Jan Gerhard

CHARLES DE GAULLE
Tom pierwszy

Książka i Wiedza 1972
Projekt okładki
i opracowanie graficzne
JERZY KĘPKIEWICZ
Redaktorzy
HENRYKA BIELICKA WILHELM MENSZ
Od autora
Tak więc wróciłem raz jeszcze do tego tematu. Do generała de Gaulle'a.
Wydana ongiś moja książka „Czas generała" obejmowała okres 1958—1964, czyli 
6 lat V Republiki. Jednakże nigdy nie uważałem tamtej pracy za zakończoną. Dałem 
temu zresztą wyraz zamykając ją wtedy, w listopadzie 1964 r., zdaniem: „Do przyszłości 
dopiero należy sakramentalne słowo, które zamyka tylko tę książkę: koniec". Obecnie 
przyszłość je wypowiedziała. Charles de Gaulle nie żyje. Można przystąpić do bilansu tej 
niezwykłej postaci.
Zacząłem się do tego przygotowywać już u progu 1965 r., to znaczy nazajutrz 
po ukazaniu się drugiego wydania „Czasu generała". Moje postanowienie zapadło. 
Zdecydowałem się napisać książkę, szerzej i głębiej ujmującą problem. W kwietniu 
1969 r., gdy de Gaulle zrezygnował z prezydentury, miałem już za sobą cztery lata 
systematycznego gromadzenia dokumentacji, notatek i bibliografii. Natychmiast 
zabrałem się do pisania. W listopadzie 1970 r. Charles de Gaulle zmarł. Wtedy jeszcze 
raz rozszerzyłem cel. Podjąłem próbę rozważenia całego życia generała, 
ze szczególnym uwzględnieniem tego, co nazwałem jego wizjami politycznymi, owego 
szczególnego sposobu patrzenia w przyszłość, widzenia spraw, jakie się jeszcze wcale 
przed światem nie wyłoniły. Wydaje mi się, że de Gaulle to właściwie jeden z kluczy 
do rozszyfrowania epoki historycznej, spraw tak rozległych, że wykraczają daleko poza 
granice Francji, do rozszyfrowania naszego czasu, jego meandrów, obyczajowości, 
zmagań, filozofii, wierzeń, zapędów, ambicji i psychologii. Staram się w ten właśnie 
sposób ująć temat, w którego centrum jest zmienna, pasjonująca Francja i zadziwiająco 
kontrowersyjna, wymykająca się częstokroć ocenie postać Charlesa de Gaulle'a.
Widziałem go niejednokrotnie z bliska i jeszcze częściej słyszałem. Po raz 
pierwszy stało się to w pamiętny dzień 18 czerwca 1940 r., gdy radiotelegrafiści 1 dywizji 
grenadierów polskich armii Sikorskiego, w której służyłem, odebrali na froncie 
lotaryńskim apel całkiem nie znanego nam generała. Nie potrafili nawet prawidłowo 
powtórzyć jego nazwiska. Słowa wzywające do oporu i walki wtedy, gdy Francja 
kapitulowała, utkwiły nam jednak w pamięci. W latach 1941—1944 byłem z kolei 
członkiem francuskiego ruchu oporu. Wiadomo, czym było wtedy nazwisko de Gaulle'a 
w okupowanym kraju. Ujrzałem go w 1944 r., w sierpniu, tym razem będąc już 
w szeregach regularnej armii, na zlewanych deszczem ulicach Paryża. Potem aż 
do listopada 1945 r. jako oficer w polskich jednostkach 1 armii francuskiej marszałka de 
Lattre'a de Tassigny'ego obserwowałem z daleka posunięcia rządowe generała-
premiera. W 1957 r., gdy po wielu latach znów znalazłem się we Francji, i w 1958 r. 
miałem okazję przyjrzenia się powstawaniu V Republiki i powrotowi de Gaulle'a 
do władzy. W latach 1959—1963 byłem paryskim korespondentem Polskiej Agencji 
Prasowej, co pozwalało mi na asystowanie przy wszystkich większych wydarzeniach, 
obecność na konferencjach prasowych generała i innych przedsięwzięciach, łącznie 
z rokowaniami algiersko-francuskimi w Genewie i Evian. Odbyłem także trzykrotnie 
krótkie wypady do Algierii. Potem zjawiałem się już we Francji tylko dorywczo, ale nigdy 
nie przestawałem się interesować rządami generała i jego osobą. Mogę śmiało 
stwierdzić, że zawsze mnie fascynował, choć tylu rzeczy nie potrafiłem w tej postaci 
zaakceptować. W dziedzinie eseistyki politycznej, którą się od czasu do czasu zajmuję, 
de Gaulle stał się dla mnie głównym bohaterem. Przywiązałem się do niego. Staram się 
przekazać to w tej książce. Przede wszystkim jednak usiłuję zanalizować zjawisko 
gaullizmu tak związane z osobą generała, że stanowi absolutną i nierozłączną, moim 
zdaniem, jedność z jego życiem. Stosuję przy tym metodę chronologii wydarzeń, 
ponieważ przekonany jestem, że tylko w ten sposób można uzyskać najbardziej zbliżony 
do prawdy obraz ewolucji wydarzeń i portret de Gaulle'a jako męża stanu. Wiem już 
bowiem od dawna, że nie może być mowy ani o jakimś linearnym postępie i rozwoju 
w działaniu czy myśleniu generała, ani o systematycznym poszufladkowaniu jego akcji.
De Gaulle nie unosi się nad naszym czasem, lecz do niego należy; jest mężem 
stanu naszej epoki, związanym z jej zasadami, uwarunkowaniami, moralnością, 
myśleniem, z jej układami politycznymi i podziałami. I to chyba jest najciekawsze. 
Obserwując de Gaulle'a, spostrzega się kontrowersyjny wizerunek Europy i po części 
świata, ale z punktu umiejscowionego na Zachodzie, w szukającym własnej drogi 
Paryżu.
Jest i życie bohatera tej książki. Życie stanowiące ciągły wyścig ze wskazówkami 
zegara. Wyścig dramatyczny: de Gaulle zaczął go przecież w 1940 r., gdy miał już 50 
lat. Podcięto go w 1946 r. i odsunięto na 12 lat! W 1958 r., w wieku 68 lat, wznawia bój, 
który toczy do 1969 r., kiedy to odchodzi, mając prawie 79 lat, na 18 miesięcy przed 
śmiercią. Czy dużo jest w historii postaci o takiej skali napięcia dramaturgicznego?
Jednoznacznie negatywne czy — na odwrót — panegiryczne przedstawianie 
każdego męża stanu, a więc i de Gaulle'a, pomniejszałoby omawianą postać. Pisanie 
o tym człowieku jest wobec jego stałych i powtarzających się przerzutów od jednej 
skrajności do drugiej ogromnie trudne. Niejednokrotnie byłem zmuszony do modyfikacji 
moich dawnych poglądów. Generał przedstawiany w 1964 r. i generał analizowany 
w 1971 r., już po śmierci, to dwa, w wielu punktach różne obrazy. Różne tym bardziej, 
że rok 1964 był akurat zwrotnym momentem w polityce gaullizmu. Poza tym tej złożonej 
postaci i problematyki nie da się po prostu traktować fragmentarycznie bez ryzyka 
popełnienia rozmaitych, irytujących nieraz omyłek. Cieszę się, że pisząc tę książkę 
mogłem skorygować samego siebie sprzed siedmiu lat. Dotyczy to zwłaszcza drugiego 
tomu, w którym czytelnicy „Czasu generała" odnajdą mocno skróconą i zmodyfikowaną 
część dawnego tekstu, znacznie uzupełnionego i doprowadzonego do zgonu de 
Gaulle'a, tj. do listopada 1970 r.
Myślę, że książka ta przyczyni się do poznania nie tylko wielkiej postaci jej 
bohatera, lecz także w jakiejś mierze do pogłębienia znajomości historii politycznej 
naszego kontynentu, tego — jak mawiał de Gaulle — „od Atlantyku do Uralu". Wizje 
generała należą, pamiętajmy, do przyszłości. Kto może wiedzieć, jaka będzie jej 
sentencja?
JAN GERHARD
Warszawa, w sierpniu 1971 r.
Czas przeczuć: 1890 -1919
I
„Ludzie chcą, by historia
była do nich podobna,
względnie żeby była podobna
przynajmniej do ich snów.
Na szczęście zdarza im się
czasem, że mają wielkie sny".
CHARLES DE GAULLE
Człowiek, który się rodzi, niczego nie wybiera. Ani chromosomów, ani sytuacji 
ogólnej, ani środowiska rodzinnego. A przecież wszystko to składa się na jego 
osobowość i będzie go kształtowało. Nie ma jednak nic do powiedzenia. Dostaje takie 
warunki, jakie dostaje, i musi je przyjąć. Jego sprawą jest to, co z nimi zrobi. To już 
zależy wyłącznie od niego.
Piszę te słowa w sto lat po jednym z największych upokorzeń, jakie przeżyła 
ojczyzna de Gaulle'a. Sto lat! Ogromny szmat czasu. De Gaulle przyszedł na świat 
nieomal nazajutrz po tamtych wydarzeniach, w mglistą, deszczową sobotę 22 listopada 
1890 r., w Lilie, hojnie wyposażony w imiona Charles-André-Marie-Joseph. Wydarzenia 
te były tłem jego dzieciństwa. Głównym wątkiem ojcowskich opowiadań, tematem 
wspomnień, które snuli goście rodzicielskiego domu, motywem przewodnim prasy 
i znacznej części literatury. Jak można było tak przegrać wojnę z Prusakami? Stracić 
armię, pozycję pierwszej potęgi świata, odtworzoną z największym mozołem po hańbie 
1815 r., oddać nieprzyjacielowi Alzację i Lotaryngię, zapłacić 5 miliardów kontrybucji, 
wpuścić tych w pikielhaubach do Paryża i — jakby dla makabrycznego ukoronowania 
tego wszystkiego — stoczyć do końca bratobójczą walkę, topiąc w morzu krwi własną 
stolicę opanowaną przez komunardów? Jak to się mogło stać?
Trzeba przyznać, że i dziś jeszcze, po stu latach, trudno pojąć, jak można było 
nagromadzić tyle błędów, a do tego uczynić to z taką konsekwencją. Zaledwie osiem lat 
po Waterloo i w dwa lata po śmierci Bonapartego na Wyspie Św. Heleny żołnierze 
francuscy biją się już w Hiszpanii (1823 r.), w 1827 r. ruszają w ekspedycji do Grecji, 
w 1830 r. są w Algierze. Tęsknota za utraconą wielkością. Pogoń za nią w najbardziej 
błędnych kierunkach. Jest to jednak zaledwie początek zjazdu w dół. Właściwego tempa 
nadaje dopiero Ludwik Napoleon i Napoleon III w jednej osobie. I tak w 1849 r. odbywa 
się kampania włoska na rzecz papieża. W 1854 r. Paryż bierze udział w samobójczej 
ekspedycji krymskiej. W 1859 r. znów Włochy, ponieważ Napoleon III chce wyzwolić 
„swą łacińską siostrę" spod jarzma Austrii. Potem następują dalekie wyprawy: chińska, 
syryjska i katastrofalne przedsięwzięcie meksykańskie (1862). W 1866 r., nazajutrz 
po bitwie pod Sadową, w której Prusacy rozgromili wojska austriackie, Paryż ozdobiony 
był flagami. Z niepojętej sympatii dla zwycięzców.
Szaleńcza polityka. Rosja osłabiona po wojnie krymskiej na długi czas odwracała 
się od Europy. Austria zaczynała się chwiać coraz bardziej, w znacznej mierze dzięki 
Francuzom. Tym, kto z tego korzystał, był Bismarck. Wojska pruskie atakowały przy 
aplauzie Francji duńskie księstewka i rozprawiały się z Habsburgami. Proces 
bismarkowskiego zjednoczenia Niemiec w jedną Rzeszę pod berłem Prus odbywał się 
przy aplauzie Paryża. Francja gromiła bowiem nieprzyjaciół swoich nieprzyjaciół.
Bezgraniczna głupota. Niemcy owego czasu były w oczach rządzących Francją 
zawiłym konglomeratem dworów, na których koncertowano na flecie, mozaiką książąt 
i arcyksiążąt z Almanachu Gotajskiego, promenadą dam i huzarów, witryną 
porcelanowych fajek i malowanych kufli pełnych piwa. Istniała nawet pewna sympatia 
dla Niemiec. Esteci wychwalali na przykład racjonalistyczne, liberalne i protestanckie 
państewko energicznego Fryderyka II, który wielbił Woltera, a jednocześnie ośmielił się 
samotrzeć przeciwstawić głęboko reakcyjnej, katolickiej, absolutnej monarchii 
austriackiej.
Tak, tak... Wtedy to inaczej wyglądało. Nasi prapradziadowie musieli mieć niemałe 
kłopoty w dyskusjach z Francuzami na temat Niemców już w czasach Bonapartego. I to 
się nie zmieniało przez parę dobrych dziesiątków lat. Francuzi przegapili całkowicie 
sprawy rozgrywające się za Renem. Prusy tymczasem rosły za gęstą dymną zasłoną 
złudzeń nad Sekwaną. Korzystały z tego, że żołnierz francuski tak dzielnie rozprawiał 
się z ich przeciwnikami. Z jaką ironią musiał Bismarck patrzyć na triumfalne obchody 
iluzorycznych zwycięstw Napoleona III pod Solferino czy Sewastopolem. Te zwycięstwa 
były przecież sukcesami... Prus.
Yves Grosrichard tak opowiada o wizycie Bismarcka w Paryżu 5 czerwca 1867 r., 
na trzy lata przed wojną z Francją:
„Wilhelm I opuścił swój pociąg specjalny na Dworcu Północnym. Tuż za swym 
władcą wysiadł z wagonu 52-letni herkules w białym mundurze kirasjera — Bismarck. 
W tłumie dał się wtedy słyszeć pomruk. Tu i ówdzie rozległy się gwizdy i okrzyki. 
Nazajutrz podczas przyjęcia jeden z biesiadników, chcąc się przypodobać, powiedział: 
«Wołano: Niech żyje Bismarck». «Nie» — odparł tamten swoim zadziwiająco cieniutkim, 
przy tej postaci olbrzyma ważącego 125 kilo, głosem. — «Nie wołali: niech żyje 
Bismarck, lecz V'lŕ Bismarck! — oto Bismarck». Gdyby było inaczej, uwierzyłbym, że 
Francuzi stracili reputację ludzi dowcipnych".
Francuzi pojęli swój błąd, gdy dwór pruski ujawnił w 1870 r. chęć obsadzenia 
hiszpańskiego tronu, opuszczonego przez Izabelę II. Wtedy dopiero zrozumieli, że 
zajmowali się dotąd nie tym przeciwnikiem, którym powinni, że — jeśli użyć terminologii 
Churchilla — wciąż zabijali „nie tę świnię". I oto nagle wyłaniał się przed Francją olbrzym 
w stalowym hełmie ze szpikulcem, kolos czterdziestomilionowy, pewny siebie, zaborczy 
i władczy. Kolos, który już sięgał po Madryt, co mogło oznaczać okrążenie. Kończyły się 
żarty. Rzecz stawała się groźna.
A Francja nie była przygotowana. „W latach 1820—1869 zginęło w wojnach 300 
tysięcy Francuzów. Cierpienia żołnierza wzmagały jeszcze rutyna i nieudolność tych 
na górze. Trzeba było dziesięciu lat żaru i febry algierskiej oraz dwóch tysięcy 
samobójstw, aby zrezygnowano ze sztywnego czaka, z czarnego kołnierza futrzanego, 
z krzyżowych pasów na pierś" — napisze de Gaulle w swej książce „Francja i jej armia".
Do konfrontacji z 1870 r. Francja nie była pod żadnym względem gotowa. Ani 
militarnie (przestarzała armia, zła organizacja, gorsze od przeciwnika uzbrojenie, 
nieudolni dowódcy), ani politycznie. Napoleon III, jego dwór, jego generałowie 
i ministrowie ciągle jeszcze uważali swój kraj za pierwszą potęgę ówczesnego świata. 
Morza trzeba było wprawdzie oddać Anglii: „Rule Britannia i udław się wodą", ale 
na lądzie... oho, na lądzie panowanie należało do Francji. Trzeba było dużej ceny, aby 
odejść od tej uproszczonej raczej koncepcji podziału władzy na świecie. Ceny 1870 r., 
i też nie całkiem.
Wtedy jednak wierzono w to bez reszty. I co najgorsze, nie usiłowano wcale 
manewrować, aby uzyskać czas dla stworzenia właściwego stosunku sił, dającego 
szansę na zwycięstwo. Zaangażowano się w awanturę. Jak pod Solferino czy 
Sewastopolem. Tylko że tu przeciwnik był lepiej przygotowany i stawka wyższa.
Szczegóły tego wielkiego wydarzenia historycznego nie są tematem tej książki. 
Idzie o to, że cienie 1870 r. towarzyszą z pewnością dzieciństwu i młodym latom de 
Gaulle'a w tej samej mierze, w jakiej młodości naszego pokolenia towarzyszyły cienie 
Pierwszej Światowej i jej następstw, zaś generacjom obecnym patronują te z Drugiej 
Światowej. Cienie zawsze w jakiejś tam mierze kształtują żyjących. I dlatego nie wolno 
o nich zapominać.
Ostatnie trzydziestolecie tamtego wieku było w ogóle nader ważne w całej Europie, 
a zwłaszcza we Francji. Na arenę świata wkraczały nowe siły, które miały z biegiem 
czasu odgrywać coraz większą rolę. Sądzę, iż nie należy zapominać o tym, że w 1864 r. 
powstaje I Międzynarodówka. Dokładnie w tym samym roku Joseph Eugene Schneider, 
potentat metalurgiczny z Creusot, zakłada zrzeszenie przemysłowców francuskich. 
A za Renem rozwijają swoją potęgę Alfred i Friedrich Alfred Kruppowie. Siły te stają oko 
w oko zupełnie jak armie na polu walki. Pod Gravelotte czy Sedanem biją się wprawdzie 
dwie armie, ale za ich plecami prowadzą wojnę dwa klany polityczno-przemysłowo-
wojskowe.
To wszystko rozwija się z dużą i narastającą szybkością.
„Napoleon III stoczył wszystkie wojny, których nie powinien był stoczyć. Nie podjął 
zaś ani tych, które mógł podjąć, np. takiej, która przyszłaby z pomocą powstaniu Polski, 
ani tych, które powinien był odbyć, tj. choćby interwencji przeciw Prusom przed bitwą 
pod Sadową" — pisze Armand Lanoux z Akademii Goncourtów.
Ta polityczna ocena miała wielkie znaczenie w dzieciństwie de Gaulle'a. Musiał ją 
słyszeć na każdym kroku. Łącznie z opisami zachowania się dowództwa francuskiego 
w tej fatalnej wojnie.
„Niechże mi pani da spokój, madame. Znam swój zawód. Wy, cywile, wszędzie 
widzicie Prusaków. — Ależ, panie... — Generale — szepnął adiutant. — Ależ, generale, 
zapewniam pana, że w lasach wokół Beaumont roi się od żołnierzy. Są ich dziesiątki 
tysięcy. Ludzie, piechota, kawaleria, artyleria. Zapewniam pana, generale...
Pani Bellavoine kierowała jednym z pensjonatów w okolicy Beaumont. Uchodziła 
tam za kobietę z głową na karku. Jednakże generał de Failly o tym nie wiedział. Poza 
tym generał miał to w pięcie. Generał myślał tylko o jednym: oberwał po uszach, więc 
teraz już tylko czasowo dowodził 5 korpusem. Z Paryża przybywał Wimpffen, aby go 
zastąpić. Jego, bohatera spod Solferino, pozbawiono stanowiska pod pretekstem, że 
w dniu bitwy pod Froeschwiller nie przyszedł z pomocą Mac-Mahonowi.
Generale... — Dziękuję pani, madame.
W kilka godzin później, podczas gdy żołnierze 5 korpusu rozłożyli się do posiłku, 
na okolicznych wzgórzach ukazały się lufy dział. Z lasów wyszło 70 tysięcy Niemców. 
Nastąpiła masakra. Resztki 5 korpusu pierzchły w bezładzie za siłami głównymi armii. 
Było to preludium Sedanu".
Wymowny ten opis przekazuje Dominique Jamet. W dzieciństwie de Gaulle słyszał 
wiele tego typu relacji. Rozpalały one wyobraźnię, pozostawiały w pamięci niezatarte 
wrażenia, w których gorycz nie zmazanej jeszcze hańby mieszała się z pragnieniem 
odwetu, z marzeniami o odzyskaniu Alzacji i Lotaryngii, o przywróceniu dawnej potęgi 
Francji, jej wielkości, jej „grandeur" — majestatu. Wydarzenia 1870—1871 były jak 
wyblakłe kartki z albumu wspomnień rodzinnych, które Charles musiał niejeden raz 
przeglądać w swoim dzieciństwie. Urodził się wszak zaledwie w dwadzieścia lat 
po sedańskiej klęsce. Okres długi tylko na pozór, gdyż rzeczy nie zmieniały się 
w tamtych czasach tak szybko. Ogromną rolę musiał przy tym odgrywać wpływ rodziny.
„Mój ojciec, człowiek myślący, kulturalny, hołdujący tradycji, był przepojony 
poczuciem godności Francji. To on pierwszy objawił mi jej historię. Matka żywiła dla 
ojczyzny bezgraniczną miłość, równie bezkompromisową jak jej głęboka pobożność. Dla 
moich trzech braci, siostry i dla mnie samego durna z naszego kraju, połączona 
z uczuciem niepokoju o jego przyszłe losy, stała się niejako drugą naturą... Nic mnie 
bardziej nie smuciło niż nasze słabości i błędy, które jako dziecko wyczytywałem 
z wyrazu twarzy otaczających mnie osób i z zasłyszanych słów: opuszczenie Faszody, 
sprawa Dreyfusa, konflikty społeczne, waśnie religijne. Nic wreszcie nie przejmowało 
mnie większym wzruszeniem niż opowiadania o naszych dawnych nieszczęściach, 
kiedy to ojciec wspominał o daremnych wypadach naszych wojsk z Bourget i Stains, 
gdzie został raniony, lub matka mówiła o owej straszliwej rozpaczy, w jaką wpadła jako 
młoda dziewczyna na widok swych rodziców zalewających się łzami na wiadomość 
o kapitulacji Bazaine'a.
W latach mej wczesnej młodości wszystko, co łączyło się z losami Francji, 
obojętnie, czy chodziło o wydarzenia historyczne, czy o wypadki aktualnego życia 
publicznego, interesowało mnie nade wszystko. Dramat rozgrywający się bez przerwy 
na widowni pociągał mnie, a zarazem i oburzał". Ocenę tę sformułuje Charles de Gaulle 
kilkadziesiąt lat później. Od niej zacznie pierwszy tom swych „Pamiętników wojennych" 
— „Apel". Ważne wyznanie.
Tak tedy już od wczesnego dzieciństwa zapoznawał się z jednej strony 
z przeszłością, z drugiej zaś rozmowy rodziców i znajomych, dyskusje przy familijnym 
stole, reakcje bliskich na wydarzenia bieżące wciągały go i wprowadzały 
w teraźniejszość ojczyzny.
Ojciec Charlesa, Henri de Gaulle (1848—1932), pochodził z Paryża. Ukończył 
Ecole Polytčchnique, jedną z czołowych, najwyższych uczelni Francji, po czym poświęcił 
się pedagogice. Wykładał w szkolnictwie religijnym, katolickim. Najpierw w Kolegium 
Jezuitów przy ulicy Des Postes w Paryżu, następnie przy Vaugirard. W 1909 r. założył 
sam Szkołę Fontanesa przy ulicy Du Bac. W 1871 r. walczył w szeregach armii 
Napoleona III, ale rana i klęska nie odwiodły go od głęboko zachowawczych, 
monarchistycznych i ultrakatolickich poglądów. Daleki był od ideologii komunardów, 
jednakże nie mniej od nich nienawidził niemieckiego nieprzyjaciela i najeźdźcę. Henri de 
Gaulle w ciągu całej swej egzystencji bezustannie przypominał synom, że powinni 
służyć ojczyźnie. To samo czyniła jego żona, z domu Jeanne Maillot (1860—1940), 
pochodząca ze starej rodziny bankierów, zamieszkałej w miasteczku leżącym między 
Lille a Dunkierką w północnej Francji. Była równie żarliwą patriotką. Wyrabiała w swych 
dzieciach zmysł obowiązku, dyscypliny i poświęcenia.
Tradycjonalizm tej rodziny ma — zanotujmy — głębsze i starsze korzenie. Linia 
przodków Charlesa zdaje się ciągnąć od niepamiętnych prawie czasów. Historia Francji 
pełna jest rozmaitych de Gaulle'ow, co do których — warto obiektywnie stwierdzić — nie 
ma żadnej pewności, iż należą wszyscy do jednej i tej samej linii. Bezsporna jest 
natomiast jego babka, Madame Joséphine Maillot, której twórczość zajmuje kilka bitych 
stron w katalogu paryskiej Biblioteki Narodowej. Pani Józefina była właścicielką 
drukarni, wydawczynią książek i pisarką w jednej osobie. Kierowała gazetą 
„Correspondant des familles" (Korespondent familijny), pismem umoralniającym, 
budującym i dydaktycznym. Pisała romanse pt. „Adhémar de Belcastel", „Valérie de 
Montlaur", „Rok pocieszenia zadedykowany Duszom Cierpiącym" i inne. Miała jednak 
również wyczucie dobrej literatury i otwarty umysł, czego dowodem jest choćby to, że 
przeforsowała publikację komunarda Jules Vallčsa, a także biografie Chateaubrianda 
czy Drouota.
Trudno powiedzieć, jacy byli i czy w ogóle istnieli przodkowie Charlesa po mieczu, 
natomiast pewne jest, że po kądzieli otrzymał schedę w postaci zamiłowania do pióra. 
Nie wolno jednak lekceważyć tamtych de Gaulle'ow z legendy czy z innych linii 
rodowych. Było ich dość, aby wyobraźnię dziecka doprowadzać do gorączki. Toteż 
w sumie ich miecze i kusze odegrały zapewne w kształtowaniu się wyobraźni Charlesa 
taką samą rolą co konkretna i niezaprzeczalna babka Józefina.
Najważniejszy jest jednak w życiu człowieka własny czas. Charles de Gaulle 
będzie do niego wracał bezustannie. Przez całe swoje życie.
W wydanej na rok przed drugą wojną światową książce pt. „La France et son 
armée" (Francja i jej armia) napisze o świcie, który nastąpił po przegranej 1870—71:
„Olbrzymia klęska, pokój beznadziejności, żałoby, których nic nie wyrównuje, 
państwo bez podstaw, żadnej armii poza tą, która wraca z niewoli nieprzyjacielskiej, 
dwie porwane prowincje, miliardy do spłacenia, wróg stojący garnizonami na jednej 
czwartej terytorium narodowego, stolica spływająca krwią wojny domowej. Europa 
lodowata lub pełna ironii: takie są warunki, w których pokonana Francja zaczyna marsz 
ku swemu przeznaczeniu. Można by sądzić, że nadmiar nieszczęść nas przytłoczył. Byli 
wszak tacy, którzy słysząc strzelaninę rozlegającą się na Pčre-Lachaise, patrząc 
na płonące Tuileries i wspominając dwanaście rządów, które w okresie nie 
przekraczającym egzystencji jednej generacji kraj obalił, przepowiadali nasz upadek. 
Oznaczało to nieliczenie się z siłą, która zawsze dobędzie nas z przepaści. W istocie 
naród francuski podniesie się szybko, ale nie uniknie ukrytych szkód wyrządzonych 
przez klęskę. Zupełnie tak samo jak bojownik, który wraca do walki z grotem wbitym 
w bok. Ledwo układ we Frankfurcie został podpisany i powstanie paryskie stłumione, 
jeszcze przed poruszeniem problemu konstytucji, Zgromadzenie Narodowe zabrało się 
do przywrócenia mocy militarnej kraju... W wielkich klęskach zawarte są wielkie nauki. 
Mądrość podsuwa ich zrozumienie, odwaga każe je wykorzystać... ponieważ naród, 
który pragnie pokoju, pieści równocześnie nadzieje odwetu. Idzie tu co prawda bardziej 
o sny niż o decyzje. Gdy się jednak chce wierzyć, wtedy wierzy się, że i na «prawo» 
przyjdzie kolej. Podtrzymuje się uczucie, że klęska nastąpiła w niesprawiedliwych 
okolicznościach. Podnieca się na wspomnienie utraconych prowincji. Wystarczy, aby ci, 
którzy zwracają się do tłumu, trybuni, pisarze, profesorowie, aktorzy potrącili pewną 
strunę, a już dochodzi do emocji. Wiersze Déroulčde'a, pieśni Paulusa, powieści 
Erckmanna-Chatriana cieszą się ogromnym powodzeniem. We wszystkich szkołach 
recytuje się «Balladę o mieczach». Nie ma takiej uroczystości publicznej, takiego 
festynu ludowego czy występu w café-concert, na których nie zjawiłaby się wśród 
oklasków Alzatka i nie powiewałyby wstęgi. Bez pośpiechu, ale też i nie bez żaru czeka 
się dnia, w którym «dobosz uderzy w werbel». Nikt nie wątpi, że wcześniej czy później 
«oni» oddadzą nam Alzację i Lotaryngię. Z cichym poparciem przyjmuje się w salonie 
czy w kawiarni proroctwa dobrze poinformowanego obywatela: «Najbliższej wiosny 
będziemy mieli wojnę». I trzeba powiedzieć, że rozmaite incydenty utrzymują instynkt 
obrony Francuzów w napięciu. W 1875 r. Bismarck grozi wznowieniem działań 
wojennych. W 1887 r. podnosi się alarm w wyniku afery Schnaebelego. W 1888 r. 
wstępuje na tron Wilhelm II i roznieca niepokój..."
Na rok przed urodzeniem Charlesa Paryż ozdobiony został (nie bez energicznych 
protestów paryżan oburzonych na taką „ohydę") Wieżą Eiffla. W 1891 r. Francja 
podpisała pierwszy — od niefortunnej wojny krymskiej — układ z Rosją. Wydarzenie 
ogromnej wagi. U progu nowego wieku zaczynała się bowiem zmieniać orientacja 
polityczna Francji, i to na dobre. „Nieprzyjaciele naszych nieprzyjaciół są naszymi 
przyjaciółmi"... Z dalekich wypraw kolonialnych Francja wracała z wolna do Europy 
i usiłowała tu tworzyć korzystniejszą dla siebie konfigurację polityczną. Taką, która 
zapewniłaby jej większe bezpieczeństwo przed zaborczymi zakusami Niemiec, 
a w przyszłości miała umożliwić odzyskanie utraconych ziem nad Mozą i Mozelą.
Operacja była długa i żmudna. Powrót niełatwy. W 1881 r. Francuzi zajęli Tunis. 
Począwszy od 1885 r. zaczęli się wdzierać do Senegalu, Nigru , i Dahomeju. Wojska 
francuskie, w białych kepi. z chustą opadającą na kark, torowały sobie drogę do Konga, 
docierały nad jezioro Czad, próbowały badać Saharę. Jednocześnie w 1885 r. zdobyty 
został Tonkin, a w 1895 Madagaskar. Dokładnie w roku urodzenia de Gaulle'a francuski 
korpus ekspedycyjny wkroczył do Pekinu.
Podboje kolonialne nie budziły ogólnego zachwytu. Charles de Gaulle musiał 
z domu rodzinnego wynieść pewną niechęć do tych łatwych z punktu widzenia 
militarnego wypraw, pełnych okrucieństw i ludobójstwa.
„Jakkolwiek wyprawy te realizowano tanio, to jednak opinia uważała, że są zbyt 
kosztowne" — zanotuje de Gaulle we wspomnianej już książce „Francja i jej armia". 
I dalej proroczo nieomal, gdyż pisał o tym w 1938 r.: „Kolonie, jak powiedział Pascal 
Grousset, są szkołą spisków"; „Francja spoglądała ciągle w kierunku Wogezów. Czy 
odciąganie jej wojsk od tego celu nie oznaczało sprzeniewierzenia?"
Tak. Francja nie przestawała spoglądać na wschód. Zwłaszcza że w tymże 1891 r. 
znienawidzony Bismarck podał się do dymisji i znikł ze sceny politycznej. Był to jak 
gdyby sygnał startu do nowej polityki.
Nowe nigdy jednak nie przychodzi ani od razu, ani tak łatwo.
„Muzułmanin boi się tylko jednej kary: śmierci. Czas łaskawości minął. Szubienica 
powinna się pokazywać wszędzie tam, gdzie popełniono zbrodnię. Sprawiedliwości musi 
się stawać zadość na miejscu" — pisał „Temps" 22 listopada 1890 r. Kolonializm szalał 
na szczytach swego triumfu. Nacjonalizm Déroulčde'a cieszył się największą 
popularnością. Armia, której nie powiodło się lansowanie dyktatury Boulangera, 
przechodziła w ręce takich ludzi jak Mercier czy Boisdeffre.
Afera Dreyfusa wybuchła 22 grudnia 1894 r., to znaczy, gdy Charles miał cztery 
lata. Sprawa ta Wstrząsnęła Francją i pozostawiła trwałe ślady w jej historii.
Przez całe ostatnie dziesięciolecie XIX wieku odbijała się ona na życiu publicznym 
Francji. Podzieliła kraj trwale na dwa obozy: demokratyczny i republikański oraz 
nacjonalistyczny, szowinistyczny. Ten pierwszy reprezentował zwłaszcza Emil Zola, 
najbardziej zdecydowany obrońca Dreyfusa, autor słynnego artykułu „J'accuse" 
(Oskarżam), opublikowanego w „Aurore" {nie mieszać z obecnym dziennikiem skrajnej 
prawicy) 13 stycznia 1898 r. Po przeciwnej stronie znajdowały się: Liga Patriotów 
Marcela Haberta i Déroulčde'a, Liga Ojczyzny Francuskiej Julesa Lemaitre'a i François 
Coppée. Jedne po drugich waliły się gabinety, jak w kalejdoskopie dokonywały się 
zmiany personalne w sztabie generalnym. „Nastąpiło wszechstronne przegrupowanie sił 
— pisze historyk francuski G. Bourgin. — Odtąd linia podziału między lewicą a prawicą 
nie wiąże się z kwestią systemu. Przeciwnicy Republiki to słaba mniejszość, bardziej 
hałaśliwa niż wpływowa. Po stronie prawicy znaleźli się natomiast — wraz z grupą 
umiarkowanych — w znacznej liczbie byli bulanżyści, antysemici, nacjonaliści przybyli 
często ze skrajnej lewicy... Wielkimi triumfatorami po stronie lewicy są radykałowie 
i socjaliści. Ci drudzy byli dotąd podzieleni na liczne frakcje, podczas gdy radykałowie 
reprezentowali głównie pewną tendencję, stan ducha, które nie urzeczywistniały się 
w innych formach niż czasowe komitety wyborcze. Obecnie jedni i drudzy będą dążyli 
do stworzenia solidnych, trwałych organizacji, do ukonstytuowania partii grupujących 
licznych członków związanych dyscypliną. Socjaliści będą mieli w tym kierunku 
osiągnięcia większe od radykałów i do 1914 r. poczynią znaczne postępy. Nie wynika to 
wyłącznie z siły promieniowania ich idei, którym talent Jaurčsa nada niezrównanego 
blasku. Przekształca się bowiem samo społeczeństwo francuskie: długi kryzys rolny 
podkopał bogactwo i wpływy arystokracji ziemskiej; jednocześnie znaczna liczba 
robotników rolnych i dzierżawców opuściła rolę, która ich już nie żywiła. Ludzie ci 
napłynęli do miast; procent mieszkańców wsi zaczyna spadać.
Około 1900 r. Francja, jak cała prawie Europa, wchodzi w nową erę ekspansji 
przemysłowej. Problemy robotnicze wysuwane są z coraz większym naciskiem przez 
wzrastający liczebnie i nabierający świadomości swojej siły proletariat".
W 1899 r. zbiera się kongres socjalistów, grupujący już ponad 800 delegatów 
i 1200 organizacji politycznych, syndykalnych i spółdzielczych. W roku wyjścia Dreyfusa 
na wolność grozi rozłam między socjalistami, równocześnie zaś na prawicy organizuje 
się Action Française (Akcja Francuska). Preliminaria do ważnych rzeczy, które będą się 
działy w przyszłości, towarzysząc życiu Charlesa de Gaulle'a, kształtują jego widzenie 
świata.
Jak patrzył nań jednak wtedy, w swoich pierwszych latach?
Wszyscy biografowie Charlesa de Gaulle'a zgodni są co do tego, że intrygi 
polityczne typu afery Dreyfusa nie miały wstępu do domu jego rodziców. Ich szczery 
i prawdziwy patriotyzm, ich uczciwość osobista, takt i dyskrecja stanowiły w tym 
wypadku skuteczną zaporę dla brudnej piany gromadzącej się często na powierzchni 
życia publicznego lub płynącej jego marginesami.
„Rodzina de Gaulle'a — pisze Eugčne Mannoni — nie wtórowała Barrčsowi 
we wrzaskach przeciw Dreyfusowi. Nie było w tej rodzinie antysemityzmu. Wobec 
konfliktów społecznych, waśni religijnych, wobec tej «afery» i niepojętych podziałów 
odczuwano przygnębienie... Z nabożnym wstrętem trzymano się z dala od tumultów 
społecznych. Dreyfusowcy? Antydreyfusowcy? Pożałowania godne". I nieco wyżej: 
„Nacjonalizm u de Gaulle'ow to był stan ducha, a nie ideologia, to był sposób 
mobilizowania (ludzi), a nie wyrzucania poza nawias. To nie był wybór polityczny. 
Wołano, można sobie wyobrazić, z jakim przejęciem: «Niech żyje Francja», ale, 
przebóg, nigdy: «Śmierć Jaurčsowi». Było się tradycjonalistą (religia i ojczyzna), ale nie 
reakcjonistą".
W 1938 r. de Gaulle jednoznacznie potępi proces Dreyfusa, który w jego 
dzieciństwie stanowił probierz barwy przekonań. Wydaje się, że w tym punkcie de 
Gaulle'owie nie znaleźli się ani po tej, ani po tamtej stronie linii podziału. Starali się 
utrzymać ponad lub poza nią; gdzieś z boku czy w górze. I od razu znajdujemy tu jedną 
z podstaw postępowania Charlesa w dalszym jego życiu. Postępowania, które tyle razy 
da się zaobserwować w latach jego władzy.
Jaka była więc ostatecznie ta rodzina? Mieszczańska? Pod pewnymi względami 
z pewnością tak, pod innymi nie. W każdym razie Charles de Gaulle bronił się przed tym 
określeniem.
„Bourgeois? Nigdy nim nie byłem" — notuje jeden z jego biografów, Jean 
Lacouture, wypowiedź generała-prezydenta z roku 1962. „Mieszczaństwo oznacza 
bogactwo, świadomość posiadania go lub wolę zdobywania. Moja rodzina i ja byliśmy 
zawsze biednymi. Nigdy nie czułem się związany z interesami czy dążeniami tej klasy".
Trudno znaleźć na to replikę. W domu de Gaulle'ow istotnie chyba się nie 
przelewało. Rodzina składała się z siedmiu osób. Matka, ojciec, córka i czterech synów. 
Utrzymanie takiej gromadki z nauczycielskich poborów Henri de Gaulle'a z pewnością 
nie było łatwe. Nie ulegające wątpliwości kłopoty finansowe, na które nie skarżono się, 
gdyż nie wypadało litować się nad sobą, kontrastowały żywo z bogactwem uczniów 
szkoły przy ulicy Vaugirard. Ich lista obejmowała „największe" nazwiska Francji 
zachowawczej i monarchistycznej. „W tej samej klasie znajdowali się — Wspomina 
Roger Wild na łamach „Revue des Deux Mondes" z 1963 r. — tacy ludzie, jak 
Enguerrand de Marigny, Montalembert d'Essey, Salignac-Fénelon, de Gibergue, Didry 
de Baudot, de Clausade, Dunoyer de Segonzac, de Crécy". „Demokracja — dodaje 
Robert Aron — panowała, być może, w regulaminach wewnętrznych szkoły, ale była 
mniej honorowana w umysłach uczniów, którzy, jak stwierdza jeden z nich, stworzyli 
grupę Action Française i ta skupiała połowę młodych ludzi". Aron dorzuca przy tym znów 
garść nazwisk, które miały ozdobić historię Francji bardziej niż karty Almanachu 
Gotajskiego. Byli to także uczniowie Henri de Gaulle'a: przyszli marszałkowie de Lattre 
de Tassigny i „Leclerc" de Hauteclocque, kardynał Gerlier, Georges Bernanos.
Charles, którego na zdjęciach z dzieciństwa widzimy najpierw z długimi, 
dziewczęcymi włosami, a później krótko ostrzyżonego (z przedziałem po lewej stronie, 
zachowanym już na całe życie), w kołnierzyku a la Cyrano de Bergerac, nie należał 
do dzieci „łatwych". Uczył się dobrze, choć bez entuzjazmu. To znaczy przykładał się 
wyłącznie do tego, co sprawiało mu przyjemność, co go ciekawiło. Resztę traktował 
powierzchownie. Nie był ani zbyt posłuszny, ani przesadnie grzeczny. Wspomnienia 
odnoszące się do jego dzieciństwa pełne są epizodów wskazujących na naturę bardzo 
żywą i „bojową". Gdy tylko zjawiał się wśród braci, natychmiast podnosił się tumult. 
Staczali prawdziwe bitwy, których polem był dom rodzinny i okolica.
W 1901 r. Charles, mając 11 lat, znalazł się w klasie swego ojca. Niewiele 
wspomnień pozostało z tego czasu. Henri de Gaulle zwierzał się pewnego razu jednemu 
ze znajomych: „Charles bardzo mnie niepokoi. Jest wysoce inteligentny, ale nie posiada 
żadnego zmysłu logicznego".
W 1907 r. w ramach akcji zmierzającej do oddzielenia kościoła od państwa 
kongregacje religijne zostały z Francji wydalone. Jezuici wyemigrowali wtedy do Belgii, 
gdzie w Antoing, niedaleko Tournai, otworzyli swą szkołę na nowo. Henri de Gaulle 
pozostał we Francji. Charles przeniósł się do Belgii. Po raz pierwszy rozstał się 
z rodziną. Z tego okresu pochodzą też pierwsze bardziej istotne wiadomości na jego 
temat.
Czytał podobno bardzo dużo. Interesował się zwłaszcza modną w owym czasie 
filozofią Henri Bergsona. Pozostawi to trwałe ślady w jego sposobie myślenia na długie 
lata. Na przykład jeszcze w 1932 r. w swej książce „Le Fil de l'épée" (Ostrze miecza) 
zarzuci francuskiemu sztabowi generalnemu z 1914 r., że „nie był w dostatecznej mierze 
bergsonowski", że brak mu było „instynktu, dzięki któremu dociera się do największych 
głębi spraw". Zapoznaje się także z pismami Saint-Justa, Charlesa Péguy i innych. 
Czyta wszystko, ale potrafi dokonywać wyboru. Ciekawe też, że obok zamiłowań 
humanistycznych był doskonałym matematykiem.
Wysoki, smukły, chłodny w obejściu (w rodzinie mówiono, że „wyszedł z lodówki"), 
małomówny i zamknięty w sobie, nie był z pewnością łatwy do „rozgryzienia". Ani jeden 
z biografów nie potrafi wymienić, z kim się 16—17-letni Charles przyjaźnił. A przecież 
jest to wiek pierwszych przyjaźni. Tych jedynych chyba i najważniejszych, bo potem 
bardzo już o to trudno. Widocznie nigdy nie miał przyjaciela młodości.
„Samotność — napisze w wiele lat później — pociągała mnie. Stała się moją 
przyjaciółką".
Na tamten odległy okres przypada coś, co można by nazwać pierwszą wizją 
Charlesa de Gaulle'a. Jest to w pewnym sensie jego pierwsze widzenie świata. 
Sformułował je w młodzieńczym utworze komicznym zatytułowanym „Une mauvaise 
rencontre" (Złe spotkanie). Jest to jednoaktówka, do której inspiracją była — według 
Alfreda Fabre-Luce'a — twórczość piosenkarza Gustawa Nadaud. Akcja utworu, 
napisanego w ulubionych przez klasyków francuskich aleksandrynach, rozgrywa się 
między dwiema osobami: podróżnym i zbójcą. J.-R. Tournoux w swej pracy „Pétain et 
de Gaulle" zamieszcza pełny tekst „Złego spotkania".
Zadziwiający utwór. Jego forma jest wprawdzie płaska i banalna, podobnie zresztą 
jak treść, ale morał wybrany przez młodego chłopca musi głęboko zaskakiwać. 
Uzbrojony zbójca ograbia bogatego podróżnego. Nie czyni jednak tego od razu 
i bezpośrednio, lecz stopniowo. Odbiera swej ofierze jedną rzecz po drugiej, przy czym 
za każdym razem maskuje swój gest motywacjami ogólnymi, pozornie logicznymi. 
A za każdą z tych motywacji kryje się siła. Pod jej groźbą podróżny wciąż przyznaje 
zbójcy rację i nie stawia oporu. W sumie jest to, właściwie rzecz biorąc, satyra 
na politykę z pozycji siły. Niezwykły temat.
Według Tournoux sztuka była odegrana po raz pierwszy w gronie rodzinnym 
w 1905 r. Charles grał wtedy rolę zbójcy, a jego kuzyn Jean de Corbie podróżnego. 
W 1906 r. młody autor otrzymał za „Złe spotkanie" nagrodę literacką, w wyniku której 
rzecz poszła do druku i ukazała się nakładem oficyny księgarsko-drukarskiej 
w Montligeon (Orne). Nad utworem dyskutowano wielokrotnie. Georges Cattaui w swej 
pracy „Charles de Gaulle" stwierdza w związku z tym: „Jest to satyra na możnych tego 
świata i lekcja filozofii politycznej, której nauki byłyby pożyteczne dla przyszłych ofiar 
Hitlera". Alfred Fabre-Luce ze swej strony uważa, iż autora „pociąga już wtedy w tej 
samej mierze chytrość co blichtr". Tournoux dodaje od siebie: „W rzeczy samej prawo 
Charlesa de Gaulle'a przypomina dość dokładnie prawo Teksasu: rację ma ten, kto 
pierwszy wymierzy pistolet".
Widzimy, że jeśli nawet młodziutki Charles był entuzjastą Bergsona, to jednak 
własna twórczość mówi o nim więcej niż intuicjonizm najmodniejszego filozofa 
francuskiego owego czasu. Zresztą obie te rzeczy jakoś się z sobą łączą.
Gdy Charles de Gaulle wrócił do Paryża, wstąpił do College Stanislas. Odszedł 
od jezuitów. Podobno postępowanie jednego z nich zraziło go i głęboko dotknęło. Nie 
potrafił tego zapomnieć.
„Mój Boże. Wolałbym, żeby miał trzy kochanki, niż żeby stracił wiarę" — 
denerwował się Henri de Gaulle. Nie wiemy, jak tam z tym było naprawdę. Pewne jest 
jednak, że nikt nie zarejestrował nigdy najmniejszej choćby sympatii Charlesa dla 
skrajnej prawicy, dla jego kolegów emocjonujących się Déroulčde'm czy Maurrasem, 
ideami nacjonalizmu integralnego. Od religii, od wiary nigdy nie odszedł. Francja zaś 
stanowiła dla niego jedność i ciągłość zgoła nieprzerwaną od 1500 lat 
do współczesności. Ważna była więc wyłącznie przynależność do narodu, a nie 
do takich czy innych ugrupowań. Bez wątpienia stąd też pochodzi pogarda Charlesa de 
Gaulle'a, pogarda trwająca przez całe jego życie, dla partii politycznych i ideologii.
Taka koncepcja historii zastanawiała zawsze obserwatorów poczynań de Gaulle'a. 
Pewnego razu amerykański dziennikarz David Schoenbrun, autor książki „The Three 
Lives of Charles de Gaulle" (Trzy egzystencje Charlesa de Gaulle'a), zadał mu wprost 
pytanie w tej kwestii: „Dlaczego ciągłość i dlaczego akurat od 1500 lat, a nie na przykład 
od 2000?"
„Historia Francji — odparł de Gaulle — zaczyna się dla mnie od Chlodwiga 
wybranego na króla przez plemię Franków, którzy dali imię memu krajowi. Przed 
Chlodwigiem rozciąga się prehistoria galicko-rzymska i galicka. Decydującym 
momentem jest dla mnie to, że Chlodwig był pierwszym władcą ochrzczonym. Kraj mój 
jest chrześcijański i dlatego historię Francji zaczynam liczyć od wstąpienia na tron króla 
chrześcijańskiego".
Z tamtych pierwszych lat wchodzenia w życie wiadomo jeszcze, że Charles nie 
chciał się uczyć niemieckiego. Trzeba mu było długo tę sprawę perswadować. Odnosił 
się do Niemców z taką samą wrogością, z jaką oni odnosili się do jego ojczyzny.
„Gdziekolwiek przechodzi granica francusko-niemiecka, pozostaje ona brzegiem 
rany. Wiatr, który ją omiata, niezależnie od miejsca, z jakiego wieje, nabrzmiały jest 
skrytością" — sformułuje tę nie opuszczającą go myśl na cztery lata przed drugą wojną 
światową w książce „Vers l'armée de métier" (Ku armii zawodowej).
Tymczasem kończyło się dzieciństwo. Zaczynała się młodość.
II
„Chwała przypada w udziale
tylko tym, którzy
o niej zawsze marzą".
CHARLES DE GAULLE „VERS L'ARMÉE DE MÉTIER"
— Wstąpiłem do Saint-Cyr, aby odebrać Alzację i aby olśnić Klarysę — miał 
powiedzieć Charles de Gaulle swemu koledze Loustaunau-Lacau, jak twierdzi 
Emmanuel d'Astier de la Vigerie.
O ile wstąpienie do Saint-Cyr, sławnej francuskiej szkoły oficerskiej, w 1909 r. jest 
faktem historycznym, o tyle nic bardziej hipotetycznego od owej Klarysy. Nie znajdziemy 
jej już nigdy i nigdzie w ciągu całej biografii de Gaulle'a, zadziwiająco wolnej 
od kobiecych postaci. Charles odznaczał się od najwcześniejszej młodości dyskrecją 
kamienia. Jak dotąd przynajmniej, nikt nie dowiedział się o jego sprawach sercowych.
„Armia francuska była wtedy jedną z największych rzeczy tego świata" — napisze 
po latach w „Pamiętnikach wojennych". Czyżby zapomniał własne zdanie 
wypowiedziane na ten sam temat w 1938 r., gdy pisał „La France et son armée"?
„W wyniku afery Dreyfusa i pod pretekstem zapewnienia sobie lojalności armii 
władze cywilne wywoływały w niej ferment. Liczne niełaski lub nieuzasadnione fawory, 
skandaliczne donosy lub groteskowe przetargi osłabiają ducha poświęcenia... Ilość 
incydentów — dowódców, którym odmawia się podania ręki, towarzyszy posłanych 
na kwarantannę, reklamacji, dymisji, pojedynków — w sprawie których ministerstwo 
musi wdrażać dochodzenia, jest w 1904 r. dwanaście razy większa niż przedtem. 
W latach 1900—1911 liczba kandydatów do Saint-Cyr spada z 1895 do 871, a do Saint-
Maixent z 842 do 380, podczas gdy na podoficerów zawodowych zgłasza się zamiast 72 
tysięcy jedynie 41 tysięcy. Ze zwyczajowych gwarancji stosowanych przy awansowaniu 
oficerów i przy doborze wyższego dowództwa ani jedna nie jest obecnie znana. 
Naturalnie zawsze w okresie pokoju wiedziało się, że nadawanie stopni i rozdział funkcji 
są wynikiem kompromisu między zasługami a wpływami. Jednakże w latach 
poprzedzających Wielką Wojnę samowola osiąga taki szczebel, że już po pierwszych 
salwach z dział trzeba będzie zwolnić połowę generałów.
Jest rzeczą zrozumiałą, że dyscyplina wojsk i ich wyszkolenie cierpią na skutek 
takiego spadku wartości i kadry. W 1907 r., kiedy w Beziers wybuchają rozruchy uliczne, 
cały pułk buntuje się i przechodzi na stronę demonstrantów. Gdy zaś później wejdzie 
w życie ustawa o trzyletniej służbie wojskowej, w wielu garnizonach dojdzie 
do prawdziwych powstań żołnierzy. ...Generał Langlois, wybitny dowódca, pełen umiaru 
i na pół uznany teoretyk, napisze w związku z tym: «Powinniśmy powiedzieć krajowi 
prawdę: armia ulega rozkładowi»".
A więc armia francuska nie była wtedy „jedną z największych rzeczy tego świata". 
Przeżywała kryzys, i to głęboki.
W tej sytuacji i atmosferze zjawiał się Charles de Gaulle w najbardziej 
tradycjonalistycznej ze szkół wojskowych Francji. W uczelni ekskluzywnej 
i arystokratycznej, do której wejście nie dla wszystkich było dostępne. Wymagało 
bezwzględnego cenzusu urodzenia, a w jego braku przynajmniej cenzusu majątkowego. 
Charles realizował w znacznej mierze marzenia ojcowskie. Henri de Gaulle też chciał się 
ongiś poświęcić karierze wojskowej. Bieda nie pozwoliła mu na to.
Zgodnie z zasadami szkolnictwa wojskowego owego czasu szkoła zaczynała się 
od rocznego stażu w pułku liniowym w stopniu szeregowca. Uważano, nie bez racji, że 
przed wydawaniem rozkazów należy się nauczyć słuchać.
Charles de Gaulle otrzymał więc we wrześniu 1909 r. skierowanie do 33 pułku 
piechoty w Arras. Dlaczego wybrał piechotę, a nie bardziej arystokratyczną kawalerię 
czy „inteligentniejszą" artylerię? „Ponieważ pole działania piechoty jest nieporównanie 
większe" — przekazuje wyjaśnienie tej sprawy, pochodzące prawdopodobnie z ust de 
Gaulle'a, J.-R. Tournoux.
Dowódcą kompanii, w której służył de Gaulle, był niejaki kapitan de Tugny. Według 
jego opinii Charles był miernym szeregowcem. Podoficerowie bardzo się z nim męczyli. 
Okazał się rekrutem niezręcznym, niezdyscyplinowanym, prawie ofermą. Nie umiał 
utrzymać swej gigantycznej postaci w postawie „zasadniczej", nie potrafił ułożyć rzeczy 
osobistych w przepisową „kostkę", nie czyścił należycie trzewików i, co o wiele gorsze, 
broni — owego długiego lebela będącego cudem ówczesnej techniki bojowej; wyglądało 
na to, że egzystencja wojskowa przytłacza go bardziej od tornistra z końskiej skóry 
z włosiem na wierzch, obciążonego zawsze źle zrolowanym kocem, menażką i 28 
kilogramami bagażu. Podoficerów złościły liczne książki na temat wielkich wodzów 
Francji, zwłaszcza Turenne'a i Hoehe'a, a także dzieła nieodłącznego Bergsona, które 
rozsadzały przegrodę w szafie nieznośnego rekruta. Denerwowała ich wreszcie jego 
zawsze wyniosła mina i niezmącony, lodowaty spokój, z jakim przyjmował wszelkie 
przeciwności losu.
Staż ten z pewnością bardzo się jednak młodemu elewowi przydał. Zapewne 
wtedy zaczął sobie wyrabiać opinię o tym, czym było wychowanie koszarowe w ujęciu 
z owego czasu. Zachował to w swej pamięci i skomentował w niejednej wypowiedzi 
w późniejszych latach.
Wrócił do Saint-Cyr bez najmniejszej naszywki. Kapitan de Tugny wyjaśnił tę 
sprawę krótko: „W jakim celu miałbym mianować starszym strzelcem faceta, który 
poczuje się dobrze dopiero jako wódz naczelny?" Zdanie to powtarzają różni 
biografowie de Gaulle'a zawsze w analogicznym brzmieniu. Czy jest ono prawdziwe? 
Charles z pewnością musiał się wyróżniać wśród innych rekrutów. Każdy, kto cokolwiek 
choćby miał do czynienia z koszarami, może to sobie łatwo wyobrazić. Ogromny drągal 
o bardzo poważnej, a zarazem delikatnej twarzy, obładowany książkami historycznymi, 
filozoficznymi i matematycznymi. Rozwinięty umysłowo, ale słaby przy chwytach broni 
i w mustrze zwartej, a już całkiem fatalny przy zamiataniu podwórza... Który kapral to 
lubi? W koszarach nazywano Charlesa „Wielkim Szparagiem". Przezwisko to 
przekształciło się następnie w Saint-Cyr w „Wielkiego Konetabla". W wersji spolszczonej 
byłoby to odpowiednikiem „Hetmana Wielkiego", gdyż connetable był do czasów 
Ludwika XIII najwyższym dowódcą wojskowym, sprawującym tę funkcję w zastępstwie 
króla.
Należy przypuszczać, że Charles odetchnął nieco, gdy w 1910 r. wrócił do Saint-
Cyr po nużącym stażu rekruckim. Miał wtedy 20 lat. Był jednym z 212 elewów. 98 
spośród nich miało zginąć w toku zbliżającej się już wojny.
Zdjęcia z tamtego tzaisu przekazują dokładnie jego wygląd. Włosy krótko 
przycięte, wysoko podstrzyżone; czasem nosi na głowie paradny kapelusz 
z pióropuszem. Mundur z akselbantami, wysoki kołnierz z wąziutkim białym żabotem, 
rząd złocistych guzików, ręce w białych rękawiczkach wsparte na szabli. W szyku 
zwartym zajmuje miejsce zawsze na prawym Skrzydle swojej kompanii. Jest przecież 
najwyższy. Nikt nie dorównuje mu wzrostem. Ten wzrost stanowi zresztą jego legendę 
w owych czasach. Do wymienionych już przezwisk dochodzą inne: „Kogut", „Cyrano". 
Ze wspomnień kolegów wiadomo, że w 1911 r. występował w przedstawieniu 
amatorskim zorganizowanym przez elewów. Grał w nim rolę... oblubienicy w wiejskim 
weselu. W 1912 r. kreował... klowna w długim, spiczastym kapeluszu. Popisywał się 
także woltyżerką, w czym towarzyszył mu (w kobiecej roli) przyszły generał Herreman.
Kolegami jego byli m. in. przyszły marszałek Juin, który okazał się prymusem tej 
promocji, oraz generał Béthouart, aie z nimi de Gaulle bliżej się nie przyjaźnił. Widziano 
go częściej w towarzystwie Siéyčsa i Ditte'a, którzy nie odegrali pierwszoplanowych ról 
w historii Francji. Przechadzał się z nimi, dyskutował na modne wówczas tematy 
wojskowe: o znaczeniu artylerii, o przyszłości lotnictwa, powszechnie lekceważonego. 
Musiał zapewne czytać książkę Jaurčsa „Armée nouvelle" (Nowa armia) i omawiać 
sprawy polityczne. W „Pamiętnikach wojennych" twierdzi, że armia „czekała spokojnie, 
a nawet z pewną ukrytą nadzieją, na dni, kiedy wszystko będzie od niej zależało". 
Podziwiał chwyty wielkich ludzi Francji tamtego czasu — Clemenceau i Poincarégo. 
Wojna zbliżała się w szybkim tempie. Pokój nie miał już żadnych szans. Francuski sztab 
generalny przekazał wtedy Rosji model karabinu „lebel". Francuskie kapitały płynęły 
do Petersburga od 1888 r., gdy Rosja otrzymała półmilionową, oprocentowaną na 4 
proc. pożyczkę na rozwój gospodarczy, umocnienie waluty, a przede wszystkim 
na modernizację armii. Wspomniany już poprzednio układ między Francją a Rosją 
przewidywał współdziałanie obu krajów w razie zagrożenia ze strony Trójprzymierza 
(Niemiec, Austrii i Włoch, połączonych układami z 1879 i 1882 r.). W myśl późniejszej, 
tajnej klauzuli układu francusko-rosyjskiego obie strony miały w przypadku 
bezpośredniego niebezpieczeństwa przeprowadzić jednoczesną mobilizację. Podczas 
gdy policja francuska usłużnie aresztowała i częstokroć wydawała swoim kolegom znad 
Newy różnych przeciwników caratu, rząd paryski realizował z wolna trudne zbliżenie 
z Anglią.
Kiedy de Gaulle w 1912 r. opuszczał Saint-Cyr z trzynastą lokatą, Europa była już 
trwale podzielona na dwa wrogie obozy, które skupiały całą swą energię 
na przygotowaniach wojennych. Legendzie o jakiejś „wyjątkowości" Charlesa, która 
proroczo zapowiadałaby przyszłego męża stanu, przeciwstawia się krótka 
charakterystyka służbowa, sformułowana przez jednego z przełożonych w Saint-Cyr: 
„Średni we wszystkim poza wzrostem". Jean Lacouture ma rację, gdy stwierdza, że 
przełożony ten nie odznaczał się nadmiarem intuicji.
Po wyjściu z Saint-Cyr Charles na własne żądanie został znów skierowany do 33 
pułku piechoty w Arras. Do jednostki, w której odbył staż rekrucki. Chęć odwetu 
za koszarowe niepowodzenia? Raczej pragnienie rozprawienia się z samym sobą, 
zatarcia tamtych, upokarzających wspomnień przez powrót na miejsce porażek. De 
Gaulle był twardy wobec siebie samego. Ta decyzja mówi o tym jednoznacznie.
Dwa poprzedzające wybuch wojny lata, które de Gaulle spędzi w garnizonie 
w Arras, mają z pewnością istotne znaczenie w jego dalszym życiu. Paul-Marie de la 
Gorce dostrzega wagę, jaką ma służba w tym najbardziej robotniczym regionie Francji 
dla młodego oficera. Wchodzący dopiero w życie podporucznik spotkał się tu 
z żołnierzami-górnikami, z żołnierzami-hutnikami z Nord, z Pas--de-Calais, 
z włókniarzami z Lilie i okolic. Poznał ich i przywiązał się do nich. „Przez całe życie, 
ilekroć będzie mówił o ludzie Francji, ma na myśli przede wszystkim tych z Północy; gdy 
się zwraca do Francuzów, wyobraża sobie Francuzów z Nordu" — stwierdza de la 
Gorce.
Na czele 33 pułku stał oficer, który miał w życiu de Gaulle'a odegrać jedną 
z czołowych ról: pułkownik Philippe Pétain. Człowiek, który już wtedy cieszył się 
niezaprzeczalnym autorytetem. Prosty, nie mający pochodzenia arystokratycznego, 
z chłopskiej rodziny, oddany duszą i ciałem służbie wojskowej, pełen nienawiści 
do przeciwnika zza Renu i ożywiony marzeniem o odwecie, Pétain słynął z dwóch 
rzeczy: ze swego nonkonformizmu w dziedzinie doktryny wojennej i z niezliczonych 
przygód z kobietami, które fascynował spojrzeniem porcelanowo-błękitnych oczu, 
zimnych i surowych. W korpusie oficerskim wiele mówiono na temat jego koncepcji 
koncentracji ognia artyleryjskiego, przeciwstawiającej się modnej w owym czasie tezie 
o ogniu rozproszonym, o „zraszaniu ogniem" przeciwnika. Pétain był fanatykiem siły 
ogniowej. Uważał ją za podstawowy element walki. Przesadzał zapewne w tym punkcie, 
gdyż dochodził do negacji ruchu, natarcia, ataku.
Apostołem szturmowania nieprzyjaciela w rozwiniętym szyku szerokiej tyraliery był 
pułkownik de Grandmaison, który zapewniał, że „w dziedzinie ofensywy nieostrożność 
lepsza jest od wszelkich zabezpieczeń". Przypłacił to życiem. Poległ u samego progu 
wojny, w 1914 r. Przed wojną zdołał jednak zaszczepić armii ducha ofensywy za każdą 
cenę. „Trzeba przyjąć — wołał — jedyną metodę, którą da się przeforsować zwycięstwo. 
Trzeba przygotować do tego ludzi, kultywując z pasją, z przesadą i aż 
do najdrobniejszych szczegółów instrukcji wszystko, co nosi — w najmniejszej nawet 
mierze — znamię ducha natarcia: posuwajmy się aż do granic możliwości, a i to nie 
będzie, być może, wystarczające..." Pułkownikowi de Grandmaison szło o to, by 
uniemożliwić nieprzyjacielowi przechwycenie inicjatywy ofensywnej, by nie zdołał 
uzyskać przewagi w działaniu.
Pétain znajdował się na przeciwnym biegunie. Stał na stanowisku, że „atakować to 
znaczy stworzyć linię ognia naprzeciw obiektu. Rzecz polega na tym, aby przenieść ją 
jak najbliżej nieprzyjaciela, rzucić się następnie na niego, jednakże dopiero 
po obezwładnieniu go ogniem, i wtedy zniszczyć bagnetem. Pojęcie punktów oporu, 
nowe pojęcie, powinno być naszą inspiracją. Skończyła się artyleria operująca 
oddzielnie. Nie można już wyznaczać jej celów bez brania pod uwagę postępów 
piechoty. Wartość ofensywy? Tak, ale pod warunkiem, że uruchomi się ogień 
dostatecznie potężny i niszczący, aby otworzyć drogę natarciu".
Spór, jak widać, zasadniczy. W okresie poprzedzającym wojnę Pétain daleki był 
od możliwości przeforsowania swych idei. Teorie ofensywy za wszelką cenę były 
bardziej błyskotliwe. Jest rzeczą znamienną, że w ćwierć wieku później, u progu drugiej 
wojny światowej, francuskie dowództwo odejdzie zarówno od szkoły Grandmaisona, jak 
i od Pétaina, przerzucając się w skrajność całkowicie przeciwną: pełnej rezygnacji 
z ofensywy na rzecz apoteozy obrony stałej.
Podporucznik de Gaulle przejęty był do głębi ideami swego pierwszego dowódcy. 
„To wielki człowiek" — mówił o nim z podziwem, który trwał jeszcze w 1938 r., skoro 
w swej książce „Francja i jej armia" napisał, wracając do wigilii wojny 1914 r.:
„Gdy Pétain głosił, że ogień zabija i że ogień powinien stanowić podstawę każdego 
manewru, zahamowano jego karierę, aby przeszkodzić mu w objęciu wyższego 
dowództwa".
Rzeczywiście Pétain przygotowywał się w 1913 r. do przejścia na emeryturę i kupił 
nawet małą posiadłość w pobliżu Saint-Omer. Historia chciała jednak inaczej.
W 1913 r. odbyły się wielkie manewry, w których wziął również udział 33 pułk 
w barwach „czerwonych". Pozostało z tego czasu zdjęcie de Gaulle'a, siedzącego 
z trzema oficerami na trawie, widocznie podczas przerwy w ćwiczeniach, gdyż wszyscy 
zajęci są posiłkiem. Zdjęcie jest trochę niewyraźne. De Gaulle wysunął naprzód swoje 
długie nogi w wysokich sztylpach skórzanych. Na tylnym planie rozlokowali się 
żołnierze. Wszyscy mają ćwiczebne opaski na kepi. 33 pułk pokonał wtedy — 
„niebieskich", którzy atakowali w myśl zasad de Grandmaisona. Pétain wciągnął ich 
w morderczą zasadzkę ogniową i rozniósł w kontrataku.
Manewry zakończyły się nie mniej generalnym szturmem trzech pułków 
z rozwiniętymi sztandarami, w takt muzyki wojskowej, z bagnetem na broni. Na przełaj 
przez pola biegli w tyralierach piechurzy, odziani w czerwone portki. Ich bagnety 
połyskiwały w słońcu. Śmierć patrzyła na to i zanosiła się od śmiechu. Manewry się 
kończyły; wojna była tuż, tuż.
Trzeba przyznać, że dowództwo francuskie nie było zachwycone wynikami tych 
wielkich ćwiczeń. Cytowany przez de Gaulle'a w książce „Francja i jej armia" oficjalny 
raport z manewrów zawierał taki oto wniosek ogólny:
„Wojska nie są ani wyszkolone, ani zdyscyplinowane... Kadry ujawniają brak 
doświadczenia, który w rzeczywistej kampanii miałby ponure następstwa... Dowództwo 
nie dąży do wykonania otrzymanych zadań z niezbędną dla sukcesu aktywnością 
i energią". Nieudane manewry stanowiły jednak osobisty sukces de Gaulle'a.
„Oficer naprawdę wartościowy, rokujący najpiękniejsze nadzieje na przyszłość. 
Odnosi się z sercem do swych funkcji instruktora. Wygłosił błyskotliwy odczyt 
o przyczynach konfliktu na Półwyspie Bałkańskim. Bardzo inteligentny, pasjonuje się 
swym zawodem. Znakomicie dowodził plutonem na manewrach. Godny wszelkich 
pochwał" — pisał o nim w wystawionej 1 października 1913 r. charakterystyce służbowej 
pułkownik Philippe Pétain.
Należy sądzić, że prawie 24-letni porucznik (Charles awansował bowiem 
tymczasem) był do wojny lepiej przygotowany niż większość tej armii, w której służył. 
Armii rozłożonej łatwymi i prymitywnymi z wojskowego punktu widzenia wyprawami 
kolonialnymi, rozmaitymi ekspedycjami karnymi, połączonymi z morderstwami, 
rabunkami i gwałtami wśród tubylców, armii zdemoralizowanej tłumieniem licznych 
strajków i demonstracji robotniczych we własnym kraju. Stan uzbrojenia tej armii też 
pozostawiał wiele do życzenia. Poglądy dowództwa były konserwatywne i skostniałe. 
„Podczas gdy Niemcy wyposażyły swe wojska w potężną artylerię ciężką, większość 
specjalistów (francuskich) odrzuca kategorycznie wszelką innowację tego typu. 
«Mówicie o artylerii ciężkiej — odpowiada w 1909 r. podczas obrad komisji budżetowej 
parlamentu przedstawiciel sztabu generalnego. — Chwała Bogu, nie mamy jej. To, co 
stanowi siłę Francji, to lekkość jej dział». I minister stwierdza: «Artyleria ciężka jest 
niepotrzebna. Przy odpowiedniej liczbie pocisków 75 mm wszystkie przeszkody będą 
obalone». Co zresztą nie przeszkadza, że dotacja pocisków, która na podstawie 
doświadczeń wojny rosyjsko-japońskiej powinna wynosić 3 tysiące na działo, spada 
do 500 w 1906 r. Kiedy zaś w 1910 r. zdecydowano się wprowadzić do użytku pierwsze 
karabiny maszynowe, zrobiono to bez przekonania i jak gdyby z żalem. «Kazaliśmy to 
sfabrykować — mówi dyrektor Piechoty — aby udzielić satysfakcji opinii publicznej. 
Urządzenie to nie zmienia jednak nic, absolutnie nic». Z rozmysłem lekceważy się 
fortyfikacje jako szkodliwe dla ducha natarcia. Będą one tolerowane wyłącznie jako 
przyczółki lub «sworznie» manewru... Nawet narodziny lotnictwa wywołują wśród wielu 
oficerów sceptycyzm. Po powrocie z pokazu urządzonego przez lotników wojskowych 
komendant Wyższej Szkoły Wojennej (Foch — przyp. J. G.) zawołał: «Wszystko to jest 
sportem. Dla wojska samolot to zero»".
Tak pisał de Gaulle w 1938 r., to znaczy w czasie, kiedy francuski sztab generalny 
przerzucił się w drugą skrajność i od lekceważenia fortyfikacji w 1914 r. przeszedł do ich 
apoteozy w postaci linii Maginota, a od bałwochwalstwa dla manewru i natarcia 
zrejterował do absolutnej pochwały defensywy graniczącej z bezruchem. Na armii 
francuskiej (czy tylko na niej jednej?) zdaje się ciążyć bezustannie ten sam błąd: 
od 1870 r. nie jest ona przygotowana do żadnej z wojen.
Powtarza się to, podobnie jak cały mechanizm historii naszego kontynentu, który 
bardzo trafnie dostrzega de Gaulle, gdy rozważa ogólnopolityczną stronę zagadnienia 
stosunków między Francuzami a Niemcami.
„Prawdą jest — pisze — że niektórzy teoretycy chętnie skierowaliby ich (Niemców 
— przyp. J. G.) przeciw Anglii, jako że «przyszłość jest na wodzie», lub przeciw Rosji, 
której rynki — bałtycki, polski, ukraiński — kuszą kolonistę, przemysłowca czy pruskiego 
bankiera tak samo, jak ongiś kusiły rycerzy krzyżackich, względnie przeciw Wschodowi 
dla wykorzystania podziałów nad Dunajem i na Bałkanach czy też tureckiej 
beznadziejności. Jednakże bieg historii doprowadzi zawsze Germanów do walki przeciw 
Gallom".
Porucznik Charles de Gaulle ruszył na wojnę w mundurze barwy błękitu nieba 
z grubego, włochatego. sukna, nieforemnym i workowatym, wydanym zapewne — jeśli 
sądzić po zdjęciach z tamtego czasu — z magazynu „mob". Spojrzenie młodego oficera 
jest pełne tęsknoty. Jean Lacouture nie bez racji dopatruje się w tej szczupłej, wysokiej 
i jakby kruchej sylwetce czegoś właściwego postaciom Prousta i w ogóle fin de sičcle'u. 
Charles de Gaulle był jednak przede wszystkim żołnierzem.
33 pułk piechoty, dowodzony dalej przez Pétaina, wchodził w skład 5 armii 
generała de Lanrezaka, której główny wysiłek obronny skupił się pod Dinant.
Toczyły się tam zaciekłe walki, przy czym dowództwo francuskie usiłowało 
za wszelką cenę realizować swoje teorie ofensywnych działań w wersji de 
Grandmaisona. Kompanie, bataliony, pułki, a nawet całe dywizje ruszały więc 
do falowych ataków tyralierami, przy dźwiękach orkiestr, wśród grania rogów, 
heroicznych werbli i trzepoczących na wietrze sztandarów oraz proporców. Widok był 
wspaniały, ale celny ogień niemieckiej artylerii, a zwłaszcza karabinów maszynowych, 
powodował w szeregach francuskich hekatomby trupów, których stosy w błękitnych 
mundurach i czerwonych portkach zalegały pola. W Dinant nie został kamień 
na kamieniu. 33 pułk był w ciągu kilku dni zdziesiątkowany. De Gaulle zachował z tych 
pierwszych dni wspomnienia, które przekazuje w swojej książce „Francja i jej armia":
„Piechota zeszła z drogi. Rozwinięta wśród pól, drobnymi grupami posuwa się 
naprzód ku nieznanemu dramatowi. Tym razem marsz zbliżania nie jest już poligonową 
fikcją. W milczeniu, ze ściśniętymi gardłami, rzucając spojrzenie swym dowódcom, 
którzy zmuszają się do uśmiechu, ludzie idą pełni niepokoju, lecz zdecydowani. Nagle 
przy przejściu jednego ze wzgórz, u wylotu z lasu, tam gdzie kończy się jakaś ścieżka, 
nadlatują pierwsze pociski. Częstokroć są to tylko szrapnele przybyłe z daleka, 
eksplodujące wysoko, których nikła skuteczność dodaje otuchy nowicjuszom. Wkrótce 
jednak ostrzał staje się dokładniejszy. Serie pocisków omiatają ziemię. Nie bez 
osłupienia widzimy, jak na naszych oczach padają pierwsze trupy. W tym momencie 
zjawiają się pociski artylerii ciężkiej. Lecą z wyciem, wybuchają z ogromnym hukiem, 
wywołują wrażenie kataklizmu. Nie ulega wątpliwości, że straty pozostają rzadko 
w proporcji do efektu, jaki powodują. Jednakże nie widzi się tego natychmiast. Chwilowo 
grupy znajdujące się w pobliżu tej zapory ogniowej przeżywają wstrząs. Niektóre są 
na skutek tego moralnie rozbite.
Formacje piechoty, mniej lub bardziej rozproszone, zmieszane, zepchnięte z osi 
kierunkowej, zbliżają się do strefy, w której będą miały wejść do walki. Zgodnie 
z przepisami dowódcy idą na czele pododdziałów, żołnierze patrolują na przodzie, każdy 
usiłuje wykryć nieprzyjaciela. Jednakże wśród pustki pola walki nie widać nic. Jak 
można w tych warunkach wskazać cele, skomponować manewr. Maszerujmy! 
Zobaczymy, co będzie.
Pociski gwiżdżą teraz, najpierw rzadko i jak gdyby pełne wahania, potem chwilami 
stają się liczniejsze i spadają rojem na jakąś bardziej odkrytą grupę. Są one mniej 
brutalne niż artyleria, lecz groźne, ponieważ ranią i zabijają w milczeniu. Rozkazy 
i przyzwyczajenie posuwają wojsko ciągle naprzód. Trzeba biec z bijącym sercem przez 
sierpniowe ścierniska. Ręka ściska karabin, którego się jeszcze nie użyło, ciężki 
rynsztunek obiia się o biodra.
I oto nagle skoncentrowany celny ogień nieprzyjaciela. Grad kul i burza pocisków 
narastają z sekundy na sekundę. Ci, którzy przeżyli, padają na ziemię przerażeni, 
zmieszani z wyjącymi rannymi i pokornymi już trupami. Udany spokój oficerów, którzy 
giną stojąc, bagnety na lufach kilku upartych plutonów, rozlegające się trąbki, które 
wzywają do ataku, heroiczne zrywy poszczególnych żołnierzy, nic nie pomaga. 
W mgnieniu oka okazuje się, że całe bohaterstwo świata nie znaczy nic wobec ognia.
Podczas gdy piechota ruszyła do ataku, artyleria zajmowała pozycje. Musiała mieć 
czas na znalezienie miejsc dla dział i taborów, na ustalenie punktów obserwacyjnych, 
zorganizowanie łączności. Zresztą do czego strzelać, skoro nieprzyjaciel ujawnia się 
jedynie poprzez trudno dostrzegalne błyski wystrzałów z dobrze ukrytych luf. Naturalnie, 
gdyby piechurzy wskazywali punkty, w których napotykają opór, artyleria mogłaby 
skutecznie interweniować. Jednakże w jaki sposób ci ludzie znajdujący się w piekle o 3 
kilometry przed bateriami mogliby z dostateczną szybkością dostarczać dokładnych 
wskazówek? Częstokroć artyleria jeszcze nie zakończyła swych przygotowań, kiedy 
atak już się załamał. Salwy z naszych dział będą miały tylko represyjny charakter, okażą 
się zbyt spóźnione i rozproszone, aby wpłynąć na zmianę faktów dokonanych...
Podczas gdy toczyła się walka pierwszych rzutów, odwody, lepiej lub gorzej ukryte, 
przeżywały najgorszego rzędu emocje. Pociski, które na nie spadały bez możliwości 
riposty z ich strony, dramatyczne opowiadania tych, którzy nadchodzili z pierwszej linii, 
widok rannych napływających stamtąd powodowały zamieszanie tym większe, iż nic się 
tu nie działo. Kiedy zaś nadchodzi rozkaz do wymarszu, niepokój jest już wyczuwalny. 
Jednostki te zjawiają się w polu rażenia rozbite moralnie. W tym stanie nie mogą się 
często utrzymać pod huraganem ogniowym, przystają więc, rozpraszają się w terenie, 
mieszają z pierwszym rzutem, który miały za sobą porwać do natarcia. Zdarza się nawet 
czasami, że nieoczekiwany incydent wywołuje w takiej zbyt rozemocjonowanej 
jednostce nagłe rozładowanie nerwowe, które załamuje wolę walki. Wybucha wtedy 
panika, szeregi pękają. Załamanie trwa zresztą krótko i jest szybko lokalizowane. 
W każdym razie mamy natychmiastowy dowód, że gdy zwiększa się liczbę ludzi pod 
ogniem nietkniętego nieprzyjaciela, nie osiąga się nic poza zwielokrotnieniem ilości 
zabitych. Toteż wkrótce wyczerpanie dochodzi do tego stopnia, że nie ma innego 
wyjścia poza wycofaniem formacji, których nic już nie zdoła utrzymać w terenie".
W opisie tym warto zwrócić uwagę na charakterystyczne dla de Gaulle'a 
połączenie czysto literackiej narracji z bardzo konkretnymi i logicznymi wnioskami natury 
wojskowej.
Wojna zaczęła się dla Francji 3 sierpnia 1914 r. Już w 12 dni później — 15 sierpnia 
— de Gaulle został ranny. Należał do pierwszych rannych w tej wojnie.
Ewakuowany z frontu, pogrążył się w lekturze gazet. Z nich oraz od rannych, 
którzy coraz gęściej napływali do szpitala, dowiadywał się o przebiegu walki. 5 armia — 
podobnie jak inne — cofała się gwałtownie na południe. Niemcy przeszli przez Belgię, 
francuski system obronny pękł w wielu miejscach. Taktyka z 1870 r. okazała się 
całkowicie nieprzydatna w 1914 r. Francję uratował wreszcie — jak to przewidywał 
Pétain — ogień. On zatrzymał Niemców w pierwszej bitwie nad Marną i odrzucił ich 
na wschód.
De Gaulle jest pełen podziwu dla swego narodu, dla wysiłku ludzi, dla ich nagłej 
jedności działania, patriotyzmu i poświęcenia społeczeństwa.
„Wielka Wojna — napisze w swych wspomnieniach z tego czasu w 1938 r. — jest 
rewolucją. Gdy tylko na murach zabieleje dekret mobilizacyjny, 4 miliony ludzi — jedna 
czwarta pracującej ludności — opuszcza ziemię, fabryki, biura. Za nimi pójdą 4 miliony 
innych. Zakłady produkcyjne, służby publiczne pochłoną jeszcze 5 milionów mężczyzn 
i kobiet. Sto miliardów w złocie, połowa skarbu państwa, pogrąży się w odmętach. 
Za jednym zamachem system, w którym żył świat, został wstrząśnięty od podstaw. 
Żegnaj wolności w produkcji, w rozdziale dóbr, w wymianie; skończyła się stabilizacja 
klasowa i majątkowa; wybory są zawieszone; opinie nadzorowane, prasa cenzurowana. 
Myśli, namiętności, interesy skupiają się w tym samym straszliwym 
i wszechogarniającym dramacie... Tak tedy wystarczy, aby Francja dobyła miecza, a już 
żarliwość staje się powszechna. Przechodzi ona z tłumu na jednostki, ogarnia je 
z nieodpartą, sugestywną siłą. Wszystko, co sprzyja porywom — patriotyzm, wiara 
religijna, nadzieja, nienawiść do nieprzyjaciela — znajduje natychmiastową zachętę 
w społeczeństwie. Bledną natomiast teorie, które — można było sądzić — będą się 
przeciwstawiały ruchowi. Nie ma takiego ugrupowania, które potępiłoby mobilizację. 
Żaden związek zawodowy nie usiłuje przeszkodzić jej strajkami. W parlamencie nie brak 
żadnego głosu przy uchwalaniu kredytów wojennych..."
De Gaulle widzi więc wojnę jako rewolucję. Nie ulega wątpliwości, że jego 
wrażenia byłyby porywające, gdyby się nie wiedziało, czym była pierwsza wojna 
światowa, gdyby nie znany był terror, jaki patronował owej jedności działania tak gorąco 
tu opiewanej, gdyby w niepamięć poszła śmierć Jaurčsa i rozgromienie antywojennej 
opozycji. De Gaulle pomija to milczeniem. Jest wojskowym i arystokratą w służbie 
Francji, choćby republikańskiej, ale Francji. Nic poza tym się nie liczy.
Zastanawia tu jedno: pisał to przecież w 1938 r., a więc w 24 lata po wybuchu 
pierwszej światowej, w 21 lat po Rewolucji Październikowej, o którą otarł się, będąc 
w Polsce, i na rok przed wybuchem drugiej wojny światowej. Trudno sobie wyobrazić, 
aby nie dostrzegał różnic w tak zasadniczych pojęciach. Nie mógł przecież mieszać 
ciężkiego imadła machiny biurokratycznej i policyjnej, uruchomionej w 1914 r. 
w poszczególnych państwach ruszających na wojnę, z... rewolucją. Idzie więc o coś 
innego. Książka wydana w 1938 r. powołuje się wprawdzie na dawną wojnę, ale 
przecież zbliża się nowa. Tym razem z nieprzyjacielem hitlerowskim, z wrogiem, który 
ma w swym arsenale broń ideologiczną. Toteż de Gaulle nie waha się przed nagięciem 
historii do potrzeb groźnego dla jego ojczyzny okresu. Posługuje się określeniem 
„rewolucja". Czym jest u niego to pojęcie? Nie rozwija go, jednakże z tego, co pisze, 
wynika, że idzie mu o mobilizację do wojny ogólnonarodowej z nieprzyjacielem ojczyzny.
Wróćmy jednak do biegu wydarzeń z tamtego czasu.
Rana odniesiona pod Dinant jeszcze się całkiem nie zagoiła, gdy de Gaulle 
poprosił o powrót na front. Osłabiony i przybladły, wrócił do zdziesiątkowanego, 
przerzedzonego 33 pułku. Otrzymał tym razem funkcję zastępcy szefa sztabu. Awans 
dla młodego porucznika. Nominacja nie została jednak przyjęta przez niego z zapałem. 
Nie bawiło go zajmowanie się papierami nawet we frontowej ziemiance. Uciekał z niej 
i wiódł śmiało ku liniom nieprzyjaciela patrole rozpoznawcze. Często przedzierał się 
teraz na czele obdartych, brodatych, zawszonych żołnierzy przez zrytą pociskami 
i poprzecinaną zasiekami z drutu kolczastego „ziemię niczyją", pełzał pod osłoną nocy 
wśród frontowego żelastwa, przyczajał w lejach po pociskach, przysłuchiwał rozmowom 
niemieckich żołnierzy, gdyż tymczasem mimo awersji do germanistyki nauczył się — 
skoro taka była potrzeba — tego języka.
W pomyślniejszych okazjach chwytano też i przyprowadzano jeńca.
„Zrealizował szereg akcji rekonesansowych przeciw pozycjom nieprzyjaciela 
w niebezpiecznych warunkach i dostarczył cennych informacji" — napisano o nim 
w rozkazie dziennym 2 dywizji z 25 stycznia 1915 r.
Z owych patrolowych akcji rozpoznawczych, z nocnych wędrówek na froncie, 
z rozmaitych luzowań wojsk i wypadów pozostał również opis literacki skreślony ręką de 
Gaulle'a. „Wyrusza się u progu nocy, rynsztunek jest ciężki, serce ściśnięte... Droga, 
którą się człowiek przesuwa, pełna konwojów, ścieżka, na jaką następnie się wchodzi, 
wąskotorowa linia kolejowa, jaką się przekracza, pozycje artylerii obserwowanej 
na stanowiskach ogniowych świadczą, że nad wszystkim tym czuwa wszechobecna 
władza... Z każdym krokiem naprzód marsz staje się coraz cięższy, ponieważ 
w bezustannie używanym rowie ziemia jest niezmiernie wyślizgana. Chociaż pada 
niewielki deszcz, nogi grzęzną w błocie. Poza tym mimo rozkazów pojedynczy żołnierze, 
ci, którzy się zagubili, łącznicy, różni dyżurni, ranni, sanitariusze tworzą przeszkodę 
w tym rowie, pełnym niezależnie od tego porzuconego rynsztunku, brył ziemi, która się 
obsunęła, i nieszczęsnych martwych. Nieprzyjacielska artyleria bombarduje punkt 
przejścia bądź wystrzeliwanymi od czasu do czasu pociskami, bądź długotrwałym 
ostrzałem, który zatrzymuje ruch. Jednakże piechota dotarła do swych pozycji 
wyjściowych. Zajmuje je w ugrupowaniu, w którym wkrótce ruszy do natarcia. Każdy 
sprawdza broń, przeciera zabrudzony karabin, kontroluje granaty, przywiązuje lepiej 
rynsztunek, rozdziela żywność. Doprowadza się też do porządku drabiny; karabiny 
maszynowe zajmują stanowiska. Dowódcy zachęcają do odwagi i pokazują się 
żołnierzom.
Dopóki trwają te przygotowania, emocja jest hamowana bez zbytniego wysiłku. 
Potem jednak trzeba czekać. Kilku wesołków zmusza się do żartów.
Mędrcy usiłują drzemać. Większość zamyka się w milczeniu. Zaczyna świtać. 
Obserwuje się to ze wzmożonym niepokojem, wiadomo bowiem, iż wielu nie zobaczy 
już wieczoru. Chłodna mgła poranna wywołuje dreszcze u znużonych ludzi. Wkrótce 
jednak światło dzienne rozprasza mrok. Piechurzy, osłaniani przez artylerię, podniecani 
hukiem i własną gorączką, próbują wyjrzeć ponad przedpiersia rowu strzeleckiego. Pełni 
niepokoju, usiłują wymiarkować, jak skuteczna jest akcja własnej artylerii, której każdy 
dobrze wymierzony pocisk wzmaga ich szansę przeżycia.
Jednakże godzina szturmu zbliża się. Napięcie nerwowe dochodzi szczytu. 
Spojrzenia kierują się raz po raz na zegarki. Dowódcy czują na sobie wzrok żołnierzy. 
Zmuszają się do spokoju, przechodząc wzdłuż linii wskazują cel i kierunki. Więzy 
dyscypliny zaciskają się wokół każdego żołnierza. Jeszcze kilka minut. Wojsko już stoi. 
Tempo ognia artylerii rośnie. Zaczynają strzelać karabiny maszynowe, aby wesprzeć 
zryw natarcia. Oto moment. Oficerowie wykonują ruch ręką. Za nimi, machinalnie, 
ze ściśniętym gardłem, z pulsującymi skroniami ruszają do ataku żołnierze".
Ci, którzy znali de Gaulle'a z tamtego okresu, twierdzą zgodnie, że był niebywale 
odważny. Często wyrażał pogląd, iż śmierć lepsza jest od beznadziejnej przeciętności. 
Chciał osiągnąć szczyty albo umrzeć. Nie było to u niego pustym frazesem. Walczył 
z taką pogardą dla śmierci, jak gdyby miał zapewnioną nieśmiertelność. Zapamiętano to. 
Istnieją na ten temat liczne anegdoty. Według jednej z nich podczas jakiejś akcji 
rekonesansowej nadleciała z charakterystycznym gwizdem i furkotem ciężkiej beczki tak 
zwana torpeda powietrzna wyraźnie widoczna podczas zbliżania się. Dwaj towarzyszący 
de Gaulle'owi oficerowie nie wytrzymali nerwowo tego widoku i rzucili się na ziemię. Gdy 
po eksplozji podnieśli się z błota, ujrzeli de Gaulle'a obserwującego z zimnym spokojem, 
w pozycji stojącej, teren przez lornetkę.
— Przestraszyliście się, panowie? — zapytał chłodno i bezlitośnie.
18 lutego 1915 r. de Gaulle otrzymał nominację na kapitana, zatwierdzoną 
ostatecznie 4 września tegoż roku. Wojna przeszła tymczasem w wojnę pozycyjną. 
Armie zakopały się w błocie. Trwały w bezruchu, zraszając się ogniem i niepokojąc 
wzajemnie atakami, kontratakami oraz patrolami. W toku jednej z takich akcji de Gaulle 
znów został ranny. Stało się to pod Mesnil-lčs-Hurlus i kosztowało tym razem cztery 
miesiące szpitala. Znów czas do rozmyślań i refleksji.
Po powrocie na front de Gaulle otrzymał w rejonie Verdun jedną z pozycji o złej 
sławie. Znajdowała się ona niedaleko Berry-au-Bac, przy drodze nr 108, i nosiła nie 
zachęcającą nazwę „Cholerycznej fermy".
Nomen omen. 10 kompania (z 3 batalionu) dowodzona przez de Gaulle'a brała 
w lutym 1916 r. udział w sześciodniowych walkach w rejonie słynnego fortu Douaumont. 
Została tam niemal doszczętnie rozbita.
De Gaulle odniósł ranę w starciu wręcz. Bagnet niemiecki przebił mu udo, 
a odłamek pocisku, który eksplodował w pobliżu w chwilę potem, ugodził kapitana 
w głowę.
Wiele godzin przeleżał na polu walki bez ruchu, na pół zasypany, nieprzytomny, 
wśród zabitych i rannych. Dopiero po zakończeniu boju, kiedy nadeszła noc 
„dobroczynna, pozwalająca — jak napisze później — na policzenie swych sił, 
na zorganizowanie zdobytego terenu, nawiązanie kontaktu z czołowymi oddziałami, 
z tyłami i sąsiadami, na przesunięcie dział, zaopatrzenie się w amunicję, żywność 
i wodę, na ewakuację rannych i jeńców", ta noc dopiero przyniosła mu ratunek. 
Nadszedł on nieoczekiwanie od sanitariuszy niemieckich. De Gaulle znalazł się jednak 
w niewoli.
Przez długi czas, jak to często bywa, uważano go za poległego. Świadczy o tym 
rozkaz armijny wydany 2 marca 1916 r. przez generała Pétaina, dowódcę obrony 
Verdun:
„Kapitan de Gaulle, dowódca kompanii, znany ze swej wysokiej wartości 
intelektualnej i moralnej, w chwili gdy jego zdziesiątkowany batalion znajdował się pod 
ciężkim ogniem artylerii, a nieprzyjaciel otaczał kompanię ze wszystkich stron, porwał 
podległych sobie ludzi do zaciekłego starcia wręcz, co było jedynym rozwiązaniem, jakie 
uznał za godne swego pojęcia honoru wojskowego. Padł w boju. Oficer pod każdym 
względem nieprzeciętny".
Jednocześnie de Gaulle otrzymał „pośmiertnie" order Legii Honorowej. Na razie nic 
o tym wszystkim nie wiedział. Martwy dla swoich, znalazł się w niewoli u tamtych, 
z przeciwnej strony. Wojna była dla niego w pewnym sensie skończona. Został z niej 
wyeliminowany.
W niewoli przebywał 32 miesiące. Przeszedł przez pięć obozów jenieckich i tyleż 
prób ucieczki. Za każdym razem gubił go wzrost, po którym Niemcy rozpoznawali 
zbiega. Uparty „recydywista" został wreszcie wysłany do ponurego fortu IX w karnym 
obozie-twierdzy Ingolstadt, nazywanym przez bywalców, nie bardzo wiadomo dlaczego, 
„oberżą napowietrznej dziewki". Spotkał się tam z rozmaitymi ludźmi, z którymi życie 
zetknie go jeszcze w przyszłości, m. in. z majorem Catroux, mającym odegrać istotną 
rolę w 1940 r., z wydawcą Bergerem-Levrault, który będzie publikował jego książki, 
dziennikarzem Rémy Roure. W obozie tym przebywał również podporucznik carskiej 
armii Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski. Czy rozmawiał z de Gaulle'em? Czy poznali 
się bliżej? Nie ma na to żadnych przekonujących dowodów.
Nie ulega wątpliwości, że pod względem osobistego rozwoju umysłowego 
i intelektualnego okres niewoli został przez de Gaulle'a wykorzystany. Ci, którzy 
znajdowali się wtedy w jego otoczeniu, zachowali w pamięci żarliwe dyskusje, jakie 
powodował swymi poglądami. Starał się przede wszystkim ocenić wojnę. Analizował jej 
mechanizm, strategię i taktykę stron walczących, ich błędy i odkrycia. Szukał nowych 
dróg. Był już wtedy gorącym zwolennikiem broni pancernej, która dopiero zaczęła się 
zjawiać na polu walki. Widział w niej jedyne wyjście ze stagnacji, w jakiej pogrążał 
wojska morderczy ogień artylerii, moździerzy i broni maszynowej. Ów ogień, którego 
bałwochwalczym arcykapłanem był Pétain.
Mamy tu wyraźną gradację pojęć: najpierw de Grandmaison propagował ruch, to 
znaczy natarcie za wszelką cenę, atak piechoty i lekkiej artylerii bez żadnej nieomal 
osłony; Pétain sprzeciwiał się tej teorii, stojąc na stanowisku, że ogień, i tylko ogień, 
skoncentrowany, zmasowany, w postaci zapory ogniowej czy ogniowego wału może być 
decydujący; ruch miał tu znaczenie drugorzędne. De Gaulle idzie dalej od nich. Łączy 
petainowskie pojęcie ognia z ruchem. Ale nie z ruchem w wersji Grandmaisona, lecz 
z posuwaniem się naprzód pancernych kolosów osłaniających piechotę lub kryjących ją 
w swym wnętrzu, odpornych na ogień dzięki swej stalowej konstrukcji i trudnych 
do wzięcia na cel.
Nie da się dziś powiedzieć, jak de Gaulle formułował swe poglądy. Pisemnie miał 
to uczynić dopiero wiele lat później. W każdym razie występował jako nowator, i to nie 
tylko, gdy szło o wojska pancerne. W niewoli spotkał się bowiem z asem lotnictwa 
Rolandem Garrosem, fascynującym człowiekiem, który pierwszy przeleciał na rok przed 
wojną Morze Śródziemne z Saint-Raphaël do Bizerty. Garros jest tym, który zaszczepił 
de Gaulle'owi szacunek dla powietrznych prób i zainteresowanie dla przyszłości 
lotnictwa.
Odrębne poglądy miał de Gaulle już wtedy także i w kwestiach politycznych. 
Intensywnie studiował w niewoli nieprzyjaciela. Bardzo pilnie czytał niemieckie gazety, 
śledząc dzięki nim przebieg wojny, politykę, ekonomikę, propagandę, psychikę tego 
narodu. Pochłonął też masę innych publikacji, a zwłaszcza książek z najróżniejszych 
dziedzin od beletrystyki i poezji, poprzez historię i sztukę wojenną do traktatów 
filozoficznych i politycznych z różnych czasów. Opowiadają np., że nawet zamykany 
w pojedynczej celi za kolejne próby ucieczki deklamował tam głośno poematy Goethego 
czy Schillera, aby — jak wyjaśniał — wyrobić sobie należytą wymowę i akcent niemiecki. 
Bez wątpienia w tym właśnie czasie powstały pierwsze notatki i zarysy książki „La 
Discorde chez l'ennemi" (Niezgoda u nieprzyjaciela), którą wydał w 1924 r. nakładem 
swego towarzysza niewoli Bergera-Levraulta.
„Między Galiami a Germanami wzajemne zwycięstwa niczego nie rozstrzygnęły, 
niczego nie zaspokoiły" — mówił de Gaulle, który uważał wtedy Niemcy za „siłę 
natury..., wiązkę potężnych, lecz i mętnych zarazem instynktów". „Urodzeni artyści bez 
gustu, technicy, którzy pozostali feudałami, wojowniczy ojcowie rodzin, restauracje 
będące świątyniami, fabryki w lasach, gotyckie pałace dla potrzeb... naturalnych, 
ciemięzcy, którzy chcą być kochani, separatyści gotowi słuchać na skinienie palca, 
na zmrużenie oka, kawalerowie-niezapominajki zarzygani swoim piwem..." — wyraża 
się o Niemcach de Gaulle. W jego oczach kraj ten jest chwilami „wysublimowanym 
i grząskim oceanem, z którego sieć wydobywa na przemian to monstra, to skarby".
Można sobie łatwo wyobrazić, jakie dyskusje musiały wywoływać takie poglądy 
w atmosferze niewoli, gdzie ludzie nie mają w gruncie rzeczy nic lepszego do roboty 
poza dyskutowaniem. J.-R. Tournoux uderzyło to, że ludzie znający de Gaulle'a dzielą 
się zawsze na jego zdecydowanych zwolenników i na równie gorących przeciwników. 
Obojętnych prawie całkowicie brak. Tak było już wtedy. „Znajdą się tacy — pisze 
Tournoux — którzy aż do śmierci będą mówili: «Jestem gaullistą od 1916 r.»; inni zaś: 
«Jestem antygaullistą od 1916 r.»" Z pewnością coś w tym jest.
Dla de Gaulle'a niewola jest męką. Gdzieś daleko coś się dzieje, ale on pozostaje 
tu spętany. Od 15 września 1916 r., to znaczy od bitwy nad Sommą, zjawia się na polu 
walki „artyleria szturmowa", broń pancerna. Eksperyment z nią udaje się szczególnie 
błyskotliwie pod Cambrai 20 listopada i 6 grudnia 1917 r. Niemcy cofają się. „Frankfurter 
Allgemeine Zeitung" drukuje pełne irytacji artykuły. De Gaulle czyta je i wygłasza 
prelekcje pełne entuzjazmu dla nowej broni. W 1918 r. ruszają do natarcia francuskie 
czołgi Renault, Saint-Chamond, Schneidera; rozbijają Niemców pod Soissons, wdzierają 
się głęboko w niemiecką obronę. Churchill planuje wtedy użycie 10 tysięcy wozów 
pancernych na froncie długości 300—400 kilometrów... Niemcy dobrze zapamiętają 
lekcję i wykorzystają gorzkie nauki z tych lat w 1939 r. Francuzi zapomną o wszystkim. 
Poza de Gaulle'em, który już wtedy, za murami Ingolstadtu, miał wizję właściwego 
działania.
Bezruch męczył go najbardziej. Oficerowie walczyli z nudą i monotonią jeniecką 
organizując gry wojenne i odczyty na różne tematy. Jean Lacouture wspomina o jednym 
takim odczycie związanym z polityką Henryka III. Wyłonił się na jego tle spór w kwestii 
moralnej strony postępowania króla.
— Dajcie spokój — miał według Lacouture'a powiedzieć de Gaulle — dla profesora 
jest rzeczą całkiem naturalną, że wielki przywódca polityczny pozbywa się swych rywali 
za pomocą sztyletu i trucizny.
Kiedy zawodziły dyskusje, odczyty i lektura, jeńcy robili to, co robią wszyscy jeńcy 
na świecie. Starali się denerwować swoich „gospodarzy". Tu i ówdzie wybuchały więc 
lokalne pożary, to znów zatykano gdzieś przewody wodne, urządzano małe karambole, 
podkopywano dyscyplinę zbiórek i apeli, organizowano niezliczone kawały. Na wszelkie 
sposoby wyprowadzano z równowagi starego generała Petera, komendanta obozu.
Ciekawa rzecz: tyle jest rozmaitych wspomnień związanych z życiem umysłowym 
de Gaulle'a w niewoli, z jego stosunkami koleżeńskimi, z folklorem jenieckim, nie można 
natomiast znaleźć nic na temat sprawy, która przecież musiała dotrzeć do obozu 
i wywrzeć jakieś wrażenie na przebywających tu oficerach. Mam na myśli Rewolucję 
Październikową w Rosji, falę rewolucyjną, która ogarniała w tym czasie Niemcy, 
a zwłaszcza armię kajzerowską, no i bunty żołnierskie 1917—1918 r. w armii 
francuskiej. De Gaulle nie zabiera w tych kwestiach głosu. Nie wypowiadał się na ich 
temat, nie pisał o nich w latach późniejszych. Milczenie, którego nie można pominąć. 
Dziwne milczenie, jeśli wziąć pod uwagę, że o sprawach tych musiała w Ingolstadt być 
mowa, choćby ze względu na obecność rosyjskich oficerów. Tuchaczewski np. 
na wiadomość o rewolucji ucieka z Ingolstadt do Rosji. W jego ślady idą inni. De Gaulle 
nie okazuje temu ruchowi najmniejszego zainteresowania; ani aprobaty, ani potępienia.
Ostatnim etapem niewoli jest dla de Gaulle'a Ludwigshafen, gdzie przekształcono 
w obóz tamtejszą Anilin-Fabrik.
Wojna dobiegała już wtedy końca. De Gaulle nie znał jeszcze jej straszliwego 
bilansu. Zainteresował się nim dopiero później i przedstawił w „La France et son armée":
„Zmobilizowaliśmy — pisał — najpierw 3 780 000 żołnierzy... Mimo że 1914 r. miał 
nas kosztować w zabitych, rannych i jeńcach 955 000 ludzi, 1915 r. — 1 430 000; 
1916 r. — 900 000; 1917 r. — 546 000; 1918 r. — 1 095 000, to znaczy razem prawie 5 
milionów, mimo że fabrykom sprzętu wojennego i rolnictwu trzeba było dostarczyć coraz 
liczniejszych rąk do pracy... to jednak zdołamy już pod koniec 1915 r. podnieść stan 
walczących do 3 milionów i utrzymywać ten poziom przez cały czas..."
W obliczu kończącej się zwycięsko wojny de Gaulle'a ogarnęła duma. Francja 
okazywała się — w jego oczach — wszędzie zwycięska i obecna. „Już w 1915 r. 
dostarczamy — stwierdza w cytowanej książce — dwie trzecie korpusu rzuconego 
na Gallipoli. Ekspedycja bałkańska podjęta zostaje z naszej inicjatywy. We wrześniu 
1918 r. dziewięć dywizji francuskich znajdzie się pod Vardarem..." I dalej w tymże tonie 
o pomocy dla Włoch, które opuściły Trójprzymierze, o zablokowaniu floty austriackiej 
przez marynarkę wojenną Francji, o walce z niemieckimi okrętami podwodnymi, „których 
jedną trzecią zatopiły" jednostki francuskie, o bojach wojsk francuskich w Maroku, 
Tunisie, Kongu, Kamerunie. „Przyczyniliśmy się do otwarcia na ziemi i na morzu Kanału 
Sueskiego, do wyrwania Jerozolimy z rąk Turków, do wyzwolenia Arabii, Syrii, Libanu, 
Cylicji..." (De Gaulle zdaje się tu zapominać, że dziwne było owo wyzwolenie, skoro 
kraje te zostały natychmiast zamienione w kolonie francuskie). „Nie kto inny jak my 
zapewniliśmy w stu procentach uzbrojenie Belgom. My również przejęliśmy armię 
serbską, którą zaopatrywaliśmy do końca wojny. My także wygnaliśmy z Aten króla 
Konstantyna i uzbroiliśmy oddziały Venizelosa. Mimo odległości, która dzieli ich od nas, 
Rumuni otrzymywali naszych doradców i specjalistów. W 1916 i 1917 r. nasze misje 
wojskowe dostarczyły Rosjanom przez Archangielsk i Półwysep Kola amunicję oraz 
sprzęt. Dla wyszkolenia swych wojsk, kadr, sztabów Amerykanie korzystali z naszych 
instruktorów; artyleria ich strzelała tylko ze skonstruowanych przez nas dział; ich lotnicy 
latali wyłącznie na aparatach francuskich. W wigilię zawieszenia broni weszły do walki 
na zachodnim froncie armia polska i korpus czechosłowacki. Wyposażyliśmy je 
we wszystko i zorganizowaliśmy. We wszystkich punktach świata duch i moc Francji 
inicjują i rozwijają wysiłek".
I w innym miejscu: „Na trzech zabitych Niemców dwóch ginęło z naszych rąk. 
Czyje działa, czyje samoloty, czyje czołgi były lepsze od naszych? Czyja strategia 
odniosła triumf, jeśli nie ta, którą głosili nasi generałowie? Czyj ogień rozgrzewał 
zwycięzców do tego stopnia co energia Francji?"
Pisane były te słowa — warto sobie to uświadomić — w 1938 r. Zaledwie dwa lata 
później Francja miała ponieść jedną z największych klęsk w swojej historii. Ujmująca jest 
jednak ta duma de Gaulle'a z roli jego ojczyzny w pierwszej wojnie światowej.
Godna zapamiętania jest i ocena, jaką dawał de Gaulle (jeszcze w 1938 r.) 
na podstawie doświadczeń z pierwszej wojny swemu przełożonemu, Pétainowi:
„Znakomity w wydobyciu ze wszystkiego tego, co istotne i praktyczne, górował 
duchem nad swym zadaniem. Dzięki sile charakteru nadawał temu zadaniu swoje 
piętno. Między tą postacią, widzącą wszystko w sposób jasny, i akcją bez przetargów, 
jakiej wymagały obecnie walka i żołnierze, harmonia jest tak kompletna, jak gdyby 
stanowiła prawo natury. Zresztą do dowódcy, o którym wiedziano, iż wzgardził 
majątkiem, miano zaufanie. Oto potęga zmysłu krytycznego strzegąca przed banalnymi 
przywilejami. Majestat niezależności, który odbiera rozkazy, ale zamyka się przed 
wpływami. Prestiż tajemnicy, strzeżony przez zamierzony chłód, czujna ironia 
dochodząca do granic dumy, w którą spowita jest samotność tej postaci".
De Gaulle w swych wizjach nie zawsze miał wyczucie wartości ludzi, z którymi się 
stykał. Przez całe życie będzie to jego piętą achillesową.
Czas przemyśleń: 1919 -1939
III
„Na szczęście zawsze znajdzie
się jakiś rozsądny szef sztabu,
aby naprawić błędy generała,
który zwariował".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Wojna skończyła się, ale nie dla wszystkich. W wyniku interwencji mocarstw 
zachodnich, a wśród nich Francji, ciągle jeszcze zabijano się wzajemnie w Europie 
wschodniej i na azjatyckich rubieżach. Wydarzenia te wciągnęły również de Gaulle'a.
W maju 1919 r. 29-letni kapitan znalazł się w Warszawie jako jeden z członków 
francuskiej misji wojskowej generała Weyganda. Lato i zimę tegoż roku spędził 
w Rembertowie, gdzie został wykładowcą na kursach doskonalenia polskich oficerów.
Z okresu tego nie pozostało wiele wspomnień. Raczej anegdoty. Są więc tacy, 
którzy utrzymują, że w kawiarniach Warszawy, a zwłaszcza u słynnego Bliklego 
na Nowym Świecie, widywano de Gaulle'a z uroczą, młodziutką i filigranową panią 
Czetwertyńską. („Należy tu brać pod uwagę romantyczną wyobraźnię Polaków" — pisze 
ostrzegawczo Jean Lacouture). Jest to jedyne zresztą nazwisko polskiej damy łączone 
z osobą de Gaulle'a. Innym historiom brak najmniejszego choćby konkretu. 
Dziennikarze francuscy usiłowali w swoim czasie pójść śladami tych legend. Nie zaszli 
daleko. Znalazła się wprawdzie pani, która zapewniała, że nader blisko znała 
barczystego, niezwykle wysokiego i przystojnego majora francuskiego, ale de Gaulle 
interpelowany następnie przez tychże dziennikarzy podczas jakiegoś przyjęcia odparł, 
wzruszając ramionami:
— Peuh! Elle se vente, messieurs...
— E-tam! Ona się przechwala, panowie...
Curzio Malaparte, który był wtedy w Warszawie attaché dyplomatycznym 
ambasady włoskiej, wspomina w swojej książce „Technika zamachu stanu":
„Miałem 20 lat, gdy byłem w Warszawie świadkiem sierpniowych dni 1920 roku. 
Tuż obok mnie, na tym samym chodniku Krakowskiego Przedmieścia, w tym samym 
oknie hotelu «Bristol» znajdował się inny obserwator: francuski major noszący nazwisko 
Charles de Gaulle. Taki sam zwyczajny widz jak ja".
Malaparte pisze „major", gdyż oficerowie francuscy otrzymywali na czas pobytu 
w Polsce o jeden stopień wyżej niż ten, jaki mieli w rzeczywistości. Awans miał jednak 
charakter tymczasowy.
Historia pobytu de Gaulle'a w Polsce składa się wyłącznie z takich urywków. Czy 
mieszkał w hotelu „Bristol"? Nie ma co do tego żadnej pewności. Są świadkowie 
twierdzący, że zajmował kwaterę przy ulicy Nowy Świat pod numerem 35 na drugim 
piętrze. Zawsze pobożny i praktykujący, miał chodzić regularnie na nabożeństwa 
do kościoła Świętego Krzyża. Chętnie przechadzał się też Alejami Ujazdowskimi. Był 
częstym gościem francuskiego klubu oficerskiego przy ulicy Zielnej. Dostawał się tam 
spacerkiem przez Krakowskie Przedmieście i Królewską. Bywał też istotnie w „Bristolu", 
„Europejskim" i — poza legendarnym Bliklem — w „Polonii" oraz w restauracji 
Lijewskiego na Krakowskiem. Zwracał uwagę swoim wzrostem, długą i ciężką szablicą, 
dzwoniącymi ostrogami. W białych rękawicach wyglądał imponująco. Miał w sobie coś 
z rycerza Rolanda i z kapitana Fracasse'a jednocześnie. Swobodnie rzucał od czasu 
do czasu polskie zdania i hojne napiwki.
Niewiele jakoś o tym mówił. Trudno było z niego coś na ten temat wydobyć. 
Czasem wypowiadał jednak parę zdań.
— W Polsce tkwiłem jakiś czas — zwierzał się — w pewnym „zapadłym zakątku". 
Kiedy dostawałem pobory, wiodłem życie bojara. Organizowałem kolacyjki przy 
świecach. Po pięciu—sześciu dniach nie miałem już jednak żadnych rozrywek poza 
pracą.
Ów „zapadły zakątek" to chyba Rembertów, bo poza tą miejscowością de Gaulle 
nigdzie w Polsce dłużej nie przebywał. A jednak pobyt w naszym kraju, zetknięcie 
z ludźmi musiały wywrzeć na nim wrażenie szczególnego rodzaju, zachował bowiem dla 
Polski i Polaków niezaprzeczalną sympatię. Krótkie wzmianki o Polsce, jakie znajdujemy 
w jego pismach, są zawsze pełne ciepła. Uznanie przez niego od samego początku 
granicy na Odrze i Nysie nie mogłoby chyba mieć miejsca bez podkładu sympatii dla 
narodu polskiego. Jak twierdzi Jean Lacouture, bardzo staranny biograf i badacz faktów, 
biblioteka de Gaulle'a miała zawierać m. in. niemiecki przekład „Pism" Józefa 
Piłsudskiego z licznymi adnotacjami na marginesie. Ciekawe byłoby z pewnością 
zapoznanie się z tymi adnotacjami; rzecz — jak dotąd — nieosiągalna.
U progu lata 1920 r., po załamaniu się ofensywy Piłsudskiego na Kijów, w wyniku 
zmiennych losów wojny jednostki Armii Czerwonej dotarły aż do linii Wisły. Wykładowcy 
i słuchacze Rembertowa znaleźli się momentalnie na froncie. De Gaulle został wtedy 
mianowany oficerem zwiadu na froncie południowym przy 6 armii generała 
Iwaszkiewicza. „Oddał istotne usługi jako oficer III Biura. Szczególnie wyróżnił się 
świetną realizacją w bardzo trudnych warunkach licznych zadań frontowych podczas 
działań w sierpniu 1920 roku. Złożył dowody bezbłędnej oceny sytuacji, nie wahał się 
przed kontaktem z nieprzyjacielem dla zdobycia potrzebnych danych (działania przeciw 
armii Budionnego 30 VTI—2 VIII, wzięcie Hrubieszowa 13— 14 VIII). Był dla swego 
przełożonego najcenniejszym współpracownikiem, a dla polskich towarzyszy 
przykładem świetnego, bojowego oficera" — takie chlubne świadectwo wystawił mu 
Weygand. Nic nie wskazuje na to, aby de Gaulle odnosił się do tej wojny 
z entuzjazmem. Dowodem tego jest choćby jego uparte milczenie w tych kwestiach. 
Nigdy o nich nie pisał; nigdy nie sięgał po przykłady z tych czasów. Zarówno jego cztery 
wydane przed drugą wojną światową książki, jak i „Pamiętniki wojenne" i „Pamiętniki 
nadziei" wolne są od refleksji na temat działań 1919—1920 r. De Gaulle'owi wyraźnie 
obca była ta wojna. Oczywiście nie żywił żadnej sympatii dla komunistów, dla 
bolszewików; ideologia niezbyt go obchodziła; widział w nich jednak ludzi, którzy 
po prostu bronili swojej ojczyzny przed obcym najazdem, i to chyba było dla niego 
najważniejsze. Czuł się na tej wojnie źle. Nie miał też sympatii dla Weyganda. Nigdy jej 
nie miał i tak już będzie do końca, poprzez 1940 rok i kolaborację tego generała 
z Niemcami do dnia jego śmierci, kiedy de Gaulle, już jako szef państwa, odmówi 
zmarłemu honorów wojskowych i wstępu pod kopułę Inwalidów.
12 października 1920 r. podpisane zostały preliminaria dotyczące ustalenia granicy 
między Polską a Republiką Rad. De Gaulle należał do pierwszych oficerów misji, którzy 
wrócili do Francji. Przełożeni żegnali go z nie ukrywanym żalem. Pułkownik Mercier 
kierujący grupą instruktorów w Rembertowie pisał 20 grudnia 1920 r. o de Gaulle'u:
„Oficer pierwszorzędny. Ma co prawda nieco dumny wygląd, który może mu 
szkodzić wśród towarzyszy. Niemniej jednak jego odejście to prawdziwa strata dla 
szkoły, w której szczególnie trudno będzie go zastąpić. Władze polskie wystąpiły zresztą 
w pełnej pochwał prośbie o zachowanie go na kursie dowódców batalionów, kiedy 
wyraził zamiar powrotu do Francji".
Równie wysokiego zdania o de Gaulle'u był późniejszy szef misji francuskiej 
generał Niessel, który 23 grudnia 1920 r. stwierdził:
„Pracował u mnie jako szef mego gabinetu. Podjął znaczny wysiłek; doskonale 
redaguje, umie rozwiązywać problemy. Elegancki, o pięknej prezencji, stanowi świetny 
typ oficera. Praca w moim gabinecie nie przeszkadza mu w wygłaszaniu interesujących 
wykładów w różnych szkołach. Jego zasługi wojenne są imponujące. Należy obecnie 
do najbardziej wyróżniających się i pełnowartościowych dowódców. Pragnie wrócić 
do Francji, aby się tam ożenić i przygotować się do Szkoły Wojennej. Szczerze żałuję, 
że go tracę, ale trudno mu przeszkadzać w zapewnieniu sobie we Francji przyszłości 
rodzinnej i wojskowej. Nadaje się szczególnie na wykładowcę w szkole wojskowej".
Zastępca generała Niessela, generał Bernard, uzupełniał tę najwyższą ocenę:
„Swoje wybitne zdolności wojskowe wykazał podczas operacji przeciw 
bolszewikom, realizując jako oficer sztabu niebezpieczne akcje rekonesansowe 
i orientując polskie dowództwo zgodnie z otrzymanymi dyrektywami... Skromny, 
o doskonałej edukacji, kapitan de Gaulle może pretendować do bardzo pięknej kariery. 
Wszystko przemawia za nim; nic przeciw niemu".
Sprawa ślubu, podobnie jak i dalszych studiów wojskowych nie były dla de Gaulle'a 
pretekstem do wyjazdu z Polski. Jedno i drugie było prawdą. W listopadzie 1919 r., 
podczas krótkiego urlopu spędzonego w Paryżu, de Gaulle poznał za pośrednictwem 
jednego ze swych znajomych pannę Yvonne Vendroux. Stało się to przy bufecie 
podczas zwiedzania Salonu Jesiennego malarzy. 19-letniej dziewczynie spędzającej 
wakacje w Paryżu towarzyszył ojciec, bardzo bogaty fabrykant biszkoptów, wafli 
i sucharów z Calais.
Pierwsze spotkanie, jak twierdzą niektórzy, było romantyczne. To znaczy orkiestra 
grała podobno akurat w tym momencie modną melodię „Walca przeznaczenia", 
a Charles był tak zmieszany, że rozlał na suknię Yvonne herbatę.
Ich ślub odbył się 7 lipca 1921 r. w kościele w Calais. Pozostało z tego uroczystego 
dnia zdjęcie. Oglądamy na nim de Gaulle'a w mundurze kapitana, z piersią pełną 
orderów, wśród których nie brak i polskiego Krzyża Walecznych. U boku 
majestatycznego oficera w białych rękawiczkach widać w ślubnym welonie 
przystrojonym kwiatami drobną kobietę, która będzie mu towarzyszyła całe życie.
W życiu de Gaulle'a nastąpiła bardzo istotna zmiana. Ojciec Yvonne miał poza 
fabryką w Calais filie w Dunkierce i Douai oraz pałac rodzinny w Sept-Fontaines pod 
Charleville w Ardenach. Ród potężny, osiadły — podobnie zresztą jak de Gaulle'owie 
na północy, ale w odróżnieniu od nich bogaty. Poprzez małżeństwo Charles de Gaulle 
wiązał się nie tylko jeszcze bardziej z przemysłową i górniczą północną Francją, lecz 
także i jak gdyby, z przeciwnej strony, z kapitalistycznymi kołami swego kraju, z owymi 
legendarnymi dwustu rodzinami, które nim faktycznie rządziły.
Zgodnie z decyzją przełożonych począwszy od 1 października 1921 r. de Gaulle 
przystąpił do wykładania historii wojskowości w Saint-Cyr. Pozostawał więc dalej 
w szkolnictwie. Warto zwrócić uwagę na kolejne etapy jego kariery. Najpierw był 
frontowym oficerem liniowym, potem wykładowcą taktyki w Rembertowie, obecnie 
wykładowcą historii. Tej historii, która jest przecież zmumifikowaną polityką, tak samo 
jak polityka — to tylko historia na bieżąco. Rzecz znamienna: konsekwentnie 
i systematycznie czas zbliżał go do polityki. Doświadczenia narastały i miały dalej 
narastać, ale sumowały się, nie eliminowały. Jako że „wszystko z czegoś wypływa" — 
jak nieraz mówił de Gaulle.
W wysokich czarnych butach z cholewami, z regulaminową szablą u boku kapitan, 
który miał za sobą Verdun, trzy rany i doświadczenia polskie, wywierał na młodych 
słuchaczach ogromne wrażenie. Było ono tym większe, im bliżej go elewi poznawali. 
Mówił świetnie. Nie przemawiał, a właśnie mówił. Krótko, zwięźle. Nie darmo miał ojca 
nauczyciela. Dar wykładania wyniósł z domu rodzicielskiego. Umiał go jednak połączyć 
z czymś, czego nie można się nauczyć, co trzeba mieć: z niebywałą siłą perswazji 
i przekazu. Był pod tym względem fascynujący i takim zachowali go w pamięci 
słuchacze.
28 grudnia 1921 r. małżeństwu de Gaulle urodził się syn. Na znak przywiązania 
do Pétaina chłopiec otrzymał imię Philippe. Nad jego kołyską zawieszono fotografię 
marszałka. (Pétain otrzymał buławę w grudniu 1918 r. z rąk prezydenta Poincaré. 
Podczas uroczystości marszałek Foch szepnął do generała Weyganda: „I pomyśleć, 
żeśmy go kopniakami w d... aż tu doprowadzili". Najwyraźniej nie wszyscy podzielali 
podziw de Gaulle'a dla Pétaina). Pod fotografią znalazła się dedykacja: „Memu młodemu 
przyjacielowi Philippe'owi de Gaulle'owi z życzeniami, by w życiu skupił wszystkie dobre 
cechy i dary swego ojca. Z serdecznością. Philippe Pétain".
Stary marszałek nie był jednak ojcem chrzestnym małego. Jak wyjaśnia J.-R. 
Tournoux, sprzeciwiła się temu rodzina Vendroux, w której tradycji godność taka 
przypadała wyłącznie najbliższym krewnym. Rodzicami chrzestnymi Philippe'a zostali 
więc Henri de Gaulle i matka Yvonne. Poza tym Pétain był rozwiedziony, co 
dyskwalifikowało go ostatecznie.
De Gaulle nie zabawił długo w Saint-Cyr. Zmierzał zdecydowanie do tego, co 
postanowił. 2 maja 1922 r. dopiął swego. Został przyjęty do Ecole de Guerre (Szkoły 
Wojennej), będącej odpowiednikiem naszej Akademii Sztabu Generalnego.
Jeden z jego towarzyszy z kursu, kapitan André Laffargue, w swych 
wspomnieniach z tego okresu uważa de Gaulle'a za oryginała. Twierdzi, że nie był on 
bynajmniej uosobieniem odpychającej dumy, choć mógł wywoływać takie wrażenie. 
Poruszał się bowiem z taką godnością, z takim namaszczeniem, jak gdyby sam 
obserwował (wewnętrznie) swoje wystąpienia. Jednocześnie jednak ten małomówny 
i zamknięty w sobie człowiek miał zawsze wysoko rozwinięte poczucie humoru. 
Niejednokrotnie brał udział w zabawach i kawałach kolegów, w ich wieczorach 
towarzyskich z przyśpiewkami niezbyt cenzuralnymi z punktu widzenia obyczajowości.
Generał Chauvin (w owym czasie kapitan) stwierdza: „W osobie de Gaulle'a 
zwracało uwagę coś ważniejszego od jego wzrostu. Wypływa to z prądów i sił, jakie się 
odczuwa, którym się nawet podlega... Krótko mówiąc, człowiek ten pociągał mnie 
i trzymał pod swego rodzaju urokiem. Szczególnym zainteresowaniem darzył on czołgi. 
Posiadał zadziwiającą kulturę historyczną. Niezależnie od tematu jego wypowiedzi 
nacechowane są zawsze rozwagą filozofa, przetykane powoływaniem się na przykłady 
związane ze sprawą, często z dodatkiem humoru, a czasem z ostrzem cynizmu lub, jeśli 
kto woli, ironią oksfordzką. Uderza jego zdolność do udzielenia odpowiedzi na wszystko, 
tak jakby dokonał przeglądu wszystkich problemów niezależnie od tego, czy idzie 
o sprawy wojskowe czy inne. Zdanie swoje wypowiada niezwykle lapidarnie, co jest 
zamierzone i podkreśla jeszcze bardziej nieodwracalny, definitywny charakter jego 
opinii. Jest on w każdym razie przeciwnikiem zbyt długich dyskusji, a jeśli obawia się, że 
zostanie w coś takiego wciągnięty, łagodnie ucina i swój uśmiechnięty odwrót motywuje 
sloganem: «Wszystko jest we wszystkim»... Jeżeli ma oczy szeroko otwarte na świat 
zewnętrzny, i to bardziej na rzeczy niż na ludzi, to jednak jego życie wewnętrzne jest — 
jak się wydaje — szczególnie intensywne. W każdym razie zamiłowanie do działania 
chroni go przed popadnięciem w jałową introspekcję..."
Według Chauvina de Gaulle „skłaniał się bardziej do dedukcji niż do analizy, co 
znamionuje bojowników". Miał być również „skłonny do tworzenia, niejednokrotnie 
i w abstrakcji, systemów, co wypływało z jego zdolności do syntezy, do zmierzania ku 
horyzontom dziwnie wykraczającym poza te, do jakich ogranicza się na ogół 
dalekowzroczność zwykłego kapitana".
Zdań takich można by przytoczyć wiele. Niezwykłość de Gaulle'a uderzała 
wszystkich, którzy się z nim zetknęli.
Naturalnie miał również sporo przeciwników. Czy mogło być inaczej przy takim 
sposobie bycia? Pułkownik Moyrand, który nie lubił de Gaulle'a, określił go krótko: „Król 
na wygnaniu".
Wypływało to z poczucia własnej wartości, które de Gaulle posiadał 
w niespotykanej skali. Wśród wspomnień generała Chauvina można znaleźć scenę, 
która w pełni to potwierdza. Któregoś pogodnego wieczoru po ćwiczeniach Chauvin i de 
Gaulle przysiedli na chwilę pod lasem i zapalili papierosy. Ogarnęło ich, jak to się nieraz 
zdarza w porze zachodu słońca, rozmarzenie.
— Przerwałem milczenie — opowiada Chauvin — i powiedziałem: Mój drogi, 
niewątpliwie to ciebie rozśmieszy, ale mam wrażenie, że jesteś przeznaczony do czegoś 
bardzo wielkiego.
— Ja także mam takie wrażenie — odparł sucho de Gaulle ku zdumieniu 
Chauvina, który oczekiwał przynajmniej ironii.
Naturalnie poglądy de Gaulle znów nie pokrywają się zbyt dokładnie z punktem 
widzenia wykładowców. Słuchaczy szkoli się wtedy wyłącznie w oparciu 
o doświadczenia wojny 1914—1918. Wnioski z niej wysnute są raczej dziwne. Tak tedy 
w myśl ówczesnej doktryny francuskiej obrona ma zawsze wyższość nad natarciem, 
nieprzyjaciela należy w nią wciągnąć jak w zasadzkę i zniszczyć. Największe znaczenie 
ma ogień. Wszelki ruch i manewr są ryzykowne. De Gaulle nie chce się z tym absolutnie 
zgodzić. Jego zdaniem należy połączyć ogień z ruchem, a ruch osłonić pancerzem 
czołgów. Wykładowcy uśmiechają się kwaśno. Chętnie dobraliby się do skóry zbyt 
pewnego siebie kapitana, ale boją się Pétaina. Wiedzą, że de Gaulle często odwiedza 
marszałka, że bywa u niego w domu, dzieli się z nim swymi myślami.
Dziwny kaprys losu chciał również, że najbliższymi ludźmi, nieomal przyjaciółmi de 
Gaulle'a, byli w Szkole Wojennej jego przyszli przeciwnicy: Georges Picot, przyszła 
podpora Vichy w koloniach, gridoux, minister wojny Vichy, a następnie uchodźca 
polityczny (skazany na śmierć za kolaborację) i doradca wojskowy Franco; Loustaunau-
Lacau, współpracownik Pétaina w latach okupacji, człowiek, który parokrotnie zmieniał 
obóz i przekonania (był m. in. jakiś czas gaullistą). Z tą trójką de Gaulle spotykał się 
najczęściej. Byli oni gośćmi w jego domu. Znów powtarzało się to samo: de Gaulle 
widział zawsze lepiej mechanizmy rzeczy, historii, polityki niż ludzi. Nie umiał sobie 
dobierać towarzystwa.
Przed zakończeniem kursu Szkoły Wojennej odbyła się w czerwcu 1924 r. tak 
zwana podróż taktyczna słuchaczy w rejon Bar-sur-Aube. Było to połączone 
z ćwiczeniami, w których kapitan de Gaulle otrzymał funkcję dowódcy korpusu 
armijnego. Relację z tego wydarzenia złożył w wiele lat później (w 1960 r. w artykule 
opublikowanym w piśmie „Miroir de l'Histoire") wspomniany już generał Chauvin, 
specjalista broni pancernej i jej entuzjasta. Jego wpływ na poglądy de Gaulle'a w tej 
dziedzinie wydaje się niewątpliwy. Chauvin głosił mianowicie już nazajutrz po pierwszej 
wojnie światowej konieczność zmasowanego używania broni pancernej i tworzenia 
wielkich jej związków: korpusów i armii.
Na wspomnianych ćwiczeniach de Gaulle irytował przez cały czas pułkownika 
Moyranda, wykładowcę taktyki ogólnej i kierownika podróży. Rozwiązania młodego 
kapitana były zbyt indywidualne. Działały Moyrandowi na nerwy. Zapamiętał je sobie 
i postanowił rozprawić się z niesfornym słuchaczem na omówieniu zajęć.
Stało się to 17 czerwca w jednej z izb szkolnych Bar-sur-Aube. Moyrand był bardzo 
agresywny i wyraźnie atakował de Gaulle'a, który z trudem mieścił się w ciasnej ławce 
szkolnej. Wieczór był gorący i pot występował na czoło pułkownika, tracącego coraz 
bardziej nerwy. Szczególnie irytował go kamienny spokój de Gaulle'a. W pewnej chwili 
nie wytrzymał:
— Gdzie są tabory lewoskrzydłowego pułku pańskiej prawoskrzydłowej dywizji? — 
zwrócił się do de Gaulle'a sądząc, że dobije go tym pytaniem.
De Gaulle uniósł brwi.
— Chateauvieux — powiedział do kolegi, pełniącego funkcję szefa sztabu 
na ćwiczeniach — niech pan odpowie.
— Ależ ja pytam pana, de Gaulle — ryknął Moyrand.
— Pułkowniku — odparł z godnością kapitan — powierzył mi pan na ćwiczeniach 
odpowiedzialność za korpus armijny. Gdybym jeszcze miał dodatkowo pełnić funkcje 
moich podwładnych, nie miałbym dostatecznej swobody umysłu do należytego 
wypełnienia mego zadania... Chateauvieux, proszę odpowiedzieć pułkownikowi...
— Dobrze — wysapał Moyrand. — Wiedzieliśmy, że pańskim zdaniem wiele 
rzeczy nie dorasta do pana... Teraz widzę to.
Oczywiście ta i podobne sprawy musiały się odbić na końcowej ocenie. Zwłaszcza 
że dołączyły się do tego jeszcze stałe spory de Gaulle'a z zastępcą komendanta, 
generałem Dufieux, mającym bardzo przestarzałe poglądy na temat użycia czołgów. 
W rezultacie w skali ocen — „bardzo dobrze", „dobrze", „dość dobrze" i „dostatecznie" 
— de Gaulle'owi przypadła druga pozycja: „dobrze". Stało się to notabene dopiero 
w wyniku interwencji osobistej Pétaina. Bez niej de Gaulle otrzymałby na wniosek 
Dufieux ocenę „dość dobrze". Ale i tak wyszedł z tego głęboko zraniony. Tournoux 
twierdzi, iż pełen oburzenia sklął Szkołę Wojenną i zapowiedział, że do tej „parszywej 
budy" nigdy nie wróci, chyba że zostanie jej komendantem.
Ciekawe są opinie, jakie otrzymał w tej szkole ze strony przełożonych.
Pułkownik Moyrand pisał o nim:
„Oficer inteligenty, kulturalny i poważny... Niestety osłabia swą niezaprzeczalną 
wartość zbytnią pewnością siebie, ostrością, z jaką odnosi się do poglądów drugich, 
oraz postawą króla na wygnaniu. Wydaje się zresztą, że lepszy jest w ogólnym 
i syntetycznym badaniu danego problemu niż w głębszym i praktycznym podejściu 
do jego realizacji".
Inny przełożony, którego podpis jest nieczytelny: „Spokojny, rozważny, dobrze 
wyjaśnia i redaguje, choć złożył pracę pisemną, która obok dłużyzn i rzeczy 
niepotrzebnych zdradza luki wskazujące na zdecydowany brak opanowania techniki. 
Lepszy, jakkolwiek nieco powierzchowny, w ustnych zajęciach; z trudem formułuje swoje 
idee". Albo (również z nieczytelnym podpisem autora): „Inteligentny. Łatwo pracuje, sąd 
na ogół należycie umotywowany; szybka decyzja. Dobrze widzi całość spraw, ale 
świadomie lekceważy posunięcia w kierunku ich realizacji. Trochę z dystansem. Pewna 
skłonność do samozadowolenia".
Wszystkie świadectwa utrzymane są w tym samym tonie. Jak widać, jeszcze raz 
potwierdzała się znana prawda, że szkolne opinie rzadko znajdują później odbicie 
w życiowej rzeczywistości.
Może zresztą de Gaulle istotnie tak bardzo nie przykładał się do pracy w szkole? 
Może był zajęty jeszcze czymś innym? Tak się w każdym razie wydaje, gdy wziąć pod 
uwagę fakt, iż opuszczenie przez niego Szkoły Wojennej zbiega się z publikacją jego 
pierwszej książki: „La Discorde chez l'ennemi". Pomysł powstał — jak to już zostało 
stwierdzone — jeszcze w niewoli; tam też zbierał de Gaulle pierwsze obserwacje 
i kompletował notatki. Pisanie było w następnych latach niemożliwe. Kampania 
w Polsce, ślub, urządzanie się, płynność sytuacji osobistej tuż po wojnie nie ułatwiały 
systematycznej pracy. Stabilizację przyniósł dopiero pobyt w Szkole Wojennej. De 
Gaulle pisał więc równolegle z nauką. I można się założyć, że osobista praca bardziej 
go absorbowała, to zaś z kolei musiało się odbić na wynikach, jakie uzyskiwał na kursie. 
Nieważne. Jego książka jest bowiem zaskakująca i jedyna w swoim rodzaju.
De Gaulle przeprowadza w tej pracy analizę przyczyn klęski Niemiec w pierwszej 
wojnie światowej. Widzi ich pięć: 1. „Brak dyscypliny ze strony von Klucka, który 
w dniach 2—5 września 1914 r. stworzył warunki dla naszej (francuskiej — przyp. J. G.) 
ofensywy nad Marną i ułatwił nasze zwycięstwo"; 2. „Zaciekła walka, jaką stoczył 
admirał Tirpitz w latach 1914—1917 z kanclerzem cesarstwa Bethmannem-Hollwegiem, 
aby zmusić go do proklamowania wojny podwodnej bez ograniczeń, czyli do tego, czego 
tamten nie chciał, a co spowodowało przystąpienie Ameryki do wojny"; 3. „Niezdolność 
Niemiec do stworzenia jednolitego dowództwa, choć wszystkie okoliczności przemawiały 
na korzyść takiego kroku"; 4. „Kryzys rządowy, tym razem już nieuleczalny, wywołany 
w Berlinie przez intrygę Ludendorffa, który zdecydowanie zmierzał do faktycznej 
dyktatury i nie wahał się przed obaleniem kanclerza Bethmanna, wywierając nacisk 
na cesarza, buntując partie polityczne i powodując zgubny zamęt w opinii publicznej"; 5. 
„Nagłe i całkowite moralne załamanie się, począwszy od 18 lipca 1918 r., mężnego 
narodu; upadek tym większy, iż naród ten potrafił do tego momentu rozwijać zbiorową 
wolę zwycięstwa, upór i wytrwałość, zdolność do cierpienia, które od pierwszego dnia 
wojny zasługiwały na podziw i z pewnością zyskają hołd Historii".
Ta lista złożona z pięciu powodów jest kwintesencją książki. Jej ponad 250 stronic 
zawiera motywację tego założenia.
Indywidualizm tej oceny musi uderzyć każdego czytelnika. Z pięciu wymienionych 
tu przyczyn cztery pierwsze odnoszą się do niemieckich marszałków i admirałów, 
do czołowej kasty wojskowej II Rzeszy. Tej kaście przypisuje de Gaulle powody klęski 
Niemiec. Wskazuje na jej niezmierzoną dumę i pychę; nie waha się ona przed 
najgorszymi kombinacjami, najpodlejszymi intrygami, gdy w rachubę wchodzi jej 
niepohamowana żądza władzy nie tylko nad własnym krajem, lecz także nad światem. 
Trzeba było ogromnej przenikliwości, aby już w 1924 r. tak komentować te sprawy. De 
Gaulle skupia się na nich całkowicie. W jego książce nie znajdziemy omówienia 
problemów ogółnopolitycznych, ekonomicznych, historiozoficznych, klasowych i innych, 
które złożyły się na klęskę wilhelmowskiej monarchii. Nie dostrzega tych rzeczy. Jest 
jednak jedynym chyba autorem, który już wówczas mówi o szerokim spisku generałów 
pruskich przeciw własnemu krajowi.
Ciekawa i niezwykle indywidualna jest ta wizja. Własna droga polityczna de 
Gaulle'a okaże się pełna walk z tą samą kastą wojskową, którą będzie czasem 
wykorzystywał, ale znacznie częściej gromił. Rok 1940, 1958, 1961. Będziemy jeszcze 
mówili o tych latach. Jednakże w intrydze militarnej de Gaulle nieprzypadkowo 
dopatrywał się takiego niebezpieczeństwa. Szło mu tu nie tylko o Niemcy, lecz o także 
o własny kraj. Aż nadto dobrze znał ten nie kończący się ciąg zamachów stanu 
podejmowanych przez generałów, począwszy od Bonapartego, poprzez Napoleona III, 
Boulangera i aferę Dreyfusa do tych lat dwudziestych, gdy nazajutrz po wojnie 
generalicja francuska z Pétainem i marszałkiem Franchet d'Espereyem na czele też 
snuła niejedno marzenie znajdujące wyraz choćby w zbliżającej się już konspiracji 
kagulardów („Cagoule", „Kaptur"). Książka de Gaulle'a była więc pewnego rodzaju 
ostrzeżeniem, w którym posługiwał się wprawdzie przykładem niemieckim, ale poprzez 
ten przykład zwracał się pod zupełnie innym adresem. Studia w Szkole Wojennej 
pogłębiły w nim istniejącą już od owego podchorążackiego stażu w liniowym 33 pułku 
niechęć do ciasnoty umysłowej, jaka cechowała kastę wojskową, która w koszarowym 
systemie widziała ideał i wzór dla rządów krajem. Przed ambicjami i dążeniami tej kasty 
ostrzegał więc w swej książce. Własne rozgoryczenie wywołane niefortunnymi 
kontaktami z przełożonymi w szkole dodawało ostrości jego sformułowaniom. Sam był 
wojskowym, ale nigdy nie potrafił, nie zdołał zintegrować się z tą warstwą. Po prostu 
widział szerzej i dalej niż ona. Dlatego też na 34 lata przed majem 1958 r. i na 37 lat 
przed kwietniem 1961 r. potępiał ostro oficerów, którzy nie mając najmniejszych 
kompetencji w tym kierunku usiłują narzucać swą wolę mężom stanu i intrygują.
W „Niezgodzie u nieprzyjaciela", w* pracy, w której de Gaulłe pozostawia innym 
kwestie polityczne, ekonomiczne i klasowe patronujące klęsce Niemiec, a sam skupia 
się tylko na tym, co ma służyć aktualnym sprawom jego kraju, w tym eseju, ciekawym 
na skutek takiej właśnie jednostronności, zawarte są spostrzeżenia świadczące 
o zdumiewającej bystrości autora.
„Przywódcy jak i całe myślące Niemcy czerpali swą filozofię i entuzjazm 
od Nietzschego, przejmowali też jego kult nadczłowieka, co powodowało, że każdy 
z nich uważał się za centrum świata..." — pisał w swej książce na dziewięć lat przed 
dojściem Hitlera do władzy. Dostrzegał więc istotę stanu psychicznego, który ułatwi 
zjawisko hitleryzmu.
Najbardziej interesuje jednak de Gaulle'a w tym wszystkim mechanizm państwa: 
jego politycy, wojskowi i partie, a także sprawy taktyki i strategii. W „Discorde" 
znajdujemy kapitalne wręcz opisy, które chciałoby się chwilami nazwać proroczymi, 
gdyby nie to, że przy podobnych okazjach zawsze powtarzają się podobne scenerie. 
Tak np. zebranie intrygantów niemieckich w mieszkaniu ministra wojny w 1915 r. 
przypomina swą scenerią podobne konwentykle generałów francuskich w okresie wojny 
algierskiej. Nie to ma tu naturalnie znaczenie, lecz fakt, iż de Gaulle mając niespełna 35 
lat te właśnie kwestie wydobywał z kontekstu historii i studiował.
Interesująca jest na przykład jego analiza postępowania jednego z szefów 
wojskowej opozycji, von Tirpitza. De Gaulle wymienia tu rolę prasy i inspirowanych 
zebrań publicznych. Przygląda się też temu, co robi sam Tirpitz. „Nie wahał się on — 
pisze — odbywać po Niemczech podróży. Przewodniczył, odziany w mundur, 
na hałaśliwych i pełnych pasji zebraniach. Zabierał głos, aby rozjątrzyć trzy rodzaje 
nastrojów panujących w Niemczech: niepokoju co do wyników wojny; pragnienia 
osiągnięć, które ukoronowałyby tyle wysiłków; nienawiść do nieprzyjaciela. Rzucał 
masom potrójne hasło: dymisja kanclerza Bethmanna, aneksja Belgii, bezlitosna wojna 
podwodna".
Analiza de Gaulle'a jest za każdym razem dokładna, choć lapidarna. Dotyczy to 
także jego rozważań na temat wspólnego dowództwa niemiecko-austro-węgierskiego. 
Mimo absolutnej jedności celów, mimo etnicznego pokrewieństwa Niemców i Austriaków 
rzecz ta nigdy się w pełni nie udała. Znajdujemy tu niechybnie korzenie przekonania, 
które de Gaulłe zachowa do końca: koalicje nie udają się; należy liczyć tylko na własne 
siły. Jego niechęć do NATO ma swe praprzyczyny w obserwacjach sięgających 
pierwszej «wojny światowej, w analizie tamtych koalicji, nie mówiąc już o starszych 
(choćby napoleońskich), zawsze kulejących i rozlatujących się przy pierwszej okazji.
De Gaulle rejestruje cały łańcuch zjawisk związanych z działalnością partii 
politycznych. Interesują go zwłaszcza socjaldemokraci. Wskazuje na sposoby, jakimi się 
posługiwali, oscylując między dyktaturą wojskową, której obawiali się trochę, a rewolucją 
pod przewodem Liebknechta i Róży Luksemburg, której obawiali się o wiele bardziej.
„Książka ta — pisał — osiągnie cel, jeśli w swym skromnym zakresie przyczyni się 
do tego, by nasi dowódcy jutra oparli się na przykładach swych zwycięskich modeli 
z ostatniej wojny i wyrobili w sobie ducha oraz charakter w myśl reguł klasycznej natury. 
W nich bowiem znajdą zmysł równowagi, możliwości i umiar, a więc to, co trwale 
i pożytecznie powoduje skupienie twórczej energii".
Inwokacja dość nieoczekiwana, jeśli wziąć pod uwagę, że książka de Gaulle'a jest 
pod każdym względem nowatorska. Skąd więc ten nagły zwrot ku konserwatyzmowi? 
Należy przypuszczać, że jest to ukłon pod adresem Pétaina i całej starej gwardii 
generalskiej z XIX wieku. 35-letni oficer piszący takie książki musiał ściągać na siebie 
zatrute strzały zawiści. De Gaulle chciał się zapewne przed nimi choć trochę osłonić. 
Jego wywody mogły być bardzo różnie zrozumiane. Musiał się liczyć z możliwością 
szukania w nich aktualnych aluzji politycznych, nie odnoszących się tylko do Niemców.
„Niezgoda u nieprzyjaciela" przeszła jednak prawie nie zauważona we Francji. 
Czytano ją za to bardzo uważnie w Niemczech, gdzie nabrała nawet pewnego rozgłosu. 
Nic dziwnego. Za Renem sytuacja była bardzo niespokojna. W czerwcu 1922 r. 
zamordowany został minister spraw zagranicznych Rathenau, polityk, który chciał 
realizować zobowiązania niemieckie wypływające z klęski. Marka spadała na łeb 
na szyję. Posiadała jedną tysięczny swej wartości sprzed wojny. Rząd niemiecki prosił 
o moratorium. Clemenceau zgodził się pod warunkiem, że Zagłębie Ruhry zostanie 
oddane aliantom w zastaw. Przy sprzeciwie Anglików wojska francuskie wkroczyły tam 
w styczniu 1923 r. Wzmogło to tylko zamieszanie. W listopadzie tegoż roku Hitler 
zorganizował swój pucz w Monachium.
Przegrupowanie sił następowało również we Francji. W grudniu 1920 r., w chwili 
gdy de Gaulle wracał z Polski do Francji, w Tours odbył się kongres socjalistów. Nastąpił 
na nim rozłam między zwolennikami III Międzynarodówki, którzy stworzyli Francuską 
Partię Komunistyczną, a mniejszościowymi socjaldemokratami SFIO. W 1924 r. 
komuniści mieli w parlamencie 26 przedstawicieli. Była to już partia, z którą należało się 
liczyć we francuskiej rzeczywistości politycznej. Toteż prawica, a także nierzadko 
socjaldemokraci i radykałowie posługują się straszakiem „czerwonego 
niebezpieczeństwa". Rzecz uderzająca, że argument ten obcy jest de Gaulle'owi. Nie 
posługuje się nim w owym czasie nigdy. To także charakteryzuje jego książkę „Niezgoda 
u nieprzyjaciela". Modny wówczas, zwłaszcza w Niemczech, pogląd, że II Rzesza 
przegrała z powodu „bakcyla komunistycznego", rewolucji „czerwonych" 
i „bolszewickiego ciosu od wewnątrz", w ogóle nie występuje u de Gaulle'a, który nie ma 
— rzecz jasna — żadnych sympatii dla jakichkolwiek „czerwonych", ale też i nie uznaje 
ideologii w głębokim przekonaniu, że nie one ścierają się z sobą, lecz narody i państwa. 
Stąd nie przyjmuje on i nie przyjmie nigdy do wiadomości walki klas. Zjawisko to 
po prostu dla niego nie istnieje.
Sytuacja we Francji była niespokojna. Operacja zajęcia Ruhry uważana była 
za porażkę. Więcej to kosztowało, niż przynosiło zysków. Na skutek inflacji rosły ceny. 
Drożyzna powodowała ciągłe napięcie. Jedne po drugich zmieniały się gabinety. Herriot 
rządził od 15 czerwca 1924 do 10 kwietnia 1925, Painlevé dwukrotnie rekonstruował 
swój rząd w okresie od 17 kwietnia do 22 listopada 1925, Briand uczyni to trzykrotnie 
od 28 listopada 1925 do 17 lipca 1926; potem znów na dobę zaledwie zjawi się Herriot. 
Niesamowity kontredans połączony z niepowstrzymanym spadkiem wartości waluty. 
Na scenie politycznej zjawił się wtedy znów Poincaré. Nastąpiła daleko idąca rezygnacja 
z niemieckich odszkodowań wojennych. Nic jednak nie zapobiegło kołatającemu już 
do drzwi państw europejskich wielkiemu kryzysowi ekonomicznemu. Sytuacja 
międzynarodowa bowiem też stawała się coraz bardziej napięta. Niemiecki rewizjonizm, 
zdecydowane odrzucenie przez większość Niemców traktatu wersalskiego, żądanie 
przywrócenia status quo ante torowały drogę ekstremistom nacjonalistycznym 
z Hitlerem na czele. Nie ułatwiało położenia stanowisko USA, które do 1933 r. (do 
objęcia prezydentury przez Roosevelta) odmawiały twardo uznania dyplomatycznego 
ZSRR. Próby zapewnienia światu, a zwłaszcza Europie, bezpieczeństwa zbiorowego, 
podejmowane na forum Ligi Narodów, która była głównym ośrodkiem działalności 
dyplomatycznej owego czasu, zawodzą z kretesem. Zawodzą tym bardziej, że Stany 
Zjednoczone odmówiły ratyfikacji traktatu wersalskiego i swego udziału w Lidze 
Narodów.
16 października 1925 r. podpisany został w Locarno traktat zawierający brytyjskie 
i włoskie gwarancje dla granic między Francją oraz Belgią a Niemcami oraz ustalający 
zdemilitaryzowaną strefę Nadrenii. Paryż był bardzo z tego układu zadowolony. Dziwna 
rzecz: nie dostrzegano, że tym, kto odniósł największe korzyści, były Niemcy. Po raz 
pierwszy od zakończenia wojny uznano bowiem równość ich praw na forum światowym, 
a także zapewniano ich, że nowa akcja francuska za Renem jest już wykluczona. 
Najważniejsze było dla Niemiec jednak to, że uchyliły się od zagwarantowania granic 
z Polską i Czechosłowacją. Powstawała więc ogromna luka, która będzie przez Niemcy 
rychło wykorzystana. Zapewnienia potwierdzające sojusz francusko-polski i francusko-
czechosłowacki, złożone w dniu podpisania dokumentu w Locarno, żadną miarą nie 
kompensowały popełnionego kardynalnego błędu.
Pod wieloma względami Francja znajdowała się w sytuacji politycznej i militarnej 
daleko gorszej niż w 1914 r. Paryż opierał teraz swe bezpieczeństwo wyłącznie 
na wątpliwym sojuszu z Anglią. Wątpliwym, gdyż Wielka Brytania — poprzez swe 
interesy i dominia — zaangażowana była wszędzie do tego stopnia, iż nie mogła się 
naprawdę poważnie związać z Europą. Amerykanie z kolei, rozdrażnieni ciągłymi 
odmowami Francji spłacania długów wojennych, starali się trzymać z daleka. 
Izolacjonizm był główną wytyczną ich polityki. Jedynego niebezpieczeństwa, podobnie 
zresztą jak Anglia, Francja i większość innych krajów, dopatrywali się w Związku 
Radzieckim, co jeszcze bardziej pogarszało sytuację Paryża, który pozbawiony 
sojuszników, na jakich mógłby liczyć na Zachodzie, nie miał ich także na Wschodzie. 
Sojusz z Moskwą w warunkach ówczesnego antykomunizmu byłby herezją. Oznaczało 
to, że Francja porzuciła kompletnie podstawową zasadę swej polityki zagranicznej 
sprzed pierwszej wojny światowej. W zapomnienie poszła nauka, iż „nieprzyjaciele 
naszych nieprzyjaciół są naszymi przyjaciółmi". Żaden układ z ZSRR nie zastąpił 
dawnego porozumienia z carską Rosją. Pod wieloma względami obecne położenie 
przypominało więc to sprzed 1870 r. Zwalczając Rosjan, Francuzi działali na rzecz 
swego głównego nieprzyjaciela — Niemiec, to znaczy przeciwko sobie. Układy z Polską 
i Czechosłowacją nie mogły zrekompensować rezygnacji z najpotężniejszego sojusznika 
na Wschodzie. Warszawa i Praga, stolice świeżo odrodzonych państw, słabych jeszcze 
i nieokrzepłych, nie były w stanie zastąpić Francji tego, co w tym układzie sił traciła. 
Francuski sztab generalny zdaje sobie sprawę z pogorszenia sytuacji. W tych latach 
rodzi się też nad Sekwaną idea czegoś w rodzaju chińskiego muru obronnego, który 
chroniłby Francję przed nieprzyjacielem zza Renu. Pomysł linii fortyfikacyjnej, złożonej 
z potężnych umocnień urzutowanych w głąb na wiele kilometrów, związanej z systemem 
potężnego ognia z różnych źródeł, wziął się więc nie tylko z defensywnej doktryny 
prowadzenia nowoczesnej wojny, lecz także ze specyficznego położenia Francji, 
osamotnionej w kilka lat po pierwszej wojnie światowej. Realizacja tego pomysłu została 
na zawsze związana z nazwiskiem ministra obrony w różnych rządach od 1922 
do 1931 r., André Maginota (zmarłego w 1932 r.). Zajmowano się tym jednak na różnych 
szczeblach.
Z pracami tymi łączy się również zadanie, jakie w 1925 r. marszałek Philippe 
Pétain, generalny inspektor armii, wiceprzewodniczący Najwyższej Rady Wojennej, 
powierzył swemu szefowi gabinetu, kapitanowi Charlesowi de Gaulle'owi. Szło 
mianowicie o studium wojskowo-historyczne zatytułowane „Dziejowa rola fortyfikacji 
francuskich". Ukazało się ono w grudniu 1925 r. w piśmie „Revue Militaire Française" 
i uzyskało bardzo duży sukces. De Gaulle wystąpił tu po raz pierwszy w życiu jako 
oficjalny teoretyk wojskowy, przy czym nieoczekiwanie dla siebie samego wypowiadał 
się na rzecz doktryny, w której skuteczność sam nie wierzył. Tu i ówdzie rozległy się 
w związku z tym głosy krytyczne. W jaki sposób tak gorący zwolennik ognia i ruchu, 
apostoł broni pancernej na polu walki, mógł nagle stać się takim konformistą?
De Gaulle nie był nim jednak. Chciał naprawdę i z całej mocy, aby kraj jego był 
należycie przygotowany do wojny.
„W ciągu pięciu godzin lotu z Berlina do Paryża podróżny widzi — pisał swym 
literackim stylem o czysto wojskowych sprawach — niemieckie zabezpieczenia 
i francuskie słabości wypisane na ziemi. Gdy tylko opuszcza brzegi Sprewy, może 
znaleźć rozrywkę w rozróżnianiu — aż po naszą Mozę — takich przeszkód, jak Łaba, 
Aller, Leine, Wezera i Ren, które z bliska i z daleka osłaniają stolicę imperium; może też 
policzyć takie twierdze, jak góry Harcu, Hesji, Rothaargebirge, Eifel, którymi natura tak 
szczodrze obdarzyła Germanów. Nagle ziemia spłaszcza się, łagodnieje, człowieczeje. 
Żadnych gór, przepaści, urwisk. To Francja! Gdy tylko przekroczy się granicę, teren ten 
mający formę misy opadającej ku swemu centralnemu punktowi, rzeki, linie kolejowe, 
drogi biegnące w tym samym kierunku, wygląd przedmieścia, jaki ma nasza wieś, 
wywołują wrażenie, że Paryż jest blisko. Ale oto on, już..."
Sugestywny jest ten tekst. Wyziera z niego szczery niepokój de Gaulle'a. Paryż był 
jego zdaniem, które notabene potwierdziła w pełni historia, „łupem tak bliskim, tak 
pięknym i tak łatwym", że chciał go osłonić. Stąd zgoda na artykuł lansujący idee ciągłej 
linii fortyfikacyjnej. Stąd hymn na cześć twierdz i umocnień fortyfikacyjnych, który mógł 
być uważany za oportunistyczny zwrot w poglądach.
De Gaulle też spostrzegł, że popada w sprzeczność, i szybko pospieszył 
z wyjaśnieniem, że fortyfikacje powinny być luźne, raczej potężne niż liczne, tak aby 
dawały możność przeprowadzenia swobodnego i szerokiego manewru. W sumie 
ewentualna linia umocnień wcale nie powinna wykluczać ruchu. Wręcz przeciwnie, 
powinna się z nim łączyć.
W swojej korespondencji z Lucien Nachinem de Gaulle parokrotnie nawiązywał 
do tego problemu. Stwierdzał między innymi, że budowa wielkich fortyfikacji przez 
sławnego architekta Vaubana zaciążyła wprawdzie na możliwościach manewrowych 
nieprzyjaciół Francji pod koniec panowania Ludwika XIV i w okresie rewolucji 
francuskiej, jednakże tenże Vauban sam mawiał, iż „lepiej jest mieć niewiele twierdz, ale 
za to dobrych".
Pod koniec 1926 r. de Gaulle przedstawiony został do awansu na majora. Miało to 
jednak zostać zatwierdzone dopiero w dziesięć miesięcy później. Na gratulacje złożone 
mu przez, Nachina odpowiedział: „Przyjemnie jest awansować, jednakże sprawa polega 
na czymś innym: ważne jest, aby coś osiągać".
Wiosną 1927 r. de Gaulle wygłosił w Wyższej Szkole Wojennej i na Sorbonie cykl 
wykładów zatytułowanych: „Akcja wojenna", „Charakter", „Prestiż" i „Dowodzenie". 
Zdaniem niektórych biografów inicjatorem wystąpień był marszałek Pétain, który chciał 
w ten sposób odpłacić szkole za spostponowanie de Gaulle'a próbą wlepienia mu oceny 
„dość dobrze" przed trzema laty. Rzecz wcale niewykluczona, Pétain bowiem mógł się 
czuć dotknięty takim potraktowaniem oficera, którym się osobiście i od tylu już lat 
opiekował i dla którego nigdy nie miał wtedy dość słów podziwu. Narzucenie Szkole 
Wojennej wykładów de Gaulle'a, który już od 12 lat był ciągle kapitanem i wcale nie 
błyskotliwie zakończył wyższe studia wojskowe, musiało być uważane za rzucenie 
rękawicy gronu profesorskiemu. Komendantem szkoły był jednak wtedy bardzo oddany 
Pétainowi generał Hering, co ułatwiało sprawę.
W obecności tych dwóch oraz wszystkich wykładowców i słuchaczy de Gaulle 
wygłosił pierwszy odczyt w dniu 7 kwietnia.
„Bergson nam to udowodnił: aby móc nawiązać bezpośredni i niezbędny dla 
działania kontakt, duch ludzki musi się powodować intuicją, łącząc instynkt 
z inteligencją. Wielcy wodzowie zawsze mieli świadomość roli i wartości instynktu. Czy 
to, co Aleksander nazywa nadzieją, Cezar — losem, a Napoleon — swoją gwiazdą, nie 
stanowi po prostu pewności, że jakiś szczególny dar stawia ich w kontakcie tak bliskim 
z rzeczywistością, by mogli zawsze nad nią panować?"
I w innym wykładzie:
„Istotą prestiżu jest wrażenie, jakie wywiera dowódca, jest to, by miał on niezwykły 
charakter, by w jego osobie zawarte było coś nieuchwytnego, tajemniczego, jemu tylko 
właściwego... Czas nasz nie sprzyja szczególnie formowaniu się i selekcji dowódców. 
Wynikiem nadmiaru niedawnych przeżyć jest rozluźnienie woli, osłabienie charakterów, 
znużenie moralne, odwracające opinię od służby wojskowej i powodujące zamęt nawet 
wśród mających największe powołanie. Kto w szeregach armii nie powtarza sobie 
często tak jak ongiś owa głośna kobieta: «Po co tu jestem? Nie wiem. Cała nadzieja 
stulecia już przepadła...»"
I jeszcze:
„Człowiek mający charakter w obliczu wydarzenia czerpie natchnienie z własnego 
wnętrza. Dąży do tego, by działaniu nadać swoje piętno, wziąć je na siebie, uczynić zeń 
własną sprawę. Daleki od tego, by chronić się za hierarchią, ukrywać wśród tekstów, 
zasłaniać sprawozdaniami, wstaje, umacnia się i stawia czoło. Nie dlatego, że chciałby 
pomijać rozkazy lub lekceważyć rady, lecz dlatego, że jego pasja to chcieć, a zazdrość 
— decydować. Nie dlatego, że nie zdaje on sobie sprawy z ryzyka lub że niepomny jest 
następstw, lecz dlatego, że ocenia je w dobrej wierze i akceptuje bez wykrętów. Więcej 
nawet, rusza on do działania z władczą dumą, jako że kiedy się włączy do akcji, będzie 
mu ona posłuszna..."
Niezwykłe te wykłady, odnoszące się bardziej do strony moralnej wojska niż 
praktycznej, wywarły duże wrażenie na słuchaczach, choć oceny były — jak można się 
łatwo spodziewać — mocno kontrowersyjne. Jedni byli zachwyceni i olśnieni, drudzy 
zirytowani i zdezorientowani. Temat i styl były niezwykłe. Nigdy czegoś podobnego nie 
słyszano. Słuchacze gubili się wśród dociekań, czyj właściwie portret de Gaulle 
przedstawiał.
Sporo bowiem było takich, którzy usiłowali w tych wystąpieniach dostrzec jakiś 
ukryty ceł, posunięcie w ramach personalnych rozgrywek. Oczywiście krok Pétaina 
za pośrednictwem de Gaulle'a. Dziś wiadomo, że nie o to szło. De Gaulle przedstawiał 
własny autoportret, a raczej szkicował naprawdę wizję dowódcy-przywódcy 
z prawdziwego zdarzenia. Takiego, jakiego trzeba każdemu narodowi, zwłaszcza 
w ciężkich chwilach. Wizję przywódcy samotnego w swej wielkości, gdyż de Gaulle 
będzie się przez całe życie odnosił sceptycznie do pracy w ekipie, do dzieł zbiorowych. 
De Gaulle nie wierzy w wieloosobowe kierownictwo. Wszystkim jest dla niego szef.
Cykl wykładów przyjętych z rosnącą, wrogą wręcz rezerwą w amfiteatrze Szkoły 
Wojennej spotkał się ze znacznie przychylniejszym audytorium na Sorbonie. Cywile 
mieli więcej zrozumienia dla de Gaulle'a od wojskowych. Zapamięta i to. We własnym 
środowisku czuł się coraz bardziej obcy.
Wykłady złożyły się z biegiem czasu na drugą książkę de Gaulle'a: „Le Fil de 
l'épée" (Ostrze miecza), wydaną w 1932 r. Na razie jednak, w grudniu 1927 r., świeżo 
upieczony major wyjechał do Niemiec, gdzie objął dowództwo 19 batalionu strzelców 
pieszych (alpejskich) w Trewirze.
Był to duży zaszczyt, gdyż formacje te uchodziły za elitę armii i dowodzenie nimi 
powierzano zwykle po długim stażu. Jednakże służba garnizonowo-policyjna 
w okupowanej części Niemiec, wymarsze na ćwiczenia, gry wojenne, warty, zabawy 
w kasynie, wszystko to, co składa się na egzystencję tego typu, nie bawiło de Gaulle'a. 
Chodził w tym czasie w olbrzymim berecie, zwanym „tortem", który stanowił przed wojną 
i, być może, jeszcze stanowi nakrycie głowy strzelców pieszych. Niscy wyglądają w tym 
jak muchomory; wysocy przypominają osobliwe latarnie uliczne. Diabli wiedzą, kto to 
wymyślił. De Gaulle nie był szczęśliwy nie tylko z powodu beretu. Przeszkadzał mu jego 
zmysł krytyczny. Zbyt jasno i wyraźnie wszystko widział. „Mamy wszystkie elementy, aby 
odrodzić wojsko, ale nie mamy już wojska" — pisał do Nachina. Mierziła go cała ta 
służba. „Mars był silny — skarżył się w jednym z listów — piękny i dzielny, ale nie był 
zbyt dowcipny". „Co zrobić — pytał — z inteligencją, pełną pretensji, bezsilną?"
Obserwował rzeczy daleko wykraczające poza horyzont małego garnizonu. 
Na sześć lat przed dojściem Hitlera do władzy dzielił się z Nachinem swymi 
spostrzeżeniami o zbliżającym się niebezpieczeństwie, którego nie chcieli dostrzec 
czołowi mężowie stanu owego czasu.
„Armia Renu — przewidywał — nie ma już przed sobą długiego żywota. Siłą rzeczy 
wali się to, co istnieje w Europie jako ustalone i cenne bariery. Trzeba się z tym 
pogodzić, że Anschluss jest bliski". Nie było to istotnie czcze prorokowanie. De Gaulle 
przysłuchiwał się wystąpieniom niemieckich rewizjonistów i odwetowców tamtego czasu. 
Chodził na ich zebrania publiczne, analizował nastroje coraz większej histerii nienawiści, 
podsycane przez hitlerowców. Nie uważał ich haseł za wulgarną propagandę. Zdawał 
sobie sprawę, że w istniejącym kontekście wszystko to jest nie tylko realne, lecz także 
bliskie.
De Gaulle nie zajmował się jednak wyłącznie sprawami „wielkiego kalibru". 
Rygorystycznie i precyzyjnie pełnił także swą codzienną służbę. Był w niej bardzo ludzki 
i lubiany przez żołnierzy. Ujawniło się to zwłaszcza podczas zimy 1927— 1928, kiedy 
w Niemczech szalała wyjątkowo ciężka grypa. W samym Trewirze zmarło ponad 30 
francuskich żołnierzy. De Gaulle — zgodnie z obowiązującym obyczajem — pisał do ich 
rodzin listy wyrażające współczucie. Jeden z żołnierzy nie miał jednak żadnej rodziny. 
Nie było do kogo pisać o jego śmierci. Nikt po nim nie płakał. Wtedy de Gaulle 
spontanicznie i bez żadnych nakazów przełożonych postanowił nosić po tym strzelcu 
żałobę. Wywarło to na wszystkich tak duże wrażenie, że sprawa dotarła aż 
do parlamentu w Paryżu i zjednała de Gaulle'owi pochwałę ustną premiera Poincarégo.
„Nieszczęsna historia" — pisał de Gaulle o tym do Nachina. Twierdził, że 
w parlamencie przesadzono.
1 stycznia 1928 r. spotkał go najcięższy osobisty cios w życiu. W oddziale 
porodowym trewirskiego szpitala przyszło na świat drugie dziecko de Gaulle'a i Yvonne 
Vendroux. Ich córka Anna. Dziewczynka była jednak nienormalna, nieuleczalnie chora 
na mongolizm. W ciągu całego jej życia, przez 20 lat, de Gaulle będzie się do Anny 
odnosił z największą miłością, dobrocią i cierpliwością. Stwierdzają to wszyscy 
świadkowie. Nigdy nie okaże jej najmniejszego zniechęcenia. Będzie wobec swej córki 
zawsze łagodny i uśmiechnięty. Właściwie tylko ona będzie znała jego uśmiech, tak 
rzadkie dla innych zjawisko. I będzie mu instynktownie odpłacała spokojem, który 
zachowa jedynie w obecności ojca. Dzika, drapiąca, gryząca innych wśród mroków 
nieświadomości, do niego jednego będzie się garnęła. Niezwykły wycinek życia, 
rzucający szczególne światło na to, jaki był w swym najintymniejszym wnętrzu ten 
człowiek.
Pod koniec 1929 r. de Gaulle przekazał swemu następcy dowodzenie 19 
batalionem strzelców pieszych. Opuścił Trewir i bez wstępowania do Francji przejechał 
wprost do Bejrutu, gdzie otrzymał przydział służbowy do sztabu tak zwanej Armii 
Lewantu. Staż kolonialny obowiązywał każdego francuskiego oficera. Byli tacy, którzy 
na zawsze zostawali w koloniach. De Gaulle'a nie nęciło jednak to życie. Wręcz 
przeciwnie, wszystko odstręczało go od kolonii, i to od samego początku.
Pułkownik Nachin zachował jeden z pierwszych jego listów na ten temat:
„Oto Lewant... Jesteśmy tu już dziesięć lat. Mam wrażenie, że w ogóle nie 
zapuszczamy tu korzeni, a ludzie są nam tak obcy (i wzajemnie), jak nigdy dotąd... 
Tutejsza ludność nie była nigdy i z nikogo zadowolona, ale poddawała się woli tego, kto 
był silniejszy, jeśli choć trochę dawał to do zrozumienia. Władza mandatowa (francuska 
— przyp. J. G.) nie wie jeszcze, z jakiej strony ma wypełniać swój mandat. Powoduje to 
chroniczny stan niepewności, który znajdujemy zresztą na całym Wschodzie".
A w innym liście:
„Lewant to korytarz, przez który wszystko przechodzi — religie, armie, państwa, 
towary — a przy tym nic nie drgnie z miejsca. Znajdujemy się tu od dziesięciu lat. 
Stosujemy najgorszy w tym kraju system, który polega na skłanianiu ludzi do tego, aby 
się podnieśli o własnych siłach nawet za cenę zachęty, podczas gdy tutaj nigdy jeszcze 
bez przymusu nic nie stworzono: ani kanałów Nilu, ani akweduktu Palmiry, ani rzymskiej 
drogi, ani uprawy oliwek..."
„Olbrzymi diabeł, odziany na biało, z wielką szablą u boku" — jak opisuje de 
Gaulle'a jeden ze świadków jego peregrynacji kolonialnych we wspomnieniu z lipca 
1930 r. — zwiedził Jerozolimę, Kair, Bagdad, Damaszek. Starał się zrozumieć to, na co 
patrzył.
„Powinniśmy się stąd wynieść" — pisał do pułkownika Nachina. W warstwie, 
do której należał, niewielu wtedy dochodziło do takiego wniosku. De Gaulle myślał 
jednak zawsze własnymi kategoriami. Doświadczenie wojenne wyrobiło u niego odrębne 
poglądy taktyczne i strategiczne. Pobyty w Niemczech kazały dostrzegać przyczyny ich 
klęski w kaście wojskowej, w zachłannym i chciwym władzy korpusie oficerskim; 
niebezpieczeństwa zaś nie widział w ewentualnej „czerwonej rewolucji", lecz właśnie 
w militaryzmie i szowinizmie nacjonalistycznym. Ponadto rok pobytu w Polsce zapoznał 
go z problemami Europy środkowej, przy czym tu także nie poszedł na stereotypowe 
wnioski co do ZSRR i „komunistycznego zagrożenia". Nie znajdzie się tego w żadnym 
z jego sformułowań z tamtego czasu. Nieustającym niebezpieczeństwem pozostawały 
dla niego Niemcy i tym różnił się od całej plejady innych obserwatorów sytuacji 
w pierwszym powojennym dziesięcioleciu. Do czterdziestego roku życia zdołał poznać 
najważniejsze problemy swego kraju. Miał o nich własne, odrębne zdanie. Z nim ruszał 
w dalszą drogę.
IV
„Trzeba stosować podstęp,
aby wywołać wrażenie,
że jest się tam, gdzie się nie jest,
i że się chce tego,
czego się nie chce".
CHARLES DE GAULLE „VERS L'ARMÉE DE MÉTIER"
Pobyt na Bliskim Wschodzie był w sumie krótki. De Gaulle z prawdziwą ulgą 
skwapliwie zakończył obowiązujący staż i w 1931 r. wrócił do Paryża. Objął stanowisko 
w Generalnym Sekretariacie Obrony Narodowej. Biuro stworzone przez marszałka 
Pétaina miało przygotowywać najważniejsze dyrektywy i decyzje. Tu de Gaulle mógł się 
dopiero w pełni zapoznać z oficjalną doktryną, ze stosunkiem sił i środków, z planami 
i projektami. Był to okres, kiedy francuski korpus oficerski pogrążał się w niesłychanie 
subtelnych i drobiazgowych studiach. Dyskutowano nad natarciem i obroną, nad 
formami i fazami walki, nad ideami takiego czy innego manewru, nad wszelkiego rodzaju 
subtelnościami stylu i sformułowań, nad tysiącami rzeczy składających się na naukę 
wojenną, która bodaj nigdy nie była tak bardzo nauką jak wtedy. Korpus oficerski składał 
się więc z ludzi bardzo inteligentnych i na wyjątkowo wysokim poziomie intelektualnym. 
Bieda polegała jednak na tym, że zapomniano o szkoleniu wojsk. O szarej, codziennej, 
niebłyskotliwej, ale niezbędnej pracy nad żołnierzem. Tej w koszarach, na poligonach, 
na stadionach, w pływalniach, na strzelnicach i w terenie. W rezultacie, o ile korpus 
oficerski błyszczał głęboką wiedzą, o tyle żołnierz liniowy znajdował się w stanie 
drzemki, z której te jałowe dyskusje naukowe nie mogły go obudzić.
De Gaulle też brał oczywiście udział w tych dyskusjach. Dzielił wtedy swój czas 
między biurem a pracą nad nową książką, której ostatnie rozdziały właśnie kończył. Był 
przy tym częstym gościem u państwa Pétainów, gdzie zjawiał się w towarzystwie żony 
przynajmniej raz na tydzień na obiad. Pétainowie również składali de Gaulle'om wizyty, 
choć działo się to w większych odstępach czasu. Ostatecznie Pétain był marszałkiem 
Francji i jej czołową osobistością wojskową, wcieleniem legendy Verdun, tradycji 
i patriotyzmu, stawianym jako przykład dzieciom w szkołach i całemu społeczeństwu, 
podczas gdy major de Gaulle był jeszcze ciągle jednym z wielu majorów armii 
francuskiej.
Pracował nad sobą usilnie i starał się rozumieć rzeczywistość. W jednym ze swych 
artykułów opublikowanych przez „Revue Militaire d'Information" pisał:
„System faszystowski pozwala władzom włoskim wydobyć z istniejących zapasów, 
w charakterze rekompensaty braków surowcowych, bez żadnych skrupułów, wszystko, 
co się da. Posunięciom obrony narodowej sprzyja bezwzględne podporządkowanie 
państwu indywidualnych interesów, wymagana i uzyskiwana od wszystkich dyscyplina, 
koordynacja, narzucona różnym resortom osobistą działalnością duce, a także ten 
rodzaj stałej egzaltacji utrzymywanej wśród ludu przez faszyzm we wszystkim, co wiąże 
się z majestatem ojczyzny".
Czy oznacza to, że de Gaulle skłaniał się ku faszyzmowi? Z pewnością nie, 
ponieważ faszyzm nie obchodził go nic, tak samo jak nie obchodziły go inne ideologie. 
Zajmowały go tylko interesy państwa. W tymże artykule powoływał się na jakiś tekst 
opublikowany w belgijskim „Bulletin belge des sciences militaires" stwierdzając, że „to 
bardzo interesujące studium wykazuje, iż wysiłki podejmowane przez wolny kraj też nie 
muszą iść na marne". Wyrażenie „wolny kraj" dowodzi, że Włoch Mussoliniego 
za takowy nie uważał. Nie pochwalał tedy faszyzmu. Po prostu konstatował stan rzeczy.
Jego książka „Le Fil de l'épée" (Ostrze miecza) ukazała się w 1932 r. Były to nieco 
przeredagowane i uzupełnione wykłady, które wygłosił przed czterema laty w Szkole 
Wojennej i na Sorbonie. Książka zaczyna się wprawdzie dość monotonnie (wstęp pełen 
jest dygresji filozoficznych, wśród których króluje nieodłączny Bergson), jednakże potem 
nabiera tempa i staje się wręcz porywająca. Jest to, ogólnie biorąc, ostrzeżenie przed 
upadkiem morale wojska. Ostrzeżenie pozbawione jednak całkowicie akcentów 
politycznych. De Gaulle nie krytykuje rządu, Republiki, ani jej instytucji, ani żadnej partii 
politycznej, ani nawet żadnego kierunku ideologicznego. Brak tych rzeczy jest u niego 
uderzający. Nie ma w niej śladu jakichkolwiek opinii politycznych. Bohaterką książki jest 
Francja, a raczej przedstawia w niej koncepcję Francji narodowej. De Gaulle broni się 
przed wszelkiego rodzaju konwencjonalizmem i wysuwa tezę, że ludzie wyższego rzędu 
powinni strzec swej ojczyzny. W rezultacie usiłuje zdefiniować pojęcie ludzi wyższego 
rzędu. Omawia ich cechy i charakter, a nie politykę czy przynależność partyjną lub 
poglądy ideologiczne względnie religijne. Nie obchodzą go one. Książka stanowi 
wykładnię jego własnej filozofii; jest też zapewne czysto intuicyjnym wyznaniem wiary 
w osobiste, wielkie przeznaczenie. W sumie kredo de Gaulle'a i wizja przyszłej własnej 
drogi. Autoportret rzadko spotykany w literaturze politycznej. De Gaulle przeczuwa swój 
los, swoje przeznaczenie. Czuje się wyraźnie, że pisze o sobie. Przede wszystkim 
o sobie.
„Wobec przełożonych zwykły bieg rzeczy niezbyt mu sprzyja" — pisze o „człowieku 
z charakterem" w tej książce. „Pewny swych sądów i świadomy swej siły — czytamy 
dalej — człowiek ten nie ulega w niczym pragnieniu podobania się innym. To, że 
decyzje i siłę czerpie z własnego wnętrza, a nie z rozkazu, oddala go często od biernego 
posłuszeństwa. Domaga się, by powierzono mu zadanie i pozostawiono panem 
na pokładzie; postulat nieznośny dla wielu przywódców, którzy nie umieją ogarnąć 
całości zagadnienia, skupiają się na szczegółach i zadowalają formalnościami. Obawy 
budzi też jego śmiałość, która nie toleruje rutyny ani wykrętów. «Pyszałek, 
niezdyscyplinowany», mówią o nim miernoty... Kiedy jednak nadchodzą poważne 
wydarzenia, gdy grozi niebezpieczeństwo, kiedy wspólne ocalenie wymaga nagle 
inicjatywy, zamiłowania do ryzyka, solidności, natychmiast zmienia się perspektywa 
i sprawiedliwość zostaje przywrócona. Coś w rodzaju steru głębinowego wysuwa 
człowieka z charakterem na pierwszy plan. Zasięga się u niego rady, wychwala jego 
charakter, pokłada się w nim nadzieję. Jemu przypada naturalnie w udziale trudne 
zadanie, główny wysiłek, decydująca misja".
„Ostrze miecza" uważane jest przez sporą liczbę biografów za rodzaj przewodnika, 
którym można się posłużyć, gdy się chce zrozumieć myśli i poczynania Charlesa de 
Gaulle'a. Sąd mający swoje uzasadnienie. Jakże znamiennie brzmi bowiem choćby 
szekspirowskie motto użyte przez de Gaulle'a na wstępie do eseju o sztuce rządzenia 
(jednego z pięciu esejów, z jakich składa się książka): „Być wielkim znaczy wieść wielki 
spór".
Przez całe życie trzymał się tej zasady. Udowodnił, że nie była dla niego pustym 
hasłem, wyzutym z treści. Naturalnie musiał z tej racji sięgnąć do polityki:
„Polityk usiłuje panować — pisał — nad opinią, nad tym, co myśli monarcha, rada, 
lud, ponieważ to jest źródłem jego działania... Toteż polityk czyni wszystko, aby kusić, 
ukrywając i tylko w sprzyjających okolicznościach coś potwierdzając... Ale oto dzięki 
tysiącom intryg i zapewnień osiągnął swoje: ma władzę. Czy będzie teraz działał 
prostolinijnie? Skądże! Musi się dalej podobać, przekonywać księcia lub parlament, 
pobudzać pasje, trzymać w napięciu interesy".
Mamy tu — jak widać — do czynienia wyłącznie ze szkicem postępowania męża 
stanu, a nie z jakąś konkretną polityką. Mieszania się do niej de Gaulle wtedy 
zdecydowanie unikał. „Polityka — stwierdzał — nie powinna się mieszać do wojska. 
Wszystko, co pochodzi od partii: manifestacje namiętności, przetargi doktrynalne, 
dobieranie lub wykluczanie ludzi w zależności od ich poglądów, szybko rozkłada korpus 
wojskowy, którego moc ma swe źródło przede wszystkim w cnocie".
Pisze to, ale nie może się uwolnić od sprzeczności, gdyż wie przecież, że wybitni 
dowódcy stają się czasem wielkimi mężami stanu i że dochodzą do tego poprzez armię.
„Akcja — oznajmia — to ludzie wśród okoliczności. Po złożeniu należytego ukłonu 
zasadom, trzeba pozwolić tym ludziom na wypracowanie własnego postępowania 
w każdym poszczególnym przypadku..."
„Aleksander, król i generał, dokonuje podboju Azji w ciągu dziesięciu lat. Rzym 
wprowadza w okresie wielkich niebezpieczeństw dyktaturę. Fryderyk II wykuwa 
państwo, kieruje dyplomacją i wiedzie wojska w sposób, który sprzyja celowi, jaki sobie 
wyznaczył. Napoleon jest równie genialny w sztuce wojskowej jak w rządzeniu... 
Niczego wielkiego nie da się osiągnąć bez wielkich ludzi, ci zaś są takimi, ponieważ tego 
pragną. Disraeli już w młodzieńczym wieku przyzwyczajał się do myślenia jako premier. 
W wykładach Focha, jeszcze nie znanego, wyczuwało się generalissimusa..."
De Gaulle ciągle wraca do tej myśli. Jest to jego osobista i najważniejsza wizja. 
W niej dostrzegał już wtedy — trudno w to wątpić dziś, kiedy znamy jego koleje losu — 
swoje przeznaczenie, do którego systematycznie się przygotowywał. J.-R. Tournoux 
trafnie zwraca uwagę, że w koncepcji de Gaulle'a wielki dowódca miał prawo zajmować 
się polityką, ale nie powinien był przekraczać ram zakreślonych przez państwo, przez 
konstytucję; jego zadaniem było czekać na okoliczności historyczne, które wysuną go 
na czoło w sprawach państwa. W tej intencji tytułem przykładu cytuje de Gaulle Focha, 
który w chwili kryzysu narodowego zajął stanowisko przeciw władzy cywilnej 
Clemenceau. Inny charakterystyczny przypadek przytoczony przez de Gaulle'a dotyczy 
znanego sporu między admirałami angielskimi Fisherem a Jellicoe; ten ostatni w wyniku 
bitwy jutlandzkiej w 1916 r. nie zdecydował się na ostateczne zniszczenie floty 
niemieckiej.
„Jellicoe ma wszystkie walory Nelsona prócz jednego: nie potrafi odmawiać 
posłuszeństwa" — wykrzyknął wtedy Fisher. De Gaulle powołuje się na to zdanie, gdyż 
uważa, że wielki dowódca ma prawo nie słuchać w pewnych sytuacjach, gdy dobro 
narodu i państwa tego wymaga, gdy otrzymane rozkazy są sprzeczne z interesem 
ojczyzny: koncepcja obowiązku i dyscypliny, która już za kilka lat miała odegrać w życiu 
de Gaulle'a zasadniczą rolę. Zastosuje ją bowiem w całej pełni w 1940 r. Wróci do niej 
w 1958 r., ale bez litości rozprawi się z generałami, którzy podejmą analogiczną próbę 
w 1961 r.
Spojrzenie de Gaulle'a jest zawsze krytyczne.
„Wydaje się — pisze on w „Ostrzu miecza" — że francuska myśl wojskowa nie 
chce uznać w działaniu wojennym charakteru w gruncie rzeczy empirycznego, jaki 
powinno ono mjeć. Usiłuje się bez przerwy tworzyć doktrynę, która pozwoliłaby z góry 
kierować akcją i obmyślać jej formę, bez brania pod uwagę okoliczności, jakie powinny 
stanowić podstawę... Wierzyć w to, że można uniknąć niebezpieczeństw i niespodzianek 
wypływających z okoliczności i że można nad nimi panować, oznacza zagłuszyć myśli, 
stworzyć złudzenie, że tajemnicę tego, co nieznane, można lekceważyć".
De Gaulle nie jest jednak bynajmniej entuzjastą wojny. Nie będąc pacyfistą, 
dostrzega całą grozę działań wojennych.
„Broń budzi w głębi serc najgorsze instynkty. Zachęca do zbrodni, podnieca 
nienawiść, rozpętuje chciwość. Może doprowadzić do zniszczenia słabych, wyniesienia 
niegodnych, podtrzymania tyranii...
Burzy ona nieprzerwanie porządek, niszczy nadzieje, wystawia proroków 
na śmierć".
Autor „Ostrza miecza" uważa niemniej jednak, że wojna jest nieuniknionym 
zjawiskiem historycznym: „Bez krwawego wysiłku nie byłoby hellenizmu, rzymskiego 
ładu, chrześcijaństwa, praw człowieka, nowoczesnej cywilizacji". I konkluzja: „W 
jakimkolwiek świat pójdzie kierunku, nie obejdzie się bez broni".
Wizja z 1932 r., kiedy nad Europą w 14 lat po Wielkiej Wojnie unosił się już swąd 
zapowiadający nową. Z Rzymu dolatywały wściekłe okrzyki Mussoliniego, ulicami 
niemieckich miast maszerowały hitlerowskie szturmówki, w kołach wojskowych Francji, 
Hiszpanii i innych krajów spiskowano. De Gaulle widział to wszystko bardzo wyraźnie 
i mówił o tym w swoim specyficznym stylu, w zdaniach, których znaczenie polegało 
bardziej na treści ukrytej niż ujawnionej.
„Niektórzy twierdzą — pisał — że sukces może się zrodzić jedynie z wykorzystania 
sprzyjających okoliczności. Trzeba je więc najpierw sprowokować".
Wyznanie aż nazbyt znamienne, by wymagało komentarza. Najważniejsza jest dla 
de Gaulle'a jednak sprawa szefa. Na ten temat znajdujemy u niego masę uwag.
„Szef zachowuje dystans, gdyż nie ma autorytetu bez prestiżu, ani prestiżu bez 
dystansu... Szef nie może się ograniczyć do związania wykonawców posłuszeństwem 
bezimiennym. Powinien wyryć na nich swoje żywe piętno... Energia szefa jest. dla 
podwładnych tak pokrzepiająca jak koło ratunkowe dla pasażerów statku... Trzeba 
jednak, aby cel, któremu szef się poświęca, odznaczał się wielkością... To, co szef 
rozkazuje, powinno więc mieć wzniosły charakter. Trzeba mierzyć wysoko, wiele widzieć 
i szeroko sądzić... Człowiek czynu jest nie do pomyślenia bez mocnej dozy egoizmu, 
dumy, twardości, chytrości. Wybacza mu się jednak to wszystko, jeżeli posługuje się tym 
dla realizacji rzeczy wielkich... Osoba jego promieniuje magnetyzmem ufności, a nawet 
iluzji. Dla tych, którzy za nim idą, jest wcieleniem celu, inkarnacją nadziei..."
Szarzy ludzie, to znaczy ci, których szef ma prowadzić, nie znajdują w oczach 
autora „Ostrza miecza" zbytniej łaski. Pisze o nich wręcz z cynizmem:
„Tępi z natury i znający swą nikłość, ludzie zgadzają się na zbiorową" akcję, byleby 
tylko zmierzała do czegoś wielkiego... Te zwierzęta polityczne wymagają organizacji, to 
znaczy rozkazów i szefów... Ufność maluczkich pociąga człowieka z charakterem..."
„Tępi z natury", „zwierzęta polityczne", „maluczcy..." Eugčne Mannoni, 
usprawiedliwiając de Gaulle'a, przypomina, że Arystoteles też był cyniczny. Może. 
W każdym razie ludzie są dla de Gaulle'a tylko środkiem do celu. Takim samym jak 
broń, jak wojna, jak akcja polityczna (bez partii i bez ideologii).
„Ostrze miecza" — ten najważniejszy chyba autoportret de Gaulle'a, program 
działania, a zarazem kapitalne studium władzy — poświęcone zostało marszałkowi 
Pétainowi.
„Esej ten, Panie Marszałku, może być tylko Panu zadedykowany, gdyż nic nie 
udowadnia lepiej niż Pańska chwała, jakim walorem może być działanie dzięki jasności 
myśli. W hołdzie pełnym szacunku i bardzo głębokiego oddania — C. de Gaulle".
Pétain przyjął egzemplarz nr 1, ale jednym pociągnięciem pióra przekreślił słowa 
„lepiej niż Pańska chwała". Stary marszałek miał poczucie humoru, zwłaszcza 
w chwilach, kiedy ogarniała go zawiść. De Gaulle zaś raz jeszcze udowadniał, że 
w stosunku do ludzi był wciąż krótkowzroczny.
Egzemplarz książki z tą dedykacją przetrwał wszystkie burze historii. Pétain zabrał 
go z sobą na wyspę Yeu, gdzie był po wojnie internowany. Po jego śmierci wdowa 
obdarowała owym „Ostrzem miecza" adwokata Isorniego, obrońcę jej męża. W ten 
sposób J.-R. Toumoux mógł wykonać fatokopię karty tytułowej z dedykacją 
i skreśleniem.
W 1932 r., w chwili gdy w kołach wojskowych czytano z zainteresowaniem i irytacją 
„Ostrze miecza", de Gaulle po raz pierwszy zaczął rozszerzać nieco krąg swych 
znajomych. Jeden z nich, podpułkownik Emile Mayer, wywarł na nim duże wrażenie. Był 
to człowiek mający już w owym czasie przeszło 80 lat, ale wciąż pełen energii 
i żywotności. Mayer — przyjaciel Taine'a i Rogera Martina Du Garda, Joffre'a i Focha — 
nie przekroczył nigdy stopnia podpułkownika, ponieważ był zdecydowanym 
nonkonformistą. Najpierw starł się ze swymi przełożonymi, stając po stronie Dreyfusa, 
a następnie, około 1900 r., opublikował książkę pod tytułem „Koniec z armią i z wojną". 
Już sam tytuł daje wyobrażenie, jak praca tego rodzaju mogła zostać przyjęta i jaką 
cenę zapłacił za nią autor. Mayer głosił zresztą to samo co Pétain. Uważał, że główną 
rolę grać będzie w czasie wojny ogień, który sparaliżuje ruch, uniemożliwi działania 
zaczepne i zmusi wojska do okopywania się w ziemi. Pétain był jednak nieporównanie 
bardziej ostrożny od Mayera. Swoje poglądy wygłaszał półszeptem, a w razie potrzeby 
milkł, czego Mayer, będąc filozofem, nie chciał robić. W 1917 r. naraził się bardzo 
cenzurze wojskowej, pisząc do pułkownika Nachina list, w którym nie wyrażał się zbyt 
pochlebnie o polityce Francji. De Gaulle poznał Mayera właśnie poprzez Nachina.
Dyskusje w tym gronie dotyczyły rozmaitych spraw, głównie jednak wojskowych. 
Mayer szedł naprzód z duchem czasu i był w latach trzydziestych entuzjastą lotnictwa; 
podobnie jak de Gaulle cały swój zapał lokował w czołgach. Poglądy na te sprawy 
bardzo ich do siebie zbliżyły. Według wszelkiego prawdopodobieństwa Mayer stał się 
inspiratorem nowej pracy de Gaulle'a, który pod jego wpływem zabrał się do swojej 
trzeciej z kolei książki pt. „Vers l'armée de métier" (Ku armii zawodowej). Najistotniejszą 
myślą przewodnią była tym razem kwestia użycia czołgów na polu walki.
Idea nie była bynajmniej nowa. Anglicy — Fuller, Moreli, Liddell Hart — poruszali 
już to zagadnienie i im bezspornie przypada palma pierwszeństwa. Zresztą oni też 
przeprowadzili pierwszą, zakrojoną na większą skalę próbę z czołgami w bitwie pod 
Cambrai w marcu 1917 r. Teoretykiem francuskim był od 1917 r. generał Estienne, który 
już w trzy lata później domagał się stworzenia stutysięcznej armii wyposażonej w 4 
tysiące czołgów i kilka razy tyle samochodów, zdolnych do przerzucenia w ciągu jednej 
nocy 20 tysięcy ludzi na trasie długości 80 kilometrów. W Niemczech tę samą myśl 
lansował von Seeckt w swej książce „Myśli żołnierza", opublikowanej w 1929 r. 
Praktyczne próby z bronią pancerną przeprowadzał tam już od 1924 r. Heinz Guderian, 
który w 1931 r. stworzył pierwszy batalion zmotoryzowany. W Austrii pracował nad 
tymże zagadnieniem generał von Eimmansberger, który wydał swoją książkę pt. 
„Kampfwagenkrieg" (Wojna wozów bojowych) równocześnie z de Gaulle'em w 1934 r.
Czy de Gaulle czerpał swą inspirację od tych ludzi? Zapewne, choć nie ma na to 
żadnych dowodów. Według Jeana Lacouture pracą poprzedzającą książkę był artykuł, 
do którego de Gaulle zabrał się pod wpływem Mayera w listopadzie 1932 r., 
opublikowany 10 maja 1933 r. w „Revue politique et parlementaire". 12 stron tego 
artykułu zawiera główną argumentację książki.
Artykuł ukazał się — warto przypomnieć — w trzy miesiące i 11 dni po dojściu 
Hitlera (30 stycznia 1933 r.) do władzy.
Świat wchodził już wtedy, sam tego nie wiedząc, w nową epokę. Zaczęła się ona 
właściwie w 1929 r. od wielkiego kryzysu ekonomicznego w USA, który dotarł 
do Europy, godząc szczególnie w Anglię i Niemcy. Na fali tego kryzysu, który skupiał 
uwagę rządów na jednym zadaniu — przywróceniu równowagi budżetowej — doszedł 
do władzy Adolf Hitler. Główny cel, jaki sobie wówczas postawił, polegał na obaleniu 
traktatu wersalskiego. Jego programowa książka „Mein Kampf" zawierała całą listę 
żądań odwetowych, których ostrze zwracało się przede wszystkim na wschód, mierząc 
zwłaszcza w Związek Radziecki, Polskę oraz Czechosłowację. Pogróżki Hitlera nie 
omijały jednak i Francji. Paryż i Londyn nie potrafiły dostosować swej polityki do nowej 
sytuacji. Nie pojmowały jej lub nie chciały pojąć. Prawica cieszyła się nawet, że Hitler 
podejmie rozprawę z „czerwonym niebezpieczeństwem" na wschodzie; pacyfiści i esteci 
stali na stanowisku, że traktat wersalski był istotnie krzywdzący dla Niemiec. Jednych 
i drugich łączyła modna od 1917 r. myśl, że głównym wrogiem nie są Niemcy, lecz 
Związek Radziecki. Sporo dyplomatów zachodnich, w tym również francuskich, 
z zadowoleniem przyjmowało tę myśl. Przekreślało to obawy przed ścisłą współpracą 
obu krajów, jakie żywiono w wielu gabinetach od układu w Rapallo w 1922 r. Ukuto 
teorię, za której kulisami kryła się w znacznej mierze mrówcza, cierpliwa praca 
hitlerowskich specjalistów od propagandy psychologicznej, iż III Rzeszę należy 
popierać, gdyż ona dopiero rozprawi się definitywnie z „międzynarodowym 
komunizmem". Pociągało to za sobą znaczne przegrupowanie sił. Z biegiem czasu 
skrajna prawica francuska, nacjonaliści i szowiniści różnych odcieni zaczęli — w myśl 
hasła: nie przeszkadzać Niemcom w ich przygotowaniach do rozprawy z „komuną" — 
przechodzić na pozycje pozornie pacyfistyczne; pacyfiści z kolei, widząc narastające 
niebezpieczeństwo, zaczęli głosić hasła bardziej bojowe. Powodowało to zamieszanie 
polityczne, które łączyło się z kryzysem ekonomicznym i w sumie ułatwiało tylko 
sytuację hitlerowcom.
Kontredans rządowy we Francji trwał. Jeden po drugim waliły się rządy — Herriota, 
Paul-Bnncoura, Daladiera, Sarrauta, Chautempsa — którym nie udawało się przywrócić 
równowagi budżetowej. Wiosną 1933 r. nastąpiła dewaluacja dolara. Zwołana 
w Londynie konferencja ekonomiczna zakończyła się fiaskiem. W gospodarce panował 
wszechwładnie protekcjonizm, który nie dopuszczał importu obcych artykułów, 
ułatwiając sprzedaż własnych produktów po niezwykle wysokich cenach, co dotkliwie 
odbijało się na położeniu szarych obywateli. W dyplomacji zaczął się okres rejterady 
i ustępstw przed żądaniami Hitlera. „Pakt czterech", który połączył Francję, Anglię, 
Włochy i Niemcy, przewidywał rewizję układów z 1919 r., osłabiał Ligę Narodów, 
a zwłaszcza państwa Europy środkowej — Polskę i Czechosłowację, oraz południowej 
— Rumunię, Jugosławię, Grecję, związane sojuszami z Francją i Anglią. Wywołało to 
atmosferę niezadowolenia w stolicach tych krajów. „Pakt czterech" okazał się 
niewypałem; łączył państwa o najzupełniej sprzecznych interesach; antykomunizm nie 
był wystarczającym spoiwem. 19 października 1933 r. nastąpił pierwszy zdecydowany 
krok Hitlera na forum międzynarodowym: wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów. Cios dla 
anemicznego pokoju i dla prestiżu demokracji zachodnich. Cios decydujący, bo Liga 
Narodów nie zdołała się już z tego podnieść.
Niespokojny był ten rok 1933. Błyskotliwe posunięcia hitlerowców, którzy z miejsca 
przeszli do uruchomienia machiny zbrojeń i robót publicznych, będących częścią 
przygotowań wojennych (ledwie maskowanych), wywoływały złudzenie pokonania 
kryzysu. Tego kryzysu, z którym Francja i Anglia nie mogły sobie dać rady. Była to woda 
na młyn skrajnej prawicy. Poza granicami Niemiec i Włoch zaczęła się akcja wynosząca 
pod niebiosa dobrodziejstwa systemu faszystowskiego. We Francji prowadziły ją różne 
ligi, które ożywiły się po dwudziestu latach martwoty. Były to m. in. Croix de Feu (Krzyże 
Ogniste) pułkownika de La Rocque'a, Solidarité Française (Solidarność Francuska) 
Maurrasa i inne. Dołączyły się do nich najrozmaitsze organizacje byłych kombatantów, 
których członkowie cierpieli na chroniczny kompleks niższości, gdyż byli czymś tylko 
w czasie wojny, mając w rękach karabiny, ale w okresie pokoju nie mieli nic 
do powiedzenia; indywidualnie byli po prostu niczym. Trawiło ich ponadto stałe 
niezadowolenie z racji zbyt niskich rent, pomijania przy odznaczeniach i awansach, 
różnych krzywd rzeczywistych i urojonych. Jest to ludzki materiał dobry do każdej 
frondy, skuteczny, gdyż zapiekły w swych urazach; operuje równocześnie zasługami 
bojowymi, przelaną krwią itp. argumentami, na które publiczność jest czuła. Organizacje 
kombatanckie stanowiły we Francji zawsze trzon poczynań prawicy. Teraz rozszerzyły 
swą rekrutację w kierunku młodzieży. Rozwinęły działalność hałaśliwą i wszędzie 
widoczną. Wraz z ligami kopiowały hasła, odznaki, pasy, koszule faszystów. Atakowały 
parlamentaryzm, organizację państwa, system, Republikę. Głosiły, że kapitalizm 
przeżywa ostateczny kryzys, z którego wyjściem jest narodowy socjalizm Hitlera 
i faszyzm Mussoliniego.
Tej prostackiej demagogii i wulgarnej propagandzie nikt poza komunistami 
i częścią socjalistów nie potrafił się skutecznie przeciwstawić. Pozycje republikańskie 
osłabiał rozłam w SFIO, od której oderwała się latem 1933 r. tak zwana „grupa 
neosocjalistyczna", występująca pod hasłem: „Porządek—Autorytet—Naród". Były to 
zalążki tego, co za kilka lat otrzyma nazwę V kolumny hitlerowskiej. Składały się na nią 
inne organizacje wyrastające jedna po drugiej: „frontyści" Gastona Bergery'ego, „Trzecia 
Siła" Izarda i inni. Wodą na ich młyn okazała się tak zwana afera Staviskiego, która 
wybuchła 28 grudnia 1933 r. Szło o wielomilionowe malwersacje, w których musiały brać 
udział bardzo wysoko postawione kręgi. Rząd Chautempsa runął. Francja pełna była 
najbardziej sensacyjnych pogłosek. Ministrowie, deputowani, sędziowie kompromitowali 
się jedni po drugich. Stavisky zginął; podobno popełnił samobójstwo, choć nie jest 
wykluczone, że policja dopomogła mu w opuszczeniu tego świata. Wszystko razem 
wskazywało na niebywałą zgniliznę moralną wśród sfer rządzących.
Zaistniałą sytuację wykorzystała natychmiast skrajnie prawicowa 
i monarchistyczna Action Française Charlesa Maurrasa, podobno z inicjatywy 
pretendenta do tronu Francji (taki człowiek był i istnieje do dnia dzisiejszego), Henryka, 
hrabiego Paryża.
Pierwsze bojówki maurrasowskie pojawiły się na Faubourg Saint-Germain 
w styczniu 1934 r. Działały z całą swobodą, gdyż policja, na czele której stał prawicowy 
prefekt Jean Chiappe, nie przeszkadzała im w niczym. Był to skandal. Premier Daladier 
pod naciskiem socjalistów zdymisjonował Chiappe'a, co wywołało gwałtowną reakcję 
ze strony lig i byłych kombatantów. Na dzień 6 lutego 1934 r. organizacje te zwołały 
nową demonstrację. Siły demokratyczne z komunistami i socjalistami na czele 
postanowiły tym razem odpowiedzieć. Dwa pochody starły się z sobą na placu Zgody 
w sposób niezwykle gwałtowny. Przez wiele godzin toczyły się walki w samym centrum 
miasta, a zwłaszcza na bulwarach nad Sekwaną i w pobliżu Ratusza. Kilkadziesiąt osób 
zginęło, wiele odniosło rany. Rząd Daladiera podał się do dymisji. Po raz pierwszy 
w historii III Republiki parlament kapitulował pod naciskiem ulicy.
W sześć dni po tych wydarzeniach — 12 lutego 1934 r. — nadeszła riposta 
ludowa. Wielka centrala związkowa CGT, Powszechna Konfederacja Pracy (najstarsza 
we Francji, ale w owym czasie, do 1935 r., syndykalistyczna i antykomunistyczna), 
wystąpiła z hasłem antyfaszystowskiego strajku powszechnego. Przyłączyły się do niej 
inne organizacje, w tym partia komunistyczna i CGTU. Sukces był ogromny. Okazało 
się, że ruch robotniczy jest olbrzymią potęgą.
Wspólne wystąpienie zbliżyło siły lewicy, co stało się koniecznością wobec 
narastającego niebezpieczeństwa faszyzmu. 27 lipca 1934 r. komuniści i socjaliści 
zawarli porozumienie w kwestii jedności działania. W następnym roku przyłączyli się 
do tego układu radykałowie. 14 lipca 1935 r. olbrzymi pochód sił republikańskich 
z komunistami, socjalistami i radykałami na czele rozciągnął się od placu Bastylii po plac 
Narodu.
„Przysięgamy, że pozostaniemy zjednoczeni, aby bronić demokracji, aby rozbroić 
i rozwiązać samozwańcze ligi, aby obronić nasze swobody przed niebezpieczeństwem 
faszyzmu. W tym dniu, który pozwala nam przeżyć pierwsze zwycięstwo Republiki, 
ślubujemy bronić swobód demokratycznych zdobytych przez lud Francji, dać chleb 
ludziom pracy, pracę młodzieży, światu zaś wielki ludzki spokój" — brzmiała przysięga 
tego gigantycznego zgromadzenia ludowego.
W tymże roku Francja zawarła pakt ze Związkiem Radzieckim. Wewnętrzne 
wydarzenia odegrały tu naturalnie swoją rolę, jednakże nie można lekceważyć i tego, co 
rozgrywało się na zewnątrz. W styczniu 1934 r. Polska podpisała z Niemcami układ 
o wzajemnej nieagresji i nieinterwencji. Rząd belgijski zmierzał ku neutralności i wcale 
się z tym nie krył. Z sygnatariuszy układu w Locarno, gwarantującego Niemcom ich 
granice zachodnie, pozostała wyłącznie Czechosłowacja, którą miano za tę lojalność 
i wierność wynagrodzić w wiadomy sposób. Dyplomacja francuska zmierzała 
do poprawy swego położenia opierając się teraz na Małej Entende (Czechosłowacja, 
Rumunia, Jugosławia) i przede wszystkim na przymierzu z ZSRR. Była to przewodnia 
myśl ministra spraw zagranicznych Barthou, pragnącego doprowadzić do tak zwanego 
wschodniego Locarno, tj. do układu o status quo na wschodnich granicach Niemiec, 
układu, którego ciągle jeszcze — przypominamy — nie było. W 1934 r. Związek 
Radziecki został przyjęty do Ligi Narodów. W styczniu 1935 r. Hitler wygrał plebiscyt 
w Zagłębiu Saary, którego mieszkańcy domagali się przyłączenia do Niemiec. W marcu 
tegoż roku hitlerowcy przywrócili obowiązkową służbę wojskową. Należało się więc 
spieszyć. 2 maja 1935 r. minister spraw zagranicznych Francji Pierre Laval podpisał 
z ZSRR układ o wzajemnej pomocy. Czechosłowacja uczyniła to samo w krótki czas 
potem. Anglia natomiast poszła we wręcz przeciwnym kierunku. W czerwcu tegoż roku 
zawarła z Rzeszą porozumienie umożliwiające jej podniesienie tonażu marynarki 
wojennej do poziomu wynoszącego 35 proc. tonażu brytyjskiego. Było to całkowicie 
sprzeczne z traktatem wersalskim. Londyn podcinał gałąź, na której sam siedział. Tak 
więc za jednym zamachem osłabiona została ważna konfiguracja polityczna. Osłabiona 
z dwóch stron: przez Anglię na zachodzie i przez Polskę na wschodzie.
Trzecia książka de Gaulle'a „Vers l'armée de métier" — ukazywała się właśnie 
w tych przełomowych okolicznościach. Dla pełni obrazu warto dodać, że był to czas, 
kiedy Francuzów poza kłopotami materialnymi gnębiły jeszcze sprawy demograficzne. 
Przyrost naturalny był we Francji niski. Olbrzymie wyrwy spowodowane przez wojnę 
wypełniali bardziej cudzoziemscy emigranci niż dzieci rdzennych Francuzów. 
Powodowało to chroniczny stan rozgoryczenia, z drugiej zaś strony niechęć do nowych 
ewentualnych poświęceń wojennych, niechęć bardzo głęboką i istotną, która znajdowała 
także wyraz w debatach budżetowych. Deputowani z nader różnych brzegów nie chcieli 
uchwalać kredytów wojskowych; bronili się przed tym zaciekle.
De Gaulle proponował w swej pracy armię stosunkowo małą (a więc nie 
wymagającą nadmiernej liczby ludzi i nie tak kosztowną), ale za to bardzo dobrze 
wyszkoloną, zmechanizowaną i pancerną. Taką, która byłaby szybkim i skutecznym 
ostrzem włóczni narodu. Miała się ona składać z zawodowych żołnierzy, dysponować 
czołgami i innymi wozami bojowymi, a także potężną siłą ognia i wsparciem lotnictwa. 
Oczywiście obok tych formacji pozostałyby inne, te z poboru. Ich zadaniem byłaby stała 
obrona granic i obsada linii Maginota. Związki, których utworzenie proponował 
(mianowany tymczasem podpułkownikiem) de Gaulle, powinny zachować zawsze 
ruchliwość i pełną swobodę manewru, aby móc działać przed linią fortyfikacji lub między 
umocnieniami, wdzierać się w głąb obrony nieprzyjaciela, prowadzić akcje pościgowe 
i — w każdym wypadku — umożliwiać siłom zbrojnym zyskanie na czasie.
W swoim projekcie de Gaulle wychodzi z założenia, iż rozwiązanie tego typu jest 
niezbędne dla Francji. Nawiązuje do tego, co gnębiło go już od dawna, to znaczy 
do konfiguracji terenu Francji. Powołuje się na kapitalne zdanie Napoleona, że „politykę 
danego kraju determinuje jego geografia". Pisał już o tym w swoich artykułach. Rozwija 
to teraz w książce. Jednocześnie ostrzega przed nieprzyjacielem.
„Jedność niemiecka, ułatwiona dzięki naszym złudzeniom, przypieczętowana 
naszymi klęskami, potwierdzona pośpiechem, z jakim sami przyczyniliśmy się 
do ograniczenia ostatniego zwycięstwa, skłoniła kolosa do rzucenia się na Zachód 
od jednego porywu i bez zwłoki..."
De Gaulle nie wierzy w wewnętrzne podziały Niemiec. Pisze o tym jak zwykle bez 
ogródek:
„Bawarczykowi ciężko jest zaakceptować pruską przewagę, katolickiemu 
mieszkańcowi Nadrenii trudno jest żyć pod kuratelą protestanckich funkcjonariuszy, 
a kupcowi z Hamburga znosić ten sam system co junkier pruski. Mimo pozorów regiony, 
partie, władza, stowarzyszenia poddane są tysiącowi sprzecznych tendencji. Jednakże 
właśnie ta groźba anarchii popycha imperium do działania. Warunkami jego jedności są 
ekspansja na zewnątrz i wielkie cele. Tylko one są w oczach Niemców motywacją 
poświęceń, którymi trzeba je opłacić. Zrozumiał to Bismarck... Rzesza idzie obecnie tą 
samą drogą. Kto może wiedzieć, czy nowy kryzys nie pociągnie raz jeszcze Niemców ku 
Paryżowi?"
Jego przewidywania są w tej książce uderzające. W 1934 r. szkicuje wręcz kierunki 
inwazji nieprzyjaciela: „Czy pod naporem siły rzeczy Germanie, kierując się wzdłuż linii 
kolejowych, z których 8 na 11 dochodzi do granicy na północ od Thionville, skuszeni 
układającymi się tarasowato drogami Westfalii i Flandrii, kanałami Ruhry i Holandii, 
przyciągani przez Antwerpię i Calais, powodując się instynktem nadzorowania Anglii, 
zdecydowani na zadanie nam ciosu w samo serce najkrótszą i najłatwiejszą drogą, nie 
wybiorą wobec kruchości naszego pancerza jako głównego kierunku źródeł Oise? 
Oznacza to, że osłona Francji na najniebezpieczniejszej drodze zależy od Belgii... 
Nawet bez wysuwania przypuszczeń, że napadnięta Belgia chciałaby zastosować plan 
Leopolda, pozostawiając drogę otwartą, i uzbroić tylko Antwerpię, nawet wtedy nie jest 
rzeczą pewną, że zawsze musi pójść na ryzyko bez zastrzeżeń, jakie wysunął w jej 
imieniu Albert I. Toteż nie czekajmy, aż straci cierpliwość w osłanianiu nas".
De Gaulle dostrzega też słabość fortyfikacji linii Maginota.
„Pozostawiają one — pisze — bez osłony cały region północy. Poza tym jak 
przewidzieć wrażenie, które wywrą na obrońcach nowoczesne środki natarcia, samoloty, 
najcięższe czołgi, gazy bojowe? Trzeba też brać pod uwagę możliwości załamania. 
Ze wszystkich bowiem doświadczeń wojennych najcięższe przypadają w udziale 
oblężonym... Opieranie naszej osłony wyłącznie na umocnieniach bronionych przez 
nowicjuszy byłoby absurdem".
Autor bardzo krytycznie ocenia stosunek sił ekonomicznych Francji i Niemiec. 
Książka zawiera dane, których lektura musiała wzbudzić w owym czasie niemałą radość 
za Renem.
„Hutnictwo (niemieckie) produkuje dwa razy więcej stali, cztery razy więcej lanego 
żelaza co my. Konstruują oni siedem razy więcej maszyn.
Gdy idzie o proch i środki wybuchowe, ogromne zakłady niemieckie dostarczają 
dwa razy tyle benzolu, dziesięć razy tyle celulozy, dwanaście razy więcej azotu niż 
nasze fabryki..." i tak dalej.
De Gaulle daleki jest — jak widać — od posługiwania się modnymi w owym czasie 
legendami o niemieckich czołgach z marnej blachy, o syntetycznej benzynie, surogatach 
różnego rodzaju. Widzi groźną rzeczywistość.
Widzi też i własny naród. Sporo pisze o jego wielkości, ale potrafi w krytyczny 
sposób dostrzec słabe strony i nie waha się przed ich wytknięciem.
„Każdy Francuz jest zbyt przywiązany do swej niezależności. Nim się 
podporządkuje, musi obradować; przyłączy się do innych tylko wtedy, gdy uważa to 
za pożyteczne; do hierarchii odnosi się z rezerwą. Solidarność, dyscyplina mają u nas 
w swej treści coś niepewnego, niestałego, co powoduje, że działania zbiorowe są 
nierówne i liche... Nie lubimy sztywnego porządku, którego wymagają wielkie 
zgrupowania. Nasze kolumny maszerują chaotycznie, jednolity kierunek ruchu zraża 
nas, chóralny śpiew nam się nie udaje... Poza tym niedawne nadużycie broni wyrobiło 
w naszym narodzie psychozę antywojenną, którą doprowadzono do przesady. Szeroko 
rozpowszechniane doktryny, obrazy, alegorie zmierzają do przepędzenia upiora walk. 
Przeszłość, która wszędzie nosi ślady bitew, staje się podejrzana".
Mimochodem warto zwrócić uwagę na styl de Gaulle'a, który z sobie tylko 
wiadomych powodów określa minioną wojnę 1914—1918 słowami: „niedawne 
nadużycie broni". Dlaczego? Nie ma na to wyjaśnienia. Tu zresztą leży przyczyna, dla 
której teksty de Gaulle'a jednych pociągają, drugich zaś doprowadzają do skrajnej 
irytacji. Do sprawy stylu autora „Ku armii zawodowej" jeszcze wrócimy.
W swojej książce de Gaulle w wielu miejscach ostrzegał przed przygotowaniami 
państw totalitarnych.
„Wokół nas ambitne narody pogłębiają swoje naturalne skłonności do żołnierki, 
wiodąc politykę w duchu spraw publicznych. Wychowanie dzieci, przygotowanie 
sportowe młodzieży, grupowanie dorosłych, a zwłaszcza przemyślana psychologia 
szacunku i posłuszeństwa wpajają obywatelom wszystko to, co może ich przygotować 
do próby. Toteż masy, rozpalone w swej pasji narodowej, osłonięte przed wystąpieniami 
i obrazami, które mogłyby osłabić ich zdecydowanie, poddane stale systemowi 
koszarowemu, wiwatują na cześć swych wodzów i odziane w mundur gotowe są 
do prześliznięcia się bez fazy przejściowej ze stanu pokoju do stanu wojny".
I jedna z kapitalnych konkluzji politycznych de Gaulle'a:
„Z powodu swojej konfiguracji fizycznej i moralnej Francja musi albo być uzbrojona, 
albo przestać istnieć. Jest to twarde prawo, które ciągle pozostaje w sprzeczności 
z naszym idealizmem i z naszymi niezależnymi obyczajami, prawo, które nadaje 
naszemu bytowi narodowemu rysów zadziwiającej troski, zmusza Mazarina, 
lekceważącego żołnierzy, do stworzenia wielkiej armii królewskiej, wiedzie Saint-Justa 
do strategii, Gambette do Ministerstwa Wojny, Rocheforta do bulanżyzmu, 
a Clemenceau pozostawia u schyłku kariery entuzjazm dla generałów. Te same 
warunki, które z epoki w epokę czynią z nas nolens volens naród wojskowy, narzucają 
też stały charakter systemowi naszej obrony. Ponieważ zaś porządek rzeczy jest taki, że 
nie możemy sobie pozwolić na zwłokę, gdy dochodzi do wojny, że nie wolno nam się 
cofać nawet o 10 kilometrów, że jedna przegrana bitwa i oto już Paryż pogrążony jest 
w ogniu i we krwi, więc obrona musi być natychmiastowa..."
Na stronicach swej pracy de Gaulle domaga się należytego szkolenia żołnierzy. 
Zwalcza projekty skrócenia czasu obowiązkowej służby wojskowej, które wtedy 
napływały dość licznie do parlamentu. Z pasją i niemal z rozpaczą pisze w uniesieniu:
„Pod pretekstem, że w naszym stuleciu walczy cały naród, niektórzy zaprzeczyliby 
chętnie wszelkiej wartości szkolenia czysto wojskowego. Przez sam fakt porwania się 
do walki naród miałby posiadać siłę, zręczność i zdolność bojową. Toteż gromadzenie 
stałej armii, odrywanie obywateli od ich pracy i środowiska, wpajanie im czegoś, co różni 
się od normalnego trybu życia, byłoby niepotrzebne, a nawet niebezpieczne. Jeszcze 
trochę, a wysunęłoby się zasadę, że naród tym lepiej walczy, im mniej się ćwiczy, tak jak 
Emil uzyskał wykształcenie, ponieważ nie studiował. Ukryty jakiś napór skłania naszych 
ustawodawców do coraz większego skracania czasu służby czynnej. W ciągu dwóch 
pięcioleci obniżoną już z trzech lat do roku, ostatnio jeszcze ją skrócono. A mówi się już 
o 8 miesiącach w oczekiwaniu na propozycję 6 lub 4... Do czego sprowadza się 
szkolenie żołnierza w ciągu 24 tygodni, jeśli wziąć pod uwagę terminy wcielenia 
i zwolnienia, święta, urlopy, choroby, posunięcia natury sanitarnej, dyżury, administrację, 
zajęcia własne? Wymaga się od piechoty, by wyszkoliła ludzi w strzelaniu z karabinów 
maszynowych, fizylierów, grenadierów, obsługi towarzyszące, zwiadowców, 
obserwatorów, sygnalistów, kierowców, telefonistów, radiotelegrafistów, aby można ich 
było w miarę możności wymieniać, aby ich przyzwyczaić do współdziałania, podczas 
gdy trzeba wiele wysiłku, żeby z dobranych osób stworzyć zwykłą drużynę piłki nożnej... 
Specjaliści z szeregów byłych kombatantów znikają już z kartotek rezerwistów; nasze 
zmobilizowane jednostki mogłyby dojść do wprawy, jakiej wymaga sprzęt, dopiero 
po dłuższym czasie, który się zresztą wydłuża. Wystarczy spojrzeć na zalegające 
magazyny kłębowiska broni, narzędzi, aparatów, rzeczy, wozów, amunicji, środków 
wybuchowych przeznaczonych dla którejkolwiek z jednostek podlegających 
sformowaniu w razie mobilizacji, wystarczy wyobrazić sobie rzekę ludzi bez 
doświadczenia i zespolenia, którzy z dnia na dzień będą się mieli tym wszystkim 
posługiwać, aby uzyskać miarę tego, w jakim stopniu nagła próba ognia pociągnęłaby 
za sobą marnotrawstwo w ludziach i sprzęcie".
De Gaulle miał większą wyobraźnię od swych rodaków. Gdy czyta się te zdania, 
mimo woli napływają reminiscencje z 1940 r., kiedy to brak wyszkolenia armii francuskiej 
i gigantyczne marnotrawstwo broni i sprzętu rzucały się na każdym kroku w oczy 
i z niezwykłą siłą potwierdziły wzję autora „Ku armii zawodowej" z 1934 r. Wiemy, że 
ostrzeżenia te nie zdały się na nic, choć wtedy był jeszcze na to czas.
W tych miejscach swej książki, które odnoszą się do Francji, jej położenia 
i charakterystyki, de Gaulle jest twórcą w pełni oryginalnym, jedynym w swoim rodzaju. 
Nie można tego jednak powiedzieć o innych rozdziałach, tj. o tych, w których mowa 
o broni pancernej. Widać tu wyraźnie wpływy wymienionych już autorów angielskich. Ich 
rozważania były dla de Gaulle'a podstawą jego własnego rozumowania. Nie osłabia to 
w niczym ani wymowy, ani wartości książki. Autor przekazywał swemu krajowi 
koncepcję strategiczną ogromnej wagi. Czynił to jednak w kontekście tak bardzo 
francuskim, że niezależnie od obcych wpływów jego książka stanowi dzieło odrębne 
i oryginalne, bardzo francuskie w swej istocie. Styl de Gaulle'a pozostaje zresztą 
indywidualny i niepowtarzalny nawet wtedy, gdy w treści wzoruje się na innych. Ani 
Fuller, ani Liddell Hart, ani von Eimmansberger, ani Guderian nie potrafiliby nigdy 
sformułować w takich słowach pochwały pancerza:
„Od kiedy Wulkan przekazał ludziom sztukę kucia żelaza, aż do czasów 
nowożytnych, zbroja panowała na polach walki. Być osłanianym lub przynajmniej w to 
wierzyć, co za otucha dla człowieka, a co za tym idzie, jak bardzo to jest ważne!"
Ten sposób pisania często cechuje de Gaulle'a. Przykłady na temat pożytku 
pancerza zaczynają się od Bayarda, aby dojść do czołgu. W mały hymn pochwalny 
pełen poezji układają się zdania na temat silnika, ale do prawdziwej apoteozy dochodzi 
w tych fragmentach, w których mowa o żołnierzach zawodowych, o doborowej armii 
zawodowej.
„Oto nadszedł czas żołnierskiej elity i doborowych załóg" — woła de Gaulle.
Albo:
„Jeśli Pyrrus starannie dobierał karnaków dla swych słoni, jeśli Dariusz wyszukiwał 
woźniców do swych wozów koszących, jeśli cały system społeczny średniowiecza 
składał się na dobór żołnierzy spośród najsilniejszego i najzręczniejszego rycerstwa, jak 
wielka będzie rychło konieczność doboru specjalnie rekrutowanych i gotowych 
do wspólnej akcji załóg czołgowych!"
Ton narracji jest niemniej jednak w wielu miejscach konkretny i zmierza prosto 
do celu:
„Armia zawodowa, która gotowa jest ruszyć natychmiast w każdym kierunku, 
zdolna dzięki silnikom do akcji w ciągu kilku godzin, umiejąca wykorzystać sprzęt 
do wszelkich efektów, w postaci zaskoczenia i przełamania obrony nieprzyjaciela, armia 
pod każdym względem tak zorganizowana, by osiągnąć szybko pełny lokalny sukces, 
odpowiada współczesnym warunkom politycznym. Istnieje ścisły związek między 
właściwościami szybkości, mocy, koncentracji, jakie daje nowoczesny sprzęt 
wyćwiczonej doborowej armii, a tendencją państw do ograniczania przedmiotu sporów, 
aby go najmniejszym kosztem i jak najszybciej zająć..."
Wizja wręcz niezwykła: de Gaulle, który pisał tę książkę w latach 1932 i 1933, 
a wydał ją w 1934 r., proponuje tu bowiem po prostu korpus ekspedycyjny, który 
przeciwstawiłby się za każdym razem próbom zajmowania różnych terytoriów przez 
nieprzyjaciela.
I tak 7 marca 1936 r. hitlerowcy, łamiąc traktat wersalski, zajęli Nadrenię. 11 marca 
1938 r. wkroczyli do Austrii. Wkrótce potem przystąpili do okupacji Czechosłowacji. 
Sekundowały im Włochy, które 20 października 1935 r. wdarły się do Etiopii, 
a w kwietniu 1939 r. anektowały Albanię. Berlin i Rzym interweniowały też, począwszy 
od 1936 r., w Hiszpanii na rzecz generała Franco.
Francja i Anglia nie reagowały w najmniejszej mierze na wszystkie te posunięcia. 
Ograniczano się do protestów dyplomatycznych, które nie robiły na dyktatorach 
najmniejszego wrażenia.
Książka „Ku armii zawodowej" wskazuje, że de Gaulle przewidywał posunięcia 
przeciwnika. Czy czytał „Mein Kampf" Hitlera? Nie wiadomo, ale pewne jest, że 
hitlerowskie rewindykacje brał na serio i szukał na nie riposty. Dziś wiadomo bardzo 
dobrze, że gdyby tego rodzaju korpus ekspedycyjny jak ten, który proponował de Gaulle, 
został natychmiast utworzony i gdyby już w chwili ruszenia wojsk hitlerowskich 
do Nadrenii zareagował, tamci musieliby się cofnąć, ich bluff zostałby zdemaskowany 
i kto wie, czy cała dalsza historia nie wyglądałaby inaczej.
Polityczna wizja de Gaulle'a była szeroka i nie sprowadzała się tylko do granic 
Francji.
„Czy się to komu podoba, czy nie, stanowimy część pewnego układu, którego 
wszystkie elementy są współzależne... To, co na przykład dzieje się w Europie 
środkowej i wschodniej, w Danii, Belgii, nad Saarą, dotyka nas bezpośrednio. Przecież 
podpisaliśmy układy, przyłączyliśmy się do paktów, wzięliśmy na siebie zobowiązania, 
przyjęliśmy postawę, która wypływa z tej współzależności. Jakąż ceną krwi i łez 
musieliśmy opłacić błąd Drugiego Cesarstwa, które obojętnie przyglądało się Sadowię 
i nie rzuciło wtedy swej armii za Ren. Skoro możemy się znaleźć tu, następnie tam 
i gdzie indziej wobec faktów dokonanych, skoro pewnego dnia możemy zostać bez 
sojuszników i bez przyjaciół, wśród wzgardy świata i wobec nieprzyjaciół wzmocnionych 
swymi sukcesami, musimy być przygotowani, by w każdej chwili i w każdej sytuacji 
podjąć działania na zewnątrz granic naszego kraju... W obecnym stanie świata sam bieg 
naszej historii wiedzie nas ku posiadaniu narzędzia interwencyjnego, zawsze gotowego 
do niesienia pomocy. Tylko w tym wypadku będziemy mieli armię zdolną do realizacji 
naszej polityki".
Przedstawione tu rozumowanie należy do najważniejszych w książce, a — jeśli 
wolno się tak wyrazić — wizjonerstwo de Gaulle'a ujawnia, że jego źródłem nie jest 
czarnoksięska cudowna kula, lecz logiczne rozumowanie męża stanu, które już wtedy 
cechuje 44-letniego podpułkownika.
Przyjrzyjmy się uważnie problemowi, który autor „Ku armii zawodowej" porusza. 
Jest to bowiem zagadnienie węzłowe. Francja miała istotnie szereg sojuszów 
o wzajemnej pomocy. Między innymi łączył ją również układ z Polską. W jaki sposób 
jednak Paryż miał i mógł udzielić tej pomocy swym aliantom, skoro w myśl przyjętej 
doktryny armia francuska odrzucała manewr i miała się zamknąć za betonem linii 
Maginota? Zasada tkwienia w miejscu i odpierania przeciwnika ogniem była wszak 
głęboko sprzeczna z zasadą przyjścia z pomocą sojusznikom. De Gaulle wskazuje na tę 
sprzeczność. Jaka szkoda, że rozumowaniem tym nie przejęli się zbytnio ludzie 
odpowiedzialni wtedy za los Polski. Kto wie, czy w ogóle na to wpadli? Czy czytali „Ku 
armii zawodowej"? Jeżeli bowiem znali to rozumowanie, staje się rzeczą niepojętą, 
dlaczego nie odbiło się ono nigdzie w ich polityce. W każdym razie historia nie zna 
poważniejszego wystąpienia polskiego przeciw francuskiej doktrynie linii Maginota 
względnie jakiejś noty, w której Warszawa domagałaby się przed wojną od Paryża 
wyjaśnienia, w jaki sposób Francja zamierza przyjść Polsce z pomocą w ramach czysto 
obronnej i statycznej doktryny.
De Gaulle dostrzegał ten kardynalny brak logiki. Krytykował go śmiało i otwarcie. 
Żądał armii, której możliwości strategiczne i operacyjne pokrywałyby się 
z zobowiązaniami i międzynarodowymi aspiracjami Francji.
Ciekawa rzecz: wszystkie omówienia książki „Ku armii zawodowej" poruszają 
techniczno-wojskową stronę tej pracy i rozwodzą się nad nowatorstwem autora 
w dziedzinie broni pancernej. Tymczasem nie to jest w tym eseju najważniejsze. De 
Gaulle nie był tu prekursorem; problemem tym zajmowali się już przed nim inni i dziś 
sprawy te nie mogą wywrzeć na czytelniku zbytniego wrażenia. Są przestarzałe 
i nieaktualne. Niezwykła i błyskotliwa jest natomiast cała polityczna strona książki. Jest 
to naprawdę głębokie studium pod tym względem. Studium tamtego czasu, analiza 
błędów popełnianych przez rządy i równocześnie świetna synteza historyczna spraw 
naszego kontynentu w kontekście niemieckim. De Gaulle dostrzega tu bowiem 
z właściwą sobie inteligencją współzależność losów poszczególnych państw. Rozumie, 
że Francja nie może obojętnie patrzyć na to, co dzieje się w Europie środkowej, gdyż 
sprawy te dotyczą również Paryża. Przypomnienie Sadowej, to znaczy przyglądania się 
w 1866 r. z założonymi rękami zaborczym poczynaniom Niemiec, ma swoją wymowę, 
jeśli wziąć pod uwagę, że był to dopiero 1934 r., a pierwszy występ wojsk hitlerowskich 
miał miejsce w 1936 r. w związku z Nadrenią.
De Gaulle przewidywał więc słusznie zarówno to, że hitlerowcy ruszą, jak i to, że 
bezruch francuskich sił zbrojnych oraz brak przygotowania do wojny będzie miał 
katastrofalne następstwa. W tej swojej wizji — z pewnością najważniejszej w okresie 
poprzedzającym wybuch drugiej wojny świawej — występuje, warto zwrócić uwagę, jako 
specjalista wojskowy, historyk i mąż stanu równocześnie. Zapamiętajmy to. W całym 
jego życiu wszystkie poczynania nosić będą ten potrójny charakter.
„Ku armii zawodowej" zadedykował de Gaulle już nie Pétainowi, lecz: „Armii 
francuskiej, pragnąc służyć jej wierze, jej mocy, jej chwale". De Gaulle zdawał sobie 
sprawę, że tym razem Pétain nie jest po jego stronie. Stary marszałek zastygł w swoim 
czasie. W tym, w którym nie było ani czołgów, ani samolotów. Nie mógł pojąć 
nowatorskich idei. Odrzucał je, jak to czyniła przytłaczająca większość starego korpusu 
oficerskiego.
We Francji wierny Berger-Levrault, który znów był wydawcą tej książki, zdołał 
sprzedać zaledwie 700 jej egzemplarzy. Pod względem wydawniczym była to więc 
całkowita klapa. Nie tylko jednak. De Gaulle'a wzięto w obroty zarówno w kołach 
konserwy, jak i w lewicowych i lewicujących czy republikańskich. Wszędzie.
Ci pierwsi głosili, że autor „Ku armii zawodowej" jest fantastą i utopistą. W pełnych 
zawiści, zjadliwych polemikach zarzucano de Gaulle'owi chęć zwrócenia na siebie 
uwagi, zrobienia kariery tanimi środkami itd. Krytykowano też jego język, styl i ton 
Kasandry. Atakowano wszystko, co się dało.
15 czerwca 1934 r., w miesiąc po ukazaniu się książki, premier Daladier wygłosił 
w parlamencie przemówienie, będące w swej treści akurat odwrotnością tez de Gaulle'a. 
Był to jeden ciąg pochwał fortyfikacji połączonych z potępieniem ruchu na polu walki 
i działań zaczepnych. Tego samego zdania był generał Weygand, który od 1931 r. 
zajmował stanowisko szefa sztabu generalnego. Opublikował on w „Revue des Deux 
Mondes" artykuł, w którym głosił jedyny cel, jakim dla wojsk francuskich było bronienie 
za wszelką cenę pasa fortyfikacji zwanego linią Maginota. Weygand ostro potępiał 
projekt de Gaulle'a. Wyrażał pogląd, że armia zawodowa obok „zwykłej" oznaczałaby 
istnienie dwóch armii, co pociągnęłoby za sobą ogromne zamieszanie. „Pod żadnym 
pozorem dwie armie!" — konkludował szef sztabu generalnego. Do ataków tych 
przyłączył się także marszałek Pétain, który w pisemnej wypowiedzi stwierdził 
autorytatywnie, że bezpieczeństwo kraju zależy wyłącznie od fortyfikacji, ponieważ 
samoloty i czołgi nie wpłyną w niczym na bieg wojny.
Tak więc de Gaulle miał przeciwko sobie wszystkie czołowe autorytety armii. Siła 
wystarczająca, aby stworzyć na drodze dla jego poglądów mur o mocy wcale nie 
mniejszej od linii Maginota, którą zwalczał.
Lewica i republikanie też byli jednak przeciw autorowi „Ku armii zawodowej". Raziła 
ich ta idea, i to poczynając od tytułu książki. Dlaczego taki tytuł? Co to za armia 
zawodowa? Rodzaj francuskiej Reichswehry? Elita militarna? Kohorty zawodowych 
rębaczy? Co się za tym kryje? Przeciw komu to ma być wymierzone? Czy argumenty 
natury strategicznej i politycznej nie są w tej książce tylko dymną zasłoną, która kryje 
całkiem inne zamysły? Czy nie idzie tu w rzeczywistości o stutysięczną rzeszę policyjną, 
uzbrojoną po zęby, opancerzoną i zmechanizowaną, która obali Republikę?
Wysuwano tego typu zarzuty pod adresem książki, której zapewne wielu spośród 
tych ludzi w ogóle nie czytało. Najlepsze jednak jest to, że sporo z jej myśli przetrwało 
do dziś i niejednokrotnie służy przeciwnikom de Gaulle'a, choć wystarczyłoby przeczytać 
„Ku armii zawodowej" i zapoznać się z całością argumentacji, aby zarzut taki musiał 
bezapelacyjnie upaść.
Niemniej jednak nie należy zapominać, że czas, w którym powstała książka, był 
wyjątkowo napięty. Skrajna prawica szykowała się do ofensywy. Krwawy luty 1934 r. był 
w najświeższej pamięci wszystkich. W tym świetle książka de Gaulle'a, członka owej 
wysoce podejrzanej kasty oficerskiej, człowieka bliskiego Pétainowi, musiała budzić 
niepokój w kręgach republikańskich i w kołach intelektualistów. Raz jeszcze 
potwierdzała się złowróżbna zasada, że nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.
Za granicą bowiem książka de Gaulle'a odniosła sukces. I to — paradoksalnie 
rzecz biorąc — u przeciwnika. Niemcy czytali „Ku armii zawodowej" z najwyższą uwagą 
nawet w kręgach kół rządzących. Pierwszą wiadomość o tym przywiózł skrajnie 
prawicowy dziennikarz Philippe Barrés, syn znanego przywódcy nacjonalistycznego 
z początku stulecia Maurice'a Barrčsa. Znalazł się on w Berlinie z powodu cyklu 
reportaży, który przygotowywał, na temat pierwszego roku władzy Hitlera, i został 
zaproszony na obiad przez Ribbentropa. W trakcie rozmowy doszło do kontrowersji 
na temat traktatu wersalskiego i Barrés miał zapytać swego gospodarza, czy Rzesza nie 
boi się linii Maginota na wypadek wojny.
— Nie — odparł Ribbentrop. — Pokonamy ją czołgami. To sprawa jakości sprzętu 
i woli. Nasz specjalista, Guderian, udowodnił to. Sądzę, że i wasz najlepszy technik w tej 
dziedzinie podziela ten pogląd.
— Kogo uważacie za naszego najlepszego technika? — zapytał zdumiony Barrés.
— Gaulle'a. Pułkownika de Gaulle'a — odparł minister.
Drugie wspomnienie dziennikarza związane jest z jego pobytem w tymże 1934 r., 
we wrześniu, na hitlerowskim parteitagu w Norymberdze. Odbył się tam wtedy jakiś 
pokaz niemieckich czołgów czy tankietek. Dało to okazję do rozmowy między Barrčsem 
a generałem Hühnleinem, który zapytał, co porabia jego „wielki kolega francuski". 
Dostrzegając na twarzy dziennikarza zdumienie, hitlerowiec wyjaśnił:
— Mam na myśli waszego wybitnego specjalistę od motoryzacji, pułkownika de 
Gaulle'a.
Tak tedy Niemcy śledzili uważnie de Gaulle'a. Widocznie ich attaché wojskowy, 
von Kühlenthal, wysyłał dokładne meldunki. Nie ma w tym nic dziwnego. Pozwoliliśmy 
sobie już stwierdzić, że praca de Gaulle'a zawierała kapitalne dla Niemców wyznania 
o stanie ducha i przygotowań Francji.
Książka została przetłumaczona w Niemczech i wydana w 1936 r. W tymże roku 
ukazała się też — według J.-R. Tournoux — w ZSRR w nakładzie 8 tys. egzemplarzy.
Tenże Tournoux podaje, że de Gaulle był obecny na jakimś przyjęciu wydanym 
w jednej z paryskich restauracji z okazji pobytu marszałka Tuchaczewskiego w stolicy 
Francji. Podstawą radzieckiej strategii i taktyki była już wtedy, jak wiadomo, wysoka 
ruchliwość i zdolność manewrowa wojsk, w których działania lotniczo-desantowe 
odgrywały swoją rolę. Wokół tego miała się też toczyć w owej restauracji dyskusja.
— Wasi spadochroniarze zginą — powiedział do Tuchaczewskiego jeden 
z generałów francuskich — zanim zdołają dotrzeć do ziemi.
— Nie. To wy, z waszymi dywizjami kawalerii, stanowicie muzealną armię — 
odpowiedział marszałek.
— Tuchaczewski myśli podobnie jak ja — miał wtedy powiedzieć de Gaulle 
do swego sąsiada przy stole.
Lata 1934—1936 to okres, w którym de Gaulle zaczyna energicznie szukać 
poważniejszych kontaktów z tak zwanymi „ludźmi, którzy się liczą". Oddala się 
od Pétaina i wyraźnie stara się wyjść z izolacji służby zamykającej go w kołach czysto 
wojskowych.
Coraz częściej widywano go wtedy w redakcjach gazet. Zapraszał dziennikarzy 
na obiady, dyskutował z nimi, proponował swe artykuły lub fragmenty prac. Czyżby 
szukał rekompensaty za porażki, jakie wciąż ponosił w swoim środowisku wojskowym? 
Znając pamięć i pamiętliwość de Gaulle'a, należy przypuszczać, że nigdy nie zapomniał 
generałom, jak potraktowali jego pracę. Zapamiętał im to na całe życie i już wtedy 
z pewnością wyrobił sobie zdanie o umysłowości tej grupy ludzi.
Zwracał się więc do dziennikarzy. Krok w pewnym sensie strategiczny. De Gaulle'a 
widywano bowiem na przemian z leciutko republikanizującym redaktorem pisma 
„L'Ordre" Emilem Buré, ze skrajnie prawicowym redaktorem naczelnym „Echo de Paris" 
André Pironneau, późniejszym szefem „L'Epoque", i z przyjacielem z niewoli Rémy 
Rourem z konserwatywnego „Le Temps" lub z Edmondem Delage z tejże gazety. Jak 
widać więc, de Gaulle starał się o niuanse w doborze towarzystwa, ale kierunek, jaki 
wtedy obrał, był bardziej na prawo niż na lewo.
W maju 1934 r. autor „Ku armii zawodowej" wygłosił odczyt w klubie, który skupiał 
skrajną prawicę i szczycił się patronatem Charlesa Maurrasa oraz marszałka Lyauteya. 
Tego pierwszego de Gaulle usiłował poznać osobiście i złożył mu dwukrotnie wizyty, 
których przebieg nie jest niestety znany. Zwracał się także do prawicowego 
deputowanego Le Cour-Grandmaisona, ale szukał też kontaktów w centrum oraz 
na lewicy.
Charakterystyczne jest pod tym względem jego spotkanie z ówczesnym 
deputowanym, wybitnym przedstawicielem francuskiej finansjery, wielokrotnym 
ministrem i przyszłym premierem Paulem Reynaud.
Poznali się 5 grudnia 1934 r. Reynaud był już po lekturze książki de Gaulle'a, 
całkowicie podbity jej argumentami i przekonany. Bez wahania zabrał się do pracy nad 
odpowiednim wnioskiem parlamentarnym, w którego redagowaniu de Gaulle wziął żywy 
udział. Stworzony przez nich plan przewidywał utworzenie stutysięcznej armii pancernej 
i zmechanizowanej, która byłaby gotowa do działania za pięć lat, tj. 15 kwietnia 1940 r.
Ależ to wieczność! — zawołał z ław parlamentarnych Daladier. Pozyskał sobie 
za ten okrzyk oklaski. Nikt nie przeczuwał, jak złowroga była właśnie ta data.
Minister wojny, generał Maurin, odrzucił w tej debacie w 1935 r. z całą 
stanowczością wniosek Paula Reynauda.
„Jak to — oburzał się na trybunie — skoro zbudowaliśmy ufortyfikowaną zaporę, 
czy znajdzie się ktoś, kto sądziłby, że będziemy tak głupi, aby spoza niej wyjść 
naprzeciw nie wiadomo jakiej awanturze? Adieu, de Gaulle! Dopóki ja istnieję, nie 
będzie tu dla pana miejsca".
Z tej nieudanej interpelacji pozostała jedynie przyjaźń, która odtąd łączyła de 
Gaulle'a z Reynaudem. Podpułkownik zaś nie ustawał w swych staraniach. Dla odmiany 
szukał teraz poparcia we wpływowych salonach Paryża.
,Pośrodku salonu zobaczyłem — opisuje Robert Aron jedno z takich spotkań de 
Gaulle'a — wysokiego mężczyznę, który stał na uboczu, nie łącząc się z towarzystwem. 
Nie mieszał się do rozmowy. Hipotezy, jakie wymieniało to towarzystwo intelektualistów 
na temat przyszłości naszego kraju, diagnozy, jakie formułowało w związku 
z pogłębiającym się kryzysem, rozwiązania proponowane dla poprawy tego stanu rzeczy 
zdawały się być mu obce. Nieczuły był na wszystkie te dyskusje doktrynalne, które mimo 
swej głębi nie mogły doprowadzić dostatecznie szybko do celu ani zapobiec katastrofie. 
Stał jak posąg Komandora, niewzruszony, wykuty z marmuru, monolityczny, 
zapowiadający karę i usiłujący wskazać jedyną pozostającą jeszcze drogę ocalenia".
W pewnym momencie de Gaulle zabiera jednak głos:
„Francja musi mieć czołgi, musi mieć dywizje pancerne, musi posiadać koncepcję 
prowadzenia wojny, aby sprzęt ten mógł być użyty do przełamania nieprzyjacielskiego 
frontu i rozbicia zaplecza przeciwnika".
Taka była przyczyna, dla której de Gaulle szukał tych wszystkich znajomości. 
Książka „Ku armii zawodowej", podobnie jak wszystkie inne, była więc dla niego tylko 
środkiem do celu. Nie był i nie zamierzał zostać pisarzem. Twórczość czy publicystyka 
sensu stricto nie interesowały go; miały być natomiast taranem, który umożliwiłby 
osiągnięcie tego, co najważniejsze. De Gaulle gotów był zawrzeć przymierze z każdym, 
kto zdołałby mu udzielić pomocy w sprawie, którą uważał za najważniejszą dla swego 
kraju, dla ojczyzny. Stąd dziwne kierunki jego poszukiwań. Zwracał się do prawicy, 
kierował swe démarche do centrum i do republikańskich intelektualistów, wśród których 
obracał się Robert Aron. Kiedy zaś to nie pomogło, nie zawahał się przed pójściem 
do przedstawicieli lewicy. Dotarł do samego Leona Bluma, premiera rządu Frontu 
Ludowego. Jak zwykle nie obchodziły go ani partie, ani ideologie; nie o nie szło, lecz 
o kraj.
7 marca 1936 r. Niemcy, jak już wspomnieliśmy, zajęli Nadrenię. Francja zupełnie 
na to nie zareagowała. Nie uczyniła tego, co w 1923 r., kiedy to jej wojska wkroczyły 
do Zagłębia Ruhry. Nie zrobiła nic, podobnie jak nie drgnęła, gdy w 1935 r. Hitler 
przywrócił obowiązkową służbę wojskową w Niemczech. Gdyby wojska francuskie 
ruszyły naprzód i przekroczyły w 1936 r. granice Niemiec, hitlerowcy musieliby 
zrejterować, ich führer zostałby skompromitowany jako awanturnik i prawdopodobnie 
wiele rzeczy tego świata wyglądałoby inaczej. Zeznania złożone w tej kwestii przez 
generałów niemieckich w Norymberdze i ich pamiętniki stwierdzają to jednoznacznie. 
Hitler bluffował na horendalną, rzadko spotykaną w historii skalę i nikt mu w tym nie 
przeszkadzał.
W liście do swego przyjaciela Jeana Auburtina de Gaulle pisał wtedy: „Należało 
działać z zaskoczenia, brutalnie i szybko".
W swoim otoczeniu — jak pisze Tournoux — miał powiedzieć:
„To jest katastrofa. Katastrofa z pewnością nie do naprawienia. Sztab generalny 
i rząd zawahały się. Nie chciały ogłosić powszechnej mobilizacji. Gdyby istniała 
proponowana przez mnie armia zawodowa i czołgi, mobilizacja nie byłaby potrzebna. 
Poszlibyśmy naprzód, Niemcy by się cofnęli. Gdybyśmy wypełnili swój obowiązek, pokój 
byłby uratowany".
Nie można go już było jednak uratować. Wydarzenia nabierały coraz szybszego 
tempa.
V
„Nieszczęście tego kraju
polega na tym, że prawica
jest przeciw Narodowi,
a lewica przeciw Państwu".
ZE ZWIERZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A NA TEMAT FRANCUZÓW
Wiosną 1936 r. doszedł we Francji do władzy Front Ludowy. Był on następstwem 
strategii jedności działania różnych organizacji robotniczych oraz ostrej walki stoczonej 
przez siły obrony Republiki z siłami skrajnej prawicy. Dwie najważniejsze centrale 
związkowe CGT i CGTU połączyły się w marcu 1936 r. Przesądziło to o wyniku wyborów 
parlamentarnych na przełomie kwietnia i maja. 4 czerwca Leon Blum, przywódca SFIO, 
uformował rząd złożony z socjalistów i radykałów, a popierany przez komunistów; 
nastąpiła podwyżka płac o 15 procent, wprowadzono układy zbiorowe między 
pracodawcami a robotnikami, wyznaczano wszędzie delegatów robotniczych, udzielano 
gwarancji swobód związkowych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, płatne urlopy 
itd. Zaczęła się walka z kryzysem, który — zgodnie z nową oceną — nie był wynikiem 
nadprodukcji, lecz zbyt niskiej konsumpcji spowodowanej ubóstwem większości 
społeczeństwa. Zaczęto z tym walczyć. Nad Francją powiał zupełnie nowy, nie znany 
dotąd wiatr. Był on pełen nadziei, budził z letargu, obiecywał zmianę stosunków.
Jednakże kruchy eksperyment Frontu Ludowego przebiegał od samego początku 
w warunkach narastającego niebezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Już 
francuskie wybory zbiegały się z remilitaryzacją Nadrenii. Jednocześnie Włochy 
zajmowały coraz większe połacie Etiopii. 18 lipca 1936 r. generał Franco dokonał 
zamachu stanu w Hiszpanii, aby obalić istniejącą tam od pięciu lat władzę 
republikańską, której inspiratorem i organizatorem był Front Ludowy, podobny w swej 
treści do francuskiego. Rozpoczęła się mordercza wojna domowa, połączona z jawną, 
brutalną interwencją niemiecką oraz włoską. Wojna ta miała trwać trzy lata. Wokół 
Francji zaciskał się stalowy pierścień faszystowskich dyktatur: fiihrera, duce i caudilla.
24 sierpnia 1936 r. Hitler przedłużył służbę wojskową do dwóch lat. Znów bez 
najmniejszej reakcji z zewnątrz. W listopadzie tegoż roku świat dowiedział się 
o utworzeniu „osi Berlin—Rzym".
Front Ludowy znacznie lepiej niż poprzednie rządy zdawał sobie sprawę 
z narastającego niebezpieczeństwa. Po raz pierwszy od 1919 r. zdecydowano się 
na podjęcie prawdziwego wysiłku militarnego. Jesienią 1936 r. parlament uchwalił 
program zbrojeniowy, rozłożony na cztery lata i połączony z wydatkowaniem 14 
miliardów franków. Realizacją miał się zająć znacjonalizowany przemysł zbrojeniowy. 
Wysiłek był poważny, ale daleko nie odpowiadał temu, jaki w tym samym czasie podjęły 
Niemcy, które na analogiczny cel przeznaczyły (licząc we frankach) 40 miliardów. Anglia 
natomiast czyniła to samo co Francja: zdobyła się na 15 miliardów. Są to co prawda 
kwoty preliminowane, rzeczywiste wydatki okazały się dużo większe, ale proporcje 
pozostały do końca nie zmienione. Wspólny wysiłek zbrojeniowy Francji i Anglii był stale 
mniejszy od niemieckiego.
W polityce zagranicznej Leon Blum wypowiadał się za bezpieczeństwem 
zbiorowym i sojuszem między Paryżem a Londynem. Nie było w tym nic nowego. 
Dyplomacja ta stanowiła ciąg dalszy działalności poprzednich rządów na tym polu. 
Gabinet Frontu Ludowego stanął jednak wobec zupełnie nowych okoliczności, jakie 
stwarzała przede wszystkim sprawa Hiszpanii.
Rząd republikański zwrócił się mianowicie natychmiast po frankistowskim zamachu 
stanu do Francji z prośbą o pomoc i otrzymał odpowiednie przyrzeczenie. Blum 
manewrował jednak i unikał zdecydowanych kroków. Spoglądał na Anglię, która 
obłudnie głosiła zasadę nieinterwencji w Hiszpanii, to znów na Niemcy. Szef rządu 
Frontu Ludowego nie tracił nadziei na porozumienie z Berlinem. Uroczyście podejmował 
w Paryżu szefa ekonomiki Rzeszy dra Hjalmara Schachta, często spotykał się 
z ambasadorem von Welczeckiem. Postępowanie takie musiało naturalnie doprowadzić 
do daleko idącego rozłamu we francuskiej opinii publicznej. Mieszczaństwo od skrajnej 
prawicy, poprzez sporą część radykałów, do znacznej liczby członków i zwolenników 
SFIO wypowiadało się bezpośrednio lub pośrednio za generałem Franco lub 
nieinterwencją, co w praktyce wychodziło na jedno, ponieważ Niemcy i Włochy 
zdecydowanie popierały Falangę. Komuniści, robotnicy i w ogóle ludzie pracy byli 
za szeroko zakrojoną pomocą na rzecz rządu republikańskiego. Wskazywano przy tym 
zarówno na względy ideologiczne, jak i na realną kwestię bezpieczeństwa Francji, które 
zostałoby zagrożone w razie upadku republiki za Pirenejami.
Blum znalazł z dylematu wyjście, które wydawało mu się kompromisowe, 
w rzeczywistości zaś było katastrofalne dla Francji i pokoju. 1 sierpnia 1936 r. 
zaproponował międzynarodowy układ o nieinterwencji w Hiszpanii. Akces zgłosiło 
natychmiast 27 państw, wśród nich obłudnie III Rzesza i Włochy. Wywołało to tak wielkie 
oburzenie, że w rezultacie rząd Bluma musiał przymknąć oczy na fakt, że słaba zresztą 
pomoc dla republikanów hiszpańskich w uzbrojeniu, sprzęcie i posiłkach ludzkich 
przechodziła z różnych krajów przez terytorium Francji. Wytworzyło to sytuację 
niepewną i napiętą. Francuska opinia publiczna pozostała podzielona, Front Ludowy 
uległ daleko idącemu osłabieniu. Wojna hiszpańska stała się prologiem do drugiej wojny 
światowej.
Strategiczną pozycję Francji osłabił w tym czasie kolejny krok Belgii w kierunku 
„niezależności". W listopadzie 1936 r. Bruksela proklamowała tę zasadę, odsłaniając 
za jednym zamachem północno-zachodnie skrzydło francuskiej obrony strategicznej, 
pozbawione, jak wiadomo, nawet fortyfikacji Maginota.
W Anglii tymczasem doszedł do władzy rząd konserwatystów z premierem Neville 
Chamberlainem na czele. Dyplomata ten, zdecydowanie antykomunistyczny 
i dostrzegający wyłącznie „czerwone niebezpieczeństwo", zawarł już 2 stycznia 1937 r. 
gentlemen's agreement z Mussolinim gwarantujący status quo na Morzu Śródziemnym. 
W listopadzie 1937 r. Chamberlain — prawdziwy grabarz pokoju europejskiego — uznał 
de facto rząd generała Franco. Jednocześnie minister spraw zagranicznych Halifax 
złożył Hitlerowi wizytę w Berlinie. Był to nawet jak na Anglików występ nie lada. Halifax 
przekazał bowiem fiihrerowi gratulacje dziękczynne za to, że przez zwalczanie 
komunizmu we własnym kraju wstrzymał jego ekspansję na zachód. Brytyjski minister 
spraw zagranicznych przyznał ponadto, iż traktat wersalski pełen jest błędów, które 
trzeba naprawić.
Sytuacja polityczna wewnątrz Francji też pełna była napięcia. Skrajna prawica nie 
próżnowała. Jej ligi z Action Française na czele zostały rozwiązane na początku 1936, 
ale to nie oznaczało, że zrezygnowały ze swej działalności. Wręcz przeciwnie: zeszły 
do podziemia i rozwijały ożywioną akcję w konspiracji. Na ich czoło wysunęli się 
kagulardzi. Organizacja bardzo tajemnicza, której początki, skład osobowy i działalność 
nie są dokładnie znane do dnia dzisiejszego, zapewne z racji wysokich osobistości 
zamieszanych w te sprawy.
Organizacja kagulardów narodziła się w kołach wojskowych, a motorem jej 
powstania była zwykła prowokacja zorganizowana oczywiście przez specjalistów 
od takich spraw, tj. przez II Biuro sztabu generalnego. Dostarczyło ono w 1937 r. 
Ministerstwu Wojny dokument datowany z Barcelony, w myśl którego komuniści 
hiszpańscy czy katalońscy mieli rzekomo przekazać swym towarzyszom we Francji 
instrukcję nakazującą „w chwili wybuchu rewolucji likwidację wszystkich zawodowych 
oficerów". Była to bzdura, ale za jej pomocą wytworzono odpowiednią atmosferę. Tak 
np. generał Giraud, dowódca okręgu wojskowego w Metzu, wydał rozkaz, by oficerowie 
wobec grożącego niebezpieczeństwa nie sypiali w swych domach, lecz w miejscach 
zakonspirowanych.
Pierwsze tajne grupy kagulardów powstały w Paryżu. Była to tak zwana „siatka 
Corvignolles", zorganizowana — zbieg okoliczności — przez wspomnianego już kolegę 
de Gaulle'a ze Szkoły Wojennej, Loustaunau-Lacau, który zajął jego miejsce w sztabie 
marszałka Pétaina. Najbliższym współpracownikiem Loustaunau-Lacau, występującego 
pod pseudonimem „Navarre", był kapitan Bonhomme, adiutant Pétaina i jego łącznik 
z konspiracją. Siatka dzieliła się na trzy warstwy określone francuskimi barwami 
narodowymi — błękitną (wojskowi), białą (cywile), czerwoną (finansiści). Pierwszy 
magazyn broni organizacji mieścił się też w sztabie Pétaina, o czym ten podobno nie 
wiedział. Organizatorzy nie chcieli powierzać mu zbyt wiele tajemnic w obawie, iż 
cierpiący na posuniętą już sklerozę stary człowiek może się z czegoś wygadać. 
W każdym razie tajne dokumenty konspiracji przechowywane były w osobistej pancernej 
kasie marszałka.
Według wszelkich danych szefem kagulardów był marszałek Franchet d'Esperey, 
którego prawą ręką był Eugčne Deloncle, major, przyjaciel admirała Darlana i podwładny 
marszałka od 1917 r.; ten awanturnik z zamiłowania, według wszelkich danych agent 
niemieckiego wywiadu od samego początku konspiracji, zwerbowany został 
prawdopodobnie przez Niemców jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej 
w okolicznościach bliżej nie znanych. Pieniądze napływają szeroką strugą 
od przemysłowców i bankierów, przerażonych poczynaniami Frontu Ludowego, 
nacjonalizacjami, 40-godzinnym tygodniem pracy, płatnymi urlopami i całym, tym 
„przedsmakiem komunizmu", jak to nazywano.
Kagulardzi zobowiązywali się do rozbicia tego wszystkiego w drodze 
bezwzględnego terroru. Postawili sobie po prostu za zadanie wymordować czołowych 
działaczy Frontu i w ten sposób położyć mu kres. Ostatecznym celem konspiracji było 
obalenie Republiki i przywrócenie... monarchii. Nie ulega wątpliwości, że idee Maurrasa 
i Action Française patronowały organizacji kagulardów. Nazwa „Cagoule" (kaptur) była 
zresztą używana wyłącznie w potocznym języku. W rzeczywistości konspiratorzy przyjęli 
bardziej skomplikowaną i dłuższą nazwę — Comité Secret d'Action Révolutionnaire, 
CSAR (Tajny Komitet Akcji Rewolucyjnej). Była to federacja grupująca przede 
wszystkim rozwiązane ligi i inne ugrupowania. Podstawą struktury organizacyjnej była 
„lekka komórka", złożona z 7 osób, lub „ciężka komórka" — 12-osobowa. Trzy komórki 
składały się na „jednostkę". Trzy jednostki na „batalion" (około 60—80 osób); trzy 
bataliony tworzyły pułk (około 250 osób); trzy pułki — brygadę (około 750 ludzi); trzy 
brygady — dywizję (2000 osób). CSAR miał podobno w Paryżu dwie dywizje i jedną 
brygadę.
Kagulardzi utrzymywali bez wątpienia kontakty z wywiadem włoskim i z gestapo. 
Z polecenia tego pierwszego zamordowali na rozkaz późniejszego zbrodniarza 
wojennego i szefa faszystowskiej OVRA, generała Roatty, dwóch emigrantów 
politycznych i przeciwników Mussoliniego, br'aci Rosellich, aktywnych antyfaszystów, 
założycieli wychodzącej w Paryżu gazety „Giustizia e Liberta" (Sprawiedliwość 
i Wolność). Obaj zginęli w 1937 r.
Bandy CSAR sabotowały też systematycznie dostawy morskie i lądowe dla 
republikańskiej Hiszpanii. Niszczono maszyny, silniki samolotów, części zamienne, 
żywność.
Do czołowych działaczy kagulardów należeli oprócz wymienionych osób pułkownik 
Groussard, komendant Saint-Cyr, późniejszy twórca petainowskich „grup ochrony", były 
major dr Henri Martin, szef wywiadu konspiracji, jego i Deloncle'a najbliższy 
współpracownik Jacques Filliol, kombatancki działacz i przyszły dowódca petainowskiej 
milicji podczas okupacji Joseph Darnand. Ogółem miało należeć do CSAR około 1200 
oficerów; liczba cywilów nie jest znana, choć oni właśnie zajmowali się „mokrą robotą" 
pod wodzą Deloncle'a i Martina. Oficjalną witryną była dla nich działająca legalnie 
od 1936 r. Unia Komitetów Akcji Obronnej — UCAD — kierowana przez 
eme*rytowanego generała lotnictwa Dusseignera i dysponująca pismem „Choc". 
Kagulardzi mordowali na prawo i lewo. Z ich rąk zginęła np. Laetitia Toureaux, 
popularna cover-girl owych czasów. Posiadała jakąś tajemnicę konspiracji, więc musiała 
umrzeć. Zabity został też przemysłowiec pochodzenia rosyjskiego Nawaszyn, gdyż 
odmówił płacenia haraczu na cele kagulardów. Padli różni inni. Mnożyły się sabotaże 
w fabrykach. Celem tego wszystkiego było dokonanie pewnego rodzaju 
frankistowskiego przewrotu we Francji. "Planowano m. in. masowe wytrucie 
przeciwników i w tym celu dokonano w Instytucie Pasteura kradzieży całej kolonii 
groźnych bakterii. Podobno je nawet wypróbowano, ale policja zachowuje dyskrecję co 
do nazwisk ofiar tej próby. 18 listopada 1937 r. zdecydowano się na rozprawę 
z kagulardami. Aresztowano 57 członków CSAR, w tym Deloncle'a. Dochodzenia 
utknęły jednak wkrótce na martwym punkcie. Kagulardzi szybko przegrupowali się, 
przechodząc do Parti Populaire Français, PPF (Francuska Partia Ludowa), Jacques 
Doriota i Rassemblement National Populaire, RNP (Narodowe Zgromadzenie Ludowe) 
Marcela Déata. Generałowie Schellenberg z Berlina i Roatta z Rzymu patronowali 
czujnie całemu ruchowi. Była to ich bezcenna V kolumna. Efemeryczne wyroki nie 
zaszkodziły organizacji, która odrodzi się w pełni pod rządami Vichy, począwszy 
od 1940 r., a potem znów w postaci ultrasowskiej konspiracji OAS. Siady tego 
pozostaną do dziś. Max Dormoy, minister spraw wewnętrznych Frontu Ludowego, i jego 
następca Georges Mandel, dwaj ludzie, którzy najwięcej wiedzieli o CSAR, zginęli 
podczas okupacji, bezlitośnie zamordowani. Archiwa policyjne strzegą personalnych 
tajemnic CSAR równie skutecznie jak wielu innych.
W związku z tym wszystkim mimo woli musi się nasunąć pytanie, czy de Gaulle był 
związany z CSAR? Jego bliski kolega Loustaunau-Lacau był duszą organizacji; obaj 
pracowali w jednym biurze Pétaina, obaj mieli codzienny dostęp do sławnej kasy 
pancernej marszałka, kryjącej plany konspiracji. Musieli więc chyba o tym wiedzieć. Jest 
to jednak hipoteza. Nic poza tym. Wiadomo np., że de Gaulle skłaniał się raczej ku 
kołom prawicy niż republikańskim, że znał wielu skrajnie prawicowych działaczy, że 
swoją książkę „Niezgoda u nieprzyjaciela" zadedykował uroczyście Charlesowi 
Maurrasowi. Niczego to jeszcze nie dowodzi. Zresztą przytłaczająca większość 
członków CSAR nie orientowała się we współpracy kierownictwa organizacji z Niemcami 
i Włochami; uważała CSAR za sprzysiężenie patriotyczne. I co jak co, żadną miarą nie 
da się zarzucić de Gaulle'owi, że mógł myśleć o jakichś kombinacjach z Niemcami.
Ciekawym zwrotem jest natomiast jego spotkanie we wrześniu 1937 r. 
z premierem Leonem Blumem (z inicjatywy Emila Mayera). Czym tłumaczyć to nagłe 
przejście na lewo? Cóż, może znów wchodzi w rachubę absolutna pogarda de Gaulle'a 
dla wszelkich partii i ideologii? Powodował się interesem ojczyzny. Zwracał się 
do Bluma, skoro mówiono mu, że premier Frontu Ludowego może przeforsować jego 
projekt. Nic poza tym go nie obchodziło.
Takie wytłumaczenie tego kroku, będącego wyrazem nagłej zmiany orientacji, 
wydaje się najwłaściwsze. De Gaulle musiał przy tym wiedzieć, że jego zwrócenie się 
do Bluma nie wzbudzi zapału w kołach oficerskich. „Czerwony premier" nie cieszył się 
popularnością ani szacunkiem w armii. A jednak de Gaulle poszedł, i to właśnie 
w momencie, gdy CSAR się walił. Blum zapewne nie wiedział, że ma przed sobą 
człowieka, który dzień w dzień urzędował tuż, tuż przy mózgu CSAR. Jeśli zaś, 
poinformowany — co można przypuszczać — przez Dormoya, wiedział, to w każdym 
razie nie zdradził tego ani słowem w swych pamiętnikach. Cała ta historia jest nad wyraz 
tajemnicza i we wszelkich rozważaniach nad nią jest się skazanym wyłącznie 
na dedukcję, z której wynika, że jeśli nawet de Gaulle poprzez Loustaunau-Lacau otarł 
się o CSAR — to jednak sprawy te nie odegrały w jego życiu żadnej roli. Mogły dla niego 
być co najwyżej jeszcze jednym doświadczeniem.
„Ujrzałem — pisze o swym spotkaniu z de Gaulle'em Leon Blum — bardzo 
spokojnego, czyniącego wrażenie sennego, mężczyznę, w którego wzroście, szerokości 
ramion i całej postaci było coś gigantycznego... Człowiek, który zjawił się w taki sposób, 
patrzył na mnie tak spokojnie i mówił tak wolno, z takim umiarem, musiał być oczywiście 
przejęty jedną tylko ideą, której poświęcił się całkowicie i bez reszty. Z trudem 
dochodziło do niego, że nie każdy potrafił w całości nabrać tego przekonania, jakie nim 
władało. Wszystko było zresztą w jego osobie doskonale proste. Żadnym rysem twardy 
nie wyrażał ani objawienia wynalazcy, zafascynowanego swą myślą, ani chimery, ani 
iluzji, a raczej coś, czego nie nazwałbym zniechęceniem lub znużeniem, lecz 
rozczarowaniem... Rozmowa nasza przedłużała się bardziej z mego niż z jego powodu. 
Sądzę, że zjawił się u mnie jedynie dla spokoju sumienia, nie oczekując żadnych 
pozytywnych następstw. Przed rozstaniem dałem mu do zrozumienia, że będę 
poczytywał za nader wskazane, by znajdował się w bezpośredniej bliskości ministra 
wojny. Pułkownik odrzucił to, zanim jeszcze zdołałem dokończyć myśli. Wyjaśnił mi 
spokojnie, że ma stworzyć kurs w Centrum Wyższych Studiów Wojskowych i że tym 
samym nie może otrzymać innego przydziału..."
Relacja de Gaulle'a o tym spotkaniu zawarta jest w „Pamiętnikach wojennych", 
a więc napisana została w prawie dwadzieścia lat po wydarzeniu.
„Mówiliśmy — pisze de Gaulle — najpierw o tym, co może nastąpić, jeżeli Hitler, 
z czym należało się liczyć, ruszy na Wiedeń, Pragę lub Warszawę.
To bardzo proste — powiedziałem. — Zależnie od okoliczności odwołamy się 
do naszych czynnych sił zbrojnych lub powołamy pod broń nasze rezerwy po to, by 
przez strzelnice naszych fortyfikacji biernie przyglądać się ujarzmianiu Europy.
— Jak to — zawołał Leon Blum — chciałby pan więc, abyśmy wysłali korpus 
ekspedycyjny do Austrii, Czech lub Polski?
— Nie — odpowiedziałem. — Ale gdyby Wehrmacht posuwał się naprzód wzdłuż 
Dunaju lub Łaby, dlaczego my nie mielibyśmy ruszyć wtedy nad Ren? Gdyby Hitler 
pchnął swoje wojska nad Wisłę, dlaczego nie mielibyśmy wkroczyć do Zagłębia Ruhry? 
Sam zresztą fakt, że bylibyśmy zdolni do takich środków odwetowych, niewątpliwie 
zapobiegłby tego rodzaju aktom agresji..."
W dalszym ciągu spotkania była mowa o niebezpieczeństwie niemieckiego 
uderzenia przez Belgię i o łatwości przełamania przez Niemców linii Maginota. De 
Gaulle zwrócił Blumowi uwagę na fakt, że „niemal wszystkie samoloty, których 
konstrukcja jest przewidziana, przeznaczone są do obrony, a nie do ataku. Co 
do czołgów, to w dziewięciu wypadkach na dziesięć chodzi o czołgi Renault i Hotchkiss 
wzoru 1935 roku... nadające się do towarzyszenia w walce piechocie, lecz zupełnie nie 
nadające się do samodzielnych związków pancernych. Zresztę nikt nie myśli o użyciu 
ich do tego celu. Nasza organizacja pozostanie taka sama jak była". Blum miał na to 
odpowiedzieć, że „wykorzystanie kredytów przyznanych resortowi wojny jest sprawą 
pana Daladiera i generała Gamelina". Ta czysto formalistyczna odpowiedź wyraźnie 
zirytowała de Gaulle'a, który sucho przypomniał, że „obrona narodowa jest sprawą 
rządu".
„Podczas naszej rozmowy — wspomina de Gaulle z irytacją — telefon dzwonił 
chyba z dziesięć razy, odwracając uwagę Leona Bluma na drobne sprawy 
parlamentarne lub administracyjne. Kiedy się z nim żegnałem, znów zabrzęczał telefon. 
Blum zrobił wymowny gest wyrażający znużenie:
Teraz może się pan przekonać, czy łatwo jest szefowi rządu wgłębić się 
w proponowany przez pana plan, skoro nie może nawet przez pięć minut skupić myśli 
na jednej sprawie".
Na jakiś czas de Gaulle wycofał się do Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. 
Jeszcze jeden dowód, że nie miał chyba nic wspólnego z machinacjami kagulardów. 
Odsuwano go przecież od ich ośrodka w sztabie Pétaina. Wizji, którą miał, nie przyjęto. 
Jego wnioski odrzucono, choć były uderzająco trafne. Jedynym pocieszeniem było to, że 
w 47 roku życia został mianowany pułkownikiem. W tym stopniu otrzymał przeniesienie 
służbowe do Metzu, gdzie powierzono mu liniowe stanowisko dowódcy 507 pułku 
czołgów. W ten sposób znalazł się od października 1937 r. pod rozkazami generarała 
Giraud, dowódcy tamtejszego okręgu wojskowego i gubernatora miasta.
Przeniesienie pod wieloma względami znamienne. Należy sądzić, że Pétain 
rozstawał się ze swym faworytem z nader różnych powodów. Po pierwsze, nic już ich 
nie łączyło, i to od lat, w dziedzinie doktryny wojskowej. Po drugie, zabiegi de Gaulle'a, 
jego rozszerzający się krąg znajomości, jego pobyty w redakcjach i salonach i wreszcie 
wizyta u znienawidzonego przez korpus oficerski premiera Bluma musiały zrewoltować 
przeciw niemu większość ówczesnej „góry" wojskowej; miano go dość w Paryżu. Mógł 
tu okazać się szkodliwy. Garnizon z takim Giraud na czele powinien był utemperować 
jego zapały. Zresztą chciał czołgów, no więc je dostał. Był jeszcze trzeci powód, którego 
można się domyślić. Wspomniana już sprawa kagulardów. W tym bowiem czasie 
właśnie zabrano się do dekonspiracji tajnego zrzeszenia i przy tej okazji zmieniono cały 
sztab Pétaina, ośrodek tych poczynań. De Gaulle mógł należeć do konspiracji lub nie; 
trzeba go jednak było przenieść z Paryża. Stało się to na kilkanaście dni przed 
złamaniem próby zamachu stanu (15—16 listopada 1937 r.), ale policja była już 
na tropach sprawy o wiele wcześniej. Jej podejrzenia kierują się m. in. przeciw de 
Gaulle'owi. Twierdzi, że jego pseudonim organizacyjny jest „Video", ale nie potrafi tego 
udowodnić. Wydaje się, że w owym czasie żadnej ze stron nie zależało zbytnio 
na wgłębianiu się w wyjaśnienia. Toteż dla wszystkich lepiej było, że de Gaulle usunął 
się z paryskiej sceny.
Historia tego „Video" jest notabene bardzo wątpliwa. Według Tournoux wzięła się 
nie z 1937 r., lecz z 1938 r., gdy w piśmie „Notre Prestige", poruszającym problemy 
polityki zagranicznej, ukazał się 25 maja artykuł pt. „Belgia, nieuniknione pole walki", 
podpisany „Video" i głoszący tezy o wojskach pancernych i zmechanizowanych, 
przypominające do złudzenia poglądy de Gaulle'a. Kto napisał ten artykuł? Sprawa 
nigdy nie została wyjaśniona. Loustaunau-Lacau nie poda nazwiska autora i zabierze je 
z sobą do grobu.
W Metzu żołnierze nazwali de Gaulle'a „Pułkownikiem-Motorem". Na nowym 
stanowisku nie znał chwili odpoczynku. Występował przeważnie w skórzanej kurcie, 
w hełmie czołgisty na głowie i w białych rękawiczkach. Program szkolenia wykonywał 
z niebywają energią i z nawiązką. Był bardzo rygorystyczny i wymagający zarówno 
w stosunku do swych podwładnych jak sprzętu. Takim go zapamiętano.
W jego biografiach z tego okresu zachowało się charakterystyczne wspomnienie. 
Na jakichś ćwiczeniach zapędził się na czele czołgów bardzo daleko w głąb obrony 
pozorowanego nieprzyjaciela. Część dowódców piechoty zaprotestowała potem przeciw 
takiemu postępowaniu twierdząc, że pozbawiło to ich możności skutecznego posuwania 
się naprzód. Wybuchł spór, w którym generał Giraud stanął oczywiście po stronie 
antagonistów de Gaulle'a. Niezmącony spokój „Pułkownika-Motoru" wyprowadził go 
z równowagi.
— Dopóki będę żył, mój mały Degolku — krzyczał generał — nie zdoła pan tu 
narzucić tych swoich teorii...
De Gaulle zbladł i nie zapomniał nigdy obrazy.
J.-R. Tournoux, który też opisuje tę scenę, przytacza zamiast komentarza zdanie 
brytyjskiego teoretyka wojskowego Fullera: „Poza kościołem nie ma takiej ludzkiej 
organizacji, która byłaby bardziej przywiązana do przeszłości niż wojsko".
De Gaulle zdaje się być skazany na cierpienie, niezrozumienie i samotność. Nikt 
go nie rozumie. Generał Gamelin, przyszły niefortunny dowódca armii francuskiej 
w 1939—1940, uchodzący za jednego z najzdolniejszych oficerów owego czasu, 
powiedział o ideach de Gaulle'a w rozmowie z deputowanym Frederic-Dupontem:
„Nie wierzę w teorie pułkownika de Gaulle'a. Nie są one ani rozważne, ani 
realistyczne. Naturalnie czołgi są potrzebne. Sądzić jednak, że za pomocą czołgów 
przełamie się ugrupowanie wroga, jest rzeczą niepoważną. Można nimi rozwinąć 
interesujące działanie od strony skrzydła, można przeprowadzić błyskotliwą operację, 
rozbić stanowisko dowodzenia przeciwnika. Nie ma jednak co myśleć o przełamaniu 
czołgami. Czołg nie posiada dostatecznie dużej autonomii działania. Mógłby przejść, ale 
musi wrócić po zaopatrzenie. Co do lotnictwa, to nie odegra ono również tej roli, jaką 
przewidujecie. Na początku będą hekatomby. Lotnicy wytępią się wzajemnie. I można 
będzie szybko odtworzyć sprzęt, ale nie obsługę. Będzie to słomiany ogień".
Tak myślał i mówił naczelny wódz.
De Gaulle pogrążał się więc w pracy, która przynosiła mu zapomnienie 
doznawanych porażek. W 1938 r. wystąpił z książką, którą zatytułował „Francja i jej 
armia". Jest to studium historyczne poświęcone dziejom Francji, ale obserwowanym 
przez pryzmat wojska. Wydarzenia przedstawione w tej pracy kończą się na 1918 r. 
Uwagi de Gaulle'a, zaczerpnięte z książki „Francja i jej armia", cytowaliśmy już 
obszernie w poprzednich rozdziałach, gdyż wiązały się one z zawartymi tam wywodami.
De Gaulle zwlekał z wydaniem tej pracy przez wiele lat. Po raz pierwszy chciał to 
uczynić w 1930 r., ale wtedy spotkał się ze sprzeciwem Pétaina, który uważał, że tekst 
stworzony został na jego zamówienie jeszcze w 1925 r. i że tym samym ma do niego 
prawa autorskie. Było to jego ukrytą ambicją. W żadnym zawodzie nie ma tylu pisarzy co 
wśród wojskowych. Prawda ta, znana wszędzie, odnosi się jednak szczególnie 
do Francuzów. Każdy marszałek musiał coś napisać. Otrzymywał w zamian fotel wśród 
Nieśmiertelnych, to znaczy w Akademii Francuskiej. Pétain konstatował z żalem, że 
Foch i Joffre już wydali swoje wspomnienia; nie mogło więc tak być, żeby on odszedł, 
nie pozostawiając nic na papierze. Historia armii francuskiej odpowiadała mu 
w szczególny sposób. Byłoby to i oryginalne, i skromne. Wszyscy pisali pamiętniki, to 
znaczy o sobie; on jeden napisałby o armii. Odróżniałby się w ten sposób od innych, co 
także miało swoje znaczenie. (Notabene pomysł ten wykorzysta już po drugiej wojnie 
światowej Weygand, który też „napisze" historię armii francuskiej pod auspicjami 
Larousse'a). Bieda polegała jednak na tym, że Pétain gorąco pragnął pozostawić 
potomności jakąś budującą książkę, ale brakło mu do tego jednej rzeczy: umiejętności 
pisania. Było to powszechnie znane. Nie potrafił sam sformułować najmniejszej myśli 
na papierze. Joffre nieraz go z tego powodu wyśmiewał. Toteż liczył na de Gaulle'a. 
Wierzył, że oficer, który tyle mu zawdzięczał, napisze tę upragnioną, wymarzoną książkę 
za niego. „Francja i jej armia" miała być owym dziełem.
Jednakże de Gaulle nie chciał. Nieoczekiwanie nastroszył się i odmawiał. 
Proponował co najwyżej kompromis: zaopatrzenie książki w uwagę wyjaśniającą, iż 
Pétain był doradcą przy redagowaniu pięciu jej rozdziałów.
Marszałek zgodził się na to głęboko rozgoryczony. Jednocześnie dla zachowania 
twarzy zaproponował de Gaulle'owi, aby zaopatrzył książkę w następującej treści 
dedykację na stronie tytułowej:
„Panu Marszałkowi Pétainowi, który w latach 1925—1927 zechciał pomóc mi 
swymi radami w przygotowaniu rozdziałów II—V zawartych w tym tomie („Ancien 
Regime", „Rewolucja", „Napoleon", „Od jednej katastrofy do drugiej"), z wyrazami 
wdzięczności".
Nie wiadomo, czy list dotarł do de Gaulle'a za późno, czy też dowódca 507 pułku 
czołgów przeszedł nad życzeniem marszałka do porządku, w każdym razie książka 
ukazała się z inną dedykacją.
„Panu Marszałkowi Pétainowi, który życzył sobie, aby ta książka została napisana, 
który radami swymi kierował redakcją pierwszych pięciu rozdziałów i dzięki któremu dwa 
ostatnie stanowią historię naszego Zwycięstwa".
Dedykacja de Gaulle'a, mimo że nieporównanie bardziej pochwalna dla Pétaina, 
wyprowadziła marszałka z równowagi. Bez wahania napisał pod datą 6 października 
1938 r. list do Wydawnictwa Plon w Paryżu, w którym ostro zaprotestował przeciw temu, 
co się stało.
„Oficer ten — pisał o de Gaulle'u — wykorzystał, bez zwrócenia się do mnie 
z prośbą o upoważnienie, pracę sztabu generalnego, którą redagował na podstawie 
moich dyrektyw w latach 1925—1927, kiedy służył pod moimi rozkazami... Postawiony 
z początkiem sierpnia wobec faktu dokonanego w postaci przysłania mi odbitki 
drukarskiej, najpierw zabroniłem pułkownikowi de Gaulle'owi wykorzystania nie 
należącej do niego pracy sztabu generalnego. Następnie jednak, powodowany 
życzliwością, zgodziłem się na publikację książki pod warunkiem jednak, że poprzedzi ją 
dedykacja, którą sformułowałem 5 września 1938 r. ... Dedykacja, jaką wydrukowano, 
jest zupełnie inna. Zawiera dwie nieścisłości: 1°, nie chciałem, aby książka ta została 
napisana, ponieważ się jej najpierw sprzeciwiłem; 2°, wcale nie kierowałem redakcją 
pierwszego rozdziału. Dedykacja, którą wydrukowano, stanowi ze strony pułkownika de 
Gaulle'a prawdziwe nadużycie zaufania. W rezultacie proszę o jej usunięcie 
i zastąpienie tekstem wskazanym przeze mnie 5 września 1938 r. Tylko pod tym 
warunkiem zgodziłem się na wydanie książki i nie zmieniłem zdania".
Sprawa ta oznaczała definitywne zerwanie między de Gaulle'em a Pétainem. Nic 
już ich nigdy nie połączy; wszystko będzie odtąd dzieliło.
„Francja i jej armia", wydana w 1938 r., była ostatnią z czterech książek, jakie de 
Gaulle napisał przed wojną. Przypomnijmy ich daty: „Niezgoda u nieprzyjaciela" ukazała 
się w 1924 r., „Ostrze miecza" — w 1932, „Ku armii zawodowej" — w 1934. Druga wojna 
światowa stanowi w pisarskiej twórczości de Gaulle'a linię wyraźnego podziału 
tematycznego. Po zakończeniu działań wojennych nigdy bowiem nie wróci do eseistyki 
wojskowo-polityczno-historycznej, jaką uprawiał w latach 1924—1938. „Pamiętniki 
wojenne" i „Pamiętniki nadziei" będą już wyłącznie pisarstwem osobistym, 
wspomnieniowym i autobiograficznym.
Jaka była wartość esejów de Gaulle'a? Przede wszystkim należy stwierdzić, że 
autor owych czterech napisanych przed wojną, bardzo różnych tematycznie książek nie 
uważał się bynajmniej za pisarza. Prace te interesowały go jako narzędzie pewnego 
określonego działania. Nie pisał dla bezpośredniego zaspokojenia własnej ambicji, lecz 
dlatego, że uważał to za potrzebne do rozwiązania pilnych problemów, ważnych dla jego 
kraju. Sprawa aktualności jako motor działania pisarskiego uderza za każdym razem, 
ilekroć usiłujemy poddać prace de Gaulle'a jakiejkolwiek analizie. „Niezgoda 
u nieprzyjaciela" pojawia się na półkach księgarskich w czasie, gdy maurrasowska 
Action Française wita z radością dojście do władzy Mussoliniego, gdy Leon Daudet 
wypisywał na ten temat liczne panegiryki, gdy Liga Patriotów wzywała do zbrojnego 
oporu „przeciw bolszewizmowi". Pierre Taittinger organizował wtedy szturmówki, które 
wywoływały burdy uliczne, a Georges Valois odwiedzał Rzym i zakładał pismo „Nouveau 
Sičcle" (Nowy Wiek) — ultrafaszystowskie i reakcyjne. Jednocześnie toczyła się wojna 
z Rifenami w Maroku; w korpusie oficerskim zaczynano konspirować. De Gaulle 
ostrzegał swoją książką przed niezgodą narodową, przed mieszaniem się wojska 
do polityki, przed brakiem jedności w społeczeństwie, przytaczając przykład Niemiec. 
Ostrzegał też przed niebezpieczeństwem zza Renu. W dedykacji, jaką umieścił 
na egzemplarzu tej książki przeznaczonym dla Maurrasa, napisał znamienne zdanie:
„Rozbrojone prawa popadają w pogardę, broń, która nie podporządkowuje się 
prawom, popada w anarchię".
Aktualność i potrzeba dwóch następnych książek: „Ostrza miecza" i „Ku armii 
zawodowej", nie wymagają dodatkowych komentarzy. De Gaulle patrzył na pogłębiający 
się chaos, który trawił III Republikę, zwłaszcza w latach kryzysu ekonomicznego, kiedy 
działalność rozmaitych Krzyży Ognistych pułkownika de La Rocque'a czy frankistów 
Marcela Bucarda i wielu innych tego typu grup, połączona z nieudolnością francuskiej 
dyplomacji, osłabiała kraj i rozbrajała jego obronę.
Z punktu widzenia aktualności i dostosowywania każdej publikacji do nadrzędnego 
celu szczególnie uderzające jest ukazanie się w 1938 r. ostatniej z czterech książek de 
Gaulle'a.
Jak już stwierdziliśmy, praca ta była gotowa od 1925—1927 roku. Została więc 
napisana pod stosunkowo świeżymi jeszcze wrażeniami z 1914—1918 r. De Gaulle 
opóźniał jej publikację z powodu Pétaina, aie w 1938 r. nie wytrzymał. Bieg piętrzących 
się wydarzeń wymagał wydania takiej książki, a więc rzecz stała się wbrew marszałkowi. 
Ukazanie się pracy „Francja i jej armia", eseju, który w niezwykle płomiennych słowach 
przypominał Francuzom wojskową historię ich kraju, miało w przeddzień wojny swoją 
wymowę.
Aktualność każdej z tych książek i wyższy cel, któremu służyły, górowały u de 
Gaulle'a nad innymi względami. Widać to zwłaszcza, gdy próbuje się ocenić stopień 
samodzielności jego prac, ich oryginalności. „Niezgoda u nieprzyjaciela" jest dziełem 
najbardziej indywidualnym i samodzielnym. Nie da się tego w tak szerokiej mierze 
powiedzieć o „Ostrzu miecza". Bibliografia francuska pełna jest w tamtym okresie 
książek o „szefie", „wodzu", „przewodniku". Sensację powszechną budzi w tej kategorii 
prac „Technika zamachu stanu" napisana przez Curzia Malapartego, który obserwował 
działalność Piłsudskiego w 1926 r. i na tej podstawie oparł swój ciekawy esej.
Był to czas dyktatur, które zaczynały się zjawiać na firmamencie Europy, 
poprzedzane przez przewroty Mussoliniego i Piłsudskiego. Osoba „szefa" absorbowała 
więc wszystkich. „Ostrze miecza" nie jest pracą wolną od tych wpływów, choć myśli 
autora zostały sformułowane bardzo indywidualnie i złożyły się — jak wykazały dalsze 
lata — naj jego autoportret. Dowód, że prace innych są wprawdzie dla de Gaulle'a 
katalizatorami, jednakże jego rozwiązania mają w pełni indywidualny charakter. 
Potwierdza to esej „Ku armi zawodowej". De Gaulle ma w tym temacie sporą grupę 
prekursorów. Bierze od nich bez wahania wojskową stronę zagadnienia, ale jego 
polityczne i strategiczne oceny są bez precedensu.
Od 1938 r. w pracy pisarskiej de Gaulle'a zaczynała się długa przerwa. Pisanie 
było dla niego przecież jedną z form działania. Akcja zmieniała teraz! kierunek, 
wymagała innych środków. Rozstawał się więc z nim z żalem lub bez żalu, nikt się tego 
nigdy nie dowie; poświęcał się całkowicie ćwiczeniu swych żołnierzy w Metzu.
„Po kilku bardziej wnikliwych doświadczeniach — pisał w liście do Nachina — 
jes.tem bardziej niż kiedykolwiek pewny słuszności idei, które usiłowałem 
spopularyzować, które jednak, niestety, są o wiele chętniej przyjęte przez Niemców niż 
przez moich rodaków. Manewr i atak mogą być odtąd przeprowadzane na lądzie tylko 
przez czołgi. Era piechoty, poza rolą obronną, skończyła się. Artyleria zachowuje swą 
względną wartość, jednakże trzeba się teraz przede wszystkim poświęcić wsparciu 
czołgów. Należy je uznać, aby w rezultacie zorganizować armię francuską, tworząc 
narzędzie ruchu i uderzenia oparte na czołgach..."
I w innym liście do swego znajomego Jeana Auburtina:
„Będziemy robili rzeczy mierne i spóźnione, podczas gdy Niemiec tuż pod naszym 
nosem stosuje w całej rozciągłości system, któregośmy nie chcieli".
Równie źle jak w dziedzinie wojskowej działo się i w politycznej.
11 marca 1938 r. wojska hitlerowskie wkroczyły do Austrii. 10 kwietnia ustąpił rząd 
premiera Bluma. Jego miejsce zajął Edouard Daladier, dotychczasowy minister wojny 
od 1936 r. Socjaldemokraci nie weszli już w skład tego gabinetu. Front Ludowy skończył 
się. Tekę ministra spraw zagranicznych otrzymał teraz Georges Bonnet, długoletni 
ambasador w Waszyngtonie. Był on zwolennikiem ustępstw wobec Niemiec i Włoch. 
Pobyt w USA przekonał go, że na pomoc Stanów Zjednoczonych nie ma co liczyć.
Na wokandzie międzynarodowej znajdowała się wtedy sprawa Czechosłowacji. 23 
marca 1938 r. minister spraw zagranicznych ZSRR Litwinów oświadczył ambasadorowi 
USA, że jego zdaniem Niemcy zajmą teraz w szybkim tempie polski „korytarz" i Gdańsk, 
które to obszary figurowały na hitlerowskich listach rewindykacyjnych, mających na celu 
obalenie postanowień traktatu wersalskiego. Według Litwinowa problem czechosłowacki 
musiał wypłynąć latem 1938 r., przy czym Moskwa obawiała się, że Praga ustąpi pod 
naciskiem Niemców, ponieważ nie ma zaufania do Francji i jest kompletnie otoczona. 
Francja z kolei — jak wyjaśnił Litwinów — nie miała zaufania do Związku Radzieckiego, 
który sam również nie ufał Francuzom i miał do tego powody. Na Kremlu pamiętano, jak 
w 1935 r. Pierre Laval, bezpośrednio po podpisaniu efemerycznego układu z ZSRR, 
pojechał do Krakowa na pogrzeb Piłsudskiego i tam podczas uroczystości żałobnych 
oraz po ich zakończeniu nie odstępował Göringa, długo z nim rozmawiając. Doszły też 
do Moskwy wiadomości o pewnym wystąpieniu Lavala 22 listopada 1935 r. wobec 
członków Rady Obrony Narodowej.
Była to niebywała scena. Laval w jakimś uniesieniu, przypominającym stan 
upojenia, oświadczył zebranym, że należy „odwrócić przymierza", to znaczy skończyć 
z sojuszem francusko-brytyjskim i z poszukiwaniem otwartych drzwi na Wschód, trzeba 
natomiast związać się z Niemcami. Zebranym zaparło dech od tego wynurzenia. Tylko 
Pétain zdawał się uśmiechać. Gamelin opisuje tę scenę w swoich wspomnieniach 
i twierdzi, że płakał z wściekłości i bezsiły wracając do domu. Oczywiście Rosjanie znali 
te nastroje, które w pełni wróciły po upadku Frontu Ludowego i w dobie narastającego 
zwrotu na prawo w Paryżu.
Wydarzenia przeszły w pełny galop. 24 kwietnia tak zwani Niemcy sudeccy zaczęli 
kampanię na rzecz „powrotu do Rzeszy". Moskwa wysłała Berlinowi kilka pośrednich 
i bezpośrednich ostrzeżeń. Bonnet pojechał do Londynu, skąd wrócił jednak w bardzo 
pesymistycznym nastroju. Anglicy stwierdzili, że nie poczuwają się do żadnych 
zobowiązań wobec Pragi. Wobec tego Bonnet poleciał do Genewy, gdzie rozmawiał 
z Litwinowem, który stwierdził, że jeśli Francja wypełni swe obietnice złożone 
Czechosłowacji, to i Kreml uczyni to samo. Pod jednym warunkiem: Polska i Rumunia 
muszą przepuścić wojska radzieckie przez swe terytoria, gdyż ZSRR nie ma wspólnych 
granic z Czechosłowacją. Szkopuł ogromny, ponieważ Polska odmawiała takiego 
posunięcia zdecydowanie, Rumunia zaś z mniejszą energią, lecz i tak przejście przez 
nią wiodło zbyt wąską gardzielą, aby można było ryzykować wystawienie wojsk i sprzętu 
na niemieckie bombardowania, które szybko zakorkowałyby tę trasę. Wobec 
lawirującego stanowiska Paryża w sprawie obrony Czechosłowacji nie doszło 
do rozmów wojskowych z Francją. ZSRR nie chciał dać się wciągnąć w jednostronny 
konflikt z Niemcami, a był już w tym momencie pewny, że ani Francja, ani Angia nie 
sprzeciwią się podziałowi Czechosłowacji. 4 września 1938 r. Georges Bonnet uczynił 
w toku jednego z wystąpień nieostrożną aluzję do ewentualnej pomocy amerykańskiej. 
Ogromny błąd, ponieważ Waszyngton taką ewentualność publicznie wykluczył. Czego 
trzeba było więcej Hitlerowi? Posiadał już wszystkie dane do działania.
Jednakże 21 września 1938 r. Litwinów ponownie stwierdził na forum Ligi 
Narodów, że ZSRR pomoże Czechosłowacji, jeśli Francja ze swej strony uczyni to 
samo. Było to już po zakończeniu nieudanej misji lorda Runcimana w Pradze 
i po pierwszym spotkaniu Chamberlaina z Hitlerem — 15 września — w Berchtesgaden. 
22—23 września ci dwaj znów spotykają się w Bad Godesberg koło Bonn. We Francji 
odbywała się częściowa mobilizacja w celach czysto demonstracyjnych.
24 września de Gaulle pisał w liście do Paula Reynaud:
„We wtorek ukazuje się nakładem Piona moja książka zatytułowana «Francja i jej 
armia», której egzemplarz dziś Panu przesyłam. Jest to w skrócie historia tysiąclecia 
naszej walczącej, cierpiącej i triumfującej ojczyzny. Pozwalam sobie na śmiałą, być 
może, prośbę, aby znalazł Pan kilka chwil na jej przeczytanie. Pułk mój jest gotów. 
Osobiście patrzę bez żadnego zaskoczenia na zbliżające się wielkie sprawy w historii 
Francji i pewny jestem, iż Pańskim przeznaczeniem będzie odegranie w nich czołowej 
roli. Proszę pozwolić Sobie powiedzieć, że w każdym wypadku, jeśli tylko nie zginę, 
będę do Pańskiej dyspozycji..."
W pięć dni potem — 29 września 1938 r. — nastąpiło podpisanie przez Hitlera, 
Mussoliniego, Chamberlaina i Daladiera układu monachijskiego. Czechosłowacja nie 
była w ogóle konsultowana. 30 września w tymże Monachium Niemcy i Anglicy podpisali 
pakt o nieagresji. Chamberlain i Daladier wracali do swych stolic jak triumfatorzy. 
W Londynie, Paryżu i w wielu innych stolicach wiwatowano na cześć „uratowanego 
pokoju". 6 grudnia Francja podpisała z III Rzeszą analogiczny jak Anglia pakt. W intencji 
obu rządów była to milcząca zgoda na hitlerowską agresję przeciw ZSRR. W Moskwie 
zdawano sobie z tego w całej pełni sprawę. Zresztą „Fremdenblatt" — gazeta 
wychodząca w Hamburgu — sprecyzowała tę myśl zupełnie otwarcie:
„Niemcom udało się wyeliminować Rosję sowiecką z koncernu wielkich mocarstw. 
Tak wygląda historyczna strona Monachium". „Celem Monachium było wyeliminowanie 
Rosji z Europy, abyśmy mogli zyskać na czasie i zakończyć zbrojenia" — potwierdzi 
feldmarszałek Keitel już po wojnie przed Trybunałem Norymberskim.
Na Kremlu zrozumiano, że ZSRR ma w tej chwili przeciwko sobie nie tylko Niemcy, 
lecz także — pośrednio — całą Europę. Zachodnią, środkową i południową. Należało 
więc pokrzyżować te plany. Całkowicie osamotniony Związek Radziecki musiał stworzyć 
sytuację, w której groźny huragan zostałby odwrócony. Inaczej mówiąc, szło o zyskanie 
czasu na przygotowania do obrony kraju i rozbicie monachijskiej harmonii.
De Gaulle śledził te wydarzenia z najwyższą uwagą. Gdzieś w tym czasie jakiś 
znajomy zapytał go w Metzu, co należało zrobić w okresie Monachium.
— Trzeba było zacząć wojnę — odparł spokojnie.
VI
„Przy pierwszym błysku mieczy
układ wartości zostaje
zburzony".
CHARLES DE GAULLE, „LE FIL DE L'ÉPÉE"
Druga wojna światowa już się tymczasem właściwie zaczęła, choć nie weszła 
jeszcze w fazę bezpośrednich działań wojennych.
15 marca 1939 r. hitlerowcy zajęli resztę Czechosłowacji. Było rzeczą oczywistą, 
że Berlin nie miał najzupełniej zamiaru przestrzegać układu monachijskiego. 23 marca 
Francuzi ogłosili deklarację, w której zobowiązywali się do udzielenia pomocy zbrojnej 
Holandii, Belgii i Szwajcarii na wypadek, gdyby kraje te zostały zaatakowane, a 13 
kwietnia Polsce, Grecji i Rumunii. 31 marca podobną deklarację dotyczącą Polski 
złożyła Anglia. 12 maja Anglia i Turcja podpisały układ o wzajemnej pomocy, na co 22 
maja Niemcy i Włochy odpowiedziały nowym układem. 23 czerwca do brytyjskiego 
porozumienia z Turcją przyłączyła się Francja.
Najistotniejsze było w tej ożywionej aktywności dyplomatycznej porozumienie 
między Paryżem a Warszawą, gdzie zdawano sobie już dokładnie sprawę 
z hitlerowskiego zagrożenia, choć jeszcze w styczniu Hitler zapewniał ministra spraw 
zagranicznych Becka, że „wspólnota interesów Niemiec i Polski jest w kwestii rosyjskiej 
całkowita" oraz że „silna Polska to po prostu konieczność dla Niemiec". 21 marca 
bowiem, jak gdyby wcale nie było tamtej rozmowy, Niemcy przedstawiły Polsce swoje 
„rozwiązanie globalne" (Gesamtlösung) problemu Gdańska i „korytarza".
Właściwą ripostą byłaby decyzja, w myśl której wojska radzieckie miałyby w razie 
potrzeby prawo swobody manewru i rozwinięcia strategicznego na obszarach Polski. 
Na to jednak dyplomacja polska nie chciała się zgodzić, choć nikt nie potrafił 
odpowiedzieć w zadowalający sposób na pytanie, jak miałaby wyglądać obrona Polski 
przez ZSRR, skoro wojskom radzieckim nie wolno będzie ruszyć poza swoje granice. 
Warunki Związku Radzieckiego streszczały się w trzech punktach: 1. zawarcie 
trójstronnego paktu o pomocy wzajemnej Francji, Anglii i ZSRR przeciw wszelkiej agresji 
w Europie (Paryż i Londyn proponowały tylko deklaracje gwarancyjne); 2. rozciągnięcie 
zobowiązania do pomocy na wszystkie graniczące z ZSRR kraje europejskie (Anglia 
i Francja proponowały wyłącznie gwarancje dla Polski); 3. przystąpienie do konkretnych 
rokowań wojskowych.
28 kwietnia Niemcy wypowiedziały pakt zawarty z Polską w 1934 r.
Rokowania z Moskwą odwlekano przez całą wiosnę. Rozmowy wojskowe zaczęto 
dopiero 12 sierpnia 1939 r. Utkwiły one z miejsca na martwym punkcie głównie 
z powodu zasadniczego problemu — pomocy ZSRR dla Polski i Rumunii bez prawa 
korzystania z ich terytoriów, co było oczywiście kwadraturą koła. 24 sierpnia 1939 r. rząd 
ZSRR w obawie, iż dalsze dreptanie w miejscu może spowodować jego izolację 
i wciągnąć niezwłocznie do wojny przygotowywanej przez hitlerowców, a także pragnąc 
równocześnie zyskać na czasie i odwrócić porządek rzeczy reżyserowany przez Londyn 
i Paryż, zawarł układ o nieagresji z Niemcami. Krok ten nie mógł już oczywiście 
przeszkodzić wojnie, jednakże na razie odsuwał od ZSRR nawałnicę hitlerowskiej 
agresji i pozwalał radzieckiemu dowództwu oraz przemysłowi zyskać prawie dwa lata 
na bardzo ważne przygotowania do nieuniknionego starcia.
Wydarzenia na forum dyplomatycznym w 1939 r. odbywały się przy 
akompaniamencie ożywionej akcji hitlerowskiej V kolumny wszędzie tam, gdzie tylko się 
ona znajdowała. Tak było również we Francji. Jednym z wyrazów tej akcji był głośny 
artykuł Marcela Déata, opublikowany w „Oeuvre", pt. „Czy warto umierać za Gdańsk?" 
Naturalnie konkluzją artykułu było, że Francuzi nie powinni umierać za Gdańsk, czyli 
udzielać pomocy Polsce. Hitlerowcy wykorzystywali w ten sposób pacyfistyczne 
i antywojenne nastroje w społeczeństwie francuskim.
W marcu 1939 r. Pétain, skompromitowany w aferze CSAR, został wysłany 
na ambasadora do Madrytu. Posunięcie mroczne i nie wyjaśnione. Na temat działalności 
starego marszałka w stolicy frankistów nie ma dokładniejszych danych. Pewne jest, że 
musiał być bardzo rozgoryczony krokiem usuwającym go od spraw wojskowych w wigilię 
wojny.
W ostatnim tygodniu sierpnia premier Daladier zwołał stałą Komisję Obrony 
Narodowej i postawił jej członkom pytanie, czy Francja jest przygotowana do wojny. 
Odpowiedzi były bardzo różne. Generał Gamelin oznajmił na przykład, iż liczy na to, że 
Polska utrzyma swe pozycje do wiosny 1940 r. Ciekawe stanowisko, jeśli wziąć pod 
uwagę, że dowództwo francuskie musiało znać sprawozdanie brytyjskiego szefa sztabu 
generała Ironside'a, który wiosną 1939 r. przebywał w Polsce i po zapoznaniu się 
na miejscu ze stanem przygotowań obronnych doszedł do umotywowanego wniosku, iż 
wojsko polskie, liczące 30 dywizji i mające do obrony 700 kilometrów frontu, nie zdoła 
bez pomocy z zewnątrz utrzymać się dłużej niż kilkanaście dni. Gamelin fantazjował 
więc najzupełniej. Dowódca lotnictwa generał Vuillemin uważał ze swej strony, że 
wojska powietrzne będą zdolne do walki za jakieś 6 miesięcy, jeżeli podejmie się 
równolegle maksymalny wysiłek w dziedzinie artylerii przeciwlotniczej. Generałowie 
Gamelin i Georges wymienili podczas obrad karteluszki, na których dyskutowali nad 
ewentualnością szczerego wyznania, że Francja nie jest przygotowaną do wojny. Nie 
zdecydowali się jednak na ten krok. Nie wypadało. Daladier zaś mimo długoletniego 
kierownictwa Ministerstwem Wojny zdawał się w niczym nie orientować. Atmosfera była 
bardzo ciężka.
Wraz z wybuchem wojny de Gaulle przekazał dowodzenie 507 pułkiem czołgów, 
opuścił Metz i wyjechał do Alzacji, gdzie objął dowództwo wojsk pancernych 5 armii, 
której szefem sztabu był de Lattre de Tassigny.
Wojna toczyła się już wtedy w Polsce ściśle tak, jak przewidział to autor „Ku armii 
zawodowej". Hitlerowska broń pancerna zadawała ciosy wszędzie, gdzie się zjawiała; jej 
pancerne kliny przenikały w głąb polskiej obrony, przedostawały się pod osłoną lotnictwa 
na dalekie zaplecze, manewrowały, obchodziły, okrążały, siały zamęt i chaos. Moralne 
ich oddziaływanie było bodajże jeszcze większe niż możliwości taktyczne i techniczne.
Na froncie zachodnim nie działo się tymczasem nic. Armie siedziały w kazamatach 
linii Maginota i od góry do dołu nie miały najmniejszego zamiaru wyjść poza te 
fortyfikacje, aby ruszyć naprzód. Żelazobeton okazywał się materiałem wysoce 
demoralizującym. Pójść naprzód oznaczało bowiem stracić jego osłonę, a kto tego 
chciał?
Trzeba było jednak coś zrobić. Przynajmniej jakiś gest prestiżowy już nie wobec 
Polski, zajętej przez olbrzymią siłę blisko 70 hitlerowskich dywizji i wyeliminowaną 
z wojny, lecz wobec nieprzyjaciela. Generał Gamelin wydał więc rozkaz 
przeprowadzenia „akcji rekonesansowej" w kierunku Saarbrücken, co miało swą 
złowrogą wymowę, gdyż to samo zrobiono w... 1870 r.
Naprzód ruszył korpus armijny, który jednak nie napotkał nieprzyjaciela, wszedł 
natomiast na pola minowe. Była to pierwsza nowość. Operacja utknęła po kilku 
kilometrach. Niemiecka artyleria trochę strzelała, ale tak, aby nie wyrządzić 
przeciwnikowi większej krzywdy.
Było wilgotno, mgliście, deszczowo i smutno. Prawdziwa jesień. Wzdłuż frontu 
poruszały się rzadkie patrole. Od czasu do czasu odzywały się działa. Poprzez Ren 
w ogóle nie wolno było prowadzić ognia, bo znajdowały się tam osiedla. Przez lornetkę 
można było oglądać niemieckie pociągi wiozące na południe sprzęt, broń i węgiel dla 
Włoch. Całymi dniami przemawiały głośniki radiowe obu stron i ukazywały się 
transparenty z hasłami propagandowymi; „Ein Volk, ein Reich, ein Führer", „Liberté — 
Egalité — Fraternité". Była to, jak określali ją żołnierze, drôle de guerre. Po polsku: 
dziwaczna wojna, cudaczna wojna. W kazamatach linii Maginota, na płotach, na murach 
domów zaczęły się coraz częściej pojawiać napisy kredą lub czernidłem: vendus 
(sprzedani). „Jesteśmy sprzedani" — mówili między sobą żołnierze, przekonani, że takie 
postępowanie może dyktować wyłącznie zdrada.
Przytłoczone tym bezruchem, przygnębione klęską Polski, zaniepokojone losem 
bliskich, patrzyły na ten przebieg wojny pierwsze polskie jednostki armii generała 
Sikorskiego, tworzące się w kilku obozach wojskowych z wielką bazą Coëtquidan 
w Bretanii na czele. Polacy, mający już doświadczenie z kampanii wrześniowej, nie 
czynili sobie złudzeń co do możliwości wojsk francuskich.
Nie miał ich również Charles de Gaulle, skoro podczas jednej z wizyt 
parlamentarzystów brytyjskich w Alzacji powiedział do osłupiałych Anglików:
„Panowie, ta kampania jest przegrana. Trzeba się więc przygotować do następnej 
i wygrać ją. Za pomocą mechaniki".
Nie ukrywał swego zdania przed nikim. Bacznie obserwował wydarzenia i wyciągał 
z nich te same wnioski co do ostatecznego wyniku kampanii, które w skrytości ducha 
przeczuwali szarzy żołnierze. W „Pamiętnikach wojennych" wspomina, jak w styczniu 
1940 r. spotkał się przy ulicy Rivoli na obiedzie u Paula Reynauda z Leonem Blumem, 
który zapytał go o prognostyki.
„— Całe zagadnienie polega teraz na tym — odparłem — czy na wiosnę Niemcy 
uderzą na zachód, aby zdobyć Paryż, czy na wschód, aby zdobyć Moskwę.
— Jak to — zdziwił się Blum. — Niemcy mieliby uderzyć na wschód? Po co mieliby 
się zapuszczać na terytorium radzieckie? Powiada pan, że mogą uderzyć na zachód? 
Ale co mogliby tu zrobić przeciwko linii Maginota?"
Charakterystyczny pogląd. Blum podobnie jak wielu innych polityków francuskich 
uważał, że po klęsce Polski w impasie są... Niemcy, gdyż nie mogą uderzyć ani 
na zachód, ani na wschód. Zima 1939—1940, kiedy na froncie francusko-niemieckim nic 
się nie działo, wpłynęła niezwykle demoralizująco na wojsko. Elita zaś polityczna brała 
pozorny bezruch hitlerowców za bezradność i bezsiłę. W Paryżu mówiło się wtedy 
nawet o „zimnej Marnie", czyli o bezkrwawym wariancie „cudu nad Marną", który miała 
stanowić ta ponura zima. Francuscy politycy i wojskowi nabrali w tym czasie pewności 
siebie i wiary w możliwość zwycięstwa bez ruszania się zza linii Maginota. Pewnego 
dnia prezydent Lebrun odwiedził wojska 5 armii i de Gaulle oprowadzał go po bazach 
broni pancernej. Pozostało zdjęcie, na którym widać de Gaulle'a w skórzanej kurcie 
z odznakami pułkownika w hełmie pancerniaków i z nieokreślonym uśmiechem 
na twarzy obok prezydenta Lebruna w kapeluszu i płaszczu. Może właśnie w tej chwili, 
podczas gdy pozowali fotografowi, Lebrun powiedział do swego przewodnika łaskawie 
i uprzejmie:
— Znam pańskie koncepcje, ale zdaje mi się, że już za późno na to, aby 
przeciwnik mógł je zastosować.
Czy ta pewność siebie, obserwowana wciąż i na każdym kroku w owym czasie 
we francuskich kołach oficjalnych, była całkowicie nie umotywowana?
Nie. Logicznie rzecz biorąc, miała ona pewne podstawy. W momencie mobilizacji 
Niemcy stworzyli armię polową, Feldheer, składającą się z 2758 tysięcy żołnierzy 
łącznie z jednostkami pracy, jak podaje pułkownik Goutard w swej książce „1940 — 
wojna straconych okazji", oraz posiadali wewnątrz kraju 996 tysięcy ludzi, „jednakże 
mieli tylko 1800 tysięcy przeszkolonych żołnierzy (służby czynnej i rezerwy)". Po stronie 
francuskiej znajdowało się w wyniku mobilizacji 2776 tysięcy żołnierzy frontowych i 2224 
tysiące w głębi kraju, nie licząc zmobilizowanych w miejscach pracy robotników. 
Rezerwiści francuscy mieli za sobą przeszkolenie roczne, 18-miesięczne lub dwuletnie 
(starsze roczniki). W dywizjach liczby te oznaczały: po stronie hitlerowskiej 103 dywizje 
w chwili mobilizacji (w tym 93 piechoty, 5 pancernych i 4 lekkie); po stronie francuskiej: 
99 dywizji (w tym 81 piechoty, 2 lekkie zmechanizowane, 13 fortecznych, 3 kawalerii) 
oraz 7 brygad konnych i 2 brygady pancerne. Wiosną 1940 r. Niemcy będą już mieli 136 
dywizji, z czego 117 (w tym 10 pancernych) znajdzie się na froncie zachodnim. Francuzi 
będą wtedy posiadali 115 dywizji, z czego 94 na froncie północno-wschodnim (część sił 
wiązały granice Włoch i Hiszpanii), plus 10 dywizji brytyjskich i dwie polskie; czyli 
ogółem 106 dywizji (według Goutarda 104, zdaniem Gamelina — 108, a Rotona — 105), 
do czego dojdą jednak jeszcze 22 dywizje belgijskie. Razem około 124—130 dywizji 
przeciw 117 niemieckim.
W broni pancernej Niemcy mieli 2683 czołgi, Francuzi i Anglicy od 2400 do 3000. 
Przeciwko 2600 samolotom, niemieckim strona francusko-brytyjska wystawiała 1700 
maszyn. Pod względem artylerii posiadała miażdżącą przewagę 11 200 dział kalibru 75 
do 280 mm wobec 6880 dział niemieckich. Jeśli do tego dodać żelazobeton linii 
Maginota, silniejszej, lepiej uzbrojonej i rozbudowanej od niemieckiej linii Zygfryda, 
okazuje się, że poza lotnictwem sojusznicy mieli nawet pewną przewagę nad 
przeciwnikiem. W marynarce wojennej była ona wręcz miażdżąca. Gdyby na zachodzie 
uderzono we wrześniu 1939 r., w chwili gdy przeszło 60 dywizji niemieckich związało się 
walką w Polsce, hitlerowcy ponieśliby zapewne klęskę. Nie uderzono jednak. Różnica 
między siłami walczącymi polegała nie na dysproporcji między nimi, lecz na sposobie 
ich użycia. Czołgi francuskie nie działały zwarcie w postaci klinów pancernych, ale 
w całkowitym nieomal rozproszeniu i izolacji. Artyleria była unieruchomiona 
w fortyfikacjach Maginota i pozbawiona zdolności manewrowych. piechota bez wsparcia 
czołgów i artylerii nie mogła sama iść naprzód; zresztą ilość dywizji fortecznych była 
ogromnie przesadzona, co osłabiało zwartość wojsk lądowych. Lotnictwo francuskie 
ograniczało się do bardzo słabych i nie skoordynowanych akcji obronnych. Podobnie jak 
Royal Air Force nie potrafiło ono w 1939 r. i w 1940 r. zaatakować skutecznie wojsk 
nieprzyjaciela, spaść na jego tyły, związać i przygwoździć do ziemi odwody, 
zdezorganizować dowozy i zaplecze.
W świetle przedstawionych liczb optymizm i samouspokojenie panujące wśród 
czołowych polityków Francji stają się poniekąd zrozumiałe. De Gaulle różnił się 
od innych tym, że wiedział, iż same liczby nie wystarczą. Najważniejsze jest bowiem nie 
tyle to, co się ma, lecz jak się tym posługuje. Na to usiłował też zwrócić uwagę. Blum 
zanotował słowa de Gaulle'a wypowiedziane na styczniowym spotkaniu 1940 r.:
„Gram swoją rolę — mówił de Gaulle — w warunkach straszliwej mistyfikacji... Te 
parę tuzinów lekkich czołgów, jakie mi podlegają, to pył. Jeżeli nie zareagujemy na czas, 
nędznie przegramy tę wojnę... Jeśli może pan działać wspólnie z Paulem Reynaud, 
proszę to zrobić, zaklinam Pana!"
W tych dniach — dokładnie: 24 stycznia 1940 r. — de Gaulle rozesłał do 80 
osobistości rządowych i politycznych memorandum zatytułowane „Narodziny siły 
mechanicznej". Oparł swój tekst głównie na wnioskach z kampanii wrześniowej 
w Polsce. Był wtedy bodajże jedynym oficerem, który z tak błyskawiczną szybkością 
zareagował na bieg wydarzeń i usiłował wysnuć z nich praktyczną korzyść dla 
śmiertelnie zagrożonej Francji. Wizje de Gaulle'a wypływają zawsze z jego niezwykłego 
daru obserwacji. Składał tego dowody i w tym memorandum. A swoją drogą, oficer 
liniowy, który przesyła z frontu tego rodzaju dokumenty, musiał być zjawiskiem 
niezwykłym i nie najbardziej radującym przełożonych. De Gaulle nie przejmował się tym 
jednak najzupełniej. Widział w całej jaskrawości wagę zagadnienia. Wykonywał 
obowiązek zgodnie z własnym sumieniem.
„Pod żadnym pozorem naród francuski — pisał w memorandum — nie powinien 
ulegać złudzeniu, jakoby obecny stan bezczynności militarnej wynikał z samego 
charakteru toczącej się wojny. Wręcz przeciwnie, motor zapewnia nowoczesnym 
środkom zniszczenia taką siłę, taką szybkość i taki zasięg działania, że wojna ta 
wcześniej lub później stać będzie pod znakiem ruchu, zaskoczeń, głębokich włamań, 
pościgów, których rozmiary i tempo przewyższą wielokrotnie wszystkie najbardziej 
piorunujące wydarzenia w przeszłości... Nie łudźmy się! Wojna, która wybuchła, stanie 
się wojną najbardziej rozległą w przestrzeni, najbardziej złożoną i najokrutniejszą 
ze wszystkich wojen, jakie kiedykolwiek pustoszyły świat. Kryzys polityczny, 
ekonomiczny, społeczny i moralny, z którego ten konflikt się zrodził, sięga tak głęboko 
i przybiera tak powszechny charakter, iż doprowadzi nieuchronnie do całkowitego 
przewrotu w życiu narodów i w strukturze państw. Otóż nie zbadana harmonia 
wszystkich rzeczy daje temu przewrotowi narzędzie militarne — armię motorów — ściśle 
przystosowaną do jego gigantycznych rozmiarów. Czas najwyższy, aby Francja 
wyciągnęła z tego wnioski..."
W dokumencie tym de Gaulle po raz pierwszy mówi szeroko o roli lotnictwa. Pojął 
ją w wyniku doświadczeń hiszpańskich i polskich. Tym samym wypełnił więc lukę, jaka 
istniała w jego rozumowaniu zawartym w książce „Ku armii zawodowej", gdzie niewiele 
miejsca poświęca lotnictwu, w którym widział ongiś wyłącznie broń nadającą się do akcji 
rekonesansowych.
Najważniejsza była tu jednak wizja historyczna i polityczna. De Gaulle już wtedy, 
na podstawie samego prologu wojny, jakim była kampania wrześniowa, pojął jej 
globalny charakter. Pojął głębię tego mechanizmu, skoro mówił o „całkowitym 
przewrocie w życiu narodów i w strukturze państw". Nie należy zapominać, że pisał to 
w styczniu 1940 r., a więc w piątym miesiącu konfliktu, na samym jego początku.
„Zrozumiałem wtedy wszystko — zanotował w swych wspomnieniach Leon Blum. 
I dodał — Należało zorganizować za każdą cenę i niezwłocznie armię 
zmechanizowaną".
Memorandum nie na wszystkich wywarło jednak takie wrażenie. Większość 
adresatów wrzuciła je zapewne do szuflady, nawet nie czytając. Wiatr historii rozsypał 
odbite na powielaczu kartki. Na niektórych znalazły się uwagi świadczące raz jeszcze, 
w jak małym stopniu świat kieruje się rozwagą.
„Francja to nie Polska. Czołgi zostaną u nas przygwożdżone do ziemi" — brzmi 
uwaga majora Navarre, oficera zwiadu, którego obowiązkiem było przesłuchiwanie 
oficerów polskich przybywających do Francji. Navarre napisał to zdanie na marginesie 
memorandum i odesłał je ad acta. Inny oficer wyraził swój pogląd jeszcze krócej: „Ślepy, 
który usiłuje mówić o kolorach" — scharakteryzował de Gaulle'a. Stary Pétain, który 
nienawidził teraz autora „Francji i jej armii", żartował w swym otoczeniu w Madrycie: „A 
co stanie się z czołgami, gdy dotrą do przedmieść Paryża? Nie zgubią się wśród 
domów?" Jeden ze specjalistów replikował w kwestii lotnictwa niemieckiego: „Lotnictwo 
szturmowe? Można je porównać z artylerią, która potrafiłaby wystrzelić tylko jeden 
pocisk".
Ostrzeżenie de Gaulle'a, iż „nieprzyjaciel podejmie ofensywę przy użyciu bardzo 
potężnej siły mechanicznej na ziemi i w powietrzu", że „tym samym front nasz może 
w każdej chwili zostać przełamany" i że „wobec braku odpowiednich elementów riposty 
z naszej strony możemy być zniszczeni", nie zdały się na nic. Nie przyjęto też 
do wiadomości najważniejszego z jego wniosków praktycznych, tj. zmiany taktyki oraz 
sformowania „w jeden zmechanizowany korpus odwodowy związków już istniejących lub 
tworzonych".
Nic już nie było w stanie zahamować toczących się naprzód wydarzeń.
Koła polityczne Paryża o wiele bardziej zajmowały się akcją na froncie fińsko-
radzieckim niż na własnym. Demoralizację pogłębiała atmosfera wyczekiwania, utkana 
z niezliczonych plotek i pogłosek, bardzo zręcznie fabrykowanych przez V kolumnę 
Hitlera. Od 30 listopada 1939 r., tj. od wybuchu konfliktu między Moskwą a Helsinkami, 
spora część przywódców francuskich i opinii publicznej uważała za głównego wroga 
Związek Radziecki, a nie III Rzeszę. Z Francji wyjeżdżały do Finlandii różne misje 
Czerwonego Krzyża i wojskowe. Szykowano też otwarcie pomoc militarną. Mówi o niej 
m. in. Władysław Pobóg-Malinowski w swej „Najnowszej historii Polski", kiedy 
wspomina, jak „wyrósł szereg francusko-angielskich przygotowań do wystąpienia 
zbrojnego przeciw Rosji także na dalekiej północy, przez interwencję w Finlandii, co 
pozwoliłoby też zamknąć odpływ rudy szwedzkiej do Niemiec i opanować zawczasu 
wybrzeża Norwegii, oraz na południu, gdzie w Syrii stała w oczekiwaniu wydarzeń 
wielka armia generała Weyganda". Znamienna jest wypowiedź tegoż Weyganda:
„Musimy tu być przygotowani na każdą ewentualność".
Tak tedy Francuzi utrzymywali armię w Syrii „na wszelką ewentualność", choć 
Niemców tam nie było.
5 lutego 1940 r. Najwyższa Rada Wojenna Sprzymierzonych uchwaliła wysłanie 
Finom pomocy w postaci korpusu armijnego w sile 50 tysięcy żołnierzy. W skład korpusu 
miała również wejść polska Brygada Podhalańska i jeden dywizjon lotnictwa 
myśliwskiego. Sikorski w swym wystąpieniu 9 stycznia 1940 r. był absolutnie przeciwny 
takiemu krokowi i wobec rządu polskiego stwierdził — co przypomina Pobóg-Malinowski 
— że „formowanie z elementów kadrowych już istniejących we Francji dywizji 
finlandzkiej byłoby samobójstwem". Według Sikorskiego cały pomysł powstał poza 
plecami rządu polskiego z samowolnej inicjatywy generała Denaina. 24 stycznia Sikorski 
zmienił jednak zdanie, prawdopodobnie pod naciskiem premiera Daladiera, który był 
gorącym zwolennikiem takiej akcji, ale który chciał zmniejszyć liczbę Francuzów 
narażonych na tę wyprawę.
Choć brzmi to może absurdalnie, szczególnie w świetle późniejszego przebiegu 
wojny, w 1940 r., u progu klęski Francji, w kołach rządzących myślano o wojnie z... 
Rosjanami. De Gaulle doskonale zapamiętał te nastroje, skoro w „Pamiętnikach 
wojennych" pisze:
„Trzeba powiedzieć, że pewne koła widziały wroga raczej w Stalinie niż w Hitlerze. 
Znacznie bardziej niż o pokonanie Niemiec troszczyły się one o znalezienie środków 
do ugodzenia Rosji bądź przez udzielenie pomocy Finlandii, bądź przez 
zbombardowanie Baku, bądź przez wysadzenie wojsk w Stambule. (Mamy tu przyczyny 
obecności armii Weyganda w Syrii — przyp. J. G.). Wielu zupełnie otwarcie przyznawało 
się do swego podziwu dla Mussoliniego. Niektórzy zaś, nawet w łonie samego rządu, 
zabiegali wprost o to, aby Francja zjednała sobie jego życzliwość, odstępując mu 
Dżibuti, Czad i udział w kondominium, które by ustanowiono w Tunisie..."
Sytuacja wymarzona dla V kolumny. Kagulardzi i inni ligowcy pod zmienionymi 
nazwami wznowili działalność. De Gaulle, który w marcu 1940 r. był przez kilka dni 
w Paryżu, stwierdza, że wystarczyło mu to, „aby się przekonać, do jakiego stopnia 
doszła demoralizacja reżimu".
„We wszystkich partiach politycznych, prasie, administracji, życiu gospodarczym 
bardzo wpływowe grupy otwarcie opowiadały się za zaprzestaniem wojny. Ludzie 
dobrze poinformowani twierdzili, że pogląd ten podziela również marszałek Pétain, 
w owym czasie ambasador w Madrycie, który, jak twierdzono, wie od Hiszpanów, że 
Niemcy Chętnie poszłyby na takie porozumienie. W tysiącach egzemplarzy 
kolportowano wówczas ulotkę z trzema wizerunkami marszałka. Na pierwszym 
przedstawiony był jako zwycięski wódz w pierwszej wojnie światowej z podpisem: 
«Wczoraj wielki żołnierz». Pod drugim rysunkiem, wyobrażającym go jako ambasadora, 
widniał podpis: «Dziś wielki dyplomata». Wreszcie na trzecim majaczyła jakaś ogromna 
niewyraźna sylwetka z podpisem: «A jutro?»"
Wyraźne dzieło V kolnmny, która równocześnie rozpuszczała pogłoski o rychłym 
upadku władz republikańskich i o przejęciu steru rządów przez Pétaina i Lavala.
13 marca 1940 r. Finlandia zawarła pokój ze Związkiem Radzieckim. Sojuszniczy 
korpus ekspedycyjny nie miał tedy gdzie jechać; polityka Daladiera załamała się, jego 
gabinet musiał upaść. 21 marca premierem został Paul Reynaud, jednakże na zasadzie 
powtarzającej się często wśród rządzących karuzeli stanowisk tekę ministra wojny 
otrzymał w nowym gabinecie Daladier, zaciekły przeciwnik Reynauda, współtwórca 
Monachium i zwolennik polityki ustępstw. Nowy premier usiłował temu zaradzić, tworząc 
urząd podsekretarza stanu w Prezydium Rady Ministrów z funkcją udziału w komitecie 
wojennym. Stanowisko to miało być powierzone de Gaulle'owi, ale Daladier sprzeciwił 
się temu kategorycznie. Reynaud nie nalegał zbyt energicznie.
De Gaulle przyglądał się tej sesji parlamentu i zapamiętał ją jako wyjątkowo 
ohydną. Wspomnienie, które bez wątpienia odegrało poważną rolę w kształtowaniu się 
jego stosunku do parlamentaryzmu w ogóle. Jedyną satysfakcją dla de Gaulle'a był fakt, 
iż Reynaud odczytał zredagowaną przez niego krótką deklarację o intencjach rządu.
„Za kulisami wrzało już od nowych intryg... Posiedzenie to było okropne... 
Niebezpieczeństwo wiszące nad ojczyzną, konieczność wysiłku narodowego, pomoc 
wolnego świata — wszystko to w wygłoszonych przemówieniach stanowiło jedynie 
zewnętrzne decorum, pod którym kryły się osobiste pretensje i urazy. Tylko Leon Blum, 
chociaż nie zaproponowano mu miejsca w rządzie, wygłosił wzniosłe przemówienie" — 
notował de Gaulle swe wrażenia przed opuszczeniem Paryża i powrotem 
do Wangenburga, gdzie kwaterował w strefie przyfrontowej.
Za Reynaudem padło wtedy 268 głosów, 156 było przeciw, 111 osób wstrzymało 
się. Tak wyglądała arytmetyka nastrojów parlamentu III Republiki w przeddzień 
największego niebezpieczeństwa, gdy jedność działania była wręcz koniecznością dla 
istnienia państwa.
Dni marcowe 1940 r. wywarły ogromne wrażenie na de Gaulle'u. Ujrzał wtedy 
w wyjątkowo ostrym świetle słabość Republiki. Jednym z fragmentów tego obrazu jest 
wizyta, jaką złożył w zamku Vincennes naczelnemu wodzowi, generałowi Gamelinowi.
Przenikliwe, dziennikarskie spojrzenie de Gaulle'a zarejestrowało wszystko: 
odosobnienie, wręcz izolację, w jakiej dobrowolnie znajdował się człowiek, który miał 
kierować walką całej armii francuskiej i brytyjskiej, stary zamek przypominający klasztor, 
oficerów snujących się sennie w mrocznych korytarzach, atmosferę smutku, żałoby 
i pogrzebu zamiast energii, woli zwycięstwa i ożywionej pracy, która powinna cechować 
każdy sztab wojskowy, zwłaszcza w takich okolicznościach.
„W swej pustelni w Vincennes generał Gamelin zrobił na mnie wrażenie uczonego, 
który zamknąwszy się w laboratorium bada w probówkach reakcje swej strategii" — 
zanotował de Gaulle. Ocena bezlitosna, trafiająca w samo sedno.
Wędrówka po Paryżu w marcu 1940 r., w przeddzień katastrofy narodowej, była 
dla niego rodzajem podróży po krainie cieni. De Gaulle widział zbliżającą się klęskę 
poprzez szekspirowskie postacie bohaterów dramatu. Będzie się teraz poruszał wśród 
nich aż do upadku Francji, na wielkiej historycznej scenie, na której, jak to nieraz bywa 
w ostatnim akcie, na czoło wysuwają się już tylko błazny, karły, lizusy, oportuniści, 
karierowicze, zdrajcy, zbrodniarze.
8 kwietnia 1940 r. sojusznicy zaminowali trasę morską z Norwegii do Niemiec, aby 
w ten sposób przeciąć drogę transportom rudy żelaza. Stało się to pretekstem 
do wkroczenia wojsk hitlerowskich na terytoria Danii i Norwegii. Reakcja aliancka 
nastąpiła dopiero w dziesięć dni później, gdy siły ekspedycyjne angielskie, francuskie 
i polskie (Brygada Podhalańska, która miała pierwotnie jechać do Finlandii i była 
wyekwipowana do walk na północy) lądowały w Norwegii. Nie zdołały wiele zdziałać. 
Armia norweska była już w rozsypce. Pociągnęło to za sobą kryzys polityczny 
we Francji.
De Gaulle jeszcze raz próbował działać.
„Wydarzenia w Norwegii — pisał 3 maja do Paula Reynauda — stanowią 
po wypadkach w Polsce dowód, że nie ma dziś takich przedsięwzięć wojskowych, które 
byłyby możliwe bez sił zmechanizowanych. Skonstatujemy tę oczywistą prawdę, jeżeli 
jutro operacje rozciągną się na terytorium szwedzkie, pojutrze na Bałkany, następnie 
na Ukrainę, później na Belgię, wreszcie na zachód przeciw pozycjom linii Maginota. 
Francuski system wojskowy jest natomiast pomyślany, zorganizowany, uzbrojony 
i dowodzony w zasadniczej sprzeczności z tym prawidłem nowoczesnej wojny. Nie ma 
żadnej takiej potrzeby, która byłaby bardziej absolutna i bardziej pilna od radykalnej 
reformy tego systemu... Powtórzmy przy tym, że wojsko na skutek konformizmu 
związanego z jego naturą nie zmieni się samo. Jest to najwyższej wagi sprawą 
Państwa. I trzeba do tego męża stanu. We Francji wielką postacią tej wojny będzie 
Carnot lub nikt". De Gaulle sugeruje Reynaudowi, że mógłby on być owym Carnotem, 
i oferuje mu swe usługi. Jego słowa w zakończeniu listu są pełne żaru i nieczęsto u de 
Gaulle'a spotykanego usuwania w cień własnej osoby: „Jest rzeczą oczywistą, że nie 
mam żadnej innej ambicji poza pragnieniem służenia Panu w tym kapitalnym dziele, gdy 
tylko uzna Pan za wskazane podjąć je".
Reynaud był dobrym patriotą, ale nie miał wymiarów Carnota. Szarpał się w sieci 
wydarzeń i nie umiał się z niej wyplątać. Nie miał na to szans. Był bardzo dobrym 
bankierem, gorszym politykiem, lecz żadnym wodzem. Próbował działać, ale nie 
we właściwym kierunku. Czy miał zresztą jeszcze realne możliwości? Całą jego energię 
pochłaniała walka wewnątrz tego nieszczęsnego gabinetu, którego prawdziwie złym 
duchem był minister wojny Daladier. Spór między premierem a resortem wojny, spór, 
który rozgrywał się w obliczu nieprzyjaciela, przekreślał ostatecznie i tak nikłą 
ewentualność znalezienia wyjścia.
9 maja kryzys polityczny wywołany fiaskiem norweskiej ekspedycji doszedł 
do punktu, w którym Reynaud zażądał odejścia generała Gamelina. Daladier sprzeciwił 
się temu. Reynaud powziął więc decyzję dymisji gabinetu.
Stało się jednak inaczej, bo oto 10 maja Niemcy przekroczyli granice Holandii, 
Belgii, Luksemburga i weszli na terytorium francuskie. Ich 10 dywizji pancernych cięło 
na sztuki ugrupowanie strategiczne Gamelina jak nóż kuchenny ciasto. Gdzie uderzały, 
tam front pękał. Wizja de Gaulle'a oparta na obserwacjach wydarzeń w Polsce 
i na przewidywaniach sprzed wojny realizowała się w całej pełni. Ciekawe, czy generał 
Giraud, który na czele swojej 7 armii wpakował się w tych dniach bezsensownie 
na odkryte przestrzenie na północ od Antwerpii, gdzie natychmiast został odcięty, 
przypomniał sobie w tym momencie swoją kontrowersję sprzed dwóch lat z de 
Gaulle'em?
De Gaulle mógłby mieć z pewnością gorzką satysfakcję, gdyby nie szło o los jego 
ojczyzny. Starał się więc walczyć, i to na dwóch frontach naraz. Na jednym 
z nieprzyjacielem, na drugim z własnym rządem.
11 maja powierzono mu dowodzenie 4 dywizją pancerną, która skupiała się 
w okolicach Vésinet niedaleko Paryża. W dwa dni później Niemcy przeszli belgijską 
Mozę, wykonując swoje klasyczne, już dwukrotnie wypróbowane (w 1870 r. i w 1914 r.) 
uderzenie w rejonie Sedanu. Udało się po raz trzeci; obecnie dzięki koncentrycznemu 
atakowi stukasów. Od tej chwili Paryż był bezpośrednio zagrożony.
14 maja de Gaulle został mianowany ŕ titre temporaire (tymczasowo) generałem 
brygady. O ten przymiotnik przy stopniu wojskowym postarał mu się Daladier. Nie 
ścierpiałby on w tym przypadku normalnej nominacji. Wyrazem pogardy de Gaulle'a dla 
postępowania przeciwników i dla słabości ówczesnych przyjaciół będzie to, że 
ostentacyjnie zignoruje swój awans w „Pamiętnikach wojennych". Nie wspomni o nim 
ani słowem. Będzie to zgodne z jego przekonaniem, że „nie idzie o to, żeby awansować, 
lecz o to, by osiągać".
15 maja 4 dywizja pancerna otrzymała zaszczytne zadanie osłony Paryża. 
Niemieckie formacje czołowe dochodziły 16 maja do Laonu i doliny Oise. Posuwały się 
naprzód starą, tradycyjną drogą swych inwazji. 17 maja czołgi de Gaulle'a stoczyły 
pierwszy bój z wozami bojowymi Guderiana (XIX korpus). Kaprys historii stykał na polu 
walki dwóch teoretyków i piewców broni pancernej. Jednakże Guderian przygotowywał 
swoje wojska do walki w ciągu kilku dobrych lat, de Gaulle natomiast miał załogi, które 
ledwie zapoznały się z rozwiązywaniem zadań w obliczu nieprzyjaciela, i nie 
wypróbowane czołgi, świeżo wypuszczone z fabryk. Brakło mu najelementarniejszych 
środków dowodzenia, m. in. łączności radiowej i przewodowej. A jednak udało mu się 
dzięki męstwu osobistemu i poświęceniu żołnierzy przepędzić Niemców z Chivres 
i Lislet, wziąć około 500 jeńców, co w tej kampanii było liczbą niebywałą, i dotrzeć 
do Montcornet. Dalsze posuwanie się naprzód okazało się niemożliwe z powodu 
stukasów. Francuzom brakło riposty powietrznej. 4 dywizja przegrupowała się 
w porządku pod Sissonne i znów przeszła do działań zaczepnych.
W swoich „Notatkach żołnierza" Guderian napisał:
„Otrzymaliśmy informacje o 4 dywizji pancernej pułkownika de Gaulle'a, której 
działalność odczuwaliśmy od 16-go. De Gaulle ścierał się z nami również w następnych 
dniach i 19-go dotarł kilkoma czołgami na odległość 2 kilometrów od mego stanowiska 
dowodzenia... Przeżyłem kilka godzin niepewności aż do chwili, w której ci niepożądani 
goście cofnęli się".
W tymże dniu, 19 maja, Gamelin przestał być wodzem naczelnym. Miejsce to zajął 
wezwany z Syrii Weygand, który dwa dni stracił na podróż i zorientowanie się w sytuacji. 
20 maja Niemcy dotarli do morza w pobliżu Abbeville, odcinając 45 dywizji francuskich, 
brytyjskich, belgijskich i holenderskich na północy. Był to moment, w którym 
awanturnictwo wojskowe naczelnego dowództwa hitlerowskiego osiągnęło szczyt. 
Z jednej strony bowiem wystawiło ono prawe skrzydło swych wojsk na przeciwnatarcie 
jakiegoś zgrupowania uderzeniowego, które mogło się przecież sformować z owych 45 
dywizji miotających się między Abbeville a Antwerpią; z drugiej zaś czołgi niemieckie 
znalazły się w odległości około 100 kilometrów od pozostałej z tyłu i nie mogącej 
nadążyć piechoty. Wytworzyła się próżnia, w którą uderzenie mogło z kolei odciąć broń 
pancerną hitlerowców od pozostałych wojsk i zniszczyć ją nieodwracalnie. Prosiły się 
więc działania zaczepne równocześnie od północy i południa. Nie zostały one jednak 
nigdy zrealizowane, ponieważ w tej właśnie chwili Francuzi zmieniali dowódców, 
z których żaden — ani odchodzący, ani przychodzący — nie był zdolny do takiej 
operacji. Starcy ci z innego byli wieku, z innej epoki. Nie rozumieli położenia, nie potrafili 
na nie reagować. Weygand miał w owym czasie 72 lata. Pétain, którego Reynaud 
wezwał 18 maja z Madrytu do Paryża, liczył 84 lata. To mieli być zbawcy.
Szef rządu francuskiego rozmawiał też z ambasadorem USA w Paryżu, Bullittem, 
arcybogatym playboyem, ulubieńcem i przyjacielem Roosevelta, jak pisze Milton Viorst 
w swojej książce „Hostile Allies, F.D.R. and Charles de Gaulle" („Skłóceni alianci, 
Roosevelt i Charles de Gaulle"). Reynaud uprzedził BuUitta, że Francja przegra wojnę 
w ciągu dwóch—trzech miesięcy, jeśli Stany Zjednoczone nie przyjdą jej z pomocą.
Tymczasem osamotnione i pozbawione piechoty czołgi hitlerowskie parły naprzód, 
zdobywając paliwo u Francuzów. W ten sposób dotarły one rychło do Boulogne i Calais. 
Weygand mógł w tej chwili zarządzić natarcie, gdyż nigdy jeszcze Niemcy nie byli w tak 
ryzykownej sytuacji. Jednakże wozy bojowe i stukasy wywarły swoje wrażenie. 
Weygand zarządził odwrót. 27 maja król Belgów, Leopold, skapitulował. Anglicy zaczęli 
myśleć o ewakuacji swych wojsk. Belgowie masowo składali broń.
4 dywizja de Gaulle'a wykonywała w tych dniach rozmaite manewry i wypady to 
na północ, to na zachód, to na południowy zachód, spełniając zmieniające się, bezładne 
rozkazy wyższego dowództwa. Zdołała ona skupić około 140 czołgów, 6 batalionów 
piechoty i 6 dywizjonów artylerii. 28 maja siły te uderzyły nad Sommą na nie 
spodziewających się już takiego zrywu Niemców. Cios spadł na nich między Huppy 
a Caumont. Stracili działa przeciwpancerne, cofnęli się w bezładzie, ponieśli porażkę, 
która była czymś wyjątkowym w tej kampanii, będącej jednym pasmem klęsk 
francuskich.
30 maja 4 dywizja została zluzowana przez 51 dywizję szkocką generała Fortune, 
co było też czymś niezwykłym, gdyż wojska brytyjskie zaczęły się tymczasem 
przygotowywać do opuszczenia Francji drogą morską przez Dunkierkę.
1 czerwca de Gaulle został wezwany przez generała Weyganda do jego kwatery 
w zamku Montry.
O frontowej egzystencji de Gaulle'a pozostały liczne wspomnienia tych, którzy się 
z nim wtedy stykali. Dziennikarz Philippe Barrés, gorący entuzjasta de Gaulle'a, opisuje 
go stojącego „pod jabłonią, dymiącego jak lokomotywa, spokojnego, tak, niezwykle 
spokojnego, odzianego jak jego mechanik w starą kurtę skórzaną bez odznak stopnia". 
Służący pod rozkazami de Gaulle'a porucznik Galimand stwierdza: „Jego odwaga była 
wyjątkowa. Był zawsze wyprostowany. Niektórzy uważali go nawet trochę za kabotyna. 
Nie pochylał głowy, kiedy leciały bomby, i z pogardą piorunował wzrokiem tych, którzy 
się kładli". „Zawsze w pierwszej linii... Niezmordowany... Nie liczy się ani noc, ani dzień. 
Nie jest łatwo dostępny ani miły w pożyciu. Wyniosły i poważny. Małomówny. Jeśli mu 
się stawia pytania, osadza z miejsca śmiałka: «Nie stawia się pytań swemu dowódcy 
dywizji...»" — cytuje jedną z relacji J.-R. Tournoux.
Wizyta u Weyganda nie wzbudziła większego zachwytu de Gaulle'a niż u Gamelina 
dwa miesiące wcześniej. Nowy wódz naczelny nie miał najmniejszej ochoty do działania. 
Przygotowywał się po prostu do kapitulacji i mówił o tym otwarcie. De Gaulle nie mógł 
się z tym pogodzić. Znał w całej rozciągłości olbrzymie błędy, jakie popełniono, wiedział, 
że postawiły one Francję na krawędzi klęski, ale daleki był od wysnuwania z tego 
wniosku, że jedyną drogą była kapitulacja. Nie chciał o niaj słyszeć. Uważał, że wojna 
dopiero się zaczęła i pierwsze sukcesy nieprzyjaciela, mimo całej ich błyskotliwości, nie 
przesądzają jeszcze o zwycięstwie Niemców. Wręcz przeciwnie: należało stworzyć 
sytuację, w której Niemcy przekonaliby się, że wojna trwa i że siły aliantów są 
niezmierzone. Takie było zdanie de Gaulle'a i dlatego nie mógł pogodzić się z myślą 
o rezygnacji z walki.
5 czerwca Niemcy skierowali główne uderzenie swych wojsk na południe. Celem 
tej ofensywy był Paryż. Tej samej nocy Paul Reynaud skupił w swych rękach pełnię 
władzy wojskowej i nareszcie mógł bez przeszkód powołać de Gaulle'a do swego 
gabinetu. Świeżo mianowany generał otrzymał więc pierwszą w życiu funkcję polityczną: 
został podsekretarzem stanu do spraw obrony. Na zdjęciu z tego czasu widać go 
stojącego w nieskazitelnym mundurze, w generalskim kepi na głowie, w długich butach 
z cholewami i z parą białych rękawiczek w lewej dłoni za plecami siedmiu ministrów 
w cywilu. De Gaulle znajduje się jeszcze ciągle na drugim planie, zupełnie jakby stał 
przed wejściem na wielką scenę dziejową. Pod tym względem fotografia jest 
symboliczna.
Nominacja nie przeszła jednak tak całkiem nie zauważona. W Paryżu rozległy się 
oklaski (prasowe) zarówno na prawicy jak i na lewicy, ponieważ obie te strony zaliczały 
de Gaulle'a do swoich zwolenników. Dezorientacja, którą będzie stosował przez całe 
życie.
Londyński „Times" starał się o większą precyzję: „Najbardziej interesującą 
innowacją ze strony pana Paula Reynauda jest mianowanie generała de Gaulle'a, który 
zwrócił na siebie uwagę świata wojskowego swymi książkami... Człowiek prawicy, 
poważny teoretyk, apostoł masowego wykorzystania czołgów, umysł jasny i głęboki, 
człowiek czynu i marzeń równocześnie".
„Człowiek czynu i marzeń"... — to jest z pewnością w tej charakterystyce 
najtrafniejsze.
Nowy gabinet Reynauda nie stanowił jednak i nie mógł stanowić dla de Gaulle'a 
platformy do działania. Była to jeszcze jedna parlamentarna kombinacja kompromisowa. 
Reynaud nie był nigdy zdolny do innego sposobu postępowania. I tak na przykład 
pozbył się wprawdzie Daladiera, niefortunnego i pod każdym względem fatalnego 
ministra wojny, ale za to stanowisko wicepremiera powierzył marszałkowi Pétainowi. 
Taki układ od razu torpedował możliwości de Gaulle'a, którego koncepcje musiały się 
rozbijać o mur stworzony przez Pétaina. Mało komu znany generał nic nie znaczył 
bowiem wobec legendarnego marszałka i zwycięzcy spod Verdun. Reynaud zapytany 
przez de Gaulle'a o powody dziwnej nominacji Pétaina odparł, że woli mieć go 
„wewnątrz" niż „na zewnątrz", gdzie byłby bardziej szkodliwy.
— Obawiam się — stwierdził de Gaulle — że będzie pan musiał zmienić zdanie.
Warto zwrócić uwagę, że de Gaulle nie był w tym rządzie byle kim. Reynaud, 
usuwając Daladiera, przejął od niego osobiście resort obrony. Będąc premierem, miał 
jednak mnóstwo ważnych spraw politycznych na swych barkach i nie mógł poświęcać 
się tak, jak należało, sprawom wojskowym, pierwszoplanowym w tym czasie. Toteż 
w sytuacji, w której odrębnego ministra wojny nie było, de Gaulle — mimo swego tytułu 
podsekretarza stanu — robił de facto wszystko to, co robiłby minister, i w rzeczywistości 
był całkowitym panem resortu z ulicy Saint-Dominique. Ironia losu chciała jednak, że 
stało się to na kilkanaście dni przed tragicznym końcem tej kampanii. Niemniej jednak 
stanowisko, jakie otrzymał dzięki zrozumieniu sprawy przez Paula Reynauda, ułatwiło 
de Gaulle'owi zetknięcie się z kierowniczymi kołami Francji i Anglii, a przede wszystkim 
poznanie Churchilla, rzecz decydująca i największej wagi.
Gdyby de Gaulle nie dostał od Reynauda ministerialnej nominacji we flagowym 
w tych dniach resorcie, jakim była obrona, można założyć z dużą dozą 
prawdopodobieństwa, że sprawy potoczyłyby się zgoła inaczej. Kto wie, czy młody 
generał nie byłby wtedy tylko jednym z tych zapomnianych już dziś lub pogrążających 
się nieuchronnie w zapomnieniu bohaterów tragicznej, przegranej kampanii? W takim 
wypadku nie byłoby też zapewne nigdy pojęcia Wolnej Francji i kraj ten pozostałby 
jednym z tych, których smutny los okupacyjny pogłębiała jeszcze quislingowska zdrada.
Tak więc w decydującym momencie los przyszedł de Gaulle'owi z pomocą, choć 
nie należy zapominać, że i on dopomógł losowi. Walczył przecież od lat za pomocą 
swoich książek, artykułów i różnych wystąpień. Wzmógł tę walkę niebywale w ostatnim 
okresie poprzedzającym wojnę i w pierwszych jej miesiącach, zupełnie jakby finiszował 
w dążeniu do celu, którego dokładnie znać nie mógł, ale o którym wiedział, że jest 
gdzieś wysoko w górze. Tam, gdzie nie jest się tylko petentem, lecz realizatorem rzeczy 
wielkich.
Reynaud umożliwił mu zdobycie małego przyczółka władzy, on zaś potrafił ten 
przyczółek wykorzystać i rozszerzyć do rozmiarów twierdzy.
Zaczęło się to od dnia nominacji.
De Gaulle odrzucał przede wszystkim wszelką myśl o poddaniu się Niemcom. 
Zdaje się, że wtedy on jeden chyba spośród przywódców francuskich pojmował nie tylko 
mechanizm wojny, lecz także wiedział, jak się z nim obchodzić. Charakterystyczna pod 
tym względem jest jego druga rozmowa z generałem Weygandem z 8 czerwca 1940 r. 
Wódz naczelny poinformował de Gaulle'a w tonie jak najbardziej pesymistycznym, że 
Niemcy przystępują do forsowania Sommy.
„Przypuśćmy, że sforsują Sommę. I co dalej? — zapytał go de Gaulle.
— Co dalej? Dalej przyjdzie kolej na Sekwanę i Mamę.
— Zgoda. A potem?
— Potem? Ależ to koniec!
— Jak to koniec? A świat? A nasze imperium? Generał Weygand roześmiał się 
z goryczą:
— Imperium? Ależ to dziecinada! Jeżeli zaś chodzi o resztę świata, to zapewniam 
pana, że jeżeli zostanę tu pobity, Anglia najdalej w ciągu ośmiu dni rozpocznie 
rokowania z Niemcami..."
De Gaulle wrócił wtedy do Paryża, gdzie zaklinał premiera Reynauda, by odebrał 
dowodzenie wojskami generałowi Weygandowi.
O co tu szło?
Sprawa osobistych sympatii czy antypatii gra wprawdzie stale u de Gaulle'a istotną 
rolę, jednakże w tym przypadku istota rozbieżności jest o wiele głębsza. Weygand 
myślał przestarzałymi, nie mającymi już żadnej wartości kategoriami dawnych wojen: 
1870—1871, 1914—1918. Nie pojmował istoty tej wojny. Nie rozumiał nic z jej strategii. 
Jego umysł był już tylko muzeum pełnym eksponatów z dawnych wojen, owych „cudów" 
nad Marną czy nad Wisłą, w których ongiś brał udział. De Gaulle był jego 
przeciwieństwem. Od lat starał się przeniknąć istotę wydarzeń, zrozumieć ich sens, 
zajrzeć za kotarę przyszłości. Wszystkie prace de Gaulle'a szły we wręcz przeciwnym 
kierunku w porównaniu z myśleniem Weyganda. To różniło ich przede wszystkim, to 
powodowało, że wzajemnie się nie lubili. I tak już będzie do końca.
Incydent z Weygandem zawiera jeszcze jeden ciekawy moment. W trakcie 
wspomnianej rozmowy z jego ust pada zdanie: „Ach, gdybym był pewien, że Niemcy 
pozostawią mi dosyć sił dla utrzymania porządku..."
O czym myślał wtedy wódz naczelny? O jakim „porządku"? Jaki mógł być ten 
porządek, który zależał od Niemców? Jest rzeczą oczywistą, że Weygand myśli 
o rozprawie z Republiką. O bezpiecznej i miażdżącej rozprawie pod osłoną niemiecką. 
Wraca tu stara myśl kagulardów. W ustach naczelnego wodza nie jest ona już teorią. 
Należy sądzić, że Weygand nie wypowiedział tego ot tak sobie. De Gaulle notuje to 
przecież w „Pamiętnikach wojennych" i dodaje, że generalissimus powiedział to, patrząc 
mu w oczy. Prawdopodobnie był to sondaż. Szło o to, czy de Gaulle należy do „swoich", 
czy zaprzedał się Republice. Myśl o „porządku" i siłach zbrojnych do jego utrzymania 
musiała już być wtedy znana także i Niemcom za pośrednictwem marszałka Péitaina via 
Madryt, gdyż tam omawiano preliminaria kapitulacji. Toteż po wkroczeniu do Francji 
hitlerowcy pozostawią Pétainowi tak zwaną „armię zawieszenia broni". Ruch oporu 
sprawi jednak, że nie uda się jej nigdy użyć przeciw Francuzom. Będzie ona 
od początku podminowana od wewnątrz.
Innym bardzo interesującym momentem sporu de Gaulle'a z Weygandem jest 
propozycja, by stanowisko wodza naczelnego powierzyć generałowi Charlesowi 
Huntzigerowi. Trudno powiedzieć, jak de Gaulle wpadł na ten niezwykły pomysł, który 
znów dowodzi, że przy całej swej nieprzeciętności nie potrafił nigdy lub prawie nigdy 
dobrać sobie odpowiednich ludzi. Natura pozbawiła go tego rzadkiego daru. Huntziger, 
zasuszony, bardzo zasłużony generał, rozumiał prawdopodobnie trochę lepiej niż inni to, 
co się działo, niemniej jednak już za kilka dni stanie po stronie Pétaina, okaże się 
jednym z sygnatariuszy kapitulacji i będzie kolaborantem aż do swojej rychłej śmierci.
Najbardziej usilne starania de Gaulle'a szły w kierunku nakłonienia premiera 
do oporu, do nieulegania Weygandowi i innym kapitulantom. Reynaud zdawał się 
skłaniać ku poglądom de Gaulle'a. W każdym razie zostawił mu wolną rękę 
w przygotowaniach do ewakuacji, czego się tylko dało, do Afryki północnej. Niemniej 
jednak opór bezpośredni miał zostać przygotowany w Bretanii. Mówiło się nawet o tak 
zwanej „twierdzy bretońskiej". W tym celu potrzebne były posiłki. W wytworzonej sytuacji 
mogła ich dostarczyć tylko Anglia. De Gaulle miał mglisty plan utrzymania za wszelką 
cenę kilku przyczółków, które później stałyby się bazami wypadowymi do działań 
ofensywnych.
Plan nierealny. Anglicy nie zamierzali pakować nowych sił we francuską pułapkę. 
Nie wierzyli już w żadne plany Paryża. Nie zamierzali kapitulować, byli zdecydowani 
na kontynuację wojny, ale nie w taki sposób. De Gaulle usłyszał to, gdy 9 czerwca 
w towarzystwie swego adiutanta Geoffroya de Courcela i szefa kancelarii 
dyplomatycznej Rolanda de Margerie wylądował w Londynie.
O wiele ważniejsze od całkowicie fantastycznego planu „twierdzy bretońskiej" 
i innych przyczółków, w które zapewne sam de Gaulle nie wierzył, było zawarcie 
przezeń znajomości z premierem Winstonem Churchillem.
„Wydał mi się człowiekiem zdolnym sprostać najtrudniejszym zadaniom pod 
warunkiem, by były one nie tylko trudne, lecz i wzniosłe" — napisał o nim 
w „Pamiętnikach wojennych". Zdanie trafne i przenikliwe. Churchill bowiem był w tej 
samej mierze wielkim mężem stanu, dyplomatą i żołnierzem co aktorem 
z szekspirowskiej szkoły. Wzniosłość i dramaturgia położenia rozbudzały w nim chęć gry 
na scenie, choć położenie kraju było groźne. Churchill miał wyczucie patosu i lubował 
się w nim. Miał w sobie coś z Henryka VIII w kreacji Charlesa Laughtona czy z Ryszarda 
III lub Nelsona odtwarzanych przez sir Lawrence'a Oliviera. Był przykładem angielskiej 
tradycji, rycerskości i równocześnie brutalności i perfidii. Lubował się w tej mieszaninie, 
grając własną sztukę, będącą jednym z wątków Historii. Toteż z pewnością będzie 
inspirował wielkich aktorów jak inni władcy Wielkiej Brytanii. Miał coś z nich i należał 
do ich grona.
W tamtą niedzielę, 9 czerwca, ani Churchill, ani de Gaulle nie przypuszczali, że 
Historia też przyszła na rendez-vous. Obaj wywarli na sobie duże wrażenie i zrozumieli 
się. Miało to odegrać zasadniczą rolę w przyszłości. W każdym razie wydaje się, że de 
Gaulle, przejęty atmosferą oporu, jaką obserwował w Anglii, a także będąc pod 
osobistym urokiem Churchilla, wyczuł intuicyjnie, jak ma postępować. Wtedy też 
zapewne powstał jego plan działania.
W nocy z 9 na 10 czerwca Niemcy przeszli Sekwanę na południe od Paryża. Los 
stolicy był przesądzony. Rząd gorączkowo przygotowywał się do ewakuacji. W ciągu tej 
doby Włochy wypowiedziały Francji wojnę, Niemcy zaś przeszli do ofensywy na prawym 
skrzydle francuskiego ugrupowania obronnego, to znaczy nad Renem i w Lotaryngii, 
gdzie znajdowały się też 1 i 2 polskie dywizje generałów Ducha i Prugara-Ketlinga.
W poniedziałek, 10 czerwca, odbyło się w Paryżu, już na walizkach niejako, 
posiedzenie Komitetu Wojennego. W toku obrad doszło do ostrego starcia między 
Weygandem a de Gaulle'em. Wódz naczelny domagał się natychmiastowej kapitulacji. 
De Gaulle wyraził pogląd, że są jeszcze inne możliwości.
„Weygand zapytał z ironią:
— Czy ma pan jakieś propozycje?
— Rząd, odpowiedziałem — notuje de Gaulle w „Pamiętnikach wojennych" — nie 
proponuje, tylko rozkazuje, i mam nadzieję, że to uczyni".
W tym ostatnim zdaniu, wypowiedzianym w dramatycznym momencie, zawarty jest 
cały program. Sprawując władzę, de Gaulle będzie mu wierny.
Na dziedzińcach rządowych gmachów dopalały się stosy akt, które niszczono, aby 
nie wpadły w ręce nieprzyjaciela. Ministrowie, wyżsi wojskowi, urzędnicy odjeżdżali 
sznurami aut wśród nieprzebranych tłumów uchodźców na południe. Reynaud jeszcze 
raz zwrócił się błagalnie do Ameryki o pomoc. Ambasador Bullitt przyjął to 
do wiadomości, ale sam zajęty był inną myślą: postanowił zostać w Paryżu i nie 
towarzyszyć rządowi w ucieczce. Pomysł osobliwy, gdyż ambasadorowie powinni być 
w każdych okolicznościach przy legalnym rządzie. Poza tym utrata kontaktu 
z Amerykanami w takiej chwili nie była dla Reynauda pożądana z żadnego punktu 
widzenia. Krok swój Bullitt uzasadnił w liście do Roosevelta.
„Osobista głęboka przyczyna, która zmusza mnie do pozostania w Paryżu — pisał 
— wypływa z faktu, że już mając cztery lata nigdy, w najbardziej bolesnych 
i niebezpiecznych okolicznościach nie uciekałem... Obecność moja tutaj przyczynia się 
poważnie do zmniejszenia paniki, która mogłaby się okazać fatalna. Francuskie 
Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Foreign Office zapamiętają na zawsze, że nie 
porzucamy terenu, podczas gdy inni to robią".
Taka była motywacja ambasadora USA. On też grał swój mały neronowy skecz 
przy blaskach ognia „płonącego Rzymu". Jego odwaga nie była jednak zbyt kosztowna: 
Niemcy nie znajdowały się w stanie wojny z Amerykanami. Co mogło grozić z ich strony 
Bullittowi? Poza tym trzymał się wprawdzie terenu, ale opuszczał rząd, przy którym miał 
trwać. Była to jedna z tych błazenad typowych dla dyplomacji amerykańskiej, której 
postępowanie przy różnych okazjach jest co najmniej zadziwiające. Najciekawsze 
jednak jest to, że Roosevelt, któremu pomysł Bullitta był znany już od maja, zatwierdził 
wówczas decyzję swego przedstawiciela w Paryżu. Teraz, w najwyższym pośpiechu, 
wydelegował do rządu Reynauda ambasadora Drexela Biddle'a, który ewakuował się 
z Warszawy i od września 1939 r. przebywał we Francji.
11 czerwca francuska Kwatera Główna znajdowała się na etapie ewakuacyjnym 
w Briare. Zjawił się tu Churchill, któremu generałowie Weygand i Georges przedstawili 
katastrofalne położenie. Nazajutrz obrona francuska pękła znów w wielu punktach: 
czołgi niemieckie znalazły się pod Rouen, Elbeuf, Villers-Cotteręts. 13 czerwca Churchill 
zgodził się na kapitulację Francji. Dla de Gaulle'a był to moment bolesny. Usiłował ciągle 
jeszcze nakłonić premiera Reynauda do kontynuowania walki, lecz nie dawało to 
żadnych rezultatów. Reynaud manewrował i nie decydował się na wydanie 
kategorycznych rozkazów. Był premierem rządu, który wciąż tylko proponował. Nie 
rozkazywał.
De Gaulle miał moment załamania. W chwili gdy rząd kierował się do Bordeaux, 
postanowił podać się do dymisji. Wyperswadował mu to minister spraw wewnętrznych 
Georges Mandel, ongiś sekretarz Clemenceau, osobistość z pewnością nieprzeciętna.
„Tak czy owak, jest to dopiero początek wojny światowej. Będzie pan miał, 
generale — mówił do de Gaulle'a — wielkie zadanie do spełnienia. Z tą jednak 
przewagą, że wśród nas wszystkich jest pan jedynym człowiekiem o nieposzlakowanej 
reputacji. Proszę myśleć tylko o tym, co należy uczynić dla Francji, i pamiętać, że 
pańskie obecne stanowisko może panu w przyszłości ułatwić to zadanie".
„Nie ma takiego proroka, który nie znalazłby lepszego proroka od siebie" — 
stwierdza, cytując te słowa, Jean Lacouture.
Zamiast działać, Reynaud wygłasza teraz codziennie płomienne przemówienia, 
w których błaga o pomoc przede wszystkim Stany Zjednoczone, co nie znajduje tam 
najmniejszego nawet echa. Ameryka, nie zaatakowana bezpośrednio, nie miała zamiaru 
wplątywać się w wojnę. Były to „dni agonii", jak je trafnie określi de Gaulle. V kolumna 
też nie zasypiała gruszek w popiele. W toku jednego z posiedzeń rządu Weygand 
przekazał ministrom wiadomość, którą jego adiutant, kapitan Gasser, otrzymał ze sztabu 
marynarki w Paryżu. Była to zaskakująca informacja. Oto w ewakuowanej stolicy 
wybuchło „komunistyczne powstanie". Sekretarz generalny Francuskiej Partii 
Komunistycznej Maurice Thorez miał się rzekomo już zakwaterować w Pałacu 
Elizejskim. Pogłosce tej szybko ukręcono łeb. Minister Mandel skomunikował się 
z prefektem Paryża Langeronem, który stwierdził, że w mieście panuje spokój. Takich 
prowokacyjnych plotek krążyło więcej. Wytwarzały one atmosferę demoralizującą 
do reszty słabe kierownictwo francuskie.
14 czerwca, w dniu wkroczenia Niemców do Paryża, de Gaulle widział po raz 
ostatni Pétaina. „Starość jest katastrofą. I skoro już nic nie miało nam być oszczędzone, 
starość marszałka Pétaina stała się symbolem upadku Francji" — napisał 
w „Pamiętnikach". W tym samym dniu oświadczył Reynaudowi, że osobiście nie zgodzi 
się na kapitulację Francji i nie przyłączy się do żadnego aktu z tym związanego.
Uważał, że pod żadnym pozorem nie należy podpisywać z Niemcami zawieszenia 
broni. Skoro zajęli terytorium francuskie, niech je okupują, ale nie wdawać się z nimi 
w konszachty. Żadnej kolaboracji. Domagał się ewakuowania jak największej liczby 
wojsk francuskich do Afryki, aby stamtąd mogły wkrótce znów przejść do działań 
zaczepnych i wyrzucić nieprzyjaciela z ojczyzny. Plan ten był w pełni realny, ale de 
Gaulle napotykał wszędzie, na każdym kroku, dywersyjny opór petainowców. Tak więc 
admirał Darlan, który niewątpliwie należał już wtedy do ludzi skaptowanych przez 
otoczenie Pétaina, oświadczył 15 czerwca premierowi Reynaudowi, że proponowana 
przez de Gaulle'a ewakuacja 900 000 żołnierzy do Algierii jest nierealna. Marynarka 
wojenna dowodzona przez Darlana odmawiała posłuszeństwa legalnemu rządowi. Zdaje 
się, że na tym tle wybuchła mało znana i nie wspomniana w „Pamiętnikach wojennych" 
kontrowersja między de Gaulle'em a admirałem Laborde przy okazji odpłynięcie de 
Gaulle'a na pokładzie niszczyciela „Milan" 15 czerwca do Anglii. De Gaulle wyraził się 
wtedy w bardzo dosadnych słowach o Pétainie i spotkał się z brutalną repliką admirała, 
który podobno groził nawet generałowi aresztowaniem. Scena rodzajowa, wskazująca 
na panujące wtedy w całym korpusie oficerskim napięcie i na głęboki rozłam, którego 
ślady pozostaną na długo wśród oficerów starszych i generałów, dzielących się 
potajemnie na petainowców i gaullistów.
Tegoż 15 czerwca, tuż przed przybyciem de Gaulle'a do Anglii, minister spraw 
zagranicznych Anthony Eden, jego zastępca Robert Vansittart, ambasador francuski 
w Londynie Charles Corbin i szef tamtejszej misji ekonomicznej Jean Monnet opracowali 
wspólnie, niechybnie z inicjatywy Churchilla, szczególnego rodzaju dokument. Chodziło 
w nim ni mniej ni więcej jak o utworzenie czegoś, co przekształcałoby Anglię i Francję 
w jedno państwo nie tylko na okres kryzysu, lecz także na przyszłość. Miałaby to być 
pewnego typu federacja czy związek lub unia. Projekt był bardzo ogólnikowy, ale 
niezmiernie błyskotliwy. Dziwna rzecz: de Gaulle natychmiast go zaaprobował. 
Pamiętając, z jakim uporem zamykał on Anglii za swego życia drzwi do Wspólnego 
Rynku, jak z naciskiem nazywał ją wyspą, tamto stanowisko z 15 czerwca 1940 r. 
wydaje się snem. W każdym razie przetelefonował tekst premierowi Reynaudowi, który 
był projektem równie urzeczony jak de Gaulle.
„W tej decydującej dla historii współczesnego świata godzinie rządy 
Zjednoczonego Królestwa i Republiki Francuskiej składają oświadczenie o nierozłącznej 
unii i twardej decyzji dotyczącej ich wspólnej obrony sprawiedliwości i wolności przed 
podporządkowaniem się systemowi, który przekształca życie ludzkie w egzystencję 
robotów i niewolników".
Tak brzmiał jeden z fragmentów deklaracji, która wywołała niebywałe poruszenie 
na posiedzeniu rządu w Bordeaux. Kiedy jednak ludzie ci przyszli do siebie, początkowy 
zachwyt przekształcił się w powszechny odruch protestu. Zaczęły się rozlegać głosy, że 
jest to szantaż angielski, że Francja ma się zamienić w dominium brytyjskie. 
Szczególnie ostro występował przeciw projektowi generał Weygand. Nie było żadnej 
rzeczowej dyskusji. Projekt „deklaracji unii" upadł.
Tejże nocy, podczas gdy de Gaulle był w drodze powrotnej samolotem z Anglii, 
Reynaud podał się do dymisji i przekazał władzę marszałkowi Pétainowi. Za jednym 
zamachem trzeba więc było przejść od poetyckiej politycznej utopii do brutalnej 
rzeczywistości.
Niespokojna, gorąca noc z 16 na 17 czerwca. W pamięci de Gaulle'a pozostawał 
żywy obraz Anglii zdecydowanej do walki, co dawało się wyczuć w postawie każdego 
Brytyjczyka, a zwłaszcza przywódców z Churchillem na czele. U progu znajomości ich 
sympatia była wzajemna. Może zresztą wyraz „sympatia" nie jest tu właściwy. Cenili się 
jak dwaj wielcy zawodnicy, którzy odczuwają wzajemny szacunek dla swojej kondycji.
„Odniosłem wrażenie — notował na temat de Gaulle'a w swym dzienniku Churchill 
właśnie po spotkaniu 16 czerwca — że za jego niewzruszoną i nieprzeniknioną postawą 
kryła się niezwykła wrażliwość na ból. Wrażenie to potwierdziło się, gdy wszedłem 
w kontakt z tym bardzo wysokim, flegmatycznym mężczyzną. Pomyślałem wtedy: oto 
konetabl Francji".
Tak. Sojusznik znajdował się tam: za kanałem La Manche. Tutaj był tylko cmentarz 
III Republiki i śmierć, która w tych okolicznościach przyjęła imię Pétaina. De Gaulle 
zdawał sobie z tego w pełni sprawę.
Ulice Bordeaux pełne były uchodźców, którzy skupiali się gromadami 
w poszukiwaniu wiadomości. Ministrowie zdymisjonowanego gabinetu, wyżsi urzędnicy, 
ludzie z nimi związani prowadzili trwożne rozmowy na konwentyklach przesyconych 
strachem i pesymizmem. Minister spraw wewnętrznych Georges Mandel i generał 
Buhrer byli już aresztowani. Policyjni szpicle, donosiciele, konfidenci kręcili się wszędzie. 
Wszyscy zaczynali podejrzewać wszystkich. Najgorsze szumowiny wypływały 
na wierzch.
Petainizm był jednak nie tylko reżimem policyjno-wojskowym, lecz także zdrady 
narodowej. Dno podwójne, nie ma bowiem niczego niższego. Francja zapadała się 
w otchłań, w której miała pozostać przez cztery lata. Od czerwca 1940 do czerwca 1944.
De Gaulle nie miał już żadnych złudzeń. Pożegnał się z Reynaudem, „człowiekiem, 
który mógłby prowadzić wojnę w państwie, gdzie panowałby ład oparty na tradycyjnych 
podstawach", ale warunków takich nie było. Wkrótce potem udał się do ambasadora 
Ronalda Campbella i przekazał mu swoją decyzję w kwestii wyjazdu do Anglii.
Nie był to pomysł, który narodził się w ostatniej chwili. Jest rzeczą absolutnie 
pewną, że de Gaulle zdecydował się na swój krok znacznie wcześniej. Już w pierwszej 
połowie czerwca pisał w liście do żony, która przebywała w Bretanii:
„Wydarzenia przybrały bardzo zły obrót. Gdyby podpisane zostało zawieszenie 
broni, proszę wsiąść natychmiast z dziećmi na statek. Nie będę się poddawał". (Zwracał 
się do żony staroświecką, ale arystokratyczną modłą bezosobowo lub „madame").
Przewidzenie biegu wydarzeń i finału nie było w owym czasie trudne. O wiele 
bardziej skomplikowana była sprawa decyzji. De Gaulle był jednak przygotowany 
i wiedział, co ma robić.
Interesujące jest, w jakiej mierze na ostateczne wykonanie tego kroku wpłynęło 
objęcie władzy przez Pétaina. Stary marszałek przekształcił się z biegiem czasu 
z opiekuna i protektora w skrytego wroga. De Gaulle, który dobrze znał Pétaina, musiał 
to wyczuwać. Ich spotkania w dniach poprzedzających klęskę były krótkie, ale 
za każdym razem pełne wzajemnej niechęci. De Gaulle wiedział, że Pétain nie wybaczy 
mu historii z książką. Starcowi coraz częściej zdarzało się, że o różnych rzeczach 
zapominał, nie wybaczał jednak nigdy. Wobec aresztowań, które już się zaczynały, 
wobec atmosfery zemsty i rozprawy, do jakiej gotowali się kagulardzi pod firmą Pétaina, 
de Gaulle nie mógł żywić złudzeń co do swojej przyszłości. Był członkiem ostatniego 
rządu Republiki. Był generałem z nominacji Republiki. Już to samo wystarczyło jako 
powód do nienawiści tamtych. A do tego w niczym się z nimi nie zgadzał, od koncepcji 
prowadzenia wojny do poglądów politycznych. Opuszczał Francję jako republikański 
minister bez teki, jako republikański generał. Jego droga męża stanu zaczynała się 
od walki z autokracją, z dyktaturą petainowską, z hitleryzmem, systemem policyjno-
wojskowym. Pozostanie wierny tej drodze.
Przez radio rozlegały się słowa Pétaina:
„Trzeba przerwać walkę. Dziś w nocy zwróciłem się do przeciwnika z pytaniem, 
czy gotów jest przystąpić do poszukiwania między nami — żołnierzami — po walce 
i honorowo, środków wiodących do położenia kresu działaniom wojennym. Niech 
wszyscy Francuzi skupią się wokół rządu, na którego czele stoję wśród tych ciężkich 
prób, niech się pozbędą niepokoju i oddadzą się wyłącznie wierze w przeznaczenie 
Ojczyzny".
Zaczynał się dialog Pétaina z hitlerowcami — „między nami-żołnierzami" — 
za kurtyną z francuskiej flagi narodowej i za parawanem słowa „ojczyzna".
O czym myślał wtedy de Gaulle?
Maurice Schumann, sam będąc w Londynie i zajmując się w późniejszym czasie 
organizacją radiofonii francuskiej na emigracji, wypytywał de Gaulle'a q jego wrażenia.
— Czy powiedział pan sobie — mówił Schumann — że nawet jeżeli wszystko jest 
stracone, to jednak obowiązek pozostaje obowiązkiem, a dobre — dobrem? Że nie 
Niemcy będą mieli ostatnie słowo? Że trzeba uratować miejsce Francji w obozie, który 
odniesie ostateczne zwycięstwo?
Tę wyraźną sugestię kalkulacji politycznej de Gaulle odrzucił: „To było znacznie 
prostsze. Powiedziałem sobie to wszystko i wcale nic z tego wszystkiego sobie nie 
powiedziałem. Przed oczami miałem zdradę, a w sercu obrzydzenie, z jakim odmówiłem 
uznania tej zdrady za zwycięską".
Tam, gdzie w rachubę wchodziła miłość ojczyzny i elementarna uczciwość, de 
Gaulle nie kierował się wyrachowaniem.
Była czwarta nad ranem 17 czerwca 1940 r. De Gaulle, który noc spędził 
na przygotowaniach do odlotu, kryjąc się jednocześnie przed policją, która mogła go 
aresztować z rozkazu Pétaina lub Weyganda, spotkał się z generałem brytyjskim 
Spearsem, oficerem łącznikowym przy rządzie Reynauda. Formalnie rzecz 
upozorowana została tak, jakby de Gaulle odprowadzał Spearsa odlatującego do Anglii. 
Walizki de Gaulle'a ukryte zostały wśród bagażu Spearsa. Po przybyciu na lotnisko de 
Gaulle i Spears w towarzystwie de Courcela wsiedli, ku zdumieniu kierowcy 
francuskiego samochodu służbowego, do brytyjskiego samolotu, który natychmiast 
wystartował.
„W tym małym samolocie przewiózł de Gaulle z sobą honor Francji" — pisał 
Winston Churchill w swoich pamiętnikach.
Czas porywów: 1940 -1944
VII
„Można obozować na jakiejś pozycji,
czekając na zupę,
nie można jednak
wygrać bez walki".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
17 czerwca 1940 r. polska 1 dywizja grenadierów była w pełnym ogniu. Toczył się 
bój pod Lagarde. Grenadierzy szli do kontrataku na bagnety, forsując kanał Ren—Marna 
i pędząc przed sobą Niemców. Działo się to w dalekiej Lotaryngii w chwili, gdy 
francuskie radio raz po raz powtarzało apel Pétaina, że trzeba przerwać walkę, aby 
pozwolić mu dogadać się „między nami-żołnierzami" z Hitlerem. Polscy żołnierze 
wiedzieli o tym apelu, ale dla nich złożenie broni nie wchodziło w rachubę. Nie 
kapitulowali. Całkowicie odcięci, okrążeni przez hitlerowców — Paryż okupowany był już 
od trzech dni — nie mający przed sobą żadnej drogi poza tym polem walki, bili się, jakby 
ta kampania dopiero się zaczynała. W równoległości oporu Polaków i de Gaulle'a było 
coś znamiennego, coś, co stanowiło wspólną więź, która niejednokrotnie będzie o sobie 
dawała znać.
De Gaulle był tymczasem w Londynie. Najpierw, niby nigdy nic, skomunikował się 
z rządem w Bordeaux i stwierdził, że może kontynuować rozmowy na temat dostaw 
broni z USA i innych problemów, które poruszał w toku poprzednich spotkań 
z Anglikami.
Legalizm de Gaulle'a może tu dziwić, jednakże jego sytuacja była bardzo delikatna. 
Z punktu widzenia prawnego rząd Pétaina był bowiem całkowicie legalny. Reynaud 
przekazał swemu następcy władzę w sposób formalny mimo nadzwyczajnych 
okoliczności, w jakich się to stało. Również kapitulacji nie można było kwestionować, 
skoro Anglicy zgodzili się na złożenie broni przez Francję. Legalność rządu Pétaina była 
więc z formalnego punktu widzenia trudna do zakwestionowania.
W odpowiedzi na swój telegram de Gaulle otrzymał od Weyganda rozkaz 
natychmiastowego powrotu do Francji. Naczelny dowódca francuskich sił zbrojnych był 
w rządzie Pétaina ministrem obrony narodowej. De Gaulle podjął jeszcze beznadziejną 
próbę wezwania Weyganda do objęcia kierownictwa ruchu oporu wobec nieprzyjaciela.
Czy wierzył w skuteczność tego apelu? Z pewnością nie. Starał się jednak 
eliminować inne możliwości personalne, co było niezbędne ze względu na jego 
niezwykłą pozycję w Londynie. Przewidywał przecież, iż odwracając kota ogonem 
petainowcy, którzy znajdowali się na terytorium Francji i — ze sztywnie prawnego 
punktu widzenia — sprawowali legalną władzę, oskarżą go o dezercję i uzurpację. Kroki, 
które podejmował, demaskowały więc prawdziwy charakter tamtej władzy i były 
niezbędne. Stąd ta wymiana depesz i propozycje. Sytuacja jeszcze się nie 
wykrystalizowała. Churchill, który poznał już de Gaulle'a z poprzednich spotkań 
w Briare, Tours i Londynie, był doń życzliwie usposobiony, do czego walnie przyczyniał 
się także generał Spears. Ten ostatni lansował wtedy koncepcję utorowania drogi 
„prawdziwemu rządowi" z Reynaudem i Mandelem na czele. Ale francuska ambasada 
w Londynie stała się z dnia na dzień petainowska. Ambasador Corbin bardzo chłodno 
przyjął Geoffroya de Courcela. Nie było jeszcze nic ustalonego.
Premier brytyjski, z którym de Gaulle spotkał się natychmiast po przybyciu 
do Londynu, oddał mu do dyspozycji mikrofony rozgłośni BBC. Była to nowa broń. 
Trzecia w życiu de Gaulle'a po piórze i czołgach. Miała się okazać niejeden raz 
niezwykle użytecznym środkiem walki na czterech frontach, jakie się przed nim teraz 
otwierały. We Francji walczył, jak to już wspomnieliśmy, na dwóch: z hitlerowcami 
i z własnymi rodakami. Obecnie liczba ta podwoiła się. Będzie się bowiem musiał 
ścierać: z hitlerowcami, z petainowcami, z sojusznikami i z własnymi 
współpracownikami. Potęga mikrofonu potwierdzi się jednak i później, po wielu latach, 
i w całkiem innych bitwach.
18 czerwca 1 dywizja grenadierów polskich ciągle utrzymywała linię kanału Ren—
Marna, jakby to mogło się jeszcze do czegokolwiek przydać. Miało jednak znaczenie 
w nieuchwytnej dziedzinie honoru. Było jego apoteozą i pięknem. Było wyrazem 
wierności Polaków, którzy nawet in extremis nie składają broni.
18 czerwca Adolf Hitler — jak wspomina Otto Abetz, ambasador Rzeszy w Paryżu 
— odtańczył na leśnej łące Schwarzwaldu coś w rodzaju zwycięskiego pląsu 
na wiadomość o apelu Pétaina. Abetz zanotował nie bez ironii zmieszanej 
z niesmakiem:
„Myślałem w tym momencie o Fryderyku II, który na wiadomość o zwycięskim 
zakończeniu wojny siedmioletniej zamknął się w jednym z berlińskich kościołów i kazał 
sobie grać chorały Bacha".
Oczywiście nie na tym tylko polegała różnica między Hitlerem a Fryderykiem II. 
Najważniejsze było jednak to, czego Abetz nie zdołałby wtedy dostrzec, a o czym 
wiedział Churchill, de Gaulle i zapewne niejeden mąż stanu owego czasu. Król pruski 
naprawdę zwycięsko zakończył tamtą wojnę z XVIII wieku; Hitler natomiast swoją, mimo 
ogromnych sukcesów militarnych, dopiero zaczynał. Nie zdawał sobie z tego sprawy. 
Za pośrednictwem Szwedów podjął starania o pokój z Anglią. Absurd taki wydawał mu 
się jeszcze możliwy. Był jak najlepszej myśli.
18 czerwca Winston Churchill wystąpił w Izbie Gmin. Nie tracił czasu 
na wyjaśnienie jej członkom, jak beznadziejna jest sytuacja militarna. Wyglądał jak 
bokser gotujący się do walki. A jednocześnie kipiał od wewnętrznego entuzjazmu. 
Położenie bowiem przy całym swym tragizmie było wzniosłe. I Churchill czuł jego patos. 
Po raz pierwszy w życiu posiadał inwestyturę Zbawcy Ojczyzny. Był u szczytu swych 
marzeń. Wiedział, że zwycięży. Powiedział:
„To, co generał Weygand nazwał Bitwą o Francję, skończyło się. Sądzę, że 
zacznie się Bitwa o Anglię. Od tego zależy los cywilizacji chrześcijańskiej... Zespólmy 
więc siły, aby wykonać nasz obowiązek, i postępujmy tak, żeby Imperium Brytyjskie 
i Commonwealth, jeśli potrwają tysiąc lat, mogły powiedzieć: To była najpiękniejsza 
godzina".
18 czerwca generał-premier Władysław Sikorski zwracał się do rządu brytyjskiego 
z gorącą prośbą o ratowanie polskich jednostek zaangażowanych we Francji. Sikorski 
jeszcze ciągle nie opuścił okolic Bordeaux, przejęty troską o to, co stanie się 
z żołnierzami.
18 czerwca wieczorem, o godzinie 18 czasu brytyjskiego, de Gaulle oddał przez 
mikrofony BBC swoją pierwszą salwę do nieprzyjaciela.
„Dowódcy od wielu lat stojący na czele armii francuskiej utworzyli rząd. Powołując 
się na klęskę naszych armii, rząd ten wszczął rokowania z przeciwnikiem w celu 
zaprzestania walki. ...Ale czy ostatnie słowo zostało już powiedziane? Czy nie ma już 
żadnej nadziei? Czy klęska jest ostateczna? Nie! Wierzajcie mi, albowiem wiem, co 
mówię. A mówię warn: dla Francji nic nie jest stracone. Te same środki, które nas 
pokonały, mogą pewnego dnia zapewnić nam zwycięstwo. Francja bowiem nie jest 
osamotniona! Nie jest sama! Nie jest sama! Za nią stoi rozległe Imperium. Może 
połączyć się z Imperium Brytyjskim, które panuje na morzu i kontynuuje walkę. Może, 
jak Anglia, korzystać z nieograniczonej pomocy ogromnego przemysłu Stanów 
Zjednoczonych. Ta wojna nie ogranicza się do nieszczęsnych terytoriów naszego kraju. 
Ta wojna nie została rozstrzygnięta bitwą o Francję. Ta wojna jest wojną światową...
Ja, generał de Gaulle, znajdując się obecnie w Londynie, wzywam francuskich 
oficerów i żołnierzy... inżynierów i robotników, specjalistów w dziedzinie przemysłu 
zbrojeniowego, którzy znajdują się lub w przyszłości znajdą się na terytorium brytyjskim, 
do nawiązania kontaktu ze mną. Cokolwiek się stanie, płomień francuskiego oporu nie 
powinien zgasnąć i nie zgaśnie..."
Niezwykły apel. Uderza zwłaszcza jego niebywale lapidarna forma. Można się 
założyć, że przytłaczająca większość przywódców, którzy znaleźliby się w takiej sytuacji 
i w tak dramatycznych okolicznościach na miejscu de Gaulle'a, wygłosiłaby jakieś 
przemówienie-rzekę. Nie to jednak jest najistotniejsze. Apel z 18 czerwca 1940 r. jest 
bowiem poza wszystkim innym pierwszym oficjalnym i publicznym sformułowaniem 
istoty i charakteru tej wojny jako konfliktu światowego. Jest zapowiedzią tego konfliktu. 
Nie należy zapominać, że słowa te padły wiosną 1940 r. Największe potęgi świata — 
USA i ZSRR po stronie aliantów, a Japonia po stronie państw Osi — nie prowadziły 
jeszcze wojny. Przedstawiciele dyplomatyczni Waszyngtonu i Moskwy znajdowali się 
na swych placówkach przy Hitlerze, Mussolinim i Pétainie. De Gaulle wiedział jednak, że 
ten układ sił nie zdoła się utrzymać. Nie było nic bardziej sztucznego od tego z gruntu 
fałszywego pokoju, jaki starano się jeszcze utrzymać, który jednak musiał runąć, i to 
na niekorzyść Osi. De Gaulle zapowiadał to w swoim apelu.
Dokument znamienny w swej konstrukcji, bo de Gaulle prawie w nim nie apeluje 
do uczuć, nie mówi o honorze, nie używa słowa „ojczyzna", nie rozwodzi się nad 
patriotyzmem. Zdecydowanie unika zużytej frazeologii, którą gęsto posługiwał się 
Pétain. Stara się natomiast rozbudzić nadzieję, ale nie efemerydą, lecz w drodze 
przedstawienia sytuacji połączonej ze szkicem stosunku sił w świecie niekorzystnego 
dla strony faszystowskiej. Konstrukcja mistrzowska, wskazująca na to, że de Gaulle zna 
swoich rodaków, wie, iż patos budzi w nich nieufność, i że w tym położeniu trzeba 
do nich mówić w sposób jasny i konkretny.
Czy tylko do nich? Nie. Apel jest wyraźnie zaadresowany także do obserwatorów 
dyplomatycznych. Przypomina im, że Francja nie straciła wszystkiego: ma przecież 
jeszcze swoje bogate i rozległe imperium złożone z kolonii i terytoriów zamorskich; jest 
więc sojusznikiem pożądanym. Apel to także memento dla wielkich mocarstw: nie 
unikną tej wojny, gdyż jest ona światowa. De Gaulle przekazuje im i narzuca swą wizję, 
oferuje pomoc imperium francuskiego, żołnierzy i specjalistów w okupowanym kraju 
i poza nim.
„W miarę jak padały nieodwołalne słowa, czułem — pisał w „Pamiętnikach 
wojennych" — że kończę jedno życie, życie, które prowadziłem dotąd w warunkach 
silnej Francji i jej niepodzielnej armii. Mając 49 lat rozpoczynałem przygodę jako 
człowiek, którego wydarzenia wyrzuciły ze wszystkich utartych kolein losu".
Tak: miał już wtedy prawie 50 lat. W tym wieku mężczyzna niczego już nie 
zaczyna. Przytłaczająca większość znajduje się u wierzchołka życia, korzysta 
ze zdobytego, z osiągniętego. Przekroczenie tych granic należy do rzadkości. Wie się 
już wtedy o życiu wszystko. Złudzenia rozwiały się. Mężczyzna 50-letni ma tę ostrość 
spojrzenia, dzięki której widzi rzeczy w sposób nadzwyczaj jasny. Znikły i odpadły 
mgiełki uniesień, fantazje, przesadne nadzieje. Sprawy i ludzie, świat i historia stają się 
zrozumiałe. Rozumieć zaś znaczy cierpieć i nie spodziewać się wiele. Tak to urządziła 
biologia. 50 lat to wiek, w którym doświadczenie życiowe jest źródłem mądrości 
i goryczy równocześnie. One to sprawiają, że nie zaczyna się wtedy kariery; myśli się 
raczej nie bez ulgi o wydobyciu się z tłumu, o bezcelowości szarpaniny i miotania się 
w różnych sieciach, o błogosławieństwie spokoju. Stan ten dobrze jest znany 
psychologom, którzy na ten temat mogą niejedno powiedzieć.
Nic z tego wszystkiego nie było u de Gaulle'a. Jego największa życiowa przygoda, 
najbardziej zawrotna wyprawa teraz dopiero się zaczynała. W 50 roku życia. Rozumiał 
to, zdawał sobie z tego sprawę. Szedł przecież do tego celu. Można powiedzieć: 
przeczuwał go i odgadywał; przygotowywał się przez całe lata do jakiejś 
pierwszoplanowej roli. Moment ten nadchodził. Toteż z jego osobistego punktu widzenia 
apel z 18 czerwca 1940 r. był w tej samej mierze konkluzją jednej egzystencji co 
początkiem drugiej. Był też sumą trafnych, choć bolesnych przewidywań de Gaulle'a 
i przystąpieniem do realizacji jego wizji Francji.
Tekst apelu nie został nigdy zarejestrowany na taśmie dźwiękowej. Anglicy 
wyjaśniają to przeoczeniem i pośpiechem, jaki panował we wszystkim, co w tych dniach 
robiono. Jest jednak inna jeszcze wersja. Według niej de Gaulle nie chciał nagrać swego 
wystąpienia. Obawiał się, że utrwalone, może ono być wykorzystane w sposób, który by 
mu nie odpowiadał, a nawet przeciw niemu. Z taśmą można w końcu wszystko zrobić. 
De Gaulle liczył się z prowokacją. Sytuacja w środowisku francuskim była niejasna; 
wszędzie roiło się od różnych szumowin policyjnych i prowokatorów. Widział to 
w Bordeaux. Znał tych ludzi i ich możliwości. Miał też powody, aby nie ufać ponad miarę 
Anglikom. Stawiał pierwsze kroki z niebywałą ostrożnością. Nie mógł inaczej.
„Byłem początkowo niczym. Nie rozporządzałem żadną, najmniejszą choćby siłą 
zbrojną, nie popierała mnie żadna organizacja. W samej Francji — nikogo, kto dzieliłby 
ze mną odpowiedzialność, żadnej popularności i mało komu znane nazwisko. 
Za granicą — ani kredytu moralnego, ani żadnej legitymacji do działania w imieniu 
Francji. Ale właśnie fakt, że byłem wszystkiego tego pozbawiony, nakreślał mi linię 
postępowania" — wyjaśnił w „Pamiętnikach wojennych".
Pragnąc uzyskać inwestyturę w oczach angielskich gospodarzy i własnych 
rodaków — od tych dwóch frontów zaczęła się jego walka — przeprowadzał więc dalej 
w czerwcowych dniach 1940 r. swoje eliminacje personalne.
19 czerwca zwrócił się do najwyższej osobistości francuskiej poza zasięgiem 
nieprzyjaciela, do rezydenta generalnego w Maroku generała Nogučsa. Wzywał go 
do odrzucenia zawieszenia broni, proponował, że mu się podporządkuje. Niewypał. Nie 
powiodło się również z innymi. Ich nazwiska są już dziś pyłem rozwianym przez historię 
i gdyby nie to, że znalazły się w „Pamiętnikach wojennych", znikłyby już z pewnością 
całkowicie z jakiejkolwiek pamięci ludzkiej. Wtedy jednak byli to potentaci.
Czy naprawdę chciał się im podporządkować? Znał ich przecież, tych nadętych, 
konserwatywnych i przeważnie tępych pyszałków. Odnosił się do nich z największym 
sceptycyzmem. Wiedział, że ponoszą ogromną winę za klęskę Francji, że są tak samo 
niezdolni do zrozumienia sytuacji jak do podjęcia decyzji. Próba, którą przeprowadzał, 
śląc swoje depesze do wszystkich tych generałów, gubernatorów generalnych, 
rezydentów, wysokich komisarzy i dowódców, wykazała, że miał rację. Ani jeden z nich 
nie był teraz zdolny do przeciwstawienia się Pétainowi. Byli konformistami do szpiku 
kości. A przecież, gdyby któryś z nich, którykolwiek, przyjął propozycję de Gaulle'a 
i stanął na czele tego, co z biegiem czasu uzyska nazwę Wolnej Francji, nie jest wcale 
wykluczone, że nie byłoby nigdy gaullizmu. Eksperyment, któremu zostali przez de 
Gaulle'a poddani, dowiódł jednak, o ile niżej od niego stali. W decydującym momencie 
historycznym okazał się głosem ich sumienia. Nie pojęli tego. Pozostali więc po jednej 
stronie barykady, on zaś po drugiej.
„Ja, generał de Gaulle" — powiedział w swoim apelu z 18 czerwca, używając 
po raz pierwszy tego sformułowania. Narodziło się ono w tym dniu jako wyraz własnej 
samotności, a jednocześnie siły, i tak już miało pozostać. „Ja, generał de Gaulle..." 
Brzmi to niejednokrotnie irytująco. Mało który autor pozwoliłby sobie na tak częste 
używanie podobnego zwrotu. Wydaje się, że de Gaulle pragnie w ten sposób oddzielić 
własną osobę od postaci historycznej. To swoją drogą, a tamto swoją. Kiedy więc mówi 
lub pisze o „generale de Gaulle'u", czyni to tak, jak gdyby postać ta była kimś innym; 
daje do zrozumienia, że w wymiarze Historii przestaje się być sobą, jest się cząstką 
czegoś nieporównanie większego, nieosobistego w każdym razie i odrębnego. Wtedy, 
w czerwcu 1940 r., było ono wyzwaniem rzuconym wszem i wobec: skoro nie ma tu 
nikogo innego, jestem „ja, generał de Gaulle" — zdawał się oznajmiać w apelu i rzucał 
światu rękawicę.
Eliminacje personalne, które przeprowadzał, szybko dobiegły końca. Dowiódł 
w nich sprytu i kunsztu dyplomatycznego posuniętego aż do granic prawdziwego 
cynizmu. Zwrócił się bowiem nawet do Weyganda, którego szczerze nie znosił. 
Zawiadomił go, że kontakty, jakie ma z Churchillem, dają mu możność „być użytecznym 
dla Pana, dla jakiejkolwiek innej wysokiej osobistości francuskiej, gotowej stanąć 
na czele dalszego oporu Francji". List ten dotarł do byłego dowódcy naczelnego, który 
odesłał go de Gaulle'owi z uwagą, że „jeśli pułkownik w stanie spoczynku de Gaulle 
pragnie się skomunikować z generałem Weygandem, winien to uczynić przewidzianą 
drogą służbową".
W ten sposób jednak Anglicy z Churchillem na czele szybko zostali przekonani, że 
de Gaulle jest jedyną osobistością francuską, która chce z nimi szczerze współdziałać. 
Eliminacje de Gaulle'a, ta jego pierwsza akcja dyplomatyczna, osiągnęły swój cel. Krąg 
osób, które zgromadził, był mu za to naprawdę wierny i oddany. Znajdowali się wśród 
nich: generał Catroux, kolega jeszcze z obozu jenieckiego w Ingolstadt, przybyły aż 
z Sajgonu opanowanego przez petainowców; admirał Muselier, który zjawił się via 
Gibraltar, generał Legentilhomme, generał Béthouart, kolega de Gaulle'a z Saint-Cyr, 
pułkownik Magrin-Verneret z Legii Cudzoziemskiej (późniejszy generał Montclar) 
ze swym zastępcą kapitanem Koenigiem, kapitan de Hauteclocque (późniejszy 
marszałek Leclerc), pułkownik de Larminat, komandor d'Argenlieu, kapitan Dewawrin, 
dziennikarz z „Temps Présent" Maurice Schumann, prawnik Michel Debré, profesor 
René Cassin, redaktorzy Jean Oberlé, Jean Marin. Niewielu ich było w sumie. Inni, 
nawet tacy, którzy nie stali po stronie Pétaina, uchylali się od kontaktu z de Gaulle'em 
lub nie zgadzali z jego pozycją. Tak na przykład Jean Monnet, poważna osobistość 
francuska ze świata finansów, uważał, że nie należy tworzyć żadnej organizacji pod 
patronatem Anglii. Według Monneta należało walczyć przeciw Niemcom i nie poddawać 
się, ale sygnał do tego nie powinien był wychodzić z Londynu. Pogląd ten dzieliło 
w owym czasie sporo osób. Francuzi nie lubią Anglików.
Niebo między de Gaulle'em a nimi nie było zresztą wolne od chmur od początku. 
Nie był to jeszcze czas całkowitego zasnucia się nimi horyzontu, ale pojedyncze chmurki 
już się ukazywały. Do pierwszego starcia doszło, gdy ktoś z Foreign Office, nie bez 
wiedzy oczywiście ministra spraw zagranicznych Edena, zażądał od de Gaulle'a, by 
przed wygłoszeniem przemówień przez mikrofony BBC uzgadniał je w odpowiednim 
biurze. De Gaulle odrzucił kategorycznie ten postulat. Oświadczył, że nie zgadza się 
na brytyjską cenzurę. Incydent, który zapowiadał znacznie większe burze.
22 czerwca 1940 r. na polanie pod Rethondes we Francji, w starym wagonie-
salonce, w którym Niemcy podpisywali kapitulację w 1918 r., tym razem przedstawiciele 
Pétaina akceptowali warunki zawieszenia broni narzucone im przez Hitlera. Trzy piąte 
Francji z Paryżem włącznie, jej wybrzeża, granice z Hiszpanią i Belgią zajmowali 
Niemcy jako strefę okupacyjną. W pozostałej części mieli prawo przebywać jako „wojska 
operacyjne", co w praktyce wychodziło na jedno. Francja dostawała się bez reszty pod 
okupację hitlerowską. W dokumencie narzuconym Pétainowi zwracał uwagę artykuł 8, 
w myśl którego „flota francuska, z wyjątkiem tej części, jaka pozostanie do dyspozycji 
rządu francuskiego dla obrony jego interesów w imperium kolonialnym, skoncentruje się 
w wyznaczonych portach, gdzie będzie zdemobilizowana i rozbrojona pod kontrolą 
Niemiec lub Włoch".
Artykuł ten wywołał żywe zaniepokojenie w Londynie. Anglicy zdali sobie z miejsca 
sprawę, że Niemcy zrobią wszystko, co będzie leżało w ich mocy, aby zawładnąć 
francuską marynarką wojenną. Musieli być w tym przedsięwzięciu bardzo ostrożni. 
Wiedzieli przecież, że najmniejszy nieostrożny ruch z ich strony i marynarka przepłynie 
na stronę Anglików. Nie należało więc płoszyć okrętów. Miały one przecież swobodę 
manewru. Hitlerowska marynarka była zbyt słaba, aby tu coś osiągnąć. Nie ulega 
wątpliwości, że początkowo względna autonomia Pétaina, zachowanie się hitlerowców 
we Francji, ich okupacja w białych rękawiczkach, wszystko to było podyktowane obawą 
przed przejściem marynarki wojennej Francji na stronę przeciwnika oraz przed 
zachowaniem się francuskiego imperium kolonialnego. W rezultacie od pierwszej chwili 
po klęsce Francji jej flota staje się głównym przedmiotem troski w tej samej mierze 
Admiralicji brytyjskiej, która obawiała się wzmocnienia przeciwnika, co naczelnego 
dowództwa niemieckiego marzącego o wzmocnieniu swych środków na morzach przez 
wcielenie do Kriegsmarine francuskich jednostek pływających.
Reakcja brytyjska była natychmiastowa. 23 czerwca 1940 r. opublikowano 
w Londynie komunikat stwierdzający, że Anglia nie uznaje rządu Pétaina za rząd 
niezależny. Dokument ten zapowiadał ewentualność stworzenia przez grupę 
przebywających w Londynie Francuzów Tymczasowego Francuskiego Komitetu 
Narodowego, co rząd brytyjski „przyjął do wiadomości, ponieważ ma zamiar uznać tę 
organizację i będzie współpracował z nią we wszystkich sprawach dotyczących 
kontynuowania wojny".
Był to pierwszy prawdziwy i poważny sukces dyplomatyczny de Gaulle'a, który 
w ciągu kilku zaledwie dni pobytu w Anglii potrafił w drodze szybkich eliminacji 
personalnych przekonać Churchilla, że nie znajdzie lepszego sojusznika. Premier 
brytyjski stwierdził to zresztą 25 czerwca w Izbie Gmin:
„Z pewnością pomożemy, w miarę naszych najlepszych możliwości oraz środków, 
każdemu ruchowi czy przedsięwzięciu Francuzów, którzy będąc poza Francją pragną 
przyczynić się do zniszczenia hitlerowskiego barbarzyństwa, do wolności, do odbudowy 
Francji".
Emisariusze brytyjscy wrócili już wtedy z pustymi rękami od Reynauda, Mandela, 
byłego prezydenta Lebruna, byłego przewodniczącego Senatu Jeanneneya i byłego 
przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Herriota. Byli oni wprawdzie 
przeciwnikami Hitlera, ale żaden z nich nie potrafił się zdobyć na przedostanie się 
do Anglii i ujęcie w swe ręce spraw Francji. Sondaże personalne, jakie Churchill 
przeprowadzał na własną rękę, były więc równie negatywne jak podejmowane przez de 
Gaulle'a. Swoją drogą, kapitalne było to doświadczenie w sensie poznania wartości 
przywódców w godzinie wielkiego egzaminu. Oblewali go wszyscy.
Zdaje się, że w owym dniu, 23 czerwca 1940 r. (kiedy nasza 1 dywizja grenadierów 
toczyła jeszcze ostatnie boje w Wogezach, w rejonie Saint-Dyé w Lotaryngii), Francuzi 
znajdujący się pod wodzą de Gaulle'a w Londynie po raz pierwszy przyjęli za symbol 
swej walki podwójny Krzyż Lotaryński. Nie ma to naturalnie nic wspólnego z naszą 
dywizją, ostatnią jednostką broniącą Lotaryngii już po zawieszeniu broni i nigdy nie 
wspominaną przez francuskie źródła. Według de Gaulle'a autorem pomysłu był 
późniejszy admirał Thierry d'Argenlieu.
Inni, wśród nich Jacques Soustelle, także jeden z gaullistów „pierwszej godziny", 
zapewniają, że pod banderą z Krzyżem Lotaryńskim zjawił się z Gibraltaru na czele kilku 
okrętów i samolotów wiceadmirał Muselier. Trudno to rozstrzygnąć. Fakt nie miał 
widocznie wówczas aż tak wielkiego znaczenia.
24 czerwca admirał Darlan, zwolennik Pétaina, stojący na czele francuskiej 
marynarki wojennej, przekazał podległym sobie formacjom zakodowany rozkaz, który 
zawierał między innymi takie oto punkty:
„Należy podjąć tajne przygotowania do zatopienia, by nieprzyjaciel lub były 
sojusznik, zajmując dany okręt siłą, nie mógł z niego korzystać... Okręty, jakie schroniły 
się za granicę, nie mogą być użyte do operacji wojennych przeciw Niemcom lub 
Włochom bez rozkazu dowódcy francuskich sił morskich. W żadnym wypadku nie 
podporządkowywać się obcej admiralicji".
Darlan prowadził więc, jak widać, akcję, która miała pozornie eliminować zarówno 
okupanta, jak i eks-sojusznika. W rzeczywistości konsekwencją tego rozkazu musiało 
być wpadnięcie okrętów prędzej czy później w ręce Niemców.
Anglicy byli o wszystkim dokładnie poinformowani. 25 czerwca rząd pod 
przewodnictwem Churchilla podjął decyzję: francuską marynarkę wojenną raczej należy 
zniszczyć niż ryzykować.
Czy de Gaulle wiedział o tym? Brak na to danych. Anglicy nie dzielili się z nim tak 
drażliwymi sprawami. Z ich decyzji przebija zresztą myśl, która niekoniecznie wiązała się 
z bezpośrednim niebezpieczeństwem. Nareszcie mieli okazję do pozbycia się 
konkurencyjnej floty. Któż by z tego nie skorzystał? Pozycja petainowców stanowiła 
jednak bezpośrednie zagrożenie dla wysp brytyjskich. Siłą Anglii była sprawnie 
działająca flota, łączność z krajami Wspólnoty, ze światem zewnętrznym. Na tym 
odcinku Wielka Brytania niczego nie mogła lekceważyć.
26 czerwca de Gaulle wystosował do Anglików memorandum, w którym oznajmiał, 
że ma zamiar skupić pod swoją egidą wszystkie znajdujące się na terytorium brytyjskim 
elementy francuskiego oporu, jak również pragnie być łącznikiem we wszelkiej idącej 
w tym kierunku działalności, jaka tylko ujawniłaby się w metropolii francuskiej czy 
w imperium kolonialnym. Wystąpienie to zawierało również dodatkowy punkt dotyczący 
kredytów, które byłyby de Gaulle'owi niezbędne dla jego działalności.
Jak widać, konetabl nie miał zamiaru poprzestać na oświadczeniu Churchilla 
sprzed trzech dni. To było dla niego za mało. Szło mu o konkretne zobowiązania 
ze strony Anglii. Rozwijał w tym kierunku natarcie z szybkością, która będzie zawsze 
cechowała jego przedsięwzięcia. Nie tracił czasu. Uderzał, gdyż okoliczności były ku 
temu sprzyjające. Podpisanie przez petainowców zawieszenia broni z Niemcami, 
niepewny los floty francuskiej, wyczerpanie przez Churchilla listy możliwości 
personalnych w celu stworzenia ewentualnego, niezależnego od okupanta rządu 
francuskiego stwarzały klimat przychylny dla bardziej zdecydowanego kroku. De Gaulle 
trafnie to wyczuł. Grał jak wytrawny dyplomata, choć nigdy przedtem nim nie był. 
Wiedział na przykład, że jedną z ambicji Anglików było skupienie w Londynie rządów 
wszystkich podbitych przez Niemców krajów. Napływali tu więc w tych dniach, 
przygotowywali się do podróży w tym kierunku lub instalowali się już na miejscu: Polacy, 
Holendrzy, Belgowie, Norwegowie, Czechosłowacy. Podnosiło to prestiż Londynu, 
zwłaszcza w oczach Amerykanów, na czym Churchillowi szczególnie zależało. Stawał 
się rzecznikiem walki przeciw hitleryzmowi. Czy mogło się to na dłuższą metę obyć bez 
Francuzów?
Nowe posunięcie de Gaulle'a, którego błyskawiczność musiała na pewno dać wiele 
do myślenia Churchillowi, miało więc wszelkie praktyczne i psychologiczne szansę 
powodzenia.
Odpowiedź nadeszła 28 czerwca i była pozytywna, choć bardzo zręcznie 
skonstruowana. Anglia uznawała „generała de Gaulle'a za szefa wszystkich Wolnych 
Francuzów, gdziekolwiek by się znajdowali i przyłączyliby się do niego dla obrony 
sprawy sojuszniczej". Szło więc tylko o tych Francuzów, „którzy przyłączyliby się" do de 
Gaulle'a. Oznaczało to, że wszyscy Francuzi walczący przeciw okupantowi ich ojczyzny 
nie muszą wcale podporządkowywać się de Gaulle'owi, który tym samym nie był dla 
Anglików jedynym kontrahentem. W sumie nie było tu żadnego globalnego i wyłącznego 
zobowiązania ze strony Brytyjczyków, którzy dopatrywali się w ruchu tworzonym przez 
de Gaulle'a po prostu jednej z ewentualnych grup oporu. Konetabl miał w Churchillu 
z pewnością godnego partnera-adwersarza. Niemniej jednak de Gaulle tu też posunął 
się naprzód: po raz pierwszy użyte zostało określenie „szef Wolnych Francuzów". Była 
to sprawa nieodwracalna. Zdobył ten tytuł w 8 dni po przyjeździe do Anglii.
Jak wyglądał w tych dniach? Portret jego szkicuje dziennikarz Philippe Barrés:
„Generał siedzi za biurkiem. Częstuje mnie papierosem. Sam też bierze jednego 
z 40 playersów, jakie wypala dziennie. Nie spieszy mu się do mówienia. Oczy, trochę 
podkrążone w ciężkiej twarzy, patrzą na mnie ze spokojnym zaciekawieniem. Człowiek 
ten nie jest naznaczony przez naszą epokę. Jest coś zasadniczego, co dodaje mu siły: 
wywołuje wrażenie żołnierza i człowieka związanego z ziemią... Tak pełen entuzjazmu, 
który przebija z jego wystąpień i czynów, gdy w rachubę wchodzi Francja, de Gaulle jest 
z natury kimś najbardziej flegmatycznym na ziemi".
Charakterystyczne jest w relacji Barrčsa zachowanie się generała na wiadomość 
o przybyciu z Francji jego rodziny. Niepokoił się o nich bardzo, a przeprawa przez kanał, 
na którego wodach grasowały hitlerowskie „uboty", a od góry czuwały stukasy, nie była 
łatwa. Nie mówiąc już o samym opuszczeniu ojczyzny i innych perypetiach tego typu 
podróży w owych dniach.
De Gaulle zachował się z najwyższym spokojem, który kontrastował z radosnym 
ożywieniem jego współpracowników.
„Ach, to wy — powiedział takim głosem, jakiego używa każdy mąż, gdy w dniu 
ożywionej pracy biurowej dzwoni do niego żona. Dał jej wskazówki, jak ma przyjechać 
do Londynu, odłożył słuchawkę i wrócił do swych zajęć. Jego żona i dzieci były ocalone, 
Francja nie, miał więc wiele do zrobienia. Taki był Charles de Gaulle" — pisał Barrés.
30 czerwca otrzymał z Francji oficjalne wezwanie. Powinien się natychmiast 
zameldować w Tuluzie w więzieniu Saint-Michel, aby stanąć przed sądem wojennym. 
Nie miał czasu zajmować się takimi głupstwami.
3 lipca 1940 r. nastąpiło wydarzenie bardzo dużej wagi w skali tamtych dni, 
a zwłaszcza w stosunkach między Wolnymi Francuzami a Anglikami: około godziny 
17.00 brytyjska formacja morska admirała Sommerville'a zaatakowała francuską 
eskadrę atlantycką, dowodzoną przez admirała Gensoula, stojącą na redzie w Mers-el-
Kebir, francuskiej bazie morskiej w pobliżu Oranu. Sommerville wystosował 
do Gensoula najpierw ultimatum, w którym dał mu do wyboru jedną z następujących 
możliwości: przyłączyć się ze swymi okrętami do marynarki brytyjskiej, skierować okręty 
z załogami o zmniejszonym składzie do jednego z angielskich portów, skierować je 
do Stanów Zjednoczonych lub na Martynikę, zatopić własnoręcznie całą eskadrę. 
Gensoul, którego siły były znacznie mniejsze od brytyjskich, odpowiedział odmownie. 
Wzajemna szczera i głęboka antypatia leży w tradycjach obu marynarek wojennych. 
Francuzi nie mogą zapomnieć Anglikom całych wieków współzawodnictwa na morzach, 
a zwłaszcza czasów rewolucji francuskiej, gdy brytyjska flota przeprowadzała blokadę, 
wysadzała desanty rojalistów i wspomagała szuanów. Szczytem wszystkiego był 
Trafalgar i zdaje się, że od tego czasu obie marynarki wojenne nienawidzą się. Trwa to 
od wojny stuletniej i jest nie do przezwyciężenia. Bez tej głębokiej antypatii 
postanowienia Pétaina i Darlana, całe zachowanie się francuskiego morskiego korpusu 
oficerskiego i załóg byłyby wręcz niezrozumiałe. Niechęci odgrywają jednak często 
w historii poważną rolę.
Tak było i tym razem. Gensoul i Sommerville nie mogli się z sobą dogadać. 
W ciągu 15 minut ogień brytyjskich dział zadał ciężkie straty eskadrze francuskiej. 
Wymknęły się tylko 4 okręty; około 10 jednostek zostało zniszczonych, zginęło 1297 
oficerów i marynarzy, 351 było rannych. W tym samym czasie oddziały marynarki 
brytyjskiej opanowały wszystkie francuskie statki i okręty w portach angielskich. 
W Aleksandrii admirał Cunningham zmusił francuskiego dowódcę eskadry admirała 
Godfroya do neutralizacji podległych mu jednostek.
Akcja została więc zakrojona szeroko i ściśle zsynchronizowana. W ocenie de 
Gaulle'a była to katastrofa polityczna. Przede wszystkim czuł się głęboko dotknięty tym, 
że nikt go o tym nie uprzedził. Doskonale dostrzegł i to, że Sommerville w swoim 
ultimatum nie proponował Gensoulowi przyłączenia się do Wolnych Francuzów, lecz 
do Anglików, co było wyraźnym afrontem i wyrazem lekceważenia. Najgorsze było 
jednak to, że Brytyjczycy strzelali do Francuzów, że polała się między nimi krew, co było 
szeroko wykorzystywane przez propagandę Pétaina. Osłabiało to pozycję de Gaulle'a, 
działającego przecież z Londynu. Czyżby Monnet miał rację, ostrzegając go przed 
zbytnim wiązaniem się z Anglikami?
Naoczni świadkowie zarejestrowali jego reakcje na wieść o Mers-el-Kebir.
„Niech im pan powie — wołał do wiceadmirała Museliera, któremu kazał skierować 
protest do Admiralicji — że jeśli nie przerwą ognia, i to zaraz, wówczas francuscy 
ochotnicy odpłyną do Pondichéry albo na Saint-Pierre i Miquelon".
„Ci angielscy durnie, ci zbrodniarze. Z ich powodu płynie krew francuska. Wpadli 
na pomysł, jak puścić wodę na młyn kapitulacji" — zwracał się do Dewawrina, szefa 
swego wywiadu.
Churchill był skonsternowany z innych powodów. Czuł, że to błąd, ale tragizm 
i wzniosłość wydarzenia pobudzały w nim żyłkę aktorską.
„To tragedia grecka — napisał w swoich pamiętnikach. — Przypominają mi się — 
dodał — słowa Dantona z 1793 r.: «Sprzymierzeni królowie grożą nam; rzućmy im więc 
w charakterze wyzwania jedną królewską głowę». Całe wydarzenie mieści się w tej 
właśnie perspektywie".
Brytyjski premier nie miał jednak tym razem zachować w pełni swych pozycji. 
W polityce tak już jest, że za wszystko się płaci. De Gaulle przyszedł do siebie, ochłonął 
z gniewu i postanowił wykorzystać błąd partnera. Zgodnie z zasadą, że nie ma takiej 
porażki, która, odpowiednio wyeksploatowana z jakiejś strony, nie dałaby się 
przekształcić w coś, pod pewnymi względami przynajmniej pozytywnego. Cała tajemnica 
dyplomacji jest w tym właśnie zawarta.
Następstwem Mers-el-Kebir był dzień 7 sierpnia 1940 r. Winston Churchill i de 
Gaulle podpisali wtedy umowę, w myśl której Wielka Brytania zobowiązywała się 
do „pełnego przywrócenia niepodległości i wielkości Francji". De Gaulle zastrzegł sobie 
też naczelne dowództwo sił francuskich oraz to, że nie będą one użyte przeciw Francji. 
Strona angielska zobowiązywała się na koniec do pokrywania francuskich wydatków 
zbrojeniowych, otwierając tym samym kredyty, które miały być spłacone po wojnie przez 
skarb Francji.
Tej bardzo ważnej, podpisanej w Chequers umowie towarzyszyła poufna wymiana 
listów będących komentarzem do poszczególnych punktów układu. Tak więc Churchill 
wyjaśniał, że przez przywrócenie wielkości i niepodległości nie należy rozumieć 
zobowiązania Anglii do odzyskania dla Francji wszystkich jej granic. Również 
nieużywanie francuskich sił zbrojnych przeciw Francji nie było jednoznaczne z tym, iż 
nie mogłyby one bić się przeciw prohitlerowskim siłom petainowskim w razie jakiejś 
nieprzewidzianej potrzeby. De Gaulle nie nalegał zbytnio na ten punkt. Ubodło go 
natomiast pierwsze zastrzeżenie. W swojej odpowiedzi napisał:
„Mam nadzieję, że w przyszłości okoliczności pozwolą rządowi brytyjskiemu 
traktować te sprawy z mniejszą rezerwą".
I tak wygrał dość w tej rundzie. Nie było to jednak jeszcze wszystko. Szło o pewną 
moralną i propagandową satysfakcję dla Francuzów. Churchill zgodził się na to i de 
Gaulle wygłosił dobrze wyważone przemówienie, w którym z jednej strony potępiał 
Anglików za Mers-el-Kebir, z drugiej ich usprawiedliwiał.
„Nie ma ani jednego Francuza — powiedział — który by nie odczuł bólu i oburzenia 
na wiadomość, że okręty francuskiej marynarki wojennej zostały zatopione przez 
naszych sojuszników. Ten ból i oburzenie płyną z głębi naszej duszy. Nie ma żadnych 
powodów do ukrywania tych uczuć i sam wyrażam je otwarcie. Toteż zwracając się 
do Anglików, proszę ich, aby oszczędzili nam i sobie wszelkich prób przedstawiania tej 
potwornej tragedii jako sukcesu bojowego na morzu. Byłoby to niesprawiedliwe i nie 
na miejscu".
W tym ważnym wstępnym fragmencie przemówienia de Gaulle nie posługuje się 
czczą retoryką. Znajdujemy tu aluzję do zachowania się Izby Gmin, która przyjęła 
sprawozdanie Churchilla o Mers-el-Kebir oklaskami.
Reszta tekstu odnosi się już wyłącznie do Francuzów. Apeluje do zrozumienia 
przez nich wyższych celów tej wojny i konieczności sojuszu z Anglią. Całość pod 
każdym względem zręczna i doskonale przemyślana.
Propaganda Vichy wykorzystywała sprawę Mers-el-Kebir, jak mogła. Na de 
Gaulle'a spadały gromy. Epitety w rodzaju „angielski pachołek", „lokaj Churchilla" sypały 
się niby grad przez mikrofony radia petainowskiego. De Gaulle nie reagował. Był jak 
z kamienia.
„On nie lubi ludzi. Lubi ich historię, a zwłaszcza historię Francji, której rozdział 
ożywia i zdaje się pisać w pamięci w miarę upływu czasu, jak Michelet opanowany 
swoją pasją" — powie o nim Emmanuel d'Astier de la Vigerie, jeden z pierwszych 
organizatorów ruchu oporu we Francji oraz tych, którzy nawiązali kontakt z de 
Gaulle'em.
Istnienie i rozszerzenie się Resistance na terytorium narodowym było dla de 
Gaulle'a nieporównanie ważniejsze od inwektyw Vichy.
Już latem 1940 r. wojskowi skupili się wokół kapitana Henri Frenaya, który stworzył 
organizację pod nazwą „Libertés" (Swobody) i wydawał powielany biuletyn w Lyonie. 
Emmanuel d'Astier, generał Corniglion-Molinier i profesor Cavaillčs stworzyli 
w Clermont-Ferrand organizację „Derničre Colonne" (Ostatnią Kolumnę), złożoną 
z elementów SFIO oraz związkowców, która miała się przekształcić w duży i silny ruch 
pod nazwą „Libčration" (Wyzwolenie). Dołączyły się do tego „France-Liberté" (Francja-
Wolność), „Franc-Tireur" (Wolny Strzelec), „France d'Abord" (Najpierw Francja), „Coq 
Enchaîné" (Kogut Skowany), „La France au Combat" (Francja w Walce), a przede 
wszystkim liczne i dobrze zorganizowane komunistyczne „grupy samoobrony", które 
w rok później otrzymają nazwę Wolnych Strzelców i Partyzantów. Partia komunistyczna 
była już wtedy najliczniejszą partią we Francji, toteż udział jej w ruchu oporu odgrywał 
zasadniczą rolę. W rozpoczynającej się walce z Niemcami partycypowali także 
cudzoziemcy: silne ugrupowania wyłonione zostały przez emigrację polską, włoską 
i hiszpańską. De Gaulle polecił nawiązanie kontaktu z podziemiem kapitanowi 
Dewawrin, który realizował to, działając pod pseudonimem „Passy" (nazwa stacji 
paryskiego metra). Poprzez ruch oporu wpływy de Gaulle'a zaczęły się rozciągać 
na terytorium Francji. Najpoważniejszym instrumentem propagandy i informacji były 
mikrofony BBC, przez które de Gaulle przemawiał najpierw sam, a potem 
w towarzystwie całej doskonale zorganizowanej ekipy. Audycje te z miejsca podbiły 
słuchaczy francuskich. Stały się dla nich wyrocznią, źródłem wiadomości, pocieszenia, 
siły moralnej i nadziei. Druga wojna światowa i okupacja wykazały dopiero, czym może 
być mikrofon i jaka jest jego potęga. De Gaulle należał do odkrywców tego środka. 
Umiał nim wyczarowywać obrazy.
14 lipca na przykład, w dniu święta narodowego Francji, odbyła się pierwsza 
defilada Wolnych Francuzów na Whitehall. Było ich zaledwie 7 tysięcy. Jednakże de 
Gaulle zapewniał przez radio: „Francuzi, wiedzcie, że posiadacie jeszcze zdolną do boju 
armię". Polityka nadziei za wszelką cenę. W ciągu lipca, sierpnia i września 1940 r. 
część władz wojskowych i cywilnych w różnych koloniach francuskich przyłączyła się 
do Wolnej Francji. Był to niewątpliwy sukces. De Gaulle rozszerzał swe wpływy. Nie 
obywało się bez konfliktów z Anglikami. Sprawą najważniejszą było dla nich wtedy 
opanowanie Dakaru, ważnego portu, bardzo potrzebnego Anglikom do działań 
na wodach Atlantyku. Interes sojuszników pokrywał się tu z prestiżowymi dążeniami de 
Gaulle'a. Jednakże generał Boisson, wysoki komisarz Francuskiej Afryki Zachodniej, był 
człowiekiem bezwzględnie oddanym rządowi Vichy. O przekonaniu go nie mogło być 
mowy. Dakar należało zdobyć. Plan opracowano jeszcze w lipcu. De Gaulle uprzedził 
wtedy Boissona w wystąpieniu z 30 lipca, że jeśli „szefowie będą się sprzeciwiali, zwróci 
się do ludności".
Wystąpienie to nie mogło się podobać nawet Anglikom. Do jakiej ludności? 
Do kogo de Gaulle chciał się zwracać? Do rdzennych mieszkańców? Krok ryzykowny 
i śmiertelnie niebezpieczny dla systemu kolonialnego. Czy de Gaulle'owi wyrwał się ten 
passus, czy lansował go świadomie? Nie ma na to jednoznacznej odpowiedzi. Szło mu 
o cel, do jakiego platforma kolonialna mogła obecnie służyć. O jej tradycje 
i uwarunkowania niezbyt się troszczył. Miał wyrobione zdanie o tym systemie. Wyraził je 
już dawno, jeszcze w korespondencji z pułkownikiem Nachinem, gdy odbywał staż 
w Syrii. Nie zmienił zdania od tego czasu. Teraz jednak kolonie były mu potrzebne. 
Powiewała nad nimi flaga francuska. Należały do Francji i nie było w nich okupanta 
niemieckiego ani włoskiego. To było najważniejsze i dlatego należało posłużyć się 
koloniami.
W przeddzień ekspedycji dakarskiej — nowy incydent z Anglikami. De Gaulle 
chciał ustalić przeznaczenie złota Banku Francji, które wywieziono do Senegalu 
podczas niemieckiej ofensywy, aby ustrzec je przed nieprzyjacielem. Była to część 
francuskich rezerw państwowych, które znajdowały się ponadto na Martynice 
i w amerykańskim Federal Reserve Bank. W Bamako zdeponowane było również złoto 
banków narodowych Polski i Belgii. Po zajęciu Dakaru i odzyskaniu Senegalu sprawa 
tych środków finansowych musiała wypłynąć na wokandę.
Pomiędzy de Gaulle'em, Zaleskim z ramienia Polaków i Spaakiem, 
reprezentującym Belgów, a Churchillem wybuchł zasadniczy spór. Anglicy zamierzali, 
jak motywował to premier Wielkiej Brytanii, wykorzystać złoto do swych zakupów w USA 
i w interesie całej koalicji. Skończyło się na kompromisie. Churchill obiecał, że rezerwy 
francuskie będą rozliczane oddzielnie i wydatkowane jedynie na zakupy przeznaczone 
dla Francji Walczącej. To samo uzyskali Polacy i Belgowie.
Spór okazał się jednak przedwczesny. Długa wyprawa na podbój Dakaru, która 
wyruszyła 31 sierpnia z Anglii i na miejsce dotarła dopiero 23 września, skończyła się 
kompletnym fiaskiem. Na morzu i na lądzie. Przedstawiciele Vichy nie dali się nakłonić 
do ustępstw ani perswazją, ani ogniem. Na próżno usiłowano wszelkimi sposobami 
przekonać Boissona, na próżno wysłannicy de Gaulle'a agitowali wśród oficerów 
i wyższych urzędników kolonialnych, a nawet w Rufisque próbowali przemawiać 
do tłumu. Nic nie pomagało. Petainowcy ostrzelali szalupę z dwoma parlamentariuszami 
de Gaulle'a. Thierry d'Argenlieu został przy tej okazji ciężko ranny. Parlamentowanie, 
perswazje, agitacja przeplatane były salwami z dział okrętowych Anglików, które 
prowadziły w ten sposób ogniowy dialog z petainowskimi bateriami obrony wybrzeża 
i okrętami. Jednocześnie komunikowano się co kilka godzin z Churchillem, któremu de 
Gaulle proponował przerwanie akcji. Nie chciał przecież, aby powtórzyły się wydarzenia 
z Mers-el-Kebir. Był tu w wyjątkowo trudnym położeniu. Dowodził brytyjską ekspedycją 
morską i z pokładu angielskiego okrętu przypatrywał się ostrzeliwaniu Francuzów. 
Sytuacja pod każdym względem niewygodna i politycznie ryzykowna. Można się 
domyślić, jaką mękę musiał przeżywać, widząc ten bezsensowny, ciemny opór ludzi 
Vichy popierających Pétaina i okupantów.
Zdaje się, że wtedy narodziły się dwie rzeczy nie mające z sobą nic wspólnego 
i najzupełniej od siebie odległe. Pierwsza to głębokie już i ugruntowane na zawsze 
przekonanie de Gaulle'a, że kolonie niszczą charaktery i są szkołą wstecznego tępactwa 
wojskowego i politycznego. Patrzył, jak Francuzi strzelali do Francuzów w rejonie 
Dakaru; widział broczącego krwią d'Argenlieu. Nie miał tego zapomnieć. „Po Dakarze 
nie był już nigdy tym samym człowiekiem. Nie był już nigdy szczęśliwy" — zanotował 
Jean Lacouture czyjeś zdanie z otoczenia de Gaulle'a.
Druga sprawa to Amerykanie i de Gaulle. Waszyngton śledził operację dakarską 
z dużą uwagą i pozostawał w związku z nią w stałym kontakcie z Churchillem. 
Rooseveltowi zależało na Dakarze ze względu na Atlantyk, na szlaki komunikacyjne 
i na niemieckie „uboty". Załamanie się próby opanowania tego portu zirytowało 
osobiście prezydenta Stanów Zjednoczonych. Kulisy owego gniewu nie są dokładnie 
znane, pewne jest tylko, że w ówczesnym przekonaniu Roosevelta sprawcami porażki 
byli gaulliści, których niedyskrecja miała się przyczynić do uprzedzenia władz Dakaru. 
Od tego też czasu Amerykanie będą się systematycznie domagali wyeliminowania de 
Gaulle'a i w ogóle Francuzów ze wszelkich przygotowań strategiczno-operacyjnych. 
Niechęć ich do szefa Wolnych Francuzów wyprzedza, jak widać, znacznie przystąpienie 
USA do wojny.
De Gaulle wracał spod Dakaru złamany.
„Przeżyłem straszny moment. Myślałem o strzeleniu sobie w łeb" — zwierzał się 
jednemu z uczestników wyprawy, jak twierdzi J.-R. Tournoux. Kapitan Dewawrin widział 
łzy w oczach konetabla. Rzecz, której nikomu nie udało się zobaczyć u tego twardego 
człowieka.
W istocie sytuacja jego nie była wcale zła. W okresie Dakaru miał już po swojej 
stronie wszystkie obszary Francuskiej Afryki Równikowej. W ten sposób w samym 
centrum Afryki powstała ważna baza wypadowa i operacyjna Wolnych Francuzów. 
Z biegiem czasu Anglicy będą stąd kierowali samoloty na Bliski Wschód i do wschodniej 
Afryki. Powstaną drogi i lotniska. Najważniejsze było jednak to, że na zapleczu niejako 
trzymanych przez petainowców terytoriów Afryki północnej i Senegalu utworzony został 
ośrodek aliancki pod barwami Republiki Francuskiej. Miało to poważne znaczenie 
polityczne: krępowało śmiałość poczynań Osi w Afryce. De Gaulle, który po powrocie 
z niefortunnej wyprawy szybko wziął się w garść, dostrzegał wagę tej konfiguracji. 
Główne miasto Konga francuskiego, Brazzaville, przekształcił w swoją stolicę. Pierwszą 
stolicę Wolnej Francji. Z niedalekim Leopoldville obsadzonym przez Belgów stanowiło to 
już jakąś reprezentatywną siłę.
W Londynie działy się tymczasem inne rzeczy. Churchill wziął wprawdzie de 
Gaulle'a w obronę przed Izbą Gmin i uczynił to w zwrotach bardzo kurtuazyjnych, 
jednakże równocześnie kontynuował próby gry na kilku szachownicach. De Gaulle 
ze swoimi ciągłymi żądaniami, z pozycją niezależności i samodzielności, z pretensjami 
do suwerenności stawał się uciążliwy. Poza tym zbytnio rósł w siły. Nie zapowiadało to 
nic dobrego na przyszłość. Toteż premier Wielkiej Brytanii, nie przestając się uśmiechać 
do swego francuskiego partnera, szukał jednocześnie kogoś, kto mógłby de Gaulle'a 
zastąpić. Kogoś łatwiejszego w pożyciu i mniej czujnego.
Zwrócono się z tym do Catroux. Propozycja ta stanowiła jedną z pierwszych prób. 
Catroux — człowiek absolutnie uczciwy — odrzucił ją zdecydowanie. Wobec tego 
skierowano się do wiceadmirała Museliera. Jednocześnie brytyjscy agenci kręcili się 
w tym czasie — pod koniec 1940 r. — wokół generała La Laurencie, wojskowego 
przedstawiciela rządu Vichy w Paryżu, docierali do Darlana i innych. Ich związki 
z Pétainem nie przeszkadzały Anglikom. Wręcz przeciwnie...
W dniu 22 października 1940 r. zjawił się w Londynie specjalny wysłannik 
marszałka Pétaina, niejaki profesor Rougier. Misja jego była tajna, podobno ukryta przed 
Niemcami, jak utrzymują źródła francuskie. Wydaje się to mało prawdopodobne, 
ponieważ policje petainowska i niemiecka współpracowały z sobą wystarczająco ściśle, 
aby gestapo i Abwehra wiedziały o takich rzeczach. Próby zbliżenia między Pétainem 
a aliantami nie mogły jednak Niemcom wtedy przeszkadzać; były im nawet na rękę. 
Potwierdzały złudzenie o niezależności Vichy i stanowiły dobry argument lub 
ewentualnie pomost dla rozejmu na zachodzie, rozejmu, o który Hitler nie przestawał 
zabiegać, przygotowując się do wojny z ZSRR. Notabene nie wiadomo, czy Rougier, 
osobistość mętna pod każdym względem, służył wyłącznie Pétainowi. Jego misja mogła 
być doskonale uzgodniona z Niemcami. W każdym razie tajność jej budzi duże 
wątpliwości.
Rougier został przyjęty natychmiast przez podsekretarza stanu w Foreign Office, 
sir Alexandra Cadogana, potem przez lorda Halifaxa, wreszcie przez samego Churchilla. 
Świadczy to o wadze, jaką przywiązywano do wizyty.
Misja Louisa Rougiera miała jeden cel główny: przekonać Anglików, że Pétain jest 
„dobry" i reprezentuje centrum; „źli" natomiast są dwaj ekstremiści stojący 
po przeciwnych stronach: Laval i... de Gaulle. Właściwie więc Anglicy powinni stawiać 
na Pétaina, który zręcznie wyprowadzi w pole hitlerowców i w odpowiednim momencie 
zmieni front.
Bzdury te kursowały wtedy nie tylko w Londynie, lecz także w Waszyngtonie, gdzie 
odnoszono się do nich z zaufaniem. Niemal w tym samym czasie, kiedy Rougier 
czarował swych londyńskich gospodarzy, Roosevelt mianował nowego ambasadora 
przy rządzie Vichy, admirała Williama D. Leahy'ego, i w odręcznym piśmie udzielał mu 
takich instrukcji:
„Jesteśmy w sytuacji, która pogarsza się z dnia na dzień. Istnieje nawet możliwość, 
że Francja doprowadzona zostanie do wojny z Anglią, a flota francuska znajdzie się pod 
dowództwem niemieckim. Potrzebny nam więc jest we Francji Amerykanin, który będzie 
umiał zaskarbić sobie zaufanie marszałka Pétaina, stanowiącego teraz w rządzie 
francuskim jedyny czynnik mający jakąś wagę i mogący przeciwstawić się całkowitej 
kapitulacji przed Niemcami".
Jak wykaże przyszłość, Leahy wykona polecenie Roosevelta bez reszty. Nie 
wiadomo tylko, czy zdobędzie zaufanie Pétaina; pewne jest natomiast, że Pétain zyska 
pełne zaufanie Leahy'ego. Tak pełne, że aż groza bierze.
Nie pozbawiony pikanterii jest jednak fakt, że dokładnie w dniu, w którym Churchill 
pertraktował z Rougierem, i mniej więcej w tym samym czasie, w którym Roosevelt 
pouczał swego ambasadora, właśnie 24 października 1940 r. Pétain rozmawiał 
z Hitlerem na małym francuskim dworcu kolejowym Montoire w strefie okupowanej. 
Zostały tam ustalone podstawy polityki kolaboracji.
„W poczuciu honoru (było to słowo, którego Pétain używał niezwykle często), 
a także dla zachowania jedności francuskiej, jedności tysiącletniej, w ramach 
konstruktywnej działalności nowego porządku europejskiego, wkraczam dziś na drogę 
współprac y".
Nie przeszkodziło to Anglikom w zawarciu z Rougierem jakiegoś bliżej nie 
określonego porozumienia, którego szkic zawarty jest w liście Churchilla do brytyjskiego 
konsula generalnego w Genewie, miejscu zamieszkania Rougiera. List mówi 
o wzajemnych zapewnieniach dotyczących dobrych intencji obu stron, o stanowisku, 
z którego wynikałoby, że nie powinny się one wzajemnie atakować, jak również 
o zobowiązaniu się Anglii do przywrócenia niepodległości Francji.
Rougier domagał się od Anglików, by rozluźnili nieco pierścień blokady Francji, 
gdzie zaczynało brakować żywności, gdyż list zawiera zdanie, że „na podstawie takiego 
porozumienia gotowi jesteśmy zacząć rozmowy gospodarcze z rządem w Vichy".
O jakim porozumieniu mowa? Nie ma na ten temat nic pewnego. Rougier twierdzi, 
że było ono bardzo szerokie, zawierało zapewnienie, iż Anglicy nie będą już atakowali 
żadnych terytoriów francuskich, że nie będą ich wzywali do zrywania z Vichy, że 
przerwą ataki radiowe na Pétaina, w zamian za co Francja nie odda Osi swej floty 
i „wtedy, gdy Anglicy okażą siłę", przystąpi do wojny po ich stronie.
I komu tu wierzyć? Faktem jest, że po wizycie Rougiera Anglicy wydali formalne 
polecenie, w myśl którego rozgłośnia BBC powinna była złagodzić wypady pod adresem 
marszałka. Misja Rougiera nie była więc całkowicie bezowocna.
Jak z tego wszystkiego widać, front zmagań de Gaulle'a z sojusznikami był bardzo 
ożywiony. W owym czasie generał nie miał właściwie naprawdę oddanych sojuszników. 
Zjawisko Vichy nie było dla dyplomacji tamtego okresu jednoznaczne. Starał się więc 
ugruntować swoją pozycję i uczynił to 27 października 1940 r. w tak zwanym manifeście 
z Brazzaville. W dokumencie tym skonstatował przede wszystkim, że „nie ma już 
prawdziwego rządu francuskiego. Organ mający swą siedzibę w Vichy, który pretenduje 
do tej nazwy, jest niekonstytucyjny i podlega najeźdźcy... Organ ten może być, i istotnie 
jest, jedynie narzędziem używanym przez wrogów Francji..."
W rezultacie de Gaulle dochodzi do wniosku, że „trzeba, aby nowe władze wzięły 
na siebie zadanie kierowania wysiłkiem francuskim w toczącej się wojnie. Wydarzenia 
każą wziąć na siebie ten święty obowiązek... Władzę swą sprawować będę w imieniu 
Francji i jedynie w jej obronie. Uroczyście zobowiązuję się zdać sprawę z mych czynów 
przedstawicielom narodu francuskiego, skoro tylko będzie on mógł ich swobodnie 
wybrać".
Posunięcie ogromnej wagi. Zawiera ono ostateczną ekskomunikę rządu 
petainowskiego i proklamację nowej władzy. Legalizm Vichy przestał więc de Gaulle'a 
niepokoić. Sam pozostawał władzą republikańską, wierną zasadom Republiki. 
Zapewnienie o zdaniu sprawy parlamentowi mówi o tym wyraźnie. Była to replika 
wielowarstwowa. Odpowiedź na obalenie przez Pétaina Republiki przez utworzenie Etat 
Français (Państwa Francuskiego — nazwa republiki była zakazana), odpowiedź 
na misję Rougiera i na konwentykle między Anglikami a petainowcami w Madrycie. 
Nieprzypadkowo umieszcza de Gaulle w swoich „Pamiętnikach wojennych" teksty 
dotyczące owych madryckich flirtów z Vichy tuż przed manifestem z Brazzaville. Szef 
Wolnych Francuzów stwierdzał teraz krótko, że jest jedyną legalną władzą Francji; jeżeli 
ktokolwiek chce wchodzić w kontakt z Vichy, powinien wiedzieć, że łączy się 
z uzurpatorami.
Manifest ogłoszony został nie w Londynie, lecz w Brazzaville, gdyż była to ziemia 
„francuska, suwerenna i niezależna", choć w rzeczywistości działo się to w kolonii. 
Niemniej jednak powiewała tu trójkolorowa flaga, co musiało w tych okolicznościach 
wystarczyć. Było w każdym razie lepsze od Londynu, stolicy obcego państwa i do tego 
Anglii.
W Brazzaville de Gaulle stworzył Radę Obrony Imperium, która była czymś 
w rodzaju zalążka nowego rządu. Tak więc pod koniec roku posunął się bardzo 
poważnie naprzód w ugruntowaniu swojej pozycji wśród sojuszników. Oczywiście nie 
przeszkodziło to im w dalszych krokach w kierunku Vichy. Na przykład 4 grudnia 1940 r. 
Pierre Dupuy, kanadyjski charge d'affaires przy rządzie Pétaina, złożył w imieniu lorda 
Halifaxa wizytę sekretarzowi generalnemu do spraw młodzieży J. Chevalierowi. Jak 
twierdzi Aron, Dupuy tak oto pocieszał swego rozmówcę:
„Lord Halifax powiedział mi: «Proszę przekazać naszym francuskim przyjaciołom, 
że jesteśmy w ogromnie delikatnej sytuacji. Nie możemy rzucić się w wasze ramiona. 
Trzeba między nami utrzymać stan sztucznego napięcia. Gdyby Niemcy nabrali 
podejrzeń co do naszej bliskości, artykuł 10 konwencji o zawieszeniu broni wszedłby 
natychmiast w życie. Za fasadą niezgody musimy się jednak zgadzać»".
W rozmowie tej miał brać udział również petainowski admirał Auphan. Dupuy 
przyrzekał Chevalierowi i Auphanowi dostawy ropy i żywności.
Rzecz mogłaby się wydawać fantazją, gdyby nie to, że Dupuy znalazł się 7 grudnia 
w Londynie, gdzie przekazał Halifaxowi pisemne sprawozdanie z rozmowy w Vichy. 
W dokumencie tym można przeczytać takie postulaty Pétaina, jak prośbę o zwrot 
kolonii, gdy tylko to będzie możliwe, przepuszczanie przez Anglię artykułów 
aprowizacyjnych przeznaczonych dla Francji, unikanie dalszych inwazji w koloniach, 
przerwanie ingerencji radia brytyjskiego w wewnętrzne sprawy Francji. W zamian za to 
Pétain zobowiązywał się nie przekazywać francuskich kolonii ani floty Niemcom 
i Włochom. Prosił też, by układ ten utrzymano w tajemnicy.
Dziwna gra trwała więc dalej. Na Londyn spadały tymczasem codziennie bomby 
hitlerowców. Ich samoloty nadlatywały olbrzymimi falami już od kilku miesięcy. 
W połowie listopada zbombardowano Coventry. Grudzień należał do ciężkich dla 
ludności Londynu miesięcy. Włosi- też przyłączyli się do akcji. Wojna toczyła się też 
w Grecji, której armia w pogoni za Włochami wkroczyła do Albanii. Ze zmiennym 
szczęściem bili się Anglicy pod Sidi-Barrani. Wszędzie działo się mnóstwo różnych 
rzeczy, wojna trwała, lecz dla de Gaulle'a toczyła się ona z największym ożywieniem 
na jego własnych „frontach".
Jednym z nich była Afryka północna, nad którą ciągle jeszcze rozciągała się 
władza Vichy. Na terytoria te mieli apetyt przedstawiciele obu stron walczących, a ponad 
ich głowami nie walczące na razie Stany Zjednoczone. I tak w Algierze od początku 
1941 r. działała konspiracyjna ekipa złożona z oficerów petainowskich, którzy nawiązali 
kontakt z amerykańskim konsulem Robertem Murphym. Byli to: kapitan sztabu 
Weyganda Beaufre (późniejszy generał i znany teoretyk wojskowy), major Faye 
i podpułkownik Jousse. Według założeń Murphy'ego trzeba było przeciwstawić się 
opanowaniu tych terenów przez wojska Osi. W tym celu należało zgromadzić broń 
i stworzyć szerszą organizację oporu.
Gorliwym inspiratorem tej akcji był sam sekretarz stanu USA Cordell Hull, który 
ogromnie liczył na Weyganda. Anglicy odnosili się do tego planu sceptycznie. Znali 
lepiej obecnego naczelnego dowódcę wojsk w Afryce północnej. Wiedzieli, że Pétain 
wysłał go na to stanowisko, gdyż miał do Maxime'a Weyganda bezgraniczne i dobrze 
umotywowane zaufanie. Ponadto Churchill poddał już byłego naczelnego wodza swoim 
testom. Wiedział więc, że jest on „nie do użycia". Robert Murphy był przeciwnego 
zdania. Wysyłał niesamowite wręcz meldunki. Kiedy się je dziś czyta, wyglądają 
na farsę. Według Murphy'ego „generał Weygand — jak pisał w jednym ze swych 
sprawozdań — przygotowuje ze swoimi współpracownikami w Afryce podstawy 
wyjściowe do ważnej operacji przeciw Niemcom i Włochom..." Na interwencję 
Waszyngtonu Anglicy musieli rozluźnić blokadę Afryki północnej, aby Weygand mógł 
otrzymywać żywność i materiały pędne. Odbiło się to potem fatalnie, gdy Afrika Korps 
Rommla znalazł się w tych stronach. Zapasy Weyganda bardzo przydały się Niemcom.
Generał Beaufre wspomina o tych sprawach w swych „Pamiętnikach 1920—
1940—1945". 4 stycznia 1941 r. Weygand uprzedził go o mającym nastąpić przyjeździe 
amerykańskiego attache wojskowego z Vichy.
„Odwiedziny te — powiedział Weygand — bardzo mnie irytują z powodu Niemców. 
To może mnie poważnie skrępować... Jeżeli ten facet przyjedzie, będzie mu pan 
towarzyszył, a gdy będzie stawiał niedyskretne pytania, proszę udawać greka".
Taka była lojalność Weyganda wobec Amerykanów. Po tygodniu dowiedziano się 
zresztą, że podróż została odłożona.
5 stycznia zjawił się w Vichy nowo mianowany ambasador USA admirał Leahy, 
który w swoim pierwszym sprawozdaniu napisał:
„Pétain sprawił na mnie wrażenie człowieka pełnego wigoru i o silnym charakterze. 
Sądzę, że docenia on osobiście przyjazną postawę Amerykanów".
Leahy przybywał po Bullitcie, który wrócił do USA pełen zachwytu dla Pétaina. 
Niezwykli ambasadorowie... Czyżby Stany Zjednoczone miały samych takich 
dyplomatów?
W lutym Pétain otrzymał osobisty list od Roosevelta.
„W tych chwilach wielkich trudności, jakie pan przeżywa, chciałbym wyrazić panu 
swoją sympatię i zrozumienie. Pragnę gorąco, by rozwiązanie sytuacji — pisał 
Roosevelt — sprzyjało kontynuacji Francji wolnej i niepodległej, o którą walczył pan 
z determinacją i z taką nieugiętą odwagą".
Niewiarygodna wręcz wydawałaby się ta sympatia amerykańskiego kierownictwa 
państwowego owego czasu dla Pétaina, gdyby nie te dokumenty. Z drugiej strony 
Roosevelt, Hull i Leahy nie mogli stracić de Gaulle'a. Z jakąś sadystyczną 
przyjemnością ambasador-admirał przekazuje Hullowi wszelkie inwektywy, którymi 
obdarzano de Gaulle'a w Vichy, i bzdury, jakie lansowano. W jednym z raportów 
Leahy'ego można znaleźć m. in. demagogiczne i groteskowe pytanie Pétaina:
„De Gaulle uważa się za patriotę. Dlaczego więc nie wraca do Francji, aby cierpieć 
wraz z nami?"
Poziom umysłowy ambasadora USA przy rządzie Vichy nie wymaga komentarzy.
9 lutego 1941 r. admirał Darlan został mianowany następcą Petaina jako „szefa 
państwa" w razie, gdyby marszałek przeniósł się do lepszego świata, na co jednak ten 
85-letni starzec, „żałosna powłoka minionej chwały", jak go nazwał de Gaulle, nie miał 
najmniejszej ochoty. 11 lutego pierwsze hitlerowskie oddziały Afrika Korps lądowały 
w Tripolisie. Przychodziły w sukurs ciężko przetrzepywanym Włochom.
W marcu, kiedy wojska niemieckie wkraczały do Bułgarii, Anglicy lądowali w Grecji 
i nad Morzem Śródziemnym, a temperatura polityczna oraz wojskowa stawała się coraz 
gorętsza, w Algierze zjawił się oczekiwany uprzednio w styczniu oficer amerykański. Był 
to podpułkownik Solborg. Przyjeżdżał jako przedstawiciel znanej firmy naftowej 
ARAMCO i przemysłowiec. Ówczesny kapitan Beaufre zaprosił go zgodnie 
z instrukcjami Weyganda na kolację. Dało to okazję do wymiany poglądów na temat 
„obrony Afryki". Według relacji Beaufre'a Solborg proponował w imieniu rządu USA 
zawarcie z Weygandem porozumienia wojskowego w ślad za poprzednim, 
ekonomicznym. Był to bardzo rozsądny projekt, ale miał jeden słaby punkt: skłonienie 
Weyganda do czegoś takiego było absolutną niemożliwością. Beaufre starał się to 
delikatnie wytłumaczyć Solborgowi, ale też nie chciał palić mostów. Proponował tedy, 
aby najpierw opracować konkretne dane potrzebne do „obrony Afryki", następnie zaś, 
w jakimś bliżej nie określonym pomyślnym momencie, skaptować dla tej imprezy 
Weyganda.
Układy te miały nieco wodewilowy posmak i Beaufre pisząc o nich nie może się 
oczywiście powstrzymać od pewnej, ledwie uchwytnej ironii. Plan został w każdym razie 
opracowany i wysłany do USA. Ewentualne działania preliminowano na koniec... 
1942 r.! Tymczasem w Libii Rommel przywrócił utracone przez Włochów pozycje, 
odrzucił armię generała Wavella do Egiptu i otoczył Tobruk.
W tej sytuacji de Gaulle, który jeszcze nic nie wiedział o algierskiej konspiracji 
zmontowanej przez Murphy'ego i Solborga ani o korespondencji Roosevelta z Pétainem, 
odleciał 14 marca 1941 r. do Afryki Równikowej. Był pełen dobrych myśli. Zaledwie parę 
dni temu Roosevelt przeforsował ustawę „lend-lease", zapewniającą pomoc dla krajów 
walczących. Ameryka stawała się więc, jak powiedział prezydent, „arsenałem 
demokracji". Zbliżał się — przewidywany od dawna przez de Gaulle'a — jej udział w tej 
wojnie. Poza tym w świecie, w różnych krajach istniało już kilkadziesiąt „Komitetów 
Wolnych Francuzów', „Komitetów de Gaulle'a", „Komitetów Francji — mimo wszystko". 
Ruch Wolnej Francji rozrastał się z coraz większą siłą. Pozwalało to spokojniej patrzeć 
w przyszłość.
Od marca 1941 r. nawiązane zostały znacznie ściślejsze niż dotąd kontakty między 
Londynem a ruchem oporu w metropolii. Zajmowała się tym tak zwana Dyrekcja Spraw 
Politycznych, kierowana kolejno przez Gastona Palewskiego i Maurice'a Dejeana. 
Z biegiem czasu, kiedy powstanie Francuski Komitet Narodowy, resort ten otrzyma 
nazwę Wyzwolenia Terytoriów Okupowanych z komisarzem spraw wewnętrznych A. 
Diethelmem na czele. Powściągliwość de Gaulle'a w stosunku do Resistance jest 
niemniej jednak uderzająca.
„Teren akcji konspiracyjnej był dla nas całkiem nowy" — napisze w tonie 
usprawiedliwienia w „Pamiętnikach wojennych". Istotnie. Najzupełniej nie znał tego 
rodzaju walki politycznej i militarnej, choć istniał on już w tradycji Francji od 1871 r. De 
Gaulle czuł się bez wątpienia niepewnie wobec francuskiego podziemia, bo wymykało 
mu się ono kompletnie z rąk, a do tego było i działało w kraju. Wykazywało tym samym, 
że walka w samej ojczyźnie jest możliwa, że nie musi się w tym celu być za granicą. 
Należy sądzić, że de Gaulle miał w stosunku do konspiracji pewien kompleks, 
od którego, nie mógł się tak łatwo wyzwolić i właściwie nie wyzwoli się nigdy. Nigdy 
bowiem nie postawi wewnętrznego ruchu oporu na jednej platformie z działalnością 
Wolnych Francuzów. Formalnie tak będzie, faktycznie jednak ci z ruchu oporu 
pozostaną na drugim planie, na nieco niższym szczeblu. Znajdzie to wyraz w ich 
rozbrojeniu natychmiast po lądowaniu we Francji w 1944 r., w nieuznawaniu ich stopni, 
w kwestiach odznaczeń, rent i w innych sprawach.
W pojęciu de Gaulle'a i jego otoczenia ruch oporu w owym czasie miał oznaczać 
służbę zwiadowczą czy wywiadowczą na rzecz aliantów. Ani de Gaulle, ani inni 
w Londynie żadną miarą nie mogli pojąć, że istnieje również pojęcie partyzantki. Słowo 
to miało jednak barwę czerwieni. Budziło skojarzenia z partyzantami rewolucyjnymi 
w Rosji w latach 1917—1920. I nazwę tę przyjęły notabene we Francji też tylko 
ugrupowania tworzone przez komunistów. Atakowanie oddziałów niemieckich, oficerów 
i szeregowych Wehrmachtu, członków policji i gestapo, osób cywilnych służących 
okupantowi, egzekucje zdrajców, sabotaże przemysłowe, transportowe, gospodarcze, 
drogowe nie wchodziły w rachubę w programie Londynu. Bano się lansowaniem takich 
akcji zrazić koła przemysłowe Francji. Obawiano się, że ruch tego typu może się 
przerodzić w „czerwoną rebelię", w coś w rodzaju frontu ludowego uzbrojonego 
w karabiny. Tego nie chciał ani de Gaulle, ani inni, a zwłaszcza bali się tego brytyjscy 
gospodarze, nie mówiąc już o Amerykanach. Toteż dyplomacja de Gaulle'a nie 
pozwalała na takie ryzyko. Ruch oporu w postaci siatek wywiadowczych, zgoda, ale o ile 
możności nic więcej. Tym, którzy chcieli się bić, radzono, by przedostawali się do Anglii 
lub czekali na „dogodny moment" do wystąpienia w samej Francji. „Dogodny moment" 
oznaczał naturalnie lądowanie wojsk sojuszniczych. Do tego czasu należało wykonywać 
tylko akcje wywiadowcze, gromadzić broń, ewentualnie likwidować wskazanych przez 
Londyn zdrajców i ćwiczyć się, zdobywając wiedzę wojskową na tajnych kompletach 
szkoleniowych. Zbyt rozbudowane sieci wywiadowcze też nie zachwycały zresztą de 
Gaulle'a, gdyż były pod kontrolą Anglików, czyli wymykały mu się całkowicie, nie mówiąc 
już o innych konsekwencjach na dalszą metę. Armia tajnych agentów brytyjskich 
na terytorium Francji nie uśmiechała się de Gaulle'owi w żadnej perspektywie. 
Na szczęście nic takiego nie wchodziło w rachubę: młodzi Francuzi byli odporni 
na propozycje typu policyjno-szpiegowskiego. Chcieli się bić z wrogiem jak żołnierze. 
Toteż nikt nie miał na te liczne grupy zasadniczego wpływu organizacyjnego: ani 
Anglicy, ani de Gaulle. Miały one bowiem zabarwienie polityczne i ideologiczne — 
komunistów, socjalistów, radykałów. Walczyły z nazizmem i faszyzmem, pragnęły obok 
wyzwolenia narodowego również społecznego. Dla de Gaulle'a, który nie znosił i nie 
uznawał żadnych partii czy ideologii, stanowiło to jeszcze jedną zaporę na drodze 
rzeczywistego zbliżenia do ruchu oporu. Nic nie mogło tej przegrody przełamać. Wbrew 
słowom i zapewnieniom obustronny dystans pozostanie do końca wojny i pogłębi się 
w latach późniejszych. Konspiracja nie była w duchu de Gaulle'a.
2 maja 1941 r. wybuchła wojna między Anglią a Irakiem. Hitlerowcom chodziło 
o ropę Bliskiego Wschodu. Chcieli tam dotrzeć dwiema kolumnami: jedną przez świeżo 
zajęte Bałkany; drugą przez Egipt. Sprawa była dla Berlina ogromnie ważna, gdyż 
dojście do Iraku oznaczałoby w przyszłości pozyskanie Turcji dla Osi i wspólne 
uderzenie również od południa na Związek Radziecki.
W dniach 3—6 maja 1941 r. Niemcy otrzymali za pośrednictwem swego 
ambasadora Abetza zobowiązanie admirała Darlana w sprawie dostarczenia im przez 
petainowskie dowództwo w Syrii broni, samolotów i paliwa. Miało to ułatwić Niemcom 
przyjście z pomocą związanym z nimi siłom walczącym w Iraku. 9 maja pierwsze 
samoloty niemieckie lądowały na syryjskim lotnisku w Aleppo. Specjalna misja 
francusko-niemiecka zjawiła się tam w tym samym dniu, aby nadzorować transport 
broni.
Akcja rozwijała się bardzo sprawnie. Darlan czuwał nad tym osobiście. Była to 
osobistość powszechnie znienawidzona. Nawet taki łotr jak Laval nie wyrażał się o nim 
inaczej niż „ten ptaszek o gębie fałszywego świadka". Człowiek ten faktycznie gotów był 
do wszystkiego, to znaczy do najpodlejszych rzeczy. Zaślepiała go zawrotna wręcz 
ambicja i mania wielkości przy zupełnym braku jakiegokolwiek pionu moralnego. Sporo 
historyków uważa go za postać gorszą od Lavala, co mówi samo za siebie.
11 maja Darlan znalazł się w Berchtesgaden w galowym mundurze, przy szabli 
ze złotą rękojeścią, w bardzo uroczystym nastroju, choć trafił na kiepski moment. Akurat 
poprzedniego dnia poleciał do Anglii Rudolf Hess i führer był tym mocno przejęty. 
Spotkanie miało z punktu widzenia Niemców jeden tylko cel: oszołomić Darlana, oślepić 
go i zobowiązać do bezwzględnej pomocy w Syrii. Wszystko to Hitler otrzymał w całej 
pełni w zamian za szybko zjedzony w towarzystwie Darlana i dygnitarzy nazistowskich 
obiad. Admirał ze swej strony prosił Hitlera o przyjęcie Francji do „nowej Europy". Hitler 
zgodził się na to łaskawie i przyrzekł Darlanowi w zamian za Alzację i Lotaryngię 
przyłączyć do Francji w przyszłości część Belgii oraz... Szwajcarię. Do kolonii 
francuskich führer nie miał, jak wynikało z jego zapewnień, żadnych specjalnych 
pretensji. Najwyżej trzeba by coś tam wymienić między Francją a Włochami, ale i to 
zrekompensuje się przy pomocy kolonii brytyjskich, których rozdział nastąpi po wojnie.
15 maja Pétain oznajmił przez radio, że aprobuje wyniki rozmów w Berchtesgaden. 
Po raz pierwszy nie spodobało się to Rooseveltowď, który 27 maja w swoim 
przemówieniu radiowym stwierdził:
„Wojna zbliża się. Jest już całkiem blisko nas..." Samoloty brytyjskie bombardowały 
wtedy Syrię, aby uniemożliwić Francuzom Darlana dostarczanie posiłków rebeliantom 
prohitlerowskim w Iraku. Jednakże Anglicy nie mogli podjąć działań lądowych. Byli 
do tego niezdolni. Mieli za słabe siły, aby móc liczyć na skuteczną rozprawę z 30 
tysiącami żołnierzy petainowskiego generała Dentza. O wysłaniu korpusu 
ekspedycyjnego dowództwo brytyjskie nie chciało myśleć; pod pewnymi względami 
wytworzona sytuacja była dla Churchilla wygodna. Miał on w tej strefie dalekosiężne 
plany. Myślał o podporządkowaniu jej po wojnie Anglii, gdyż Syria uchodziła za klucz 
do Bliskiego Wschodu. Znalezienie się więc Francuzów walczących po stronie Osi, jak 
to robiły wojska Dentza, było dla Londynu na dalszą metę korzystne. Świetny pretekst 
polityczny do zmiany „właściciela" tego rejonu w przyszłości. Poza tym Churchill 
odgadywał zamysł niemiecki. Skoro hitlerowcy chcieli stąd rozpocząć ofensywę 
(ewentualnie wraz z Turkami) przeciw Związkowi Radzieckiemu, nie należało się zbytnio 
sprzeciwiać. Rozpraszało to siły niemieckie i zaabsorbowałoby Rosjan. Obie rzeczy 
w perspektywie politycznej Churchilla nie do pogardzenia. Doraźnie zaś warto było 
pozostawić Niemcom złudzenie, że zdołają przedostać się przez Egipt. Wiązało to siły 
Rommla. W sumie Anglicy nie podejmowali więc żadnej akcji poza luźnymi 
bombardowaniami.
De Gaulle był zupełnie odmiennego zdania. Dysponował 6 tysiącami żołnierzy, 
którzy bardzo dobrze spisali się w Etiopii. Mieli oni następnie pomaszerować na Dżibuti, 
gdzie de Gaulle spodziewał się przyłączenia 10-tysięcznego garnizonu francuskiego. 
Konetabl czynił tedy wszystko, aby przełamać opór Churchilla, który nie mógł mu 
w otwarty sposób przedstawić rzeczowych argumentów przeciw rozprawie z Dentzem.
Akcja ta rozpoczęła się 8 czerwca 1941 r. Żołnierze generała Legentilhomme'a 
i Anglicy pod dowództwem generała Maitlanda Wilsona przekroczyli granicę Syrii. Dentz 
nie przeszedł jednak na stronę Wolnych Francuzów. Podległe mu jednostki stawiły 
twardy opór. Dentz i jego oficerowie byli wierni marszałkowi Pétatnowi. Psychologiczna 
propaganda Vichy przygotowała ich do tego bardzo starannie. W petainowskich 
kasynach oficerskich odpowiednio spreparowane pogłoski, wypróbowana broń wszelkiej 
dywersji, utrzymywały, że „uzurpator" de Gaulle jest „niebezpiecznym megalomanem", 
który zresztą wcale nie nazywa się de Gaulle, lecz Kohen, i jest Żydem. W ręce 
gaullistowskiego wywiadu wpadła instrukcja tamtych:
„Pododcinek Merdj—Ayoum — pozycja Zachód. Precyzuję postawę, jaką należy 
przyjąć w razie akcji gaullistowskiej: 1. strzelać bez ostrzeżenia do każdej grupy 
osobników usiłujących parlamentować; 2. chwytać żywcem każdego pojedynczego 
parlamentariusza i doprowadzać go na stanowisko dowodzenia pododcinka. Podpis: 
Kpt. r., dowódca 2 kompanii 1 batalionu. Data: 31 maja 1941 r."
Takie były nastroje po stronie wojsk Dentza. De Gaulle nie miał też łatwego 
zadania z własnymi podkomendnymi. Pułkownik Monclai? z Legii Cudzoziemskiej 
oświadczył mu pod Dereą w pobliżu granicy między Syrią a Jordanią:
— Przykro mi. Nie pójdę dalej. W myśl mego zobowiązania nie mamy walczyć 
przeciwko Francji.
— Francja to ja! — odkrzyknął mu de Gaulle. Monclar był już wtedy i okazał się 
w przyszłości jednym z najwierniejszych, najbardziej oddanych gaullistów.
Dziwna ta kampania, w której wojska petainowskie walczyły pod osłoną samolotów 
hitlerowskiej Luftwaffe, trwała około 6 tygodni. Padło w niej 800 Francuzów po stronie de 
Gaulle'a i 1092 po stronie Dentza. Jedni i drudzy spoczywają na tym samym cmentarzu 
w Damaszku. Jedni i drudzy mają te same krzyże na mogiłach i ten sam napis: „Mort 
pour la France" („Poległ za Francję").
Z 20 tysięcy Francuzów, którzy znajdowali się pod rozkazami Dentza (miał on też 
około 10 tysięcy ludzi innej narodowości z wojsk kolonialnych), na stronę gaullistów 
przeszło zaledwie 10 proc, przeważnie cudzoziemskich legionerów z Czarnej Afryki. 
Reszta została ewakuowana za zgodą Anglików do okupowanej Francji, i to 
z indywidualnym uzbrojeniem, wbrew protestom de Gaulle'a.
21 czerwca 1941 r. Francuzi defilowali w Damaszku. Nazajutrz świat dowiedział się 
o rozpoczęciu przez Niemców działań wojennych przeciwko Związkowi Radzieckiemu. 
Do de Gaulle'a wiadomość ta dotarła 23 czerwca w Damaszku. Zareagował na nią 
natychmiast. W instrukcjach co do kierunku propagandy, które wysłał telegraficznie 
swoim współpracownikom w Londynie, stwierdzał:
„...Powinniśmy proklamować tak jak Churchill, że jesteśmy szczerze po stronie 
Rosjan, ponieważ walczą oni przeciw Niemcom. To nie Rosjanie uciskają Francję, nie 
oni okupują Paryż, Reims, Bordeaux, Strasburg... Zniszczone przez Rosjan samoloty, 
czołgi oraz zabici żołnierze niemieccy nie przeszkodzą nam już ani teraz, ani 
w przyszłości w wyzwoleniu Francji".
W konfrontacji z wielkim wydarzeniem jeszcze raz potwierdzał się. absolutny 
pragmatyzm Gaulle'a Konetabl nie żywił sympatii do ZSRR i iego systemu, jednakże 
teraz byli to sojusznicy. Mówił o tym w swojej depeszy i słowa: Szczerze po stronie 
Rosjan", miały tu znaczenie zobowiązania, jako że „nieprzyjaciele naszych nieprzyjaciół 
są naszymi przyjaciółmi!"
VIII
„Polityka jest sztuką
możliwości, a nie stronniczą
konstrukcją; w takim wypadku
bowiem brak jej całej
podstawy".
Z LISTU DE GAULLE'A DO JEANA AUBURTINA W 1934 r.
Najazd Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki zmienił sytuację w świecie pod 
każdym względem. Stało się to widoczne od razu, zwłaszcza w krajach okupowanych, 
w tym także we Francji. Coś zmieniło się w umysłowości ludzi. Pogrążeni w apatii, 
z której nie mogły ich obudzić działania w dalekich koloniach czy najgorętsze choćby 
apele radiowe, nagle otrząsnęli się. Nareszcie powstał w Europie prawdziwy front. 
Nareszcie, choć Rosjanie cofali się, płonęły hitlerowskie czołgi, spadały samoloty 
ze złowieszczym czarnym krzyżem, ginęli żołnierze spod znaku swastyki. Gigantyczne 
zmagania na wschodzie pobudzały ludzi do czynu. Naraz każdy chciał w jakiś sposób 
pomóc tamtym. Zaczął się ferment rewolty, która dotąd, zdawałoby się, drzemała. 
Dostrzegł to nawet ambasador amerykański przy rządzie Vichy, Leahy, który 
sygnalizował w tym czasie, że ma „niezbity dowód" istnienia konspiracyjnego ruchu 
oporu we Francji.
W lipcu 1941 r. de Gaulle nie miał jednak jeszcze czasu zająć się nową sytuacją. 
Absorbował go całkowicie spór z Anglikami o kraje Lewantu, czyli o Syrię i Liban. Szło 
o to, że Anglicy po kapitulacji Dentza nie myśleli wcale o przekazaniu administracji 
tamtych terytoriów gaullistom. De Gaulle niewiele się namyślał. Zjawił się w Kairze, 
w głównej kwaterze brytyjskiej, i oświadczył, że jeśli Anglicy nie zdecydują się ustąpić, 
wojska francuskie otrzymają rozkaz użycia siły. Jednocześnie ostrzegł Churchilla 
telegraficznie — 21 lipca 1941 r. — że „tego rodzaju stanowisko Anglii... poważnie 
zwiększa napotkane... trudności i pociągnie za sobą następstwa, które z punktu 
widzenia podjętego przeze mnie zadania uważałbym za godne najwyższego 
ubolewania".
Sprawa była więc postawiona na ostrzu miecza. Anglicy ustąpili 23 lipca, na dzień 
przed upływem ultimatum de Gaulle'a. List przedstawiciela Wielkiej Brytanii w Kairze O. 
Lyttletona zapewniał szefa Wolnych Francuzów, że Anglia uznaje interesy Francji 
w krajach Lewantu i że nie zamierza się do nich mieszać.
De Gaulle odniósł więc jeszcze jeden sukces polityczny. W owym czasie krążyło 
na Bliskim Wschodzie i w krajach pod flagą Wolnej Francji opracowane przez de 
Gaulle'a jego kredo. Mało znane, jest ono niemniej jednak bardzo charakterystyczne dla 
politycznych koncepcji konetabla w stosunku do własnej osoby i do tego, czego 
wymagał od innych. W króciutkim tekście zawarty jest cały program:
„Jestem Wolnym Francuzem.
Wierzę w Boga i w moją Ojczyznę.
Nie jestem niczyim człowiekiem.
Mam jedno zadanie, i tylko to jedno:
toczyć walkę o wyzwolenie mego kraju.
Stwierdzam uroczyście, że nie jestem związanyz żadną partią polityczną ani 
z żadnym politykiem czy to z centrum, czy z prawicy, czy z lewicy.
Mam jeden tylko cel: wyzwolić Francję".
Trudno o lepszy autoportret. Dla de Gaulle'a najważniejsza była wtedy jedność 
działania. Dakar i Syria dowiodły, że pozyskiwanie Francuzów nie było łatwe, że 
katastrofalna działalność Vichy przynosiła owoce. A do tego różne mniejsze grupy 
i grupki też prowadziły akcję na własny rachunek.
W Algierze, jak wynika ze wspomnień generała Beaufre'a, zjawił się latem 1941 r. 
z Francji okupowanej przemysłowiec Lemaigre-Dubreuil, jeden z tych, którzy w owym 
czasie robili fortuny na dostawach dla Wehrmachtu. Przybywał on, aby założyć nowe 
fabryki (olejarnie) w Afryce północnej i w Senegalu. Przy okazji szukał też kontaktów 
z konspiracją.
Rzecz nie jest wcale ani jasna, ani prosta. Wspomnienia Beaufre'a nie odznaczają 
się w tej sprawie precyzją. Nie wiadomo więc najzupełniej, z czyjego ramienia przybysz 
działał, kogo reprezentował, w jaki sposób mógł tak łatwo zaskarbić sobie zaufanie 
Beaufre'a. Były to przecież sprawy gardłowe. Konspiracja.
Odpowiedzi na te wątpliwości nie znajdziemy nigdzie. W każdym razie Lemaigre-
Dubreuil spotkał się w parę dni później z podpułkownikiem Solborgiem w Casablance. 
Odjeżdżając zostawił generałowi Beaufre szyfr, za pomocą którego mieli się 
porozumiewać. Jak na przemysłowca i kupca znał rzeczy zadziwiające.
Konspiracja zmontowana przez Roberta Murphy'ego i Solborga była od początku 
bacznie śledzona przez policję Vichy. Wkrótce potem, w wyniku jakiejś bardzo 
tajemniczej wizyty w Algierze majora Loustaunau-Lacau, bliskiego współpracownika 
Pétaina i kagularda, kilku konspiratorów, w tym Beaufre, zostało aresztowanych. 
Podobno wydał ich jeden z uczestników wieczoru, określony przez Beaufre'a literą Z. 
Niemniej jednak Beaufre'owi udało się skaptować dla celów konspiracyjnych komisarza 
policji Achiary'ego. Wszystko to razem, oglądane przez pryzmat doświadczeń walki 
podziemnej w którymkolwiek z krajów Europy wschodniej, sprawia wrażenie cyrku; nie 
należy jednak zapominać, iż rzeczy te rozgrywały się między bardzo bliskimi sobie 
ludźmi. Między Weygandem a Lemaigre-Dubreuilem czy Loustaunau-Lacau względnie 
innymi konspiratorami łącznie z policją, która śledziła ich kroki, nie było znów takiej 
różnicy.
W każdym razie konspiracja numer jeden była skończona. Zaczynała się druga 
z Lemaigre-Dubreuilem i Achiary'm na czele. Patronowali jej dalej Amerykanie, których 
wsypa najzupełniej ominęła. Policja Vichy wolała z nimi nie zaczynać. Byli zbyt 
potrzebni.
Wszystko to rozgrywało się poza ramami Wolnej Francji i nie miało z nią nic 
wspólnego.
De Gaulle miał ważniejsze sprawy do załatwienia. W ogniu najostrzejszego sporu 
o Lewant z Anglikami, 21 lipca 1941 r., kiedy to wysłał do Churchilla jedną 
z najostrzejszych depesz, nie tracił z oczu innych problemów. Wezwał mianowicie 
do Bejrutu tajnego delegata Wolnej Francji na Turcję, G. Jouve'a. Spotkał się z nim 
w kilka dni potem. Polecił mu, aby skomunikował się natychmiast z ambasadorem ZSRR 
w Ankarze Siergiejem Winogradowem. Chodziło o przekazanie mu poglądu de Gaulle'a, 
że „Francja i Rosja powinny z sobą bezwzględnie współpracować", gdyż „Anglicy 
i Amerykanie mają w Europie inne interesy". „Francja i Rosja — powiedział wtedy de 
Gaulle do Jouve'a — utrzymywały przyjazne stosunki w ciągu stuleci, rozumieją 
potrzeby Europy, powinny więc współdziałać i teraz, i w czasie pokoju".
2 sierpnia, będąc dalej w Bejrucie, de Gaulle przekazał drogą telegraficzną 
polecenie profesorowi Cassinowi w Londynie, by nawiązał kontakt z ambasadorem 
ZSRR Iwanem Majskim w Londynie. Chodziło o nawiązanie bezpośrednich stosunków 
z Moskwą i wysondowanie, czy Kreml nie byłby skłonny do złożenia deklaracji 
zapewniającej Francuzów o zamiarze przywrócenia niepodległości, wielkości 
i integralności terytorialnej Francji.
Znamienne jest to podwójne posunięcie dyplomatyczne de Gaulle'a przez Ankarę 
i Londyn jednocześnie. Dawał w ten sposób do zrozumienia przywódcom radzieckim, że 
Wolna Francja to nie tylko schronisko emigracyjne w Anglii, podkreślał, że w Syrii nie ma 
już sił wrogich wobec ZSRR, jak w 1939 r. pod wodzą Weyganda lub do lipca 1941 pod 
dowództwem Dentza. Jest rzeczą zdumiewającą, jak zręcznie rozgrywał i podkreślał 
swoje atuty, mając do dyspozycji tak wąską przecież platformę manewrową.
Odpowiedź radziecka nadeszła 7 sierpnia. Podobnie jak Anglicy Rosjanie nie 
wspominali jednak o integralności terytorium francuskiego. Nie mogli tego uczynić. 
Trudno było od nich wymagać, aby gwarantowali granice kolonialnego imperium.
Było to i tak dużo. W tym samym czasie bowiem — 9 sierpnia — Amerykanie 
na usilne prośby specjalnego wysłannika de Gaulle'a do Waszyngtonu, René Plevena, 
zgodzili się przekazać Wolnym Francuzom... lekarstwa zamiast broni.
„Nie prosimy Stanów Zjednoczonych o żadną jałmużnę, tylko o dostarczenie nam 
środków do walki... Odmawiamy przyjęcia lekarstw bez jednoczesnych dostaw broni. 
W Waszyngtonie panują widocznie ugodowe nastroje sprzyjające rządowi Vichy, to jest 
Hitlerowi, który go stworzył" — kablował de Gaulle, głęboko zraniony i rozdrażniony, 
Plevenowi.
Z tymi zza oceanu nic się nie układało.
Najważniejsza gra szła wtedy o Afrykę północną. De Gaulle podjął jeszcze jedną 
próbę dotarcia do Weyganda i przekonania go. A nuż czas zrobił swoje i coś zmieniło 
się w poglądach generała?
Nic się nie zmieniło. Specjalny wysłannik de Gaulle'a, kapitan Fourcaud, dotarł 
do admirała de Laborde'a, dowódcy marynarki wojennej w Tulonie. Rozmowa odbyła się 
w willi admirała, którego Fourcaud prosił o interwencję u Weyganda. J.-R. Tournoux 
przytacza szczegóły tego spotkania.
— A Dakar, monsieur? — zapytał admirał po wysłuchaniu przybysza.
— Dakar? Niczego bardziej nie pragnę, admirale, jak opowiedzieć panu o tym. To 
proste. Był taki ohydny Żyd i mason, który się nazywał Thierry d'Argenlieu. I był z nim 
drugi ohydny Żyd i mason, który się nazywał Bécourt-Foch. Podpłynęli obaj w szalupie 
z białą flagą. Nie mieli przy sobie nawet rewolweru. Strzelano do nich...
— Panie — przerwał mu admirał — gdyby pan nie znalazł się w moim domu, 
aresztowałbym pana z miejsca. Jest pan jednak u mnie. Wobec tego ograniczam się 
do wyrzucenia pana za drzwi jak nicponia.
Na tym skończyła się ostatnia próba pertraktacji de Gaulle'a z Weygandem. Nic nie 
pomagało. Między rządem Vichy a gaullistami istniała przepaść nie do przebycia. De 
Gaulle bowiem szedł drogą wiodącą najdokładniej w odwrotnym od kolaboracji kierunku.
Myślą przewodnią jego polityki było na dalszą metę skończenie raz na zawsze 
ze śmiertelnym niebezpieczeństwem germanizmu. Germanizmu, a więc nie tylko 
nazizmu. Dla de Gaulle'a, który nie uznawał ideologii i partii politycznych, hitleryzm był 
bowiem tylko jednym z kolejnych wcieleń germanizmu. Niemiec to odwieczny wróg. 
Hitler potwierdzał tylko tę znaną prawdę.
„Wiedzieliśmy dobrze, że Niemiec jest Niemcem — mówił wtedy de Gaulle — nie 
wątpiliśmy w jego nienawiść i dzikość; ten niezrównoważony naród zdolny jest 
do zbrodni przy byle kryzysie, w strachu czy gniewie".
Dla de Gaulle'a ta wojna łączyła się z poprzednią. Nieprzypadkowo określał cały 
okres od 1914 r. mianem „wojny trzydziestoletniej". Szło mu tedy zawsze bardziej 
o chroniczną chorobę, zwaną germanizmem, niż o przejściową zarazę hitlerowską. Stąd 
głównym celem polityki de Gaulle'a była definitywna rozprawa z zaborczością 
niemiecką. Miał tu swoją dalekosiężną wizję, do której starał się przystosować 
praktyczne posunięcia. Znamiennym tego wyrazem jest jego stanowisko po deklaracji 
Churchilla i Roosevelta, zwanej Kartą Atlantycką. Był to, jak wiadomo, pierwszy 
międzysojuszniczy dokument, który w 8 punktach ustalał zasady przyszłego pokoju. 
Podpisana 14 sierpnia 1941 r. na pokładzie okrętu „Prince of Wales", Karta stwierdzała, 
że jej sygnatariusze nie dążą do zwiększenia swych terytoriów ani do innych zdobyczy; 
nie życzą sobie żadnych zmian terytorialnych wbrew woli zainteresowanych narodów; 
szanują prawa wszystkich narodów do wyboru tej formy rządów, która im najlepiej 
odpowiada; pragną pełnej współpracy ekonomicznej wszystkich narodów; pragną 
takiego pokoju, który wszystkim zapewniałby bezpieczeństwo; głoszą swobodę żeglugi; 
potępiają użycie siły i są za systemem bezpieczeństwa zbiorowego oraz 
za rozbrojeniem.
De Gaulle'a szczególnie zaniepokoił pierwszy punkt Karty.
„Musimy zachować jak największą ostrożność tak co do litery, jak i ducha artykułu 
pierwszego, w którym mowa jest o «nabytkach». Nie podnosząc obecnie sprawy Renu, 
powinniśmy jednak zachować sobie, w razie załamania się Rzeszy, możność 
rozszerzenia naszej pozycji na terytoriach nadreńskich" — pisał 25 sierpnia 
z Brazzaville do swej delegacji w Londynie.
Myśl o tych terytoriach za Renem, kontrolowanych przez Francję, nie opuści go 
do końca wojny. Wróci do niej znów w 1944 r. w imię przyszłego bezpieczeństwa 
Europy. Wizja przejmująca, dalekosiężna i wskazująca na rzeczywisty stosunek de 
Gaulle'a do germanizmu.
Gorące było lato 1941 r. Dzień 21 sierpnia stał się pamiętną datą we francuskim 
ruchu oporu. W ten czwartek po raz pierwszy od strzałów członka Resistance padł 
żołnierz niemiecki. Zamachowcem był członek organizacji Wolnych Strzelców 
i Partyzantów, przyszły pułkownik Fabien; zastrzelonym niejaki Moser, oficer 
Kriegsmarine. Padł w korytarzu stacji metra Barbč-Roche-chouart w Paryżu. Od tej 
chwili strzelanie do żołnierzy wojsk okupacyjnych stało się codziennym zajęciem 
różnych organizacji podziemia. Hitlerowcy odpowiedzieli na to terrorem, w którym 
pomagali im kolaboranci z Doriotem, Déatem, kagulardem Delonclem, Bucardem 
na czele.
W Anglii było to lato (prawie) odprężenia. Nareszcie kamień spadł Anglikom 
z serca. Nie byli już sami. Skończyło się widmo niemieckiej inwazji przez kanał La 
Manche. Wojska niemieckie były zaabsorbowane na wschodzie. Nastąpił cudowny 
zwrot.
De Gaulle dobrze wyczuwał tę atmosferę i postanowił ją wykorzystać. 24 września 
1941 r. podjął decyzję o utworzeniu Francuskiego Komitetu Narodowego. Był to organ 
kierowniczy, stanowiący dalszy krok w kierunku utworzenia rządu. Komitet dzielił się 
na departamenty odpowiadające ministerstwom. Na ich czele stali komisarze. Była to 
wyraźnie struktura rządowa. Dekret de Gaulle'a przewidywał już wtedy stworzenie 
również Zgromadzenia Konsultatywnego, czyli odpowiednika parlamentu.
Mimo organizacji stanowiącej kopię republikańskich pierwowzorów Komitet nie 
funkcjonował bynajmniej na zasadach rządu. Całą władzę skupiał bowiem w swoich 
rękach de Gaulle. On mianował komisarzy i on podejmował decyzje. Nie było żadnego 
głosowania, a rola komisarzy sprowadzała się do referowania problemów i nadzoru nad 
wykonaniem poleceń de Gaulle'a. To było wszystko. De Gaulle nie usiłował nawet 
kodyfikować zakresu swej władzy. Wychodził z założenia, że sytuacja wymaga takiego 
„jednoosobowego kierownictwa"; inni powinni byli to zrozumieć. Była to jego osobista 
koncepcja władzy. Będzie do niej konsekwentnie wracał i w przyszłości we wszystkich 
skomplikowanych sytuacjach.
Jak zauważa profesor Henri Michel, w tamtym okresie rodził się prawdziwy mit de 
Gaulle'a. Gubernator Eboué nazywał go „przeznaczeniem ojczyzny"; generał Vallin 
dziękował za „wskazanie drogi, jaką należało iść"; Leclerc zapewniał, że de Gaulle jest 
„prawdziwym realizatorem zwycięstwa Francji", major Wietzel stwierdzał w ramach 
szkolenia młodych oficerów, że „generał de Gaulle jest wcieleniem nadziei Francji", a G. 
Boris dopatrywał się w jego obecności w Londynie „jednego z najszczęśliwszych darów 
losu". De Gaulle nigdy nie występował przeciw tym objawom kultu jego osoby. Uważał 
się za wcielenie Francji, identyfikował się z nią. Tym samym kult ten był jednoznaczny 
z miłością ojczyzny, co z kolei eliminowało szkodliwe ideologie. O nic innego nie szło. 
Takie stawianie sprawy miało swoje dobre i złe strony. Dobre sprowadzały się do tego, 
że de Gaulle, który rzeczywiście ogromnie górował nad swoim otoczeniem nie tylko 
wzrostem, lecz pod każdym względem, mógł stosunkowo szybko realizować wytyczone 
cele. Złe strony jego postępowania przejawiały się w tym, iż wiele ludzi i wiele 
ugrupowań zrażał z punktu. Uwidaczniało się to zwłaszcza wśród konspiracji we Francji. 
Sporo organizacji bało się po prostu kultu de Gaulle'a. Nie znano go dostatecznie. 
Obawiano się, że dąży do dyktatury, że po przepędzeniu Niemców zajmie 
najzwyczajniej miejsce Pétaina i będzie kontynuował znienawidzone Państwo 
Francuskie, tyle że bez kolaboracji. Ocenom takim sprzyjał niejasny stosunek de 
Gaulle'a do Resistance. Oferował jej wyczekiwanie i... wywiad, wysyłał ludzi nie 
budzących zbytniego zaufania. Był wśród nich m. in. niejaki Duclos, były członek 
kagulardów, szybko rozpoznany przez ruch oporu, byli inni z II Biura lub z policji. 
Konspiracja nie mogła aprobować takich wysłanników. Jej rezerwa wobec de Gaulle'a 
była widoczna przez całą okupację. 26 września 1941 r., a więc nieomal nazajutrz 
po stworzeniu Komitetu Narodowego, Rosjanie uznali tę nową władzę i akredytowali 
przy Komitecie Narodowym ambasadora Bogomołowa, który był do czerwca tegoż roku 
przedstawicielem ZSRR w Vichy. De Gaulle wysłał do Moskwy generała Petita. „Rząd 
radziecki od razu odniósł się do niego życzliwie i z szacunkiem. Zapraszano go — pisał 
de Gaulle w „Pamiętnikach wojennych" — na konferencje w sztabie generalnym, 
organizowano mu wyjazdy na front, został nawet przyjęty osobiście przez Stalina".
Kontrastowało to żywo z podejściem Amerykanów. Nie przyjęli oni w ogóle 
do wiadomości faktu utworzenia Komitetu Narodowego. Opierali się na zasadzie 
stosunków z tak zwanymi władzami lokalnymi, tj. z administracją francuską działającą 
na danym terytorium, niezależnie od tego, czy była to administracja Vichy, czy 
gaullistowska. W rezultacie Departament Stanu nie uznawał wyłącznej suwerenności 
Wolnej Francji. Według poglądu Roosevelta postępowanie takie chroniło Francuzów 
przed „uzurpatorami".
Stosunek de Gaulle'a do USA był w tym czasie taki sam jak USA do niego. 
Stanowisko Waszyngtonu odczuwał jako ciężki policzek.
Pozycja Anglii też była pełna niuansów. Uznanie Anglików nadeszło 6 
października, jednakże mówili oni wyłącznie o „wolnym" Komitecie Narodowym. Poza 
tym, posługując się admirałem Muselierem, zmontowali intrygę godzącą w kierownictwo 
osobiste de Gaulle'a. Admirał, który najwyraźniej współdziałał z odpowiednimi służbami 
Jego Królewskiej Mości, oskarżał de Gaulle'a o dyktaturę i groził odłączeniem się 
od niego marynarki wojennej. Incydent został jakoś zlikwidowany, ale pozostawił 
najgorsze wrażenie.
Tak więc, rzecz paradoksalna, stosunki de Gaulle'a ułożyły się wtedy o wiele lepiej 
z Rosjanami niż z Anglikami czy Amerykanami.
27 września 1941 r. generał Catroux uznał z polecenia de Gaulle'a suwerenność 
Syrii (26 listopada analogiczna deklaracja będzie dotyczyła Libanu). Był to na razie krok 
czysto formalny, ale w ten sposób Wolna Francja realizowała pośrednio myśl de 
Gaulle'a z czasu, gdy odbywał tu swój staż kolonialny i pisał w jednym z listów 
do znajomego: „powinniśmy się stąd wynieść".
We Francji walka trwała.
20 października 1941 r. hitlerowski Oberstleutnant Holz, feldkommandant miasta 
Nantes, został zastrzelony przez członków ruchu oporu około ósmej godziny, gdy jechał 
do swego biura. Tytułem represji za ten zamach hitlerowcy na rozkaz generała von 
Stülpnagla rozstrzelali 48 zakładników: 21 października 16 osób w Nantes, nazajutrz — 
27 w obozie Chateaubriant i 5 w Paryżu. Stülpnagel zagroził, że jeśli w ciągu 48 godzin 
zamachowcy nie zostaną wydani w ręce władz niemieckich, wówczas zginie dalszych 50 
zakładników. Zbrodnia ta poruszyła nawet Amerykanów; Roosevelt wspólnie 
z Churchillem zaprotestowali przeciw „takiemu postępowaniu, które oburza świat, i tak 
już zbolały z powodu cierpień i przemocy". Nie oznaczało to, że Departament Stanu miał 
uznać Francuski Komitet Narodowy. Ambasador Leahy też nie opuścił Vichy z powodu 
rozstrzelania 16-letniego Guya Mocqueta i 47 innych patriotów. To były za małe powody 
do zmiany taktyki.
W ostatniej dekadzie października Weygand został przez Pétaina pozbawiony 
stanowiska dowódcy wojsk w Afryce północnej. Stało się to w przeddzień brytyjskiej 
ofensywy w Libii na żądanie hitlerowców, którzy obawiali się, że w decydującym 
momencie, to znaczy w razie powodzenia aliantów, Weygand może przejść na ich 
stronę. W dymisji tej miał też jakiś udział Darlan, który najwidoczniej przewidywał bieg 
rzeczy i wolał mieć w Algierze, Maroku i Tunisie wolną rękę dla siebie. Zbliżanie się 
ofensywy alianckiej nie wstrzymało bynajmniej dostawy — na wyraźne życzenie 
Amerykanów Murphy'ego i Solborga — materiałów pędnych i żywności do Afryki 
północnej.
„Ludzie tutaj reagują — pisał Murphy do Hulla — tak: jeśli Amerykanie nas 
porzucą, nie pozostanie nam nic innego jak oparcie się na przeciwnym obozie".
25 listopada przemysłowiec Lemaigre-Dubreuil pojawił się znów w Algierze, gdzie 
spotkał się z policjantem Achiary'm i z pułkownikiem Jousse'm. Konspiracja trwała.
8 grudnia 1941 r. doszło do katastrofy w Pearl Harbor. Amerykańska opinia 
publiczna stanęła natychmiast dęba. Nagle narodziła się jedność narodowa, której nie 
można było w USA uzyskać przeciw hitlerowcom. Biały rasizm amerykański skierowany 
przeciw „żółtym" okazał się skutecznym paliwem dla nacjonalizmu drzemiącego 
w Amerykanach.
„Musimy stwierdzić, że wojna prowadzona w sposób hitlerowski jest ohydną 
sprawą. Nie chcieliśmy do niej przystąpić. Zostaliśmy w nią wciągnięci i będziemy 
walczyli wszystkimi środkami, jakie mamy" — powiedział teraz Roosevelt.
Stany Zjednoczone przystępowały do wojny, będąc pierwszą potęgą ekonomiczną 
świata; miały się z biegiem czasu stać czołową potęgą militarną. W owym czasie 
zaczynały się jednak bić, nie mając określonej polityki, sprecyzowanych celów i zadań. 
Nie miały bowiem, jak inni, ani odwiecznych wrogów, których należało zniszczyć, ani 
terytoriów, które byłyby im akurat potrzebne, ani klęsk, które musieliby zmazać, ani nic 
z tego wszystkiego, co — jak słusznie zauważa profesor Henri Michel — stanowi 
podstawę do działania. Wypływała stąd cała chwiejność postępowania USA przy 
różnych okazjach tej wojny.
W wieczór Pearl Harbor de Gaulle powiedział kapitanowi Billotte:
„Wojna jest skończona. Oczywiście potrwa ona jeszcze kilka lat, ale Niemcy są 
pobite".
Pogląd ten powtórzył również w rozmowach z Christianem Pineau, który wydostał 
się wtedy z Francji konspiracyjną drogą. Według relacji Pineau de Gaulle w ogóle nie 
mówił o Niemcach. Całe swoje zainteresowanie skupiał na Amerykanach i Anglikach. 
I to przez cały miesiąc jego ciągłych spotkań z Pineau. De Gaulle stał na stanowisku, że 
wojna będzie wygrana, konflikt z Rzeszą to już tylko „perypetie", francuskie siły zbrojne 
są zbyt małe, aby mogły w tym odgrywać jakąkolwiek poważniejszą rolę; toteż liczy się 
obecnie jedynie udział Francji w uregulowaniach końcowych i traktacie pokojowym. 
Problem jest natury politycznej, nie militarnej.
Spojrzenie de Gaulle'a znów przenikało zapory czasu, przedostawało się poza nie 
i cała taktyka postępowania opierała się na tej odległej wizji, którą potwierdzi dopiero 
Historia. De Gaulle w tymże czasie przewidywał już koniec wojny i zastanawiał się nad 
przyłączeniem Nadrenii do Francji. Dostrzegał wiele stron tego konfliktu. Widział, jak 
traktowane są ponaglenia Rosjan o szybkie stworzenie drugiego frontu w Europie.
Klęska pod Pearl Harbor nie zmieniła polityki USA wobec Vichy. 14 grudnia 1941 r. 
ambasador Leahy doręczył Pétainowi list Roosevelta z zapewnieniem, że Amerykanie 
nie naruszą status quo w Afryce północnej.
„Mam nadal nadzieję — pisał Roosevelt do Pétaina — że stosunki oparte 
na przyjaźni i wzajemnym zrozumieniu, od dawna łączące narody obu naszych krajów, 
będą mogły zostać utrzymane bez żadnych zmian".
Dzisiejszemu czytelnikowi tej korespondencji może się wydawać, że śni. Tak pisał 
człowiek stojący na czele olbrzymiej potęgi Stanów Zjednoczonych i takie widział 
perspektywy polityczne. Kiedy w tym samym czasie de Gaulle zaproponował 
Amerykanom stworzenie eskadry lotniczej „La Fayette", której piloci walczyliby 
w szeregach wojsk USA, plan ten został przez władze zza Oceanu odrzucony jako „nie 
do zrealizowania technicznie". Nawet w tym momencie kurtuazja Waszyngtonu 
przeznaczona była wyłącznie dla Vichy.
„Mam wszelkie powody ku temu — pisał de Gaulle w liście do Churchilla 27 
grudnia 1941 r. — by obawiać się, że obecne stanowisko Departamentu Stanu 
w Waszyngtonie wobec Wolnych Francuzów i Vichy może poważnie osłabić ducha 
bojowego we Francji i gdzie indziej. Obawiam się fatalnego wrażenia, jakie wywrze... 
swego rodzaju pierwszeństwo publicznie przyznawane przez rząd Stanów 
Zjednoczonych czynnikom odpowiedzialnym za kapitulację i winnym kolaboracji 
z wrogiem. Nie uważam za słuszne, aby w wojnie nagroda była przyznawana apostołom 
hańby".
Z polecenia Churchilla Foreign Office interweniowało. Amerykanie odrzucali 
wszelkie argumenty na rzecz uznania Francuskiego Komitetu Narodowego i poprawy 
stosunków z Wolnymi Francuzami. W relacji z rozmowy z Halifaxem Sumner Welles 
pisze m. in.:
„Niestety na czele tego ruchu nie ma nikogo poważniejszego, kto posiadałby zalety 
dowódcy i odznaczałby się inicjatywą, kto potrafiłby wzbudzić w wolnych ludziach 
we Francji czy w innych krajach świata pragnienie przystąpienia do ruchu walki 
z niemieckim ciemięzcą. Moim zdaniem generał de Gaulle i jego współpracownicy nie 
stanowią punktu oparcia dla francuskiego patriotyzmu. Uważam, że ze wszystkich tych 
powodów będzie rzeczą rozsądną, aby każdy z naszych dwóch rządów (Welles ma 
na myśli USA i Anglię — przyp. J.G.) prowadził własną politykę tak długo, dopóki 
obecne warunki nie ulegną zmianie".
Takie było zdanie Amerykanów o de Gaulle'u. Nic się między nimi nie układało. 
Atmosferę kończącego się 1941 r. — i tak już napiętą — popsuła jeszcze sprawa wyspy 
Saint-Pierre i Miquelon. Chodziło o to, że od dłuższego już czasu krążyły w brytyjskich 
kołach wojskowych pogłoski, iż hitlerowskie okręty podwodne miały zaopatrywać się 
w żywność, paliwo i słodką wodę na tych właśnie wyspach administrowanych przez 
petainowców. Znajdowała się tam również radiostacja, która nadawała propagandę 
Vichy. De Gaulle dowiedział się, że Amerykanie poprosili Kanadyjczyków, by ci zajęli się 
całą sprawą.
„Projekt ten podniecił ambicję — pisał Roosevelt — groźnego i niepoprawnego 
szefa Wolnej Francji, który uznał, że posunięcie takie byłoby dla suwerenności 
francuskiej obelgą, jeśli nie zostanie zrealizowane przez «Francuskie Siły Wolne». 
Wysłał tedy admirała Museliera..."
Tak było istotnie. Admirał Muselier popłynął na czele formacji złożonej z 4 okrętów 
niewielkiej wyporności, ale o potężnych ambicjach. Wolni Francuzi chcieli bowiem zająć 
nie tylko wyspy Saint-Pierre i Miquelon, lecz także całe Antyle. Kanadyjczycy i Anglicy 
popierali operację, ale Roosevelt był przeciwnego zdania. Uważał, że Stany 
Zjednoczone mają dobre stosunki z admirałem Robertem, gubernatorem Antylów 
z ramienia Pétaina, więc po co komplikować sobie sytuację? Prezydent USA zapomniał 
o całej sprawie w okresie Pearl Harbor. De Gaulle wykorzystał to i właśnie w tych dniach 
uruchomił ekspedycję.
Skandal wybuchł z hukiem wodospadu Niagary. Minister spraw zagranicznych 
Anglii, Anthony Eden, ostrzegł de Gaulle'a, że Stany Zjednoczone myślą o wysłaniu 
okrętów wojennych dla obrony wysp przed Muselierem.
„Co uczynicie, jeśli to nastąpi? — zapytał mnie", relacjonuje de Gaulle 
w „Pamiętnikach wojennych". „— Alianckie okręty — odpowiedziałem — zatrzymają się 
na granicy francuskich wód terytorialnych i amerykański admirał uda się na śniadanie 
do admirała Museliera, który niewątpliwie będzie bardzo rad jego wizycie.
— A jeżeli krążownik przekroczy tę granicę?
— Wtedy nasi ludzie wystosują do niego przyjęte zwyczajowo w podobnych 
wypadkach ostrzeżenie.
— A jeżeli krążownik się nie zatrzyma?
— Byłoby to wielkie nieszczęście, wtedy bowiem nasi będą strzelać.
Eden podniósł ręce ku niebu".
Nie było aż tak źle. De Gaulle bluffował, Amerykanie też nie wysłali okrętów. 
W sam dzień Bożego Narodzenia wyspy zostały przyłączone do Wolnej Francji bez 
wystrzału. Stało się to na podstawie referendum. Pierwszego w życiu de Gaulle'a. 
Historia milczy co do tego, jak wpadł na ten pomysł i w jaki sposób zrozumiał 
mechanizm tego typu operacji. Polega ona mianowicie na tym, aby tak zredagować 
pytania, które stawia się ludności, żeby odpowiedź indagowanych wypadła po myśli 
inicjatora referendum. De Gaulle od razu trafił tu w samą dziesiątkę. Zaskoczonych, nie 
spodziewających się niczego, świętujących Boże Narodzenie mieszkańców Saint-Pierre 
i Miquelon nie pytał bowiem: „Czy chcecie mnie, czy Pétaina?"; wolał nie ryzykować 
takiej kwestii. Wojna była dla tych ciemnoskórych przeważnie mieszkańców ciepłych, 
słonecznych wysp Pacyfiku czymś tak odległym i tak nierealnym, że tego typu pytanie 
mogłoby przynieść zgoła niepożądane wyniki. W końcu admirał Robert też czynił swoje. 
W rezultacie tematem referendum było: „Czy chcecie Wolnej Francji, czy hitlerowców?" 
Naturalnie 97 proc. oddanych głosów było za Wolną Francją.
De Gaulle zapamięta sobie tę operację. Powtórzy ją niejednokrotnie, odniesie tą 
metodą dużo zasadniczej wagi zwycięstw, aż od niej padnie. Niemniej jednak będzie 
ona główną jego bronią w walce politycznej. Będziemy mieli jeszcze okazję do tego 
wrócić.
W owym czasie doprowadził nią Amerykanów do autentycznego szału. 
Departament Stanu usiłował przede wszystkim wywrzeć nacisk na Kanadyjczyków, aby 
wyrzucili Wolnych Francuzów z wysp.
„Akcja podjęta przez okręty tak zwanych Wolnych Francuzów — kablował Cordell 
Hull do premiera Kanady, Mackenzie Kinga — była samowolą sprzeczną z układami 
zainteresowanych stron... Rząd Stanów Zjednoczonych zapytuje rząd kanadyjski, jakie 
kroki zamierza podjąć, aby przywrócić status quo tych wysp?"
Rząd kanadyjski nie zamierzał podjąć żadnych kroków. Po cichu Kanadyjczycy 
i Anglicy uważali, że de Gaulle dobrze zrobił, nie chcieli jednak drażnić amerykańskich 
potentatów, czułych na formy swojej dyplomacji. Mało tego: amerykańska opinia 
publiczna była po stronie de Gaulle'a. Brutalny zwrot: „tak zwani Wolni Francuzi", 
zwrócony został przeciw autorowi. Dzienniki krytykowały Hulla i pisały: „tak zwany 
Departament Stanu", „tak zwany sekretarz stanu". Tylko rząd Vichy złożył 
za pośrednictwem swego charge d'affaires w Waszyngtonie podziękowanie Hullowi.
„Postępowanie de Gaulle'a — pisał Roosevelt — było nie do przyjęcia, choć 
mieściło się w ramach wojskowej polityki sojuszniczej i samo w sobie było pomysłowe... 
Stanowiło ono wyraz arogancji tego dziwnego człowieka, jednocześnie zaś było 
przejawem jego odwagi i zażartego przywiązania do sprawy suwerenności francuskiej".
Rewanż amerykański nastąpił 1 stycznia 1942 r. Deklaracja Narodów 
Zjednoczonych, podpisana w Waszyngtonie przez przedstawicieli 27 państw, nie została 
sygnowana przez Francuzów. De Gaulle nie był do tego aktu zaproszony. Miało się to 
stać dopiero w 1945 r.
De Gaulle nie pozostawił też afrontu bez odpowiedzi. Zabrał się natychmiast 
aktywnie do polityki zbliżenia na innym odcinku: ZSRR. Jakże szybko wyciągał wnioski!
„Zajęcie Saint-Pierre i Miquelon przez admirała Museliera — telegrafował 
do generała Catroux — oznaczało dla nas to samo co rzucić kamień do bajora. Żaby... 
od razu zarechotały... W gruncie rzeczy cała sprawa polega na tym, że Anglosasi 
w ogóle, a Amerykanie w szczególności, niewątpliwie chcą wygrać wojnę, ale nie 
decydują się na jej prowadzenie béz reszty, tzn. biorąc na siebie całe ryzyko i wszystkie 
niebezpieczeństwa, które wojna niesie z sobą. Natomiast Rosja prowadzi wojnę bez 
ograniczeń. Dlatego też jesteśmy obecnie bliżsi Rosji niż jakiegokolwiek innego 
mocarstwa i spodziewam się, że niebawem zamanifestujemy to krokami 
dyplomatycznymi, a nawet wojskowymi. W związku z tym mogę panu już dziś 
zakomunikować, że prawdopodobnie zdecydujemy się wysłać na wiosnę pewną liczbę 
naszych wojsk na południe Rosji. W najbliższym czasie podam panu telegraficznie 
bliższe szczegóły w tej sprawie".
Depesza nosi datę 3 stycznia 1942 r. Miesiąc wcześniej premier rządu polskiego 
generał Władysław Sikorski (3 grudnia 1941 r.) rozmawiał na Kremlu ze Stalinem 
i proponował — jak cytuje dosłownie Władysław Pobóg-Malinowski jego wypowiedzi — 
„wyprowadzenie całego wojska i ludzi zdolnych do służby do Iranu, gdzie klimat 
i zapewniona pomoc amerykańsko-brytyjska pozwoliłyby na szybkie sformowanie silnej 
armii..."
Uderzające są różnice w polityce, jaką prowadzili ci dwaj przywódcy. Naturalnie 
każdy z nich kierował się innymi przesłankami historycznymi i sytuacyjnymi, niemniej 
jednak różnica w ocenach aktualnego położenia i w wyciąganiu doraźnych wniosków 
zaskakuje głęboko. Sikorski zdawał sobie sprawę z politycznej wagi posiadania własnej 
siły zbrojnej walczącej na wschodzie u boku ZSRR, ale na przełomie 1941—1942 r. 
uważał, iż korzystniejsze dla emigracyjnego rządu polskiego będzie formowanie 
jednostek polskich w Iranie, a następnie „powrót do Rosji na front, aby zająć na nim 
własny odcinek". W uszach Stalina manewr ten musiał brzmieć aż nazbyt dwuznacznie. 
De Gaulle szedł w przeciwnym kierunku. Problem wysłania wojsk do ZSRR był dla niego 
pilny i istotny z kilku powodów. Najpierw jako replika dla Amerykanów, którzy tak 
lekceważąco potraktowali jego propozycję w sprawie eskadry „La Fayette". Następnie 
szło tu o stworzenie historycznej przeciwwagi dla haniebnego faktu, że po stronie 
hitlerowców miał walczyć petainowski „Legion Antybolszewicki". Dalej ważny był gest 
braterstwa broni, które byłoby stawką do rozegrania w przyszłości, doraźnie zaś grałoby 
swą rolę w ciągłej szarpaninie z Anglikami i Amerykanami. Podkreślałoby, że Wolna 
Francja, dysponująca swym imperium, nie wiąże się bynajmniej tylko z Londynem. 
W sumie krok pod wieloma względami pozyteczny. W lutym 1942 r. de Gaulle istotnie 
polecił generałowi Catroux przerzucenie przez Iran na Kaukaz jednej z dywizji 
z Lewantu. Sprzeciwili się temu Anglicy argumentując, że mają duże trudności 
z transportem. W rezultacie w marcu wysłano tylko eskadrę lotniczą „Normandie-
Niémen". De Gaulle dopiął swego. Nie było w tej wojnie francuskiej eskadry im. La 
Fayette'a, która walczyłaby u boku Amerykanów; istniała natomiast ta druga, która 
w barwach francuskich biła się na froncie radziecko-niemieckim. Konetabl nie zostawiał 
niczego bez repliki, ale łączył ją zawsze z celowością polityczną. Tu także jego wizja 
była bezbłędna.
Sikorski musiał naturalnie przełamywać bardzo poważne trudności wewnętrzne 
w łonie swego rządu. De Gaulle nie miał tak dużych, ale nie był od nich wolny. 
Pokonywał te opory konsekwentnie. 20 stycznia 1942 r. stwierdził, że nie obawia się 
„niebezpieczeństwa bolszewickiego", gdyż „problem wyboru własnego ustroju będzie 
zawsze tylko zależał od Francji".
„Nie ma ani jednego uczciwego Francuza, który by nie witał z radością zwycięstwa 
Rosji" — mówił przez radio londyńskie 20 stycznia 1942 r. „Naród francuski 
z entuzjazmem wita zwycięstwo i ogromny wzrost sił narodu rosyjskiego. Tym samym 
bowiem uchwytna staje się dla Francji szczęśliwa chwila wyzwolenia i zemsty... Fakt, że 
jutro Rosja znajdzie się niewątpliwie w pierwszym szeregu zwycięzców, daje Europie 
i światu gwarancję równowagi, z której Francja ma więcej powodów się cieszyć niż 
którekolwiek inne państwo. Na nieszczęście dla wszystkich intrygi i brak zrozumienia 
w ciągu całych stuleci aż nazbyt często udaremniały sojusz francusko-rosyjski. Niemniej 
jednak jest on koniecznością, co staje się widoczne na każdym zakręcie historii. Oto 
dlaczego Francja Walcząca odradzając się połączy swoje wysiłki z wysiłkiem Związku 
Radzieckiego".
Żaden z przywódców sojuszniczych nie przemawiał tak w owym czasie. 
Konfiguracja polityczna w wizji de Gaulle'a zostaje już wtedy sformułowana, a droga 
wytyczona.
W lutym 1942 r. znalazł się w Moskwie, w charakterze delegata Francuskiego 
Komitetu Narodowego, Roger Garreau, dotychczasowy poseł w Bangkoku, późniejszy 
ambasador Francji w Warszawie. Polityka de Gaulle'a była bez wątpienia najbardziej 
prężna i energiczna ze wszystkich, jaką w owym czasie mogły i potrafiły prowadzić 
liczne skupione w Londynie rządy na wygnaniu, nie wyłączając polskiego gabinetu 
Sikorskiego. Stosunki między Wolnymi Francuzami a Polakami układały się na ogół 
poprawnie, a nawet serdecznie. W czerwcu 1942 r. w wydawanym przez gaullistów 
piśmie „La France" ukazał się artykuł Sikorskiego, który stwierdzał, że wobec 
podobieństwa losów obu narodów, ciemiężonych przez Niemców, zrozumiał najlepiej 
„głębię przyjaźni i sojuszu polsko-francuskiego". Nazajutrz po klęsce Francuzów, 24 
czerwca 1940 r., Sikorski w wygłoszonym przemówieniu oświadczył: „Nie wątpię 
w naród francuski... jestem pewien, że tragiczne godziny, które przeżywa, staną się 
źródłem odrodzenia".
Pobóg-Malinowski, który nie jest entuzjastą Sikorskiego, przypomina, że generał-
premier będąc u Stalina miał się jakoś niepochlebnie wyrazić o Wolnych Francuzach, co 
nie spotkało się jednak na Kremlu z dobrym przyjęciem. Trudno to sprawdzić. Sikorski 
był tym, który pierwszy nakreślił de Gaulle'owi, jak wynika z jego „Pamiętników 
wojennych", obraz Stalina. Szef Wolnych Francuzów odnosi się do Sikorskiego 
z wyraźnym szacunkiem. „Człowiek wielkiego charakteru" — pisze o nim, nie wdając się 
jednak w oceny polityczne. Notatki de Gaulle'a na temat polskiego środowiska 
w Londynie są raczej powierzchowne. „To brała górę — pisze o Polakach i ich 
nastrojach — rozpacz, z której czerpali oszałamiające iluzje, tak jak w muzyce Chopina 
z cierpienia rodzi się marzenie. To znów oddawali się nadziei... Jednakże gdy tylko 
zaczynali mówić o zawarciu porozumienia z Rosją, rozpalało to tak dalece ich 
namiętności, że wzajemnie przelicytowywali się w swych żądaniach, niepokojąc tym 
aliantów i drażniąc Rosję".
Chopin, iluzje, polityka... Szkic de Gaulle'a jest mglisty, gdyż mglisty był i model, 
który nie potrafił sobie postawić konkretnych celów wypływających z realnej sytuacji.
Inaczej pisze de Gaulle o Beneszu. Tu opis staje się wyrazisty i precyzyjny.
„Rozmowy z Beneszem — czytamy w „Pamiętnikach wojennych" — przekształcały 
się za każdym razem w wysokiej klasy wykłady historyczne i polityczne, które choć 
ciągnęły się długo, nigdy nie nużyły ani słuchacza, ani prelegenta. Słyszę go jeszcze, jak 
w naszych rozmowach wspomina losy państwa, którym kierował przez dwadzieścia lat. 
«Państwo to — mówił — nie może istnieć bez bezpośredniego poparcia Moskwy...» 
Widać było — dodaje de Gaulle na podstawie charakterystyki innych jeszcze 
przywódców czechosłowackich — że Benesz, dążąc do odzyskania swej pozycji 
w Pradze i do odbudowy państwa czechosłowackiego, liczy przede wszystkim 
na Rosję".
Konetabl spotykał się i z innymi mężami stanu, wojskowymi, władcami 
przebywającymi w stolicy Anglii na przymusowej emigracji. „Z tych wzajemnych 
odwiedzin i rozmów odnosiliśmy niemało pożytku" — stwierdza. „Jednakże pod zasłoną 
etykiety dostrzegaliśmy dramaty rozgrywające się w ich duszach wskutek klęski 
i wygnania. Zapewne rządy te, zachowując zewnętrzne atrybuty władzy, starały się 
na zewnątrz okazywać spokój. Ale każdy z nich, pogrążony w troskach i obawach, żył 
w cieniu swej własnej wstrząsającej tragedii".
Wszyscy ci ludzie, nie wyłączając de Gaulle'a, usiłowali zachować jak najściślejszy 
kontakt ze swoimi krajami macierzystymi. Wolni Francuzi starali się więc bliżej związać 
z Résistance.
W styczniu 1942 r. decydującą rolę na tym odcinku ruchu gaullistowskiego zaczął 
odgrywać Jean Moulin. Był to autentyczny bohater, a jednocześnie pochodził z kół 
bliskich zarówno de Gaul]e'owi, jak i petainowskiemu aparatowi wojskowemu, 
policyjnemu i administracyjnemu. Był jednym z ludzi urodzonych do rządzenia 
i chodzenia w mundurze.
Mając 41 lat, był w chwili klęski Francji prefektem (wojewodą) departamentu Eure-
et-Loire. Niemcy aresztowali go wkrótce po wkroczeniu do Chartres i chcieli wymusić 
na nim oświadczenie, że żołnierze francuscy znęcali się nad ludnością, plądrowali 
i kradli. Szło oczywiście o prowokację, gdyż wszystkich tych przestępstw dopuścili się 
grasujący wszędzie po swym zwycięstwie maruderzy z Wehrmachtu i różnych innych 
formacji.
Ciężko torturowany, Moulin usiłował najpierw popełnić samobójstwo, potem jednak 
udało mu się zbiec i przejść do ruchu oporu. Pod koniec 1941 r. przedostał się przez 
Pireneje, Hiszpanię i Portugalię, zawsze w takich razach używaną trasą, do Anglii, gdzie 
postawił swą osobę do dyspozycji de Gaulle'a. Wywarł na przywódcy Wolnych 
Francuzów bardzo korzystne wrażenie, i w nocy z 1 na 2 stycznia 1942 r. został 
zrzucony na południu Francji z tytułem „delegata generalnego szefa Wolnej Francji 
w strefie południowej". Otrzymał podwójne zadanie: skupienia organizacji ruchu oporu 
i oddzielenia wiążących się z nimi spraw politycznych od wojskowych. Cel 
przedsięwzięcia był więc wyraźny. De Gaulle'owi szło o to, aby dziedzina polityczna 
pozostawała wyłącznie w jego rękach. Nie chciał tu konkurencji. Jest rzeczą oczywistą, 
że akcja Moulina nie mogła być w swej części politycznej powitana z entuzjazmem przez 
komunistów. Będą oni więc współdziałali z gaullistami w dziedzinie wojskowej, ale 
zachowają daleko idącą rezerwę w dziedzinie politycznej.
Moulin był pierwszym rzeczywistym organizatorem gaullistowskiego ruchu oporu 
w metropolii. Dopiero on stworzył strukturę, która nie była już wyłącznie siecią 
wywiadowczą. Wśród bliskich współpracowników Moulina znalazł się Georges Bidault, 
który otrzymał stanowisko szefa konspiracyjnego Biura Informacji i Prasy. Inni — to 
Henri Frenay i Emmanuel d'Astier de la Vigerie, których organizacje „Combat" (Walka), 
„Libération" (Wyzwolenie) i „Franc-Tireur" (Wolny Strzelec) połączyły się z biegiem 
czasu w jedną Armée Secrčte (Tajną Armię) z generałem Delestraintem na czele. 
Powstał też Komitet Koordynacyjny, który potem przekształcił się w Mouvements Unis 
de la Résistance — MUR (Zjednoczony Ruch Oporu).
Oczywiście wywiad nie znikał. Otrzymał teraz nazwę Bureau Central de 
Renseignement et d'Action Militaires — BCRAM (Centralne Biuro Informacji i Akcji 
Wojskowej), pod wodzą Dewawrina- „Passy". Wzorowano tę instytucję na podobnych 
organach brytyjskich, którym zresztą w pełni podlegała i które ją skrupulatnie 
kontrolowały na każdym kroku.
„Odpolitycznienie" ruchu oporu najzupełniej nie udało się Jeanowi Moulinowi. Było 
to niemożliwe ze względu na znaną sytuację istniejącą w krajach okupowanych, gdzie 
zarówno postępowanie hitlerowców, jak walka z nimi były już w swej istocie polityką. 
Zadanie postawione tu przez de Gaulle'a okazało się nierealne. Główny cel został 
niemniej jednak osiągnięty. Od 1942 r. Wolna Francja pozyskała sobie przynajmniej 
część ruchu oporu. Na froncie przekonywania własnych obywateli szło de Gaulle'owi 
od początku najtrudniej.
Tak więc były sprawy, które de Gaulle kontrolował, a były i takie, które mu się 
wymykały. Nie wiedział na przykład w owym czasie, że 11 stycznia 1942 r. odbyła się 
w Waszyngtonie odprawa oficerów sztabu generalnego, w której wziął udział przybyły 
z Afryki północnej pułkownik Solborg i francuski pułkownik rezerwy Aumeran. Obaj 
przedstawili możliwości lądowania wojsk USA w Maroku, Tunezji i Algierii.
W 10 dni później jeden z przedstawicieli ambasady amerykańskiej w Vichy 
skomunikował się z generałem Weygandem i zapytał go, czy w razie lądowania sił 
sojuszniczych w Afryce północnej nie objąłby naczelnego dowództwa. Zaczynał się 
zadziwiający taniec, w którym Amerykanie, byle tylko ominąć de Gaulle'a, będą usiłowali 
kolejno — jak na seansie spirytystycznym — ożywiać różne upiory przeszłości lub 
skompromitowane trapy polityczne. Weygand był pierwszą postacią z tej kategorii. 
Naturalnie propozycję odrzucił kategorycznie. Odmówił też zachowania rozmowy 
w tajemnicy i — jak wynika z późniejszego meldunku ambasadora Leahy'ego — 
przekazał wszystko Pétainowi. Zachowanie się Weyganda przy różnych okazjach zdaje 
się wskazywać, że był to po prostu człowiek bardzo małego kalibru i w gruncie rzeczy 
bojaźliwy. Motorem jego działania był strach ukryty za marsową figurą. Maxime 
Weygand podszyty był po prostu tchórzem.
Amerykanie szukali więc dalej. Leahy usiłował wysondować Pétaina, jak ten 
zachowałby się w razie lądowania. Marszałek był równie kategoryczny. Odpowiedział, 
że będzie bronił terytorium francuskiego „przeciw wszelkiej agresji". Wobec tego 
wyszukano w Waszyngtonie byłego premiera III Republiki, Camille'a Chautempsa, aby 
zasięgnąć u niego opinii. Nie miał żadnej. Tak samo jak były sekretarz generalny Quai 
d'Orsay Alexis Léger. Ambasador-admirał dotarł do generała Roberta Odica, byłego 
dowódcy wojsk lotniczych w Afryce północnej. Odmowa. Z Algieru niezmordowany 
Robert Murphy słał depeszę za depeszą. Przekazał m. in. wiadomość, że ma „kogoś", 
kto stoi na czele niezwykle potężnej organizacji konspiracyjnej, liczącej 26 tysięcy 
członków, i zobowiązałby się do przeprowadzenia zamachu stanu, w którym zmiótłby 
obecne dowództwo, a następnie zdołałby oddać 16 dywizji do dyspozycji sojuszników. 
Żądał za ten drobiazg honorarium w wysokości miliona dolarów. W Waszyngtonie 
wiedziano jednak, że w całej tamtej strefie nie było dość ludzi, aby stworzyć 16 dywizji. 
Projekt upadł, ale Murphy pozostał na miejscu. Jeszcze raz monitowano więc 
Leahy'ego, który skontaktował się z przywódcą radykałów Edouardem Herriotem. Ten 
poradził admirałowi bez wahania, by zwrócono się do... de Gaulle'a. Koło zamykało się 
więc beznadziejnie. Amerykanie dochodzili do punktu, z którego wyszli.
Nie oznaczało to jednak końca intryg. 3 marca 1941 r. admirał Muselier, za którego 
plecami dalej kryli się Anglicy, przeszedł do nowego ataku. Oświadczył, że opuszcza 
Francuski Komitet Narodowy, ale zachowuje dowództwo marynarki wojennej. Znów 
groził secesją floty. Olbrzymia awantura i nowe starcie z Edenem. De Gaulle ostro 
protestował przeciw mieszaniu się Anglików w sprawy Francji. Muselier miał przeciwko 
sobie oficerów marynarki, którzy w olbrzymiej większości byli za de Gaulle'em. Admirał 
nie uzyskał więc nic. Incydent ten jest tylko jednym z wielu dowodów, jakiej szarpaninie 
i jakim intrygom poddany był de Gaulle w Londynie. Walka z tym wymagała z pewnością 
żelaznych nerwów.
Gra ta osiągnęła szczyt wraz z pojawieniem się na politycznym horyzoncie nowej 
postaci, wyczarowanej z kręgu amerykańskich złudzeń. Był nią generał Giraud, były 
przełożony de Gaulle'a w Metzu i niefortunny dowódca armii w 1940 r. 17 kwietnia uciekł 
z niemieckiej niewoli, z twierdzy Koenigstein nad Łabą, gdzie był jednym ze stu 
kilkudziesięciu generałów i admirałów internowanych przez Niemców. Zjechał podobno 
na linie długości 45 metrów ze stromego muru ponurej twierdzy, przedostał się 
do Szwajcarii, a stamtąd wprost do... Vichy. Ucieczka podobna do oglądanych w filmie 
nie tylko pod względem scenerii, lecz także dramaturgii (komediowej). Od tej chwili 
bowiem wydarzenia w czworokącie Vichy—Amerykanie i Anglicy — Giraud — de Gaulle 
miały przebieg przypominający pod- wieloma względami dobry filmowy wodewil.
Między 20 a 30 maja Giraud odbył szereg rozmów z dygnitarzami petainowskimi, 
skonsternowanymi jego obecnością. Laval nalegał wręcz, by generał wrócił natychmiast 
do... niewoli i zameldował się u komendanta twierdzy Koenigstein. Jego ucieczka 
wywołała irytację Hitlera, który — jak się później okazało — pomieszał go z osobą de 
Gaulle'a. (Führer nie miał czasu na zajmowanie się takimi szczegółami). 2 maja Giraud, 
który uparcie odmawiał powrotu do niewoli, zgodził się na zorganizowane przez Vichy 
spotkanie z ambasadorem hitlerowskim Ottonem Abetzem; ten również namawiał go 
do tego samego.
— Historia — odparł Giraud — zna jeden tylko przykład generała, który 
dobrowolnie wrócił do niewoli. Był nim Rzymianin Regulus. Precedens mało 
zachęcający: w Kartaginie czekała nań beczka najeżona od środka gwoździami.
Giraud, stwierdźmy w tym miejscu od siebie, nie znał przykładu innego generała — 
księcia Aosty — który, zwolniony przez Anglików na słowo po kampanii etiopskiej, wrócił 
dobrowolnie do niewoli, co prawda brytyjskiej. Porównanie Girauda było raczej trafne. 
Hitlerowcy mogli mu też wymyśleć jakąś beczkę z gwoździami. Postanowił zagrać 
inaczej. Od szlachetnej strony. Stwierdził, że wróci do niewoli, jeśli Niemcy zwolnią 
wszystkich francuskich jeńców żonatych, tj. około pół miliona żołnierzy. Abetz uznał, że 
cena jest zbyt wysoka. Obaj z Lavalem i innymi chętnie wpakowaliby Girauda 
do policyjnego worka i odesłali frachtem do Koenigsteinu, ale sprzeciwiały się temu 
zasady kolaboracji. Stąd cały ten wersal, który wskazuje na szczególny charakter 
okupacji we Francji, gdzie z jednej strony rozstrzeliwano zakładników, z drugiej zaś 
bawiono się w takie ceregiele.
W końcu stanęło na tym, że Giraud złoży odpowiednią deklarację lojalności, 
a potem da mu się spokój. Hitler wiedział już wtedy, że nie chodziło o de Gaulle'a, lecz 
o jednego z tych starych generałów francuskich (Giraud miał 63 lata), którzy nie popisali 
się zbytnio w 1940 r. i siedzieli tuzinami w niewoli lub służyli w marionetkowej armii 
Vichy. Nie było się więc o co ani o kogo spierać. Nadarzała się nawet okazja do gestu 
podkreślającego suwerenność strefy petainowskiej — Państwa Francuskiego. Tak więc 
hitlerowcy pozostawili generała na wolności, skoro znalazł się w granicach Vichy.
„Panie Marszałku, w wyniku naszych niedawnych spotkań i aby rozwiać wszelkie 
wątpliwości co do mojej postawy, pragnę przekazać Panu wyrazy pełnej lojalności. 
Zechciał mi Pan — pisał 4 maja Giraud — objaśnić jako szef rządu politykę, którą 
pragnie Pan prowadzić wobec Niemiec. Zgadzam się z Panem w całej rozciągłości. Daję 
Panu oficerskie słowo honoru, że nie uczynię nic, co mogłoby w jakiejkolwiek mierze 
szkodzić naszym stosunkom z rządem niemieckim lub utrudniać dzieło powierzone 
przez Pana, i realizowane pod Pańskim wysokim patronatem, admirałowi Darlanowi 
i premierowi Pierre Lavalowi". Dał słowo na piśmie, więc wszystko było w porządku.
Nie poszedł jednak na emeryturę.-Według wskazówek jednego z wyższych 
oficerów II Biura podpułkownika de Linarčsa, który zorganizował jego ucieczkę 
z Koenigsteinu, Giraud zamieszkał w Lyonie, gdzie wiosną i latem 1942 r. odbył całą 
serię spotkań z konspiracją algierską, działającą ciągle pod patronatem amerykańskiego 
konsula generalnego Roberta Murphy'ego i pułkownika Solborga. Były to rendez-vous 
z Lemaigre-Dubreuilem, jego przyjacielami Rigaultem i Van Heckem oraz z kapitanem 
Beaufre'em. Odbywały się w uroczym majątku ziemskim Fromente, gdzie obie strony 
sondowały się wzajemnie. Generał Beaufre wspomina z humorem o planie, jaki 
roztoczył przed nim Giraud, który zamierzał — opierając się na ruchach oporu w Belgii, 
Czechosłowacji i Alzacji — doprowadzić do ogólnego powstania zbrojnego przeciw 
Niemcom. Powstanie uzyskałoby następnie poparcie wojsk Vichy. Wtedy sojusznicy 
wylądowaliby na południowym wybrzeżu Francji, w pobliżu Marsylii, i stamtąd uderzono 
by wzdłuż różnych osi strategicznych na Niemców. Trzonem tej monumentalnej akcji 
byłyby małe, pancerne i zmechanizowane związki, które Giraud nazywał 
„błyskawicznymi grupami".
Naiwne fantazje Girauda rzucają światło na tę postać. „Żołnierz do głębi, czuł się 
on dobrze tylko w mundurze i w kepi ze złotymi liśćmi dębowymi na głowie. 
W marynarce cywilnej robił wrażenie człowieka przytłoczonego kompleksem. Czegoś 
mu brakowało. W stroju khaki uginał ramiona i przyglądał się gwiazdom na rękawach. 
Widok tej zaszczytnej konstelacji zdawał się podtrzymywać całą jego osobowość" — 
pisze o nim generał Catroux. Podobne zdanie powtarza się u wszystkich, którzy znali 
Girauda.
Z czyjego polecenia podpułkownik de Linares wydobył go z niewoli? Pytanie raczej 
retoryczne. Cały dalszy bieg sprawy wskazuje na to, że inicjatywa wyszła 
od Amerykanów, którzy znużeni poszukiwaniami kogoś reprezentatywnego sięgnęli 
do „rezerw" tkwiących w obozach jenieckich. Giraud był po Weygandzie najstarszym 
wtedy generałem francuskim, który wchodził w rachubę (Nogučs odmawiał), jego więc 
ściągnięto. Uważano, że zastąpi skutecznie de Gaulle'a, że jest „taki sam". 
W rzeczywistości mógł współzawodniczyć z de Gaulle'em wyłącznie pod względem 
wzrostu. Mierzył sobie bowiem 1,85 m.
Zajęła się nim teraz konspiracja Murphy'ego, która powiększyła się o dalsze 
nabytki w postaci kagulardów i rojalistów: Henri d'Astier de la Vigerie (nie mieszać 
z Emmanuelem), Van Hecka — dwóch petainowskich przywódców młodzieżowych — 
dyplomatę Tarbé de Saint-Hardouina i kilku policjantów wyższej rangi z komisarzem 
Achiarym na czele. Osobną grupę stanowili oficerowie, którzy przygotowywali plan 
lądowania wojsk sojuszniczych w Maroku, Tunezji i Algierii. Wyróżniał się wśród nich 
generał Béthouart, który obiecał wziąć wszystko w ręce w Maroku. Od czerwca 1942 r. 
konspiratorzy działali w kontakcie z Giraudem ściśle według instrukcji Murphy'ego. 
Giraud nie przejmował się zobowiązaniem wobec Pétaina. Gdy pytano go o to, 
odpowiadał, że list nie był przysięgą, a zwykłym oświadczeniem. Tak wyjaśni to zresztą 
w swoich wspomnieniach — „Mes Evasions" (Moje ucieczki).
Dla Amerykanów i Anglików sprawa Girauda była pilna, gdyż od kwietnia 1942 r. 
ich sztaby generalne rozważały problem operacji desantowych ewentualnego drugiego 
frontu, którego otwarcia intensywnie domagali się Rosjanie. W związku z tym miały być 
w Anglii rychło skoncentrowane potężne amerykańskie siły interwencyjne („Operacja 
Bolero"), które przeprowadziłyby atak przez kanał La Manche na wybrzeża Francji. 
Na lato 1942 r. planowano próbę w tym kierunku pod kryptonimem „Sledgehammer", ale 
rzeczywiste lądowanie miało nastąpić dopiero wiosną 1943 r. (plan „Round up"). 
Churchill lansował inny projekt. Nazwał go „Gymnast". Proponował lądowanie 
z wybrzeży Afryki północnej, przez Morze Śródziemne, na plażach południowej Francji. 
Argumentował, że spowodowałoby to natychmiastowy powrót Francuzów do obozu 
walczących, związałoby Niemców na zachodzie, osłoniłoby Gibraltar i Anglię, 
przywróciło panowanie nad basenem Morza Śródziemnego i zagroziło Włochom. 
Po długich dyskusjach zgodzono się na kompromis. Postanowiono więc najpierw 
wykonać część planu Churchilla, tj. wylądować w Afryce północnej. Potem zobaczyłoby 
się, czy wybór padnie na lądowanie we Francji południowej, czy na plażach Normandii. 
W ten sposób narodził się plan „operacji Torch", projekt desantu wojsk na wybrzeżach 
afrykańskich. Termin wyznaczono na jesień 1942 r.
Największym problemem w realizacji tego planu było, jak zachowają się tam 
władze i wojska petainowskie. W tym miejscu „Torch" zbiegał się z prowadzonymi już 
od dawna „pracami" Murphy'ego i Solborga. Anglicy zdawali sobie sprawę z antypatii, 
jaką budzą wśród Francuzów; otrzymali już tego dowody w Dakarze i Syrii, nie szukali 
innych. Toteż operacja miała być w całości zrealizowana pod firmą amerykańską, 
z generałem USA na czele. De Gaulle i Wolni Francuzi mieli pozostać najzupełniej 
na boku. Tego życzyli sobie Amerykanie, którzy poza własną antypatią do gaullistów 
wysuwali argument, że ich obecność wywołałaby dodatkowy opór petainowców. 
Wszelkie przygotowania do „Torch" prowadzone były tedy w całkowitej tajemnicy przed 
de Gaulle'em. W tych dniach, to znaczy wiosną i latem 1942 r., de Gaulle toczył 
z Amerykanami nową batalię, która była jak gdyby przedłużeniem sprawy wysp Saint-
Pierre i Miquelon. Gaullistom nie udało się bowiem wtedy zająć całych Antylów. 
Amerykanie postanowili zrobić to za nich. Na własną rękę. Anglików z kolei interesował 
Madagaskar. I też się nie krępowali. Podwójne to posunięcie wykonane zostało prawie 
w jednym czasie. 5 maja osłupiały de Gaulle dowiedział się z agencyjnej depeszy, że 
Anglicy wylądowali pod Diégo-Suarez. Było to niesłychane, gdyż planowano uprzednio 
wspólną operację. W parę dni później — 9 maja, admirał USA, Hoover, przekazał 
francuskiemu admirałowi Robertowi, generalnemu gubernatorowi Antylów, ultimatum, 
w którym polecił mu unieruchomienie okrętów i statków w portach oraz samolotów 
na lotniskach, jak również podporządkowanie się poleceniom amerykańskim. 
Jednocześnie zaciekłe boje o kompetencje toczyły się w Nowej Kaledonii między 
amerykańskim generałem Patchem a francuskim przedstawicielem, komandorem 
Thierry d'Argenlieu. Ten drugi aresztował i wywiózł na małą wysepkę miejscowego 
przedstawiciela Vichy, niejakiego Sautota, i kilku jego urzędników. Patch postanowił 
więc aresztować d'Argenlieu, który musiał się ukryć w dżungli. Daje to miarę tego, co 
działo się wówczas między sojusznikami.
„Stany Zjednoczone i Wielka Brytania są zgodne co do tego, że Madagaskar 
zwrócony zostanie Francji po wojnie lub z chwilą, gdy okupacja tej wyspy nie będzie już 
miała istotnego znaczenia dla wspólnej sprawy Narodów Zjednoczonych" — głosił 
komunikat Departamentu Stanu, doprowadzając de Gaulle'a do prawdziwej furii. Było to 
więcej, niż mógł wytrzymać.
W samym ogniu batalii de Gaulle spotkał się w Londynie z ministrem spraw 
zagranicznych ZSRR Mołotowem i ambasadorem Bogomołowem. Serdeczność tej 
wymiany poglądów została przez szefa Wolnych Francuzów szczególnie podkreślona. 
Równoważył nią swoje kłopoty z Anglikami i Amerykanami. Poza tym łączyło go 
z Rosjanami rozgoryczenie pod adresem aliantów. Moskwa przecież ciągle na próżno 
domagała się drugiego frontu w Europie zachodniej. De Gaulle zobowiązał się 
do wywierania nacisku na sojuszników w tym kierunku. Przyrzekł też, że będzie „przez 
swą postawę dyplomatyczną i publiczną przyczyniał się do zlikwidowania izolacji, 
w jakiej Rosja Radziecka od dawna się znajdowała". Rosjanie z kolei mieli popierać 
wysiłki Wolnych Francuzów zmierzające do przywrócenia jedności imperium, Francji 
i narodu francuskiego. De Gaulle wyraźnie daje do zrozumienia, że mówił z Mołotowem 
o sprawie Madagaskaru. Nie pisze natomiast w „Pamiętnikach wojennych" nic o swoim 
spotkaniu z Bogomołowem 6 czerwca 1942 r., kiedy to pytał, czy w wypadku zerwania 
przez Wolną Francję stosunków z Anglikami Związek Radziecki przyjąłby go na swym 
terytorium wraz z armią. Fakt ten figuruje niemniej jednak w wydanym przez 
Ministerstwo Spraw Zagranicznych ZSRR w 1959 r. zbiorze dokumentów zatytułowanym 
„Stosunki francusko-radzieckie w okresie Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR". Pisze o tym 
również profesor francuski Henri Michel. Daleko zaszły więc sprawy.
W tymże dniu 6 czerwca de Gaulle wystosował coś w rodzaju ultimatum 
do Churchilla i Edena.
„Gdyby miało się,tak zdarzyć, że Francja mogłaby z powodu swych sojuszników 
stracić coś z tego, co do niej należy, nasza bezpośrednia współpraca nie posiadałaby 
już podstaw". Pod tą samą datą w depeszy zaadresowanej do Bejrutu, Brazzaville 
i Numei, gdzie przebywali jego delegaci, oznajmiał:
„Gdyby moje podejrzenia się potwierdziły, nie zgodzę się na to, by nadal 
pozostawać w przymierzu z mocarstwami anglosaskimi. Dalsze udzielanie im naszej 
bezpośredniej pomocy uważałbym od tej chwili za przestępstwo".
Był więc naprawdę zdecydowany. Widział, że traci pomoc na Zachodzie, zwracał 
się więc konsekwentnie na Wschód. Ciekawa pod tym względem jest jego depesza z 21 
czerwca wysłana do Rogera Garreau w Moskwie:
„Istnienie niepodległego państwa polskiego naszym zdaniem możliwe jest tylko 
na gruncie porozumienia z Rosją. Pragniemy gorąco, by doszło do tego porozumienia, 
i nie zamierzamy się mieszać do spraw spornych, które mogą się wyłonić między tymi 
dwoma krajami".
Oświadczenie to nie mogło się podobać w polskich kołach rządowych w Londynie, 
ale dla politycznego pragmatyzmu de Gaulle'a zbliżenie z Moskwą było teraz 
ważniejsze. Jednocześnie był absolutnym realistą. Instrukcja przekazana Garreau 
pokrywała się z jego wizją przyszłych stosunków w Europie. Z wizją prawidłową, w myśl 
której już wtedy w osobnej deklaracji Komitetu Narodowego potępił ostro układ 
monachijski. Był jednym z pierwszych, którzy to zrobili.
Kontrofensywa de Gaulle'a przyniosła wyniki. W lipcu Anglicy i Amerykanie przeszli 
do dyplomatycznego półodwrotu. To znaczy: nie wtajemniczyli wprawdzie de Gaulle'a 
w swoje plany odnoszące się do Afryki północnej, ale postanowili trochę złagodzić 
napięcie.
Tak tedy 9 lipca Amerykanie zdecydowali się uznać Francuski Komitet Narodowy 
jako „symbol francuskiego oporu wobec państw Osi", przyznali Wolnej Francji prawo 
do pomocy wojskowej, jednakże pragnąc podkreślić, że nie wchodzi tu w rachubę żadne 
uznanie natury politycznej, mianowali delegatami przy komitecie oficerów, a nie 
dyplomatów z Departamentu Stanu. Szło o to, żeby wobec Vichy można było 
powiedzieć, że było to wyłącznie posunięcie „praktyczne". Waszyngton ciągle jeszcze 
liczył na Vichy.
W pięć dni potem, w samo święto 14 Lipca, de Gaulle proklamował Francję 
Walczącą. Była to nowa nomenklatura, zastępująca dotychczasową Wolną Francję. 
Nowa nazwa łączyła w całość Francuzów poza granicami kraju z tymi, którzy działali 
w konspiracji. W tymże dniu generał Dwight D. Eisenhower przybył jako gość na defiladę 
wojsk Francuskich w Londynie z okazji święta narodowego.
Anglicy z miejsca uznali Francję Walczącą. Poszliby zapewne i dalej, uznając ją 
jako rząd, ale awersja amerykańska stanowiła dla Churchilla prawdopodobnie 
przeszkodę nie do przebycia. De Gaulle twardo trzymał się swego stanowiska.
„Francja Walcząca gotowa jest iść ze swymi sojusznikami pod warunkiem 
absolutnym, że jej sojusznicy idą z nią" — mówił.
Starał się wtedy wykonać swoje zobowiązania wobec Rosjan, rzecz wypływającą 
zresztą z jego najgłębszego przekonania: walczył gorąco o szybkie stworzenie drugiego 
frontu w Europie. Jego zabiegi przyjmowano z lodowatą flegmą. Milton Viorst opisuje 
jedno z takich spotkań de Gaulle'a z generałami Marshallem, Kingiem, Eisenhowerem 
i Clarkiem w Londynie. Atmosfera była lodowata. Marshall powiedział kilka banałów. De 
Gaulle'a, który z zapałem mówił o drugim froncie, wysłuchano z ostentacyjną 
pobłażliwością. Bez najmniejszych komentarzy. W wymownym milczeniu. Całość robiła 
wrażenie trybunału, który wydał już dawno swój wyrok na szefa Francji Walczącej. De 
Gaulle w swoich „Pamiętnikach wojennych" odnotowuje to spotkanie bez komentarzy.
Spotykało go więcej takich afrontów. Był do nich już przyzwyczajony, choć ich nie 
zapominał. One też ukształtowały jego stosunek do Anglików i Amerykanów 
w przyszłości.
5 sierpnia de Gaulle wyjechał z Londynu do Kairu. Próbne lądowanie w Dieppe 18 
sierpnia 1942 r. dowiodło sojusznikom pracującym wtedy nad planem „Torch", jak trudne 
są operacje desantowe i jak starannego wymagają przygotowania.
28 września Moskwa zawarła układ z Komitetem Narodowym. Uznała Francję 
Walczącą za „zjednoczenie (ensemble) obywateli i terytoriów francuskich nie 
zgadzających się na kapitulację i wszelkimi stojącymi do ich dyspozycji środkami 
przyczyniających się, gdziekolwiek są, do wyzwolenia Francji". Komitet Narodowy został 
przez Kreml uznany za „kierowniczy organ Francji Walczącej, jedyny upoważniony 
do organizowania udziału obywateli i terytoriów francuskich w wojnie 
i do reprezentowania wobec rządu ZSRR terytoriów francuskich".
Był to ogromny postęp w nomenklaturze prawnej i dyplomatycznej w porównaniu 
ze stanowiskiem USA, które dopatrywały się w komitecie jedynie „symbolu", czy 
z pozycją Anglii, która widziała w tej instytucji czynnik „organizujący udział Francuzów 
w wojnie". Dla Rosjan wyłączność komitetu nie podlegała żadnej wątpliwości. Był on 
w ich oczach de facto rządem, choć nie używali tego określenia.
W „Pamiętnikach wojennych" de Gaulle zwraca parokrotnie uwagę na pogłębiającą 
się zależność Anglików od Amerykanów, począwszy od 1942 r., w miarę coraz 
większego wciągania się Stanów Zjednoczonych do działań wojennych. Po wojnie 
zresztą zależność ta wcale nie znikła i stała się jedną z podstawowych danych nowej 
konfiguracji światowej. De Gaulle był świadkiem początków owej metamorfozy; zanim 
jeszcze nastąpiła inwazja w Afryce północnej czy gdziekolwiek na kontynencie 
europejskim, Amerykanie już „zajęli"... Anglię. Szef Francji Walczącej krytykuje z tego 
powodu Brytyjczyków. Nie podoba mu się ich postępowanie, ta uległość we wszystkim 
wobec parweniuszów zza Oceanu, którzy nigdy jeszcze nie prowadzili samodzielnie 
żadnej większej wojny, a teraz nieoczekiwanie dla siebie samych wysuwali się na czoło 
zachodnich aliantów w konflikcie przerastającym ich wyobraźnię. De Gaulle był tu 
w innym położeniu. Sam, ze swoimi Wolnymi Francuzami na emigracji, miał mimo 
słabości swego położenia o wiele większą swobodę ruchów niż Anglicy. Był wobec 
Amerykanów w mniejszej mierze petentem niż Anglicy, gdyż mniej od nich potrzebował. 
Sytuacja układała się tak, że oni jego wciąż potrzebowali. I to we wszystkich operacjach, 
jakie w tej strefie wojny planowali. Wirtuozeria gry politycznej de Gaulle'a polegała 
na tym, że umiał to dostrzec. Stąd jego ciągłe i śmiałe pojedynki z Amerykanami. 
Roosevelt bowiem nie pojmował mechanizmu działającego na odcinku francuskim. Nie 
rozumiał do końca, że przymierze z Wolnymi Francuzami jest niezbędne dla sprawnego 
prowadzenia wojny. Prezydent USA i jego współpracownicy popełniali błąd za błędem. 
Było to szczególnie uderzające w operacji „Torch".
IX
„Mężczyzna walczy mieczem,
nie plwocinami".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
W październiku 1942 r. Afryka północna była przedmiotem planów jednej i drugiej 
strony walczącej. Niemcy wiedzieli już o projektach amerykańskich w tej strefie i chcieli 
zająć przynajmniej Bizertę, aby mieć do dyspozycji jakiś port, czyli drzwi na morze, i nie 
pozwolić na odcięcie wojsk działających w Libii. Amerykanie musieli więc wreszcie 
urzeczywistnić swój projekt, który w owym czasie był już tajemnicą poliszynela. Różnymi 
drogami dotarł on w lecie 1942 r. do de Gaulle'a i do Vichy. Szef Francji Walczącej 
poinformował o tym pod koniec sierpnia swoją delegację w Londynie. Strona 
petainowska zareagowała w inny sposób: z początkiem października Robert Murphy 
otrzymał nieoczekiwaną propozycję nawiązania kontaktu z admirałem Darlanem, 
osobistością nr 2 kolaboracji. Powiększało to wachlarz amerykańskich możliwości. 
Darlan zjawiał się jako drugi muszkieter obok Girauda. Którego z nich wybrać?
Dylemat rozstrzygnął podobno osobiście Eisenhower: brać jednego i drugiego. 
Giraud będzie reprezentował wojska lądowe, Darlan marynarkę. Potem, według planu 
Eisenhowera, Giraud objąłby zarząd cywilny, a Darlan dowodzenie wojskami. Churchill 
nie miał co do tego planu żadnych obiekcji. Wysuwał je natomiast generał Charles Mast, 
stojący w tym czasie w Algierze na czele wojskowego odgałęzienia konspiracji 
i popierający kandydaturę Girauda. W grę nie wchodziły naturalnie żadne względy 
natury etycznej, moralnej czy choćby politycznej. Po prostu Mastowi i innym niewygodna 
była konkurencja Darlana. Girauda już sobie „wychowali", mieli go w ręku. Darlan — 
wiedzieli o tym — zjawiłby się ze swoją ferajną. To nie było wygodne.
Murphy nie potrafił rozstrzygnąć sporu; konspiracja domagała się gwarancji. 
Wreszcie stanęło na tym, że do Algieru przyjedzie potajemnie wyższy oficer armii USA 
z całą delegacją. Konspiratorzy przedstawią mu swój plan bezkrwawego i bezgłośnego 
(bez wystrzału) lądowania wojsk amerykańskich w Afryce północnej. Przy tej okazji 
rozstrzygnie się ostatecznie sprawy personalne. Zgodnie z tym postanowieniem 22 
października 1942 r. w małej miejscowości Cherchell zjawił się na oznaczonym rendez-
vous nie kto inny jak sam generał Clark, dowódca amerykańskich wojsk lądowych 
na atlantyckim teatrze działań wojennych i zastępca Eisenhowera w planowanej operacji 
„Torch". Clarkowi towarzyszyło kilku wyższych oficerów USA. Podróż tej grupy trwała 4 
dni i odbywała się kolejno samolotem, okrętem podwodnym, łodzią pneumatyczną, 
rowerami i na mułach. Samo spotkanie trwało zaledwie kilka godzin, a jego miejscem 
była chłodna piwnica z beczkami wina. (Obawiano się policji). W drodze powrotnej, 
podczas gwałtownej burzy, Amerykanie z trudem tylko odnaleźli łódź pneumatyczną 
i wśród niebywałych perypetii dotarli do swego okrętu podwodnego. Parę razy omal się 
nie potopili. Stracili wszystkie dokumenty i pieniądze, które wraz z ich ubraniami uniosły 
fale morskie.
Wyprawa ta odkrywa, czym była w owym czasie strona amerykańska. Dowódca 
wojsk lądowych i jego sztab ruszający na taką eskapadę! Tracący czas na tego rodzaju 
farsę. Nie ulega wątpliwości, że całą tę sprawę mógł załatwić jakiś oficer zwiadowczy, 
względnie sam Murphy przy odpowiednich uprawnieniach. Najlepsze jest jednak to, że 
tym, kto wysłał Clarka i poinstruował go, był sam prezydent Roosevelt.
Według generała Beaufre'a, członka algierskiej konspiracji, który jednak przebywał 
wtedy w metropolii, gdyż zajmował się osobą Girauda, Amerykanie traktowali 
cherchelską eskapadę jako „psychologiczny kontakt", który miał wykazać Francuzom, że 
traktuje się ich poważnie.
„Clark, który miał w tym czasie faktycznie stopień podpułkownika, podobnie jak 
Eisenhower nie posiadał — pisze Beaufre — żadnego doświadczenia, żadnej 
fachowości. Paraduje, bluffuje z niewinną hipokryzją jak większość Amerykanów w tych 
okolicznościach".
Konspiracja nie była w lepszych stosunkach z Amerykanami niż de Gaulle. Ci 
zza Oceanu strzelali gafę za gafą. Nie mieli żadnego podejścia. Oszukiwali tak naiwnie, 
że spostrzegano rzecz natychmiast. Konspiratorów najbardziej irytowało jednak to, że 
wysoko postawiony sojusznik nie chciał im ujawnić daty operacji. Uważali takie 
postępowanie za wyraz szczytowej nieufności. Byli tym głęboko dotknięci. O rychłym 
lądowaniu sojuszniczym w Afryce północnej pisała już bowiem wtedy otwarcie cała 
prasa brytyjska i amerykańska, a także japońska. Okręty sojusznicze znajdowały się już 
w drodze. Ukrywano tylko datę desantu.
De Gaulle ostentacyjnie pozostawał na Bliskim Wschodzie. Udawał, że ignoruje 
całą sprawę. Wiedział dobrze: nadejdzie moment, kiedy zwrócą się do niego.
24 października 1942 r. Giraud został przez Lemaigre-Dubreuila poinformowany (z 
polecenia Murphy'ego), że ma się przygotować do drogi. Generał poprosił o zwłokę: miał 
do załatwienia sprawy rodzinne. Oświadczył, że nie zdoła wyjechać przed 4 listopada. 
Jak na wodza naczelnego, wcale nieźle. Giraud postanowił bowiem, że będzie wodzem 
naczelnym operacji desantowej we... Francji. W tych dniach usilnie praGOwał nad 
planem lądowania w okolicach Marsylii. Afryka północna nie interesowała go nad miarę. 
Wysłał jedynie list do Masta stwierdzając, że ma go zastąpić w prowadzeniu operacji, 
ponieważ nieco się spóźni. W trybie biurowym wszystko szło należycie. Kiedy jednak 
dotarło do Masta, ten wpadł w gniew. Irytowało go postępowanie Amerykanów, którzy 
widzieli we Francuzach zwykłych wykonawców. Doszło do niebywale burzliwej sceny 
z Murphym, który nie przewidział takiej reakcji. Przeraził się nią. Cały plan wydał mu się 
zagrożony. Toteż natychmiast zadepeszował do Roosevelta, proponując odłożenie 
działań na jakiś czas, aby odzyskać zaufanie Francuzów, bez których rzecz może wziąć 
w łeb. Propozycja naiwna i spóźniona. Oczywiście nie można było powstrzymać tak 
ogromnej i rozwijającej się już operacji. Roosevelt stwierdził to w swej odpowiedzi 
na depeszę Murphy'ego, któremu prezydent polecał udobruchać jakoś Masta i innych 
konspiratorów.
Teatr trwał. Jedne rzeczy działy się na scenie, inne za kulisami. Jedne miały 
znaczenie doraźne i krótkotrwałe, inne były zapowiedzią odległego jutra. Tak jest 
zawsze w historii. W powszechnym rozgardiaszu różnych intryg i przygotowań nikt nie 
zauważył wtedy manifestu niepodległościowego, jaki w tych dniach opublikował algierski 
przywódca arabski Ferhat Abbas. Usiłował on — wobec zbliżania się historycznych 
zmian — walczyć o niezależność Algierii. Apelował do sojuszników. Został za to 
aresztowany i osadzony w więzieniu, jednakże bój o wolność się zaczął. W owych 
dniach stanowiło to naturalnie całkowicie boczny wątek. Miał on zainteresować 
Francuzów i świat dopiero w kilkanaście lat później.
5 listopada 1942 r. wszystko przesłoniła nadzwyczajna sensacja: samolotem 
wprost z Vichy przyleciał do Algieru admirał Darlan. Pretekstem była choroba syna 
przebywającego w jednym ze szpitali algierskich. Darlan zjawiał się na scenie przed 
Giraudem i przed lądowaniem amerykańskim. Chciał bezwzględnie obsadzić pierwszą 
rolę i uważał, że jego godzina nadeszła.
Ciekawa rzecz: Amerykanie przyznają się do kontaktu z Darlanem na kilka tygodni 
przed operacją „Torch", ale zaprzeczają temu, jakoby jego przybycie do Algieru było 
związane z tymi działaniami lub z jakimiś zabiegami ich wywiadu. Usiłują podtrzymać 
wersję, w myśl której przybycie admirała było — niezależnie od kontaktu z pułkownikiem 
Solborgiem — dziełem zbiegu okoliczności. Syn Darlana był istotnie poważnie chory 
na Heine-Medina; nie da się temu zaprzeczyć. Czym wytłumaczyć zachowaną do dziś 
przez Amerykanów w tej kwestii wersję? Prawdopodobnie usiłują zatuszować grę, którą 
prowadzili równocześnie z tyloma kontrahentami.
W tymże dniu, 5 listopada, Giraud znajdował się już w małej miejscowości 
Lavandou w pobliżu Tulonu, gdzie czekał na amerykański okręt podwodny, który miał go 
przewieźć na Gibraltar. Churchill i Roosevelt wymienili depesze. Prezydent USA jeszcze 
raz sprzeciwiał się formalnie jakiemukolwiek uprzedzaniu de Gaulle'a o terminie 
operacji. W sobotę 7 listopada 1942 r. ambasador ZSRR przy rządach emigracyjnych 
Bogomołow wydał przyjęcie z okazji rocznicy Rewolucji Październikowej. Na tym 
przyjęciu czechosłowacki minister spraw zagranicznych Jan Masaryk szepnął jednemu 
z Wolnych Francuzów — Plevenowi: „Lądują dziś w nocy". Pleven natychmiast 
zaalarmował swoich kolegów.
Wiadomość była prawdziwa. W nocy z 7 na 8 listopada 290 amerykańskich 
i brytyjskich jednostek pływających podzielonych na trzy grupy zbliżyło się ze swoim 
ładunkiem 110 000 żołnierzy oraz całej masy sprzętu do brzegów Afryki północnej. 
O godzinie 2.00 w Vichy wiedziano już, co się święci. Amerykański charge d'affaires 
Tuck wręczył depeszę zaadresowaną przez Roosevelta do marszałka Pétaina. Jest to 
tekst zawierający wyjaśnienie, że Amerykanom idzie wyłącznie o obronę imperium 
francuskiego przed wojskami Osi.
„Śniło mi się o tym dziś w nocy" — powiedział marszałek i oznajmił, że wojska 
francuskie będą walczyły przeciw Amerykanom i Anglikom, broniąc terytorium Afryki 
północnej.
Do de Gaulle'a wiadomość doszła o godzinie 4.30. Szef jego sztabu, pułkownik 
Billotte, odebrał w tej kwestii telefonogram z gabinetu premiera Churchilla.
„Doskonale! Mam nadzieję, że ludzie Vichy wrzucą ich do morza. Nie włazi się 
do Francji drogą włamania" — rozzłościł się de Gaulle.
Był do głębi wzburzony postępowaniem swoich sojuszników. Z ich powodu 
przecież znajdował się tu, w Londynie, w pantoflach i w pidżamie w godzinie „H", 
zamiast być tam, wśród żołnierzy. Takiego afrontu nie doznał jeszcze ze strony 
Roosevelta i Churchilla.
Odbiciem tych nastrojów, w których znajdował się nie tylko szef Wolnych 
Francuzów, lecz i całe jego otoczenie, jest artykuł opublikowany przez gaullistowski 
tygodnik wydawany wtedy w Londynie pt. „La Marseilaise" (Marsylianka). W tekście tym 
czytamy:
„Francji wyrządzono ogromną szkodę. Wobec historii amerykańska okupacja 
ziemi, która kosztowała nas tyle krwi, przygnębia kraj bardziej niż okupacja 
departamentów francuskich przez Niemców, gdyż godzi w jego honor".
Głęboko zraniony de Gaulle pozostał jednak dyplomatą. Nie zapominał, że gra 
trwa i że regułą dyplomacji jest unikanie skrajności i zacietrzewienia, zemsta zaś to 
potrawa, którą spożywać należy na zimno. W rezultacie tegoż jeszcze 8 listopada 
wygłosił przez radio jedno ze swoich najgorętszych przemówień. W płomiennych 
słowach wzywał Francuzów do poparcia akcji.
„Powstańcie! Pomóżcie naszym sojusznikom! Przyłączcie się do nich bez żadnych 
zastrzeżeń. Nie oglądajcie się ani na nazwiska, ani na formuły. Patrzcie, oto nadszedł 
moment".
Nie kazał się oglądać „na nazwiska ani na formuły". Było to ogromnie zręczne. 
Skoro stawiano na Darlana czy Girauda, de Gaulle też przyjmował piłkę. Odrzuci ją 
przecież w odpowiedniej chwili. Najważniejsze było teraz nie schodzić z boiska, nie dać 
się z niego zepchnąć. Grać dalej, grać za wszelką cenę, wykorzystując luki i słabości 
nielojalnych partnerów.
Tymczasem u wybrzeży Afryki północnej rozgrywały się sceny zgoła niezrównane. 
Operacja „Torch" okazała się synonimem bałaganu, rzadkiego nawet w tej wojnie.
Przede wszystkim zapomniano o generale Giraud, który po odpłynięciu 
z Lavandou dotarł okrętem podwodnym do Balearów. Tam przesiadł się na hydroplan 
i wreszcie 7 listopada znalazł się w Gibraltarze, gdzie funkcjonował wtedy sztab 
Eisenhowera, Clarka i Butchera. Według ich wspomnień Giraud chciał objąć 
dowodzenie całością operacji desantowej. Beaufre broni Girauda i zapewnia, że nie miał 
on bynajmniej takiego zamiaru, ale Amerykanie źle go zrozumieli, bo tłumacz, pułkownik 
Holmes, był fatalny: nie przekładał zdań, ale reasumował je błyskotliwie, nie troszcząc 
się o dokładną treść. Niezależnie od tego strona amerykańska i tak uważała obecność 
Francuzów za dodatkowy kłopot. Girauda zostawiono więc w Gibraltarze. Zapomniano 
o nim jak gdyby. Zadowolono się jego odezwą do wojska w Afryce północnej, 
zredagowaną zresztą i z góry przygotowaną przez Amerykanów. Podpisał ją bez 
dyskusji. Kiedy Amerykanie odpłynęli, miał powiedzieć do Beaufre'a:
— Oszukali nas.
Pozwolono im odlecieć z Gibraltaru dopiero 9 listopada do Blidy, gdzie nie było 
nikogo, kto by ich oczekiwał. Wśród bardzo zabawnych perypetii, opisanych z humorem 
przez Beaufre'a, musieli długo szukać kontaktu z amerykańskim dowództwem, 
przedzierając się między niezbyt przyjaźnie usposobionymi do nich jednostkami 
petainowskimi i alianckimi. Nikt nie interesował się generałem Giraudem w tej chwili.
Rzeczywiście działy się poważniejsze sprawy. Konspiracja zawiodła prawie 
całkowicie. Przyczyny tego są skomplikowane i nie wyjaśnione do dziś. W swych 
wspomnieniach przedstawiciele obu stron oskarżają się wzajemnie o różne błędy. 
Bardzo kosztowne zresztą. Po obu stronach — petainowskiej i amerykańsko-brytyjskiej 
— padło w ciągu trzech dni walk (od 8 do 11 listopada) około 6 tysięcy ludzi. Alianci 
zatopili w impecie swego natarcia lub uszkodzili ponad 21 francuskich okrętów pod flagą 
Vichy, zniszczyli 135 petainowskich samolotów na ziemi lub w powietrzu. Sami też 
stracili kilkanaście wielkich jednostek morskich, przeszło sto barek desantowych i 70 
samolotów. Całą tę batalię stoczono pod samym bokiem Niemców, którzy korzystając 
z zamieszania bez przeszkód przerzucili do Tunisu 9 listopada około 100 swoich 
samolotów.
Zaskoczenie i rozczarowanie. Takiego przyjęcia amerykańscy dyplomaci 
i dowódcy nie spodziewali się najzupełniej. Doświadczenia z Dakaru oraz Syrii 
spowodowały, że de Gaulle został od operacji tym razem odsunięty. W Waszyngtonie 
i Londynie sądzono — jak pamiętamy — że jego obecność drażniłaby petainowców. 
Uważano więc, że odsunięcie gaullistów na bok ugłaska tamtych. Omylono się. Walka 
była równie, jeśli nie jeszcze bardziej zaciekła. I to mimo długich i żmudnych 
przygotowań ze strony Murphy'ego i Solborga. Rachuby polityczne Amerykanów 
okazały się tedy najzupełniej błędne. Dostrzegali to, ale i teraz nie zmieniali 
postępowania. Brnęli dalej, już nie według ustalonego programu, lecz bez żadnego 
planu, zaplątani w niewiarygodny mętlik personalny.
W pojedynku, jaki się teraz zaczynał, de Gaulle pokaże całą klasę swej szermierki 
dyplomatycznej. Będzie to makiawelizm utalentowanego polityka połączony z głęboką 
wiarą patrioty i nieodłącznym poczuciem humoru towarzyszącym nawet cynicznym 
i brutalnym posunięciom.
Począwszy od 13 listopada Darlan nosił tytuł wysokiego komisarza Francji 
w Afryce północnej; Giraud był naczelnym wodzem francuskich sił zbrojnych, a generał 
Juin, który odegrał dużą rolę w przerwaniu ognia (skłonił do tego innych generałów 
z opornym Nogučsem, zaciekłym petainowcem, na czele), otrzymał stanowisko jego 
zastępcy. Z ekipą tą Amerykanie zrobili właściwie wszystko, co chcieli. Stany 
Zjednoczone nie uznały więc żadnej suwerenności francuskiej w Afryce północnej; 
przyrzekały tylko ogólnikowo „wyzwolić Francję i przywrócić imperium francuskie". 
W interpretacji Eisenhowera szło tu jedynie o „cele ogólnie uzgodnione", a nie o żadne 
zobowiązania. Ten układ generała Clarka z Darlanem był po prostu doraźnym 
wojskowym porozumieniem, a nie dokumentem politycznym.
Jak dalece Amerykanie nic, ale to najzupełniej nic nie rozumieli sytuacji, świadczy 
depesza wysłana wtedy przez generała Eisenhowera do Roosevelta:
„Doskonale rozumiem zaskoczenie Londynu i Waszyngtonu wobec obrotu 
negocjacji w Afryce północnej... Jednakże imię marszałka Pétaina cieszy się olbrzymim 
prestiżem. Każdy usiłuje tu wywołać wrażenie, że cień i sylwetka marszałka patronują 
wszystkim jego poczynaniom i życiu. Gubernatorzy cywilni, dowódcy morscy i lądowi 
zgodni są co do tego, że jeden tylko człowiek ma oczywiste prawo do występowania 
w imieniu Pétaina i że człowiekiem tym jest admirał Darlan. Nawet generał Giraud... 
przyjmuje tę nie podlegającą dyskusji prawdę i musiał z tej racji zmodyfikować swoje 
zamierzenia i intencje. Bardzo ważne jest, żebyśmy zrozumieli, iż w razie jakiejś naszej 
próby narzucenia z zewnątrz obcego personelu narazimy się na ryzyko niebezpiecznego 
zakłócenia równowagi, jaką udało się nam osiągnąć".
Ostatnie zdanie tej oceny odnosiło się oczywiście do gaullistów. Eisenhower dal 
się całkowicie zwieść przez tych generałów i pułkowników ze służby kolonialnej, których 
horyzont nie sięgał poza mur koszarowy. W okupowanej Francji i innych krajach 
opanowanych przez hitlerowców, w Anglii, która była przecież blisko Europy, a także 
w Ameryce, układ z Darlanem wywarł jak najgorsze wrażenie. Wstrząśnięta została nim 
także opinia publiczna w USA, gdzie prasa ostro krytykowała Departament Stanu, 
a zwłaszcza Hulla, za taką politykę. Fakt bez precedensu w obyczajach amerykańskich: 
generał Marshall w specjalnym piśmie poufnym rozesłanym redakcjom prosił 
o zahamowanie krytyk, gdyż idzie o zaoszczędzenie strat wojskom USA.
W rezultacie komedia trwała. Darlan w otoczeniu innych petainowców — Nogučsa 
i Boissona — przy akompaniamencie Girauda i Juina utrzymywali w mocy wszystkie 
prawa i dekrety Vichy. Amerykanie udawali, że tego nie dostrzegają. Interesowała ich 
wyłącznie doraźna sytuacja, która nie przedstawiała się najlepiej. Niemcy twardo 
trzymali Tunezję. Działania przeciw nim dopiero się zaczynały. 11 listopada 1942 r. 
wojska hitlerowskie przekroczyły ostentacyjnie linię demarkacyjną dzielącą „państwo 
Vichy" od tak zwanej strefy okupowanej. Wojska okupacyjne defilowały ulicami rzęsiście 
oświetlonych miast południowej Francji (hitlerowcy wiedzieli, że alianci nie wykorzystają 
tego oświetlenia do bombardowań w takim dniu, względnie usiłowali sprowokować 
naloty). Żołnierze niemieccy szli swoim paradnym kaczym chodem z głośnym przytupem 
i wyprężaniem pośladków. Była to odpowiedź na inwazję aliancką w Afryce północnej. 
Na ludności francuskiej ta demonstracja siły nie wywarła większego wrażenia. I tak 
podział na strefy był czystą formalnością. Faktycznie Francja była krajem okupowanym 
w całości. To, że dotąd wojska hitlerowskie na południe od linii demarkacyjnej nosiły 
nazwę „operacyjnych", a na północ od niej „okupacyjnych", nie miało żadnego 
znaczenia. Tu i ówdzie defilady hitlerowskie z 11 listopada zakłócone zostały 
zamachami ze strony ruchu oporu. Lęk przed okupantem ustąpił już dawno 
powszechnej nienawiści. Do tego wiedziano, że tamci nie są niezwyciężeni. Cofali się 
na wschodzie i musieli przegrać wojnę. Francuzi zdawali sobie z tego sprawę.
Dla ludności algierskiej, tej rdzennej, arabskiej i muzułmańskiej, wydarzenia te nie 
były zbytnim wstrząsem. Stanowiły natomiast niebywale ważną lekcję polityczną. Oto 
na oczach Arabów kolonizatorzy bili się między sobą. Francuzi strzelali do Francuzów; 
Amerykanie i Anglicy byli skłóceni z Francuzami i dawali niecodzienne przedstawienie. 
Była to całkowita nowość. Z rąk do rąk przechodził manifest niepodległościowy Ferhata 
Abbasa. Na murach miast pojawiły się nalepki: „Obywatele francuscy? Nie. Obywatele 
algierscy? Tak". Wyszła pierwsza arabska gazeta konspiracyjna w języku francuskim — 
„Action Algérienne" (Akcja Algierska). Jej artykuły występowały przeciw wynaradawianiu 
Arabów i asymilacji europejskiej. Wzywały do poczucia narodowego i walki o własne 
państwo.
Do de Gaulle'a dochodziły wiadomości o tych wystąpieniach. Przeciwny ideologiom 
i partiom politycznym, szef Wolnych Francuzów wierzył jednak głęboko w niezniszczalny 
instynkt narodowy, najgłębszy, najbardziej tkwiący w człowieku.
„Obecność Francji w Algierii jest błędem. Nie zdołaliśmy tego narodu ani do siebie 
przywiązać, ani pozwolić na jego rozkwit. To długo nie potrwa. Trzeba się będzie stąd 
wynieść pewnego dnia" — miał powiedzieć według J.-R. Tournoux do jednego 
ze swoich oficerów. Tego samego zdania był ongiś w Syrii. Jego wizja znów była 
prawidłowa. Stawiał diagnozę na daleką metę, wnioskując na podstawie pierwszych, 
lecz nieomylnych objawów.
Teraz jednak doraźnie absorbowała go szarpanina personalna w Algierze.
11 listopada 1942 r. Churchill pisał do Roosevelta, że „należy za wszelką cenę 
uniknąć stworzenia w Algierii dwóch rywalizujących z sobą francuskich rządów 
emigracyjnych, z których każdy miałby poparcie jednego z sojuszników". Stosowali obaj 
tę receptę, która wywołała niezwykle gwałtowną reakcję de Gaulle'a. Świadczy o tym 
jego nota przesłana admirałowi USA Starkowi.
„Rozumiem — pisał de Gaulle na wiadomość o układzie Amerykanów z Darlanem 
— że Stany Zjednoczone kupują sobie zdradę wiarołomców, kiedy to okazuje się 
korzystne, płacenie jednak nie powinno się odbywać z ujmą dla honoru Francji".
Nota, którą Stark zniszczył, nie chcąc wywoływać nieodwracalnego incydentu 
dyplomatycznego, przedostała się jednak do prasy za pośrednictwem Soustelle'a, 
zajmującego się wtedy informacją Wolnych Francuzów. Opinia publiczna była 
bezwzględnie po ich stronie. I de Gaulle czekał na swoją godzinę, która się zbliżała.
16 listopada 1942 r. Roosevelt pisał do Eisenhower a:
„1. Nie mamy zaufania do Darlana. 2. Nie możemy utrzymywać przy władzy 
cywilnej dłużej, niż to będzie absolutnie potrzebne, człowieka, który współpracował 
z Hitlerem i którego uważamy za faszystę. 3. Należy starannie nadzorować jego ruchy 
i obserwować znajomości".
Prezydent cofał się też na całego wobec prasy. W tym samym dniu — 16 listopada 
— oświadczył na konferencji prasowej:
„Nie zgadzam się na polityczne układy, które generał Eisenhower zawarł* 
prowizorycznie w Afryce północnej. Rozumiem i aprobuję całkowicie zdanie tych, którzy 
w Stanach Zjednoczonych uważają, że wobec historycznych wydarzeń dwóch ostatnich 
lat żaden trwały układ z admirałem Darlanem nie może być podpisany".
I dalej, po otwartym potępieniu Vichy (które w wyniku lądowania Amerykanów 
w Afryce północnej zerwało w nimi stosunki dyplomatyczne):
.Przyszły rząd francuski nie zostanie stworzony przez pojedynczego człowieka 
w metropolii francuskiej lub na terytoriach zamorskich, lecz przez naród francuski, kiedy 
zostanie on wyzwolony w wyniku zwycięstwa Narodów Zjednoczonych". Manewr 
odwrotowy Roosevelta odnosił się więc wyłącznie do Vichy. Zacytowany tu drugi 
fragment wypowiedzi prezydenta wskazuje, że nie zmienił on w niczym pozycji wobec 
Wolnych Francuzów i dalej nie uznawał generała de Gaulle'a.
W tymże dniu — 16 listopada — de Gaulle, który w pełni wykorzystywał sytuację, 
odbył bardzo ostrą rozmowę z Churchillem.
„Francję ogarnęło osłupienie. Pomyślcie, panowie — mówił do premiera 
angielskiego — jakie mogłoby to mieć nieobliczalne konsekwencje, gdyby Francja 
doszła do wniosku, że jej wyzwolenie w rozumieniu Anglosasów to rządy Darlana. 
Wygralibyście może tę wojnę w płaszczyźnie militarnej, natomiast przegralibyście ją 
moralnie i jeden tylko pozostałby wtedy zwycięzca: Stalin..."
„Sprawa nie jest czysta — zwracał się do Edena — i żałuję, że pan trochę brudzi 
nią sobie ręce".
Eisenhower miotał się tymczasem w Algierii, rozdzierany między frontem, 
na którym trzeba było prowadzić działania przeciw Niemcom, a zapleczem 
podminowanym przez niezliczone intrygi, fałszywe informacje, plotki i pogłoski, czarny 
rynek, spekulacje walutowe i żywnościowe, przesądy rasowe i religijne, obcość całego 
tego terenu. Darlan mobilizował wokół siebie wciąż nowych kolaborantów. Ambasadora 
Vichy w Argentynie i swego osobistego przyjaciela, Marcela Peyroutona, sprowadził aż 
z Buenos Aires. Sytuacja stawała się coraz cięższa. De Gaulle był o tym dokładnie 
informowany, gdyż jego kolega ze sztabu 5 armii z 1940 r., René Capitant, kierował 
w Algierze swego rodzaju czołówką Wolnych Francuzów, do których przyłączyła się 
część konspiracji Murphy'ego:
José Aboulker, Guy Calvet, pułkownik Jousse, komisarz Achiary, Van Hecke.
Kłopoty z Giraudem były dla Amerykanów prawie tak samo przykre jak te 
z Darlanem. Generał ciągle domagał się dla siebie rzeczywistego dowodzenia oraz 
dostaw sprzętu. Nie rozumiał nic ze spraw współczesnych operacji wojskowych. Nie 
chciał się podporządkować nikomu ani nikogo przynajmniej wysłuchać. Eisenhower 
po prostu przed nim uciekał.
W tej sytuacji przypomniano sobie o de Gaulle'u. 20 listopada prezydent Roosevelt 
w rozmowie z profesorem André Philipem i stałym reprezentantem Francji Walczącej 
w Waszyngtonie Tixierem wyraził chęć spotkania się z de Gaulle'em. Zapraszał go więc 
do USA przed 15 grudnia lub po 8 stycznia 1943.
Rozmowa ta była swego rodzaju skeczem historycznym. André Philip, specjalny 
wysłannik de Gaulle'a, przechował ją w swej pamięci. Cały miesiąc czekał na audiencję, 
gdyż Roosevelt nie chciał go przyjąć przed lądowaniem w Afryce północnej. A nuż 
padłoby pytanie w tej kwestii? Teraz, kiedy operacja była faktem dokonanym bez 
gaullistów, można było Philipa wpuścić do Białego Domu.
Ten wypróbowany współpracownik Bluma i działacz socjaldemokratyczny od wielu 
lat przywiózł długie pismo opracowane przez de Gaulle'a, pełne wyjaśnień i mające 
na celu oczyszczenie atmosfery między USA a Francją Walczącą. Nic z tego nie doszło 
jednak do Roosevelta.
„Dla mnie — oświadczył, jak wspomina Philip — nie ma, posługując się 
politycznym językiem, żadnej Francji aż do chwili, w której wybory wskażą jej 
przedstawicieli.
— Dobrze, lecz przed tymi wyborami i dla ich zorganizowania...
— Szkolimy teraz korpus specjalistów politycznych i wojskowych, którzy zapewnią 
administrację Francji w okresie poprzedzającym przywrócenie demokracji.
— Panie prezydencie — odparł Philip — dla narodu francuskiego obcy pozostaje 
tylko okupantem.
— Nie jestem idealistą jak Wilson — obruszył się Roosevelt. — Interesuje mnie 
przede wszystkim skuteczność. Muszę rozwiązać pewne problemy. Witam tych, którzy 
mi w tym pomagają. Skoro Darlan daje mi dziś Algier, wołam: niech żyje Darlan! Jeśli 
Quisling da mi Oslo, zawołam: niech żyje Quisling! Jeżeli jutro Laval odda mi Paryż, 
zawołam: niech żyje Laval!
Po kilku minutach przysłuchiwania się tym wywodom pomyślałem: jednak Leon 
Blum ma inną klasę — opowiada o tym André Philip. — W dziesięć minut później 
powiedziałem sobie: nie, on mi raczej przypomina Herriota. Po upływie pół godziny 
doszedłem do konkluzji: tak naprawdę, to on mi przypomina... Lavala".
Wypadki toczyły się jednak gdzie indziej. Od 19 listopada Niemcy przygotowywali 
się do opanowania floty francuskiej w Tulonie. Potężna ta siła złożona z 20 wielkich 
jednostek liniowych admirała de Laborde'a i 135 mniejszych admirała Marquisa była 
hitlerowcom potrzebna do ewentualnych działań w Afryce. Pertraktacje w tej sprawie 
zaczęły się wraz z wkroczeniem Niemców do strefy południowej. Było rzeczą oczywistą, 
że następnym krokiem będzie opanowanie tych okrętów przez Kiegsmarine, 
wspomaganą przez inne formacje. Tego obaj admirałowie, podlegający sekretarzowi 
stanu do spraw marynarki wojennej, admirałowi Auphanowi, nie chcieli wziąć na swoją 
odpowiedzialność. Dnia 27 listopada zakotwiczone w porcie tulońskim okręty poszły 
na dno, zatopione własnoręcznie przez marynarzy francuskich. Aby nie pływać ani 
po stronie hitlerowców, ani po stronie aliantów. Gest, który należał także do repertuaru 
dziwnego teatru śródziemnomorskiego w tamtych dniach.
Wydarzenie to miało bezpośredni i bardzo istotny wpływ na pozycję Darlana 
w Algierze. Osłabiło ją. Skryta nadzieja aliantów, że Darlan przeciągnie na ich stronę 
wspaniałą eskadrę tulońską, rozwiewała się z wiatrem porannym 28 listopada. Darlan 
nie reprezentował już nic poza własną wątpliwą osobą. Własnoręczne zatopienie floty 
przez wczorajszych podwładnych i najbliższych współpracowników oraz przyjaciół 
Darlana wywarło jak najgorsze wrażenie na Amerykanach i Anglikach. Stanowiło dla 
nich policzek. Mieli dowód, że francuska marynarka wojenna nie znosi ich tak samo jak 
Niemców. Nastroje niechęci do Darlana, admirała tej marynarki, pogłębiły się. Nie 
bardzo wiedziano jednak, co z nim zrobić, jak się go pozbyć. Umocnił tymczasem — 
z punktu widzenia czysto formalnego — swoją pozycję. Sprowadził masę urzędników 
kolonialnych, nad którymi czuwali wierny Nogučs i oddany Boisson. Miał za sobą aparat 
policyjny Vichy i znaczną część korpusu oficerskiego.
A tymczasem 24 grudnia o godzinie 15.35 admirał Darlan padł w algierskim Pałacu 
Rządowym od pocisków wystrzelonych przez 19-letniego studenta Fernanda Bonniera 
de la Chapelle. Zabójca wszedł do Pałacu dwukrotnie: raz w godzinach rannych, kiedy 
usiłował się zobaczyć z nie istniejącym „panem Bourettem", i drugi raz o 14.30 pod 
pretekstem odwiedzenia Louisa Joxe'a, zastępcy sekretarza stanu do spraw informacji. 
Za tym drugim razem poczekał na Darlana. Miał fałszywe papiery na nazwisko Morand. 
Odmawiał ujawnienia wspólników i motywów działania.
Już 25 grudnia o godzinie 16 stanął przed specjalnym trybunałem wojskowym, 
który uznał, że jest „dostatecznie poinformowany", i po 11 minutach przewodu skazał 
chłopca na śmierć. Prawo łaski należało w pierwszej instancji do generała Nogučsa, 
w drugiej — do generała Bergereta. Obaj nie chcieli z niego skorzystać. Późnym 
wieczorem tego dnia komendant miasta generał la Roubertie podpisał rozkaz wykonania 
wyroku.
Bonnier de la Chapelle, syn miejscowego sprawozdawcy sądowego gazety „La 
Dépęche Algérienne", czekał na egzekucję i w tym makabrycznym oczekiwaniu zwierzał 
się pilnującym go dwum oficerom żandarmerii.
— Wykonałem to, co przyrzekłem. Niech teraz oni dotrzymają swego 
przyrzeczenia — mówił według relacji Jeana Bourdiera. Płakał przy tym i rozpaczał.
Na próżno. Znajdował się w rękach policji kierowanej przez Rigaulta, jednego 
z członków konspiracji Murphy'ego, i giraudowców.
„Pilnujący go oficerowie, porucznik Schilling i kapitan Gaulard — wspomina 
zastępca Murphy'ego, Kenneth Pendar, w swojej „Adwenture in Diplomacy" — 
zameldowali, że jakiś oficer policji długo przesłuchiwał poprzedniego dnia młodego 
człowieka i przyrzekł mu ocalenie, jeżeli wyda wspólników. Oficer ten zabrał protokół 
przesłuchania. Dokument ten nigdy nie został przedstawiony i dlatego należy sądzić, że 
jego posiadacz może wykorzystać tekst jako środek szantażu".
Oficerem, który badał zamachowca, był niejaki Garidacci, komisarz policji, który 
podlegał Rigaultowi. Z przesłuchania wynika, że inicjatorem zamachu był ksiądz Cordier, 
który wręczył zabójcy pistolet i naboje.
Fernand Bonnier de la Chapelle zginął, wierząc do ostatniej chwili, że jego 
protektor zjawi się z pomocą.
10 stycznia 1943 r. policja aresztowała najpierw księdza Cordiera, potem generała 
Henri d'Astier de la Vigerie, a także Pose'a. We wrześniu 1943 r. wszyscy trzej zostali 
wypuszczeni na wolność. Bonnier nie żył, a przeciw tym trzem nie było żadnych 
dowodów. 21 grudnia 1945 r. algierski trybunał apelacyjny zrehabilitował Fernanda 
Bonniera de la Chapelle, który uwolnił Francję od zbrodniarza wojennego i zdrajcy 
Darlana. De Gaulle ostro potępia ten wyrok i pisze o młodym zamachowcu bardzo 
serdecznie. Tych, którzy nim kierowali, nigdy nie wykryto. Darlan nie był nikomu 
wygodny, a już najbardziej kompromitował Amerykanów. Zainteresowanych w śmierci 
Darlana było więc wielu. Kto może wiedzieć, który z nich uruchomił śmiercionośną broń 
Bonniera de la Chapelle?
Dzikie były stosunki w Algierze pod władzą Amerykanów. Darlan zginął w samą 
wigilię Bożego Narodzenia. Bonnier był sądzony w pierwszy dzień świąt. Rozstrzelano 
go w drugim dniu. Jakże spieszono się, skoro nawet święta nie skłoniły tych ludzi 
do pewnej zewnętrznej choćby łagodności. Jakże bardzo musieli się bać siebie 
wzajemnie. Wiedzieli przecież, że policja może z 19-letniego delikwenta wydobyć 
dowolne, potrzebne jej zeznanie. Przeciwko komu? Woleli na to nie czekać. Mogło być 
spreparowane przeciw każdemu z nich.
O Darlanie możemy przeczytać w pamiętnikach Churchilla:
„Po dwóch latach niepokoju i podłości znalazł gwałtowną śmierć, pozostawił okryty 
hańbą grób i nazwisko, które będzie długo nienawistne w marynarce francuskiej 
i w kraju, któremu ongiś dobrze służył".
Epitafium generała Clarka było krótsze i dosadniejsze:
„Nie był już do niczego potrzebny. Jego śmierć rozstrzygnęła kwestię, Jaką trzeba 
byłoby rozwiązać, ustalając to, co musiałoby go i tak spotkać w przyszłości".
Taka jest śmierć zdrajcy.
De Gaulle nie wyjechał do USA z wizytą do Roosevelta. Prezydent odwołał tę 
podróż „z powodu niepewnej sytuacji w Afryce północnej".
Powołując się na tenże argument, szef Wolnych Francuzów proponował 
w depeszy z 25 grudnia spotkanie generałowi Giraud w celu uzgodnienia 
współdziałania. Odmowa. Znów z powodu „nie sprzyjającej atmosfery". Służyło to 
każdemu tak, jak tego chciał. Policja, której „atmosfera" sprzyjała, aresztowała 
tymczasem gaullistów masowo w Afryce północnej. Jako „zabójców" Darlana. Giraud 
zajmował teraz jego miejsce. Zachował przy sobie darlanowską ekipę kolaborantów. 
Z ich inicjatywy tropił spisek przygotowany rzekomo przez gaullistów na 29 grudnia. 
Beaufre opisuje scysję, jaką miał z nim, kiedy usiłował go ostrzec przed takim 
niezręcznym postępowaniem. Nie zatrzymało to jednak Girauda. W wyniku tej akcji miał 
przeciw sobie cały ruch oporu w Afryce północnej. Lemaigre-Dubreuil był tymczasem 
w Waszyngtonie. Charakterystyczne, że „atmosfera" nie grała w tym wypadku żadnej 
negatywnej roli. Przyjechał z propozycjami stworzenia w Afryce północnej „rządu 
tymczasowego", który objąłby kierownictwo polityki francuskiej.
Roosevelt odrzucił tę propozycję. W korespondencji z Churchillem żądał, by 
Francuzi robili po prostu to, czego domaga się od nich Eisenhower. Afryka północna 
była w pojęciu prezydenta terytorium zdobytym, a nie wyzwolonym. W pewnym sensie 
miał on oczywiście rację. Jednakże decyzja ta przeraziła nie na żarty Eisenhowera. Być 
okupantem znaczyło zetrzeć się z ruchem oporu. Wódz naczelny prosił więc Roosevelta 
usilnie, by zmodyfikował swe stanowisko. I tak w żaden sposób nie potrafili wyjść 
z impasu, w jaki się sami zapędzili.
W stworzonej przez Darlana i przekazanej teraz Giraudowi Radzie Imperium 
toczyły się jałowe debaty, w których pierwsze skrzypce grał posępny Nogučs — były 
rezydent generalny w Maroku i według hierarchii ustalonej przez Vichy kolejna 
po Darlanie najwyższa osobiftość kolaboracji. Obrady te nie prowadziły nigdzie. 
Wszyscy zdawali sobie z tego sprawę.
1 stycznia 1943 r. Roosevelt domagał się od Churchilla, by Giraud skupiał w swych 
rękach prerogatywy wysokiego komisarza w Afryce północnej i naczelnego wodza. 
Wyrażał się przy tym z ironią o de Gaulle'u. Irytował on Roosevelta w tej samej mierze, 
w jakiej Giraud mu odpowiadał. Dla Girauda jedyną rzeczą, która się liczyła, była wojna 
u boku aliantów. Francja nie miała dlań żadnego innego rządu poza petainowskim, który 
był wprawdzie zły i do obalenia w przyszłości, ale legalny. Pokrywało się to całkowicie 
z punktem widzenia Departamentu Stanu i Białego Domu. W Afryce północnej Giraud 
podporządkowywał się we wszystkim Amerykanom, co też bardzo im się podobało, gdyż 
pokrywało się z ich zasadą pertraktowania tylko z władzami lokalnymi. Nie posiadając 
żadnej fantazji, żadnej wyobraźni, ani najmniejszej choćby perspektywy politycznej, 
Giraud zwracał się do Amerykanów z drobnymi prośbami o uzupełnienia w broni lub 
w sprzęcie dla wojska i na tym poprzestawał.
W oczach Francji Walczącej popełnił jednak wiele niewybaczalnych błędów. 
Przede wszystkim władza jego pochodziła od Amerykanów, czyli od obcego mocarstwa. 
Następnie otoczył się ludźmi Vichy, z Nogučsem, Boissonem i Châtelem na czele. „Był 
— jak się wyraził de Gaulle — więźniem wielkich feudałów Vichy, dla których stanowił 
czcigodną fasadę". Zrażał sobie ruch oporu i wszystkich uczciwie myślących ludzi, gdyż 
władzę swoją sprawował w imieniu Pétaina. Pod względem umysłowym był wręcz 
ograniczony. Sądził, że skoro ma większą liczbę żołnierzy i więcej niż de Gaulle 
gwiazdek generalskich na rękawie, jest automatycznie szefem nr 1.
2 stycznia 1943 r. de Gaulle wystąpił z publiczną deklaracją, w której wskazywał 
na „zamieszanie panujące we francuskiej Afryce północnej", spowodowane przez 
wyeliminowanie Francji Walczącej. Domagał się zjednoczenia imperium, utworzenia 
centralnego rządu tymczasowego, „opartego na jedności narodu, kierującego się 
potrzebami wojny i wyzwolenia, rządzącego się prawami Republiki".
Jak widać z tego dokumentu, de Gaulle'owi nie szło bynajmniej o jakieś 
porozumienie osobiste między nim a Giraudem, lecz o współdziałanie dla osiągnięcia 
znacznie poważniejszych i dalszych celów.
Giraud nadal odmawiał jednak współpracy, Amerykanie zaś mieli w tych dniach 
inne sprawy na głowie.
10 stycznia 1943 r. rozpoczęła się w Casablance, w dzielnicy Anfa, konferencja, 
na którą przybyli: Roosevelt, Churchill, generałowie amerykańscy Marshall, King 
i Arnold, brytyjscy — Brooke, Pound i Portal, admirał Mountbatten i inni. Stalin, zajęty 
operacjami frontowymi i rozdrażniony brakiem drugiego frontu, odmówił swego udziału 
w obradach, był jednak o nich na bieżąco informowany.
Spotkanie w Casablance miało istotne znaczenie. Zbiegało się z zasadniczym 
zwrotem w wojnie. Wojska państw totalnych — Niemiec, Włoch i Japonii — zostały 
wszędzie zatrzymane; inicjatywa zaczynała przechodzić w ręce sojuszników. Szło więc 
teraz o dalsze decyzje w sprawie zwycięskiego prowadzenia wojny. W toku obrad 
postanowiono uderzyć jeszcze w tym roku na Włochy, przyspieszyć przygotowania 
do inwazji w Europie, wzmóc ofensywę lotniczą na Niemcy i kraje przez nie opanowane; 
rozszerzyć i zintensyfikować pomoc materiałową dla ZSRR; pomóc Chinom w wojnie 
z Japończykami. W Casablance zapadła też pierwsza decyzja o bezwarunkowej 
kapitulacji Niemiec, choć sprawa nie była właściwie przedmiotem obrad. Roosevelt 
proklamował tę zasadę podczas swej konferencji prasowej 24 stycznia.
O obradach w Casablance Giraud został — jak twierdzi Beaufre — poinformowany 
już 10 stycznia. Amerykanie zapraszali go, by przybył do Maroka. Zjawił się tam 
w towarzystwie pułkownika de Linarčsa z II Biura, księcia Michela Poniatowskiego 
i Beaufre'a. Cel tego wezwania nie był im znany. Wykonali polecenie posłusznie i bez 
stawiania pytań. Co za różnica, gdy porównać to z postępowaniem de Gaulle'a.
Szef Wolnych Francuzów otrzymał od Churchilla depeszę z zaproszeniem 17 
stycznia. Premier brytyjski zapowiadał w niej spotkanie między de Gaulle'em 
a Giraudem. Nie było to zbyt zręczne. De Gaulle od razu dostrzegł, że „przeciwnik" 
zaczyna się cofać. Dał się więc najpierw długo prosić.
„Cała akcja aliancka we francuskiej Afryce północnej — stwierdzał 20 stycznia 
1943 r. w depeszy do Churchilla — została zadecydowana, przygotowana 
i przeprowadzona bez jakiegokolwiek oficjalnego udziału Francji Walczącej i bez 
możliwości z mojej strony osiągnięcia jakichkolwiek bezpośrednich i obiektywnych 
informacji o tych wydarzeniach... Obecnie prezydent Roosevelt i pan osobiście 
nieoczekiwanie zwracacie się do mnie z propozycją, abym wziął udział w prowadzonych 
w tej sprawie rozmowach, chociaż nie znam ich programu ani warunków..."
Depesza zawierała też surową krytykę wytworzonych w Afryce północnej 
stosunków, winą za które de Gaulle bez osłonek obarczał sojuszników.
„Jeżeli miałem udać się do Anfy, aby stanąć tam do wyścigu w barwach 
angielskich, podczas gdy Amerykanie wystawili swojego «dwulatka», to tego rodzaju 
komedia byłaby nie tylko niegodna, ale i wręcz niebezpieczna" — zanotował w swoich 
„Pamiętnikach wojennych", zirytowany formą zaproszenia, z którym występował tylko 
Churchill.
De Gaulle grał na całego. Wiedział, że teraz tamci go potrzebują, że nie musi być 
łagodny ani potulny. Należało im dać nauczkę. Czynił to z całym naciskiem. Teraz oni 
jego powinni byli szukać. Dawał im czekać. Zostawiał ich z Giraudem. Niech się mu 
przyjrzą. Niech go poznają. Wiedział, że to nie wyjdzie tamtemu na korzyść. Będzie 
odtąd stale stosował tę taktykę: da Giraudowi wybiegać naprzód, pozwoli mu 
występować zgodnie ze starym chińskim przysłowiem: „Jeżeli chcesz twego przeciwnika 
zniszczyć, daj mu mówić". Potem będzie doskakiwał i zadawał ciosy. W ten sposób 
rozprawi się z nim w ciągu 10 miesięcy.
Giraud znajdował się tedy w Anfie. Spotykał się tam z amerykańskimi i angielskimi 
generałami o bliskiej mu umysłowości. Było to łatwe i przyjemne. Giraud zapewniał — 
jak pisze Milton Viorst — że może stworzyć .armię złożoną z 300 tysięcy ludzi. 12 
dywizji. Wszyscy byli zachwyceni. Dotarł wreszcie do samego prezydenta, który wyłożył 
mu swoje poglądy na temat Francji. Giraud nie oponował.
„Wywarł na nas bardzo korzystne wrażenie. Sądzę, że jest zdecydowany uczynić 
w Afryce to, czego zechce prezydent" — notował Harry Hopkins, najbliższy 
współpracownik i doradca osobisty Roosevelta.
Sam prezydent był mniej zachwycony spotkaniem.
„Trzeba koniecznie wprowadzić jakiegoś cywila do administracji w Afryce. Wydaje 
mi się, że Giraudowi brak walorów politycznych" — depeszował Roosevelt do Hulla.
„Roosevelt zaskoczył mnie — zanotował wrażenia z tego spotkania Eeaufre. — 
Nie jest to najzupełniej ta dynamiczna postać z triumfalnym uśmiechem znana 
z fotografii. To ciężko chory człowiek siedzący w fotelu na kółkach, o ziemistej, zoranej 
zmarszczkami twarzy. Jego ręka wstrząsana jest drgawkami. Tylko od czasu do czasu 
z widocznym wysiłkiem woli unosi on głowę i fabrykuje słynny uśmiech. Po chwili twarz 
jego zamyka się, jak przesłonięta kurtyną..."
Wzajemne wrażenia nie były więc zbyt różowe. De Gaulle wyczuwał to 
na odległość. Dawał się tamtym pogrążyć w beznadziejności. Mamy tu jeszcze jedną 
próbę jego taktyki dyplomatycznej: działać szybko, ale umieć czekać, aż sytuacja 
dojrzeje.
Ta zaś dojrzewała powoli. Roosevelt jeszcze ciągle usiłował wyjść z położenia bez 
de Gaulle'a. Świadczą o tym słowa prezydenta w jednej z depesz do Hulla:
„Ściągnęliśmy tu generała Girauda, to znaczy narzeczonego, który bardzo 
uprzejmie zaakceptował zaręczyny, jakie mu zaproponowaliśmy, gotów, pewny tego 
jestem, zaakceptować wszelkie nasze warunki. Jednakże nasi sojusznicy nie zdołali 
sprowadzić de Gaulle'a, narzeczoną o trudnym charakterze. Traktuje ona sprawy bardzo 
z góry, nie chce się spotkać z nikim z nas i nie ma żadnego zamiaru pójść do łóżka 
z Giraudem. Postaramy się zadziałać tu jak najlepiej ze względu na okoliczności i myślę, 
że wynik tej historii będzie zadowalający... "
De Gaulle nie znał wtedy treści tej niezwykłej korespondencji. Miał ją poznać 
dopiero po wielu latach. Jakże trafnie wyczuwał jednak sens tego „wyścigu", jego stronę 
satyryczną. Toteż nie chciał być marionetką obu partnerów. Rolę tę zostawiał rywalowi.
19 stycznia 1943 r. z inicjatywy Departamentu Stanu owym cywilnym doradcą 
Girauda został w Algierii Marcel Peyrouton, wspomniany już eks-minister i ambasador 
Vichy w Argentynie. Otrzymał on tytuł gubernatora generalnego, co wywołało prawdziwą 
burzę prasową. Giraud stawał się coraz mniej popularny.
De Gaulle umacniał tymczasem swoją pozycję na odcinku, który uważał 
za najważniejszy: wśród społeczeństwa francuskiego. 12 stycznia 1943 r. przybył 
do Londynu delegat KC Francuskiej Partii Komunistycznej do Francuskiego Komitetu 
Narodowego, Fernand Grenier. Po raz pierwszy de Gaulle nawiązywał bezpośredni 
kontakt z komunistami. Krok nie byle jakiej wagi. Stanowili oni już przed wojną 
najsilniejszą partię Francji. W toku działań wojennych rozrośli się ogromnie, gdyż 
zmagania ZSRR z hitlerowcami na froncie wschodnim w połączeniu z zaciekłą walką, 
jaką sami prowadzili, a także z tym, że byli dla okupanta wrogiem nr 1, wzmogły ich 
prestiż. W rezultacie organizacja Wolnych Strzelców i Partyzantów Francuskich, 
stworzona z inicjatywy FPK, była bardzo liczna i miała na swym koncie największą ilość 
kcii przeciw Niemcom i Włochom oraz kolaborantom. Inną inicjatywą komunistów było 
stworzenie Narodowego Frontu Walki o Niepodległość Francji (Front National de la Lutte 
pour l'Indépendance de la France) — FN, w którym znalazły się dziesiątki tysięcy ludzi 
niewierzących i wierzących, związkowców, partyjnych i bezpartyjnych, robotników, 
chłopów, przedstawicieli różnych zawodów, ras, narodowości zamieszkujących Francję, 
a połączonych jednym tylko hasłem i jedną ideą: walki z okupantem o wyzwolenie kraju. 
Była to więc w sumie trójsiła: partia, Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy, czyli 
podziemna armia, oraz Front Narodowy zespalający w konspiracji masy obywateli.
Francuski Komitet Narodowy zyskiwał teraz bardzo poważnego sojusznika. De 
Gaulle nie uznawał partii politycznych i ideologii, jednakże w tym wypadku dostrzegał 
wymiary posunięcia. Ciekawą postacią był zresztą sam Grenier. Były deputowany 
robotniczego przedmieścia Paryża — Saint-Denis — aresztowany w październiku 
1940 r., znalazł się w obozie Chateaubriant, skąd uciekł w czerwcu 1941 r., po czym 
znów włączył się do walki. Był jednym z wielu, o życiorysach przypominających powieści 
sensacyjne, bohaterów różnych rewolucji, z niedawną wojną hiszpańską włącznie.
Od tej chwili partia przyjmowała do wiadomości władzę Komitetu Narodowego, de 
Gaulle zaś uznawał, że „oddziały Wolnych Strzelców są awangardą Francji Walczącej".
W liście do Komitetu Centralnego FPK de Gaulle pisał:
„Przybycie Fernanda Greniera, akces Partii Komunistycznej do Komitetu 
Narodowego przekazany mi w Waszym imieniu, postawienie mężnych formacji Wolnych 
Strzelców, które stworzyliście i poprowadziliście do walki, do mojej dyspozycji jako 
naczelnego dowódcy Wolnych Sił, są manifestacjami jedności francuskiej, są nowym 
dowodem Waszej woli przyczynienia się do wyzwolenia naszego kraju".
Porozumienie to było wynikiem kontaktów, które zaczęły się jeszcze w maju 
1942 r. między gaullistami a komunistami. Wywiad de Gaulle'a składał sporo meldunków 
o imponującej sile komunistów. Kontakty utrzymywano od początku z Fernandem 
Grenierem. Wolnym Strzelcom i Partyzantom trzeba było broni, sprzętu, materiałów 
wybuchowych. Pierwsze rozmowy dotyczyły tych właśnie spraw, które notabene nigdy 
się dobrze nie ułożyły. Zasadą gaullistów było nienarażanie się na ryzykowne akcje 
i czekanie organizacji podziemnych na powstanie zbrojne przeciw okupantowi. 
Komuniści byli zwolennikami stałej walki codziennej. Zasadnicza sprzeczność. 
Gaullistom nie zależało więc ze względów propagandowych na tym, aby komuniści 
realizowali coraz nowe i nowe akcje, podczas gdy inni czekali. Toteż broń i materiały 
wybuchowe napływały cienką strużką lub nie napływały wcale. Powodowało to ciągłe 
wzajemne wyrzuty i podejrzenia o złą wolę. Niemniej jednak współpraca między 
komunistami a gaullistami trwała. Grenier otrzymał stanowisko w Komisariacie Spraw 
Wewnętrznych Francuskiego Komitetu Narodowego. Był to boczny tor. Delegat KC FPK 
usiłował przemawiać przez radio Francji Walczącej. Odmówiono mu tego prawa. Prosił, 
aby gaulliści podawali w swych komunikatach, jakie akcje bojowe przeprowadzane są 
przez Wolnych Strzelców i Partyzantów Francuskich. Także odmowa. W sumie nie było 
żadnej idylli, ale nawiązana została współpraca i ta trwała. Komuniści pamiętali o tym, 
że w więzieniach, które teraz podlegały Giraudowi w Afryce północnej, znajdowało się 
27 deputowanych FPK z 1939 r. i ponad 400 innych aresztowanych członków partii. 
Giraud nie myślał na razie o ich wypuszczeniu.
De Gaulle przyjął zaproszenie Churchilla po odpowiedniej zwłoce prestiżowej. 
Zjawił się w Casablance 22 stycznia 1943 r.
Powitanie z Giraudem było zimne. Giraud usiłował się zachowywać tak, jakby de 
Gaulle był jeszcze ciągle jego podkomendnym z garnizonu w Metzu.
Cztery razy proponowałem panu — mówił de Gaulle — abyśmy się spotkali, i oto 
spotykamy się za tymi zasiekami z drutu kolczastego i wśród cudzoziemców. Czy nie 
czuje pan, jak ohydne to jest z punktu widzenia naszej godności narodowej?"
Spotkanie zaczęło się kiepsko i taki też miało przebieg. De Gaulle nie mógł się 
porozumieć z Giraudem, który raz po raz powtarzał, że polityka go nie interesuje, 
i chwalił się, że gazet w ogóle nie czyta. Uparcie odmawiał też potępienia władz Vichy 
oraz wyrzucenia kolaborantów, od których roiło się w jego otoczeniu.
Wymiana poglądów z Churchillem była tak samo bezowocna. De Gaulle stwierdził, 
że w żadnym wypadku nie pójdzie na sojusz z takimi ludźmi Vichy, jak Peyrouton czy 
Nogučs. Churchill proponował ze swej strony triumwirat, w którym znaleźliby się Giraud, 
de Gaulle i generał Georges. Ten trzeci miałby zostać specjalnie sprowadzony z Francji. 
De Gaulle otrzymałby w nagrodę awans: zostałby generałem armii. Szef Wolnych 
Francuzów odrzucił cały ten pakiet propozycji. Uznał je za „konsulat narzucony przez 
cudzoziemca". Odmówił dyskutowania z Churchillem nad kwestiami dotyczącymi 
suwerenności Francji.
Z Rooseveltem rozmowa odbyła się po kolacji wydanej przez sułtana Maroka. De 
Gaulle z właściwym sobie zmysłem obserwacyjnym zawodowego reportera opisuje 
atmosferę swego pierwszego bezpośredniego kontaktu z prezydentem USA.
„Widziałem jakieś cienie na biegnącej wokół salonu galerii i poruszające się 
w kącie pokoju portiery. Później dowiedziałem się, że Harry Hopkins i kilku sekretarzy 
słuchało nas, nie zdradzając swej obecności, i że kilku uzbrojonych policjantów czuwało 
nad bezpieczeństwem prezydenta".
De Gaulle określa tę atmosferę jako „osobliwą". Pod względem merytorycznym 
spotkanie nie dało kompletnie nic. Obaj rozmówcy prześcigali się tylko 
w grzecznościach. Według de Gaulle'a Roosevelt słuchał przez cały czas wyłącznie 
siebie samego...
Podczas pobytu de Gaulle'a w Anfie zjawił się tam przybyły z USA Lemaigre-
Dubreuil. Opracował on memorandum zawierające pewne cele polityczne, uznające m. 
in. Girauda za „reprezentanta interesów wojskowych, ekonomicznych, finansowych 
i moralnych Francji" przez Anglię i Stany Zjednoczone. W pewnym sensie byłoby to 
powierzeniem Giraudowi suwerenności francuskiej, czyli tego, o co walczył de Gaulle.
23 stycznia memorandum Lemaigre-Dubreuila i inne dokumenty opracowane przez 
wojskowy sztab Girauda zostały przedstawione Rooseveltowi. Prezydent, rozdrażniony 
uporem de Gaulle'a, podpisał na złość szefowi Wolnych Francuzów oba dokumenty, 
prawie ich nie czytając. W tym drugim zobowiązywał się do pełnego uzbrojenia ośmiu 
zmechanizowanych i trzech pancernych dywizji oraz do sformowania floty powietrznej 
w sile tysiąca maszyn.
Lekkomyślny gest. Kopie obu tekstów dotrą do Waszyngtonu w dziesięć dni 
później i wywołają tam olbrzymią konsternację. Hull powiedział Stimsonowi, że 
Roosevelt podpisał to chyba „po kielichu". Nie wiedziano najzupełniej, co z tym fantem 
zrobić. Schowano więc oba dokumenty do szafy pancernej i na tym się skończyło.
W tymże dniu, 23 stycznia 1943 r., opracowany został wspólny komunikat 
podpisany przez obu generałów:
„Spotkaliśmy się... rozmawialiśmy... stwierdziliśmy, że zgadzamy się w pełni co 
do celu, jaki należy osiągnąć, a którym jest wyzwolenie Francji i całkowity triumf 
wolności człowieka poprzez doszczętną klęskę nieprzyjaciela. Cel ten zostanie 
osiągnięty w wyniku jedności wszystkich Francuzów w wojnie i w walce ramię w ramię 
z ich wszystkimi sojusznikami".
Trudno o coś bardziej lakonicznego i ogólnikowego. Wyczuwa się w tych 
sformułowaniach bezwzględną przewagę de Gaulle'a, który unikał jakichkolwiek 
zobowiązań.
Fiasko polityczne Anfy przypieczętowano wspólnym zdjęciem wykonanym 
na życzenie Roosevelta. Obaj generałowie, stojąc, ściskają sobie dłonie. Roosevelt 
i Churchill siedzą. Prezydent patrzy na generałów i uśmiecha się. Churchill 
z nieodłącznym cygarem ma wzrok wbity w ziemię. Wie, że ta komedia nie ma żadnej 
wartości. Twarz de Gaulle'a pozostaje nieprzenikniona; w kącie ust przyczaił się 
ironiczny uśmieszek. Giraud, który nie rozumie z tego absolutnie nic, przyjął ochoczą 
postawę. Tak utrwaleni przeszli całą czwórką do historii.
Formalnym zwycięzcą w Casablance był Giraud. Prasa sojusznicza pisała szeroko 
o tym, co osiągnął od aliantów. O de Gaulle'u ledwie wspominano. A przecież czas 
działał na jego korzyść. Czas i bezsens wytworzonej sytuacji.
Już 5 lutego 1943 r. Churchill, który wracał z inspekcyjnej podróży po krajach 
Bliskiego Wschodu, wylądował nieoczekiwanie w Algierze, gdzie zażądał od Murphy'ego 
i Girauda rewizji obu dokumentów podpisanych przez Roosevelta. Premierowi 
brytyjskiemu nie w smak było to, że wobec niewiarygodnie wyśrubowanych zobowiązań 
prezydenta ucierpi armia brytyjska, dla której dostawy z USA ulegną zmniejszeniu. 
Modyfikacje zostały wniesione wbrew protestom Lemaigre-Dubreuila, który pojął, co się 
święci, ale za cichą zgodą Murphy'ego. W rezultacie uznano, że władza Girauda dotyczy 
wprawdzie „wszystkich interesów francuskich", ale wyłącznie w Afryce północnej 
i zachodniej. Problem uzbrojenia przesunięty został z zagwarantowanej przez 
Roosevelta „pierwszej kolejności" do takiej, „jaką ustalą dowódcy armii walczących". 
Niby drobne retusze, ale zmieniały całą istotą rzeczy. Roosevelt zatwierdził je w kilka dni 
później zapewniając, że pokrywają się z jego intencjami. I wszystko było w porządku, 
tylko że prestiż Girauda spadł jak rtęć w termometrze pod wpływem zimnego podmuchu. 
Nie zjednywało mu popularności i to, że zaakceptował wymianę 250 franków za jednego 
funta szterlinga, podczas gdy de Gaulle miał z aliantami kurs 176 : 1.
Murphy słał meldunek za meldunkiem o rozkładzie sytuacji w Afryce północnej. 
Żołnierze wojsk petainowskich podległych teraz Giraudowi zaczęli coraz liczniej 
dezerterować i zgłaszać się do jednostek Francji Walczącej. Żeby zaradzić położeniu, 
Roosevelt kazał posłać w sukurs Giraudowi Jeana Monneta, który cieszył się dużym 
mirem w kołach amerykańskiej finansjery. Nowy doradca wyjaśnił Giraudowi, że nie 
cieszy się on dobrą opinią w USA. Uważają go tam za petainowca i reakcjonistę. 
Za radą Monneta generał zwolnił wreszcie z więzień francuskich komunistów, co 
powinno mu było poprawić renomę. W połowie marca Giraud wygłosił nawet 
przemówienie, w którym obwieszczał, że jest przywiązany do zasad demokracji, 
i zapewniał, że myśli po republikańsku. Potępiał też ustawodawstwo Vichy i zapowiadał 
anulowanie aktów prawnych wydanych przez kolaboranckie władze. Nie spostrzegł 
nawet, że wchodzi w ten sposób w pułapkę. W chwili bowiem, kiedy odcinał się 
od petainowców, tracił jedyny grunt, jaki w ich postaci miał pod nogami. Słaby to był 
grunt, ale przecież istniał. W masce republikańskiej nie było bowiem Giraudowi 
do twarzy. Za późno ją wdziewał. Za późno też stawał na tej platformie w szranki z de 
Gaulle'em, który był od dawna uznanym szermierzem Republiki. Tak tedy Giraud tracił 
politycznych przyjaciół petainowskich, ale nie zyskiwał, bo było to niemożliwe, 
republikańskich. Monnet, usiłując ratować Girauda, przyspieszał tylko jego upadek. 
Prasa amerykańska, która prowadziła na rzecz generała kampanię propagandową 
i zaczęła obecnie wychwalać jego walory demokratyczne, nic tu już nie mogła pomóc. 
Giraud nie zmieniał jednak swej pozycji w kwestiach organizacyjnych i w dalszym ciągu 
był zwolennikiem owego generalskiego triumwiratu trzech „G": Girauda, de Gaulle'a 
i Georgesa, na co szef Wolnych Francuzów nie chciał się zgodzić w żadnym wypadku. 
Próby nowego spotkania pozostawały bez rezultatu. Lansowane przez Waszyngton 
i Londyn różne kompromisowe propozycje nie znajdowały żadnego echa u de Gaulle'a. 
Ani o jotę nie zmieniał swej pozycji: instytucja, która miałaby kierować walką 
o wyzwolenie narodowe Francji, musi być suwerenna. Żadnych przetargów w tej kwestii.
Jednocześnie szef Francji Walczącej wzmacniał przez cały czas swe pozycje tam, 
gdzie to było najważniejsze. Pod koniec marca Jean Moulin wyjechał więc do Francji 
z dokładnymi instrukcjami w kwestii stworzenia CNR — Conseil National de la 
Résistance (Krajowa Rada Ruchu Oporu). Szło o skupienie w tej instytucji wszystkich 
organizacji podziemnych, partii i central związkowych. De Gaulle wzorował się tu 
dokładnie na organizacji Frontu Narodowego stworzonego przez komunistów. 
Potrzebował ich, ale daleki był od zaufania. O partii komunistycznej pisał 
w „Pamiętnikach wojennych":
„Od czasu najazdu Hitlera na Rosję występuje ona w roli herolda wojny. Walcząc 
w ruchu oporu i nie szczędząc ofiar, wskazując na nieszczęścia kraju i na nędzę ludu, 
aby w jednym wybuchu buntu połączyć powstanie narodowe z rewolucją socjalną, 
pragnie ona otoczyć się aureolą zbawicielki narodu. Dysponując organizacją, której nie 
powstrzymują żadne skrupuły i nie hamują żadne rozbieżności wewnętrzne, celując 
w sztuce przenikania do wszelkich środowisk i przemawiania wszelkimi językami, 
chciałaby partia komunistyczna wydawać się siłą mogącą zapewnić pewien porządek 
w momencie, gdy krajowi grozić będzie zalew anarchii. A czy ponadto nie ofiarowałaby 
Francji — dziś pognębionej i lekceważonej — aktywnej pomocy Rosji, największej 
potęgi w Europie?"
Nie napisze tak o żadnej partii politycznej, o żadnym innym ugrupowaniu. 
Dostrzegał rolę komunistów francuskich i mając dla nich szacunek, bał się ich 
jednocześnie.
Obecność Moulina w Londynie de Gaulle zręcznie wykorzystał w sensie 
propagandowym. Urządził uroczystą dekorację tego przywódcy ruchu oporu Orderem 
Wyzwolenia. Amerykanie i Anglicy powinni byli dostrzec, jak dalece Komitet Narodowy 
związany jest z metropolią. Jednocześnie dowódca Tajnej Armii krajowej, generał 
Delestraint, nawiązał z rozkazu de Gaulle'a kontakty z alianckimi dowódcami. 
Niezależnie od praktycznych tematów, jakie były do omówienia, stanowiło to dodatkową 
demonstrację siły. Giraud nie miał w swej dyspozycji niczego podobnego, choćby 
w przybliżeniu.
Był to ostatni pobyt Moulina i Delestrainta w Londynie. Obaj wyjechali stąd 24 
marca 1943 r. — na śmierć. Groza okupacyjna nie omijała bowiem nikogo. 
W pierwszych dniach kwietnia 1943 r. gestapo aresztowało w Paryżu brata szefa 
Wolnych Francuzów, Pierre'a de Gaulle'a. Jego żona z pięciorgiem dzieci została przez 
ruch oporu uratowana i przeprowadzona przez Pireneje, skąd dostała się do Maroka. 29 
kwietnia w ręce gestapo wpadła pani Cailliau, siostra de Gaulle'a. Aresztowano ją wraz 
z mężem i wywieziono do obozu w Niemczech.
8 maja, kiedy kampania w Afryce północnej dobiegła już końca i Niemcy poddawali 
się w Tunezji, Roosevelt pisał do Churchilla:
„Żałuję, ale zachowanie się narzeczonej jest coraz gorsze... Myślę, że kiedy 
znajdziemy się we Francji, będziemy musieli ocenić sytuację pod kątem okupacji -
wojskowej, którą kierowaliby generałowie angielscy i amerykańscy... Sądzę, że będzie 
to potrzebne przez sześć miesięcy lub rok po naszym wkroczeniu do Francji... Nie mam 
pojęcia, co zrobić z de Gaulle'em. Może zechciałby go pan mianować gubernatorem 
Madagaskaru?"
List ten był następstwem całej serii nowych incydentów. W marcu Amerykanie siłą 
osadzili w Gujanie francuskiej, gdzie władze Vichy obalone zostały przez zamach stanu, 
przedstawiciela generała Girauda. W kwietniu wybuchł spór o Antyle, gdzie ciągle 
jeszcze trwał petainowski admirał Robert. Marynarzy, którzy uciekali z pancernika 
petainowskiego „Richelieu", remontowanego w Nowym Jorku, i chcieli wstąpić do sił 
morskich Francji Walczącej, policja amerykańska ścigała — mimo gwałtownych 
protestów de Gaulle'a — jako dezerterów. Wszystko to dobrze ilustruje atmosferę 
panujących stosunków.
15 maja 1943 r. Jean Moulin — zgodnie ze wskazówkami de Gaulle'a — stworzył 
w Paryżu Krajową Radę Ruchu Oporu. Już na pierwszym posiedzeniu Rada podjęła 
uchwałę wzywającą szefa Wolnych Francuzów do utworzenia pod jego przewodnictwem 
niezależnego i suwerennego rządu tymczasowego. Dowództwo wojskowe miałby 
zachować Giraud. Przywódca radykałów i były przewodniczący Zgromadzenia 
Narodowego III Republiki Herriot, jedna z najpoważniejszych osobistości w życiu 
politycznym Francji, zgłaszał gotowość wejścia w skład tego gabinetu. Swój Ust w tej 
sprawie wysłał z celi więziennej.
Natychmiast posypały się pod adresem de Gaulle'a uchwały hołdownicze rad 
generalnych Algieru, Oranu, Konstantyny, powstawały komitety Wolnej Francji 
w wyzwolonej Tunezji. De Gaulle rozwijał więc swą ofensywę z kilku kierunków naraz. 
Oczywiście najważniejszy był ten z Francji pod okupacją. Z tymi głosami wszyscy 
musieli się liczyć. 17 maja Giraud zwrócił się do de Gaulle'a z kolejną prośbą 
o spotkanie „dla stworzenia centralnej władzy francuskiej". Tym razem nie było już 
warunków wstępnych.
30 maja 1943 r. de Gaulle wylądował więc w Algierze. W dniu jego odlotu toczyła 
się w odległym Waszyngtonie jedna z owych „zasadniczych" dyskusji dotyczących 
konetabla. Obecny na tym posiedzeniu sekretarz stanu do spraw marynarki Frank Knox 
zanotował:
„Afera de Gaulle'a omal nie została rozstrzygnięta w radykalny sposób. Wszyscy, 
którzy mieli z nim do czynienia, doszli do wniosku, że jest to primadonna pozbawiona 
walorów przywódcy państwa". Roosevelt proponował, aby de Gaulle'owi odciąć dopływ 
środków. Churchill też skłaniał się do tego rozwiązania. W swych pamiętnikach 
zanotował, że postanowiono jeszcze zaczekać na wynik spotkania między obu 
generałami w Algierze.
Rozmowy między de Gaulle'em a Giraudem toczyły się tym razem w szerszym 
gronie. Obecny był m. in. poza doradcą Monnetem także sprowadzony już z Francji 
generał Georges.
De Gaulle wystąpił z prawdziwą pompą. Złożył m. in. wieniec na grobie 
Nieznanego Żołnierza w Algierze, co dało okazję do świetnie zorganizowanej 
manifestacji gaullistowskiej. Równocześnie konetabl ignorował ostentacyjnie 
Eiserihowera, który powinien był — jego zdaniem — sam przyjść z wizytą kurtuazyjną, 
należną przedstawicielowi suwerenności francuskiej.
Niespodzianką był przylot wkrótce potem do Algieru Churchilla, który do całej 
sprawy przywiązywał najwidoczniej większą wagę, niż chciał to okazać Rooseveltowi. 
Premier brytyjski wezwał też do przylotu ministra Edena. Anglicy byli na miejscu.
Dyskusja między obu generałami zaczęła się od ataku de Gaulle'a, który stwierdził, 
że ten sam człowiek nie może być równocześnie współprzewodniczącym komitetu 
i naczelnym dowódcą wojsk. Giraud miał wybrać, czym chce zostać. De Gaulle domagał 
się też natychmiastowej dymisji petainowskiego trio: Nogučsa, Peyroutona i Boissona.
Giraud odrzucił wszystkie te propozycje. Starcie było gwałtowne. Monnet, 
doprowadzony do rozpaczy beznadziejnością argumentacji Girauda, przeszedł 
na stronę de Gaulle'a. Po tamtej stronie zostali więc Giraud i Georges. De Gaulle 
przekazał w nocy do Londynu instrukcję, by skupić całą propagandę na jednym 
zagadnieniu: eliminacji petainowców z administracji w Algierze. „To jest najsłabszy punkt 
Girauda" — wyjaśniał. Mistrzowsko koncentrował ogień na głównej sprawie. Unikał 
rozproszenia sił.
Nazajutrz weszło do Algieru kilka tysięcy żołnierzy gaullistowskich generała de 
Larminat. Do dziś dnia nikt nie potrafi wyjaśnić, czyja to była inicjatywa. W każdym razie 
zrobiło się bardzo gorąco, niezależnie od i tak już upalnej czerwcowej pogody 
afrykańskiej.
Sytuacja zaostrzyła się jeszcze bardziej, gdy zaciekły przeciwnik de Gaulle'a 
od marca ubiegłego roku, admirał Muselier, mianowany przez Girauda prefektem 
Algieru, zaczął skupiać swoje siły. Obie strony oskarżały się o próbę przewrotu i spisek. 
Amerykanie zaniepokoili się nie na żarty. Wojska brytyjskie i amerykańskie zostały 
postawione w stan gotowości alarmowej. De Gaulle oskarżał Girauda otwarcie 
na konferencji prasowej.
Napięcie trwało do nocy z 1 na 2 czerwca. Położyła mu kres nieoczekiwana 
dymisja Peyroutona. Czołowa osobistość petainowska rezygnowała ze swych funkcji, 
pamiętając prawdopodobnie o niedawnym losie Darlana. W końcu życie warte jest 
jednej małej dymisji...
Atmosfera została więc rozładowana. 2 czerwca żołnierze de Larminata zaczęli 
wychodzić z miasta. Straże i karabiny maszynowe ludzi Museliera poznikały z dachów. 
De Gaulle, który miał ciężkie przejścia z generałem Catroux, zarzucającym mu próbę 
zamachu stanu, zdołał niemniej jednak opracować listę swych propozycji. Złagodził je 
trochę. Giraud zachowywał więc współprzewodnictwo i dowództwo wojskowe, ale nowo 
sformowany Comité Français de la Libération Nationale — CFLN (Francuski Komitet 
Wyzwolenia Narodowego), miał podejmować swe decyzje większością głosów, której 
każdy musiał się podporządkować.
Zręczne posuniecie, jako że owej większości Giraud już nie miał. Peyrouton 
odszedł dobrowolnie. Nogučsa i Boissona wyrzucono. Nowa instytucja była suwerenna. 
Jedność została przywrócona. Komitet Wyzwolenia Narodowego miał wiele atrybutów 
rządu. De Gaulle osiągnął więc wszystkie swoje cele. Decydowanie większością głosów 
neutralizowało Girauda całkowicie.
Ogłoszona 3 czerwca 1943 r. deklaracja stwierdzała, że:
„Komitet jest centralną władzą francuską... Kieruje wysiłkiem wojennym Francji 
w każdej postaci i gdziekolwiek by to było. ...Wykonuje suwerenne prawa Francji. 
...Sprawuje i broni interesów Francji w świecie. ...Obejmuje władzę nad wszystkimi 
terytoriami i siłami zbrojnymi podlegającymi dotychczas bądź Francuskiemu Komitetowi 
Narodowemu, bądź Naczelnemu Dowódcy Cywilnemu i Wojskowemu. (Taki dziwaczny 
tytuł nosił Giraud — przyp. J. G.). ...Do czasu, gdy Komitet będzie mógł przekazać 
władzę przyszłemu Rządowi Tymczasowemu Republiki, zobowiązuje się on przywrócić 
wszelkie francuskie swobody obywatelskie, prawa Republiki i republikański system 
rządów oraz zniszczyć całkowicie narzucony krajowi reżim samowoli i władzy jednostki".
W skład Komitetu weszli w pierwszym rzucie generałowie Catroux i Georges, 
a także „cywile" Massig]i, Monnet i Philip. 5 czerwca dołączyli do nich: Maurice Couve 
de Murville (finanse), René Mayer (transport), dr Abadie (sprawiedliwość), René Pleven 
(kolonie), André Diethelm (gospodarka), Adrien Tixier (praca), Henri Bonnet 
(informacja).
Ta runda była w pełni wygrana przez de Gaulle'a. Obrał teraz ciekawą taktykę. 
Mógł zgnieść swego rywala za jednym zamachem. Nie uczynił tego, aby nie 
wyprowadzać z równowagi Roosevelta. Zamiast więc Girauda połknąć, będzie go 
stopniowo podgryzał. Aż do całkowitego wygryzienia. W obecnym składzie Komitetu 
Giraud mógł jako tako liczyć wyłącznie na głos generała Georgesa.
Waszyngton przyjął wiadomość o powstaniu Komitetu chłodno. Roosevelt nie 
zmieniał stanowiska. Wolnych Francuzów nie zaproszono na święto Narodów 
Zjednoczonych, nie wpisano ich na listę tych narodów. Nie było nawet śladu jakiejś 
przyjaznej deklaracji. 10 czerwca Roosevelt w korespondencji z Churchillem protestował 
przeciw odwołaniu Boissona. De Gaulle wiedział o tym, ale nie tylko nie zmienił decyzji, 
lecz w jakiś czas potem kazał Boissona aresztować jako kolaboranta i zdrajcę, 
mającego na sumieniu różne zbrodnie. 17 czerwca 1943 r. prezydent wysłał 
Eisenhowerowi instrukcję:
„Nasz rząd stoi na stanowisku, że podczas okupacji wojskowej w Afryce północnej 
nie będziemy tolerowali przechodzenia armii francuskiej pod kontrolę instytucji, która nie 
podporządkuje się dyrektywom naczelnego dowództwa alianckiego... Należy w sposób 
absolutnie jasny stwierdzić, że pod względem wojskowym Afryka północna i Afryka 
zachodnia są pod okupacją wojskową. W rezultacie żadna niezależna decyzja cywilna 
nie może być podjęta bez naszej zgody".
„Dość mam de Gaulle'a i tajnych machinacji tego Komitetu... Z de Gaulle'em nie 
zdołamy współpracować... Jestem absolutnie przekonany, że zaszkodził on naszemu 
wysiłkowi wojennemu i że czyni to dalej, stanowiąc dla nas bardzo poważne 
niebezpieczeństwo" — zżymał się Roosevelt w tym samym dniu w depeszy 
do Churchilla.
„Zgadzam się z Panem, że nie można najzupełniej liczyć na przyjaźń de Gaulle'a... 
nie jestem jednak teraz za zerwaniem z Komitetem Siedmiu lub za przerwaniem jego 
zebrań" — odpowiadał nazajutrz Churchill.
I tak szło ciągle, bez zmian, a de Gaulle robił swoje. Na miejscu, w Algierze, 
przybierało to formę niezwykle gwałtownych spięć z Eisenhowerem, którego wszelkie 
noty i zarządzenia de Gaulle najzwyczajniej odrzucał jako bezprawne ingerencje 
w wewnętrzne sprawy francuskie.
21 czerwca 1943 r. gestapo aresztowało Jeana Moulina. W kilkanaście dni później 
zginął wśród ciężkich tortur w Metzu. Jego miejsce na czele Krajowej Rady Ruchu 
Oporu zajmie po kilku zmianach Georges Bidault, działacz katolicki sprzed wojny i jeden 
z organizatorów konspiracyjnego ruchu „Combat". Śmierć Moulina była ciężkim ciosem 
dla Francji Walczącej. Bidault, człowiek o dużych ambicjach, ale znacznie mniejszym 
talencie, nie miał walorów swego poprzednika. Był niezłym administratorem, ale nie było 
w nim nic z bohatera.
7 lipca 1943 r. Giraud wylądował na osobiste zaproszenie Roosevelta 
w Waszyngtonie. Prezydent chciał koniecznie podnieść autorytet swego 
protegowanego. Do USA przylatywał więc Giraud, a nie de Gaulle.
Na jego temat sekretarz stanu Hull otrzymał w tym dniu następujący meldunek 
od swego zastępcy Berlego, który odbył rozmowę z niejakim Etienne Boegnerem, eks-
urzędnikiem delegacji gaullistowskiej w USA.
„Boegner jest przekonany — stwierdzał Berle — że generał de Gaulle, mimo 
swych protestów, stał się obecnie zwykłym promotorem francuskiego ruchu 
nazistowskiego z nim samym jako führerem na czele i że sprawa francuska wraz 
z aliancką narażone są na ciężkie niebezpieczeństwo, jeśli nie narzuci się dyscypliny".
Rzeczywiście o de Gaulle'u powiedziano już wszystko!
Giraud był podejmowany w Białym Domu. „Jest to — pisze Beaufre, który 
towarzyszył Giraudowi w tej podróży — wciąż jeszcze kolonialna ferma, zamieszkała 
przez arystokratę. Piłem tam z panią Roosevelt herbatę, jadłem obiad z ministrami 
i szefami sztabu, byłem tłumaczem w dyskusjach Girauda z Rooseveltem... Najbardziej 
uderzyło mnie w tym pokoju biurko Roosevelta pełne lalek i drobnych przedmiotów, 
podarków, jakie otrzymał w swych podróżach. Nie było tam w ogóle wolnego miejsca. 
Ciężko chorego Roosevelta przyniesiono i posadzono na kanapie. Wszyscy się odwrócili 
i udawali, że tego nie widzą".
Giraud zwiedzał Pentagon, Nowy Jork, fabryki czołgów. Był na ćwiczeniach 
piechoty USA. Rozmawiał z kolonią francuską. Był to rodzaj festiwalu, który przedłużył 
się w Kanadzie (spotkania w Ottawie) i zakończył w Londynie (rozmowa z Churchillem, 
Edenem i generałami). Nie zostało z tego wszystkiego nic.
De Gaulle umacniał tymczasem swoją pozycję w Algierze, który stał się teraz jego 
stałą nieomal siedzibą. 10 lipca sojusznicy lądowali na Sycylii. Zaczęła się ofensywa 
we Włoszech. 14 lipca, w dniu święta narodowego Francji, de Gaulle niemal otwarcie 
skrytykował w swym przemówieniu Roosevelta:
„Są na świecie ludzie, którym się wydawało, iż można traktować działanie naszych 
armii w oderwaniu od uczuć i woli szerokich mas naszego narodu. Ludzie ci wyobrażali 
sobie, że nasi żołnierze, marynarze, lotnicy różnią się tym od żołnierzy, marynarzy 
i lotników wszystkich innych krajów świata, że pójdą do boju nie pytając o to, w imię 
czego mają zajrzeć w oczy śmierci. Słowem ci teoretycy, uważający się za realistów, 
wyobrażali sobie, że dla Francuzów — i tylko dla Francuzów — możliwy jest wysiłek 
wojenny narodu poza obrębem polityki i moralności narodowej. Oświadczamy tym 
realistom, że nie znają realiów".
Adresata tych słów łatwo było odgadnąć. De Gaulle mógł sobie jednak na to 
pozwolić. Miał już bardzo silną pozycję. Giraud przekonał się o tym w kilka dni 
po powrocie ze swojej amerykańskiej podróży. De Gaulle zarzucał mu w „Pamiętnikach 
wojennych" całą masę gaf, zupełne zapomnienie wobec Amerykanów o własnej roli jako 
przedstawiciela Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, negowanie 
suwerenności władzy Komitetu, serwilizm i rzadką wręcz nieudolność postępowania.
31 lipca Giraud stracił całą władzę polityczną. Pozostał wprawdzie jeszcze 
współprzewodniczącym Komitetu, ale — w myśl uchwały Komitetu — nie mógł już 
podejmować własnych, oddzielnych decyzji. Posiedzeniom i pracom przewodniczył 
odtąd wyłącznie de Gaulle. Wszystkie dekrety i zarządzenia musiały nosić podpis obu 
współprzewodniczących. Również cała władza wojskowa Girauda zależała teraz 
od Komitetu, który mógł mu ją odebrać. (De Gaulle kierował osobiście nadrzędnym 
resortem obrony). W ten sposób Roosevelt, pragnąc podnieść autorytet Girauda, 
faktycznie przyspieszył mimo woli jego upadek.
Komitet miał już wtedy oficjalne uznanie ze strony wszystkich rządów 
emigracyjnych: Polski, Belgii, Czechosłowacji, Grecji, Norwegii, Jugosławii, Holandii, 
Luksemburga i naturalnie Anglii. Stany Zjednoczone trwały niemniej jednak w upartej 
odmowie dokonania tego kroku.
4 sierpnia 1943 r. Komitet podjął uchwałę, w myśl której Giraud przestanie być jego 
członkiem w wypadku objęcia dowodzenia na którymkolwiek z frontów. Oznaczało to 
w praktyce, że tego typu krok wojskowy pozbawia Girauda automatycznie uprawnień 
politycznych. De Gaulle konsekwentnie zmierzał do celu. Jak wytrawny szachista, 
przewidywał swoje dalsze posunięcia. Kapitalny teatr. Jego niezwykłym i mimowolnym 
uzupełnieniem był fakt, iż w tymże czasie w dalekiej Normandii w trzy kolejne letnie 
wieczory grano w małych wioskach Saint-Pierre-de-Manneville i Quevillon jednoaktówkę 
pod tytułem „Zbójca i podróżny". Cały dochód przeznaczony był dla jeńców wojennych. 
Przybyło sporo osób, a wśród nich także żołnierze Wehrmachtu, którego jednostki 
strzegły tu „wału atlantyckiego". Nikt z obecnych nie domyślił się osoby autora. Była to 
bowiem właśnie sztuka, którą de Gaulle napisał przed wielu, wielu laty, w 16 roku swego 
życia.
W tymże sierpniu na konferencji międzysojuszniczej w Quebeku Amerykanie 
zgodzili się uznać Komitet. Uczynili to jednak w tak obraźliwej formie, że krok ten stał się 
jeszcze jednym kamieniem obrazy wrzuconym przez nich do ogrodu de Gaulle'a.
„Komitet zostaje uznany — głosił ten tekst — jako organ administrujący terytoriami 
Francji zamorskiej, które uznały jego władzę".
Było to już aż nazbyt wystarczające, ale Amerykanie doszli do wniosku, że trzeba 
tu dorzucić jeszcze jedno zastrzeżenie. Stwierdzili więc, że ich stosunki z Komitetem 
„będą zależały od potrzeb wojskowych dowództw sojuszniczych".
Prawdziwa dyplomacja słonia wśród porcelany.
Anglicy byli bardziej subtelni: „W oczach Wielkiej Brytanii Komitet jest organizacją 
uprawnioną do kierowania wysiłkiem wojennym Francji podczas wojny".
Dla Rosjan Komitet reprezentował „interesy państwowe Republiki Francuskiej" i był 
„jedynym kierowniczym organem i jedynym uprawnionym reprezentantem wszystkich 
francuskich patriotów walczących przeciwko hitleryzmowi".
De Gaulle podkreśla z naciskiem tę gradację w „Pamiętnikach wojennych".
Walka de Gaulle'a z Amerykanami o rangę i prestiż Francji Walczącej przewija się, 
jako motyw przewodni przez całą jego działalność od 1942 r. do zakończenia działań 
wojennych. Przyczyna jest tu oczywista: wszyscy alianci zachodni, nie wyłączając Anglii, 
byli zależni od Stanów Zjednoczonych. Im zaś któryś z nich był słabszy, tym większa 
była ta zależność. Inni jako tako z tym się godzili, de Gaulle nie. Kompromis oparty 
na kapitulacji nie leżał w jego naturze ani nie zgadzał się z zasadami taktyki, jakie 
wyznawał.
Wręcz przeciwnie; im był słabszy, tym energiczniej napierał. Miał ku temu jak 
najbardziej umotywowane powody. Postępowanie Amerykanów było nie tylko 
pozbawione taktu. Do dziś dnia kalkulacje amerykańskie zaskakują wszystkich badaczy 
tamtych czasów. Zaskakują, a jednocześnie stanowią niezwykłą lekcję poglądową także 
w stosunku do aktualnej polityki USA.
W 1943 r. Waszyngton — niezależnie od wszystkich tych kombinacji na odcinku 
francuskim, o jakich była już mowa — nie przestawał liczyć na... Pétaina. Z Vichy 
komunikowano się via Lizbona, gdzie ruchliwy i przedsiębiorczy pułkownik Solborg był 
attache wojskowym. Kontaktował się on ze specjalnym wysłannikiem Pétaina, 
pułkownikiem francuskim Gorostarzu, również starym asem wywiadu, m. in. byłym 
obserwatorem Paryża po stronie frankistów podczas wojny domowej w Hiszpanii. 
Gorostarzu mieszkał w hotelu „Atlantico", gdzie kwaterowali wszyscy możliwi 
i wyobrażalni szpiedzy, od których się roiło w Lizbonie podczas wojny. Latem 1943 r. 
pertraktacje były bardzo ożywione. Amerykanie namawiali usilnie Pétaina, aby opuścił 
Vichy. Oferowali mu samolot, który wywiózłby go z Francji i przerzucił do Anglii, gdzie 
kontynuowałby sprawowanie swego, w oczach Departamentu Stanu, legalnego mandatu 
władzy. Propozycje te ciągle ponawiano. Trwano przy nich, mimo że marszałek 
uporczywie odmawiał. Nie zgadzał się na odejście od Niemców nawet 
w najkrytyczniejszych momentach, np. 11 listopada 1942 r., kiedy hitlerowcy wkraczając 
do „strefy południowej" pozbawili Vichy ostatniego cienia suwerenności i komedia się 
skończyła. Pétain nie odlatywał więc, ale nie przerywał gry. Latem 1943 r. 
za pośrednictwem swojej „anteny" w Lizbonie, czyli via Gorostarzu—Solborg, przekazał 
Rooseveltowi projekt konstytucji Vichy jako dowód, że nie jest faszystą. I dialog trwał. 
Biały Dom nie przerywał dziwnego flirtu z Pétainem.
„Rząd amerykański nie mógł — pisze pułkownik Robert A. Solborg — prowadzić 
rokowań z marszałkiem Pétainem, dopóki znajdował się on pod kuratelą Niemców. 
Sprawa przedstawiałaby się jednak całkiem inaczej, gdyby marszałek zgodził się 
opuścić Vichy i przenieść do kraju, w którym można by z nim negocjować jak z szefem 
państwa na wygnaniu, a nie jak z szefem państwa w niewoli nieprzyjaciela".
Warto zwrócić uwagę na tę nomenklaturę. Pétain był dla Amerykanów w każdym 
wypadku ,szefem państwa", pojęcie quislinga było im nie znane.
„Gdyby marszałek nie był otoczony złymi duchami i pewnymi wpływami — dodaje 
Solborg — kto wie, czy nie zdołalibyśmy go nakłonić do odlotu do Afryki 11 listopada 
1942 r. Gdyby do tego doszło, historia Europy, a już z pewnością Francji, potoczyłaby 
się inaczej".
Jak? Nie trzeba do tego zbytniej wyobraźni. Francja pod władzą Vichy-bis, czyli 
neopetainizmu ocalonego przez USA.
Tacy byli amerykańscy partnerzy de Gaulle'a.
X
„Rządzić to znaczy
zawsze dokonywać wyboru
między kłopotami".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
W pierwszej dekadzie września 1943 r., tuż po kapitulacji Włoch, wybuchło 
powstanie na Korsyce. Pierwsze powstanie zbrojne na ziemi francuskiej. Niemiecki 
garnizon liczący około 20 tys. żołnierzy usiłował zdławić zryw wolnościowy.
De Gaulle z goryczą pisze o tych wydarzeniach. Przygotowano je za jego plecami, 
w tajemnicy przed nim. Były dziełem Girauda, który patronował w tym wypadku akcji 
swego osobistego wywiadu i Intelligence Service. Postępowanie, które godziło w prestiż 
szefa Wolnych Francuzów i zalatywało wyraźną prowokacją, mającą na celu 
wywyższenie Girauda z jednej strony, z drugiej zaś krwawą rozprawę z korsykańskimi 
komunistami, ale rękami hitlerowców. Korsyka była bowiem „czerwona" i alianci o tym 
wiedzieli. Nie mieli więc nic przeciwko temu, aby niemiecki garnizon przeprowadził przed 
lądowaniem sojuszników odpowiednią akcję „oczyszczającą" wyspę.
W myśl decyzji de Gaulle'a, głęboko urażonego postępowaniem Girauda, Korsyce 
należało bezwzględnie pomóc, i to natychmiast. Dowodzenie operacją objął Giraud 
i w ciągu całego września na wyspie toczyły się walki połączone z serią działań 
desantowych. Dla de Gaulle'a miało to w sumie duże znaczenie. Francja Walcząca 
wykazała, że jest zdolna do samodzielnych akcji. Z punktu widzenia wojskowego była to 
ciekawa próba współdziałania wojsk desantowych z ruchem oporu. Był to też akt 
polityczny. Francuzi wyzwolili wyspę prawie wyłącznie własnymi siłami.
25 września, gdy działania były jeszcze w pełnym toku, de Gaulle rozegrał kolejną 
rundę z Giraudem. Posługując się argumentami związanymi ze sprawę korsykańską, 
w której Giraud okazał się całkowicie nielojalny, szef Wolnych Francuzów zaproponował 
Komitetowi zastąpienie współprzewodnictwa kierownictwem jednoosobowym.
Ciekawa jest argumentacja, jaką się przy tym posłużył. Wspomina o tym 
w „Pamiętnikach wojennych". Na posiedzeniu Komitetu odmalował jego członkom 
sytuację na wyspie. Mówił na podstawie danych, które przywiózł stamtąd André Philip. 
Twierdził, że wszędzie instalują się tam u władzy komuniści, „posługując się ruchem 
oporu, powołują rady miejskie według swego uznania i przechwytują w swe ręce środki 
informacji".
„Ministrowie w żadnym wypadku nie chcieli do tego dopuścić" — stwierdza 
następnie. Oczywiście, że nie chcieli. Przestraszył ich tymi „czerwonymi" tak, że aż 
dzwonili zębami. Znał doskonale swoich współpracowników. Wiedział, co im 
zaserwować. „Nalegali na mnie, abym zmienił strukturę gabinetu dla zabezpieczenia 
rządu przed tego rodzaju niespodziankami" — pisze. Nalegali na niego!
Tak więc, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, Giraud przekształcony został 
w pomocnika komunistów; de Gaulle brał na siebie rolę obrońcy Francji przed 
komunizmem, a Komitet robił to, czego on chciał. Nic dziwnego, że Giraud był 
całkowicie „skołowany" taką grą. Przecież parę dni temu de Gaulle spieszył 
„czerwonym" z pomocą i czynił to wbrew aliantom! Jak rozumieć takie zwroty?
W nich mieści się jednak cała istota de Gaulle'a. Uderzał zawsze tym atutem, jaki 
miał pod ręką. Antykomunizm jest w razie potrzeby też dobrą kartą. Zresztą wszystko to 
było zgodne z przekonaniami de Gaulle'a. Korsykańskim komunistom należało pomóc 
w walce z hitlerowcami i z machinacjami wywiadu Girauda oraz Intelligence Service jako 
Francuzom, którymi są bez żadnej wątpliwości. Następnie należało rozprawić się z nimi, 
bo byli komunistami. Przy okazji trzeba też było załatwić Girauda.
I tak się stało. Zwycięstwo było absolutne. De Gaulle został wyłącznym 
przewodniczącym Komitetu. Giraud stracił wszelką władzę polityczną. 9 listopada 
1943 r. odszedł w ogóle z Komitetu. Korsyka też była wolna. De Gaulle odwiedził ją 
między 8 a 11 października. Wszędzie witano go entuzjastycznie. Podróżował sam i bez 
żadnej ochrony przechadzał się ulicami korsykańskich miasteczek. Na tej wyspie ceni 
się osobistą odwagę. De Gaulle dobrze o tym wiedział.
3 listopada 1943 r. obradowało po raz pierwszy w Algierze Zgromadzenie 
Konsultatywne, powołane przez Komitet dekretem z 17 września 1943 r. Była to 
instytucja o programie dość ogólnikowym, mająca w pewnym sensie zastępować 
parlament, który mógł powstać tylko w wyniku wyborów powszechnych 
przeprowadzonych w wolnej Francji. Zgromadzenie liczyło 102 członków, w tym 70 
przedstawicieli ruchu oporu w metropolii i poza nią, 12 radców generalnych z Afryki 
północnej i 20 byłych deputowanych (5 socjalistów, 5 radykałów, 7 centrowców 
i prawicowców, 3 komunistów). Miało ono pomagać rządowi w jego wysiłku wojennym, 
zastanawiać się nad przyszłymi reformami republikańskimi, przygotowywać nową 
konstytucję. Jak widać, de Gaulle pozostawał uczulony na sprawy republikańskie. 
Zależało mu na tym embrionalnym parlamencie. Był generałem Republiki i chciał, aby to 
było widoczne dla wszystkich. Zgromadzenie było w praktyce pewnym źródłem 
pomysłów i symbolem jedności działania Francuzów. W stworzeniu tej instytucji można 
odnaleźć ciekawy rys charakterystyczny postępowania de Gaulle'a w polityce 
wewnętrznej. Nie lubi on bowiem parlamentu, tej ogromnej gadalni utrudniającej życie 
władzy wykonawczej, egoistycznej, rozdzieranej tysiącami osobistych interesów, ambicji 
i intryg. Jednakże parlament parlamentem, a reformy reformami. Te drugie trzeba 
przeprowadzać. Władza, która tego nie robi, naraża się na ciężkie ryzyko. „Warczeć 
na reformy to znaczny uśmiechać się do rewolucji" — powiedział François Piétri. A de 
Gaulle nie chce rewolucji, względnie pragnie takiej, jaką sam wykoncypuje. Tylko takiej.
Niezwykły był ten czas spędzony przez de Gaulle'a w Algierii. Z ludnością 
tamtejszą prawie się nie stykał. Czuł się tu obco i żył jak za granicą, choć stąd właśnie 
kierował obroną suwerenności francuskiej.
Między Wolnymi Francuzami a metropolią też była duża różnica. Ci, którzy nie 
przeżywali okupacji, nie mogli zrozumieć tamtych, którzy żyli, walczyli i ginęli w krajach 
zajętych przez hitlerowców. Przebywający wśród aliantów Francuzi i przedstawiciele 
innych narodowości przechowywali w swym wnętrzu taki obraz ojczyzny, jaki z sobą 
unieśli. Chcieli go w przyszłości ulepszyć, zgoda, ale zaczynali od danych, które były im 
znane i bliskie. Nie pojmowali, że z tamtego obrazu nie zostało już nic, że wszystko się 
zmieniło w tyglu walki, grozy i śmierci i że teraz trzeba będzie zaczynać od innych 
punktów wyjściowych. Nieporozumienie istniało już w czasie okupacji. Wysyłka broni 
walczącym nie stanowiła na przykład nigdy zbytniej troski de Gaulle'a. Nie był to dla 
niego żaden problem i nikt nie znajdzie na ten temat wzmianek o jakichkolwiek starciach 
Wolnych Francuzów z aliantami. A przecież było to podstawowe zagadnienie. Ruch 
oporu potrzebował broni, aby walczyć z Niemcami i Włochami. Stąd brały się też 
wszystkie scysje między gaullistami a komunistami. Broni nie wysyłano. Zamiast niej 
przybywały tylko gęsto słowa z eteru czy w postaci ulotek oraz gazet drukowanych 
za morzem. Ten stosunek do broni jest najpoważniejszym miernikiem nieporozumienia 
między Francuzami wolnymi a tymi spod okupacji, czyli między przymusową emigracją 
a społeczeństwem. Przepaść, która będzie widoczna w późniejszych latach i której nie 
da się usunąć.
Na przełomie listopada i grudnia 1943 r. de Gaulle'a spotkała pewna satysfakcja: 
jego przedstawiciel (Couve de Murville) zaproszony został do udziału w pracach Rady 
Konsultatywnej do Spraw Włoch. Zasiadali tam Amerykanie, Anglicy i Rosjanie. Była to 
swego rodzaju „nagroda pocieszenia" dla osłody bardzo gorzkiej pigułki w postaci 
całkowitego pominięcia Francji na konferencji w Teheranie.
Osłoda zawiodła jednak całkowicie. De Gaulle był głęboko rozgoryczony tym 
postępowaniem aliantów i replikuje na nie nagłą zmianą tonu. Atakuje w czambuł 
Amerykanów i Anglików. Zarzuca im, że w Teheranie poszli na pasku Rosjan, że 
w pewnym sensie oddali im nawet Europę środkową i południową.
Za jednym zamachem zmienił orientację: przedzierzgnął się w obrońcę Europy 
przed komunizmem. Jest to jedna z licznych próbek jego bezwzględnego pragmatyzmu. 
Uznał, że to jest dla niego w tej chwili wygodne, więc szedł w tym kierunku. Wiedział, że 
to spodoba się prasie brytyjskiej i amerykańskiej, której część z pewnością myślała tymi 
samymi kategoriami. Przewidywał również, że zaskarbi mu to sympatię pewnych kół 
politycznych. Chciał poza tym wywrzeć nacisk na Kreml, przypomnieć Rosjanom, że też 
potrafi szkodzić.
W ramach tej akcji przyjął 20 grudnia 1943 r. ostentacyjnie ambasadora 
Morawskiego, choć stosunki między Francją Walczącą a rządem polskim w Londynie 
układały się od czasu znanych oświadczeń de Gaulle'a nie najlepiej i śmierć Sikorskiego 
latem tego roku nic na tym polu nie zmieniła. De Gaulle rozmawiał z Morawskim, ale 
w treści spotkania nie szedł zbyt daleko. Mówi o tym notatka sporządzona przez gabinet 
de Gaulle'a z tej rozmowy.
,Generał de Gaulle zapewnia ambasadora, że Francja pragnie wielkiej i silnej 
Polski. Pragnienie to wypływa nie tylko z uczucia, lecz także z konieczności. Oczywiście 
nie jest on pewien, czy opinia francuska wypowie się za przyznaniem Polsce mniej lub 
bardziej wysuniętych granic na wschodzie... Niemniej jednak generał de Gaulle 
oświadcza p. Morawskiemu, że jego zdaniem chwila obecna jest dla Polski najmniej 
odpowiednia do stawiania sprawy granic z Rosją i z innymi sąsiadami..."
Sens tej rozmowy? Morawski był w niej wyłącznie środkiem, a nie celem. De 
Gaulle'owi nie idzie tu o Polskę. Szef Wolnych Francuzów przypominał tylko o swoim 
istnieniu (Polacy „londyńscy" byli w tym wypadku dobrym środkiem, gdyż kontakty z nimi 
zwracały uwagę Rosjan), ale zachowywał wzorową wręcz ostrożność. Mówił, ale 
niczego nie powiedział. Nie angażował się w żadne ryzyko.
Politykę rządu polskiego w Londynie de Gaulle oceniał bardzo minorowo. „Było 
jasne — zanotował w „Pamiętnikach wojennych" — że sprawa niepodległości Polski 
znajduje u Anglosasów bardzo słabe poparcie. W styczniu 1944 r. Cordell Hull udzielił 
wymijającej odpowiedzi na prośbę Mikołajczyka o mediację. Roosevelt, który miał w tym 
roku ponownie kandydować na stanowisko prezydenta, usiłował jeszcze lawirować 
ze względu na wyborców pochodzenia polskiego". De Gaulle był pewny, że Anglicy 
dostosują się i w tym wypadku do Amerykanów. Zdawał sobie też sprawę, że w swoim 
położeniu nic nie może zdziałać. Zresztą różnił się w zasadniczy sposób poglądami 
od członków rządu polskiego w Londynie.
Jeśli chodzi o zmiany terytorialne, de Gaulle uważał, że przydzielenie Polsce 
terenów w Prusach i na Śląsku było „do przyjęcia pod warunkiem, że niezbędne 
przesiedlenia ludności dokonane będą w sposób humanitarny".
Tego typu wyznanie było herezją w oczach nowego premiera Sosnkowskiego czy 
ministra spraw zagranicznych Romera, nie mówiąc już o generale Andersie i innych. De 
Gaulle nie mógł się z nimi porozumieć. Toteż byli dla niego ciągle środkiem do gry, a nie 
partnerami.
W Teheranie zapadło postanowienie w sprawie lądowania w Normandii. 
Odrzucony został plan Churchilla, który domagał się uderzenia przez Bałkany lub 
Włochy na północ, aby wkroczyć do Europy środkowej i przeciąć Rosjanom drogę 
na zachód. De Gaulle był temu projektowi bezwzględnie przeciwny. Nie wierzył 
w możliwość jego realizacji. Uważał, że poza tym odroczy to na nie wiadomo jak długi 
jeszcze czas wyzwolenie Francji.
W styczniu 1944 r. szef sztabu Eisenhowera, generał Walther Bedell Smith, pisał 
w swym raporcie dla Połączonego Komitetu Szefów Sztabów:
„De Gaulle rośnie. Jest obecnie o wiele rozsądniejszy niż w chwili przybycia 
do Afryki północnej... To, co pozostało w nim z kompleksu Joanny d'Arc, przytłoczone 
jest trudnościami wypływającymi z aktualnych problemów politycznych. Komitet stanowi 
w swej formie aktualnej uznaną instytucję, z którą można negocjować".
Zainteresowanie wcale nie przypadkowe. Według ocen wywiadu amerykańskiego 
ruch oporu liczył już wtedy około 200 tysięcy ludzi pod bronią. Eisenhower chciał 
dysponować tą siłą. Waszyngton nie zmieniał jednak stanowiska. Zbliżenie z de 
Gaulle'em nie figurowało w dalszym ciągu w programie Roosevelta.
Od 30 stycznia do 8 lutego 1944 r. odbywała się w Brazzaville pod 
przewodnictwem René Plevena, zainaugurowana przez de Gaulle'a konferencja 
afrykańska. Wszyscy historycy (oprócz Jacquesa Soustelle'a) uważają te obrady 
za pierwszy poważny krok Francji w kierunku dekolonizacji.
De Gaulle mówił tam wprawdzie o Wspólnocie Francuskiej, jednakże najwyraźniej 
dawał do zrozumienia, że idzie mu o proces, w którym narody Afryki francuskojęzycznej 
przystąpiłyby do świadomych zmian warunków swej egzystencji: „moralnych, socjalnych, 
politycznych, ekonomicznych i innych". Zmiany te należy „stopniowo wprowadzać 
na każdym z naszych terytoriów" — przemawiał de Gaulle i domagał się jednocześnie 
głębokich reform strukturalnych.
Konferencja, zorganizowana w samym centrum Czarnego Lądu, była czymś 
absolutnie nowym w tej strefie. De Gaulle znów udowodnił, że patrzy bardzo daleko. Nie 
chciał, aby w procesie dekolonizacyjnym, który musiał nastąpić, Francja pozostała 
w tyle. Zdawał sobie sprawę, że „wielka wojna białych ludzi" daje wiele do myślenia 
mieszkańcom kolonii. Wiedział już, co zaczyna się święcić w Algierii, jakie są nastroje 
w Tunezji, Maroku, w koloniach włoskich, w odległych posiadłościach Francji 
na Półwyspie Indochińskim. Czuł, że kończy się era kolonializmu. Roosevelt był także 
tego zdania i nieraz je wyrażał, jednakże de Gaulle był tym, który — poprzez 
konferencję afrykańską w Brazzaville — zaczynał już w tym kierunku iść. Wysnuł 
właściwe wnioski z doświadczeń ostatnich lat. Nie mógł przecież nie dostrzec, z jaką 
rezerwą ludność kolonii przyglądała się zmianom, które przebiegały na jej oczach. 
Petainowcy, gaulliści, Anglicy, Amerykanie... Murzynom czy Arabom było to najzupełniej 
obojętne. Biali okupanci spod tego czy tamtego sztandaru, co za różnica? Okupowana 
Francja była też kolonią hitlerowską. „Nowy ład" w Europie miał być systemem 
kolonialnym, w którym „białymi panami" — nadludźmi — mieli być Niemcy. Kiedy się 
w tymże czasie było w koloniach, podobieństwo musiało się każdemu mimo woli 
narzucić. Reżim kolonialny był po prostu systemem stałej, permanentnej okupacji 
obcych krajów. Toteż jeśli Francja miała się wyzwolić spod okupanta hitlerowskiego, 
musiała odrzucić ten system, aby zastąpić go współżyciem z krajami Afryki na zasadzie 
pomocy dla nich, aby z biegiem czasu stworzyć podstawy wspólnego postępu 
gospodarczego. Taki był sens Brazzaville.
Przywrócenie Republiki to była także walka z kolaboracją, sprawa ukarania 
zdrajców za ich zbrodnie wobec ojczyzny. Znalazło to wyraz w procesie przeciw 
petainowskiemu ministrowi spraw wewnętrznych Pierre'owi Pucheu, jednemu 
z najpoważniejszych zbrodniarzy i oprawców, człowiekowi, któremu podlegała m. in. 
policja Vichy. Pucheu jak wielu innych kolaborantów przedostał się do Algieru, kiedy 
zrozumiał, iż Rzesza nie może wygrać wojny, i zdał sobie sprawę, że wybrał złą stronę. 
Sądził, że ucieczka do Algieru ułatwi mu rehabilitację i pozwoli zmienić kierunek 
działania. Kolaboranci i ich sympatycy, od których roiło się w Algierze, usiłowali go kryć. 
Przez dłuższy czas pozostawał na wolności, nawiązywał w Algierze kontakty, zaczął iść 
w górę. Wiadomości o tym doszły do komunistycznych członków Francuskiego Komitetu 
Wyzwolenia Narodowego oraz do Zgromadzenia Konsultatywnego. Dotarły też do ruchu 
oporu we Francji. Tu i tam wywołały powszechne oburzenie. Pamiętano jeszcze aferę 
Darlana i innych kolaborantów, a oto znów wypływał na powierzchnię jeden 
z najgorszych: policjant Pucheu, skazany na śmierć jeszcze 30 sierpnia 1943 r. 
wyrokiem Résistance.
Trzeba więc było postawić Pucheu przed sądem. Uczyniono to po długich 
wahaniach, wśród niebywałych intryg i awantur. Pucheu został skazany na śmierć 
i wyrok wykonano. Pierwszy normalny proces sądowy za kolaborację z nieprzyjacielem. 
De Gaulle nie był z tego jednak zadowolony. Przewlekanie się sprawy Pucheu było 
następstwem jego wahań. Ustąpił dopiero pod naciskiem Komitetu Wyzwolenia, 
a zwłaszcza komunistów. Oczywiście jego wahania nie wypływały z sympatii dla 
Pucheu. Gardził nim z pewnością i wiedział, że to zbrodniarz. Jednakże wiedział też, że 
kolaboracja to setki tysięcy, jeśli nie miliony jego współrodaków. Etat Français — 
Państwo Francuskie — istniało. Z Pétainem związały się nie tylko koterie, lecz także 
duże grupy działające we wszystkich dziedzinach. De Gaulle nie chciał przypierać tych 
ludzi do muru; nie chciał, by doszli do wniosku, że nie ma dla nich wyjścia. Pragnął, by 
mieli nadzieję, że pojęcie jedności narodowej obejmie także i ich. Stąd jego wahania. 
Podobno obiecał adwokatom Buttinowi i Trappe'mu — obrońcom Pucheu — że zajmie 
się dziećmi skazanego. Z pewnością wiedział, że Pucheu nie zajmował się dziećmi 
swoich ofiar. To nie miało znaczenia. Szef Wolnych Francuzów rozgromił wprawdzie 
kolaborantów z otoczenia Girauda, ale rozprawił się z nimi wyłącznie jak z grupą 
opozycyjną: oddalił ich od władzy. Pucheu był pierwszym, który ponosił prawne 
konsekwencje zdrady narodowej. Do granic plutonu egzekucyjnego de Gaulle nie chciał 
się jednak posuwać. Mamy tu znów całą głębię różnicy między ludźmi, którzy walczyli 
w tej wojnie poza krajami okupowanymi, a tymi, którzy znajdowali się pod okupacją. Aby 
zrozumieć okrucieństwo, bezwzględność i bezmiar zdrady takiego Pucheu, trzeba było 
żyć pod okupacją.
W marcu 1944 r. już tylko trzy miesiące dzieliły aliantów od wielkiej operacji 
desantowej w Normandii. Przygotowania były w pełnym toku. 3 marca Eisenhower 
otrzymał kategoryczny rozkaz przerwania wszelkich rozmów z de Gaulle'em. Miał 
czekać na instrukcje prezydenta. Aliancki Supreme Commander nie był zachwycony tą 
decyzją. Stawiała go w trudnej sytuacji: od paru tygodni omawiał intensywnie 
z gaullistami problemy administracji we Francji po lądowaniu. Wiedział już, że realizacja 
tak ogromnego zadania własnymi siłami jest niemożliwa; musiał mieć pomoc jakiegoś 
czynnika posiadającego wpływy, orientującego się w kraju, znającego zwyczaje i prawa. 
Szkolono wprawdzie w tym celu cały sztab urzędników i był czas, kiedy myślano, że 
zastąpią oni całkowicie Francuzów, jednakże zamierzenie to było naiwne. Obecna 
decyzja Waszyngtonu niesłychanie komplikowała sytuację.
15 marca 1944 r. pułkownik Gorostarzu znalazł się z polecenia pułkownika 
Solborga w Vichy. Przedostał się tu z Lizbony przez Paryż, gdzie mieszkał w hotelu 
„Majestic", i przez dwa dni konferował z oficerem Abwehry niejakim Walterem 
Kutschmannem. Znali się obaj dobrze z hiszpańskich czasów, kiedy Niemiec był jednym 
z pilotów „Legionu Kondora". O czym mówili? Nie wiadomo. Gorostarzu twierdzi, że był 
aresztowany, ale ta znajomość go uratowała. W każdym razie dotarł do swego celu.
W Vichy spotkał się bezpośrednio z marszałkiem, któremu towarzyszyli admirał 
Auphan i dr Ménétrel, nadworny lekarz i doradca polityczny w jednej osobie.
„Wojska alianckie — oznajmił (według swej obecnej relacji) Gorostarzu (możemy 
w tym miejscu stwierdzić, że miał o czym mówić z Kutschmannem, choć nie 
ze wszystkiego mu się zapewne zwierzał) — wylądują lada moment. Amerykańskie 
dowództwo pragnęłoby, żeby marszałek przestał się osobiście zajmować państwem 
i żeby przeniósł się do jakiegoś majątku leżącego na trasie wojsk alianckich. Wtedy to, 
przynosząc wolność Francji, wyzwolą równocześnie więzioną dotąd legalność władzy 
i praworządność".
Ową legalnością władzy miał być oczywiście Pétai n. Starzec odmówił. Pułkownik 
Gorostarzu znów przeszedł Pireneje i spotkał się z pułkownikiem Solborgiem (wtedy już 
attache wojskowym USA w stolicy Hiszpanii) w Madrycie. Napisał stamtąd podanie 
z prośbą o przyjęcie go do lotnictwa Wolnych Francuzów. De Gaulle nie zgodził się 
na to, wobec czego Gorostarzu objął w Londynie posadę w kwaterze głównej 
Eisenhowera.
Takimi sprawami zajmowali się, między innymi oczywiście, Amerykanie 
w przeddzień lądowania Francji. Do ostatniej chwili, naprawdę do ostatniej, usiłowali 
ratować władzę Pétaina. Trudno powiedzieć, jak sobie wyobrażali ewentualne 
ogłoszenie Francuzom, że po lądowaniu Pétain dalej ją sprawuje. Należy sądzić, że 
po prostu nie wyobrażali sobie tego. Nie rozumieli bowiem z mechanizmu okupacji nic. 
Nie dopuszczali nawet hipotezy, że Pétain i jego ekipa byliby zmieceni w jednej chwili 
przez ludność, a zwłaszcza przez potężny ruch oporu, którego organizacje wojskowe 
połączone zostały dekretem de Gaulle'a, wydanym w tymże marcu, w FFI — Forces 
Françaises de l'Intérieur (Francuskie Siły Wewnętrzne), stanowiące odpowiednik FFL — 
Forces Françaises Libres (Wolnych Sił Francuskich). Dowódcą FFI został generał 
Koenig, bohater walk w Libii. Walki ruchu oporu przybierały na sile. Dzień w dzień ginęli 
ludzie w starciach i od kul gestapo; trwały wywózki na roboty przymusowe do Niemiec 
oraz do obozów koncentracyjnych. Cały naród walczył z okupantem i kolaboracją. 
A Amerykanie usiłowali stawiać na Pétaina...
Krótkowzroczność tej polityki stanowi uderzający kontrast z bardzo dalekimi 
wizjami, jakie miał w tym samym dokładnie czasie de Gaulle. Tkwił przecież jeszcze 
ciągle w Algierze, lekceważono go, pomijano, dawano odczuć na każdym kroku, że nikt 
się z nim nie liczył, nie miał zbyt mocnych podstaw do wiary, że pokona przeszkody 
stawiane na jego drodze przez takich potentatów, jak Amerykanie i w dużej mierze 
Anglicy. A jednak wybiegał naprzód.
18 marca 1944 r. w przemówieniu wygłoszonym z trybuny Zgromadzenia 
Konsultatywnego powiedział:
„Rząd (mowa o przyszłym rządzie Francji — przyp. J. G.) będzie w swej postawie 
i polityce dążył, nie przerywając walki, do przygotowania tej roli, jaką Francja będzie 
miała odegrać dla dobra wszystkich. Wydaje się nam jednak, że do tego, by stary, 
odnowiony kontynent mógł odnaleźć równowagę odpowiadającą warunkom naszej 
epoki, trzeba stworzyć pewne ugrupowania, naturalnie bez naruszenia suwerenności 
żadnego z krajów. Z punktu widzenia Francji myślimy, że stworzony z naszym udziałem 
rodzaj ugrupowania opartego na platformie ekonomicznej tak szerokiej, jak tylko to 
będzie możliwe, przyniósłby wiele korzyści. Ugrupowanie takie, przedłużone na Afrykę, 
pozostające w ścisłych stosunkach ze Wschodem, a zwłaszcza z krajami arabskimi, 
pragnącymi słusznie zjednoczyć swe interesy, ugrupowanie, dla którego kanał La 
Manche, Ren i Morze Śródziemne byłyby jak gdyby arteriami, mogłoby stworzyć 
kapitalny ośrodek w światowej organizacji produkcji, wymiany i bezpieczeństwa. Jak 
wszystkie dzieła bliskiej przyszłości, tak i to powinno zostać przygotowane. Rząd 
francuski gotów jest już dziś podjąć wspólnie z innymi zainteresowanymi rządami 
wszelkie potrzebne badania i negocjacje".
Mamy tu bez wątpienia cały zarys Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 
na dziesięć lat przed jej powstaniem oraz zbliżenie z krajami arabskimi na 20 lat 
wcześniej. Nie ulega wątpliwości, że w powstaniu tej wizji dużą rolę odegrała znajomość 
z Jeanem Monnetem, który bardzo się w owym czasie zbliżył do de Gaulle'a, choć nigdy 
nie został gaullistą. Monnet marzył o „Europie gospodarczej"; de Gaulle o europejskiej 
unii politycznej pod egidą Paryża; stąd sformułowanie o „organizacji produkcji, wymiany 
i bezpieczeństwa", które łączy ekonomikę, najzupełniej de Gaulle'owi obcą 
i antypatyczną, z polityką. Mowa tu jest również o suwerenności każdego z partnerów. 
Ważne podkreślenie, które kiedyś w przyszłości poróżni de Gaulle'a z EWG.
Zabawną stroną tej wizji, która miała się w dużej mierze zrealizować, jest 
lansowanie przez de Gaulle'a pierwszego między aliantami bloku państw. Przed EWG, 
EFTA czy RWPG. 18 marca 1944 r. były to naturalnie wyłącznie słowa, ale myśl została 
rzucona. Monnet spełniał w niej jedynie rolę katalizatora; sformułowania de Gaulle'a są 
daleko szersze.
Jego inwokacja do rządów innych państw pozostała wtedy bez echa zarówno 
w Londynie jak i w Waszyngtonie. Odezwała się natomiast Moskwa.
Zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych Dekanosow prosił 
przedstawiciela Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Garreau, 
o wyjaśnienie słów de Gaulle'a. Garreau odpowiedział ogólnikowo. Prawdopodobnie 
sam nie bardzo rozumiał, o co idzie. Ograniczył się do stwierdzenia, że na razie nie ma 
nic konkretnego, a więc nie było o czym informować partnerów radzieckich. Francuski 
Komitet Wyzwolenia Narodowego nie wszczął z nikim żadnych pertraktacji w tej 
dziedzinie — zapewniał, zgodnie z prawdą, Garreau.
Poruszenie sprawy przez Rosjan świadczy, że oni jedni brali już wtedy de Gaulle'a 
poważnie. Liczyli się z nim. Na Kremlu miano przecież także swoje wizje. Stawiano 
w nich na de Gaulle'a.
W marcu 1944 r. Dekanosow był wobec gaullistowskiego przedstawiciela 
uprzedzająco kurtuazyjny.
„Komitet Wyzwolenia Narodowego — mówił do Garreau — nie powinien 
zapominać, że zasadnicze stanowisko zajęte przez Związek Radziecki wobec Francji 
Walczącej znajduje wyraz w udzielaniu jej wszelkiej możliwej pomocy. Rząd ZSRR żywi 
dla narodu francuskiego głęboką i niezmienną sympatię. Już w 1941 r. uznał generała 
de Gaulle'a za autorytatywnego przedstawiciela narodowego ruchu oporu, potem zaś 
Francuski Komitet Narodowy za organizację mającą charakter rządu i powołaną do tego, 
aby reprezentować interesy Francji wobec świata. Później uznał on również Komitet 
Wyzwolenia Narodowego..."
De Gaulle przygotowywał się systematycznie do roli, jaką sobie wyznaczył. 
Bezustannie miał na oku jedność działania wszystkich Francuzów. Liczył się przy tym 
z siłami wchodzącymi w grę. Miał we Francji wtedy około 40 tysięcy ludzi, skupionych 
w organizacjach podziemnych podlegających bezpośrednio Krajowej Radzie Ruchu 
Oporu, wiedział jednak, że komuniści posiadali pod bronią trzy razy tyle i że ich Front 
Narodowy to setki tysięcy, jeśli nie miliony. Toteż wprowadzenie do Francuskiego 
Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Algierze 4 kwietnia 1944 r. dwóch przedstawicieli 
FPK, Fernanda Greniera i François Billoux, było krokiem o istotnym znaczeniu 
politycznym, a przede wszystkim pełnym realizmu. Doraźnie szło również o uspokojenie 
nastrojów we Francji, gdzie w kołach ruchu oporu nie godzono się z polityką, w myśl 
której Résistance otrzymywała broń jak z kroplomierza. Rezultatem tego postępowania 
była tragedia 500 członków maquis w Gličres w Alpach, którzy nie zdołali oprzeć się 
atakom przeważających sił hitlerowskich. W wyniku dłuższej bitwy partyzanckiej zginęło 
tam 155 Francuzów, a 175 wpadło w ręce nieprzyjaciela.
W tymże kwietniu odszedł definitywnie generał Giraud. De Gaulle przeforsował 
uchwałę Komitetu pozbawiającą generała funkcji wodza naczelnego. Faktycznie była to 
rozgrywka nie tyle z Giraudem, ile z wywiadem francuskim, amerykańskim i angielskim, 
które posługiwały się generałem do różnych posunięć przeciw de Gaulle'owi. Giraud był 
od początku w rękach II Biura i nie chciał z tym zerwać. Uważał nawet taką sytuację 
za korzystną dla siebie. 8 kwietnia 1944 r. oferowano mu stanowisko generalnego 
inspektora armii. Odmówił. Nareszcie zrozumiał, że byłoby to tylko odłożeniem na jakiś 
czas jego upadku. W ostatniej rundzie pupil Amerykanów został więc zlikwidowany 
w sposób nieomal bezszelestny.
Przygotowania do desantu alianckiego we Francji były już zakończone. Ludzie 
i największa ilość sprzętu toczącego się, pływającego, pełzającego, latającego 
i strzelającego, jaką kiedykolwiek zgromadzono do tego typu działań, byli 
na wyznaczonych miejscach. Wystarczyło tylko uruchomić tę monstrualną machinę. 
Jednakże ciągle jeszcze nie wiadomo było, kto właściwie będzie administrował i rządził 
na wyzwolonych obszarach Francji. 20 maja, na dwa tygodnie przed lądowaniem, 
Eisenhower nie miał żadnej odpowiedzi na to pytanie. Z pamiętników Cordella Huila 
wynika, iż w tym właśnie dniu Roosevelt, monitowany o wydanie Eisenhowerowi 
zezwolenia na kontakty z de Gaulle'em, odparł, że „gdyby ktoś mógł mu wydać 
zaświadczenie stwierdzające, iż de Gaulle reprezentuje naród francuski, byłby gotów 
do rozmów z nim, skoro jednak takiego zaświadczenia nie ma, więc nie należy zmieniać 
postawy".
Na tydzień przed lądowaniem Eisenhower dalej nie dostawał żadnej decyzji i nie 
wiedział, kto będzie rządził Francją. Miał się w myśl dyrektyw opierać tylko na „władzach 
lokalnych", ale nie mogły to być władze Vichy. Jakie więc? I skąd można wiedzieć, kto 
co reprezentuje w miejscowości, do której dopiero się wkroczyło? Supreme Commander 
był w całkowitej rozterce. Jeden de Gaulle trzymał w rękach klucz do rozwiązania 
zagadnienia, ale właśnie do niego nie wolno się było zwracać.
Interwencje Churchilla, bardzo nieśmiałe i ostrożne, nie prowadziły do niczego. 
Premier brytyjski też miał kłopoty. Bał się, że Rosjanie uznają już teraz Francuski 
Komitet Wyzwolenia Narodowego za rząd. W swojej korespondencji z Moskwą usilnie 
prosił, aby tego nie robili.
2 czerwca 1944 r. Eisenhower porozumiał się jakoś z generałem Koenigiem. Uznał 
go za jedynego dowódcę Francuskich Sił Wewnętrznych. Ustalili zasady współdziałania.
3 czerwca 1944 r. Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego przybrał miano 
Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej. 4 czerwca de Gaulle przybył 
na zaproszenie Churchilla do Londynu. Zbliżał się wielki moment.
W intencjach Churchilla spotkanie to miało być wzniosłe, uroczyste i patetyczne, 
odpowiadające wielkości chwili. Nic z tego jednak nie wyszło.
Odświętny był tylko początek rendez-vous, gdy de Gaulle zjawił się na bocznicy 
kolejowej niedaleko Portsmouth, gdzie stał pociąg sztabowy Churchilla. Szef Wolnych 
Francuzów przyszedł w towarzystwie byłego sekretarza stanu Pierre'a Viénota 
i generała Béthouarta. Churchill zaczął od monumentalnego opisu operacji i dopóki 
mówił, wszystko było w porządku. Awantura wybuchła jednak natychmiast, gdy tylko 
Eisenhower zapoznał de Gaulle'a ze swoją proklamacją do ludności Francji. Nie było 
tam ani słowa o jakiejś nowej władzy francuskiej. De Gaulle uznał to za obrazę i zażądał 
modyfikacji tekstu. Rzecz okazała się niemożliwa. Ulotkę wydrukowano już w 40 
milionach egzemplarzy. Irytacja de Gaulle'a doszła do zenitu, gdy pokazano mu 
specjalne pieniądze wydrukowane przez sojuszników dla puszczenia ich w obieg 
we Francji. Szef Wolnych Francuzów uznał to za walutę okupacyjną, a poza tym jak 
alianci mogli sobie pozwolić na tak niesłychany krok w postaci emisji waluty 
przeznaczonej dla kraju zaprzyjaźnionego? I wszystko to bez porozumienia się 
z Rządem Tymczasowym. Dyskusja na temat administracji we Francji w toku 
wyzwalania wywołała już nie burzę, ale wręcz huragan.
— Myśli pan — wołał de Gaulle — że powinienem postawić przed Rooseveltem 
swoją kandydaturę na stanowisko szefa rządu we Francji. Rząd francuski istnieje... 
Dowiedziałem się przed chwilą, że wojska mające lądować na naszym terytorium 
zostały zaopatrzone w tak zwane „pieniądze francuskie" wydrukowane za granicą, 
których rząd Republiki absolutnie nie uznaje... Tylko patrzeć, a... generał Eisenhower 
obwieści, że obejmuje władzę nad Francją. Czy wyobraża pan sobie, że możemy 
pertraktować na podobnych podstawach?
Odmówił Churchillowi wszystkiego: udziału we wspólnym wystąpieniu szefów 
państw przed mikrofonami BBC z okazji lądowania, nie zatwierdził tekstu ulotki 
Eisenhowera, odwołał skierowanie do sztabów amerykańskich i brytyjskich swoich 
oficerów łącznikowych, szkolonych w tym kierunku od miesięcy, odrzucił zaproszenie 
premiera na obiad.
W tym momencie Churchill z kolei wpadł w gniew:
— Niech pan to sobie zapamięta, generale de Gaulle. Zawsze, ilekroć będziemy 
musieli wybierać między Europą a potęgą morską, wybierzemy potęgę morską. Zawsze, 
kiedy będę musiał wybierać między panem a Rooseveltem, wybiorę Roosevelta.
Było to kredo polityki brytyjskiej. De Gaulle zapamiętał je na całe życie. I przekazał 
dyplomacji francuskiej.
— To nie jest pogląd wszystkich Anglików — usiłował łagodzić sprawę Bevin. De 
Gaulle jednak nie słuchał go. Przed odejściem rzucił jeszcze:
— Spotkaliśmy się tu, aby dyskutować o sprawach wojskowych. Polityka 
i administracja są naszą sprawą. Francuską. I proszę mi nie wpychać waszej fałszywej 
waluty!
W nocy z 5 na 6 czerwca Churchill usiłował interweniować za pośrednictwem 
Viénota. Chciał przekonać de Gaulle'a, by jednak zabrał głos. Na nic. „Nigdy jeszcze nie 
zostałem tak op..." — wspomina Viénot swoją nocną rozmowę z de Gaulle'em.
6 czerwca rano, gdy wojska sojusznicze lądowały na plażach Normandii, w eterze 
rozlegały się głosy królowej holenderskiej, króla Norwegii, premiera Belgii, wielkiej 
księżny Luksemburga. De Gaulle milczał. Nie chciał występować w tym towarzystwie 
zebranym przez Churchilla. Przemówił dopiero wieczorem. Oddzielnie. Sam.
„Oto rozpoczęła się decydująca bitwa... o Francję i bitwa Francji! Prostym 
i świętym obowiązkiem wszystkich synów Francji, gdziekolwiek się znajdują i kimkolwiek 
są, jest walczyć przeciwko wrogowi wszystkimi środkami, jakimi tylko dysponują... 
Wszyscy powinni ściśle stosować się do rozkazów rządu francuskiego i francuskich 
dowódców, wydających rozkazy z jego upoważnienia. Spoza ciężkich chmur, znad 
morza naszej krwi i łez znowu wschodzi słońce naszej wielkości".
Słowa te padły w cztery lata po tamtym czerwcu 1940 r., gdy walka dopiero się 
zaczynała i de Gaulle przez ten sam mikrofon wzywał Francuzów do oporu.
Mechanizm historii jest jednak bardziej skomplikowany. Pełne patosu wezwanie de 
Gaulle'a swoją drogą, a konkretna realizacja swoją. Generał Koenig dowodzący FFI, 
Francuskimi Siłami Wewnętrznymi, wydawał więc w tym samym czasie zupełnie 
odmienne zarządzenia wykonawcze.
„Hamujcie do maksimum, powtarzam: hamujcie do maksimum działalność 
partyzancką" — wołał ze swego stanowiska w Londynie, skąd słał jedną depeszę 
szyfrową za drugą rwącym się do walki formacjom podziemia. „Twórzcie — polecał — 
raczej małe oddzielne grupy niż wielkie oddziały, nawiązujcie wszędzie kontakty 
w oczekiwaniu na moment, w którym zdołamy zrzucić warn broń".
Różnica między „walką wszelkimi środkami" a tym „hamowaniem do maksimum" 
zalecanym przez generała Koeniga jest wręcz humorystyczna. Zrzutów broni notabene 
nie było nigdy w dostatecznej ilości. Ani przedtem, ani w obecnym decydującym 
momencie. Zbyt wielka była obawa przed komunistami. Bano się po prostu, że broń 
może się dostać w ich ręce i że wtedy...
„Nikt nie ma prawa trzymać się z dala od walki na tym ostatnim etapie wojny. 
Walka zbrojna decyduje teraz o wszystkim. Zbrodnią byłoby utrzymywanie Francuzów 
w przekonaniu, że mogą być wyzwoleni przez swych sojuszników bez stoczenia 
masowej walki u ich boku, względnie głoszenie poglądu, że kilkadziesiąt tysięcy 
żołnierzy Francuskich Sił Wewnętrznych wystarczy jako delegacja do boju... Trzeba, 
żeby masy ludowe znalazły się natychmiast i wszędzie w walce. Trzeba, żeby ją 
rozwijały jak najszerzej..."
Z takim apelem zwracała się do Francuzów delegacja Komitetu Centralnego 
Francuskiej Partii Komunistycznej z Algieru. Komuniści domagali się więc dokładnie 
tego, czego tamci nie chcieli. Masy ludowe pod bronią... Rooseveltowi i Churchillowi 
na samą myśl o tym robiło się gorąco. Eisenhowerowi i jego generałom też.
A de Gaulle? Należy stwierdzić, że generał poprzestał na swoim apelu z 6 
czerwca. Resztę pozostawił Koenigowi i innym. Na zrzuty broni nie nalegał. Zbyt 
ostrożny, aby dawać w takim momencie jakiekolwiek recepty w rodzaju koenigowego 
„hamowania", trzymał się przezornie z dala od drażliwego problemu. Mógł szukać 
i szukał zbliżenia z komunistami w ZSRR, ale wobec komunistów francuskich miał inną 
politykę. Będzie się to powtarzało przy innych okazjach w ciągu wielu lat.
Znamienna dla pozycji de Gaulle'a i aliantów wobec rwącego się do walki ruchu 
oporu, bez względu na barwę wchodzących w jego skład organizacji, była w owym 
czasie tragedia Vercors.
Na tym alpejskim płaskowyżu skoncentrowały się w dniach lądowania znaczne siły 
partyzanckie: około 3500 ludzi. Był to newralgiczny punkt w tej okolicy, górujący nad 
ważnym węzłem komunikacyjnym, idealna baza wypadowa. Partyzanci zamknęli 
wszystkie drogi, wywiesili flagi trójkolorowe, zorganizowali własną administrację 
w okolicznych wioskach i miasteczkach. Zachowywali się jak na terytorium wyzwolonym; 
stworzyli rodzaj francuskiej republiki partyzanckiej, mimo że nie mieli ani dostatecznej 
ilości broni, ani amunicji. 14 lipca 1944 r. urządzili święto połączone z defiladą. W tym 
dniu dostali też jedyny zrzut broni.
W tydzień potem jednak — 21 lipca — Niemcy przeszli do natarcia. Było ich 20 
tysięcy (strzelców alpejskich) z formacjami pomocniczymi petainowskiej milicji Darnana. 
Przewaga przytłaczająca, zwłaszcza w broni stromotorowej niezbędnej do walki 
w górach.
Bój trwał dwa dni. Dwie dramatyczne doby, w ciągu których ani Londyn, ani Algier 
nie zdołały nic zdziałać, aby przyjść tym ludziom z pomocą. Grenier i Billoux, delegaci 
KC FPK w Algierze, czynili w ciągu wielu tygodni czerwca i lipca wszystko, aby Vercors 
przygotować do obrony. W tym celu potrzebne były samoloty transportowe. Grenier 
usiłował ściągnąć eskadry francuskie znajdujące się w Syrii. Resort obrony narodowej 
dał mu swoje placet. To samo inne resorty. Zabrakło tylko podpisu de Gaulle'a. Szukano 
go w Stanach Zjednoczonych, gdzie wtedy przebywał. Nie odpowiedział. Kiedy 13 lipca, 
na 10 dni przed dramatem, wrócił z tej podróży, stwierdził, że „pomysł nie jest 
dostatecznie dokładny z punktu widzenia organizacji". 22 lipca, gdy na płaskowyżu 
Vercors toczył się rozstrzygający bój, de Gaulle skonstatował, że „stworzenie korpusu 
lotniczego jest niemożliwe".
23 lipca nastąpił finał Vercors. Padło tam 750 partyzantów. Reszta rozproszyła się 
w górach. W ostatniej chwili zdołali nadać pełną rozpaczy i pogardy depeszę:
„Tych, którzy w Londynie i w Algierze nie pojęli nic z sytuacji, w jakiej się 
znajdujemy, uważamy za przestępców i tchórzy".
Nie byli to bynajmniej sami komuniści. Na płaskowyżu Vercors skupiły się 
w przeważającej części inne, niekomunistyczne formacje ruchu oporu.
Generał Koenig uczcił ich rozkazem:
„Siły ruchu oporu, które walczyły w Vercors, wiążąc znaczne ilości Niemców, 
oddały ogromną przysługę w toczącej się bitwie o Francję".
Na konferencji prasowej, która odbyła się w Algierze 25 lipca, Grenier powiedział 
dziennikarzom:
— Podobnie jak wszyscy komuniści, przeciwny jestem postawie wyczekiwania, 
którą uważam za zbrodnię przeciw ojczyźnie.
Został za te słowa nazajutrz ostro zaatakowany przez de Gaulle'a, który postawił 
go wraz z Billoux przed alternatywą: albo przeproszą go na piśmie, które zostanie 
podane do publicznej wiadomości, albo mają natychmiast podać się do dymisji. 
Przeprosili w imię jedności działania, choć nie zmieniało to meritum sprawy.
Stosunek do ruchu oporu, a przede wszystkim do komunistów we Francji, była to 
pierwsza platforma zbliżenia między de Gaulle'em a Amerykanami. Szef Wolnych 
Francuzów bał się rywalizacji. Znał potęgę ruchu oporu, który przez cztery lata walczył 
w podziemiu z okupantem, nie opuszczając kraju. Wiedział, że ruch ten zrodził 
wspaniałych ludzi. Tym bardziej więc należało się go obawiać.
Zbliżający się moment postawienia nogi na ziemi francuskiej i zetknięcia z potęgą 
konspiracji musiał mrozić serce de Gaulle'a. Jak go przyjmą? Jak ułożą się stosunki? 
A przede wszystkim, czy nie wysuną konkurenta do władzy? Nie należało ich więc teraz 
umacniać. Nie powinni byli odegrać głównej roli w wyzwoleniu. Wolne Siły Francuskie — 
tak, ale Francuskie Siły Wewnętrzne — nie. Aby wszystkie atuty zachować w rękach.
Tak więc powody de Gaulle'a i Amerykanów były różne, ale wynik rozumowania 
okazywał się jednakowy. Na razie to ich zbliżyło. Na jakiś czas przynajmniej.
10 czerwca 1944 r. złożył de Gaulle'owi wizytę w Londynie szef sztabu 
Eisenhowera, generał Bedell Smith. Operacja normandzka była wtedy w stadium 
krytycznym. Alianci wolno posuwali się w głąb lądu, pokonując z trudem opór 
przeciwnika. Bedell Smith zjawiał się, aby zameldować o przebiegu działań i prosić de 
Gaulle'a o rychłe przybycie na wyzwolone obszary.
Wizyta i propozycja niezwykłe, ale tłumaczyło je również zachowanie się 
Waszyngtonu. Tym razem de Gaulle otrzymał już bowiem bezpośrednie zaproszenie 
do Białego Domu. Od kilku dni znajdowało się ono w jego posiadaniu. Satysfakcja 
za satysfakcją.
14 czerwca 1944 r. de Gaulle znalazł się w Bayeux, małym miasteczku 
normandzkim, dopiero co wyzwolonym. Przybył tam po jakichś bliżej nie określonych 
obiekcjach Anglików, na które skarży się w „Pamiętnikach wojennych", ale też i wyraża 
pochwałę dla spotkanego po drodze marszałka Montgomery'ego.
„Na widok generała de Gaulle'a mieszkańców ogarnia jak gdyby osłupienie. Potem 
wznoszą radosne okrzyki lub zalewają się łzami. Wychodzą z domów, tworzą 
towarzyszący mi orszak, który przemierza ze mną miasto wśród niebywałego 
wzruszenia. Otaczają mnie dzieci. Kobiety uśmiechają się i szlochają. Mężczyźni 
ściskają mi rękę" — opisuje de Gaulle pierwsze spotkanie z rodakami na ziemi ojczystej.
Jest sam swoim własnym reporterem. Trochę żenujący ten egocentryczny opis, 
w którym tyle jest jego — de Gaulle'a, a tak mało w gruncie rzeczy Francji. Nie należy 
jednak zapominać, że generał identyfikuje się z Francją. Toteż, kiedy mówi o de 
Gaulle'u, jest to tak, jakby mówił o Francji.
W swoim przemówieniu wzywał mieszkańców miasteczka, by kontynuowali walkę 
z nieprzyjacielem. Nigdy jej notabene nie prowadzili, ani nawet nie zaczęli, ale apel tego 
rodzaju dobrze zabrzmiał w ich uszach. To było bardzo zręczne, a jednocześnie typowe 
dla stylu de Gaulle'a: zawsze mówić ludziom to, co ich ujmie; mniejsza o ścisłość.
Najważniejsza była jednak polityczna strona tej wizyty. De Gaulle przyjął 
miejscowego podprefekta jako szef rządu. Wyznaczył natychmiast nowego i kazał 
na murach Bayeux oraz innych wyzwolonych, nielicznych jeszcze wsi i miasteczek 
wywiesić swoją proklamację:
„Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej powierzył mi zadanie reprezentowania 
i wykonywania praw suwerenności francuskiej na wyzwolonych obszarach regionu 
Rouen. Wszystkim tym, którzy od czterech lat wiedli wśród niebezpieczeństw ze strony 
nieprzyjaciela i jego wspólników walkę o wyzwolenie kraju, przynoszę świadectwo 
wdzięczności narodu... Naszym brytyjskim i amerykańskim przyjaciołom okazujcie 
wszelką możliwą pomoc, zespoleni bratersko w tej samej walce, dla tego samego 
ideału..."
De Gaulle mówił więc w imieniu Republiki i występował jako przedstawiciel legalnej 
władzy. „Nie ulega wątpliwości, że był to zamach stanu" — pisze Milton Viorst. Tak, 
w oczach Amerykanów był to zamach stanu, ponieważ — ich zdaniem — legalna 
władza spoczywała w rękach Pétaina, a de Gaulle'owi nikt jej nie przekazywał. Brał ją 
sam. Wystarczył mu akces obywateli Francji, którzy aprobowali go i oklaskiwali bez 
wyborów. Z punktu widzenia parlamentaryzmu francuskiego czy amerykańskiego 
zamiłowania do głosowań było to czymś niewiarygodnym. Zuchwalstwo de Gaulle'a 
przekraczało ich wyobraźnię.
Milczeli jednak. Bez protestów przyjęli pierwsze dwie nominacje gaullistowskie: 
Raymonda Tribouleta, który został podprefektem, i François Couleta, „regionalnego 
komisarza Republiki".
„Sprawa uznania — pisał Montgomery w swoim raporcie z 19 czerwca — opuściła 
stratosferę rozmów dyplomatycznych i jest regulowana na miejscu... Do chwili 
sprecyzowania tożsamości rządu francuskiego groził nam paraliż. Znamy ją już teraz. 
Nie pozostaje nam nic poza ustaleniem jego suwerenności".
W jednym z raportów sztabu Eisenhowera można znaleźć taki charakterystyczny 
pasus:
„Nie da się obecnie ściśle określić sytuacji pana Couleta. Wyznaczony przez 
generała de Gaulle'a, podlega generałowi Koenigowi, który z kolei jest podwładnym 
generała Eisenhowera. W rezultacie Supreme Commander posiada najwyższą władzę 
nad cywilną administracją wyzwolonego obszaru".
Generałowie byli zadowoleni. Kwestie prawne i dalekie horyzonty polityczne mało 
ich obchodziły. Cieszyli się, że mogą kierować walką i że troskę o administrację 
przejmuje ktoś inny. Poza tym pokrywało się to z założeniami kontaktów z „władzami 
lokalnymi". Istota tych władz nie obchodziła zaś ani trochę amerykańskich i brytyjskich 
generałów. De Gaulle potrafił to znakomicie wykorzystać.
Z początkiem lipca, również „sama od siebie", uregulowała się sprawa waluty. 
Amerykanie i Anglicy posuwali się naprzód tak wolno, że nie zdołali puścić w obieg 
większej ilości „fałszywych pieniędzy", jak je nazywał de Gaulle. Zgodzono się, że franki 
petainowskie pozostaną jeszcze jakiś czas w obiegu, a później będzie się je stopniowo 
wycofywać wprowadzając legalną walutę francuską.
Ciekawa jest działalność Vichy w kwestii legalności władzy w tym okresie. 
Kolaboracyjny rząd przeprowadził w lipcu dwa posunięcia. Pierwsze — przypisywane 
Pétainowi — polegało na próbie mediacji Watykanu w nawiązaniu kontaktu z de 
Gaulle'em w Algierze. Realizatorem tego kroku był kardynał Valerio Valeri. De Gaulle 
odrzucił jednak wszelkie rozmowy z Vichy. Cała ta próba była zresztą naiwna 
i groteskowa. Po co Wolna Francja miałaby w tym momencie rozmawiać z kolaboracją? 
Pétainowi szło naturalnie o ratowanie własnej skóry wobec zbliżającego się końca. Jego 
oferty padały jednak w próżnię. Drugą próbę podjął Laval. Skomunikował się 
z przewodniczącym ostatniego Zgromadzenia Narodowego III Republiki, Edouardem 
Herriotem, który wraz z żoną i kucharką przebywał w bardzo komfortowym sanatorium 
Maréville koło Nancy, gdzie udawał obłęd dostosowany świetnie do okoliczności: lęk 
przed aresztowaniem. Rodzaj paranoi, przy której symulacja trudna jest do wykrycia 
przez lekarzy. Udawanie tego szaleństwa przychodziło Herriotowi łatwo. W końcu kto się 
nie bał aresztowania podczas okupacji?
Laval pragnął, aby Herriot zwołał w momencie wyzwolenia Paryża parlament, który 
wyeliminowałby de Gaulle'a. Pomysł bardziej szaleńczy od symulacji Herriota, który 
początkowo udawał, że nie rozumie gry. Nie miał zresztą innego wyjścia.
Tymczasem 6 lipca 1944 r., w miesiąc po lądowaniu wojsk sojuszniczych 
w Normandii, generał de Gaulle znalazł się nareszcie w Stanach Zjednoczonych.
W Waszyngtonie przyjęto go siedemnastoma wystrzałami z działa. Było to bardzo 
kurtuazyjne i uroczyste przyjęcie. De Gaulle, równie uprzejmy, wygłosił swoje pierwsze 
przemówienie po angielsku, po czym pojechał do Białego Domu. Sceneria była tu znów 
ta sama co podczas wizyty Girauda. Z herbatą na białej werandzie. Jak w filmach 
na temat wojny secesyjnej z Liz Taylor w roli głównej.
De Gaulle starał się być mniej sztywny niż zwykle. „Wydawał mi się mniej groźny, 
niż tego oczekiwałem" — zanotował admirał Leahy, były ambasador Roosevelta 
w Vichy. W każdym razie de Gaulle ani razu nie dał się wytrącić z równowagi. I trzymał 
się twardo przez całe 4 dni różnych przyjęć, wystąpień, ceremonii, przedstawień. 
„Przyjmował każdego z uśmiechem i czynił wrażenie człowieka elastycznego" — pisała 
gazeta „Washington Post".
Szef Rządu Tymczasowego bezsprzecznie podbił serca wielu Amerykanów 
i Amerykanek, ale niewiele wskórał z Rooseveltem. Odbyli obaj sporo rozmów, jednakże 
— jak zawsze — prezydent USA o wiele więcej mówił sam, niż słuchał. Był to długi 
monolog, w którym Roosevelt szkicował obraz przyszłości. Ogromny obraz na skalę 
światową. Francja nie zajmowała w nim zbyt dużego miejsca, gdyż Roosevelt nie bardzo 
wierzył w jej odrodzenie. Zraził się do Francuzów w latach trzydziestych. Skrycie 
podzielał zdanie Niemców, że jest to „naród schyłkowy". De Gaulle z dużym trudem 
usiłował nawiązywać do problemów na bliższą metę, do aktualności. Nie znajdował 
echa. Rozeszli się przyjaźnie. De Gaulle ofiarował prezydentowi model okrętu 
podwodnego i zabrał fotografię Roosevelta z kurtuazyjną dedykacją.
Owocem tej wizyty było, po dodatkowych zresztą zabiegach, uznanie przez USA 
francuskiego Rządu Tymczasowego de facto. Rzeczy przecież posuwały się naprzód. 
Miały one swoją stronę historyczną, patetyczną i groteskową. Tą trzecią były ostatnie 
zabiegi legalistyczne Vichy. W sierpniu 1944 r. Laval i Pétain przekazali Herriotowi, 
będącemu już w Paryżu, rodzaj sprawozdania ze swej działalności i tekst konstytucji, 
którą miał przedstawić parlamentowi... Jeszcze ciągle istnieli de iure, podczas gdy de 
Gaulle ze swoją władzą tylko d e facto.
10 sierpnia 1944 r. paryscy kolejarze proklamowali strajk, który szybko rozszerzył 
się na wiele departamentów. Niemieckie zaplecze we Francji zostało nagle 
sparaliżowane. Stała się rzecz zgoła nieoczekiwana ani przez Niemców, ani przez 
aliantów. Stworzony przez komunistów i obejmujący setki tysięcy ludzi Front Narodowy 
jeszcze raz pokazał, co potrafi zdziałać. Gaulliści nie przyjęli go ongiś do MUR 
(Zjednoczonego Ruchu Oporu). Jeden z czołowych działaczy gaullistowskiego 
podziemia — Frenay — powiedział wtedy, że gdyby Front miał wejść do MUR, wówczas 
on chciałby się znaleźć w Komitecie Centralnym FPK. Dowcip, ale znamienny. Teraz 
gaulliści płacili za to rachunek. Decydujący strajk, który zadawał niezwykle ciężki cios 
całej organizacji transportów nieprzyjaciela, był dziełem „czerwonych". Jak zresztą 
poprzedzająca go o miesiąc, głośna, historyczna dziś, masowa demonstracja paryżan 
14 lipca 1944 r.
W tymże dniu, 10 sierpnia 1944 r., dowództwo Wolnych Strzelców i Partyzantów 
Francuskich wydało swój pierwszy rozkaz wzywający do zbrojnego powstania 
narodowego:
„Naprzód do bitwy o Paryż!"
15 sierpnia strajk był już powszechny. Przerwali pracę robotnicy wszystkich 
zakładów produkcji. Przerażona policja petainowska czuła, że usuwa się jej grunt pod 
nogami. Niemcy uciekną lada chwila, a oni zostaną. I ludzie obwieszą nimi latarnie oraz 
balkony domów. Nie było więc na co czekać. Policjanci, z niewielkimi wyjątkami, też 
przyłączyli się do strajku.
W tym samym czasie wojska sojusznicze lądowały w okolicach Marsylii. 
Realizowano operację „Anvil". Jednakże to, co się działo w Paryżu, skupiało uwagę 
aliantów i gaullistów o wiele bardziej niż operacja, która wobec przesądzonej już 
przegranej Niemców nie mogła odegrać żadnej istotnej roli. Wszyscy bowiem razem — 
Niemcy, alianci i gaulliści — z rozmaitymi niuansami oczywiście, obserwowali paryską 
„czerwoną falę" z narastającym niepokojem.
„...Plan uchwycenia władzy przez pewne elementy polityczne ruchu oporu..." — 
pisze w „Pamiętnikach wojennych" de Gaulle. — Wiedziałem, że czynniki te pragną 
skorzystać ze stanu egzaltacji, a być może i anarchii, którą wywołałyby walki w stolicy, 
aby uchwycić w swe ręce ster rządu, zanim ja zdołam to uczynić. Nie ulegało 
wątpliwości, że takie właśnie są zamiary komunistów... Komuniści chcieli skorzystać 
z zamieszania wywołanego toczącą się bitwą, przeciągnąć na swoją stronę Krajową 
Radę Ruchu Oporu... Zamierzali uchwycić kierownictwo powstania jako swego rodzaju 
Komuna, która proklamowałaby Republikę, wzięła na siebie odpowiedzialność 
za porządek publiczny, zapewniła wymiar sprawiedliwości, a jednocześnie dbała o to, by 
śpiewano jedynie Marsyliankę i nie wywieszano innych sztandarów oprócz trójbarwnego 
sztandaru narodowego. Wówczas, przybywając do Paryża, zastałbym tu urzędujący tak 
zwany «rząd ludowy», który uwieńczyłby me skronie laurami, prosił, bym zajął w jego 
gronie wyznaczone mi miejsce, wówczas gdy on sam zachowałby w swoim ręku 
wszystkie nici... Wiedziałem od dawna, że dla pewnych elementów powstanie w stolicy 
łączyć się będzie siłą rzeczy z próbą ustanowienia władzy podległej III 
Międzynarodówce..."
Fragment poświęcony tym rozważaniom zabiera sporo miejsca w „Pamiętnikach 
wojennych".
Jakimi dowodami może jednak de Gaulle poprzeć swoją tezę o zamiarach 
komunistów na temat ujęcia władzy we własne ręce? Żadnymi. Nie ma ich ani 
w „Pamiętnikach", ani nigdzie. Ani dowodów, ani choćby informacji na ten temat, ani 
prasy, ani literatury, ani wypowiedzi komunistycznych przywódców w słowie czy 
na piśmie, które zdradzałyby tego typu zamierzenia. Nic. Dowody takie bowiem nie 
istnieją. De Gaulle pisał swoje „Pamiętniki wojenne" w 11 lat po tych wydarzeniach. 
Przez 11 lat mógłby więc zebrać dowody. Nie zebrał. W ich zbieraniu jest nader 
skrupulatny w innych przypadkach. W tym jednak nie. Obraz ten maluje więc z czysto 
sytuacyjnych względów. Nie ulega wątpliwości, że generał oparł go na rzeczywistej sile 
Francuskiej Partii Komunistycznej, na potędze przeszło półmilionowej armii Wolnych 
Strzelców i Partyzantów oraz Milicji Patriotycznej, na ogromnej popularności FPK 
w społeczeństwie. Razem składało się to na hipotetyczną możliwość sięgnięcia 
po władzę. O ile jednak istniała ku temu stosunkowo pomyślna sytuacja wewnętrzna, 
o tyle nie było żadnych przesłanek w sytuacji zewnętrznej. „Komuna" powstająca jak 
wyspa w morzu wojsk amerykańskich i brytyjskich? „Komunistyczne powstanie" 
we Francji w lecie 1944 r., na tyłach wojsk alianckich? Najważniejsza była przecież 
wtedy wojna z hitleryzmem, która toczyła się na całego. Nieprzyjaciel w momencie 
powstania paryskiego był jeszcze w całej Alzacji i Lotaryngii, trzymał mocno linię Mozy 
i Mozeli, nie mówiąc o Renie. Okupowane były w najbliższym sąsiedztwie Belgia, 
Holandia, Włochy, w dalszym — całe Bałkany i Skandynawia. Na wschodzie Niemcy 
trzymali się na linii Wisły. Czy jednak generał wierzył w tę stworzoną przez siebie wizję? 
I tak, i nie. Z jednej strony musiał wtedy przeżywać niebywałe katusze, miotany 
niepewnością, czy uda mu się stanąć na czele państwa, czy nie. Bał się więc tego 
powstania w Paryżu. Bał się, że te masy ludzi, które przez tyle lat wiodły same walkę 
z okupantem, wybiorą rząd spośród siebie. Niedawna tragedia Vercors, w której Wolna 
Francja nie uczyniła zbyt wiele dla ruchu oporu, była jeszcze w świeżej pamięci 
wszystkich. Cała sytuacja wewnętrzna pozostawała niejasna. De Gaulle nie wiedział, 
jakimi kategoriami myślą miliony ludzi, które przeszły szkołę okupacyjną. Czuł, że 
znalazł się przed nieznanym murem, że najtrudniejsze było jeszcze przed nim. Stąd jego 
strach.
Rozgrywa go jednak mistrzowsko. Jego chwyt polityczny polega na tym, że 
lansując całkowicie wzięte z powietrza hasło komunistycznego straszaka, podcinał nogi 
całemu ruchowi oporu, wszelkiej opozycji, która mogła wyjść z jego grona. Z góry 
bowiem oskarżał ją o komunizm i chęć objęcia władzy we Francji. Wiedział, że to 
podziała na wyobraźnię silnego mieszczaństwa francuskiego, ponieważ zawsze 
działało. Wiedział też, że jadąc na tym koniu skupi wokół siebie korpus oficerski 
związany z Pétainem, policję, średnią i niższą warstwę aparatu władzy administracyjnej 
Vichy i określone koła polityczne mniej skompromitowane kolaboracją, które teraz już 
zaczynały mu być potrzebne. Ten atak na komunistów nie był jednak początkiem żadnej 
krucjaty, żadnego definitywnego stanowiska. Stanowił jedynie krótki wypad, mający nie 
tylko znaczenie wewnętrzne dla de Gaulle'a, lecz także, i w nie mniejszym stopniu, 
zewnętrzne. Amerykanie i Anglicy też bali się bowiem komunistów, i to w stopniu 
jeszcze większym od szefa Wolnych Francuzów. W pojęciu Roosevelta czy Churchilla 
cały ruch oporu był groźną, złowrogą siłą, z którą należało sobie jakoś zręcznie 
poradzić. De Gaulle oferował swoje usługi. To nie mogło przejść beż echa. Widmo 
odrodzenia w 1944 r. Komuny Paryskiej z 1871 r. musiało wywrzeć wrażenie i dać 
wśród aliantów odpowiedni efekt.
W połowie sierpnia przybył do Paryża z rozkazu de Gaulle'a z tytułem krajowego 
delegata wojskowego Jacques Chaban-Delmas. Przywiózł jedną radę i jedną 
wiadomość. Rada brzmiała: czekać i nie robić żadnego powstania. Wiadomość: trzy 
dywizje hitlerowskie maszerują na Paryż, cofając się z Normandii; alianci nie zjawią się 
wcześniej niż za dwa tygodnie.
Nie słuchano go. 17 sierpnia dowództwo Wolnych Strzelców i Partyzantów 
Francuskich ogłosiło mobilizację powszechną. Nazajutrz wybuchło powstanie. 
Francuskie Siły Wewnętrzne przyłączały się do mobilizacji. Razem tego wszystkiego nie 
było wiele. Około 2 tysięcy uzbrojonych członków ruchu oporu przeciw kilkunastu 
tysiącom Niemców. Żadnego też porównania z Powstaniem Warszawskim oczywiście 
ani co do rozmachu, ani natężenia walki. Powstańcy paryscy, nieliczni i słabo uzbrojeni, 
prowadzeni przez pułkownika Rol-Tanguya i innych, mieli jednak za sobą ludność 
olbrzymiego miasta, które okazało się od razu dżunglą dla okupanta. Generalny delegat 
krajowy Alexandre Parodi i jego wojskowy zastępca, Chaban-Delmas, usiłowali z jednej 
strony hamować rozlew krwi (który nigdy nie był w Paryżu w tych dniach zbyt duży), 
z drugiej — pertraktować z Niemcami, aby nie wysadzili w powietrze mostów i zabytków 
stolicy, czym ci próbowali grozić, z trzeciej — zwracali się o pomoc do de Gaulle'a 
i aliantów. Na ulicach trochę strzelano do siebie wzajemnie, trochę było w tych dniach 
rozejmu, trochę zdenerwowania. W oczach powstańców warszawskich byłaby to swego 
rodzaju idylla.
De Gaulle tymczasem przyleciał z Algieru do Francji i znalazł się przy 
Eisenhowerze. W „Pamiętnikach wojennych" wyznaje, że podejrzewał Amerykanina 
o przeciąganie akcji opanowania Paryża z powodu gry politycznej. Sądził, że 
Waszyngton stawia na Lavala, który za pośrednictwem Herriota chciał zwołać parlament 
i przeprowadzić legalne przekazanie komuś władzy. Znów widzimy, do jakiego stopnia 
demony niepewności trapiły w tych dniach szefa Wolnych Francuzów, jak bał się, że 
upragniona, wymarzona władza wymknie mu się z rąk. O Francję mógł już być spokojny. 
Teraz bał się o siebie. Możliwość wariantu lavalowskiego była w końcu równie 
fantastyczna jak komunistycznego. Ale de Gaulle'a trapiły wszelkie możliwe widma. 
Towarzyszyły mu też w tej podróży przez Francję. Eisenhower postawił do dyspozycji 
generała jedną z amerykańskich latających fortec. De Gaulle z tego nie skorzystał. Bał 
się amerykańskiego „spisku"... Pamiętał o niedawnej tajemniczej śmierci Sikorskiego.
21 sierpnia de Gaulle był w Rennes, stolicy Bretanii. Następnie w Laval, gdzie witał 
go komisarz Republiki Michel Debré. Skomunikował się wreszcie z dowódcą 2 dywizji 
pancernej generałem Leclerkiem (Philippe de Hauteclocque).
— Niech pan szybciej się rusza, abyśmy nie mieli drugiej Komuny Paryskiej — 
powiedział do niego.
Cztery lata wcześniej rząd III Republiki, który uciekł z Paryża do Bordeaux, obawiał 
się dokładnie tego samego. De Gaulle zaczynał więc od strachu, na którym tamci 
zakończyli sprawowanie swej władzy.
24 sierpnia 1944 r. czołgi Leclerca dotarły do hotelu „Maurice", w którym 
przebywało niemieckie dowództwo. Żołnierze francuscy wrzucili przez okna kilka świec 
dymnych. Niemcy z brigadefuhrerem von Choltitzem na czele złożyli broń. To był koniec 
powstania. Wiadomość o tym dotarła do de Gaulle'a przebywającego w zamku 
Rambouillet. Natychmiast ruszył w drogę do Paryża.
Czas „perypetii": 1944-1946
XI
„Majestat wymaga
tajemniczości.
Nie podziwia się tego,
kogo zna się zbyt dobrze".
CHARLES DE GAULLE, „LE FIL DE L'ÉPÉE"
Ciepły letni dzień 25 sierpnia 1944 r. dobiega końca. W Warszawie trwa jeszcze 
powstanie, strzały huczą na ulicach, płoną całe dzielnice. W Paryżu — zupełnie 
odmienna sytuacja. Nieprzebrane tłumy ludzi zgromadzone wzdłuż Avenue d'Orléans 
oczekują de Gaulle'a. Przed chwilą padał deszcz i czarny asfalt jezdni błyszczy 
od wody. Cała trasa wiodąca do Hôtel de Ville — ratusza miejskiego — strzeżona jest 
przez łańcuchy policjantów, którzy dopiero co zdjęli z czapek petainowskie odznaki. 
Tłum kipi od niecierpliwości. Wszyscy zobaczyć chcą tego, który od 18 czerwca 1940 r. 
proklamował się symbolem Wolnej Francji, jej wodzem naczelnym i „mężem 
opatrznościowym".
Wreszcie ukazują się zielone samochody wojskowe ze znakiem Krzyża 
Lotaryńskiego na maskach. Gromko grzmią wiwaty, furczą papierowe, trójkolorowe 
chorągiewki. Wyciągają się w górę w znak „V" — „Victoria" — dłonie paryżan. Euforia 
powitania, egzaltacja chwili i apoteoza zwycięstwa. W takich momentach wszyscy są 
dobrzy, wszyscy są braćmi kochającymi się w triumfie. Jak „jeden mąż"... Szczupły, 
wysmukły i nieco przybladły de Gaulle salutuje z samochodu. Raz na prawo, raz 
na lewo. Zdejmuje nawet kepi i ukazuje swe lśniące ciemne włosy z przedziałem, 
przylegające gładko do czaszki. Potrząsa tym kepi nad głową. Entuzjazm rośnie. 
Owacja trwa.
Jednakże ludzi zgromadzonych na trasie między kościołem Świętego Piotra 
a ratuszem spotyka nieoczekiwane rozczarowanie. Orszak, zamiast jechać dalej Avenue 
d'Orléans, skręca w Avenue du Maine w kierunku dworca Montparnasse.
Członkowie Krajowej Rady Ruchu Oporu i Paryskiego Komitetu Wyzwolenia 
Narodowego są głęboko skonsternowani. Pełni zdumienia spoglądają jeden 
na drugiego. W oczach wielu widać irytację. Jasne jest, że de Gaulle nie zaczyna 
od nich przywitania.
Najpierw na dworcu Montparnasse odbiera od generała Leclerca meldunek 
o poddaniu się niemieckiego garnizonu generała von Choltitza. Sucho składa 
generałowi gratulacje.
Ceremoniał z Leclerkiem jest krótki. De Gaulle jedzie wraz z nim na ulicę Saint-
Dominique, gdzie opodal naszej ambasady, pustej jeszcze wtedy i splądrowanej przez 
Niemców, ale już zajętej przez polskich wolnych strzelców, znajduje się francuskie 
Ministerstwo Wojny. De Gaulle przechadza się po znanych mu biurach, które opuścił 
w 1940 r. jako wiceminister ostatniego rządu III Republiki. „Nie brak w nich niczego 
z wyjątkiem — Państwa. To na mnie spoczywa zadanie, aby je znowu wprowadzić 
do jego przybytków. Toteż zaczynam od tego, aby je objąć w posiadanie" — wspomina 
de Gaulle później tę chwilę w swych „Pamiętnikach".
Niecierpliwość osobistości zebranych przed Hôtel de Ville rośnie. De Gaulle'a 
wciąż jak nie ma, tak nie ma... Afront jest już oczywisty.
Generał zdaje się nad tym nie zastanawiać. Z Ministerstwa Wojny jedzie jeszcze 
na prefekturę policji. Wojsko i policja mają więc pierwszeństwo w „instalowaniu 
państwa". „...Po ciężkich próbach, które ani nie zdołały go zniszczyć, ani ujarzmić, 
państwo powinno najpierw wrócić do siebie" — pisze w „Pamiętnikach".
O godzinie 19.00 de Gaulle dociera wreszcie do ratusza. Znów olbrzymi tłum 
gotuje mu nie kończącą się owację. Partyzanci starają się, jak umieją, prezentować 
broń. De Gaulle salutuje i cierpliwie słucha starannie przygotowanych przemówień. 
Pierwsze wygłasza w imieniu Paryskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego jego 
przewodniczący Georges Marrane. Drugie — w imieniu Krajowej Rady Ruchu Oporu 
stojący na jej czele Georges Bidault. „Oto Francja wraca do Paryża" — padają słowa.
Słowa, słowa, słowa...
„Generale! Oto dokoła pana zebrana jest Krajowa Rada Ruchu Oporu i Paryski 
Komitet Wyzwolenia. Prosimy, aby pan wobec zgromadzonego tu ludu paryskiego 
uroczyście proklamował republikę!"
De Gaulle zachowuje kamienny wyraz twarzy. Ani razu nie pojawił się na niej 
w tym dniu uśmiech.
„Republika nigdy nie przestała istnieć... Dlaczegóż więc miałbym ją dopiero 
proklamować?" — stwierdza de Gaulle. Nie czekając na odpowiedź, sztywnym krokiem 
przechodzi przez salę i staje w otwartym oknie. Tam na dole, na wielkim placu kłębi się 
tłum. De Gaulle wznosi znanym gestem w górę ramiona, co wywołuje długą owację 
świadczącą, że nikt „niczego więcej nie pragnie", jak po latach konstatuje w drugim 
tomie „Pamiętników". Wódz Wolnych Francuzów nie proklamował więc Republiki w 4 
lata po swym apelu z 1940 r. Z historycznego balkonu Hôtel de Ville nie powtórzył gestu 
Gambetty. „Dlaczego miałbym ją proklamować?"... Słowa te dopiero po latach miały 
nabrać prawdziwego sensu. De Gaulle przywracał tylko państwo. Miał własną koncepcję 
jego treści ustrojowej. Nie dzielił się nią. Wiedział, że między nim a tymi tłumami 
wiwatującymi na ulicach byłby w owym dniu zbyt wielki rozdźwięk. Z pewnością zdawał 
sobie sprawę, że ma jeszcze długą drogę przed sobą. Na razie przywracał pion 
państwa, umocowując — rzecz aż nazbyt znamienna — dwa rygle władzy: wojsko 
i policję. Poza tym wystarczyło de Gaulle'owi, że jest „symbolem nadziei", „symbolem 
jedności narodowej". „A że każdy z obecnych tu ludzi dawno w sercu swym dokonał 
wyboru i że Charles de Gaulle stał się dla nich ucieczką w nieszczęściu i symbolem 
nadziei, więc trzeba, aby go każdy z nich zobaczył, przekonał się, jaki jest bliski 
i braterski, i aby na ten widok rozpaliła się w wieczysty znicz jedność narodowa" — 
charakteryzuje generał w „Pamiętnikach" linię swego postępowania.
Nie wyglądało to jednak dokładnie właśnie tak. Kronikarz zanotował w tym dniu 
następujący dialog między de Gaulle'em a generałem Leclerc, który uskarżał się 
na trudności z dowódcą czerwonych partyzantów Paryża, pułkownikiem Rol-Tanguy.
— Kto to jest ten Rol? — zapytał de Gaulle.
— Dowódca Francuskich Sił Wewnętrznych, generale.
— No więc?
— No więc. Rol nie chce, abyśmy...
— Niech pan posłucha, Leclerc, pański Rol, przy całym swoim dowództwie, to 
przecież cywil, tak? Czy jest on Francuzem?
— Jest Francuzem...
— Doskonale. Niech go pan więc wyrzuci za drzwi.
„Kameralna" ta rozmowa jest równie znamienna jak krótka wymiana zdań między 
de Gaulle'em a przewodniczącym Krajowej Rady Ruchu Oporu Georgesem Bidaultem, 
noszącym tytuł „prezydenta" i promieniującym z zachwytu, ilekroć się tak do niego 
zwracano, co nie uszło uwadze wodza Wolnych Francuzów.
„Prezydent! Prezydent! — mruknął de Gaulle. — A propos, Bidault, niech mi pan 
przypomni: jaki jest pański stopień wojskowy?"
W półmilionowej ciżbie ludzkiej, która wtedy witała de Gaulle'a, znajdował się 
w tymże pamiętnym dniu człowiek, mający w przyszłości odegrać niemałą rolę w życiu 
szefa Wolnych Francuzów. Był nim Georges Pompidou, nauczyciel szkoły średniej, 
liczący w owym czasie 33 lata. Obiecujący porucznik rezerwy, który uniknął niewoli 
w 1940 r.
całą wojnę spędził jako nauczyciel w paryskim liceum im. Henryka IV. 
W najbliższym czasie jego przyjaciel René Brouillet miał go przedstawić de Gaulle'owi. 
Brouillet był bliskim współpracownikiem Julesa Jeanneneya, ostatniego 
przewodniczącego Senatu III Republiki, z którym miał skontaktować de Gaulle'a. 
Za kilka tygodni Pompidou będzie już pracował w gmachu przy ulicy Saint-Dominique 
pod kierunkiem zajmującego się tym resortem René Capitanta. Co prawda 
na drugorzędnym stanowisku. Capitant w ogóle go sobie z tamtego okresu nie 
zapamięta. Pompidou miał jednak dość nauczycielskiej kariery i szukał czegoś innego. 
Cierpliwość była już wtedy zasadniczą cechą jego charakteru.
Jedno jest pewne: de Gaulle mógł miewać różne wizje przyszłości, ale 
z pewnością nigdy nie zdołałby tego przewidzieć, że w wiwatującym na jego cześć 
tłumie, wśród morza głów wypełniającego Pola Elizejskie znajduje się ten, kto okaże się 
jego następcą.
Nazajutrz — 26 sierpnia — podczas uroczystego nabożeństwa w Katedrze Notre 
Dame de Gaulle omal nie padł ofiarą pierwszego zamachu, jaki dokonano na jego życie. 
Strzały padły wtedy od strony chóru. Podobno stamtąd. Nie zdołano tego ustalić. Nie 
zdołano też nigdy dojść do tego, czy w ogóle strzelano. Osobiście słyszałem detonacje, 
ale czy wewnątrz katedry? Nie jestem tego pewny. Czyżby to było więc zbiorowe 
złudzenie? Sam de Gaulle twierdzi jednak, iż strzelano, i to gęsto.
„Odnoszę wrażenie, że chodziło tu o imprezę zmontowaną przez pewną grupę 
polityczną, pragnącą wykorzystać wzburzenie tłumu, aby uzasadnić konieczność 
utrzymania władzy rewolucyjnej i wzmocnionych sił bezpieczeństwa. Każąc oddać 
o wyznaczonej godzinie kilka strzałów w powietrze i może nie przewidując powszechnej 
strzelaniny, jaka się z tego wywiąże, chciano wywołać wrażenie, że gdzieś w ukryciu 
knuje się zdradę, że organizacje ruchu oporu muszą być nadal uzbrojone i czujne..." — 
pisze w „Pamiętnikach wojennych". Aluzja jest przejrzysta. Idzie oczywiście znów 
o komunistów. Jednakże przed zredagowaniem „Pamiętników" de Gaulle był innego 
zdania, względnie wcale nie przypisywał aż tak głębokiego znaczenia owej, 
hipotetycznej zresztą, strzelaninie.
26 sierpnia, a więc w dniu incydentu, pisał w liście do Henri Queuille'a, 
wicepremiera Rządu Tymczasowego, znajdującego się jeszcze w Algierze:
„Strzelanina w Notre Dame jest moim zdaniem wulgarną tartarinadą. Sporo osób 
(FFI i innych) spaceruje z bronią w rękach. Rozgrzani jeszcze walką z poprzednich dni, 
ludzie ci są wciąż gotowi do strzelania w kierunku dachów. Jeden strzał rozpętuje więc 
dziką pukaninę. Załatwimy to".
Robert Aron, cytując ten list, wspomina, że jeden z rozmówców de Gaulle'a 
opowiadał mu, iż generał zapytany przez niego w owym dniu o tę sprawę odpowiedział, 
myśląc najwyraźniej o czymś innym:
— Strzały w Notre Dame? Jakie znów strzały? Niczego nie słyszałem.
W 11 lat później zmienił jednak pogląd. Był mu potrzebny w odmiennej konfiguracji 
politycznej, nie wahał się więc przed „retuszem".
Rzecz łączy się niemniej jednak z innym jeszcze wyznaniem. Oto de Gaulle 
natychmiast po wkroczeniu do Paryża, wyzwolonego bądź co bądź przez ruch oporu 
(Leclerc ze swoimi czołgami zjawił się, kiedy sprawa była przesądzona), myśli 
o rozbrojeniu organizacji patriotycznych. Jest to jedna z pierwszych jego myśli. 
Znamienna pozycja.
27 sierpnia de Gaulle spotkał się z Eisenhower rem. Prosił o zorganizowanie 
w Paryżu defilady, w której oprócz francuskiej 2 dywizji pancernej wzięłyby także udział 
siły amerykańskie. Eisenhower wspomina o tym obszerniej w swojej „Krucjacie 
w Europie". Był tego rodzaju prośbą mocne zdziwiony. De Gaulle proszący o wojska 
amerykańskie, a więc obce, cudzoziemskie, które miałyby maszerować przez Paryż! 
Było to niezwykłe i zaskakujące. Supreme Commander nie kwapił się ze spełnieniem tej 
prośby, gdyż wojna trwała nadal i żołnierze mieli zajęcia ważniejsze niż paradowanie. 
W końcu jednak zgodził się na wydzielenie do tego celu dwóch dywizji. De Gaulle'owi 
szło bowiem o wywarcie wrażenia na ludności, a przede wszystkim o rozwinięcie obrazu 
potęgi militarnej przed komunistami, których się ciągle bał. W takich okolicznościach, jak 
widać, nie odczuwał zwykłych hamulców i bez ceregieli zwracał się do obcych. 
Eisenhower podkreśla to z subtelną ironią. W „Pamiętnikach wojennych" znajdujemy 
na ten żenujący temat zaledwie kilka wierszy. De Gaulle zatrzymał jednak w Paryżu 
jakiś czas jeszcze 2 dywizję pancerną. Czuł się z nią bezpieczniej.
Sądząc na podstawie atmosfery, jaka panowała wtedy wśród Wolnych Francuzów, 
którzy odnajdowali ojczyznę, strach przed „czerwonymi" był głównym zagadnieniem, 
a nie Niemcy.
Oto jedna z typowych szyfrówek wywiadu zaadresowana do de Gaulle'a z jego 
algierskiej centrali 30 sierpnia 1944 r.:
„Ze źródła absolutnie pewnego. Po odejściu szwabów Wolni Strzelcy i Partyzanci 
przygotowani są do objęcia władzy w Lyonie. Prefekt Boutemy jest z nimi w kontakcie. 
Mają w rękach dworce i posterunki. Odmawiają uznania gubernatora wojskowego 
i wszystkich funkcjonariuszy mandatowanych z Algieru twierdząc, że nie są to 
dostatecznie pewni republikanie. Jednostki Wolnych Strzelców i Partyzantów liczą 
w Lyonie około 1400 osób. Jest to prawdopodobnie zalążek. Mają przygotowane listy 
podejrzanych. Z pewnością rozstrzelają wiele tysięcy osób... Należy za wszelką cenę 
skoordynować wszelkie wysiłki, aby uniknąć masakry".
Jak wiadomo, ruch oporu wyzwolił Lyon własnymi siłami i przepędził Niemców 
przed zjawieniem się wojsk regularnych (w bitwie tej brali udział także Polacy). 
Rozegrało się więc tu to samo co w Paryżu i z taką samą reakcją gaullistów. Dla de 
Gaulle'a był to znakomity środek do skupiania pod swoją egidą całej prawicy osieroconej 
teraz przez Vichy lub nie splamionej kolaboracją, ale bojącej się komunistów. 
Jednocześnie straszak ten neutralizował Amerykanów i Anglików. Eisenhower nie 
wydzieliłby dla innego celu tak lekko dwóch frontowych dywizji, aby defilowały w Paryżu, 
i nie zostawiłby de Gaulle'owi całej dywizji pancernej w stolicy.
Były jednak inne jeszcze kłopoty. 2 września 1944 r. odbyło się posiedzenie Rządu 
Tymczasowego. W tydzień później nastąpiło przetasowanie tek ministerialnych. Ku 
osłupieniu obserwatorów ministrem spraw zagranicznych został Georges Bidault, 
człowiek, który przez wszystkie te lata, od 1940 r., nie opuścił Francji. Ministerstwo 
Spraw Wewnętrznych natomiast objął Adrien Tixier, wieloletni delegat de Gaulle'a 
w Waszyngtonie i biegły znawca aktualnych stosunków międzynarodowych.
Decyzja charakterystyczna. Wbrew pozorom bowiem wybór nie był przypadkowy. 
Generał mógł w ten sposób łatwiej panować na arenie zewnętrznej, tej, którą uważał dla 
siebie za najważniejszą. Indywidualista Tixier nie ułatwiłby mu działania; chciałby 
we wszystkim partycypować. Bidault był znacznie wygodniejszy. Nie zorientowany, 
mniej przeszkadzał.
Do nowego gabinetu (rzecz bez precedensu w historii Francji) wszedł z funkcją 
ministra lotnictwa komunista Charles Tillon, dowódca Wolnych Strzelców i Partyzantów 
Francuskich, tych samych, których de Gaulle uważał, łącznie z Frontem Narodowym, 
za największe niebezpieczeństwo wewnętrzne. Mamy w tym kroku całą zręczność 
postępowania generała. Zwalczał komunistów jedną ręką, drugą ich neutralizował. FPK 
ze swoim przedstawicielem w rządzie była o wiele lepsza niż w opozycji. Osiągnięcie, 
które nie wymagało od de Gaulle'a zbytniego wysiłku, gdyż Francuska Partia 
Komunistyczna była jak najbardziej za jednością działania. „Zjednoczyć się, pracować, 
walczyć!" — to było hasło FPK widniejące na murach miast Francji.
Jedność w rozumieniu de Gaulle'a rozciągała się jednak i w przeciwnym kierunku. 
W rezultacie członkiem tego gabinetu został ostatni przewodniczący Senatu III 
Republiki, Jeanneney, który 10 lipca 1940 r. przyczynił się walnie do legalizacji władzy 
Pétaina. Nic to teraz nie znaczyło. De Gaulle'owi te koła też były potrzebne.
Sytuacja ogólna nie należała do łatwych. Na zewnątrz ciągle jeszcze toczyła się 
wojna; wewnątrz jak pożar szerzyła się inflacja. Z budżetu w wysokości 390 miliardów 
franków trzeba było przeznaczyć na wydatki wojskowe 173, podczas gdy wpływy 
z podatków wynosiły tylko 154 miliardy. We wrześniu 1944 r. rząd podniósł płace o 50 
proc. Ceny szły w górę niby gorączka u ciężko chorego pacjenta, bo masa towarowa 
była nikła i wciąż topniała. Rząd usiłował zablokować ceny dekretami i zarządzeniami. 
Bezskuteczne. Wtedy minister ekonomiki narodowej Pierre Mendčs-France 
zaproponował jako środek ostateczny wymianę pieniędzy. Pojedynczy obywatel miałby 
prawo zachować tylko 5 tysięcy franków, konta bankowe zostałyby zablokowane w 75 
proc, z możnością używania pozostałych 25 proc. drogą przelewów. Szereg posunięć 
uzupełniających objęłoby dziedziny czeków pocztowych i kas oszczędności. Plan ten 
poparli dwaj ministrowie SFIO — André Philip i Adrien Tixier, sprzeciwili mu się jednak 
inni z ministrem finansów Aimé Lepercqem na czele. Jedni oponenci byli zwolennikami 
dalszych podwyżek płac bez względu na następstwa inflacyjne, drudzy — pożyczek 
państwowych, które uratowałyby — ich zdaniem — sytuację.
De Gaulle nie potrafił rozstrzygnąć tego sporu. Nagle znalazł się na terenie, 
którego najzupełniej, ale to najzupełniej nie znał. Był na nim zagubiony. Ekonomika, 
finanse to dla niego terra ignota. Jego pięta achillesowa. Sprawy te określał mianem 
„szarpaniny kramarzy". Kiedy w tamtych, krytycznych dniach zjawił się u niego pewnego 
dnia strapiony minister aprowizacji, de Gaulle skrzyczał go i wypchnął nieomal za drzwi:
— Znów przychodzi mi pan tu ględzić na temat swoich kartofli! — powiedział.
W okresie najgorętszych kontrowersji minister finansów Lepercq zginął 
w katastrofie samochodowej. Jego miejsce zajął Pleven. Zmienili się ludzie, polityka 
została ta sama. Inflacja trwała.
Trudności te i strach przed ewentualną eksplozją socjalną, którą mogliby 
wykorzystać komuniści — jak sądzono w Waszyngtonie i Londynie — spowodowały, że 
Roosevelt i Churchill uznali 23 października 1944 r. Rząd Tymczasowy de Gaulle'a. 
Stalin, który opóźniał ten krok tylko z racji solidarności z sojusznikami, przyłączył się 
natychmiast do decyzji zachodnich aliantów. Ambasadorowie ZSRR, USA i Anglii złożyli 
równoczesną wizytę ministrowi spraw zagranicznych Georgesowi Bidaultowi 
i zawiadomili go o postanowieniach swych rządów.
Długa batalia de Gaulle'a o uznanie międzynarodowe była więc wygrana. 
Jednakże generał-premier przyjął to zwycięstwo w bardzo szczególny sposób. Nie 
okazywał żadnej radości. Nie dziękował ani jednym słowem żadnemu z trzech rządów 
sojuszniczych. Nie uczynił tego nawet w drodze dyplomatycznej. Jedynie w dwa dni 
później — 25 października — na konferencji prasowej, zapytany o swoje wrażenia 
w związku z tą kwestią, odparł:
— Rząd francuski jest zadowolony, że okazuje mu się tę grzeczność, by go 
nazywać jego właściwym mianem.
Świat zaczynał dopiero poznawać styl dyplomatyczny de Gaulle'a.
Działał teraz szybko. Chociaż wśród finansów i zawiłości ekonomiki poruszał się 
jak na polu minowym, to jednak w innych kierunkach szło mu o wiele lepiej. 28 
października 1944 r. wydał dekret rozwiązujący siły Milicji Patriotycznej, masowej 
zbrojnej organizacji Komitetu Narodowego, utworzonej w przeddzień ogólnokrajowego 
powstania i liczącej kilkaset tysięcy osób. Członkowie tej organizacji mieli natychmiast 
złożyć broń.
Wywołało to w całym kraju szeroką falę protestów i niezadowolenia, tym 
większego, że ludność nie miała żadnego zaufania do petainowskiej policji i żandarmerii, 
które teraz, po zmianie znaczków na czapkach, służyły nowym władzom. Milicja 
Patriotyczna była gwarancją bezpieczeństwa ludności w kraju, w którym grasowały 
jeszcze resztki band kolaboranckich i hitlerowskich, rozbitych formacji SS, gestapo 
i innych. Oddziały Milicji Patriotycznej obiegały też Niemców w kilku miastach 
na wybrzeżu atlantyckim przekształconych w twierdze. Hitlerowskie załogi, 
pozostawione tam przez Amerykanów i Anglików, nie chciały się poddać. Inne większe 
formacje nieprzyjaciela, mając drogę odciętą na północ i wschód, cofały się na południe, 
aby przekroczyć zbawczą granicę hiszpańską. Po drodze siały śmierć i zniszczenie. 
Utrzymanie Milicji Patriotycznej było więc pod każdym względem umotywowane. Jej 
rozwiązanie to pierwszy, naprawdę poważny rozdźwięk między de Gaulle'em 
a społeczeństwem francuskim. Robotnicy i mieszkańcy wsi najpierw ze zdumieniem, 
a potem z uczuciem rozczarowania przyglądali się teraz poczynaniom generała-
premiera.
De Gaulle dostrzegł te nastroje i aby je złagodzić, ogłosił amnestię dla Maurice'a 
Thoreza, sekretarza generalnego Francuskiej Partii Komunistycznej, skazanego 
w 1939 r. jeszcze przez rząd III Republiki, podobnie jak wielu innych przywódców FPK. 
Była to kara bez przewinienia; równie dziwna okazała się i amnestia, która odnosiła się 
też wyłącznie do kary, gdyż nie mogła dotyczyć nie istniejącej winy. W każdym razie 
Thorez mógł już teraz wrócić z ZSRR, gdzie znajdował się podczas wojny, do ojczyzny. 
W rozmowie z szefem swego wywiadu Dewawrinem-Passym, przytoczonej przez J.-R. 
Tournoux, de Gaulle powiedział m. in.:
„W tym kraju, który liczy prawie jedną czwartą komunistów, nie mam wyboru... 
Przede wszystkim idzie mi o to, aby Francja włączyła się do działań wojennych i aby 
zaczęła się bitwa o produkcję wszystkimi środkami, jakie mamy. Do tego niezbędna mi 
jest pomoc komunistów..."
I do Soustelle'a:
— Komunistów trzeba teraz pogrążyć w demokracji.
7 listopada odbyła się w Pałacu Luksemburskim pierwsza sesja Zgromadzenia 
Konsultatywnego. „Wszyscy zaszczycają mnie swymi oklaskami" — wspomina de 
Gaulle tę uroczystą chwilę. Zawsze i wszędzie w centrum wydarzeń widział 
w pierwszym rzędzie siebie i sam sobie składał hołd.
10 listopada Churchill i Eden złożyli de Gaulle'owi, w przeddzień rocznicy 
zwycięstwa nad Niemcami w wojnie 1914—1918, pierwszą oficjalną wizytę w Paryżu. 
Razem szli teraz środkiem Pól Elizejskich wśród wiwatów paryżan. De Gaulle w swoim 
mundurze. Churchill w szarym stroju lotników RAF i w generalskiej czapce 
szamerowanej złotem. Kiepsko to wyszło, bo ludzie, którzy wtedy lepiej znali niezmiernie 
popularną podczas wojny, charakterystyczną postać przywódcy brytyjskiego niż de 
Gaulle'a, a do tego powodowani gościnnością, głośniej oklaskiwali Anglika niż generała-
premiera.
— A to durnie! Ale kretyni! Patrzcie no: biją brawo temu rozbójnikowi, tej kanalii! -
— cedził przez zęby de Gaulle, ale tak, że najbliżej idący ministrowie dobrze te słowa 
słyszeli.
Głównym tematem rozmów między nimi była w tym dniu sprawa wojska. De Gaulle 
domagał się pomocy od Anglików i Stanów Zjednoczonych. Chciał uzbroić 8 dywizji, 
które wzięłyby jak najszybciej udział w wojnie z Niemcami. Bronił się przed dążeniem 
Amerykanów do powierzenia Francuzom roli „strażników linii komunikacyjnych". Tak się 
wyraził w rozmowie z Churchillem. Notabene jeszcze w tym roku Francuzi powierzyli tę 
właśnie rolę polskim formacjom — 19 i 29 Zgrupowaniu Piechoty Polskiej przy 1 armii 
francuskiej. Nie dopuścili ich do walki na froncie, rezerwując tę rolę dla własnej armii. De 
Gaulle domagał się jedynie zwiększenia udziału w walkach na froncie własnej armii. 
Wiedział, że tylko ona da mu wstęp na terytorium niemieckie i prawo do udziału 
w okupacji Rzeszy i decyzji w sprawach przyszłości Europy. Nie zapomniał też 
o problemie bezpieczeństwa Francji w strefie Renu. Był to jego postulat od początku 
wojny.
Churchill był skąpy w obietnicach. Stwierdził tylko, że Stany Zjednoczone i Anglia 
nie mają nic przeciwko wejściu Francji do tak zwanej Europejskiej Komisji Doradczej, 
i przyrzekł interwencję u Roosevélta. Słowa dotrzymał. Okazało się jednak, że prezydent 
Stanów Zjednoczonych wcale nie kwapi się z doraźną i poważniejszą pomocą dla 
Francuzów. Oznajmił Churchillowi, że nie jest do tego upoważniony. Proponował 
wyposażenie Francuzów w broń zdobytą na Niemcach.
W tych warunkach de Gaulle postanowił na szachownicy gry dyplomatycznej 
wykonać posunięcie, które z jednej strony podkreśliłoby jego niezależność, z drugiej zaś 
pobudziło partnerów zachodnich do większego liczenia się z Francją. Około 20 listopada 
1944 r. generał-premier przyjął zaproszenie otrzymane z Moskwy kanałami 
dyplomatycznymi. Zdecydował się złożyć wizytę Stalinowi i przy tej okazji odbyć podróż 
po kilku miastach ZSRR. Krok nader ważny także z przyczyn wewnętrznych. De Gaulle 
wiedział, że zostanie to dobrze przyjęte przez robotników i rozładuje w pewnej mierze 
opozycyjną atmosferę narastającą po rozwiązaniu Milicji Patriotycznej i wobec 
pogłębiającej się inflacji.
Kredo Francji w polityce zagranicznej sformułował w wigilię swojej dalekiej podróży 
na sesji Zgromadzenia Konsultatywnego. Mówił więc o konieczności rozgromienia 
Niemiec hitlerowskich, a następnie o roli Francji. Roli „jednego z wielkich państw", które 
„bez żadnej wątpliwości jest jednym z wielkich mocarstw". Ciekawe jest podkreślenie 
przez de Gaulle'a sprawy ustalenia niemieckich granic „na zachodzie, wschodzie, 
południu i północy". Do sformułowania tego będzie po latach ciągle wracał. Jego wizja 
była tu bardzo wyraźna. Mówiąc o Niemczech stwierdził: „Nie możemy sobie wyobrazić 
uregulowania tego problemu, jeżeli nie zapewniałoby ono elementarnego 
bezpieczeństwa, które sama przyroda usytuowała na brzegach Renu — zarówno dla 
nas, jak dla Belgii, Holandii, a w znacznej mierze także dla Anglii".
Nie było w tamtym czasie takiej okazji, przy której nie wracałby do kwestii Renu. 
Najwyraźniej nie przestawał o niej myśleć.
24 listopada 1944 r. ruszył w podróż. Leciał trasą przez Kair, Teheran, Baku, 
wszędzie zatrzymując się po drodze i składając oficjalne wizyty. Wspomina o tym 
w swoich „Pamiętnikach wojennych", zachwycony wyprawą i jej rozmachem. 
Z przyjemnością notuje, jak podejmowano gó w Baku, jak gościnni okazali się 
gospodarze, jak jechał dawną salonką „wielkiego księcia Mikołaja". Ponosi go nerw 
urodzonego reportażysty i pisarza. Fragmenty „Pamiętników" dotyczące podróży 
na Wschód należą do najlepszych ze wszystkiego, co de Gaulle napisał.
W tych samych dniach, niemal równocześnie z de Gaulle'em, ale w przeciwnym 
kierunku, podróżował sekretarz generalny FPK Maurice Thorez. Wracał z Moskwy 
do Paryża, gdzie znalazł się 27 listopada. W trzy dni później przemawiał już do tysięcy 
mieszkańców, którzy głowa przy głowie wypełnili monumentalne wnętrze Vélodrome 
d'Hiver.
„Walczyć... Stworzyć potężną armię francuską... Odbudować przemysł... 
Odbudować jedność narodu... Nie idzie — mówił — o kilka dywizji, ale o dwadzieścia, 
czterdzieści, które możemy i które powinniśmy zorganizować oraz wysłać na front jak 
najszybciej... Możemy przywrócić do działania niejeden wielki piec... Możemy 
i powinniśmy fabrykować działa, czołgi, samoloty dla armii francuskiej... Niemniej należy 
też jak najszybciej ukarać zdrajców, wszystkich zdrajców, i tych, którzy kryją zdrajców..."
Ostatni fragment mniej się podobał w kołach, które nie miały powodu z niego się 
cieszyć, ale co do reszty, to i de Gaulle nie powiedziałby tego lepiej. Jednakże Thorez 
ani razu nie wymienił w swym przemówieniu generała-premiera. Nie wspomniał też 
o Rządzie Tymczasowym, w którym Tillon miał tekę ministra lotnictwa, a Billoux był 
ministrem zdrowia. W sumie jednak było to poparcie de Gaulle'a i jego haseł. Generał 
miał w tej chwili komunistów za sobą.
De Gaulle tymczasem odwiedził Stalingrad i 2 grudnia w towarzystwie ministra 
spraw zagranicznych Bidaulta, marszałka Juina i Gastona Palewskiego znalazł się 
w Moskwie.
Głównym problemem dyskusji była sprawa nowego układu między Związkiem 
Radzieckim a Francją. W „Pamiętnikach wojennych" i w przeważającej większości 
książek należących do zachodniej bibliografii politycznej najwięcei miejsca zajmuje 
niemniej jednak spór między de Gaulle'em a Stalinem na tematy polskie. Sprawcą tej 
dysproporcji jest sam de Gaulle, który z niebywałą rozkoszą i na wielu stronach 
trzeciego tomu „Pamiętników" opisuje z najdrobniejszymi szczegółami, jak opierał się 
Stalinowi i jak na końcu postawił na swoim. Autor „Pamiętników" jest cały pochłonięty 
gorącym dążeniem do przekonania czytelnika o swojej twardości, nieugiętości i sile 
charakteru połączonej z chytrością dyplomatyczną, co było nie lada wyczynem wobec 
partnera tej miary co Stalin.
Wydaje się dziś rzeczą niemal pewną, że generał przybył do Moskwy z koncepcją, 
w myśl której Francja i ZSRR byłyby w przyszłej konfiguracji europejskiej czołowymi 
mocarstwami kontynentu. Niemcy były wszak pobite na głowę, Włochy Mussoliniego 
zbankrutowały, Europa środkowa zmieniła oblicze, a Anglia wiązała się najściślej z USA. 
Kto zostawał więc poza Paryżem i Moskwą? Stalin myślał jednak innymi kategoriami. 
Czym była dla niego pod względem militarnym czy gospodarczym Francja z 1944 r.? 
W porównaniu z USA i Anglią nie liczyła się. Dla przywódcy ZSRR Francja mogła być 
partnerem pełnowartościowym dopiero na dalszą metę. Na bliższą zaś szło wyłącznie 
o sprawy doraźne. Stanowiło to zasadniczą rozbieżność, która zaciążyła też nad 
rozmowami. De Gaulle usiłował stworzyć podwaliny czegoś, co miałoby wartość 
na bardzo długą metę, a Stalin nie chciał się zbytnio wiązać. Wynika to z ogłoszonych 
w 1959 r. w ZSRR stenogramów tych rozmów.
Już 2 grudnia de Gaulle po kilku wstępnych uwagach na temat gospodarczych 
trudności Francji przeszedł ad medias res.
— Przyłączenie Nadrenii do Francji — powiedział — byłoby korzystne zarówno dla 
Francji jak dla Rosji. Zagłębie Ruhry można by umiędzynarodowić, ale sama Nadrenia 
powinna należeć do Francji.
Stalina interesowało, co o tym myśli strona anglosaska. De Gaulle przypomniał 
w odpowiedzi rok 1918, kiedy Anglicy i Amerykanie odmówili poparcia Francji i wyłonił 
się z tego układ tymczasowy o najgorszych następstwach dla świata. Generał nie taił, iż 
teraz też nie spodziewa się po swych zachodnich partnerach niczego lepszego. Pewny 
był, że oba rządy nie rozumieją geograficznego i historycznego znaczenia granicy 
na Renie dla Francji.
— O ile wiem — powiedział Stalin — Anglicy projektują... międzynarodową 
kontrolę nad Westfalią i Nadrenią. Rząd francuski proponuje zupełnie inne rozwiązanie. 
Musimy wiedzieć, co o tym myślą Anglicy i Amerykanie.
— Mam nadzieję, że sprawę tę rozważy Europejska Komisja Doradcza — odparł 
de Gaulle.
— Proszę mnie zrozumieć — upierał się Stalin — nie możemy rozstrzygać sprawy 
wschodniej granicy francuskiej bez omówienia tego problemu z Anglikami 
i Amerykanami. Podobnie jak wiele innych zagadnień, tak i to musi być rozwiązane 
wspólnie.
W trakcie tej rozmowy wypłynęła, poruszona dla zmiany tematu przez de Gaulle'a 
(w tym miejscu stenogramy radzieckie i jego „Pamiętniki wojenne" są zgodne), sprawa 
wschodnich granic Niemiec.
— Jeśli dobrze rozumiem — powiedział generał — granica niemiecka 
na wschodzie ma przebiegać wzdłuż linii Odry i Nysy.
— Tak — odparł Stalin. — Uważam, że dawne obszary polskie, Śląsk, Prusy 
Wschodnie, Pomorze, powinny wrócić do Polski, a Sudety do Czechosłowacji.
„Zaznaczyłem — notuje de Gaulle w „Pamiętnikach wojennych" — że nie 
wysuwamy żadnych zasadniczych zastrzeżeń przeciw tym zmianom terytorialnym, które 
zresztą pozwoliłyby uregulować w drodze kompensaty sprawę wschodniej granicy 
Polski. Jednakże dodałem:
— Pozwoli mi pan stwierdzić, że jeśli zdaniem pańskim w chwili obecnej nie można 
jeszcze rozstrzygnąć sprawy Renu, to sprawę Odry uważa pan już za rozstrzygniętą.
Stalin milczał, w dalszym ciągu rysując na papierze różne kreski i kotka..."
Nie ulega wątpliwości, że de Gaulle zgadzał się na nowe granice Niemiec 
na wschodzie nie tylko dlatego, że wypływało to z jego własnych pojęć i przekonań 
o warunkach bezpieczeństwa w Europie, lecz także dlatego, iż sądził, że przecież uda 
mu się nakłonić Stalina do zgody na modyfikację granicy francusko-niemieckiej.
5 grudnia wypłynęła nowa kwestia. Mołotow w rozmowie z Bidaultem wystąpił 
ze sprawą uznania przez Francję Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 
i wymiany między obu krajami oficjalnych przedstawicieli. Minister spraw zagranicznych 
ZSRR powołał się przy tym na precedens: Francja utrzymywała jednoczesne stosunki 
z emigracyjnym królewskim rządem Jugosławii i z Narodowym Komitetem Wyzwolenia 
Jugosławii. Tak samo mogły układać się stosunki między Paryżem a Lublinem bez 
konieczności zrywania przez de Gaulle'a z polskim rządem londyńskim. Mołotow wyraził 
nadzieję, że podpisanie układu francusko-radzieckiego zbiegnie się z pozytywnym 
uregulowaniem tej sprawy.
6 grudnia ta sama kwestia poruszona została w rozmowie z de Gaulle'em przez 
Stalina. Generał oznajmił, że jest w pełni za granicami Polski opartymi od zachodu 
na Odrze i Nysie, a od wschodu na tak zwanej linii Curzona, ale nie zamierza uznać 
PKWN. Wyłoniła się jednocześnie inna sprawa. Stalin, który przez cały czas wizyty de 
Gaulle'a pozostawał w łączności z Churchillem, proponował de Gaulle'owi zawarcie 
trójstronnego układu: Moskwa—Paryż—Londyn. Generał tego nie chciał. Domagał się 
porozumienia dwustronnego: Paryż—Moskwa. 7 grudnia rozmowy nie wniosły nic 
nowego. Nazajutrz Stalin zaproponował układ dwustronny, po myśli de Gaulle'a, ale 
w zamian za uznanie przez Francuzów PKWN. Generał odmówił kategorycznie. 
I wytrwał w tym uporze do końca. Zaskakujący brak realizmu. Działo się to przecież już 
w przeddzień wyzwolenia Warszawy i tuż przed przekształceniem się (31 grudnia 
1944 r.) Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Rząd Tymczasowy.
Swoją nieustępliwość w tej kwestii uważa de Gaulle za powód do specjalnej dumy. 
Daje wręcz do zrozumienia, że nikt inny poza nim nie potrafił się oprzeć Stalinowi. 
Rozwodzi się nad tym bardzo szeroko i odmalowuje całą scenerię owej ostatniej nocy 
swego pobytu w Moskwie, gdy sprawa podpisania układu wisiała w całości na włosku 
z powodu PKWN.
De Gaulle postawił na swoim. Czy była to jednak wygrana? Nie. W swojej grze de 
Gaulle wykonał posunięcie z gruntu błędne. Zyskała jedynie historiografia i literatura.
Polityczny błąd de Gaulle'a polegał na tym, że zmian zachodzących w Europie 
wschodniej i środkowej nic już nie mogło zatrzymać. W końcu czego Stalin od niego 
żądał? Uznania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Nie było to wiele, gdyż 
PKWN i bez uznania Francji w tamtych dniach grudniowych stał się oficjalnym rządem, 
i do tego nieomal nazajutrz po odjeździe de Gaulle'a z Moskwy. Elementarny realizm, 
chłodna ocena rzeczywistej sytuacji powinny więc podyktować de Gaulle'owii uznanie 
tego, co już nie mogło pozostać nie uznane. Nieustępliwość de Gaulle'a była więc 
merytorycznie bezcelowa.
Stalinowi zależało na porozumieniu z premierem Rządu Tymczasowego Francji, 
gdyż przewidywał, że największa przeprawa na drodze do akceptacji nowych władz 
polskich czeka go w dyskusji z Churchillem i Rooseveltem. Kreml wiedział, że de Gaulle 
nie żyje z tymi dwoma najlepiej, i szukał w nim sojusznika. Liczył też zapewne na jego 
wdzięczność za stałe poparcie, jakie generał znajdował podczas wojny w Moskwie. 
Stalinowi ten francuski sojusznik był bardzo potrzebny, bo zbliżała się właśnie 
konferencja jałtańska i tam miała być stoczona bardzo ważna batalia o uznanie 
polskiego Rządu Tymczasowego. Zdaje się, że de Gaulle nie zrozumiał znaczenia dla 
Francji zabiegów Stalina. Nie można wykluczyć, że gdyby uznał wtedy PKWN, Stalin 
przeforsowałby udział Paryża w obradach jałtańskich. Leżałoby to wtedy w interesie 
Kremla, który miałby w spotkaniu krymskim, na miejscu, przy stole konferencyjnym 
ważnego sprzymierzeńca w pojedynku z Anglikami i Amerykanami. Naturalnie z chwilą, 
gdy de Gaulle odmawiał, gdy nie chciał być tym sprzymierzeńcem, Stalin tracił 
zainteresowanie w forsowaniu udziału Francuzów w konferencji krymskiej. A to z kolei 
przesądzało sprawę, gdyż Waszyngton i Londyn były od dawna przeciwne 
dopuszczeniu Paryża do tych przygotowywanych już wtedy obrad.
Błąd popełniony przez de Gaulle'a był więc brzemienny w skutki. Francuzi nie 
zostali bowiem dopuszczeni do stołu konferencyjnego w Jałcie, na czym im bardzo 
zależało. Na dłuższą metę pozbawiało ich to wpływu na konfigurację polityczną świata 
powojennego; na krótszą — wzmagało przeszkody w uzyskaniu własnej strefy 
okupacyjnej w Niemczech. Kosztowny błąd.
W sumie de Gaulle, jadąc do Moskwy, dokonał istotnego i ważnego kroku 
dyplomatycznego, podkreślającego jego niezależność polityczną i samodzielność, ale 
nie wyeksploatował rzeczy do końca, tj. do tych granic, jakie zostały przed nim otwarte. 
Nie dostrzegł tych otwartych drzwi, przez które mógł przejść, aby dalej i głębiej rozwijać 
swą ofensywę dyplomatyczną. Przepuścił kapitalną do tego okazję. I najlepszy nawet 
opis literacki w „Pamiętnikach" tego nie zatrze.
Niemniej jednak układ zawarty na 20 lat między ZSRR a Francją i podpisany nad 
ranem 10 grudnia 1944 r. przez oba rządy miał na daleką metę dużą wagę historyczną, 
przywracał u kresu wojny tradycję dobrych stosunków między Moskwą a Paryżem 
i wspólnego czuwania nad bezpieczeństwem w Europie. Posiadało to znaczenie, które 
nie wymaga komentarza. Było wyrazem wzajemnej dobrej woli i odwrotnością tego, co 
miało dopiero nadejść, owego długoletniego okresu napięć, incydentów i różnorodnych 
prowokacji, zwanego zimną wojną. Było zapowiedzią ułożenia należytych stosunków 
między krajami o różnych systemach na naszym kontynencie. Stanowiło pierwszy krok 
w kierunku pokojowego współistnienia państw, choć termin ten nie był jeszcze wówczas 
używany. Toteż podpisanie tego układu jest z pewnością jednym z najbardziej 
interesujących dzieł politycznych de Gaulle'a.
Akt ten składał się z ośmiu artykułów. W częci wstępnej Francja i ZSRR 
zobowiązywały się do wspólnej walki aż do ostatecznego zwycięstwa, do niezawierania 
bez wzajemnej zgody zawieszenia broni lub traktatu pokojowego oraz do podjęcia 
wspólnie wszelkich środków, jakie okażą się niezbędne dla wyeliminowania nowego 
zagrożenia ze strony Niemiec. Dalej, do „ułatwienia i przyspieszenia odbudowy obu 
krajów i przyczynienia się do dobrobytu świata" (art. 6). Układające się strony 
postanowiły również, że w przypadku agresji niemieckiej pospieszą sobie natychmiast 
z pomocą. Jedno z ważnych zobowiązań układu brzmiało: „Nie zawierać żadnego 
sojuszu i nie przystępować do żadnej koalicji skierowanej przeciwko jednej z nich (stron 
układających się — przyp. J.G.)".
Tuż przed odjazdem z Moskwy de Gaulle, który spotkał się tam z Bolesławem 
Bierutem, Edwardem Osóbką-Morawskim i generałem Michałem Rolą-Żymierskim, 
zgodził się na wysłanie do Polski w charakterze wojskowego (nie dyplomatycznego) 
przedstawiciela majora Christiana Foucheta. Jego odpowiednikiem, wysłanym do Francji 
w pierwszych miesiącach 1945 r., będzie pułkownik Marian Naszkowski. I na razie 
między Francją a Polską to było wszystko. Nie należy jednak zapominać, że nasze 
granice państwowe de Gaulle uznał już wtedy. Od pierwszej chwili. To znaczy już w tej 
fazie, w której dopiero była o nich mowa, gdyż w grudniu 1944 r. nasze wojska nie były 
jeszcze nawet nad Odrą i Nysą. De Gaulle akceptował samą zasadę sprawiedliwości 
tych granic. Potem zaaprobuje on ich istnienie i nigdy w tej kwestii nie zmieni 
stanowiska. Pozostanie to faktem historycznym.
Generał wrócił do Francji w chwili, gdy ofensywa hitlerowców rozwijała się w całej 
pełni w Ardenach. Wojska von Rundstedta zbliżały się też groźnie do stolicy Alzacji, 
Strasburga, niedawno wyzwolonego przez Francuzów. Akurat w tym czasie obradowało 
w Paryżu Zgromadzenie Konsultatywne. 21 grudnia 1944 r. ratyfikowało ono układ 
moskiewski.
„Układ francusko-radziecki — powie później o nim de Gaulle na swojej konferencji 
prasowej w marcu 1949 r. — jest wielkim pomnikiem".
Niebezpieczeństwo wiszące nad Strasburgiem i innymi miastami oraz wsiami 
zagrożonymi ofensywą niemiecką oraz trudności wewnętrzne absorbowały jednak wtedy 
uwagę Francuzów bardziej niż akt dyplomatyczny o tak rozległych horyzontach.
Były to dni postępującej nacjonalizacji przemysłu francuskiego. Właśnie 13 grudnia 
znacjonalizowano przemysł węglowy w północnej Francji. „Rząd Tymczasowy Republiki 
ma z pewnością najlepsze intencje, ale napotyka sabotaż przedstawicieli trustów 
i kreatur Vichy, ludzi tkwiących w administracji i różnych instytucjach" — mówił Jacques 
Duclos, członek Biura Politycznego KC FPK z trybuny Zgromadzenia.
Dla de Gaulle'a najważniejsza była teraz obrona Strasburga i Alzacji. W tym celu 
generał-premier musiał jednak stoczyć bój nie tylko z Niemcami, lecz także ze swymi 
amerykańskimi sojusznikami. Ci bowiem z przyczyn czysto strategicznych przewidywali 
przejściowy odwrót w kierunku Wogezów. Realizacja tego zamiaru musiałaby pociągnąć 
za sobą jak najgorsze następstwa dla ludności. Hitlerowcy bowiem po powrocie 
na tereny, które stracili, urządzaliby tam masakry bezbronnych mieszkańców. Nie wolno 
było do tego dopuścić ze względów humanitarnych i politycznych.
De Gaulle natychmiast udał się na front. Odwiedził szereg jednostek. W samą 
wigilią zjawił się w zagrożonym Strasburgu. Potem ruszył do boju.
Na okres ten przypada dość szczególna, właściwie marginesowa, a jednak nader 
charakterystyczna sprawa, wspomnianych tu już mimochodem 19 i 29 Zgrupowań 
Piechoty Polskiej. Jednostki te powstały pod koniec lata równocześnie w północnej 
i w środkowej Francji. Złożyły się na nie oddziały, które uczestniczyły we francuskim 
ruchu oporu i polskich jednostkach partyzanckich należących do FTP, do których 
w okresie sierpnia 1944 r. dołączyli niektórzy żołnierze z Polskich Sił Zbrojnych 
we Francji z 1940 r. W zgrupowaniach tych znaleźli się również zbiegowie — Polacy 
wcieleni do Wehrmachtu. W sumie około 3 tysięcy ludzi połączonych w regularne 
formacje wojskowe. Utworzone we Francji z inicjatywy PKWN, a dowodzone przez 
majora Bolesława Jelenia, deklarowały się od początku za powrotem do kraju 
natychmiast po zakończeniu działań wojennych. Wobec takiego stanowiska spotkały się 
z absolutnym ostracyzmem ze strony polskiego dowództwa wojskowego w Londynie 
i były przez bardzo długi czas ignorowane przez dowództwo francuskie. Nie otrzymywały 
więc ani żołdu, ani wyposażenia, ani miejsc zakwaterowania. Nic. Od późnej jesieni 
znajdowały się w stanie półoblężenia. Francuzi proponowali „zapowietrzonym" wcielenie 
ich do Legii Cudzoziemskiej lub podporządkowanie się Londynowi.
Sytuacja zmieniła się nieoczekiwanie po powrocie de Gaulle'a z Moskwy. Należy 
sądzić, że wpłynęły na to dwa czynniki. Pierwszy — to groźna sytuacja Strasburga 
i okolic. Drugi był głębszy — miał znaczenie polityczne.
Część Alzacji i Lotaryngii była w wyniku ofensywy Rundstedta rzeczywiście 
zagrożona i Francuzi potrzebowali za wszelką cenę uzbrojonych żołnierzy, których sami 
nie mieli w nadmiarze. 3 tysiące Polaków spadało więc jak z nieba, niezależnie 
od wszelkich innych względów. Toteż dowództwo 1 armii francuskiej z miejsca wycofało 
się z propozycji związanych z Legią Cudzoziemską.
— Macie rację, że nie chcecie się na to zgodzić — oświadczył nieoczekiwanie 
przedstawiciel dowództwa 1 armii francuskiej majorowi Jeleniowi. — Wasz sztandar nie 
byłby wtedy biało-czerwony, ale zielono-czerwony. I nie byłoby na nim dewizy „Honor 
i Ojczyzna", lecz tylko „Honor i Wierność". Legia nie ma ojczyzny.
Sprawa byłą załatwiona. 19 i 29 Zgrupowania Piechoty Polskiej weszły w skład 1 
armii francuskiej z własnymi odznakami Orła Białego, pod własnym sztandarem, polską 
komendą i musztrą.
Strona francuska załatwiała tu jednak również ciekawą sprawę polityczną. Oto 
u boku wojsk francuskich na kilka miesięcy przed zakończeniem wojny pojawiły się 
regularne formacje polskie, istniejące równolegle do tamtych, które walczyły pod egidą 
Anglików. Jeszcze raz Francja podkreślała tym gestem swą niezależność od aliantów 
zachodnich, a równocześnie wykonywała pojednawczy gest w kierunku tego polskiego 
Rządu Tymczasowego, którego jeszcze nie uznawała. Wstępny, ale bardzo wymowny 
gest nazajutrz po Moskwie.
Jest rzeczą oczywistą, że dowództwo 1 armii francuskiej nie mogłoby podjąć tak 
ważnej decyzji bez placet de Gaulle'a.
Zgrupowania Piechoty Polskiej, których żołnierze mieli za sobą mnóstwo 
partyzanckich i frontowych doświadczeń, nie zostały jednak już do końca wojny 
skierowane na front. Pełniły służbę na zapleczu, zastępując skutecznie jednostki 
francuskie. Potem, w listopadzie 1945 r., 19 i 29 ZPP wrócą do kraju z pełnym 
uzbrojeniem, pozostawionym im na znak wdzięczności przez dowództwo francuskie, 
którego przedstawiciele odprowadzą Polaków aż do Warszawy.
Wróćmy jednak do biegu wydarzeń...
W końcowych dniach grudnia i z początkiem stycznia 1945 r. lawina depesz od de 
Gaulle'a spadła na głowy Roosevelta, Churchilla, Eisenhowera i różnych generałów 
francuskich z dowódcą 1 armii generałem de Lattre de Tassignym na czele. 
Od sojuszników de Gaulle domagał się zmiany decyzji w sprawie ewakuacji Alzacji; 
swoim generałom nakazywał obronę tego obszaru, a przede wszystkim Strasburga, 
niezależnie od rozkazów amerykańskich.
De Lattre znalazł się w ciężkim położeniu. Jako dowódca wojskowy podlegał 
Eisenhowerowi, który był jego przełożonym hierarchicznym, jako Francuz i generał armii 
Republiki zależny był od de Gaulle'a. Czyj rozkaz wykonać? Wahał się więc, 
a korespondencja, jaką prowadził z generałem-premierem, świadczy o tej głębokiej 
rozterce.
3 stycznia 1945 r. do kwatery głównej Eisenhowera znajdującej się w Wersalu 
przybyli Churchill i de Gaulle. Sytuacja była naprawdę poważna. W „Pamiętnikach 
wojennych" de Gaulle odtwarza swój dialog z Eisenhowerem.
— Rozkazałem zająć inną pozycję, położoną dalej w tyle i krótszą — miał 
powiedzieć Eisenhower. De Gaulle przedstawił mu wtedy swoje kontrargumenty.
„— Aby mnie skłonić do zmiany mych rozkazów wojskowych — odpowiedział mi 
ten znakomity żołnierz — powołuje się pan na względy polityczne" — pisze nie bez ironii 
de Gaulle.
„Armie — odparł generał-premier — istnieją po to, by służyć polityce państw. Nikt 
zresztą nie wie lepiej niż pan, że strategia powinna obejmować nie tylko techniczne 
dane wojskowe, lecz także elementy moralne..."
Temperatura dyskusji rosła. Eisenhower w swojej „Krucjacie w Europie" podaje, iż 
de Gaulle „przywiózł ze sobą pismo stwierdzające, że jeśli nie wydam rozkazu obrony 
Strasburga do ostatka, zmuszony będzie do samodzielnego działania". Wtedy 
Eisenhower zagroził przerwaniem przez Amerykanów dostaw materiałów pędnych 
i amunicji dla armii francuskiej. De Gaulle szachował zamknięciem dla Amerykanów linii 
komunikacyjnych i środków łączności na terenie Francji. Obaj generałowie zgodni są 
w swych relacjach co do tonu dyskusji i rodzaju użytych argumentów.
Gdy patrzy się na to z perspektywy czasu, w całej tej sprzeczce zakończonej 
happy endem uderza jedno: znów to samo twarde i bezwzględne, zawsze przez de 
Gaulle'a podkreślane zdanie, że wojsko podlega władzom cywilnym, że stanowi 
narzędzie polityki, a nie na odwrót. Wizja polityczna de Gaulle'a jest tu absolutnie 
klarowna.
W samej Francji sprawy dalej rozwijały się w kierunku republikańskiej 
demokratyzacji. 16 stycznia 1945 r. znacjonalizowane zostały Zakłady Samochodowe 
Renault. Było to następstwem kolaboracji, jaką uprawiała ich dyrekcja w czasie okupacji. 
Jedyny zresztą krok nacjonalizacyjny w tej gałęzi przemysłu ciężkiego. W ciągu 1945 r. 
upaństwowione zostaną jeszcze zakłady konstrukcji silników lotniczych Gnome i Rhone, 
potem transport powietrzny i na tym właściwie cały proces będzie zakończony. Nie 
zaszedł on, należy stwierdzić, zbyt daleko, był jednak z pewnością wyrazem dążeń 
do demokratyzacji państwa po okupacji i petainizmie.
W ciągu stycznia zaczęły do Paryża napływać wiadomości o mającej się rychło 
rozpocząć konferencji, która skupi przy jednym stole trzech „wielkich": Churchilla, 
Roosevelta i Stalina. Jak zdaje się wynikać z „Pamiętników wojennych", de Gaulle 
dowiedział się o całej tej sprawie z... gazet angielskich i amerykańskich.
„Fakt, że nas nie zaproszono na tę konferencję, niewątpliwie mnie urażał, ale 
bynajmniej nie dziwił" — robi de Gaulle w „Pamiętnikach" dobrą minę do złej gry. 
Główną winą za tę dyplomatyczną obelgę obarcza Roosevelta. Jacyś „półoficjalni 
informatorzy" (tak ich określa) mieli mu wyjaśnić, że Anglicy i Rosjanie byli doń lepiej 
nastawieni. „Oczywiście nie przypuszczałem — pisze w tym miejscu de Gaulle — by 
marszałek Stalin, znając moje stanowisko w sprawie Polski, i Churchill, spodziewając się 
uzyskać od swych partnerów carte blanche na Bliskim i Środkowym Wschodzie, zbytnio 
nalegali na to, by de Gaulle zajął miejsce obok nich przy stole konferencyjnym". Tym 
jednym, jedynym zdaniem ujawnia, że gdy dowiedział się o Jałcie, pojął błąd popełniony 
w Moskwie.
27 stycznia 1945 r. zjawił się w Paryżu dla złagodzenia złego humoru de Gaulle'a 
specjalny wysłannik prezydenta USA, Harry Hopkins. De Gaulle skorzystał z okazji. 
Jego rozmowa z Hopkinsem stanowi właściwie zwartą definicję tego, co sądził 
o stosunkach między Waszyngtonem a Paryżem nie w przekroju wydarzeń ostatnich lat 
czy przejściowych incydentów, lecz w dalekiej i długoletniej perspektywie.
„...W śmiertelnych niebezpieczeństwach, które my, Francuzi, przeżywamy 
od początku tego stulecia, nie mamy wrażenia, iż Stany Zjednoczone uważają, że los 
ich jest związany z losem Francji, że pragną ją widzieć wielką i silną, że robią to, co 
mogłyby zrobić, aby jej dopomóc, żeby była taką nadal lub znowu taką się stała".
Pogląd ten uzupełnia szeroka motywacja historyczna. De Gaulle przypomniał więc 
swemu gościowi, jak w pierwszej wojnie światowej Amerykanie zjawili się w Europie 
dopiero po trzech latach, gdy sprawa była już właściwie przesądzona. Jak w obecnej 
wojnie USA zasklepiły się w neutralności, podczas gdy Francja ginęła, jak Roosevelt 
odrzucał wszelkie prośby Reynauda o pomoc, nie dając przy tym nawet nadziei w tej 
kwestii na przyszłość, „gdy tymczasem sama obietnica pomocy, choćby udzielona 
potajemnie i na później, byłaby wtedy wystarczała, aby nakłonić nasze władze 
państwowe do kontynuowania wojny". Generał-premier wspomniał również o poparciu, 
jakiego Waszyngton udzielał kolaboranckim władzom Vichy, i o ciągłych kłodach 
rzucanych pod nogi Wolnej Francji. „Byliście — mówił — zmuszeni przystąpić do wojny, 
kiedy Japończycy, sojusznicy Niemiec, zatopili wasze okręty w Pearl Harbor". De Gaulle 
pozostanie przy tym przekonaniu do końca życia. Nigdy nie uwierzy w to, by Amerykanie 
byli skłonni do walczenia o Europę zachodnią w warunkach, w których Stany 
Zjednoczone nie byłyby bezpośrednio zagrożone. Jego późniejszy sceptycyzm 
w stosunku do NATO, jego bezwzględny postulat posiadania przez Francję własnej 
force de frappe będą m. in. wypływały z tego niezłomnego przekonania. Doszedł 
do niego jako polityk i historyk już u progu swej władzy i wypowiadał je w przeddzień 
konferencji jałtańskiej.
„Francuzi mają wrażenie — powiedział Hopkinsowi na odchodnem — że uważacie, 
iż wielkość Francji nie jestt już potrzebna ani światu, ani wam. Stąd ten powiew chłodu, 
który odczuwacie przy każdym zetknięciu się z nami... Wasze postępowanie — 
ostrzegał — prowadzi do tego, że oddalamy się od was..."
Na konferencji jałtańskiej, która rozpoczęła się 5 lutego 1945 r., nie było więc 
delegacji francuskiej. W tym samym dniu de Gaulle ostentacyjnie oświadczył przez 
radio, że „Francja nie będzie się czuła związana absolutnie niczym, czego by sama nie 
miała możności przedyskutować i zaaprobować na równych prawach z innymi".
Tematami obrad „wielkiej trójki" na Krymie były takie problemy, jak plany wojskowe 
zmierzające do ostatecznego rozgromienia Rzeszy, okupacja i system kontroli 
w Niemczech, odszkodowania należne narodom sojuszniczym, stworzenie Organizacji 
Narodów Zjednoczonych, przyszły status Europy, częściowe porozumienia w kwestiach 
Polski i Jugosławii oraz tajne porozumienie dotyczące przystąpienia ZSRR do działań 
wojennych przeciw Japonii w dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec. Nieobecni 
Francuzi nie zostali jednak pominięci w ramach tych postanowień. Tak tedy Paryż miał 
otrzymać w Niemczech strefę okupacyjną wydzieloną z tego, co pierwotnie 
przeznaczone było wyłącznie dla USA i Anglii. Przedstawiciele Francji mieli się znaleźć 
w międzysojuszniczej Komisji Kontroli Niemiec. Paryż figurował na liście państw-
założycieli ONZ i należał do stolic zapraszających inne na inaugurację Organizacji 
Narodów Zjednoczonych, mającą się odbyć 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco. 
Francja będzie też — zgodnie z postanowieniami jałtańskimi — zasiadała w Radzie 
Bezpieczeństwa ONZ, dysponując tam stałym miejscem i prawem weta. Sygnowana 
w Jałcie „Deklaracja w sprawie wyzwolonej Europy", która stawiała przed rządami trzech 
mocarstw zadanie udzielania pomocy wyzwolonym narodom naszego kontynentu „w 
rozwiązaniu demokratycznymi środkami swoich pilnych trudności politycznych 
i ekonomicznych", zawierała taką oto uwagę:
„Trzy mocarstwa, które ogłaszają tę deklarację, mają nadzieję, że Rząd 
Tymczasowy Republiki Francuskiej będzie się mógł wkrótce do nich przyłączyć 
w realizacji przedstawionego tu programu".
„Wielka trójka" nie zapomniała więc o Francuzach tak całkiem, jak by się to mogło 
wydawać na skutek pominięcia de Gaulle'a na liście zaproszeń do jałtańskiego stołu. 
Generał-premier nie był jednak tego zdania. Pozostawał głęboko urażony i dał temu 
wyraz. Ostentacyjnie udekorował wtedy pod Łukiem Triumfalnym dowódcę polskiej 
dywizji pancernej generała Maczka orderem Legii Honorowej. „Mówił o naszej ciężkiej 
sytuacji politycznej po Jałcie. Wrócił właśnie z Moskwy i był głęboko zatroskany naszymi 
sprawami. Martwił się o nasz kraj" — wspomina Maczek w swoich pamiętnikach. Polski 
generał najwyraźniej nie zrozumiał francuskiego generała-premiera. To bowiem, czym 
martwił się witedy Maczek, który był zdecydowanie przeciwny polskim granicom 
na wschodzie, nie martwiło bynajmniej de Gaulle'a, zgadzającego się od początku 
na tak zwaną linię Curzona, zaproponowaną zresztą, jak wiadomo, przez Anglików już 
w wyniku pierwszej wojny światowej. Treść ich zmartwień była więc różna, ale de Gaulle 
chciał zademonstrować przeciw Jałcie i Maczek świetnie się do tego nadawał.
Inna okazja do demonstracji nadarzyła się de Gaulle'owi, gdy w dwa dni 
po zakończeniu konferencji Roosevelt zaproponował mu spotkanie w Algierze. 
Prezydent podróżował bowiem na okręcie wojennym USA i trasa tej podróży wiodła 
przez Morze Śródziemne. Algier, na który wybór padł dlatego, że Roosevelt zatrzymywał 
się uprzednio w Kairze, skąd droga morska była najkrótsza i najbezpieczniejsza właśnie 
do tego portu, wywołał u de Gaulle'a najgorsze reminiscencje. A więc usiłowano mu 
zaserwować po raz drugi coś w rodzaju spotkania w Anfie! I do tego Roosevelt chciał go 
informować i może pouczać? „Zresztą, z jakiego tytułu amerykański prezydent zapraszał 
francuskiego prezydenta do złożenia mu wizyty we Francji?... Jakże mógłbym się 
zgodzić na to, by szef obcego państwa proponował mi spotkanie z nim na naszym 
terytorium państwowym? Prawda, że Franklin Roosevelt uważał, być może, iż Algier nie 
jest Francją. W takim razie tym bardziej należało mu to przypomnieć" — zżyma się de 
Gaulle. I jak zwykle, gdy jest wytrącony z równowagi, traci klarowność swej wizji. 
Roosevelt był człowiekiem ciężko chorym, właściwie już umierającym, i do tego kaleką. 
Podróże sprawiały mu ogromne trudności. Jego obecna propozycja nie zawierała 
żadnych elementów obrazy. Znajdował się w euforycznym uniesieniu, w które wprawiły 
go osiągnięcia Jałty. Jego największe marzenie — Powszechna Organizacja 
Międzynarodowa, później nazwana Organizacją Narodów Zjednoczonych — miało się 
teraz spełnić. Napawało go to radością i nią chciał się dzielić ze wszystkimi. Nawet z de 
Gaulle'em, którego nie lubił. Atmosfera sprzyjała więc wręcz wyjątkowo znalezieniu 
platformy zbliżenia. Poza tym zaś Algieria nie była Francją. O tym de Gaulle miał się 
przekonać już za kilkadziesiąt dni, a po latach będzie w tej kwestii przekonywał cały 
naród francuski.
Do spotkania nie doszło. Roosevelt zachował do końca swych dni urazę do de 
Gaulle'a. Zmarł 12 kwietnia 1945 r. Nie zobaczyli się już nigdy.
Inna rzecz, że de Gaulle miał ciągle sporo powodów do tego, by nie ufać 
Amerykanom. Przyznano mu w Jałcie prawo do francuskiej strefy okupacyjnej 
w Niemczech, ale gdzie będzie się znajdowała ta strefa? Zdawał sobie sprawę, że 
ogromne znaczenie będzie tu miało to, do jakich linii dotrą wojska walczące. 
W pierwszych dniach marca Amerykanie i Anglicy przygotowywali się do forsowania 
Renu. W ich planach Francuzi mieli wykonywać zadanie ściśle obronne, co oznaczało, 
że nie będą szli naprzód i nie wkroczą w zasadzie do Niemiec. Generałowi-premierowi 
szykowano więc znów „kawał". Zareagował na to natychmiast i wydał generałowi de 
Lattre de Tassigny kategoryczny rozkaz:
„Trzeba, żeby pan przeprawił się przez Ren, nawet gdyby Amerykanie nie szli 
panu w tym na rękę i choćby pan musiał przeprawiać się na łodziach. Chodzi tu 
o sprawę największej wagi państwowej, Karlsruhe i Stuttgart czekają na pana, chociaż 
nie bardzo pragną pana widzieć" — pisał w liście do dowódcy 1 armii francuskiej.
Zadanie to zostało wykonane nie bez rozmaitych perypetii i kruczków 
konkurencyjnych wobec Amerykanów. Potem aż do 20 kwietnia de Lattre ścigał się 
na czele swych wojsk z 7 armią USA. Mertą był Stuttgart. Chytry podstęp wojenny 
francuskiego generała spowodował, że mając mniejsze siły zdołał przecież wkroczyć 20 
kwietnia 1945 r. do Stuttgartu. Wywołało to ożywioną korespondencję między de 
Gaulle'em, Eisenhowerem, de Lattre'em i samym prezydentem Trumanem, który wszedł 
po Roosevelcie do Białego Domu. Bombardowano się wzajemnie słowami ułożonymi 
w cierpkie uwagi krytyczne, ale generał-premier nie ustąpił. I tak było do samego końca 
tych działań. Z Trumanem stosunki układały się przy tym jeszcze gorzej niż 
z Rooseveltem. Bo nowy prezydent wykonał starą groźbę Amerykanów. Całkiem już 
oficjalnie wstrzymano Francuzom dostawy broni i sprzętu. Uczyniono to na papierze, 
gdyż w rzeczywistości od bitwy ardeńskiej, tj. od pamiętnej pogróżki Eisenhowera, 
Francuzi nie otrzymywali nic lub prawie nic.
25 kwietnia 1945 r. zaczęła się w San Francisco inauguracyjna konferencja ONZ. 
De Gaulle nie zgodził się na to, by Francja występowała w charakterze jednego 
z mocarstw zapraszających inne. Odrzucił ten przywilej przyznany Paryżowi przez 
„wielką trójkę". Chodziło tu jednak nie tylko o jego protest wobec Jałty. Do ONZ odnosił 
się od początku „nie bez rezerwy", jak pisze w „Pamiętnikach wojennych". „Nie robiłem 
sobie zbyt wielkich nadziei w związku z powstającą Organizacją Narodów 
Zjednoczonych" — dodaje. Postawę tę zachował przez całe życie. Nigdy nie nabrał 
do ONZ przekonania. Nie tylko do ONZ, trzeba przyznać. De Gaulle nie „trawi" żadnych 
organizacji międzypaństwowych. Nie wierzy w ich skuteczność, gdyż „wiadomo, że nie 
ma — wyjaśnia to w „Pamiętnikach" — nic mniej bezstronnego i bardziej na świecie 
wyrachowanego niż państwo". Dziwna motywacja. Przecież świat składa się z państw. 
Więc niby kto miałby się między sobą porozumiewać? Generała denerwuje i to, że 
w ONZ wszystkie państwa członkowskie mają ten sam głos. Uważa to za niesłuszne.
Motywacje te są bez wątpienia bardzo słabe i tym samym podejrzane, gdy 
w rachubę wchodzi dyplomata kalibru de Gaulle'a. Należy sądzie, że prawdziwym 
powodem jest tu awersja de Gaulle'a do wszystkich tych organizacji i instytucji, 
w których on osobiście nie może odgrywać bezpośredniej i pierwszoplanowej roli. ONZ 
to konieczność wysyłania tam delegacji. Ta zaś to już nie on, a inni ludzie. Jacy? De 
Gaulle jest zwolennikiem dyplomacji gabinetowej, starego typu, tej opartej 
na rozmowach w cztery oczy, z dala od świata, dyskretnej i poufnej. Naturalnie lubi 
wystąpienia publiczne, jest wręcz ich apostołem, ale tylko własne. Słuchać innych? To 
nie w stylu de Gaulle'a. Nie znosi własnego parlamentu, a co dopiero tego światowego, 
w którym nigdy nie zdołałby zająć czołowego miejsca.
Bierze to wszystko pod uwagę i stąd jego brak zapału do Organizacji Narodów 
Zjednoczonych. Delegacja do San Francisco, na czele której stał Georges Bidault, 
otrzymała instrukcję, że ma zachowywać rezerwę. Cieszyło go, że język francuski został 
wtedy uznany za jeden z trzech obowiązujących w wystąpieniach na trybunie oraz że 
Francja otrzymała fotel w Radzie Bezpieczeństwa. Nie rozwodzi się jednak zbyt szeroko 
nad tymi sukcesami. Polityka zagraniczna pasjonuje go najbardziej, ale nie na tym 
forum. Zresztą wyłaniały się ciągle inne kłopoty.
Sprawy wewnętrzne ciążyły jak kula u nogi i nie pozwalały mu unieść się nad 
areną międzynarodową, którą uważał za główne i najważniejsze dla siebie pole 
do popisu.
Między 29 kwietnia a 3 maja odbyły się pierwsze w wyzwolonej Francji wybory 
samorządowe. Wykazały, że co najmniej jeden Francuz na czterech głosował 
na kandydatury wysunięte przez komunistów. W Paryżu proporcja ta dochodziła nawet 
do jednego na trzech. Na przedmieściach 60 proc. głosów padło na listy FPK, której 
prestiż w wyniku walk przeciw okupantowi niezwykle wzrósł. Po raz pierwszy w historii 
Francji merami miast Uczących ponad 100 tysięcy mieszkańców — Nantes, Tulonu, 
Reims — zostali komuniści. Francuska Partia Komunistyczna, która w przeddzień 
wybuchu wojny liczyła 340 tysięcy członków, miała ich teraz przeszło 906 tysięcy. De 
Gaulle'a żywo to niepokoiło. FPK i SFIO domagały się ponadto wspólnie kontroli kont 
bankowych i fortun, które wzrosły w wyniku kolaboracji, dalszych nacjonalizacji 
przemysłu oraz ścigania zdrajców petainowskich.
9 maja 1945 r. zakończyła się wojna w Europie. Wojska 1 armii francuskiej 
generała de Lattre de Tassigny'ego dotarły aż do górnego Dunaju i wkroczyły 
do austriackiego Tyrolu. Był to wielki triumf i satysfakcja dla Francuzów, a zwłaszcza dla 
de Gaulle'a. Hańba 1940 r. została na polu walki zmazana. Generał de Lattre de 
Tassigny reprezentował Francję w zdobytym przez wojska radzieckie z udziałem naszej 
1 dywizji kościuszkowskiej Berlinie, gdzie hitlerowcy podpisywali kapitulację. Sojusznicy 
wiedli przy tej okazji bardzo długą debatę na temat formy tego aktu, miejsc podpisów, 
redakcji i innych szczegółów. Postanowiono m. in., że sporządzi się ów tekst w trzech 
językach: rosyjskim i angielskim po stronie sojuszniczej i w niemieckim dla przeciwnika. 
Oczywiście o Francuzach znów zapomniano.
„Chciałem im przypomnieć wagę korzystania z języka francuskiego — pisze 
generał de Lattre w swych pamiętnikach — ale odniosłem wrażenie, że w tym wypadku 
wojna nigdy się nie skończy".
Ostatni wojenny afront aliancki pod adresem Francji został tedy przyjęty przez jej 
przedstawiciela z humorem. Inna rzecz: de Gaulle znajdował się wtedy daleko.
Jak wspomina szef wywiadu francuskiego pułkownik Dewawrin-Passy, de Gaulle 
niezależnie od oficjalnych uroczystości wiódł w tymże dniu medytacje pełne swoistej 
filozofii.
— Drogi przyjacielu, powiem panu: administracja to rzecz nędzna, mała, męcząca. 
Rządzenie jest uciążliwe, trudne i delikatne. Wojna natomiast, wojna, widzi pan, to rzecz 
potworna, ale pokój, tak, pokój, trzeba to sobie powiedzieć, jest czymś w rodzaju ciosu 
w łeb — monologował.
Na trwałość tego pokoju zapatrywał się bardzo pesymistycznie. Już 7 grudnia 
1941 r., gdy Japończycy zaatakowali Pearl Harbor, powiedział do Passy'ego:
— Teraz wojna jest definitywnie wygrana. Jednakże przyszłość gotuje nam dwie 
fazy: pierwsza będzie polegała na ocaleniu Niemców przez aliantów. Co do drugiej zaś, 
to obawiam się, że będzie ona długą wojną między Rosjanami a Amerykanami... I tę 
wojnę, Passy, tę wojnę Amerykanie przegrają.
Czy znów wracał do tej myśli teraz, w dniu zwycięstwa nad Niemcami?
Był to dzień dla niego osobiście i dla całego rządu francuskiego bardzo 
szczególny. Triumf zmieszał się wówczas z niezwykłą zbrodnią. Popełniono ją w Algierii. 
W kraju tym Arabowie, obserwujący uroczystości związane z klęską Niemiec, wystąpili 
z własnymi hasłami niepodległościowymi. Uważali, że klęska faszyzmu i hitleryzmu 
powinna być początkiem przyznawania wolności wszystkim uciśnionym. Srodze się 
omylili. Ich demonstracje zostały krwawo i okrutnie stłumione. W Małej Kabylii, 
w miejscowości Bougie, Setif, Konstantynie i innych wymordowano w dniach 8, 9, 10 
maja 1945 r. około 15 tysięcy bezbronnych przeważnie ludzi. Makabryczna ta 
zawierucha była nową zapowiedzią gotujących się za Morzem Śródziemnym zmian.
W każdym razie pierwsza powojenna już rozprawa z Algierczykami przypada 
na rządy de Gaulle'a. Czy zrozumiał już wtedy jej wymowę? Nie ma żadnych podstaw 
do takiego twierdzenia.
XII
„I tak dochodzi się do
przyczyny nie wyjaśnionych
odwrotów: ludzie,
którym wszystko się udaje
i których się oklaskuje,
nagle zrzucają z siebie brzemię".
CHARLES DE GAULLE, „LE'FIL DE L'ÉPÉE'
Memento kolonialne, jakie Francja otrzymywała wiosną 1945 r., nie ograniczało się 
do Algierii. Było znacznie szersze. I nigdzie już nie udało się Francuzom tak rozprawić 
z mieszkańcami kolonii, jak tam.
W Indochinach Japończycy zlikwidowali doszczętnie lub prawie całą francuską 
władzę wojskową i cywilną. Odchodząc, porzucili broń, którą przejęli rdzenni 
mieszkańcy. Jest to początek niepodległościowego Viet-Minhu, na czele którego stali Ho 
Szi Min i Giap. W sierpniu 1945 r. zrzucili oni z tronu nic nie znaczącą figurkę, tak 
zwanego cesarza Bao Dai, i rozpoczęli samodzielne rządy. Z początkiem września 
wojska brytyjskie i francuskie pod wodzą Leclerca zmusiły Viet-Minh do odejścia. Nie 
obyło się bez krwawych zajść. Wietnamscy patrioci przeszli do konspiracji. Nie 
zrezygnowali z walki, która wkrótce miała się rozpocząć. De Gaulle zdawał sobie z tego 
sprawę. W swych „Pamiętnikach wojennych" pisze o „niebie zasnutym ciężkimi 
chmurami".
Wcale nie inne było niebo w Syrii i Libanie. Incydenty miały tu podwójny charakter. 
Z jednej strony buntowali się Arabowie, którzy żądali niepodległości, z drugiej dochodziło 
do ostrych kontrowersji między Francuzami a Brytyjczykami.
28 maja 1945 r. gabinet francuski obradował nad sprawą mnożących się 
w Lewancie zajść. De Gaulle, przeciwny wszelkiemu stosowaniu siły, był przy tej okazji 
innego zdania niż jego ministrowie. Przegłosowano go nawet.
— Przyjąłem do wiadomości wasze poglądy, panowie. Są one odmienne od moich. 
Moja decyzja zostaje tedy przyjęta jednomyślnie — powiedział do osłupiałych członków 
rządu.
Bidault zaprotestował.
— Dla was prowadzić rokowania to znaczy kapitulować — mówił de Gaulle.
Ministrowie milczeli. Wiedzieli, że i tak zrobi to, co zechce. Lekceważył ich. Mówił 
o nich nieraz, jak podaje J.-R. Tournoux: „Kiedy się złoszczę, myślą tylko o schowaniu 
się pod stół".
— Jestem równie dobrym Francuzem jak pan, generale — wykrzyknął Bidault.
— Oczywiście jest pan równie dobrym Francuzem jak ja, ale następnym razem nie 
będzie pan już ministrem.
„Zawsze szukam wśród nich najgłupszego, bo wydaje mi się, że ten będzie 
najlojalniejszy" — cytuje w gronie zaufanych słowa Clemenceau.
Syria i Liban były niepodległe już od 1941 r., ale Francuzi nie zamierzali stamtąd 
odejść. Konkurowali w tym z Anglikami, którzy mieM znacznie od nich większe siły. 
Jedni i drudzy zajmowali dobrze uzbrojone bazy, które chcieli za wszelką cenę 
zachować. Temperatura stosunków między Paryżem a Londynem doszła tym razem 
do wrzenia. De Gaulle wezwał do siebie ambasadora angielskiego i powiedział mu:
— Przyznaję, że nie jesteśmy obecnie w stanie prowadzić z wami wojny. Ale 
znieważyliście Francję i zdradziliście Zachód. To nie może być zapomniane.
De Gaulle wspomina to nieomal z lubością. Opisuje też całą piramidalną 
wściekłość Brytyjczyków, wystąpienie Churchilla w Izbie Gmin i inne szczegóły 
„wielkiego gniewu".
Demonstracje w Syrii i Libanie trwały jednak dalej. De Gaulle upraszcza sprawę 
twierdząc, że było to wynikiem machinacji brytyjskich. W rzeczywistości mieszkańcy obu 
krajów arabskich wykorzystywali po prostu sprzeczności między Paryżem i Londynem, 
atakując jednych i drugich. Zaskakujące jest przy tym uparcie kolonialistyczne 
stanowisko de Gaulle'a wobec tych wydarzeń. Teraz, kiedy był u władzy, zdawał się 
całkowicie zapominać o tym, o czym pisał ongiś w liście do przyjaciela: „Powinniśmy się 
stąd wynieść". Daleki był od tego poglądu. Władza robiła widocznie swoje.
W ciągu lata 1945 r. Francuzi stracili w Syrii większość swych baz. Trzymali się 
jeszcze tylko w paru punktach. Ciągłe incydenty wyczerpywały jednak zasoby energii 
Paryża. Szarpanina z aliantami miała bowiem miejsce nie tylko w koloniach. W czerwcu 
omal nie pobito się wzajemnie na terenie Włoch. Spór dwóch generałów — Francuza 
Doyena i Anglika Alexandra — mógłby być tematem niezłego filmu rozrywkowego.
Zaczęło się od tego, że Doyen odmówił 6 czerwca 1945 r. ewakuacji okupowanej 
przez wojska francuskie części Alp włoskich. De Gaulle poparł naturalnie swego 
generała. Szło mu o przyłączenie do Francji kilku miasteczek, o które toczył się spór — 
jak twierdził generał-premier — od 1860 r. Ludność znała tam język francuski. Zdaniem 
de Gaulle'a Francja nie była w tej sprawie zobowiązana do solidarności z innymi 
sojusznikami, gdyż zawieszenie broni z Włochami podpisane zostało bez udziału 
Francuzów. Na tle tego sporu między Doyenem a Alexandrem omal nie doszło 
do rozpoczęcia działań wojskowych. Kres tym niezwykłym zajściom położyła osobista 
interwencja Trumana, który w liście do de Gaulle'a z 7 czerwca 1945 r. pisał 
o „niewiarygodnej wręcz groźbie ujrzenia żołnierzy francuskich, którzy z amerykańską 
bronią w ręku gotowi byliby walczyć przeciw żołnierzom amerykańskim i sojuszniczym, 
których wysiłki i poświęcenie przyczyniły się tak niedawno i tak skutecznie 
do wyzwolenia Francji..."
W kilka dni później Francuzi wycofali się z terytorium włoskiego.
17 lipca 1945 r. Amerykanie, Anglicy i Rosjanie spotkali się po raz ostatni razem, 
bez Francuzów, w Poczdamie. Konferencja trwała do 2 sierpnia. De Gaulle, sądząc 
z tego, co pisze w „Pamiętnikach wojennych", nie żałował swojej absencji w Poczdamie. 
Było to logicznym dopełnieniem nieobecności Francji na wszystkich wielkich 
spotkaniach międzyalianckich w tej wojnie: od Casablanki, poprzez Teheran i Jałtę 
do Poczdamu.
Generał w (sposób bardzo wyraźny daje do zrozumienia, że lekceważy tę 
konferencję. O wiele większe wrażenie wywarła na nim dymisja Churchilla, który jeszcze 
w toku obrad konferencji przepadł w głosowaniu 25 lipca 1945 r., zastąpiony przez 
labourzystę Attlee. Upadek przywódcy tej miary co Churchill, człowieka, którego de 
Gaulle — jak się okazuje z pożegnalnego fragmentu „Pamiętników" — wysoce cenił 
i szanował, był dla generała-premiera wstrząsający. Oto w ciągu 4 miesięcy znikli 
ze sceny dwaj spośród trzech wielkich. Teraz zostawał już tylko Stalin.
„Statek prowadzony przez Churchilla — pisał generał — przybił już do brzegu. Ten, 
którego ster ja dzierżyłem w ręku, zbliżał się do portu... przewidywałem moment, kiedy 
i ja oddam z ręki ster Francji, ale z własnej woli, tak jak go niegdyś ująłem".
Sierpniowa podróż de Gaulle'a do Stanów Zjednoczonych stanowiła końcowy 
akord jego działalności dyplomatycznej w tym okresie. Jak się wydaje, de Gaulle starał 
się wysondować nowy układ sił w Waszyngtonie. Więcej słuchał, niż sam mówił. 
„Problem pokoju był wedle niego jedynie problemem ekonomicznym" — pisze 
o Trumanie z lekkim sarkazmem. Wywody Trumana obracały się wokół ewentualnej 
nowej wojny światowej. Czuł się on ogromnie pewny: USA miały broń atomową 
wypróbowaną w Hiroszimie i Nagasaki. Nowy prezydent nalegał kategorycznie 
na konieczność oszczędzania Niemiec. Nie chciał słyszeć o nieśmiało lansowanym 
przez de Gaulle'a planie ustanowienia autonomicznych obszarów na lewym brzegu 
Renu ani o umiędzynarodowieniu Zagłębia Ruhry. Irytowało go i to, że Niemcy będą 
miały spłacać odszkodowania wojenne.
Niewiele dało to spotkanie de Gaulle'owi i Trumanowi w sensie praktycznym. 
Generał-premier raz jeszcze utwierdził się w przekonaniu, że „Ameryka kroczy drogą, 
która nie jest identyczna z naszą".
Reszta tej podróży — trasą przez Nowy Jork, Ottawę i Londyn — miała już 
w znacznej mierze charakter turystyczno-folklorowy. De Gaulle zachwyca się 
przyjęciem, które go wszędzie spotyka, ale też i dostrzega impas, w jakim znalazły się 
sprawy międzysojusznicze. Wraz z dojściem Trumana do władzy zaczyna się rozrastać 
cień zimnej wojny i de Gaulle instynktem wytrawnego polityka czuje ten chłód. Spotkanie 
przedstawicieli pięciu państw — ZSRR, USA, Anglii, Francji i Chin — w Londynie dla 
ustalenia podstaw traktatów pokojowych kończy się całkowitym impasem. To jest 
znamienne.
Najpilniejsze były teraz dla de Gaulle'a sprawy wewnętrzne. Skupił na nich całą 
swoją uwagę. W dniach 23 i 30 września odbyły się we Francji wybory kantonalne. 
Potwierdziły one znów siłę lewicy, a zwłaszcza komunistów i socjaldemokratów z SFIO. 
Opinia publiczna domagała się kategorycznie ścigania zdrajców i zbrodniarzy 
wojennych. Proces Pétaina, który wrócił przez Szwajcarię do Francji, właśnie się 
zakończył: dożywotnie więzienie (ze względu na podeszły wiek) i degradacja. De Gaulle 
kazał go na początek uwięzić w twierdzy Portalet. Aby eks-marszałek przypomniał 
sobie, jak wtrącał tam podczas okupacji innych: Paula Reynauda, Edouarda Daladiera 
i nieżyjącego już, zamordowanego przez kagulardów Georgesa Mandela. Nie miał 
żadnych względów dla swego dawnego mistrza i protektora z czasów młodości. Widział 
w nim teraz przede wszystkim zdrajcę ojczyzny. Swoje stanowisko wobec Pétaina 
sprecyzował w rozmowie z generałem Heringiem, który 1 października 1945 r. usiłował 
interweniować na rzecz skazanego.
— Marszałek — powiedział de Gaulle — jest wielkim człowiekiem, który moim 
zdaniem zmarł jeszcze w 1925 roku. W 1945 r. zrobiłby lepiej, nie wracając do Francji. 
Chciał być sądzonym. Został. Oczywiście, gdyby skazano go na śmierć, skorzystałbym 
z prawa łaski. Z punktu widzenia racji stanu trzeba go było jednak skazać. Mogę przyjąć, 
że ostatecznie armia kapituluje. Państwo jednak nie kapituluje. Żaden inny rząd nie 
skapitulował (poza francuskim)...
4 października 1945 r. zaczął się proces Lavala. W wyniku pięciodniowego 
przewodu sądowego były szef rządu Vichy i zdrajca rzadkiego wręcz kalibru skazany 
został na śmierć. Rozstrzelano go 15 października.
Podstawa prawna do ścigania kolaborantów i zdrajców stworzona została jeszcze 
przez Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego w czerwcu 1944 r. Istniała ona 
zresztą w ustawodawstwie francuskim, które przewidywało kary za porozumienie 
z wrogiem. Zagadnienie to było bardzo rozległe. Według danych, jakie de Gaulle 
przytacza w „Pamiętnikach wojennych", za rządów petainowskich stracono w samej 
Francji 60 tysięcy patriotów, 200 tysięcy deportowano do obozów koncentracyjnych. 
Wróciło z nich tylko około 50 tysięcy. Sądy Vichy wtrąciły do więzienia około 35 tysięcy 
osób. Były to główne zarejestrowane zbrodnie. Z pewnością drugie tyle pozostało nie 
zarejestrowanych. Morderstwa popełniane na cudzoziemskich jeńców zbiegłych 
do Francji petainowskiej z niewoli, na obywatelach państw obcych, których losy wojny 
rzuciły na ten obszar, na różnych osobach przejezdnych nie są w ogóle objęte przez 
żadną statystykę.
Zagadnienie ścigania sprawców wszystkich tych zbrodni było niezmiernie trudne 
w kraju, w którym kolaboracja objęła cały prawie aparat władzy: policję i żandarmerię, 
wojsko i administrację, nie wyłączając znacznej części świata naukowego, kulturalnego 
i artystycznego. Kolaborowano od Pétaina do Maurice'a Chevaliera, od Weyganda 
do Danielle Darrieux, od arcybiskupa Gerliera do Ferdinanda Céline'a. Naturalnie 
dotyczyło to tylko „góry"; szerokie kręgi społeczeństwa francuskiego szybko obudziły się 
z odurzenia, w jakim pogrążył je początkowo autorytet Pétaina. 2 miliony jeńców 
francuskich w Niemczech, nie zwalnianych mimo obietnic Pétaina w tej kwestii, 
narastające deportacje do Rzeszy na roboty przymusowe, łapanki, egzekucje, 
konfiskaty, aresztowania i wszechobecność hitlerowców zrobiły swoje. Naród francuski 
był w zdecydowanej swej większości przeciw reżimowi Vichy i walczył z nim wszelkimi 
środkami. „Góra" jednak nie mogła się już tak łatwo cofnąć. De Gaulle, mimo całej 
powściągliwości, jaką usiłuje w tych sprawach zachować, przyznaje, że kolaborowało 
z wrogiem aż 800 tysięcy urzędników państwowych.
Nie stało się im jednak nic złego. Wydano wprawdzie 2071 wyroków śmierci, ale 
wykonano ich nie więcej niż 100. Około 5000 wyroków zaocznych nie miało w praktyce 
żadnego znaczenia. Postępowanie sądowe wdrożono przeciw 20 tysiącom osób. 
Niemniej jednak sankcje spotkały tylko 14 tysięcy. Ze służby zwolniono nie więcej niż 5 
tysięcy osób. W 1950 r. w więzieniach francuskich nie będzie już przebywało więcej niż 
4791 osób, w tym 539 skazanych na dożywocie. W 1953 r. nie będzie już nikogo z tych 
ludzi w celi więziennej. Wszyscy znajdą się na wolności.
Jeśli porównać to z liczbą zamordowanych i deportowanych, uzyskuje się 
odpowiedź na pytanie, czym było ściganie zbrodni okupacyjnych we Francji. Uderzające 
jest przy tym, że wojskowych ani pracowników policji w ogóle nie pociągano 
do odpowiedzialności poza nikłymi wyjątkami. Lista etatowych (francuskich pracowników 
gestapo obejmuje 32 tysiące nazwisk. Gdzie podziali się ci ludzie? Nic im się nie stało. 
Są. Istnieją. Lista została zamknięta w archiwach rządowych. Będzie zgodnie 
z ustawodawstwem francuskim dostępna dla badaczy dopiero po roku 2044, to znaczy 
w 99 lat po wydarzeniach. Specjalna komórka policji, która miała się zająć zbrodniami 
kolaboracyjnymi, została rozwiązana w 1946 r. Ręka rękę myje. Lepiej było nie zaglądać 
do tych kolaboranckich dossiers. Zbyt daleko zaszłyby wtedy sprawy. A nuż okazałaby 
się, że właściwie cała „góra" była unurzana w tym bagnie? Co należałoby wtedy zrobić? 
Przepędzić wszystkich? Mogłoby to oznaczać zmianę całego systemu, a w tym miejscu 
Francja jeszcze się nie znalazła.
Rezygnacja ze ścigania kolaborantów wywoływała wśród ludności poważne 
rozgoryczenie, przy czym winą obarczano w tym wypadku niejednokrotnie de Gaulle'a. 
Raz po raz wybuchały rozruchy, w których społeczeństwo demonstrowało swe 
niezadowolenie. De Gaulle pisze o zajściach w Nîmes, Maubeuge, Bourges, Annecy, 
Aiés, Rodez. W niektórych miejscach kolaborantów linczowano. W rzeczywistości de 
Gaulle i Wolni Francuzi oraz ci z Résistance byli w gruncie rzeczy bezradni wobec 
położenia. Rozprawę z kolaborantami miał bowiem przeprowadzić ten sam aparat 
policji, sądownictwa, administracji i wojska, który w przytłaczającej większości 
funkcjonował za rządów Vichy. Naturalnie tego zrobić nie mógł, gdyż nikt nie będzie 
skazywał siebie samego. Stąd impas, w jakim od samego początku znalazły się te 
sprawy.
„Zgodnie z moim sumieniem stwierdzam — pisze de Gaulle w „Pamiętnikach 
wojennych" — że z wyjątkiem około stu wypadków wszyscy skazani zasługiwali na to, 
by zostali straceni. A jednak 1303 z nich ułaskawiłem, łagodząc zwłaszcza karę 
wszystkich kobiet, prawie wszystkich małoletnich, a spośród mężczyzn większość tych, 
którzy działali na formalny rozkaz..."
„Na formalny rozkaz"... Generał-premier przyjmował więc argument, za pomocą 
którego bronili się i bronią do dziś wszyscy przestępcy wojenni. Mordowali, bo mieli 
rozkaz. Znów daje tu o sobie znać różnica między tymi, którzy przeżyli okupację, a tymi, 
którzy jej nie znali.
Brak należytej rozprawy z kolaborantami odbije się poważnie i będzie się odbijał 
na przyszłości Francji. De Gaulle też odczuje go za kilka lat na własnej skórze. Należy 
zresztą sądzić, że niektóre amnestie w stosunku do kolaborantów były dobrze 
przemyślane i zamierzone. Tak na przykład umorzono, jak wspomina de Gaulle, 18 
tysięcy spraw przeciw byłym żołnierzom petainowskiego „legionu ochotników do walki 
z bolszewizmem", formacji, która walczyła u boku hitlerowców przeciw ZSRR, byłym 
członkom Milicji Francuskiej Darnanda czy tak zwanej Falangi Afrykańskiej. Byli to bez 
wątpienia przestępcy wojenni i wielokrotni zbrodniarze, ale awanturników teraz 
potrzebowano. Wydarzenia w Syrii, zarysowujące się konflikty kolonialne w Indochinach 
i Algierii, których cień widać już w 1945 r., wymagały ludzi bezwzględnych, zdolnych 
do wszystkiego. Męty wytrenowane przez hitlerowców były do tego bardzo przydatne, 
podobnie jak skompromitowani brunatną współpracą urzędnicy i policjanci potrzebni byli 
do walki z „czerwonym niebezpieczeństwem" we Francji. To był teraz temat nr 1. 
I dlatego de Gaulle przy całej swej odrazie do kolaboracji i zdrady nie naciskał zbyt 
mocno na walkę z nimi, gdyż — praktycznie i chłodno rzecz biorąc — stawali się 
pożyteczni.
„Czerwone niebezpieczeństwo"... Ujawniło się ono na całego 21 października 
1945 r. w wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego, komuniści okazali się bowiem 
czołową formacją polityczną we Francji. Uzyskali ponad 5 milionów głosów i 160 
mandatów. Tuż za nimi socjaliści SFIO z 4 milionami głosów i 142 mandatami. Razem 
lewica dysponowała 302 mandatami na 585 miejsc w tym parlamencie. Partia katolicka 
MRP skupiona przy de Gaulle'u zdobyła 152 miejsca. Głosowały na nią 4 miliony 
Francuzów, podobnie jak na socjalistów. Inne formacje podzieliły między sobą resztę 
mandatów: 29 przypadło radykałom, 30 tak zwanym grupom ruchu oporu, 61 
niezależnym, dzielącym się na wiele odłamów; nieco miejsc zajęli niezrzeszeni. Wynik 
był oczywisty: po raz pierwszy w historii komuniści i socjaliści mieli większość 
w parlamencie i do tego w Konstytuancie, czyli w zespole ludzi, który powinien był 
opracować nową konstytucję Francji.
W tej ostatniej kwestii naród francuski wypowiedział się w referendum, które 
połączone było z wyborami.
Sprawa niezmiernie ważna. De Gaulle'owi szło o to, aby zmienić system rządów 
we Francji, aby zerwać ze słabością III Republiki, to znaczy przy zachowaniu ustroju 
republikańskiego zmienić jednak jego wewnętrzną treść w sensie wprowadzenia 
pewnych usprawnień, i to jak najdalej idących. W tym celu po raz drugi w życiu stosował 
metodę referendum. Okazała się ona już raz niezawodna w przypadku wysepek Saint-
Pierre i Miquelon. Dlaczego nie miałaby więc być pomocną teraz?
Temat październikowego referendum z 1945 r. zawarty został w dwóch pytaniach: 
1. „Czy wybrane Zgromadzenie ma być konstytucyjne?" i 2. „Czy Zgromadzenie 
Konstytucyjne ma posiadać władzę ograniczoną?"
Na pierwsze pytanie 96 proc. z 20 milionów oddanych głosów (na 25 milionów 
figurujących na listach wyborczych) odpowiedziało „tak", 4 proc. — „nie". Na drugie 
pytanie dwie trzecie odpowiedziało „tak", jedna trzecia — „nie".
Odpowiedzi te, jak tego oczekiwał de Gaulle, pokrywały się z jego pragnieniami. 
Konstytuanta miała trwać 7 miesięcy. Zmuszało ją to automatycznie do szybkiego 
działania. Opracowany przez nią projekt konstytucji miał być znów przegłosowany 
w kolejnym referendum ogólnonarodowym. Konstytuanta miała wyznaczyć szefa rządu 
i mogła go obalić. De Gaulle pozostawał w tym punkcie absolutnie wierny zasadom 
demokracji republikańskiej i parlamentarnej. Zabezpieczył się jednak, gdyż 
Zgromadzenie mogło go obalić jedynie w wyniku wotum nieufności uchwalonego 
absolutną większością głosów.
Szkopuł polegał teraz na tym, że większość tę miała właśnie lewica. Pod 
względem arytmetycznym 302 głosy komunistów i socjalistów wystarczało, by 
przeforsować każdą uchwałę. Była to jednak czysta teoria i de Gaulle bardzo dobrze 
o tym wiedział. Socjaldemokraci z Blumem na czele nie chcieli sojuszu sam na sam 
z komunistami. Bali się majoryzacji ze strony FPK i dlatego stawiali na kartę tak 
zwanego pluralizmu politycznego. Z ich inicjatywy powstała więc koalicja „trzech partii 
ruchu oporu": FPK, SFIO, MRP. Taki układ osłabiał w bardzo poważnej mierze lewicę 
i w praktyce prowadził do izolacji komunistów, którzy w razie zerwania z pozostałymi 
dwiema partiami nie mogliby mimo całej swej siły wiele zdziałać.
To ułatwiało zadanie de Gaulle'owi, który był naturalnie głównym zwycięzcą 
w przeprowadzonej operacji. Skoro bowiem naród odpowiedział na pierwsze pytanie 
masowym „tak", oznaczało to, że III Republika była skończona. Twierdząca odpowiedź 
na drugie pytanie pozwalała z kolei obywatelom na ostateczne rozstrzygnięcie 
w przyszłości, czy akceptują, czy odrzucają nowe postanowienia konstytucyjne. Była to 
wielka wygrana: zgodnie z orzeczeniem prawników reżim Vichy, jako narzucony przez 
okupanta, nie mógł być uważany za ogniwo w państwowości francuskiej; III Republika 
odchodziła w przeszłość; zaczynała się IV Republika i de Gaulle ją inaugurował. 
W wytworzonym układzie sił komuniści nie mogli działać bez socjalistów, ci nie chcieli 
iść bez katolickiej MRP, ta zaś nie miała zamiaru rozstawać się z de Gaulle'em. Miało to 
swoje dobre strony, miało i złe. O ile bowiem komuniści nie mogli zerwać ani z SFIO, ani 
z MRP bez narażenia się na izolację, o tyle SFIO też nie może sobie pozwolić 
na odrzucenie ręki komunistów. Powoduje to potrzask: de Gaulle i MRP nie mogli 
zdecydowanie odrzucić komunistów, bo wtedy straciliby sojusz z SFIO.
Generał po raz pierwszy w życiu znalazł się w pułapce parlamentaryzmu.
31 października 1945 r. komuniści, socjaliści, radykałowie, Powszechna 
Konfederacja Pracy (CGT) i Liga Praw Człowieka omówili i opracowali wspólny, 
demokratyczny program działania. 10 listopada Maurice Thorez mówił w swym 
przemówieniu o konieczności stworzenia rządu „demokratycznego z większością 
socjalistyczną i komunistyczną". 13 listopada de Gaulle został jednogłośnie wybrany 
przez Konstytuantę szefem rządu, który przestał być z tą chwilą tymczasowym. 
Kończyło to długą walkę o nomenklaturę władzy; bój rozpoczęty przez de Gaulle'a 
w 1940 r. w tej kwestii dobiegł nareszcie końca.
Generał-premier nie miał jednak czasu na refleksje. Już 15 listopada 1945 r. 
dochodzi między nim a komunistami do pierwszego poważnego starcia. Francuska 
Partia Komunistyczna wysunęła bowiem żądanie, by w nowym gabinecie przyznano jej 
jedno z flagowych ministerstw: sprawy wewnętrzne, zagraniczne lub obronę. Postulat 
umotywowany tym, że FPK — jak to wykazały ostatnie wybory — jest czołową siłą 
polityczną Francji, a więc w imię demokracji... De Gaulle odmówił. Wśród ostrej 
kontrowersji Thorez oświadczył, że szef rządu obraża „pamięć 75 tysięcy komunistów 
poległych dla Francji i dla wolności".
Był to kryzys. Nie przyzwyczajony do takiej gry de Gaulle postawił 17 listopada 
sprawę wotum zaufania. W oczekiwaniu na decyzję Konstytuanty wystąpił przed 
mikrofonami radia francuskiego, aby udzielić odpowiedzi Thorezowi.
„Ze zrozumiałych powodów narodowych i międzynarodowych nie zamierzam — 
powiedział do milionów Francuzów — umożliwić komunistom opanowania naszej polityki 
przez wydanie w ich ręce dyplomacji, która ją wyraża, armii, która jej broni, albo policji, 
która ją osłania".
Rozpętało to olbrzymią debatę prasową. Z miejsca obudziły się siły 
antyrepublikańskie. Dziennik „Paris-Presse" rozszerzał temat na inne dziedziny, drogie 
pewnym kołom:
„Społeczeństwo — pisał — nie wie, że sama zapowiedź nacjonalizacji pociągnęła 
za sobą spadek kursów giełdowych oznaczający stratę 200 miliardów oszczędności..."
Skończyło się na kompromisie 21 listopada. W skład nowego gabinetu weszło 5 
komunistów: Maurice Thorez został ministrem stanu, Charles Tillon objął resort 
uzbrojenia, François Billoux — gospodarki narodowej, Marcel Paul — produkcji 
przemysłowej, Ambroise Croizat — pracy.
De Gaulle był jednak znużony i zniechęcony tymi starciami. Z rozmów, jakie 
prowadził wtedy z ludźmi znajdującymi się w jego otoczeniu, wynika wyraźnie, że nie 
w smak mu była obecna gra. Gnębiła go nostalgia za czasem, w którym decydował sam, 
a jedyny prawdziwy przeciwnik znajdował się na zewnątrz. Marzył o systemie, w którym 
partie polityczne nie miałyby więcej znaczenia, a deputowani byliby podporządkowani 
rządowi, względnie znikliby na rzecz technokratów, o systemie, w którym rząd nie 
zależałby od władzy ustawodawczej i nie podlegałby żadnej kontroli.
2 grudnia 1945 r. Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło ustawę 
o nacjonalizacjach. De Gaulle sprzeciwiał się przy tej okazji znacjonalizowaniu wielkich 
banków. 12 grudnia wybuchł strajk pracowników instytucji użyteczności publicznej. 24 
grudnia — wydarzenie, na które z pewnością nikt nie zwrócił większej uwagi w tamtych 
trudnych dniach — Georges Pompidou otrzymał nominację na stanowisko kierownika 
biura podań w Radzie Państwa. 26 grudnia, w drugi dzień świąt, zdewaluowano franka. 
28 grudnia zdenerwowani nieustającą degrengoladą Francuzi dowiedzieli się, że kartki 
na chleb, zniesione w przeddzień wyborów, będą przywrócone. Niezadowolenie rosło. 
Organ FPK „Humanité" domagał się podniesienia racji chleba do 350 gramów dziennie. 
Noc Sylwestrowa była widownią bardzo burzliwej debaty Zgromadzenia 
Konstytucyjnego nad budżetem wojskowym, który socjaliści usiłowali okroić o 20 proc.
„Było jasne, że tak sumaryczny i nieoczekiwany wniosek dotyczący pozycji 
budżetowej, o której każdy wiedział, że nie może ona być z dziś na jutro zredukowana 
w podobnych rozmiarach, wypływał jednocześnie z demagogii wyborczej 
i z nieżyczliwości do mojej osoby" — ocenia ten krok de Gaulle. Nie przyznaje się, że 
wystąpienie André Philipa forsującego ten wniosek osobiście z ramienia SFIO uważał 
za coś w rodzaju osobistego sprzeniewierzenia. Z Philipem przebył razem całą wojnę, 
byli nieomal przyjaciółmi, jak mógł on teraz coś takiego robić? Pojęcie dyscypliny 
partyjnej było de Gaulle'owi naturalnie obce, nie uznawał przecież partii. Ogarniało go 
rosnące obrzydzenie. Widział, jak szykuje się przeciw niemu cała koalicja: SFIO, FPK, 
radykałowie, kto wie, czy nie MRP. Jego znużenie doszło do szczytu. Był w tym 
momencie nie tylko przywódcą politycznym, lecz także 56-letnim mężczyzną, któremu 
biologia też nie pozwalała już oddawać się złudzeniom. Między nim a tymi ludźmi była 
głęboka różnica w koncepcji władzy, państwa, rządzenia, miejsca Francji w świecie, 
sytuacji ogólnej, we wszystkim. Nic go już z nimi nie łączyło.
— Niewątpliwie po raz ostatni przemawiam w tych murach...
Zdanie to padło z jego ust wśród wielu innych zawartych w przemówieniu, jakie 1 
stycznia 1946 r. wygłosił z trybuny Zgromadzenia Konstytucyjnego. Deputowani nie 
zwrócili na nie szczególnej uwagi, ale wyczuli, że sprawa jest poważna.Wniosek 
o zmniejszenie budżetu wojskowego upadł. Nie miało to już znaczenia. Ten rodzaj gry 
nie odpowiadał de Gaulle'owi.
„Gdy wieczorem 1 stycznia opuszczałem Pałac Burboński, byłem zdecydowany 
ustąpić. Chodziło tylko o ustalenie daty" — zanotował w „Pamiętnikach". Postanowił 
więc opuścić władzę, zanim ona odejdzie od niego. Zostawił sobie decyzję.
Po raz pierwszy od 7 lat pojechał teraz na urlop. Na 8 dni nad morze. Czas 
do namysłu. Do medytacji w Antibes, na południu. Do wyspy Elby jest stąd 400 
kilometrów. Antibes — przystanek na napoleońskiej drodze na wygnanie? Nie. Tędy 
przecież właśnie nastąpił powrót z Elby... Dla poszukiwaczy symboli jest w tym coś 
godnego uwagi.
Zostało z tych dni zdjęcie: na tle skał nadbrzeżnych, z jednej, a morza, z drugiej 
strony, pani de Gaulle, generał i jego brat idący w kierunku niewielkiego kutra. Tylko 
sylwetki. Twarzy ich nie widać. Fotografia ta dziwnie przypomina inną, wy. konaną w 25 
lat później podczas podróży de Gaulle'a do Irlandii w 1969 r. po złożeniu prezydentury. 
Też skały, morze i sylwetki na tle krajobrazu. Czyżby generał w najcięższych chwilach 
szukał ukojenia nad morzem?
W styczniu 1946 r. miał nad czym medytować. Sytuacja nie była prosta. Rozbił 
przecież natarcie socjalistów. Komuniści wyraźnie unikali kryzysu.
Paradoksalnym zbiegiem okoliczności w tych najtrudniejszych momentach 
komuniści nie byli bynajmniej przeciw niemu.
„Kto wie — mówił Duclos — czy w klanie trustów nie ma ludzi, którzy byliby 
szczęśliwi, gdyby przypadkowo wydarzyło się to niemożliwe..."
„Niemożliwe" miało jednak nastąpić. Czy komisja konstytucyjna nie unikała z nim 
systematycznie kontaktu? Czy sprawozdawca komisji, najważniejszej przecież w tym 
Zgromadzeniu, nie powiedział mu, że nie powinien mieszać się do debat, bo nie jest jej 
członkiem? Tak się dosłownie wyraził François de Menthon... Bezustanne afronty. 
Postawa komunistów niewiele tu w oczach de Gaulle'a zmieniała.
14 stycznia 1946 r. wrócił do Paryża. Robert Prigent, minister zdrowia i do spraw 
ludności w ówczesnym gabinecie de Gaulle'a, wspomina rozmowę, jaką miał w tym 
czasie z generałem w jego gabinecie przy ulicy Saint-Dominique. De Gaulle 
zapowiedział mu już wtedy swoje odejście w najbliższym czasie.
— Widzi pan, Prigent — mówił — temu krajowi potrzebny byłby król. Taki potężny 
typ, którego wyciągałoby się w trudnych momentach... Takiego by tu trzeba...
W rychłe nadejście „wielkiego momentu" zaś de Gaulle wierzył wtedy z całą 
pewnością. Z jego wypowiedzi wynika całkiem niedwuznacznie, że spodziewał się ni 
mniej ni więcej, tylko wybuchu trzeciej wojny światowej najdalej w 1946 r. Oświadczył to 
Prigentowi. Uważał, że wtedy kraj znów zwróci się do niego i że z tej racji musi 
zachować nietknięty prestiż.
— Nie jestem — monologował — stworzony dla tego systemu... Wyczerpuję się 
w potyczkach parlamentarnych... Muszę odejść, aby zachować siły do wielkich 
wydarzeń, które nadchodzą. Kiedy wybuchnie konflikt z ZSRR, będę jedynym, który 
zdoła przywrócić jedność narodową i uniknąć wojny domowej... W tej chwili pociąg toczy 
się po szynach... Wiosną pokaże się trawa na łąkach i bydło będzie porykiwało 
w oborach...
Oczywiście nie chciał tej wojny z ZSRR. Dawał do zrozumienia, że „Anglosasi" 
wciągną w nią Francję, która wtedy nie miałaby innego wyboru jak stanąć po stronie 
Zachodu.
Wizja wojny, wizja rychłego konfliktu zbrojnego, całkowicie błędna, zjawia się u de 
Gaulle'a w określonych warunkach jego sytuacji osobistej. Kiedy generał czuje się 
zagrożony, natychmiast tworzy apokaliptyczne obrazy, na których tle występuje jako 
zbawca ojczyzny, proszony o to przez naród kornie i ulegle. Czy nie ocalił imienia 
Francji w 1940 r.? Dlaczego nie miałby tego zrobić po raz drugi w chwili obecnej? 
O wojnie będzie mówił jeszcze niejeden raz w życiu. Wyimaginowana rola, jaką 
odegrałby na jej tle, jest mu potrzebna dla pokrzepienia serca. Będąc znakomitym 
aktorem, tworzy więc doraźnie kreację nie zważając na to, że przekracza granice 
rzeczywistości i przenosi się do krainy fantazji. Jak prawdziwy bohater z legendy, jak 
postać, którą namalował w „Ostrzu miecza", generał czuje się naprawdę dobrze 
wyłącznie w sytuacjach nadzwyczajnych. W nich dopiero może wznieść się na szczyty 
wielkości. W nich może decydować sam i sam odnosić zwycięstwa. Toteż kiedy takich 
sytuacji nie ma, tworzy je przynajmniej w wyobraźni. Tym razem ona również łagodziła 
mu odejście. Usuwał się, aby już w najbliższym czasie — jak sądził — wrócić wezwany, 
ubłagany przez naród. Jako ten, który znów ocali ojczyznę przed niebezpieczeństwem.
16 stycznia 1946 r. Zgromadzenie Konstytucyjne było widownią nowego incydentu. 
Tym razem z przywódcą radykałów Herriotem, który domagał się unieważnienia 
odznaczeń przyznanych ongiś przez Vichy żołnierzom, którzy walczyli w Afryce 
po stronie petainowskiej. Odznaczenia zostały akurat zatwierdzone w dzienniku 
oficjalnym.
„Odpowiedziałem Herriotowi — notuje de Gaulle w „Pamiętnikach" — że nie może 
być mowy o tym, żebyśmy mieli zedrzeć z trumien biednych poległych i z piersi 
nieszczęśliwych kalek krzyże przyznane im przed trzema laty za to, że walczyli zgodnie 
z rozkazami swych dowódców, chociaż rozkazy te były niesłuszne".
Nie omieszkał też przy okazji uczynić aluzji do śniadania, jakie Herriot zjadł 
z Lavalem i ambasadorem hitlerowskim Abetzem w Paryżu w przeddzień wyzwolenia. 
Dodał, że jest bardziej powołany do wydawania sądów o tym, komu należą się 
odznaczenia.
„Jeśli o mnie chodzi — powiedział — to nigdy nie rozmawiałem z Vichy ani 
z wrogiem, chyba że językiem strzałów armatnich".
Było to ostatnie zwycięstwo de Gaulle'a w parlamencie.
20 stycznia 1946 r. obwieścił członkom swego rządu zebranym przy ulicy Saint-
Dominique, że odchodzi. Uczynił to — jak podkreśla — „na stojąco". Wszyscy inni też 
nie zdążyli zająć miejsc.
„Wróciły czasy wyłącznych rządów partii. Potępiam te rządy. Ale poza 
wprowadzeniem przemocą dyktatury, której nie chcę i która niewątpliwie skończyłaby się 
źle, nie mam możności im przeszkodzić. Muszę więc ustąpić".
Tak brzmiały jego słowa przekazane w „Pamiętnikach wojennych". Dodał jeszcze 
kilka zdań o formalnościach, jakich musi dopełnić, i odszedł.
„Miałem wrażenie, że ministrowie byli bardziej zasmuceni niż zdziwieni. Żaden 
z nich nie powiedział ani jednego słowa, czy to, żeby mnie prosić, bym raz jeszcze 
rozważył swą decyzję, czy też, żeby przynajmniej wyrazić swój żal" — notuje nie bez 
melancholii. Jakże uważnie obserwował ich twarze! Jego decyzja była dokładnie 
przemyślana i z pewnością nieodwołalna, ale spodziewał się jakiegoś gestu ze strony 
tych ludzi. Nic... Wdzięczność ludzka jest w ogóle rzadkim zjawiskiem.
Ministrowie zareagowali tak, jak zareagowali, ale opinia publiczna przyjęła decyzję 
de Gaulle'a w osłupieniu całkowitym.
„Zaskoczenie jest kompletne i pełne gniewu — notuje w swym dzienniku szef 
protokołu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Jacques Dumaine. — Cała Francja 
przeciera sobie oczy ze zdumienia i żadne wyjaśnienie jej nie zadowala. Okoliczności 
wydarzenia pogłębiają jego tajemniczość; dymisja została ministrom narzucona; nie 
mogli jej przedyskutować; generał odszedł w dziesięć minut po otwarciu posiedzenia. 
W swoim liście dymisyjnym generał de Gaulle powołuje się na poprawę sytuacji ogólnej, 
która pozwala mu się usunąć, co do głębi irytuje całą opinię publiczną..."
Była to aluzja do jednego ze zdań motywujących dymisję, zawartych w liście, jaki 
de Gaulle napisał 20 stycznia do przewodniczącego Zgromadzenia Konstytucyjnego 
Félixa Gouina:
„Francja po straszliwych próbach nie jest już w sytuacji alarmowej... działalność 
ekonomiczna się ożywia..."
W rzeczywistości nigdy nie było tak ciężko. W styczniu rząd przydzielił rację 50 
kilogramów węgla na rodzinę. Amerykanie zawiedli; nie przysłali węgla, a wydobycie 
francuskie nie pokrywało zapotrzebowania. W Rouen dzieci umierały z zimna i głodu, jak 
donosiła ówczesna prasa. Chleb, mięso, mleko były wciąż na kartki. Zima była chłodna, 
mglista, deszczowa i śnieżna. Głód i zimno atakowały Francuzów bez litości, a tu de 
Gaulle mówi, że sytuacja nie jest już alarmowa. Nieporozumienie polegało na tym, że 
dla de Gaulle'a liczyła się tylko sytuacja wojskowa i polityczna. Reszta była dla niego 
drugorzędna. Lekceważenie spraw ekonomicznych będzie go jednak kiedyś drogo 
kosztowało. W 1946 r. gazety atakowały go za obojętność w tych sprawach. Napaści 
pełne przesady i brutalności. Nie pojmowano, że de Gaulle hierarchizuje po prostu 
inaczej zagadnienia. W jego rozumowaniu Francja wyszła dopiero ze straszliwych prób, 
ocalając swą egzystencję. Co mogło być ważniejszego? A tu tymczasem wracano 
do ziemniaków, do zupy, do opału, do tych wszystkich, jakże przyziemnych i obcych mu 
potrzeb. Była to znakomita lekcja z dziedziny zasad rządzenia krajem. Jak pokaże 
przyszłość, niewiele z tego doszło do świadomości de Gaulle'a.
Odchodził w głębokim rozgoryczeniu, ale daleki od rezygnacji. Znamienny jest 
tekst przemówienia, które chciał wygłosić przez radio nazajutrz po złożeniu dymisji. 
Od zamiaru tego odwiódł go minister stanu Vincent Auriol, przyszły prezydent Republiki. 
Na szczęście dla de Gaulle'a, gdyż przemówienie to wywołałoby efekt bomby i zostałoby 
niechybnie uznane za wezwanie do antyrepublikańskiego przewrotu lub co najmniej 
za początek dyktatury.
Tekst zachował się. Jacques Fauvet ogłasza go w aneksie do swojej książki „La 
IVe République" (IV Republika).
De Gaulle zaczyna od niesłychanie ostrego potępienia partii politycznych (bez 
nazywania jakiejkolwiek z nich po imieniu), ich „ignorancji", „złej woli" i „opieszałości". 
Jest to najczystszej wody akt oskarżenia partii republikańskich. W drugiej części generał 
formułuje utrzymaną w bardzo ciepłym stylu pochwałę „ludu Francji" i „prawdziwej 
demokracji" oraz „Republiki, o którą walczyliśmy cztery lata, nie tracąc nadziei 
w najgorszych momentach historii naszego narodu". Trzecia część jest najważniejsza. 
Zawiera ona bowiem owo co najmniej dziwne wezwanie.
„Francja nie rozpacza i dziś. Wie ona i czuje, że sprawa nie jest skończona, że 
rzecz nie została załatwiona. Wie i czuje, że jest warta więcej od tej parodii Republiki, 
jaką się jej narzuca, od tego świata służalczości, ku któremu pewni ludzie ją wiodą. Wie 
ona i czuje u swych synów tysiąc niezmierzonych sił, które podnoszą się, aby 
zdruzgotać nieprzyjaciół wolności.
Ja, generał de Gaulle, zwracam się do wszystkich Francuzów z wezwaniem 
o podjęcie tego narodowego zadania. Was, moi dawni towarzysze z Wolnych Sił 
Francuskich, i was, bojownicy Sił Wewnętrznych, a także was, Francuzi dobrej woli, 
których oszukano i którzy nigdy nie paktowaliście z wrogiem, wzywam do grupowania 
się. Tym razem nie zabraknie warn dowódców.
Obiecuję wam, że nadejdzie dzień, w którym wszyscy razem przywrócimy wolność 
i majestat Francji.
Niech żyje Francja!"
Co to miało znaczyć? Do czego de Gaulle wzywał? Nad czym myślał, pisząc to 
przemówienie, którego nigdy nie wygłosił?
Do końca życia będzie zapewniał, że zamiar wprowadzenia we Francji dyktatury 
nigdy u niego nawet nie powstał. Nie ma też i nie znajdzie się na to żadnych dowodów: 
nie podejmował i nie będzie podejmował prób stworzenia dyktatury typu totalitarnego, 
typu śródziemnomorskiego, to znaczy faszystowskiego czy frankistowskiego, mającej 
ewentualne szansę powodzenia we Francji. Czyżby więc marzył o jakiejś „mądrej" 
i „oświeconej" dyktaturze, której świat jeszcze nie znał?
Należy sądzić, że nigdy się tego nie dowiemy. W tych styczniowych dniach 1946 r. 
był ogromnie zmęczony i zniechęcony. Miał za sobą ogromną drogę, a tu nagle pod 
stopami otwierała się przed nim głęboka studnia zapomnienia i ludzkiej niewdzięczności. 
Był więc bardzo rozgoryczony. W tym miejscu bowiem przerywała się legenda. 
Zaczynało się życie.
Czas pomyłek: 1946-1957
XIII
„W polityce, podobnie jak
w miłości, zdarza się,
że odwrót jest formą
zwycięstwa".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
„Moje odejście jest tylko perypetią. Zanim pan przejdzie do wysnuwania wniosków, 
proszę poczekać na zakończenie" — pisał generał do swego starego znajomego, 
redaktora Rémy Roury'ego.
Nie wierzył w swoje odejście. Wykonywał manewr. Sądził, że natychmiast 
po rezygnacji z ďunkcji premiera nastąpi gigantyczny chaos, w którym jedni rzucą się 
na drugich, aby sobie wzajemnie wydzierać władzę z rąk. Wtedy naturalnie skruszony 
parlament zaprosi de Gaulle'a do powrotu, on zaś przyjmie kapitulację i zaprowadzi 
należyte porządki. Dymisja 20 stycznia 1946 r. była w intencjach de Gaulle'a 
politycznym utarciem nosa opozycji, twardym przywołaniem jej do rozwagi.
Podobnie interpretowali ten krok ludzie z najbliższego otoczenia de Gaulle'a. 
Maurice Schumann pisujący w „Aube" czy Stanislas Fumet z „Témoignage Chrétien" 
musieli być pośrednio lub bezpośrednio inspirowani przez generała. Jednocześnie 
krążyły po Paryżu intensywne pogłoski na temat ewentualnego przewrotu wojskowego, 
na którego czele miał stanąć de Gaulle. Mówiło się też o tym w sztabach wojskowych: 
d'Argenlieu i Leclerca w Indochinach, Koeniga w Niemczech, de Lattre de Tassigny'ego 
czy w samym sztabie generalnym obsadzonym przez Juina. De Gaulle uspokajał jednak 
te zapędy. To tu, to tam napomknął, że i tak wróci za 6 miesięcy do władzy, którą 
odzyska legalną drogą. Nie chciał pomocy generałów. Czekał na jakieś gest narodu. 
Tymczasem jednak otaczały go partie, których nie trawił. Jean Lacouture przytacza jego 
słowa:
— Nie lubię socjalistów, bo nie są socjalistami. Nie lubię MRP, bo są MRP. Nie 
lubię moich zwolenników, bo oni lubią pieniądze.
Był samotny i nastrajało go to zgryźliwie. Miał zresztą ku temu konkretne powody. 
Wydarzenia nie układały się zgodnie z jego przewidywaniami. Nie było przede 
wszystkim żadnego chaosu.
Komuniści zaproponowali socjalistom utworzenie wspólnego rządu. „Partia nasza 
domaga się gabinetu, na którego czele stanąłby Maurice Thorez" — brzmiał tytuł 
artykułu wstępnego „Humanité" z 22 stycznia 1946 r. Socjaliści odrzucili tę propozycję. 
Nie chcieli zrezygnować z koalicji z MRP.
„Można by sądzić, że większość złożona z socjalistów i komunistów — pisał 
Dumaine 22 stycznia w swym dzienniku — skorzysta z okazji, aby spróbować szczęścia. 
Nic podobnego. Przyczyną jest konieczność zwrócenia się natychmiast o pomoc 
finansową do USA. Rząd amerykański zaś przestraszyłby się komunistycznych 
wpływów na sprawy Francji i nie udzieliłby żadnego kredytu. MRP zachowuje więc 
szerokie możliwości manewrowe, z których zaraz skorzysta".
Nie przeszkodziło to jednak w utworzeniu nowego gabinetu. Powstał on zaledwie 
w trzy dni po dymisji de Gaulle'a wśród absolutnego spokoju. Premierem został 
dotychczasowy przewodniczący Zgromadzenia Konstytucyjnego, Félix Gouin, socjalista. 
Po jego lewej ręce zasiadł komunista Maurice Thorez, po prawej katolik Francisque 
Gay, wicepremierzy. Ministrem spraw zagranicznych pozostał Georges Bidault, sprawy 
wewnętrzne otrzymał socjalista Le Troquer, a resort obrony rozdzielono — jak 
poprzednio — na dwie części: uzbrojenie miał komunista Tillon, a siły zbrojne katolik 
Michelet. Nowym przewodniczącym Konstytuanty został Auriol.
Koalicja trójpartyjna utrzymała się tylko do 5 maja. Upadła w wyniku referendum, 
w którym przeciw projektowi konstytucji wypowiedziało się 53 proc. głosujących wobec 
47 proc. „za". W myśl tego projektu parlament miał być jednoizbowy, wybierany na 5 lat i 
o bardzo poważnym zakresie władzy. Do jego prerogatyw miało należeć m. in. nie tylko 
mianowanie prezydenta Republiki, lecz także premiera rządu. Ten ostatni nie miał 
prawie żadnych, możliwości przeciwstawienia się Zgromadzeniu Narodowemu. Mógł je 
wprawdzie rozwiązać, ale wtedy musiał sam przekazać władzę przewodniczącemu 
parlamentu.
Oczywiście projekt tego rodzaju spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem 
gaullistów i katolickiej MRP oraz części socjalistów. Jego upadek pociągał za sobą 
konieczność przeprowadzenia nowych wyborów powszechnych w celu stworzenia 
drugiej Konstytuanty. Głosowanie odbyło się 2 czerwca 1946 r. Tym razem MRP 
wysunęła się na pierwsze miejsce z lekką przewagą nad komunistami: zyskała 5589 
tysięcy głosów, FPK — 5199 tysięcy, a socjaliści — 4188 tysięcy. W kolejnej 
Konstytuancie zasiadało w rezultacie: 169 członków MRP, 153 komunistów i 129 
socjalistów. Tym razem komuniści i socjaliści, posiadający wspólnie 282 głosy w nowej 
izbie, nie mają już absolutnej większości. MRP w koalicji z innymi mniejszymi 
ugrupowaniami prawicy, dysponującymi w sumie 135 głosami, panuje swobodnie nad 
Konstytuantą.
De Gaulle uznał to za hasło do powrotu do akcji. 16 czerwca 1946 r. wygłosił 
w Bayeux, w tej samej małej wiosce, w której po raz pierwszy znalazł się po lądowaniu 
wojsk sojuszniczych w Normandii, przemówienie uważane powszechnie za klucz 
do zrozumienia systemu przyszłej V Republiki. Pretekstem do tego wystąpienia już 
w pięć miesięcy po dymisji była rocznica apelu z 18 czerwca 1940 r. Pięć miesięcy 
milczenia! Było to niezwykłe u de Gaulle'a. Nie zdarzyło mu się jeszcze nigdy od 1940 r. 
Można sobie łatwo wyobrazić, jak boleśnie to przeżywał. Najwidoczniej nie tracił jednak 
czasu na jałowe przeżuwanie porażki. Swoje przeciwuderzenie przygotował dokładnie 
i starannie. Przemówienie wygłoszone w Bayeux jest tego najlepszym dowodem.
Stanowi ono przede wszystkim bardzo ostry atak na projekt konstytucji znajdujący 
się właśnie na wokandzie. De Gaulle szedł we wręcz odwrotnym kierunku niż autorzy 
projektu. Ich celem była równowaga między władzą ustawodawczą a wykonawczą. De 
Gaulle nie uznawał takiego rozwiązania. Swoje stanowisko precyzował w jednym 
zasadniczym zdaniu, które z pewnością można uważać za gaullistowską definicję 
władzy państwowej: „Władza wykonawcza podlega szefowi państwa". A więc prezydent 
powinien posiadać rzeczywiste, prawdziwe prerogatywy. Powinien być wybierany przez 
znacznie szersze kolegium elektorskie, mianować premiera i ministrów, ratyfikować 
ustawy, wydawać dekrety, przewodniczyć posiedzeniom rządu, rozstrzygać spory 
polityczne „bądź normalną drogą za pośrednictwem Rady Ministrów, bądź zapraszając 
kraj do wyrażenia w drodze wyborów swej suwerennej decyzji". „On też, gdyby ojczyzna 
znalazła się w niebezpieczeństwie, będzie gwarantem niepodległości narodowej 
i traktatów zawartych przez Francję". Ze szczególnym naciskiem zwracał de Gaulle 
uwagę na to, iż prezydent „powinien być ponad partiami".
Jak widać, już w Bayeux generał przedstawia obraz władzy wykonawczej, 
do którego będzie następnie z całą konsekwencją dążył i który po kilkunastu latach 
rzeczywiście zrealizuje.
Był to zresztą jedyny jasny obraz w jego wizji ustrojowej. Nie zmieni tu właściwie 
ani przecinka. Przemyślał to drobiazgowo i skrupulatnie, gdyż prezydentem tym, owym 
szefem państwa miał być on sam. Znacznie gorzej przedstawia się natomiast sprawa 
władzy ustawodawczej. Już w Bayeux widać, że de Gaulle nie przywiązuje do niej 
zbytniej wagi i że — co gorsze — nie potrafi tego nawet ukryć. O parlamencie mówi 
bardzo mało i jakby mimochodem. W jego wizji z 1946 r. miało to być ciało dwuizbowe, 
podczas gdy lewica domagała się wtedy jednoizbowego przedstawicielstwa. Był przeciw 
niej chyba przez przekorę, bo za kilkanaście lat sam będzie dążył do likwidacji Senatu.
O ile jednak nie interesował go parlament, o tyle dużą wagę przywiązuje 
do referendum ogólnonarodowego. Nie zapomniał o tym i w Bayeux, gdy mówił o owym 
zaproszeniu kraju do wyrażania „swej suwerennej decyzji..."
Ciekawe zamiłowanie, interesująca taktyka. Referendum nie było jego 
wynalazkiem. Tradycję tę zainaugurował w lipcu 1793 r. Robespierre, poddając pod 
głosowanie powszechne konstytucję uchwaloną przez Konwent. Drugie referendum 
poświęcono nowej, już antyrewolucyjnej konstytucji w 1795 r.; trzecie — zorganizował 
Konsulat w 1799 r. dla zatwierdzenia swej władzy; czwarte — Napoleon, który tą drogą 
uzyskał tytuł „dożywotniego konsula"; piąte — również Napoleon w 1804 r., gdy został 
cesarzem; szóste — onże w 1815 r., gdy w przeddzień Waterloo ratyfikował 
przywrócenie swego panowania po powrocie z Elby. Potem przez 33 lata była cisza. 
Zjawił się jednak Ludwik Napoleon Bonaparte, któremu referendum było też potrzebne. 
Wznowił więc tę tradycję w 1848 r., osiągając w plebiscycie tytuł prezydenta II Republiki 
przeciw Cavaignacowi i Lamartine'owi. 14 grudnia 1851 r. kolejne — ósme — 
referendum dało Napoleonowi „Małemu" pełnię władzy dla opracowania konstytucji, 
dziewiąte, w dniach 21 i 22 listopada tegoż roku, osadziło go na tronie cesarskim, co 
było reedycją wyczynu wuja z 1804 r. 18 maja 1870 r. znów referendum. Tym razem 
Napoleon III przeforsował dziedziczność swej dynastii. Latem nie było już ani jego, ani 
dynastii, jednakże Thiers, choć prezydent, nie zapomniał plebiscytowej tradycji. Ten 
bardzo zręczny polityk zrozumiał użyteczność referendum. Jemu też zawdzięcza 
Francja jedenastą z rzędu operację tego typu: 3 listopada 1870 r.
Potem cisza trwała 72 lata! Aż do dwunastego referendum, urządzonego przez de 
Gaulle'a na wysepkach Saint-Pierre i Miquelon w epoce Wolnej Francji. Trzynaste 
odbyło się z jego inicjatywy 21 października 1945 r., czternaste — już po jego odejściu, 
ale oparte na procedurze, jaką stworzył. Piętnaste właśnie się zbliżało, wypływało z tejże 
procedury gaullistowskiej i miało się odbyć 13 października 1946 r.
W sumie dwa plebiscyty przypadały na rewolucję francuską, jeden na Konsulat, 
cztery zorganizował Napoleon Bonaparte, cztery Napoleon III, jeden Thiers, cztery de 
Gaulle w pierwszym okresie sprawowania władzy. W drugim — wróci do tej tradycji 
i będzie organizował plebiscyty, ilekroć to uzna za stosowne. Będzie to główne 
narzędzie jego polityki wewnętrznej i systemu rządów.
Tak więc w Bayeux nie zapomniał i o referendum.
Państwo podzielił w tym przemówieniu na dwa człony: Francję, czyli metropolię, 
i Unię Francuską, pojęcie, którym operował, przemawiając w 1944 r. w Brazzaville. Nie 
używał już nazwy „Imperium" przez duże „I". Wyszło z mody. Nie wypadało w 1946 r. 
mówić zbyt głośno o koloniach. A więc „Unia".
„Przyszłość 110 milionów mężczyzn i kobiet, żyjących pod naszym sztandarem, 
spoczywa w organizacji mającej formę federacyjną, którą — dodawał ostrożnie — czas 
powoli ustali..."
Był w tym punkcie, jak widać, ostrożny. Miał w świeżej pamięci wypadki algierskie 
z Dnia Zwycięstwa. Zajścia się tam zresztą ciągle nie kończyły. Niespokojnie było 
również w Maroku i Tunezji, bardzo źle w Syrii i Libanie, groźnie w Indochinach. Wiosną 
1946 r. odwiedził go generał Leclerc, który przyjechał z krótką wizytą do Francji 
z Indochin. De Gaulle znał jego spór z admirałem d'Argenlieu. Leclerc był zwolennikiem 
przyznania Indochinom niepodległości. Nie wierzył w możność utrzymania tamtej strefy 
w charakterze jakiegoś „protektoratu" z marionetkowym cesarzem na czele. Proponował 
pokojowe rozwiązanie, a następnie współdziałanie gospodarcze, niezbędne i korzystne 
dla obu stron. Wiódł w związku z tym zaciekły spór z d'Argenlieu, który oskarżał go 
o przygotowywanie „indochińskiego Monachium". Leclerc nie znalazł jednak poparcia 
u de Gaulle'a. Generał nie chciał się w tej sprawie angażować. Jeżeli nawet skrycie 
przyznawał rację Leclercowi, to z pewnością nie chciał się poróżnić z d'Argenlieu. Obaj 
byli mu potrzebni, jak i inni generałowie, z którymi musiałby wejść w konflikt, gdyby 
poparł indywidualne i niezwykłe stanowisko Leclerca.
Niezależnie od tego lansowane przez de Gaulle'a pojęcie Unii Francuskiej było 
strawniejsze od „Imperium" i stanowiło z całą pewnością ewolucję w kierunku 
dekolonizacji.
De Gaulle odżegnywał się wreszcie w tym wystąpieniu ostro od jakichkolwiek 
zamysłów dyktatorskich. Bronił się w ten sposób przed krążącymi na jego temat 
pogłoskami. Przed plotkami o puczu, o zamiarze dokonania zamachu stanu. W 1946 r. 
nie było przecież najmniejszych warunków do realizacji jakiegokolwiek przewrotu 
generalskiego we Francji. De Gaulle musiał to dostrzec. 1946 rok nie był jeszcze 1958.
Przemówienie w Bayeux spotkało się z bardzo serdecznym przyjęciem 
miejscowych chłopów. Oklaskiwali oni de Gaulle'a w tę bardzo piękną i słoneczną 
niedzielę. Wszędzie było pełno kwiatów. Ludzie skonstruowali małe łuki triumfalne nad 
ulicami, udekorowali domy trójkolorowymi flagami, rozwiesili transparenty z napisami:
„Niech żyje generał de Gaulle — Pierwszy Obrońca Francji!" De Gaulle'owi 
towarzyszyli generałowie Juin i Koenig, admirał d'Argenlieu, Gaston Palewski, Jacques 
Soustelle, Maurice Schumann, René Capitant i inni. W katedrze odbyło się. 
nabożeństwo z „Te Deum". Podczas wspólnego obiadu pod gołym niebem, w cieniu 
normandzkich jabłoni, tłum skandował wesoło: „De Gaulle do władzy!", „Do władzy!", 
„Do władzy!" De Gaulle pozdrawiał ich, wznosząc obie ręce w znaku „V" — Victoria.
Znaczenie demonstracji gaullistowskiej w Bayeux nie polegało tylko 
na wygłoszonym przemówieniu programowym, lecz także na charakterze festynu, jaki 
się tam odbył. U boku de Gaulle'a, który był w tym momencie w końcu jedynie 
generałem rezerwy i eks-premierem, zjawili się czołowi przedstawiciele generalicji. Nie 
należy bowiem zapominać, że Juin był szefem sztabu generalnego, Koenig stał na czele 
francuskich wojsk okupacyjnych w Niemczech, d'Argenlieu piastował stanowisko 
wysokiego komisarza w Indochinach, admirał Barjot dowodził flotą. Przybyli też liczni 
przedstawiciele korpusu dyplomatycznego. De Gaulle nie był tedy sam. Miał za sobą 
generalicję. Liczono się z nim. Udowodnił to.
W Bayeux niewiele mówił o sytuacji międzynarodowej. Wspomniał tylko o tym, że 
„mocarstwa ścierają się ze sobą za parawanem sprzecznych ideologii". Klasyczna 
negacja znaczenia ideologii w grze światowej.
W dwa tygodnie po tym przemówieniu Stany Zjednoczone uraczyły świat nową, 
nuklearną eksplozją doświadczalną (1 lipca) na Bikini. Nazajutrz — tak się składało — 
przybył do Paryża na rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Bidaultem przywódca 
Viet-Minhu Ho Szi Min. De Gaulle poczuł się więc w obowiązku zabrania głosu 
w kwestiach międzynarodowych. Poświęcił im przemówienie wygłoszone 28 lipca w Bar-
Le-Duc.
„Lud Lotaryngii, lud Bar-Le-Duc, potrafił zawsze zachować w nietkniętym stanie 
moc swego ducha i jasność spojrzenia. Tej właśnie jasności i tej siły ducha 
potrzebujemy, aby otwarcie ocenić sytuację świata i pozycję Francji tak, jak się one 
przedstawiają" — brzmi początek tego wystąpienia.
Francuzi musieli się dopiero zacząć przyzwyczajać do stylu gaullistowskich 
wystąpień. Dlaczego bowiem akurat mieszkańcy tego niewielkiego miasta lotaryńskiego 
Bar-Le-Duc, na którego bocznych ulicach, jak we wszystkich miejscowościach 
Lotaryngii, zgodnie ze starym obyczajem wznoszą się sterty pożytecznego nawozu 
naturalnego, pieczołowicie ubijane drewnianymi sabotami i pielęgnowane, dlaczego oni 
właśnie, ci poczciwi, o sumiastych wąsach i spękanych dłoniach chłopów ciężko 
pracujących na roli, lubiących wino i dobre jedzenie, tak, dlaczego oni akurat mieliby 
zachować „w nietkniętym stanie moc swego ducha i jasność spojrzenia"? Byliby więc 
lepsi od innych? A czy ci inni nie zachowali owej mocy i jasności? Spoglądali na siebie, 
to znów na de Gaulle'a z niedowierzaniem, ale słuchali uważnie tego, co mówił, i starali 
się zrozumieć treść podawaną im w tak szczególnej formie.
Jego słowa związane były z sytuacją kształtującą się od początku roku na forum 
światowym. Napięcie między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi i Anglią 
oraz Francją rosło. Widać to było przy okazji pierwszych spotkań w ONZ, w toku obrad 
nad przygotowaniem traktatów pokojowych z krajami, które walczyły u boku Niemiec. 29 
lipca, a więc nazajutrz, miała się 7.acząć konferencja przedstawicieli czterech państw 
w Paryżu. Zarysowywało się już gosppdarcze scalenie stref okupacyjnych USA i Wielkiej 
Brytanii w Niemczech.
Proces ten niepokoił de Gaulle'a. W przemówieniu swoim wystąpił ostro przeciw 
przywracaniu w Niemczech scentralizowanego państwa, domagał się 
umiędzynarodowienia Zagłębia Ruhry, przekazania Francji Zagłębia Saary 
i zatwierdzenia nowych granic Polski.
„Niemcy — ostrzegał — pozostają Niemcami, to znaczy wielkim narodem, mas wo 
osiadłym w Europie, który na dnie przepaści przypomina sobie o szczytach i którego 
demon wojny może jeszcze skusić, jeżeli nastręczy się okazja, do odnalezienia 
wielkości dzięki połączeniu własnej ambicji z inną. Jeżeli zależy nam na tym, aby 
Niemcy nie były już w stanie szkodzić, nie wystarcza nie dopuszczać do sytuacji, 
w której mogłyby same okazać się groźne, trzeba postępować tak, aby nie mogły się 
one ani skusić, ani być kuszone. Jeżeli tego nie uczynimy, biada raz jeszcze synom 
i córkom człowieczym!"
„Jak moglibyśmy się zgodzić na to, aby odbudowano teraz pod względem 
politycznym albo ekonomicznym to, co stanie się szybko tym, czym było: narzędziem 
Bismarcka, Wilhelma II i Hitlera?" — wołał de Gaulle w Bar-Le-Duc w owym dniu (nie 
należy tego zapominać), 28 lipca 1946 r.! Proponował wtedy podział Niemiec na wiele 
państw. Wymieniał Prusy, Saksonię, Bawarię, Wirtembergię, Badenię, Hesję, Palatynat 
i inne.
„Oddać Polsce granice zachodnie" — żądał i dodawał: „Stworzyć nad Odrą i nad 
Renem granice bezpieczeństwa sąsiadujących z Niemcami krajów, które będą ponosiły 
ciężary i realizowały prawa odpowiadające okupacji".
Znamienna wizja. De Gaulle przy każdej okazji popierał granice Polski 
na zachodzie, gdyż wychodził z założenia, że leży to w interesie Francji. W Bar-Le-Duc 
lansował nową zasadę polityczną: domagał się z przyczyn bezpieczeństwa stałego 
nadzoru nad Niemcami. Nadzoru, który sprawowałyby kraje z nimi graniczące, a więc 
Francja na zachodzie i Polska na wschodzie.
Przemówienie to zawierało też projekt pewnego rodzaju unii międzypaństwowej 
w Europie zachodniej. Podstawą byłoby w tym wypadku porozumienie między Paryżem 
a Londynem. W parę lat później był już bardzo daleki od tego ostatniego punktu.
W nocy z 28 na 29 września Zgromadzenie uchwaliło nieco zmodyfikowany 
w porównaniu z pierwotnym projekt konstytucji. Prezydent miał być wybierany wyłącznie 
przez parlament w tajnym głosowaniu. Stworzono Radę Republiki, instytucję o bardzo 
ograniczonych prerogatywach, mającą w zasadzie tylko formułować swój pogląd 
na daną sprawę, ale nie decydować. Miano też uruchomić Radę Unii Francuskiej. 
Parlament pozostał dwuizbowy.
Profesor Duverger, pisząc o tych uchwałach, stwierdza, że stworzono „faktyczną 
jednoizbowość pod pretekstem dwuizbowości". De Gaulle ostro zaatakował nowy 
projekt w przemówieniu wygłoszonym nazajutrz w Epinalu. Było to w nieco innej formie 
powtórzenie jego argumentów z Bayeux.
Nie zdało się na nic. 13 października 1946 r. w kolejnym referendum Francuzi 
zaaprobowali nową konstytucję 9 297 470 głosami przeciw 8165 459. Jednakże 8 519 
635 osób nie wzięło udziału w tym plebiscycie. Ludzie byli już wyraźnie zmęczeni 
i zirytowani ciągłym przywoływaniem ich do urn. Mieli tego dość.
„Jedna trzecia Francuzów przyjęła ten projekt z rezygnacją, jedna trzecia odrzuciła 
go, jedna trzecia zignorowała" — scharakteryzował de Gaulle ten wynik.
W rzeczywistości uchwalona konstytucja, rezultat bardzo licznych kompromisów 
między komunistami a SFIO i MRP, była pełna dobrych intencji. Stanowiła faktycznie 
reakcję na rządy petainowskie. Powoływała się na prawa ludzkie, obywatelskie, socjalne 
i gospodarcze, na suwerenność narodową. Przyznawała prawa wyborcze ludności 
francuskich terytoriów zamorskich i autonomię krajom Unii Francuskiej. Były to 
niezaprzeczalnie dowody postępu, jakiego w tym akcie prawnym dokonano. 
Równocześnie jednak konstytucja do tego stopnia ograniczała uprawnienia wszystkich 
republikańskich instytucji od Zgromadzenia Narodowego począwszy, że już to samo 
uniemożliwiało zachowanie należytego rytmu i tempa w egzystencji państwa. 
Ograniczenia te wynikały zaś z republikańskiej podejrzliwości, czyli z przesadnej 
czujności, z obawy przed autokracją i dyktaturą. Obawiano się tego tak bardzo po Vichy, 
że w rezultacie Republika sama sobie skrępowała ręce. Rychło przekonano się, że 
między III Republiką a tą nową — IV — nie ma żadnej szczególnej różnicy. Pragnąc 
stworzyć coś nowego, stworzono ostatecznie to samo.
Głosowania nie skończyły się jednak wcale wraz z referendum 13 października. 10 
listopada Francuzi znów zostali wezwani do oddania swych głosów. Nużąca była ta IV 
Republika. Deputowanych trzeba było jednak wybrać, gdyż druga Konstytuanta 
rozwiązała się automatycznie po spełnieniu swego zadania. W Pałacu Burbońskim 
musiało zasiąść Zgromadzenie Narodowe.
W nowych wyborach katolicka MRP straciła swój prymat. Komuniści znów wysunęli 
się na pierwsze miejsce. Otrzymali 183 mandaty w izbie liczącej 618 miejsc. Ogromny 
sukces. Socjaliści z SFIO uzyskali tylko 106 mandatów; MRP — 167, tak zwana lewica 
republikańska — 70, niezależni — 71, inni — 21.
De Gaulle podczas wszystkich tych operacji zachowywał pełne goryczy milczenie. 
Związany blisko z MRP, nie aprobował jednak postępowania tej partii. Było ono, jego 
zdaniem, zbyt ugodowe, kompromisowe i oportunistyczne. Przejmowało go odrazą, jak 
wszystkie gry partyjne. René Capitant ruszył więc na czele małej Unii Gaullistowskiej, 
aby spróbować szczęścia w batalii parlamentarnej. Nie powiodło mu się. Unia miała 
w Zgromadzeniu tylko parę miejsc. De Gaulle ignorował ją całkowicie. Eksperyment 
Capitanta nie miał w jego oczach najmniejszego znaczenia. Znów rozmyślał nad 
sposobami działania w nowych okolicznościach.
Nie doceniał jednak siły tej nowej partii. Powstała ona nazajutrz po przemówieniu 
w Bayeux. W ciągu 8 dni zgłosiło się ponad 150 tyś. osób. Akces de Gaulle'a był więc 
bardzo ważny.
Różne osobistości jeździły do Colombey-les-Deux-Églises, aby go nakłonić 
do akceptacji nowej konstytucji. Nie słuchał ich prawie. Był znów w stanie głębokiego 
przygnębienia i mówił o wojnie.
— Wszystko to ma drugorzędne znaczenie — odpowiadał Pierre-Henri Teitgenowi. 
— Wojna nie jest naprawdę skończona. Zaczęła się w 1914 r. W 1918 mieliśmy koniec 
pierwszej rundy. Dalszy ciąg nastąpił w 1939 r. Zakończyliśmy właśnie drugą rundę. 
Trzecia jest nieunikniona.
Roztaczał te wizje w charakterze argumentu. Skoro bowiem zbliżała się wojna, to 
władza prezydencka powinna być mocna. Nie akceptował żadnych przetargów w tej 
materii. Tuż przed referendum starł się bardzo ostro z Schumannem i oznajmił, że 
będzie go zwalczał za to, iż zgodził się na nowy projekt konstytucji. Na próżno go 
przekonywali. Wykazywali mu, że ma za sobą ogromne masy ludzi, że mógłby zostać 
szefem tego państwa niemal z całą pewnością, gdyby się tylko zgodził kandydować. 
Odmawiał. Nie chciał być malowanym prezydentem.
W listopadzie na horyzoncie francuskim pojawiły się gęste chmury. Nadciągały 
z Dalekiego Wschodu. Admirał Thierry d'Argenlieu wbrew ostrzeżeniom Leclerca 
zbombardował Hajfong. W grudniu doszło do starć na ulicach Hanoi. Zaczynała się 
wojna indochińska. W kilkanaście miesięcy po zakończeniu wojny światowej Francja 
rozpoczynała lekkomyślnie długi i żmudny konflikt kolonialny. Z początkiem stycznia 
1947 r. generał Leclerc, znów przejazdem we Francji, jeszcze raz usiłował przekonać de 
Gaulle'a, że z Ho Szi Minem należy się porozumieć. Generał nie słuchał. Zarzucił 
Leclercowi, że chce zdradzić Indochiny. W swojej wizji spraw kolonialnych de Gaulle nie 
różnił się wtedy zbytnio od innych. Od tych na przykład, którzy latem tegoż 1946 r. 
odrzucili po kilkuminutowej dyskusji w komisji konstytucyjnej memorandum Ferhata 
Abbasa stwierdzające, że milion żyjących w Algierii Europejczyków ma w Zgromadzeniu 
Narodowym posiadać według nowego projektu konstytucji więcej deputowanych niż 8 
milionów Algierczyków. Ferhat Abbas apelował o zmianę tego stanu rzeczy. Spotkał się 
ze wzruszeniem ramion.
— A kto pana nauczył czytać? — powiedział ktoś złośliwie. Kolonializm nie był 
łatwy do wykorzenienia. Zaczynał się konflikt indochiński, ale w powietrzu były już inne. 
Nie wyciągano z tego na razie żadnych wniosków i de Gaulle nie był w tym wypadku 
wyjątkiem, choć ongiś, w młodości, widział absurd polityki kolonialnej okupacji.
Nowa konstytucja, parlament, nowa władza, wejście IV Republiki na tory 
polityczne, zakończenie okresu przejściowego — były dla de Gaulle'a ciężkim ciosem. 
Dawano sobie radę bez niego. Bałagan trwał, ale świat toczył się naprzód. Sytuacja 
wymagała przemyślenia. Była nowa. Inna. Powstały warunki odmienne od tych, jakie 
dotąd znał. Trzeba się było w tej dżungli zorientować.
IV Republika zdołała już tymczasem strawić cztery pierwsze gabinety: de Gaulle'a 
— od 21 listopada 1945 do 20 stycznia 1946 r., Félixa Gouina — od 26 stycznia do 11 
czerwca 1946, Georgesa Bidaulta — od 25 czerwca do 28 listopada 1946 i Leona 
Bluma — od 18 grudnia 1946 do 16 stycznia 1947 r. Obecnie tekę premiera przejął Paul 
Ramadier. Od 14 stycznia prezydentem Republiki był Vincent Auriol. Przewagę 
w rządzie mieli socjaliści. Było ich 9 na 26. MRP i komuniści mieli po 5 tek 
ministerialnych, radykałom przypadały 3, niezależnym 2, innym pozostałe 2.
De Gaulle usiłował się rozeznać w tej konfiguracji. Partie polityczne „kolonizowały" 
resorty państwowe. To było oczywiste. Na przykład Ministerstwo Obrony miał komunista 
Billoux. Inne ugrupowania chciały go osłabić, wobec czego stworzono trzy odrębne 
ministerstwa trzech rodzajów wojsk: lądowych, lotniczych i marynarki. Podobnego typu 
gry toczyły się na innych platformach. Działo się to na tle wciąż trudnej sytuacji 
wewnętrznej. Od 2 kwietnia 1947 r. dzienną rację chleba zmniejszono do 250 gramów 
na osobę. Brakło węgla. Bilans płatniczy był zdecydowanie deficytowy. Wrzenie 
w różnych warstwach ludności narastało.
Generał, który znów 6 miesięcy milczał, odezwał się 30 marca 1947 r. Przemawiał 
w Bruneval do tłumu złożonego z 50 tysięcy osób zgromadzonych u stóp pomnika 
członków ruchu oporu, którzy padli tu pięć lat temu w szturmie na niemieckie urządzenia 
radarowe. Wygłosił coś w rodzaju hymnu pochwalnego na rzecz Résistance, po czym 
niezwykle gwałtownie zaatakował aktualne rządy.
„Nadejdzie dzień, gdy olbrzymia większość Francuzów odrzuci jałowe gry, naprawi 
zerwane ramy, w których gubi się naród i dyskwalifikuje się Państwo, oraz skupi się 
wokół Francji".
Słowa te padały na tle skalistego wybrzeża, wśród wiosennej wichury i sztormowej 
pogody atlantyckiej. Była to dobra sceneria dla rzucania takich proroctw i rozgrzewania 
tłumu. Nic nie zdoła niestety oddać stylu de Gaulle'a zarówno w tych wystąpieniach jak 
i we wszystkim, co pisze. Jest to styl archaizujący, posługujący się składnią absolutnie 
nieprzetłumaczalną na inne języki, o słowach i zwrotach skomplikowanych, 
wyszukanych, wydobytych z jakichś lingwistycznych skarbnic historycznych, kryjących 
się nie wiadomo gdzie, pozamykanych na wszystkie spusty, opancerzonych 
i dostępnych wyłącznie dla samego de Gaulle'a. Wyobrażam sobie, jak musieli się 
męczyć tłumacze jego tekstów, i pewny jestem, że żaden przekład nie zdołał oddać 
w pełni tego zaskakującego, osiemnastowiecznego, zindywidualizowanego języka 
francuskiego, niepodobnego do jakiegokolwiek innego. Słuchano go jednak i im bardziej 
to, co mówił, było stylistycznie zawiłe i proroczo mgliste, tym mocniejszy znajdowało 
posłuch.
Sprzyjała mu zresztą sytuacja. Od połowy lutego 1947 r. do połowy marca, przez 
cały miesiąc, strajkowała prasa. Strajki wybuchały to tu, to tam, coraz częściej. Zwyżki 
cen, których rząd nie potrafił uniknąć, powodowały spadek stopy życiowej. W tymże 
marcu 1947 r. rozgorzało krwawo stłumione przez francuskie wojska kolonialne 
powstanie niepodległościowe na Madagaskarze. W Indochinach wojna toczyła się już 
na dobre. Nic nie mogło jej powstrzymać. Francuski korpus oficerski witał ją z naiwną 
radością. Ci ludzie, z których znaczna większość albo spędziła całą wojnę światową 
w niewoli niemieckiej, albo służyła Pétainowi, widzieli obecnie w Indochinach okazję 
do rehabilitacji, do szybkiego awansu, do wyżycia się. Traktowali to trochę tak jak dawne 
dziewiętnastowieczne przygody kolonialnych ekspedycji Bugeauda czy Lyauteya. 
Z bogatymi łupami i niewolnikami. Mieli się szybko przekonać o omyłce.
Rząd francuski był teraz widownią częstszych niż dotąd scysji między komunistami 
a socjalistami i resztą ministrów z innych ugrupowań. Komuniści sprzeciwiali się wojnie 
indochińskiej, potępiali represje na Madagaskarze, krytykowali zarządzenia finansowe, 
które godziły w byt robotników. W Zgromadzeniu Narodowym batalia była coraz 
ostrzejsza.
De Gaulle, który się temu uważnie przypatrywał, kończył wtedy medytacje nad 
dalszą taktyką. Najwidoczniej musiał dojść do wniosku, że „kiedy wszedłeś między 
wrony, musisz krakać jak i one", bo przełamał nagle swój wstręt do partii politycznych 
i założył własną. Było to niesłychane. Można sobie łatwo wyobrazić, ile go ten krok 
wewnętrznie kosztował. Gra IV Republiki była jednak grą partii politycznych. Skoro de 
Gaulle miał się w nią włączyć, trzeba było stworzyć dla tego celu odpowiednie „wojsko". 
Tym razem było nim Rassemblement du Peuple Français — RPF (Zgromadzenie Ludu 
Francuskiego); „Zgromadzenie", jak o nim zawsze mówił krótko generał, któremu dwa 
pozostałe człony tej nazwy nie będą się łatwo przeciskały przez gardło, mimo że sam ją 
wymyślił podczas obiadu z Soustelle'em i swoim szwagrem Jacquesem Vendrouxem. 
Ten drugi był deputowanym MRP. Zerwał z tą partią po uchwaleniu konstytucji i de 
Gaulle złożył mu specjalne gratulacje.
RPF zostało proklamowane 7 kwietnia 1947 r. podczas wiecu na Place de Broglie 
w Strasburgu. De Gaulle wezwał na nim Francuzów do „unii naszego narodu w odnowie 
i reformie państwa". Temat ten generał będzie rozwijał w swoich kolejnych 
wystąpieniach, deklaracjach i na konferencjach prasowych w prawie rekordowym pod 
tym względem roku 1947. Będzie ich bowiem aż 14. W Paryżu, Bordeaux, Lille, Saint-
Marcel, Rennes, Alençon, Bajonnie, Lyonie, Vincennes, Algierze. W niektórych 
miejscowościach po kilka razy. Od Strasburga do Algieru. Już samo to mówi za siebie. 
Pomagali mu w tym inni. Malraux, Palewski, Jacques Baumel, Louis Vallon, jego 
synowa Genevičve, René Capitant, którego Unia Gaullistowska stała się podstawą RPF.
Nowa partia powstała w Strasburgu, gdzie poprzedniego dnia, 6 kwietnia 1947 r., 
de Gaulle dokonał inauguracji pomnika ku czci żołnierzy amerykańskich poległych 
na alzackich polach bitew. Stało się to w obecności ambasadora USA w Paryżu 
Jeffersona Caffery'ego. Generał wygłosił przy tej okazji przemówienie, skomponowane 
wprawdzie na cześć zmarłych, ale tak, by mogło przypaść do gustu żyjącym. 
Rzeczywiście stosunki de Gaulle'a z Amerykanami uległy już daleko idącej poprawie. 
W zapomnienie poszły w Waszyngtonie dawne spory. De Gaulle też (na razie) odłożył je 
na bok. Stany Zjednoczone niczego bardziej nie obawiały się w Europie niż komunizmu. 
Toteż prowadziły energiczną akcję w celu usunięcia komunistów z różnych rządów, 
w których ci znaleźli się na skutek prestiżu swych partii, zdobytego w toku walki 
z okupantem. Dyplomacja amerykańska wywierała w tym kierunku rozmaite presje, 
zwłaszcza natury gospodarczej. Amerykanie odmawiali po prostu pomocy tym 
gabinetom, w których zasiadali komuniści. Poza tym starali się podtrzymywać i popierać 
wszystkie czynniki, które komunizm zwalczały. W ten sposób najpierw udało się usunąć 
komunistów w Belgii. Przygotowywano akcję we Włoszech. Kończono ją już prawie, jak 
zobaczymy, we Francji. De Gaulle był dla USA ważnym sojusznikiem w tych 
działaniach. Znali jego nastawienie do IV Republiki. Ambasador Stanów Zjednoczonych 
był w tym czasie częstym gościem w Colombey-les-Deux-Eglises. Zbliżenie zostało 
zrealizowane na tej właśnie platformie. Obecność ambasadora amerykańskiego 
w Strasburgu przy narodzinach RPF miała oczywiście swoją wymowę. Epizod 
przejściowy, ale znamienny. Po wszystkich tarapatach z Amerykanami, po bojach 
z nimi, po starciach i bataliach generał zamykał urazy gdzieś w sobie tylko znanych 
czeluściach pamięci i zmieniał kierunek gry. Jest to jeden z tych przykładów 
pragmatyzmu de Gaulle'a, tak często zaskakującego obserwatorów i otoczenie: w razie 
potrzeby zmiana frontu nawet o 180 stopni.
Pod koniec kwietnia wybuchł we Francji wielki strajk pracowników zakładów 
Renault. Komunistyczni ministrowie poparli rewindykacje strajkujących. 1 maja 1947 r. 
ulicami Paryża defilowały nieprzebrane tłumy ludzi pod hasłem: „Klasa robotnicza nie 
może sama ponosić wszystkich kosztów narodowej odnowy". Sekretarz generalny CGT 
Benoît Frachon domagał się wyższych płac dla robotników, węgla z Zagłębia Ruhry dla 
Francji, jedności działania przeciw reakcji.
Wystąpienia te przestraszyły socjalistów. 6 maja 1947 r. zebrała się Krajowa Rada 
SFIO, która 2529. głosami przeciw 2125 uchwaliła na wniosek Leona Bluma usunięcie 
komunistycznych ministrów z rządu. Tak więc skończył się okres, w którym komuniści 
mieli we Francji teki ministerialne.
Jednakże już 8 maja Henri Benazet, korespondent RTF w Waszyngtonie, 
przekazywał: „Od 48 godzin jesteśmy tu znacznie lepiej notowani. Amerykańskie gazety 
pisały już o rychłej pomocy ekonomicznej dla Francji".
„Stany Zjednoczone, pełne zasobów i możliwości, ożywione gorącym ideałem 
wolności i demokracji..." — przemawiał de Gaulle 29 czerwca w Lilie. Duch Roosevelta 
musiał słuchać tego ze zdumieniem w zaświatach.
Dla komunistów de Gaulle nie był tkliwy. Wszystkie jego przemówienia w owym 
okresie, wszystkie bez wyjątku, są pełne ataków skierowanych przeciw Moskwie, którą 
generał oskarża o najgorsze zamysły. Na całego rozgrywał więc kartę amerykańską. 
Widocznie sądził, że to przywróci mu władzę.
Jeszcze mniej czuły był wobec FPK. Tu już nie odczuwał najmniejszego 
pohamowania.
„Na naszej ziemi i wśród nas są ludzie — mówił w Rennes 27 lipca 1947 r. — 
którzy złożyli przysięgę posłuszeństwa pewnemu obcemu przedsięwzięciu dominacji, 
kierowanemu przez jedno wielkie mocarstwo słowiańskie".
Mimochodem warto zwrócić znów uwagę na styl de Gaulle'a. Dostosowany 
do zimnej wojny. Dlatego generał nazywa tu komunizm „pewnym obcym 
przedsięwzięciem dominacji". Od takich sformułowań, które wielkimi parabolami 
obchodzą właściwą nazwę, roi się w pismach i przemówieniach de Gaulle'a. Jest to 
oczywiście zabawny barok, który jednak nadaje wypowiadanym zdaniom jakiejś 
eucharystycznej tajemniczości. Najprostsze słowa przekazywane w odległych 
omówieniach lingwistycznych brzmią wtedy niezwykle, uroczyście i pompatycznie, co 
zdaje się sprawiać widoczną przyjemność mówcy.
Ciekawe, iż działo się to wszystko w momencie, w którym on sam szukał pomocy 
u swoich wczorajszych amerykańskich antagonistów, a Rosjanie na konferencji 
paryskiej odrzucili zdecydowanie 2 lipca plan Marshalla. Jednocześnie zaś Stany 
Zjednoczone całkowicie przekreślały tę politykę, jaką de Gaulle chciał prowadzić wobec 
Niemiec. Było to oczywiste po kwietniowej konferencji w Moskwie, gdzie przedstawiciele 
USA i Anglii dawali wyraźnie do zrozumienia, jaką drogą pójdą. Paryż wytargował tylko, 
z największym trudem, węgiel Zagłębia Saary, ale absolutnie nic poza tym.
Jacques Soustelle, wspominając z lubością tę antykomunistyczną motorkadę 
(wyrażenie Soustelle'a — przyp. J. G.), czyli tournée generała po Francji latem 1947 r. 
w kawalkadzie złożonej z samochodów i motocykli, uważa ją za szczyt polityczny. De 
Gaulle „wydawał się — pisze Soustelle — bastionem Francji i terytoriów zamorskich 
przeciw groźbom inwazji i rozkładu".
Co za paradoks! Francji nie groziła przecież żadna inwazja z zewnątrz. Było wręcz 
przeciwnie. To Francja urządzała jedną inwazję za drugą. Po masakrach 
na Madagaskarze toczyła się już przecież wtedy wojna indochińska, prowadzona o 20 
tyś. km od Paryża. De Gaulle nie mówi o tym ani słowem, ale te działania były między 
innymi źródłem owego rozkładu, przed którym ostrzegał swych rodaków.
De Gaulle atakował też bardzo gwałtownie nader skromny statut Algierii, 
uchwalony wreszcie przez Zgromadzenie Narodowe. Uważał to za zdradę. Jeszcze 
jeden dowód, jak bardzo zabiegał wtedy o zjednanie sobie prawicy francuskiej 
i rozmaitych kół mieszczańskich, bezmyślnych, lecz prawomyślnych. Wszelkimi 
możliwymi środkami zwalczał lewicę, w której widział głównego przeciwnika. Statut RPF 
był tak skonstruowany, że zakładał przynależność do „Zgromadzenia" nawet ludzi 
posiadających inne legitymacje partyjne. Tylko radykałowie wyrazili jednak zgodę 
na taką podwójną przynależność partyjną. Komuniści, socjaliści i MRP odrzucili ją 
kategorycznie.
5 października 1947 r. de Gaulle przemawiał w Vincennes. Apelował 
do zgromadzonych na torze wyścigowym tłumów, by przepędziły partie, z których każda 
„warzy sobie na małym płomyczku własną zupkę w kąciku". Potrafił używać i takich 
obrazowych sformułowań. Tym razem służyło mu to do wezwania zebranych, by 
głosowali na kandydatów RPF. Był bezsprzecznie dobrym agitatorem politycznym, gdyż 
w wyborach samorządowych, które odbyły się w dwóch turach 19 i 26 października 
1947 r., RPF zdobyło 40 proc. głosów. 13 największych miast francuskich, a wśród nich 
Paryż, Marsylia, Lille, Nancy, Bordeaux, Rennes, Strasburg, otrzymały zarządy miejskie 
o większości gaullistowskiej. Dwie partie koalicji rządowej — SFIO i MRP — miały 
razem tylko 25 proc, reszta — około 35 proc. — przypadała komunistom.
Był to triumf. W oświadczeniu złożonym po wyborach de Gaulle wyciągał wnioski 
ze zwycięstwa:
„Oto — stwierdzał — reżim zamieszania i podziałów, pogrążający państwo 
w niemocy, został potępiony. W tej sytuacji nie ma innego obowiązku ani wyjścia 
demokratycznego poza zwróceniem się do kraju. Autorytet niezbędny władzom 
Republiki należy zaczerpnąć z prawowitego źródła, to znaczy z głosowania ludowego".
Znów czynił aluzje do referendum.
Pomoc amerykańska dla Francji była dopiero w swych początkach. Sytuacja 
pozostawała nader ciężka. Brakło gazu i światła elektrycznego. Z przyczyn 
oszczędnościowych raz po raz przerywano ich dopływ. 17 listopada 1947 r. wybuchł 
strajk górników północnej Francji. Objął on wkrótce 2 miliony ludzi. 27 listopada rząd 
odpowiedział na to częściowym powołaniem do wojska rezerwistów. W pierwszych 
dniach grudnia doszło do strzelaniny w Valence. Trzech robotników zostało zabitych. 7 
grudnia rząd cofnął się pod naciskiem wydarzeń. Płace zostały podniesione. 10 grudnia 
robotnicy wrócili do pracy. Była to pierwsza największa tego typu batalia we Francji 
od zakończenia wojny.
Atmosfera pozostawała niemniej jednak ciężka. Sądy, obsadzone bez zmian przez 
dawnych sędziów petainowskich, ośmielone przesunięciem na prawo, którego wyrazem 
było majowe odejście komunistów z rządu i październikowe zwycięstwo gaullistów, 
przystąpiły teraz do prześladowania członków ruchu oporu. Nagle, jak grzyby 
po deszczu, zaczęły się procesy przeciw wykonawcom wyroków na kolaborantów. 
Zrehabilitowani prawnicy petainowscy doszli bowiem do wniosku, że wyroki podziemia 
były nieprawomocne, a tym samym ich sprawcy są przestępcami. Posunięcie to 
spowodowało szereg nowych zajść i incydentów.
Rok dobiegał końca w warunkach, w których nic nie zapowiadało zmiany 
na lepsze.
De Gaulle, który był teraz w pełnym ogniu walki parlamentarnej, powołał w tym 
czasie zamknięte grono najbliższych doradców. W kręgu tym znalazł się Georges 
Pompidou, który pracując nadal w Radzie Państwa, zdążył już także pełnić przez jakiś 
czas (w 1946 r.) funkcje zastępcy sekretarza generalnego do spraw turystyki. Dało mu 
to okazję do poznania całej masy interesujących osobistości, które muszą dużo 
podróżować, czyniąc to z przyczyn zawodowych lub dla przyjemności. Od 1947 r. 
Pompidou stał się cieniem de Gaulle'a. W każdą środę organizował więc 
i przygotowywał szczególny ceremoniał. Były to godziny przyjęć generała przy ulicy 
Solferino w Paryżu, gdzie mieściło się jego biuro. Osoby, które chciały się spotkać z de 
Gaulle'em, zapisywały się na te audiencje za pośrednictwem Pompidou. Były nauczyciel 
z liceum im. Henryka IV też szedł swoją drogą.
W 1947 i w 1948 r. generał znajdował się u szczytu sukcesów w międzypartyjnej 
rozgrywce, do której na krótko się włączył. Były to jednocześnie szczyty jego 
antykomunizmu. Zgromadzenie Ludu Francuskiego — RPF -— wysuwało się na czoło 
walki z komunistami we Francji i na zewnątrz. Przemówienia de Gaulle'a są w tych 
latach pełne apokaliptycznych akcentów o „niebezpieczeństwie". Powołuje się on przy 
tym ciągle na „nieuniknioną" i mającą nastąpić już, zaraz, natychmiast „agresję 
ze Wschodu".
Wierzył w to? Bardzo wątpliwe. Antykomunizm był dla niego jedynie ostrzem 
włóczni w epoce zimnej wojny, w walce o władzę przeciw systemowi IV Republiki, 
którego nienawidził szczerze i w całej rozciągłości. Antykomunizm zjednywał mu też 
Amerykanów, co uważał za bardzo dla siebie ważne. Trudno też sobie wyobrazić, 
znając jego poglądy z lat poprzednich na kwestie kolonialne, by stał się nagle 
zwolennikiem kolonializmu. Niemniej jednak popierał wojnę indochińską, gdyż 
przyciągało to określone koła wojskowe, przemysłowe i mieszczańskie. Było więc 
pożyteczne dla doraźnego celu, do jakiego zmierzał. Partii politycznych też przecież 
przez całe życie nienawidził. I oto nagle, mając już 57 lat, zakładał własną partię, pławił 
się w międzypartyjnych rozgrywkach tak, jakby nigdy w życiu niczego innego nie robił. 
W sumie zmienił front we wszystkich punktach, gdyż było mu to potrzebne. Nie zmieniał 
tylko miłości do ojczyzny. Czy jednak w imię tej miłości każdy chwyt staje się 
dozwolony?
De Gaulle pozostawał strategiem politycznym. Strzelał tymi pociskami, które 
dawały mu najlepsze rezultaty. Zbierał też huczne oklaski skrajnej prawicy. Jacques 
Soustelle na przykład wyraził przekonanie, że wielkie programowe przemówienie de 
Gaulle'a wygłoszone 27 lipca 1947 r. w Rennes jest „gestem historycznym", 
porównywalnym „tylko" z apelem z 18 czerwca 1940 roku (sic!).
„Od wyzwolenia po raz pierwszy rozległ się głos, który odważył się zdemaskować 
komunistyczne niebezpieczeństwo, tak jak uczynił to w 1940 r., demaskując kapitulację" 
— napisał Soustelle. Cała prawica francuska była wtedy tego zdania.
Natarcie rozwijało się więc bardzo żwawo. Sekundowali w nim de Gaulle'owi wierni 
towarzysze tej walki, których było coraz więcej.
„Demokracja możliwa jest jedynie w kraju, w którym nie ma partii komunistycznej" 
— oznajmił André Malraux 22 września 1947 r. A 17 lutego 1948 r., przemawiając 
do tłumów zebranych pod kopułą Vélodrome d'Hiver, generał de Gaulle wołał:
„W chwili obecnej, jeśli Francja podnosi się dzięki samemu biegowi rzeczy, dzięki 
planowi Marshalla lub bez planu Marshalla, w każdym wypadku wchodzi ona niechybnie 
na orbitę cywilizacji atlantyckiej i tym samym staje się z jednej strony zagrożeniem 
ekonomicznym dla Rosji, z drugiej — platformą dla samolotów amerykańskich. Cała gra 
Stalina uniemożliwia teraz Francji odrodzenie".
Te nieprawdopodobne sformułowania stają się zabawne dopiero w świetle 
dalszych wydarzeń. Tych, w których de Gaulle nawiąże bardzo szerokie stosunki 
ekonomiczne z ZSRR, a Stanom Ziednoczonym zakaże używania Francji jako platformy 
lotniczej. Rzeczy potoczyły się więc we wręcz przeciwnym kierunku, ale w owym czasie 
taka gadanina miała wzięcie.
De Gaulle był wtedy też atlantydą. Chwalił na konferencjach prasowych (np. 24 
kwietnia 1947 r.) prezydenta Trumana za to, że opracował doktrynę, w myśl której Stany 
Zjednoczone zdecydowane były „przyczyniać się nawet poza swymi własnymi granicami 
do wolności narodów i jednostek chcących sobą samodzielnie dysponować". 7 marca 
1948 r., przemawiając w Compičgne, generał pozdrawiał „bez najmniejszego 
zażenowania" — jak się wyraził, uznając widocznie, że jednak trzeba podkreślić, iż nie 
czuje się upokorzony tą formą jałmużny amerykańskiej — „dalekowzroczną 
wielkoduszność" planu Marshalla. 17 kwietnia 1948 r., gdy w drodze był już pakt 
atlantycki, kiedy w gabinetach politycznych i sztabach toczyły się ożywione rozmowy 
na ten temat, de Gaulle stwierdził, że życzy sobie z całego serca stworzenia między 
Ameryką a Europą systemu „gwarancji politycznej i strategicznej".
Ciekawe, w jakiej mierze i czy w ogóle de Gaulle i jego sztab partyjny RPF 
wyczuwali, że właściwa batalia rozgrywa się gdzie indziej. Sygnały wskazujące jej 
płomienie mogli w każdym razie zauważyć. Już od czerwca 1948 r. Francja stała się 
znów widownią wielkich strajków. Przerwali przede wszystkim pracę górnicy Nordu 
i Pas-de-Calais. Bardzo gwałtowne incydenty miały miejsce w Clermont-Ferrand, gdzie 
policja aresztowała 182 robotników. Ostre starcia notowano wokół obsadzonych przez 
brać robotniczą zakładów Bergougnana. Latem tegoż roku rząd wydał szereg dekretów, 
w myśl których za najmniejszą absencję w pracy wyrzucano teraz na bruk. Zwolniono 
też z miejsca około 10 proc. zatrudnionych. Robotnicy odpowiedzieli na te posunięcia 
proklamacją strajku powszechnego 4 października. Rząd chciał jednak próby sił. 
Przygotowywano się do niej systematycznie. Od wielu miesięcy organizowano specjalną 
sieć łączności telefonicznej i radiowej. Rozmieszczano nadajniki w domach prywatnych, 
aby robotnicy nie zdołali ich wykryć. Koncentrowano środki żywnościowe, paliwo 
i amunicję dla tak zwanych sił porządkowych.
Starcia zaczęły się w październiku 1948 r. W Montluçon tłum strajkujących wyparł 
policjantów. W Béthune żandarmi pierzchli opuszczając podprefekturę, na której 
wywieszono czerwony sztandar. 20 osób odniosło rany. Walki toczyły się w Aičs i Saint-
Etienne. Byli zabici i ranni. W północnej Francji żołnierze kolonialni obsadzali kopalnie. 
Strajk trwał dwa miesiące. W jego wyniku zwolniono z pracy około 6 tysięcy górników, 2 
tysiące otrzymało wyroki skazujące; górników pochodzenia cudzoziemskiego masowo 
wysiedlano z Francji.
W tym samym czasie Amerykanie i Anglicy ogłosili nowy status Zagłębia Ruhry. 
Kładło to kres gaullistowskiej idei umiędzynarodowienia tej strefy. Z początkowych 
projektów przyłączenia tych obszarów do Francji i z tych późniejszych — 
podporządkowania ich Paryżowi choćby pod względem gospodarczym — nic nie 
wyszło.
Generał nie reagował na to najzupełniej.
„Los Niemiec powinien być uregulowany w ten sposób, by naród niemiecki mógł 
należeć do ugrupowania zachodniego" — oznajmił 7 marca 1948 r. w Compičgne 
we wspomnianym już wystąpieniu. Tej zasady się trzymał. Żeglował przecież w tym 
momencie, aż do zmiany kursu, na atlantyckiej fali. To zobowiązywało.
Od 3 listopada 1948 r. Harry Truman był 36 prezydentem USA. Zimna wojna 
wchodziła w ofensywną fazę.
„Próba sił ze Związkiem Radzieckim jest prędzej czy później nieunikniona. I im 
prędzej to się stanie, tym będzie lepiej" — przemawiał 20 listopada 1948 r. w Berlinie 
Zachodnim kongresman Paul Schaefer i dodawał: „Przemysł zachodnich Niemiec 
będzie mógł zostać na czas odbudowany, aby mógł odegrać swą rolę w próbie sił... 
Od Kongresu otrzymamy dla Niemiec wszelkie potrzebne pieniądze".
Gazeta „Der Tag" zamieszcza pod datą 21 listopada 1948 r. wystąpienie 
Schaefera bez żadnych skrótów. Marzenia Hitlera snute w bunkrze berlińskim 
w ostatnich dniach Rzeszy zdawały się zbliżać ku realizacji. Alianci z zakończonej 
zaleddwie 3 lata temu wojny byli już całkiem skłóceni.
Wśród wszystkich tych wydarzeń zmarła w 1948 r. umysłowo chora córka de 
Gaulle'a, Anna. Żyła 20 lat. Według różnych źródeł de Gaulle był wstrząśnięty tym 
zgonem. Jego przywiązanie do tej nieszczęsnej istoty było prawdziwe i głębokie. 
Po pogrzebie, gdy pani de Gaulle pozostawała jeszcze nad świeżym grobem, ujął ją 
za ramię i powiedział:
— Pójdźmy, madame. Teraz ona ma już spokój. Jest taka jak wszyscy.
Nikt nie zdoła nigdy zgłębić wnętrza tego człowieka. Wydaje się jednak, że był on 
zdolny do bardzo różnorodnych uczuć i do prawdziwych wzruszeń istniejących 
niezależnie od jego ambicji.
Żegluga na atlantyckiej fali nie uwalniała od konieczności ustosunkowania się RPF 
do zagadnień socjalnych, do spraw bytu obywateli, do profblemów robotniczych.
14 grudnia 1948 r. w przemówieniu wygłoszonym znów na arenie Vélodrome 
d'Hiver w Paryżu de Gaulle mówił o „zrzeszeniu pracy z kapitałem" „w ramach 
przedsiębiorstwa". Zrzeszenie miało być oparte „na umowie, która regulowałaby płace 
według drabiny hierarchicznej". Organizacja ta miała, nie wiadomo dlaczego, przynieść 
według generała „głęboką zmianę w ruchu związkowym", któremu de Gaulle odmawiał 
kategorycznie prawa do zaangażowania politycznego.
Generał nie był tu na swoim gruncie. Jego wywody, mętne i zawiłe, przychodziły 
mu z widocznym trudem. Wyręczał się w formułowaniu tych spraw innymi, zwłaszcza 
René Capitantem, Malraux, Soustelle'em. Powoływali się oni często na francuski 
socjalizm z XIX wieku (Fouriera, Cabeta, Considéranta, Saint-Simona), a także na tak 
zwany katolicyzm socjalny Lacordaire'a czy La Tour du Pin. Było więc w tym 
gaullistowskim rozwiązaniu problematyki socjalnej wiele utopii; miało ono też coś, co 
w tonie przynajmniej mocno przypominało encykliki papieskie Rerum Novarum, 
Quadragesimo Anno. Robotnikom myśli przewodnie tych pomysłów nasuwały 
automatycznie reminiscencje porównawcze z Vichy. Pétain bowiem też lansował projekt 
„osiągnięcia solidarności między pracodawcami a pracownikami w przedsiębiorstwach 
dla położenia kresu antagonizmowi klas". Najgorsze zaś było to, że analogicznego 
języka używali włoscy autorzy koncepcji faszystowskich korporacji zawodowych 
Mussoliniego. Tych koncepcji, które, jak wiadomo, położyły kres swobodom robotniczym 
i położyły na obie łopatki związki zawodowe, redukując ich rolę do zera. Gaulliści 
potęgowali złe wrażenie, występując przeciw nacjonalizacji przemysłu, w czym celował 
zwłaszcza Raymond Aron, jeden z ówczesnych działaczy RPF. Wszystko to razem nie 
przyniosło RPF żadnych sukcesów wśród robotników. Wielkie centrale związkowe 
z CGT na czele i partie polityczne — FPK i SFIO — bez trudu rozbijały nieporadne 
teorie RPF, które w takiej konfrontacji pękały jak bańki mydlane.
Sprawy socjalne pozostaną od początku do końca taką samą piętą achillesową 
gaullizmu jak problematyka gospodarcza. Jedno i drugie łączy się też, tworząc 
w gaullizmie olbrzymią lukę, która po latach spowoduje zawalenie się konstrukcji. 
Gaullizm bowiem to polityka zagraniczna i militarna, ale w żadnym wypadku gospodarka 
czy problematyka socjalna.
4 kwietnia 1949 r. został w Waszyngtonie podpisany Pakt Atlantycki. Podpisały go 
następujące państwa: Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Włochy, Kanada, Portugalia, 
Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Norwegia, Islandia. Szwecja odmówiła swego 
podpisu. Grecja i Turcja dołączą w lutym 1952 r.
Ciekawa rzecz: u de Gaulle'a, który był dotąd gorącym zwolennikiem atlantyzmu, 
pakt wywołał z miejsca głębokie zniechęcenie. Jego wątpliwości budziło jednak nie tyle 
samo podpisanie układu, bo ten krok popierał bez zastrzeżeń, ile treść tego aktu. 
Według generała sformułowania te stanowiły jedynie „pomyślny i ważny wyraz i nt e n c j 
i". Podkreślenie istotne, gdyż intencje faktycznie niczego jeszcze nie załatwiają. De 
Gaulle'a niepokoił brak precyzji w treści 14 lapidarnych i ogólnikowych artykułów, 
składających się na ten dokument. Nie widział w nim rzeczywistych gwarancji 
bezpośredniego bezpieczeństwa Francji. Uderzyło go przy tym niesprecyzowanie roli 
Niemiec w obronnej konfiguracji zachodniej. Najważniejsza luka. De Gaulle doskonale 
wiedział, dlaczego ją pozostawiono. Proklamacja Niemieckiej Republiki Federalnej była 
już w pełnym toku. I państwo to miało się stać podstawą świeżo stworzonego bloku 
wojskowego. Tego nie można było zaakceptować. De Gaulle dostrzegł nagle jak 
w świetle błyskawicy całe niebezpieczeństwo zarysowujące się w tym układzie dla 
Francji. Był za paktem militarnym. Tak. Był i za włączeniem poszczególnych oddzielnych 
małych państw niemieckich do systemu atlantyckiego, ale nie na równych prawach. I nie 
na platformie równorzędności. A tu tymczasem serwowano mu duże państwo 
niemieckie. Brutalność tej zmiany, kreowanie śmiertelnego przeciwnika, z którym 
wczoraj jeszcze trzeba było walczyć, sojusznikiem w duchu dzisiejszym, cała ta 
prymitywna metamorfoza była dla de Gaulle'a czymś niesłychanym. Ostrze swego ataku 
wymierzył najpierw przeciw Londynowi. Zdaje się, że nie był dokładnie zorientowany 
w sytuacji. Sądził, że stworzenie NRF jest pomysłem brytyjskim. Może zresztą tylko 
udawał, że tak sądzi, i atakując Brytyjczyków, zwracał się pośrednio do Amerykanów.
„Anglia — oskarżał w przemówieniu, które wygłosił 22 maja 1949 r. w Vincennes 
na krajowym zjeździe RPF — prowadzi zawsze, nawet jeśli nie zdaje sobie z tego 
sprawy, politykę instynktowną i tradycyjną, polegającą na utrzymywaniu na kontynencie 
rodzaju równowagi między Francją zwaśnioną z Niemcami. I Anglia nie zdołała — 
stwierdzam to otwarcie, ponieważ rzecz zgodna jest z prawdą — wyzbyć się tej 
historycznej tradycji, która popycha Londyn do wskrzeszenia Niemiec, kiedy te upadły, 
i to do wskrzeszenia w formie, w jakiej będą one przeciwnikiem potęgi Francji... Doszło 
się więc do tego, co nazywa się rozwiązaniem bońskim. Nie róbmy sobie złudzeń. To 
jest odrodzenie Rzeszy!... Być może, to się zacznie od czegoś w rodzaju Republiki 
Weimarskiej. Widzieliśmy to już jednak... Wszystko pozwala na przypuszczenie, że 
nowa dyktatura... ujmie w swe ręce losy Niemiec..."
W wytworzonym położeniu generał żądał ścisłej kontroli Niemiec i daleko idących 
gwarancji z ich strony.
Rozumowanie de Gaulle'a było w tym wypadku logiczne: głównym nieprzyjacielem 
Francji były i pozostawały Niemcy ze swoją Machtpolitik. Wywołały one wojnę, przegrały 
ją, powinny więc ponieść odpowiednie konsekwencje. Odrodzenie jednolitego państwa 
niemieckiego było przekreśleniem zwycięstwa i posunięciem groźnym dla przyszłości 
Francji. W rezultacie de Gaulle, będąc za Paktem Atlantyckim, sprzeciwiał się jednak 
odrodzeniu Niemiec.
Jego wizja była w tym wypadku niezwykle trafna. Z biegiem lat bowiem Nfemcy 
zachodnie staną się, i to w bardzo szybkim tempie, pierwszą militarną potęgą w Europie 
zachodniej, bardzo poważną siłą gospodarczą i filarem NATO. Obraz ten zarysował się 
de Gaulle'owi już w 1949 r. Niezależnie od swego atlantyzmu i zdecydowanego 
antykomunizmu generał, nie oglądając się na nic, ruszał natychmiast do ofensywy 
przeciw największemu niebezpieczeństwu.
Był w tym jednak bardzo osamotniony. Przedstawiciel RPF, Edmond Michelet, 
głosował w parlamencie bez żadnych zastrzeżeń za ratyfikacją paktu. W prawicowych 
ugrupowaniach francuskich, w rządach krajów Europy zachodniej niewiele było wtedy 
głosów, które tak wyraźnie i tak jednoznacznie ostrzegały przed niebezpieczeństwem 
germanizmu.
W miarę czasu, pod naciskami, których nie znamy, de Gaulle zaczął zmieniać 
stanowisko. Już 25 września 1949 r. w przemówieniu wygłoszonym wkrótce 
po proklamowaniu NRF (7.IX) tak oto perswadował tę kwestię Francuzom:
„Poprzez cały smutek i gniew, jakie wywołuje wśród milionów ludzi, a przede 
wszystkim wśród Francuzów, sama wzmianka o Niemczech, człowiek trzeźwo myślący 
dostrzega, że Niemcy są tam, gdzie są, to znaczy w centrum naszego kontynentu. Widzi 
ich też takimi, jacy są, to znaczy licznych, zdyscyplinowanych, dynamicznych, 
wyposażonych przez przyrodę i dzięki własnej pracy w bardzo duży potencjał 
ekonomiczny, szczodrze zaopatrzonych w węgiel, wyekwipowanychdo szeroko 
zakrojonej produkcji mimo ruin i demontaży, zdolnych do wznoszenia się na szczyty 
myśli, wiedzy, sztuki wtedy, gdy tylko opuszcza ich szał podbojów. Widzi Europę, której 
bardzo znaczna i cenna część znalazła się w kręgu Sowietów. Widzi Anglię, która 
oddala się, przyciągana przez masę leżącą za Atlantykiem. Dochodzi wtedy do wniosku, 
że jedność Europy powinna mimo wszystko i wbrew wszystkiemu obejmować Niemcy..."
Wizja pełna przejmującego bólu i melancholii. NRF była proklamowana. Jest to fakt 
nieodwołalny. De Gaulle z właściwym sobie pragmatyzmem przyjmuje go więc 
do wiadomości. Daje swym rodakom do zrozumienia, że Francja stoi oko w oko 
z Niemcami. „Anglia oddala się..." W tej wizji generał nie dostrzega, że na wschód 
od Niemiec niepokój wywołany biegiem wydarzeń jest taki sam. I że troska 
o bezpieczeństwo łączy państwa, które graniczą z Niemcami. Antykomunizm przesłania 
jeszcze de Gaulle'owi horyzont. Zaciera mu obraz. Tu też trzeba będzie lat, aby to się 
zmodyfikowało.
Przywódca RPF jest w głębokiej rozterce. Szarpanina parlamentarna nie zastępuje 
mu przecież tej wielkiej walki, jaka toczy się na arenie światowej. Zaczyna się tedy 
uważnie przyglądać Paktowi Atlantyckiemu. Spostrzega jednostronność układu, który 
„ani nie zmusza, ani nie przygotowuje Stanów Zjednoczonych do szerokiego udziału 
w bezpośredniej i natychmiastowej obronie naszego kontynentu" — komunikuje 
w Bordeaux wynik tej analizy słuchającym go tłumom. De Gaulle'owi nie podobało się 
także to, że pakt nie chronił krajów Afryki północnej. Według wygłaszanych w owym 
czasie przez generała poglądów, blok powinien był obejmować właściwie wszystko: 
Europę zachodnią i Afrykę północną, gdzie dowództwo powierzone zostałoby Francji, 
Bliski Wschód pod odpowiedzialnością Anglii oraz Daleki Wschód pod kontrolą Ameryki. 
Amerykanie, trzeba stwierdzić, poszli z biegiem czasu po tej linii, tworząc trzy odrębne 
pakty militarne dla każdej z tych stref poza Afryką północną, na której de Gaulle'owi 
najbardziej zależało. Daleki jest jeszcze czas, gdy pod żadnym pozorem nie pozwoli się 
nikomu mieszać do konfliktu algierskiego i gdy będzie z taką energią zwalczał 
wszechwładzę NATO.
Dla zrozumienia ówczesnego stanowiska de Gaulle'a musi się brać pod uwagę 
kontekst, z jakiego wypływały te poglądy. Był to okres, w którym runęła — jak już 
stwierdziliśmy — cała konstrukcja francuskiej polityki zagranicznej. Nie mogło już być 
mowy o rozbiciu Niemiec zachodnich na multum małych państewek, przepadła sprawa 
umiędzynarodowienia Ruhry; wobec tego, że Anglia oddalała się od Europy 
kontynentalnej, Paryż stracił sojusznika zza kanału La Manche; Włochy i Hiszpania były 
bardzo słabe i nie mogły się wówczas liczyć jako partnerzy; konieczność pomocy 
finansowej USA i zależność od Amerykanów powodowały oddalenie się Francji 
od ZSRR; sytuacja w Indochinach była coraz cięższa, Paryż nie na żarty wplątał się 
w nową wojnę. Razem składało się to na prawdziwą izolację. De Gaulle szukał więc 
wyjścia i w tych poszukiwaniach miotał się wśród pomysłów, które zaskakująco 
kontrastują z całą jego polityką lat późniejszych.
Pakt Atlantycki, de Gaulle pojął to szybko, oznaczał dla Francji rezygnację z wielu 
idei. Ale czym je zastąpić? Zimna wojna uniemożliwiała porozumienie z ZSRR. 
Niebywale rozhukana i wszechobecna propaganda lansowała antykomunizm 
we wszystkich jego formach. Był to czas powszechnej dezorientacji. Wystarczy przyjrzeć 
się temu, co pisali i mówili czołowi politycy Francji, aby zobaczyć, jak dalece sami 
jeszcze nie wiedzieli, ku czemu idą.
„Niemcy — oświadczał minister spraw zagranicznych Robert Schuman — nie 
wchodzą do NATO, ponieważ nie mają wojska i nie mogą go mieć".
„Remilitaryzacja Niemiec zawarta jest w Pakcie Atlantyckim jak płód w jaju" — pisał 
jednocześnie Hubert Beuve-Mery w dzienniku „Monde".
De Gaulle usiłował więc przeniknąć mroki przyszłości, podobnie jak próbowali to 
robić inni. W odniesieniu do NRF proponował tedy zawarcie przede wszystkim układu 
ekonomicznego między Paryżem a Bonn. „W wielu produktach ekonomika niemiecka 
i francuska — przekonywał na konferencji prasowej 14 listopada 1949 r. — uzupełniają 
się wzajemnie... Nasza Afryka ma mnóstwo produktów, których brakuje Niemcom". 
I nieco później w marcu 1950 r.: „Olśniewająca jest perspektywa tego, co mogłyby dać 
wspólnie walory niemieckie i francuskie łącznie z Afryką..." Zachwycał się wtedy także 
bez zastrzeżeń tą konstrukcją Europy zachodniej, którą będzie potem twardo i przy 
każdej okazji krytykował:
„Jedność Europy w jej ekonomice, kulturze, obronie; konfederacja narodów 
z ładunkiem tej jedności; zwołanie zgromadzenia posiadającego mandat upoważniający 
do budowy pierwszych podwalin i do poddania ich powszechnej ratyfikacji, oto rzecz, 
na którą obywatele Europy powinni się zdecydować".
Wszystko to brzmi w całości jak sen, ale słowa „obywatele Europy" w ustach de 
Gaulle'a wydają się wręcz nieprawdopodobne. A jednak tak właśnie mówił w Bordeaux 
25 września 1949 r., niemal nazajutrz po powstaniu Rady Europy, urzędującej od maja 
1949 r. w Strasburgu i powstałej z inicjatywy Roberta Schumana, który pełen był zresztą 
i innych pomysłów. W rok później należała do nich tak zwana Wspólnota Węgla i Stali, 
która otrzymała początkowo, z dniem 9 maja 1950 r., miano planu Schumana. Autorem 
bezpośrednim był Jean Monnet. Robert Schuman wystąpił z tą propozycją jako minister 
spraw zagranicznych. Szło tu notabene o to, czego się domagał de Gaulle: 
o współpracę NRF i Francji w dziedzinie węgla oraz stali, dwóch podstawowych 
przemysłów wojennych. Miał to być naturalnie wstęp do późniejszej współpracy 
politycznej.
Jak widzimy, de Gaulle był orędownikiem owej współpracy ekonomicznej, 
zaczynającej się od węgla i stali. Dlaczego? Należy sądzić, że nie było to rzeczą 
przypadku. RPF jako partia miała sporo powiązań z ciężkim przemysłem francuskim, 
który marzył o sprzymierzeniu się z zachodnioniemieckim. Skoro nie udał się pierwszy 
wariant, polegający na zagarnięciu kopalń i hut zza Renu, przystępowano do realizacji 
drugiego: współpracy. Generał występuje tu wyraźnie jako rzecznik interesów ciężkiego 
przemysłu Francji. Poparcie tych kół jest mu bardzo potrzebne. Taki ruch jak RPF 
wymagał przecież pieniędzy. Skąd je brać? Ze składek członkowskich? RPF liczyła 
około 400 tysięcy członków. W samym Paryżu zajmowała trzy duże domy i dwa wielkie 
lokale, wynajęte przez Malraux przy placu Opery dla celów propagandowych i dla 
posiedzeń kierownictwa partyjnego. Z pomocą przychodziła zorganizowana Prywatna 
Unia Pomocy dla Akcji Narodowej Generała de Gaulle'a. Tak się to nazywało. 
Skarbnikiem był niejaki Fillon, jeden z dyrektorów arcypotężnego Banku Rothschilda, 
jednego z pięciu największych banków Francji. W ten sposób powstał nader istotny styk 
RPF z bankami i ciężkim przemysłem, które widziały w tym dobrą lokatę kapitałów 
i zabezpieczenie swych interesów. Wystąpienia de Gaulle'a na rzecz współpracy 
ekonomicznej między Francją a NRF wypływały niewątpliwie z tego źródła, którego 
istnienia nie da się przeoczyć. Dodajmy w tym miejscu, że najbliższym 
współpracownikiem pana Fillona stał się rychło Georges Pompidou, który okazał 
zadziwiający zmysł do spraw finansowych.
W ciągu 18 miesięcy plan Schumana doprowadzi do powstania Europejskiej 
Wspólnoty Węgla i Stali, ratyfikowanej w grudniu 1951 r., czyli do tego, co stało się 
podstawą Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej — EWG. Opinia publiczna była wtedy 
najzupełniej zdezorientowana. Poza komunistami nikt nie protestował.
25 czerwca 1950 r. wybuchła wojna koreańska, która miała przez trzy lata (do 27 
lipca 1953 r.) towarzyszyć wszystkim wstrząsom ówczesnego układu stosunków 
międzynarodowych.
De Gaulle zareagował na to w sposób charakterystyczny dla swojej ówczesnej 
taktyki politycznej:
„Interwencja amerykańska — oznajmił 10 lipca 1950 r. przedstawicielowi agencji 
UP Bradfordowi — ma ogromne znaczenie. Po raz pierwszy świat konstatuje po obu 
stronach żelaznej kurtyny, że Stany Zjednoczone mogą wystąpić przeciw 
komunistycznej dominacji daleko poza swymi granicami, dając nie tylko pieniądze 
i propagandę, lecz także własną siłę i krew... Bój, który Francja prowadzi od czterech lat 
w Indochinach, należy do tej samej walki. Ludzie złej woli, oskarżający Francję 
o kolonializm, podczas gdy zwalcza ona Ho Szi Mina, zrobiliby lepiej, gdyby umilkli".
W deklaracji złożonej w tydzień później de Gaulle domagał się znów podziału 
kompetencji w bloku atlantyckim na wspomniane już trzy części, z tym że Francja 
odgrywałaby przewodnią rolę w Europie i rzecz zostałaby oparta na odrębnym układzie 
między Paryżem a Bonn. Myśl generała jest tu przejrzysta. Idzie mu o dwa filary 
przyszłej polityki francuskiej pod jego kierownictwem: o hegemonię Francji w Europie 
zachodniej i o kontrolowanie przez Paryż poczynań bońskich. W deklaracji tej pada 
po raz pierwszy tajemnicze zdanie: „...nadzieja odrodzi się od Atlantyku aż do Uralu". 
Warunek? Taki właśnie podział systemu obronnego: Francja w Europie, Anglia 
na Bliskim Wschodzie, USA na Dalekim, „a wszystko pod najwyższym kierownictwem 
Rady Mocarstw i jej połączonego sztabu". Nic więcej. Ani słowa wyjaśnienia, co de 
Gaulle rozumiał przez ową nadzieję od Atlantyku do Uralu. Faktem jest, że zdanie to 
wyszło spod jego pióra 17 sierpnia 1950 r. Będzie doń wielokrotnie wracał, ale nigdy nie 
wyjaśni swej wizji. Jedno jest pewne, że już wtedy jego koncepcje Paktu Atlantyckiego 
i Europy zachodniej odbiegały całkowicie od amerykańskich. Zgadzał się bowiem 
na zasady, nie na treść. Sprzeczność ta będzie się ciągle pogłębiała, choć nie od razu 
da się ją dostrzec.
W lipcu 1950 r. obejmuje władzę dwunasty z kolei gabinet IV Republiki. Na jego 
czele stoi René Pleven, jeden z towarzyszy de Gaulle'a w wojennych latach londyńskiej 
emigracji. W skład tego rządu, liczącego aż 33 ministrów, wchodzi jako minister bez teki 
członek RPF i radykałów równocześnie, Giacobbi. Otrzymał on zadanie zreformowania 
ustawy wyborczej; jego projekt uznano za zbyt gaullistowski, względnie za sprzyjający 
gaullistom. Wywoła to mnóstwo krytyk. Podejrzenia kierowały się szczególnie pod 
adresem Pievena. Oskarżano go o dążenie do amalgamatu złożonego z gaullizmu 
i tradycyjnych partii. W kraju panowała ciągle atmosfera niepokoju. 15 sierpnia 
na przykład wybuchły bomby, które podłożono w lokalach partii komunistycznej w Nicei, 
Levallois, w redakcji tygodnika „Action". W wielu miastach odbywały się duże 
demonstracje przeciw wojnie w Indochinach. Władze reagowały na to, usuwając 
bezprawnie komunistów ze stanowisk merów i radnych.
23 października 1950 r. Związek Radziecki, który od lipca 1949 r. dysponował już 
bombą nuklearną, wystąpił na forum ONZ z propozycją zakazu użycia broni jądrowej, 
redukcji klasycznego uzbrojenia o jedną trzecią i zawarcia układu o nieagresji między 
pięcioma wielkimi mocarstwami. Odpowiedzią na to było 26 października przemówienie 
Roberta Schumana, który przedstawił Zgromadzeniu Narodowemu plan remilitaryzacji 
Niemiec. Już nazajutrz Rada NATO postanowiła zorganizować w Europie naczelne 
dowództwo atlantyckie. 11 grudnia de Gaulle zabrał głos w sali recepcyjnej ratusza 
w Lille. „Zbliża się burza" — zaczął złowrogo i zażądał, by Francja posiadała stale pod 
bronią armię złożoną z 20 dywizji, 5 tysięcy samolotów oraz marynarki wojennej 
o wyporności 350 tysięcy ton. Obok akcentu wojennego przemówienie to zawiera 
jeszcze drugi — praktyczny. De Gaulle wzywa przemysł do rozwinięcia wszystkich sił 
w kierunku produkcji uzbrojenia. Zrozumiałe. Operacja jest bardzo zyskowna. Bank 
Rothschilda i inni finansujący RPF musieli to dostrzec, zanim zostało wygłoszone 
przemówienie.
15 grudnia 1950 r. Moskwa przesłała rządowi francuskiemu notę, w której 
przypominała mu brzmienie 3 i 5 art. układu francusko-radzieckiego z grudnia 1944 r. 
Dokumentu, który wtedy podpisał de Gaulle.
„Wysokie Układające się Strony zobowiązują się przedsięwziąć w obopólnym 
porozumieniu, przy zakończeniu obecnego konfliktu z Niemcami, wszelkie środki 
potrzebne do wyeliminowania nowej groźby ze strony Niemiec i sprzeciwić się wszelkiej 
inicjatywie, która mogłaby umożliwić nową próbę agresji z ich strony".
„Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie zawierać żadnego sojuszu 
i nie przystępować do żadnej koalicji skierowanej przeciwko jednej z nich".
Daleki, bardzo już daleki wydawał się w tym momencie grudzień 1944 r. A przecież 
to było zaledwie sześć lat temu.
XIV
„Samotność była mi pokusą.
Dziś jest mi przyjacielem.
Kim innym się zadowolić,
gdy się na swej drodze
spotkało Historię?"
CHARLES DE GAULLE, „PAMIĘTNIKI WOJENNE", T. III
Początkiem końca dziwnego i jedynego w życiu de Gaulle'a okresu partyjnego 
(RPF mimo wszystkich dziwactw była przecież partią polityczną) był marzec 1951 r. 
Rząd Plevena musiał wtedy ustąpić na rzecz gabinetu premiera Queille'a, radykałowie 
zaś podjęli uchwałę, w której ekskomunikowali bigamię partyjną, to znaczy 
przynależność do dwóch ugrupowań politycznych równocześnie. Decyzja ta 
uniemożliwiła wszystkim radykałom udział w gaullistowskim RPF. Na wniosek Herriota 
wykluczeni zostali wtedy z szeregów radykałów jako gaulliści: Chaban-Delmas, stojący 
na czele federacji tej partii w departamencie Gironde, i Michel Debré. Za nimi poszli inni, 
ale część pozostała pod egidą radykałów. Była to pierwsza rysa w wigilię nowych 
wyborów parlamentarnych, mających się odbyć w czerwcu.
De Gaulle wiódł swoje RPF do tej batalii bez żadnej specjalnej zmiany haseł. 
Na afiszu opublikowanym przez RPF 13 kwietnia 1951 r., zatytułowanym: „Dla dobra 
Francji i Republiki apeluję do Was", można było m. in. przeczytać:
„Droga Francji wiedzie wzdłuż przepaści. Ci, którzy prowadzą, chwieją się przy 
każdym kroku. Dość tego! Aby przewodzić narodowi, trzeba państwa sprawiedliwego 
i silnego".
9 maja 1951 r. parlament uchwalił wreszcie, po sześciu miesiącach dyskusji, 
zmodyfikowaną ustawę wyborczą. Wprowadzała ona novum w postaci tak zwanego 
powinowactwa. Partie polityczne otrzymywały teraz prawo organizowania w różnych 
miejscowościach przed głosowaniem bloków wyborczych stronnictw „spowinowaconych" 
i wystawienia jednej listy. Zgodnie z tym prawem, jeżeli lista „spowinowacona" 
uzyskiwała większość absolutną, wówczas pozostałe partie nie otrzymywały już 
żadnego mandatu. Ostrze ustawy zwrócone było przeciw komunistom. Szło o to, by inné 
ugrupowania, blokując swe listy, eliminowały kandydatów FPK.
W głosowaniu nowa ustawa przeszła 332 głosami, głównie SFIO i MRP, przeciw 
248. Przeciw byli przede wszystkim komuniści, ale — o dziwo (parlamentaryzm lubi 
takie paradoksy) — u ich boku znaleźli się deputowani gaullistowskiego RPF. De Gaulle 
bez wahania demaskował monstrualne oszustwo wyborcze, jakie tu popełniono. Według 
uchwalonej ustawy partie „spowinowacone" musiały bowiem zawsze wyjść na swoje: 
nawet w przypadku nieuzyskania większości absolutnej wygrywały, gdyż wtedy 
rozdzielano miejsca między kandydatami na zasadzie proporcjonalnej. Naturalnie 
gaulliści okazywali się nieoczekiwanie równie poszkodowani jak komuniści, ponieważ 
nie mieli się z kim blokować. Musieli jednak wypaść w wyborach gorzej od FPK, gdyż 
byli o wiele słabsi. Każda próba przekonania de Gaulle'a, że należałoby szukać 
sojuszników, kończyła się fiaskiem. Generał odmawiał w przekonaniu, że rozmaite małe 
ugrupowania, które nowa ustawa wręcz skazywała na zagładę, skupią się pod 
sztandarami RPF. W rezultacie w przeddzień wyborów ukształtowała się następująca 
konfiguracja sił: trzy partie zblokowane: SFIO, MRP i radykałowie oraz idące przeciw 
nim samotrzeć do urn FPK na lewicy i RPF na prawicy.
RPF z de Gaulle'em na czele rozwijała olbrzymią propagandę, szczególnie zaś 
antykomunistyczną.
Niewiele to dało. Generał był nie najlepszym strategiem na polu walki 
międzypartyjnej. To naprawdę nie było jego miejsce. Skończyło się tak, jak było 
do przewidzenia. Trójkoalicja wygrała. Uzyskała 308 miejsc w Zgromadzeniu 
Narodowym. Komuniści otrzymali 101 zamiast 180, które mieliby przy systemie 
proporcjonalnym, RPF — 117 zamiast 144. Najcięższą klęskę poniosła katolicka MRP, 
która straciła część członków na rzecz innych ugrupowań. Natychmiast po wyborach 
koalicja rozpadła się. Nie łączyło ją nic poza chęcią zajęcia miejsc w parlamencie. De 
Gaulle obserwował tę grę z rosnącym obrzydzeniem. Deputowani jego własnej partii też 
dali się w nią wciągnąć. Coraz wyraźniej ukazywało się, że najwyższym celem było dla 
nich utrzymanie własnego fotela w parlamencie, a nie dojście generała do władzy. 
Stawało się to nie do zniesienia.
Kryzys, a raczej pierwszy jego sygnał, można usytuować w marcu 1952 r. podczas 
inwestytury rządu Pinaya. Przeszła ona 324 głosami przeciw 206, głównie socjalistów 
i komunistów. Deputowani RPF mieli zgodnie z zaleceniami swej partii wstrzymać się 
od głosu. Uczyniło to jednak tylko 89 członków RPF, natomiast 27 (jeden był nieobecny) 
głosowało „za". Poważny wyłom. 4 czerwca 1952 r. grupa „odszczepieńców" wezwana 
przed oblicze Krajowej Rady RPF odmówiła zmiany stanowiska. Wykluczono ich więc 
z partii, ale krok ten nie mógł już zatrzymać postępującego upadku. RPF wyraźnie traciło 
zwolenników. Istniały nieomylne znaki, które dowodziły degrengolady. W wyborach 
uzupełniających w Paryżu 22 czerwca, kiedy trzeba było zastąpić jednego 
z deputowanych, kandydat RPF otrzymał tylko 14 proc. głosów zamiast 24 proc, które 
zebrał w poprzednim roku.
Niewątpliwie bezpośrednią przyczyną pogłębiającego się kryzysu był publiczny 
spór z „odszczepieńcami". Zaatakowali oni frontalnie i bezpośrednio katastrofizm de 
Gaulle'a w jego wystąpieniach; zarzucali mu, że fantazjuje.
„Wszelka metoda, która prowadziłaby do systematycznej opozycji, jałowej 
i niepopularnej w oczekiwaniu nieuniknionej katastrofy, wydaje nam się bez wyjścia. 
Sądzimy, że nie można wszystkiego podporządkowywać fatalistycznej koncepcji historii, 
podczas gdy codziennie musimy się zmagać z konkretnymi realiami".
Było to bolesne i celne. Propaganda, którą uprawiał de Gaulle, wyfantazjowane 
przez niego apokaliptyczne obrazy nieuchronnego konfliktu, który faktycznie wcale nie 
groził, cały ten arsenał był dobry pod względem stylu, ale oderwany od rzeczywistości. 
Nic się z tego nie sprawdzało; nie mogło to więc na dłuższą metę działać. Jeśli robi się 
to często i — jak widzieliśmy — wciąż w tym samym tonie, rzecz przestaje brać.
De Gaulle odpowiedział „dezerterom" w żołnierskim stylu:
„Można obozować na jakiejś pozycji, czekając na zupę, nie można jednak wygrać 
bez walki. Ci, którzy nie chcieli walczyć, poszli po zupę..."
Niewiele to pomogło, gdyż były i głębsze przyczyny rozkładu RPF. Oto po raz 
pierwszy od zakończenia wojny rządowi francuskiemu udało się zahamować inflację 
i drożyznę oraz stworzyć podstawy pewnej stabilizacji. Realizatorem tego osiągnięcia 
był nowy szef rządu Christian Pinay, deputowany Loary od 1936 r., człowiek będący 
całkowitym przeciwieństwem de Gaulle'a. Niezwykle prosty w obejściu, o jak najbardziej 
przeciętnym wyglądzie, drobny przemysłowiec czy większy rzemieślnik, jeśli kto woli 
(właściciel niewielkiej garbarni), mer małego miasta, budził powszechne zaufanie. 
Podobał się ludziom. Prosty i nie „czarował". Doradcą Pinaya był inspektor finansów 
Rueff, jeden z ekspertów Poincarégo w 1926 r., zwolennik jak najbardziej klasycznej 
ekonomiki. Ci dwaj lansowali politykę, która w pierwszym rzędzie doprowadziła 
do uporządkowania sprawy płac. Wprowadzili mianowicie ruchomą skalę, umożliwiającą 
zmiany wysokości najniższych zarobków zależnie od sytuacji: można je było, operując 
pewnymi rezerwami, podwyższać, gdy ceny szły w górę. Posunięcie to zostało przyjęte 
z dużym zadowoleniem przez najniżej uposażonych. Ogłoszona jednocześnie amnestia 
podatkowa dla właścicieli kapitałów ukrywanych za granicami Francji spowodowała 
powolny ich powrót do banków narodowych. Pinay ogłosił też pożyczkę. Subskrybenci 
otrzymywali bony, które gwarantowały im — w razie spadku wartości waluty w stosunku 
do parytetu złota — otrzymanie wyrównania. Nowy szef rządu wystrzegał się poza tym 
jak ognia ciągłych zmian w zarządzeniach, co powoduje w społeczeństwie nerwowość. 
Nie wprowadzano więc żadnych nowych podatków i zahamowano wydatki inwestycyjne. 
W tej atmosferze i wobec poprawiającej się koniunktury światowej ceny przestały iść 
w takim tempie w górę. Francuz zaczął ufać, że ceny artykułów handlowych 
niekoniecznie muszą ciągle rosnąć.
Wszystko to, co zjednywało Pinayowi zaufanie przeciętnych konsumentów (nie 
partii, a właśnie ludzi), skupiało się automatycznie przeciw de Gaulle'owi i jego 
Zgromadzeniu Ludu Francuskiego. Przestano wierzyć w zbliżającą się Apokalipsę. 
Kandydat na zbawcę od chaosu nie miał więc w tych warunkach szans. Moment 
psychologiczny minął.
Doświadczenie liberalne nie trwało naturalnie długo. Pod koniec 1952 r. ceny znów 
podskoczyły w wyniku rozmaitych spekulacji. Pinay dałby sobie może z tym radę, gdyby 
nie sprawa Europejskiej Wspólnoty Obronnej, o której jeszcze będzie mowa. Układ ten 
został przez Pinaya podpisany w maju 1952 r. w Paryżu, ale parlament nie ratyfikował 
tekstu, gdyż rząd nie złożył na czas wniosku. Pinay, ostro krytykowany przez MRP, 
podał się do dymisji, a problem ratyfikacji wlókł się przez pełne dwa lata.
Nowy kryzys rządowy nie pomógł jednak RPF. Pinay i niezależna od niego 
ewolucja sytuacji były przeciw gaullistom.
Dowiodły tego kolejne wybory miejskie 26 kwietnia 1953 r. Z 26 proc, jakie partia 
de Gaulle'a miała w zarządach miast po wyborach w 1947 r., nie zostało więcej niż 10,6 
proc. W praktyce w Paryżu na przykład z 52 deputowanych zostało 10, w Marsylii z 25 
— tylko 4, w Lyonie z 23 — zaledwie 7.
Generał pojął, że tę batalię przegrał. Rozwiały się złudzenia o możliwości 
zwycięstwa na tej drodze. Jego taktyka poniosła klęskę.
„Zgromadzenie musi się przede wszystkim oddalić od reżimu, który jest jałowy 
i którego nie można chwilowo zmienić. Jako zgrupowanie polityczne nie powinno 
rozwijać żadnej wspólnej akcji na platformie wyborczej ani parlamentarnej" — brzmiała 
decyzja de Gaulle'a z 6 maja 1953 r. W praktyce oznaczało to, że poszczególni 
członkowie RPF mogą występować teraz wyłącznie we własnym imieniu. Grupa 
parlamentarna tej partii przemianowała się więc na Republikańską Unię Akcji Społecznej 
— URAS — (Union Républicaine d'Action Sociale). Wielu innych rozproszyło się. 
Jeszcze inni postanowili czekać.
Posunięcie de Gaulle'a było w gruncie rzeczy bardzo zręczne. Usuwając z areny 
walki parlamentarnej RPF, pozbawiał swoich antagonistów tego, co ich w bardzo 
poważnej mierze łączyło, to znaczy wspólnego przeciwnika. Mimo woli stanowiło to 
dotąd pewne źródło ich siły, było hasłem mobilizującym do działania. Teraz je tracili. 
Jednocześnie on sam wysforował się naprzód. Wiedział, że społeczeństwo o wiele 
bardziej interesują wybitne jednostki niż liczne i nieuchwytne w swej szarpaninie 
ugrupowania IV Republiki. Swoim krokiem podkreślał wyższość, jaką posiadał nad 
partiami. Od tej chwili miał to być jego główny atut w grze.
Wśród osób, które doradzały de Gaulle'owi odsunięcie się od RPF, istotną rolę 
odegrał Georges Pompidou. Zbliżył się on wtedy do generała jeszcze bardziej poprzez 
Fundację im. Anny de Gaulle. Instytucję tę, opartą na kapitałach, jakich dostarczały 
wpływy z publikacji „Pamiętników wojennych", miała pod swoją opieką pani de Gaulle. 
Zajmowano się nieszczęśliwymi i nieuleczalnie chorymi dziećmi. Fundacja popadała 
jednak w częste kłopoty finansowe. Znikły one całkowicie wkrótce po objęciu 
administracji przez Georgesa Pompidou. Odtąd wraz z Olivierem Guichardem przebywał 
on prawie ciągle w pobliżu generała.
Było ich tam więcej. Roger Frey, Jacques Foccart, André Malraux, Jacques 
Chaban-Delmas, Jacques Soustelle. Naradzali się z generałem, zbierali się, nawiązywali 
i podtrzymywali kontakty z prasą, z wpływowymi ludźmi, z rozmaitymi ugrupowaniami 
byłych kombatantów i aktualnie niezadowolonych z reżimu. Najbardziej nieokreślony 
w tym towarzystwie Jacques Foccart, tajemnicza osobistość, o której będzie jeszcze 
mowa, jak i o innych zresztą, miał on jeden określone zajęcie: robił interesy handlowe, 
„małe interesy", jak się wyrażał de Gaulle. Trzymali się razem. Już nazajutrz po decyzji 
generała w sprawie RPF jeden z nich, André Diethelm, rozesłał do deputowanych tej 
partii list następującej treści:
„Jeśli generał uznał za stosowne zwrócić nam na razie swobodę działania, 
powinniśmy wszelkimi środkami zachować wewnętrzną spoistość".
W rezultacie gaullistowscy deputowani zebrali się i podjęli rezolucję, w myśl której 
postanowili „zachować ścisłą solidarność, aby bronić tych samych celów". Nad 
sekretariatem generalnym zamrożonej przez własnego wodza partii czuwali do końca 
Louis Terrenoire i Jacques Foccart.
„Nie mając więcej żadnych określonych celów na najbliższą metę... komitety RPF 
obracały się w próżni, przekształcały w zwykłe kluby gaullistowskie, pełne melancholii 
w oczekiwaniu czegoś w rodzaju Wielkiego Wieczoru rysującego się na coraz 
odleglejszym horyzoncie" — wspomina ten okres Jacques Soustelle.
De Gaulle przyjeżdżał od czasu do czasu do Paryża. Składał oświadczenia, 
odbywał konferencje prasowe. Poza tym pisał intensywnie „Pamiętniki". Było to 
generalne „wielkie oczekiwanie". Gaulliści nie zdemobilizowali się. Nie złożyli broni. 
Czekali na swoją godzinę i bez wątpienia systematycznie ją przygotowywali. Nie poddali 
się „systemowi", nie zaakceptowali reżimu parlamentarnego. Obserwowali, jak rozkładał 
się od wewnątrz i od zewnątrz; patrzyli na jego postępującą sklerozę.
W sierpniu 1953 r. władze francuskie pozbawiły tronu sułtana Maroka, posługując 
się do tego celu paszą Marrakeszu, el Glaoui. Był to krok niesłychany, gdyż Maroko nie 
stanowiło oficjalnie kolonii francuskiej, ale jedynie protektorat. Posunięcie, którym 
zawsze będzie się szczycił Georges Bidault, spowodowało w Maroku napiętą sytuację, 
która nie pozostała bez wpływu na to, co i tak działo się już w Algierii i Tunezji. Przed 
Francją zaczął się zarysowywać drugi front kolonialny obok Indochin, gdzie działania 
wojenne ugrzęzły całkowicie beznadziejnie.
Sprawą, która poważnie wstrząsnęła francuskim życiem politycznym i opinią 
publiczną, była jednak wlokąca się miesiącami debata nad ratyfikacją Europejskiej 
Wspólnoty Obronnej, organizacji, która miała w praktyce zintegrować armie krajów 
Europy zachodniej pod dowództwem Amerykanów, a w dalszej perspektywie objąć 
również NRF. Jeszcze jedna idea Roberta Schumana, gorąco poparta przez sekretarza 
stanu USA Johna Fostera Dullesa i podpisana przez Pinaya, który z pewnością miał 
szczęśliwszą rękę do finansów.
Cała Francja rozkołysała się od kampanii przeciw temu projektowi. Od sprawy 
Dreyfusa nigdy dotąd namiętności polityczne nie osiągnęły tak wysokiej temperatury. 
Bądź co bądź szło o nie byle jaką sprawę: Francja miała wcielić swe wojsko do wspólnej 
armii europejskiej. Popierali ten projekt socjaliści z SFIO, katolicy z MRP i tak zwani 
niezależni. „Przeciw" byli w przedziwnym połączeniu: komuniści i radykałowie Herriota, 
indywidualnie zaś generałowie Weygand i de Gaulle, którzy niespodziewanie sami dla 
siebie znaleźli się na jednej platformie.
De Gaulle walczył przeciw temu projektowi przez cały rok. W najbliższym 
otoczeniu nazywał on tę kreację Frankensteinem, w nawiązaniu do słynnego filmu 
z Borisem Karloffem w roli głównej. Na konferencji prasowej w lutym 1953 r. generał 
stwierdził, że realizacja tego pomysłu oznaczałaby koniec niepodległości Francji. Gorąco 
i imiennie apelował do czołowych osobistości francuskich — Bidaulta, Plevena, Auriola, 
Jacquinota, Queuille'a — by sprzeciwiły się projektowi.
„Jest rzeczą oczywistą — mówił de Gaulle do dziennikarzy 25 lutego 1953 r. — że 
układ ten w połączeniu z obecną polityką amerykańską prowadzi bezpośrednio 
do wojskowej i politycznej hegemonii Rzeszy w Europie".
Nikt wtedy w tak jasny i wyraźny sposób nie precyzował tego niebezpieczeństwa 
poza de Gaulle'em i... komunistami. Działo się to w atmosferze niebywałego nacisku 
Stanów Zjednoczonych. W połowie grudnia 1953 r. Dulles, nie mogąc się doczekać 
ratyfikacji, posunął się do pogróżek. Mówił o pełnej rewizji polityki USA w stosunku 
do Francji; dawał do zrozumienia, że podjęte zostaną represje gospodarcze. 
W paryskich kołach politycznych wywołało to akurat odwrotny skutek. Oburzenie było 
powszechne. 12 listopada 1953 r. de Gaulle, znów na konferencji prasowej, zarzucił 
Waszyngtonowi, że w jego wersji sojusz z Francją jest czymś w rodzaju protektoratu.
Sprawa wlokła się jeszcze długo. Skończyła się dopiero w sierpniu 1954 r. Premier 
Mendčs-France poddał ją wtedy pod głosowanie. W wyniku trzydniowej, bardzo zażartej 
dyskusji — 28, 29 i 30 sierpnia — projekt został odrzucony większością 319 głosów 
przeciw 264. Był to jeden z rzadkich, naprawdę podniosłych momentów w historii IV 
Republiki. Zwycięscy deputowani wstali z miejsc i odśpiewali „Marsyliankę". Ministrowie 
— zwolennicy Europejskiej Wspólnoty Obronnej — Bourgčs-Maunoury, Claudius Petit 
i Emile Hugues podali się do dymisji. Do załamania EWO walnie przyczynił się de 
Gaulle. Wizja Europy podporządkowanej Amerykanom i Niemcom zachodnim była dla 
niego nie do przyjęcia.
Od grudnia 1953 r. Francja miała nowego prezydenta, René Coty'ego. Soustelle 
pisze w związku z tym o jakichś projektach, które kiełkowały w kołach RPF na temat 
kandydatury de Gaulle'a względnie generała Koeniga, bohatera spod Bir Hakeim. De 
Gaulle miał według Soustella zdecydowanie odrzucić takie pomysły. Odmówił też swego 
ewentualnego poparcia dla Koeniga, a nawet zgody na tę kandydaturę.
Epizod bez znaczenia. Ważniejsze sprawy wpływały już na wokandę polityczną.
Od 25 stycznia do 18 lutego 1954 r. odbywała się w Berlinie pierwsza od 1948 r. 
wspólna konferencja „wielkiej czwórki". Nie doprowadziła do żadnych szczególnych 
rezultatów, ale sam fakt, że przecież spotkano się przy jednym stole, miał już swoją 
wymowę — następowało odprężenie. 26 kwietnia inna konferencja międzynarodowa, 
tym razem w Genewie, skupiła przedstawicieli USA, Anglii i Francji z jednej, a ZSRR 
i Chin z drugiej strony. Omawiano sprawy azjatyckie z indochińską i koreańską na czele. 
Debaty były jeszcze w pełnym toku, gdy do Genewy nadeszła wiadomość o klęsce 
Francuzów 7 maja pod Dien Bien Phu, ważną bazą wojskową oblężoną od 13 marca.
Porażka ta miała dla Francji daleko idące następstwa nie tylko z powodu Ho Szi 
Mina. W południowej części Wietnamu, w Sajgonie, usadowili się Amerykanie, którzy 
lansowali „swego człowieka", Ngo Dinh Diema, i brutalnie wypierali Francuzów. 29 
czerwca 1954 r. uzgodniono podział Wietnamu wzdłuż 17 równoleżnika. Miały się tam 
z biegiem czasu odbyć wolne wybory, które zadecydowałyby o przyszłości tego kraju, 
ale Waszyngton nie dopuścił do tego. W wojnie tej Francja straciła 90 tysięcy żołnierzy 
zabitych (w tym 1900 oficerów i 6300 podoficerów), 114 tysięcy rannych, 28 tysięcy 
wziętych do niewoli, nie licząc miliardowych kosztów i strat moralnych trudnych 
do uchwycenia. Świat też przesunął się wtedy nad krawędzią katastrofy. W okresie bitwy 
pod Dien Bien Phu Francuzi zwrócili się do Amerykanów z propozycją użycia broni 
atomowej. Eisenhower zachował na szczęście zimną krew i odrzucił ten projekt. Inna 
rzecz, że jesienią tegoż roku otrzymał on od Kongresu upoważnienie do posłużenia się 
bronią jądrową w razie, gdyby Chiny podjęły skuteczny atak na czangkaiszekowców 
okupujących Tajwan. John Foster Dulles pisał o tych sprawach w magazynie 
ilustrowanym „Life". Niejeden raz światu groziła zagłada.
Co robił w tym czasie de Gaulle?
4 kwietnia 1954 r., akurat w dniu, w którym rząd francuski domagał się 
od Amerykanów realizacji owego planu „Sęp", opracowanego przez admirała Radforda 
i przewidującego użycie bomby atomowej w razie „niebezpieczeństwa 
komunistycznego", a na ulicach grupy jakichś oberwańców, których osłaniali policjanci 
komisarza Didesa, wznosiły okrzyki: „Niech żyje armia!", „Niech żyje Juin!", de Gaulle 
znajdował się w Paryżu. W trzy dni później — 7 kwietnia — odbył w hotelu „Continental" 
konferencję prasową, w toku której lansował nową ideę.
Wyobrażał sobie w niej Francję, która posiadając absolutną niezależność, mogłaby 
prowadzić własną politykę między Ameryką a Związkiem Radzieckim. Przewodnim 
motywem tej polityki byłoby odprężenie.
Warto zauważyć, jak szybko generał reagował na zmieniający się horyzont 
polityczny. Fakt, iż występował z taką myślą właśnie teraz, wypływał z analizy sytuacji 
w świecie. Generał zdawał sobie sprawę, że wojna indochińska się kończy. Widział też 
rysujące się odprężenie: rozmawiano wszak przy jednym stole w Berlinie, umawiano się 
w Genewie. Było rzeczą oczywistą, że widmo wojny światowej, mimo wciąż trwających 
napięć i niebezpieczeństw, nie jest takie znów bliskie. Co w tej sytuacji powinna robić 
Francja, jeżeli chce odegrać jakąś czynną rolę? Dla de Gaulle'a, bezwzględnego realisty 
i pragmatyka, jasne jest, że polityka odprężenia będzie obecnie najwłaściwsza.
„Prawdziwie francuska polityka — powiedział — wyznaczy sobie jako pierwszy cel 
doprowadzenie do odprężenia między dwoma antagonistycznymi blokami. Wysiłek ten 
będzie w pełni odpowiadał naszemu geniuszowi i naszej tradycji. Poza tym tacy, jakimi 
jesteśmy, i w położeniu, w jakim się znajdujemy, to znaczy wystawieni na ciosy par 
excellence i w pierwszym rzędzie, mielibyśmy na ogólnym porozumieniu wiele 
do zyskania i nic do stracenia. Nie ma poza tym państwa bardziej od nas 
kwalifikowanego do podjęcia niezbędnej inicjatywy. Nasze interesy nie rywalizują ani 
z Rosją, ani z Ameryką..."
Tak narodziła się idea arbitrażu Francji, która w polityce gaullizmu będzie ciągle 
jedną z linii przewodnich. Wizja jest bardzo szeroka. Na konferencji tej de Gaulle mówił 
bowiem znowu o Europie „rozciągającej się od Gibraltaru do Uralu i od Spitzbergenu 
do Sycylii, a nie ograniczonej do ugrupowania francusko-zachodnioniemieckiego, które 
miałoby istnieć pod hegemonią germanizmu w granicach Karola Wielkiego".
Co za definicja! De Gaulle ciągle obawia się odrodzenia militaryzmu 
zachodnioniemieckiego. W jego wizji wpływy NRF powinny być ograniczone i ściśle 
kontrolowane.
Sprawy potoczyły się oczywiście inaczej, ale uderza tu gorące poszukiwanie przez 
de Gaulle'a jakiejś aktywnej roli dla Francji. Aktywnej i pozytywnej równocześnie.
Jeszcze w tym samym roku Niemiecka Republika Federalna przystąpiła do NATO. 
31 lipca 1954 r. rząd francuski uznał „wewnętrzną autonomię" Tunezji. Odbyło się to 
bardzo uroczyście. W Tunisie znalazła się delegacja Paryża z premierem Mendčs-
France'em, marszałkiem Juinem i ministrem do spraw Maroka oraz Tunezji Christianem 
Fouchetem na czele.
W pierwszych dniach sierpnia Maroko było widownią gwałtownych zajść. Tłumy 
demonstrantów przeciągały ulicami miast. Oddziały wojska wkroczyły do Fezu. Byli 
zabici i ranni. Nie pomogło. Wszędzie ukazywały się napisy żądające odejścia 
Francuzów i powrotu sułtana z jego wygnania na Madagaskarze.
23 października 1954 r. rząd francuski otrzymał depeszę następującej treści:
„Bezpośrednie zagrożenie... Znajdujemy się niewątpliwie w przeddzień zamachów 
w Algierii... Ben Bella wydał rozkaz przejścia jak najszybciej do działań".
29 października prefekci Algierii w wyniku narady z merami i urzędnikami 
administracji doszli do wniosku, że alarm sprzed tygodnia był fałszywy. Minister spraw 
wewnętrznych Mitterrand był więc uspokojony.
1 listopada 1954 r. o godzinie 11.58 wszystkie redakcje abonujące serwis AFP 
otrzymały depeszę:
„Tej nocy w wielu punktach Algierii miały miejsce zamachy. Dokonali ich bądź 
pojedynczy ludzie, bądź małe, oddzielne grupy. Gubernator generalny Algierii podjął 
natychmiast odpowiednie środki, a minister spraw wewnętrznych przydzielił do jego 
dyspozycji dodatkowe siły policyjne. Wśród ludności panuje najzupełniejszy spokój".
Tak zaczęła się ośmioletnia wojna algierska.
Konferencja w Bandungu w kwietniu 1955 r. stanowiła memento dla wojny 
algierskiej, dla całego systemu kolonialnego. Narody 25 krajów, 1300 milionów 
mieszkańców, dawały znać przez swych przedstawicieli o swoim istnieniu. Przypominały 
o swoim powrocie do historii ludzkości. „Huk gromu" — powiedział o niej przyszły 
prezydent Senegalu, Leopold Senghor. Konferencja potępiła wszystkie rodzaje 
kolonializmu. Delegacja algierska, której członkowie przysłuchiwali się obradom jako 
obserwatorzy, była gorąco oklaskiwana. Prezydent Indii Nehru wystąpił z propozycją, 
aby Azja pomagała Afryce; biedni biednym. Propozycja wymowna i pełna znaczenia 
w przyszłości.
7 maja 1955 r. wobec przystąpienia Niemiec zachodnich do NATO Związek 
Radziecki anulował swoje układy z Francją i Anglią. Stały się one martwą literą. 
Na Zachodzie powstawała koalicja zbrojna wymierzona bez osłonek przeciw krajom 
Europy wschodniej. W dniach 11—14 maja w wyniku obrad w naszej stolicy doszło 
do podpisania Układu Warszawskiego. Replika na blok NATO i na remilitaryzację NRF. 
Posunięcia te były równoległe do posunięć odprężeniowych: 10 maja Moskwa 
proponowała znów kroki w kierunku powszechnego rozbrojenia, 11 — spotkanie 
wielkich mocarstw w Genewie, 15 — podpisany został traktat pokojowy (austriacki) 
w Wiedniu. 26 maja delegacja rządowa ZSRR pojechała do Belgradu dla normalizacji 
napiętych od 1948 r. stosunków z Jugosławią.
Tak więc państwa socjalistyczne, podejmując środki obronne wobec militarnych 
decyzji Zachodu, dawały równocześnie do zrozumienia Białemu Domowi i jego 
partnerom z NATO, że w każdej chwili gotowe są do kroków odprężeniowych, ale też nie 
dadzą się zastraszyć pogróżkami wojennymi.
De Gaulle nie przeczuwał wtedy, należy sądzić, że cały ten bieg wydarzeń 
przybliża jego godzinę. W 1955 r. zaczynały narastać sprawy, które rychło doprowadzą 
do daleko idących zmian. Francja musi bowiem prawie w tym samym czasie przyznać 
pełną niepodległość Tunezji i Maroku. Wystarczy spojrzeć na mapę, aby zobaczyć, co to 
oznaczało. Dwa kraje, leżące po obu stronach Algierii, stały się niezależne. Tylko ona 
pozostała w środku jak enklawa, w której Francuzi z uporem usiłowali zachować swój 
stan posiadania i prowadzili coraz bardziej morderczą wojnę, która nie miała i nie mogła 
mieć najmniejszych perspektyw. IV Republika zabrnęła jednak w tę pułapkę i nie będzie 
już miała żadnych szans wydostania się z niej. Czas generała nadchodził, on jednak 30 
czerwca 1955 r. urządził coś w rodzaju swego pożegnania z polityką.
— Wszystko wskazuje na to — powiedział dziennikarzom zebranym na konferencji 
prasowej — że upłynie sporo czasu, zanim się znów spotkamy. Mam zamiar nie 
interweniować więcej w dziedzinie, która nazywa się biegiem spraw publicznych.
Faktycznie nie miał już prawie po co przyjeżdżać do Paryża. Jak wspomina 
Soustelle, próśb ze strony różnych osób o audiencję przy ulicy Solferino było coraz 
mniej. De Gaulle rozpuścił swoje biuro. Olivier Guichard przyjął posadę attaché 
prasowego w Sekretariacie do Spraw Energii Atomowej, Pompidou dostał dzięki 
Fillonowi stanowisko w banku barona Guya de Rothschilda. Oczywiście obaj nie stracili 
kontaktu z generałem, pozostali jego najwieniejszymi przybocznymi, często go 
odwiedzali, ale nie było to już to co dawniej.
De Gaulle był głęboko rozgoryczony.
— Francuzi — gderał — są jak woły. Francja? Da o sobie znać nie wcześniej niż 
za jakieś 50 lat.
Soustelle, który należał wtedy do bliskiego otoczenia generała, notuje te słowa 
i pisze, iż de Gaulle „pełen był sarkazmu pod adresem polityków, parlamentarzystów, 
prasy, ludzi interesu, prawomyślnych i feudałów". „Gnębiła go — wspomina Soustelle — 
francuska dekadencja i własna bezsiła w przerwaniu tego fatalnego kursu. W jego 
umyśle toczonym samotnością mieszały się dwie ostre troski: szlachetny niepokój 
o przyszłość Francji, a także, mimo zdań o rezygnacji, bardziej osobisty smutek. 
Usunięty ze sceny światowej, dostrzegał wyłącznie miernotę i płaskość tych aktorów, 
którzy pokazywali się bez niego. Był niepocieszony, ponieważ nie mógł grać bardzo 
wielkiej roli, pierwszej we Francji, jednej z pierwszych w świecie..."
Prawie cały czas spędzał de Gaulle teraz w swojej bibliotece w Colombey, 
pogrążony w rozmyślaniach. Miał już 65 lat. Czy w tym wieku można jeszcze coś 
zaczynać? Patrzył i patrzył przez okno na „daleki, mglisty, smutny horyzont, 
melancholijne lasy, łąki, pola i ugory, prastare, zwietrzałe, pogodzone z losem góry..."
„Cisza wypełnia mój dom — notował w „Pamiętnikach wojennych". — Z narożnego 
pokoju, w którym spędzam większą część dnia, sięgam okiem daleko na zachód. 
Na przestrzeni piętnastu kilometrów nie widać ani jednego zabudowania. Ponad równiną 
i lasami wzrok mój błądzi po zboczach opadających ku dolinie rzeki Aube, a potem 
po przeciwległych stokach. Z małego wzniesienia w moim ogrodzie ogarniam 
spojrzeniem dzikie kotliny, które las okala niby morze omywające przylądek. Widzę, jak 
noc zapada nad tym krajobrazem. A gdy potem patrzę na gwiazdy, przenika mnie 
świadomość znikomości rzeczy ludzkich... Ileż godzin mija, w ciągu których tylko 
czytam, piszę i marzę. Wtedy żadna iluzja nie osładza mego gorzkiego spokoju.
A jednak w małym parku — okrążyłem go piętnaście tysięcy razy! — rzadko się 
zdarza, żeby drzewa, ogołocone zimą z liści, znów się nie zazieleniły... Wszystko 
zawsze poczyna się od nowa, więc i to, czego dokonałem, stanie się wcześniej czy 
później źródłem nowych uniesień, kiedy mnie już nie będzie... Stary człowiek, sterany 
trudami życia, oderwany od spraw tego świata, czujący, jak zbliża się już chłód 
wieczności, ale wciąż wypatrujący w ciemnościach jakiegoś przebłysku nadziei!"
„Pamiętniki wojenne" wiernie zapewne oddają jego ówczesny nastrój. W nich 
jeszcze raz przeżywał całą swą epopeję. Pisał w stylu klasycznym, językiem 
przypominającym francuszczyznę XVIII wieku, w gruncie rzeczy nieprzetłumaczalnym. 
Od czasu do czasu wplatał w swój tekst fragmenty romantycznej prozy, podobne 
do zacytowanego w tym miejscu, pełne subtelnej poetyki, wręcz wzruszające i godne 
najlepszej literatury minionego stulecia. Pierwszy tom „Pamiętników" ukazał się 
w 1954 r., drugi w 1956, trzeci w 1959 r., kiedy de Gaulle był już u władzy.
Ciekawe dzieło. Nie ma w nim żadnych elementów, które upodobniałoby je 
do pamiętników innych osobistości. De Gaulle nie usiłuje na przykład, jak czyni to wielu 
innych mężów stanu, usprawiedliwiać się ze swych posunięć. Przekazuje spostrzeżenia 
i opisy, które razem wzięte stanowią klucz do zrozumienia wydarzeń minionych 
i aktualnych. De Gaulle jest przy tym sam własnym kronikarzem, a jednocześnie 
głównym bohaterem swej trylogii. Pisze o sobie ciągle w trzeciej osobie, co bez 
wątpienia o wiele bardziej drażni czytelnika oryginału francuskiego niż przekładów, 
w których rzecz ulega pewnemu, niezależnemu od tłumacza, zatarciu. De Gaulle'a 
niejednokrotnie pytano, dlaczego tak postępuje, skąd ten dziwny styl?
— Z dwóch powodów — odpowiedział amerykańskiemu dziennikarzowi i autorowi 
książki „The Three Lives of Charles de Gaulle", Davidowi Schoenbrunowi, długoletniemu 
korespondentowi prasy USA w Paryżu. — Pierwszy wypływa jedynie z racji natury 
stylistycznej. Ciągłe powtarzanie „ja" lub „mnie" oznaczałoby brak skromności. Dlatego 
też, zależnie od rytmu zdania i kontekstu, mówię od czasu do czasu: „de Gaulle". 
Ważniejszym powodem jest jednak to, iż odkryłem, że ktoś taki, kto nazywa się de 
Gaulle, istnieje w umysłach ludzkich i posiada osobowość naprawdę różną od mojej. 
Odkrycia tego dokonałem w Duali. Był to mój pierwszy kontakt z ludem francuskim 
od apelu, w którym nawoływałem do oporu wobec nieprzyjaciela. Wylądowałem tam 
po porażce ekspedycji dakarskiej. Zebrały się tysiące osób, które zaczęły krzyczeć: „De 
Gaulle! De Gaulle!" Osłupiałem. Do czasów londyńskich miałem wciąż do czynienia 
z ludźmi, posiadałem osobiste kontakty z ministrami, żołnierzami, dyplomatami. Tu 
nagle usłyszałem lud. Głos tłumów. I wtedy po raz pierwszy zrozumiałem, jak ciężkie 
niosę brzemię, jaka jest moja odpowiedzialność wobec tych wszystkich, którzy liczyli 
na to, że człowiek nazywający się de Gaulle wyzwoli ich, zwróci im wolność 
i niezależność. Pojąłem więc, że generał de Gaulle stał się żywą legendą, że ludzie 
stworzyli sobie jakiś jego obraz, że oczekiwali od niego wielu rzeczy i szczególnego 
postępowania. Od tej chwili wiedziałem, że będę się musiał liczyć z tym człowiekiem. 
Z owym generałem de Gaulle'em. Stałem się nieomal jego niewolnikiem. Przed 
wygłoszeniem przemówienia lub przed podjęciem zasadniczej decyzji muszę sobie 
stawiać pytania: „Czy generał de Gaulle to aprobuje? Czy lud spodziewa się, że de 
Gaulle tak postąpi? Czy rola, którą de Gaulle gra, jest słuszna?" Wiele jest takich 
rzeczy, które chętnie bym robił, ale nie mogę, bo generał de Gaulle tego czynić nie 
powinien.
Kapitalne, trzeba przyznać, wyjaśnienie. Nasuwa się tu jednak pytanie: skoro 
Charles de Gaulle musi się liczyć z generałem de Gaulle'em, to czym jest Charles bez 
generała? De Gaulle odsłania się w życiu prywatnym niesłychanie rzadko. Ten jeden 
moment wzruszenia nad grobem zmarłej w 1948 r. córki Anny. Miłość 
do nieszczęśliwego dziecka. Tak, to mówi trochę o wnętrzu tego człowieka, ale są to 
tylko okruchy, mało znaczące w gruncie rzeczy. Toteż gdy się zastanowić nad 
proporcjami w podwójnej osobowości de Gaulle'a, dochodzi się do wniosku, że generał 
istnieje naprawdę tylko jako mąż stanu.
„Pamiętniki wojenne" stanowią apologię jego decyzji i poglądów politycznych. Są 
jednak jeszcze czymś więcej: są wielkim, patriotycznym hymnem na cześć Francji. Są 
hymnem pełnym takiej miłości ojczyzny, że nie da się tego porównać z żadnym innym 
dziełem współczesnym. Nie znaczy to oczywiście, że inni memorialiści byli mniejszymi 
patriotami. Nie o to idzie. De Gaulle czyni z tego sentymentu motyw przewodni swej 
trylogii wojennej. Od początku do końca. W każdym momencie, w którym wypowiada 
słowo: „de Gaulle", właściwie oznacza to Francję, gdyż generał (nieskromnie) 
identyfikuje się z Francją. Z jaką?
Jest to pytanie, nad którym wszyscy „gaullolodzy" łamią sobie głowę. Wydaje się, 
że generał bezspornie pozostaje w „Pamiętnikach wojennych" na gruncie 
republikańskim. Jest on przeciwnikiem parlamentaryzmu, ale nie republiki. Uważa, iż 
parlamentarna forma rządów nie jest skuteczna, że prowadzi do anarchii, chaosu i klęsk. 
Swoje poglądy na te sprawy wyłożył wielokrotnie; najdokładniej chyba w przemówieniu 
z 1946 r. w Bayeux. Lansuje wtedy i będzie lansował rodzaj bonapartyzmu. Gaullizm, 
nazwa, która w latach Colombey już się rozpowszechniła, nie był ani doktryną, ani 
kierunkiem, ani ruchem politycznym, ani partią (od likwidacji RPF). Definicji gaullizmu 
nie znajdzie się w żadnej współczesnej encyklopedii. Nie ma żadnego programu 
politycznego gaullizmu poza miłością ojczyzny, co — jak wiadomo — nie jest 
programem, ale normalnym uczuciem obywatelskim. Nie ma wytycznych ideowych. Nie 
ma form organizacyjnych. Jedno, co obowiązuje gaullistów, to przywiązanie 
do generała, posłuch, dyscyplina i bezwzględne wykonywanie jego decyzji. To właśnie 
nasuwa porównanie z bonapartyzmem, który nie tworzy form organizacyjnych, 
doktrynalnych czy ideologicznych, ale wysuwa jedynie osobę szefa. Bonapartyzm de 
Gaulle'a był szczególnie uderzający w epoce Wolnej Francji. Wyrazem jego jest 
legenda, jaką sam stworzył. Legenda połączona z kultem, o który starało się już jego 
otoczenie (Malraux, Debré, François Mauriac). De Gaulle wykaże z biegiem czasu, że 
bonapartyzm w takiej formie może wcale nie być anachronizmem. Stworzy jego 
oryginalną i ciekawą wersję XX wieku.
W „Pamiętnikach wojennych" uderza jeszcze coś innego. W naszych czasach 
polityka została w pełni zracjonalizowana; de Gaulle potrafi o niej jednak pisać jak 
o poezji. Na każdym kroku. I chyba między innymi dlatego czyta się „Pamiętniki 
wojenne" z takim napięciem i zainteresowaniem. Generał-pisarz wyrwał tamte lata 
śmierci i zapomnieniu. Mało tego: stworzył własnego bohatera, siebie samego, postać 
samotnego rycerza-zbawcy narodu, jednego z tych, jakich sporo znał już tylko wiek XIX, 
w którym żyli tacy ludzie, jak Bem, Kossuth, Garibaldi, Jarosław Dąbrowski. Byli oni 
odpowiednikami samotnych bohaterów ówczesnej literatury. Tych, którzy wciąż zmagali 
się z otoczeniem dla dobra ludzi niekoniecznie na to zasługujących. De Gaulle 
przedłuża tę linię. Takim przedstawił się we własnym autoportrecie. Takim też był 
w pewnym sensie w owym 1955 r., gdy wycofał się do Colombey-les-Deux-Eglises.
Dalszy bieg wydarzeń pokazał, że uczynił rzecz najmądrzejszą w świecie. Czy był 
to jednak krok zamierzony? Brak na to dowodów. Należy raczej sądzić, że w głębokiej 
podświadomości de Gaulle'a, człowieka głęboko wrażliwego i wirtuoza politycznego, 
działał instynkt. Intuicja, której głosu prawdopodobnie sam nie rozszyfrował, kazała mu 
się w tym momencie cofnąć. Zrobił to i posunięcie okazało się trafne.
Cały pobyt w Colombey, owe spacery po ogrodzie i pisanie pamiętników są jak 
gdyby wielką repetycją, próbą generalną i poszukiwaniem sił do nowego wystąpienia.
Samotność de Gaulle'a nie trwała długo i nigdy nie była tak całkowita, jak by się 
mogło wydawać. Przede wszystkim korespondował. Pisał tysiące listów w odpowiedzi 
na dziesiątki tysięcy, jakie dostawał. Formułował je ciągle w tym samym stylu XVIII 
wieku, dużym pismem myślącego, kontemplującego własne wnętrze człowieka. Był 
w tych listach pełen atencji dla najmniejszego, najskromniejszego ze swoich 
korespondentów. Nikogo nie lekceważył, nie zbywał zniecierpliwieniem.
Miał też i sprawy zabawne, ale jakże charakterystyczne dla zbiurokratyzowanych 
czasów współczesnych. Ślady tego znajdują się w jego korespondencji z różnych 
czasów. Jest tam m. in. list, w którym odpowiada na próbę zatwierdzenia jego stopnia 
generalskiego. Został przecież w 1940 r. mianowany generałem tylko na czas wojny. 
Formalnie był więc od swego ustąpienia w 1946 r. tylko pułkownikiem w stanie 
spoczynku. Potrzebowano więc od niego jakichś papierów, aby rzecz doprowadzić 
formalnie do porządku.
„Drogi Ministrze — odpowiedział Micheletowi — od 18 czerwca 1940 r., to jest 
od dnia, w którym wyszedłem z norm, aby wkroczyć na drogę dość wyjątkową, 
rozgrywające się wydarzenia były tego rodzaju i miały taki charakter, że «regulowanie» 
sytuacji absolutnie bez precedensu było niemożliwe. W położeniu tym nie było zresztą 
najmniejszej potrzeby zmieniać czegokolwiek w ciągu pięciu lat siedmiu miesięcy 
i trzech dni bardzo wielkiej próby. Wszelkie «administracyjne rozwiązanie», które 
usiłowałoby się dzisiaj stosować, nabrałoby więc dziwacznego, a nawet śmiesznego 
charakteru. Jedynym posunięciem na poziomie jest pozostawienie rzeczy w ich 
obecnym stanie. Śmierć weźmie na siebie usunięcie trudności, jeżeli w ogóle takowe 
istnieją..."
De Gaulle, jak jeszcze zobaczymy, przyjmował sporo wizyt, których z biegiem 
czasu było coraz więcej. Zaczęli się zjawiać i ambasadorowie różnych państw, wśród 
nich ambasador ZSRR w Paryżu, Siergiej Winogradow. Ten sam, z którym de Gaulle 
usiłował nawiązać kontakt w 1941 r. po wybuchu wojny między Niemcami a ZSRR, gdy 
Winogradow przebywał w Ankarze. Dostęp do Colombey był łatwy. Miejscowość leży 
około 150 kilometrów od Paryża. Taka sama odległość dzieli ją od granicy niemieckiej. 
„W połowie drogi między wojną a władzą" — jak pisze Jean Lacouture. „Dom jest 
obszerny. Mija się pierwszy pokój urządzony po wiejsku, potem drugi — wielki salon 
umeblowany w tradycyjny sposób, bez zbytniego wyrafinowania... Meble od Ludwika 
XV, prawdziwego czy fałszywego, do Napoleona III i stylu angielskiego, nagromadzone 
ze spadków, jako ślubne podarki czy z przypadku lub ze służby garnizonowej. Życie 
rodzinne biegnie w jadalni i małym salonie, do którego przechodzi się po obiedzie. Nikt 
nigdy nie podnosi głosu... Przed wycofaniem się do «wieży», do której ani dzieci, ani 
żona, ani goście nie mają dostępu, de Gaulle poświęca 15 minut na rozmowę, na życie 
towarzyskie. Jego wielkie ciało spoczywa wtedy w wolterowskim fotelu" — relacjonuje 
swoje spostrzeżenia Emmanuel d'Astier de la Vigerie.
Zamknięty w swej „wieży", spacerujący po ogrodzie i piszący „Pamiętniki wojenne" 
de Gaulle nie przestawał jednak obserwować, jak toczył się świat. A było na co patrzeć.
Z jednej strony szalała wojna w Algierii, z drugiej zaczynały się powoli otwierać 
perspektywy szerszych działań na platformie międzynarodowej.
W dniach 18—23 lipca, a następnie 26 października — 16 listopada 1955 r. 
obradowali w Genewie przedstawiciele czterech mocarstw — Mołotow, Dulles, 
Macmillan i Pinay — ministrowie spraw zagranicznych, którzy dyskutowali nad takimi 
zagadnieniami, jak rozbrojenie, bezpieczeństwo europejskie, kwestia niemiecka, 
stosunki między Wschodem a Zachodem. Niewiele rozstrzygnięto, ale pewne mosty 
zostały otwarte. Prasa mówiła nawet o „duchu Genewy".
Punkt ciężkości niebezpieczeństwa i prawdziwego zagrożenia pokoju światowego 
przesuwał się wtedy w kierunku świata arabskiego. Machinacja była tu starannie 
montowana.
6 lutego 1956 r. kolejny premier Guy Mollet wybrał się w podróż do Algieru, gdzie 
chciał uroczyście przekazać funkcje gubernatorskie generałowi Catroux, uważanemu 
przez tamtejszych ultrasów kolonialnych „za grabarza imperium". Catroux miał zastąpić 
Soustelle'a, który sam był jednym z najzacieklejszych ultrasów. Odwoływano go, gdyż 
swoją obecnością uniemożliwiał wszelkie nadzieje na jakikolwiek kompromis z Arabami.
Przyjazd Molleta i Catroux stał się okazją do wielkiej demonstracji europejskich 
ekstremistów algierskich. Mollet został podczas uroczystości składania wieńców 
na grobie Nieznanego Żołnierza obrzucony pomidorami, co wprawiło go w taką panikę, 
że z miejsca zażądał dymisji... Catroux, który nawet nie zdążył objąć swoich funkcji.
Pomidorowe bombardowanie miało jednak daleko idące następstwa. Stanowisko 
Molleta usztywniło się i zbliżyło do pozycji ultrasów; armia, to znaczy generałowie, 
umocniła swe wpływy. Generałowie głosili swoją tezę polegającą na tym, że gdyby 
powstańcy algierscy nie otrzymywali pomocy od Zjednoczonej Republiki Arabskiej, 
wówczas można by się z nimi o wiele łatwiej rozprawić. Gorącym marzeniem generałów 
było więc jakieś uderzenie przeciw Naserowi. Zainteresowania te zbiegały się 
z brytyjskimi. Anglicy szukali bowiem odwetu za nacjonalizację Kanału Sueskiego 
i sądzili, że upadek egipskiego rządu pociągnąłby za sobą przywrócenie dawnej sytuacji. 
Trzecim partnerem w szykującej się awanturze był Izrael, pragnący zdobyczy 
terytorialnych i jednocześnie upadku Nasera.
13 lipca 1956 r. Izrael otrzymał pierwszy duży transport samolotów „Mystčre II". 
Zaraz potem zaczęły się masowe dostawy innego sprzętu. Anglicy posłali czołgi. 
Decyzje podpisywali: Mollet, Pineau i Bourgčs-Maunoury. 20 września 1956 r. przybyło 
do Tel Awiwu dwóch wysokich funkcjonariuszy francuskiego MSZ. Nazwiska ich nie 
zostały dotąd ujawnione, ale najprawdopodobniej byli to pułkownik Louis Mangin i Abel 
Thomas. Rozmawiali oni z Szymonem Peresem, który zawsze z ramienia Izraela 
utrzymywał kontakt z Francuzami. Delegaci zaproponowali Peresowi wzmożenie dostaw 
francuskiego sprzętu, zwłaszcza lotniczego, i uzbrojenia w zamian za szybkie przejście 
Izraelczyków do akcji zbrojnej przeciw ZRA. Izraelski autor Bar-Zohar, który podaje te 
szczegóły w swojej książce pt. „Suez ultra-secret" (Suez ultratajny), wymienia 
z osobistości francuskich, które wiedziały o tym planie, tylko Chaban-Delmasa. Dodaje, 
że ten miał informować o przebiegu rzeczy generała de Gaulle'a. Randolph Churchill, 
który też pisze o tych kwestiach w swej książce „The Rise and Fall of sir Anthony Eden" 
(Wzlot i upadek sir Anthony'ego Edena), podaje inne jeszcze nazwiska z Molletem 
na czele. Stany Zjednoczone też były o wszystkim poinformowane. W ciągu września 
1956 r. zjawili się w Izraelu przedstawiciele Anglii z pułkownikiem Robertem 
Henriquesem na czele. Rozmowy toczyły się wtedy na szczeblu premiera Ben Guriona. 
Zapadło postanowienie: w operacji, którą szykowano, Izrael miał być ostrzem włóczni.
Zanim jednak przystąpiono do dzieła, gazety zawiadomiły świat o innym 
niesłychanym bezprawiu. Oto 22 października 1956 r. francuskie samoloty myśliwskie 
zmusiły do lądowania w Algierze samolot cywilny, który przewoził z Rabatu do Tunisu 
czołowych przywódców algierskiego ruchu niepodległościowego: Ahmeda Ben Bellę, 
Budiafa, Khidera, Ait Ahmeda i Lacherafa. Stało się to niemal dokładnie w tym czasie, 
kiedy premier Guy Mollet spotkał się na jednym z lotnisk podparyskich z Ben Gurionem, 
aby ostatecznie ustalić datę rozpoczęcia działań zaczepnych przez Izrael. Jak widać, 
natarcie rozwijało się we wszystkich kierunkach. Zwolennicy wojny algierskiej sądzili, że 
porywając przywódców i uderzając na ZRA zlikwidują doszczętnie przeciwnika. Faktem 
jest, że owo porwanie to jeden z pierwszych tego typu wyczynów zaliczanych 
do najczystszej wody piractwa powietrznego. Dopuściło się tego jak najbardziej oficjalne 
francuskie lotnictwo wojskowe. Mimo wszelkich wysiłków w kierunku zminimalizowania 
sprawy krok ten wywołał w całym świecie ogromną emocję.
Opinia publiczna nie zdołała jeszcze ochłonąć po tym, co się stało, gdy wydarzenie 
na jeszcze większą skalę przesłoniło tamto.
29 października 1956 r. wojska izraelskie wdarły się na Półwysep Synajski. Już 
nazajutrz zaaprobował to większością 368 głosów parlament francuski, a Mollet 
w imieniu Francji i Eden w imieniu Anglii wystosowali do ZRA ultimatum. 5 listopada siły 
ekspedycyjne Francji i Anglii wylądowały w Port Saidzie. Wszystko rozwijało się zgodnie 
z planem, gdy tego samego dnia o 20.30 czasu zachodnioeuropejskiego Moskwa 
zagroziła interwencją sił zbrojnych ZSRR, jeżeli natychmiast nie położy się kresu agresji. 
Stany Zjednoczone nie poparły tym razem napastników. Czas agresji został tak 
wybrany, by wypadła ona akurat w dobie wyborów w USA, czyli z 5 na 6 listopada. 
Myślano, że zaabsorbowany operacjami wyborczymi Eisenhower nie będzie się zbytnio 
interesował działaniami w rejonie Port Saidu. W rzeczywistości Eisenhower omal nie 
przepadł w wyborach z powodu tej agresji. Uratowała go energiczna „rada" 
wystosowana do agresorów i przywołująca ich do porządku.
Anglicy przerwali działania 6 listopada, Francuzi w nocy z 6 na 7.
Najważniejszą nauką wypływającą z nieudanej napaści był fakt, iż w świecie 
współczesnym żaden poważniejszy konflikt nie jest możliwy, jeżeli oba supermocarstwa 
są temu, choćby z najbardziej odmiennych powodów, przeciwne. Narody uświadomiły 
też sobie przy tej okazji, jak bardzo historia poszła naprzód: Anglia i Francja były już 
w 1956 r. tylko mocarstwami przez grzeczność. Naprawdę liczyli się tamci wielcy: 
Waszyngton i Moskwa. W Paryżu i w Londynie konstatowano to nie bez przygnębienia. 
Dwa wielkie mocarstwa utarły im nosa. Rzecz sprowadzona do prostych kategorii 
myślowych zwykłego obywatela tak właśnie wyglądała.
Stara, tradycyjna konfiguracja przestawała więc istnieć. Po złamaniu potęgi Rzeszy 
i jej zniknięciu okazywało się, że Francja oraz Anglia nie grają już tych ról co ongiś. 
Jednocześnie wraz ze zwycięstwem najpierw Indochin, a potem Egiptu, wraz 
z niepodległością Maroka i Tunezji, z konferencją banduńską i budzeniem się trzech 
kontynentów — Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej — postępował wielki proces 
dekolonizacyjny. Ze stuletniego porządku świata nie zostawało już prawie nic. Kryzys 
sueski potwierdził w dużej mierze starą tezę de Gaulle'a, że Stany Zjednoczone nie 
przyjdą z pomocą swym europejskim partnerom, że nie będą robiły nic w każdym 
wypadku, w którym nie będzie to związane bezpośrednio z ich interesami. Agresja 
sueska rozgrywała się wprawdzie poza granicami Paktu Atlantyckiego, niemniej jednak 
było to przedsięwzięcie sojuszników USA. I Waszyngton nie tylko nie pospieszył im 
w sukurs, lecz wręcz przeciwnie, utarł nosa. „Solidaryzował się" z ZSRR. Szczególnie 
rozgoryczeni byli francuscy oficerowie. Dowódca spadochroniarzy w tej eskapadzie, 
generał Massu, powiedział dziennikarzom:
— Kiedy z Paryża nadszedł rozkaz, że mamy się cofać, zadałem sobie pytanie, 
czy nie skoczyć na Kair. Pomyślałem sobie o generale de Gaulle'u, jak w 1940 r. 
zdecydował się walczyć, podczas gdy pokonany rząd skapitulował. De Gaulle — 
powiedziałem sobie — nie posłuchałby rozkazu nakazującego odwrót. Zrozumiałem 
jednak, że to byłoby beznadziejne. Nawet de Gaulle włączyłby wsteczny bieg, gdyby mu 
za plecami usunięto okręty i odcięto linie zaopatrzenia... Nigdy więcej nie damy się 
jednak wpędzić w taką pułapkę. Naprzód Indochiny, teraz Suez... Nigdy więcej tego! Nie 
pozwolimy już Paryżowi na robienie nam takich kawałów. Daję warn moje słowo...
Massu, podobnie jak inni generałowie francuscy czy brytyjscy, jak ich koledzy 
z korpusów oficerskich różnych armii kolonialnych nie rozumieli, że tych wojen nie da się 
już wygrywać, że mają tu przeciwko sobie nie błędy polityczne czy strategiczne, lecz 
czas, który się zmienił. Pojęcie tego przekraczało ich możliwości umysłowe. W każdym 
razie Suez wydaje się tym zwrotnym momentem, w którym francuski korpus oficerski 
i koła skrajnej prawicy zaczynają poważnie myśleć o zaapelowaniu do de Gaulle'a, 
przypominają sobie o jego istnieniu, zastanawiają się nad jego powrotem. Jakie było 
stanowisko de Gaulle'a wobec nauki sueskiej? Drugi tom jego „Discours et Messages" 
(Przemówień i wystąpień), wydanych tuż przed śmiercią generała, w 1970 r., nie 
zawiera ani jednego tekstu odnoszącego się do tej sprawy. Nie ma o tym mowy także 
w licznych książkach „gaulleologów". Tylko Soustelle twierdzi, iż generał miał 
zapewniać, że gdyby stał na czele rządu, trzymałby się aż „do upadku Nasera". Nie ma 
na to żadnych dowodów. Soustelle, posługujący się chętnie i na każdym kroku cytatami, 
w tym przypadku nie przytacza żadnego. De Gaulle pozostawał w Colombey. Od czasu 
do czasu zjawiał się w Paryżu przy ulicy Solferino, gdzie co parę tygodni, w tradycyjną 
środę, przyjmował jakiegoś rozmówcę. Zza okien coraz częściej dochodziły do jego 
uszu okrzyki rzucane to tu, to tam na ulicy: „De Gaulle do władzy!"