych. Resztki tej kolorowej, krzesłowej zbieraniny zachowały się w 
Collegium – 
aż do czasów Ryby. Można je było oglądać w pokojach asystentów; co 
oryginalniejsze zdo- 
biły dziekanaty. Na te brzydkie, kuchenne stale wpadano w ciemnych korytarzach. 
I mimo iż 
przy każdej okazji kopano je wściekle, choć pokrzywione, kulawe, jakoś się 
trzymały – twar- 
dy, wojenny przychówek. Wysiadywano na nich całymi godzinami w czasie sesji.
Parę (seledynowe, kremowe, z łuszczącym się lakierem) stało zawsze w sali, tak 
na wszel- 
ki wypadek, gdyby w ławkach nie starczyło miejsca.
Teraz na wykładzie Woyny wszystkie są zajęte.
Moment ciszy. Woyna u szczytu sali, na tle czarnej tablicy, rozkłada książki. 
Przed nim – 
kilkanaście rzędów głów: głowy wsparte na dłoniach, głowy spuszczone, 
przechylone na bok, 
ręce wertujące notatki, poprawiające włosy, majsterkujące w długopisach, 
ostrzące ołówki i 
ręce splecione, już nieruchome, w oczekiwaniu. W pierwszym rzędzie biały błysk – 
dłoń 
chłopca prędko ku włosom siedzącej przy nim studentki, lekkie muśnięcie, twarz z 
profilu, 
jasna plama.
Woyna ogarnie to wszystko jednym spojrzeniem. Teraz kolej na serię skrzypnięć, 
prawie 
uwerturę. Drewno w ławach długo, jakby ruszyły się w nim wszystkie pokłady 
drzazg, drew- 
no krzeseł o ton wyżej, przenikliwiej. Potem już w czasie wykładu tylko raz po 
raz skrzypnię- 
cia, ktoś ścierpnięty musi założyć nogę na nogę lub silniej dotknie łokciem 
pulpitu, ktoś się 
schyli po długopis.
Pierwsze zdania Woyny. Ich barwa, siła głosu. są ważne. Zawiązanie myśli: Dzieło 
sztuki 
jest znakiem odsyłającym do dwóch rzeczywistości: autora i odbiorcy. Ten ostatni 
dopiero 
poprzez własne doświadczenia, wyobraźnię nadaje rzeczy pięknej tysiące nowych 
znaczeń, 
wprowadza ją w kontakt z epoką. To on decyduje o tym, czy dzieło stanie się 
integralną czę- 
ścią naszego życia, czy nie.
Woyna winien bronić prawa do spontanicznego odbioru, twierdząc, że genialne 
dzieło 
sztuki zawsze daje szansę rozpoznania w nim własnej biografii. Załóżmy, że 
uzasadni tę tezę, 
umieszczając obrazy Hieronima Boscha w kontekście doświadczeń człowieka 
dwudziestego 
wieku.
Głowy studentów przez cały wykład będą nisko pochylone nad notatkami. Nawet w 
mo- 
mentach ciszy: pospieszny chrobot długopisów, miękkie ślizganie się piór po 
papierze, szelest 
odwracanych kart. Byle zanotować jak najwięcej. Skupienie – Woyny i studentów. W 
takim 
układzie wszystkie zakłócenia, potknięcia myśli, nie zaplanowane skojarzenia i 
ucieczki słów 
będą bardziej zauważalne.
Warstwa po warstwie trzeba rozmontować mechanizm wykładu: najpierw elementy 
nośne
– pasy transportowe, a potem ukryte źródło energii. Gdzie: W Woynie? W 
studentach? W
samej myśli?
„Woyna u szczytu sali, na tle czarnej tablicy, czuje się pewniej niż zazwyczaj. 
To widać, 
jego ruchy są gwałtowne, a sylwetka przypomina ptaka, zwłaszcza gdy Woyna 
uniesie ramio- 
na. A robi to dzisiaj często! Widocznie kiedy zbuduje przestronne, po całej 
epoce biegnące 
zdanie, kiedy poczuje zawrotne wędrówki stylów, nazwisk, całe sklepienia 
toposów, naręcza
27
wędrujących motywów, odnosi wrażenie, że wir poruszonego powietrza unosi go w 
górę. Czy 
rozłożenie ramion dodaje mu poczucia bezpieczeństwa? Czy może, gdy trwa tak w 
tym nie- 
zwykłym uniesieniu, patrzy na sztukę z innej perspektywy, pod innym kątem?”
Tak, ten fragment można zostawić bez zmian. Ryba zakreśla go na marginesie 
czarnym pi- 
sakiem, a w notatkach pod punktem: „Pierwsza faza wykładu”, pisze: pierwsza 
strona „Uj- 
ścia”.
Na zajęcia Woyna sprowadzi (tak jak to robił zawsze Przestwór) „pomoce naukowe” 
– 
tryptyki Boscha. I tak jak profesor zbuduje je w sobie tylko wiadomy, magiczny 
sposób – ze 
słów i palców. Będą prawdziwsze, niż gdyby naprawdę wisiały przed studentami w 
całym 
bogactwie swych wymyślnych linii i barw.
Przypuśćmy, że akurat w momencie, kiedy za oknami zapalą się latarnie, gdy 
chodnik i 
jezdnię zaleje pełne śniegu światło, Woyna rozpocznie swój spektakl. Zogromniałe 
cienie rąk 
wędrują po ścianach. Wrażenie – docierają aż za okno i tam unoszone wiatrem 
zahaczają o 
cienie ludzi. Rekonstrukcja „Ogrodu rozkoszy ziemskich” będzie wymagała od Woyny 
wielu 
cięć dłonią i miękkich, półkolistych gestów.
Przed szybami zatrzymają się przechodnie. Ktoś stanie na palcach. Uwierzył 
widocznie, że 
coś tam koło katedry rzeczywiście stoi, coś niezwykłego. Dobrze byłoby, gdyby 
Woyna już 
do końca wykładu nie pomylił się. Ilekroć na przykład nawiąże do części 
środkowej tryptyku
„Ziemskiego raju Kościoła”, wychyli się niebezpiecznie w dół, jakby sięgał 
dłonią ku ogrom- 
nym namalowanym ptakom i ludziom uginającym się pod ciężarem jeżyn i ryb. W ślad 
za 
wędrówką jego rąk pobiegną spojrzenia studentów. Kręcą się, bo ci siedzący z 
tyłu nie widzą 
miejsca, z którego Woyna tak uparcie wywołuje wyobraźnię Boscha. Unoszą się.
Druga faza wykładu
Rybie zdarzyło się to po raz pierwszy dopiero po kilku latach pracy w szkole. 
Spamiętała 
poranek z oszronionymi drzewami. Gałęzie opierały się o szyby. Śnieg tłumił 
odgłosy ulicy, a 
uczniowie patrzyli na nią uważniej niż zazwyczaj. To, co miała powiedzieć, było 
trudne. 
Chcieli zrozumieć, wszyscy, cała czterdziestka.
I zamiast podniecenia (nadmiaru słów) Ryba poczuła nagle spokój i realną szansę 
samo- 
kontroli. Zobaczyła samą siebie. Przedziwna plastyczność doznania, prawie omam 
wzroko- 
wy.
Było ich teraz dwie: ta za stołem wykładowym i ta w pierwszej ławce. Patrząc na 
siebie 
oczami tej drugiej, nasłuchując jej rozumienia i jej porad Ryba prędzej niż za 
zwyczaj wyja- 
śniła istotę młodopolskiego symbolu. Ciszę za stąpiło westchnienie ulgi. Daleko 
było wpraw- 
dzie do momentu, aby wewnętrzna, intuicyjna wiara uczniów, że zrozumieli, 
zamieniła się w 
prawdziwe rozumienie, no ale zawsze...
Woyna przeżyje identyczną sytuację.
Woyna II, obserwator do Woyny: – A teraz unieś ręce, bo twoje zdanie jest ważne: 
„U Bo- 
scha cała ziemia jest miejscem m a s o w y c h i najbardziej wymyślnych tortur, 
a cierpienia 
Chrystusa, to jedynie męka bezradnego człowieka uwikłanego w okrucieństwa 
ludzi”. Po- 
winni zobaczyć, jaką ma siłę. Niech twoje ciało będzie ośrodkiem tej myśli. Ile 
kroć któryś ze 
studentów zacznie ją powtarzać, powinien zobaczyć twoje uniesione dłonie. 
Będziesz w tej 
myśli zmumifikowany. Przetrwasz. Nie tylko ty, czas przetrwa, moment, w którym 
ją sfor- 
mułowałeś. Zrób wszystko, aby tak było. Wtedy dopiero ty i twój wykład 
zaistnieją napraw- 
dę, a nie odbędą się mimochodem, gdzieś w bocznej wnęce czasu.
Ryba przegląda pocztówki z reprodukcjami. Kupili je z Marcinem w madryckim 
Prado. 
Sześć pocztówek po pięć pesetów każda, pięćdziesiąt pesetów kosztował wstęp do 
muzeum, 
razy dwa to jest sto pesetów, zgadza się, mieli równo sto trzydzieści pesetów. 
Byli w Prado
28
po raz drugi, już sami, bez wycieczki. Uparli się, że obejrzą malarstwo 
flamandzkie. (W pla- 
nie zwiedzania byli tylko malarze hiszpańscy.) Ostatniego dnia, na trzy godziny 
przed odlo- 
tem samolotu, biegiem, z planem miasta w ręku, mijali ogromne skrzyżowania, 
sześciopaso- 
we jezdnie, odbijani przez witryny sklepów z lampami i wachlarzami, chwiały się 
nad rozpa- 
lonymi chodnikami różowe, z kryształu i jedwabiu, kości słoniowej i koronki. 
Biegli w gę- 
stym zapachu spalin, w strumieniach pędzących seatów – spoceni, z zaschniętymi 
gardłami, 
pełni strachu, że zabłądzą, tracąc ostatnią szansę obejrzenia „Ogrodu rozkoszy 
ziemskich”
(czas obliczyli z dokładnością do pięciu minut) – wpadli nareszcie pod czujnym 
okiem dwóch 
cerberów, odliczeni dzwonkiem obrotowych drzwi, do marmurowego holu. Cały czas, 
a więc 
tę jedną, jedyną godzinę (nie zaprogramowaną przez organizatorów) spędzili przed 
Boschem. 
Nie udało im się kupić albumu – zabrakło piętnastu pesetów. Dana przez parę 
następnych dni, 
już w Polsce, stale powtarzała: – Gdyby nie te dwie butelki pepsi, starczyłoby, 
gdyby nie ta 
pepsi, kupiona po drodze... – Stać ich było jedynie na pocztówki. Reprodukcje są 
złe, dalekie 
od barwnej prawdy oryginałów.
Ryba pochyla się nad nimi: maleńkie kształty, w obłędnym ścisku, drobne, sypią 
się przez 
papier, ledwo można odróżnić zarysy. Pomaga pamięć – tamtych prawdziwych, 
lśniących 
linii.
Woyna podkreśli fakt, iż w trzech obrazach Boscha (prawe skrzydło tryptyku „Wóz 
z sia- 
nem”, środkowe: „Sąd Ostateczny” i prawe skrzydło tryptyku „Ogród rozkoszy 
ziemskich”) 
są nocne pożary – płonące nieba z czarnymi kikutami ruin i drzew. W powietrzu 
wirują płaty 
sadzy, puste okna, drzwi świecą ogniem, żółte, krzyżujące się w chmurach 
refleksy nad pło- 
nącymi miastami. Doliną, przez most otoczony pożogą (nawet woda się pali), pędzi 
oddział 
wojska na koniach, nad nim rozwinięty na wietrze sztandar. Po brązowej ziemi, w 
ogniu, lu- 
dzie przetaczają armaty, stawiają pośpiesznie szubienice, powietrze tną płonące 
kule i złote 
ciała wisielców. I gdyby nie demony splecione z ciał ludzkich, zwierzęcych, z 
roślin, naczyń, 
broni i narzędzi tortur, można by uwierzyć, że to scenerie bombardowanych w 
latach czter- 
dziestych miast, nocnych nalotów, represji stosowanych wobec zwyciężonych.
– A teraz opuść ramiona – dyktuje Woynie Woyna II – ścisz głos, a zrób to tak 
gwałtow- 
nie, aby ich wszystkich to nieomal zabolało, aby z lęku, że zgubią część twojego 
rozumowa- 
nia, wygasili wszystkie swoje myśli, każdy je przecież toczy gdzieś na 
peryferiach wykładu. 
Trzeba, żeby ich skupienie było zupełne, tylko tobie podporządkowane. Dobrze, a 
teraz wy- 
chyl się ku nim, jakbyś nasłuchiwał ich rozumienia, jakbyś nie miał pewności 
(choć ją prze- 
cież masz), że nadążają za tobą. Zawieś głos. Ale nie pozwól im odejść. Są jak 
ruchoma fala. 
Poprawnie to rozegrałeś! Patrzą na ciebie, ani jedna głowa nie jest pochylona. 
Osiemdziesiąt 
par oczu i ty sam! Przypatrz się, oni aż oddech wstrzymali, ponaglają cię, chcą 
teraz wszyscy 
bez wyjątku, abyś nareszcie podjął ten przerwany akapit: „Sceny tortur 
zadawanych człowie- 
kowi przez człowieka w obrazach Boscha należą do najtragiczniejszych w historii 
malarstwa 
europejskiego. A jakie skojarzenia mogą zrodzić dzisiaj takie ujęcia: ludzie 
wpędzani w 
czerwone czeluście skał, ciała płonące w ogromnych piecach, człowiek zagryzany 
przez dwa 
sine psy, wisielcy stłoczeni u stropu chałupy, kompozycja z trzech nagich, 
pokłutych ciał, 
zawieszona w gałęziach suchego drzewa, jeden z zamordowanych ma na głowie 
przerażający 
w swej jednoznaczności – hełm”.
Studenci przyjmują to, co mówisz tak, jakby w dusznej sali narodziła się jedyna, 
obowią- 
zująca prawda, a tak konkretna, prawie rzecz – igła stalowa! Ich Woyna trzyma ją 
w zagłę- 
bieniu dłoni, chłodny przedmiot, pełen własnej doskonałości!
I właśnie w tej szczytowej fazie wykładu pojawi się zniechęcenie. Ryba zna je 
dobrze. Ileż 
lekcji zmarnowała przez to nie wiadomo skąd się biorące gwałtowne uczucie! 
Ogarniało jak 
lepka, wciągająca w głąb maź, błocko. Miała wtedy zawsze ochotę przerwać 
zajęcia, otwo- 
rzyć okna, zaczerpnąć prawdziwego powietrza, wyjść z klasy, uciec... i zająć się 
nareszcie 
sobą! Bo przecież oni i tak z tego wszystkiego, co powiedziała (a uprościła 
wiele, przymknęła
29
oczy na niekonsekwencję, stępiła kontrasty) zanotują jedną trzecią, a spamiętają 
jedną szóstą. I 
po co się męczy, w imię czego „zdziera czas i gardło”? Za dwie godziny zatrzasną 
zeszyty, 
zatrzasną drzwi szkoły, a potem zatrzasną naukę w ogóle i raz na zawsze 
wytrzasną z głowy 
to, czego się nauczyli. Tak w złych chwilach myślała. No bo i po co im „uczone 
terminy”, 
periodyzacje i wszelkie diachronie. Dyrektor powiedział kiedyś: – Ja w życiu, 
koleżanko,
„Nocy i dni” nie przeczytałem i już nie przeczytam, a jakoś się tam (z dumą) nie 
najgorzej 
urządziłem. – Z czasem przerodziły się te kłopotliwe stany w proces ciągły, w 
tak zwaną (jak 
mawiają uczniowie) „normalkę”. Wchodziła do szkoły z poczuciem bezsensu swojej 
pracy i 
wychodziła z nim. Ale za to jaką satysfakcję dawały chwile, kiedy zmusiwszy się 
do energii, 
nagle w środku lekcji wpadała w sidła własnej gry. Czuła się wtedy co najmniej 
twórcą „zbio- 
rowej wyobraźni”. Przestwór zwykł mawiać: – Ona ma szkołę we krwi. – A Starcy 
dodawali:
– Wyssała to z mlekiem.
Woyna uświadomi sobie, że jedyna rzecz, na jaką ma te raz naprawdę ochotę, to 
praca w 
ciszy gabinetu, przy szczelnie zasłoniętych oknach. Stukot maszyny: klawisze 
uchylają się 
miękko, posłusznie (wczoraj przywiózł ją z warsztatu). Jest świeżo wyczyszczona, 
była w
„kąpieli”. Siądzie przy niej jutro, z samego rana – postanowi – jeśli tylko nie 
okaże się, że 
dzisiejszy dzień był zbyt męczący (rano rada wydziału, seminarium, teraz wykład 
i jeszcze 
dwie godziny konsultacji). Należy za wszelką cenę oszczędzać energię – Ja się 
cały spalam – 
powtórzy w myślach – spalam się. I zobaczy topniejącą świecę, ogarek, na koniec 
sam knot, 
topniejący w stearynie.
– Zważ dobrze – wtrąci się znowu Woyna II – zszedłeś oto do własnych podziemi i 
uzbrajasz mnie przeciwko sobie. Wyhodowałeś mnie i możesz teraz mną i sobą – aż 
podwój- 
nie myśleć! Genialna konspiracja, mój drogi! Twoja twarz jest skupiona, 
gestykulujesz z tym 
samym ożywieniem, co przed kwadransem. „Ogród rozkoszy ziemskich” nadal wisi 
koło ka- 
tedry, a ty doskonale pamiętasz, w którym miejscu przestrzeni powołałeś do życia 
każdą z 
trzech części tryptyku. Twierdzisz, że niebieska kula w obrazie skojarzy się 
dzisiejszemu od- 
biorcy ze sputnikiem, a Fontanna Życia z pojazdem kosmicznym. Cały zaś świat 
przedsta- 
wiony obrazów Boscha, uśmiechasz się lekko do swojego zwariowanego pomysłu, może 
przeistoczyć się, nie należy tego w każdym razie wykluczyć, w wizję najazdu na 
ziemię przy- 
byszów z obcych planet. Ów zaś fragment „Wzniesienia do Raju Niebieskiego”, 
zawieszony 
w przestrzeniach kosmicznych tunel, wypełniony blaskiem, z ludźmi niknącymi w 
okrągłym 
otworze, będącym źródłem światła i kresem ludzkiego postrzegania... Takich 
przykładów 
odbioru nacechowanego dniem dzisiejszym można by odnaleźć wiele...
Nikt ze studentów, ręczę ci za to, niczego nie dostrzegł, więcej, oni w ogóle 
nie wiedzą, że 
wykład przestał cię interesować i że nic cię nie obchodzi, czy zgadzają się z 
tobą, czy nie. Nie 
są to już na szczęście te odległe czasy, kiedy mnie jeszcze nie było, a każde 
twoje roztargnie- 
nie odbijało się od razu w oczach. Czy ty naprawdę mówiłeś wtedy zawsze to, co 
myślałeś? 
Jakoś nie potrafię sobie tego wyobrazić. Teraz masz na szczęście spokój – tylko 
ja gdzieś tam 
w głębi, poza twoimi zdaniami, gestami czasem za ciebie pomarudzę, posarkam, 
niekiedy 
zachichoczę. Wygodnie ci ze mną, prawda? Ta maska, którą nosisz zamiast twarzy, 
na swój 
codzienny użytek, czy wiesz, jak się ona nazywa? D o j r z a ł o ś ć. Dzięki 
mnie, mój drogi, 
przekraczasz zwycięsko swoją „smugę cienia”. Przed chwilą uzasadniłeś jedną z 
tez wiodą- 
cych. Nienagannie zapanowałeś nad wyrazem twarzy. Przyglądałem się tobie, ani 
cienia sa- 
tysfakcji, tego charakterystycznego uśmieszku, którego dawniej, gdy ci się coś 
naprawdę 
udało, nie umiałeś opanować. Nic, godna cisza! Jestem z ciebie dumny! To moja 
robota. Do- 
konałeś transplantacji, przeszczepiłeś całej osiemdziesiątce to, w co wierzysz. 
Stali się 
współwłaścicielami, użyczyłeś im argumentów, przetoczyłeś własną krew. Wiesz tak 
samo 
dobrze jak ja, ze już za miesiąc, dwa, ci młodzi, pewni siebie ludzie, do 
których nie czujesz w 
tej chwili nic, cienia sympatii ani niechęci, zaczną posługiwać się twoimi 
myślami, tak jakby 
od dzieciństwa do nich należały! Tak to już jest w nauce, mój drogi!
30
Ryba wstaje. Ścierpła. Rozprostowuje ramiona, dłonie. Na dużym palcu prawej ręki 
– 
czerwone wgniecenie, ma nie mądry zwyczaj: w czasie pisania zbyt kurczowo ściska 
długo- 
pis.
Na dworze zmierzch. Napływa czarny, zanurza drogę, drzewa, domy, jak gęsta woda. 
Ci- 
sza. Chwila nagle nieprzezroczysta, matowa. Wrażenie: opada razem z biurkiem 
wolno aż do 
jakiegoś mulistego, nisko złożonego dna.
Wzdrygnęła się. Na ramiona narzuca wełnianą chustę. Od okna zaczyna już ciągnąć 
chło- 
dem.
– Marcin uszczelni, Marcin... – powtarza półgłosem. To pomaga. W ciszy pokoju 
jego 
imię, jakby tu był naprawdę. Obok. Może za ścianą? Pierwszy raz od przyjazdu do 
Dziadówki 
tak o nim pomyślała. „Jak trwoga, to do Boga”.
Zapala lampę. Słomiany abażur rzuca pas światłocienia, ściany obrastają gęstą 
trawą.
– Jak ty możesz pracować przy takiej lampie – to Marcin – powinnaś mieć 
metalową, 
punktową, światło musi padać wprost na papier, w tej się rozprasza. Psujesz 
sobie oczy.
Rzadko się zdarza, aby tolerował jej przedmioty, te które najbardziej lubi.
Trzecia faza wykładu
Najwyższy czas na moment, w którym Woyna uświadomi sobie, że głoszone przez 
niego 
sądy pozostają w kolizji z jego sposobem życia. Na dobrą sprawę każdy student 
mógłby 
wstać i wytoczyć mu oskarżenie (etyczne?), posługując się jego własnymi 
argumentami. 
Miałby do tego prawo.
Ryba zawsze w takie partie wykładu wkładała najwięcej energii.
Woyna II do Woyny: – To co mówisz, łączy się z tobą! Nie myślałeś o tym 
powinowac- 
twie, przygotowując konspekt, ale teraz...
„W świecie okrucieństwa, rozkładu, wojny, degeneracji, św. Antoni z serii 
obrazów Bo- 
scha reprezentuje postawę nieomal świeckiego myśliciela. Siedzi w brązowozłotym, 
wydrą- 
żonym pniu, sam złoty, odbija słońce. Patrzy w swoje dalekie, dziejące się 
gdzieś w kosmicz- 
nych przestrzeniach myśli, a nie dostrzega bliskiego zła, nie widzi 
niebezpieczeństwa czyha- 
jącego na jego wierną, przytuloną do niego świnkę. Nie wstrzyma śmiertelnego 
ciosu... Nie 
walczy z demonami, które opanowują ziemię, wyłażą z kwiatów, przejrzystej wody, 
pełzną 
do ludzkich chat. Jest obcy, ćwiczy swoją doskonałość, reguły koncentracja. Po 
prostu wy- 
brał. Żyje bez ryzyka. Nie walcząc ze złem, nie przegrywa. Wystarczyło opanować 
siebie, 
ujarzmić ciało, myśli. Jego postawa, akceptowana przez Boscha, dla 
współczesnego, aktyw- 
nego człowieka jest nie do przyjęcia.” Wodzisz po swoich zdaniach językiem, 
smakujesz je, 
jakby rzeczywiście miały fizyczny kształt. Stawiają ci opór. Są wrogie. 
Zaczynają oskarżać. 
Oskarżać ciebie. Zdania, które sam powołujesz do życia, które istnieją w tej 
sali tylko dzięki to- 
bie. Atmosfera zdrady. Rozległy, burzliwy spisek słów, zdrada stanu. Z każdej 
nowej kwestii, jak z 
fałd tuniki, wyziera zatruty sztylet. Osaczają cię, szeleszcząc coraz bliżej, a 
ty stale jeszcze po- 
wołujesz je do życia, jak automat, który nie może stanąć, póki nie dokończy 
pracy. Został prze- 
cież zaprogramowany. Musisz wydać na siebie wyrok. Swoją drogą interesująca 
sytuacja.
Woyna jest zmęczony. Niewykluczone więc, że zejdzie z katedry. Wysoki, czarny 
idzie 
środkowym przejściem: mag, iluzjonista o gęstych ze znużenia oczach. Swoim 
ruchem, ge- 
stami dłoni wprowadzi w duszne powietrze sali chłodniejszy powiew.
– A więc zszedłeś nareszcie – to Woyna II – pomiędzy rzędy ławek. Złożyłeś dowód 
wła- 
snej słabości. Boisz się, że za chwilę nie zdołasz już ogarnąć ich głosem, że 
stracisz nad nimi 
panowanie. Idziesz więc ze swoimi zdaniami, podajesz im słowa, które muszą 
przyjąć, słowa 
ciepłe od oddechu. Jesteś blisko ich głów, oczu. Czy także blisko ich myśli? 
Chciałbyś je po- 
znać? Świat wewnętrzny twoich studentów – jaki on jest? Dobrze pamiętam te lata, 
kiedy
31
twoje wykłady przypominały drogę pełną wyboi i kocich łbów, zasadzek, ich 
notowanie było 
momentami wręcz niemożliwe. Stałeś przy katedrze naprzeciwko studentów w ciemnym 
gar- 
niturze, w zawsze białej koszuli, ale tak naprawdę byłeś między nimi, między ich 
kolorowy- 
mi, flanelowymi koszulami, czarnymi golfami, byłeś jednym z nich. Tak cię 
odbierali. A te- 
raz, mimo że schodzisz do nich, między rzędy pulpitów, że jako wychowawca jesteś 
diablo 
sprawny, że słuchają cię w absolutnej ciszy, że nie możesz nawet wyobrazić sobie 
tego, co 
dawniej bywało na porządku dziennym, aby ktoś się spóźnił lub niewłaściwie 
zachował, że 
znasz dziesiątki mobilizujących chwytów pedagogicznych, mimo że ubierasz się tak 
samo jak 
oni, miękko i wygodnie, że dawno już zgubiłeś tremę, która pozbawiała cię 
naturalności — 
mimo więc, powiadam, tego wszystkiego – jesteś obcy. Wiesz, że ci najzdolniejsi, 
bardziej 
sprytni traktują cię jak rzecz do eksploatacji, rodzaj naładowanego akumulatora, 
reszta jako 
zło konieczne, przekaźnik, który w terminie krótszym niż książki i w sposób 
bardziej zwarty 
przekazuje informację. Twój stosunek do słuchaczy – interesuje cię jedynie to, 
co umieją. Nie 
jesteś ciekaw ich spraw. Nie znasz już reguł kierujących tą zbiorowością. Każdy 
kontakt gro- 
ziłby więc ryzykiem. W efekcie oni tolerują twój „skok w wyłączność” nauki, a ty 
skłonny 
jesteś nie dostrzegać ich niepokojącej plastyczności, tego, że nawet bunt staje 
się w ich wy- 
konaniu przejawem słabości. Zbudowaliście dwa odrębne światy, jak dwa styczne 
jedynie na 
linii instytutu – okręgi. Czy ci taki układ od powiada? Wiem, jest po prostu 
najłatwiejszy, nie 
wymaga wysiłku. Bolą cię teraz mięśnie twarzy, dłonie. Ale jeszcze nie wolno ci 
ich rozluź- 
nić, nie możesz bezwładnie oprzeć rąk o chłodny, drewniany blat.
Tak, teraz właśnie, decyduje Ryba, jest ta ze wszystkich najodpowiedniejsza 
chwila na 
powrót Dziewczyny!
Woyna na moment utraci kontrolę nad biegiem własnych zdań. To wystarczy. 
Załóżmy, że 
minie akurat ławkę (pierwszą), na której bez mchu czyjeś obce, delikatne w 
rysunku jak liście
– dłonie. I nagle... Powrót tamtego nie nazwanego jeszcze, nie przemyślanego 
przeżycia 
sprzed godziny. Dziewczyna! Jej oddech na czole, włosach... plącze myśli, 
wchodzi pomię- 
dzy słowa, twardnieje, nieomal przedmiot, w końcu mur nie do przebycia między 
nim a stu- 
dentami. W ustach puls krwi. Na sekundę przymknie powieki, purpurowy mrok...
I oto stanie się – Woyna zupełnie bezsensownie umilknie w środku prostego 
zdania. Zgubi 
słowo, ważne. Wyplącze się z myśli, jak odbicie słońca, które się puszcza 
lusterkiem, zatraci 
się w dusznej sali. Woyna zacznie prędko obchodzić je okólną drogą, coraz 
ciaśniejszymi 
zdaniami, usiłując na powrót skupić się. I kiedy nareszcie wygląda na to, że 
zaraz wprawną ręką 
poprowadzi świetlisty krąg zdania dalej, w tej sekundzie ktoś z tyłu głośno 
kichnie. Obrócą się ku 
ostatniemu rzędowi głowy wszystkich studentów. Złe spojrzenia, bo tak przecież 
czekano na to 
słowo Woyny! Niektórzy już je od kilku sekund odnaleźli i chcieli teraz 
sprawdzić, ot taki drobny 
zakład z samym sobą, czy o nie właśnie Woynie chodziło? Chcieli przeżyć sekundę 
tryumfu, że 
pierwsi je wytropili, że mają intuicję, którą i c h Woyna cenił wyżej niż 
oczytanie.
Można założyć – Woyna obróci się gwałtownie na pięcie i poprzez spojrzenia 
słuchaczy, 
w zupełnej ciszy dotrze aż do katedry i tam dopiero, gdy położy obie dłonie na 
płask, na pul- 
picie, wtedy głośno, zupełnie spokojnie powie: – Wizja świata u Boscha 
podporządkowana 
jest ścisłym kanonom intelektualnym.
Duszno. Zapach spoconych ciał, aż zwierzęca woń mokrej skóry. Na ławce, tuż pod 
kate- 
drą, ręce z wyraźnym rysunkiem żył (skóra niepokojąca jak celofan, skóra, która 
nie ukrywa, 
jedynie przesłania), nad nimi pochylona twarz chłopca (skóra z nalotem tłuszczu, 
wyraźne w 
niej rozszerzone pory, czarny piasek wągrów). Brak oddechu, wrażenie, że całe 
świeże po- 
wietrze ugrzęzło pod nimi. Wydobyć się stąd za wszelką cenę. Wyjść jak 
najprędzej!
Obcy świat. Woyna uświadomi sobie nagle, że mówi do swoich przyszłych oponentów. 
Uczy ich, jak obronną ręką wychodzić ze starć, jak należy dokumentować tok 
własnego ro- 
zumowania, jak bronić tez. A oni, jakie przeciwko niemu, przeciwko pokoleniu 
Woyny rzucą 
karty? Jakie atuty zdobędą, w imię jakich racji wypowiedzą im walkę? Rozgląda 
się uważnie
32
po dusznej, stłoczonej sali. Przygląda się zimnym, wyczekującym oczom. Owe 
krótkie mo- 
menty zwycięstwa, kiedy Woynie udaje się kierować myślami, emocjami słuchaczy, 
rozpa- 
dają się prędko, szarzeją i kiedy tłum dochodzi do holu, nic już w nim z niego, 
Woyny, nie 
ma. Wychodzą gromadą na ulicę, w światło latarń, w pulsujące kwadraty – wolni. 
Tak ich widzi – 
gładka, kamienna płaszczyzna, nawet paznokci nie ma o co zaczepić, niebezpieczne 
szczeliny, 
pęknięcia biegną widocznie w miejscach niedostrzegalnych. Zdarza się, że nagle 
bez żadnych 
wcześniejszych oznak coś się w nich kruszy, osypuje – gwałtownie, z dnia na 
dzień.
Nie wiadomo, jak to później zebrać, scalić, jakimi zdania mi się posłużyć, aby 
na powrót 
stanęli o własnych siłach.
Taka choćby psychologia egzaminów. Zmienił się sam proces oblewania: nagła 
miękkość, 
łzy, wielomiesięczne rejterady, ukrywania się, załamania, proszki uspokajające, 
za słabnięcia, 
zaniki pamięci – skąd się to bierze? Ta słabość? Trudno, pomyśli, to jest w 
końcu ich sprawa, 
mają szansę obrony. W każdym razie większe niż on, Woyna, przed nimi.
Niewykluczone, że kiedy nareszcie skończy wykład, idąc między rzędami wysoko 
odsło- 
niętych nóg – czarny, z rękoma, które jeszcze długo będą się uspokajać po 
gwałtownej, dwu- 
godzinnej gestykulacji, jak znużone zwierzęta, z twarzą, w której nie drgnie ani 
jeden mię- 
sień, póki nie rozsuną się przed nim wahadłowe drzwi z matowego szkła – będzie 
powtarzać 
stale tylko to jedno, jedyne zdanie: – Muszę ją zobaczyć! Znowu!
*
Za szybami Dziadówki mrok. Doliny chłodu z ledwo rysującymi się opłotkami, 
dachami. 
Szczekanie. Ryba wsłuchuje się w ten psi jazgot, pojedynek ujadań, przez moment 
bez żadnej 
myśli, jakby ona sama i jej świat zapadł się nagle, przestał istnieć. Ciężkie, 
nażarte kundliska 
przed swoimi budami wyją do księżyca, gwiazd, do siebie – staczają boje na 
rozdeptanym 
błocku podwórzy. Posiadacze. Na własnej, w pieczę im oddanej na czas nocy, 
ziemi.
Pod powiekami łzy. Moment, a spłyną dwiema gorącymi strugami. Skąd? Jest 
przecież 
spokojna. T a k a spokojna! Ma ciszę i czas. Może pracować. – O co mi właściwie 
chodzi – 
zastanawia się – czy mi źle?
Odkłada pisak. Przechyla się ramionami mocno do tyłu, dotyka biegnącej za 
biurkiem 
ściany. Pod palcami śliska tapeta, naklejona jeszcze przed śmiercią Dziada – w 
złote róże. 
Gasi lampę i zapala radio. Daleka piosenka: „A kiedy przyjdzie także po mnie 
zegarmistrz 
światła purpurowy...” Ciemność przecięta żółtym światłem skali. W dzieciństwie 
wysiady- 
wała tak całymi godzinami. Radio jest stare, „Pionier”, jeden z pierwszych, 
powojennych 
modeli. Kiedy je kupiono, Dziad szalał. Krzyczał, że je wyrzuci przez okno, 
rozwali, że to 
wbrew jego woli. – Nie pozwalam – ryczał, a jego wielkie, siwe włosy opadły na 
oczy jak 
przyłbica, gdy biegiem z jadalni przenosił je tu, na górę – Niech tam gnije. 
Niech cholera 
zgnije. Nie chcę go widzieć! – Były to już lata, kiedy każda rzecz nowa, nie 
mówiąc o lu- 
dziach, drażniła go. Bywał kategoryczny. Wszystko albo czarne, albo białe, cały 
świat, 
przedmioty też. Radio do końca jego życia leżało zdecydowanie w sferze cienia. 
Można go 
było słuchać jedynie tu, na górze, i to bardzo cicho. Widocznie dlatego Dana w 
końcu polu- 
biła ten duszny pokoik.
*
Szczelna czerń. Poruszyła dłonią. Pod palcami Ryby szeleszczące płótno 
prześcieradła. 
Przewraca się na plecy. Granie sprężyn, wrażenie, że opada na samo dno 
instrumentu mu- 
zycznego. Pulsujące, czerwone ziarno. W skroniach, gardle pospieszny bieg krwi. 
Uciekała? 
Jeszcze strzęp strachu ze snu, trudno złapać oddech. W łydkach skurcz, jak po 
długim, wy- 
czerpującym biegu.
33
I teraz dopiero słyszy wiatr, okrążający Dziadówkę, stuka okiennicami. Szum, 
jakby wo- 
koło domu płynęła duża rzeka. Otwiera oczy. Ciemność pokoju przecięta szklanymi 
drzwiami 
biblioteki. Oddychają bielą.
Więc to był tylko sen! Musi powtarzać to sobie przez sekundę, dwie – aby 
ostatecznie 
uwierzyć. Serce się powoli uspokaja. Nareszcie może głęboko oddychać.
W dzieciństwie Dziad często zostawiał ją samą. Za sypialnią leżało ogromne, nie 
oświe- 
tlone wnętrze. Myślała wtedy o nim jak o czarnej sierści. Wyobrażała sobie, że 
pokój oddy- 
cha, podnosząc się i opadając rytmicznie. Mrok przecinała tylko raz po raz smuga 
światła od 
daleko przejeżdżającego auta. Dla Dany były to szpady, którymi celowano do 
zwierzęcego 
mroku. Bała się, bo leżała przecież w nim, w jego środku, może w sercu?
Teraz w głębi tej wietrznej nocy, na pograniczu dwóch ziem – snu i jawy, Ryba 
leży z sze- 
roko otwartymi oczami. Nie chce zasnąć! Znowu się boi, jak wtedy w dzieciństwie. 
Wierzy, 
że gdyby tylko przymknęła powieki, tamta podróż ze snu, podróż z Idzikiem 
potoczyłaby się 
dalej, musiałaby przeżyć ją do końca, jak aktor tekst granej sztuki.
Idzisław Parkosz. Nie żyje od dwóch lat! Ale gdyby ktoś zapytał ją teraz, gdzie 
jest Idzik, 
przeżyłaby moment paniki, wahania. Przecież przed chwilą widziała go, rozmawiała 
z nim. 
Sen, zwłaszcza w pierwszej fazie, tak był realny, a Idzik, no cóż, to po prostu 
b y ł Idzik.
Ryba próbuje odtworzyć jak najdokładniej moment sprzed dwóch lat, kiedy 
dowiedziała 
się o śmierci Parkosza. Przeżywa go raz jeszcze. Gromadzi szczegóły.
Jesień, ale już nie ta barwna – przejmujący ziąb, tym dotkliwszy, że nastąpił 
bezpośrednio 
po dniach słonecznych. Pamięta, przez moment nawet pomyślała, czy nagła zmiana 
sytuacji 
barometrycznej nie miała wpływu na decyzję Idzika. Pogorszenie samopoczucia?
Była wtedy w szkole. Paliły się wszystkie światła, bo za oknami mgła, siąpienie 
i wiatr. 
Akurat przerwa, duża. Wyszła z klasy równo z dzwonkiem. Chciała wypić herbatę. 
Miała
tego dnia jeszcze cztery lekcje. Pod pachą dziennik, grube zeszyty domowe, trzy 
książki, w 
drugiej ręce torebka, jakaś płyta, chyba „Bema pamięci żałobny rapsod” w 
wykonaniu Nie- 
mena? (Tak, bo przypomina sobie, że później, kiedy już wiedziała	t o	o Idziku, 
okładka 
płyty z płonącymi gromnicami, chorał żałobny, nabrały nowego, przerażającego 
znaczenia). 
Korytarz był zatłoczony, pełen zawrotnych wirów, ledwo się przecisnęła. Kilka 
klas wdzie- 
rało się na górę, inne usiłowały zejść na boisko, przed drzwiami do pracowni 
geograficznej 
stosy książek, jakieś rulony, mapy, atlasy – ścisk! Na dodatek zdezorientowana 
grupa 
uczniów z ogromnym stojakiem pod epidiaskop. Potem, kiedy dobrnęła szczęśliwie 
do po- 
koju nauczycielskiego – Kramerowie. On i ona. Napadli. Pachnący perfumami. Muszą 
po- 
rozmawiać. Chociaż pół minuty. Jakie stopnie? Stopnie! Nie, nie mogą w godzinie 
przyjęć, 
bardzo proszą o ten jeden, jedyny wyjątek. I Ryba czując, że nie zdąży wypić 
herbaty (a gar- 
dło boli już teraz, co będzie po paru godzinach?) wściekła na siebie, że nie 
potrafiła im od- 
mówić, zaczyna szukać dziennika swojej klasy. Drzwi na korytarz nierozważnie 
pozostawiła 
uchylone, więc Kramerowie przez szparę śledzą, czy robi to dosyć dokładnie, czy 
przypad- 
kiem nie spróbuje nalać sobie herbaty i opijać się nią, czy dostatecznie chyżo 
się uwija. Przez 
cały czas widziała ich rozedrgane, wędrujące za nią źrenice. I kiedy w końcu, 
mimo prote- 
stów, zdołała odebrać dziennik rusycystce wpisującej stopnie z klasówki i już 
szła posłusznie 
do nich – telefon.
Cofnęła się wpół kroku, podniosła słuchawkę. Marcin, jego zniekształcony, trochę 
chra- 
pliwy głos (to jej jeszcze nie zdziwiło, bo szkolny telefon zawsze źle działał), 
ale on od razu, 
bez „wstępów.
– Dana? Idzik nie żyje.
– Co?
– Nie mogę uwierzyć, ale przed chwilą dzwoniła jego matka...
34
W głosie Marcina nuta niepewności, jakby zażenowanie. I rzeczywiście, ta 
wiadomość w 
środku dnia, kiedy wszyscy wplątani w drobne, nie cierpiące zwłoki sprawy, jest 
jak ostry 
zgrzyt, coraz wyższy i wyższy, aż po granice wytrzymałości!
I akurat w tym momencie – dzwonek. Wisi nad drzwiami, na zewnątrz, a że 
zostawiła je 
uchylone, ogłuszył. On i to zdanie Marcina.
Usiadła. I w zupełnie głuchą słuchawkę (bo Marcin też tym szkolnym dzwonkiem 
wprost 
w ucho oszołomiony), więc bardziej do siebie niż do niego, powtarza w kółko to 
samo:
– Jak: nie żyje? Co ty mówisz? Przecież w zeszłym tygodniu byłam z nim na 
zjeździe. Jadł 
kurczaka. Jak: nie żyje? Co ty mówisz, Marcin!
Dopiero po paru sekundach przez milknący terkot dzwonka dosłyszała:
– On nie umarł normalnie, On się zabił. Zabił się, Dana, rozumiesz mnie?
A Kramerowie za progiem – coraz niecierpliwsi. Przerwa już się kończy. A ona 
jakby nig- 
dy nic gada przez telefon. A oni czekają! Ile czasu w końcu pozostanie na 
rozmowę? Kramer 
próbuje sforsować drzwi, już postawił stopę na progu (kto tu jest w końcu 
ważniejszy – 
dziecko, czy telefon?). W tym momencie, na szczęście, z dołu, ze schodów – 
dyrektor. Za- 
mknął z trzaskiem drzwi. I wprost do Ryby: – Tyle razy mówiłem, żeby z rodzicami 
już nie 
pertraktować. Przed samym okresem i jeszcze procesje! Przez cały miesiąc mieli 
na to czas!
Ale Dana musiała wyglądać, no: dziwnie, bo wbrew swoim zwyczajom – zamilkł, 
obejrzał 
się przez ramię, raz, drugi, nalał sobie herbaty i jeszcze raz łyp na nią. 
Uważnie. Stało się coś? 
Śmierć Idzika wypadła akurat przed samą klasyfikacją. Ryba tonęła w klasówkach, 
arku- 
szach ocen, dziennikach, bez przerwy robiła jakieś zestawienia: frekwencji, 
ocen, obliczała 
procenty, procent niedostatecznych na jednego ucznia, procent niedostatecznych w 
całej kla- 
sie, procent niedostatecznych z każdego przedmiotu. Co trzy miesiące Marcin 
musiał jej po- 
dawać odpowiednie wzory, powtarzał wtedy niezmiennie: – Udajesz, że nie 
pamiętasz, na
złość mi udajesz, przecież to umie każdy szczeniak.
Nie miała czasu, aby oswoić się z samobójstwem Idzika (znała go jeszcze ze 
szkoły śred- 
niej). Nie mogła pójść na pogrzeb – były lekcje, nawet nie próbowała się 
zwolnić. Przez kilka 
tygodni ta śmierć istniała więc jedynie na pograniczu świadomości, bała się o 
niej myśleć, 
mówiła do siebie: przemyślę to później, uporam się z tym później, później, gdy 
przewali się 
ta cała szkolna gonitwa.
Tyle tylko, że w dwa dni po pogrzebie zadzwoniła matka Idzika. Prosiła, żeby 
przyjść. Po- 
szli z Marcinem. To nie była rozmowa. Urywane słowa. I milczenie. Potem 
zawezwała ją 
milicja. Miała być w pokoju Parkosza w czasie rewizji. Spodziewali się, że 
znajdą jakiś mo- 
tyw, poszlakę, ślad. Znała go najdłużej ze wszystkich, mogła wyjaśnić po 
chodzenie pewnych 
przedmiotów, może listów – przynajmniej oni w to wierzyli. Często zastanawiała 
się, kto im 
podsunął jej nazwisko.
Motywy, Boże drogi, jakie on mógł mieć motywy?
Po roku zaczęły się sny. Idzik w nich żył. Nadal. Były tak wyraziste, że budziły 
w środku nocy. 
Ten dzisiejszy, sprzed chwili, tak samo.
I teraz, już bez paniki, Ryba analizuje go: scena po scenie, wolno, niby świeżo 
oglądany film.
Ujęcie pierwsze
Spotkali się przypadkowo, na dworcu, na drugim krańcu Polski.
Idzik – krępy, szeroka głowa, niskie czoło i jasne, za blisko osadzone oczy. 
Jest w beżo- 
wym, wygniecionym prochowcu (chodził w nim przez całe studia) i w czarnym 
golfie. Ręce 
w kieszeniach, kołnierz podniesiony. Zimno mu? Poza nim na podjeździe nikogo, 
ani żywej 
duszy, a jednocześnie świadomość, że spotkali się cudem, w tłoku. Wiatr. 
Pierwsze co po- 
wiedziała:
35
– To ty żyjesz?
Uśmiechnął się, jakby speszony tym swoim upartym, wbrew logice, istnieniem.
– Tak, ale nikomu nie mów.
Za radością błysk niepokoju, ukrywa się? Przed kim? Wyciągnął ręce z kieszeni. 
Pięści 
mocno zaciśnięte.
– Co tam masz?
– Pszczoły luzem.
– ??
Ujęcie drugie
Są w podróży. Widocznie jadą już długo, bo Ryba czuje na skórze osad kurzu. Jest 
jasno. 
Mijają puste pola. Idzik patrzy na nią. Ale to nie jest zwykłe zapatrzenie, 
czuje je tak, jakby 
jego oczy budowały jej twarz, lepiły ją w powietrzu, napełniając barwami. 
Intensywność 
przeżycia. Odnosi wrażenie, że nawet płynny ruch jej włosów jest uzależniony od 
jego woli, a 
jej myśli są jego myślami. Pociąg zwalnia. Teraz stoją na otwartej platformie. 
Na drugim to- 
rze jadą wagony. Są przepełnione: grupy ludzi, spiętrzone przedmioty, początkowo 
nie do 
rozpoznania. Pierwsze co pomyślała: a więc znowu wojna, ucieczka. Spojrzała 
nawet na nie- 
bo. Powinni już nadlatywać; samoloty, połyskliwe, lekkie. Wsłuchała się w ciszę, 
skojarzyła:
„ciszę przed burzą” z opowiadaniami o wrześniu trzydziestego dziewiątego roku. 
„Groza”, 
podaje to słowo Idzikowi, nic nie mówi, podaje. I od razu zachwyt. Stworzyła 
rzecz niezwy- 
kłą, nadała słowu kształt. A tak się z nimi męczyła (ze słowami). Podniecenie 
napływa szero- 
ką falą krwi, wobec niego nawet rzeczywista wojna nic nie znaczy. Słowo, które 
można objąć 
ręką, sprawdzić palcami wszystkie jego linie. Ależ to odkrycie! Jak na nie 
wpadła? Próbuje 
odtworzyć moment sprzed chwili. Natęża pamięć..
Pociąg staje, zgrzyt uderzających o siebie zderzaków. Wagony z naprzeciwka 
wypełniają 
się muzyką, werble, najpierw ciche, potem coraz głośniejsze. Potężnieją, 
wypełniają sobą całe 
powietrze. Pieśń. Rewolucyjna. „Gdy naród do boju wystąpił z orężem, panowie...” 
I teraz po 
raz pierwszy pomyślała: – zaraz, coś tu się nie zgadza, coś bezustannie pęka, 
gdy tylko zdo- 
łam odnaleźć jakiś wątek, od razu same okruchy. Gdzie ja właściwie jestem? – 
Rozgląda się z 
niepokojem wokoło, ale tak, aby Parkosz tego nie spostrzegł. Bo przecież on 
jeden w tym 
pejzażu istnieje naprawdę. Bliski, tak bliski, jak tylko bliska może być własna 
myśl, wspo- 
mnienie.
W s p o m n i e n i e? Czyżby? Gwałtowny niepokój. Boże drogi, może to wszystko 
co jest, 
może to czas, który minął? Nadal uważnie obserwuje wagony, jadące po sąsiednim 
torze. I 
nagle zupełnie się uspokaja. Rozpoznaje dekoracje ze spektaklu o Leninie. Po 
prostu ktoś 
przewozi dekoracje. A ona się przeraziła. Prawdopodobnie w mieście, w związku z 
obchoda- 
mi rocznicowymi, przygotowują wielki spektakl. Ryba przygląda im się uważnie: 
Czerwony 
mur fabryki (w kilku miejscach, gdzie dykta się naddarła, prześwituje biegnący 
za pociągiem 
las), przed ogrodzeniem tłum robotników. Krzyczą, grożą pięściami. Pantomima? 
Policja na 
brązowych koniach, mocno ściągnięte uzdy. Konie wznoszą się na tylnych nogach. 
Moment, 
a zmiażdżą najbliżej stojących. Czerwona krew na kamieniach. Ale właściwie 
dlaczego – 
zastanawia się – dlaczego aktorzy grają? Teraz, w trakcie podróży? I dla kogo 
jest ten spek- 
takl? Przecież nie dla niej, nie dla Idzika. Wagony mocno trzęsą, a słowa nawet 
najgłośniejsze 
zagłusza stukot kół. Unosi dłonie. Poprawia włosy. Tak wolno, jakby ten ruch 
dział się na 
zwolnionej taśmie filmowej, odgarnia pasmo płynące przez czoło, usta aż ku szyi. 
I jeszcze 
raz powtarza ten gest, i jeszcze od początku. Idzik nie spuszcza z niej „wzroku, 
z jej rąk. 
Idzik, o którym wie... Co do licha! Żyje on w końcu czy nie? Dokąd jadą poprzez 
te bez koń- 
ca ciągnące się lasy?
36
Na kolejnej platformie mijanego pociągu – chata, w której mieszkał Lenin, z 
Poronina.
(Przenieśli cały budynek? Czy to aby nie przesada?) Brązowe bierwiona, schludnie 
omiecione 
podwórze z dwoma świerkami, na środku kilka gmerających się w kurzu kur (żywe 
kury?), 
opodal baby w góralskich strojach, a z oddali (czy to z lasu, biegnącego za 
torami, zastanawia 
się, czy ze środka granej sztuki) dobiega potrojone echem – łyskanie. Przymyka 
oczy.
I teraz już wie, Idzik po prostu wrócił z czasu, który minął.
– Czy to było niebezpieczne? – Pyta pochylając się nad jego twarzą – czy mocno 
się bałeś?
Ujęcie trzecie
W jego oczach odbijają się wierzchołki świerków, płyną w nich jak w wodzie. Są w 
lesie. 
Leżą na wilgotnej ziemi. Jest cisza. Ryba wie, że wyszli z pociągu, który stanął 
w środku pól, 
chcieli się przejść, rozprostować kości. Nad nimi nisko przepływają chmury. 
Patrzą w nie i 
już jest tak, jakby jeszcze tylko moment był Rybie potrzebny, jedna sekunda, aby 
nareszcie 
wszystko zrozumieć. I wtedy właśnie dotyka pnia. Zamiast chropawej kory – gładka 
tektura. 
Palce są brązowe, pobrudzone farbą.
Zrywają się. Biegną pełni trwogi. Uciekają przez czarny, zapadający w noc las. 
Zabłądzili! 
Dostali się w jakiś tajemniczy sposób na sąsiedni pociąg, pomiędzy dekoracje ze 
sztuki. A ich 
wagony mogą tymczasem odjechać. Spóźnią się. Nie mają pieniędzy, może nie 
potrafią się 
dogadać z aktorami. Jakim oni mówią językiem, może to cudzoziemcy? Nagle 
wszystko wy- 
daje się możliwe. Biegną. Potykają się o korzenie, roztrącają dłońmi wilgotne, 
papierowe 
liście. Jak to się dzieje, myśli Ryba, że ten sztuczny las tak jest rozległy i 
tak prawdziwy jed- 
nocześnie? Doskonała iluzja rzeczywistości. Gdyby nie dotknęła pnia, nigdy by 
się nie do- 
wiedziała, że znajdują się na ziemi pachnącej klejem, w nieprawdziwym powietrzu.
Pojawiają się ludzie, w roboczych kombinezonach. Niosą na plecach deski. Uginają 
się 
pod nimi. Są już zmęczeni. Naprawiają widocznie dekoracje, w trakcie podróży na 
pewno się 
zniszczyły. Zatrzymują ich. No, nareszcie się czegoś dowiedzą! Wyjdą z tego 
obłędnego lasu. 
Jak to: – Gdzie jest wyjście? – dziwią się robotnicy, jakie wyjście, nie, oni 
nic nie wiedzą o 
żadnym wyjściu. Dekoracje? Coś podobnego! Są oburzeni, przecież oni tu żyją! 
Ależ tak, 
oczywiście, mogą ich przenocować. Chętnie przenocują, tu zaraz za zakrętem stoi 
dom. Kładą 
właśnie nowe podłogi. Od kiedy tutaj są? Od zawsze! Idzik...
I teraz już nic nie pomaga, skupianie się, odtwarzanie, coraz dokładniejsze 
ostatniej sceny 
snu – koniec! Brak ciągu dalszego. Szkoda. Widocznie w tym momencie obudziła 
się, ze 
strachu? Może jakiś szelest z dołu? Tamta Baba obok? Starcy?
Dawno nie miała snu o takiej przestrzeni, bogactwie skojarzeń. Wróciły akademie 
z cza- 
sów licealnych, z lat pięćdziesiątych, silnie przeżywane momenty uniesień 
politycznych. Po- 
litycznych? Pieśni rewolucyjne, masowe – śpiewano je w szkole codziennie rano, w 
auli, 
przed rozpoczęciem lekcji, po apelu. Stały wtedy równo klasami przed podium, 
wszystkie w 
granatowych fartuszkach, białych kołnierzykach (ich szkołę nazywano w mieście 
nie bez ra- 
cji: „klasztorem”) – i śpiewały, głośno, z całej siły. Ryba próbuje przypomnieć 
sobie przy- 
najmniej pierwsze zwrotki tych pieśni. Ale i z tym ma trudności.
Budujemy nowy dom
naszym przyszłym, pięknym snom... lub dniom...
Niech się mury pną do góry... Warszawo... Koniec. Aż niewiarygodne, jak mogła 
zapo- 
mnieć?
Albo ta, pełna grozy, silna, z nastrojem. Lubiła ją: 
Gdy naród do boju wystąpił z orężem
panowie o czynszach radzili
gdy naród zawołał umrzem lub zwyciężym
37
panowie... o czynszach radzili...? – nie, to już było, więc jak? Nuci półgłosem 
raz jeszcze, 
od początku, niecierpliwie przewraca się na drugi bok.
Nie, nic z tego nie wyjdzie, teraz będzie się męczyła do samego rana. Ale żeby 
aż tak wy- 
leciało z głowy! Przez kilka lat? Szkoda, że nie ma Marcina, on na pewno 
pamiętałby więcej. 
Ma znacznie lepszą pamięć. I nagle:
Razem, młodzi przyjaciele
w szczęściu wszystkiego są wszystkich cele 
jednością silni, rozumni szałem...
No tak, to – to pamięta, ale jeśli teraz (na dodatek) zacznie sprawdzać, ilu 
wierszy zdołała 
się w liceum wyuczyć.
Był jeszcze hymn:
Naprzód, młodzieży świata... Zamiast drugiego wersu wplątują się słowa z ody: „w 
szczę- 
ściu wszystkiego...” Nie do wytrzymania.
Aby ciało twe i duch
były młode wciąż, były młode wciąż (często przekręcały słowa: aby ciało twe i 
duch miały 
młode wciąż, miały młode wciąż)
hartuj ciało jak stal...
Pamięta, że śpiewając tę pieśń zawsze musiała pomyśleć o sobie jak o skończonej 
niedo- 
rajdzie: – no tak, a ja to nawet przez kozioł nie potrafię przeskoczyć. – Była 
też pieśń o ko- 
lektywnym wysiłku, bardzo na czasie. Coś takiego:
Wytężaj wzrok, równaj krok, a gdzieś w środku refrenu: Wykonaj plan! Wykonaj 
plan! 
Ale źle się „na niej” wychodziło, nie miała dobrego rytmu. A po pierwszej 
zwrotce rozcho- 
dzono się do klas „ze słowami pieśni na ustach”, jak mawiała Dyrektorka. O 
planie śpiewano 
więc rzadko.
Ogólniak Ryby był mały, tak jak zresztą wszystkie wtedy szkoły średnie (wyż 
demogra- 
ficzny dopiero raczkował), na każdym poziomie tylko po dwie klasy, ale pieśni 
wypadały
„gromko”, wyrażały energię fizyczną, moralną, zapał do nauki w myśl hasła 
wywieszonego 
na parterze szkoły (litery z białej papieroplastyki na czerwonym płótnie): 
„Uczyć się, uczyć i 
jeszcze raz uczyć”.
W zeszłym zaś roku, już w ogromnej, dwuzmianowej szkole (na każdym poziomie 
osiem 
klas), w czasie przygotowań dla Dnia Patrona Dyrektor kazał przećwiczyć 
odśpiewanie hym- 
nu państwowego. Skupiona, dostojna cisza, nauczyciel od wychowania muzycznego na 
po- 
dium, z pałeczką dyrygencką, uczeń przy fortepianie, jeszcze chór szkoły 
ustawiony pod 
sztandarami, młodzież na baczność, w ogromnej auli. Pierwsze takty, naglący gest 
dyrygenta i
– „gromobicie ciszy” przerwane kilkudziesięcioma nieskoordynowanymi głosami. 
Zaczęto 
raz jeszcze i raz – młodzież speszona własną nieudolnością. Ale do końca nie 
wyszło, ani 
razu nie zabrzmiało „potężnie”, tak jak miało być, chociaż naprawdę wszyscy się 
bardzo sta- 
rali.
Po prostu nie umieli. Co innego solo, w duecie, w zespole, z gitarami, ale tak? 
Wszyscy 
jednocześnie, to samo?
W końcu Dyrektor zwymyślawszy młodzież i profesora od wychowania muzycznego, że 
różne „je, je” i nowoczesne „dyrdymałki” to umieją śpiewać, a hymnu nie, 
zadecydował, że 
młodzież ma stać na baczność – tyle to chyba potrafią? – a hymn zostanie tylko 
odegrany. – 
Nie żeby mnie przed władzą skompromitowali!
Do snu wtargnęła atmosfera wielkich akademii z czasów licealnych. Obowiązywał 
wtedy 
strój odświętny, białe bluzki z czerwonymi krawatami, granatowe spódniczki. Na 
scenie – 
ogromne dekoracje z dykty. Robiono je całymi tygodniami. Uśmiecha się do siebie 
z tamtych 
czasów, do swojego przejęcia. Recytowała wiersze. Rzucając słowa „śpiewnej 
robocizny” w 
tłum, czuła się tak, jak już nigdy potem, głosiła światu wielkie prawdy. 
Szczęście ludzkości
38
było na wyciągnięcie ręki, tuż, tuż. Wszystko tak genialnie proste. Ogromne 
słowa, wyma- 
wiało się je prędko, na jednym oddechu: „ojczyzna, socjalizm, świetlana 
przyszłość”.
Wtedy poznała Idzika. Najpierw z widzenia. Sąsiednie „męskie” liceum zaprosiło 
delega- 
cję z jej szkoły na rocznicową akademię. Dlaczego z wielu recytatorów 
zapamiętała właśnie 
Parkosza? Był autentyczny, do szpiku kości. Stał na proscenium: mały, twarz 
czerwona, pełna 
krost (wrażenie, że lada moment pękną i zaleją twarz krwią i ropą), jedna noga 
wysunięta do 
przodu, ręce opuszczone i po robociarsku zaciśnięte pięści. Deklamował swój 
własny wiersz, 
pełen nienawiści do „podżegaczy wojennych” i imperialistów. Zapamiętała rymy: „z 
mroku – 
pokój”, „kielnię – dzielnie”. Musiał jej zaimponować, bo zapytała o niego 
Przestwora. W 
tamtych latach uczył w szkole średniej. Odsunięto go od młodzieży 
uniwersyteckiej za „lan- 
sowanie zgniłych teorii światopoglądu burżuazyjnego”. – Idzisław Parkosz, a tak, 
jest taki – 
powiedział bez zachwytu – dojeżdża. Coś ma ze wzrokiem. Czy on aby nie patrzy 
kurkiem? 
Straszny brudas poza tym – dodał po chwili.
Potem była szkolna zabawa. Tańczył z nią, raz. Chyba z ciekawości, wszyscy 
wiedzieli, że 
Przestwór ją wychowuje. Idzik nie umiał jeszcze tańczyć, Dana zresztą też. 
Zmęczyli się przy 
tym rock and rollu niemiłosiernie. I już później, po latach, nigdy o tym 
wspólnym tańcu nie 
mówili.
Parkosz był rzeczywiście brudny, a krosty z bliska wyglądały znacznie gorzej. 
Potem się 
jej kłaniał, zawsze z daleka, aż do dnia, kiedy spotkali się na wstępnych 
egzaminach, w gma- 
chu uniwersytetu.
Pod podłogą, w ciszy – wyraźne skrzypnięcie. Czyżby któryś ze Starców źle się 
poczuł? 
Nasłuchuje. Już przed chwilą wydało się Rybie, że poza szumem wiatru pojawił się 
jakiś no- 
wy, wyższy o ton, Szelest. No tak, teraz to są niewątpliwie drzwi od kuchni, 
szum wody w 
rurach. Biorą proszki na sen? Nastawiają wodę, będą parzyć miętę? Żeby tylko nie 
zapo- 
mnieli zgasić gazu. Ostatnio robią się coraz bardziej roztargnieni.
To jednak, co w śnie było dla Ryby najbardziej dziwne, a co jeszcze teraz trwa – 
to gwał- 
towne przeżycie bliskości Idzika, jego twarzy, pełnej wzruszenia, jakby 
pochylając się ku 
sobie, pochylali się jednocześnie nad tajemną, im tylko dostępną myślą. 
Jednocześnie świa- 
domość, że to, co czują, jest prawie materialne i wystarczy wyciągnąć rękę jak 
po przedmiot. 
Zapala lampę. Leży na samym dnie tego ze słomy i cienia uwitego światła, nie w 
pokoju,
lecz w ogromnym szeleszczącym koszu, zupełnie przebudzona, wybita ze snu.
Gdzieś w głębi: w myślach, w gardle i piersiach – chłód, jakby wypiła szklankę 
lodowatej 
wody. Przykrywa się szczelniej kołdrą, owija ją wokół nóg, wtula głowę w 
poduszkę; jeszcze 
ma nadzieję, że zdoła zasnąć?
Czyżby przeżycie tak gwałtowne, tylko dlatego, że doznane we śnie – zupełnie się 
nie li- 
czyło? Nie dopełni, nie wzbogaci jej życia?
Czy rzeczywiście zawsze dozowała siebie innym, wolno, z rozmysłem, jak krople 
sączone 
na kostkę cukru? Ze strachu, z niepewności, aby nie zgubić drogi odwrotu?
Ale czemu przeżyła to właśnie z Parkoszem? Sen tak był sugestywny, że gdyby 
Idzik żył – 
pierwsze z nim spotkanie musiałoby ją zmęczyć. Często przyglądała się jego 
twarzy, oczom o 
białkach zawsze przekrwionych, skórze pełnej zacięć, wyprysków, wyraźnie nie 
umiał sobie 
radzić z zarostem, twardym, sypiącym się nieomal od razu po goleniu, z włosami – 
których 
nigdy nie zmusił do gładkiego leżenia, bo to po prostu nie było zgodne z ich 
naturą, w końcu 
strzygł się na jeża, co nadawało jego kwadratowej głowie coś ze szczeniackiej 
krnąbrności. 
Marcin mówił o nim: – Idzik już taki jest, żgokowaty. – „Żgok” – przez wiele lat 
to było najlep- 
sze dla niego określenie. Służył mu swoim twardym nieprzystosowaniem, 
milkliwością, w któ- 
rą zapadał w czasie najbardziej ożywionych dysput. Trudno było z nim wtedy 
złapać kontakt.
W sumie Idzisław Parkosz, ten chłopak w obłoconych butach i w czarnym, 
rozciągniętym 
golfie, ten dojeżdżający z pobliskiej wsi „poeta”, później student o ambicjach 
naukowych, 
zagubiony w mrokach egzystencjalizmu, zaczytany w Sartrze i nie dogolony, a po 
paru latach
39
pracy zawodowej – Nowy Człowiek, nieposzlakowanie elegancki, a tak sprawny w 
swoim 
rzemiośle dziennikarskim, że dla wielu – niezbędny, z czasem (mimo iż coraz 
popularniejszy, 
zawsze otoczony gromadą ludzi) stał się dla Ryby coraz dalszy. W końcu: obcy.
Uświadamia sobie, że właśnie teraz po tym śnie, niezwykłym, przyszedł czas, w 
którym 
będzie się musiała rozliczyć ze śmiercią Idzika i, co tu gadać, z wyrzutami 
sumienia też.
Z biegiem lat (zaraz, ile ich minęło: pięć lat studiów, osiem pracy, razem – 
trzynaście, akurat 
trzynaście! Czy Idzik był zabobonny?) – ich przyjaźń ulegała powolnym 
przekształceniom.
Najpierw byli nierozłączni – w trójkę: Idzik, Marcin, Ryba, potem coraz częściej 
także 
któraś z kolejnych dziewczyn Idzika (Zocha najdłużej, do śmierci). Kawiarnie, 
dyskusje, te- 
atr, odwiedziny (gdy już mieli własne mieszkania) – pogawędki przy kanapkach, 
sałatkach, 
pięć, sześć godzin. Jeszcze wiele wspólnych planów, wspólne wieczorki autorskie, 
almana- 
chy, kolumny wierszy. Potem rozprawy krytyczne Idzika. Ich śledzenie w pismach, 
czytanie, 
dyskutowanie. Cieszenie się, też wspólne. Jakieś bale, chyba w auli 
uniwersyteckiej, parę dni 
wakacji nad morzem, w czwórkę.
Później jednak, kiedy zaczął pracować w prasie, coś się między nimi 
rozmontowało. 
Choćby na przykład taka premiera. Są z Marcinem w holu. Z daleka, w 
rozgestykulowanej 
grupie – Idzik. Kłaniają się sobie. – O, Idzik, fajnie, dobrze, że jest! – Ale 
wymienią tylko 
kilka zdań, i to w przejściu, parę dowcipów; Parkosz ma w zapasie jakieś 
anegdotki o lu- 
dziach, których Marcin i Ryba nie znają. Więc przyjmą je obojętnie, uśmiechną 
się wpraw- 
dzie, bo wypada... Czasem Marom, nagle zirytowany, nie wytrzyma i rzuci ze 
złością: – Nie 
znam go, a muszę? – Idzik z kolei zdziwiony: – Nie znasz? Coś takiego! Przecież 
on decydu- 
je... o tym lub owym. – To nic, nie przejmuj się. – Poklepią się, uśmiechną do 
siebie i już, 
rozmowy nie było, nie liczy się. Zaczęli widywać się rzadziej. Przypadkowo. 
Stało się z nim 
tak, jak z wieloma, dawniej bliskimi ludźmi – z wolna przestawał ich 
interesować, a oni – 
jego. Zawsze zagoniony, nocami sterczał w drukarni, wyjazdy na wieś, notki o 
naradach, kon- 
ferencjach, zjazdach, picie, gdzieś z kimś, z kim trzeba było koniecznie 
(narzekał na to), 
wieczna troska, ile zdoła miesięcznie wyciągnąć z wierszówki (zarabiał 
przyzwoicie), oto- 
czony masą stale nowych ludzi, rozpędzony, w wirze nowinek, koniecznie na fali, 
w zakło- 
potaniu, czy właśnie z nią lub na niej, czy nadąży.
Kiedyś wpadł wieczorem (tak jak dawniej, przed laty), Ryba pamięta, że jedyne, 
co wtedy 
poczuli z Marcinem, to zdziwienie. Co mu się stało? Robili wprawdzie wszystko, 
aby tego nie 
zauważył, ale czy im się udało? Myśleli, że ma jakąś konkretną sprawę, może 
wywiad, a mo- 
że chce, aby go z kimś skontaktować. Czekali na to cały wieczór. Ale nie, 
niczego od nich nie 
chciał. Po prostu tak, przyszedł.
Po tym wspólnym wieczorze, siedział zresztą długo, po staremu, jakby na coś 
czekał, a 
jednocześnie czuło się jego wysiłek, aby atmosfera ich dawnych rozmów nie 
powróciła, nie 
widzieli się chyba z rok. No, może przypadkiem. Tak, kiedyś, w księgarni. Była 
sama.
– Cześć, Idzik, jak ci leci? 
Odpowiedział po swojemu:
– Ty coś knujesz Dana, no, ile masz książek w wydawnictwie? Przyznaj się — i 
śmiał się 
głośno, bez radości.
Ważne, że nie tylko ona, Ryba, nie tylko Marcin, ale wielu wspólnych znajomych 
po sa- 
mobójstwie Parkosza zaczęło się czuć mniej pewnie, jakby się im ziemia poruszyła 
pod sto- 
pami. Zaczęli uważniej rozglądać się wokoło. Przecież Idzik odszedł z ich grona, 
z grona
„dobrych znajomych”, wprost ze środka, bez żadnych znaków ostrzegawczych! Coś 
więc 
było nie w porządku! Z nimi! Ale co?
I choć przez wiele miesięcy wymyślano stale nowe i coraz mniej wiarygodne motywy 
tego 
samobójstwa – tak naprawdę, to nikt nie traktował ich serio, i niewielu umiało 
rozmawiać o 
Parkoszu. Zaczynali – i milkli, spuszczali oczy, a gdy któryś odzywał się znów, 
to niewyraź- 
nie, może i niechlujnie nawet; jak na przesłuchaniu, jakby z poczuciem winy.
40
Idzik zostawił starą matkę, która poza nim i rozpadającym się na peryferiach 
miasta domkiem
– nie miała nic. Wykształciła tego syna, zapatrzona w niego jak w swoją wielką 
gwiazdę!
Ryba wyskakuje z łóżka. Staje bosymi stopami na zimnym drewnie podłogi – 
zakręciło w 
nosie, kicha, raz po raz, cała seria. Trzeba zobaczyć, co się dzieje na dole. 
Starcy nie śpią. 
Czy któryś z nich nie zachorował? Czy nie trzeba zadzwonić po lekarza? Sami tego 
nie zro- 
bią. To dziwaczne, ale zachowują się tak, jakby zachowywał się Dziad, gdyby żył 
– nie tole- 
rują telefonu. Kiedy ktoś dzwoni, podają słuchawkę Rybie. Mówią o telefonie – 
„On”.
– Znowu On. Ostatnio długo nie było go słychać – jak o człowieku.
Ryba schodzi cicho, po skrzypiących schodach. Drzwi do jadalnego są uchylone. Na 
pod- 
łodze smuga światła, wygląda jak biała deska przerzucona w poprzek czarnej wody. 
Patrzy na 
Starców. Okryli nogi kocami. Siedzą twarzami do ognia. Mówią coś cicho, szemrzą 
cicho, 
mamlają, stale to samo i jeszcze będą talk przez miesiąc, przez dwa.
Może o krześle, które dzisiaj upadło, a może o niej, Rybie, że siedzi tak sama 
na poddaszu, 
już który tydzień? (Zaczną obliczać mozolnie na palcach, zamiast spojrzeć na 
wiszący nad 
nimi kalendarz). Bez Marcina? Czemu? Taka jeszcze młoda i zamyka się przed 
ludźmi, na 
klucz? Czy to coś oznacza? I co? Często czuje ich uważne, tropiące spojrzenia, 
małe rozbie- 
gane oczy, oglądają ją jak jeszcze jeden niezwykły mebel w tym starym domostwie. 
Dbają 
zresztą o nią troskliwie, jak o wszystko w tym wnętrzu (poza kuchnią) – aby piła 
mleko „pro- 
sto od krowy” i miała świeże pieczywo. Zmuszają do spacerów. Kupują owoce. A 
potem, gdy 
Marcin przyjeżdża, zachwalają ją, nieomal jak cenny eksponat.
– O, jaką ma świeżą cerę.
– Zaokrągliła się nam, prawda?
– Okazalsza, niż była, a?
Pytają głosem nie nawykłym do sprzeciwu. Kiedyś próbowała im wyjaśnić, że po 
prostu w 
Dziadówce najlepiej się jej pisze. I nic poza tym. Nie uwierzyli. Mają jakąś 
własną interpreta- 
cję – i to jest ich p r a w d a. Nikt jej nie zmieni. Rzeczy raz przez nich 
opowiedziane krzep- 
ną, pokrywają się twardą glazurą.
Kochają tę swoją mozolną ciszę. Ostatnio nabrali nowego zwyczaju. Nocami 
schodzą, tak 
jak teraz, do jadami i raz jeszcze przeżywają swój dzień, komentują wszystkie 
zdarzenia, po 
kolei. W ten sposób żyją podwójnie. Podobnie jedzą. Po śniadaniu zbierają z 
serwety każdy 
okruszek. Wolno, z namysłem rozgryzają starannie drobiny chleba, teraz dopiero w 
pełni roz- 
koszując się ich smakiem.
Ryba uspokojona wraca na górę – nic im, poza bezsennością, nie grozi. Myśli o 
ich star- 
czej krzepie, o zapamiętaniu, z jakim oddają się domowym naprawom, o uporze, z 
jakim wal- 
czą w Prezydium o coraz większe dotacje na muzeum. Nikt by tego, mimo ich 
osiemdziesię- 
ciu lat, nie załatwił sprawniej. Potrafią być sprytni, diablo przebiegli, a jak 
oszukują! Maj- 
stersztyk! (Wszystko jednak dla wyższej idei.)
Pokój Ryby wypełnia gorzka woń (w ostatnim tygodniu nocami palą ma polach jakieś 
ziel- 
ska, gałęzie), dym wpływa do środka wraz z chłodem. Usiłuje płytko oddychać. 
Wierzy, że 
od tego mdlącego zapachu może rozboleć ją głowa. Czuje, jak powietrze przepływa 
przez 
nos, wypełnia płuca. Musi myśleć o tym, że oddycha. Za chwilę, jeżeli się czymś 
nie zajmie, 
zaczną się duszności. Nawet nie ma się po co kłaść. Więc trudno: do roboty.
*
„Lubię czytać Pani prozę: jest chropowata, gruzłowata, twarda, dźwięczna, 
zwłaszcza w 
opisie przedmiotów, ciał, wrażeń. Rozcieńcza się w anegdocie – gdy dochodzi do 
anegdoty, 
czuję pewne zniecierpliwienie, nawet nudę. Nie wiem, na czym to polega. Czy 
razem z aneg- 
dotą nie wdziera się do Pani prozy stereotyp – jak w tym fragmencie, który 
wydrukujemy u 
nas (w granicach pół roku, dobrze?): stereotyp «nieudanej» miłości?”
41
Na liście data sprzed trzech lat. Rozdział „Ujścia” został rzeczywiście 
opublikowany w 
miesięczniku, cała zresztą powieść przewędrowała przez kilka jeszcze innych 
pism, od nisko- 
nakładowych po dzienniki. We fragmentach. Fragmenty były jeszcze strawne.
„Dziękuję za fragment. Przeczytałem go z uwagą. Wiele tam piękności 
szczegółowych, 
ciekawych mikroobserwacji. Oczywiście, jak zawsze w stosunku do Pani prozy – 
brakuje mi 
większej moralnej, filozoficznej motywacji, jaśniejszego celu, do czego 
zmierzają szczegóły. 
Oddałem tekst z dobrym słowem. Mam nadzieję, że ukaże się w czerwcu lub w 
lipcu”.
Klęska „Ujścia” rozegrała się więc na piętrze wyższym – w konstrukcji. 
Przeglądając sta- 
re, trochę już pożółkłe listy (powybierała je starannie z przepastnych głębin 
biurka) Ryba 
usiłuje przypomnieć sobie, jak je w tamtych latach przyjmowała. Z jakimi 
myślami. Domi- 
nowała radość, że wydrukują, że odpowiadają, że w ogóle czytają i radzą. To się 
liczyło! Ten 
na dnie złożony niepokój, jakże łatwo zapominało się o nim, czytając – by użyć 
wytartego 
zwrotu – pachnące świeżą farbą drukarską „własne słowo”.
A oznaki katastrofy przecież były! Pęknięcia i szczeliny, cała misternie utkana 
sieć. Wpa- 
dła w sam jej środek. Pułapka. Brak uwagi czy zwykła nieudolność? A może – 
kwestia czasu, 
czasu przede wszystkim. Jego pokawałkowania. W tamtych latach pisywała jedynie 
„z do- 
skoku”. Nawet biurko było podzielone na dwie części. Po prawej stronie zeszyty 
do popra- 
wiania, w szufladach konspekty, po lewej „Ujście”. A w środku czasu Ryby, w 
środku każde- 
go dnia – szkoła. I ustawiczne walki: poprawiać klasówki, czytać na nowo – po 
raz który z 
rzędu „lektury”, czy pisać. Do ponownego (na przykład) przeczytania „Potopu” nie 
mogła się 
zmusić. Od czasu studenckiego egzaminu. Odkładała lekturę z roku na rok. Nawet 
bohaterzy 
poczęli się jej z wolna mieszać.
„Potop” przerabiali więc uczniowie. Prawie sami. Z mapą. Bardzo się przejmowali. 
Kre- 
ślili szlaki wędrówek całych wojsk, zataczali pętle pościgów, miejsca bitew. To 
było barwne, 
to wojskowe pochachmęcenie, niecki obozów, polany pełne posiekanych rycerzy i 
wielkie 
miejsca narodowych zmartwychwstań. Zakreślali je czerwonymi kołkami.
A Ryba patrząc na tę w oczach rosnącą, ma całej ścianie z dwóch tablic 
zestawioną rekon- 
strukcję akcji „Potopu” umiała myśleć jedynie o „Ujściu”. Był to bowiem czas, 
gdy wierzyła 
jeszcze w swoją fabułę. Pielęgnowała ją pieczołowicie, zaklejała rozdarcia.
Może więc ten rytm nierówny, praca na krótkim oddechu, może to zadecydowało, że
„pięknostek” w „Ujściu” tak wiele, a z anegdotą tak źle – pociesza się teraz, 
mała nagle przy 
ogromnym biurku, z ziębniętymi stopami (od okna ciągnie już potężnie).
Co wie o Dziewczynie Woyny? W „Ujściu” miała na imię Jagoda-Jaga. Zaintrygował 
wte- 
dy Rybę kontrast między dwiema – pełną i skróconą – wersjami imienia.
Soczystość, świeżość, niejako założona w „Jagodzie”, skojarzenia dalsze, 
wilgotne oczy
(rosa, deszcz), „krasne jagody”, a i pewna mroczność charakteru. „Jaga” budzi 
inną sferę aso- 
cjacji: ostry nos, kościstość, nieobliczalność rodząca u bliskich poczucie 
zagrożenia.
Tak powinno zostać. Można by, wykorzystując te dwa z jednego imienia zrodzone 
pola 
znaczeniowe, oprzeć na nich rysunek psychologiczny postaci.
Życiorys Jagody
„Urodziłam się 1 września 1939 roku w P., jako ósme dziecko w rodzinie 
właściciela skle- 
pu ze słodyczami. Matka umarła w czasie porodu...”
Tak mógłby się zacząć życiorys Jagi pisany na lekcji wychowawczej, tuż przed 
maturą, w 
trakcie wypełniania papierów na studia.
„Ojciec pracuje obecnie jako mistrz cukiernik w kawiarni «Cristal». Najstarszy 
brat 
mieszka we Wrocławiu, jest oficerem Wojska Polskiego, następni bracia: Czesław, 
Aleksan- 
der i Kazimierz, po ukończeniu szkół zawodowych, pracują w przemyśle ciężkim. 
Siostry,
42
Marianna i Aleksandra, skończyły technikum ekonomiczne i pracują w księgowości. 
Najstar- 
sza Wanda, po szkole podstawowej, zajmuje się domem.”
Mieszkanie rodzinne Jagody: wysoki parter, w starej, czynszowej kamienicy 
(dzielnica ro- 
botnicza), długi korytarz, po prawej – kuchnia i zagrzybiona skrytka, po lewej 
dwa duże, po- 
łączone ze sobą pokoje. W pierwszym sypia ojciec z braćmi, w drugim dziewczęta. 
Łóżka z 
wysoką pościelą, okryte narzutami z płótna, na środku poduszki z falbankami. Na 
ścianach 
obrazy w złoconych ramach (Rodzina Święta, Serce Jezusowe, Matka Boska 
Częstochowska) i 
osiem mniejszych obrazków z wykaligrafowanymi imionami i nazwiskami, pamiątki z 
przy- 
stąpienia do komunii świętej.
Zielona kanapa o wysokich oparciach, na nich symetrycznie rozłożone „heklowane 
decz- 
ki”. Stoły okryte długimi serwetami.
Przed odrabianiem lekcji Jaga będzie musiała za każdym razem na swojej części 
stołu 
rozłożyć gazetę, później dopiero zeszyty, książki, ołówki, cyrkle, ekierki, 
kątomierze; po 
przeciwległej stronie, też na gazetach – pracuje Wanda. Szyje, szeleszcząc 
papierowymi wy- 
krojami, dzwoniąc nożyczkami, przerzuca nad pochyloną głową Jagi ciężkie 
jedwabie, kreto- 
ny, wielobarwne pasma materiałów. W tamtych latach będzie obszywała całą 
rodzinę.
Często siedzą tak naprzeciwko siebie aż do późnej nocy. Ciszę przerywa jedynie 
oddech 
śpiącego rodzeństwa, tykanie zegara. I tak się jakoś stanie, że choć Wanda 
skończyła jedynie 
siedem klas, pomaga Jagodzie w nauce. Fastrygując (głowa przechylona na bok w 
żółtym 
kole lampy, puszyste, ciemne włosy) – zacznie przepytywać ją z pewników 
matematycznych, 
dat, a przed samą maturą pisze za nią referaty (Jaga nie potrafi nadążyć z 
nawałem powtórek), 
Za pracę Wandy na temat losu robotnika w Polsce międzywojennej Jagoda otrzyma 
ocenę 
bardzo dobrą. Nauczycielka ze zdziwieniem odnajdzie u swojej uczennicy 
autentyczne, jak 
powie – „zaangażowanie uczuciowe”.
Wanda będzie religijna. Codziennie przystępuje do komunii. Rodzeństwo potraktuje 
tę 
anomalię jako następstwo jej pełnego wyrzeczeń życia. Zaniepokoją się wprawdzie 
(zwłasz- 
cza ojciec), kiedy po kolei trzy razy zrezygnuje z małżeństwa, ale i to w końcu 
zostanie krót- 
ko skwitowane – ma dosyć niańczenia dzieci.
Którejś nocy (niech to będzie deszczowa noc w listopadzie) Jaga obudzi się 
gwałtownie z 
mocno bijącym sercem. Łóżko Wandy, stojące obok, będzie puste. Najpierw 
podejdzie do 
okna, odsunie białą, w środku szyby zmarszczoną, płócienną zazdrostkę (przyszło 
jej do gło- 
wy, że Wanda wyszła z domu?) – w plamach światła, na chodniku pulsująca krata 
czarnych 
gałęzi. Na palcach, przestępując skrzypiącą w progu deskę, nieomal po omacku, 
dotykając 
wyciągnięty mi dłońmi ścian, dotrze do kuchni. To, co tam zobaczy (a co od tej 
nocy zacznie 
regularnie, nie dosypiając, podglądać), napełni ją przerażeniem. W środku swoich 
codzien- 
nych zajęć, w czasie przerw, klasówek, spotkań – stale będzie musiała pamiętać o 
tym 
utrwalonym na dnie źrenic widoku.
Zmieni się. Jej skóra, dotąd tak doskonale gładka, zacznie wzbierać drobnymi 
krostami, 
nawet włosy zgasną, cała ona zresztą, dotąd na tle rówieśnic taka jasna – 
zmatowieje, utonie 
w tle ścian, ławek. Jej zdanie przestanie się w klasie liczyć. Zbiera zamiast 
ocen bardzo do- 
brych – pierwsze trójki. Bez zmian pozostaną tylko jej białe, krochmalone 
kołnierzyki. Wan- 
da nadal, co drugi dzień będzie przyszywała je do czarnego fartucha siostry.
Jagoda ma zwyczaj codziennie rano, przed lekcjami wchodzić do kościoła. Teraz 
jej kole- 
żanki zauważą: Jagoda omija kościół szerokim łukiem (stoi na rogu ogromnego, 
brukowane- 
go rynku), przed wejściem głównym nawet nie żegna się.
Dopiero znacznie później, już zimą, jedna z jej przyjaciółek dowie się prawdy. 
Wracają we 
dwójkę z kina. Idą pod rękę. Obie wysokie, już bardziej kobiety niż dziewczęta, 
pochylone ku 
sobie. Pada drobny śnieg, szelest opon, dzwonki tramwajów głuche, wszystko o ton 
niższe, 
strzępy rozmów, przytłumiony śmiech. Miasto nagle ciaśniejsze, przytulne – 
nieomal własny
43
pokój. Stają przed witryną sklepu (szerokie, krochmalone halki, czerwone 
spódnice w czarne 
koła) i wtedy nagle Jaga, pozornie bez związku z oglądanymi przedmiotami, powie:
– Wiesz, że ona leży krzyżem prawie co noc. W kuchni, na betonie.
– Kto?!
– Wanda.
Maturę Jagoda zda z wyróżnieniem. W sierpniu 1956 roku zostanie przyjęta na 
psycholo- 
gię. Wanda wyjedzie z P. Wstąpi do klasztoru.
Teraz, kiedy Jagoda jest już na studiach, tak jak chcieliście – wyjaśni rodzinie 
– mogę po- 
myśleć o sobie. O swoim szczęściu. – W rok po studiach Jagoda wyprowadzi się z 
domu. 
Nieomal z dnia na dzień. Zaskoczenie ojca. Wyraz jego oczu, kiedy pomagając 
córce w pa- 
kowaniu będzie podawał jej porozrzucane po pokoju książki, zeszyty. Wertuje je 
mechanicz- 
nie. Ze środka wypadają skrawki papieru, którymi Jaga zakładała ważniejsze 
sformułowania. 
Znaczą białymi ściegami linię jej odwrotu, trop ucieczki. Początkowo ojciec 
podnosi je z 
podłogi, później zrezygnuje, ciężko mu się schylać. Sapie. Gubi oddech. W pewnym 
momen- 
cie znajdzie za szafą stare, od lat już nie noszone przez Jagę sandały: – To 
też, czy je też za- 
bierasz? – spyta drżącym głosem.
Maszynę do szycia okryją szczelnie długą, białą serwetą, żeby nie zawadzała 
(nikt poza
Wandą nie umiał na niej szyć), wcisną ją w kąt, między dwie szafy.
Ojciec z wolna zacznie dziwaczeć. Rodzina z niepokojem zauważy, że godzinami 
wysia- 
duje przy oknie (on taki zawsze energiczny) i przygląda się swoim dłoniom, 
zaatakowanym 
przez egzemę: skóra na palcach zżółkła, a na wewnętrznej stronie dłoni pojawią 
się całe zato- 
ki plam. Stwierdzi, że to od żaru – całe lata formował w palcach gorącą masę 
cukrową, rzeź- 
bił w niej, lepił. Później będzie przeglądać zdjęcia i projekty swoich prac: 
cukrowe pałace, 
ogrody, owoce i ptaki. Otrzymywał za nie na międzynarodowych konkursach – 
dyplomy. 
Któregoś dnia wybierze je wszystkie zakurzone, wyblakłe z najniższej (zawsze się 
zacinała) 
szuflady komody. Każe je oprawić. Odtąd wiszą na ścianach obok świętych obrazków 
„po 
Wandzie”. Wreszcie zacznie chodzić do ogródka działkowego. Polubi go. Do domu 
wraca 
wieczorem z koszykiem pełnym zieleniny, kwiatów.
Z biegiem lat mieszkanie wypełni się wnukami. U wszystkich ten sam kształt nosa: 
prosty, 
w środku przełamany, z małym garbem, który na zimnie bieleje (Jagoda będzie 
zawsze bolała 
nad tym mankamentem swojej urody). Ojciec nadal odgrywa w rodzinie rolę 
dominującą. 
Każda decyzja musi być przez niego zaakceptowana. Jedna Jaga będzie miała odwagę 
opusz- 
czać rodzinne narady.
Odbywają się w niedzielne popołudnia. Dom tak zawsze pełen gwaru – zamiera, 
dzieci 
cichną, zapala się „wielka lampę” i drobnymi łykami popijając cienką herbatę, 
wszyscy cze- 
kają, aż ojciec zacznie mówić. Czasem trwa to długo. Mówi wolno, zdarza się, że 
miesza 
imiona wnuków z imionami dzieci. Nikt, choć przy stole robi się coraz ciaśniej, 
nigdy nie 
zajmie krzesła Wandy. Stoi tak jak dawniej, na przeciwko fotela ojca. Wysokie, z 
rzeźbiony- 
mi poręczami.
Jagoda, mimo że koresponduje z siostrą regularnie (pisują do siebie raz na 
tydzień), nigdy 
nie wybaczy Wandzie jej, jak to w głębi duszy nazywa – zdrady.
Dzięki jej decyzji Jagoda zostanie bowiem osierocona po raz drugi, tyle że 
znacznie do- 
tkliwiej.
Życie Jagody – postanawia Ryba – dla jej przyjaciół, ludzi z zewnątrz pozostanie 
mroczne, 
pełne luk, niejasności, właściwie przed nikim w pełni nie rozjaśnione, przed 
Woyną zwłasz- 
cza. Nie żeby umyślnie je zatajała, nie, po prostu będzie należeć do tego typu 
ludzi, którzy nie 
czują najmniejszej ochoty, aby dzielić się sobą z innymi.
Rodzeństwo ma do niej wiele, z biegiem lat coraz bardziej uzasadnionych 
pretensji. Nie 
żyje ich sprawami: – Gardzi nami – powie jej brat Olek. I będzie to najbardziej 
gorzka, a
44
przecież prawdziwa opinia, nieomal wyrok wydany przez tych, dzięki którym mogła 
spokoj- 
nie studiować.
Dzieje Jagody (trzeba jeszcze do nich wrócić) należy maksymalnie spiętrzyć, 
nawarstwić 
kolejnymi przeżyciami. Powinna wkraczać w stale nowe uczucia, a tak gwałtownie, 
że po ich 
rozsypaniu się nie będzie miejsca na wspomnienia, nawroty; zagubić ją w kołach 
stale no- 
wych wrażeń. Pozbawić umiejętności selekcji?
Kogo kochała Jaga, nim spotkała Woynę, nim minęła go w pełnym śniegu holu Colle- 
gium?
Dotąd Ryba snuła na ten temat jedynie luźne domysły: sieć, którą coraz 
szczelniej okrążała 
pulsującą światłem sylwetkę Jagody. Jedno jest pewne, sprawę „tego trzeciego” 
trzeba roz- 
wiązać inaczej niż w „Ujściu”. W ów bowiem klasyczny trójkąt jak w znak na 
strzelnicy – 
recenzenci strzelali najcelniej, obracał się pod ich piórami, warczał, furczał – 
barwny, trójkąt- 
ny wiatraczek, trafiony kulą raz po razie w sam środek ciężkości.
„...Wybijająca się na plan pierwszy warstwa fabularna tej książki konstruowana 
jest jedno- 
cześnie na uderzających «zbiegach okoliczności» i niedopowiedzeniach. Jaga 
nawiązuje ze 
słynnym profesorem Woyną romans. Trochę z rozpaczy, gdyż opuścił ją 
niespodziewanie jej 
chłopak – K., z którym była od lat związana...”
„Niestety schemat fabularny tak sztucznie, z tak widocznym staraniem zawęźlony, 
suge- 
ruje, że autorka przywiązywała do niego wagę, że miał być znaczący, nie tylko 
pretekstowy. 
Wobec czego oczekuje się w tej warstwie i motywacji, i konsekwencji. Trudno w 
takim ukła- 
dzie zrozumieć, dlaczego nie pada jedna bodaj hipoteza na temat opuszczenia 
miasta i dziew- 
czyny (Jagi) przez jej chłopaka K...”
Jeśli Ryba przegląda po raz któryś z rzędu stare recenzje, to robi to z nadzieją 
(nigdy nie 
przypuszczała, że staną się dla niej źródłem jakiejkolwiek nadziei), że zdoła 
znaleźć w nich 
coś, czego dotąd nie zauważyła, a co uchroni ją przed nowymi, stale grożącymi 
niebezpie- 
czeństwami. Wrażenie, że porusza się w lepkiej ciemności. Najgorsze, że 
rzeczywiście nie 
wie, którędy biegną ściany, granice, poza które nie zdoła wyjść.
„...W sumie autorka, powziąwszy śmiałą koncepcję, nie zrealizowała niestety jej 
wyma- 
gań. Zamysł przekroczył jej możliwości...”
Pamięta – próbowała w „Ujściu” odtworzyć pracę wyobraźni Jagi. Usiłowała 
pokazać, jak 
żywego z krwi i kości człowieka (K.) można zastąpić ciągiem marzeń sennych, 
półsennych i 
snutych na jawie. Mechanizm marzeń. Dla Jagi miały być realniejsze od 
rzeczywistości. Żyła 
w ich gęstym powietrzu, oddychała nimi. Od czasu kiedy została sama, wyobrażała 
sobie 
spotkanie z K., po latach, koniecznie przypadkowe. Miała kilka wersji. Wymyślała 
je nocami, 
w obcym pokoju, wynajętym na drugim końcu miasta, śledząc i za oknami powolne 
przesu- 
wanie się gwiazd.
Ryba szuka w pożółkłym stosie „Ujścia” tej wersji spotkania, którą jej bohaterka 
polubiła 
najbardziej. Jest:
„Autobus wjeżdża na biały, wypukły rynek.
Małe miasteczko. Wieczór. Papiery płyną na wietrze niczym ptaki, aby po paru 
metrach 
wylądować na chodnikach w bezsilnym szeleście. Chłopcy podrzucają je na butach 
jak piłki. 
Na rogach gromady mężczyzn w ortalionach. Poza tym cisza – cisza obrysowana 
pasmem 
gałęzi, czerwonym kręgiem zachodu. Obręcz obejmująca ludzi, domy. Jaga przygląda 
się 
rynkowi zza zakurzonych szyb autobusu. Nagle naprzeciwko niej, przy kiosku 
«Ruchu» – K.! 
Jest w rozpiętej kurtce. Wiatr we włosach, wiatr zrywający poły skafandra, 
budujący co se- 
kundę na plecach pełen szelestów, ogromny balon. Zobaczy ją. Jego dłonie 
pobiegną ku Ja- 
dze, tylko dłonie. W tym momencie autobus rusza. Sylwetka K. coraz mniejsza. W 
końcu 
tylko znak na bieli placu, kropka, nic. Minie go. Naiwność tego marzenia. Czy 
nigdy nie po- 
trafi odejść?”
45
Pół strony zwykłego maszynopisu, a dla Ryby, w tej chwili pod przymkniętymi, 
piekącymi 
od niewyspania powiekami – całe płonące usypisko zdań. Wodzi po nim koniuszkami 
pal- 
ców, pochyla się nad maszynopisem, jakby nasłuchiwała płytkiego oddechu tych 
zdań, jakby 
one żyły jeszcze. A przecież są stracone! Nie wejdą do nowej wersji powieści. 
Zostały więc 
odczytane po raz ostatni! Gdy odwróci kartkę, wszystkie w nich wiązania – pękną, 
a litery raz 
na zawsze rozpełzną się jak czarne, chrzęszczące żuki. Chłopak Jagi – K. został 
wyelimino- 
wany! Ryba straciła do niego zaufanie, nie wierzy już, że na nowo zbudowany (tak 
jak Woy- 
na i Jaga) byłby krwisty, że zza „tektury” wyłonił by się – człowiek. Oddaje go 
więc na zaw- 
sze pożółkłym stronicom „Ujścia” – walkowerem. Uśmierciła go – razem z jego 
niejasną bio- 
grafią: miłością do Jagi, ucieczką. I Rybie wydaje się teraz w głębi tej 
wietrznej, pełnej szele- 
stów i poskrzypiwań nocy (ciekawe, że Baba dzisiaj nie chrapie), że nieomal 
widzi, jak te, z 
których powstał – akapity bledną w nagłym krwotoku, ucieczce zdań, aż zostaje 
biała i znowu 
wyczekująca – karta.
Kim będzie człowiek, dla którego Jagoda opuści dom rodzinny? Dla którego skłóci 
się z 
ojcem, braćmi? Wychowana w żelaznej dyscyplinie (nawet ze studniówki musiała 
wrócić 
przed godziną 22.00), w religijności (do jej obowiązków należało na przykład 
zmienianie 
wody i kwiatów w wazonach, pod wszystkimi świętymi obrazami w mieszkaniu) – 
nagle wy- 
najmuje własny pokój i zaczyna prowadzić życie dorosłej kobiety. Kim będzie 
człowiek, któ- 
ry wyzwoli w niej taką energię? Jego życie powinno być dalekie od ładu, który 
potrafi w 
swoją biografię wnieść Woyna. Człowiek – koniecznie kilku pasji, wielowymiarowy, 
trudny 
do zaklasyfikowania. Dobrze: byłoby, aby tkwił głębiej niż Woyna w bieżącej 
rzeczywistości, 
tej codziennej, prozaicznej... (dziennikarz?)
Porzuci Jagę? Czyżby banalna zdrada?
A może by go tak nagle, niespodziewanie w „głębinach fabuły” – uśmiercić? Nie 
pisała 
dotąd o śmierci, byłby to zupełnie nowy teren doświadczeń...
Gwałtowny nawrót snu sprzed godziny. Sylwetka Parkosza w beżowym prochowcu na 
pu- 
stym podjeździe dworca:
– To ty żyjesz?
– Tak, ale nie mów nikomu.
Ryba patrzy na swoje dłonie, na palce (wskazujący znowu ma z boku czerwone od 
pisaka 
wgniecenie), na paznokcie (przy lewym kciuku wciśnięta głęboko odrobina brudu). 
Sięga po 
nożyk do rozcinania papieru, ale w połowie ruchu zatrzymuje dłoń w powietrzu, 
aby potem 
wolno spod ciężkiego, czarnego przycisku wyciągnąć jedną z wielu kartek – stary 
list Prze- 
stwora. Najpierw przerzuca tylko wzrokiem dobrze znane akapity, aby później 
uważniej, co- 
raz uważniej... Pochyla się nad kartką, mruży piekące oczy:
„Sprawa konfliktów w powieści to sprawa agresji, podporządkowania sobie świata. 
Świat 
jest terenem łowów. Z zasady łowów wyniknie układ elementów przypominający krzyż 
ce- 
lowniczy – gdzie po ramionach poziomych i pionowych porusza się myśliwy (pisarz) 
i «zwie- 
rzyna»; W tej konstrukcji winna dominować zasada kreacji i autokreacji. I 
rzekłbym, bez- 
względności. Nawet z uśmiechniętą twarzą. «Krzyż celowniczy» – odmierzy 
precyzyjnie, co 
warte jest strzału, co jest żywe, a co jest atrapą. Praca to ogromna. Ale cieszy 
mnie, że wró- 
ciła Ci chęć do walki. Obym w jej rezultatach pomógł choć jakąś cząstką. 
Serdeczności wiel- 
kie. Powodzenia w łowach.”
„Łowy”, powtarza półgłosem, „łowy i zwierzyna” – i nagle, to jest jak uderzenie 
światła w 
szeroko otwarte oczy, jak fala powietrza, gdy z zaduchu wchodzi się w 
dwudziestostopniowy 
mróz!
Wstaje gwałtownie. Okno otwiera jednym szarpnięciem. Na podłogę sypią się 
kawałki si- 
wego tynku. – Boże mój – myśli ze wstrętem – ten dom się „żywcem” rozsypuje, 
pęka, gnije. 
Zapach nocy okazuje się silniejszy, niż przypuszczała: woń liści, namokniętej 
ziemi, przy- 
prawia nieomal o zawrót głowy. Strumienie, rzeki zapachów wtargnęły do pokoju, 
okrążyły
46
biurko, rogi maszynopisów uniosły się. I cisza przestała istnieć. W wazonie 
zaszeleściły nie- 
śmiertelniki.
– Zdzisław Parkosz i Jaga! Czy wpadłoby mi to kiedykolwiek do głowy, gdyby nie 
sen? 
Gdyby nie obudziły mnie skrzypnięcia z dołu? Gdyby Starcy akurat nie zaparzali 
sobie dzi- 
siejszej nocy mięty?
*
– Tak, słucham?
– Coś ty jakoś tak dziwnie, obudziłam cię?
– No, właściwie... długo wczoraj pracowałam.
– Mam skoczek i tak sobie myślę, siedzisz sama w tej swojej Dziadówce.
– Dobrze, że dzwonisz, czy dyrektor mówił jeszcze coś o radiu?
– O jakim radiu? Aha, no nie, daj spokój, tobie to rzeczywiście nic nie można 
powiedzieć, 
ze wszystkiego robisz od razu tragedię. Bacha ma rację, że... Dziennik? 
Chwileczkę, zaraz, bo 
tu uczeń... Dziennik III e?
Ryba słyszy wnętrze całej szkoły, widocznie drzwi od pokoju nauczycielskiego są 
szeroko 
otwarte. Po korytarzu prędkie kroki, teraz już po kamiennych schodach, stukot 
obcasów, ktoś 
zbiega. Z samego dna gmachu, z portierni od głos rozmowy, woźny basem (ma dużą, 
białą 
łysinę, jest przygłuchy, więc mówi zawsze zbyt głośno), zaraz śmiech, dwie albo 
nawet trzy 
kobiety. Woźny lubi opowiadać kawały. W portierni jest zawsze tłoczno, pachnie 
świeżo pa- 
rzoną kawą. Bliżej, już przy słuchawce (Ira położyła ją widocznie na szafce z 
dziennikami): 
szelesty, uderzenia twardych okładek o tylną deskę szafy. Ira wyciąga po kolei z 
przegródek 
dziennik po dzienniku, sprawdza naklejki, szuka tego z III e, może ktoś się 
pomylił i w po- 
śpiechu wsunął nie tam, gdzie należało. W pokoju nauczycielskim jest teraz 
przewiew, uno- 
szą się kartki sprawdzianów, gazety, zasłony na oknach w zielono-czamo-brązowe 
esyfloresy. 
Pod szkołą przejeżdża tramwaj, we wszystkich klasach od strony ulicy nauczyciele 
zawiesili 
w tym momencie głos, w połowie zdania, słowa. Długopisy znieruchomiały nad 
zeszytami. I 
całe wnętrze gmachu od parteru do trzeciego piętra wypełnił stukot kół, 
dzwonienie szyn i 
jeszcze szum pędzących aut, zmieniły się światła na skrzyżowaniu, tuż przed 
budynkiem. 
Dana zna na pamięć te wszystkie kolejno po sobie następujące fale dźwięków, te 
nadciągające z 
portierni (ileż to razy po zamknięciu okien, w poszukiwaniu świeżego powietrza, 
ciszy, 
uchylała drzwi) i te groźniejsze – z ulicy. Po pięciu, sześciu lekcjach zawsze 
odnosiła wraże- 
nie, że wielkie, baloniaste narośle hałasu złośliwie się rozrastają, ogromnieją, 
aby w końcu 
wypełnić sobą całe wolne powietrze.
– No, już jestem, słyszysz mnie? Znowu ktoś z tych młodych źle wsunął dziennik. 
Wy- 
obraź sobie, że oni robią dzikie awantury. Wpadła wczoraj taka jedna 
matematyczka do stare- 
go i nakrzyczała, dosłownie nakrzyczała na niego, że ona ma w planie dwa 
okienka: Kto mi 
zapłaci za mój zmarnowany czas? To już zupełnie inne pokolenie.
– A może tak trzeba?
– Może, bo stary tak zbaraniał, że nic jej nie odpowiedział. Ale słuchaj, jest 
taki nowy po- 
lonista. Był u ciebie na praktyce. Peksa. Wchodzi dzisiaj do pokoju i mówi: – 
No, poprawi- 
łam wreszcie klasówki! – Płeć pan zmienił? – pytam, a on: – W tym zawodzie 
wytrzymują 
tylko kobiety, co miałem robić?
– Peksa? Taki mały, z błyszczącą twarzą?
– Tak, ale to lepszy numer! A słownictwo ma, niech go kule. Dyrektor go pyta na 
konfe- 
rencji, chodziło o jakieś wagary: – Kontaktował się pan z ojcem? – a on: – Tak, 
ale stary wy- 
padł z kursu, bo dostał zawału. – Albo patrzy na zestaw ocen w swojej klasie i 
mówi: – 
Dziwna lokalizacja stopni niedostatecznych: wychowanie fizyczne, wychowanie 
obywatel-
47
skie i zajęcia techniczne. – Dyrektor: – Niech pan serio traktuje swoje 
obowiązki! – a on: – 
Nie rozumiem, o co się rozchodzi?
– Barwny typ.
– Łagodnie powiedziawszy. Dyrektor kazał mi w zeszłym tygodniu „wyświetlić 
aferę”. Ja- 
kiś rodząc mu doniósł, że Peksa mówi do uczennic „cizie”. Już na naradzie 
pedagogicznej ni 
stąd, ni zowąd rzucił w jego kierunku „insynuę”: – Bo są tu jeszcze między nami 
tacy kole- 
dzy, chyba przez pomyłkę, którzy do uczennic mówią per „cizia” – i spojrzał na 
Peksę. Wszy- 
scy to zauważyli. A wiesz, jak to było naprawdę?
– No?
– A opowiedzieć ci?
– Pewnie.
– Czekaj, tylko sobie zapalę.
Ira idzie na drugi koniec pokoju, wpada na krzesło, na pewno to stojące w rogu, 
przy 
umywalce. Teraz przymyka okno, bo wyraźnie cichnie hałas z ulicy. Tak, podnosi 
popiel- 
niczkę, uderzyła o nią lekko trzymanym w dłoni długopisem, przejmujący, szklany 
dźwięk. 
Już jest przy telefonie, szelest zapałki, zaciąga się:
– A więc było tak. Wiesz, że teraz każda klasa ma swoje święto, mówię ci, jak w 
przed- 
szkolu, cyrk. Jeden z uczniów na takiej świątecznej lekcji wychowawczej spytał 
Peksę, jak się 
za jego czasów mówiło na koleżanki, więc mu odpowiedział, że „cizie”, a chłopak: 
– E, to już 
przestarzałe, teraz się mówi: idą sprężyny. — I to już cała afera. Wyobraź 
sobie, „sprężyny”, 
ta młodzież ma wyobraźnię! Skąd im się to bierze? Ale jak się Peksa dowiedział o 
tym ojcu i 
reakcji dyrektora, poleciał do wicedyrektora i powiedział mniej więcej tak: – 
Przychodzę do 
pana, a nie do starego, bo mnie by chyba szlag trafił. Robię może wrażenie 
„humorysty”, ale 
mi zależy na opinii, a nie żeby moje nazwisko...
W słowa Iry wtargnął terkot dzwonka. Ryba odruchowo odrywa słuchawkę od ucha. 
Tak 
samo głośno musiał go usłyszeć Marcin, wtedy przed laty, kiedy dzwonił do 
szkoły, by za- 
wiadomić ją o śmierci Idzika. Przez pękające w uszach na tysiące kłujących 
odprysków 
dźwięki dociera do Ryby ostatnie, przytłumione już hałasem przerwy, zdanie Iry:
– No, to ja do ciebie później, na razie cześć.
*
O tej wczesnej porze biurko jest w słońcu. Żarzy się nad nim cała kolumna kurzu. 
Przycisk
– bryła soli (przywiozła ją przed laty z nauczycielskiej wycieczki) jest tego 
ogniska rdzeniem. 
Ryba patrzy w światło. Za oknami korony dębów. Warstwa zakrzepłej, wolno 
uginającej się 
na wietrze krwi. I choć wie, że teraz właśnie praca nad powieścią potoczy się 
wartko, choć 
nieomal czuje, jak gdzieś pod czaszką splatają się zdarzenia dotąd nie do 
splecenia, epizody 
nabierają nowego sensu, a powieść cała, skręcając gwałtownie, pędzi gdzieś mimo 
niej samej 
w nowe i groźne ziemie; zdając sobie sprawę z konsekwencji, jakie pociągnie za 
sobą wpro- 
wadzenie do powieści biografii Idzika, czując cały ten rozpętany żywioł, Ryba 
już od godziny 
siedzi nieruchomo. Dziesiątki scen ustawiają się prędko w nowy porządek. 
Przypomina to 
ćwiczenia z musztry. Obserwowała je często z okien klas. Na hasło: „Za mną 
zbiórka” po 
pozornie chaotycznej bieganinie uformowywał się nienaganny dwuszereg uczniów, 
według 
wzrostu.
Spokój. Opanować podniecenie, zmusić się do samokontroli, inaczej zator, 
„zbelowanie”
bohaterów, zdarzeń. Korek.
Wysuwa drugą szufladę z lewej strony biurka. Kurz, popielate fafoły, piasek nie 
wiadomo 
skąd. Zdjęcia są ułożone formatami: najpierw małe, z okresów kiedy nie mieli z 
Marcinem 
czasu i oddawali filmy do fotografa, pod nimi powiększenia, pocztówki, A-4. 
Robili je sami 
w zaimprowizowanej ciemni. Zazwyczaj zaraz po wakacjach. Były przedłużeniem 
lata. Po-
48
chylali się nad swoimi, wynurzającymi się z wywoływacza twarzami. Skóry w 
czarnych ziar- 
nach powietrza, uśmiechy, ruchy rąk zatrzymane wpół gestu, otwarte wargi. 
Usiłowali przy- 
pomnieć sobie moment zrobienia zdjęcia. To, do czego uśmiechali się wówczas, co 
przywo- 
ływali ruchami dłoni, o czym mówili.
Zanurza ręce w stosach zdjęć, gdy tylko poczuła pod palcami ich błyszczące 
bogactwo, 
wraca smak wszystkich kolejnych mórz, zapach potu podczas górskich wspinaczek, 
kurze 
wielogodzinnych podróży i otwierające się nagle przed nią i Marcinem – świecące 
o zacho- 
dzie – panoramy obcych miast jak wnętrza rozciętych owoców, gotyckie wieże i 
cyprysy wy- 
rastające tuż zza ramion, zapach południowego powietrza, cykady, palmy obok 
świerków i 
jezior z perkozami, wszystko to jednoczesne, splątane, wirujące jak w diabelskim 
młynie. 
Cień drzewa figowego nad morzem, na rozpalonych kamieniach, ramionach. Później 
kleista 
słodycz rozgryzionej figi zmieszana ze słoną goryczą fali zalewającej usta. 
Jeszcze teraz, gdy 
patrzy na swoją skrzywioną na zdjęciu twarz, czuje ten piekący, nie do 
wyobrażenia smak. 
Prędko popija go łykiem kawy.
Zdjęcia należałoby raz wreszcie ułożyć chronologicznie. Z roku na rok powiększa 
się ich 
ilość. Ani ona, ani Marcin nie potrafią już wielu z nich umiejscowić w czasie i 
w przestrzeni. 
Wypadają z pamięci, grzęzną „na bocznym torze”. Sekundy z ich życia. Gdyby je 
ułożyć 
obok siebie, jedno zdjęcie za drugim, powstałby cały pas, tor niewiadomego.
Idzisław Parkosz zatrzymał swój czas. Bał się, że odkształci w nim coś, co 
chciał zacho- 
wać w swojej wersji pierwotnej? A może wybrał moment, poza którym każda zmiana 
byłaby 
już zmianą charakteru? Nie chciał pozwolić na tak dalekie swojego życia 
przeinaczenie. Mi- 
łość? Polityka? A może zagubił się w dwóch, trzech wersjach swojej biografii. 
Każda była 
autentyczna, nie umiał wybrać? I tak mówiono. Były poszlaki. Nie sprawdzone, w 
połowie 
drogi ku faktom.
Dana układa zdjęcia z Idzikiem na czarnym blacie biurka, tak jak powstawały, w 
kolejno- 
ści mijania. Jest ich dziewięć. Dwa z wycieczki na studiach, dwa ze ślubu Ryby i 
Marcina, 
cztery ze wspólnego spaceru i ostatnie ze zjazdu pisarzy. Odbył się dokładnie 
trzy tygodnie 
przed samobójstwem Idzika.
Pierwsze: październik, rozpoczęte studia, już po czerwcu, przerażającym w 
wiosennym 
słońcu. Wycie karetek pogotowia. Mury poranione. Zdjęcie wyjęte z czasu, którego 
nikt z 
nich wtedy nie rozumiał. Pętali się po wiecach, masówkach, odczytując nowe, 
zaskakujące 
hasła. Po raz pierwszy pozostawieni sami sobie, oni tak pielęgnowani, 
„przyszłość narodu”. 
Grzecznioszki. Nagle samotni. Na pustych ulicach. Niektórzy podglądali. 
Podsłuchiwali. Inni 
nie. Wkuwali gramatykę, starocerkiewszczyznę, wiersze Klemensa Janickiego. Ryba 
należała 
do tych ostatnich. A Idzik? Nie pamięta. Wie o nim z tamtych miesięcy niewiele. 
W środku 
roku zaczął organizować nigdy nie zrealizowany spektakl, oparty na wierszach 
Gałczyńskie- 
go. Mówiło się „teatrzyk eksperymentalny”. To były wtedy słowa magiczne.
Na zdjęciu widoczny jest cały rok na tle portalu zabytkowego pałacu. 
Przywieziono ich 
autobusem, aby zwiedzając zbiory biblioteczne nauczyli się kultu książki, 
uświadomili sobie 
trwałość i wielkość tradycji, którą oto mają poznać – tak wyjaśniła cel 
wycieczki prowadząca 
ćwiczenia z nauk pomocniczych. Długie płaszcze, plastikowe torby, gładkie włosy, 
buty na 
niskich obcasach, nic z kokieterii, makijażu, chłopcy w prochowcach, ściągnięci 
paskami. 
Cechy charakterystyczne: u dziewcząt płaszcze nie zapięte, poły tylko założone, 
w pasie 
przytrzymywane ręką, u chłopców podniesione kołnierze. Na wszystkich – płaszcze 
za ob- 
szerne, jakby szyte na wyrost, szerokie w ramionach, znoszone. Ubóstwo, ale i 
funkcjonal- 
ność, okrycia miały chronić nie tylko przed chłodem, również przed wiatrem i 
deszczem. Ka- 
prysy mody nie wchodziły wtedy w ogóle w rachubę (w rok później było już 
inaczej). Ryba 
stoi w środku grupy, na najwyższym stopniu (koło Marcina), widoczne czoło, oczy, 
resztę 
twarzy zasłania Cz., później najlepsza na roku studentka (przez całe pięć lat 
chodziła na zaję- 
cia w szkolnym, czarnym fartuchu). Idzik jest daleko, na prawo, znacznie niżej, 
widoczny
49
tylko fragmentarycznie: włosy na jeża, niskie czoło, oczy. Przed nim N., jego 
wielka miłość. 
Ptasia głowa N. o wąskim nosie i czarnych oczach na wysokości ust Idzika. (Nie 
odwzajem- 
niła jego uczucia.)
Drugie zdjęcie: na ścieżce, pod drzewami. Wszyscy uśmiechnięci, rozgadani, tylko 
Dana, 
nie pamięta już dlaczego, zamyślona. Przy niej Marcin, zaprosił ją tego wieczoru 
do opery, na
„Halkę”. N. rozmawia z Idzikiem. Ale tutaj także tylko kawałek Parkosza. Nawet 
nie widać, 
czy miał na sobie ten nieśmiertelny czarny golf i beżowy prochowiec – ze snu.
Wyraźnie nie chce się Rybie rozstawać z tymi zdjęciami. Wielu kolegów odeszło ze 
stu- 
diów już po paru miesiącach, inni po drugim roku, ci pozostaną na zawsze w 
„mrokach pa- 
mięci”, nie rozpoznaje ich twarzy, nie przypomina nazwisk. Losy innych ułożyły 
się drama- 
tycznie: śmierć (jest dziewczyna, która umarła na białaczkę w styczniu 57 roku), 
schizofrenia, 
więzienie, drobne kradzieże, prostytucja. Większość jednak wybrała stabilną 
drogę belferską. 
Czasem ich spotyka, na konferencjach, na ulicach. Zabiegani. Poważni. Twarze 
nauczy- 
cieli rozpoznawalne w tłumie; charakterystyczny sposób mówienia: apodyktyczny – 
z wyraź- 
ną troską o sprawność językową. Słuchając ich Ryba zawsze usiłuje zgadnąć, 
jakiego typu
ćwiczenia słownikowe przerabiają aktualnie w swoich klasach.
A więc znowu – szkoła! W zaborczości, z jaką powraca, jest coś chorobliwego. 
Pcha się ze 
swoimi zakurzonymi korytarzami, dzwonkami, gromadami biegnącej młodzieży w sam 
śro- 
dek spraw, z którymi nie powinna mieć nic wspólnego. Sterczy ponad tą z domysłów 
jedynie 
złożoną powieścią, ponad jej kruchą konstrukcją z całą swoją krwistą 
autentycznością i – roz- 
prasza. Mimo iż tak odległa, bo uciekła przecież przed nią aż tu, do Dziadówki, 
stale – zagra- 
ża.
Teraz także trudno się Rybie skupić. Gdzieś w głębi czaszki, po zwojach 
mózgowych (raz 
bliżej, raz dalej) tłucze się to nieszczęsne radio z gabinetu polonistycznego.
Początkowo próbowała nie zwracać uwagi na upokarzającą myśl: – Jeszcze mi za nie 
za- 
czną odciągać z pensji w przyszłym roku. – Udawała, że nie boi się rozmowy z 
dyrektorem, 
usiłowała nie patrzeć na telefon, mimo to parę razy nieomal słyszała terkot 
dzwonka, teraz – 
skapitulowała. Trudno, trzeba na chwilę odłożyć wędrówkę w poszukiwaniu fabuły.
Kto mógł zdewastować radio? Który z nich (dziewczęta wykluczyła)? Może uczeń B.? 
Kradł probówki z pracowni chemicznej. Podobno robił w domu jakieś doświadczenia. 
Kiedyś 
w ósmej klasie, ze strachu przed ojcem, nagadał na Rybę niewiarygodnych bzdur, o 
tym jak 
uczy, czego wymaga. Ojciec – furiat (w myślach rozgrzeszyła ucznia) zrobił jej 
na wywiad- 
ówce awanturę.
Powrót ponurego epizodu z pierwszych lat pracy. Musi go oto przeżyć raz jeszcze.
Czuła się wtedy tak, jakby ją ktoś napadł w ciemnej ulicy i zadał cios w głowę. 
Jeszcze te- 
raz, kiedy o tym myśli – przed oczami czarna zadymka i wściekłość. Chwyta za 
gardło. Gło- 
śno przełyka ślinę, uderza dłonią na płask o blat biurka. Podskoczył przycisk, 
książki, drgnęły 
papiery, uniósł się w słońce gęstszy snop kurzu.
Ojciec B. wygłosił mowę oskarżycielską (jak się dowiedziała, usunięto go przed 
paru laty 
z prokuratury), przegięty nad ławką, jak nad mównicą w sądzie, twarz w 
czerwonych pla- 
mach. Zdania, po mistrzowsku rozgrywane, coraz to w zmiennych kadencjach (widać, 
że w 
domu ćwiczył je głośno) spadały na głowy odwróconych ku niemu rodziców, i Ryba 
widzia- 
ła, jak coraz więcej oczu patrzy na nią z niechęcią:
– Teraz nareszcie wiemy, dlaczego w tej klasie jest tyle ocen niedostatecznych. 
– Miała się 
bronić? Wygłosić nową mowę? Wyrzucić go za drzwi? Wezwać dyrektora? – Pani 
kłamie – 
przerwał, gdy próbowała protestować. – Kłamie! – i powiódł zwycięskim okiem po 
zgroma- 
dzonych. Gwoździem oskarżenia był, jak to sformułował, „dowód rzeczowy”, 
przyniósł go z 
domu, i Ryba zobaczyła, jak zwycięsko wymachuje miesięcznikiem literackim, 
który, wśród 
innych, na jej zlecenie uczniowie czytywali. Nie od razu rozpoznała, że jest to 
numer z ko- 
lumną jej wierszy.
50
– A ponadto profesor Hryniewiecka za nasze pieniądze robi sobie popularność 
wśród 
uczniów. To zrozumiałe, skoro szary czytelnik takiej poezji nie rozumie i nie 
chce! – Odczy- 
tał pierwszy dystych wiersza Utamaro. Ryba zupełnie nie pamięta, jak to się 
stało, że B. w 
końcu przestał mówić. Czy przerwała mu sama, czy zrobił to ktoś z rodziców? Nie 
wie. Klasę 
opuszczano w milczącym zażenowaniu. Wydało się jej, kiedy zamykała drzwi na 
klucz, że 
zatrzaskuje w tej sali raz na zawsze siebie, tę z czwartego roku studiów, pełną 
wiary w po- 
słannictwo swojego zawodu, pochyloną w czytelni nad pracą Piramowicza „O 
powinnościach 
nauczyciela”.
Dyrektor, kiedy domagała się, by B. przeprosił ją publicznie, powiedział 
sentencjonalnie: – 
No cóż, koleżanko, nie ma dymu bez ognia. – Robił wszystko, aby sprawę 
zatuszować. – 
Przecież to maniak, jeszcze poleci gdzieś wyżej z donosem. A w szkole, jak to w 
szkole, 
smród można zrobić z niczego. I kto potem będzie dochodził prawdy? – Ryba 
odniosła wra- 
żenie, że co innego mówił jej, a co innego wzywanemu parę razy B. I chociaż 
stary B. nie 
pokazywał się na wywiadówkach (przychodziła matka), a chłopca usunięto z zespołu 
Ryby, 
nigdy nie zdołała już polubić tej klasy.
Od tego czasu zaczęła się bać. Zrozumiała, że w szkole może liczyć tylko na 
siebie. Jej 
zawód nie był chroniony przez nikogo. Lęk z latami zamiast maleć – potężniał. 
Prędko 
zresztą zauważyła, że w gronie nauczycielskim – jest powszechny. Oczywiście 
zdarzały się 
wyjątki: belfrzy silni, od lat nawykli do wielkich batalii o swoją i swego przed 
miotu god- 
ność. Uparcie ich tępiono: koledzy (upokarzali ich swoim istnieniem), władza, 
rodzice 
uczniów. Jedynie młodzież otaczała ich cichym szacunkiem. Co nie przeszkadzało 
jej prowa- 
dzić z nauczycielami walk podjazdowych, w których wszystkie chwyty wydają się 
dozwolo- 
ne. Ci „ostatni Mohikanie”, jak ich w myślach nazywała, żyli więc w wiecznych 
bojach, 
wszędzie jako ludzie „niemanipulowalni” – ledwo tolerowani. Nie potrafili 
zrozumieć racji 
nadrzędnej, panującej w szkołach, że zawsze należy wybierać mniejsze zło, i 
zawsze na „ko- 
rzyść dziecka”.
Ryba skrupulatnie zbierała zwolnienia lekarskie, gromadziła latami prace 
klasowe, nie 
wydawała ich do domu bez pokwitowania, przy niektórych swoich poleceniach żądała 
podpi- 
su młodzieży, rodziców, prowadziła wykaz spotkań, dowody nadania upomnień i 
wezwań, 
nie mówiąc już o czymś tak oczywistym, jak daty przy stopniach, lub nawet treść 
pytań za- 
dawanych uczniom; w wypadkach szczególnych notowała nawet odpowiedzi, i znów 
kazała 
podpisywać. Zawsze myślała o tym, co mówi, czy nie można jej słów stronniczo 
zinterpreto- 
wać. To była cała precyzyjna maszyneria. Z czasem potrafiła ją sprawnie 
uruchamiać. Dy- 
rektor był dumny, że nauczył ją nareszcie reguł gry.
I wszystko byłoby dobrze, gdyby Ryba potrafiła do tego stanu rzeczy przywyknąć. 
Ale nie, 
nie umiała. Zawsze przy wykonywaniu czynności zabezpieczających czuła 
upokorzenie. Nie- 
stety, każdy bunt kończył się porażką, ucieczką – w kompromis.
Sprawę radia przeoczyła. Podpisała przecież jakiś papierek o odpowiedzialności 
finanso- 
wej za pracownię. Dyrektor ma go w teczce, na wszelki wypadek. On też, tak jak 
nauczyciele, 
gromadzi swoje dowody. Puknie palcem w podpis: – No tak, koleżanko, cała sprawa 
jest tu- 
taj. Pieniążki na stół.
Klucze! Przecież oddała je przed wakacjami. Klucze od wszystkich szaf z 
pracowni. Mogli 
sami zamknąć. Trochę ją to uspokoiło.
Rzeczywiście: opanowała już sztukę swojego zawodu.
Zdjęcia następne są ze ślubu Ryby i Marcina. Trzy lata przerwy. Szmat czasu. Co 
się w 
nim działo z Idzikiem? To ważne dla życia postaci. Jeśli prototyp Parkosza ma 
być partnerem 
Jagody, musi wiedzieć o nim wiele. W powieściowej retrospekcji studencka 
przeszłość bo- 
hatera będzie odgrywać pewną rolę.
Ryba zaczyna notować. Idzisław mieszkał razem z Marcinem przez miesiąc w jakiejś 
za 
grosze wynajętej klitce, bez pieca (nigdy tam nie była). Nocami włóczyli się po 
mieście: dwo-
51
rzec, kawiarnie. Dyskutowali. Kiedyś na ławce w parku, o drugiej w nocy, pod 
ogromnym- 
księżycem, deklamowali, przekrzykując się, fragmenty wierszy Rimbauda, oczadzeni 
bo- 
gactwem jego ultramaryn. Milicjant. Wylegitymował. Sprawdził, czy nie są pijani. 
Marcin z 
rozrzewnieniem wspomina świniobicie, na które zabrał go Idzik. Kiedyś podarował 
mu słoik 
miodu, smalec, częstował rzodkiewkami – takie rzeczy w głodnych, studenckich 
latach li- 
czyły się.
Był i teatrzyk. Pracowali nad nim w całej grupie. Ryba była już z nimi. Grali 
coś nowocze- 
snego. Niewiele rozumiała. Marcin i Parkosz „nosili” miny wtajemniczonych, więc 
wstydziła 
się przyznać. Zaczęła kupować „nowoczesną poezję”. Różewicza – to był wstrząs, 
Biało- 
szewskiego – protest. „Wyprawy krzyżowe” po czytelniczych doświadczeniach z 
socu.
Dana uśmiecha się do siebie. Ile marzeń otwartych szeroko, ile kuszących 
perspektyw. W 
powieści Idzik – dziennikarz (trzeba mu wymyślić imię) będzie kolegą Woyny ze 
studiów. 
Jagoda zaś, jego dziewczyna, pisze doktorat u psychologów, na trzecim piętrze 
Philosophi- 
cum. Dlatego odwiedza collegium: biblioteka, spotkania z promotorem. Woyna pozna 
ją naj- 
pierw z widzenia: moment w holu, w zadymce śnieżnej, w przewiewie. Nie będzie 
jej łączył z 
Idzikiem. O ile dramatyczniej – później, już po samobójstwie Idzika, zarysuje 
się uczucie 
Woyny i Jagi. Nareszcie jest uzasadnienie dla lęków Jagody.
Miłość uwikłana w przedmioty, grę świateł na twarzach, meblach, w bieg nie 
kontrolowa- 
nych skojarzeń. Wyrzuty sumienia połączone z nagłym uczuciem. Węzeł rozcięty na 
dwa, 
rażące oczy, białe plastry.
Zdjęcia ze ślubu Ryby. Pamięta, jak zaskoczyła ich propozycja fotografa. 
Czatował przy 
wejściu: – Życzą państwo pamiątkę?
Nie życzyli, ale nie potrafili odmówić. Były drogie. Bardzo drogie, jak na ich 
studencki 
budżet. Kiedy je po tygodniu odbierali (oglądali na chodniku, w sklepie się 
wstydzili) w 
mroźny, śnieżny poranek, jeszcze pod wrażeniem świeżo wydanych pieniędzy (ile 
nowych 
książek utracili, biletów do kina), Ryba powiedziała ze złością: – No nie, to 
już jest ordynarne 
wyłudzanie pieniędzy.
Zdjęć było jedenaście, wszystkie możliwe ujęcia. Z równowagi wyprowadziło ich 
zwłasz- 
cza zdjęcie Parkosza podpisującego akt ślubu: – Po co nam to?
Ślub brali w Prezydium, w budynku o osypujących się tynkach i ciemnych 
korytarzach. 
Czekali razem z wezwanymi na kolegium karne. Jedno ich łączyło – zdenerwowanie. 
Popa- 
trywali na siebie ponuro spod oka. Tylko Idzik żartował, poprawiając co chwilę 
krawat. Wło- 
żenie go w tamtych latach było dla niego wielkim, na rzecz konwenansów 
uczynionym wy- 
rzeczeniem.
Pokój, w którym odbyła się ceremonia, stanowił niejaka rekompensatę za ponury 
hol, 
czarne, nasycone smarem podłogi, był jasny, urządzony z wyraźną troską. Tyle że 
wszystko 
w nim zużyte (widoczny brak finansów). Krzesła skrzypiące, fotele, na których 
siedzieli no- 
wożeńcy, z jedną poręczą (śmiali się, że to jest ich pierwsza materialna 
wspólnota małżeń- 
ska), stolik do podpisywania aktu – kulawy, nawet urzędnik stanu cywilnego ze 
sztuczną 
szczęką seplenił w czasie wygłaszania uroczystej przemowy.
Na zdjęciu okno z pluszowymi storami i krzywo naciągniętą firanką. Okrągły 
stolik z ser- 
wetką w kratkę, żeby na dłużej starczyła, za szkłem, ogromny kałamarz. Parkosz 
pochylony, 
twarz w skróconej perspektywie, kwadratowa czaszka, włosy, mimo że świeżo 
przystrzyżone, 
zmoczone, natłuszczone, jak zawsze pełne sterczących (na tle białej firanki) 
kosmyków. Po- 
waga chwili widoczna w układzie dłoni Zdzisława, w geście, jakim lewą dłonią 
przytrzymuje 
podpisywany akt, mały palec odchylony w bok. Na maleńkim stoliku (nawet łokcie 
Parkosza 
wiszą w powietrzu) – kwiaty. Tego jednego w pokoju nie brakowało. Zieleń 
panoszyła się w 
nim jak w palmiarni. Z ramienia Idzika wyrastają dwie trzykrotki, zza głowy 
paproć, a dłonie 
są wplątane w pnący się po blacie bluszcz. Nad Parkoszem urzędnik, w czarnym 
garniturze, 
posępny.
52
Na drugim zdjęciu, gdzie już Dana i Marcin na pierwszym planie, za nimi więc, 
śmiesznie 
pochyleni na boki (fotograf powiedział: – proszę się rozsunąć!) – Idzik i 
przyjaciółka Ryby, 
T. Sylwetka Idzika odbija się w kaflowym, ciemnym piecu, widać nawet stopy w 
obłoconych 
półbutach, które wstydliwie wepchnął głęboko pod krzesło. Patrzy prosto w 
obiektyw: oczy 
głęboko osadzone, usta (dziewczęta rozmawiając z nim chętniej patrzyły na jego 
wargi niż w 
oczy), rowek w brodzie. Jest skupiony.
Dana ze zdziwieniem stwierdza, że przez te wszystkie lata prawie się nie 
zmienił. Jest już 
dorosły. Inaczej Marcin, chudy, z rozbrajającą naiwnością w twarzy. Na kolanie 
dłoń z ob- 
rączką, wygląda, jakby ją specjalnie pokazywał. Dana z kremowymi różami, w 
popielatej 
sukni, z pełnym ufności uśmiechem, tłusta i źle ubrana.
*
Nie usłyszała kroków po schodach, tylko od razu pukanie. Zdążyła bezszelestnie 
przekrę- 
cić klucz. Przycisnęła się do futryny. Za deskami przyspieszony, świszczący 
oddech. Któryś 
ze Starców. Zaraz zacznie podglądać. Drzwi są wypaczone i tuż nad klamką można 
spojrzeć 
w głąb, wzdłuż wąskiego, tnącego pokój – promienia. W kącie widzenia: biurko, 
okno. Na- 
słuchują swoich oddechów. Ryba czuje się jak spiskowiec. Rzeczywiście 
dziwaczeję, myśli, 
co by mi szkodziło otworzyć, przecież i tak jeszcze nie zaczęłam pisać.
Rusza klamką, a teraz delikatnie, drugi raz, puka. Co on robi? Opiera się dłonią 
wzdłuż de- 
sek drzwi, coraz niżej? Sieknięcie. Klęka? W szparze pod podłogą widokówki.
Ryba obraca je w dłoniach. Zdziwienie:
„Oby nam życie było słodkim rajem...” 
J. Słowacki
„Spełnienia pragnień i powrotu do pracy zawodowej w naszym LO życzą Krysia i 
Zuza.” I 
druga:
„Z okazji Dnia Nauczyciela życzenia pomyślności i zadowolenia z pracy 
literackiej, szczę- 
ścia w życiu osobistym oraz szybkiego powrotu do szkoły składa klasa III a.”
I trzecia:
„Szanowna Pani Profesor! Proszę przyjąć z okazji Dnia Nauczyciela życzenia 
owocnej 
pracy z młodzieżą i wielu sukcesów w pracy twórczej, oraz jeśli to Pani nie 
obraża, wyrazy 
uznania od byłych praktykantek.”
Korespondencję do Ryby Starcy zazwyczaj kładą w holu, na stoliku, teraz 
przynieśli na 
górę. Chcieli jej sprawić przyjemność? A ona zamknęła się przed nimi na klucz.
Od Marcina znowu nie ma wiadomości. No tak, liczy na palcach, już okrągły 
tydzień. Kie- 
dy wraca? Ostatnio coraz częściej zaczyna się o niego i o siebie niepokoić. Nie 
pomaga świa- 
domość, że listy zza granicy grzęzną na pocztach. Wyobraża sobie nawet parciany, 
zalakowa- 
ny worek, czekający na swoją kolejkę w ciemnym, pocztowym korytarzu.
Marcin – użerający się z wydawcami gdzieś w Berlinie, Wiedniu, w sieci 
przyjazdów i 
odjazdów, „ostatecznych terminów”, gadający godzinami przez telefon. W domu 
pracuje na 
środku pokoju, przy stole. Rzadko porządkuje papierzyska i nigdy nie robi tego 
do końca. 
Dlatego jego praca to rozpanoszony po mieszkaniu, narastający niebezpiecznie – 
wieczny 
szelest. Nie umie poruszać się cicho i kiedy idzie przez pokój do kuchni, aby 
zaparzyć herba- 
tę, uginają się deski podłogi, otwierają się skrzypiąc drzwi szafy, potrącone 
meble dzwonią 
szkłem, głucho dudnią, spadają książki, a po chwili w zlewozmywaku pęka szklanka 
i pod- 
skakują na kamiennej podłodze łyżeczki. Marcin mówi wtedy o sobie: – Kosołapość 
ze mnie 
wylazła. – Stale czegoś szuka. Na dywan z szuflad kredensu, szaf bibliotecznych, 
w zapachu 
kurzu wypadają wybebeszone z głębi maszynopisy, kalki, stare obwoluty, dawno 
zawieruszo- 
ne książki. Trzeba później przestępować całe ich zwały, wysoko pod nosząc nogi, 
a i tak pa- 
piery rozsuwają się, wślizgują pod kredens w przewiewie, aż do samej ściany.
53
Szelest dartego i ugniatanego w trzcinowym koszu papieru. Marcin ma zwyczaj 
ubijania 
go nogą (aby więcej weszło), i wtedy już Ryba niczego innego nie potrafi robić 
poza tępym 
wsłuchiwaniem się w papierowe miażdżenie, miętoszenie.
Każdy zresztą gest Marcina obrośnięty jest akompaniamentem dźwięków, wprowadza w 
skupioną ciszę wiatr (nigdy nie zamyka za sobą drzwi). Cały jest szelestem i 
wiatrem – sze- 
lest ortalionu, zimą głośniej niż u innych skrzypiące na ubitym śniegu – buty, 
szelest zrzuca- 
nej prędko koszuli, w ciemnościach pęka w niebieskie iskry, dzwonienie tapczanu, 
który tyl- 
ko pod nim tak głośno gra wszystkimi sprężynami naraz. Jeszcze gazety. Nosi je 
zawsze przy 
sobie, w aktówce wypchanej książkami (aż trzeszczy naderwany plastik). Rozkłada 
je na uli- 
cy, na wietrze. Zrywają się do lotu, trzepoczą przez moment czarno w świetle, 
aby po sekun- 
dzie mógł je podarte i bezużyteczne zmiażdżyć w dwie ogromne pacyny (w 
najbliższym kio- 
sku kupuje nową gazetę).
W mieszkaniu pełno jest nieaktualnych dzienników. Nie można ich wyrzucać, bo 
Marcin 
zapisuje na marginesach numery telefonów, terminy, adresy, notki 
bibliograficzne, nazwiska. 
Szukanie ich od spokojnego: – Zaraz, gdzieś to miałem – przeradza się w nerwowe 
wyrzuca- 
nie z miejsc mrocznych a tajemnych, z przepastnego wnętrza ich wielkiego 
mieszkania coraz 
nowych stert pism.
Studiowanie marginesów nie zawsze daje wyniki: – Ty, nie wiesz przypadkiem, o co 
mi tu 
chodziło? – pyta pod suwając Rybie notatkę: „K. 3. godzina 17”. – To moje pismo? 
– obraca 
gazetę pod światło, przekrzywia głowę. Taki zapis z odległych miesięcy potrafi 
go męczyć 
całymi godzinami.
– Nie wyrzucaj, bo może to coś ważnego.
– Ale co?
– Diabli wiedzą.
Stale boi się, że zapomniał o czymś istotnym, odtwarza terminy bliskie, dalekie, 
spotkania 
odbyte, czekające, adresy, nazwiska ludzi, do których musi napisać.
Zdarza się, że gazety wypadają mu z kieszeni w momentach najmniej oczekiwanych i 
od 
razu rozkładają się na dywanie całymi tłusto wydrukowanymi zdaniami. Ryba 
pamięta, jak 
przed laty zdążyła przeczytać między jednym pocałunkiem Marcina a drugim: „Karę 
śmierci 
na trzech gwałcicielach i mordercach – wykonano”.
Są okresy, zwłaszcza gdy Ryba zabiera się do pisania rzeczy nowej, że to 
dźwiękowe roz- 
pasanie Marcina, strumienie szelestów galopujące przez mieszkanie uniemożliwiają 
jej pracę. W 
dwa lata po ślubie, po raz pierwszy uciekła z miasta do Dziadówki. Postanowiła, 
że zo-
stanie w niej sama – miesiąc.
Rozstanie odbyło się w warunkach nieomal aseptycznych, jak w sali operacyjnej, 
dla Ryby 
było ono zresztą rzeczywiście operacją, bez krwi wprawdzie, ale miało uratować 
ją dla siebie, 
ją dla pisania. Wydobyła Marcina z tych tygodni niczym odłamek metalu z rany, 
ostrożnie 
pincetą. Przypomina sobie własny spokój. Kiedy zaczęły ją mijać budynki stacji, 
rzędy aut na 
podjeździe dworca i – ręka Marcina wysunięta dalej od wszystkich innych 
żegnających rąk, 
zaborcza. Robił wrażenie, jakby usiłował chwycić powietrze, które ją otaczało i 
wyciągnąć z 
wagonu, takie małe porwanie w przezroczystym worku. Tak, to byłoby nawet w jego 
stylu. 
Potem wmówiłby Rybie, że zrobił to dla jej dobra. Uwierzyłaby. Zapach dworca, 
deszczu 
padającego w kurz, sadzy, pozostawił na długo w ustach metaliczny posmak, jakby 
podnie- 
bienie było sklepione z czarnej blachy.
Została sama. Wyzwolenie. To uczucie zna najlepiej. Przeczekać uciekający ku 
sercu pło- 
mień, wzruszenie. Wyjść z upału, nie podjąć w nim wędrówki.
W tamtych latach między Dziadówką a miastem nie kursowały autobusy, a od stacji 
było 
daleko. Szła w ciemności drogą obsadzoną kasztanami. Słyszała ich oddech, 
mijając korę, 
liście; ciężki od skłębionej, czarnej wilgoci. Gałęzie po ulewnym deszczu pełne 
były kropel. 
Spadały na twarz, ręce, ziemię. Nieregularny szelest, raz prędki, gdy uderzało 
kilka kropli
54
jednocześnie, a potem sekundy ciszy. Przystawała w nich, jak w przytulnych 
wnękach, my- 
śląc o sobie sprzed dziesięciu lat, o tym jak jesienią zasypiała przy otwartym 
oknie w tym 
samym kapaniu, padaniu. To była ona, Ryba. Co czuła? Czy potrafiłaby odtworzyć 
swoje 
dziewczęce marzenia? Co z nich zostało? Szelest deszczu, zapach powietrza, może 
jeszcze i 
to, że nie potyka się na znajomej drodze, że wie, ile kasztanów musi minąć, nim 
skręci w le- 
wo.
Szeroko sklepiona głowa Dziada, srebrna na tle okna, nieruchoma. Z jakiego roku 
pocho- 
dzi ten obraz, zastanawiała się, zapalając latarkę. Strumień światła rozciął 
ciemność w białe 
warstwy, wyświetlił na nich gałęzie z płynną wędrówką kropli. To jak z pamięcią, 
pomyślała, 
przypadek decyduje, którą przestrzeń wywoła się z mroku, zaludni.
Światło latarki zmętniało. To Starcy zapalili na poddaszu Ryby starą, trzcinową 
lampę. W 
trawie poruszył się na wietrze żółty prostokąt z czarnym krzyżem ramy okiennej. 
Dwie twa- 
rze wpatrzone w ciemność. Czekali na nią.
Już się nie spieszyła. Dokładnie wytarła nogi o drucianą wycieraczkę. Opartą o 
próg domu 
długą szczotką na kiju, tak jak to robiła od dzieciństwa, tym samym wyćwiczonym 
ruchem, 
czyściła buty. Odpadały z nich grudy błota (jak owoce, miękkie, rozkładające się 
już). Tego 
wieczoru zrozumiała, że Dziadówką pulsuje nadal krwią Hryniewieckich. 
Przepływała skrzy- 
piącymi schodami, rozjaśniając meble i twarze. Mijanie było w niej zawsze wolne. 
Tak chciał 
Dziad. Chronił się tutaj po swoich roztętnionych podróżach. Czas, zawracając, 
zataczał nad 
kasztanami szeroką pętlę.
A jednak, jakże długo po wyjeździe z miasta dni Ryby nie chciały się zrosnąć. 
Nie umiała 
obłaskawić godzin. Zamiast pisać, chodziła na spacery. Miała taką skarpę ponad 
polami, tra- 
wiastą, z dębem. Opierała się o pień, czuła, jak włosy wplątują się w korę, 
wrastają. Wkra- 
czała w żywiczną miazgę, słoje i jeszcze moment, a uwolni się nareszcie od myśli 
o Marcinie. 
Wyzdrowieje. Mrużyła oczy w potokach czerwonego światła. Cisza. – Niech ją 
wchłonę – 
prosiła, zagarnę, niech Marcin i tamte gorące światy, usta, oczy niech odpłyną. 
Ich nie ma! 
Ich egzystencja to spamiętane kawałki przestrzeni, martwych słów.
Marcin tymczasem – walczył. Listy przychodziły codziennie, a w każdym: „Źle bez 
cie- 
bie”, „Źle bez ciebie”. Nie pomagało chowanie ich do najodleglejszej z szuflad, 
pod najcięż- 
sze warstwy rękopisów. Leżały w myślach niczym płyta powtarzająca stale ten sam 
motyw. 
Czasem wydawało się Rybie, że zaraz zdoła go zagłuszyć. Ale wystarczyło 
nierozważnie 
unieść powieki znad papieru, spojrzeć w okno, a już powrót, igła zacięła się i 
dzwoni, dzwoni 
do obłędu, do migreny: „źle bez ciebie”.
Wybiegała wtedy z Dziadówki. Szła prędko ku wyniosłej, dębowej drodze. Pachniało 
zie- 
lenią i wielkie, okrągłe chmury opierały się o horyzont. Powtarzała imię 
Marcina, odmierza- 
jąc kroki rytmem jego głosek.
Ale nie wyjechała z Dziadówki. Została cały miesiąc. W następnych latach było 
już znacz- 
nie łatwiej.
Wczoraj o zmierzchu odwiedziła skarpę. Kiedy oderwała głowę od pnia, w korze 
pozo- 
stało kilka jej włosów. Przyglądała im się. Drgały na wietrze. Ślad obecności, 
trop wiodący w 
pustkę. Pomyślała wtedy nierozważnie pod wypukłym niebem: czy w życiu Marcina 
nie je- 
stem już jedynie jak te czarne nitki w jesiennym pejzażu?
A przecież wie, że któregoś z najbliższych wieczorów (pociąg z Berlina 
przyjeżdża o 
osiemnastej) drzwi się gwałtownie otworzą i Marcin stanie w progu, w zapachu 
wilgoci, w 
woni ulic, którą wniesie na skórze, na płaszczu. Nareszcie. Postawi walizkę na 
podłodze (na 
pewno nie po myśli, aby ją zostawić w mieście, będzie się spieszył na autobus). 
Ściągnie rę- 
kawiczki, rzuci je na łóżko. Ryba obraca się i prawie widzi, jak na szarym kocu 
wolno opada 
ich żółta, irchowa skóra.
Kochany, mówi teraz do siebie szeptem, kochany. Czuje głowę Marcina tuż przy 
swojej, 
gorącą skórę. Przymkną oczy, aby świat, meble, ich kanty nie wtargnęły w nie, 
nie rozbiły
55
przeźroczystej chwili. Będą patrzeć w swoje błyszczące pod rzęsami sierpy 
tęczówek, jak 
przelewa się w nich światło, wzbiera i gaśnie, kiedy opuszczą powieki.
Spojrzała w okno – czerwień sypie się z drzewa, prześwietlona słońcem, spływa w 
siwe 
błoto ogrodu.
Kiedy Marcin wróci, uświadamia sobie nagle znowu zupełnie spokojna i daleka mu, 
doty- 
kając dłonią sterty maszynopisów – koniec z pisaniem. Przynajmniej na dwa 
tygodnie. Naj- 
pierw będzie opowiadał, potem pakowanie, powrót do miasta, sprzątanie. Trzeba 
się spieszyć! 
A więc zdjęcia – następne. Idzik już jako redaktor i Marcin w kawiarni. 
Zbliżenie. Powięk- 
szali je, długo regulując ostrość. Klisza była szara. Twarz Marcina bokiem do 
światła, więc 
jaśniejsza. Między nosem a ustami – bruzdy, powieki obrzmiałe i rysujące się już 
wysoko na 
czole – zatoki. Pali fajkę. Krawat przekrzywiony. Idzik często powtarzał, że nie 
umie wy- 
obrazić sobie Marcina ubranego nienagannie: – zawsze coś w nim musi być „fik fok 
na bok”. 
Parkosz – twarz ciemna. Na nosie, prawym policzku i czole – plamy. Widocznie w 
wa- 
nience z utrwalaczem, w ciasnocie krople płynu wżarły się w papier zbyt głęboko. 
Rysy oka- 
leczone. W walce między światłem a ciemnością wycina się niespodzianie ostro 
prawa skroń i 
muszla ucha. Jest tak nienagannie wymodelowana jak na ilustracji z podręcznika 
anatomii. 
Nad włosami Idzika (ścięte na jeża mają prawie tę samą co i czoło wysokość) z 
lewej strony 
krótka poświata, widać w niej nawet pojedyncze włosy. Parkosz gasi papierosa, 
powieki ma 
spuszczone, usta otoczone mlecznym zaciekiem dymu. Poza tym widoczne do połowy 
kości 
śródręcza, biała koszula (pierwszy guzik pod krawatem odpięty). Wyraz twarzy. 
Miał takie aż 
poza oczy sięgające zamyślenia, minuty, w czasie których wydawało się, że nic 
nie słyszy. 
Przychwycony na nich mrugał powiekami (jakby się budził) i zaczynał, najczęściej 
bez
związku z tym, o czym się akurat mówiło: – A poza tym co wy jeszcze knujecie?
Czasem zastępował to zdanie dowcipem. Najzabawniejsze opowiadał z taką samą, ka- 
mienną twarzą.
Między nim a Marcinem – butelka soku, widoczna do połowy. Zaparzona po turecku 
kawa 
jeszcze nie opadła na dno, Idzik już usiłował ją pić; na szklance czarna, 
gruzełkowata smuga. 
Kilka następnych ujęć zrobionych na ulicy. Dwa pod domem Parkosza. Fotografował 
Mar- cin. 
Od lewej dziewczyna Idzika – Zośka, brunetka o jasnych, prawie przejrzystych 
oczach. Idzik, 
Ryba i P. (pisarz marynista). W perspektywie tramwaj i dwie warszawy, nad 
głowami ciężkie, 
secesyjne balkony, obok mur z białymi strzałkami. Tak w czasie wojny oznaczano 
zejścia do 
schronów. Szeroka brama (musiano przez nią w trzy lata później wynosić trumnę 
Idzika) 
obdrapana, mur z liszajami opadającego tynku, od dołu zaciek wilgoci. Chodnik w
kamienne romby, pod samą bramą brukowany kamień.
Na tych zdjęciach Parkosz wesoły, w prochowcu (podniesiony kołnierz), ręce w 
kiesze- 
niach. Do jego ramienia przytulona, malutka, niższa o głowę Zośka. Na jednym 
demonstruje
„gębę”. Zośka często prosiła: – Idzik, zrób gębę – a potem niezmiennie 
przerażała się, zasła- 
niając dłonią usta – Boże, jakby mu tak zostało! – Twarz Parkosza wykrzywiona: 
dolna warga 
przesunięta w prawo, policzek wypchany powietrzem i oczy w słup, białe gałki. 
Grymas na 
pokaz, do aparatu, bo poza nim cała trójka konwencjonalnie uśmiechnięta. Zdjęcie 
robiono 
prędko, w obiektyw wchodzą już dwie czarne staruszki.
I to – poza zdjęciem ze zjazdu – wszystko. Ryba odkłada zdjęcia na prawą stronę 
biurka. 
Przyciska je bryłą soli.
Parkosz złapany w szczelną sieć powietrza. Nierozkładalny w kredowym papierze. 
Nada- 
jący stale od początku każdemu patrzącemu swoją skórę z zacięciem na policzku 
(nie golił się 
maszynką?), z zakrzepłą kroplą krwi, dwiema krostami. Mimo swej woli skazany na 
ogląda- 
nie.
Po samobójstwie Idzika Ryba pojechała z Marcinem na wieś, do jego matki.
Może dlatego, że ta scena rozegrała się w ciszy (za okna mi ogołocone drzewa, 
błoto głu- 
szące kroki), spamiętała ją jak jeszcze jedno, w pełnym świetle zrobione, 
zdjęcie.
56
Brązowe meble w niskim pokoju, nakrochmalone serwety i w łóżeczku – chłopiec. 
Tłusta, 
uśmiechnięta buzia. Gaworzy. Patrzyli na niego zdziwieni: wyjątkowo udany 
niemowlak, w 
rączkach dołeczki, duże, okrągłe oczy.
– Czyje to dziecko?
– Jak to czyje?
I chociaż wydawało się, że twarz matki Idzika nie może niczego innego wyrażać 
poza 
cierpieniem, dostrzegli w niej panikę, więcej, sekundę grozy. Usiadła i powoli 
palec po palcu 
splotła dłonie na białym, sztywnym fartuchu. Zaszeleścił. Nie spuszczała z nich 
wzroku. 
Zmarszczki biegnące od oczu do skroni pogłębiły się. Dopiero kiedy za oknami 
zaterkotał 
traktor i drgnęły ustawione na parapecie doniczki z czerwonymi pelargoniami, 
powiedziała:
– To państwo nie wiedzieli?
Ryba od razu zaczęła prędko w myślach obliczać, ile czasu nie widziała Zośki.
*
Auta okrążają Dziadówkę z trzech stron jednocześnie. Dwa objeżdżają gazon pełen 
okwi- 
tających róż i stają na jego bokach przeciwległych. Ostatnie z napisem 
„Telewizja Polska” 
zatrzymuje się u wylotu kasztanowej drogi, na wprost okna Ryby.
A więc Starcom udało się – będzie film o Dziadówce – pomyślała z podziwem, 
słuchając 
gaszonych po kolei, w sekundowych odstępach, silników. Chwila ciszy i wszystkie 
auta jed- 
nocześnie, jak ptaki otwierają skrzydła, wybuchają na prawo i lewo drzwiami. 
Teraz seria 
zatrzaskiwań i od razu na podjeździe tłok. Jedni prostują nogi, przeciągają się, 
przytupują, 
grzebią w teczkach, torbach, wertują jakieś notatki, drepczą w miejscu lub 
rozglądają się wo- 
koło, jakby katalogowali elementy pejzażu. Tak mógłby rozpocząć się film 
kryminalny „z 
ambicjami”, w identycznej kolejności ujęć, w barwnej scenerii: biały dworek z 
czerwonymi 
różami, zielonymi okiennicami, jeszcze na dodatek z dębową drogą o tej porze 
roku ciemno- 
złotą, szeleszczącą.
Ryba wie – w dwóch parterowych oknach, za ciężkimi zasłonami czekają Starcy. 
Przyglą- 
dają się pośpiechowi, z jakim ci z aut, nie sprawdziwszy, czy ktoś jest w domu, 
od razu wy- 
ciągają ze środkowego wozu: kable, ciągną je przez kwietnik pod oknami. Wyobraża 
sobie 
wyraz ich twarzy, gdy przygnieciona czarnym kablem pęka łodyga najwyższej róży 
(sekundę 
chwieje się w powietrzu, purpurowa, ciężka od wilgoci), przerażenie 
rozszerzające ich źrenice i 
identyczny ruch czterech dłoni, prędki – ku szybom, ku ściętemu kwiatowi, jakby 
łudzili się, 
że zdołają w ten sposób zapobiec katastrofie. I teraz już w panice drepczą ku 
wyjściu, prze- 
klinając w myślach swoją opieszałość, tę chwilę, w której zamiast działać, 
sycili się zwycię- 
stwem.
Bo jedno nie ulega wątpliwości, odnieśli sukces – „zmowa obojętnych” wokół 
Dziada 
przestaje oto istnieć. Wydreptali, wyczekali, wypracowali, „pięli, pięli, aż 
dopięli” – jakby 
powiedział Marcin. Film oświatowy o Dziadzie. Celebracji Dziada akt pierwszy, z 
nimi, Star- 
cami, jako mistrzami ceremonii – w tle.
Podjazd opustoszał. Wszyscy są teraz pod podłogą: szuranie butów, głośne 
rozmowy, 
szum, jakby do Dziadówki wpłynął cały wartki strumień.
Ryba odchodzi od okna i myśląc już o powieści, gdzieś na planie dalszym: – jak 
to dobrze, 
że nie mam z tym nic wspólnego.
Biografie Woyny, Idzika, Jagody, nim zostaną splecione jak warkocz z trzech 
pasm, a po- 
tem zwinięte w węzeł – trzeba zapełnić zdarzeniami. Powybierać z przeszłości, 
odświeżyć, 
otrzepać, aby nabrały barw.
Pamięta, znalazła kiedyś w Dziadówce pod szafą swoje stare papcie z sukna, z 
kolorowym 
haftem. Wychyliła się przez okno i wstrzymując oddech, uderzyła jednym bamboszem 
o dru-
57
gi. Z tumanu wyłoniła się nieomal czysta biel i czerwona parzenica. Nie mogła 
zrozumieć, 
dlaczego przed laty uznała je za zużyte.
Życiorys Jagody
Od początku Ryba wiedziała – raz jeszcze musi wrócić do warstw wcześniejszych 
życiory- 
su Jagody.
Jej pierwsza posada: psycholog w Ośrodku Diagnostyczno-Selekcyjnym przy 
Zakładzie
Poprawczym w P.
Może być tak: Jagoda tuż przed egzaminem magisterskim przeczyta w miejscowej 
popołu- 
dniówce: „W Polsce jest czternaście placówek tego typu. Od 55 roku przebadano 10 
tysięcy 
nieletnich. Ośrodek bada młodzież skierowaną przez sądy dla nieletnich, 
prokuraturę, MO i 
zakłady dla nieletnich. Wydaje opinię pedagogiczno-psychologiczno-lekarską, 
opartą o ze- 
społowe badania: psychologa, pedagoga i psychiatry. O potrzebie badań 
specjalistycznych 
młodych przestępców niech świadczy fakt, iż w 60 roku na 353 nieletnich 
zbadanych w 
ośrodku tylko u 78 nie stwierdzono żadnych odchyleń od normy. Dominowały 
upośledzenia 
umysłowe, nerwice, psychopatie i charakteropatie. Psycholog przy pomocy testów 
odtwarza 
inteligencję dziecka, kierunek zainteresowań, zajmuje się preorientacją 
zawodową, sferą 
emocjonalną, określa stopień rozeznania czynu, stopień demoralizacji...”
Złoży podanie o zatrudnienie. Decyzję podejmuje z dnia na dzień. Chce pracować w 
za- 
mkniętym kolektywie. A inne motywy? Jak dotąd obiektem wychowania była tylko 
ona. Po- 
stanowiła odmienić rolę, włożyć nowy kostium.
Stanie przed lustrem, w korytarzu (ojciec uważa, że wieszanie luster w pokojach 
jest szko- 
dliwe, uczy próżności), zbliży twarz do pełnej skaz, rudych zacieków tafli, 
przyjrzy się swoim 
oczom, miękkiej linii podbródka i włosom: rozświetlonym (drzwi do pełnego słońca 
pokoju 
są otwarte), układającym się wokół szyi, puszystym. Energicznym ruchem ściągnie 
je do tyłu. 
Twarz nagle surowsza, kości policzkowe szerokie. Powinna odpiąć jeszcze biały, 
koronkowy 
kołnierzyk. Położy go na półce, pod lustrem. Będzie tam leżał aż do wieczora, 
póki ojciec nie 
zwróci jej uwagi: – Po mieszkaniu bezustannie walają się twoje rzeczy!
Ryba nie wie, jak Jagoda uzasadni swój wybór w liście do siostry, przecież nie 
napisze 
wprost: chcę pomóc tym dzieciom, albo: czasem wydaje mi się, że rozumiem, na 
czym polega 
samotność w dużej rodzinie; nie, Jagoda zawsze pilnuje, aby nie ujawniać przed 
siostrą swo- 
ich altruistycznych odruchów. Przeciwnie, satysfakcję sprawia jej podkreślanie w 
rozmowach z 
Wandą własnego egoizmu, wyrachowania. Zdaje się czekać na zatroskaną, pełną 
samo- 
oskarżenia myśl Wandy: a jednak źle ją wychowałam. Jedynie wtedy ma pewność, że 
siostra 
troszczy się o nią. Najprawdopodobniej więc napisze: biorę tę pracę, bo jest 
dobrze płatna, 
specjalny dodatek, darmowe obiady...
Ośrodek wywalczy dla siebie cztery ciasne pokoiki na drugim piętrze domu 
poprawczego, 
w samym końcu korytarza. Od reszty gmachu oddzielają je obite blachą, zamykane 
na zasuwę i 
podwójny zamek – drzwi.
Wyobraźmy sobie – dom stoi za miastem, na polach obrośniętych kartoflami, w 
środku 
szarej, otwartej przestrzeni. Ze wszystkich okien jest świetna widoczność. 
Uciekinier ma 
mniejsze szanse: brak drzew, krzaków, rowów. Lekko wygięta ku horyzontowi, 
przygnębiają- 
ca, zwłaszcza jesienią – płaszczyzna. Od pętli tramwajowej do domu prowadzi 
asfaltowa, 
jednopasmowa szosa. Po jej prawej i lewej stronie – głębokie błoto.
Codzienne wędrówki do pracy i z pracy – Jaga nie będzie ich lubiła. Jej sylwetka 
obryso- 
wana słońcem lub deszczem wolno zbliża się i oddala od bramy, w regularnych 
odstępach 
czasu, jak wahadło. Niech zawsze pamięta, że odprowadzają ją ciężkie spojrzenia 
tych pozo-
58
stających w środku, za murem: wyrostków, dojrzałych już dryblasów, dzieci, czuje 
ich wzrok 
na biodrach, nogach.
Wyobraźmy sobie także wnętrze gmachu: chłód od jego dna, wilgoć płynącą z piwnic 
i od 
razu wyszorowany do białości szeroki kamień schodów, stukot obcasów. W pierwszym 
okre- 
sie Jaga będzie pokonywać tę przestrzeń jak najprędzej, na dole, przy portierni 
głęboko za- 
czerpnie powietrza i wyprostowana, nie rozglądając się, wchodzi na górę, usiłuje 
nie dostrze- 
gać chłopców w jednakowych piżamach biegających od ustępów do pokojów, dopiero 
kiedy 
zamknie za sobą metalowe drzwi, poczuje się pewniej. To potrwa pięć, sześć 
tygodni. Potem 
zacznie chodzić wolniej, coraz wolniej, kiedyś przystanie. Spróbuje rozmowy. 
Zrazu poko- 
nując onieśmielenie, o ton za wysoko, cedząc słowa. Jej atuty: młodość, ruchy 
okrągłe, mięk- 
kie. Przy wargach, w ich ugięciu, w samych kącikach ślad bezradności, coś 
dziecinnego. Do- 
strzegą to najpierw ci najmłodsi, ci świeżo przyjęci. Ci dopiero co wyrwani z 
domów, spod 
opieki matek.
Praca w Ośrodku: bogactwo testów, konieczność wydawania opinii o badanych, 
przelicza- 
nie ich osobowości na punkty, tak zwane „rokowania” na przyszłość, szansę 
resocjalizacji. 
Od razu też zaczną się typowe dla pracowników początkujących rozterki 
wewnętrzne, czy się 
nie pomyliła, czy nie wydała krzywdzącej, zbyt powierzchownej opinii. Zrazu 
często, później 
coraz rzadziej próbuje towarzyszyć badanym w ich dalszych perypetiach z sądem, 
zakładami 
karnymi, kuratorami itd. Jeszcze wierzy, że jej opinia jest ważna, że się liczy, 
że biorą ją pod 
uwagę.
Należy pamiętać – za biurkiem Jagi codziennie siada pięciu, sześciu chłopców, 
każdy z 
własną historią, aktami sądowymi, zdjęciami z włamań, dowodami rzeczowymi, 
wywiadami 
środowiskowymi. Twarze rodziców. Będą otwierać się przed nią pełne ludzkiej 
szarpaniny, 
strachu biografie gwałtownie połamane, unieruchomione, bez ciągów dalszych. 
Zacznie my- 
śleć o nich jak o mechanicznych zabawkach, którym powyrywano wnętrzności. Jakie 
ma re- 
alne szansę ich naprawienia, jakimi poza perswazją środkami dysponuje?
Mówi się o Jagodzie, że „wydeptuje” progi urzędów, załatwia, jeździ, dzwoni, 
umieszcza, 
wpycha, szantażuje. Powtarzają: – Jeśli Jagoda nie załatwi, to już nikt...
Potem pojawi się zmęczenie.
Zacznie drażnić ją nadmiar ludzi w domu. Będzie gwałtownie reagowała na dzwonki 
u 
drzwi wejściowych, na pogwizdywanie za oknem, nawoływania (– Te, Olek, chodź na 
dół...), 
śmiechy na korytarzu, w kuchni. Nie ma gdzie odpoczywać, z jednego gmachu 
zapchanego 
ludźmi, ich sprawami, przechodzi od razu do drugiego tętniącego życiem, pełnego 
wybucha- 
jących co chwilę gwałtownych konfliktów. Denerwuje ją fakt, że spory w rodzinie 
nigdy nie 
rozgrywają się do końca, żadna ze stron nie ma szans na sformułowanie swoich 
pretensji, nie 
ma też mowy o sprawiedliwym wyroku. Awantury kończą się mechanicznie, wraz z 
pojawie- 
niem się ojca. Nie wraca się do nich. Jaga nie umie przyjąć obowiązujących zasad 
gry. Nie 
chce płacić takiej ceny za zgodne współistnienie. Efekt – nosi „urazy” całymi 
tygodniami, nie 
odzywa się do rodzeństwa. W końcu zbywają jej dziwactwa wzruszeniami ramion, 
omijają z 
daleka jej książki, notatki, nie używają jej piór, gumek, książek, nie pożyczają 
jej rzeczy – dla
„świętego spokoju”. Zaczyna egzystować w rodzinie na papierach wyjątkowych. Ale 
to też 
wyprowadza ją z równowagi. Czuje wokół siebie nieautentyczną, „robioną” ciszę. 
Parę razy 
wywoła awantury. Raz z tłuczeniem naczyń. Po kilku minutach zostanie w 
mieszkaniu sama. 
Nie od razu zauważy, że wszyscy się wymknęli jeden po drugim. Wieczorem, przy 
kolacji 
opowiedzą ojcu, zaśmiewając się, jak Jaga „wyszła z nerw”.
Po powrocie z pracy nie może się położyć (– Tak bym chciała wyciągnąć się, 
przynajmniej 
na dziesięć minut – skarży się), łóżka są wysoko zasłane, obciągnięte białymi, 
nakrochmalo- 
nymi narzutami. Co czwarty dzień, kiedy przychodzi jej kolej na sprzątanie, 
sama, tak jak 
każe rodzinny regulamin, wyrównuje pierzyny kijem od szczotki, aby na kapie nie 
było ani 
jednej zmarszczki. Robi to mechanicznie, tak samo mechanicznie z wieloletniego 
nawyku
59
zbiera z podłogi każdą zauważoną nitkę, kawałek papieru, zmienia wodę w 
wazonach, co 
drugi dzień p u c u j e buty (nawet podeszwy się w ich rodzinie natłuszcza, 
ojciec twierdzi, 
że zelówki się wtedy mniej zdzierają), raz w tygodniu prasuje spódnice, bluzki, 
pierze bieli- 
znę. Robi to dokładnie, nie bez namaszczenia. Każda czynność wymaga osobnego 
wtajemni- 
czenia. – Nie wystarczy zamiatać, należy wiedzieć, jak trzymać szczotkę, aby 
kurz nie leciał 
na zamiatającego – pouczała zawsze Wanda.
Dużo wysiłku kosztuje Jagę nie reagowanie na to, co w domu określa się jako 
„marudzenie 
ojca”. Nikt się tym od lat, poza nią, nie przejmuje. Należy wprawdzie robić 
wszystko, aby 
ojciec miał dobry humor, ale gdy się nie uda – trudno. Ojca zaś interesuje 
wiele: długość 
spódnic, kolory pomadek, nawet lakiery do paznokci. – Młoda kobieta winna być 
skromna – 
naucza przy każdej okazji.
Dobrze byłoby, aby właśnie w tym czasie Jaga poznała Idzika.
Ich pierwsze spotkanie: podczas konferencji prasowej zorganizowanej w Ośrodku 
przez 
Sąd Wojewódzki. Jadze zalecą omówienie założeń Ośrodka, przedstawienie 
dziennikarzom 
form pracy. Zaprezentuje im „maszynę” do sprawdzania wiadomości, z żółtymi, 
czerwonymi i 
zielonymi lampkami, układy do kodowania, wykresy, układanki. Będzie siedziała na 
po- 
dium, za stołem barwnym, pełnym klocków i kolorowej tektury.
W swoim reportażu z konferencji Idzik napisze:
„Psycholog Jagoda S. gęsto przeplatała swoją wypowiedź terminologią fachową, 
która 
dowodnie miała świadczyć o specyfice jej zawodu. Dziennikarze tymczasem, 
popijając sok, 
kręcili się niespokojnie i wzrokiem ludzi nawykłych do podglądania, gapili się w 
okna zasło- 
nięte kratami, w wazoniki ze sztucznymi kwiatami. Bądź co bądź byliśmy na 
terenie domu 
poprawczego. Jaka jest prawda o nim: czteroosobowe pokoje (kołdry, firanki w 
kwiatki i 
znowu wazoniki i kraty), sale do zajęć w kołach zainteresowań. Wychowanków nie 
zobaczy- 
liśmy. Zaaplikowano nam za to wystawę – modele prac, albumy. Ze zdjęć patrzyły 
twarze 
wyrostków o oczach ludzi zmęczonych życiem. Jakże poprawni byli w tym 
unieruchomionym 
na moment świecie. Zbijali skrzynie, heblowali drewno, pracowali przy maszynach, 
pochyle- 
ni w skupieniu; ręce ludzi pracujących fizycznie...”
O Jadze jest tylko jedno zdanie. A jednak właśnie do Jagody zgłosi się po 
konferencji. 
Spamięta – w ścisku (wszyscy przepychali się już do wyjścia) jego twarz w 
skróconej per- 
spektywie, oświetloną z boku, z niebieskawymi cieniami po silnym zaroście. 
Zamierza pisać 
o pracy Ośrodka, prosi, by pozwoliła mu przysłuchiwać się jej rozmowom z 
badanymi. Zgo- 
dzi się, choć bez entuzjazmu. Nie ulega wątpliwości, obecność kogoś trzeciego 
zmieni rytm 
pracy, zniszczy nastrój, który czasem udaje się jej wywołać. Prośba dziennikarza 
zepsuje Ja- 
godzie humor na całą resztę dnia.
Idzik zjawi się w jej ciasnym pokoiku (ledwo mieszczą się w nim biurko, regał i 
trzy krze- 
sła) dopiero po dwóch tygodniach. Siądzie koło drzwi. Cały czas będzie notował, 
nisko po- 
chylony, zapamięta więc przede wszystkim kształt jego czaszki, włosy ścięte na 
jeża. Zauwa- 
ży także, że w twarzy dziennikarza jest coś nieproporcjonalnego. Ale nie zada 
sobie trudu, 
aby przyjrzeć się jej dokładniej. Zrobi to później, gdy spotkają się po raz 
trzeci.
Chłopak jest skierowany przez sąd dla nieletnich. Boi się. Chce rozmawiać, ma 
nadzieję, 
że pani „psycholog” mu pomoże. Kradzieże z włamaniem, był już dwukrotnie karany. 
Grozi 
mu dom poprawczy. Przed Jagą będzie leżeć gruba teczka jego akt. Wertuje ją 
wolno: zdjęcia 
z wizji lokalnych, zdjęcia dowodów rzeczowych, cała biografia – czarno na 
białym.
Ryba zastanawia się nad taką sceną: chłopiec ma wykonać ćwiczenie, złożyć z 
kawałków 
drewna – człowieka. Korpus w kamizelce z wgłębieniami na szyję i ramiona, osobno 
nogi, 
ręce, głowa. Jest bezradny, obraca je w dłoniach, ogląda pod światło. Tułów 
układa górą w 
dół, ręce są wywichnięte, a na głowę nagle nie ma miejsca. Kiedy we wgłębienia 
na ramiona 
zaczyna wciskać nogi, a szyję próbuje wsunąć w miejsce tuż nad brzuchem, Jagoda 
nie wy- 
trzyma nerwowo i odwróci drewniany tułów. Chłopak westchnie z ulgą. Szyję i 
głowę składa
60
dobrze, zadowolony przyklepuje dłonią, ale z nogami znowu ma kłopoty. Stopy są 
zwrócone 
do środka. Zaskoczy to Jagę. Jeszcze przed chwilą sprawnie komponował według 
schematu 
wymyślne wzory z trójkątów i kwadratów, mierzyła czas stoperem. W swoim 
reportażu Idzik 
napisze: „Nie udało mu się ułożyć drewnianego człowieczka. Chociaż starał się. 
Czy potrafi 
kiedyś skonstruować własne człowieczeństwo”. (Po samobójstwie Idzika to zdanie 
zostanie 
dla Jagi obarczone nowym, gorzkim znaczeniem.)
Jak pracuje Jaga? Chłopiec, biurko, psycholog – patrzą na siebie, ona jest tu 
wyrocznią. 
Zadaje pytania, oblicza jego błędy, punkt po punkcie, wykrywa całe pokłady 
niewiedzy. Po- 
tem na formularzu „Opinii”, w rubryce numer dwa: „Wyniki badań psychologicznych 
(mię- 
dzy innymi ocena poziomu intelektualnego, charakterystyka osobowości, 
zainteresowań i 
uzdolnień, przydatności zawodowej”), zatrzaśnie na połowie stronicy jego 
osobowość i na 
końcu, w jednej linijce sformułuje „Wnioski”, na przykład: sprawność umysłowa w 
granicach 
dolnej normy, ociężałość umysłowa, socjopatia lub coś w tym rodzaju. Chłopak 
zaciekle wal- 
czy, chce wypaść jak najlepiej.
Idzik wyzna później Jagodzie: był w tej grze po stronie dziecka. Chwytał sam 
siebie na ab- 
surdalnej chęci, aby mu trochę podpowiadać. Zdoła zanotować część dialogu 
(między odpo- 
wiedziami chłopca a nowymi pytaniami Jagi nie ma najmniejszej przerwy, to nie 
rozmowa: 
potok słów), twarz kobiety zachowuje przez cały czas ten sam wyraz, po prostu 
rejestruje 
odpowiedzi jak taśma magnetofonowa:
– Kto napisał „Pana Tadeusza”?
– Sienkiewicz.
– Gdzie leży Egipt?
– W Berlinie.
– Po co są przepisy prawne?
– Żeby się ludzie nie pomordowali.
– Czemu należy unikać złego towarzystwa?
– Żeby nie robić coś złego.
– Ile godzin ma rok?
– Czterdzieści osiem.
– Jaki film ci się najbardziej podobał?
– „Hubal”.
– A co ci się w nim podobało?
– Koniec, jak mu obcięli głowę i rękę.
– Jakie książki lubisz?
– Nie czytam. Nie chce mi się.
– Jakie przedmioty lubisz w szkole?
– Prace ręczne, wychowanie fizyczne. Geografii nie lubię,
– A szkołę lubisz?
– My nie mamy szkoły. Nasza szkoła się rozwaliła, czy co. Teraz uczymy się w 
trzech 
szkołach, dwa dni w jednej, dwa w drugiej.
Na pytania ankiety, którą sam wypełniał: – Czego się boisz, o czym nikt nie wie? 
– napisze
– ciemności.
Załóżmy – po jego wyjściu Jagoda zaparzy dla siebie i dla dziennikarza kawę. 
Wypiją ją z 
fajansowych kubków, przy biurku zawalonym ankietami, obrazkami, klockami. Gorzki 
za- 
pach kawy wprowadzi niespodzianie do ich rozmowy nowy ton, ślad zażyłości, 
pozory poro- 
zumienia. Idzik zapyta:
– Czy istnieje według pani szansa resocjalizacji na te renie zakładu 
poprawczego? – i do- 
kładnie zanotuje odpowiedź Jagi:
– Nie. W poprawczaku zamykają za kradzież rzodkiewek (dosłownie) i za gwałty, za 
pocztówki i za morderstwa. Separacja jest niemożliwa.
61
– Widzi pani inne rozwiązanie? 
Odpowie pytaniem: – A pan widzi?
W trakcie rozmowy Idzik zacznie na blacie biurka układać historyjkę obrazkową; 
przy jej 
pomocy określa się orientację badanych w stosunkach międzyludzkich. Najpierw 
mechanicz- 
nie. Pierwszy obrazek: chłop jadący wozem, drugi obrazek: od bryczki odpada 
koło, trzeci 
obrazek: chłop schodzi z kozła, ogląda szkodę, czwarty... i tu Idzik zawaha się, 
przerwie 
sformułowane już do połowy pytanie i w skupieniu zacznie oglądać trzy pozostałe 
rysunki. 
Nie będzie umiał zdecydować się na ich kolejność, przełoży tekturki z ręki do 
ręki, aby po 
chwili rozrzucić je z wyraźną złością po blacie. Jaga uśmiechnie się z nie 
ukrywaną satysfak- 
cją (Idzik speszy się). Zawsze twierdziła, że linia fabularna tej układanki 
(projektowała ją 
kierowniczka Ośrodka) gubi się w nadmiarze szczegółów.
To zdarzenie na pozór błahe utrwali się w pamięci Jagody, aby po latach uzyskać 
nowy 
sens. Idzik rzeczywiście często traci orientację, już nie w wyborze obrazków, 
lecz ludzi. 
Fakty układa w błędny porządek, gubi się w nich.
Po raz trzeci Jaga spotka się z dziennikarzem dopiero po trzech miesiącach. 
Jagoda pracuje 
już w zakładzie poprawczym na etacie psychologa.
Na tydzień przed tym kwietniowym, mocno nasłonecznionym dniem zetnie włosy, 
prawie 
po męsku. Nada to jej twarzy surowszy wyraz. Poza tym ma nowy, znacznie 
obszerniejszy 
gabinet, z drzwiami obitymi korkiem, dermą.
Spróbujmy zobaczyć to tak: Idzik puka, wchodzi. Jaga stoi plecami do wejścia, na 
tle du- 
żego, przeciętego kratami okna. Jest drobna, na karku sznurek miniaturowych, 
pochłaniają- 
cych światło pereł. Parkosz dopiero po chwili zrozumie – nie usłyszała pukania, 
nie wie, że 
nie jest już sama. Przesłuchuje taśmę z rozmową:
– Kiedy rodzice się zorientowali, że zażywasz narkotyki?
– Jak zacząłem po pokoju szukać psów.
– Czy dokonywałeś samookaleczeń?
– Kilka razy. Raz pociąłem sobie przeguby stłuczonym kuflem.
– Gdzie to robiłeś?
– W domu.
– Nie chciałeś żyć?
– Życie jest mi obojętne. Już wszystko wiem. Nawet o śmierci, trzy razy 
umierałem. 
Wziąłem za duże dawki. Ledwo mnie odratowali w szpitalu.
– Masz zamiar przestać się narkotyzować?
– Nie, to jedno wiem na pewno. Jak wyjdę, znowu zacznę.
– Jak się czujesz u nas?
– A jak tu się można czuć? Jakby człowiek nie żył.
– Czy po narkotykach można się uczyć?
– Nie, nie ma się do tego głowy, ale pracować można.
– Czy wiesz, że narkotyki mogą doprowadzić do nieodwracalnych zmian w mózgu?
– Tak.
Stukot przekręcanych pokręteł. Jagoda pochyli się nad mikrofonem (nadal stoi 
tyłem do 
drzwi), czysta w rysunku linia szyi, z wyraźnie zaznaczoną kością pierwszego 
kręgu. Zacznie 
mówić wolno, jakby z wysiłkiem zbierała myśli:
Zbadać koniecznie, czego się boi... Skąd miał pieniądze na narkotyki... Gdzie i 
kiedy ze- 
tknął się pierwszy raz z narkomanami... Stosunki z rodziną. Czy ma dziewczynę... 
– Teraz 
przerwa znacznie dłuższa, wygląda na to, że nic jej już nowego nie przychodzi do 
głowy, po 
paru sekundach dodaje jednak głosem o ton wyższym, bardziej zdecydowanym: – 
Balansuje 
nad przepaścią. Wkracza w śmierć, nic jeszcze nie wiedząc o życiu.
Moment ciszy i nagle – gwałtownie (zbyt gwałtownie) obraca się w stronę drzwi. 
Lęk. W
oczach. Mruga prędko powiekami. Pozna go i od razu nowa twarz. Odbywa się to 
błyska-
62
wicznie, spokój, pewność siebie, przy pełnych wargach cienkie zmarszczki 
zawodowego 
uśmiechu, drobny, ale przecież już zauważalny ślad goryczy (wzruszy go to). 
Uniesie dłoń ku 
włosom, jakby chciała je zebrać z tyłu głowy, znanym już Idzikowi ruchem. Palce 
na ułamek 
sekundy znieruchomieją, później wplączą się w krótką, zwichrzoną nad czołem 
grzywkę. 
Idzik pomyśli: – Jeszcze nie pamięta, Że ścięła włosy, jeszcze się ich nie 
nauczyła.
Jagoda: – Przyznam się panu. Jestem zmęczona. Tutaj mogą pracować jedynie ludzie 
o 
żelaznych nerwach.
Poczeka na nią przy portierni. Wyjdą razem.
Po raz pierwszy droga do przystanku wzdłuż świeżo za oranych pól nie wyda się 
Jadze 
monotonna.
Dwa miesiące później Jagoda wyprowadzi się z domu.
Biografia Rafała Woyny (c. d.)
Woyna dla współkolegów, przyjaciół z katedry, studentów, będzie postacią, wokół 
której 
od lat narastały anegdoty, żarty, dykteryjki. Dla nich wszystkich, mijających 
się dzień w 
dzień na korytarzach, w prostokątach świateł stale otwieranych i zamykanych 
drzwi, ogląda- 
jących swoje profile wiecznie na tle książek, w trójkątach zapalonych 
„czytników”, uwikła- 
nych w kredowe, puszyste zacieki – jedno jest wspólne – tęsknota za pełnią 
życia, głębokim 
oddechem, śmiechem. Tymczasem marzną w swoich czarno-białych konstrukcjach 
zdanio- 
wych. Głód zwykłości. Gromadzą pośpiesznie, bez selekcji strzępy zdarzeń spoza 
gmachu, 
okaleczone dialogi, rozbudowując w środku pachnącego klejem introligatorskim 
Philosophi- 
cum – barwne śmietnisko życia. Bylejakość zasłyszanych opowieści, częsty brak 
pointy.
Dla naukowca X. z Warszawy docent Rafał Woyna na długo pozostanie przede 
wszystkim 
kimś, kto dla swojego psa pekińczyka z każdej podróży zwykł przywozić chałwę. 
Kiedyś w 
środku dyskusji na temat perspektyw ikonologii podaruje mu – ale tak, aby 
wszyscy widzieli
– paczkę chałwy. Woyna przechowuje jeden z jego późniejszych o parę lat listów: 
„Rafale, 
wciąż jakoś nie mogę tak Cię uhonorować chałwą, jak bym chciał: ta* jest 
wprawdzie gatun- 
kowo dobra, ale niestety przez ten czas nieco ZŻÓŁKŁA. (Mimo że była trzymana w 
lodów- 
ce.) Ale jestem pewien, że to tylko z wierzchu i że po odgarnięciu łudzących 
pozorów do- 
trzesz do zadowalającej Cię istoty rzeczy. Do chałwy dołączam książkę. St.
* W drugiej od góry szufladzie biurka.”
I stanie się, od tego czasu brązowy psiak, prychający, zwycięsko wbiegnie, 
merdając ogo- 
nem – do rozmów o Woynie.
Studenci zaczną podglądać spacery Woyny z psem. Będą opowiadać, jak wczesnym 
ran- 
kiem wynurza się na skwerze z mgły, zamyślony, cierpliwie przeczekujący minuty 
psiego 
zawąchania, jak pogaduje do kudłacza, który odpowiada mu dostojnym wachlowaniem 
ogo- 
na.
Po latach, kiedy Woyna dostanie nareszcie własne, spółdzielcze mieszkanie, 
pojawi się z 
kolei seria opowieści o jego przeprowadzce.
Wynajmie konną (!?) platformę. Zawali ją książkami. Rzeczy osobiste wniesie na 
kozioł w 
jednej, mocno nadwerężonej walizce.
W epoce meblowania – o pobycie Woyny w Desie: – Wchodzę, a on na klęczkach pod 
ja- 
kimś gratem. Opukuje mu nogi i nasłuchuje z uchem przy drewnie. – Albo, mówi 
kolega z 
katedry: – Kupił w Gdańsku za cztery tysiące złotych portret szlachecki z 
siedemnastego wie- 
ku. Prymityw. Głowa krzywa, żabot jak przyczepiony. I patrzeć na takiego dzień w 
dzień, 
powieszonego nad własnym tapczanem. Makabra. Kiedy mu to powiedziałem, wściekł 
się: – 
Ty mnie traktujesz jak idiotę! – Krzyczał. – A sam co? Za dwadzieścia pięć 
tysięcy jedziesz 
na dwa tygodnie do Hiszpanii. Zamiast kształcić „oko wewnętrzne”, będziesz z 
amerykań-
63
skimi sklerotyczkami oglądać wieże. – Wiozłem go razem z tym jego obrazem po 
gołoledzi, 
zupełna „szklanka”. W każdej chwili mogliśmy wpaść w poślizg, a ten tylko bez 
przerwy: – 
Uważaj, bo mi obraz stłuczesz!
Gadają o Woynie w pociągu, w czasie podróży, w przedziale popielatym od dymu (za 
oknami listopadowa, rozmoknięta ziemia, deszcz), gadają w holu biblioteki 
uniwersyteckiej, 
w przerwie na Radzie Wydziału (wszyscy w i ciemnych garniturach i białych 
koszulach, znu- 
dzeni, co chwilę spoglądają na zegarek), gadają po ćwiczeniach, wychodząc z 
Philosophicum 
na mróz, między oszronione drzewa, podnosząc kołnierze, przytupując z zimna na 
przystan- 
kach autobusowych z ciężkimi, pełnymi książek aktówkami, przy małej czarnej, w 
przerwach 
między zajęciami:
– To jeszcze nic – wtrąca się doktorant Woyny. – W zeszłym miesiącu otrzymał 
telegram, 
żałobny. Byłem akurat u niego. Ręce mu drżały, jak go otwierał: „Pozdrowienia od 
Karola. 
Zegar w drodze”.
– I co?
– I nic. On nie zna żadnego Karola...
Woyna będzie znany w „środowisku”, a wymyślanie i powtarzanie anegdot i zdarzeń 
prawdziwych o nim stanie się czymś w rodzaju rytuału, żywego folkloru. Wędrują 
(oczywi- 
ście wśród ściśle wtajemniczonych) po wszystkich ośrodkach uniwersyteckich, 
wiecznie od- 
kształcane, dodaje im się ciągi dalsze, dialogi...
Kiedy otworzy międzynarodową konferencję naukową w wygniecionym garniturze i 
zie- 
lonym swetrze polo, od razu znajdzie się paru studentów, którzy stwierdzą, że 
jechali do War- 
szawy razem z Woyną, w tym samym przedziale. Miał na sobie białą koszulę, 
bordowy kra- 
wat i bardzo ostrożnie zakładał nogę na nogę, aby nie pognieść świeżo 
zaprasowanych kan- 
tów.
Komentarz – w sposobie ubierania się Woyna stosuje inwersję, szyk przesławny.
W ciągu ostatnich lat popularność Woyny wzrośnie; aby wywiązać się przynajmniej 
z po- 
łowy zobowiązań – żyje w wiecznym pośpiechu, podróżach, często między kilkoma 
miasta- 
mi, wrysowany w skomplikowaną siatkę z „rozkładem jazdy”, coraz sprawniejszy w 
„pożera- 
niu” przestrzeni. Opanuje strategię podróżowania: ekonomię przesiadek, 
zdobywania miejsc. 
Sprawa zmęczenia na przykład. Rozwiąże problem, kiedy opłaci się wejść do wagonu 
restau- 
racyjnego, a kiedy wystarczy zamówić kawę do przedziału, czy czytać, czy 
drzemać, a 
wszystko to ściśle uzależnione od pór roku, dnia, samopoczucia. Po paru latach 
takiego trybu 
życia będzie w środku nocy, po przejechaniu sześciuset kilometrów wychodził z 
wagonu, 
jakby dopiero co do niego wszedł, wypoczęty.
Kiedyś, właśnie w trakcie podróży – postanawia nagle Ryba – spotka Idzika.
Lęk przed tą sceną. Ryba ustawia, jak na szachownicy, autentycznego z krwi i 
kości czło- 
wieka – Idzika na przeciwko postaci fikcyjnej – Woyny.
Odkłada pisak i czeka, czeka, aby ten spod powiek, na razie migotliwy, pełen 
prószącego 
światła obraz urealnił się, nabrał wagi. Do spotkania Idzika z Woyną musiało 
dojść w powie- 
ści prędzej czy później – niech się więc odbędzie w przestrzeni dla obydwóch 
neutralnej, w 
przedziale pełnym kurzu (gorące grzejniki), o zmroku.
Z Woyną nie będzie kłopotu: Siedzi w rogu, pod oknem. Jest sam w przedziale. 
Wraca z 
obrony pracy swego doktoranta. Nie czyta, ale dłoń trzyma między kartkami, jakby 
lekturę 
przerwał jedynie na moment. Po prostu lubi czuć na kolanach twardy grzbiet 
książki, a pal- 
cami rozpoznawać jedwabistość papieru i chropowatość druku. Przymknął powieki. 
Cienie 
wokół oczu i wolno, na prawej skroni przelewający się w wypukłej żyle – puls. O 
czym my- 
śli? O Dziewczynie. Minęli się w holu Philosophicium pięć dni temu, no, najwyżej 
siedem. O 
jej twarzy spamiętanej w bieli śniegu, o geście, jakim odgarnęła włosy. W 
wyobraźni odtwa- 
rza tę scenę raz jeszcze: otwiera ciężkie drzwi, wiatr, mija Dziewczynę, 
obracają się ku sobie, 
spojrzenie, i prędko jak na przyspieszonym filmie Woyna cofa obrazy (uciekają do 
tyłu) i
64
znowu już wolniej przepływają na powrót: otwarcie drzwi, wiatr... a wszystko w 
rytmicznym, 
usypiającym stukocie kół. Buduje tę scenę stale od początku, już mniej więcej od 
godziny, 
bawi się nią, mijaniem barw, kształtów, usypiają go jej nawroty. Oczy Dziewczyny 
lekko 
zmrużone. Spojrzała na niego z uwagą? Czy zmarszczyła czoło? Może przypomniała 
go sobie 
sprzed lat, z czasów Propozycji”, z klubu?
Wspomnienie Dziewczyny jest już na szczęście pozbawione niepokoju, który tak go 
zmę- 
czył w trakcie wykładu. Stłumił go. Jednego bowiem Woyna nie toleruje, zdarzeń 
zmuszają- 
cych go do zmiany decyzji. Dziewczyna ma zostać epizodem! Barwnym, wzrokowym 
epizo- 
dem. Tak postanowił.
Drzwi do przedziału, gwałtownie szarpnięte, otworzą się. Wiatr uniesie zielone 
zasłony. 
Przez moment twarz Woyny silnie oświetlona – od strony korytarza świeci jeszcze 
słońce.
Idzik – beżowy prochowiec (ten ze snu) i czarny golf, policzki z dwudniowym 
zarostem. 
Cały on zresztą szary, wymięty, zmęczony. Wtargnie gwałtownie w myśli Woyny o 
Dziew- 
czynie – Idzik, który wraca przecież właśnie do niej, Jagi, a tak się spieszy, 
że nie skorzysta z 
zarezerwowanego hotelu, tylko od razu, prosto z konferencji prasowej... Ma 
przekrwione 
białka, napuchnięte powieki (pił?), wygląda, jakby oczy miał jeszcze mniejsze, 
bliżej osadzo- 
ne.
Nie widzieli się z Woyną od dwóch lat. Ucieszą się ze spotkania. Obaj. Szczerze.
W trakcie rozmowy zmrok za szybami przejdzie z wolna w ciemność. Po godzinie 
zamiast 
swoich twarzy będą widzieli jedynie szare plamy. Cały zresztą dialog 
konstruowany powoli, z 
namysłem, prowadzony ściszonymi głosami, w połowie drogi między jednym a drugim 
mia- 
stem, rzucony na szare tło mijanych pól (na ziemi szeroki, fioletowy poblask) 
powinien mieć 
w sobie urok rzeczy nie dopowiedzianej do końca, jakąś cienistość, niepokojącą 
wieloznacz- 
ność. Tak go Woyna spamięta. W przerwach między słowami będą czuli realną, 
nieomal 
przedmiotową obecność czasu, tego który minął. Przeżyli go tak inaczej, że oto 
siedzą na 
przeciwko siebie – z obcymi twarzami. W zdaniach Idzika hamowana gwałtowność i 
dłuższe, 
bardziej niepokojące przerwy, tak jakby rozmowa z Woyną była jedynie marginesem, 
tłem, 
na którym rozgrywa się inny ważniejszy dialog: Idzika z samym sobą.
Już przed dworcem w P. głowa Parkosza nagle ostro oświetlona zapali się na 
sekundę bia- 
łym światłem. I to co Woyna zobaczy, a co początkowo w sposób naturalny 
przypisze zmę- 
czeniu Idzika, bladość przechodzącą w sine plamy pod oczami, na skroniach, usta 
zaciśnięte, 
drgające szczęki i cały ten „robiony” spokój, później już po samobójstwie Idzika 
przekształci 
się w pamięci Woyny w maskę – lęku.
Nikomu, a już zwłaszcza Jagodzie, nigdy o niej nie opowie, usiłując 
bezskutecznie zatrzeć 
ją w pamięci, zasypać nowymi obrazami. Wyrzuty sumienia? Może gdyby rozmowa 
przy- 
brała inny obrót, bez tych uników, przemilczeń... Były przecież pytania, które 
nie padły, choć 
ich konieczność obaj wyczuwali. Dyskrecja? Woyna powie później: – Nie chciałem 
mu wła- 
zić z butami do duszy.
Nie ulega wątpliwości – sceneria tego spotkania ma związek z wczorajszym snem 
Ryby, z 
jego duszną, pełną nerwowości atmosferą. Podróż do nieznanych horyzontów, 
balansowanie 
między realnością a fikcją: Idzik w beżowym prochowcu, z wypchanymi (czym?) 
naderwa- 
nymi kieszeniami...
Rozmowę między Woyną a Idzikiem należy przemyśleć do najmniejszego szczegółu, 
wy- 
ważyć każde zdanie. Będzie to spotkanie dwóch na antypodach żyjących ludzi, 
dwóch świa- 
tów absolutnie hermetycznych, nieprzenikalnych i na koniec dwóch nie świadomych 
jeszcze 
tego – rywali. Trudno w tej sytuacji marzyć o wzajemnym zrozumieniu: dziennikarz 
z popo- 
łudniówki i naukowiec. Pierwszy – osadzony w codzienności, produkujący 
ośmiowersowe 
notatki prasowe dla ludzi, czytających je w tramwaju, u fryzjera, tłukący się 
wiecznie po pe- 
geerach i geesach, dziennikarz od taboru kolejowego, dostaw żywnościowych i 
„Pilnej pra-
65
sowej”, i ten drugi – wyjęty ze stosów książek, regałów, z zapachu kalki i 
papieru, ze zdań o 
zawiłych konstrukcjach, wygłaszanych do ludzi maksymalnie skupionych.
Trzeba, aby ta ich „inność” była wyczuwalna w każdym zdaniu, geście. Odmienne 
układy 
sloganów, dobór porzekadeł, inne racje nadrzędne, nawet intonacje, nie mówiąc 
już o doborze 
nazwisk, instytucji, dla każdego z nich kontrastowe punkty stabilne, niezmienne 
egzystencji. 
Wszystko to, co trzeba dla świętego spokoju zaakceptować. Bez wymiany.
Jedno jest dla Ryby jasne – nim zacznie nad tą rozmową pracować, musi 
zrekonstruować 
swoje ostatnie spotkanie z Idzikiem.
*
Zjazd literatów odbył się w terenie (zwiedzanie fabryki, kombinatu hodowlanego), 
na trzy 
tygodnie przed śmiercią Idzika. Parkosz miał zredagować z niego notatkę do 
miejskiej popo- 
łudniówki. Jakiś fotoreporter zrobił im wtedy, to znaczy Rybie i Idzikowi – 
zdjęcie. Ukazało 
się następnego dnia, obok wielu innych – przy notce Idzika.
Jest to na pewno ostatnie zdjęcie Parkosza. Ryba przygląda mu się: małe, sześć 
na dzie- 
więć (tamte wcześniejsze ze ślubu, ulicy – miały format pocztówkowy), ale za to 
bardzo 
ostre. Sylwetki w planie amerykańskim, w środku słup sieci elektrycznej, która 
biegnie w 
głąb zdjęcia, rozgałęziając się na boki. Całe niebo uchwycone w czarną sieć 
drutów. W tle, 
pomiędzy głowami Ryby i Idzika, przecięty słupem romb dykty z hasłem. Widoczne 
tylko 
fragmenty słów
ech 
acnia się 
łeczna 
jatywa 
ęż
listycznego 
wnictwa
Za tą romboidalną konstrukcją – na wysokości twarzy Idzika – budynek fabrycznej 
sto- 
łówki (poczęstowano w niej pisarzy obiadem), maszt z chorągwią i połowa 
dostawczej nysy, 
dalej zabudowania fabryczne, a po stronie prawej zdjęcia – fragment autobusu. 
Ryba i Idzik w 
białych, podpiętych pod brodą kaskach. Dana włożyła kask z czoła, widoczna 
grzywka i wy- 
pływające spod paska długie pasma włosów (pamięta, że był wiatr), oczy zmrużone, 
widocz- 
nie patrzy pod światło (czy było tego dnia słońce?). Jest w kożuchu. Ręce bez 
rękawiczek 
splecione na brzuchu, pod lewą pachą torba. Ma ją jeszcze, płaska z brązowej 
skóry, egipska, 
wyraźne na zdjęciu tłoczenia. Nawet nie wiedziała, że przedstawiają rytualną 
scenę: wokół 
posągu tańczą trzy półnagie kapłanki.
Idzik włożył kask głęboko na czoło, oczy i prawa część twarzy są w cieniu. Ostra 
bruzda 
podkreślona czarną smugą biegnie od nosa do brody. Pali papierosa. Dłoń trzyma 
akurat przy 
ustach (takie miał małe, pulchne ręce?). Papieros już się dopala. Pamięta, że 
zaraz po zrobie- 
niu zdjęcia wiatr zerwał popiół i zaprószył mu oczy. Długo wycierał łzy 
przegubem, mrugał 
powiekami. Zauważyła wtedy, że ma przekrwione białka. Spytała nawet, czy to nie 
zapalenie 
spojówek. Wyraz twarzy Parkosza, w cieniu i jednocześnie mocno przesłoniętej od 
góry ka- 
skiem, a z dołu dłonią (spoza palców widoczny tylko zarys górnej wargi) – pełen 
napiętej 
czujności.
To, co rzuca się w oczy, to kontrast pomiędzy jasną w słońcu, uśmiechniętą 
twarzą Ryby
(była w tamtych miesiącach szczęśliwa?) a pełną mroku sylwetką Idzika. Nawet 
jego płaszcz 
jest nasycony czernią.
66
Ryba pochyla się nad zdjęciem... tak, teraz to, dopiero zauważyła: kask Parkosza 
zlewa się 
z chmurami. Na dobrą sprawę wygląda to tak, jakby niebo, rzucając cień, opadło 
na jego 
oczy. Ale czemu? Przecież jest tak samo oświetlony jak kask Ryby, a ten ostro 
odcina się od tła. 
Prędko chowa zdjęcie do szuflady. Upycha je pod stosem innych (zapachniało 
starym 
utrwalaczem, kwasem). A czując silniejsze bicie serce, uderzenie krwi do głowy 
(zaróżowiła 
się?), uświadamia sobie nagle, że się boi. Najnormalniej w świecie przestraszyła 
się. Ale cze-
go? Idzika? Zdjęcia? Własnych skojarzeń?
*
Jednocześnie nasłuchuje: te zza podłogi, początkowo tylko szmery, szurania – 
gwałtownie 
spotężniały. Akurat spod biurka Ryby, z pokoju jadalnego ruszono coś ciężkiego, 
dzwonienie 
szkła. Kredens? Ruszyli kredens? (I co na to Starcy?) Nie, to już przesada. 
Przecież on jest 
tak stary, że w każdej chwili może się rozpaść, deski z tyłu są nadpróchniałe, a 
poza tym jest 
tak zapełniony... Ciekawe, ilu ludzi go pcha? Mają pasy? przewidzieli 
przestawianie mebli? 
Ciągną go w kierunku drzwi. Cały dom wibruje: szyby, podłogi. (Starcy przeżywają 
na pew- 
no chwile grozy.) Bogato zdobione sanktuarium, w którym Dziad przechowywał swoje 
naj- 
cenniejsze zbiory, jest poważnie zagrożone. Dziad kupił kredens na licytacji. 
Stał, jak Ryba 
daleko potrafi sięgnąć pamięcią, zawsze w tym samym miejscu. Rozległy, pachnący 
egzo- 
tycznym drewnem, drzwi ma wyłożone sękami we wszystkich odcieniach brązu. Kiedy 
była 
mała, siadała pod nimi na ziemi i delikatnie dotykała sęk po sęku. Każdy był 
inny. Wierzyła 
wtedy, że sęk to po prostu pąk, pąk drzewa, z którego potem rozkwita pień, 
gałęzie i liście, że 
drzewo otwiera się ku niebu tak jak kwiat. Tajemnica wędrujących pod ziemią 
czarnych ko- 
rzeni była jej wtedy obca.
Jedno jest pewne, jeśli ci filmowcy z dołu zdołali przestawić kredens, można się 
po nich 
spodziewać wszystkiego. Trzęsienie ziemi. Dziadówka rusza z posad! Może już po 
raz ostat- 
ni. Światło! Wpuszczą światło w jej mroczne kąty! Zabrudzą, porysują podłogi. 
Rozwalą się, 
osypią, opadną te najstarsze, chore przedmioty. Wielkie oczyszczenie!
Śmiech, ostry, zaraźliwy z dołu, ale nie z jadalni, wygląda na to, że z pokoju 
obok. Tak, z 
tego, w którym wisi maska Dziada. Ryba słucha, jak łamie się, obrasta pogłosem, 
podwój- 
nym, potrójnym, a w końcu pęka niczym obręcz rzucona o sufit, tuż pod jej 
stopami i jeszcze 
wraca zza okna, odbity o drzewa, widocznie otworzono okiennice, szyby w tym 
ciemnym, 
przegrzanym pokoju. Starcy tak dbają o stałą temperaturę w nim, jakby Dziad 
stale tam jesz- 
cze leżał, ogromny, schorowany, on, a nie jego pośmiertna maska i zdjęcia z 
pogrzebu.
Teraz z kolei głośna rozmowa, poszczególne słowa toną we wnętrzu holu, słychać 
tylko 
intonację, porwaną, na zadyszce. Coś wydźwigują z pokojów, układają na podłodze 
korytarza i 
potem zaraz wyżej, na schodach prowadzących do pokoju Ryby. Słyszy uderzenia 
twardych 
okładek (?) o drewno. Rzeczywiście chcą przesuwać regały? I nagle ze środkowego 
podestu... 
tak, nie ulega wątpliwości, to są jednak książki, ktoś musiał zahaczyć o jeden 
ze stosów i spa- 
dają teraz w dół foliał za foliałem. Płaskie uderzenia. Encyklopedia czy 
słownik? Może albu- 
my z reprodukcjami? W każdym razie są to opasłe, ciężkie tomiszcza, na pewno z 
regału pod 
drzwiami. Ma najwyższe półki. Zawadzał im? Zasłaniał światło? Usiłują 
przemeblować 
wszystkie z takim trudem zrekonstruowane przez Starców wnętrza? Reżyser ma 
własną kon- 
cepcję mieszkania Dziada?
I co na to Starcy? Wyjść? Przyjrzeć się ich panice, ich twarzom? Ich oczom? 
Zagadnąć 
ich? Sparzyć im kawę? Uspokoić? Przecież w końcu te wszystkie, największe nawet 
prze- 
mieszczenia można przez tydzień, dwa doprowadzić do stanu pierwotnego. Trzeba im 
to 
uświadomić.
A jeśli ci z dołu, ci spod podłogi skorzystają z okazji i wtargną tu na górę? A 
niech które- 
muś wpadnie do głowy genialna myśl, aby ją filmować w trakcie „pracy twórczej”, 
jest prze-
67
cież jedyną autentyczną (co na razie nie ulega wątpliwości) wnuczką Dziada. Boże 
drogi, 
Boże drogi, szepcze w panice. Dobiega do drzwi (bo przecież łażą tam na 
schodach, tylko 
dziesięć, dwanaście stopni niżej) i przekręca klucz jeszcze raz, drugi raz, tak 
na wszelki wy- 
padek.
Może Starcy okażą się lojalni, wiedzą przecież, jak nienawidzi takich 
„reprezentacji” i 
może nie zdradzą miejsca jej pobytu, nie powiedzą, że przyjechała? W każdym 
razie póki 
niebezpieczeństwo trwa, nie opuści swojej twierdzy. Muszą sobie dać radę sami.
Realizuje się w końcu ich, a nie jej marzenie! Dziadówka zaistnieje nie tylko 
dla kilkuset 
wycieczek. A swoją drogą ciekawe, kim jest ten człowiek, który podjął się 
rekonstrukcji mitu 
Dziada. Zlecono mu film tak po prostu z rozdzielnika, czy sam się o niego 
starał? Wnioskując 
z tego rabanu pod podłogą, wygląda na człowieka, który miewa pomysły. Młody? 
Jeden z 
tych zwariowanych wielbicieli, których Dziad miał zawsze na kopy?
Dziad – ta wyjątkowo żywotna bestia – jak mawiał o nim zawsze Przestwór, 
wtargnie oto 
na powrót w wyobraźnię ogółu. Jego muzyka, jego pamiętniki, wspomnienia, 
reportaże, 
anegdoty, felietony, cenne zbiory, jego Dziadówka na koniec – wszystko to ruszy 
do ataku, 
zapanuje na ekranie, w salach koncertowych, w radiu, w bibliotekach, 
księgarniach, na wy- 
stawach, w muzeach, obrośnie siecią prelekcji, wykładów, dyskusji, opracowań, 
monografii – 
Ryba jest tego pewna. Dziad zwycięży. To i tak prędzej czy później musiało 
wybuchnąć! 
Dziad nigdy nie żył zbyt długo w ciszy.
Trzask pod podłogą. Najpierw jakby łamanie drewna, desek i po sekundzie 
uderzenia o 
podłogę drobnych przedmiotów z drzewa, metalu, suche pękanie gliny, coś się 
toczy, po- 
dzwania... Ryba aż się poderwała i dopiero całym wysiłkiem woli zmusiła się, aby 
na powrót 
usiąść.
Trudno – jeśli owo wskrzeszenie ma się dokonać naprawdę, to ta półka ze 
świątkami- 
rzeźbami garnkami musi widocznie zostać spisana na straty. Część zresztą – 
pociesza się – 
Starcy na pewno zdołają uratować, posklejają, poszczepiają, tak jak to tylko oni 
potrafią z 
samozaparciem i mrówczą cierpliwością, gorzej będzie z unikalnymi figurkami z 
gliny, 
znacznie gorzej.
*
Zjazd pisarzy. Ile minut, sekund zdołała spamiętać z tego wietrznego dnia?
Wie na przykład, że chmury szły tak nisko, że w każdej chwili mogło zacząć 
padać. Ile- 
kroć pojawiało się słońce, wszyscy spoglądali ze zdziwieniem ku niebu. Jeszcze 
kilka rucho- 
mych obrazów, zanurzonych w wyraźnych, jakby po lakierowanych barwach. 
Zastanawiają- 
ce, że kolory są dla Ryby ważne dopiero poza miastem. Widocznie w natłoku 
przedmioty 
płoną przyćmionym światłem, a odbijając się wzajem o siebie, świecą pożyczonym 
reflek- 
sem. Poza tym gasną zbyt gwałtownie. Tylko w otwartej przestrzeni przedmiot 
zmierzcha 
poprzez kilka kolejnych, pełnych chropowatości warstw. Ryba pojechała wtedy na 
zjazd, lek- 
ceważąc wszystkie terminy, zobowiązania, paczki zeszytów, nie dokończone 
opowiadanie, 
wyrwała się ze środka papierzysk, stert książek, z zapachu kawy i kalki. Kiedy 
autobus wje- 
chał w powietrze późnej jesieni, kiedy otworzyła się przed nią daleka 
perspektywa świeżo 
zaoranych pól, a światło uderzyło w oczy – przymknęła napuchnięte, 
zaczerwienione powieki i 
kładąc dłonie na oparciach fotela, palce lekko drżały, zadecydowała: musi 
nareszcie odpo- 
cząć. I widocznie dlatego spamiętała z tej podróży przede wszystkim powietrze i 
zapachy.
Pierwsze ujecie
68
Idzik był tylko znakiem, plamą na czystym świetle tego dnia. Jeśli zwracała na 
niego uwa- 
gę, jeśli zajmował jej myśli, to mimochodem, między jedną rzeką kształtów a 
drugą, między 
jednym zdaniem a następnym. Mówiła zresztą tego dnia mało i to programowo 
niechlujnie. 
Dosyć miała już wyważania, poszukiwania słów. Co pewien czas wymieniali z 
Parkoszem 
absurdalne, pozbawione sensu zdania. Były słabym odbiciem ich gadek z czasów 
studenc- 
kich, nie nazywali tego zresztą rozmową, tylko „chromoleniem”.
Idzik miał zwyczaj, zwłaszcza na nudnych wykładach, przysyłać do Ryby i Marcina 
kartki 
z zaprogramowanym typem zabawy, na przykład w przekręcanie przysłów.
Widocznie przypomniało mu się to, bo kiedy wychodzili gęsiego z autobusu (przed 
bramą 
wjazdową do kombinatu hodowlanego), pochylił się nad Rybą i szeptem powiedział:
– Nie rób drugiemu między drzwi. – Podchwyciła: – Nie kładź palca, gdzie tobie 
nie miło. 
Roześmiał się: jego śmiech, jak zawsze głośny, niepohamowany, usta z dwoma 
rzędami 
wysoko odsłoniętych zębów (kiedyś uderzająco białe, teraz już z żółtym, 
nikotynowym 
nalo- tem). Kilka osób odwróciło ku nim głowy z zaciekawieniem, ale Idzik udał, 
że tego 
nie widzi. Miał irytujący sposób podkreślania swojej inności, nazywał to 
niechęcią do 
„pospolitowania
się”. Zawsze więc musieli być ci z zewnątrz, ci nie wtajemniczeni.
Efektownie przerzucił się z jednego tylko im znanego kodu do drugiego. Od lat, w 
najbar- 
dziej dziwnych sytuacjach opowiadali sobie wzajemnie stale ten sam, 
nieśmiertelny kawał o
„rudym i łysym”.
– Znasz bajeczkę o rudym i łysym?
– No...
– Mówi rudy do łysego:
– nie dała Bozia włosów, nie dała!
– A na to łysy:
– chciała dać, ale nie wziąłem, bo były rude.
Zachichotali. Przez moment poczuła się tak, jakby tych lat, które minęły, w 
ogóle nie było. 
Rozbawiona spojrzała na Parkosza. Był poważny. Patrzył gdzieś przed siebie, 
chyba na koro- 
ny drzew, robił wrażenie, jakby myślał o czymś zupełnie innym. Speszyła się. 
Zrozumiała, że 
rozmawiał z nią mechanicznie, a przytaczając ich „gadki” sprzed lat, zajęty był 
wyłącznie 
sobą. Kiedy więc po chwili, wysuwając dolną szczękę nad górną, powiedział: – Ale 
pada! – 
ona zamiast starym zwyczajem wysunąć górną nad dolną i odpowiedzieć: – Mi tam 
nie pada
– odezwała się ostro, z nagłą irytacją (samą ją to zdziwiło): – Daj mi spokój!
Czy coś odpowiedział, odszedł, dalej mówił... Nie pamięta. Wie jedynie, że 
zrobiło się 
chłodno i ktoś z boku skomentował: – Wieje aż do szpiku kości. Kiedyś, na 
ćwiczeniach z 
nauk pomocniczych, Idzik zaproponował – przypomina sobie – zabawę w pisanie 
testamen- 
tów. Zajęcia odbywały się na parterze, za salą wykładową, w pokoiku tak małym, 
że czuli się 
w nim jak i przysłowiowa gombrowiczowska „kupa”, nie można było tak siedzieć, 
aby kola- 
nami i łokciami nikogo nie dotykać, po piętnastu minutach robiło się parno, a po 
oknach 
spływały strugi wilgoci.
Idzik wyjął kartkę z kołonotatnika, pedantycznie odciął scyzorykiem lewą stronę, 
z ze- 
wnętrznej kieszeni marynarki wyciągnął pióro, wolno je odkręcił (widzi jeszcze 
ten kolisty 
ruch palców) i przechyliwszy głowę w lewą stronę, zaczął pisać. Marcin 
szturchnął Dane łok- 
ciem, już wiedzieli, na co się zanosi. Pismo Idzika: litery u dołu 
rozpłaszczone, jakby nadto- 
piły się na rozpalonej linijce. Czytali: „Nakazuje się po pierwsze: sprzedać 
wszystkie moje 
książki w liczbie dwudziestu sześciu, w tym dziewięć podręczników, w 
antykwariacie na Sta- 
rym Rynku, a uzyskaną w ten sposób sumę przelać przekazem na książeczkę 
oszczędnościo- 
wą mojej matki...” i tu następował cały rząd liter i cyfr.
To właśnie „przesłanie” Idzika ubawiło ich najbardziej. Śmiali się 
bezdźwięcznie, szczel- 
nie ukryci przed Cyrylicą za plecami kolegów.
69
Dzisiaj Ryba wie – Parkosz podał autentyczny numer książeczki PKO swojej matki, 
a to 
także nie ulega wątpliwości, książek miał dokładnie dwadzieścia sześć. Stanowiły 
jego jedy- 
ny, realny majątek.
Dystans i autoironia były wtedy w modzie, ale w śmiechu Idzika kryła się zawsze, 
czego 
wtedy nie dostrzegali, autentyczna gorycz. Pomysły Parkosza, te które uważali za 
najbardziej 
udane, były po prostu głośno wypowiedzianą wiedzą o samym sobie. „Dowcipy” 
opowiadał z 
kamienną twarzą, nie zdarzyło się, aby mu drgnęły kąciki warg. Inaczej Marcin – 
temu z kolei 
nigdy nie udało się zachować powagi, choćby nie wiem, jak się starał, zawsze w 
środku każ- 
dej takiej „gadki” wybuchał chichotem, trochę od tego przyhamowywania za 
cienkim, histe- 
rycznym.
Drugie ujęcie
Pamięta ich z daleka, około czterdziestu osób (pisarzy, dziennikarzy, działaczy, 
naukow- 
ców), akurat wchodzili między dęby, na drogę. Szli ku sobie, ona od strony 
oranżerii, oni z 
klubo-kawiarni. Do Ryby dobiegały strzępy rozmów. Śmiech uniesiony na wietrze 
furkotał 
jak mokry materiał. Gestykulowali. Z tej odległości, a może i dlatego, że oni 
schodzili z wy- 
soka, a droga spadała ostro w dół, zaokrąglona kępami krzaków po bokach, mozolna 
i dostoj- 
na zarazem, bo korony dębów jeszcze czerwone, polerowane piętrzyły się jedne nad 
drugimi, 
a więc może z racji perspektywy, dosyć że przypominali jej rozbrykaną, szkolną 
wycieczkę. 
Widocznie podniecił ich nadmiar wilgoci, smugi czarnych ptaków, niebo opadające 
w świeżo 
przeorane pola, zapach otwartej ziemi. Zazwyczaj dostojni, nie kroczyli, lecz 
normalnie szli, a 
rozmawiając – naruszali święte do dziś granice wynikające z ilości wydanych 
książek. Przy- 
glądała im się. Każdy to osobna cząstka miasta. Przeszli po kolei: radio, 
miesięcznik literacki, 
teatr, kabaret, wydawnictwo, katedra.
Udała, że poprawia sznurowadło. Pochyliła się nad namokniętą ziemią. Minął ją 
Prze- 
stwór, Parkosz. Dogoniła ich. Szli we trójkę.
Kałuża biegnąca w poprzek drogi miała brzegi niebezpiecznie grząskie, można było 
się 
pośliznąć. Parkosz usiłował ująć profesora pod ramię. Przestwór ominął 
wyciągniętą dłoń. 
Przestąpił błoto zdecydowanym krokiem. Dopiero po drugiej jego stronie odwrócił 
prędko 
głowę, przyglądnął się gąbczastej głębi z nie ukrywaną satysfakcją, jakby mówił: 
– Ano jesz- 
cze jednemu świństwu dałem radę.
Perorował. Jego głos, który już dawno powinien być starczym szeptem, pełnym 
zadyszki, 
teraz (tak jak przed laty na wykładach) brzmiał donośnie, metalicznie. Czas 
ominął głos Prze- 
stwora niczym drogocenny klejnot, niszcząc jednocześnie bez najmniejszych 
skrupułów jego 
serce i dłonie. Są pokryte żółtymi plamami, gruzłowate, opuchnięte w stawach, 
palce z trud- 
nością już odwracają kartki, a w deszczowe dni trudno mu utrzymać pióro, pisać 
na maszynie. I 
mimo to, mimo swoją starość patrzył na Parkosza z dziecinnym zainteresowaniem. 
Dana 
śledziła ożywienie profesora. Na twarzy miał ceglaste wypieki. Na dnie oczu 
głód, nigdy nie 
zaspokojony głód ludzi. Oglądał Parkosza uważnie, rejestrując po kolei zmiany, 
jakie w nim 
dostrzegł (uczył go przecież w liceum, a potem już po 1956 roku na 
uniwersytecie). Robiło to 
wrażenie, jakby rozpisywał Idzika na fiszki i odczytywał detal po detalu, z 
uporem szukając 
pretekstu do dalszej rozmowy. Ryba wiedziała, że nie da mu spokoju, póki nie 
odpowie sobie 
na pytanie, kim teraz jest Idzisław Parkosz.
Błoto koło obór było tak głębokie, że zwiedzający przechodzili po wąskich, 
chwiejących 
się kładkach, niektórzy dla zachowania równowagi szeroko rozkładali ramiona, jak 
dzieci, 
gdy przebiegają po wąskim murze. Przestwór nadal nie pozwalał sobie pomóc. 
Wyglądało na 
to, że rzeczywiście wyzwolił się z lęku przed śmiercią, po prostu żył, tak samo 
zaborczo, jak 
kiedyś. I po co mu ten zjazd – myślała, chodzenie po błocie w wilgoci? 
Siedziałby lepiej w
70
gabinecie, pod paprocią, między stosami książek – i pracowałby. Ta praca i tak 
przerasta jego 
czas. No bo ile lat można tak żyć wbrew zdrowemu rozsądkowi, wbrew werdyktom 
lekarzy, 
tylko z uporu, z samej żądzy życia, no ile? Uczucia, jakich Ryba doznaje, 
patrząc na starość 
Przestwora, uświadamiając ją sobie, są niemal tak samo bolesne, jak kiedyś 
choroba Dziada. 
Prawie fizyczny ból, gdzieś we wnętrznościach, do tego poczucie absolutnej 
bezradności. 
Powszechnie wiadomo, że na upór Przestwora nikt, ale to absolutnie nikt, nawet 
ona, nie ma 
najmniejszego wpływu. Przestwór zwykł korzystać, tak jak kiedyś w młodości, z 
każdego 
zaproszenia.
Danie wydaje się czasem, choć to zupełny absurd („absurd” – powtarza to słowo, 
porusza 
wargami, pisze je na kartce. „Absurd” urodziwy wyraz: nazwa kwiatu, lub raczej 
przyprawy, 
o ostrym smaku papryki. Jego krajobraz – nie ten spleciony z biegu liter, lecz 
cały pejzaż po- 
chylony, ciężki od lakierowanej czerwieni), że Przestwór będzie żył tak długo, 
jak długo bę- 
dzie chciał, póki nie napisze wszystkiego, co ma do napisania.
Weszli na teren zabudowań gospodarczych. Pozornie Przestwór przestał zwracać 
uwagę na 
Idzika, ale co pewien czas rzucał w jego kierunku krótkie spojrzenia spod 
krzaczastych, si- 
wych brwi. W kombinacie wszystko funkcjonowało nienagannie, jak w zegarku, zegar 
z 
miękkiej ziemi, krów, inkubatorów, kolorowych maszyn rolniczych, chodził, tykał. 
Na tle 
nieba żółte i czerwone maszyny rolnicze przypominały Rybie gigantyczne owady. 
Pisarze 
poruszali się wśród nich nagle nieporadni, nie rozumiejący. Na twarzach widoczne 
znudzenie, 
chociaż dyrektor powiedział przed chwilą rześko: – Wierzę, że dzisiejsze 
przeżycia zakiełkują 
w waszych utworach, że oddacie piórem panujący tu klimat.
Goście przyjęli to oklaskami.
Jedynie Przestwór był jeszcze podniecony. Dotykał ma szyn, gładził ich ciężkie 
brzuchy. 
Stale chodził, dreptał, podglądał działanie różnych przemyślnie ukrytych, 
intymnych mecha- 
nizmów, ich współgranie. Mruczał przy tym jakieś nazwy, nawoływał maszyny 
tkliwie, po 
imieniu. – Skąd on się na tym zna? – myślała, obserwując go. Gdyby nie grząskie 
błoto, 
ukląkłby na ziemi, tak zainteresowało go pokrętło czy jakiś zawór, coś, co 
sterczało u samego 
dna konstrukcji. Na szczęście pochylił się tylko, ale tak energicznie, że gdzieś 
we wnętrzu 
jego ciała, głośno, z protestem, chrupnęły kości. Boże, i po co mu to?
Woń otaczająca obory wypełniała całe powietrze. Wkraczali w nią gęsiego. 
Ortalionowa 
kurtka Przestwora szeleściła na wietrze (narzucił ją tylko), puste rękawy 
unosiły się, jakby 
profesor bez przerwy energicznie wymachiwał rękami. Siwe włosy rozsypały się, 
opadły ni- 
sko aż po kark.
Obora poprzecinana była całym systemem rur: dołem biegły mechaniczne dojarki, 
górą 
szklane węże pełne wędrującego mleka. Dyrektor tłumaczył profesorowi 
skomplikowane 
rozwiązanie (opatentowane zresztą), dotyczące oczyszczania wielometrowych rur z 
kwasu 
mlekowego. Znowu ten upór zrozumienia rzeczy absolutnie mu zbędnej, której 
przecież nig- 
dzie nie wykorzysta! Co on robi z tą wiedzą? Kiedy ją uruchamia? – zastanawiała 
się. A tak 
mało, tak przerażająco mało ma czasu!
Ryba nie widziała nigdy tylu kur naraz. Widok miał w sobie wiele z majaku 
sennego: cała 
hala napełniona nastroszoną bielą. Tu już zapach przeistoczył się w gorący 
zaduch, całe po- 
wietrze zajęło się lepkim, rozpędzonym puchem. Jeszcze wyszło słońce, uderzyło 
zza chmu- 
ry. Czuła je na twarzy. Leżało tłuste, głębokie. Zatrzymała się. Nie chciała już 
niczego oglą- 
dać! Czuła się tak, jakby ktoś sypał na nią od rana, bez przerwy stale nowe 
zapachy, odory, 
barwy. Pamiętała takie momenty sprzed egzaminów, przesilenie zjawiało się 
gwałtownie: 
uczucie duszności, suchość w gardle i pewność – nie, tego już nie spamięta. 
Koniec!
– Mam dosyć – powiedziała do Parkosza – nic mnie to nie obchodzi. 
Zostali przed wejściem do domu-inkubatora, w słońcu.
Pamięta, że na ławce stał koszyk pełen piskląt. Były miękkie, puszyste. 
Zdziwienie, że 
mogą być aż tak doskonałe: po kaczemu spłaszczone dzioby, ukształtowane płetwy. 
Zanu-
71
rzyła dłonie w tej miękkiej, żywej poduszce i spytała Idzika, ot tak sobie, żeby 
coś powie- 
dzieć:
– Jesteś zadowolony z życia?
Parkosz odwrócił głowę, popatrzył uważnie. W spojrzeniu zaskoczenie, mroczna 
twarz z 
jasnymi oczami.
– Z życia? – i nagły uśmiech. Chłopięcość, zrodziła się nieoczekiwanie gdzieś w 
kącikach 
ust, w ich uniesieniu ku górze, jakby go to pytanie ubawiło:
– Z życia, powiadasz, czy jestem zadowolony? Tak w ogóle?
I akurat w tym momencie pisarze zaczęli wychodzić z „kurzego” budynku. Trochę 
zacza- 
dzeni. Przestwór był blady, łapał powietrze szeroko otwartymi ustami. Otoczono 
ich.
Rozmowy, śmiechy – rozrosły się w całe szeleszczące drzewo. Trzeba było iść.
I wtedy właśnie w drodze na kurczaki, miano je podać w „autentycznej” karczmie, 
profe- 
sor oparłszy się na ramieniu Idzika, trochę już powolniejszy w ruchach, 
ociężały, powiedział 
z wyraźnym odcieniem satysfakcji:
– Jesteś, mój drogi, jak dobrze polerowane drewno. Drzazgi masz dopiero w 
środku. 
Spodobała się Rybie ta metafora, nie akurat w związku z Idzikiem, ale jako 
pomysł do
prozy. Była wtedy w głębi jednego ze specjalnie „opornych” opowiadań i jak 
zawsze miała 
kłopot z głównym bohaterem. Domyślała ten obraz Przestwora już w karczmie, w 
drewnia- 
nym wnętrzu, w zapachu pieczonej kurzej skóry: – Z biegiem lat drzazg powinno 
przybywać. 
Kiedyś przebiją politurę. Wyzwolą się, zwycięskie, złote, zapachną żywicą, 
nareszcie auten- 
tyczne, bliskie naturze! Uwolnienie siebie od samego siebie!
Tym metaforycznym obrazem walki wewnętrznej spointowała (znacznie zresztą 
później)
jedną ze swoich próz.
Trzecie ujęcie
Siedli przy stoliku w trójkę: Ryba, Idzik i Jan (radiowiec o chudej twarzy i 
wąskich, ner- 
wowych dłoniach). Miał męczący zwyczaj wiecznego rozglądania się w trakcie 
rozmowy, 
jakby cały czas szukał znajomych. Idzik twierdził, że opracowuje w pamięci 
katalog osobowy 
imprezy, indeks nazwisk. Jan jest chodzącą kroniką, znawcą plotek, wersji 
prawdziwych, po 
mistrzowsku przepowiada zmiany wart i krzywe meteorologiczne nastrojów. O nim to 
wła- 
śnie opowiadał z charakterystycznym dla siebie uporem przez wiele lat Idzik:
– Wiecie, co powiedział Jan po przeczytaniu mojej pracy magisterskiej? – tu 
przerywał, 
patrząc słuchaczom głęboko w oczy – że pisałem ją po pijanemu – i po sekundzie, 
z ponurym 
triumfem w oczach, z samoudręczeniem: – A ja ją pisałem na trzeźwo!
Za każdym razem słuchacze zgodliwie się uśmiechali, nikt zresztą w prawdziwość 
tej gad- 
ki nie wierzył. Ryba i Marcin też nie. Idzik był dobrym studentem, czemu więc 
akurat praca 
magisterska miała mu się nie udać? Ale tamtego wieczoru:
Długo czekali na swoje porcje. Jakoś tak się działo, że kelnerka z uporem 
omijała ich sto- 
lik. Bezskutecznie próbowali rozszyfrować reguły, według których roznosiła 
talerze, w prawo i 
w lewo przedłużali krzywe jej kroków, ale ona za każdym razem: mat – i stawiała 
talerze 
akurat na stoliku nie przewidzianym. I tak to trwało. Nawet rozmowa się nie 
kleiła. Doskwie- 
rał zapach pieczonego mięsa, napływająca do ust ślina i głód, głód, coraz 
potężniejszy! Tępo 
przyglądali się pożerającym białe piersi, grzebiącym widelcami w głębinach 
kurzych ciał, 
zakamarkach pełnych chrzęści (miażdżono je wyjątkowo sprawnie), majeranku, 
ścięgien. 
Ponuro gapili się na stosy obranych kości, zaczerwienione od koniaku twarze 
biesiadników i
– szlag ich trafiał. Coraz konsekwentniej. I wtedy Idzik zapytał Jana – nie 
zwróciła na to 
szczególnej uwagi, dopiero teraz:
– Pamiętasz, jak mi powiedziałeś, że magisterkę pisałem na kacu?
72
Nareszcie kurczaki! Pochylili się nad talerzami. Parkosz uważnie obejrzał 
wszystkie porcje 
po kolei i ponuro skonstatował:
– No tak, jak zawsze, dla was piersi, a dla mnie noga, i to jeszcze żylasta – z 
niesmakiem 
obrócił na pogiętym aluminiowym widelcu wysuszoną porcję – biednemu to zawsze 
wiatr w 
oczy. Zdziwiłbym się, gdyby raz było inaczej!
Przy koniaku wzniósł toast:
– No, moi drodzy, za n a s z ą przeciętność. Sam siebie, bracie, nie 
przeskoczysz. A więc, 
za przeciętniaków!
– No wiesz – obruszył się Jan – w życiu za coś takiego nie wypiję. Za 
perspektywy!
Twarz Parkosza – już z czarnym przy wargach zarostem, zapuchnięte powieki, 
porośnięte 
włosami palce. W pewnym momencie wydłubał z oczu bursztynowe, zakrzepłe kawałek 
ropy. 
Ostra woń potu.
*
Ryba pochyla się nad notatkami. Czyta ostatnie zdania. Kartka unosi się lekko na 
płyną- 
cym zza okna chłodzie. A jej się nagle wydało, że to usta Parkosza, zatrzaśnięte 
w samym 
środku rękopisu, gwałtownie zaczerpnęły powietrza. – Boże mój – przeraziła się – 
zasypiam? 
Boli mnie głowa od gorzkiej woni zza okna, od zdań, przypomnień, od 
poskrzypiwań, roz- 
mów zza drzwi, spod podłogi! Od tych wszystkich zwidów, mar! Za długo jestem 
sama w 
tym domu, tonącym w przeszłości niczym łódź na pełnym morzu!
Za długo! Ogarnia ją chęć nie do opanowania: wstać, wstrząsnąć notatkami, ale 
tak, aby 
słowa oderwały się od papieru, i jeszcze wstrząsnąć tak, aby rozleciały się 
między nimi 
wszystkie powiązania. Marzenie: przesypuje chłodne litery między palcami. 
Grzebie w nich 
jak w rozsypanym na stole ziarnie!
Cóż by to była za ulga!
*
Prostokąty świateł, kiedy otworzyła drzwi, ułożyły się od razu nieruchome jak 
strumienie 
głębokich futer, od ciemnożółtych po białe. Wypełniają cały hol. Schody pod 
warstwą wosku, 
u samej góry, tam gdzie stoi Ryba, są ciemne, aby co stopień jaśniej zaświecić w 
końcu na 
samym dole niczym zamarznięta woda.
Zmrużyła oczy. Zawrót głowy. To wnętrze tak obłaskawione, że latami mijała jego 
przed- 
mioty, nie widząc ich (wygięta poręcz z pęknięciem pośrodku, lakier drzwi 
przypominający 
łuszczącą się skórę), teraz oświetlone jupiterami, odarte z cienia są obce, 
szczelnie przylegają 
do rąk, atakują oczy. Dopiero kiedy korytarz obrócił się gwałtownie wokół 
własnej osi, zanu- 
rzając się ponownie w półmrok — dostrzegła ludzi. Wygasili punktowe lampy. 
Spojrzeli na 
Rybę (nadal stoi u szczytu schodów) tak obojętnie, jak na rzecz martwą. 
Pochylają się nad 
kablami. Zabiły gwałtownie o podłogę. Z sypialni Dziada, zza uchylonych drzwi 
czyjś niski 
głos, stale na tej samej, tłumaczącej nucie. Już po chwili brzmi to wręcz 
niewiarygodnie, jak- 
by płynął z taśmy, z płyty. Ale to jest przecież żywy, ciepły głos. Ryba 
wsłuchuje się w jego 
jednostajną melodię, wokół głosek nosowych, po całych sylabach tłucze się 
wibrujący pogłos, 
echo. Zobaczyć twarz mówiącego, ciepło ułożone w rysunku warg, zaokrąglonym 
podbródku, 
na dnie oczu, w rzęsach koniecznie gęstych, ocieniających. Ciepło. Ten człowiek 
musi je 
wytwarzać, tak jak Woyna, emanuje nim, napromienia. Znaleźć się w zasięgu jego 
wzroku! 
Otoczyć się tymi ciepłymi, wełnianymi zdaniami i przestać nareszcie myśleć – o 
„Ujściu”!
W trakcie pisania Ryba odnosi zawsze wrażenie chłodu, litery są z kryształu, 
soli. Zsypy- 
wane w zdania dzwonią jak części ogromnego mechanizmu, który trzeba stale na 
nowo skła- 
dać. Wystarczy chwila nieuwagi, a już akapity pękają, rozsypują się z szelestem. 
Demontaż.
73
Ciągłość pracy – to jedno, co może uratować „Ujście”. Cały czas musi myśleć, że 
– o krok od 
niej, za drzwiami, na biurku rozkłada się teraz nieuchronnie ostatni, nie 
domyślany fragment. 
Zostawiła go na kilku zabazgranych stroniczkach. Kiedy wróci, każdy z epizodów 
będzie już 
odrębnym światem, z własnym krwiobiegiem. Powinna natychmiast wrócić i dokręcić, 
dokle- 
pać tę dzwoniącą masę; unieruchomić wirujące słowa.
Zamiast tego siada na schodach, między stosami książek i słucha: głos płynący z 
sypialni 
Dziada wypełnia wnętrze. Obija się o butwiejące poręcze, nadgniłe deski, prószy 
ciepłem. 
Dobrze w nim, przytulnie w nim. Złudzenie – jest bezpieczna.
– Czyżbym miała dosyć samotności?
Przegląda książki. Wertuje stronice od dziesiątek lat nie ruszane: siwy kamień, 
martwy, 
sczepiony kurzem.
Nie od razu rozpoznaje reprodukcję, detal z obrazu Boscha jest tak 
powiększony... Naj- 
pierw – niepokojące uczucie – zna tę rozedrganą, nierealną przestrzeń. Ze snu?
Dzika kaczka z zieloną głową, białym okiem, zawieszona w niebieskim powietrzu. 
Niżej, z 
lewej strony sowa o świecących oczach i przytulony do niej kędzierzawy 
człowieczek. Śro- 
dek obrazu wypełnia twór roślinno-ludzki, zawieszony na granicy światów. Właśnie 
ten 
fragment tryptyku (oglądała go w madryckim Prado) zajął ją najbardziej. Tam na 
ścianie, bez 
przerwy przecinany profilami, włosami zwiedzających, wtopiony w dziesiątki 
innych scen
(płyną przez obraz jak muszle w morzu, coraz to nowe, bardziej zawiłe), dopiero 
teraz, w 
dłoniach Ryby, naprawdę ożył:
Mleczna kula z własnym, czerwonawym słońcem, białymi żyłami, zatrzasnęła 
kochanków, 
są nadzy. On zapatrzony w kobietę, z ręką na jej łonie. Żyją w tym wnętrzu, 
przypominają- 
cym kwiat, prześwietlone jajo. Są otoczeni puszystą zalążnią, wyrastającą z 
płonącej łodygi. 
Pod tą „kulą szczęścia” jest druga; matowa. Z metalu? W środku człowiek. 
Widoczna tylko 
twarz i palce kurczowo wczepione w otwór. Na twarzy głód, głód tego, co na 
zewnątrz. Przez 
przejrzystą tuleję do kuli samotnika wchodzi mysz, czarna. Czeka na nią. Łączy 
go ze świa- 
tem.
Łzy napływają gorącą falą. Dobrze z nimi. Wtula się głębiej w kąt między poręczą 
a stop- 
niami. W końcu sama zbudowała wokół siebie ten pancerz, sama się w nim zamknęła. 
Odse- 
parowała od ludzi. Sens życia? Czy on może być taki, jak stalowa igła, 
jednoznaczny? Roz- 
cięta na dwa światy przestrzeń, z białą stalą pośrodku? I Ryba czuje: idzie do 
niej, od ścian, 
schodów, z powietrza to z samego już niepokoju złożone, to gorzkie, rozległe i 
nie do odpar- 
cia pytanie – po co? Pytanie, przed którym ucieka, bo tak potrafi otoczyć, 
skrępować ruchy, 
że w końcu dłoń nad kartką papieru pozostaje nieruchoma – przedmiot z drewna.
Patrzy teraz na swoją rękę: przy zgięciach palców worki skóry chropawej jak u 
ptaka, wy- 
żej ponad kostkami skóra jest przejrzysta, z fioletowymi żyłami. Krew płynie 
dostojnie, pew- 
na swoich racji, po oznakowanym raz na zawsze terenie. Obca, mimo że Ryba dźwiga 
ją 
ciężką, przelewającą się w przegubach i sercu, śledzi jej wędrówkę, zna jej 
skład, rządzące 
nią prawa. Obca. Gości w niej jedynie – tymczasowo.
Od drzwi wejściowych płynie wilgoć. Ryba szczelniej otula się wełnianą chustą.
Wychodzą z sypialni Dziada: reżyser pierwszy (trudno się pomylić, wciąż mówi, na 
tej 
samej nucie), z góry widoczna tylko jego siwa głowa, nieco pochylona, ramiona w 
zamszowej 
marynarce. Jest wielki i mimo siwych włosów młody. Unosi twarz ku szczytowi 
schodów. 
Siwe (też), zimne oczy, przyzwyczajone do oceniania rzeczy w szerokiej 
perspektywie. Pod 
ich spojrzeniem Ryba czuje jednocześnie: swoje potargane włosy, piersi bez 
biustonosza, 
stopy w przydeptanych pantoflach. Speszyła się: – Diabli nadali, zupełnie 
odwykłam od ludzi.
– Ale on już przechodzi. Okazuje się i dla niego mniej ważna niż przedmiot, 
światło. Za nim 
Starcy. Nie idą, lecz stąpają, nabożnie, wysoko unosząc stopy. Dźwigają całe 
naręcza przed- 
miotów: malowany dzban do wody, kilimy, kałamarz, zdołała rozpoznać jeszcze 
ikonę znad 
łóżka Dziada. Wprost niewiarygodne – uczestniczą w przenosinach? Sami? Niszczą 
stworzo-
74
ny przez siebie ład? Ryba odbiera to jak zdradę. Wszyscy uczestniczą w tej grze. 
Wszyscy, po 
za nią! Bo nawet Baba... przechodzi właśnie przez hol w strojnej spódnicy, włosy 
ciasno sple- 
cione na karku. Gra w filmie? Jest malownicza, może uosabiać związki Dziada z 
ludem. Go- 
spodyni. Kiedyś hoża, krasna, szczodra. Czemu nie, witalność Dziada była ogólnie 
znana.
Nic tu po mnie, uświadamia sobie, nic. Jestem niepotrzebna. I pomyśleć, że 
jeszcze przed 
chwilą wierzyła, że ci z dołu o niczym innym nie marzą, tylko o tym, aby z nią 
porozmawiać, 
aby ją sfilmować.
Wstaje. Ze zdziwieniem stwierdza, że sprawia jej to pewną trudność. Opiera się 
prawą 
dłonią o poręcz. Co się ze mną dzieje? Czy to już serce? Czuje jego miękkie, 
zanurzone we 
krwi stąpnięcia. Kroczy ciężko, wilgotne, znużone, skurcz – rozkurcz, skurcz – 
jak zegarek. 
Kiedyś po prostu stanie, bez żadnych mistycyzmów. Zużyje się.
Ryba schodzi do kuchni. Przez moment przystaje w otwartych drzwiach gabinetu 
Dziada. 
To już jest cały układ: z ludzi, świateł i rzeczy, biała przestrzeń nagle 
sfunkcjonalizowana, 
szelest kamery, plamy świateł, przedmioty są w nich jak rośliny, każdy z własnym 
życiem. 
Czy uda się jej kiedykolwiek przy pomocy słów tak opisać rzecz, aby była równie 
zaborcza? 
Chiński smok ze skórzanej poduszki Dziada poruszył się w świetle, zaiskrzył 
zielonym 
okiem.
*
Kiedy była zdenerwowana, Dziad zawsze powtarzał: – przegotuj sobie mleka, 
uspokaja. – 
Pije drobnymi łyka mi. Kubek jest szeroki, biały. Obejmuje go dłońmi. Grzeje. 
Ciepło spływa 
wzdłuż przełyku. Rodzi wspomnienie dzieciństwa. Kuchnię o tej porze rozświetlał 
zawsze 
buszujący na płycie ogień, szmer rozmów, dzwonienie szkła – szykowano kolację. 
Teraz w 
zaparowane szyby stukają gałęzie i powoli w prawo, w lewo przesuwa się na 
wietrze czarna 
krata. Ryba opiera się o oparcie krzesła:
Wnętrze, w którym Parkosz popełnił samobójstwo. Dawniej myślała o nim często, 
wypeł- 
nione sprzętami Idzika; meble, książki, przecież sam je zgromadził, wybrał z 
morza innych. 
Polubił. Wierne, przylegające do dłoni; kanapa po słusznie za jednym 
pociągnięciem rozpo- 
ścierała przed nim posłanie, igła adapteru spadła na płytę, lustro odbijało 
twarz. Pokój roz- 
kwitał pod jego wzrokiem co rano i zachodził gwałtownie po zgaszeniu lampy.
Śmierć w takim wnętrzu... Czyżby przeżył moment nienawiści do własnych, 
dzwoniących 
kluczy, nieruchomych przycisków na stosach gazet, do drewna? Czy meble 
spokraczniały pod 
jego wzrokiem, wypaczyły się drzwi, chore, z plastrami odpadającego lakieru? 
Żaden czło- 
wiek, żaden przedmiot nie zdołał go powstrzymać. Chwila, w trakcie której 
niczego i nikogo 
nie pragnął zobaczyć po raz wtóry (czy to w ogóle jest realne?). Może po prostu 
zabrakło 
jakiejś rzeczy, która położona, powieszona lub niedbale rzucona zwróciłaby 
uwagę, zmusiła 
do reakcji, działania, lub choćby tylko odwróciła myśl od tego, co zamierzał 
zrobić.
Przed śmiercią uporządkował mieszkanie. Na widocznym miejscu ułożył potrzebny na 
dzień następny artykuł (sprawozdanie ze zjazdu hodowców-amatorów), polisę 
ubezpiecze- 
niową, książeczkę PKO. W beznadziejnej gonitwie za motywami tego samobójstwa, 
dokład- 
nie arkusz po arkuszu, szufladę po szufladzie przeglądnięto całe mieszkanie. W 
szafie znale- 
ziono pudło obwiązane papierowym sznurkiem. Odkryto w nim zabawki Idzika: 
szmaciany 
pajac z jednym szklanym okiem, z rozerwanej nogi, na wysokości kolana, sypały 
się trociny, 
na głowie miał czapkę z dzwoneczkami. Pamięta – milicjant pedantycznie układał 
zabawki 
przed sobą, na stole, dyktując: Zając, rudy, zszyty z resztek materiałów 
(najprawdopodobniej 
przez matkę), oczy wyhaftowane. Drewniany wiatraczek, prymitywnie zbity z 
patyków. Nie- 
miecka książeczka z obrazkami. Zeszyt z ponaklejanymi w środku owocami z 
lśniącego pa- 
pieru. Zeszyt z pierwszym zdaniem napisanym przez Idzika: „Mama i tata.” 
Unrowska puszka 
ze złotego metalu wypełniona kolorowymi szkiełkami.
75
W pierwszych miesiącach po wojnie całe chodniki chrzęściły takim szklanym, 
miażdżo- 
nym pod butami bogactwem. Czego tam nie było: niebieskie okruchy, zielone we 
wszystkich 
odcieniach z roztrzaskanych okien na klatkach schodowych, porcelana z 
fragmentami kwia- 
tów, bryłki kryształów, uszka od filiżanek o najbardziej wymyślnych kształtach, 
płytki szkła z 
wtopionymi w środek drutami, matowe odpryski, szkło o nierównej fakturze, we 
wrąbki, fa- 
lujące.
Ryba także je gromadziła. Ale żeby przechowywać przez tyle lat? Czyżby nadal się 
nimi 
bawił? Układał na stole w błyszczące rzeki, rąby, koła? Może go to uspokajało 
jak innych 
pasjans? W końcu co za różnica?
Samobójstwo Parkosza nie było wynikiem impulsu. Przemyślał je. Załatwił zamianę 
dyżu- 
ru z dziennego na nocny, potem poprosił o zastępstwo. Zaskakująca troska, aby 
jego śmierć 
nie zakłócała toku prac redakcyjnych.
Dlaczego nie zniszczył pudła? Chciał, aby wiedziano, że wspomnienia tak były dla 
niego 
istotne? Może próbował przekazać matce jakiś znak? Chodziło o syna? O jego 
przyszłość? 
Mleko już dawno wystygło, ale Ryba nadal mocno obejmuje kubek, tak jakby 
próbowała 
ogrzać o niego dłoń. Poza tym zauważyła, że każdy następny obraz pointuje łykiem 
mleka. 
Kiedy zaś wywołuje ze wspomnień nowy, silniej zaciska dłonie na porcelanie, cały 
wysiłek 
wkładając w pracę pamięci. Przywykła do wiecznej, nieomal odruchowej obserwacji 
samej 
siebie. Często obdarza bohaterów własnymi reakcjami. Zna je najlepiej. Są 
sprawdzalne.
– Moje mięśnie, skóra (czy krew też?) uczestniczą w pisaniu? – zastanawia się.
Reflektory omiotły kuchnię. Światło roszczepiło się na szybach. Trzasnęły 
drzwiczki auta. 
Tak – teraz drzwi wejściowe. Grają, nie, nie skrzypią, a właśnie grają całą 
zmęczoną, wysłu- 
żoną masą drewna, każdą drzazgą oddzielnie. Pełne smaru klaśnięcia zawiasów. I 
już są na 
korytarzu – podniesione, krótkie zdania. Obijają się o drzwi kuchni jak piłki. 
Przywieźli ko- 
goś ważnego. Ważniejszego od reżysera. Dużo krzątania, pytań, nabożnej ciszy. Na 
podjeź- 
dzie stoi mercedes. Srebrne okucia błyszczą zimno, odbijają światło wiszącej nad 
wejściem 
latarni.
Baba wpada do kuchni. Przewala się przez próg wielka, strojna, turkocze 
spódnicą.
– Może by c h o c i a ż kawy zaparzyła, a? Przywieźli pianistkę. Będą nagrywać – 
i już 
tupocze na korytarzu buciorami o twardych obcasach.
Przez moment Ryba czuje się ważna. Jest potrzebna! Ze zlewozmywaka wyciąga 
szklanki, 
łyżeczki. Gorzej z talerzykami. Na każdym resztki jedzenia. Zeskrobuje je: 
zjełczały, biały 
ser. Podważa go nożem. Zapach rozkładu. – Połączyć tę woń ze śmiercią Idzika? – 
Ręka z 
talerzykiem znieruchomiała w połowie drogi ku strumieniowi wody.
Załóżmy: Jaga wyjedzie na tydzień. Umówią się, że Idzik (trzeba mu koniecznie 
wymyślić 
powieściowe imię) będzie czekał (nie, nie na peronie – jeszcze byśmy się 
rozminęli) – w jej 
pokoju. Miał przyjść o dwudziestej pierwszej. Jak to rozegrać, to znaczy: w 
jakiej kolejności? 
Jagoda wbiegnie wprost z mroźnego chłodu, zdyszana. (Pociąg miał godzinne 
spóźnienie). I 
najpierw, nim jeszcze zapali światło – ta woń. Uderzy w nią zaborcza, silna woń 
gnijącego 
sera. Na stole trzy kromki chleba z serem i dwie szklanki z nie dopitą herbatą, 
nie było ich 
przed wyjazdem. Skibki są wyschnięte, pokurczone, za to ser wypełzł aż na talerz 
– żółty, 
pulsujący. Jaga zacznie przyglądać się tym trzem skibkom, bezskutecznie próbując 
odgadnąć, 
jakim miały być posiłkiem: śniadaniem Idzika czy kolacją? Jakby to miało 
jakiekolwiek zna- 
czenie. Do tego świadomość, że Idzik nie cierpiał białego sera, twierdził, że 
dostaje od niego 
szczękościsku. Trzy skibki, kto mu je przygotował? (on nigdy nie kroił chleba 
tak równo i 
cienko). Ktoś, kto go mało znał. Powiększone, pod przymkniętymi powiekami 
rozszerzone 
okruchy jak pory skóry. Spiętrzą się, z wolna nabiegną czerwienią.
Jaga będzie czekać na Parkosza przez wiele godzin. Usiądzie nieruchomo przy 
drugim 
końcu stołu, dłonie gorące od wnętrza położy przed sobą na chłodnym blacie. 
Drewno przy- 
jemnie ziębi spoconą skórę. Rozpozna, nie patrząc, samymi opuszkami palców bieg 
drzazg.
76
Są martwe, suche jak wióry. Nie sprzątnie nakryć. Chce spytać Idzika, kogo 
przyjmował w j 
e j pokoju. Wraz z upływem nocy nadzieja, że Idzik wróci, jest coraz mniejsza. 
Wyjechał? 
Nie zdążył jej zawiadomić? Mógł napisać kartkę, położyć na stole. Czekałaby na 
Jagę zamiast 
tych dwóch szklanek po herbacie.
Na zawsze już zapach rozkładającego się sera zostanie dla Jagody zapachem 
tamtych dni, 
kiedy musiała nareszcie uwierzyć, że Parkosza nie ma. Nigdzie. Pozostanie z nią 
ta woń przez 
lata. Słodkawa, ckliwa, wczepi się we włosy, wejdzie w skórę, pory. Zamieszka w 
jej pokoju, 
w zakurzonym, popielatym wnętrzu, zamieszka w sprzętach, razem z pytaniem: Kto 
tu był z 
Idzikiem? Kobieta? Czy to była kobieta?
Naczynia, kolorowe, kruche piętrzą się po lewej ręce Ryby, czyste, najeżone 
widelcami, 
nożami. Patrzy na nie z dumą! A więc pomyła to zatłuszczone świństwo, obrośnięte 
siwym 
kożuchem brudu. Ostatni rondel – świeci czystym srebrem. Obraca go w dłoni. 
Światło cho- 
dzi w nim niczym latarnia morska nad nieruchomą wodą. Krążek blasku omiata 
wokoło ścia- 
ny kuchni, zawraca i raz jeszcze, nim garnek schowa do szafy, obiegnie kuchnię.
Po śmierci Idzika świat, w którym Jaga żyła od lat – rozpadnie się. Zobaczy to 
dosłownie – 
ściany rozsuną się jak na ruchomej scenie, fragmenty pejzażu okażą się jedynie 
dekoracjami. 
Kruszą się, pękają, ukazując chore, pełne liszai zacieki, z drewna odpadają 
płaty farby, Od- 
bywa się to w przejmującej ciszy. Aż do momentu, kiedy scena zapłonie metalową, 
wyświe- 
coną do połysku przestrzenią (rondel wsunięty siłą na zapełnioną już półkę zsuwa 
się widocz- 
nie, bo w głębi szafy piekielny rumor). Jaga zobaczy siebie gdzieś z góry w 
samym środku 
zimnego blasku – gorąca, rozświetlona krwią – kropla. Zacznie śledzić swoją 
nieporadność, 
przysłuchiwać się własnym próbom mówienia nowym głosem. Wszystko od początku.
Nie ulega wątpliwości, obraz tej sceny zrodził się z świetlnej wędrówki rondla 
dookoła 
kuchni. (Pokrywka podzwania jeszcze w szafie). Ryba zawsze kradła. Okrada 
otaczające ją 
przedmioty i ludzi. – Czy ja rzeczywiście nie potrafię już nic wymyślić?
Ustawia szklanki z kawą na tacy. Nalewa wrzątek. Kawa pieni się, podpływa w górę 
gru- 
bym kożuchem. Łokciem otwiera sobie drzwi i z całą tą wonną, parującą zastawą 
wkracza w 
pasy blasku i cienia, w rozedrganą, wirującą przestrzeń korytarza. Wchodzi 
ostrożnie, wysoko 
unosząc stopy (jak przed godziną Starcy), aby nie potknąć się o chodnik, i 
mrużąc oczy przed 
powodzią jasności walącej z ogromnych żarówek, ustala dalej: Z czasem, po paru 
latach, w 
pamięci Jagi pozostanie tylko sylwetka Idzika. Będzie zapalać się i gasnąć pod 
powiekami w 
regularnych odstępach czasu żółtym światłem jak reklama na nocnym niebie. Tylko 
sylwetka.
Fragment „Ujścia”. Nowa wersja
Jadze zdarza się to często, nawet w nocy, gdy pokój jest zanurzony w ciszy 
niczym łódź w 
środku morza. Przyspieszone bicie serca. Strach. Po jej ciele biegnie suche, 
popękane, pełne 
szeleszczących głosek – imię. Dociera do stóp. Marzną od niego. Pocą się zimnym, 
śliskim na 
wykrochmalonym prześcieradle – potem. Idzik!
Siada. I zaraz ten nienawistny pokój. Przybrudzona biel sufitu. W rogu 
nieregularny zaciek 
o żółtych brzegach. Wygląda na to, że cały pokój zaczął się gwałtownie pocić, a 
w tej wsty- 
dliwie zagiętej wnęce powstała duża, słona kałuża. Obce meble, nigdy nie 
próbowała do nich 
przywyknąć. Są wrogie. Kaleczą palce. Może te sprzęty, tak samo jak Jaga, 
chorują na sa- 
motność? Powinna ich ciała okryć serwetami (nigdy dotąd o tym nie pomyślała). 
Ich zapach: 
najsilniejszy jest we wnętrzu szafy; zakurzona lawenda, ckliwa woń 
rozkładających się łodyg, 
gnijących w długo nie zmienianej wodzie.
Zatrzaśnięto ją w tym wrogim zapachu jak w kasie pancernej. Nie zdoła się już 
wydobyć, 
odetchnąć świeżym powietrzem? Chora woń, chore życie. Tak o nim myśli, o czasie, 
który 
jest.
77
Inwazja czarnych myśli. Właśnie teraz? Z jakim kształtem skojarzyć czarne myśli: 
kredens 
politurowany na wysoki połysk, trumna zapełniona białym szkłem...
Woyna poruszył się. Usłyszał dzwonienie tych pomyślanych kieliszków? Kołysanie 
czar- 
nego wnętrza? Przygląda mu się. Jego twarzy. Wodzi palcami wzdłuż linii 
szorstkich brwi. 
Powieki są chłodne jak owoce. Całuje je. Między ustami rzęsy, ostre, długie. 
Dotyka ich ję- 
zykiem. To go budzi. Rzęsy drgnęły między wargami Jagi.
Jak go kocha? Zadaje sobie to pytanie zawsze, ilekroć są blisko: Jak? Kiedyś 
potrafiła do- 
kładnie nazywać swoje uczucia. Mocno zbite zdania cięły jej życie na równe, 
doskonale 
skrojone prostokąty: miłość, przyjaźń, dobro, zło. Jasno jej było w życiu. Lata 
biegły niczym 
linie geometryczne w wykresie od punktu A do B. Z doskonałej wymierności 
własnych uczuć 
pozostał jedynie lęk. Bo choćby i teraz, mimo że Woyna jest tak blisko, wyobraża 
sobie całą 
rozległą mapę miejsc, w których mogłaby się w tej chwili znajdować. Czuje, jak 
sprzęty, ko- 
lory, ba, nawet wonie tamtych ziem przyciągają jej myśli, angażują. Ta gonitwa 
przypomina 
obręcz słońca płynącą wokół metalowej kuli.
Woyna. Jego chłodne powieki. Całuje je. Usta, zęby, wydaje się Jadze, że 
całując, widzi 
jednocześnie ich biel. Pieszczota, za którą nie powinno być (i już po chwili 
rzeczywiście nie 
ma) żadnych myśli.
Świat jest teraz mały, a jednocześnie najmniej znany ze wszystkich światów. Jego 
kształt? 
Może wnętrze w y p e ł n i o n e żywicą?
Za powiekami tłoczą się w czerwonej ciemności jakieś kształty, powidoki. 
Przypominają 
mrówki o dużych, lśniących odwłokach, rude, prześwietlone słońcem. Zaciska oczy, 
owady 
potężnieją, jakby oglądane przez szkło powiększające, przesuwają się – nogi 
szybkobiegaczy 
filmowane na zwolnionej taśmie. Mijają się powoli, nieomal płyną w świetle, 
które wciska się 
przez rzęsy.
Twarz Jagi pełna jest teraz napięcia, brwi ściągnięte, bo oto wie, że zbliża 
się, a właściwie 
już w niej jest, w środku, ten upał, którego nigdy nie pozna do końca, który 
zawsze będzie 
zaskoczeniem – czerwone mrowisko.
Nad Woyną otwiera się biała przestrzeń chwili. Ogromnie je niczym rosnąca prędko 
kula, 
spleciona z kilku czystych tonów. Wracają zawsze, ilekroć jest z Jagą.
Śnieg – cały zawrotny śnieżny wir, puszyste mrowisko. Mrowisko, myśli, 
zanurzając dło- 
nie we włosach Jagody, w ich sypkości, aż po twarde kości skroni. Zapach włosów, 
leży w tej 
woni, a jednocześnie w pamięci, za zamkniętymi oczami tamten obraz. 
Dokomponowuje się 
sam. Wraca widok sprzed dwóch lat: W białym zapachu śniegu – dziewczyna otoczona 
śmie- 
chem. Krople śmiechu, ich dźwięczne narastanie, spadanie, bieg, odgłos prędkich 
kroków. Jej 
ramiona – wyciągnęła je ku wahadłowym drzwiom. Stał w nich, stąd wrażenie 
trwające do 
dziś – biegnie do niego. Zapach zmieszany z jej wodą kwiatową, potem, na moment 
wypełnił 
bramę.
Ma teraz tę woń w dłoniach.
Jaga obejmuje Woynę. Pod powiekami (te same?) owady ogromnieją w rude 
strumienie, 
zapadają się wraz z nią w samo wnętrze upału, w żywiczną woń. Poprzez czerwone 
smugi 
coraz głębiej w pożar. W chwili, gdy to opadnie w żar staje się nie do 
wytrzymania, gdzieś na 
chybotliwej granicy za którą nie chce się znaleźć, za którą nie byłaby już sobą, 
gwałtownie 
unosi powieki.
Oczy Woyny szeroko otwarte. Przyglądał się jej przez cały czas? (Ich światło: 
woda nocą, 
lód nocą?) Od dawna już podejrzewa, iż Woyna albo tej granicy, przed którą ona 
cofa się 
zawsze w panice, w ogóle w sobie nie ma, albo potrafi przekraczać ją bez lęku. 
Zazdrości mu. 
Bo niewątpliwie potrzeba odwagi, aby rozminąć się z samym sobą. Nie można mieć 
pewno- 
ści, że po powrocie znajdzie się siebie niezmienionego. Skąd wiara, że 
zachwianie równowagi 
okaże się tylko stanem przejściowym? Przecież nawet w najprecyzyjniejszej wadze 
może się 
coś nieodwołalnie zepsuć, pęknie jedna z blaszek, sprężynka, haczyk. A on się 
nie boi, nie boi
78
się, że nadejdzie taki moment, po którym życie ulegnie nieodwracalnym zmianom? 
Nie potra- 
fi już być sam. Bez niej?
Jaga próbuje wyobrazić sobie czas bez Woyny. Myśli jeszcze o sobie „ja”. Stać ją 
na to. 
Ulga. Nie wolno jej tego stracić, nigdy!
Pamięta: ciemny pokój pełen woni zgliwiałego sera. Głoski zdania: – Zostałam 
sama! – 
rozłożyły się w płucach niczym twarde, drewniane klocki. Długo nie umiała 
normalnie oddy- 
chać. Ból rozsadzał piersi. Uczucie, że nic poza nim nie istnieje, na nim kończy 
się jej ciało i 
cały świat.
We wnętrzu tej najdłuższej ze wszystkich, które pamięta, nocy postanowiła: już 
nigdy 
więcej!
Jeszcze teraz wydaje się Jadze, że gdzieś w gardle, może w krtani, pozostał 
strzęp tamtego 
bólu. Głośno przełyka ślinę, dotyka dłonią szyi.
W tym momencie Woyna poruszył się. Skrzyp sprężyn. Całe bogactwo dźwięków, jakby 
leżeli na dnie ogromnego instrumentu muzycznego. – O czym myślisz? – pyta, a w 
jego gło- 
sie, mimo że mówi wolno, pokonując rozleniwienie, drga niepokój.
Bo oto patrząc na Jagę, na skroń przeciętą fioletową, pulsującą żyłką, na 
zamknięte oczy, 
już wie, że odeszła. Jej myśli: panorama rozłożona po całym suficie. Woyna nigdy 
ich nie 
pozna. Ilekroć się zbliża, Jaga wygasza światło. Zamyka przed nim swoje życie 
niczym film 
w metalowej puszce.
A i teraz na jego „o czym myślisz?” macha dłonią, odsuwa z twarzy niewidoczną 
zasłonę, 
mgłę, macha niecierpliwie: „daj spokój”. I dzieje się tak: ustawia między sobą a 
nim chłodny 
pokój, kredens, szafę wypełnioną tajemniczą wonią, jakby w niej zamieszkał cały 
zakurzony 
ogród, to wszystko i jeszcze tafla szkła, zniekształcająca odbicia twarzy.
Jagi już dawno przy nim nie ma. Ale właściwie od kiedy? Znowu przegapił ten 
moment! A 
on nadal leży rozebrany na purpurowej kołdrze, z upałem, który czuje w dłoniach, 
w twarzy. I 
choć głowa Jagi jest na jego ramieniu, Woyna ze swoją męską tkliwością czuje się 
śmieszny. 
Nienawidzi tego uczucia, owej wstydliwej wnęki, która wiecznie na niego czyha. 
Czeka, aż 
wpadnie w nią przypadkiem, wdepnie w jej pajęczynę, potknie się o jej 
wykrzywione ściany, 
obite chichotem. Chichotem ze siebie, ze swej naiwnej nieporadności.
Ze złośliwą satysfakcją (jakby mówił: a oto masz, czego chciałeś, masz!) ogląda 
dokładnie 
swoje gołe, owłosione nogi. Kości i ścięgna są tak wyraźne pod skórą, że można 
by się na 
nich uczyć anatomii. Wyobraża sobie: Jaga stoi nad nim w czarnej, zapiętej pod 
szyję sukni. 
W ręce ma długi wskaźnik. Wodzi nim wzdłuż zewnętrznej linii jego nogi i mówi: a 
to jest 
podudzie (wokół niej gromadka dzieci, jasne, ciemne główki), to jest kość 
goleniowa, to jest 
udo. Zimny wskaźnik łaskocze, wywołuje całe pasy gęsiej skórki, posuwa się wyżej 
– to są 
kości miednicy – słyszy beznamiętny głos. A on nagi na purpurowej kołdrze. 
Ściąga gwał- 
townym ruchem brzegi kołdry, przykrywa nogi. – Zimno ci? – pyta Jaga, ale brak w 
tym py- 
taniu ciepła, w tym „zimno” wieją chłodem wszystkie głoski.
I co ja mam z tym wszystkim, powtarza w myślach, skąd ja w tym pokoju, skąd się 
wzią- 
łem? Zaciska powieki. Skąd? I znowu słyszy śmiech Jagody w śnieżnym przewiewie. 
Śmieje 
się z niego, z jego obnażonego, chudego ciała? Rozgląda się wokoło. Ten pokój! 
Parkosz tu 
przecież nieomal mieszkał. – Cztery lata to szmat czasu – tłumaczy mu zawsze 
Jagoda, gdy 
biegną prędko po schodach – nie chcę, żeby cię tu widywano. Sąsiadki go lubiły. 
Wzięłyby 
mnie na języki. – I Woyna widzi wtedy zawsze białe ciało Jagi między ogromnymi, 
mięsi- 
stymi językami, obracają je, podrzucają w górę jak ziarno ryżu. Ma rację. Ma, 
ale jakże mu 
tutaj nieporęcznie. Czy on naprawdę musi ukrywać się nawet przed sąsiadkami? 
Kiedy wcho- 
dzi do bramy, wydaje mu się, że czyhają za każdym zakrętem schodów, łypią na 
niego tłu- 
stymi oczkami; brzuchy opierają o poręcze. Tłoczą się, podglądają ich, o, nawet 
teraz przez 
uchylone drzwi (a on nadal goły, chudy na purpurowej kołdrze). I jeszcze Idzik. 
Pełno go tu. 
Każdy mebel jest obrośnięty jego gestami, jego śmiech wikła się między lustrami 
niczym
79
refleks światła. Pokój przechyla się, kołysze z burty na burtę, przeciążony nim 
do granic wy- 
trzymałości, aż podłoga skrzypi, i nagle, bardzo wolno, uchylają się drzwi 
szafy. Woyna prze- 
rażony siada na łóżku.
Ale z mrocznego wnętrza wydobywa się jedynie ckliwa mieszanina starych perfum z 
naf- 
taliną i wyfruwa kilka moli.
– One cię żywcem zjedzą – mówi do Jagi, która nadal przy nim blisko, najbliżej, 
a jedno- 
cześnie zupełnie obca. – Zjedzą – powtarza zgodliwie, ale Woyna wie, że ona tak 
o swoich 
myślach, nie o molach, że o swoich troskach. O Idziku? Powinna zmienić 
mieszkanie, wyna- 
jąć pokój w innej dzielnicy, jasny, z balkonem, bez zacieków i starej szafy. Czy 
jeszcze cze- 
ka? Tu w zakurzonej woni, w powietrzu pełnym aureoli splecionych z lotu moli? 
Czeka na 
jego dzwonek (dzwonił na pewno krótko, energicznie), na jego gwałtowny śmiech? 
Czeka? 
Nie, to niemożliwe! A jednak? Znowu więc pyta: – O czym myślisz?
I Jaga już wie, że nie przestanie, nie zgubi tego zdania, póki mu nie odpowie, 
póki nie 
wymyśli czegoś na tyle wiarygodnego, aby uwierzył. Nie przyjmie do wiadomości, 
że nie 
myślała o Idziku. Każda ich pieszczota kończy się jego imieniem, jakby zbiegając 
z nasło- 
necznionej polany musieli zawsze potknąć się o to samo drzewo, jakby nie 
potracili lub nie 
chcieli go ominąć.
I Jaga czuje, jak gwałtownie rośnie w niej niewytłumaczalna złość, unosi ją ku 
górze. Robi 
się coraz lżejsza, zaraz zamieni się w powietrze. – O mrówkach – mówi w końcu. Z 
satysfak- 
cją przygląda się zmieszaniu Woyny. Przestraszył się? A jednocześnie nadal widzi 
przepły- 
wające pod powiekami ogromne, rude kształty.
Kora drzewa odciśnięta na ręce, cała mapa z różowymi drogami, pamięta, 
przyglądała się 
kiedyś swojej dłoni tak właśnie naznaczonej. To był dąb ze starego parku. 
Zostawił na jej ręce 
znak, aby nigdy nie zapomniała. Aby nigdy; i teraz już wie: te mrówki 
przywędrowały do niej 
stamtąd, z tej kory, z godziny, która minęła z Idzikiem. Wędrowały wolno, 
pokonując prze- 
strzeń minionego, tak samo, jak zwykły płynąć lasem, migotliwym sznurkiem, jedna 
za dru- 
gą. Aż wreszcie zatrzasnęła je powiekami i teraz – niezależnie od niej – trwają 
w pamięci 
drobne, podobne do kulek rtęci. Mają magiczną moc wskrzeszania. Widok nieba: 
Ciężkie 
chmury tuż przed ulewą przecięte gałęziami, grubą zielenią, i oczy Idzika. 
Oparta była o 
drzewo, o chropawą korę, wplotły się w nią jej włosy. Mrówki wędrowały najpierw 
po pniu, a 
później po szyi, ramionach. Nie czuła ich.
Już się nie uśmiecha. Przymknęła oczy. Spojrzenie Woyny męczy.
– Dlaczego o mrówkach? – pyta Woyna i marszczy czoło. Brwi, jak dwa gwałtownie 
unie- 
sione skrzydła, łączą się ze sobą na moment.
Dlaczego, myśli Jaga, czy te powroty, jak wędrujące fale, stale będą żyły, czy 
wiecznie 
będzie na nie skazana? Czy nie potrafi odejść i zatrzasnąć tej migotliwej wody, 
tak po prostu, 
jak się zatrzaskuje czarne wieko?
*
Ryba w liście do Przestwora: „...w biografii Jagi-Jagody zgromadziłam wydarzenia 
i realia 
podpatrzone raczej niźli doświadczone bezpośrednio. Najczęściej negatywy, 
odwrócenia, 
przeciwieństwa moich własnych doświadczeń: otwarcie – zamknięcie, spirala – 
koło. Mimo 
to we fragmencie, który właśnie skończyłam – stało się: (oczywiście o tyle 
jedynie, o ile utoż- 
samienie żywego człowieka i postaci literackiej jest w ogóle możliwe) Jaga 
zaczęła oddychać 
moim oddechem, kojarzyć te same wizje, produkować moje słowa. Gdy zaczęła 
kochać.”
80
*
Dzwonek telefonu Ryba usłyszała tak, jakby dziesiątki piłek pingpongowych odbiły 
się 
jednocześnie o biurko – tuż przed nią; gwałtownie poderwała słuchawkę.
Z gęstwiny trzasków, opornie jakby z samego wnętrza dartych materiałów, z 
szelestów
(wyobraziła sobie wiązki kabli płynących pod ziemią) wyłonił się wreszcie głos 
Przestwora, 
sypkie, zimne dźwięki, słowa popękane jak szkło. Z trudem zrozumiała, że czeka 
jutro o sie- 
demnastej na nią i na Marcina u siebie w domu. Chodzi o przekład jego książki. 
Marcin za- 
łatwiał to w Berlinie. I nagle zupełnie wyraź nie, a z tak bliska, że zaskoczona 
odruchowo 
odsunęła słuchawkę:
– Źle się czuję i chcę to jak najprędzej przejrzeć, zapiąć na ostatni guzik.
– Tak, ale Marcina jeszcze nie ma.
Odpowiedź Przestwora Ryba powtarza w myślach dwa, trzy razy: widział go przecież 
na 
dworcu, na podjeździe dworca, dzisiaj rano, z taksówki. Wyjaśnia to Rybie z 
coraz większym 
zniecierpliwieniem, no tak, Marcin stał z jej koleżanką, tą chudą, z pracy, z tą 
„humorystką”. 
Z Irą? Stał z Irą? Przecież rozmawiała z nią dzisiaj przez telefon, może to było 
później? Usi- 
łuje dowiedzieć się od profesora, o której godzinie widział Marcina? Czy Marcin 
miał waliz- 
kę? W końcu powinien sobie przypomnieć, przecież słyszy, że jest zdenerwowana, 
że nic nie 
rozumie. Ale Przestwór ucina krótko: jeśli go dotąd nie ma, to przyjedzie 
ostatnim autobu- 
sem. W każdym razie mają jutro być u niego na kolacji. Zależy mu, mówi z 
naciskiem, na 
wszystkich szczegółach związanych z przekładem, na filologicznych 
subtelnościach. Chodzi 
mu zwłaszcza o terminologię, musi ją osobiście sprawdzić. To chyba zrozumiałe, 
nic nie wie 
o tym niemieckim tłumaczu. Marcin go wprawdzie rekomendował, ale... Oczywiście 
najlepiej 
by było, gdyby Marom przetłumaczył to sam, on wprawdzie pamięta, że Marcin nie 
miał po- 
dobno czasu, więc jeśli to teraz mówi, to nie w formie żalu, chociaż skądinąd 
wiadomo, że 
dobry tłumacz to połowa sukcesu – Ryba słucha mechanicznie, przytakuje.
Marcin jest od rana w P.! Nie przyjechał. Nie zadzwonił. Popłoch. Popłoch i lęk 
przed 
tym, co za chwilę będzie musiała sobie uświadomić, nazwać. Na razie czuje 
jedynie czarną, 
wirującą w głębi czaszki kulę, kłąb mokrej, szorstkiej wełny.
A profesor (jego słynna przestworowska dykcja, jego nienaganne przedniojęzykowe 
„ł”) 
stale o tym tłumaczeniu... Widocznie zapomniał, że Ryba siedzi w Dziadówce nad 
„Ujściem”. 
Po raz pierwszy nie pyta o nie. W ogóle o nic nie pyta! Gdyby ten przekład 
okazał się kaleki, 
wolałby, aby książka się nie ukazała, takich rzeczy nie można puszczać na 
żywioł, a tak 
szczerze, to ten niemiecki edytor wydaje mu się wysoce podejrzany, tak to 
wszystko przy- 
spiesza, jakby się bał, że mu autor w trakcie umrze. – Aż strach pomyśleć, jak w 
tych warun- 
kach będzie wyglądała korekta.
Pierwsze, co Ryba zrobiła po odłożeniu słuchawki — zgasiła lampę. Po co? Żeby 
Marcin
(jeśli w ogóle przyjedzie do Dziadówki) pomyślał, że nie ma jej w domu? Że jest 
chora? 
Światło z facjatki jest widoczne z daleka, od samego przystanku autobusowego 
(zwłaszcza o 
tej porze roku, kasztany są już do połowy ogołocone z liści), przesuwa się 
później na niebie 
jak gwiazda, najpierw tylko punkt, na koniec cała smuga oświetlająca drogę, 
pełną wystają- 
cych korzeni. Marcin zawsze się na niej potykał. Nie potrafił się jej nauczyć, 
mimo że obja- 
śniała mu dokładnie wszystkie jej sekrety. Po prostu nie chciał. Nigdy nie lubił 
Dziadówki. 
Miała nawet o to żal.
Staje w szeroko otwartym oknie.
Doliny chłodu spływają ku ziemi – ogromne, białe balony. Wokół Dziadówki: z góry 
szum 
drzew, od dołu puls korzeni. Pułapka. Kula wypełniona mgłą. Przenika przez 
ciemność. Wil- 
goć ścina się na oczach Ryby w gwiazdy szronu. Tylko ona w tej kryształowej 
strukturze 
dźwiga w sobie zapowiedź rozkładu, gorącą lepkość krwi, ciepło jelit, 
trzepotanie serca. 
Chlupot pulsu, jego bieg poprzez gardło, przeguby, żyły na obu skroniach. Jakże 
nienawidzi
81
swego ciała! Miękkie, bezbronne, nie stanowi dla zimna, dla bólu żadnej 
przeszkody. Cierpi. 
Prędko zapala dużą lampę, tę pod sufitem. Boi się ciemności? Tak jak w 
dzieciństwie? Wszę- 
dzie stare drewno. Bezwzględna nagość brzydkich, nie nadających się do 
„muzealnych po- 
koi” sprzętów. Zebrano je z całego domu. Stół jest pokrojony nożem, ze śladami 
koślawych, 
wtłoczonych między drzazgi liter (uczyła się na nim pisać). Skrzypiące, stale 
otwierające się 
drzwi szafy. Żarówka pod sufitem jest zatrzaśnięta w mlecznej kuli, takiej 
samej, jakie wiszą 
w urzędach. W powietrzu kwaśna woń wilgoci – z mebli, z książek, z ubrań unosi 
się jak 
mgła na dworze.
– Mam dosyć. Mam dosyć – powtarza i chodzi w tę i z powrotem po pokoju, pokoiku 
ra- 
czej, między drewnianymi ścianami, sękami. Chodzi między żółtym kaflowym piecem, 
uwieńczonym u góry szlakiem wodnych lilii, a szafą o popękanym lakierze 
przypominającym 
chorą skórę. – Mam dosyć, bo nawet Marcinowi pozwoliłam...
Kiedy pierwszy raz uciekła do Dziadówki – płakał. Wcale nie próbował tego ukryć. 
Za- 
pomniała o tym. Ale te łzy, były; gęste jak u dziecka.
– Nic się jeszcze nie stało – myśli wychodząc, nie, wybiegając z pokoju po 
skrzypiących 
schodach, po ich drzazgach sczerniałych od starości. Nareszcie powietrze. Połyka 
je, pije – 
całe rzeki chłodu. Opiera się o ścianę domu. Cisza, w której się „żywcem 
zagrzebała”, leży 
oto przed Rybą czarna, pachnąca wilgocią. Słyszy, jak gałęzie podnoszą się i 
opadają. Są tak 
przerażająco blisko. Obce, czarne, pulsujące własnym życiem – pasma.
Przymyka oczy i widzi – śmiech Marcina, odsłonięte zęby. Śmiech groźny, bo 
bezdź- 
więczny, połknięty przez rozdzielającą ich przestrzeń, jak trzepocząca ryba. 
Śmiech z niej? Z 
życia, które spędza między maszynopisami, kalkami.
W ciszy coraz głośniejszy (nie, to nie liście), coraz bliższy chrzęst pękających 
pod butami 
suchych gałęzi, oszronionej trawy. Prawdziwe, ciężkie kroki mocno zmęczonego 
człowieka! 
Marcin?
Jak to dobrze, że zostawiła na górze światło!
82
WARIANTY
Notatnik Ryby
Z PODRÓŻY DO WROCŁAWIA
Do miasta wjechaliśmy tuż przed zmrokiem. Zaskakujący układ ulic, gwiaździste 
place i 
szyny tramwajowe biegnące nie przez środek jezdni, a z prawej strony, przy 
chodnikach. Po- 
czucie zagrożenia. Stale patrzałam we wsteczne lusterko. Jazda samochodem po 
nieznanym 
terenie ma w sobie wiele ze snu. To co na zewnątrz, za szybami, nawet ludzie, to 
jedynie 
gwałtownie zmieniane plansze z prostym układem znaków: sklep, zakręt, drzewo, 
słup. Liczy 
się przede wszystkim nawierzchnia szosy – klinkier, kocie łby, asfalt, wszystkie 
nierówności, 
wyrwy, to na dole, wyżej – drogowskazy. Uczulenie na ich żółtą barwę. Marcin 
czytał je gło- 
śno: centrum w prawo, Poznań na lewo. Ciekawe, że normalnie, w czasie wędrówek 
po mie- 
ście, nie zwraca się na nie uwagi (może jedynie nocą, kiedy są oświetlone). 
Teraz tworzyły 
misternie utkaną sieć. A więc nawierzchnia, drogowskazy. Dwie warstwy. Dwa 
światy: góra, 
dół. W środku zaczynają się już liczyć nazwy ulic. Przekładanie mapy na „żywy” 
układ. Mar- 
cin odcyfrowywał je z tabliczek na skrzyżowaniach, z szyldów, nawet z 
zawieszonych nad 
bramami kostek z numerami domów (zazwyczaj zdołał dostrzec tylko pierwsze 
głoski, reszty 
domyślał się, konfrontując strzępy słów z mapą).
Kiedy dotrze się nareszcie do centrum poprzez wszystkie kolejne warstwy 
przedmieść, 
okrężnice, światła na skrzyżowaniach, mosty, przeważnie okazuje się ono – wysoką 
budowlą, 
wieżą, koniecznie czarną pod słońce; rdzeń, pestka.
Zdanie, od którego należy rozpocząć. Podane wprost, podyktowane przez miasto, 
dokład- 
nie oznakowane. Nie można do niego nie trafić. Metafora, a zarazem dosłowność 
tych paru 
kamienic w centrum, z głębokimi piwnicami pełnymi kartofli, starego drewna, 
węgla, po któ-
83
ry codziennie schodzą starzy ludzie, pochylając się pod ciężarem wiader. Mury z 
opadającym 
tynkiem, wykusze oplatane secesyjnym wino gradem i nagle w oknie pierwszego 
piętra, roz- 
łożony na ręczniku – czerwony biustonosz.
Konieczność równowagi między tym co ogólne a szczegółem. Tak jak w prozie. 
Obdarza- 
jąc bohatera miejscem za mieszkania, wycinając mu kwadrat przestrzeni pomiędzy 
sufitem, 
podłogą a oknami z widokiem na zakurzoną ulicę lub park ze świecącymi w deszczu 
drze- 
wami, dokonując takiego wyboru, już projektuje się jego los.
Najczęściej odnajduję takie miejsca w obcych miastach. Dostrzegam w nich więcej 
szcze- 
gółów. Są znaczące.
*
Późnym wieczorem wyszliśmy z hotelu. Dzielnica robotnicza; Chodniki obsadzone 
kasz- 
tanami, akurat kwitły. Słodkawy zapach zmieszany z kurzem i gorzkim, nisko 
płynącym dy- 
mem z pobliskich zakładów. Mieszanina woni pozostawiająca w ustach metalowy 
posmak. 
Dzieci na chodnikach, nawet na jezdni, jeżdżą rowerami, bawią się w piłkę, w 
klasy. Wyrost- 
ki przy bramach i chichoczące dziewczęta, pod pachami płyty, gdzieniegdzie torba 
turystycz- 
na z książkami, wielu w mundurach kolejowej szkoły zawodowej.
Fragment dialogu, głośnego, na krzyku:
– Tej, bizon, czego bijesz mniejszych?
– Ty, nosorożec pierdolony!
I po chwili pędem, przez środek jezdni, biegnie dwóch wyrostków, jeden rudy, z 
włosami 
do ramion, ucieka, za nim mniejszy. Komentarz: – Zardzewiały znowu spieprza.
Pora zapalania świateł, szeroko otwarte okna, na moment przed zaciągnięciem 
firan – od- 
słaniają wnętrza pokojów. Jedno z mieszkań:
wysoki parter, lśniące, metalowe parapety. Ściany jasne, na przeciwko okien 
małżeńskie 
łóżka z wysoką pościelą, płócienna, krochmalona narzuta, nienagannie 
naciągnięta, bez jednej 
zmarszczki, na środku, na poduszce z falbanami – lalka. Nad łóżkiem obraz – 
Jezus z sercem 
otoczonym aureolą we wszystkich kolorach tęczy, krajobraz górzysty. Przy stole 
nakrytym 
białą serwetą siedzi kobieta. Fastryguje materiał. Robi to wyjątkowo sprawnie. 
Czerwony 
jedwab przelewa się prędko pod jej dłońmi, opada aż do stóp, żywy strumień. 
Przed nią, na 
gazecie – szpulki z nićmi, duże nożyczki, skrawki materiału. Na drugim końcu 
stołu, też na 
gazecie, leży – stos książek i zeszytów w granatowych owijkach z białymi 
nalepkami, cyrkle, 
ekierki, kałamarz. Dziewczyna podkreśla coś ołówkiem w książce. Ciemne włosy, 
puszyste, 
do ramion, koronkowy kołnierzyk, wyraziste usta, nos z garbem, dużo wdzięku. 
Uczy się na 
głos.
Po lewej stronie pluszowa, zielona kanapa, z wysokimi oparciami i koronkowymi 
serwet- 
kami. Nad kanapą rządek obrazków od komunii świętej. Policzyłam je prędko: 
osiem, a więc 
ośmioro rodzeństwa.
Zajęło mnie to wnętrze, prostokąt światła, wycięty z szarego tła ulicy, 
zrutynizowane życie 
rodzinne. Przypuszczam, iż każda czynność porządkowa ma w tym domu ściśle 
określony 
czas: wykonuje się ją nie w zależności od potrzeby, a według ramowego raz na 
zawsze usta- 
lonego terminarzu: mycie okien raz na miesiąc, pastowanie podłóg co tydzień, 
zmienianie 
pościeli, serwet. Rozkład ról, rygorystycznie przestrzegana kolejność.
Zawsze interesowały mnie duże rodziny – poczucie solidarności, wspólnota losu, 
iden- 
tyczny układ odniesień, może dlatego, że wychowywałam się sama.
Moje pokoje: dzikie, nieokiełznane światy mebli, książek, sprzętów. Krążyły 
wokół mnie 
jak galaktyki, światy obce, nigdy nie potrafiłam ich do końca ujarzmić, 
podporządkować 
swojej woli, zmusić, aby żyły w jednym wymiarze; znaczyły sobą tyle tylko, ile 
znaczyły.
84
Myślę, że to się zaczęło już w dzieciństwie, przedmioty zastępowały mi 
rodzeństwo, za- 
bawki przestawały być tylko zabawkami – spełniały rolę partnerów. Tak, tak było 
– zwykły 
kawałek drewna, kalejdoskop, kamyk, szkiełko w zależności od funkcji, jaką im 
wymyśliłam, 
potężniały rozrastały się – w końcu po prostu przestawały być sobą.
Czy później, po latach – nie stosowałam tego mechanizmu wobec ludzi?
85
GORĄCA FALA KRWI
Pada deszcz, ulica pachnie mokrym kamieniem. Ryba omija kałuże. I może właśnie 
dlate- 
go, że przez cały czas musi patrzeć pod stopy, zaczyna liczyć płyty chodnika. 
Rytuał dzieciń- 
stwa, odtwarza go teraz, po dwudziestu pięciu latach. Magia cyfr. W ich tajemną 
siłę uwie- 
rzyła wcześniej i znacznie żarliwiej niż w Boga. Jedna płyta, jeden krok. Jeśli 
stanie na rogu 
po kroku parzystym, załóżmy po 334, oznaczać to będzie dzień szczęśliwy, jeśli 
po nieparzy- 
stym... w dzieciństwie wróżyło to ocenę niedostateczną, kłótnię z Lucyną, zły 
humor Dziada. 
Można było wprawdzie oszukiwać, skracać lub wydłużać krok, ale zwycięstwo nad 
losem tak 
zdobyte zawsze pozostawiało osad winy.
Ważne było także, aby nie nadepnąć na krawędź płyty, jej dotknięcie, choćby 
czubkiem 
buta, groziło niebezpieczeństwem. Szczeliny przedzielające kamień – żyły! Może 
decydo- 
wały o tym wydobywające się z ich głębin ziarna piasku i cienkie jak włosy 
źdźbła traw?
Dana idzie wolno. Ulica w deszczu sypiącym z boku, od jasnych szyb, za którymi 
tylko 
raz po raz czyjaś twarz lub dłoń ma w sobie coś tajemniczego.
Dopiero po chwili uświadamia sobie, że ulice, które mija, ich kolejność, 
zakręty, rogi... że 
to wszystko jest jedynie powtórką. Mimowiednie odtwarza swoją drogę do szkoły 
podstawo- 
wej. Wędrowała tędy przez siedem lat. Był to starannie wybrany przez Dziada, 
najbezpiecz- 
niejszy wariant. Tylko dwa razy musiała przechodzić przez jezdnię, i to w 
miejscach stosun- 
kowo mało ruchliwych.
Jeździły tędy na rynek, po grubym bruku, dudniąc, fury załadowane kartoflami, 
jarzynami. 
Zimą unosiły się nad końmi kłęby pary, a chłopi w czasie postoju troskliwie 
obchodzili swoje 
szkapy, poprawiając na nich derki, zawieszając przy pyskach worki z obrokiem. 
Często przy- 
stawała przed mądrymi, końskimi oczami, przed ich brązowym, za łzawionym 
ciepłem.
Utracone dzieciństwo, czasy jak ruchome podesty, czasy, z których nie siebie 
pamięta, lecz 
światła, barwy, przedmioty. Choćby taka Figura! Ryba przyspiesza, chce dotrzeć 
do niej jak 
najszybciej. Jest jej tak samo ciekawa, jak przed laty. Stała we wnęce 
narożnikowego domu, 
obrośnięta krzewami. Kwitły wcześnie, jeszcze w czasie chłodów. Na tle szarego 
nieba i ta- 
kich samych kamienic ich różowe kwiaty były po prostu kawałkiem snu.
W tym samym okresie pojawiały się na straganach, na rynku. Ryba nie mogła 
pogodzić się 
z faktem, że dla kilku złotych ktoś ścina nożem żywe gałęzie.
Dom z Figurą jest świeżo odnowiony, a wnęka ze świętym Jerzym znajduje się 
znacznie 
niżej, niż myślała. Święty ma na sobie lśniącą zbroję i trzyma w dłoniach 
włócznię. Pod sto- 
pą, obutą w wysoko sznurowany sandał – głowa przebitego smoka. Tryumf dobra nad 
złem: 
stopa na zielonkawym łbie potwora, a dla Ryby nieomal ikonograficzny znak.
Uświadamia sobie, że przez te wszystkie lata dźwigała w pamięci ślad, miejsce po 
Figurze. 
Często czekała na karę, która zwlekała z nadejściem, zadręczała się wyrzutami 
sumienia – 
ciężka, obuta w sandał stopa przerywająca od dech, brak tchu.
86
Wina – kara, wina – kara, jak na karuzeli: niebo – piekło, szczęście – ból. Tak 
powinno 
być, dla zachowania równowagi. Tak jest sprawiedliwie!
Ulica Różana zatacza szeroki łuk po skarpie. W tym miejscu – przypomina sobie – 
zaczy- 
nała biec, równo w połowie drogi, kiedy za zakrętem, na wzniesieniu pojawiał się 
dach szko- 
ły. Po lewej stronie mijała jeszcze sklepik z papierem, tu zazwyczaj trochę 
zwalniała, bo na 
wystawie leżały kolorowe obrazki, nalepianki.
Wielki, zajmujący wzgórze pruski gmach, pełen chłodu. Jej klasa, pamięta ją 
doskonale, 
była najpiękniejsza w całej szkole, z owalnymi oknami z jednej strony, a 
kolumnami z dru- 
giej. Stały między nimi akwaria z rybami. Pełne świateł przepływały miedzy 
ławkami, wpla- 
tając się nieomal w karty podręczników.
Dana wchodzi na boisko, białe, wypłukane deszczem, z przejrzystymi kałużami. – 
Jak we 
śnie – myśli – jest jak we śnie – i zamyka za sobą czarną, secesyjnie kutą 
furtę. Nic się tu 
przez te lata nie zmieniło. Z trzech stron boiska podcienia, chodziło się pod 
nimi w czasie 
przerw, kiedy była niepogoda. Na płytach grano w klasy. Teraz też się gra, tyle 
że schematy 
wyrysowane kredą na posadzkach są już inne. Pod filarami, tak jak dawniej, leżą 
szkła, pła- 
skie kamienie do gry.
Ryba chciała wejść jedynie na boisko, ale teraz nie umie się już cofnąć. Uchyla 
bramę 
wolno, jak najwolniej. Jest ciężka, okuta czarnym metalem. Otwiera ją 
bezszelestnie. Poręcz 
nad schodami też jest metalowa (zapomniała o tym). Kładzie na niej gorącą od 
wnętrza dłoń. 
Trzyma się jej mocno: lekki zawrót głowy. Szerokie schody z białych płyt idą 
zakosami w 
górę. Unosi głowę: pierwsze piętro, drugie, trzecie, czwarte i wielka kopuła 
stropu, półokrą- 
gła z oknami. Mimo że dzień jest deszczowy, światło wypełnia wnętrze, cieknie po 
schodach 
jak woda, aż do samego dna, do Ryby uczepionej zimnej, wyślizganej poręczy.
C Z A S, coś się dzieje z C Z A S E M – zdążyła jeszcze pomyśleć, gdy nagle na 
wysoko- 
ści pierwszego piętra wyłoniła się wprost z ciszy, z szczelnego, kamiennego 
balonu – sylwet- 
ka Dziewczynki. Wychyla się ku Rybie. Jest w czarnym fartuszku z koronkowym 
kołnierzy- 
kiem. Warkocze z dużymi, czerwonymi kokardami chwieją się, kołyszą.
Patrzą na siebie uważnie.
Oczy dziecka (zna je) okrągłe, pełne światła, oczy, które wierzą w zwycięstwo 
rycerza w 
lśniącej zbroi... Ufne. I natychmiast nie wiadomo już skąd, z jakich czasów, 
ruszają ku Rybie 
wszystkie jej winy dotąd nie ukarane, wszystkie kompromisy, decyzje zbyt 
prędkie, całe 
gromadzone latami zło – spływa ze światłem po ogromnych poręczach, schodach...
Zamyka oczy i jednocześnie czuje, jak o twarz, policzki uderza gorąca fala krwi. 
Za- 
chwiała się.
87
LUSTRO i ARKUSZ
Była brzydka. Wiedziała o tym. Robiła przecież co wieczór przed lustrem przegląd 
każde- 
go kawałka swojej brzydoty z osobna. Krosty. Oglądała je ze specjalnym 
zainteresowaniem, 
dzieląc na te mało groźne, wągry i głęboko uwięzie w ciele, bolesne ropniaki. 
Wiedziała, kie- 
dy wystarczy je tylko lekko nacisnąć, by pękły jak dojrzałe makówki. Zupełny 
brak bioder, 
brzuch między wystającymi kośćmi był wklęsły, a pępek... nie lubiła go dotykać, 
stanowił 
tajemniczą więź z początkiem jej życia. Kawałek wnętrzności, supełek, na który 
ją zawiąza- 
no, od tego momentu – stała się. Nie lubiła ani go dotykać, ani o nim myśleć. 
Uda: obcią- 
gnięte chropawą skórą, włosy bez połysku, ich szarość. Brzydota. Jej 
rozpamiętywanie da- 
wało Rybie specyficzną satysfakcję. Kiedy wśród tańczących par siedziała sama i 
powtarzała 
w myślach: – podpieram ściany – to była to nieomal dojrzała samotność. 
Jednocześnie wie- 
działa – nadejdzie czas, który rozjaśni ją od środka niczym prąd elektryczny 
lampę.
I dużo później, któregoś przedpołudnia, gdy przypadkowo stanęła przed lustrem i 
zoba- 
czyła, że jej skóra nabiera światła, jakby ją ktoś zanurzył w wodzie – pomyślała 
zupełnie spo- 
kojnie, bez zdziwienia nawet i radości: a więc to już.
Najgwałtowniejszym przemianom ulegała skóra. Poprzez ciało przebiegały 
niewidoczne 
poziomice, równoleżniki, ich linie potrafiła odnaleźć dłonią. Na wewnętrznej 
stronie ud skóra 
była najbielsza, delikatna jak liść dębu. Brzuch miał skórę gęstszą, pokrytą 
niewidocznymi 
włoskami. Ramiona: Ryba lubiła, gdy napełniały się słońcem, dźwigała je wtedy 
ciężkie, 
złote.
Mimo że poddawała swoje ciało drobiazgowej obserwacji, nie było ważne. Oglądała 
je je- 
dynie jak coraz cenniejszy przedmiot. Często łapała się na tym, że patrząc na 
siebie, patrzała 
jak na rzecz obcą, odrębną. Bo „ja” było dla Ryby zawsze ciasno splecione z 
myśli. A z my- 
ślami Ryby w tamtym roku zaczynały się dziać rzeczy niepokojące. Było jej z sobą 
trochę 
tak, jakby weszła w rzekę, której dna nie zna, a jedynie domyśla się nad nim 
głębokich wi- 
rów.
W klasie uważano ją dotąd za dobrą matematyczkę. Umysł Ryby działał sprawnie, 
nie- 
omylnie przetwarzała wzory, żartowano, że ma ukrytą w zwojach mózgowych 
fotokomórkę, 
która ostrzega ją przed każdą pomyłką. Umysł precyzyjny, mówiono o niej, 
nienaganna logi- 
ka, dodawano, dyscyplina myśli.
Klara, nauczycielka języka polskiego, ta wysoka, lubująca się w czerwonych 
barwach ko- 
bieta, która na granatowym tle fartuchów uczennic przypominała gorący płomień, 
posługi- 
wała się Rybą, jej skłonnościami do formułowania definicji, jak przyrządem 
mierniczym, 
libellą. Miała zwyczaj po gwałtownej, dwugodzinnej dyskusji, kiedy powietrze 
klasy szczel- 
nie wypełniono już „własnymi zdaniami”, ogrodzono murami sądów, umieszczać na 
ich 
szczycie Danę – libellę. – No jak – pytała wtedy – jak sądzisz, Hryniewiecka? – 
I mogła już 
spokojnie usiąść, zmęczona, ociężała w pulsującej czerwieni sukni i rumieńców. 
Dana pod-
88
sumowywała, koleżanki notowały, starając się nie zgubić nic z jej nienagannie 
prostego 
schematu.
Tak było przez cztery lata. Zawsze. I gdyby nie to denerwujące przyzwyczajenie 
Klary, ta 
absolutna wiara w jej logiczny sposób myślenia, najprawdopodobniej Dana poszłaby 
rzeczy- 
wiście na studia matematyczne.
Bunt Ryby złączył się nierozerwalnie ze zmianą jej wyglądu. Może, myśli teraz, 
istniały 
jakieś tajemne połączenia, szpiegowskie arterie łączące jej skórę z procesami 
przebiegającymi 
w korze mózgowej... Na którejś lekcji, a było to już wtedy, kiedy nawet włosy 
Dany nabrały 
światła, zamiast podsumować dyskusję, zaczęła... Pamięta: zdania rodziły się 
gwałtownie, 
krótkie, porwane. Nie kontrolowała ich biegu, nie mogła nadążyć. Zdania pełne 
wewnętrz- 
nych sprzeczności, zdania, w których panował taki prąd dookolny, że cała 
dyskusja uwięzia w 
nich jak drewniany korek w ogromnym wirze. Potem zaczął się ów korek kręcić w 
kółko co- 
raz prędzej, prędzej. Cisza była w klasie zupełna. Wszyscy patrzyli na Rybę – 
bezruch. Gło- 
wy odchylone ku niej, nikt nie notował, dłonie znieruchomiały nad zeszytami. I 
wtedy dopie- 
ro, Dana wie o tym na pewno, wszyscy jednocześnie dostrzegli zmiany, które w 
niej w ciągu 
ostatnich miesięcy zaszły. Widocznie musiała nową barwę skóry, włosów wzbogacić 
o nowe 
myśli i zdania, aby nareszcie dostrzeżono, że nie jest już szara, chuda. Jej 
ręce, dotąd spokoj- 
nie leżące na ławce, poderwały się ku górze. Zaczęła po raz pierwszy 
gestykulować. Te pręd- 
kie drobne gesty okazały się nagle niezbędne, aby podkreślić słuszność sądów, 
odciąć się 
nimi od wszystkich innych „własnych zdań”. To było tak: uniosła się nagle ponad 
klasą, jak- 
by oderwała się od monotonnego granatu fartuchów i poszybowała w górę, w 
nieznane, nie- 
pokojące rewiry. Przeżywała po raz pierwszy gwałtowne podniecenie tym, co mówi, 
może 
dlatego, że mówiąc, nie miała pojęcia, dokąd ją własne zdania zaniosą. 
Przestrzeń, nareszcie 
mogła w niej szeroko oddychać, zaczerpnąć powietrza! Żadnych ograniczeń, 
jednoznaczno- 
ści, wręcz przeciwnie, nieomal nieskończone bogactwo rozwiązań, nawarstwianie 
wątpliwo- 
ści.
Boże drogi, co za ulga! Jakby dopiero teraz zobaczyła prawdziwy świat. Z 
zapamiętałością 
zaczęła niszczyć, rozbierać wszystkie fosy regulujące nurt dyskusji, zapory i 
tamy. Wir zdań 
potężniał – zaczął zataczać coraz szersze koła, a ów korek dyskusji był w nich 
nieomal niewi- 
doczny, moment – a zniknąłby zupełnie, i przed zdziwionymi, przerażonymi oczami 
koleża- 
nek zostałby jedynie ogromny, brązowy lej, taki, jaki tworzy się na dużej rzece 
w czasie po 
wodzi.
Ale w tym krytycznym momencie Klara trzasnęła dziennikiem o katedrę i 
powiedziała tyl- 
ko jedno słowo: – Dosyć! – W jej twarzy było nie tylko zaskoczenie, tam była 
także wście- 
kłość. Jakże dobrze Ryba ją widziała! Zepsuła nauczycielce dyskusję, połamała ją 
jak kiedyś 
w dzieciństwie kalejdoskop. To prawda, nie potrafiła go naprawić, tak samo jak 
teraz nie 
umiała z chaosu zbudować nowego porządku. Zaproponować klasie swojego układu, w 
za- 
mian za zniszczony. Na długo pozostał w niej wstręt do schematów. Burzenie 
czyjegoś po- 
rządku dawało większą satysfakcję. Zresztą Klara także, choć próbowała, nie 
umiała już zle- 
pić dyskusji. Jej podsumowanie wypadło blado i nie przekonywająco. Ryba widziała 
w 
oczach przyjaciółek całe złoża wątpliwości, ułożone warstwami, poziomicami. 
Ujawniały się 
jeszcze długo później w wypracowaniach i ustnych wypowiedziach.
To było bezsprzeczne zwycięstwo Ryby nad Klarą, nad jej krwawą, pulsującą 
czerwienią, 
jej tyranią myślową, której tak długo ulegała!
Ryba nigdy poważnie nie zastanawiała się nad wyborem kierunku studiów. Niepokój 
ostatnich miesięcy, tak charakterystyczny dla większości uczniów, był jej obcy. 
Wiedziała, 
wierzyła, że ów wybór już kiedyś dawno, najdawniej zapadł, że jest w niej 
bezpiecznie złożo- 
ny, to była dziwna wiara, niczym nie umotywowana, podobna do tej dziecinnej 
pewności, że 
kiedyś wyładnieje. I rzeczywiście, we właściwej chwali, na lekcji wychowawczej, 
wtedy gdy
89
na podsuniętym przez Klarę, starannie pokratkowanym papierze musiała napisać 
kierunek 
studiów (potrzebne dla statystyki, wyjaśniła wychowawczyni), napisała: filologia 
polska.
Nie, to nie znaczy, że nigdy wcześniej o czymś takim nie myślała, to byłoby 
niemożliwe, 
myślała, ale akurat w tym decydującym momencie znalazła w sobie zupełną pewność, 
że wy- 
biera słusznie. A więc ujście, którego nikt nie przewidział, które wszystkich 
zaskoczyło. 
Choć... Ryba uśmiecha się lekko do siebie. Po tej pamiętnej lekcji z dyskusją 
Klara już nigdy 
po raz drugi nie dała się zaskoczyć, jej oczy, gdy patrzyła na Dane, zdawały się 
mówić: – Po 
tobie można się spodziewać wszystkiego. – I wtedy także, gdy odbierała od niej 
zestawienie, 
gdy przeczytała już: „filologia polska”, nie okazała najmniejszego zdziwienia, w 
ogóle nie 
zareagowała. Minęła Rybę i położyła szeleszczący w ciszy arkusz przed następną 
uczennicą.
90
GRZĘZNĄC
Lęk Ryby przed błotem. Dostaje gęsiej skórki z obrzydzenia, ilekroć spojrzy na 
dobrze 
wyschniętą skorupę, popękaną, pełną liszai. Kojarzy się jej niezmiennie z chorą 
skórą, odle- 
żynami. Ma określoną grupę sytuacji, które komentuje krótko: błocko. Stara się 
je okrążać. 
Przetargi o stopnie na radach pedagogicznych, naciski z różnych, najmniej 
przewidzianych 
stron, owe do połowy jedynie sformułowane racje, poklepywania po ramieniu, 
chrząknięcia, 
cały ten znaczący układ gestów, odrębny, na specjalnych prawach egzystujący 
świat mimiki, 
który trzeba umieć prędko rozszyfrować, aby nie dochodziło do niepotrzebnych 
dialogów,
straty czasu w sprawach i tak już przesądzonych.
Jedna z takich martwych sytuacji (sprzed dziesięciu lat), gdy już po raz trzeci 
na pytanie 
dyrektorki: – Kolega ustępuje? – inżynier uparcie odpowiada: nie mogę.
Cisza, czterdzieści osób czeka (jest już godzina dwudziesta pierwsza, a siedzą 
tu od szes- 
nastej), aż zmieni stopień niedostateczny na dostateczny, i tak wiadomo, że Dyra 
nie cofnie 
swojej decyzji, nie przejdzie do następnego nazwiska i będą tak tu siedzieć w 
nieskończo- 
ność. Inżynier (uczący fototopografii) musi skreślić w arkuszu ocen czerwonym 
długopisem 
notę niedostateczną i aby „uczciwości” stało się zadość, podpisać tę poprawkę 
własnym na- 
zwiskiem. Tego wymagają przepisy. Wszystko zgodnie z regulaminem. Stopień 
wystawia 
tylko uczący! Każdy z uczestników rady robił to już wielokrotnie, czasem dla 
świętego spo- 
koju, częściej z powodów o wiele bardziej ważkich, a on nie może? Jest ulepiony 
z innej gli- 
ny niż oni, egzystuje na innych papierach? Ma zasady? Każdy je ma, ale trudno, 
do życia 
trzeba podchodzić elastycznie. Że uczeń nie może zdawać drugi rok z rzędu 
poprawki z tego 
samego przedmiotu? że na wszystkie okresy miał ocenę niedostateczną, że przez 
cały rok nie 
miał ani jednego stopnia pozytywnego? Zawsze na korzyść dziecka! Ostatecznie 
jest synem 
Ciepielaka, a Ciepielak... Może dlatego inżynier taki uparty, że sam nie ma 
dziecka? W klasie 
są inni uczniowie z notami niedostatecznymi, znacznie lepsi? Co za problem! 
Podnieść do 
dostatecznego wszystkie pięć ocen i koniec. Wilk syty i owca cała!
Stan zawieszenia przedłuża się, ktoś otworzył okno, ktoś wyrzucił do kosza na 
śmieci za- 
wartość popielniczek, ktoś inny połknął krzyżyk. I ostentacyjnie w ciszy zmiął 
szeleszczące 
opakowanie. Wszyscy spoglądają na zegarka, a za szklanymi drzwiami pracowni (w 
której 
trwa konferencja) w tę i na powrót chodzi od godziny mąż geodetki, która jest w 
dziewiątym 
miesiącu ciąży.
Inżynier cicho, tonem już jakby nieco skruszonym (prędkie spojrzenie na 
dyrektorkę):
– On jest tak głupi, że dla niego słoń i jabłko to słonio-jabłko.
Na co wuefistka, oburzona, zupełnie poważnie: – Nie rozumiem, o co panu chodzi, 
jak 
słoń zje jabłko, to będzie słonio-jabłko!
Nauczyciel zmienił w końcu wszystkie pięć ocen niedostatecznych na oceny 
dostateczne.
91
Ryba opuściła szkołę – z migreną, z włosami przesiąkniętymi dymem tytoniowym. W 
do- 
mu położyła się na tapczanie i z zimnym okładem na głowie cicho skarżyła się 
pochylonemu 
nad nią Marcinowi: – Jakby mnie ktoś kijem obił, raz po razie...
Po godzinie wstała i zaczęła wertować słownik: bia, bla, o, jest: „błoto”: 
Zmieszać z błotem.
Obsmarować błotem. 
Świat ciska błotem. 
Ugrzęznąć w błocie. 
Błoto życia.
Ty byłeś błoto jednego nie wart spojrzenia.
Tyle słownik, a Ryba przypomniała sobie jeszcze tej nocy, przed zaśnięciem, dwie 
sytu- 
acje.
Sytuacja pierwsza (z czasów dzieciństwa)
W okresach najpewniejszych deszczy droga od Dziadówki do strumienia była nie do 
prze- 
bycia. Dana wierzyła, że błoto żyje, ma swoje okresy wzrostu, pulsowania, swój 
krwiobieg, 
własną przemianę materii. Kiedy wyrywała stopę z miękkiego objęcia, błoto 
nabierało po- 
wietrza w szeroko otwarte na moment ciało. Pochylała się wtedy nad nim, 
obserwując uważ- 
nie szaroburą skórę, chropawą, boleśnie rozdartą. Lubiła celować w sam środek 
jego cielska 
kamieniami, a potem zwinnie uchylać się przed rudymi językami, nagle ożywionej, 
wściekłej 
mazi. Co pewien czas pojawiały się na powierzchni obciągnięte mlecznym pęcherzem 
bańki 
powietrza. Wyglądały jak ogromne, wyłupiaste ślepia, a błoto leniwie pomrukując, 
przypo- 
minało ogromnego, rozciągniętego po łące smoka. Czasami, późnym wieczorem, 
chodziła go 
drażnić. Kłuła brązowe cielsko kijem, niech go boli, myślała, niech go 
przynajmniej boli!
Sytuacja druga (sprzed kilku lat)
Wydarzyła się na cmentarzu w czasie Zaduszek, wieczorem. Padało od wielu godzin. 
W 
powietrzu unosił się swąd zatapianych płomieni, zapach jedliny i chryzantem. 
Świeciły na 
grobach żółto, intensywnie. Był tłok, ludzie usiłowali w możliwie jak 
najszybszym czasie 
wejść i wyjść z cmentarza, nikt nie widział ziemi pod stopami. W pewnym momencie 
po- 
pchnięto Rybę jednocześnie z boku i z tyłu. Wpadła w kałużę aż po kostki. 
Zgubiła but. Było 
zimno. Przez chwilę ogarnęła ją taka panika, jakby tonęła w bagnie. I w śmierci. 
Pamięta, że 
się rozpłakała.
92
Zapis snu Ryby
MASKA
Śnieg zaciera kontury domów. Już od dłuższego czasu nie poznaję ulic. 
Zabłądziłam. Spie- 
szę się. Czekają na mnie (kto?), muszę wracać (dokąd?). Wokoło dużo ludzi, 
chociaż nie ma 
tłoku. Wszyscy są na tyle obcy, że nawet do głowy mi nie przychodzi, aby zapytać 
o drogę. 
Mijają mnie w ciszy, są ciemni na niebieskim tle. Nie rozmawiają. Czy ktoś idzie 
razem ze 
mną? Chyba tak. Obok. Nie jest ważny. Nie potrafi pomóc. Tyle że idzie, 
towarzyszy.
Dzielnica jest wyniosła. Ulice pną się ku górze. Na szczycie kościół. Czarne 
wieże w śnie- 
gu. Wiem, że muszę przejść przez wzgórze. Wchodzę więc z jednego podestu na 
drugi, jak- 
bym szła po schodach, które są zarazem dachami domów. To nie jest męczące. 
Powietrze 
kojarzy się z kryształem – równie białe, pełne świecących igieł.
Besztam samą siebie za to, że zabłądziłam, ale jednocześnie wiem, że gdyby nie 
przypa- 
dek, nigdy nie odkryłabym tego najjaśniejszego z miejsc. Zachwyt miesza się z 
niepokojem
(ten ktoś ważny czeka tam, na dole). Starannie ukrywam przed sobą myśl, że 
musiałam już tu 
kiedyś być. Wprawdzie nie poznaję ulic. Widocznie coś się we mnie zmieniło, coś 
zasadni- 
czego. Czy może się zmienić sposób patrzenia? Czy z biegiem czasu zmieniają się 
oczy? A 
dlaczego nie? Razem ze skórą.
Za moment (wiem o tym) odsłoni się przede mną panorama miasta. Przeżyję wielką 
chwi- 
lę. Dotknę wzrokiem piękna.
Wyostrzone do bólu oczekiwanie.
I nagle – na jednym ze stopni: wyrzeźbiona w śniegu maska! Twarz: delikatna w 
rysunku, 
pełna spokoju. Kojarzy mi się z obrazami renesansowymi, lekko uśmiechnięta. 
Arcydzieło. 
Wzruszenie i smutek, że jej doskonałość jest tak nietrwała. Ktoś ją tu 
wyrzeźbił. I po co na 
śniegu, na stopniach? Przecież musiał wiedzieć, że zostanie zniszczona.
Nie mogę jej ominąć, aby wejść wyżej (konieczność), muszę na nią nadepnąć. Nie 
ma in- 
nej ewentualności. Sytuacja jest bez wyboru. Nadepnęłam! W sam środek, ciężkim, 
podku- 
tym blaszkami butem.
Teraz dopiero przerażenie! Skurcz gardła, walenie serca. Gorzka ślina. Nigdy już 
nie 
przejdę na drugą stronę!
Budzę się. Uczucie – popełniłam zbrodnię!
Tej samej nocy, dalej:
93
JASKRY
Uczestniczę w egzekucji. Spędzono nas tu za karę (z obozu?). Jasny plac, na 
środku t o m 
i e j s c e – koło otoczone ludźmi.
Straceni (tak o nich myślę) wchodzą gęsiego. Nikt ich nie pilnuje. Ubrani są w 
długie ko- 
szule z szarego płótna. Za mankietami rękawów – żółte jaskry.
Zaczynam uciekać (nikt mnie nie goni, nawet nie ma żadnego ogrodzenia). Jestem 
przera- 
żona, ale nie widokiem ludzi idących na śmierć, lecz świadomością, że nie wiem d 
l a c z e g 
o zatknęli za mankiety jaskry. C o o n e z n a c z ą?
Po obudzeniu usiłuję sobie przypomnieć, jak wygląda jaskier. Nie wiem.
Rano przeryłam całą bibliotekę (bezskutecznie), aby odnaleźć przewodnik do 
oznaczania 
roślin.
94
RYBA W OGRODZIE BOTANICZNYM
(o epice i ślimaku)
„Epika nowych ziem” – można by napisać powieść – rozważa – której konstrukcja 
przy- 
pominałaby wędrówkę ludzi z jednego krańca Polski w drugi, przeciągnąć przez nią 
losy kil- 
ku rodzin niczym grube sznury. Supłać ich węzły, zgrubienia, niespodziane sploty 
w punk- 
tach kulminacyjnych, a potem ciąć je białymi nożycami, w ściśle upatrzonych 
miejscach, aby 
rozpadły się na osobne plastry. Czuć uległość takiego ludzkiego zaczynu,
„Epika” – już w samym tym słowie, w jego brzmieniu jest dla Ryby zakłamana 
skróto- 
wość. Bo gdzie się w nim mieści, w jakim układzie głosek, w jakiej ich 
odległości dźwięko- 
wej od siebie – zapowiedź owego mozolnego dziania się losów ludzkich?
Dzianie zgrzebne i codzienne w materię, dobrze, jeśli na przemian w pasy ciemne 
i jasne. 
Wszystkie wejścia i wyjścia bohaterów, ich spotkania, więc zaraz także spotkania 
słów, ca- 
łych akapitów, wymiana zdań.
„Dzianie” barwnego szlaku rozmowy. Na iglicy wersu każde słowo, oczko słowa, 
najpierw 
odrębne: jeden ruch ręki, zwięzły, odchylenie kciuka w górę i już jest 
wdziergane, włączone, 
wpisane w całość.
Problem leży więc tylko w technice? W sprawności owego „dziania”? W szybkości 
nabie- 
rania słów-oczek, dorastania jednego do drugiego, aby bez zgrubień i 
nierówności, żadnych 
zbitek, gruzłów, a i żadnych rozwlekań! Najlepiej żeby robota wyglądała jak z 
maszyny. Czy- 
sta!
Po prozie Ryby zawsze coś się turla, coś w szeleście, co niszczy troskliwie 
wyhodowane 
wątki, rozrzuca wnętrza miękkich, oswojonych gniazd. Gniazd fabuły.
Dana pochyla się nad czarnym ślimakiem pełznącym w poprzek ścieżki. Jego ciało 
zosta- 
wia na żwirze wilgotną smugę. W każdej chwili może go ktoś zmiażdżyć, a do trawy 
po dru- 
giej stronie – jeszcze daleko. Ślimak pozbawiony kośćca, bez kręgosłupa – 
powinien mieć 
przynajmniej skorupę! Pancerz zamiast szkieletu, miękkość, która błyskawicznie 
przy pierw- 
szym dotknięciu przekształca się w kamyk.
Ale ten jest doskonale nagi i najzupełniej bezbronny.
Może przynajmniej w momencie zagrożenia wydziela jakąś trującą substancję?
Ale co ona znaczy wobec takiego dużego (akurat się zbliża), na grubej podeszwie, 
czarne- 
go półbuta?
Ciemne pułapki konstrukcji!
95
Notatnik Ryby:
Z PODRÓŻY DO GDAŃSKA
Kiedy rano, po nie przespanej nocy wstawałam z łóżka, przez moment poczułam się 
tak, 
jakby to całe, ogromne miasto za oknami zawirowało pode mną, jakbym oglądała je 
z gwał- 
townie przechylającego się samolotu: kamienne place pełne rzeźb z siwego 
kamienia, uliczka 
oplatające katedrę. Jest tak wpisana w miasto, że nigdy nie można jej ogarnąć 
wzrokiem w 
całości, osaczają ją przybudówki, kamienice – niczym rój dokuczliwych owadów.
Wiedziałam, że gdy tylko wyjdę z hotelu, gdy zacznę szukać gmachu (w tym mieście 
wiecznie się czegoś szuka), w którym toczą się obrady, od razu tak jak wczoraj, 
w najbardziej 
nieoczekiwanym momencie z wąskiej uliczki wpadnę wprost na prostopadłą ścianę 
katedry. 
Potknę się o jej cielsko, o jej gotyckie sklepienia, gotyckie cegły i zawrócę w 
panice w inną, 
równie wąską ulicę, z nadzieją, że nareszcie wydobędę się z podcieni, arkad, 
wypłaczę się z 
fresków, zdobiących fasady staromiejskich kamieniczek. Najwięcej tam rybaków. 
Ilekroć 
patrzałam na wyłaniające się ze światła latarń zwoje sieci – tylekroć czułam się 
tak jakbym 
została przez miasto złowiona, ubezwłasnowolniona.
Mimo że co chwilę padało, z rynien zakończonych lwimi paszczami spływały 
strumienie 
wody, wiał wiatr – było mi duszno, traciłam oddech. Trzy razy pod rząd uciekając 
od katedry, 
ustawicznie do niej wracałam.
I już wtedy w Gdańsku wydała mi się ta sytuacja – znacząca. W ogromnym mieście – 
jed- 
no miejsce, na mapie prostokąt z krzyżem, które obiegałam stale od początku. 
Bryła. Punkt.
Czyżbym zaczynała myśleć o konieczności ponownego, trzeciego przepracowywania 
„Uj- 
ścia”?
Zastanawiam się teraz, skąd we mnie tyle niepokoju? Drugą wersję powieści 
wysłałam do
Warszawy dopiero trzy tygodnie temu, a więc na tydzień przed wyjazdem do 
Gdańska.
Boję się takich irracjonalnych przeczuć. W końcu zrobiłam wszystko, na co mnie w 
tej 
chwili stać.
Tak, t y l k o tego jednego jestem pewna.
96
UJŚCIE DUNAJU
Jeździli dymiącym stateczkiem po odnogach rzeki, między szeleszczącymi 
trzcinami. Co 
chwilę zrywały się z wrzaskiem klucze dziwacznych ptaków. Oczekiwanie na 
kormorany i 
woń spalin.
Delta – przeczucie otwartej przestrzeni i jednocześnie ciągła bliskość dusznych, 
nie koń- 
czących się brzegów. Labirynt. Ziemia, przez którą płynęli, nie dopłynąwszy do 
końca. Ryba 
dostała migreny od zaduchu spalin. Nikt z załogi nie chciał odpowiedzieć, czy 
dopłyną 
wreszcie do morza, czy nie. Udawali, że nie rozumieją pytań. W końcu popsuło się 
coś w 
maszynach. Stanęli. Skrawek podmokłego lądu, kamienie, upał. Woń gnijących 
szuwarów. 
Marynarze łowili ryby i nadal nie reagowali na pytania. Zarzucali wędki na pięć, 
sześć se- 
kund, jakby nie w rzece łowili, lecz w beczce pełnej ryb.
I była w tym wielogodzinnym czekaniu taka sama, lepka od duszności niepewność i 
ten 
sam lęk o najbliższy czas, w jakim Ryba żyje teraz, po wysłaniu „Ujścia”, już od 
kilku tygo- 
dni.
Stało się tak, jakby ostatni wakacyjny dzień rozrósł się nagle monstrualnie, 
przerósł swój 
wymiar i – olbrzymi wkroczył zwycięsko w jej życie.
97
Notatnik Ryby

GMACH
Mur, portiernia, stary park, a w środku ogromne, siwe gmaszysko. Ma kształt 
kwadratu. W 
jego wnętrzu (ale to zobaczyłam dopiero z okien korytarza) – dziedziniec 
porośnięty wysoką, 
nie koszoną trawą, na środku akacja sięgająca aż do drugiego piętra. Miała 
gęste, różowe 
kwiaty. Intrygowała zwłaszcza na tle kamiennych, pruskich murów.
Zaczęło się od awantury z woźnym. Był w czarnym (?), wyświeconym ubraniu. 
Choleryk, 
duża twarz. Bez przerwy pyskował, nawet otwierając już bramę wjazdową: – W 
mieście są 
parkingi!
Pokój na szczęście był zarezerwowany. Marcin wszedł do gmachu pierwszy. Po 
chwili 
wrócił. – Chodź prędko, bo zapomnę, jak się tam idzie. – Nie dziwię się. 
Kamienny kolos. 
Wszystko szare. Zimnawo. Ściany, malowane olejną farbą, świecą brudną żółcią. Na 
pierw- 
szym piętrze – akademik, to znaczy korytarz, zamknięty oszklonymi drzwiami z 
zazdrostkami 
w ciapki. Wyżej kręto, labiryntowe, wielkie, kamienne korytarze, pocięte 
ścianami działo- 
wymi z dykty, pilśni, paździerze w prawo i lewo, drzwiczki, zasłony. Kolorowe 
plansze:
„Myj zęby”, „Mydło to zdrowie”, „Przygodna znajomość – choroba”. Zapach gabinetu 
lekar- 
skiego, internista, stomatolog. Nagle znowu hol, kolorowe krzesełka, stolik, jak 
w kawiarni 
ogródkowej, i trzy dziewczyny w szlafrokach, jedna od pasa w dół opatulona 
kocem. Książki. 
Uczą się. Uprzejme. – Ciepła woda? Na dole. Korytarzem w prawo, potem na lewo i 
w pod- 
ziemia. Są – to mówią z dumą – natryski!
Pokój gościnny – klitka przedzielona płytami od drugiej klitki, zza której 
słychać cichą 
rozmowę dwóch kobiet. Meble na wysoki połysk, radio. Boże drogi, jeśli ci z 
prawej i lewej 
jednocześnie otworzą swoje „Kankany”, to noc mamy z głowy, pomyślałam, ale na 
szczęście 
w pokoju nie znalazłam kontaktu.
Po godzinie wyruszyłam w podziemia, w poszukiwaniu wody.
Często śnią mi się podobne wędrówki, tyle że błądzę nie po korytarzach, lecz we 
wnę- 
trzach połączonych ze sobą pokojów. Mijam purpurowe otomany, szezlongi, fotele. 
Między 
długimi, giętymi poręczami siedzą, półleżą starzy ludzie o przejrzystych 
dłoniach. Kobiety co 
chwilę dotykają włosów, delikatnie, palcami w ciężkich pierścionkach. Wszyscy 
zaś wodzą 
za mną oczami, coraz bardziej zdziwieni moim pośpiechem, w końcu źle maskowaną 
paniką. 
Mijam piętra – koniecznie białe, z białymi schodami. Biegnę pomiędzy otwartymi 
wnętrzami, 
nigdzie nie ma drzwi. Nie potrafię opuścić tej dusznej amfilady. W ciszy słychać 
jedynie 
moje kroki.
Tyle sny.
98
Ten gmach był ciemniejszy, bezbarwny. Kiedy wyplątałam się nareszcie z owych 
przepie- 
rzeń, dykt, pilśni, otworzył się przede mną ogromny, kamienny hol. Na dębowych 
drzwiach z 
rzeźbami owoców, po prawej i lewej stronie, czytałam: „Sala wykładowa”, 
„Sekretariat”,
„Dziekanat” – normalny uniwersytet. I wszystko byłoby dobrze, gdyby nie mijały 
mnie co 
chwilę dziewczyny w nocnych koszulach, piżamach, szlafrokach, głowy w turbanach 
z ręcz- 
ników. Dźwigają miski, wiadra z czystą i brudną bielizną. A wszystko w ciszy, 
jak we snach. 
Nie rozmawiają. Zapach jedzenia. A więc jest tu jeszcze stołówka?
W suterenie – kłęby pary, szum wody. „Łaźnia” – jest malownicza. Po lewej niska 
ławka, 
jak w salach gimnastycznych. Dziewczyny siedzą gęsto, jedna obok drugiej. 
Czekają na 
swoją kolejkę. Tu też nie mówią do siebie, jakby cały czas myślały o czymś, 
intensywnie. 
Smutne, stropione. (Może dlatego, ze trwa akurat sesja?) Tyle tylko, że kiedy 
wchodzi nowa, 
pyta, nim usiądzie: — Która ostatnia?
W wąskim przejściu jedna z dziewcząt pierze coś w misce. Tarcie, chlupot wody. Z 
prawej 
strony kabiny, trzynaście, policzyłam. Na drzwiach, u góry powywieszane 
spódnice, swetry, 
halki, to znaczy – kabina zajęta. Nie ma zamków? Idzie wolnawo. Nie budzę ich 
zaintereso- 
wania. Zupełnie. Zresztą w ogóle jakby nic ich nie interesowało.
Wreszcie moja kolej. Też wywieszam rzeczy na drzwi (bawi mnie to). Odkręcam 
kurek – 
wrzątek. Stoję goła koło tej gorącej wody, zakręcam i odkręcam kurki, ano tak, 
wymiana zna- 
ków, zimna woda leci z czerwonego, gorąca z niebieskiego.
W drodze powrotnej – (chłodny korytarz, sale wykładowe) mijające mnie dziewczęta 
py- 
tały:
– Duża kolejka w łaźni?
– Czy tłok w łaźni?
– Jak dzisiaj w łaźni? – jakby mnie znały.
Stosunkowo szybko rozszyfrowywałam obowiązujące tu układy, poruszając się po 
jedynej, 
obowiązującej linii. Setki dziewcząt przepływających przez gmach, a rytm stale 
ten sam. Jak 
to się dzieje, że mimo nowej zbiorowości, reguły pozostają? Czy to tylko 
funkcjonalność?
Nastrój budynku. Tak uchwytny, jakby emanował ze ścian, płynął korytarzem, 
niewidzial- 
ny, a wszechobecny. Inwariant (ulubione słówko Marcina). Tylko ta akacja zza 
okien – z in- 
nej rzeczywistości. Zresztą to jedynie krótki okres niepokoju. Czas kwitnienia. 
Potem zga- 
śnie. Wpisze się w obowiązującą szarość.
Czułam się w gmachu swobodnie. W tych regułach, nie skrępowana. Chciało mi się 
przy- 
glądać ludziom, zadawać im proste pytania. Wiedziałam, że każda odpowiedź zbliża 
mnie ku 
rytmowi gmachu. Byłam jak kula bilardowa...
Czyżbym tęskniła za życiem aż tak uporządkowanym?
99
WSZYSTKIMI TRZEMA ZEGARAMI JEDNOCZEŚNIE
Jest co najmniej druga w nocy. Wprawdzie czas kojarzy się tu Rybie od początku z 
rośliną 
o długich, ukrytych pod ziemią korzeniach, ale tym skrupulatniej odlicza 
kwadranse. Nie dać 
się zaskoczyć. Trzymać rękę na pulsie godzin.
Co chwilę przez gwar placu, śmiech, udaje się Danie usłyszeć bicie któregoś z 
trzech zega- 
rów. Dwa są z prawej strony hotelu, trzeci gdzieś naprzeciwko. Wpadła w sam 
środek układu. 
Każde uderzenie jest lśniącym (mokry kamień), nowo zadzierzgniętym oczkiem. 
Pułapka. 
Powolne kołysanie na granicy snu w pokoju złożonym z czarno-białych prętów. Za 
uchylo- 
nymi żaluzjami niski księżyc.
Kołysanie w głębi nieba. Cień samolotu po Pirenejach, czarny krzyż, drzazga i od 
razu pod 
skrzydłem śniegu, czerwona, pochylona ziemia. Spadanie w środek rdzy, w 
krwotok...
Otwiera oczy – na suficie przesuwają się cienie żaluzji (jakby stale jeszcze 
była w samolo- 
cie), pasy światła szeleszczą i w drewnianym pulsie kastanietów (słychać je za 
oknem) coraz 
prędzej rozwijają się rulony szos. Szum silnika i co pięć minut szarżuje w 
przednią szybę auta 
czarny byk z reklamy „Veterano”. Wyżej góry: szare z kamienia, różowe, siwe i 
białe ude- 
rzają o powietrze, o siebie, dzwonią: raz, dwa, trzy. Ryba, zupełnie rozbudzona, 
liczy uderze- 
nia. – Jest za trzy kwadranse druga – zastanawia się – czy już trzecia?
Gorący pot, brak oddechu. Auta z prawej i lewej, rzeki zaciskające horyzont, 
ślimacznice, 
górą i dołem, pod ziemią, szum jednostajny, coraz głośniejszy. Jest między nim 
jak spraso- 
wane ziarno. Ból w skroniach. Z purpurowego mroku, zza powiek czy spod 
rozpędzonych 
opon, ze smrodu spalin – wypływa głowa świętego Jana z katedry saragosskiej. 
Biała twarz, 
żyły, krew.
Ryba siada na łóżku. Wyciera pot z czoła, szyi. Poprawia poduszkę. Wie, że jeśli 
zaraz nie 
zdoła zasnąć, to jutrzejsza sześciogodzinna podróż wzdłuż „ziemi zamków”, jak ją 
określiła 
przewodniczka, zamieni się w ciąg dalszy półsnu. Znowu będzie na chybotliwej 
granicy mię- 
dzy rzeczywistością a snem. Musi to nareszcie przerwać!
Z prawej strony przylega do hotelu mur kościoła. W wykruszonym kamieniu gromadzą 
się 
gołębie. Wczoraj rano, gdy zbyt gwałtownie otworzyła żaluzję, zerwała się z muru 
cała ściana 
ptactwa. Wrażenie – w powietrzu zawisł fronton kościoła. Ptaki zatoczyły trzy 
koła, szelesz- 
cząc w ciszy i z powrotem zniknęły w murze. Później w ciągu dnia wzbijały się z 
niewiado- 
mych przyczyn co kilkanaście minut, otaczając hotel gwałtownym biciem skrzydeł. 
Powietrze 
pachniało rozpalonym pierzem.
Teraz także, mimo że Ryba nie patrzy w okno, wie – gołębie nadal krążą w świetle 
latarń
(słyszy ich ciężki lot). Dla nich, tak samo jak dla tutejszych ludzi, noc nie 
jest nocą.
Kawałki melodii „Eviva Espania” i kastaniety, ktoś uparcie co parę minut wybija 
ten sam, 
pospieszny rytm. Dzieci gonią się wokół kamiennej studni, pokrzykują, grają na 
płytach w 
swoje hiszpańskie Piekło i Niebo, mężczyźni, drobni, w ciemnych garniturach, 
podniesiony-
100
mi głosami prowadzą już od godziny sąsiedzki spór. Natęża się aż do krzyku, aby 
za chwilę 
przygasnąć, wpaść w ton perswazji. Śmiech kobiet, wysoki, zaraźliwy i zaraz 
gwałtowny 
płacz dziecka (przewróciło się?).
Ryba wsłuchuje się w ten dźwiękowy przekładaniec, w wędrujące piętra hałasów, 
natęża 
słuch... już niedługo powinny dzwonić zegary.
Niespodzianie od okna powiało chłodem, uderzyły o mur poderwane wiatrem 
okiennice i 
od razu grzmot jeden, drugi jak echo narastającego na dole wrzasku. Płacz dzieci 
(aż tyle ich 
tu było?), tupot wielu nóg (uciekają do bram), coś metalowego toczy się po 
kamieniu, teraz 
znowu jakby duża donica, rozpryskuje się o bruk (spadła z parapetu?).
Znajomy, kojący szum deszczu, strugi wody między deszczułkami żaluzji. Świecą.
Ryba przymyka oczy. Jest pod szklanym, dźwięczącym kloszem w nareszcie 
chłodniej- 
szym powietrzu. Wolna.
I zasypiając – czuje, jak rozrasta się pod powiekami, wysupłuje z minionego 
czasu, nabiera 
barw, ów zobaczony wczoraj, a pominięty w pośpiechu, pozornie zapomniany obraz:
Wchodzi do katedry wprost z białego upału – kamienna roślina gotyku, owoce figur 
opa- 
dające z ołtarzy. Kościół jest rozcięty jak jabłko na dwie części. W ten 
czerwono-żółty, bijący 
o posadzkę strumień słońca wbiega nagle z ulicy chłopiec. Zaplątał się w światło 
witraża, 
zakręcił wokoło, dłońmi przesłonił oczy. Teraz nieruchomieje z głową wzniesioną 
ku górze. 
Owad złapany w sieć.
I Ryba widzi – barwy zlewają się jak fale, czerwień, żółć, czerwień, żółć i 
coraz jest ja- 
śniejszy, bledszy... moment, a utonie.
W tej sekundzie wysokie wnętrze kościoła zabiło tryumfalnie wszystkimi trzema 
zegarami 
jednocześnie.
101
UCZULENIA
W ostatnich latach okolica wokół Dziadówki zaczęła się zmieniać. Rozebrano żółte 
domy, 
przegniłe przybudówki. Odsłonięte ziemię zapleśniałą, chorą, dopiero głębiej 
świeciła tłusto, 
żyźnie. Pojawiły się pola. Ryba lubiła wędrować samym ich środkiem, ostrożnie 
omijając 
tamten kawał ziemi, między dwoma topolami, gdzie postawiono obory. Unosił się z 
nich 
kwaśnawy odór. Dokuczał zwłaszcza w czasie upałów. W sierpniu cała okolica 
pachniała 
wodą amoniakalną. Suchy, zbożowy pył znad ściernisk wypełniał powietrze, wirując 
nad głę- 
bokimi, po kostki, piaszczystymi drogami.
Bo z Rybą jest tak, ona cała, jej skóra, gardło, ręce chorują na wsi. Kleszcze 
spadają z 
krzaków wyłącznie na jej ramiona, szyszki ranią pięty, a woń upału wywołuje 
ataki alergicz- 
nej astmy. Wieczne katary, brak oddechu. Od ukłuć komarów dostaje czerwonej 
wysypki. I 
jest w tym kalectwie zupełnie osamotniona. Musi je ukrywać nawet przed Marcinem. 
Alergia 
Ryby jest bowiem jedną z tych cech, których Marcin w niej nie toleruje.
Dana w ogóle jest skłonna do gwałtownych reakcji. Trudno na przykład powiedzieć, 
że 
kogoś zna czy lubi, ona ludzi od razu p r z e ż y w a. Umie słuchać. Niektórzy 
od pierwszego 
spojrzenia potrafią rozszyfrować tę jej zaletę, a jak twierdzi Marcin, ułomność. 
Mówią jej o 
sobie rzeczy osobiste. Ryba czuje to tak, jakby gdzieś w jej wnętrzu bił dzwon, 
który w trak- 
cie rozmowy budzi się i najpierw wolno od zdania do zdania zaczyna się kołysać, 
aby na ko- 
niec złączyć się z pośpiesznym biciem serca, z rytmem pulsu. Nic się już wtedy 
poza słowami 
nie liczy. Ryby właściwie nie ma, są cudze sprawy, cudze zdania. Siła, która 
niszczy, zabija 
refleksję, likwiduje konieczny przy ocenie dystans. W takich momentach jest 
skłonna uwie- 
rzyć we wszystko. Marcina to wyprowadza z równowagi. On wszystkie informacje 
natych- 
miast rozbija, dzieli na części, aby każdą umieścić w innej kondygnacji pamięci. 
Ludzi ob- 
serwuje nadmiernie długo, aż stracą całą swoją atrakcyjność, aż rozszyfruje ich 
drobne kłam- 
stwa, odkryje słabości, a potem, potem wystarczy ich tylko ominąć, zatoczyć 
szerokie koło. 
Dlatego Marcin jest zazwyczaj sam, ma czas dla siebie i dla spraw, które 
załatwia, wiecznie 
coś uzgadnia, zestraja, niepokoi się, reorganizuje, przeprowadza.
Z Rybą jest inaczej. Ją zawsze otaczają całe koła, obręcze złożone z 
hałaśliwych, zabor- 
czych przyjaciół, interesantów, nawet zwierząt. Ile razy właśnie Dane z całego 
tłumu musiał 
wybrać na ulicy jakiś zmęczony, zabłąkany czy chory kundel. I ile potem miała 
kłopotu, aby 
odnaleźć jego właściciela, zazwyczaj zabeczanego, nieszczęśliwego dzieciaka. To 
ją niszczy. 
Dlatego uczy się od Marcina – dystansu do świata. Żeby pisać, ucieka do 
Dziadówki, w kurz, 
zapach zboża, w ataki astmy, duszności, zamyka się przed Starcami w pokoiku na 
górze. W 
wilgotne lata przybija do ram okiennych gazę, która ma chronić przed komarami, 
pije musu- 
jące wapno i połyka pigułki, po których zapada w męczący półsen.
102
Ale wystarczy, że na moment przestanie myśleć o sobie, a już idą ku niej znajomi 
i obcy, 
idą ze swoimi słowami, śmiechem, troskami, z chorobami, niepokojem, przechodzą 
niski na- 
gle mur, zaczynają mówić, uruchamiają ów coraz prędszy dzwon i...
Ryba, tłumacząc się często sama przed sobą, myśli tak: – Marcinowi musi być 
oschle, kla- 
rowniej, ale oschle.
103
PRZEDMIEŚCIA
Autobus wydostaje się z ciasnych ulic. Wrażenie, jakby wjeżdżał wprost w 
zakurzone szy- 
by witryn, w półki wypełnione butami i piętrzącymi się stertami mięsiw, czarnych 
salceso- 
nów. Z autobusu, a więc nieco z góry, sklepy przypominają dekorację, a 
przedmieścia robią 
wrażenie nieautentycznej przestrzeni mijanej w czasie, w którą nie można wejść, 
w której nie 
można uczestniczyć. Ziemia skazana na pominięcie. Całe jej połacie. Inaczej jest 
z pociągiem, 
tutaj przebywa się od razu całe pejzaże, spiętrzone zielenią wzgórza, rzadziej 
miasta, a te któ- 
re już się pojawią za szybami pociąg omija błyskawicznie, wstydliwie, jakby 
wkroczył w nie 
jedynie przez pomyłkę.
Dana odtwarza w pamięci tylekroć przemierzany łuk szosy pomiędzy miastem a 
Dziadów- 
ką. Teraz na przykład wie, że za rogiem źle brukowanej jezdni, na której często, 
zwłaszcza 
jesienią, leżą ciężkie kałuże – będzie sklep z pasmanterią. W jego witrynie są 
zawsze ogrom- 
ne dekoracje. Splecione, zwite ze szpulek i nici, z wstążek, guzików. Zamki 
błyskawiczne w 
tym stromym nagromadzeniu rzeczy przypominają całe górskie siklawy. Zawsze miała 
ochotę 
poznać pracującą w tym sklepie ekspedientkę, ale ani razu nie zdobyła się na 
wysiłek, aby 
wysiąść z autobusu na najbliższym przystanku. Na przeciwko pasmanterii jest 
salon fryzjer- 
ski: na srebrnym tle gipsowe popiersie kobiety w rudej peruce. Jej twarz przez 
te wszystkie 
kolejne lata zdołała już popękać, a łuszcząca się farba tworzy nieregularne 
zacieki, liszaje. 
Osobno leży biała dłoń z czerwono wymalowanymi paznokciami.
Ilekroć autobus mija to miejsce. Ryba zawsze musi pomyśleć to samo. Podejrzewa, 
że 
wyłoniła się z tej witryny, wyłożonej staniolem, cała seria jej snów. Zawsze 
jest to a niski 
pokój, czarny, choć połyskujący światłem niewiadomego pochodzenia. Sama więc 
świado- 
mość czerni, bo w istocie pokój lśni jak dobrze wypolerowana cukierniczka. Ale 
to lśnienie 
jest groźne, bardziej niebezpieczne od ciemności, bo ukrywa w swych wirach i 
odblaskach 
Przedmiot. Niebezpieczeństwo polega na tym, że nie widząc go, nie potrafi 
przewidzieć jego 
właściwości. Przedmiot, którego nie można ująć ręką.
Autobus wydobywa się z miasta jak z gęstej, lepkiej mazi. I kiedy wydaje się 
już, że wy- 
pływające zza horyzontu pola powinny go wchłonąć jak czerwone, pulsujące ziarno, 
on jesz- 
cze raz zanurza się w siwe z opadającym tynkiem mury. Rozległość przedmieść. 
Miasto 
grzęźnie w nich jak pestka w miąższu brzoskwini. Ryba odwraca się: w tylnej 
szybie, nazna- 
czonej brunatną wysypką kurzu, rysują się stłoczone wieże. Panorama: nad nią 
wyblakłe płót- 
no nieba i znowu skojarzenie z dekoracją, sceną.
Nareszcie las, wjeżdżają w jego jesienną barwę, zupełnie niespodzianie, bo 
jeszcze przed 
paroma minutami był tak zwarty, że nie można było sobie nawet wyobrazić 
przecinającej go 
szosy, boleśnie wykarczowanego pasma.
Ryba opiera dłonie na oparciach fotela, głowę odchyla do tyłu. Głębszy oddech, 
jeden, 
drugi, trzeci. Rozgląda się uważnie wokoło. Nie ulega wątpliwości, że wraz z 
pojawieniem
104
się pierwszej linii drzew pasażerowie uspokoili się, jakby pękł niewidzialny 
balon, oddziela- 
jący ich od siebie. Przyglądają się sobie.
Świadomość, że każdy z nich ma swoje zgryzoty i swoje radości, które oto 
troskliwie wie- 
zie przez jesienny las, sprawia Rybie niespodziewaną radość. Ogarnia ją trudna 
do opanowa- 
nia chęć: wyobraża sobie, że wstaje, pokonując trzęsienie autobusu i 
przekrzykując szmer 
rozmów, szelest gazet, mówi do nich wszystkich, zatopionych w półśnie, w 
lekturze lub kon- 
templacji pejzażu: – Dobrze, że jesteście! – Mówi to do siedzącej tuż obok 
babci, która 
przyjmuje wyznanie bez zdziwienia, z łagodną wyrozumiałością starych ludzi i 
częstuje Rybę 
jednym z dużych jabłek, które wiezie w koszu. Przedtem wyciera je starannie w 
róg zwisają- 
cej aż na piersi chustki. Ręce ma zniszczone, pełne czarnych zacięć. Ziemia 
zamieszkała w 
nich stanowczo za wcześnie.
Mówi to samo: – Dobrze, że jesteście! – do mężczyzny, mówi do jego 
jasnoniebieskich 
oczu z wyrazem zatroskania. Jest zapracowany. To widać. Może dojeżdża codziennie 
do mia- 
sta? Jego by na pewno wyznanie Ryby speszyło, nie wiedziałby, jak zareagować, 
może zaró- 
żowiłby się? Uśmiecha się do siebie.
W tym momencie mężczyzna mówi do babci, ale tak, aby i Ryba go słyszała: – W 
tych 
polach są zające – rozgląda się wokoło po brązowej ziemi (wyjechali już z lasu), 
po jej wzbu- 
rzonych bruzdach. Jak nocą jedzie motocyklem, to same na oślep wpadają w 
reflektory. Cza- 
sem przywozi jednego do domu, czasem, gdy ma chętkę, nie znowu żeby zawsze. – 
Zajęcy 
przez to nie ubędzie – dodaje po chwili, po namyśle. – Ano, nie ubędzie – 
powtarza Ryba i 
uśmiechają się do siebie. I teraz to już naprawdę, nie w myślach jedynie, babcia 
wstaje i wy- 
ciąga z koszyka dwa czerwone jabłka. Podaje Rybie i motocykliście. Jedzą. 
Słodki, winny 
smak. Zęby cierpną. Jest dobrze.
– Nikt przez to nie zbiednieje – to motocyklista.
– Ano nie zbiednieje – kończy babcia.
Autobus trzęsie. Jadą teraz po nierównej szosie. Po jej bokach rosną wierzby, 
odchylone 
na zewnątrz, na pola. Tak jakby drogą pływały szerokie, nie mieszczące się w 
granicach 
oznaczonych drzewami – wiatry. Konary wierzb pełne są grubych narośli.
Niecka. Zjechali, wpłynęli na nią wolno, w kotlinę o glinianych, zakalcowatych 
brzegach.
– Ciężka ziemia, ani nie urodzi, ani nie wykarmi – mówi motocyklista. Rozdarta 
kałużami, 
brudna. Nawet drzew jest mało. Stoją gdzieniegdzie już prawie gołe, spustoszone. 
Wiatry są 
tutaj gęste, bardziej porywiste niż gdzie indziej. Raz po raz mija ach wolno 
jadący rower o 
grubych dętkach. Okolica robi wrażenie, jakby się w niej nigdy nikt nie 
spieszył. Mozolna, 
gliniana cisza. Maź z błota. Czas, który nie pędzi, nie mija, sączy się jedynie 
wolno wraz z 
rodzącą się od ziemi mgłą.
Ryba patrzy na ręce kierowcy, na przednią szybę – i czuje, że lada moment 
zaśnie. Ściem- 
nia się. I nagle – jednocześnie wzdłuż całej szosy zapalają się jarzeniówki. 
Asfalt pod świa- 
tłem jest wilgotny od kładącej się nisko mgły. Z prawej strony punktowce – 
osiedle robotni- 
cze. Powietrze uwięzione, zabudowane ścianami, ozdobione firankami – wolna 
przestrzeń 
zamieniona na mieszkania. Jeszcze parę miesięcy temu nie było ich tu. Doliną 
chodziły wia- 
try, wolne, nieskrępowane (jak wyobrazić sobie odcięty wiatr, amputowany od 
swego serca, 
ogromnego wiru, który właśnie tutaj bił, piętrzył się, zrywając gałęzie, liście 
i tumany kurzu?) 
Kierowca wyraźnie zwolnił. Mijają ich ciężarówki, wywrotki, jelcze – ruch jak w 
dużym
mieście.
Motocyklista opowiada: prawda, że szóste piętro to za wysoko, ale sam tak 
chciał, nikt go 
nie zmuszał. Żeby od razu był zachwycony tym nowym mieszkaniem, to nie może 
powie- 
dzieć. Dzieci po każdą skibkę chleba muszą jeździć windą, a gdy się popsuła, to 
w ogóle le- 
piej nie mówić. Jednego razu matka przez trzy dni z domu nie wychodziła, 
dwanaście pięter 
to dla niej za dużo. W ogóle działo im się w tym mieszkaniu nieporęcznie, rąk o 
co nie było 
zahaczyć. Wszystko samo grzało, paliło.
105
– Teraz to już wszyscy przywykli – mówi – nawet kot przywykł. Trudno uwierzyć, 
ale tak 
przywykł, że siura do ustępu. Wskakuje na muszlę i siura. Jest czystszy niż 
niejeden czło- 
wiek. A wcale nie był młody, gdy się przeprowadzali. Żaden tam kociak, a tłusty, 
czteroletni 
kocur. Najpierw to go chcieli zostawić u sąsiadów, na chałupie. Bali się, że 
zmarnieje. To był 
przecież wiejski kot. Szczurom dawał radę, a tu co? Szóste piętro! Nawet 
najmniejszej myszy 
przez szkło powiększające nie upatrzysz. Ale przywykł i dobrze. Kot przywykł, a 
człowiek 
miałby nie przywyknąć?
Jeszcze dwanaście minut, niecałe nawet. Za chwilę otworzy drzwi Dziadówki. 
Zapach sie- 
ni. Dwa kamienne stopnie. Przeciągłe skrzypienie desek w progu. Starcy będą jeść 
kolację. 
Uniosą głowy. Co powiedzą, kiedy ją zobaczą?
106
A
Te rękopisy, które zamówiła w zeszłym tygodniu, mogły jeszcze poczekać, i tak 
nie za- 
cznie nad nimi pracować. Widocznie czytelnia jest po prostu jedynym miejscem, 
które wy- 
daje jej się teraz, po śmierci Przestwora – względnie bezpieczne. Schron obity 
szczelnie 
książkami i ciszą.
Nikt nie zwraca na Rybę uwagi, nie patrzą na nią ze współczuciem, nie podają 
kropli 
uspokajających, stanowi część scenerii, jest czymś równie zwyczajnym, jak 
czytnik, drabinka 
przy regale. Zdarzy się wprawdzie taki moment, kiedy wejdzie już na górę, taka 
sekunda, w 
której krew uderzy jej do głowy i nagle cały hol, obrzeżony przy suficie 
gipsowymi liśćmi, 
zakołysze się jak szklana kula. Drzwi do czytelni profesorskiej są uchylone, a w 
idealnie 
okrągłym łuku światła, na stałym miejscu Przestwora – ktoś siedzi. To samo 
pochylenie gło- 
wy na bok i identyczny ruch dłoni ku szklance z herbatą, stojącej po prawej 
strome lampy.
Później jest już łatwiej, spokój wraca, gdy ujmuje dłonią chłodną klamkę o 
kształcie zwi- 
niętego liścia. Ciężar drzwi. Obracają się wolno, półkolem, przypominającym ruch 
skrzydła. 
Nadal powtarza w myślach, poruszając wargami: „Prądem rzek obojętnych niesion w 
ujścia 
stronę”. Ten wers bez przerwy tłucze się jej po głowie, jak fala odbija się 
rytmicznie o czoło. 
Wierzy, że gdy zdoła wyrzucić te słowa z pamięci, skończy się wreszcie tępy ból 
w skroniach i 
po raz pierwszy od pogrzebu zaśnie.
Zapach kleju jest gęstszy niż zazwyczaj. Tworzy lepką, duszącą kotarę. 
Prawdopodobnie 
przyszedł nowy transport książek z introligatorni.
Ryba przechodzi przez czytelnię. Siada w ostatnim rzędzie. Wszyscy przed nią. 
Przygląda 
się ich pracy. Po raz pierwszy od wielu dni to ona podgląda, śledzi. W domu co 
chwilę łapała 
krótkie, kontrolne spojrzenia Marcina i co godzinę musiała odpowiadać: – Nie, 
nic mi nie 
jest.
Teraz odpoczywa, oglądając przez ramię sąsiadki barwną iluminację: twarze 
świętych, 
brody niczym dymy z kadzielnic wplatające się pomiędzy kanciaste słowa. Litery – 
muchy 
rozłażące się po deskach, rządki nóg, kropki i wystudiowane „m” skrzydeł. 
Przypomina jej to 
własne, pierwsze próby pisania.
Kuchenny stół z Dziadówki. Na środku był najjaśniejszy. Szorowano go dużą, 
ryżową 
szczotką. Pamięta bieg słojów, rysunek drzazg. Z prawej strony tkwił czarny, 
mocno zwarty 
sęk. Szpecił jasne drewno, ale on jeden tutaj żył naprawdę. Między chleb i noże 
wprowadzał 
las. Wodziła palcem po jego okrągłej, szorstkiej powierzchni.
Któregoś wieczoru zaświecił niespodziewanie ostro między czarnymi okruchami 
chleba. 
Odbił słońce. Wyglądał jak ciasno zwinięta spirala z zegarka Przestwora. Wtedy 
właśnie do- 
dała mu niezdarnie, naostrzonym ołówkiem nóżkę.
Tak zrodziło się jej pierwsze „a”, przydługie, kołysankowe „aaa”, którym 
usypiała szma- 
ciane lalki.
107
A teraz to samo „a” wynaturzone, umęczone esami-floresami leży przed nią na 
grubym 
pergaminie, zwycięskie „A”, ogromne na pół dłoni, wszystkie inne znaki 
wyżeglowują z jego 
purpurowego brzucha, łamiąc się w połyskujące farbą wersy.
Strona rękopisu, jak życie obrastające ziarnami ozdób, całym alfabetem 
wspomnień. Musi 
na koniec przyjść taki moment, kiedy pod nadmiarem linii, pod chaosem barw chce 
się odna- 
leźć to jedyne, magiczne „a”.
Czy Przestwór miał dosyć czasu, czy zdołał do niego dotrzeć?
Pochylając się ku pergaminowi, czuje słodkawą woń kurzu, starości. Rękopis jest 
jak ste- 
rylne pasmo bandaża, za którym brak ciała: pustka, cisza nie żyjącej epoki. 
Chora cisza – po- 
myślała – pełna rdzawych, wypłowiałych iluminacji, jak śladów krwi. Strugi farb, 
jedyny 
ślad, jaki skryba pozostawił po swoim życiu. Czym były dla niego, może tak 
właśnie wyobra- 
żał sobie śmierć: płatki lepkie od soku?
Duszno. Jest duszno. Wstaje. Kiedy przechodzi między ścianami książek, mała pod 
nimi, 
między pasami światła i cienia, wraca wspomnienie, pieczołowicie przechowywane w 
pamię- 
ci: żółte prostokąty pól w sieci maków, w ich krwiobiegu. Biegła z Przestworem 
wzdłuż ro- 
dzącego się od ziemi chłodu, wzdłuż kłosów, aż na samo dno wzgórza, aż ku 
Dziadówce, 
która znowu była prawdziwą Dziadówką, bo w narożnym pokoju od piętnastu godzin 
spał 
Dziad.
Głowy pochylone nad książkami. Misterium rozgrywające się w zapachu kleju, 
pergaminu. 
Rytualne gesty odwracania kart, jakby wiedza była owocem, a oni wszyscy cięli go 
z uporem 
na białe plastry stronic i z nieskończonym apetytem pożerali oczami, wyciskając 
cały sok.
„Sokowyżymałka” – ogromna aż po strop czytelni. Bulgocze za szybami, rytmicznie, 
bez 
przerwy. Narasta fioletowy sok, aż na dnie pozostaje suchy, podobny do błocka 
miąższ. Pap- 
ka, odchody, ułomne, kalekie zdania i Ryba widzi dłoń Marcina wybierającą z 
plastikowego 
pojemnika przy sokowirówce bez barwny, gęsty, lepiący się do palców miąższ. 
Podaje jej 
szklankę mętnego, rdzawego soku: – Masz, wypij, to cię orzeźwi.
Mdłości. Jeszcze teraz czuje w ustach słoną ślinę. W przejściu chwyta 
zaniepokojone spoj- 
rzenie jakiegoś studenta, jego zaczerwienione oczy, pełne pulsujących żyłek, 
jakby miażdżyły 
je, rozrywały od środka, kanciaste, wtłoczone na siłę zdania. – Czyżbym aż tak 
zbladła – po- 
myślała – a już z następnego rzędu ktoś inny przygląda się jej uważnie. Trzeba 
stąd wyjść, 
postanawia, wyjść jak najprędzej.
W holu drzwi do czytelni profesorskiej są stale jeszcze uchylone. Patrzy z 
lękiem: jasne 
światło, idealnie okrągły łuk i w środku tamten nadal schylony nad papierami, 
tyłem do 
drzwi.
Absurdalna myśl: podejść do tego obcego człowieka...
Zaczyna biec schodami w dół, prędko, coraz prędzej, po dwa, na koniec już po 
trzy stop- 
nie.
Obracają się za nią zdziwione: szatniarka, a potem dwie kobiety ciągnące wózek 
pełen 
książek.
Poznań 1970 – Zakopane 1975
108