J. Chociszewski

BOJOMIR, CZYLI ZAPROWADZENIE CHRZEŚCIAŃSTWA W ŁUŻYCACH.

powieść dla ludu polskiego i doroślejszej młodzieży.
POZNAŃ.
Nakładem i drukiem Fr. Chocieszyńskiego. 
1888.
WSTĘP.
Słowiański szczep sięgał kiedyś daleko w głąb Niemiec. Wyginęły plemiona 
słowiańskie 
Obotrytów, Lutyków, Polabanów, Pomorzan, Ukranów, a dochowały się dotąd tylko 
szczątki 
Łużyczan, zwanych od Niemców Wendami. Jak my Polacy nosimy także nazwę Lechitów 
i 
Sarmatów, tak i Łużyczanie zowią się Serbami. Mały ten naród serbsko - łużycki 
liczy tylko 
160,000 ludności, przecież pod względem starań o zachowanie narodowości może nam 
Polakom w niejednem za wzór posłużyć. Wykształconych Serbów-Łużyczan jest nader 
szczupła liczba, gdyż wynosi tylko około 150 głów, a jednakże to plemię wydaje 
kilka pism 
czasowych w swoim języku i popiera usilnie towarzystwa narodowe, z tych Macierz 
Łużycka, 
wydająca dobre i tanie książki, najwięcej uwagi godna.
O Serbach-Łużyczanach, choć bliskimi są nas sąsiadami, nawet wykształcona polska 
publiczność posiada nader niedokładne wiadomości, a lud wiejski i mieszczanie 
prawie nic 
nie wiedzą o tych naszych pobratymcach. Dla tego może jest na czasie, aby 
zwrócić uwagę na 
tych naszych słowiańskich braci. — W tym celu ułożyłem powieść „Bojomir,” która 
nas 
przenosi w odległe czasy, kiedy Łużyczanie i sąsiednie plemiona toczyły zacięte 
boje z 
Niemcami o zachowanie narodowości. Niejako dopełnienie powieści stanowi krótka 
wiadomość o dzisiejszych Serbach - Łużyczanach.
„Bojomir,” ma jeszcze inne zadanie. Nie można zaprzeczyć, że istnieją tajne i 
jawne 
knowania, podszepty i zabiegi, aby podburzyć wieśniaków i mieszczan na księży i 
szlachtę. 
Wiadomo, do jakich rozmiarów doszły te usiłowania w Galicyi, choć i u nas w 
Wielkopolsce 
nawet w niektórych pismach pojawiają się artykuły, dążące do zaszczepienia 
nieufności ludu 
względem wykształconych rodaków. Nie trzeba się dziwić, że niejeden z włościan i 
mieszczan da się czasem obałamucić, zwłaszcza, że wyższe stany nie starały się 
dawniej tyle, 
ile powinny, o dobrobyt i oświatę ludu. Świętym obowiązkiem każdego wiernego 
syna 
Ojczyzny być powinno, aby czynem, słowem i pismem działać przeciw knowaniom 
ludzi złej 
woli. Do osiągnięcia tego pięknego celu przyczynić się także mogą powieści, 
wykazujące 
okropne skutki niezgody i nienawiści bratniej. Ten cel postawiłem sobie w 
„Bojomirze,” 
gdzie są opisane okropne skutki niezgody, tej największej przeciwniczki rodu 
ludzkiego.
Obok tego znajdzie czytelnik także piękne wzory, n.p. że trzeba miłować 
nieprzyjaciół, a 
dzieci z Bojomira, który jest bohaterem powieści, mają brać zachętę, aby czcić i 
kochać 
rodziców.
Szczęśliwym będę, jeżeli ta skromna powieść choć nieco się przyczyni do 
wykazania 
okropnych skutków niezgody między synami jednej ziemi i jeżeli zwróci uwagę na 
naszych 
braci słowiańskich, mieszkających w okolicach Budyszyna, Drezna i Chociebuża! 
Jest to 
jednym z naszych głównych błędów, że za mało zwracaliśmy i zwracamy uwagi na 
pokrewne 
ludy słowiańskie i że nie staramy się o zawiązanie ścisłego z niemi braterstwa. 
Niechby raz z 
serc naszych ustąpiła ta dziwna obojętność, która wstrzymuje nas w pochodzie 
dziejowym. 
Miejmy nadzieję, że wkrótce nastąpi na tem polu zmiana na lepsze.
I.
Miłujcie nieprzyjaciół.
Było to już przy schyłku wieczora, kiedy w pewnym lesie zasiadło kilku 
dziarskich 
łużyckich mężów naokół ogniska, zajadając pieczoną dziczyznę i pijąc miód 
czerwony. Były 
to krzepkie. silne postacie, zahartowane na wszelkie trudy i niewygody. U boku 
każdego 
wisiał miecz krzywy, a na ramieniu widać było łuk i kołczan z strzałami. 
Mianowicie jeden 
rycerz, młodzieńczej postaci, zwracał na się powszechną uwagę. Był to Bojomir, 
syn księcia, 
dzierżącego okoliczne włości. Odznaczył on się zaszczytnie na polowaniu, a nawet 
jednemu z 
towarzyszy, napadniętemu od niedźwiedzia, życie uratował, To też nieustannie 
brzmiały 
okrzyki radosne i niejeden róg miodu spełniono na cześć dzielnego młodzieńca, 
który w 
końcu znudzony ustawicznemi pochwałami, uchwycił za łuk i dzidę i puścił się w 
drogę do 
ojcowskiego zamku.
Młody ten książę pojął za małżonkę Dobrosławę, córkę Jasława, najpotężniejszego 
księcia 
w serbskich Łużycach, który na zamku w Kopienicach miał swą stolicę. Obecnie 
Bojomir 
bawił w odwiedzinach u sędziwego ojca, a żona jego została u Jasława, przy 
którym 
mieszkali. Rozmyślając o drogiej małżonce, postępował zwolna dobrze mu znaną 
droga, gdy 
nagle usłyszał jakiś szelest między poblizkiemi jodłami. Bojomir mimowolnie 
wspomniał na 
odwieczne walki, jakie lud jego wiódł z niemieckim szczepem Sasów, którzy 
mieczem i 
ogniem chcieli to słowiańskie plemię Serbów-Łużyczan zmusić do przyjęcia 
chrześciaństwa. 
Serbowie bowiem jeszcze wtedy nie wierzyli w prawdziwego Boga, ale kłaniali się 
bałwanom. Chcieli ich więc nawrócić Niemcy, ale na nieszczęście z przyjęciem 
chrześciaństwa zaprowadzali niewolę, więc słowiańskie te plemiona nad Łabą 
(Elbą) nie 
chciały się wyrzec czci bogów. Już potoki krwi się wylały w tym celu, aby zdobyć 
główną 
świątynię pogańską w Braniborzu, a jeszcze potęga słowiańska nie została 
przełamaną, ani też 
Niemcy od zaczepnej walki nie odstąpili. Zdobyli prawda nieraz Germanowie 
Branibórz, a 
wtedy zaraz zamieniali pogańską bóżnicę na kościół Chrystusów, ale skoro 
Łużyczanie 
odebrali napowrót Branibórz, wtedy stawiali w świątyni posągi swych bogów, bijąc 
im 
pokłony i składając ofiary.
Myślał zatem Bojomir o tych ustawicznych walkach, które się toczyły; a że tylko 
tyle 
wiedział o wierze chrześciańskiej, ile mu pogańscy powiedzieli kapłani i ile sam 
sądził o niej, 
widząc jak krwią i mieczem zaprowadzili Niemcy tę wiarę, więc też goryczą, 
wstrętem, a 
nawet nienawiścią przepełniony był cały dla wyznawców tej wiary.
— Jakże chciwym niewoli i krwi rozlewu był zapewne założyciel chrześciaństwa — 
pomyślał Bojomir — kiedy wyznawcy tej wiary mieczem i ogniem chcą nas nawrócić, 
a 
raczej pod tym pozorem chcą nas wytępić, albo w niewolników zamienić. Ale wy 
bogowie 
mego ludu jeszcze jesteście potężni i za waszą sprawą zwyciężymy naszych wrogów, 
którzy 
pragną waszej i naszej zguby.
Tak w myślach pogrążony stąpał zwolna Bojomir, aż zaszedł do parowu, na którego 
dole 
huczał bystry i rwiący potok. Tu i owdzie sterczały strome skały, a choć nie był 
ów parów 
zbyt szerokim, jednak nader niebezpiecznym byłby skok z jednego brzegu na drugi.
I stanął nad owym parowem Bojomir, gdy wtem usłyszy raz wtóry jakiś szelest na 
przeciwnej stronie. Natychmiast ujął za łuk i nałożył strzałę. Nie był to 
przecież wilk ani 
niedźwiedź, jak początkowo sądził Bojomir, ale kapłan chrześciański, który 
zwolna 
postępował ścieżką ponad parowem.
— Wężu fałszywy — mruknął Bojomir — poznawszy po ubiorze chrześciańskiego 
opowiadacza wiary. Zaraz też wypuścił strzałę, która ugodziła w bok sługę 
Bożego. Ten 
wydawszy słaby okrzyk, zatoczył się i upadł na ziemię.
— W przepaść z tobą — wrzasnął Bojomir — i natychmiast przeskoczył na brzeg 
przeciwny.
Zapewne, czytelniku odrazę czujesz dla Bojomira, że tak był okrutnym dla tego 
kapłana. 
Ale nie zapomnij, że Bojomir nie znał wcale nauki Chrystusowej; jemu zdawało 
się, że to 
tysiąc razy gorsza wiara od pogańskiej. A sądził tak, bo nikt go nie objaśnił, a 
na nieszczęście 
ówcześni niemieccy wojownicy nadużywali nieraz religii Chrystusowej, bo wiara 
nasza każe 
nam kochać naszych bliźnich, a nie mieczem, nie ogniem ich ścigać, jak to 
Germanowie 
nieraz czynili. Wszakżeż sam Chrystus i apostołowie modlili się za nieprzyjaciół 
i nigdy im 
nic złego nie czynili. Więc też nie dziw, że Serbowie łużyccy nienawiścią byli 
napełnieni dla 
tej nowej wiary. Nie potępiajmy zatem Bojomira, bo wnet przekonamy się, jak 
gorliwym stał 
się wyznawcą wiary chrześciańskiej, gdy ją poznał należycie.
Ale wróćmy do owego parowu. Udał się Bojomirowi skok niebezpieczny, ale oto 
kamień 
pod jego nogami zaczął się zwolna poruszać, a Bojomir był w niebezpieczeństwie 
zwalenia 
się w przepaść, w skutek czego byłby niechybnie życie utracił. Chwycił się on 
prawda 
poblizkiej skały, ale na krótki tylko czas uchronił się od grożącego 
niebezpieczeństwa, bo 
skała, której się chwycił, była nader stromą i śliską. Chwil tylko kilka, a 
Bojomir byłby 
stoczył się w przepaść, gdzie ciało jego byłoby się poszarpało o ostre skał 
szczyty.
— Tak karze Pan swe nieprzyjacioły — zawołał kapłan, na którego licu było widać 
gniew 
i boleść. Leżał on przy tym kamieniu, i tylko pchnąć potrzebował, a kamień ów z 
Bojomirem 
runąłby w przepaść. I już podnosił kapłan nogę, aby popchnąć kamień, ale na 
krótko tylko 
gniew go opanował, bo oto stanął mu przed oczyma obraz boskiego Zbawiciela, 
który na 
krzyżu przybity i srogo dręczony, jeszcze się modlił za nieprzyjaciół, mówiąc, 
że oni nie 
wiedzą, co czynią. Tak i kapłan ów chrześciański tą boską myślą Zbawiciela 
natchniony, aby 
miłować nieprzyjacioł i dobrze im czynić, już nie zguby, ale ocalenia Bojomira 
pragnął. 
Zebrał tedy ostatek sił i odwiązawszy powróz, który biodra jego otaczał, rzucił 
jeden koniec 
nieprzyjacielowi, a drugi sam mocno uchwycił, oparłszy się o drzewo jodłowe. 
Bojomir nie 
dowierzał jeszcze kapłanowi, więc choć jedną ręką uchwycił za powróz, drugą 
jednakże 
trzymał się jeszcze skały.
— Spiesz się — zawołał kapłan — i ratuj się, gdyż moje siły słabną.
Bojomir dobył sił ostatnich, chcąc rozpaczliwym podskokiem bez pomocy powroza 
się 
ocalić, ale próżne było jego wysilenie. Nie mając zatem innego wyboru, schwycił 
za powróz, 
a kapłanowi udało się wyciągnąć go z parowu. Lecz wytężenie to sił odebrało mu 
przytomność, o ile że był rannym, padł więc zemdlony na ziemię.
Bojomir z dzidą w ręku zbliżył się do rannego kapłana, który bez znaku życia, 
krwią 
oblany, na ziemi spoczywał. Zwykle Bojomir niedługo namyślał się, co miał 
czynić, teraz 
jednakże nie wiedział, co miał począć. Pragnąc dobra i wolności swego ludu, 
nienawidził z 
całej siły chrześcian, gdyż uważał ich wytępienie za szczęście dla rodaków. I 
bogi mściwe 
żądały zagłady chrześcian, a mianowicie kapłanów. Ale ten kapłan, który blady i 
bezsilny 
spoczywał z zamkniętemi oczyma na ziemi, ocalił życie Bojomirowi, choć go tenże 
zranił 
strzałą. To postępowanie kapłana wzbudziło w Bojomirze najszlachetniejsze 
uczucia.
— Nie — pomyślał — to nie sposób, aby ten człowiek był chrześcianinem, może jaka 
pomyłka zachodzi, gdyż chrześcianin tegoby nie uczynił. — Uchylił Bojomir 
wierzchniej 
szaty kapłana, ale oto ujrzał krzyż czarny, który dłoń kapłana krwią zbroczona, 
mocno 
trzymała. Bojomir zadrżał i wydał okrzyk przestrachu, przekonał się bowiem, że 
człowiek ten 
w rzeczy samej był chrześcianinem. A wtem zaszumiały drzewa, niby to rozkaz od 
bogów, 
aby się dłużej nie wzdrygał dopełnić krwawego czynu I już wzniósł dzidę, lecz 
jednak nie 
miał dość siły, aby przebić pierś kapłana. Stanął, jak oniemiały, a pierś jego 
poruszała się 
mocno. Na koniec odrzucił dzidę na bok, a wzniósłszy ręce ku niebiosom zawołał:
— Święte bogi, miejcie litość nade mną i powiedzcie mi, co mam czynić. — Serce 
jego 
biło mocno, a różne myśli krzyżowały się w jego głowie. Nakoniec postanowił dać 
pokój 
kapłanowi, gdyż sądził, że i tak odebrawszy śmiertelną ranę, umrze niedługo.
Taki zamiar powziąwszy, udał się pospiesznym krokiem do domu. Ale dziwny 
niepokój 
opanował jego serce. Wyrzucał sobie, czemu nie odebrał życia kapłanowi, aby 
ukrócić jego 
mękę, albo czemu mu nie dał pomocy. Wrócił się tedy znowu w to miejsce, gdzie 
spoczywał 
ranny kapłan. Zbliżając się, usłyszał następujące słowa:
— Zbawicielu! przebacz mu, jakoś przebaczył zabójcom swoim; on nie wie, co 
czyni.
— Na bogi — zawołał Bojomir — chrześcianinie, twoje czyny sprawiają, że nie wiem 
co 
sądzić o waszej wierze, i ledwie już wiem, co jest dobre, a co złe.
— Tylko ten, kto naśladuje naszego Zbawiciela, wie co jest dobre, a co złe — 
jęknął z 
cicha kapłan.
— O, wasz Zbawiciel — rzekł Bojomir — który wam kazał nas wytępiać lub w 
niewolników zamieniać, ten nie przebaczał zapewne mordercom.
— Czynił to — odrzekł kapłan — gdyż nigdy nie kazał uczniom, aby pogan zabijali.
Idźcie i nauczajcie, to były słowa boskiego Zbawiciela. O wielki Boże! dla 
czegoż Twoje 
słowa nie są wypełniane i zrozumiane. Schowaj miecz w pochwę, rzekłeś 
Zbawicielu, gdy 
jeden z Twych uczniów chciał stanąć w Twej obronie.
— A czyż na waszych wojennych chorągwiach nie masz znaku krzyża? — zapytał 
Bojomir.
— Ach, niestety tak jest; ale wierzaj mi, tego nie kazał nasz Zbawiciel.
Bojomir uklęknął i wyciągnął kapłanowi strzałę z rany, a potem zawołał radosnym 
głosem:
— Ty nie umrzesz chrześcianinie z powodu tej rany.
— Niech się dzieje wola Boża — rzekł kapłan — z radością umrę, jeźli taka wola 
mego 
Zbawiciela. Jemu jestem oddany ciałem i duszą na wieki.
Bojomir powstał i naszukał mchu, liści i łyka z młodych drzew, i tem opatrzył 
ranę 
kapłana, mówiąc:
— W blizkości znajduje się chata, którą sam zbudowałem i gdzie niejednę noc 
spędziłem, 
gdy mnie ciemność na polowaniu zaskoczyła. Nikt nie wie o tej chacie, która się 
wznosi w 
gęstwinie, więc tam będziesz tak długo bezpiecznym, dopóki się twa rana nie 
zagoi, a potem 
dam ci mego rumaka, abyś mógł wrócić do ojczystej ziemi.
To rzekłszy, upadł na kolana i zawołał:
— Bogi mego ludu, przebaczcie mi, jeźli zgrzeszyłem.
Bojomir obawiał się gniewu bogów, gdyż jak my lękamy się za grzechy kary Boga, 
tak i 
poganie mieli obawę przed swemi bogami. Potem zaprowadził kapłana do poblizkiej 
chaty, 
gdzie mu przyrządził wygodne z mchu i liści posłanie.
II.
Ojciec i syn.
Nikt się nie domyślał, że Bojomir w chatce leśnej przechowywał chrześciańskiego 
kapłana, z którym codzień kilka godzin spędzał na rozmowach o wierze 
chrześciańskiej.
Gdy już Bojomir poznał główne zasady chrześciaństwa, wtedy chciał także swego 
ojca 
Dragosława nawrócić. Jakoż prosił go razu pewnego, aby z nim szedł do lasu, 
gdyżby chciał z 
nim o ważnych rzeczach pomówić. Niedaleko za zamkiem znajdowały się kamienne 
siedzenia, na których zasiedli.
— Mój synu! — rzekł ojciec, mąż silnej budowy ciała z siwą brodą — spostrzegam 
już od 
niejakiego czasu, że coś taisz w sercu. Postradałeś dawną wesołość, chodzisz w 
myślach 
pogrążony, a nieraz lica twe zapłoną takim ogniem, jakbyś spoglądał w świętym 
gaju na 
potężne bogi. Ale, jak słyszę, niewiele się troszczysz o bogów, gdyż od nowiu 
księżyca nie 
składałeś im jeszcze objaty.
— O ojcze — odparł na to syn — posłuchaj tylko, co mi w ostatnim przydarzyło się 
czasie. Niedawno wracając z polowania, raniłem strzałą z łuku pewnego człowieka. 
Parów 
oddzielał mnie od niego, który przeskoczyłem, ale w tej chwili począł się 
kamień, na którym 
stałem, poruszać, a wtedy widziałem śmierć pewną przed memi oczyma. Wówczas ów 
ranny 
jęcząc, przyczołgał się i podawszy mi powróz, uratował mi życie.
— Na nieśmiertelne bogi! —zawołał ojciec — był to szlachetny nieprzyjaciel, 
żyjeż on 
jeszcze?
— Wprzódy opowiem ci ojcze co innego — odpowiedział syn. — Lecz cóż to? — dodał 
nagle blady i niespokojny — jakieś groźne uczucie mnie przebiega, jakoby w tej 
godzinie 
życiu memu zagrażało niebezpieczeństwo. O gdyby ta godzina jak najprędzej 
przeminęła!
— Co to ma znaczyć — rzecze zadziwiony Dragosław — czy Czernybóg zesłał na cię 
mściwe duchy, aby cię dręczyły? Jeżeli tak, to spiesz do świętego gaju, i objatą 
kój gniew 
potężnego boga. Albo miałżeby jaki nieprzyjaciel godzić na twe życie — dodał, 
dobywając 
krótkiego, ostrego miecza, i wodząc wzrok bystry naokół — wtedy ja ci będę 
obroną w 
obecnej godzinie. Lecz wypowiedz pierwej, co ci cięży na sercu, a Białybóg niech 
w twoje 
serce wleje słodki pokój.
— Kiedy tak! — zaczął Bojomir — jeżeli ty ojcze chcesz być moim obrońcą, wtedy 
serce 
moje znowu się odwagą napełnia. A teraz słuchaj, co ci opowiem. Za dawnych 
czasów żył 
dobry, bogobojny człowiek, jakiego jeszcze na ziemi nie było. I tu począł 
Bojomir rozwijać 
obraz życia, czynów i cierpień Chrystusa, nie wymieniając jego nazwy.
Dragosław słuchał uważnie, a coraz to więcej wywierało nań wpływu opowiadanie 
Bojomirowe. Słysząc o ciężkich cierpieniach, o krwawym pocie Chrystusa w 
ogrójcu, tak się 
rozczulił Dragosław, że łzy mu w oczach stanęły. Przy opisaniu zdrady Judasza 
zgrzytnął 
zębami, a gdy Bojomir dalej opowiadał o Piotrze, który dobytym mieczem uderzył 
na 
Malchusa, wtedy książę ów pełen radości zawołał:
— O gdybym był z tobą, waleczny Piotrze, tobyśmy tego dobrego człowieka 
obronili.
Bojomir zaczął dalej opowiadać:
— Przecież nie chciał ten mąż prawy, aby jego nieprzyjaciołom co złego czyniono. 
Uleczył więc zranionemu słudze ucho, a do Piotra rzekł te wielkie słowa pokoju: 
Schowaj 
miecz w pochwę.
Dragosław złożył ręce, jakby do modlitwy, a Bojomir ognistemi słowy i przy 
stosownych 
poruszeniach ciała opowiadał dalej o cierpieniach naszego Zbawiciela. Gdy 
przyszło do 
opowiadania c Piłacie, który rozkazał Chrystusowi cierniową koronę na skronie 
włożyć i 
ukazać ludowi, mówiąc: Patrzcie, oto człowiek! wtedy ojciec, zalawszy się 
rzewnemi łzami, 
zawołał: O bogi! to był człowiek, jakiego trudno znaleźć na tej ziemi.
Młody książę opowiadał dalej o cierpieniach Zbawiciela, o ukrzyżowaniu, trosce o 
matkę, 
o modlitwie za nieprzyjaciół, a nareszcie zakończył opowiadanie temi słowy:
— O ojcze! nakoniec zwisła temu świętemu, sprawiedliwemu człowiekowi głowa na 
piersi, a wkrótce żyć przestał. Wtedy dzień zamienił się w noc, ziemia zadrżała 
na widok 
popełnionej przez ludzi zbrodni, a umarli z grobów powstawali-
Dragosław, wzruszony do najwyższego stopnia, zawołał:
— Bojomirze! rzeknij, sen-li to czy jawa? Takie niesłychane rzeczy dziad się 
miały, a ja 
nic o nich dotąd nie wiem.
— Ojcze! — rzecze syn — ja miłuję z całego serca tego prawego, dobrego 
człowieka; czy 
gniewasz się z powodu tego na mnie?
Odpowiedział ojciec:
— Jak mógłbym to uczynić, kiedy i ja kocham tego świętego męża. Ale czemuż nie 
wyjawiasz mi jego imienia, jako też tego człowieka, który ci życie uratował?
— Dowiesz się ojcze. Ów człowiek, który moją strzałą zraniony padł na ziemię, a 
następnie ocalił mi życie, jest chrześciańskim kapłanem.
Dragosław, jakby piorunem rażony, kilka kroków w tył się cofnął, usłyszawszy te 
słowa. 
A Bojomir mówił dalej:
— Tak ojcze, a i ja jestem chrześcianinem, oczekując z utęsknieniem tej chwili, 
kiedy 
woda chrztu św. uczyni mnie członkiem kościoła Chrystusowego.
Dragosław wydał okrzyk przestrachu i drżał na całem ciele, a oczy jego szybko 
jak 
błyskawice biegały.
— Tyś chrześcianinem — zawołał — zdrajco! więc śmierć tobie.
I pochwycił jedną ręką syna za szatę, a drugą dobył miecza, chcąc go przebić.
— Ojcze — rzekł Bojomir — przecież przyrzekłeś być moim obrońcą w obecnej 
godzinie.
— Synowi memu przyrzekłem, lecz ty nie jesteś mym synem. Nie, to jest czystem 
niepodobieństwem, abyś ty był moim synem, to chyba zły duch wziął na się postać 
mego 
syna, aby mię zwodzić. Ha! zły duchu, będę z tobą walczył. Dobądź miecza i gotuj 
się do 
walki, a wy bogi mojej ojczystej ziemi bądźcie mi ku pomocy.
— Nie jestem złym duchem — odpowiedział Bojomir — ale synem twoim, który cię 
zawsze serdecznie miłował, a szczególnie od tego czasu, kiedy poznał Jezusa 
Chrystusa, 
Zbawiciela świata, bo tak się nazywa ten, który umarł na krzyżu, i o którym sam 
powiedziałeś 
ojcze, że go miłujesz. O ojcze! jaki nieprawdziwy obraz o Jezusie Chrystusie 
dają nam nasi 
kapłani.
Dragosław spuścił miecz ku ziemi i pełen zdumienia spoglądał na syna, który tak 
dalej 
mówił:
— Zdaje mi się, jakby mi łuska z oczu spadła, odkąd poznałem Zbawiciela świata, 
a i ty, 
drogi ojcze, to samo powiesz, skoro poznasz kapłana chrześciańskiego, i dowiesz 
się, w jakie] 
ciemności chowają nas nasi kapłani. Chodź więc, ojcze, ze mną do chatki, gdzie 
przebywa ów 
kapłań, abyś go poznał.
Nic nie mówiąc, udał się Dragosław za synem do chatki, gdzie się ukrywał 
Wojciech, 
kapłan chrześciański, imiennik wielkiego, świętego biskupa, który nawracał 
Czechów i 
Polaków, aż nakoniec poniósł śmierć męczeńską w Prusiech.
Wojciech, dowiedziawszy się, co zaszło, padł na kolana i podziękował Bogu za 
oświecenie serca Dragosława, a następnie wymownemi słowy wyjaśniał ojcu i synowi 
zasady 
nauki Chrystusa. Słowa jego padły na urodzajną ziemię i wydały owoc stokrotny.
Niemało się ucieszył Dragosław, dowiedziawszy się, że kapłan Wojciech nie był 
Niemcem, ale Słowianinem, który pragnął n wrócić swoich braci. Wojciech zaręczył 
także, że 
z przyjęciem chrześciaństwa nie utracą Łużyczanie wolności, owszem tym więcej ją 
utwierdzą. Utraty wolności najbardziej się obawiały słowiańskie ludy, graniczące 
z 
Niemcami, dla tego też opierały się przyjęciu chrześciaństwa, bo Niemcy, 
zaprowadzając 
chrześciaństwo, zamieniali często Słowian w niewolników.
I tak powoli zaczęła się szerzyć nauka Chrystusowa w słowiańskim narodzie 
Łużyczan, i 
to nie mieczem, ale miłością, tak jak Zbawiciel i pierwsi apostołowie nauczali.
III. 
Nieco o wierze dawnych Słowian.
Serbowie-Łużyczanie, należąc jak i my Polacy do Słowian, zanim przyjęli naukę 
Chrystusa, czcili te bogi, którym się inni Słowianie kłaniali. Aczkolwiek nasi 
dawni 
słowiańscy przodkowie byli poganami, jednak ich wiara była doskonalszą, niż u 
innych 
pogańskich narodów. Wierzyli Słowianie w nieśmiertelność duszy i w jednego Boga, 
który 
panując w niebie, nie troszczy się o ziemskie sprawy. Ztąd wierzyli także w 
licznych bogów, 
którzy się zajmują sprawami ludzkiemi.
Różne były bogi. Jedne z nich były dobre czyli białe bogi, a drugie złe czyli 
czarne. Na 
czele białych bogów stał Białybóg czyli Belbóg, a na czele czarnych Czarnybóg 
czyli 
Czernobóg. Dwa te bóstwa mianowicie u Serbów - Łużyczan cześć odbierały. Do 
białych 
czyli dobrych bogów należał Światowid, którego posąg miał cztery główy, aby mógł 
patrzeć 
w cztery świata strony. Był także bóg, który się zwal Trzygław, ponie waż miał 
trzy głowy. 
Było to jakieś podobieństwo, a raczej przeczucie Trójcy świętej. Prowe był 
bogiem piorunów 
i sprawiedliwości, Radegast (rad gościom) bogiem gościnności. Słowianie tak 
bardzo byli 
gościnni, że osobnego mieli boga, który miał opiekę nad gośćmi. Wierzono, że 
gość 
sprowadza błogosławieństwo niebios. Były także boginie, jak n.p. Dziewanna, 
której była 
poświęcona roślina, zwiąca się po dziś dzień dziewanną. Marzannę uważano za 
boginią 
śmierci. Było prócz tego wiele bożków niższego rzędu, n. p. niedaleko Gniezna 
czczono 
jakiegoś bożka Ćmuka, a po dziś dzień jeszcze na zapłakane, ponure dzieci mówi 
się: 
wygląda jak Ćmuk. Bogowie ci mieli swoje świątynie czyli kontyny, albo też 
stawiano ich 
posągi pod drzewami. Takie kontyny były w Gnieźnie, Kruświcy, Braniborzu, 
Retrze, 
Arkonie itd.
Bogom tym składano ofiary z zwierząt i roślin, ale nigdy nie zabijali Słowianie 
na ofiary 
bogom ludzi, który to straszny zwyczaj panował u ludów niemieckich. Obchodzili 
też 
Słowianie na cześć bogów różne święta, w których zbierali się naokół kontyn, a 
złożywszy 
ofiary bogom, przepędzali czas na wspólnych ucztach.
Pośrednikami między ludźmi a bogami byli kapłani, którzy się głównie 
sprawowaniem 
ofiar trudnili. Zajmowali się także wróżbiarstwem, tj. przepowiadaniem 
przyszłości.
Dawni Słowianie tyli bardzo pobożni, dla tego też w ich kraju znajdowało się 
bardzo 
wiele świątyń i świętych gajów, poświęconych bogom. Jak umieli, tak wielbili 
najwyższą 
Istność, a skoro im zabłysło światło prawdziwej wiary, wnet porzucili bogi, 
chętnie 
przyjmując chrześciaństwo. ŚŚ. Cyryl i Metody, pobożni i uczeni mężowie są 
nawrócicielami 
Słowian. Zbożne swoje dzieło rozpoczęli w Morawie około 863 r. Ochoczo prawda 
przyjmowali Słowianie chrześciaństwo, ale nieraz też do ostatniej kropli krwi 
walczyli w 
obronie swych bogów, widząc, że chrześciaństwo ma służyć za pozór do ich 
ujarzmienia. A 
tak czynili często Niemcy, którzy równocześnie z chrześciaństwem szerzyli między 
ludami 
słowiańskiemi niewolę. Trudno wymagać, aby takim sposobem mogli Słowianie mieć 
prawdziwe wyobrażenie o wierze chrześciańskiej, sądzili oni nieraz, że 
chrześciańska wiara 
jest najgorszą, kiedy jej wyznawcy tak ich dręczą. Z tego też powodu Serbowie-
Łużyczanie 
do upadłego bronili swej niepodległości; jednakże gdy dobrze poznali naukę. 
Chrystusa i 
przekonali się, że chrześciaństwo nie każe prześladować, ale kochać swych 
bliźnich, wtedy 
chętnie przyjmowali chrzest święty. Dla tego też dziwić się nie trzeba, że i w 
naszej powieści 
Serbowie tak długo się opierali przyjęciu wiary chrześciańskiej. A i to pamiętać 
należy, że 
ludy słowiańskie, graniczące z Niemcami, często nie były tak łagodne, jak inne 
plemiona. 
Pochodziło to ztąd, że ludy te wciąż walcząc i patrząc na okrucieństwo swych 
nieprzyjaciół, 
powoli też niektóre okrucieństwa przyjmowały. Do takich zwyczajów, które 
Serbowie 
przyjęli od swych sąsiadów, należało n.p. może zabijanie się dobrowolne 
sędziwych starców; 
przynajmniej u innych Słowian tego zwyczaju nie napotykamy. Po tem krótkiem 
objaśnieniu 
przechodzimy do dalszego opowiadania.
IV. 
Śmierć łużyckiego wojownika.
Niedaleko zamku znajdował się wzgórek, na którym się odbywały zebrania i narady 
Serbów i gdzie Dragosław zwykł sądy sprawować. Kamienne siedzenia wznosiły się w 
kształcie półkola, otoczone wałem, po za którym rosły potężne dęby i jodły. 
Ztamtąd był 
prześliczny widok na poblizką okolicę, urozmaicony drze wami. Dziś odbywał się 
tam wiec 
niezwykły. Wojownicy zasiedli swe miejsca, a wnet zabrzmiały pieśni i róg z 
miodem 
poszedł koleją.
W pośródku siedział starzec, na którego wszyscy oczy zwrócili. Po jego prawicy 
siedział 
Dragosław, a po lewicy Bojomir. Był to stryj Dragosława Zwołał on wojowników 
łużyckich i 
opowiadał im o lepszych, dawnych czasach, kiedy Łużyczanie jeden potężny lud 
stanowiąc, 
odpierali śmiało napaści niemieckie, nie tak jak dziś, kiedy siły nasze są 
podzielone, 
opowiadał ów sędziwy wojownik.
Na prawo na pagórku wznosiła się pogańska świątynia, z kamieni i z drzewa 
zbudowana. 
Ściany były pokryte robotą rzeźbiarską, na których było widać niekształtne 
postacie ludzi i 
zwierząt. U spodu kontyny były powbijane bawole, jelenie, baranie i innych 
zwierząt rogi, co 
sprawiało dziwny widok. Przed świątynią na kamieniu wznosił się posąg Światowida 
z 
czterema głowami.
Wtem ukazał się w drzwiach świątyni kapłan w białym, długim stroju, a wnet na 
widok 
jego grobowa cisza nastała w zgromadzeniu mężów. Kapłan z mieczem w dłoni stąpał 
poważnie z pagórka na dół. Oczy jego świeciły niezwykłym blaskiem, twarz była 
blada. 
Właśnie niedawno odprawiał w świątyni ofiary, co pokazywały krwawe plamy na jego 
odzieniu.
Stanął ów kapłan przed stryjem Dragosława, mówiąc:
— Światowid przysyła ci ten miecz i zaprasza cię na biesiadę bogów. Więc gotuj 
się, abyś 
z zachodem słońca z ziemią się pożegnał.
Lica starca zajaśniały zachwyceniem, spoglądając w niebo, nie mógł od wzruszenia 
ani 
słowa przemówić, tylko miecz przyciskał do piersi. Po niejakim dopiero przeciągu 
czasu w te 
się, odezwał słowa:
— Jestem wezwany na ucztę bogów, gdzie niebieski miód w złocistych czarach piją 
bogi. 
Spojrzyjcie na ten miecz, który dzierżę w mojej dłoni. Przed kilkudziesięciu 
laty pewien 
niemiecki naczelnik wyrządzał tym mieczem wielkie krzywdy naszemu ludowi. Ale 
pokonałem go i miecz ten zdobyłem, a od tego czasu stał on się narzędziem zemsty 
w mem 
ręku, zbroczywszy się nieraz w krwi naszych wrogów, którzy nam wolność wydrzeć 
pragnęli. 
I wojowałem lat wiele, dziesiątek lat za dziesiątkiem upływał mi na ustawicznych 
bojach, aż 
też nakoniec siły moje słabnąć zaczynały. Wtedy przypomniałem sobie nieraz słowa 
naszych 
kapłanów, że tylko ci będą przypuszczeni do biesiady bogów w niebie, którzy 
padną w 
obronie swego kraju na polu bitwy. To też często jak szalony rzucałem się w 
szeregi 
nieprzyjacielskie, szukając śmierci. Po prawej i lewej mej stronie spadały 
nieraz, jak 
makówki, głowy nieprzyjaciół, lecz żaden miecz nie rozpłatał mej głowy, ani 
dzida nie 
przebiła mej piersi, ani też nie ugodziła mnie strzała. Nastał potem czas 
pokoju, a ja widząc, 
że co dzień nikną moje siły, czułem śmierć mą blizką. Wtedy wspomniałem na dawny 
zwyczaj naszych walecznych ojców, którzy za hańbę uważali na łożu umierać. Jeźli 
nie padli 
na polu bitwy, wtedy przynajmniej z rąk krewnych śmierć odbierali. Zwyczaj ten 
już poszedł 
w zapomnienie, lecz ja go chcę wskrzesić, bo pragnę umierać, jak nasi dawni 
przodkowie. 
Gdy więc nie mogę umierać na polu bitwy, niechże jeden z was, który jest 
najmilszym memu 
sercu, przebije pierś moje tym mieczem, aby tęskniący mój duch połączył się czem 
rychlej z 
duchami moich ojców. O co za rozkoszne drżenie przebiega moje ciało na 
wspomnienie 
szczęśliwości, jaka mnie czeka. Już od dawna śledził kapłan znaki bogów, bo 
dopiero na ich 
wezwanie chciałem opuścić tę ziemię. Nakoniec nadeszła błogosławiona chwila, w 
której 
Światowid ustami kapłana wzywa mię na święte gody. Podajcie mi tedy raz ostatni 
róg 
miodu, niech go wychylę, modląc się, a potęga bogów niech będzie z wami!
Cisza zaległa między drużyną, a róg miodu poszedł znów koleją. Niejedno serce 
zadrżało, 
bo choć ani jeden mąż tam się nie znajdował, któryby śmierci nie zaglądał w 
oczy, mimo to 
przerazili się. wszyscy mocno pomysłem starca, który na nowo zaprowadzić chciał 
okrutny, 
już dawno zaniechany zwyczaj.
A starzec mówił dalej:
— Patrzcie na to słońce, jak ono wspaniale zachodzi. Tak i ja chciałbym umierać. 
Przystąp bliżej do mnie, ukochany Bojomirze i tym mieczem przebij pierś moję. 
Miecz ten 
niech będzie twoim, a życie moje niech będzie przykładem dla was wszystkich.
I odsłonił starzec piersi, a po malej chwili w te się odezwał słowa:
— Ojcowie moi, sławni wojownicy, którzy na ucztach z bogami czas spędzacie, 
niedługo 
połączą się z wami.
Bojomir na te słowa zadrżał, mówiąc:
— O ja nieszczęśliwy! dla czego mam ręce moje broczyć krwią niewinnego starca?
Powstał także z siedzenia Dragosław, a zwracając się do starca, tak doń 
przemówił:
— Dzielny bohaterze! chciej odstąpić od tego krwawego zamiaru i nie odnawiaj 
tego 
okrutnego zwyczaju, który już jest zapomniany.
Starzec z przerażeniem spojrzał na mówiącego, a po chwili zawołał:
— Bogi! czy dobrze słyszałem, czy też to tylko jaka pomyłka. Bojomirze ukochany! 
którego na mych dłoniach piastowałem i zawsze kochałem, tybyś miał mi odmówić 
ostatniej 
posługi, a ty Dragosławie, jakżeż go możesz od tego odwodzić.
— Słuchaj stryju! — rzecze Dragosław. — Proszą cię serdecznie, odstąp od tego 
krwawego zamiaru. Jestem przekonany o twej szlachetnej pobudce, ale ty nie 
wiesz, jakieby 
ztąd mogły wyniknąć smutne skutki. Byli dawniej mężowie, którzy nie znalazłszy 
śmierci na 
polu bitwy, podobnym sposobem ginęli, ale z czasem ztąd wielkie złe powstało, bo 
nieraz 
wyrodne i niewdzięczne dzieci zabijały starych rodziców, chcąc się ich pozbyć. 
Gdyby się 
znowu ten straszny zwyczaj upowszechnił, możeby się nieraz podobnie działo. Dla 
tego nie 
zaprowadzajmy tego krwawego zwyczaju, niech daleką będzie od nas myśl podobna, 
abyśmy 
zabijali drogie osoby naszemu sercu. A przytem też i o tem nie należy zapomnieć, 
że ten 
zwyczaj nie panował u naszych dawnych przodków, ale dopiero później od obcych 
narodów 
to okrucieństwo do nas przeszło. Tak więc, waleczny mężu, odstąp od tej myśli, 
wróć na mój 
zamek i żyj długo, spokojnie i szczęśliwie.
Wtedy starzec zawołał wielkim głosem, który się rozlegał naokół:
— Nędznicy! którzy nie macie odwagi, by mi śmierć zadać, biada wam, biada! O 
bogi? 
czegom doczekał, patrząc na takie podupadłe plemię. Czerwone słońce zachodzi, a 
ja nie 
mogę opuścić ziemi, aby się połączyć z bogami i dawnymi towarzyszami, ale muszę 
żyć, i w 
końcu, jak słaba niewiasta, umierać na łożu niemocy. O mężowie zbrojni! czyż nie 
ma nikogo 
między wami, któryby się ulitował nad biednym starcem i śmierć mu zadał?
Głuche milczenie panowało w zgromadzeniu, wojownicy spoglądając na Bojomira i 
Dragosława, nie śmieli się z miejsc swoich ruszyć. Wtem otworzyły się drzwi 
świątyni, a w 
nich ukazał się kapłan, zagniewany mocno. Przystąpił bliżej do starca, 
pragnącego umierać, 
mówiąc:
— Światowid wzywa cię na wieczne gody, a gdy nikt nie śmie ci śmierci zadać, 
wtedy ja, 
sługa bogów, oddam ci tę ostatnią przysługę.
Jakoż po tych słowach dobył miecza i przebił pierś starca. Ostatnie promienie 
słońca 
oświe ciły twarz umierającego, który bełkocąc słowa wdzięczności, skonał w 
objęciach 
kapłana.
Tu widzimy nikczemność kapłanów pogańskich. Kapłan Chrystusów, Wojciech, 
odebrawszy ranę od Bojomira, ocalił mu życie, wspomniawszy na Zbawiciela świata, 
a 
kapłan pogański zabija człowieka, wprzód nieprawdziwemi wiadomościami go 
oszukawszy, 
choć mu ten żadnej krzywdy nie zrobił. Otóż w tem najlepiej pokazuje się 
wyższość religii 
chrześciańskiej. Ona jedna czyni nas szczęśliwymi w życiu i po za grobem. Dla 
tego też 
wypełniajmy ściśle przepisy naszej świętej wiary, i bądźmy chrześcianami 
nietylko z imienia, 
ale i z czynów. 
V. 
Łużyczanie przyjmują chrzest święty.
Coraz więcej zaczynało się rozszerzać chrześciaństwo w kraju łużyckim, a 
bałwochwalstwo chwiać się poczynało. Jedynie jeszcze wstrzymywała Łużyczan od 
przyjęcia 
chrześciaństwa obawa, aby nie utracili przez to wolności i nie dostali się pod 
panowanie 
niemieckie Ludy bowiem teutońskie czyli niemieckie, zaprowadzając w słowiańskich 
krajach 
chrześciaństwo, zaprowadzali też najczęściej niewolę. I dla tego opierały się 
niektóre 
słowiańskie plemiona tak zacięcie przyjęciu chrześciaństwa. Gdzie zaś przyjęcie 
nauki 
Chrystusa nie groziło Słowianom utratą wolności, tam jak najchętniej przyjmowali 
chrześciaństwo bez krwi rozlewu. Otóż i Łużyczanie, poznając dobrodziejstwa 
religii 
chrześciańskiej, poczęli skłaniać do niej swe umysły, pragnąc przyjąć chrzest 
święty. Tylko 
jeszcze w dzisiejszej Brandenburgii (gdzie leży Berlin, stolica państwa 
pruskiego), którą 
dawniej nazywali Polacy księstwem Zgorzelskiem, niektóre szczepy łużyckie 
kłaniały się 
bałwanom. Trzeba bowiem wiedzieć, że w tych czasach mieszkali w Brandenburgii 
wyłącznie 
tylko Słowianie, którzy nosili nazwę Sorabów, Serbów, a od Polaków po dziś dzień 
są zwani 
Łużyczanami.
Tak tedy chrześciaństwo powoli się szerzyło i nie wiele brakło, aby 
bałwochwalstwo 
zaginęło. Z przestrachem przekonali się o tem pogańscy kapłani, widząc, jak 
coraz mniej 
składali Łużyczanie ofiar i mało się o cześć bogów troszczyli. Wytężyli więc 
wszystkie siły, 
aby upadające bałwochwalstwo podźwignąć.
Jednem z najznaczniejszych miast łużyckich była Retra, gdzie się wznosiła główna 
świątynia pogańska i gdzie mieszkał najstarszy kapłan, który miał władzę nad 
wszystkimi 
kapłanami w Łużycach. Ten zwołał wszystkich kapłanów pogańskich na naradę, aby 
obmyśleć środki nad utrwaleniem pogaństwa, a zniweczeniem religii 
chrześciańskiej. Tam to 
postanowiono zaprowadzać dawne krwawe zwyczaje, sądząc, że się takim sposobem 
jeszcze 
upadające bałwochwalstwo zdoła utrzymać. Za namową to kapłanów i stryj 
Dragosława 
pragnął wskrzesić dawny krwawy zwyczaj, aby się dać zabić ręką krewnego.
Zwłoki starca, zabitego ręką kapłana, spoczywały na zamku Dragosława. Zbliżał 
się dzień 
pogrzebu. Panował dawniej u niektórych pogańskich ludów zwyczaj, że gdy umarł 
jaki 
znakomity wojownik, wtedy zabijano także jego sługi, jako też konie, psy, 
sokoły, a potem 
palono zwłoki umarłych i ciała zabitych zwierząt na stosie. Popioły zgarniono w 
gliniane 
naczynia i zakopywano w ziemi. Otóż kapłan chciał i ten zwyczaj zaprowadzić, aby 
pozabijać 
sługi zmarłego i razem z jego zwłokami spalić. Oburzył się lud na to wielce, ale 
widząc, że 
Dragosław nie czynił żadnej temu przeszkody, więc zachowywał się spokojnie.
Zbliżył się nakoniec dzień pogrzebu. Na boku świątyni znajdował się cmentarz 
pogański, 
gdzie składano popioły znakomitych osób. Tam kazał kapłan ułożyć wielki stos 
drewniany, 
oraz wykopać kilka grobów. Zebrały się liczne tłumy ludu, a gdy nadeszła 
oznaczona 
godzina, wtedy wyruszył z zamku uroczysty pochód. Wojownicy nieśli ciało 
zmarłego, a tuż 
za nim postępowali słudzy, z zawiązanemi w tyle rękami, którzy widząc, że ich 
czeka śmierć 
okropna, napełniali jękami powietrze. Prowadzono też konia zmarłego wojownika, 
który miał 
być także spalonym. Na grzbiecie konia wisiała tarcz, dzida, miecz, pałka i 
siekiera. Niesiono 
także glinianą popielnicę czyli urnę, w której miały być złożone kości i popioły 
zmarłego. W 
urnie tej znajdował się zloty pierścień. Po obu stronach nieszczęśliwych ofiar, 
skazanych na 
spalenie, postępowały płaczące kobiety, zwane płacznicami, które płakały i 
wyrzekały nad 
śmiercią wojownika, a łzy zbierały w małe naczynia gliniane, które po dziś dzień 
jeszcze 
znajdują się w słowiańskich grobach, zwanych w Wielkopolsce żalami.
Stanął już orszak pogrzebny na cmentarzu, gdzie miały być spalone zwłoki 
zmarłego. 
Nieszczęśliwi słudzy wyrzekali żałośnie, widząc, że za chwile okropna śmierć ich 
czeka. Już 
się miały zacząć zwykłe obrzędy, gdy wtem nagle z poblizkiego lasu wystąpił 
kapłan 
chrześciański z krzyżem w ręku. Był to znany nam już ksiądz Wojciech. Wszyscy 
zdziwieni 
spoglądali ku niemu, ale najbardziej ucieszyli się biedni słudzy, spodziewając 
się od niego 
ratunku. Dragosław i Bojomir przystąpili bliżej do Wojciecha, aby w 'razie 
potrzeby go 
zasłonić. Pospieszył także za nimi kapłan pogański, który trzymając nóż ofiarny 
w dłoni, tak 
się odezwał: „Zabijcie tego psa niewiernego.” Wojciech postąpił kilka kroków 
naprzód i 
rzekł:
— Mężowie posłuchajcie mnie w imię jednego, sprawiedliwego Boga, który stworzył 
niebo i ziemię.
Nie dał mu dokończyć kapłan pogański, lecz z nożem w ręku rzucił się na 
Wojciecha, 
chcąc go przebić, ale wytrącił mu nóż Bojomir. Kapłan stał chwilę, jakby gromem 
rażony (nie 
spodzie wał się bowiem tego), a potem wzniósłszy ku niebu ręce, zawołał:
— Zdrada, zdrada! Bogi nieśmiertelne spuśćcie śmierć na tych nędzników; ty 
Prowe, 
sprawiedliwy sędzio w radzie bogów, skrusz na proch tych bezbożników.
Teraz przemówił Dragosław:
— Posłuchajcie mnie, mężowie. Starałem się zawsze być sprawiedliwym rządzcą, i 
zapewne nie ma między wami nikogo, któryby żywił ku mnie nienawiść w swem sercu. 
Czyż 
będziecie sądzili, aby ten, który całe życie starał się być sprawiedliwym, miał 
się oddać 
sprawie, która jest złą i zbrodniczą? Wiecie, że zawsze nienawidziłem 
chrześciaństwa i jego 
wyznawców, czego nieraz dowiodłem czynem i słowem. Lecz oto otworzyły się oczy 
moje i 
przekonałem się, że wiara w nasze martwe bogi jest fałszywą, bo jeden tylko jest 
Bóg, Pan 
nieba i ziemi. Patrzcie! tak jak oto teraz ten bezrozumny bałwan rzucę o ziemie, 
tak też i 
wiarę nieprawdziwą odrzuciłem od siebie.
To mówiąc, uderzył silnie w posąg bożyszcza, który się wnet zachwiał, wywrócił i 
z 
wielkim łoskotem w drobne roztrzaskał kawałki. Okropny okrzyk powstał między 
ludem. 
Wielu padło na kolana, obawiając się, aby rozgniewany bożek ich nie potracił. 
Kapłan zaś 
pogański padł jakby nieżywy na potrzaskane szczątki bożyszcza.
— Tak padają bałwany przed Tobą, wielki wszechmogący Boże, Stwórco świata — 
rzekł 
Wojciech, a potem wymownemi słowy zaczął przemawiać do ludu, wykazując, że tylko 
chrześciaństwo jest prawdziwą, do zbawienia wiodącą wiarą. Na licach jego 
osiadła jakaś 
wyższa potęga, oczy błyskały nadziemskim ogniem, a słowa jego wnikały do serc 
słuchaczy, 
wstrząsając niemi do głębi. A kiedy wyrzekł, że Zbawiciel świata za wszystkich 
poniósł 
okrutną śmierć krzyżową, i że nikt z ludzi Bogu, a tym mniej nieżywym bożkom nie 
ma być 
ofiarowanym, wtedy słudzy, którzy mieli być ofiarowani, padli na ziemię, 
wylewając łzy 
radości. Zbliżył się do nich Bojomir i porozcinał węzły, krępujące ich ręce. 
Wojownicy 
łużyccy coraz; bliżej garnęli się do chrześciańskiego kapłana; a i ci, którzy z 
strachu przed 
gniewem bogów upadli na kolana, powstali znowu i z jak największą uwagą słuchali 
słów 
zbawienia. 
Kiedy skończył Wojciech, wtedy tak przemówił Dragosław:
— Słuchaj ludu! wyznaję głośno przed tobą i przed tym pobożnym kapłanem, że 
odtąd 
ciałem i duszą chcę należeć do Jezusa Chrystusa, w Niego tylko wierzyć i podług 
Jego 
świętych przepisów życie prowadzić. A ciebie czcigodny kapłanie proszę, abyś 
mnie ochrzcił 
i przyjął do kościoła chrześciańskiego.
Rzekł potem Bojomir:
— I ja porzucam cześć bogów, a pragnę chrztu świętego.
Widząc to i słysząc lud zgromadzony, a przytem wzruszony wielce kazaniem 
Wojciecha, 
zawołał głośno:
— Przyjmij i nas do tego świętego zgromadzenia, miej litość nad nami, pobożny 
kapłanie!
Była to wspaniała i uroczysta chwila, chwila zwycięztwa chrześciaństwa nad 
pogaństwem. Wojciech wytłumaczył jeszcze ludowi znaczenie chrztu świętego, a 
potem udał 
się z całą drużyną do poblizkiego strumienia, aby tam dopełnić świętego 
sakramentu na 
Dragosławie, Bojomirze i tych, którzy dostateczne w wierze chrześciańskiej 
początki 
odebrali.
Jeden z służebników, którzy mieli być spaleni, chciał odebrać życie pogańskiemu 
kapłanowi, a to dla tego, aby się nie udał do sąsiednich plemion pogańskich w 
celu 
podburzenia tychże na nowonawróconych chrześcian. Wstrzymał go od tego Wojciech, 
mówiąc:
— Nie czyńmy mu nic złego, przyszłość jest w ręku Boga, a jeżeli ten Stwórca 
wszech 
rzeczy jest z nami, nic nam się złego nie stanie.
Potem ochrzcił Wojciech tych, którzy już byli w wierze chrześciańskiej 
jakokolwiek 
oświeceni, innym zaś uczynił nadzieję, że im później sakramentu chrztu św. 
udzieli.
W taki to łagodny sposób przyjęli Łużyczanie chrześciaństwo, gdy dawniej mimo 
tyle 
krwi przelanej nie dali się skłonić do odstąpienia czci bogów. I nie dziw, 
Łużyczanie byli 
Słowianami, a lud ten nigdy nie był głuchym na słowa prawdy, i jeżeli tylko na 
drodze pokoju 
nawracano go do wiary chrześciańskiej, nigdy nie plamił swych rąk zabójstwem 
sług Bożych. 
Dowodem tego i Polacy, którzy także bez krwi rozlewu 965 r. przyjęli wiarę 
chrześciańską za 
czasów panowania Mieczysława I.
Tymczasem kapłan ów pogański, który jakby odurzony leżał na ziemi, powstał i 
rzucił 
dzikim wzrokiem naokół. Nie ujrzał obok siebie nikogo, tylko szczątki 
potrzaskanego 
bożyszcza u stóp jego się walały. W rozpaczy, że bałwochwalstwo upada, zaczął 
sobie rwać 
włosy i brodę. Potem pochwycił zwłoki starca, położył je na stosie, który 
zapalił. Gdy przybył 
Wojciech z nowonawróconymi w to miejsce, już mocny płomień cały stos ogarnął, a 
kapłana 
nigdzie w pobliżu nie było.
Wojciech co dzień nauczał lud zgromadzony, oświecając go w wierze 
chrześciańskiej, a 
gdy już poznali Łużyczanie główne zasady chrześciaństwa, wtedy ochrzcił ich 
wszystkich.
Zbudowano potem kościół, w którym zaczęto odprawiać służby Boże. A tak zaczęła 
się 
wiara chrześciańską pomiędzy tym ludem co dzień więcej utrwalać. Ale miały też 
zawitać 
wkrótce wielkie burze, które jednak nie zdołały wykorzenić chrześciaństwa.
VI.
Bitwa.
Wieczorem dnia tego siedzieli pospołu Dragosław, Bojomir i Wojciech, rozmawiając 
o 
zdarzeniach, które w dniu tym zaszły, oraz wielbiąc Boga, że im dozwolił dokonać 
tak 
pięknego dzieła. Naradzali się też nad tem, co wypada czynić, aby zaszczepić 
trwale 
chrześciaństwo między wszystkimi Łużyczanami. Osądzili za rzecz potrzebną 
sprowadzić jak 
najwięcej kapłanów do opowiadania słowa Bożego.
Rzekł potem Bojomir:
— Jeszcze tej nocy pospieszę na szybkim koniu do ojca mej żony Jasława, aby mnie 
snać 
nie uprzedził kapłan pogański.
Na zapytanie, dla czegoby to chciał uczynić, taką dał odpowiedź:
— Jasław jest najpotężniejszym księciem łużyckim i dla tego sądzę, że kapłan do 
niego 
się uda, a wtedy jakżeż się zatrwoży moja małżonka, gdy usłyszy z ust kapłana o 
tem, co dziś 
zaszło, zwłaszcza, że kapłan ten wszystko inaczej opowie. Ja zaś będę się starał 
nakłonić ją do 
porzucenia czci bogów, a przyjęcia chrześciaństwa, a może mi się uda i Jasława 
nawrócić. 
Skoroby on przyjął chrześciaństwo, wtedyby i lud poszedł za przykładem księcia.
— Tylko nie ufaj za wiele, moj synu — rzekł Dragosław — Jasław jest prawda 
dobrym 
człowiekiem, ale nie dostaje mu tęgości charakteru, dla tego też już od dawnego 
czasu zostaje 
pod wpływem pogańskich kapłanów, którzy w całym jego kraju wielkie mają 
znaczenie. Dla 
tego jeźli się tam udasz, będziesz wystawiony na liczne niebezpieczeństwa.
I Wojciech odradzał od owego zamiaru. Rzecze na to Bojomir:
— A ty zacny kapłanie, czy się pytałeś o niebezpieczeństwa, gdy do naszej 
przyszedłeś 
krainy, gdzie ci ja nawet w zaślepieniu zadałem ranę? A nie miałżebym ja dla 
Zbawiciela 
podjąć się trochę trudu i niebezpieczeństwa?
Odpowie mu na to Wojciech:
— Słuchaj słów Pisma świętego, które mówi: „Bądźcie roztropnymi, jak węże, a 
niewinnymi jak gołębie.” Usłyszawszy wiadomość o Jasławie i kapłanach 
tamecznych, sądzę, 
że byłoby nieroztropnem udawać się do niego. Najprzód trzeba się o to starać, 
aby rozpoczęte 
dzieło się utwierdziło, a potem przekonamy się, jaki wpływ wywrą na Jasława 
nasze czyny, a 
według tego będzie można stosownie do okoliczności postąpić. Skoro się wieść 
rozejdzie, że 
cały szczep, którego władzcą jest twój szlachetny ojciec, przeszedł do 
chrześciaństwa, wtedy 
może to zdarzenie niemały skutek na Jasława i lud jego wywrze.
Bojomir zauważył, że ks. Wojciech zawiele pokłada nadziei, co mu tenże przyznał, 
„ale 
też” dodał, i to, co wyrzekłem, łatwo się stać może, a choć się nie stanie, 
zawsze będzie dość 
czasu, aby się przygotować na grożące niebezpieczeństwo.” Dał się nakłonić 
Bojomir, 
przyrzekając pozostać u ojca.
Po kilku dniach przybyli pożądani kapłani chrześciańscy, a wtedy dzieło 
nawrócenia w 
krainie Dragosława szybkim postępowało krokiem.
Ów zaś kapłan pogański udał się w rzeczy samej do Jasława, a zaraz kapłani 
tameczni 
zaczęli podburzać lud do wojny przeciw Dragosławowi. Jasław został wezwany, aby 
stanął na 
czele wojska, na co się tenże musiał zgodzić. Miecz zemsty szedł koleją od sioła 
do sioła, aż 
znowu wrócił do księcia Jasława. Był to znak, aby rycerstwo stanęło pod bronią. 
Jakoż 
wkrótce stanęły liczne zastępy mężów pod bronią przed zamkiem Jasława. Ten 
wyruszył na 
ich czele przeciw Dragosławowi.
Spodziewał się Dragosław wojennych kroków ze strony Jasława, ale nie sądził, że 
to 
nastąpi tak prędko, zwłaszcza, że ich łączyły związki rodzinne, gdyż Bojomir, 
jak już o tem 
na początku wzmiankowaliśmy, miał za żonę Dobrosławę, córkę Jasława. Wielce się 
tedy 
Dragosław przeraził, gdy się dowiedział, że Jasław z potężnem wojskiem wtargnął 
do jego 
krainy, pustosząc mieczem i ogniem wszystko po drodze. Zebrał Dragosław na 
prędce swoje 
zastępy i wyruszył w pole naprzeciw pięć razy silniejszemu nieprzyjacielowi. 
Można sobie 
wystawić położenie Dragosława, Bojomira i ich wojska. Oniby tak chętnie chcieli 
nawrócić 
swych braci, a tu przychodzi im krew braterską toczyć. Synowie jednej i tej 
samej ziemi, 
jednego rodu i języka, gotowali się do strasznej walki. Ale cóż miał czynić 
Dragosław? On 
tak gorąco pragnął zgody, jedności, ale darmo, trzeba się było bronić. Wprzódy 
jednak wysłał 
do Jasława posłów, wzywając go na rozmowę. Jasław chciał uczynić zadość temu 
żądaniu, 
ale nie dozwolili mu pogańscy kapłani, a mianowicie ten, który uszedł z krainy 
Dragosława. 
Obawiali się, aby Jasław nie dał się przekonać i nie porzucił bogów. A tak gdy 
wszelkie 
usiłowania Dragosława w celu odwrócenia bratobójczej walki spełzły na niczem, 
wtedy bitwa 
miała rozstrzygnąć losy przyszłości.
Na wielkiej równinie przyszło do walki, a obie strony walczyły z wielką 
zaciętością i 
walecznością. Pogania, od swych kapłanów do boju zagrzani, potykali się mężnie w 
obronie 
czci bogów, chrześcianie zaś pragnąc rozszerzyć chrześciaństwo, ostatnich sił 
dobywali, aby 
zwyciężyć. Powietrze drżało od szczęku broni, chorągwie wojenne wysoko się w 
powietrzu 
unosiły, a co chwilę liczba zabitych się pomnażała. Nader zapalczywą była bitwa, 
a mimo 
cudów waleczności stron obojga, zwycięztwo na żadną stronę przechylić się nie 
chciało. 
Słońce się miało ku schyłkowi, a jeszcze trwała zacięta walka. Ach! ile się tam 
krwi bratniej 
przelało, ilu dzielnych wojowników zgon przedwczesny znalazło! Raz jeszcze 
starły się 
szeregi, a zwycięztwo zdawało się przechylać na stronę chrześcian, gdyż Bojomir 
na czele 
najwaleczniejszych wojowników śmiało uderzył naprzód, łamiąc nieprzyjacielskie 
szeregi. 
Już był blizko głównej chorągwi, gdzie się znajdował Jasław, gdy wtem ugodziła 
go w głowę 
kamienna siekiera, tak że pociemniało mu się w oczach, krew zaczęła się lać z 
rany 
strumieniem, a niedługo padł bez zmysłów na ziemię. Z upadkiem Bojomira 
zachwiała się 
potęga wojska chrześciańskiego, szyki pogańskie zwycięzko szły naprzód, a 
dzielni 
towarzysze Bojomira zginęli, albo też ranami okryci leżeli na ziemi. Jeszcze się 
bronił czas 
pewien Dragosław, ale i on uległ wkrótce przemocy, otoczony ze wszech stron 
wojskiem, 
zwłaszcza kiedy ciężko ranny został w niewolę zabrany. A tak wojska 
chrześciańskie albo 
padły na polu bitwy, albo też poszły w rozsypkę. Skończyła się nakoniec bitwa, a 
słońce 
zachodząc ognisto, jeszcze raz oświeciło pobojowisko, na którem się tyle 
bratniej krwi 
przelało, gdzie tylu dzielnych mężów na zawsze wyzionęło ducha. Ach! bo też nie 
ma nic 
straszniejszego pod słońcem nad niezgodę braci, kiedy zamiast żyd w miłości na 
ziemi, która 
ich zrodziła, mordują się wzajemnie. Biada tym, którzy się stają przyczyną 
niezgody 
braterskiej, jak owi pogańscy kapłani.
VII. 
Na pobojowisku.
Noc zapanowała nad światem, a księżyc przyświecał blademi promieniami, gdy 
Bojomir 
ocknął się z omdlenia. Naokół paliły się ognie, przy których spoczywały wojska 
Jasława, 
śpiewając pieśni wojenne i wychylając pełne puchary miodu na cześć bogów. 
Bojomir, 
słysząc znane pieśni, odzyskał do reszty przytomność, a wtedy poznał całą 
okropność swego 
położenia. Wszystkie nadzieje zaszczepienia chrześciaństwa w narodzie łużyckim 
spełzły na 
niczem, a on tak gorąco pragnął, aby jego bracia poznali zasady prawdziwej 
wiary.
— O wieczny, jedyny, prawdziwy Boże! — zawołał — jakże doświadczasz Twych 
wyznawców! Lecz nie nasza, ale Twoja wola niech się dzieje, Twoje Imię niech 
będzie na 
wieki wsławione, w obronie Twego Imienia, Boże najświętszy, jakżeż słodko 
umierać! O Ty, 
Panie, nie opuścisz dzieci Twoich, Ty oświecisz serca naszych braci, którzy w 
zaślepieniu 
uderzyli na braci.
W podobny sposób długo się modlił Bojomira modlitwa ta błogim napełniała pokojem 
jego zbolałe serce.
Później, gdy sobie wspomniał na ojca, kapłana Wojciecha, na drogą małżonkę, 
wtedy 
strumień łez skropił jego lica, ponieważ nie wiedział co się dzieje z istotami, 
drogiemi jego 
sercu. Nakoniec powstał, oglądając się naokół i rozważając, coby wypadało 
uczynić. Szedł 
powoli, wspierając się na mieczu, a wszędzie widział tylko ciała pobitych 
towarzyszów. 
Postanowił zbliżyć się do ktorego ogniska, aby zważać na rozmowy wojowników. Ale 
wtem 
rana zaczęła mu boleśnie dole gad, tak że Bojomir westchnął nad swą smutną dolą, 
zazdroszcząc towarzyszom, którzy spali snem wiecznym. Usiadł na wielkim kamieniu 
w 
pobliżu ogniska, słuchając pilnie na rozmowy żołnierzy.
Rozmawiali o bitwie, a nie szczędzili obelg na wiarę chrześciańską. Nakoniec 
jeden z 
wojaków w te odezwał się słowa:
— Teraz sprawmy chrześcianinowi chrzest.
Zgodzili się na to wszyscy wśród śmiechu, zwracając swe oczy ku jednemu drzewu. 
Bojomir spostrzegł tara chrześciańskiego jeńca, z którego naigrawać się chciano. 
Potem jeden 
z żołnierzy napełnił róg piaskiem, aby go wysypać na głowę chrześcianina, a inni 
schwycili 
kilka pochodni, i stanęli naokół jeńca. Bojomira nagle pot zimny oblał, a pierś 
ścisnęła się od 
wielkiego bolu, gdyż przy blasku pochodni poznał w uwięzionym własnego ojca.
W tej samej chwili usłyszeli żołnierze na pobojowisku jęk boleści, podobny temu, 
jaki 
lwica wydaje po utracie młodych. Zdziwili się wszyscy, a wielu zbladło, sądząc, 
że to jakie 
straszydło im grozi, ale wyśmiał swych towarzyszy z powodu ich bojaźni ów 
wojownik, który 
róg piasku w ręku trzymał. Ci zaś wskazali na pole bitwy, aby szedł się 
przekonać, zkąd ten 
jęk pochodził. Ten nie dał sobie tego dwa razy powiedzieć, lecz z mieczem w 
jednej, a z 
pochodnią w drugiej ręce, udał się z wielkim krzykiem na pobojowisko, w tę 
stronę, zkąd ich 
jęk doszedł, a za nim zdała postępowali jego towarzysze. Wtem nagle jakaś wysoka 
postać się 
po kazała, potem zabrzmiał szczęk broni, a niedługo padł na ziemię ów żołnierz z 
pochodnią. 
Owa postać tymczasem, pochwyciwszy za pochodnię z mieczem w dłoni, krwią 
zbroczona, 
rzuciła się na żołnierzy, którzy przestraszeni wielce czem prędzej uciekali. 
Bojomir zaś (gdyż 
on był tą postacią), pospieszył co rychlej do drzewa, przy którem znajdował się 
jego ojciec, i 
rozciął sznury, któremi był tenże skrępowany. Dragosław nie mógł pojąć tej 
cudownej 
obrony, dopiero w skutek nalegań Bojomira, uchwycił za siekierę z ziemi, a 
obydwaj 
pospieszyli do lasu. Ale tuż za nimi gromada wojska pospieszyła z pochodniami, 
szukając ich 
na wszystkie strony. Wkrótce ojciec z synem w gęstym lesie stracili się z oczu, 
a żaden nie 
śmiał wołać, aby nie popaść w ręce nieprzyjaciół. Pochodnie błyszczały czerwonem 
światłem, 
a krzyk rozhukanej zgrai i przekleństwa rozlegały się naokół. Bojomira siły 
zaczęły coraz 
więcej słabnąć, spieszył jednak ile tylko mógł naprzód, gdy wtem doszedł go 
dziki okrzyk 
żołnierstwa, w którym słyszał kilka razy imię ojca wymówione. Stanął wtedy na 
chwilę, a 
wymówiwszy te słowa: „O wszechmogący Boże! zmiłuj się nad nami”, padł bez 
zmysłów na 
ziemię pod konarami rozłożystego dębu.
VIII.
Strażnicy.
W Kopeniku wznosił się zamek Jasława nad rzeką Sprowiją. W pobliżu stała wieża, 
w 
której chrześciańscy jeńcy byli uwięzieni, aby ich później ofiarować bogom.
Noc była a cisza zalegała wszędy, nawet las poważny, który zwykle szumiał, dziś 
milczał; 
księżyc srebrny przyświecał ziemi swem mlecznem, łagodnem światłem.
Dwaj uzbrojeni żołnierze trzymali straż przy wieży. Rozmawiali z cicha, a między 
innemi 
rozmawiali i o Bojomirze, który zebrał znaczne wojsko, wsparty mianowicie pomocą 
jednego 
z łużyckich książąt, który także przyjął chrześciaństwo. Jeden ze straży tak 
mówił:
— Będzie to straszna i zacięta walka. I któżby to był pomyślał, że Dragosław i 
Bojomir 
będą naszymi nieprzyjaciołmi, mianowicie kiedy roku zeszłego odwiedzili nas dwaj 
ci 
książęta. Bojomir prosił o rękę pięknej i miłej Dobrosławy, córki Jasława; a że 
Bojomir był 
szlachetnym, przystojnym i dzielnym młodzieńcem, więc z radością jego 
oświadczyny 
przyjęto. Huczne odbyło się wesele, a któżby się był spodziewał, że za rok będą 
się działy 
podobne rzeczy, jakich byliśmy świadkami. Dragosław jęczy w więzieniu, Bojomir 
zbiera 
szeregi ku walce, Dobrosława wciąż smutna i zapłakana, a i Jasław jakiś wciąż 
zachmurzony. 
Oj źle się dzieje, bo czy zwyciężymy, czy też będziemy zwyciężeni, zawsze źle 
będzie dla 
nas, a kto na tem ostatecznie zyska: oto Niemcy, nasi odwieczni wrogowie; ci 
tylko czyhają 
na nasze niezgodę, aby nas ujarzmić.
I zadumał się sędziwy wojak i westchnął, a oczy łzami mu zaszły.
Rzecze na to drugi strażnik:
— Oj co prawda, to prawda, źle się stało, że taka niezgoda panuje między 
książętami; ale 
cóż robić? dla czegoż Dragosław i Bojomir porzucili cześć ojczystych bogów, a 
kłaniają się 
jakiemuś niemieckiemu bogowi? Ręczę, że nasz książę dałby połowę swego kraju, 
byle tylko 
Dragosław porzucił tę nową wiarę. Inaczej byłby on już dawno śmierć poniósł. Ale 
dziwna to 
rzecz, że ten chrześcianin tak uporczywie trwa w swoim błędzie. Kto wie, co to 
za nowa 
wiara? Ale cóż, za kilka dni musi umierać, gdyż kapłani koniecznie pragną jego 
śmierci.
Nie dał mu dokończyć jego towarzysz, pytając go się, czy nie widział w 
poblizkiej 
olszynie migającego światła.
— Zatrąb na rogu i pilnuj dobrze wieży — mówił doń — a ja tymczasem pospieszę w 
zarośla, aby się przekonać, co tam zaszło.
Jakoż pospieszył czem prędzej żołnierz w to miejsce, gdzie mu się coś mignęło, a 
tymczasem chrapliwy odgłos trąby zwoływał mężów z chat poblizkiego sioła. 
Niezadługo 
zaczęli się zewsząd zbiegać uzbrojeni wojownicy; z tych jedni stanęli przy 
wieży, a inni udali 
się w zarośla.
Po chwili wrócili mężowie, a ów wojownik, który cień widział, taką, zdał sprawę 
z swej 
wyprawy.
— Dziwne się u nas dzieją rzeczy. Wszedłszy w zarośla, usłyszałem plusk wody. 
Naciągnąłem łuk i nałożyłem strzałę, oczekując rychłoli się co z wody wynurzy, 
bo jeźli to 
był człowiek, powinien niedługo wypłynąć, a wtedy moja strzała byłaby go nie 
chybiła. Stoję 
i czekam, ale nadaremnie. W tem słyszę jakiś szelest w poblizkiej trzcinie. Kto 
wie, 
pomyślałem, może się w tej trzcinie ukrywa. Jakoż żgnąłem w to miejsce kilka 
razy dzidą, ale 
wtem wyrwało mi coś dzidę, a ja wpadłem do wody. Rad byłbym, aby jak najprędzej 
z 
Dragosławem zrobiono koniec, bo mianowicie w nocy, stojąc na straży przy tej 
wieży, 
zawsze w ciągłej jestem obawie. Ale cóż to za okrzyk i jęki, ach! to 
nieszczęśliwa 
Dobrosława, żona Bojomira, płacze i wyrzeka.
Jakoż ujrzeli wojownicy Dobrosławę, a za nią, zwolna postępującego Jasława, 
udającego 
sio do wieży, gdzie był osadzony Dragosław. Wojownicy stanęli dwoma rzędami, a 
książę, 
milcząc zwolna, postępował, aż odszedł do drzwi więzienia. Dowódzca straży 
przyskoczył i 
odsunął mocne zasuwy, a wtedy otworzyły się drzwi z wielkim łoskotem. Jasław 
zniknął 
wkrótce w więzieniu, a straż z natężeniem wyczekiwała skutku tych nocnych 
odwiedzin.
IX. 
W więzieniu.
Dragosław, mając ręce i nogi związane, siedział w kącie więzienia, opierając się 
grzbietem o kamienną ścianę. Większą część czasu przepędzał na modlitwie, oraz 
na 
rozmyślaniu nad ostatniemi wypadkami. Niepokoiła go wielce niepewność, co 
porabia syn 
jego Bojomir. Bogu polecał siebie i swego syna, pokładając mocną nadzieję, że 
ten Ojciec 
Niebieski ulituje się nad nim. Już kilkanaście dni upłynęło od czasu owej 
nieszczęśliwej 
bitwy, a Dragosław dotąd nie wiedział, co się z nim stanie. W tem nagle rozwarły 
się drzwi, a 
książę Jasław wszedł do więzienia. Dozorca utkwił w szczelinie rozpaloną 
pochodnię, a sam 
się spiesznie oddalił. Jasław usiadł na kamiennej ławie, wznoszącej się 
niedaleko posłania 
Dragosława.
Chwilę spoglądali na siebie książęta w milczeniu, aż pierwszy Jasław przerwał 
milczenie:
— Więc tak daleko rzeczy zaszły, żeś więźniem u mnie. Spojrzno na siebie, w 
jakim 
pożałowania godnym znajdujesz się stanie. Ja jestem potężnym, wolnym księciem, 
jak 
dawniej, a ty nędznym niewolnikiem.
Dragosław zapytał o syna, czy żyje jeszcze, lecz Jasław powiedział, że nie ma 
pewnej o 
nim wiadomości, gdyż na pobojowisku ciała jego nie znaleziono.
Dragosław westchnął, dziękując niebu za ten promień nadziei, że syn jego żyje i 
jest 
wolnym. Rzecze po małej chwili Jasław:
— I cóżby ci z tego przyszło, choćby nietylko żył twój syn Bojomir, ale i 
tysiące wojsk 
zgromadził, przecież mimo to nie wydrze cię z rąk niechybnej śmierci.
— Nie pragnę niczego od świata — odpowiedział Dragosław — a z radością w sercu 
umrę, jeźli taka mego Stwórcy wola.
— Jakżeż możesz być spokojnym i szczęśliwym, kiedyś w niewoli.
— Ale dusza moja jest wolną, gdyż Zbawiciel świata zgotował jej szczęście 
wieczne. Po 
śmierci dusza moja będzie za łaską Bożą żyd szczęściem wiecznem, gdzie już nie 
będzie 
cierpień i niedoli, jak tu na ziemi.
Rzekł na to Jasław:
— O Dragosławie! co za złe duchy opanowały twą duszę. Opamiętaj się, porzuć tę 
błędną 
wiarę, która cię zaprowadzi do zguby. Wspomnij na dawną naszę wielkość i chwałę, 
na 
naszych walecznych ojców, którzy całe życie walczyli w obronie czci naszych 
świętych 
bogów.
O biada ci, biada! Pogardziłeś wiarą ojców i wdałeś się w układy z wrogami ludu 
naszego, 
którzy czyhają na to, aby nas wytępić? Któż, jeśli nie niemieccy chrześcianie 
rzucili ziarno 
niezgody między nasz lud spokojny i łagodny? Czyż nie zmuszali i nie zmuszają 
naszego 
plemienia mieczem do porzucenia wiary ojców, a przyjęcia ich wiary? Czyż nie 
ujarzmili już 
wiele naszych plemion, nad któremi dotąd panują? Cóż to za wolność i szczęście 
ma spłynąć 
dla nas z tej nowej nauki, gdy mieczem i ogniem ją nam narzucają? To czary 
chyba, że mimo 
to wszystko trzymasz się tej nieszczęsnej nauki.
— I ja tak niegdyś sądziłem — odpowiedział Dragosław — dopóki nie znałem 
chrześciaństwa, ale innego nabrałem przekonania, gdy bliżej poznałem tę boską 
naukę. 
Kapłani chrześciańscy nie szerzą mieczem ani ogniem swej wiary, ale miłością, 
cnotami. Cóż 
oni temu winni, że wojownicy niemieccy nadużywają chrześciaństwa. Nie daliśmyż 
zresztą 
powodu do tych walk zaciętych, gdy pierwszych kapłanów, którzy z kijem w ręku 
naukę 
Chrystusa w naszym kraju opowiadali, słuchać nie chcieliśmy, a nieraz nawet źle 
się z nimi 
obchodziliśmy? A ileż to nieraz złego wyrządzaliśmy jeńcom chrześciańskim, 
zabranym w 
niewolę, gdy nawet nieraz na wzór Niemców tych nieszczęśliwych ludzi zabijaliśmy 
na ofiarę 
naszym bogom. Napadaliśmy też nieraz pograniczne ludy chrześciańskie, te też 
oczywiście 
pragnęły nas za to ukarać, i dla tego często takie zacięte toczyły się boje. O 
Jasławie! 
zmieniłbyś twój sąd fałszywy o chrześciaństwie, gdybyś poznał bliżej tę wiarę, a 
mianowicie 
życie, nauki, czyny i śmierć Jezusa Chrystusa, który z nieba zstąpił, aby 
nauczył ludzi, w co 
mają wierzyć i co czynić. Nie wierz słowom kapłanów, gdyż oni wszelkiemi 
sposobami 
starają się ohydzić wiarę chrześciańską. Gdybyś ty przyjął chrześciaństwo, wtedy 
i lud 
poszedłby za twoim przykładem, a przez to sprawiłbyś wiele dobrego, tak że późne 
jeszcze 
pokolenia z wdzięcznością twojeby imię wspominały. Odpowie na to Jasław:
— Nie znasz mego ludu i kapłanów, którzy więcej ode mnie u ludu mają znaczenia. 
Skorobym odpadł od czci bogów, natychmiast ukaranoby mnie śmiercią. Już i teraz 
krążą o 
mnie powątpiewania dla tego, że cię trzymam przy życiu. A ja cię dotąd 
zachowuję, gdyż 
spodzie wałem się, że porzucisz błędną naukę i wrócisz do czci bogów. A kiedy 
nic na tobie 
nie wymogli moi posłańcy, wtedy sam się do ciebie wybrałem, by cię w imię starej 
przyjaźni 
napomnieć; ale widzę, że słowa moje są na próżno. Gotuj się zatem na śmierć, bo 
dłużej już 
cię przed nienawiścią kapłanów zasłonić nie mogę. Ja wyruszę na wojnę, gdyż, jak 
słyszałem 
brandenburski książę Albrecht gotuje się do walki, namawiając chrześcian, aby 
się z nim 
połączyli. Wkrótce więc bój straszny i zacięty wybuchnie. Kapłani obiegają sioła 
i podburzają 
lud do walki, i gdyby bogi nie dały zwycięztwa... nie to być nie może, Światowid 
będzie z 
nami i dopomoże nam do zwycięztwa. Wzywam cię więc jeszcze raz Dragosławie, 
porzuć 
błędną. wiarą, a wróć do czci bogów, bo inaczej śmierć okropną poniesiesz.
— O Jasławie! — odrzekł Dragosław — nic mnie nie ustraszy, ani śmierć nawet, 
abym 
porzucił wiarę chrześciańską. O gdybyś ty przejrzał światłem wiary, o gdybyś się 
raz 
przekonał, że te martwe, nieżywe bożyszcza żadnej pomocy dać nie mogą. Jeden 
jest tylko 
Bóg, w niebie i na ziemi, a owe bogi są tylko wymysłem ludzkim.
Tu Dragosław padł na kolana i zaczął się głośno modlić:
— Panie, Panie zmiłuj się nad nimi, przez śmierć jednorodzonego Twego syna 
Jezusa 
Chrystusa.
Jasław odwrócił się i mocno wzruszony opuścił więzienie.
X. 
Ocalenie.
Zbliżała się nakoniec noc ostatnia: Dragosław gotował się na śmierć, czerpiąc 
odwagę i 
pociechę w wierze Chrystusowej.
— Gdzie druga wiara? — pomyślał — któraby mogła dodać tyle nadziei, ile jej 
dostarcza 
wiara chrześciańską? O Jezusie Chrystusie, Zbawicielu świata, Tyś naszą ucieczką 
w 
nieszczęściu, naszą pomocą, naszą pociechą, naszą nadzieją. Tyś nam przykładem, 
jak mamy 
znosić nieszczęście, jak mamy cierpieć i miłować nawet naszych nieprzyjaciół.
Potem wspomniał na syna:
— O Bojomirze ukochany, gdybym cię jeszcze raz mógł ujrzeć i dzięki ci złożyć za 
to, 
żeś mi dał poznać światło prawdziwej wiary. O drogi synu, jeśli nie tu, to w 
niebie na zawsze 
się z tobą połączę.
I w tem wyobraził sobie w duchu Jezusa Chrystusa, jak upadając pod ciężarem 
krzyża 
szedł na Golgotę, a przytomni śmiali się zeń, szydzili i naigrawali. Cierniowa 
korona 
wieńczyła głowę syna Bożego, a ręce, które nieraz błogosławiły rodzajowi 
ludzkiemu, 
przebite były gwoździami.
Dragosław uklęknął i tak zaczął się modlić:
— Zbawicielu świata, bądź mi pomocą i pociechą w ostatniej godzinie życia! Ty 
byłeś 
wolny od grzechu, a jednak takie gorzkie męki wycierpiałeś, a kiedy największe 
męki 
ponosiłeś, wtedy rzekłeś: Nie moja, ale twoja wola Panie, niech się stanie. I 
miałżebym ja 
wyrzekać, gdyś Ty takie wielkie męki ponosił. Im bliższa moja ostatnia godzina, 
tem więcej 
poznaję czystość Twej boskiej nauki. O błoga chwilo, kiedy na ziemi będzie tylko 
jeden 
pasterz i jedna owczarnia. O błogi czasie, kiedy Twe święte nauki, Zbawicielu 
mój, nietylko 
wyznawane, ale i wykonywane będą.
A wtem, gdy się Dragosław tak z głębi serca modlił, drzwi się otwarły, a wkrótce 
za 
dozorcą więzienia, który niósł w ręku pochodnię, wszedł jakiś wojownik łużycki. 
Dozorca 
utkwił w szczelinie pochodnią, a sam się wkrótce oddalił.
Dragosław sądził, że go chcą w więzieniu zamordować. Lecz jakżeż się zadziwił, 
gdy oto 
ów wojownik rzucił mu się na szyję, rzewnie płacząc. Poznał zaraz Dragosław po 
głosie, że to 
był Bojomir.
— O synu ukochany — zawołał Dragosław cisnąc go do piersi.
— Ciszej ojcze, gdyż łatwo może się wszystko wydać — rzekł Bojomir.
— Cóż to wszystko ma znaczyć? — zapytał Dragosław — wyjaśnij mi to twoje 
niespodziewane przybycie, opowiedz czemprędzej!
— Słuchaj ojcze — rzekł Bojomir — już od trzech dni bawię w tej okolicy, 
szukając 
sposobu, aby się do ciebie przybliżyć. Wczoraj spostrzegł mnie jeden z 
żołnierzy, więc zaraz 
puścił się za mną w pogoń. Przecież zdołałem ujść szczęśliwie i ukryć się między 
sitowiem i 
krzakami. Całą noc i cały dzień widziałem mnóstwo zbrojnych wojowników, 
krążących 
naokół zamku, więc musiałem się mieć na baczności, aby nie wpaść w ręce 
nieprzyjaciół. 
Dziś nad wieczorem ujrzałem, jak płynął na rzece łódką dowódzca straży zamkowej, 
śpiewając pieśni wesołe. Przybił do brzegu niedaleko tego miejsca, gdzie byłem 
ukryty. W tej 
chwili przyskoczyłem doń niespodzianie, powaliłem o ziemię, zatknąłem mu usta, 
ręce i nogi 
związałem łykiem. Potem ściągnąłem z niego chełm i zbroję, i wdziawszy na 
siebie, śmiało 
postąpiłem naprzód. Wszędzie witały mnie straże z uszanowaniem, a zatem 
przekonałem się, 
że mnie uważano za prawdziwego dowódzcę. Przystąpiłem do ogniska, za paliłem 
pochodnię 
i rozkazałem przywołać dozórcę więzienia, aby mnie zaprowadził do twego ojcze 
więzienia. 
Nie miałem w tem żadnych trudności, i jak widzisz, ojcze kochany, jestem z tobą 
razem. Ale 
nie traćmy czasu na próżnej rozmowie, bo łatwo być może, że się poznają na moim 
podstępie.
Bojomir rozciął łyka, któremi Dragosław miał ręce i nogi związane, a zanim ten 
przyszedł 
do siebie z pierwszego wzruszenia, już mu Bojomir zarzucił płaszcz na ramiona, 
włożył 
chełm na głowę, przypasał miecz do boku, a po tem tak doń przemówił:
— Teraz słuchaj mnie, ojcze. Około pięćdziesiąt kroków za wieżą znajduje się 
gęstwina, 
przy której nad rzeką spostrzeżesz łódkę, wsiądź w nią i płyń z biegiem rzeki, a 
jeżeli jest taka 
Boża wola, jutro osięgniesz nasz kraj rodzinny, wprzód jednakże uwolnij z więzów 
owego 
dowódzcę.
— Jak to — rzecze ojciec — ja mam opuścić moje więzienie, ale cóż się z tobą 
stanie?
— Tylko ty sam ojcze możesz się uratować, bo obydwaj bylibyśmy zgubieni, 
gdybyśmy 
obaj wieżę opuścili, gdyż straż jednego tylko widziała wchodzącego męża, dla 
tego spiesz się 
czemprędzej, bo czas upływa.
— Nie, nie, tego nie mogę uczynić — odrzekł Dragosław.
— Ojcze, błagam cię na wszystko, spełnij, o co cię proszę. Bóg litościwy 
wysłuchał mych 
modlitw, bo nadarza mi się sposobność uwolnienia kochanego ojca. Nie pozbawiaj 
mnie 
ojcze błogosławieństwa, którego za łaską Bożą dostąpiłem.
— Rozumiem teraz — rzekł Dragosław — czego pragniesz i czego się zaraz 
powinienem 
był domyślić. Ty więc chcesz zostać za mnie w więzieniu, aby śmierć ponieść za 
mnie, a ja 
się mam ratować ucieczką. O Bojomirze, synu mój ukochany, jak wielkiem i 
wspaniałem jest 
twoje poświęcenie, lecz daruj, że twej ofiary przyjąć nie mogę. Dni moje, synu 
kochany, już 
są policzone, i tak już jestem starcem, tylko w skutek zahartowanego życia 
dochowałem 
jeszcze czerstwość i siłę. Sądząc podług zwykłej kolei spraw ludzkich, ty 
jeszcze długie lata 
żyć możesz. Czyż sam nie wyrzekłeś, że twą ustawiczną dążnością i 
najusilniejszem zawsze 
staraniem będzie, aby jak najwięcej chrześciaństwo rozkrzewiać? Żyj tedy i 
działaj dla 
prawdziwej wiary, a ja starzec blizki i tak grobu, niech raczej w obronie tej 
wiary umieram.
— Czyż nie działam wtedy najwięcej dla wiary — odrzekł Bojomir — gdy moje 
najświętsze powinności wypełniam? Albo czy sądziłeś, ojcze, że tylko słowami 
działać 
chciałem. Ale słuchaj, coć rzeknę. Złożyłem na ręce Wojciecha przysięgę, że albo 
cię 
uwolnię, albo z tobą razem umrę. A więc jeźli nie chcesz, ojcze drogi, wysłuchać 
mej proźby, 
wtedy i ja pozo stanę z tobą razem w więzieniu tak długo, dopóki mnie na rozkaz 
Jasława nie 
wyprowadzą. Poważna głowa Dragosława, siwym włosem pokryta, pochyliła się na 
piersi, a 
strumień obfitych łez skropił jego lica.
— Ach! ja się nie mogę z tobą rozłączyć, ukochany synu! — zawołał.
— Trzeba ci to koniecznie, kochany ojcze, uczynić — odrzekł Bojomir. — Wspomnij 
na 
to, że lud oczekuje księcia. Jeżeli tu pozostaniesz w więzieniu, nic nie 
uczynisz dobrego; 
przeciwnie, jeżeli wrócisz do rodzinnej ziemi, możesz się stać zbawcą twego ludu 
i 
krzewicielem nauki Chrystusowej. Ojcze! lud twój wzywa cię memi usty: Idź i bądź 
pasterzem twej trzody.
Dragosławowi ledwo serce nie pękło z rozrzewnienia i boleści.
— O Zbawicielu! — rzekł po chwili — teraz pojmuję nieco twe wielkie cierpienia, 
jakich 
doznałeś.
Wśród łkania i rzewnego płaczu rzucili się ojciec i syn sobie nawzajem w 
objęcia. Z 
wielkiem wysileniem wyrwał się Bojomir z uścisku i przymusił niejako ojca do 
wyjścia na 
wolność. Wprzódy jednakże uklęknęli obydwaj na środku więzienia, zasyłając 
nawzajem za 
siebie rzewne modlitwy do Boga. Była to zaiste wspaniała chwila! Syn uradowany 
był w 
sercu, że mu się nadarzyła sposobność poświęcić się za ojca: ojciec zaś 
dziękował Bogu, że 
mu dał tak dobrego syna. Ale już się zbliżyła chwila rozstania.
Dragosław, odprowadzony od syna, ujrzał się za progiem więzienia. Chciał się 
wrócić 
napowrót, ale już drzwi się zawarły. Mimowoli kroczył naprzód z pochodnią w 
ręku. Straż 
zdala witała go z uszanowaniem, sądząc, że to ten sam dowódzca, który niedawno 
wszedł do 
więzienia.
Dragosław udał się w wskazane mu przez Bojomira miejsce. Nasamprzód rozciął 
więzy 
dowódzcy, a potem znalazłszy łódkę, wsiadł w nię, odepchnął od brzegu, a łódka 
puściła się 
szybko z biegiem rzeki. Spojrzał raz jeszcze Dragosław na wieżę, która się 
ponuro rysowała 
w ciemnościach nocy, słabem tylko swiatłem księżyca oświecona. Spojrzał 
nieszczęśliwy 
ojciec w niebo, na którem miliony gwiazd się iskrzyły.
— Święty Boże! — zawołał drżącym głosem — czyż nie będzie odwróconym ode mnie 
ten kielich goryczy? Ale nie moja, lecz Twoja wola niech się dzieje, Ojcze 
niebieski.
Dziwna nadzieja wstąpiła w zbolałe serce Dragosława, księżyc właśnie wyszedł z 
za 
chmury, a i gwiazdki zdało się, że milej świecą i że niejako się uśmiechają do 
samotnego 
Dragosława. Łódka tymczasem szybko płynęła. Bojomir w więzieniu modlił się za 
ojca, 
błagając, aby uszedł szczęśliwie.
XI. 
Bojomir.
Niedaleko zamku wznosiła się wielka budowa, podobna do świątyni. Była ona 
przeznaczoną do chowania najdroższych przedmiotów, zdobytych na 
nieprzyjaciołach, a 
służyła też za miejsce narad, czyli wieców, bo tak się zwały narady u dawnych 
Słowian. 
Niedaleko tej budowli wznosił się gaj święty, poświęcony Światowidowi. Posąg 
tego 
bożyszcza wznosił się pod starodawnym dębem, którego potężne konary naokół się 
rozciągały.
Właśnie odbywała się teraz narada najznakomitszych mężów pod przewodnictwem 
Jasława. Poprzednio odbyli kapłani wróżby, czy wypadnie wojna szczęśliwie. Jakoż 
utkwiono 
w ziemi kilka włóczni, pomiędzy któremi przeprowadzano konie. Żaden z rumaków 
nie 
dotknął włóczni, była więc wróżba, zdaniem kapłanów i ludu, pomyślna. Wesoła 
zatem 
panowała w zgromadzeniu radość.
Była też tam i stara wróżbiarka, powszechnie szanowana, która także oświadczyła, 
że 
przyszła wojna wypadnie pomyślnie. Radość i uciecha z tego powodu nie miały 
granic.
Wtem zewsząd zabrzmiały okrzyki: „Książę idzie, książę idzie”, a wojownicy dwoma 
stanęli rzędami. Jasław w orszaku dowódzców zbliżał się z zamku ku świątyni.
Niedaleko posągu Światowida usiadł książę na przygotowanem siedzeniu, a 
następnie i 
dru żyna jego zasiadła. Jasław był poważnym, a widno, że przebijał się z jego 
twarzy głęboki 
smutek, który toczył jego serce.
Niedługo w obszernych podwojach świątyni ukazał się kapłan naczelny. Biała, aż 
do stóp 
spadająca okrywała go szata, a na głowie miał wysoką czapkę, upstrzoną 
rozmaitemi 
znakami.
Kapłan szedł powolnym krokiem, a gdy stanął w środku koła tak się odezwał 
poważnym 
głosem:
— Cześć wam mężowie! Światowid, najpotężniejszy z bogów, objawił mi się, a usta 
jego 
mówiły słowa następne: Do broni ludu mój, gdyż nadeszła pora, że masz być 
najpotężniejszym i najsławniejszym w świecie. Niech okrzyk wojenny zabrzmi w 
naszej 
ziemi, niech każdy dorosły stanie pod bronią. Z wściekłością uderzajcie na 
nieprzyjaciół, 
gdyż Światowid będzie z wami. Jak ogień suche drzew liście szybko w popiół 
zamienia, tak i 
wasze męztwo niech niszczy naszych przeklętych wrogów. Jak strumień, z gór 
pędzący, który 
wszystko łamie i niszczy, tak i wy z podobną siłą uderzajcie na nieprzyjaciela. 
Wasze miecze, 
dzidy, siekiery, strzały i pociski będą miały szybkość błyskawicy. „Wrogowie się 
gromadzą, a 
więc i wy szykujcie się czem prędzej, wychodźcie w pole i bijcie tłumy 
niewierne. A 
pamiętajcie, że dwojaka czeka nas walka. Jedna od własnych braci, którzy 
przyjęli tę 
nieszczęsną nową naukę, a druga od Niemców, tych odwiecznych naszych wrogów, 
którzy 
nie zaniedbują korzystać z naszej niezgody. Wycierpieliśmy już tyle złego od 
Niemców, dla 
tego niech się raz zbliży dzień pomsty za te rozliczne krzywdy, jakich 
doznaliśmy.
Skończył kapłan, a całe zgromadzenie odpowiedziało głośnym okrzykiem i szczękiem 
broni, który się daleko naokół rozlegał.
Gdy się uciszyła wrzawa, wtedy tak znowu zaczął mówić kapłan:
— A teraz czyńmy wszystko, abyśmy odwrócili od siebie gniew bogów, a zjednali 
sobie 
natomiast ich łaskę! Więc tedy książę i władzco tej ziemi, w imię bogów cię 
wzywam, aby 
ten przeniewierca bogów, Dragosław, tej jeszcze godziny był poświęcony na ofiarę 
bogom.
Wahał się Jasław, a na twarzy było widać walkę sprzecznych uczuć w jego sercu. 
Ale 
okrzyki ludu i groźna postawa kapłanów zmusiły go, aby się stał powolnym na 
powszechne 
żądanie. Jakoż dał znak, aby przyprowadzono Dragosława.
Po małej chwili przyprowadzono jeńca, lecz jakież na jego widok ogarnęło 
przytomnych 
zdumienie! imię „Bojomir” przechodziło z ust do ust zgromadzonej ciżby. Jasław 
cierpiał 
wiele już z tego powodu, że Dragosław miał stracić życie, ale gdy zamiast niego 
zobaczył 
Bojomira, małżonka swej córki, wtedy o mało nie stracił z przerażenia 
przytomności, a ledwie 
całą potęgą ducha zdołał pokryć ból niezmierny.
Bojomir stąpał pewnym i śmiałym krokiem, a nawet cienia bojaźni nie było można 
dostrzedz na jego pięknem, męzkiem licu. Wszelką bojaźń śmierci odjęła mu ta 
myśl, że 
umiera za ojca. I dawniej, gdy był jeszcze poganinem, byłby z równą odwagą szedł 
na śmierć 
niechybną, ale wówczas ta odwaga byłaby tylko pychą. Dziś zamiast tej dzikiej i 
hardej 
namiętności jaśniała na jego twarzy święta pokora i poddanie się losowi, i dla 
tego też na jego 
widok poruszyły się serca rycerzy aż do najskrytszych tajników. Ten, którego oni 
zwykli za 
wzór męztwa uważać, szedł teraz, aby na ofiarnym kamieniu ducha wyzionąć. To też 
zamilkły wszelkie okrzyki szyderstwa, jakiemi zwyczajnie chrześciańskich jeńców 
witano, 
natomiast zaległa w obszernem kole grobowa cisza, tak że nieomal można było 
słyszeć 
uderzenia serca.
Kapłan pierwszy odzyskał głos, zapytując wojowników, którzy przywiedli Bojomira, 
gdzie się podział Dragosław?
Ci zaś odrzekli, że nie wiedzą, jakim to się sposobem stało, gdyż wczoraj 
jeszcze 
przebywał Dragosław w więzieniu, a dziś zamiast niego znaleźli Bojomira. 
Zaręczali, że się 
to tylko za pomocą czarów stać mogło.
— Rzeczywiście, że to są czary — rzekł kapłan — któżby jeszcze o tem wątpił. 
Każdy 
wyznawca chrześciaństwa w ścisłej zostaje znajomości ze złymi duchami, i jest 
zatem 
wielkim czarownikiem — a zwracając się do Bojomira zapytał: — Czy może 
zaprzeczysz 
memu twierdzeniu?
Właśnie zabierał się Bojomir do odpowiedzi, kiedy nagle wszyscy usłyszeli głośny 
płacz i 
łkanie. Zwróciły się oczy widzów ku tej stronie, zkąd ich te narzekania 
dochodziły i oto 
ujrzeli zbliżającą się. Dobrosławę, małżonkę Bojomira.
Ponurym wzrokiem spojrzał na nią kapłan, a potem głośno zawołał, aby się 
Dobrosława 
oddaliła, gdyż wkrótce miały się rozpocząć ofiary. Kapłan zwrócił nawet swą mowę 
do 
księcia, żądając, aby Dobrosława została odprowadzoną.
Jasław skinął tylko ręką na znak zezwolenia, gdyż z wielkiego bólu ani słowa 
przemówić 
nie zdołał.
Tedy rzekł kapłan:
— Potrójnym rzędem ustawcie się naokół jeńca, i nie dopuszczajcie doń nikogo, 
ktobykolwiek on był, bo wiecie, że krew jego należy się Światowidowi, który 
groźnie na nas 
spogląda.
Bojomir, ujrzawszy Dobrosławę, która mu wierną została, wciąż go jednako 
kochając, 
zawołał:
— O Boże, Boże, jakże mi ciężko teraz rozstać się z życiem, nie dla mnie, ale 
dla drogich 
memu sercu.
A potem wzniósłszy ku Dobrosławie ręce, zawołał na nią kilka razy po imieniu.
Wtedy Dobrosława rzuciła się do nóg ojcu, błagając:
— Mój najdroższy ojcze, daruj mu życie, albo dozwól niech i ja z nim razem 
umieram.
— Jak możesz za tyra prosić — rzekł kapłan — który za pomocą złych duchów 
wyprowadził ojca z więzienia, a sam został na jego miejscu.
Dobrosława, załamawszy dłonie, spojrzała na Bojomira, pytając go się niejako o 
bliższe 
wyjaśnienie słów kapłana pogańskiego. Jej lica wyrażały grę uczuć miłości i 
przestrachu, 
wywołanych słowami kapłana.
— O droga żono! — zawołał Bojomir — nie wierz temu, co mówi kapłan. Nie żadne 
czary, ale miłość mego Zbawiciela mnie tu przyprowadziła. A wy mężowie wiedźcie 
o tem, 
że zeszłej nocy udało mi się powalić o ziemię jednego z waszych dowódzców. 
Związałem mu 
ręce i nogi łykami, i zdjąłem zeń płaszcz, chełm i jego miecz przypasałem do 
mego boku. Tak 
ubrany udałem się do wieży, a na mój rozkaz wpuszczono mnie do więzienia, gdzie 
był 
osądzony mój ojciec. Proźbami memi nakłoniłem ojca, że ubrał się w płaszcz i 
chełm 
dowódzcy i uszedł z więzienia, ja zaś zostałem na jego miejscu. Oto jest owo 
dzieło 
czartowskie, o które mnie kapłan posądza.
Niewypowiedziane uczucie opanowało serca wszystkich. Widok takiej wielkiej 
miłości i 
poświęcenia syna dla ojca wzruszył do łez najtwardszych nawet wojowników. Taką 
jest 
bowiem potęga cnoty, że nawet serca pogan przed nią się korzą. Wszyscy w 
milczeniu z 
uwielbieniem spoglądali na dobrego syna. Teraz pokazała się widocznie wyższość 
chrześciaństwa nad pogaństwem.
Wtem wystąpił jeszcze z tłumu ów dowódzca, którego Bojomir o ziemię powalił, 
potwierdzając prawdę słów jego. Uwielbienie ludu nie miało granic, głośne 
okrzyki radości 
wzbijały się ku niebu. Kapłan zaś to bladł, to się czerwienił; widok takiej 
cnoty upokorzył go 
zupełnie.
Wtem odezwała się Dobrosława:
— Wierzę ci drogi małżonku — a potem tak dalej mówiła, zwracając się do kapłana: 
— 
Jestże to dziełem złych duchów, jeźli syn się poświęca za ojca? O jeżeli tak 
jest, że 
poświęcenie syna za ojca nazywacie czarami, to już chyba świat się przewrócił, a 
wasze bogi 
są do niczego. W takim razie złym duchom należy się kłaniać, jeźli do dobrego 
nakłaniają; 
takiemu złemu duchowi chcę być ciałem i duszą oddaną. Jeźli ta nowa wiara, którą 
Bojomir 
wyznaje, a którą wy kapłani przeklętą zowiecie, takie sprawia skutki, wtedy od 
tej chwili i ja 
wyznaję tę wiarę.
Kapłan pogański, usłyszawszy te słowa zaczął się szamotać, jakoby zmysły 
utracił, a 
potem wzniósłszy ręce ku niebiosom, tak się odezwał:
— Bogi nieśmiertelne! jakież bluźnierstwa na was ta dziewczyna miota. O biada 
nam, 
biada! każdej chwili za to bluźnierstwo mogą nas strzaskać pioruny. Zmiłujcie 
się nad nami 
bogi i objawcie mi waszę wolę, jakimby sposobem przebłagać was można.
— Poznał Jasław, do czego zmierza mowa kapłana, tj. aby lud nań podburzyć i 
zamordować co rychlej Bojomira, a może i Dobrosławę. Kapłan albowiem mógłby np. 
powiedzieć, że tego a tego chcą bogowie, a wtenczas zabobonny lud łatwo 
uwierzyłby 
kłamliwym słowom kapłana, myśląc, że tego chcą bogowie. Widząc tedy książę 
grożące 
niebezpieczeństwo, w te się odezwał do zgromadzonego ludu słowa:
— Słuchajcie wojownicy, coć wam powiem. Bojomir widać jest albo pod wpływem 
czarów, a w takim razie należy się starać zwrócić go na dobrą drogę. A przytem 
zważcie, że 
jego żona jest córką waszego księcia, zatem spodziewam się, że przez wzgląd na 
mnie i moją 
córkę nie dozwolicie mu nic złego uczynić. Jeżeli zaś rzeczywiście Bojomir 
poświęcił się za 
ojca, co zdaje się być rzeczą prawdopodobną, czyż go za to śmiercią karać 
będziemy? Byłoby 
to największą niesprawiedliwością. Dla tego odprowadźcie teraz Bojomira do 
więzienia, a 
zaręczam wam, że jeżeli będzie trwał w błędach, albo jeżeli się wyda, że tu 
zachodzą czary, 
wówczas przypłaci to życiem. A teraz ogłaszam zgromadzenie za rozpuszczone. 
Pójdź ze 
mną biedna moja córko do zamku.
Mężowie szczęknęli bronią na znak, że ich mowa księcia zupełnie zadowoliła.
Wojownicy udali się następnie każdy w swą stronę, Bojomira odprowadzono do 
więzienia, książę zaś udał się z Dobrosławą, która więcej do umarłej, niż żywej 
była podobną, 
do zamku; kapłan zaś pełen rozpaczy, tarzał się po ziemi u stóp bożyszcza.
XII.
Pocieszająca wiadomość.
Dragosław tymczasem, wróciwszy do swej krainy, został z zapałem powitany od 
swoich. 
Wnet udało mu się zgromadzić liczne wojsko, na którego czele postanowił bronić 
się do 
ostatniego przeciw napaści Jasława. Ten bowiem rad nierad za wpływem pogańskich 
kapłanów gotował się do walki, a nawet już się zaczął zbliżać do ziemi 
Dragosława.
Wtedy i Dragosław przygotował swoje zastępy do boju. Właśnie był to dzień 
odpoczynku 
dla wojska. Dragosław siedział przed namiotem, rozmawiając z kapłanem 
Wojciechem, z 
którym się znowu połączył.
Troska o syna i doznane cierpienia zmieniły nadzwyczaj Dragosława. Obraz syna 
stał mu 
wciąż przed oczyma, za synem wciąż tęsknił, a mimo, że go Wojciech pocieszał 
słowami 
nadziei, wiary i miłości, jednak nieszczęśliwy ojciec wciąż trwał w smutku.
— Oby mi Bóg dozwolił zginąć w przyszłej bitwie! — mówił do Wojciecha.
— Aczkolwiek jestem wysoką czcią dla ciebie przejęty — odrzekł na to pobożny 
kapłan 
— jednak jako opowiadacz słowa Bożego mam sobie za powinność zwrócić ci uwagę, 
że 
słowa twoje nie są, zgodne z naukami Jezusa Chrystusa.
— Czyżbym przez to grzech popełnił — odrzekł Dragosław — jeżeli sobie życzą 
śmierci. 
Wszakżeż takim sposobem połączyłbym się prędzej z Bogiem i z moim synem, który 
się za 
mnie poświęcił.
Po tych słowach westchnął i zapłakał strapiony książę i spojrzał smutno ku 
niebiosom. 
Mocno wzruszony Wojciech w te się doń odezwał słowa:
— Wspomnij na to, że syn twój już dawno przebył okropną godzinę śmierci. Już 
teraz w 
szczęśliwości wiecznej spogląda na nas z niebios wysokich. Oby ci był zawsze 
wzorem w 
wypełnianiu twych obowiązków! Bojomir, jako dobry syn, położył życie swoje za 
ojca, a 
przez to wypełnił przepis Boga samego, który powiedział: Czcij ojca twego i 
matkę twoję. 
Podobnie i ty książę wypełniaj twoje powinności, a mianowicie rozszerzaj wiarę 
chrześciańską i staraj się o szczęście twego ludu. Proś więc Boga raczej o siłę, 
abyś zdołał 
zadość uczynić twym wielkim powinnościom. Wszystkie inne życzenia, a mianowicie 
pragnienie śmierci, jest nagany godnem. Odrzuć tedy książę, co sercu twemu 
dolega, a oddaj 
się zupełnie wypełnianiu obowiązków i szerzeniu dalej dzieła, które Pan nasz, 
Zbawiciel 
świata, rozpoczął. Jeżeli się zgodzisz z wolą Bożą, to cię i Bóg czasu swego 
cudownie 
pocieszy. Wierzaj słowom kapłana, twego przyjaciela, z duszy i serca cię 
miłującego.
Dragosław powstał, uścisnął rękę Wojciecha, mówiąc:
— Masz słuszność przyjacielu, twe słowa spadły, jak rosa ożywcza, na mą duszę.
Wtem przystąpił jeden z dowódzców, donosząc, że schwytano żołnierza Jasława. 
Kazał 
go przyprowadzić Dragosław; co gdy się stało, wtedy jeniec pierwszy tak się 
odezwał:
— Chcesz się zapewne dowiedzieć o sile i stanowisku naszego wojska, oraz o 
ważniejszych zamysłach Jasława, lecz ode mnie niczego się nie dowiesz, gdyż 
przysiągłem na 
nieśmiertelne bogi, że będę milczał, choćbym miał najokropniejsze męki 
wycierpieć.
— O sile wojska i wojennych zamysłach Jasława dowiemy się na polu bitwy — rzekł 
na 
to Dragosław — a teraz chciałbym się coś pewnego dowiedzieć o moim synie 
Bojomirze.
— Czyś się nic o nim nie dowiedział, odkąd jesteś wolnym? — zapytał jeniec.
Na to książę:
— Gdyby tak było, tobym cię nie pytał, a teraz powiedz wszystko wiernie, o czem 
masz 
wiadomość.
Po małej chwili odezwał się jeniec:
— Jeżeli mi przyrzeczesz darować życie, oznajmię ci wiele ważnych wiadomości o 
twym 
synie Bojomirze.
— Nie męcz mnie dłużej, a powiedz wszystko czem rychlej. Zostaniesz u mnie w 
niewoli 
tak długo, dopóki się nie przekonam o prawdzie słów twoich. Przez ten czas nic 
ci się złego 
nie stanie, przyrzekam ci to uroczyście. A teraz rozkazuję ci mówić.
— Więc słuchaj słów, które cię pocieszą. Bojomir nie padł ofiarą, ale czy 
obecnie żyje 
jeszcze, tego nie wiem, gdyż wiedzę wszech rzeczy zachowały sobie nieśmiertelne 
bogi. 
Lecz, że z żoną swą Dobrosławą uszedł z więzienia, jest tak pewną rzeczą, jak 
to, że przed 
tobą jako niewolnik stoję.
Na licach książęcia osiadła śmiertelna bladość; spojrzał na jeńca badawczym 
wzrokiem, 
by przeniknąć ostatnie tajniki jego duszy, a patem rzekł drżącym głosem:
— Człowieku! czy cię zły duch tu sprowadził, abyś szydził z biednego ojca; ale 
wiedz, że 
jakkolwiek się bóg twój zowie, przeklętym jesteś w niebie i na ziemi, jeźli 
śmiesz bluźnić i 
kłamstwami łudzić nieszczęśliwego ojca ....
Jeniec padł na kolana, a wznosząc w górę ręce, zawołał:
— Jeźli się okaże, że kłamliwemi były moje słowa, niech zginę śmiercią 
najokropniejszą!
— O Boże! — jęknął starzec, — czy słyszałem dobrze, powtórz jeszcze raz twe 
słowa?
Czy rzeczywiście syn mój nie padł ofiarą, ale uszedł szczęśliwie z małżonką?
— Tak jest — rzekł jeniec, to powiedziałem i powtórzę dziesięć razy, bo tak się 
stało, a 
wkrótce może przekonasz się i zkąd inąd, że prawdę mówiłem.
— Jeźli tak, to bądź pewnym, że cię nagrodzę, o ile będzie w mojej mocy. Lecz 
teraz 
opowiedz wszystko, a mianowicie w jaki sposób udało się memu synowi ujść z rąk 
ludzi, 
krwi jego pragnących.
Jeniec zaczął opowiadać o tem co zaszło obok posągu Światowida, o czem już 
wiemy, a 
potem tak mówił dalej:
— Bojomir został napowrót odprowadzony do więzienia, gdzie go często odwiedzała 
jego 
małżonka. Znaczny czas szło wszystko pomyślnie, i już wszyscy mówili, że Bojomir 
wyrzecze się wiary chrześciańskiej, a uwierzy znowu w nieśmiertelne bogi. Wtem 
nagle 
przestraszyła nas wszystkich wiadomość, że Bojomir uszedł z więzienia, a z nim i 
Dobrosława. Kapłan naczelny zwołał natychmiast lud na zgromadzenie, gdzie 
posądził 
księcia, jakoby wiedział o ucieczce, a nawet był jej głównym sprawcą. Lud, mową 
kapłana 
zapalony, spoglądał pełen gniewu i niedowierzania na Jasława. Ja, który oddawna 
duszą i 
ciałem jestem mu oddany, gdyż mam to przekonanie, że jest wierny ojczystym bogom 
i o 
dobro ludu się stara, począłem mieć bojaźń o jego życie. Lecz wtem powstał 
książę, a skoro 
ujrzałem, jaka powaga panowała na jego twarzy, wtedy nabrałem otuchy. A książę w 
te mniej 
więcej przemówił słowa: Widzę, że kapłan wystąpiwszy z tak wielkiemi naprzeciw 
mnie 
oskarżeniami, chce was do tego spowodować, abyście innego sobie obrali księcia. 
Wiodłem 
was nieraz na pole zwycięztwa i chwały, lecz może sprzykrzyliście już sobie moje 
panowanie, 
może ku przyszłej walce innego sobie życzycie wodza. — Słowa te uczyniły 
głębokie 
wrażenie na wojownikach, gdyż wszyscy dobrze wiedzieli, że nad księcia Jasława 
nie ma 
nikogo, coby umiał lepiej prowadzić lud do boju. A książę tak mówił dalej 
dobitnym głosem: 
Jutro miała się rozpocząć wyprawa wojenna, jakoż przygotowaliśmy się już na nią. 
A teraz, 
zważajcie pilnie na moje słowa. Jeżeli kapłan wyrzecze jeszcze jedno słowo 
powątpiewania, 
wówczas złożę mą książęcą władzę, bez względu na to, czy to będzie waszą wolą, 
czy nie. 
Aby zaś zrzucić z siebie wszelkie powątpiewania, stanowię, aby podczas odbyć się 
mającej 
wyprawy wojennej znajdowało się zawsze przy mnie sześciu wojowników, wybranych 
przez 
kapłana. Ci złożą przysięgę, że zawsze będą przy mnie, i że pilnie będą zważali 
na czyny 
moje. Skorobym się chciał dopuścić zdrady, wówczas mi mogą śmierć zadać. — Wiele 
głosów zawołało, że tego nie potrzeba, lecz książę nie odstąpił od swego 
przedsięwzięcia, aż 
nie stało się jego życzeniu zadość. A potem wziął się odważnie do dzieła, lecz 
więcej mówić 
o przy gotowaniach wojennych nie pozwalają mi moje śluby.
Książę rozkazał, aby odprowadzić jeńca do namiotu i zaopatrzyć go wszelkiemi 
potrzebami; a gdy się drużyna oddaliła, wtedy odezwał się do Wojciecha:
— O wielkim, potężnym i dobrym jest Bóg, a miłosierdzie Jego nieograniczone! 
Teraz 
dopiero poznaję lepiej tego Ojca w Niebiesiech.
— Syn twój żyje — zawołał kapłan — a zapewne go jeszcze będziesz widział. 
Wkrótce 
może zbliży się ta chwila, że przybędzie do nas z swą małżonką. O Boże 
wszechmogący, 
chwała i cześć po wszystkie czasy imieniu Twojemu! cudowne są Twoje drogi, a 
któż 
wypowie Twą dobroć, Twą miłość. Dzięki niech Ci będą, Stwórco nieba i ziemi, żeś 
wyratował sługę Twego z okrutnej a haniebnej śmierci.
Następnie udali się obaj do namiotów, gdzie padłszy na kolana, modlili się z 
duszy całej, z 
serca całego, dziękując za doznane łaski.
XIII.
Druga bitwa.
Ziściła się nadzieja Wojciecha, gdyż w kilka dni przybył Bojomir z Dobrosławą do 
obozu 
Dragosława. Któż opisze radość pierwszego powitania, to szczęście ojca, że znowu 
posiadał 
syna, a Bojomira, że znowu ujrzał ojca. Jakżeż się cieszył poczciwy kapłan 
Wojciech i 
wszyscy wojownicy. Lecz nadaremnie siliłbym się podać dokładny obraz tej 
radości; pióro 
moje jest za słabe, aby choć w części opisało to wesele, jakie panowało w obozie 
Dragosława. 
Wszyscy rozczuleni dziękowali Bogu za tak cudowną opiekę.
Nie zapomniał Dragosław i o jeńcu, jakoż udarowawszy go hojnie, chciał go 
wypuścić na 
wolność. Ale ten na widok tylu poświęceń i bogobojnego żywota wyznawców 
Chrystusa, już 
nie chciał opuścić Bojomira i Dobrosławy. Od tej chwili porzucił bałwochwalstwo, 
pragnąc 
być chrześcianinem. Jakoż prosił Wojciecha, aby go oświecił w wierze 
chrześciańskiej i 
przyjął do kościoła Chrystusowego przez chrzest święty. Taki wpływ wywierają 
szlachetne 
czyny, a zatem ile to dobrego nasze dobre postępki sprawić mogą.
W tem nadeszła wiadomość, że Jasław z potężnem zbliża się wojskiem. Dragosław, 
Wojciech, Bojomir, gdyby można, własnem życiem pragnęliby przeszkodzić walce, w 
której 
miała płynąć krew bratnia, bo tak wojsko Dragosława, jak i Jasława, składało się 
z Łużyczan. 
Dragosław na prożbę Wojciecha wysłał posłów do Jasława, w celu zawarcia pokoju i 
zaprowadzenia zgody; ale pogańscy kapłani ani słuchać o tem chcieli, a posłowie 
ledwo że 
uszli z życiem przed rozjuszonym tłumem. Cóż miał robić Dragosław? Bronić się 
musiał od 
napaści, i acz z bolem serca gotował się do boju. Ach nie ma nic okropniejszego 
na ziemi, 
gdy bracia się mordują.
Zaledwie się na niebie ukazała jutrzenka, a już w obozach gwar wielki panował. 
Zaświeciło wspaniałe słońce, a właśnie chrześciańskie wojsko na klęczkach 
zanosiło modły, 
błagając Boga o pomoc.
Po odśpiewaniu religijnych pieśni zabrzmiały chrapliwe rogi i trąby. Była to 
pobudka do 
boju. Z rozwiniętemi chorągwiami postępowali śmiało wojownicy chrześciańscy.
W tem dzikie ozwały się okrzyki, a wnet z całą siłą uderzyli na chrześcian 
poganie. 
Zwarły się szeregi, a tak zacięta powstała walka, że aż rzeka, nad którą się 
bili, krwią się 
zafarbowała. I jedna i druga strona ostatnich sił dobywała. Chrześcianie bronili 
własnej ziemi 
i mieli nadzieję, że w razie zwycięztwa nawrócą swych braci na chrześciaństwo. 
Poganie zaś, 
od kapłanów podburzeni, walczyli zajadle na cześć bogów. Jednakże mimo 
nadzwyczajne 
wysilenia wojsko Jasława musiało się cofnąć do poblizkiego obozu, mocno 
obwarowanego. 
Tam kapłani wszystkich użyli sposobów, aby zapalić stygnącą w żołnierzu odwagę. 
Nie 
szczędzono nawet krwi chrześciańskich jeńców, aby tylko napoić serca wojowników 
wściekłością dla chrześcian.
Zbliżyły się wojska Dragosława, a wnet na nowo walka zawrzała. Szczęk broni, 
krzyk, 
zgiełk, nawoływania, dźwięk rogów, jęki rannych i umierających napełniły 
powietrze. Miecze 
i zbroje trzaskały, a gwar i huk był tak niezmierny, jak rzadko kiedy 
posłyszysz. Ziemia się 
zaczerwieniła od krwi potoków, a ciała zabitych leżały stosami. Poganie z 
wściekłą 
zaciętością jak lwy się bronili; rozpacz, nienawiść dodawała im odwagi, z 
wściekłością nie do 
opisania odpierali nacierających chrześcian. Lecz już chrześcianie wdarli się do 
obozu, a 
wtedy zaciętość się podwoiła. Aż iskry pryskały od uderzeń broni, wojownicy 
siekli 
mieczami, niby kosarze w żniwa, a nieprzyjaciele pokosami kładli się na ziemię. 
Już zaczął 
powstawać popłoch w szeregach pogańskich. Lecz zanim zginą, jeszcze chcą raz 
ostatni 
odnowić walkę. Kapłani wywiesili świętą chorągiew Światowida, złotem i purpurą 
tkaną. 
Lecz i to nie pomogło, święta chorągiew zdobyta. Teraz już zwątpili poganie o 
zwycięztwie, a 
zarazem zachwiała się ich wiara w swoje bogi, poznali bowiem wyraźnie, że 
potężniejszym 
jest Bóg chrześcian. Zatem wściekłością miotani, postanowili wywrzeć zemstę na 
podburzycielach do wojny, tj. na kapłanach pogańskich, którzy im przepowiadali 
zwycięztwa, 
aby ich tylko do wojny zapalić, a teraz okazało się, że kapłani pogańscy byli 
tylko 
nikczemnymi oszustami, którzy ludowi własne słowa za wolę bogów głosili. W 
jednej chwili 
padły głowy tych krzewicieli nienawiści bratniej na ziemię. Taką odebrali 
nagrodę za swe 
czarne i niecne czyny i taka też nagroda, jeźli nie tu na ziemi, to tam na 
drugim świecie 
będzie czekała wszystkich zdrajców swego kraju, swych braci, i tych, którzy 
podburzają braci 
na braci.
Gdy to ujrzeli Dragosław i Bojomir, tak zaraz kazali się cofnąć swemu wojsku, 
aby 
zaprzestać krwawej, bratobójczej walki. Następnie wysłał Dragosław posłów z 
zielonemi 
gałęziami na znak pokoju. Przyjął ich mile Jasław, choć w niebezpiecznem 
znajdował sie 
położeniu, bo odebrał ciężką ranę. Jakoż w krótkim czasie zostało zawarte 
zawieszenie broni. 
O jakże się radowali żołnierze stron obu, że raz przecież ukończył się bój 
straszny.
Smutny przedstawiało widok pobojowisko, zasłane trupami. Leżeli wojownicy, jedni 
ranni, inni martwi na zawsze. Pozostali zajęli się żywo niesieniem ratunku 
rannym i anibyś 
nie poznał tych ludzi, którzy niedawno wytępić się usiłowali, a teraz z 
troskliwościa 
pielęgnowali rannych swych braci. Zobaczmy tymczasem, co się dzieje z 
Wojciechem, 
Dobrosławą i innemi osobami naszego opowiadania.
XIV. 
Zakończenie.
Wojciech, Dobrosławą i niewiasty łużyckie znajdowały się podczas bitwy w 
bezpiecznem 
ukryciu, mając dla obrony kilku zbrojnych wojowników.
Cisza panowała w przyrodzeniu. Na rzece pływał biały łabędź; komary, motyle, 
muszki, 
cicho brzęcząc, unosiły się nad wodami, a z poblizkich drzew i krzewin ozwały 
się chórem 
ptaszęta, nucąc wesoło pieśń poranną na cześć Stwórcy. Ale niedługo trwał ten 
błogi pokój, 
bo razem ze wschodzącem słońcem i wiatr powstał, niebo pokryło się ciemnemi 
chmurami, a 
drzewa zaczęły smutnie szumieć. Wtem nagle doszedł księdza Wojciecha szczęk 
broni z pola 
bitwy. 
Wojciech, Dobrosława i niewiasty padli na kolana, błagając Boga, aby się 
szczęśliwie 
zakończyła ta krwawa walka. Kilka godzin spędzili na modlitwie, płaczu i 
wzajemnych 
pocieszaniach. Dobrosława była nader smutną, obawiając się o los małżonka i 
ojca, X. 
Wojciech słowami pociechy krzepił jej ducha.
Wtem nagle przybyło kilku jeźdźców, a między nimi byli Dragosław, Bojomir i 
Jasław. 
Ten ostatni choć ranny, spieszył czem prędzej powitać swą ukochaną córkę. 
Dobrosława na 
ten widok wydała okrzyk radości, a z wielkiego wzruszenia straciła przytomność. 
Dotrzeźwiono się jej wkrótce, a wtenczas wesele wszystkich przytomnych nie miało 
granic. 
Jak wielkim był przed chwilą smutek, tak teraz wielką była radość.
Jasław opowiadał, że w boju po kilka razy groziło mu niebezpieczeństwo życia. 
Raz 
nawet spadł z konia, a wtedy spodziewał się niechybnej śmierci, gdyż zewsząd 
pędzili 
jeźdźcy na koniach. W tem niebezpieczeństwie uczynił ślub, że jeżeli się 
szczęśliwie 
wyratuje, wówczas porzuci pogaństwo, a przyjmie wiarę chrześciańską. Jakoż 
zachował go 
Bóg szczęśliwie.
— A teraz — dodał — pragnąłbym jak najprędzej przyjąć chrzest święty wraz z moim 
ludem.
Wszyscy dziękowali Bogu w głębi serca za to nawrócenie Jasława.
Gdy już pierwsza radość przeminęła, wtedy zwołano wojsko, a kapłan Wojciech miał 
rozczulające kazanie, którem do reszty serca pogan nawrócił. Łzy, jak groch się 
toczyły po 
licach słuchaczy, gdy mówca wspomniał o poświęceniu Bojomira za ojca i o 
nawrócenia 
Jasława. „Cudowne są drogi Opatrzności”, kończył Wojciech, „a wielkim i dobrym 
jest Bóg, 
On, jak ojciec sprawiedliwy, karze występnych; ale też pociesza swe dzieci, 
skoro widzi 
poprawę. A więc módlmy się do tego Ojca w Niebiesiech i wypełniajmy zawsze 
świętą Jego 
wolę.”
Padł Wojciech na kolana, a z nim lud wszystek. Wspaniały był to zaiste widok, 
gdy 
zachodzące słońce oświecało te klęczące tłumy.
Niedługo po owej bitwie ochrzcił Wojciech Jasława, Dobrosławę i wielu innych. A 
tak 
powoli chrześciaństwo się szerzyło między ludem serbsko-łużyckim. Dragosław i 
Jasław 
budowali liczne kościoły, a z dnia na dzień coraz więcej się utwierdzała nauka 
Chrystusowa 
w kraju łużyckim. Nieszczęśliwy ten naród miał wiele do wycierpienia od swych 
sąsiadów 
Niem ców, aż też przez nich nieomal do szczętu wytępionym został, bo mała tylko 
garstka 
ludu tego ocalała po dni nasze.
Na tem się kończy nasze opowiadanie. Niech ztąd będzie nauka dla dzieci 
mianowicie, 
aby czciły, kochały i szanowały rodziców, jak ów Bojomir, który chętnie był 
gotów śmierć 
ponieść za ojca. Wy przecież dzieci nie potrzebujecie umierać za rodziców (choć 
gdyby do 
tego przyjść miało, powinnością jest waszą i życia nie żałować, dla waszych 
kochanych 
rodziców), ale w inny sposób możecie im okazać swą miłość.
Wszyscy inni czytelnicy niech ztąd biorą naukę i przykład, że najokropniejszą 
zbrodnią 
jest przelewać krew braci i siać niezgodę. Niech was Pan Bóg broni, abyście wy 
jako Polacy, 
mieli zabijać Polaków, albo im szkodzić na życiu, zdrowiu, majątku i sławie. To 
grzech 
nieodpuszczony, to zbrodnia nad zbrodnie taka ciężka, że myśl nawet podobna jest 
już 
grzechem. Kto was podburza czy to na panów, czy na księży, ten jest oszustem, 
podłym 
człowiekiem, gorszym od owych pogańskich kapłanów. Takich ludzi unikajcie.
Coż się stało z tymi Kajmami z r. 1846, którzy swe ręce zbroczyli krwią swych 
braci? 
Wiecie, że tu chcę mówić o galicyjskiej rzezi. Oto zmarnieli wszyscy nikczemnie, 
za życia 
nie znaleźli pokoju, a i tam na drugim świecie ponoszą zapewne męki okropne. A 
podburzyli 
tych nieszczęśliwych ludzi do tej zbrodni ludzie bez czci, wiary i sumienia, 
przywłoki, 
przybłędy, a przeklęta gorzałka dokazała reszty.
W opowiadaniu powyższem chrześcianie i poganie walczą z sobą, a jakżeż im było 
smutno i okropnie walczyć z sobą. A my przecież wszyscy Polacy jesteśmy 
chrześcianami, na 
jednej żyjemy ziemi, jednym polskim żywimy się chlebem, i my będziemyż trwać w 
nienawiści ku sobie? Nie daj tego Boże! Nie mówię ja tego, jakobym przypuszczał, 
żeby lud 
wiejski polski mógł raz drugi coś podobnego uczynić, jak w r. 1846, a wiem i to 
dobrze, że 
nasz poczciwy lud w Wielkopolsce, tj. w dzisiejszem W. Ks. Poznańskiem, i w 
Prusach 
Zachodnich, za nic w świecie nie podniósłby ręki na swych kochanych księży i 
panów, 
choćby go i wszyscy djabli do tego namawiali, ale wiem i to, że z powodu 
podszeptów złych 
ludzi niejeden złe rzeczy wygaduje na księży i panów, choć to są bracia nasi, 
więc i takie 
mowy są złe i grzeszne. Otóż upominajcie jeden drugiego, aby hamował swój język 
i nie 
przyczyniał się do obrazy Bożej, której już i tak jest bardzo wiele na ziemi.
Lud polski jest dobrym i poczciwym, a więc woli zgodę. Niechże tedy święta zgoda 
panuje na ziemi polskiej, to jest serdeczne życzenie tego, który to opowiadanie 
dla was spisał. 
Panu Bogu was polecam!
Krótka wiadomość
o Serbach-Łużyczanach.
„Daleko pozieram na prawo, 
bystro rzucam wzrok na lewo 
i daremnie oko moje szuka 
w Słowiańszczyźnie Słowian.”
Temi słowy żali się natchniony piewca czeski, Jan Kollar, w poemacie „Córa 
Sławy”. To 
znaczy, że Polacy, Czesi, Rusini i inne plemiona słowiańskie zapominają o tem, 
że są 
pochodzenia słowiańskiego i że mają obowiązki dla wszystkich Słowian. Odnosi się 
to 
mianowicie do nas Polaków. Jest to jednym z naszych największych błędów w 
dziejach 
porozbiorowych, że nie staraliśmy się o zawarcie ścisłego braterstwa z ludami 
słowiańskiemi. 
Wystawmy sobie tylko, jaką zyskalibyśmy potężną pomoc duchową, gdybyśmy się 
porozumieli bliżej i zawarli sojusz bratni choćby tylko z Czechami i Rusinami? 
Czyż ta myśl 
nie jest podobną do wykonania? Wszakżeż Polska zawarła unią, czyli braterstwo z 
Litwina- 
mi i Rusinami w Lublinie 1569 r. Otóż z Rusinami należałoby odnowić tę unią 
lubelską i 
rozszerzyć ją na Czechów, a z czasem i na inne ludy słowiańskie. W tym celu 
potrzebną jest 
znajomość bratnich narodów słowiańskich. Należy nam się zapoznać z ich 
przeszłością, 
językiem, zwyczajami, literaturą itd. Dla przeprowadzenia w czyn tej myśli 
umieszczać 
będziemy w „Wielkopolaninie” ) powieści na tle dziejów słowiańskich, a obok 
każdej 
powieści będzie podaną wiadomość o odnośnem plemieniu słowiańskiem. Zaczynamy od 
serbskich Łużyc, gdyż lud ten słowiański zasługuje z wielu miar, abyśmy się 
zajęli jego losem 
i abyśmy poparli jego szlachetne usiłowania o utrzymanie narodowości.
Nieco o nazwie Serbów-Łużyczan.
Obok ogólnej nazwy Słowian była w dawnej Słowiańszczyznie najwięcej 
rozpowszechnioną nazwa Serbów. Jan Szafarzyk, jeden z najuczeńszych Słowian, 
autor 
słynnego dzieła ,,Słowiańskie Starożytności” udowodnił, że wyraz „Serb, 
Serbowie” oznacza 
rodaka, swojaka, pobratymca. Polski wyraz „pasierb” jest tego samego 
pochodzenia, a 
wiadomo, że pasierb znaczy nader blizkiego krewnego. Dwa plemiona słowiańskie 
przyjęły tę 
nazwę, tj. Słowianie nad Dunajem w dzisiejszem królestwie serbskiem i w 
południowych 
Węgrzech, oraz Słowianie w krainie zwanej Łużyce, (po niemiecku Lausitz). Dla 
odróżnienia 
od Serbów południowych zowie się zwykle Słowian łużyckich Serbami-Łużyczanami. 
Oni 
sami w narzeczu górnołużyckiem zowią się S e r b, w liczbie mnogiej S e r b j o; 
po 
dolnołużycku S e r b s k i albo S e r s k i.
Niemcy zowią ich Wendami i Sorabami (Wenden, Soraben). Trzeba wiedzieć, że obce 
ludy tj. Grecy, Rzymianie i Niemcy zwali powszechnie Słowian Wenedami, Wendami.
Wyraz Ł u ż y c e spokrewniony jest z wyrazami ług, łęg, a że się głoska g 
przemienia 
często w ż (np. Bóg boży; stóg stożek), przeto z ługu i ługów utworzyły się 
wyrazy: Łużyce, 
Łużyczanin, Łużyczanie.
Zwykle każdy naród sam się różnie zowie, a i inne ludy różne mu dają nazwy. 
Niemcy 
zwani są Germanami, Teutonami, a Polacy Lechitami i Sarmatami.
Serbowie - Łużyczanie powstali z połączenia trzech głównych plemion 
słowiańskich, tj. z 
Serbów, Łużyczan i Milczan; dwie pierwsze nazwy się utrzymały, ostatnia 
zaginęła. Tak i 
Polacy utworzyli się z Polan, Mazurów, Chrobatów, Pałuczan, Kujawiaków itd.
Pogląd na starożytne dzieje Serbów - Łużyczan.
Łużyce, dzielące się na górne i dolne, jest to kraina, leżąca w kącie między 
Polską a 
Czechami na przestrzeni mniej więcej 750 mil kwadr. Od najdawniejszych czasów 
mieszkali 
tu Słowianie, o których tak się rozpisuje W. Bogusławski: „Lud serbsko-łużycki 
był zawsze 
charakteru łagodnego, gościnny, czemu się niemieccy misjonarze wydziwić nie 
mogli. Gościa 
częstowali jak najwytworniej. Złodziejstwa z chęcią posiadania cudzej własności 
nie znano 
wcale, dla tego wszystkie ich domy stały otworem, zamków nie używali. Przy 
każdym domu 
stał stół z jedzeniem; każdy podróżny mógł jeść, ile chciał. Kto nie przyjmował 
podróżnego, 
zasługiwał na wzgardę, a dom jego i majątek każdemu było wolno spalić. Wszyscy 
byli syci, 
nikt nie kładł się spać o głodzie — i jak upewniają misyonarze, nędzarzy i 
włóczęgów nie 
znano tam wcale. Kobiety celowały czystością obyczajów i wiernością w 
małżeńskiem 
pożyciu; mężczyźni siłą fizyczną, zręcznością, pracowitością i męztwem, lecz pić 
lubili wiele. 
Prawa osobiste człowieka były w wielkiem poszanowaniu, swobodę przenosili nad 
wszystko, 
niewolnikom nawet ją ofiarowali, a walczyli za nią zapamiętale. Nie chodzili 
Serbowie na 
dalekie wyprawy szukać zdobyczy a miecza dobywali tylko na obronę wolności; 
wdzierstwem do cudzego mienia i grabieżą sąsiadów nie plamili się nigdy. Każdy 
krajał rolę 
w skiby, w pocie czoła pracował nad jej uprawą, przekładając byt rolniczy nad 
wszystkie 
inne. Ziemia była najdroższem mieniem Słowianina; nie opuszczał on jej nigdy 
dobrowolnie, 
bronił do upadłego od nieprzyjaciół, żył i umierał tam, gdzie się urodził. Ze 
szczegolnem 
zamiłowaniem poświęcali się Serbowie uprawie roli, pielęgnowaniu i hodowaniu 
wszystkiego, co zostaje z nią w związku. Wielkie stada koni i bydła hasały po 
bujnych 
pastwiskach, utrzymywanych porządnie, a gliniasta ziemia nad Łabą pracą 
mieszkańców 
zamienioną była w urodzajne niwy. Lny serbskie słynęły w Germanii, a w 
bartnictwie 
przewyższali Serbowie wszystkie narody. Oni też pierwsi poczęli dobywać sól na 
pobrzeżach 
Solawy (Sali) i założyli tam piece do jej warzenia. Pług, wynalazek słowiański, 
przejęli 
Niemcy od Serbów.”
Uczony berliński Niemiec Klöden pisze wyraźnie, że dawni Słowianie nie 
ustępowali w 
oświacie Niemcom, jeżeli ich nie przewyższali.
Serbowie-Łużyczanie byli pierwotnie bałwochwalcami, oddawali jednakże szczególną 
cześć najwyższej niewidzialnej istocie, zwanej Boh t.j. Bóg. Wystawiali sobie 
jednakże tę 
istność w dwóch postaciach, białego i czarnego boga. Dotąd niedaleko Budyszyna 
wznoszą 
się dwie góry, zwane „Białoboh” i „Czarnoboh”, gdzie im cześć oddawano.
Serbowie, jak i inni Słowianie, żyli w gminowładztwie, tj. cała gmina stanowiła 
niejako 
jednę rodzinę i posiadała spólnie ziemię. Gmina czyli włość załatwiała swe 
potrzeby na 
zebraniach, zwanych hromadą (gromada). Z czasem łączyły się wsie w włości, w 
opola i 
żupy, czyli powiaty, których ogniskiem były grody, gdzie się wznosiły świątynie 
i odbywały 
się wiece. Urzędnik nad żupą zwał się żupanem. Z połączenia kilkunastu żup 
utworzyły się z 
czasem krainy, nad któremi był starszy żupan, zwany może wojewodą, lub królem.
Pierwszym takim serbskim zwierzchnikiem, o którym piszą kroniki, jest Derwan 
około 
630 roku. Złączył on kilka plemion słowiańskich, aby walczyły przeciw Frankom i 
Awarom. 
Kiedy Samo założył pierwsze państwo słowiańskie w dzisiejszych Czechach, wtedy 
Derwan 
nietylko pomógł mu do zwycięztwa nad Dagobertem, królem Franków, ale uznał także 
jego 
zwierzchniczą władzę. Zdaje się, że Samonowi podlegały kraje nad Wisłą i Wartą.
Karol, król frankoński, pobiwszy Sasów, zwrócił swój oręż przeciw Słowianom 
połabskim, którzyby się mogli skutecznie mu oprzeć, gdyby byli zgodnymi. 
Serbowie byli 
zaciętymi przeciwnikami Lutyków, dla tego jeszcze pomagali Karolowi w podbojach, 
gdy 
jednakże później Serbowie nie chcieli przyjąć chrześciaństwa, połączonego z 
niewolą, wtedy 
zawrzała straszna walka. Serbom przewodniczył dzielny wódz Miliduch, zwany przez 
Naruszewicza Miłyduchem. Ten znakomity książę, broniąc wolności swego ludu, 
zginął w 
krwawym boju. Serbowie - Łużyczanie ponieśli wprawdzie wielkie klęski, uznając 
chwilowo 
władzę potężnego Karola, przecież pojego zgonie wrócili do dawnej swobody. W 
wojnie z 
Ludwikiem Pobożnym odznaczył się Ludowit, zwany królem dolno-łużyckim.
Około 850 r. kwitnęła rzesza Wielko morawska pod królami Moimirem, Rościsławem i 
Światopłukiem, która wywierała wpływ na Czechy i Łużyce. Niemcy zaciętą walkę 
toczyli z 
Wielko-Morawą, której pomagali Czesi i Serbowie. Światopłuk, zwany podobnie jak 
nasz 
Bolesław Wielki, królem Słowian, po zwycięzkim boju z niemieckim cesarzem 
Ludwikiem 
około 873 r., rozszerzył swe panowanie aż do dzisiejszego Magdeburga. Wtedy i 
kraina 
Łużycka podlegała władzy Światopłuka.
W tym czasie za sprawą SS. Cyryla i Metodego zaczęli i Serbowie - Łużyczanie 
przyjmować chrześciaństwo. Już dawniej nawracali ich misyonarze niemieccy, ale z 
powodu 
nieznajomości języka i dla tego, że z chrześcieństwem szła w parze niewola, 
usiłowania 
opowiadaczy słowa Bożego były bezskuteczne.
R. 915 zburzyli Węgrzy Wielko - Morawę. Był to dotkliwy cios dla Łużyczan, gdyż 
zostali na długi czas pozbawieni czynnej opieki, która im była potrzebną, kiedy 
tron 
niemiecki objął Henryk, zwany Ptasznikiem. Był to zacięty i nieubłagany wróg 
Słowian — 
nie wzdrygał on się przed żadnym środkiem, przed żadnem okrucieństwem, aby 
ujarzmić lub 
wytępić słowiańskie ludy nad Łabą. Zgromadził on w Magdeburgu włoczęgów, 
złodziejów i 
rozbójników, a utworzywszy z nich wojsko, ruszył na ich czele, aby pognębić 
Słowian. Kiedy 
zdobył główny gród plemienia Głomaczów, zwany Grona, kazał złupić miasto, męzką 
ludność w pień wyciąć, a dzieci i kobiety zabrać w niewolę. Tak burząc gród po 
grodzie, w 
pień wszystko wycinając, dotarł do Czech, gdzie sprawowała rządy Drahomira, 
jeszcze 
poganka. Czesi zmuszeni zostali do płacenia rocznej daniny, składającej się z 
500 grzywien 
srebra i 120 wołów. Równocześnie z Henrykiem i sascy książęta roznosili pożogi w 
krajach 
słowiańskich.
Henryk Ptasznik budował dla upokorzenia Słowian grody i miasta, sprowadzał z 
głębi 
Niemiec szlachtę i mieszczan, czyli kolonizował, a słuszność każe przyznać, że 
wymagał, aby 
pobici przyjęli Chrzest św. Serbowie - Łużyczanie nie chcieli nic słyszeć o 
chrześciaństwie, 
widząc, że rycerze niemieccy najokropniejsze popełniają zbrodnie w imię nowej 
wiary. 
Wszakże Henryk tak dalece był zaślepiony, że powiedział owe groźne słowa: 
„Każdemu 
łotrowi wolno Słowian zabijać.” Walka zatem germanizmu ze słowianizmem stara jak 
świat. 
Wtedy to Serbowie na lewym brzegu Łaby (Elby) około 927 r. stracili na zawsze 
swobodę, a 
zamieszkujący brzeg prawy płacili tylko daninę. Henryk założył dla trzymania w 
karbach 
Słowian kilka tak zwanych marchii; były to niejako prowincye cesarstwa 
niemieckiego. Nad 
każdą marchią był przełożonym margrabia; ci margrabiowie zapisali siękrwawo 
nietylko w 
dziejach Serbów - Łużyczan, ale i w naszej przeszłości.
Dzieło Henryka prowadził dalej syn jego Otto, zwany Wielkim, który panował od r. 
937 
do 977. Za jego to panowania występuje na widownię margrabia Gero, jeden z 
największych 
wrogów Słowiańszczyzny, jakich kiedykolwiek ziemia widziała. On to był jeden z 
pierwszych, który używał haniebnej i podłej zdrady, aby wytępić Słowian. Gero, 
widząc, że 
trudno mu będzie dokonać swego bezecnego zamiaru otwartym bojem, zaprosił 
trzydziestu 
słowiańskich wodzów na ucztę, podczas której kazał bezbronnych książąt haniebnie 
zamordować, tylko jeden dowódzca zdołał ucieczką ocalić swe życie. Ów srogi, 
bezbożny 
Gero nie zważał na to, że „gość w dom, Bóg w dom”, gdyż jeżeli strasznym i o 
pomstę 
wołającym grzechem jest każde zabójstwo, to o ile okropniejszą jest zbrodnią, 
zaprosić 
bliźniego do domu i podstępnie mu życie odebrać. To więcej aniżeli szatański 
pomysł. 
Zdarzenie to opisał Kollar w poemacie „Córa Sławy”. Wiersz ten brzmi w polskim 
przekładzie:
Czterech posłańców przyzwał hrabia Gero; 
„Idźcie — rzecze, w okrąg od włości do włości, 
Pokłon nieście sąsiadom i proście niech w gości 
Jutro o ranku w Łużycach się zbiorą.
Wszystkich do mnie trzydziestu zaproście 
Słowiańskich wodzów, w starych ze mną swarach 
Trwających, by raz wreszcie niesnaski i złoście
Przy hucznej uczcie w pełnych utonęły czarach.''
I stało się, jako rzekł. Z rankiem tłumem męży
Zatętniał, zawrzał podwórzec zamkowy —
I były pieśni, uczta i męzkie gry oręży;
A mrokiem po skończonej braterskiej biesiadzie,
Trzydziestu Słowian — gości święte głowy
Krwawem gardłem sąsiedzkiej złorzeczyły zdradzie.
Otóż takim sposobem ów okrutny Gero tępił Słowian. Sami nawet Niemcy potępiają 
tę 
niesłychaną zbrodnię. I dziś dzieje się nieraz coś podobnego.
Zapewne teraz łatwo zrozumiecie, czemu Serbowie - Łużyczanie i wogóle połabskie 
plemiona słowiańskie nie chciały przyjąć chrześciaństwa.
„Zła to widać religia,” mówili Słowianie, „kiedy jej wyznawcy takie okropne 
popełniają 
zbrodnie, a zamiast nas miłować, zabierają nam wolność.” Dodajmy jeszcze i to, 
że 
najczęściej opowiadacze słowa Bożego, nie umieli wcale no słowiańsku, a nie 
będziemy się 
dziwili, że chrześciaństwo w Łużycach spotykało wielki opór.
Ów wódz słowiański, który zdołał uciec z domu Gerona, zawezwał do boju Słowian 
połabskich, a szczególnie Łużyczan. Zaczęła się straszna walka — Łużyczanie bili 
się tak 
dzielnie, że Gero uciekł na lewy brzeg Łaby. Uknuł on drugą zdradę, aby pokonać 
Słowian, 
którym zaprzysiągł wieczną zemstę. Przebywał u niego serbski książę Tugumir, 
który przyjął 
chrzest święty. Tego namówił Gero za pomocą pieniędzy i obietnic, aby dopuścił 
się zdrady 
na własnych braciach. Tugumir był stryjem owego wodza, którego nie zdołał Gero 
zamordować.
Nikczemny Tugumir udał, że uciekł od Niemców, a wezwawszy swego synowca, niby w 
tym celu, żeby wystąpić do walki, zamordował go zdradziecko. Oh! jakżeż się 
wzdryga serce 
na wieść o tych podłościach, wołających o pomstę do Boga.
Gdy ostatni wódz słowiański poległ przez haniebną zdradę, łatwo było Geronowi 
pokonać 
plemiona słowiańskie. Ten Gero zapisał się także krwawo w dziejach Polski. Nasi 
przodkowie, jeszcze wówczas Polanami zwani, widząc braci w niewoli, pospieszyli 
im pod 
dowództwem księcia Mieczysława na pomoc. Mieczysław poniósł klęskę około 963 
roku, dla 
tego zmuszony był hołdować Niemcom z krajów nad Odrą. Ten wypadek zapewne 
wpłynął 
stanowczo na naszego Mieczysława, że się skłonił do przyjęcia chrześciaństwa, 
ale nie od 
Niemców, lecz od Czechów je przyjął. Dziwne to zaiste zrządzenie, że Gero ręką 
Polan został 
za swe zbrodnie ukarany. Wymyślając wciąż zdrady, pragnął nawet swego cesarza 
zdradzić. 
Zdobywał on kraje tylko w tym celu, aby utworzyć wielkie państwo i oddać je pod 
władzę 
syna Zygfryda. Było to jego jedyne marzenie. Niestety! ów ukochany syn Zygfryd 
zginął w 
boju przeciw Polanom. Wtedy Gero porzucił wojenne rzemiosło, a r. 965 zakończył 
życie ów 
srogi wróg Słowian.
Przyznać trzeba, że Otto Wielki istotnie się starał o rozszerzenie 
chrześciaństwa między 
Serbami, nie pragnąc wyłącznie tylko ich ujarzmieniaPoznawszy, że misyonarze 
niemieccy 
nie umieli po słowiańsku, założył w Magdeburgu klasztor. w którym zakonnicy 
uczyli się po 
serbsku, a nawet sam się uczył, aby mówić tym językiem. Jeszcze wówczas tak nie 
prześladowano języków słowiańskich, jak w późniejszych czasach, kiedy...
Około r. 983 cała połabska Słowiańszczyzna powstała jak jeden mąż przeciw swym 
gnębicielom. Stanęło pod bronią 60,000 Słowian. Można ztąd poznać, jak silnym 
był żywiół 
słowiański nad rzeką Łabą. I Czesi przyszli w pomoc pobratymcom, a zapewne i 
Mieczysław 
nie odmówił poparcia. Wówczas to miasta Hawelberg, Branibór, Starogród i Hamburg 
zostały 
przez Słowian zdobyte i zburzone. Dopiero po kilku latach ustawicznej walki 
zdołał Ekkard, 
mianowany później margrabią miśnieńskim, pokonać Serbów i Czechów.
Teraz nastaje czas, kiedy się zjawia największy obrońca słowiańskiej wolności, 
jaki 
kiedykolwiek istniał — jest to nasz Bolesław Wielki, który poznawszy wielkie 
znaczenie 
Łużyc, przyłączył je do swego państwa, ale nie jako najeźdzca, ale jako 
pobratymiec, łączący 
w jednę całość słowiańskie dzierżawy.
Bolesław Wielki panem Łużyc.
Bolesław Wielki, zwany także Chrobrym, to istotny założyciel państwa polskiego, 
to nasz 
największy wojownik i polityk. Gdyby byli Polacy szli jego śladami, nigdyby nie 
byli upadli 
— co więcej, myśl Bolesława W. zdolna jest, aby nas dźwignąć z upadku. 
Niespożytą zasługą 
wielkiego naszego króla jest jego dążność i polityka słowiańska. Pragnął on 
utworzyć z 
Polski, Czech, Rusi i z połabskiej Słowiańszczyzny potężną rzeszę, któraby mogła 
postawić 
czoło uroszczeniom cesarzy rzymsko - niemieckich.
Bolesław z początku ulegał cesarzowi niemieckiemu, wysyłał nawet żołnierzy na 
gnębienie Słowian. Było to tylko do czasu, bo gdy urosł w siły, a mianowicie gdy 
utworzył 
sobie potężne wojsko, stanął do walki z Niemcami. Roku 1002, posiadając już 
Morawę, 
Ślązk, a korzystając z zamieszek w Niemczech, zajął Łużyce z miastami Budyszyn, 
Strzela i 
Myszny i dotarł aż do Sali (Bogusławski zwie ją Solawą, a Callier Sołą), 
pobocznej rzeki, 
wpadającej z lewej strony do Łaby. Zobaczcie tylko na mapie Niemiec, aby poznać, 
jak 
daleko sięgał oręż Bolesławów. I w tym to roku 1002 kazał wielki nasz król wbić 
w Sali 
żelazne słupy na znak, że tak daleko sięgało jego panowanie. Oprócz tego kazał 
powbijać 
żelazne słupy w Dnieprze i w Ossie, która wpada do Wisły. Najdłużej dotrwały 
słupy w 
Ossie, gdyż wyjęli je dopiero Krzyżacy około 1240 roku. Dotąd niedaleko 
Grudziądza istnieje 
wioska Słup — żywa i wymowna pamiątka po Bolesławie Wielkim.
Henryk II, cesarz niemiecki, nie chciał zezwolić, aby Bolesław panował nad 
połabskimi 
Słowianami, dla tego kilka razy występował do boju, a nawet 1005 r. zaszedł w 
okolice 
Poznania, przecież nic nie zyskał, owszem sam prosił o pokój. Wojna toczyła się 
z rożnem 
szczęściem aż do 1018 r., wtedy został zawarty w Budyszynie traktat pokojowy, 
jeden z 
najchlubniejszych, jakie Polska kiedykolwiek zawarła. Na mocy tej ugody uzyskał 
nasz 
Bolesław Łużyce z krajem Milczan i Ślubian. Zaiste! wielką była potęga wielkiego 
króla, 
jeżeli cesarz rzymsko-niemiecki, uważający się za pana całego świata, zrzekł się 
swych 
uroszczeń do Łużyc, a samo przez się rozumie, że uważał Bolesława za zupełnie 
niepodległego.
Granicę dzierżaw polskich, stanowiła wówczas czarna Elstera, po Łużycku 
Halsztrow 
zwana, dwie mile od Łaby odległa.
Bolesław Wielki był największym obrońcą. Serbów - Łużyczan przeciw niemieckim 
nawałom, dla tego też pamięć jego wielkich czynów przechowała się w Łużycach. 
Istnieje 
tam dotąd pieśń ludowa o naszym wielkim królu, którą podajemy po serbsku i z 
polskim 
przekładem:
Serbske dobyća.
Serbja so do Němcow hotowahu, 
Słowčka pak němscy šće njemozachu.
Swoje sej koniki sedłowachu, 
Swoje sej wothrohi připinachu.
Swoje sej mječiki připasachu, 
Do pola runeho zjezdźowachu.
Preni kroć na wójnu wućahnychu, 
Wulke tam dobyće wudobychu.
Hdyž be to zhonił tam kral tón jich wjerch, 
Dał je jich wšitkich wón před sebje přińć.
Wšitkich wón jara je wukhwalował, 
Do swojich wojakow wšitkich je wzał.
Druhi kroć na wójnu wućachnychu, 
Wulke tam dobyće wudobychu.
Hdyž bě to zhonił tam kral tón jich wjerch, 
Dał je jich wšitkich wón před sebje přińć.
Dał je jich wšitkich wón zwoblekać 
Do samoh čerlacha čerwjeneho.
Třeći króć na wójnu wućachnychu, 
Wulke tam dobyće wudobychu.
Hdjž bě to zhonil tam kral tón jich wjerch, 
Dał je jich wšitkich wón před sebje přińć.
Dał je wón kóždemu ryzy konja. 
Hišće tón swětły mječ k zejhrawanju.
Uwaga: W łużyckiem czyta się č jak cz — š jak sz — ř jak rz — ě jak ie — ž. jak 
ż.
Serbskie korzyści.
Przekład R. Zmorskiego. 
Serby na Niemców w bój ciągnęli, 
Choć po niemiecku nie umieli.
Koniki swoje posiodłali, 
Ostrogi sobie przypinali.
Ostre swe miecze przywiesili, 
W szerokie pole wyruszyli.
Pierwszy kroć z wrogiem bój stoczyli,
Wielkich korzyści zeń dobyli.
Gdy się król książę o tem dowie, 
Wszystkich walecznych przed się zowie.
Wszystkich on chętnie wychwalał, 
Wszystkich wojakami mianował.
Drugi kroć z wrogiem bój stoczyli. 
Wielkie korzyści zeń dobyli.
Gdy się król książę o tem dowie, 
Wszystkich walecznych przed się zowie.
Każdemu nowa dana szata, 
Z jasnego jako krew szkarłata.
Trzeci raz z wrogiem bój stoczyli, 
Wielkie korzyści zeń dobyli.
Gdy się król książę o tem dowie, 
Wszystkich walecznych przed się zowie.
Bułany dostał się każdemu koń, 
I jeszcze jasna do boku broń.
W tej pieśni nie zachodzi wprawdzie Bolesława imię, ale nie ma najmniejszej 
wątpliwości, że się do niego odnosi, gdyż żaden z naczelników serbskich nie 
pobił Niemców 
trzy razy, a Bolesław właśnie odbył trzy wyprawy do Łużyc, wzywając Słowian 
nadłabskich 
do boju przeciw Niemcom. Za wielką starożytnością tej pieśni przemawia początek, 
gdzie o 
tem mowa, że jeszcze wtenczas Serbowie nie umieli po niemie cku. Mogło to być 
tylko za 
Bolesława Wielkiego, gdyż wtedy mało kto z Łużyczan mówił po niemiecku.
Oprócz tej pieśni pozostała jeszcze inna pamiątka po naszym Bolesławie w 
Łużycach. Oto 
w zamku budyszyńskim znajduje się ogromny kamień, który powszechnie zowią 
kamieniem 
„wjercha Bolesława”. „Wjerch” znaczy po łużycku tyle co zwierzchnik, król; 
„wierzch” a 
„wjerch” jednego są źródłosłowu.
Dochowały się i w Polsce wspomnienia o Bolesławie Wielkim. Przysłowie „sprawić 
komu łaźnią,” sięga jego czasów, gdyż ten monarcha brał ze sobą winowajców do 
łaźni i karał 
surowo. Rzadko kto pomyśli sobie, powtarzając wyraz „ksiądz”, że to jest 
pamiątka z czasów 
Bolesława, który tak wielce szanował duchownych, iż każdego z nich mianował 
księdzem, 
czyli księciem, bo w dawnej polszczyznie wyrażenia: książę i ksiądz jedno miały 
znaczenie. 
W starych książkach polskich czytamy nieraz: ksiądz Witołd itd., a nawet 
Mickiewicz w 
wierszu ,,Trzech Budrysów” pisze: ,,A ksiądz Kiejstut napadnie T e u t o n y”. 
Dla tego też 
wyrażenia „ksiądz” nie można przełożyć dosłownie na żaden inny język.
Bolesław Wielki wywarł taki wpływ potężny, że lud polski powtarza o nim podania, 
zaczerpnięte nie z książek, ale z ustnego opowiadania. Górale tatrzańscy 
opowiadają, że w ich 
górach śpi wojsko Bolesława Wielkiego. Król spoczy wa na tronie wśród zastępu 
zbrojnych 
rycerzy. Co rok w wilią Bożego Narodzenia budzi się wojsko, potrząsa mieczami i 
pyta się 
wodza: czy już nadszedł czas do wystąpienia na ziemię. Król woła ogromnym 
głosem, że nie, 
a rycerze znów zasypiają. Kiedy przecież niewola najwięcej nasz naród cisnąć 
będzie, wtedy 
zbudzi się król, dobędzie miecza i wystąpi na czele wojska do zwycięzkiego boju. 
Myśl tego 
podania jest ta, że czyny Bolesława W. dotąd wpływ wywierają. Tę samą myśl 
wyraził 
prześlicznie Syrokomla w następnym wierszu:
Wola prawego męża wszechmocna, na ziemi, 
Nie ginąc w kresie życia, wciąż działa na nowo, 
Wszelki czyn znakomity, wszelkie piękne słowo, 
Jak działało za życia, nieśmiertelnie działa.
Zakończył Bolesław W. pełen sławy żywot; 1.025 r. w Poznaniu, gdzie wznosi się 
wspaniały pomnik na cześć jego i Mieczysława, zaprowadziciela chrześciaństwa.
Dla czego panowanie polskie nie zapuściło trwałych korzeni w Łużycach? Temu 
winni 
Słowianie sami, a mianowicie Czesi i Lutycy, którzy stawali po stronie 
niemieckiej przeciw 
Bolesławowi Wielkiemu. Lutycy byli jeszcze bałwochwalcami, jednakże Niemcy 
chętnie się 
z nimi łączyli, aby pobić Polaków. Z tego widać, że niemieckim cesarzom zależało 
głównie 
na: ujarzmieniu słowiańskich krain, mniej dbając o chrześciaństwo, dla tego też 
wolno było 
Lutykom, gdy szli do boju, nosić swoje bożyszcza. Taj niezgoda sprawiła, że 
prawie 
wszystkie plemiona słowiańskie nad Łabą wyginęły, a Czesi zmuszeni byli uznać 
zwierzchnictwo niemieckich cesarzy.
Po Bolesławie Wielkim wstąpił na tron polski syn jego Mieczysław II, który z 
początku 
dzielnie bronił Łużyc przeciw cesarzowi Konradowi, jednakże napadnięty przez 
Czechów, 
Rusinów i Niemców, nie zdołał się oprzeć przemocy, dla tego 1032 r. zrzekł się 
Łużyc, tylko 
ziemia lubuska została przy Polsce.
Król polski Bolesław Śmiały, który wojował szczęśliwie w Polsce, Czechach i na 
Rusi, 
nie zapomniał o Łużycach, jakoż Henryk IV, cesarz niemiecki, przyrzekł mu je 
zwrócić. Myśl 
ta nie przyszła, do skutku zapewne dla tego, że Bolesław za zabójstwo św. 
Stanisława został 
pozbawiony tronu.
Bolesław Śmiały był ostatnim z polskich królów, którzy stawali w obronie naszych 
słowiańskich braci nad Łabą.
Losy narodowości serbsko-łużyckiej do XIX w.
Roku 1032 utworzyły się Górne i Dolne Łużyce, które to nazwy po dziś dzień 
istnieją. 
Górne Łużyce z głównem miastem Budyszynem powstały z kraju dawnych Milczan, a 
Dolne 
stanowią właściwy kraj dawnych Łużyczan.
W owych czasach dzisiejsza Brandenburgia, gdzie leży Berlin, główne dziś 
siedlisko 
niemczy zny, była cała słowiańska. Władał tam książę Przybysław w mieście 
Braniborze, dziś 
Brandenburg zwanym. Około r. 1150 występuje na widownię Albrecht, zwany 
Niedźwiedziem, władający wschodnią marchią. Ten chytremi układami umiał siać 
niezgodę 
między słowiańskich książąt, a gdy upatrzył stosowną chwilę, napadł 1157 r. na 
Branibór i 
zdobył. Był to cios śmiertelny dla Słowian w dzisiejszej Brandenburgii. Ów 
Albrecht założył 
margrabstwo brandenburskie, które z czasem przeszło w posiadanie hrabiów 
Hohenzollernów. Ci przez nieudolność polskiej polityki stali się około 1580 r. 
panami Prus 
Wschodnich a r. 1701 utworzyli królestwo pruskie. Duch Albrechta Niedźwiedzia, 
wielkiego 
tępiciela Słowian, żyje dotąd.
„Polska w tym czasie, jak wiadomo, była podzieloną na kilka części, dla tego nie 
mogła 
nieść pomocy braciom nad Łabą. Zamiast Polaków występują Czesi, jako obrońcy 
narodowości serbsko-łużyckiej, gdyż od r. 1136 weszły Górne Łużyce w skład 
korony 
czeskiej, a Dolne miały osobnych rządzców. Szczęśliwsza dola zabłysła nadłabskim 
Słowianom, kiedy Karól IV, król czeski, nietylko Łużyce, ale nawet całą 
Brandenburgią 1373 
r. przyłączył do królestwa Czeskiego. Za panowania Jagiełły mogli byli Polacy 
kupić od 
Zygmunta, cesarza niemieckiego, Brandenburgią i Łużyce, ale nie przyszło do 
tego, choć się 
już rozpoczęły w tej sprawie rokowania. R. 1411 nabył Brandenburgią hr. 
Fryderyk, praojciec 
panującego rodu w Brandenburgii i Prusach.
Górne i Dolne Łużyce podlegały z małemi przerwami królom czeskim, a gdy dom 
habsburski posiadł koronę czeską, przeszły pod panowanie austryackie. Od 1620 
panują nad 
Łużycami elektorowie sascy, dopiero 1815 r. w skutek traktatu wiedeńskiego 
przypadły 
Dolne Łużyce i część Górnych Prusom.
Dzieje Serbów - Łużyczan od najdawniejszych czasów po dziś dzień, to nieustanna 
walka 
germanizmu z żywiołem słowiańskim. Wszelkich używano sposobów, aby zniemczyć lub 
wytępić tak Łużyczan, jak i sąsiednie ludy słowiańskie. Obotryci, Lutycy, 
Ukranie i inne 
plemiona zostały wytępione lub zgermanizowane. Dzisiejsi książęta meklenburscy 
pochodzą 
od książąt słowiańskich, ale cóż w nich słowiańskiego?
Najgłówniejszą dźwignią memczenia była religia. Zdarzali się wprawdzie 
szlachetni 
mężowie, jak np. ś. Oton, ś. Benon, którzy nauczyli się po słowiańsku i 
przestrzegali, aby 
duchowieństwo językiem ludu mówiło, ale to były wyjątki. Potem w urzędach, 
sądach i 
szkołach tylko po niemiecku pozwalano mówić, a zaciętość doszła do tego stopnia, 
że po 
miastach nie wolno było Serbów przyjmować do cechów rzemieślniczych. To też z 
czasem 
język serbsko-łużycki stał się językiem pospolstwa; kto z Serbów dobił się 
znaczenia, stawał 
się Niemcem. Cos podobnego dzieje się w Prusach Wschodnich i na Ślązku, a zanosi 
się na to 
niestety! w Prusach Zachodnich, nawet w Księstwie Poznańskiem zaczynają się 
zdarzać 
podobne wypadki. Odwieczna walka, która niegdyś wrzała nad Łabą i Odrą, przenosi 
się nad 
Wartę, Noteć i Wisłę.
Najdłużej zachowali Serbowie niepodległość na błotach rzeki Sprowii (Spree po 
niemiecku) gdzie w grodzie w pobliżu dzisiejszej wsi Borkowy jeszcze władali 
serbscy 
naczelnicy, choć już cały kraj był pod panowaniem nieprzyjaciół. Za pomocą 
nieomal 
nadludzkich wysileń wznieśli Łużyczanie tak zwane horodyszcze, czyli grodzisko, 
t. j. 
twierdzę w grząskiem bagnie. Trzeba było z daleka nosić ziemię i przedzierać się 
po kępach. 
Jeden krok nierozważny był często utratą życia. Jednakże Serbowie, miłując swą 
niepodległość, znosili z wielkim trudem ziemię i kamienie, a ich wytrwałość 
została 
uwieńczoną pomyślnym skutkiem, gdyż wznieśli gród warowny, który po dziś dzień 
wprawia 
w zdumienie przechodniów. Lud okoliczny twierdzi, że tam przebywali ostatni 
serbscy 
królowie. Podanie to jest wiarogodne, gdyż w owem miejscu znajdowano szczątki 
zbroi, broń 
starodawną a nawet złote sprzęty.
Niemieccy pisarze nawet w niedawnych jeszcze czasach twierdzili, że potomkowie 
królów serbskich żyją jeszcze w tych okolicach słuchani i szanowani, a nawet 
wspierani od 
swoich, ale tak tajemnie, że nigdy rząd o nich nie mógł się dowiedzieć. Podobno 
nawet w 
posiadaniu tych potomków znajduje się korona i berło. Dawniej zapewne istnieli 
podobni 
tajni królowie, za czem przemawia owa warownia na błotach, ale trudno 
przypuścić, żeby 
dziś jeszcze się przechowywali. Jednakże pewną jest rzeczą, że chłopi wsi 
Kamienki, prawie 
zupełnie zniemczonej, wywodzą się w linii żeńskiej od ostatnich niepodległych 
książąt 
serbsko-łużyckich.
Roku 1548 raz ostatni Serbowie stanęli z bronią w ręku w obronie niepodległości, 
gdyż 
ucisk narodowości był wielkim. Wtedy występuje raz ostatni na widownię król 
serbski. 
Powstanie zostało przytłumione, król wzięty w niewolę i stracony. Może wtedy 
zginął ostatni 
potomek dawnych władzców. Był to ostatni ruch zbrojny Słowian nadłabskich w 
obronie 
języka narodowego i niepodległości.
Lud serbsko łużycki opowiada, że w bardzo dawnych czasach zebrało się siedmiu 
serbskich królów na wielkiej górze Lubin, niedaleko Badyszyna położonej, aby się 
naradzić, 
jakby najlepiej mogli wyprzeć Niemców z ojczystego kraju. Uradzili wielką wojnę, 
w której 
bili się, jak bohaterowie, jednakże z powodu zbyt wielkiej siły przeciwników, 
wszyscy 
polegli. Serbowie pochowali wodzów, ozdobionych złotemi koronami, na tej samej 
górze, 
gdzie radzili i oznaczyli to miejsce ogromnym kamieniem. Złote korony królów 
błyszczą na 
niebie, jako gwiazdki złote. Przyjdzie czas, że serbscy królowie się obudzą, aby 
walczyć za 
wolność swego ludu.
Podanie to jest wymownym dowodem, że każdy lud szlachetny kocha swą przeszłość, 
a 
mianowicie swych królów i zasłużonych mężów. Bierzmy ztąd wzór i miłujmy naszych 
królów polskich, bohaterów, wodzów, uczonych i wogóle zasłużonych o dobro kraju 
Polaków. Miłość powinna objawiać się w czynie, zatem trzeba się zapoznać bliżej 
z dziejami 
tej ziemi, która nas wychowała.
Słów kilka o ludzie serbsko-łużyckim.
Nie szlachta, nie mieszczanie, ale lud wiejski jest głównym rdzeniem narodu, a 
choć 
wyginą, lub utracą narodowość wyższe stany, lud przechowuje troskliwie język i 
wspomnienia dziejowe. Wymownym tego dowodem Serbowie i Czesi, dla tego też my 
Polacy, narażeni obecnie na znaczną utratę a przynajmniej upadek klas wyższych, 
powinniśmy zapoznawać się z usiłowania mi Łużyczan i Czechów, aby wiedzieć, jak 
odpierać groźną nawałę.
Z Polaków osobiście zwiedzał i badał najwięcej życie ludu serbskiego Polak 
Zmorski, 
znakomity poeta. Z jego zajmującego opisu podajemy kilka wyjątków o łużyckich 
wieśniakach. „Siedliskiem czysto serbskiej narodowości, obyczajów i tradycyi są 
wsie 
ustronne, miedzy górami lub w lasach, nade wszystko zaś takie, które nie będąc 
nigdy 
szlachecką, lecz koronną lub kościelną własnością, mogły zachować więcej swobody 
i swych 
rodzinnych społecznych urządzeń.
Widok takiej wsi czysto serbskiej za serce chwyta Polaka, który do niej pierwszy 
raz 
zabłądził i w oddali od ojczyzny znajduje, jakby istne nasze sioło. Takaż sama 
tu spokojność, 
i pomimo widocznego większego dostatku, skromność. Tak samo po obu stronach 
ulicy 
ciągną się jedne do drugich przypierające zagrody, tak samo zpoza żerdzianych i 
chróścianych płotów lub nizkich kamiennych wałów, przeglądają zielone rosochate 
grusze, 
pochylone jabłonie i wysmukłe śliwy, ogromne tarcze dojrzewających słoneczników, 
grzędy 
czerwonych maków i żółtych nogietków, drewniane ściany budynków i słomiane lub 
gątami 
pobite strzechy. Tak samo na wystawionych gościnnie kołach klekocą poczciwe 
bociany.”
Krótki ten opis wymownie dowodzi, że Serbowie-Łużyczanie to nie obcy jakiś lud, 
ale to 
nasi pobratymcy, pochodzący z tego samego szczepu słowiańskiego, co i my Polacy. 
Dziwna 
to zaiste rzecz, że mimo takie blizkie pokrewieństwo mało tylko Polaków zwiedza 
malownicze okolice Łużyc, a losy tych naszych braci słowiańskich niewiele nas 
obchodzą. 
Kiedyż zmieni się ta nasza karygodna obojętność dla naszych braci Słowian 
wogóle?
Lecz wróćmy do Łużyc. Roman Zmorski pisze co następuje o serbskich włościanach:
„Dawne słowiańskie w budynkach drewnianych zamiłowanie przechowało się tu tak 
silnie, że nawet tam, gdzie kamień tuż pod ręką leży, drzewo zaś drogo kupować i 
zdaleka 
sprowadzać trzeba, Serb, o ile podobna, z niego buduje. Mieszkalny dom stoi 
zawsze 
szczytem do ulicy wioski, wejściem na podwórze obrócony. Dach, od strony 
podworza na 
parę łokci wysunięty i na słupach drewnianych wsparty, tworzy rodzaj prostej 
galeryi, winem, 
lub inną pnącą się rośliną często ocienionej, w lecie za miejsce zebrania się i 
spoczynku, w 
zimie za schronienie różnych sprzętów gospodarskich służącej.
Przez niewielką sień, służącą zarazem za kuchnią, w której kominie wędzą się 
mięsne 
zapasy, wchodzi się do obszernej izby, w której każdy nasz chłopek znalazłby się 
natychmiast 
jak we własnym domu. Gładko ociosane bale ścian i powały zachowane zostają w 
naturalnym 
swym stanie, bez żadnego malowania lub bielenia. Podłoga rzadko z desek, 
zazwyczaj z gliny 
ubita. W jednym rogu stoi ogromny piec kaflowy, z wmurowanym wielkim żelaznym, 
albo 
miedzianym garkiem, wiecznie na potrzeby gospodarstwa wrzącej wody 
dostarczającym. 
Obok pieca niezbyt obszerny komin, zimą do gotowania i za ognisko zebrań 
wieczornych 
służący. W drugim rogu znajduje się ciężki stół, na prostych, lub krzyżujących 
się nogach; 
dalej wiadro na wodę, dzieża z kwasem i szafa, w ktorej kuchenne i stołowe 
mieszczą się 
naczynia. Na ten ostatni cel służy także przytwierdzona pod pułapem półka. Ławy 
potężne 
otaczają piec i niezajęte ściany. Jeźli są dzieci, to stoi lub wisi u powały, 
pleciona, albo z 
drzewa zbita kołyska. Do izby tej dotyka komora, z szerokiem łożem gospodarstwa, 
tudzież 
skrzyniami i szafami, w których pieniądze, odzienia i inne cenniejsze przedmioty 
przechowywane bywają. Stromeschódki prowadzą z sieni na poddasze, w części 
przeznaczone dla domowników komórki, w części składy różnego rodzaju ziarna i 
innych 
zapasów mieszczące, a licznemi, choć drobnemi dymniczkami oświecone.
W przedłużeniu mieszkalnego domu, zwykle tak, że przez sień tylko przejść do 
niej z izby 
potrzeba, znajduje się obora, gdzie obok wołów i krów, mieszczą się także konie 
i inny żywy 
inwentarz.
Na przeciwko głównego domostwa stoi częstokroć mniejsza chata, mieszkanie 
rodziców 
gospodarza, gdy ci chcąc żyć spokojnie, synowi gospodarstwo zdali. Syn w takim 
razie 
obowięzuje się im dostarczać pewną ilość produktów i jakąś część z dochodu w 
gotowiźnie.
Nieco opodal od mieszkalnych domów znajduje się stodoła, zwykle z gliny bita i 
inne 
pomniejsze gospodarskie budowle. Piec do chleba i suszenia lnu czasami bywa 
wśród ogrodu; 
częściej jednakże takowe stoją rzędem, wśród ulicy wioski.
Opisaliśmy tu gospodarstwo tak zwanego kmiecia (po serbsku bur, z niemieckiego 
Bauer) 
posiadającego około 30 mórg magdeburgskich roli, na których, oprócz pary koni, 
utrzymuje 
zwykle dwadzieścia kilka sztuk bydła. Prócz takich przecież są i pomniejsi 
gospodarze, 
zagrodnicy (zahrodnik), po parę tylko mórg mający, a wreszcie chałupnicy 
(khjeżkar) i 
budnicy (budarz), których całą własność chałupa z maleńkim ogrodem stanowi i 
którzy 
głównie z najmu żyją.
W chacie serbskiego chłopa przechowało się w całej czystości starosłowiańskie 
patryarchalne życie. Gospodarz przewodniczy wszystkim czynnościom z powagą i 
dostojnością; rolnictwo bowiem nie jest dla niego tylko sposobem zbierania 
zysków, ale za 
rodzaj wysokiego urzędu poczytuje on wydobywanie i rozdzielanie darów Bożych. 
Poczynając od żony, rodzina i domownicy okazują mu cześć i bezwzględne 
posłuszeństwo. 
Najemna czeladź uważa się raczej za wspólników gospodarstwa, niż za sługi. 
Pomiędzy nią a 
dziećmi gospodarza, takież obowiązki pełniącemi, panuje zupełna równość. 
Wszystkie spory i 
niesnaski gospodarz ucisza i rozsądza, z czyniącą zaszczyt sprawiedliwością i 
rozwagą, 
nieodzownemi zresztą, aby stanowisko swe moralne mógł nadal utrzymać.
Trzy razy na dzień do śniadania (śniedanie) obiadu (wobied) i wieczerzy 
(wieczer') 
zasiadają wszyscy po za stołem. Przed każdem jedzeniem odmawia się Ojcze nasz i 
stósowna 
krótka modlitewka, po jedzeniu zaś podobnież krótkie dziękczynienie. Wszystkie 
te 
modlitwy, pod przewodnictwem gospodarza, recytowane są przez całe towarzystwo na 
głos 
naprzemian wynosząc go i zniżając, na podobieństwo odmawianych w za konnych 
chórach 
psalmów. Jest to ogólny sposób modlenia się Serbów i dla tego zamiast naszego: 
odmawiać 
pacierze, używa się tu wyrażenie: śpiewać pacierze.
Pożywienie zwykle jest skromne i podobnie jak u naszych chłopów składa się 
głównie z 
mleczywa, jarzyn, krup i mąki, z bogatszą tylko niżeli u nas okrasą. Mięso lub 
pieczeń we 
święta jedynie zjawia się na stole. Za to w uroczystości wielkie religijne lub 
familijne, panuje 
podobnież jak u nas, wszelki możebny dostatek i zbytek.
O ile w domowych stosunkach patryarchalną naczelnika władzę, o tyle w społecznem 
życiu serbskiej gminy widzimy najdoskonalszy starosłowiańskiego gminowładztwa 
zabytek. 
Wszystkie ogółu dotyczące sprawy, załatwiane bywają na powszechnem zgromadzeniu, 
do 
którego tak dobrze należy najbogatszy, jak i najmniejszy we wsi gospodarz. 
Sposób, w jaki 
sołtys na takowe gminę zwołuje, jest niezmiernie ciekawy i widocznie 
najdawniejszych 
sięgający czasów. Obsyła on po wsi w kolej kij zakrzywiony (kokula), lub młotek 
drewniany, 
niewątpliwie niegdyś władzy zwierzchniczej znamiona, wręczając takowe 
najbliższemu 
sąsiadowi swemu, który je niezwłocznie dalej podać jest obowiązany. Dość mu jest 
na to, 
spostrzegłszy sąsiada lub jego czeladź, rzucić im znak w dziedziniec domostwa. W 
sposób 
takowy, znak ów, obiegłszy wieś całą, wraca nazad do sołtysa. W dzisiejszych 
czasach, łącząc 
da wny obyczaj z świeżemi wymaganiami, do symbolicznego znaku przywiązane bywa 
pisane wezwanie.
Sposób ten zwoływania się w razie wspólnej potrzeby, przypomina żywo obsyłanie 
ognistego krzyża w górach szkockich, którego tak cudny obraz skreślił Walter 
Skott w swojej: 
„Dziewicy jeziora.” Jeszcze zaś bliższe podobieństwo z łużyckim zwyczajem 
przedstawia 
obsyłanie buławy między naszemi plemionami tatrzańskiemi, którego wymowny opis 
znajdujemy w pouczających wielce przypisach do trzeciego tomu Historyi 
Prawodawstw 
Słowiańskich Maciejowskiego.
„Ilekroć — mówi autor — przywileje nowem jakiem rozporządzeniem rządowem są 
zagrożone, ilekroć chodzi o lasy, o paszę i zgoła o jakiebądź prawo, wtedy dwóch 
lub 
najwięcej trzech (sołtysów), naradziwszy się z sobą poprzednio tajemnie, zwołują 
gromadę. 
Obsyłają buławę po wioskach, oznajmiają czas i miejsce zboru, lecz nikt nie wie 
od kogo 
rozkaz wychodzi i o czem rada będzie. Buława przechowuje się u sołtysów 
starszych, a każdy 
ma obowiązek podać ją z jak największym pospiechem do sąsiedniej chaty. Wpadając 
do 
domu kładzie ją na stół i woła: Dziś o północku wielka gromada tam i tam. 
Ktokolwiek jest w 
domu, dziecko, niewiasta, starzec czy sam gospodarz, biegnie w tej chwili do 
sąsiedniej chaty 
z podaną sobie buławą. Tak obiega w kilku godzinach buława wszystkie gromady i 
powraca 
do rąk tego co ją wysłał.
Zestawiwszy te obadwa, tatrzański i łużycki obyczaje, możemy sobie wystawić, jak 
były 
niegdyś obsyłane w Polsce owe wici, których tradycyjna nazwa przetrwała tak 
długo w życiu 
Rzeczypospolitej.
Zwołane w sposób wskazany zgromadzenie łużyckiej gminy latem odbywa się w cieniu 
rozłożystej jakiej lipy, która u nich świętem była drzewem, zimą zaś w 
karczemnej izbie. 
Sołtys (sołta) przewodniczy rozprawom; w około niego, w półkole zasiadają radni 
(starzi) 
gminy. Zgromadzenie bywa długie i burzliwe, bo Serb, wierny naturze 
słowiańskiej, lubi się 
wygadać i obstawać zawzięcie przy zdaniu swojem, nie odstępując odeń tak 
snadnie, choćby 
go o niesłuszności jego przekonano. Zwolna burza się ucisza i zgoda, jeźli nie 
dziś to jutro 
następuje. Tak gadulstwo i drobna miłość własna w radach gminnych, gdzie jest 
czas 
wygadać się i namyślić, nie czynią szkody, lecz pomyślawszy sobie, że takąż 
koleją musiały 
kiedyś iść rady u ludu tego w chwilach jego walk i niebezpieczeństw, znajduje 
się wiecznych 
klęsk jego wytłómaczenie. Niestety! nie jednym to Serbom właściwe wady.
Kto lubi wiele rozprawiać, lubi także pić wiele. Dowodów na to dostarcza 
historya 
naszych sejmikowych czasów; dostarcza ich też każda wieś łużycka. Zgromadzanie 
się na 
posiedzenia piwne i gorzałczane, późno w noc się przeciągające, w niedziele i 
święta, jest jak 
gdyby prawem; prócz tego każda okoliczność, każdy pretekst odwiedzenia karczmy 
chciwie 
bywa chwytanym. Najmniejszy, czy to w społecznem: czy w domowem życiu wypadek, 
bądź 
to smutny, bądź radosny, każdy interes, każdy plan powzięty, każde rozpoczęcie 
lub 
ukończenie najmniejszej gospodarskiej czynności, w karczmie zapite być musza.
Dotknąwszy kilku ujemnych stron charakteru Serbów, pospieszam dodać, że są to 
też 
jedyne prawie ich wady. Zresztą znamionuje ich głęboka i szczera religijność, 
poczciwość, 
czystość obyczajów, dobroczynność, pracowitość i gościnność. Przymiotom ich sami 
Niemcy, 
choć nie słowem, lecz czynem oddają sprawiedliwość. Pomimo wcale nietajnej 
niechęci, jaką 
Serbowie ku nim okazują, gromady głodnego niemieckiego żebractwa ciągną do ich 
wiosek 
jak do obiecanej ziemi; serbska zaś czeladź bywa poszukiwaną starannie w 
niemieckich 
dworach i miastach okolicznych. Męztwo, którego w tylowiekowych walkach dali 
dowody, 
po dziś dzień pozostało ich przymiotem, i żołnierz serbski w równej stoi cenie u 
swoich 
rządów, jak robotnik u niemieckich panów.
Plemię to odznacza się bujnym wzrostem i bardzo silną budową ciała, której 
jednak za to 
na lekkości i zwinności zbywa. Widzieć się to osobliwie daje na dziewczętach, 
kobietach, 
które przy całej czerstwości i urodzie, szpeci brak kibici i zbytnia rąk i nóg 
tęgość. Nogi 
wszakże nie są jak u Niemek grube i niekształtne w ko stce, tylko stopa zwykle 
bywa długa i 
szeroka. Płeć, lubo nieco ciemniej niż u naszego ludu cieniowana, jest jasna, 
włos ciemny, tak 
zwany szatyn, oczy równo często ciemne jak błękitne.
Ubiór zwyczajny mężczyzn nie ma nic w sobie osobliwego. Składa się on z grubej, 
czasem zamiast na piersiach, na plecach zapinanej koszuli, spodni, wedle pory 
roku 
skórzanych, sukiennych lub płóciennych, na które zachodzą wywijane buty; długiej 
kamzeli, 
która na święto bywa zwykle z jaskrawego sukna lub materyi, czasami nawet 
złotemi lub 
srebrnemi wyszywaniami ozdobiona, i zwierzchniej, sukiennej, zazwyczaj 
granatowej lub 
ciemnozielonej sukni.
Po największej części bywa to staroświecką modą, na dwie klapy zapinany, długi 
surdut; 
miejscami jednak spotykają się jeszcze na jeden rząd drobnych guzików spięte, ze 
stojącym 
małym kołnierzem, z kieszeniami skośnemi na biodrach, drobno z tyłu fałdowane i 
sznurkami 
obszywane błękitne sukmanki, co z odzieniem naszych wielkopolskich wieśniaków 
bijące 
przedstawia podobieństwo. Toż samo powiedzieć można o uźywanej do pracy długiej 
płótniance i krótkim powyżej uciętym kabacie. Na szyi, w zimie lub do 
świątecznego stroju, 
zawięzuje się zwykła ciemna chusta. Głowę w lecie pokrywa nasz chłopski 
kapelusz, zimą 
ustępujący miejsca różnego rodzaju czapkom, pomiędzy któremi wiele widać owych z 
podwiązywanemi do góry futrzanemi uszami, tak u naszych kmieci i drobnej 
szlachty 
powszechnych, tudzież różnego kroju i barwy rogatywek.
W stroju kobiet uderza powszechny, tak u zamężnych jak u dziewcząt obyczaj 
noszenia 
pokrytej głowy, choć są ślady, że dawniej te ostatnie z odkrytemi chodziły 
włosami, 
obwijając kosę naokoło głowy, jak to dziś Serbki południowe czynią. Teraźniejsze 
okrągłe, 
ściśle do głowy przystające czapeczki Łużyczanek, są z kolorowej, na dzień 
powszedni 
ciemniejszej i pośledniejszej, od święta jasnej i kosztowniejszej tkaniny, 
skromniej lub 
zbytkowniej obszyte szlarkami białemi i czarnerni jedwabnemi wstążkami. W 
niektórych 
okolicach noszą je ze złoto lub srebrnolitej lamy, albo też szklanemi perłami 
lub blaszkami 
błyszczącemi w różne wzory wyszywane. Mężatki pod taką zwierzchnią czapeczką 
noszą 
biały czepiec, który zpod tamtej cokolwiek się wychyla. Od gorąca lub zimna 
obwija się na to 
głowa, podobnie jak u naszych wieśniaczek, wiązaną chustą.
Koszule Serbek przed laty nie miewały wcale rękawów, tylko same naramiączka; 
dziś 
mają zwykle krótkie rękawki, często kolorowem wyszyciem przyozdobione. Spódnica 
zwykle 
czarna lub w białe z kolorowemi prążki, nosi się ca dwu przez ramiona 
przechodzących 
paskach. Szyję pokrywa biała kolorowa lub czarna chustka, piersi zaś ciemny, 
zwykle 
półaksamitny gorsecik, u dziewcząt z przodu sznurowany, u mężatek na cztery 
wielkie, białe 
guzy zapinany.
Gdzie niegdzie dziewczęta noszą jeszcze na piersiach rodzaj pancerza z grubej 
tektury, 
pokrytej jasnobarwnym aksamitem lub materyą litą, sztucznie jakoś do gorsecika 
przypięty. 
Najkosztowniejszą częścią ubrania, prawda że zwykle na święto tylko służącą, 
jest olbrzymi 
rodzaj fartucha z czarnego sukna, mocno fałdowany i prawie całą suknię na około 
zakrywający, na który kilkanaście łokci wychodzi. Swoją drogą na to biorą 
jeszcze inny, 
zwyczajnej wielkości fartuszek. Od deszczu za okrycie służy kawał wełnianej 
tkaniny w 
jaskrawe pasy..
Z mnóstwa szczególnych odmian, którym w różnych miejscowościach ulega powyższa 
ogólna stroju reguła zasługuje na wspomnienie ubiór szyi i głowy, używany w 
Dolnych 
Łużycach, zwłaszcza w okolicach Chociebuża. Na szyi noszą tameczne kobiety 
ogromną 
sztywną kryzą; na głowie zaś rodzaj stroika, którego opisać prawie niepodobna. 
Jest to coś na 
kształt nizkiego trójgraniastego kapelusza, ze spłaszczonemi rogami, kolorową 
obszytego 
chustką. Oba te stroje złączone, niekoniecznie mile wpadają w oko i trzeba 
bardzo dorodnej 
twarzy, aby się w nich wydała jako tako.
Do zaślubin i w żałobie są oddzielne obrzędowe stroje.
Porządek zaślubin serbskich jest w głównych zarysach ten sam co u naszych 
włościan. Po 
skończonych oględach (po gór-łuż,. wuhlady w dol. hugljedy) i zaręczynach (ślub) 
bez 
wielkich odbytych uroczystości następuje wesele na które sprasza, podobnież jak 
u nas, w 
kwiaty, chusty i wstęgi różnobarwne przybrany drużba. Wesele nazywa się kwas, to 
jest uczta 
lub swadba; pan młody — nowożeniec, panna młoda — niewiesta.
Obrzędowi weselnemu przewodniczy swat pana młodego, w górnych Łużycach drużba 
lub braszka, w dolnych pobratrz lub razisiel (doradca) zwany; właściwi zaś 
drużbowie 
towarzyszów (towarsz) noszą miano. Panna-młoda, oprócz dwóch druchen czyli 
towarzyszek, 
ma przy swym boku, do usług jej i pomocy przeznaczonych dwu swatów i zamężną 
kobietę 
słonka zwaną. Opiekunka tegoż nazwania czasami dodawaną, bywa i panu-młodemu do 
boku.
Jedynie na weselu używanym strojem jest tak zwana borta, rodzaj kołpaczka z 
czarnego 
aksamitu, w górze zwężającego się, otwartego i obwiedzionego czerwonym, 
aksamitnym 
lampasem, tudzież pozłocistą obrączką, u której wisi przyczepionych dwanaście 
złocistych 
gwiazdek. Panna-młoda tylko nieskalanych obyczajów i drużki jej strój ten nosić 
mogą. 
Pierwsza ma na samym wierzchu borty przypięty ruciany wianeczek, a u dołu jej, 
obwiązaną 
głowę przepaską z litej tkaniny.
Innym na weselu jedynie widywanym, tradycyjnym strojem, jest tak zwany reciaz, 
to jest 
łańcuch, niczem zgoła nie różniący się od noszonego w południowej Serbii, z 
turecka tak 
nazwanego dierdiana.
Składa się on z kilku lub kilkunastu rzędów monet, połączonych z sobą uszkami, 
opasujących szyję i spadających na piersi, a zakończonych pojedyńczą największą 
sztuką. 
Bogate dziewczęta miewają na sobie po dwa razem: jeden z wielkich srebrnych 
talarów i 
medali, drugi z zł' tych drobniejszych monet, reciazy. W tańcu metaliczny ich 
szmer i brzęk, 
mięszając się z muzyką, tworzy do niej rodzaj jakiegoś prawdziwie czarownego 
wtóru.
Stroiki te, które wraz z bortą tworzą niezmiernie malowniczą całość, 
przechowywane są z 
nią razem z pokolenia na pokolenie, i lubownik numizmatyki, znalazłby w nich 
nieraz rzadkie 
egzemplarze, których lata może całe próżno szukał. Uprzywilejowana barwa weselna 
jest 
zielona. Wstążki tego koloru nieodzowne są w ubraniu panny-młodej, a w wielu 
okolicach, 
tam właśnie, gdzie dawne zwyczaje w największej przechowywały się czystości, 
takich tylko 
używać się jej godzi.
Oznaczając czas wesela, starają się unikać tej pory, gdy księżyc na niebo nie 
wschodzi, 
małżeństwa bowiem pod ten czas zawarte niepłodne być mają. Panna młoda, jak u 
nas, 
kawałek cukru i pieniądz bierze z sobą do ślubu, garstkę przędzy i jarzyny, 
kawałek chleba i 
powązkę od mleczywa; by te przedmioty darzyły się jej całe życie. Jak u nas, tak 
i tu, panna i 
pan młody, starają się przydepnąć sobie przy ołtarzu nawzajem odzienie, ażeby w 
małżeńskiem pożyciu górę zyskać.
Do kościoła orszak weselny odbywa drogę częścią na wozach, częścią konno, 
poprzedzany muzyką, wśród śpiewów, wykrzykiwań, strzelania z pistoletów i 
wywijania 
kijmi, które teraz zastępują używane niegdyś pałasze. Przed i po ślubie, 
błogosławieństwa, 
oracye, tańce, śpiewy, jedzenie, picie i zbieranie darów dla młodego małżeństwa, 
następują po 
sobie, podobnie jak to i u nas bywa, coraz to innym w każdej okolicy porządkiem. 
Przy 
wieczerzy każde z nowozaślubionych ma przed sobą płonącą świecę; jeżeli jedna z 
nich 
zgaśnie, znak to, że ten, przed kim stała, umrze pierwszy. Po oczepinach, w 
niektórych 
okolicach zawodzą taniec, będący wyraźnie naszego polskiego zabytkiem, w końcu 
którego 
pannę młodą mężowi oddają. Nazajutrz odbywa się rzewna scena pożegnania panny-
młodej z 
domem rodzinnym i przenosiny do domu męża.
Oprócz wspomnionego tylko co, wyjątkowo używanego rodzaju poloneza, Serbowie 
mają 
jeszcze inny, właściwy sobie taniec, serbska reja zwany — reja bowiem znaczy 
taniec, i ztąd 
to w naszym języku zachowało się dotąd wyrażenie: rej wodzić. Tempo tego tańca, 
wiązane 
w 3/4 taktu, jest wielce oryginalne. Charakter jego widzieć można z następnej 
zwrotki, 
zaproszeniem niby do rei będącej:
Werć me pola herca Kręć mnie koło grajka
Werć me pola herca Kręć mnie koło grajka
Mój najlubszi luby! Mój najmilszy, miły.
Niemski rady rejwam, Lubię ton niemiecki,
Niemski rady rejwam, Lubię ton niemiecki,
Serski hiszcie radzio. Serbski jeszcze bardziej.
Istotnie, tancerz z tancerką przed grajkiem stanąwszy, podnosi w górę jej rękę, 
za palec 
jedynie ją trzymając, ona zaś poczyna się w miejscu kręcić jak wrzeciono z 
rosnącą coraz 
szybkością. Tancerz natenczas, opuściwszy jej rękę, poczyna sam tańczyć na około 
niej, jak 
księżyc wokoło kręcącej się ziemi, śpiewem, tupaniem, biciem hołubców i 
wysileniem na 
wszelkie sztuki, starając się wstrzymać w tym szalonym wirze, w którym dziwić 
się trzeba, że 
tak długo wytrwać może. Nareszcie ubłagana podnosi obie ręce w górę — chłopiec 
ją chwyta 
w pół i poczynają walcować z sobą w miejscu. Dalsze pary naśladują przykład 
pierwszej we 
wszystkiem, przy czem chłopcy to pojedyńczo to chórem naprzemian śpiewem muzyce 
wtórzą.
Co do muzyki, oprócz powszechnie używanych instrumentów: skrzypiec, basów, 
klarnetów i t.p. miejscami napotykamy jeszcze dudę, tudzież Serbom tylko 
właściwe, 
trójstronne, równie kształtem jak przenikającym krzykliwym głosem odznaczające 
się 
skrzypce (husla), i podobny ton dający rodzaj oboja, tarakwa zwany.
Zachowywane przy śmierci i pogrzebach zwyczaje noszą na sobie w wielu 
szczegółach 
wysokiej starożytności cechy.
Skoro chory zbliża się do ostatniej chwili swojej, kładą go na świeżej, prostej, 
prześcieradłem białem pokrytej słomie. Często sam chory, stan swój czując, tego 
żąda. W 
chwili konania, tak okna jak i drzwi izby stoją otworem, a zgromadzeni krewni i 
domowi 
modlą się w cichości. Po nastąpionej śmierci, ciało oddaje się staraniom 
trudniącej się tem 
baby, krewni zaś nie zwlekając, kładą na się żałobę.
Jeżeli zmarły posiadał pasiekę, natychmiast jeden z domowników spieszy do niej i 
pukając kolejno do ulów, zwiastuje pszczołom śmierć jego w słowach: pszczółki 
wstawajcie! 
gospodarz wasz umarł. — Konie i bydło w stajniach zostaje nie mniej o stracie 
pana swego 
zawiadomione.
Sąsiedzi otrzymują wiadomość o zgonie swego współobywatela za pomocą 
wspomnionego już gminnego znamienia, które w tym razie miejscami czarny kij 
zastępuje.
Dopóki ciało w domu się znajduje, tak w nim jak w obu bezpośrednio z nim 
sąsiadujących 
zagrodach, panuje największa jak tylko podobna cichość. Ani się młóci, ani drew 
rąbie, ani 
zaprzęga koni, ani żadnej przedsiębierze roboty. Wieczorem schodzą się najbliżsi 
sąsiedzi i 
przyjaciele ze słowem pociechy; w wieczór zaś drugiego dnia, w wigiliją 
pogrzebu, z każdej 
we wsi rodziny przychodzi ktoś do ciała i późno w noc żałobne śpiewają się 
pieśni. Nazywa 
się to obchód pustego wieczoru.
Ciało, najczęściej tylko w płócienny owinione całun, leży w trumnie z wypukłym 
wierzchem, na którym jest zwyczaj kłaść siekierę. Jak wiemy z licznych 
wykopalisk, to 
narzędzie pracy i obrony najczęściej kiedyś towarzyszyło do grobu zmarłemu.
Jeżeli kościół jest w tej samej wsi, ciało niesione bywa na cmentarz na marach; 
w 
przeciwnym razie na prostym wiezione wozie. W tym ostatnim przypadku, drabina, 
na której 
trumna stała, zrzucaną bywa przy powrocie, na granicy wioski i tam nietknięta 
leży aż do 
zgnicia.
Ponieważ we wsiach serbskich nie ma płatnego grabarza, usługę tę oddają sobie 
nawzajem mieszkańcy gminy koleją.
Sam obrzęd pogrzebania ciała odbywa się według zwyczajów wyznania, do którego 
zmarły należał. Po powrocie do wsi, przyjaciele i krewni zgromadzają się. u 
dziedzica na 
żałobną, ucztę, która pobożnym kończy się śpiewem.
Wielka żałoba trwa przez cztery tygodnie; lżejsza w miarę stopni pokrewieństwa. 
Mężczyźni odznaczają ją zwykle prostą opaską z krepy na ramieniu; gdzie niegdzie 
przecież 
noszą przez pierwsze cztery tygodnie rodzaj kapelusza z tak szerokiem rondem, że 
całkiem 
twarz zakrywa i kapelusza nawet w kościele nie zdejmują. Co do kobiet, tych 
żałoba składa 
się z całkiem białego płóciennego ubrania i z takiejże wielkiej płachty, którą 
się zarzuca na 
głowę, twarz nią. w miarę stopnia żałoby przysłaniając.
Z uroczystości religijnych najgłośniej obchodzone kiermasze parafialne, 
poczynając od 
niedzieli zwykle przez trzy dni trwające. Napływ krewnych, przyjaciół, 
znajomych, a 
wreszcie wszelkiego rodzaju żebractwa, bywa natenczas tak ogromny, że każdy dom 
wsi 
zamienia się w istną karczmę, której gospodarz darmo gości swoich raczy. W 
każdym niemal 
domu na uroczystość tę zabijają wieprza, nie licząc wielkiej ilości kur, gęsi i 
kaczek; prócz 
tego, piecze się niezliczone mnóstwo ciast i placków wszelkiego rodzaju, 
osobliwie z 
pośledniejszej mąki, gdyż każdy żebrak swój placek dostać musi. Łatwo pojąć, że 
potrzeba 
całej zwyczajnego życia skromności, aby ubytek podobnem świętem w gospodarstwie 
sprawiony uczuć się nie dał.
Z wielką uroczystością obchodzą się także święta Bożego Narodzenia (Hody Gody) 
Wielkiejnocy (Jutrz-Jątrzy) i Zielonych Świątek (Światki, Birje) zwane.
Pierwsze, tutaj podobnie jak i wszędzie, jest głównie świętem dzieci, ze zwykłem 
strojeniem drzewka, przychodzeniem przebranych osób z nagrodą lub karą i t.p.
Na Wielkanoc, nie w drugie jak u nas święto, lecz w sam dzień Zmartwychwstania, 
jest 
zwyczaj lania się wodą. Zwyczaj ten znajduje tutaj wytłómaczenie w mniemaniu 
gminnem, że 
woda tej nocy czerpana posiada cudowną własność zabezpieczenia od szwanku 
zdrowia i 
urody ciała. Dla tego też, jeżeli nie jest zbyt zimno, konie i bydło pławią się 
o tej porze, a 
dziewczęta biegną o północy do strumieni, cudownej z nich wody zaczerpnąć i 
zachować. 
Zwyczaj to widocznie pogański, z przypadającego około tegoż czasu święta na 
Wielkanoc 
przeniesiony.
W dzień Zielonych Świątek, podobnie jak w Polsce, domy i kościoły usypywane i 
majone 
bywają tatarakiem, tudzież młodocianemi drzewkami brzeziny.
Innego zupełnie rodzaju uroczystością jest dzień pierwszy maja W dniu tym znać 
niegdyś 
cała połabska Słowiańszczyzna obchodziła swe największe radosne święto — święto 
odradzającej się przyrody, którego pewne obrzędy, po części z naszą Sobótką 
podobieństwo 
okazujące, dotąd się w zwyczaju zachowały.
Zaraz z nadejściem poprzedzającej dzień ten nocy, zbiega się młodzież na 
oznaczone 
zwyczajem miejsca i z pozapalanemi na wysokich kijach miotłami tańczą i szaleją 
tak długo, 
dopóki te aż do trzonu nie zgoreją, a w końcu dopalające się resztki zrzucone na 
stos jeden 
zostają. Jakkolwiek widok tych świateł, krążących i goniących się i wymijających 
między 
sobą, jest wielce zajmujący z daleka, z blizka przecież dopiero, zwłaszcza przy 
stosownej 
okolicy, nabiera cała nadchodzącym rankiem młodzi chłopcy zajmują się 
postawieniem Mei, 
to jest majowego drzewa. Wybiera się na to młodociana, wysmu kła i prosta 
brzózka, z której 
obciąwszy wszystkie dolne gałązki, sam tylko rozwijający zostawia się 
wierzchołek. 
Wierzchołek ten zostaje ozdobiony kolorowemi wstążkami i chustkami, a tak 
wystrojona 
Meja wkopuje się na wygonie wioski. W niektórych miejscach zostaje ona aż do 
święta 
Wniebowstąpienia; w innych zaraz tegoż dnia istnienie jej się kończy. Zbierają 
się tancerze i 
tancerki i wokoło zielonej Mei śpiewny, wesoły wiąże się korowód. Nareszcie 
drzewo, które 
tańcząc silili się wszyscy z ziemi wyważyć, wypada; za padającym wierzchołkiem 
rzucają się 
chciwie chłopcy, a kto go odłamie, ten zostaje królem uroczystości, i ma prawo 
wybrania 
sobie królowej. Hulanką w karczmie kończy się ta uroczystość.
Opisywany kiedyś przez Bielskiego w Police zwyczaj wygnania lub topienia śmierci 
w 
niedzielę głuchą, był przed niedawnym jeszcze czasem powszechny w Łużycach. 
Spiewana 
przy tym obrzędzie pioska:
„Śmierć my wuhnali, 
Ljecio zaso prziwedżemy.”
Odpowiada zupełnie polskiej niegdyś:
„Już niesiem śmierć ze wsi, 
Nowe latko do wsi.”
Dziś już tylko gdzieniegdzie chłopcy wywożą bądź słomianego bałwana, którego za 
wsią 
palą, bądź próżny, gałęźmi jedliny ozdobiony wózek, który w wodzie topią.
W ogólności, w wyobrażeniach i pamięci Serbów przechowało się bardzo wiele pojęć 
i 
podań przedchrześciańskiej ich wiary.
Dwie na granicach kraju, sterczące naprzeciw siebie ogromne góry, Bieły-boh i 
Czerny-
boh zwane, wiecznie w pamięci utrzymują przytomnemi nazwy tych dwu przeciwnych 
potęg, 
których pojęcie jak nić tajemnicza, snuje się przez wszystkie języki, przez 
wszystkie ducha 
słowiańskiego objawy.
W okolicach Budyszyna, w miejscu gdzie Sprewija, ścieśniona między dwoma 
ścianami 
prostopadłych czarnych skał bezdenną płynie głębią, na jednem z urwisk 
nadwodnych stał 
kiedyś bałwan, czyli tak zwany przybóg, o którym lud mówi, że miał być 
szczerozłoty, a 
którego nazwisko wedle uczonych niemieckich, Flins lub Flinc być miało. 
Strasznemu temu 
bożyszczu, w czasach swej niepodległości, przynosili co rok Serbowie w ofierze 
Niemca 
niewolnika. Podczas któregoś ze swych zwycięzkich zagonów, Niemcy strącili go ze 
skały, 
która mu za ołtarz służyła, w głąb Sprewii. Mściwe jednak bóstwo nie przestało 
żądać swych 
zwyczajnych ofiar, i rok po roku odtąd Niemiec jakiś śmierć tu znaleźć musi. 
Istotnie, jak 
pamięć ludzka zasięga, nie było roku, żeby bądź dobrowolnie, bądź przypadkowo, 
nie utopił 
się na przybogu Niemiec jaki, podczas gdy los ten ani jednego nie spotkał Serba. 
Okoliczność 
ta naturalnie tem silniej lud w dawnem utwierdza mniemaniu.
Główne dawniejszej Milzawii, tj. kraju Milczan, dzisiejszych Górnych Łużyc, 
miasto 
Budyszyn, obejmuje około 15,000 mieszkańców, z których do 7,000 Serbów. Leży ono 
na 
lekkiej wyniosłości, w kolanie rzeki Sprewii, od zachodu i południa je 
opływającej. 
Zewnętrzne, zaszłemi otoczone wały i mury, przed kilkuset wzniesione mogły być 
dopiero 
laty; za to wewnętrzne, samo stare jądro miasta otaczające i od strony rzeki 
broniące je mury i 
baszty, noszą na sobie cechy znaczne starożytności, tak, że musiały być 
świadkami krwawych 
jeszcze owych pomiędzy Niemcami i krajowcami zapasów. Z pomiędzy kilku bram 
miejskich, jedna z wysoką niespożytą okrągłą wieżą, nosi serbskich wrót nazwę, 
może więc 
być, że przez Serbów jeszcze w czasach ich niepodległości wieża ta była 
wzniesioną.
W samem zgięciu rzeki położone, bardzo rozległe zamczysko, Ortelsburg zwane, w 
niektórych zwłaszcza swych częściach niezmiernej starożytności okazuje ślady. 
Nie mogę 
sobie przypomnieć w jakiej książce czytałem, że przy usuwaniu gruzów czy 
rozwalaniu 
jakiegoś starego muru, znaleziono tu jeszcze z czasów polskich pozostały herb 
nasz.
W obwodzie murów zamkowych, nad urwistym brzegiem Sprewii, leży spalony przez 
Husystów, starożytny, gotycki kościół Śgo. Mikołaja którego ściany po części, a 
kolumny i 
łuki niemal wszystkie dotąd ocalały. W pośrodku tych ruin znajduje się obecnie 
katolicki 
cmentarz, wznoszą się pomniki, krzyże i proste zielone mogiły. Trudno sobie 
wyobrazić coś 
kardziej czarującego jak widok, który cmentarz ten dziwny przedstawia patrzącemu 
z 
przeciwnej strony rzeki, zwłaszcza w noc, gdy tajemniczy blask księżyca leje się 
przez 
zapadłe sklepienia na milczące groby i rozrosłe wśród nich drzewa.
Na przeciwnej przez rzekę górze, przed kilkunastu jeszcze laty wznosiło się, 
dziś 
zniesione, horodyszcze, od którego całej górze horodziszcza pozostało nazwanie.
O godzinę drogi z miasta ku południu wznosi się pierwsza góra, Lubin. Podanie 
opowiada, że niegdyś zebrało się tu siedmiu wodzów czyli królów serbskich na 
radę. 
Otoczeni niespodzianie przez Niemców, wyginęli wraz z drużynami swemi co do 
jednego, i 
tu na górze pochowani.
Parę godzin drogi dalej leżą obie święte góry Biały i Czarny Boh. Pierwsza 
znacznie 
wyższa, leży już dziś poza granicami serbskiego języka. Na Czarnym Bobu, gdzie 
teraz 
podobno Niemcy Budyszyńscy wystawili karczmę, a który przed laty dziesięciu stał 
cały w 
swej dzikiej, samotnej grozie, znajduje się ołtarz i strącony z niego kamień 
ofiarny. Jest to 
płaski płyt granitu, w którego jednym końcu zwykle niewielkie wgłębienie łączy 
się za 
pomocą rowka, z wykutem u drugiego krańca sercem. We wgłębienie wlewano krew 
ofiar, z 
której wolniejszego lub prędszego przeciekania ku sercu kapłani wieszczyli o 
przychylności 
bóstwa.
Tuż do Czarnego Bohu dotyka niższy nieco Hromadnik, miejsce zboru Serbów na 
wojnę 
lub wielkie relijne obrzędy. Z góry tej przechodzi się na Praszicę, czyli górę 
wyroczni. W 
jednej ze sterczących na jej szczycie skał widać otwór, przez który zadawano 
pytania, na jakie 
odpowiedź mieć chciano. Na około Czarnehohoha leży kilka jeszcze gór, posępnemi 
imionami Żmóra, Plusk, Czertowa Kletka, ze czcią na nich oddawaną jakby związek 
mające. 
Czem pod względem wspomnień słowiańskich w wyższych Łużycach jest Budyszyn i 
jego 
okolice, tem są, w niższych tak zwane błota Sprowii, poniżej Chociebuża ku 
Lubniowu się 
rozciągające. Jak już wspomniano Sprowia, rozchodząc się tu w nieskończoną 
liczbę ramion, 
zatok i zalewów, tworzy prawdziwy labirynt wód, bagnisk i kęp lesistych, na 
ktorych 
wznioślejszych pochyłościach leżą liczne osady. Tu to, w tych długo 
niedostępnych tajnikach, 
najdłużej przechowali Serbowie dziką niepodległość swoją, wtedy nawet gdy już 
Łużyce całe 
ulegały władzy wrogów, tu stała ostatnia wodzów ich czyli królów stolica.
Nieco o literaturze serbsko-łużyckiej.
Język serbsko-łużycki pośredniczy niejako miedzy polskim a czeskim. Z 
zamieszczonej 
poniżej Modlitwy Pańskiej najlepiej można poznać blizkie pokrewieństwo języka 
łużyckiego 
z polskim.
Ojcze nasz po serbsko-łużycku.
Wótcze nasz, kiż sy w niebiesach; swjatosciene budź twoje mieno; przyńdź k nam 
twoje 
kralestwo; twoja wola so stań każ na niebiu tak też na zemi; nasz wszyedny khlyb 
daj nam 
dżens; wodaj nam nasze winy, każ my wodawamy naszym winikam; nie wiedź nas do 
spytowania, ale wumóż nas wot złeho. Amen.
Oprócz tego dla lepszego zapoznania się z językiem łużyckim umieszczamy 
kilkanaście 
przysłów z polskim przekładem:
Na mału khieżku też Boże slónczko swieci.
Na mały kierzek też Boże słoneczko świeci.
Ruka ruku myje. — Ręka rękę myje.
Polna studzień so też wuczerpa.
Pełna studnia się też wyczerpie.
Mandżelstwo bjez dziencia je swiet bjez słónca
Małżeństwo bez dzieci jest świat bez słońca.
Żadna kokoszka podarmo njehrebju.
Żadna kokoszka darmo nie grzebie.
Połna nieje kopa, hdyż pobrachuje snopa.
Nie jest pełna kopa, kiedy braknie snopa.
Njeprawy krosz dziesiać prawych zeżerje.
Nieprawy grosz dziesięć prawych pożera.
Wutroba je małe polo, ale wszo na nim roscie.
Serce jest małe pole, ale wszystko na niem rośnie.
Zyma ma wulki brjuch. — Zima ma wielki brzuch.
Bohaty żywi khudeho, khudy bohateho.
Bogaty żywi chudego (biednego), biedny bogatego.
Z powyższych wyjątków można poznać, że język łużycki posiada spólnie z polskim 
głoski 
miękie: ć, ź, ś, których nie dostaje w czeszczyźnie, za to nie ma nosowych ą i 
ę. Właściwością 
mowy serbsko-łużyckiej jest liczba podwójna, pilnie przestrzegana, której 
dawniej i w 
polskim języku używano n.p. skrzydło, w liczbie podwójnej: skrzydle, w mnogiej: 
skrzydła. 
Dotąd lud nasz mówi: chwycił go za ożydle, zamiast ożydła, t.j. za górną część 
sukni.
Język łużycki dzieli się na dwa odmienne narzecza: t.j. górno- i dolnołużyckie. 
Książki 
szkólne i do nabożeństwa drukują się osobno dla Górno- i Dolno-Łużyczan. Wyżej 
przytoczone wzory są w narzeczu górno-łużyckiem, którego się używa w dziełach 
naukowych.
Naród serbsko łużycki liczy 160,000 głów, a mimo to jeszcze mówi dwoma 
narzeczami. 
Nie dosyć na tem: jedna część Serbów należy do królestwa Saskiego, a druga 
zostaje pod 
rządem pruskim. Co do religii większość jest protestancka, gdyż tylko 15,000 
Serbów 
wyznaje religią katolicką.
Można ztąd łatwo poznać, że wśród takich trudnych okoliczności literatura 
serbsko 
łużycka nie może wydawać świetnych owoców, mianowicie gdy się zważy na ucisk 
narodowości łużyckiej. Mimo to Serbowie-Łużyczanie stosunkowo do swej 
szczupłości 
posiadają piękne piśmiennictwo, a co do rozwijania literatury zasługują na 
największą 
pochwałę.
Najstarszym zabytkiem literatury serbsko-łużyckiej jest tłumaczenie Nowego 
Testamentu, 
dokonane 1548 roku przez Mikołaja Jakubicę.
Rękopis znajduje się w królewskiej bibliotece w Berlinie. Najstarszą książką 
serbską 
drukowaną jest protestancki kancyonał w narzeczu dolno-łużyckiem, wydany przez 
pastora 
Albina Mollera 1574 roku w Budyszynie. W narzeczu górno-łużyckiem wyszedł 
drukiem 
katechizm Lutra 1597 r. Tylko te dwie książki serbsko łużyckie wyszły w wieku 
XVI. 
Przypominamy, że pierwsza znana polska książka jest drukowana 1522 roku.
Podczas trzydziestoletniej wojny (od 1618 do 1648) poniosła serbska narodowość 
wielkie 
ciosy, gdyż w krótkim czasie blizko 60 parafii protestanckich zniemczono. W XVI 
wieku 
położył największe zasługi dla języka serbskiego pastor Michał Brancel. zwany z 
niemiecka 
Frenzlem, który wydał drukiem przekład Nowego Testamentu, a prócz tego wiele 
książek 
religijnej treści. Ten Frenzel jest może pierwszym między Łużyczanami, 
posiadającym 
poczucie wzajemności słowiańskiej, czego wyraźnym dowodem list, napisany przez 
niego do 
Piotra Wielkiego, cara moskiewskiego.
Czynność Serbów protestanckich pobudziła i katolików do piśmiennej pracy. Ksiądz 
Ticinus, jezuita, wydał 1679 r. po łacinie pierwszą gramatykę łużyckiego języka, 
a Jerzy 
Świetlik przełożył całą biblią, spoczywającą dotąd w rękopisie, oraz opracował 
pierwszy 
słownik łacińsko-łużycki, wydany drukiem 1721 roku.
W ogóle wydrukowano do 1700 roku 20 serbsko-łużyckich książek, a od 1700 do 1800 
roku 200 książek. Nowsze badania powiększyły tę liczbę, mimo to najwyższa 
liczba, jaką 
można przyjąć, wynosi 250 dziel drukowanych. Dodawszy do tego ze 100 a najwyżej 
200 
książek, odnoszących się do łużyckiej narodowości, drukowanych po łacinie i 
niemiecku, 
uzyskamy liczbę niespełna 500, przedstawiającą ruch duchowy Serbów-Łużyczan.
W XIX wieku wyszło może około 400 druków, zatem bibliografia serbsko - łużycka 
liczy 
w najpomyślniejszym razie 1000 druków.
Nie zawadzi może dla porównania przytoczyć kilka liczb z bibliografii (nauka o 
drukach) 
polskiej. W XV wieku t.j. od roku 1400 do 1500 wyszło 200 druków, ułożonych 
przez 
Polaków, albo odnoszących się do Polski, z tych wszystkie po łacinie a kilka 
starosłowiańskich. W XVI wieku liczy nasza bibliografia 7250 druków, w XVII 21 
000, w 
XVIII wieku 44.000, wogóle do 1800 roku wyszło 73,000 druków w Polsce i o 
Polsce, z tych 
przeszło 20,000 w języku polskim. W XIX wieku t.j. od 1801 r. wyszło przeszło 
80,000 
druków polskich, zatem w ogóle dotąd bibliografia polska liczy przeszło 150,000, 
a może 
nawet więcej niż 160,000 druków, z tych 80,000 w polskim języku. 
Poważna to wprawdzie liczba, ale mimo to nie mamy powodu być dumnymi i spoglądać 
z 
politowaniem na Serbów - Łużyczan. Zważmy tylko, jak ich było i jest mało i jak 
byli 
prześladowani. Może w stosunku do tego małego narodu ruch nasz umysłowy nie jest 
takim, 
jakim być powinien.
W r. 1728 drukowano raz pierwszy biblią w serbskim przekładzie, oczywiście dla 
protestantów. Wogóle dotąd było 9 wydań biblii w tłumaczeniu łużyckiem. a oprócz 
tego 
1824 drukowano w narzeczu dolno - łużyckiem.
W r. 1704 otwarto w Pradze seminaryum duchowne dla tych Serbów katolików, 
którzyby 
się chcieli poświęcić zawodowi kapłańskiemu, a 1716 roku utworzyło się w Lipsku 
serbsko 
protestanckie stowarzyszenie kaznodziejskie, zaś w r. 1749 podobne w 
Wittenbergu. Trzy te 
zakłady przyczyniły się znacznie do utrzymania języka serbsko-łużyckiego.
Wielkim ciosem dla Słowian wogóle była siedmioletnia wojna od 1756 —1763 r., 
toczona 
przez Fryderyka II, króla pruskiego. Wtedy zubożały lub wyginęły plemiona 
Słowian nad 
morzem Baltyckiem; w tym też czasie zniknęli z widowni ostatni Polabanie, lud 
słowiański, 
pokre-
jest bibliotekarzem książnicy jagiellońskiej w Krakowie. Dodaję, że podług 
Estrejchera 
pierwsza polska książka byk drukowana 1515 roku.
wny Łużyczanom i Polakom. Znaczna część Serbów została wtedy zniemczoną. Ten sam 
skutek miały wojny napoleonowskie.
Około 1820 r. rozpoczął się wielki ruch literacki w całej Słowiańszczyznie. W 
Polsce 
wystąpił około tego czasu największy polski i słowiański poeta, Adam Mickiewicz; 
w 
Czechach Hanka odkryciem królodworskiego rękopisu rozbudził silnie ruch 
umysłowy, a 
nawet Rusini, Słowianie południowi i Słowacy w Węgrzech zaczęli się w tym czasie 
starać 
usilnie o rozwój języka i literatury.
Ruch ten udzielił się także Serbom-Łużyczanom. Obudziła się w nich myśl, że są 
latoroślą 
wielkiego drzewa słowiańskiego, że wszyscy Słowianie są ich braćmi. Myśl 
wzajemności 
słowiańskiej napełniła nową nadzieją serca prawych Serbów-Łużyczan. Jednakże z 
początku 
praca narodowa napotykała na niesłychane przeszkody, dla tego niejeden z 
pracowników 
wątpił o pomyślnym skutku szlachetnych usiłowań. Na szczególną uwagę zasługuje 
Andrzej 
Lubjenski, pastor w Budyszynie (ur. 1790 † 1840). Nie miał on wiele nadziei, aby 
można 
ocalić od zagłady narodowość łużycką, przecież pracował wytrwale dla dobra swego 
narodu. 
Wytrwałą pracę często wieńczą cudowne nieomal skutki. Wszakżeż i Dobrowski, 
który się 
dzielnie przyczynił do wzbudzenia narodowości czeskiej, nie wierzył, aby czeski 
język mógł 
wrócić do dawnej świetności, a mimo to przekonanie pracował usilnie nad rozwojem 
literatury i to tak skutecznie, że pod koniec życia zmienił swoje przekonanie, 
jakoby naród 
czeski był skazany na zagładę.
Lubjenski położył wielkie zasługi dla narodowości serbsko - łużyckiej, gdyż 
przygotował 
do druku nowe wydanie Biblii, pisał i wydawał książki ludowe, gromadził cenne 
materyały 
do historyi Łużyc, oraz do gramatyki i słownika łużyckiego.
Inną była praca Adolfa Klina, adwokata w Budyszynie († 1855 r.) Pisywał on 
wprawdzie 
tylko po niemiecku, ale on to nietylko stanął śmiało w obronie pogardzonego 
języka 
przodków, ale wywalczył mu nowe prawa i znaczenie. Roku 1833 na sejmie w Dreźnie 
postawili zażarci Niemcy wniosek, aby usunąć zupełnie język serbski ze szkół i 
kościołów. 
Wtedy wystąpił szlachetny Klin, a jego obrona była tak wymowną i tak 
przekonywającą, że 
sejm uchwalił prawo, aby we wszystkich wiejskich szkołach w królestwie saskiem, 
które 
należą do kościołów z nabożeństwem w języku łużyckim, uczyć ojczystego języka. 
Był to 
wielki tryumf słusznej sprawy.
Potęga prawdy zniewala nawet i przeciwników do wymiaru sprawiedliwości.
Bierzmy ztąd naukę Polacy, aby zawsze i wszędzie bronić legalnemi środkami 
nieprzedawnionych praw naszych. Nie należy lekceważyć wyborów do rad miejskich i 
do 
sejmów, bo tam można nietylko przypomnieć dolegliwości, jakie ponosimy, ale 
czasem 
zdarza się sposobność wyjednania korzystnych praw dla naszej narodowości.
Trzecim Serbem, który się przyczynił w wysokim stopnia do rozbudzenia narodowego 
uczucia, jest Andrzej Zejler, (ur. 1804 † 1872.) najznakomitszy piewca serbsko - 
łużycki, 
którego Bogusławski zwie, mistrzem poetów serbskich i pięknie świecącą gwiazdą w 
piśmiennictwie ojczystem.” Był to niezwykły człowiek, szlachetny charakter, 
który wszystko 
gotów był poświęcić dla ukochanej ojczyzny. Posłuchajmy, co pisze o nim 
Bogusławski: 
„Działania tego człowieka godne są uwagi. Nie mając żadnych środków ani pozycyi 
doniosłej 
w towarzystwie, Zejler rwał się do ożywienia narodowości, stojącej nad grobem. 
Czuł on jej 
boleść i krzywdę niemniej od Lubjeńskiego, ale więcej wierzył od niego w możność 
odrodzenia się. I gdy Lubjeński nie przestawał działać dla tego, ażeby dopełnić 
obowiązku 
obywatelskiego, Zejler minął wszystkie poboczne względy i pracował dla tego, aby 
lud swój 
pchnąć do nowego życia. Poetyczna jego wyobrażam, połączona z wielkim talentem, 
nie 
przestawała prze mawiać do serc rodaków w najczulszy sposób; jego giętki umysł 
trafiał do 
przekonania nawet tych, co we własne istnienie wierzyć nie chcieli.” Zejler, 
stanąwszy na 
czele serbskiego towarzystwa akademickiego w Lipsku „Sorabia”, umiał zapalić 
swych 
towarzyszy do pracy dla dobra narodu. Wydawał on pisaną gazetę, która 
rozchodziła się w 
przepisywanych egzemplarzach po całych Łużycach. On pierwszy z Serbów zapoznał 
się 
bliżej z historyą i językami słowiańskiemi. Z początku pisywał prozą, później 
wystąpił jako 
natchniony poeta.
Jego pieśni znalazły oddźwięk w sercach Łużyczan, a wnet nucili je starzy i 
młodzi, a 
mianowicie serbskie dziewoje. Melodye do tych pieśni dorobił serbski muzyk, 
Kocor, a do 
niektórych sam Zejler utworzył nuty. Mieroszewski twierdzi, że poezye Zejlera są 
tak 
przyjemne jak pierwiosnki, niezabudki i konwalie. Najwymowniej o wielkiem 
znaczeniu 
Zejlera świadczy to, że główne pieśni narodowe Serbów Łużyczan, śpiewane podczas 
zebrań 
i uroczystych obchodów, są przez niego ułożone. Czem dla nas jest „Jeszcze 
Polska nie 
zginęła” (drukować jej u nas nie wolno), tem jest dla Serbów:
Hiszcie Serbstwo njezhubjene 
Swój szkit we nas ma; 
Nowy duch wszo wosłabnjene 
Sylnje pozbieha.
To znaczy na polskie: „Jeszcze Serbstwo (t.j. Serbowie) niezgubione swoję obronę 
w nas 
posiada; nowy duch wszystko, co słabe, silnie dźwiga.''
Druga pieśń sarbsko-narodowa tak się zaczyna:
Trać dyrbi Serbstwo zawostać 
A serbska khoroj zmahować. 
Każ dołho z drjewom zelene, 
Te hory stoja łużiske.
Po polsku: „Trwać będzie Serbstwo i serbska chorągiew powiewać, jak długo stać 
będą te 
góry łużyckie, okryte drzewem zielonem.”
Te dwie pieśni narodowe, najczęściej w Łużycach śpiewane, są układu Zejlera. 
Pierwsza 
śpiewa się na nutę: „Jeszcze Polska nie zginęła.”
Najwięcej jednakże zasług o wzrost i ukrzepienie narodowości serbsko łużyckiej 
położyli 
Smoler i ksiądz Hórnik, dla tego będą podane ich osobne życiorysy, gdyż mają oni 
także 
znaczenie dla nas Polaków, a dziś mianowicie wiele się od nich możemy nauczyć.
Rok 1847 stanowi epokę w dziejach narodowości serbsko-łużyckiej, gdyż w tym roku 
założono w Budyszynie towarzystwo pod nazwą Macierzy Serbskiej (po serbsku: 
„Towarstwo Macicy Serbskeje.'')
Znane są błogie działania Czeskiej Maticy (matki), towarzystwa założonego r. 
1831 w 
Pradze, które się w znacznej części przyczyniło do odrodzenia czeskiej 
narodowości. 
Podobny zakład postanowili sobie utworzyć Serbowie-Łużyczanie.
Niejako wstępem do założenia Macierzy był pierwszy koncert łużycki w Budyszynie 
1845 
r. Bawił tam wówczas sławny czeski dziejopis Palacki. Obecność jego wywarła 
wielki wpływ 
na serbskich narodowców (patryotów). Pod wpływem tego wrażenia powstała myśl, 
aby 
urządzić koncert, na którymby śpiewano tylko łużyckie i słowiańskie pieśni. 
Wykonaniem tej 
myśli zajęli się nauczyciele wiejscy Imisz i Kocor. Ten ostatni, kompozytor 
samouk, 
pozbierał dawne łużyckie melodye, powyszukiwał w kraju śpiewackie siły, tak że w 
końcu 
doprowadził swój zamiar do skutku, ułożywszy muzykę do kilku utworów Zejlera. 
Dzień 17 
października 1845 r. pozostanie na zawsze pamiętnym dziejach narodowości 
serbsko-
łużyckiej, gdyż w tym dniu zabrzmiała raz pierwszy po kilku wiekach świecka 
pieśń serbska. 
Goście zebrali sie z całych Łużyc, a byli to nietylko Serbowie, ale i Niemcy. 
Starzy Serbowie 
płakali z radości, słysząc śpiew ojczysty, ale dwie wierzyli swoim uszom, że 
brzmi pieśń 
narodowa. Języku narodowy, pieśni ojczysta — jakże jest wielką wasza potęga! My 
Polacy 
nie umieliśmy rozpowszechnić naszych prześlicznych pieśni w tym stopniu, jak to 
uczynili 
Czesi i Łużyczanie. Pieśń jest potęgą — wszakżeż powiedziano o narodowej pieśni 
francuzkiej, że u czyniła tyle dla Francyi, ile stotysięczna armia.
Po długich przygotowaniach, w których brali głównie udział Zejler, Kłosopolski, 
Pful, 
Wehla i Smoler, spisano ustawy, dla „Macierzy Serbskiej”, które rząd saski 
potwierdził za 
przyczynieniem się. Adolfa Klina. Pierwsze uroczyste zebranie odbyło się wśród 
licznego 
udziału gorliwych Łużyczan dnia 7 kwietnia 1847 r. w Budyszynie. Celem głównym 
Macierzy jest wydawanie książek, pisanych czystym językiem serbsko-łużyckim. 
Zasłużony 
Klin został obrany prezesem towarzystwa, a Smoler redaktorem pisma, które po 
dziś dzień 
wychodzi pod nazwą „Czasopis Towarstwa Macicy Serbskeje.”
Macierz serbska oddała nieocenione zasługi narodowości łużyckiej, gdyż za jej 
staraniem 
utworzył się dopiero istotny język piśmienny i literatura serbsko-łużycka. Było 
to i jest 
ognisko zacnych usiłowań przyjaciół ludu łużyckiego; jest to niejako arka 
przymierza 
narodowości serbsko łużyckiej.
Rok 1848 przyniósł Serbom wielkie ulgi i korzyści. Okazali oni wielką mądrość i 
przezorność polityczną. W Saksonii wybuchła rewolucya przeciw rządowi 
królewskiemu. 
Sejm, złożony z demokratów, zagarnął prawie całą władzę, mianowicie że wojsko 
stanęło po 
stronie sejmu. Było wielkie pytanie: po której stronie wypadło Serbom stanąć? Na 
pozór 
zdawało się korzystniej, aby popierać rewolucyonistów, jednakże Łużyczanie po 
dojrzałej 
rozwadze stanęli po stronie króla. Ułożono petycyą do rządu i króla, w której 
głównie żądano 
i proszono, ażeby mowa serbska na ziemi serbskiej tych samych praw używała, 
jakich używa 
mowa niemiecka w niemieckiej ziemi, a mianowicie: w szkołach, kościołach, przed 
władzami 
i przed sądem.”
Deputacya serbska, złożona z kilkunastu osób, udała się z petycyą najprzód do 
ministerstwa, a potem do króla Jana, który przebywał w Pilnie, gdyż obawiał się 
pozostać w 
Dreźnie. Serbowie zapewnili rząd i króla o swej niezłomnej wierności, a zarazem 
prosili o 
uwzględnienie swych narodowych życzeń. Trzeba sobie wystawić, jakie było wówczas 
położenie króla.
Był on opuszczony nietylko przez większość swych poddanych, ale nawet przez 
własnych 
swych domowników. Ucieszył się król, gdy się przekonał, że Serbowie, na których 
najmniej 
liczył, pozostali mu wiernymi. Z rozrzewnieniem przyjął wysłanników łużyckich, 
przyrzekając obronę ich narodowości. Trudno jednakże byłe na razie rządowi 
saskiemu 
uwzględnić słuszne żądania z obawy przed liberalnymi demokratami. Wtem przyszła 
niespodzianie Serbom pomoc od niemieckiej szlachty, która pragnęła w własnym 
interesie 
utrzymania samodzielności Luzacyi, a że demokraci chcieli ją zrównać z innemi 
prowincyami, przeto niemieccy właściciele dóbr stanęli po stronie Serbów.
Przyszło do krwawego starcia w Dreźnie. Wojsko saskie stanęło po stronie sejmu, 
żołnierze-łużyccy bronili praw króla. Pomoc pruska zgniotła demokratów. Skoro 
król 
odzyskał dawną władzę, wnet pomyślał o spełnieniu obietnicy. Roku 1849 wydał 
rząd saski 
dekret następnej, treści: 1) W szkołach elementarnych, gdzie większość dzieci 
serbskich, ma 
się nauka odbywać wyłącznie po serbsku, a gdzie mniejszość, mają się dzieci 
uczyć swego 
języka i katechizmu w ojczystej mowie. 2) Duchowni obojga wyznań i nauczyciele, 
naznaczeni do serbskich parafii, mają koniecznie umieć dobrze po serbsku i 
składać przysięgę 
w tymże języku; nabożeństwo ma się odbywać w kościołach po serbsku. 3) Wszelkie 
rządowe 
i sądowe ogłoszenia dla Serbów mają się odbywać w ich ojczystym języku. Oprócz 
tego 
dozwolono, aby w Dreźnie odbywało się cztery razy w roku nabożeństwo po serbsku 
dla 
katolików i ewangielików.
Był to tryumf słusznej sprawy. Na tę wieść „zatrzęsła się cała ziemia łużycka z 
radości”, 
mówi Bogusławski. Wtedy rozwinęła Macierz wielką czynność, gdyż wyszukiwała 
zdatnych 
rodaków na duchownych i nauczycieli. Roku 1851 zaprowadzono nawet w gimnazyum 
budyszyńskiem naukę języka łużyckiego pod kierunkiem Smolera.
Koku 1850 przybył do Budyszyna królewicz Albert, następca tronu, aby się nauczył 
po 
serbsku i zapoznał się bliżej z Serbami. Uczył go po łużycku Smoler. Dziwili się 
wielce 
Niemcy, że książę uczy się języka, który ich zdaniem jest tylko dobrym dla 
chłopów. Gdy r. 
1853 następca tronu zawarł śluby małżeńskie z księżniczką Karolą, z domu Waza, 
wybrało 
się poselstwo serbskie, aby złożyć młodej parze życzenia w serbskim języku, na 
co królewicz 
odpowiedział po serbsku, a jego małżonka dała poznać, że i ona rozumie ich 
język.
Mimowoli nasuwają się tu różne uwagi. Nasz naród mianowicie po 1831 roku liczył 
za 
wiele na sympatye ludów, nie bacząc, że ludy, niezdolne, aby w własnym kraju 
przeprowadzić swe żądania, nie mogły nam dać skutecznej pomocy. Widzimy w 
Galicyi, że 
nie Niemcom austryackim, ale osobistym zabiegom wielkodusznego cesarza 
Franciszka 
Józefa zawdzięczają Polacy korzystne dla naszej narodowości prawa. Dynastye, 
t.j. rody 
panujące, ze względu na własny interes prędzej gotowe uczynić ustępstwa dla nas, 
aniżeli 
narody. Wszakżeż liberałowie niemieccy głosowali przeciw językowi polskiemu i za 
komisyą 
kolonizacyjną.
Pozyskała narodowość serbsko-łużycka znaczne ustępstwa ale tylko pod panowaniem 
saskiem; większość Łużyczan pod rządem pruskim prawie żadnych ulg nie doznała. Z 
wielką 
biedą pozwolił rząd pruski, że i jego łużyccy obywatele mogli być członkami 
Macierzy. To 
też na pruskiej stronie praca na serbskiej narodowej niwie szła i idzie uporem.
Przypatrzmy się teraz ruchowi literackiemu po 1848 r. Przede wszystkiem trzeba 
zaznaczyć, że zaczęła wychodzić w Budyszynie polityczna gazeta dla Łużyczan. Już 
w r. 
1842 wydadawał Jordan pismo pod nazwą: „Jutniczka” (jutrzenka), ale po pół roku 
przerwał 
wydawnictwo. Po nim Zejler wydawał gazetkę: „Ty dzieńska Nowina”, ale bez 
wiadomości 
politycznych. Dopiero w 1848 roku zamieniło się to pismo w polityczne pod 
redakcyą 
Smolera. Wychodzi ono po dziś dzień pod nazwą: „Serbske Nowiny”, które liczy 
przeszło 
2000 przedpłacicieli.
Pierwszy kalendarz łużycki wyszedł 1854 r. w 2000 egzemplarzy, obecnie drukuje 
go się 
5000. Gdyby w takim stosunku rozchodziły się polskie kalendarze, trzebaby ich z 
1,5 miliona 
egzemplarzy drukować, a istotnie wychodzi najwyżej ćwierć miliona co rok 
polskich 
kalendarzy. Oprócz tego wychodzi dla 15,000 katolickich. Serbów kalendarz 
„Krajan” w 
1000 egz. i „Polan a Holan” w Wojerecach w 2000 egz., a pewien czas wychodziła 
„Pratyja” 
dla Dolno-Łużyczan.
Niech ta wzmianka będzie dowodem, jak ważną rolę odgrywają kalendarze w oświacie 
ludowej — szkoda zatem wielka, że prawie wszystkie polskie kalendarze ludowe są 
tylko 
spekulacyą księgarską, zawierające li przedruki, a nie mają wcale na celu 
dostarczenia ludowi 
pożywnej strawy duchowej.
Do zasłużonych pisarzy łużyckich należy Ernest Jakub (ur. 1800 † 1854), pastor 
ewan 
nielicki, który wydał znaczną liczbę pism religijgych. Najważniejszą jego pracą 
jest opis 
Łużyc („Serbske Horne Łużicy” Budyszyn 1848 r.), gdzie są wymieniene wszystkie 
książki 
serbskie, które wyszły do 1848 r.
Ważnem bardzo przedsięwzięciem było wydanie serbskiego słownika, który został 
ukończony 1864 r. nakładem Macierzy. Rząd saski dał na ten cel 200 tal. Nie 
słychać, aby 
rząd pruski w podobny sposób poparł jakie polskie, a choćby tylko dolnołużyckie 
wydawnictwo. Słownik ten opracował Pful, przy pomocy Zejlera i księdza Michała 
Hornika.
Na szczególną uwagę zasługuje pastor Imisz, który założył towarzystwo do 
wydawania 
książek dla Serbów wyznania protestanckiego. Przygotował on do druku nowe 
wydanie biblii, 
przełożył kościelną agendę na łużyckie i napisał kilka ważnych rozpraw do 
czasopisma 
Macierzy.
Do znakomitszych pisarzy łużyckich wypada zaliczyć dr. Pfula. Oprócz słownika 
serbskiego,
o którym już była mowa, napisał cenną rozprawę o językowych zabytkach Słowian 
połabskich
i kilkadziesiąt prac pomniejszych. Jest to gorliwy narodowiec. Doświadcza on 
także sił 
swoich w poezyi, a niektóre z jego- pieśni mają rozgłos w całym kraju. Przyswoił 
on niejednę 
piękną poezyą swemu narodowi.
X. Andrzej Duczman zasłużył się wielce wydaniem Żywotów Świętych, które 
zawierają 
800 stron. Napisał prócz tego kilka dobrych dziełek ludowych.
August Jencz zebrał prawie wszystkie druki serbsko-łużyckie. Pisał on wiele o 
przeszłości 
i o piśmiennictwie mianowicie ewangielickich Serbów.
Oprócz Zejlera odznaczyli się jako poeci: Jan Ciesla, Jan Wehla, Warko, Bartko i 
Fidler. 
Piękny jego wiersz o ziemi łużyckiej przełożyła na polskie Melania Parczewska, 
która 
tłomaczy łużyckie i czeskie poezye na polskie. Przytaczamy tu ów wiersz, abyśmy 
poznali 
nieco ducha serbskiej poezyi.
O ziemio łużycka! ojców moich kraju, 
Kolebko ty moja, marzeń moich raju, 
Tyś wyłącznym celem, szczęściem mego życia, 
Twoją tylko myślą żyję od powicia
O ziemio łużycka! matko ty jedyna, 
Jakąż świętą miłość wlewasz w serce syna. 
Dla ciebie przed śmiercią nie zdejmie go trwoga, 
Za tobą zanosi on modły do Boga.
O ziemio łużycka! cichy szmer twej jodły 
Do snu tulił dziecię, szepcąc nad nim modły. 
W twoich progach zbiegły dni mojej młodości, 
Niczem niezmąconej swobody, radości.
O ziemio łużycka! chociaż twoja dola 
Dzisiaj tak sieroca, cieżka jak niewola. 
Choć róże powiędły, cierń wszędzie wykwita, 
Ja wierzę, że tobie inny dzień zawita.
O ziemio łużycka! w każdej życia chwili 
Twoich pól powietrzem oddychać najmilej. 
A gdy śmierć nadejdzie, spraw Panie nad pany, 
Bym w ziemi łużyckiej mogł być pochowany.
Fidler oddał wielką przysługę sprawie serbsko-łużyckiej przez wydanie pierwszego 
śpiewnika z nutami. Książka ta zawiera 163 pieśni z ust ludu i z pism poetów 
łużyckich.
Występują także z wierszami serbscy włościanie, którzy odebrali tylko zwyczajne 
wykształ cenie w wiejskiej szkole. Najczynniejszym między nimi jest Piotr Młynk, 
który 
wydał 6 zeszytów pieśni religijnych. Jest i poetka Emilia Pful, która pisze po 
łużycku.
Oprócz wymienionych wyżej pism czasowych począł 1860 r. wychodzić: „Łużyczan, 
czasopis za zabawu a powuczenje,” a w 1876 r. powstała „Lipa Serbska.'' Dwa te 
pisma 
połączyły się 1882 r i wychodzą pod nazwą: „Łużyca”, którą redaguje starannie” 
Ernest 
Muka. Poświęcił on głównie swe pióro sprawom dolnołużyckim. Dla katolickich 
Serbów 
wychodzi „Katholski Posoł”, założony przez X. Hornika, a dla ewangielików 
drukuje się 
,,Missionski Posoł''. Jest i rolnicza gazeta pod nazwą: „Serbski Hospodar”, 
redagowany przez 
G. Kubasza.
Wiadomo, jaki wielki wpływ wywiera teatr na życie narodowe. Pomyśleli i o tem 
Łużyczanie. Pierwsze serbskie przedstawienie teatralne odbyło się 1862 r. w 
Budyszynie. Do 
r. 1863 były tylko dwa utwory dramatyczne na łużyckie przełożone. Autorowie Muka 
i Bart 
wydają „Serbske dziwadło” (serbski teatr), które umieszcza sztuki teatralne z 
niemieckiego, 
czeskiego i polskiego. Bart jest pierwszym Serbem, który napisał dramat na 
większe rozmiary 
pod tytułem: ,, Na hrodziszciu” (na grodzisku). Treść zaczerpnięta z pradawnych 
czasów, 
kiedy się chrześciaństwo łamało z bałwochwalstwem w Łużycach.
Pomijając dość jeszcze licznych pisarzy łużyckich, o których nie podobna tu się 
rozpisywać, wspominamy o pięknej książce: „Kniha sonettow. Spisał Jakub 
Ćišinski.” Jest to 
niezawodnie ten sam poeta, który utworzył pierwszy dramat serbski. Książka ta 
może i 
powinna żywo obchodzić i nas Polaków. Na początku odzywa się poeta do Słowian, 
aby 
pamiętali o swych braciach nad Labą i Sprowią. Potem opisuje piękności ziemi 
serbskiej i 
przywodzi na pamięć dawne dziejowe wspomnienia. Kilka sonetów jest poświęconych 
Pradze, stolicy czeskiej. Osobnym sonetem sławi pieśniarz Sobieskiego. Znajdują 
się też tu 
trzy piękne sonety krymskie Mickiewicza w szacie serbskiej, a mianowicie: Burza, 
Ajudak i 
Pielgrzym. Początek ostatniego sonetu:
U stóp moich kraina dostatków i krasy, 
Nad głową niebo jasne, obok piękne lice: 
Dla czego ztąd ucieka serce w okolice 
Dalekie — i niestety! jeszcze dalsze czasy?
brzmi po serbsku jak następuje:
Mi k nohomaj kraj połny bohatstwow a krasy,
Nad hłowu njebjo jasne, liczko po boku
Tak lubozne: szto dalokoscie we skoku
Duch pyta mój a dalisze — ach — hiszcie czasy?
Sonety powyższe cechuje piękny, czysty język, prawdziwie poetyczne natchnienie i 
miłość ojczystej ziemi. Życzyćby należało, aby i Polacy piękną tę książkę 
gorliwie czytali.
Cośmy dotąd mówili o literaturze serbsko-łużyckiej odnosi się prawie wyłącznie 
do 
Górnych Łużyc. O Dolnych Łużycach niewiele jest pocieszającego. Z Polaków 
zajmował się 
tą bratnią krainą A. Parczewski; napisał nawet broszurę pod napisem: „Z Dolnych 
Łużyc. 
Kilka zarysów i wspomnień.”
W r. 1849 zaczęła wychodzić w Chociebużu (po niem. Kotbus) gazeta: „Bramborski 
serski Casnik,” który dotąd wychodzi pod nazwą: „Bramborske nowiny.”
Najwięcej zasług dla literatury dolno łużyckiej położył pastor, Jan Tesznar. W 
r. 1849 
założył jako gimnazyasta w Chociebużu towarzystwo, złożone z młodych Łużyczan, 
aby się 
uczyć po łużycku. Zostawszy pastorem, wydal książkę do nabożeństwa w 
dolnołużyckiem 
narzeczu, przełożył Nowy Testament i wydał postylę, tj. wykład ewangielii. Jego 
dzieła są w 
całych Dolnych Łużycach wielce rozpowszechnione.
Henryk Jordan, Grórnołużyczanin, nauczyciel wiejski, układa wyborne książki dla 
Dolno-
Łużyczan, Jego opowiadanie ludowe: „Bogumił, abo biblia humożo wot szmersi,” 
wyszło 
także w polskim przekładzie w piśmie dla polskich ewangielików „Szląskie Nowiny” 
i jako 
osobna książka. „Bogumił jest ludową powiastką,” pisze Parczewski, „w tym 
rodzaju, w 
jakim lud łużycki rad i bardzo chętnie czyta. Jest tam i miłość z przeszkodami i 
przygody 
różne a niezwykłe, niesprawiedliwe posądzenie o zbrodnię i stos ognia, prawie 
już gotowy, 
aby pochłonąć nieszczęśliwą ofiarę, bo rzecz się dzieje za dawnych czasów w 
epoce wojny 
trzydziestoletniej, aż wreszcie księga Pisma świętego pomaga rozwiązać 
zawikłanie i ocala 
niewinnego. Cnotliwy Bogumił i piękna Leńka łączą się ku swojej i czytelnika 
radości. Cała 
treść wybornie zastosowana do usposobienia ludu łużyckiego i przedstawiona w 
barwie 
ożywionej formie.
Wydał też Jordan „Cytankę” tj. elementarz dla tych, którzy pragną się nauczyć po 
serbsku 
bez pomocy szkoły. Oprócz części abecadłowej zawiera „Cytanka” powiastki, 
wiersze i 
opowiadania z łużycko serbskiej przeszłości. Jest tam mowa o Miliduchu, o naszym 
Bolesławie, o Cyrylu i Metodym, o wyspie Rugii czyli Rujanie, którą dawniej 
wyłącznie 
zamieszkiwali Słowianie; o Przybysławie i Jasławie, o serbskiej Macierzy itd. 
Książka ta, 
zawierająca przeszło 82 str., kosztuje tylko 10 fen. Wydał ją swoim nakładem 
Parczewski.
Wielkie nadzieje obiecywał Mateusz Kossyk, syn włościanina, który uczęszczając 
do 
gimnazjum w Chociebużu, stał się na pół Niemcem. Jako urzędnik kolei żelaznej 
zamieszkał 
w Lipsku, gdzie się poznał z łużyckimi akademikami, z którymi rozmawiał w 
ojczystym 
języku. Przypadkiem dostał w ręce niemieckie tłomaczenie Słowiańskich 
Starożytności 
Szafarzyka. Czytanie tej książki rozbudziło w nim tak silnie poczucie narodowe, 
że 
porzuciwszy niemczyznę, stał się gorliwym Łużyczaninem. Napisał dwa dobre 
poematy: 
,,Serbska swaźba w Błotach” (Serbskie wesele w Błotach) i „Přerada markgrofy 
Gera” 
(Zdrada margrabi Gerona). „Serbskie wesele” jest tem poniekąd dla Dolno 
Łużyczan, czem 
dla nas Pan Tadeusz, gdyż opisuje w tym poemacie młody piewca obyczaje ludu 
serbskiego i 
ziemię serbską, a wiersz potoczysty i gładki. W drugim poemacie przenosi nas 
poeta w dawne 
czasy, kiedy się zaczęło straszne gnębienie Serbów.
Posłuchajmy, jak pięknie zachęca Kossyk swych braci do popierania jedynej gazety 
dolnołużyckiej: ,,Drodzy serbscy bracia! gdy niemiecki lud ma kilka tysięcy 
różnych gazet, 
toć i my Serbowie możemy mieć jeden arkusz, a gdy niejeden Niemiec trzyma ich 
nieraz po 
trzy, cztery lub więcej, to też każdy Serb może czytać i popierać te jedyne 
„Nowiny”, pisane 
w naszej drogiej serbskiej mowie. Jestem synem serbskich rodziców, kocham moję 
serbską 
narodowość i chcę zostać jej wiernym aż do śmierci. Daj to Boże mnie i wam.”
Słowa te możemy i do siebie zastosować. Wszakżeż mamy wsie polskie, gdzie nie ma 
ani 
jednej polskiej gazety, a książki są osobliwością. Gdyby wszyscy Polacy 
wypełniali wiernie 
swe obowiązki narodowe, powinny nasze pisma czasowe wychodzić w potrójnie 
większej 
liczbie, aniżeli obecnie się drukują. Niech i każdy z nas powtórzy: „Jestem 
synem polskich 
rodziców, kocham moję polską narodowość i chcę zostać jej wiernym aż do 
śmierci.”
Wypada tu uczynić wzmiankę o Niemcu Sauerweinie, który, nauczywszy się po 
serbsku, 
pisze i czuje, jak prawy Łużyczanin. Parczewski tak o nim pisze: „Wybitną 
osobistością jest 
dr. Sauerwein, Niemiec rodem z Hanoweru, podobno z tej okolicy, która niegdyś 
była 
słowiańską, biegły znawca wielu języków europejskich i azyatyckich; jako 
korektor 
biblijnego towarzystwa zamieszkiwał czas jakiś w celu poznania języka serbskiego 
ca 
Łużycach dolnych. Przebywając na wsi to w Popojcach, to w Gołkojcach, to w 
Borkowach, 
poznał dobrze i narzecze i obyczaj dolnołużycki. Serce szlachetne zabiło 
sympatyą dla 
nieszczęśliwego, zapomnianego od najbliszych ludu. Pisał dla niego poezye i 
przemawiał doń 
na uroczystościach. Serbowie z niemałem zdumieniem dowiadywali się z ust Niemca, 
że lud 
serbski był niegdyś wielkiem plemieniem i że język swój kochać i szanować 
należy. W jego 
piosenkach, w których znać doskonale wsłuchanie się w ludową formę, przebija 
serdeczna 
sympatya dla wszystkiego co serbskie.”
Zacny ten mąż tak dalece posunął swą miłość dla opuszczonych Łużyczan, że pisząc 
po 
serbsku, podpisuje się „Surowin”, a nie Sauerwein, także nie wachał się napisać 
słów 
następnych: „Urodziłem się Niemcem, ale moje serce jest łużyckie, a Łużyczanie 
są mymi 
braćmi.”
Cześć szlachetnemu człowiekowi, który tak gorąco pokochał uciśnioną narodowość 
serbsko-łużycką. Niech Ci Bóg da niebo, czcigodny Surowinie. Jeżeli Cię dojdą te 
słowa 
uwielbienia za twe piękne czyny, wspomnij, czcigodny Panie, że i Polacy umieją 
cenić Twe 
poświęcenie dla pobratymczego ludu słowiańskiego.
Germanizacja w Dolnych Łużycach postępuje naprzód olbrzymim krokiem. Język 
łużycki 
ze szkół usunięty, a w kościołach ledwie cierpiany. Lud dolno-łużycki jest 
wielce religijnym, 
dla tego jeżeli duchowny w kościele zaprowadza niemczyznę, nie stawia oporu, 
gdyż sądzi, 
że taka wola Boża. Religia jest tam środkiem germanizowania. Braknie pastorów, 
umiejących 
po serbsku, a choć są, co umieją, tych przenoszą w niemieckie strony. Niemiecki 
pastor 
przyrzeka wprawdzie, obejmując łużycką parafią, że się nauczy po serbsku, ale 
najczęściej nie 
dotrzymuje przyrzeczenia i odprawia nabożeństwo po niemiecku. Są tacy pastorowie 
i 
nauczyciele, którzy nawet karzą dzieci cielesnemi karami, jeżeli mówią po 
serbsku. Dzieje się 
to niestety! nie w samych tylko Łużycach.
Wspomniany już Parczewski rzucił myśl, aby na wzór Towarzystwa Naukowej Pomocy w 
Poznaniu założyć podobne serbskie towarzystwo, aby młodzież serbska mogła się 
kształcić. 
Za sprawą Hornika i Smolera przyszło to stowarzyszenie do skutku. Składka roczna 
wynosi 
markę; kto zapłaci 100 marek zostaje wieczy stym członkiem. Mogą być członkami 
mężczyzni, kobiety i cudzoziemcy. Towarzystwo to, gdyby było poparte przez 
Słowian, a 
mianowicie przez Polaków, mogłoby oddać nieocenione przysługi sprawie serbsko-
łużyckiej.
Także drugie stowarzyszenie dla dolnych Łużyczan zawdzięcza swój byt 
Parczewskiemu. 
Ze względu, że dolni Łużyczanie mówią odrębnem narzeczem, podał on myśl, aby 
założyć 
osobne stowarzyszenie dla wydawania książek w narzeczu dolno-łużyckiem pod 
warunkiem 
jednakże, aby było w połączeniu z Macierzą w Budyszynie. Dnia 27 maja 1881 r. 
odbyło się 
pierwsze zebranie tego towarzystwa w Chociebużu Członków przystąpiło 65. Składka 
wynosi 
markę rocznie, za co się dostaje wszelkie druki stowarzyszenia.
Kto z Polaków chce poprzeć zacne usiłowania naszych pobratymców, niech popiera 
dwa 
te stowarzyszenia.
Jan Ernest Smoler.
Najwięcej do odrodzenia narodowości serbsko-łużyckiej przyczynił się Jan Smoler, 
dla 
tego słuszna, aby się bliżej zapoznać z jego życiem i czynami. Urodził on się 3 
Marca 1816 r. 
we wsi Łucio, po niemiecku Merzdorf zwanej, leżącej niedaleko miast Kulowa i 
Wojerec 
(Hoyerswerda) w tej części górnych Łużyc, która do Prus należy. Ojciec jego był 
wiejskim 
nauczycielem. W domu rodzicielskiem mówiono tylko po serbsku, co było 
osobliwością, 
gdyż powszechnie duchowni i nauczyciele w Łużycach używali języka niemieckiego. 
W 
czternastym roku życia został młody Jan oddany do Budyszyna, który wówczas był 
więcej niż 
dziś niemieckim. Boleść ogarnęła serce młodzieńca, gdyż wszędzie tylko 
niemczyzna 
odbijała się o jego uszy. Narodowość serbska kryła się po zaułkach; rzadkomożna 
było 
usłyszeć serbskie słowo.
Do gimnazyum w Budyszynie uczęszczała dość znaczna liczba młodzieży serbsko-
łużyckiej. Smoler powziął myśl, aby utworzyć stowarzyszenie w celu kształcenia 
się w 
rodzinnej mowie. Uzyskawszy pozwolenie rektora, prosił o radę i pomoc 
Lubjeńskiego, o 
którym już była wyżej mowa, ale tenże, choć pracował gorliwie dla dobra narodu, 
wręcz 
odmówił pomocy, owszem odradzał w przekonaniu, że żywioł serbski wkrótce 
zaginie. 
Piętnastoletni młodzian mimo to się nie zraził, ale zebrawszy kilkunastu 
kolegów, uczył się z 
nimi po serbsku.
Po ukończeniu gimnazyum udał się Smoler 1836 r. do Wrocławia, aby się uczyć 
ewangielickiej teologu, sądził bowiem, że jako pastor będzie mógł najskuteczniej 
pracować 
na korzyść narodowości łużyckiej. Tu zapoznał się z Polakami i nauczył się 
języka polskiego. 
Wkrótce zawiązał towarzystwo dla poznania przeszłości Łużyc, oraz języka 
łużyckiego. Do 
towarzystwa należeli nietylko Serbowie, ale i Niemcy z Luzacyi.
Podczas wakacyi zwiedzał Smoler krainę, zamieszkaną przez Łużyczan, zbierając 
pieśni, 
podania, powieści i przysłowia ludowe. On pierwszy poznał z naocznego 
przekonania, jak 
daleko sięga serbska mowa. Nie zapomniał także o młodzieży serbskiej w 
Budyszynie, dokąd 
często pisywał listy, zachęcające do pracy narodowej. Jego zachęta nie była 
daremną, gdyż 
gimnazyaści Karol Mozak i Fryderych Imisz założyli za pozwoleniem władzy 
towarzystwo 
serbskiej młodzieży, którego celem było, aby każdy Serb poznał lepiej mowę swą 
ojczystą, 
aby jej nie zapomniał, lecz wyuczył się tak dobrze, iżby kiedyś mógł nieść 
pożytek Serbom a 
cześć Słowianom. Oprócz tego utworzyły się osobne stowarzyszenia między 
młodzieżą 
serbską, uczęszczającą do seminaryum katolickiego i protestanckiego.
W Wrocławiu był wówczas profesorem sławny uczony czeski Purkynje, od którego się 
Smoler nauczył po czesku. Znalazł także u niego materyalne poparcie, gdyż zacny 
profesor 
wezwał go jako nauczyciela do swych synów. Później Smoler uczył się słowiańskich 
języków 
pod światłem kierownictwem Czecha Czelakowskiego, profesora katedry języków 
słowiańskich w Wrocławiu. Odbywał już wówczas podróże po krajach słowiańskich; 
zajechał 
nawet do Warszawy, ale rząd rosyjski nie pozwolił na dłuższy pobyt dla braku 
paszportu.
W czasie pobytu w Wrocławiu ulepszył .Smoler ortografią łużycką i wydał książkę 
„Mały 
Serb”, zawierającą rozmowy serbskie i niemieckie. Już w tej małej książce okazał 
się 
wiernym synem swej ojczyzny, gdyż gorąco zachęcał swych rodaków do zamiłowania 
ojczystego języka.
W r. 1841 wydał on zbiór pieśni ludu serbsko-łużyckiego pod nazwą: „Vollkslieder 
der 
Wenden in der Ober- und Nieder Lausitz,” a po serbsku: „Pjesniczki hornych a 
delnych 
Łużiskich Serbów.” Tytuł niemiecki był dla tego, ponieważ dodano niemiecki 
przekład 
pieśni, dokonany przez Haupta, a nakładzca, niemiecki księgarz, liczył najwięcej 
na odbyt u 
Niemców. Tom I tego zbioru zawiera 331 pieśni górno-łużyckich, a tom II 200 
pieśni dołno-
łużyckich. Oprócz pieśni podał zbieracz cały szereg cennych wiadomości o ziemi i 
ludzie 
serbsko-łużyckim. Znajdujemy tu zatem podania, przysłowia, zwyczaje, przesądy 
ludu, uwagi 
o jezyku, zabytki starosłowiańskiej mitologii, nazwy łużyckich miejscowości, 
dołączył nawet 
mapę etnograficzną, tj. oznaczającą, jak daleko sięgają Serbowie.
Praca ta znalazła rozgłos nietylko w całej Słowiańszczyźnie, ale także i u wielu 
Niemców. 
Dopiero z tego zbioru pieśni dowiedziano się, że lud serbsko-łużycki nietylko 
jeszcze żyje, 
ale owszem pragnie i nadal utrzymać swą narodowość. Gdyby Smoler tylko to jedno 
dzieło 
wykonał, jużby był pozyskał na zawsze wdzięczne wspomnienie nietylko w sercach 
Łużyczan, ale i w całej Słowiańszczyźnie.
Przemyśliwając nad środkami dźwignięcia narodowości serbskiej, poruszył Smoler 
myśl 
wielką, aby założyć stowarzyszenie, podobne do czeskiej Maticy, w celu wydawania 
dobrych 
książek serbsko-łużyckich. On pierwszy przedstawił swój zamiar zebraniu, 
złożonemu z 
młodzieży i starszych osób, dnia 18 Kwietnia 1845 roku w Budyszynie. Przyjęto 
myśl tę z 
zapałem i wybrano komisyą dla przedwstępnych kroków. Po długich usiłowaniach 
udało się 
nakoniec 1847 r. założyć Macierz Serbską, dotąd istniejącą. Jest to po dziś 
dzień niejako 
kotwica narodowości serbskiej — bez Macierzy byłby już może zaginął język 
serbsko-
łużycki, a w każdym razie nie miałby tego co dziś znaczenia.
W roku 1846 zamieszkał Smoler w Lipsku, gdzie wziął udział w redakcyi pisma 
„Jahrbücher für slavische Literatur”, wydawanego przez Jordana w celu szerzenia 
znajomości 
między Słowianami i Niemcami o literackim ruchu w Sło-wiańszczyznie. Tu w Lipsku 
założył gorliwy patryota łużyckie towarzystwo słowiańskie, do którego należeli 
Łużyczanie, 
Polacy, Czesi i Słowacy.
Roku 1848 przeniósł się Smoler na stałe mieszkanie do Budyszyna, gdzie do końca 
życia 
był duszą i sercem wszystkich usiłowań dla wzrostu narodowości serbsko-
łużyckiej. Jego 
czynność była niezmordowaną. Należał do wszystkich zebrań i do wszystkich 
komisyi. 
Objąwszy redakcyą Tygodniowych Nowin, wpływał skutecznie na polityczne 
wykształcenie 
swych rodaków.
On to głównie ich wezwał, aby nie opuszczali króla saskiego, ale równocześnie 
mieli 
żądać równouprawnienia swego języka. Gdy pozwolono na wykład nauki języka 
serbskiego 
w gimnazyum budyszyńskiem, objął Smoler lekcye, tak samo tłumaczył na serbskie 
urzędowe 
odezwy. Wydał także „Małą Serbską Gramatykę” (Mała serbska rycznica) i przełożył 
na 
łużyckie sławny królodworski rękopis, największy klejnot literatury czeskiej.
W roku 1862 powołano Smolera do Warszawy dla objęcia katedry języków 
słowiańskich. 
Wiele przemawiało za tem, aby przyjąć to zaszczytne wezwanie, szczególnie ta 
okoliczność, 
że od razu polepszyłby się jego stan majątkowy, który nie był nigdy u niego 
świetnym. 
Smoler jednakże, jako wierny syn ojczyzny, odmówił, aby nie opuszczać swego ludu 
i aby 
dlań pracować do zgonu.
Smoler powziął śmiałą myśl, aby nabyć dla Macierzy stałe miejsce schronienia. 
Pragnął 
on zbudować dom, podobny do naszego Bazaru w Poznaniu i Muzeum Towarzystwa 
Przyjaciół Nauk. Kupił w tym celu grunt obszerny za 19,500 tal. Nie miał 
pieniędzy, ale 
pożyczono mu 500 tal. na zapłacenie pierwszej raty. Aby zebrać potrzebne 
fundusze puścił się 
Smoler w podróż po krajach słowiańskich. Zwiedził w tym celu Warszawę, 
Petersburg, Pragę 
i Poznań. Niejeden z nas pamięta tę chwilę, kiedy w hotelu francuzkim przemawiał 
do nas po 
polsku, a jego przyjaciel ksiądz Hornik po łużycku, prosząc braci Polaków o 
poparcie ich 
narodowych usiłowań. Zebrał wprawdzie Smoler nieco pomocy mianowicie od Rosyan, 
ale 
tyle doświadczył zgryzot, że włos jego całkiem zbielał.
Pierwsza drukarnia serbska zawdzięcza swe istnienie Smolerowi. Przez to ożywił 
się 
wielce ruch literacki między Łużyczanami.
Główną czynnością Smolera było redagowanie Serbskich Nowin i praca w działaniach 
Macierzy. Obok tego wydawał „Zeitschrift für slavische Literatur”, ale to 
wydawnictwo nie 
znalazło należytego poparcia.
Smoler ukochał nad wszystko w świecie swój lud, a że pracował wytrwale nad jego 
oświatą, przeto praca jego odniosła pożądany skutek. Pismo jego znalazło 
oddźwięk w całych 
Łużycach. Przez swoje wpływy wyjednał wiele ustępstw na rzecz serbskiej 
narodowości. Był 
on dobrze widziany u dworu saskiego, a wspomnieliśmy już, że teraźniejszemu 
królowi 
saskiemu udzielał lekcyi języka serbskiego. Dodać wypada, że król pruski, 
Fryderyk Wilhelm 
IV, płacił mu przez kilka lat po 200 tal. z prywatnej szkatuły, aby się 
doskonalił w językach 
słowiańskich, żeby później mógł objąć katedrę języków słowiańskich. Były to inne 
czasy w 
Prusach, wtedy każda narodowość znajdowała poparcie. Szlachetny król nie widział 
w tem 
swej chluby, aby uciskać biednych i maluczkich. Umiał on nawet po polsku, a jemu 
zawdzięcza W. Ks. Poznańskie po r. 1840 znaczne ulgi w skutek wystąpienia 
Edwarda 
Raczyńskiego.
Smoler zakończył życie d. 13 czerwca 1884 roku w Budyszynie.
Na zakończenie przytaczamy dwa ustępy z pracy Parczewskiego o Smolerze:
„Jest coś niezwykłego, posągowego, w tej długoletniej, do jednego celu 
skierowanej pracy 
Smolera. Im mniejszą i uboższą ojczyzna, tem więcej szanować trzeba wielkość 
przywiązania 
do niej. W krajach szczęśliwych i bogatych przywiązanie to spotyka się z 
odwzajemnieniem, 
wynagradza stanowiskiem i władzą. Biedne nieszczęśliwe Łużyce niczego dać nie 
mogą, a 
przecież Smoler życie całe im poświęcił. Wszystkie inne cele, mogące zajmować 
człowieka, 
przestały go interesować; cały gwar tętniący na wielkich drogach życia, łamanie 
się starych 
zdań, szamotanie nowych idei, są dlań obojętne. Miłość ojczyzny, nieszczęśliwej, 
zagrożonej 
zgubą, wypełniła całą duchową istotę Smolera, odbiła się na jego zewnętrznej 
fizyognomii. 
Wysoki, poważny, wiekiem pochylony starzec, w smutnej melancholii spojrzenia 
odzwierciedla tragiczne losy ludu łużyckiego. Miłością dla ukochanego ideału 
nakierowany 
jest każdy czyn, każdy krok w życiu wielkiego patryoty. Czy, kiedy zbierał 
ludowe piosenki, 
lub układał dla młodzieży podręcznik gramatyczny; czy, kiedy pisze gazeciarski 
artykuł dla 
ludu, lub na zgromadzeniu przemawia doń żywem przystępnem, trafiającem do 
przekonania, 
chociaż nie krasomownem słowem; czy nareszcie wtedy, gdy puszcza się w odległą 
podróż; 
zawsze i wszędzie ma na widoku moralne podniesienie narodowości. Gdzie tylko o 
dobro 
Łużyc chodzi, Smoler jest zawsze pełnym zapału entuzyastą, takim samym jak w 
owych 
chwilach młodości, gdy, studentem będąc, gromadził około siebie kolegów w celu 
wspólnego 
pielęgnowania mowy rodzinnej. Ciężkie to były czasy! rychłą śmierć przepowiadano 
narodowości. Dzisiaj na Górnych Łużycach położenie zmieniło się dużo na lepsze, 
a do 
zmiany tej niewątpliwie w znacznej części przyłożył się Smoler. On sam zapewne w 
najśmielszych nadziejach za młodu nie przypuszczał, iż w starości urządzać 
będzie teatr 
amatorski po łużycku. Dziwnie rozrzewniającym wówczas jest widok poważnego 
zasługą i 
latami starca, jak j krząta się gorliwie około przygotowań, jak nieraz z 
młodzieńczą nit 
cierpliwością, wyprzedzając służbę, zapala lampy, byle tylko prędzej podnieść 
kurtynę i z 
sceny usłyszeć dźwięk ukochanej mowy, dla której przepowiedni zgonu nasłuchał 
się tyle w 
latach pierwszej młodości. 
Bezinteresowna praca całego życia wyrobiła Smolerowi szacunek, nawet wśród 
niechętnie usposobionych Niemców. Tendencyjny Andree nazywa go duszą całego 
literackiego ruchu łużyckiego i z największem uznaniem odzywa się o charakterze 
człowieka, 
„który nawet kosztem materyalnych ofiar stara się ciągle krzewić słowiańskie 
poczucie wśród 
swoich W e n d ó w i strzedz ich od germanizacyi”. W słowiańskich krajach 
wszędzie imię 
Smolera otoczone jest zasłużoną sławą; jest członkiem wielu Towarzystw naukowych 
i 
literackich, między innemi byłej Komisyi archeologicznej w Wilnie. W okolicach 
Budyszyna 
wszyscy Serbowie znają i czczą znakomitego patryotę. Bo też nie było pracy 
narodowej, do 
którejby ręki nie przyłożył. Życie Jana Ernesta Smolera zlało się zupełnie z 
dziejami 
odrodzenia górnych Łużyc.”
Zdaje się, że najstósowniej zakończyć życiorys Smolera odezwą, jaką wydał 
pospołu z X. 
Hórnikiem do Polaków w sprawie domu dla Macierzy. Odezwa ta i ztąd ma znaczenie, 
ponie 
waż podaje w streszczeniu najważniejsze wiadomo ci o usiłowaniach narodowych 
naszych 
Braci Łużyczan.
Proźba do Polaków.
Łużyczanie czyli Serbowie Łużyccy, przez Niemców „Wenden” zwani, zdołali potąd 
utrzymać swój język i narodowość, chociaż już od 11 stulecia pozbawieni swej 
niepodlegości 
i zewsząd Niemcami otoczeni. Liczba ich wynosi najmniej 160.000; z tych mieszka 
według 
urzędowej statystyki 53,000 w Saksonii i 48,000 w pruskiej części Górnej Łużycy; 
resztę zas 
stanowią Serbowie Dolnej Łużycy, która, jak wiadomo, całkiem do Prus należy. 
Ogniskiem 
ruchu narodowego jest w Górnej Łużycy miasto Budyszyn (Bautzen) a w Dolnej 
miasto 
Chocieborz (Kottbus). Słowo Boże głosi Górno-łużyczanom dotąd jeszcze 74 księży 
i 
pastorów w 60 kościołach, a Dolno Łużyczanom 30 pastorów w 30 kościołach. 
Pierwsi mają 
szkół 130, drudzy około 40.
Mimo to, że wszelkiemi środkami ich niemczono, śmiało twierdzić można, że liczba 
Łużyczan nie zmniejsza się, lecz przeciwnie się wzmaga; w r. 1848 zliczono tylko 
137,928, 
tymczasem w r. 1860 urzędowa statystyka podaje ich cyfrę w liczbie 162,828. Dla 
tego na 
pewno tuszyć sobie możemy, że Łużyczanie będą i nadal w stanie zachować swoję 
narodowość, skoro własne ich usiłowania i zabiegi doznawać będą i u 
współplemieńców 
poparcia. Za najważniejsze zadanie uznali przeto patryoci nasi, pielęgnować 
język i literaturę 
naszą. Dla tego założyli w r. 1842 gazetę, dotąd jeszcze wydawaną, „Serbskie 
Nowiny,” a w 
r. 1847 „Macicę Serbską”, tj. towarzystwo dla wydawania książek, którego organem 
jest 
„Czasopis Macicy Serbskiej”. Od r. 1854 wychodzi pismo religijne, „Misioński 
Posoł,” a od 
r. 1860 belletrystyczny miesięcznik „Łużyczan”. Ponieważ „Macica”, żałożona dla 
wszystkich Serbów bez różnicy wyznania, nie mogła wydawać książek religijnych, 
założono 
w r. 1862 jeszcze dwa towarzystwa, jedno dla wydawania dzieł katolickich, drugie 
dla 
ewangielickich. Pierwszego organem jest „Katolski Posoł'', dwa razy w miesiącu 
wychodzący. Wykształceni serbscy patryoci starają się, jak z tego widoczna, o 
duchowe 
potrzeby swego narodu, za co najmniejszego nie pobierają wynagrodzenia.
„Macica” rozszerzyła od czasu swego założenia więcej niż 120,000 egzemplarzy 
różnych 
książek, wydała słownik serbsko-niemiecki i niektóre książki szkolne, założyła 
dalej 
bibliotekę i zbiór archeologiczny. Biblioteka atoli i inne zbiory mało były 
dotąd przystępne, 
ponieważ „Macica” nie miała domu własnego. Po długich naradach postanowiono 
wybudować dom. w którym możnaby pomieścić nietylko zbiory „Macicy”, ale i mieć 
wielką 
salę dla serbskich towarzystw, koncertów i prelekcyi, tudzież pomieszkania i 
sklepy 
kupieckie, wreszcie i drukarnią, by „Macica” była niezawisłą od obcych.
Komitet „Macicy” sądzi, iż trzeba wybudować dom obszerniejszych rozmiarów, z 
którego 
dochody pokrywałyby nietylko procenta hypotek, ale zarazem i takowe umarzały, 
aby z 
czasem można było popierać literaturę serbską i literatów, wspierać studentów, 
ażeby 
zapobiedz brakowi ludzi wykształconych. W r. 1873 zakupiła „Macica” większe 
miejsce w 
najpiękniejszem położeniu, w środku miasta, za 20,000 tal. Za połowę tej sumy 
gwarantują 
członkowie wydziału, a o drugą połowę wystarało się składkowym sposobem kilku 
panów — 
Słowian. Na wiosnę mamy rozpocząć budowę nowego domu, którego koszta na 35,000 
tal. 
obliczono. Chwilowo nam ofiarowana bezprocentowa pożyczka 14 000 tal. nie 
wystarcza.
Znalazłszy poparcie u Braci Polaków w innych dzielnicach, zwracamy się Łużyccy 
Serbowie i do Was, szanowni Wielkopolanie z proźbą, byście nam przyszli w pomoc 
w 
dopięciu naszych zamiarów i prac, które tem łatwiej pojmiecie, ile że Wy właśnie 
w tem 
wszystkiem jesteście nam wzorem. Dom ten ma mieć to znaczenie, jakie ma Wasz 
Bazar w 
Poznaniu! Nie na tem ogranicza się jednakowoż zadanie nowego gmachu. U Was inne 
jeszcze 
instytucye stoją na straży sprawy narodowej; gromadka zaś nasza tak mała, że 
skupić się 
może w jednem tylko ognisku, które ma wszystkich rozgrzewać. Dom ten, ognisko to 
ma być 
centrem, do którego zbiegać się będzie lud nasz półtorastatysięczny, nie mający 
ni szlachty ni 
mecenasów, którzyby mu w jego usiłowaniach nieśli pomoc i prowadzili torem, z 
którego 
Słowianom zboczyć nie wolno. Ufni w pornoc Waszę sadzimy, iż niedaremnie bratnie 
ku 
Warn wyciągamy dłonie.
Budyszyn, w Grudniu r. 1874. 
Za komitet wydz. „Macicy Serbskiej”
Jan E. Smoler, I. prezes. 
Ks. M. Hórnik, II. prezes
Chociaż ta proźba ogłoszona jest 1874 r., przecież i dziś godzi się ją 
przypomnieć. 
Przesyłki dochodzą pod adresem: Wny X. M. Hórnik, kanonik, Budyszyn (Bautzen 
Sachsen).
Ksiądz Michał Hórnik.
Obok Smolera położył X. Hórnik najwięcej zasług dla rozwoju narodowości serbsko 
łużyckiej, a obecnie jest on jej głównym filarem. Dla nas Polaków jest to bardzo 
sympatyczna 
postać, gdyż nietylko umie dobrze po polsku, ale i serdecznie kocha braci 
Polaków, często 
nawet miewa kazania polskie dla tych naszych ziomków, którzy się zabłąkają do 
Saksonii.
Urodził się Hórnik 1833 r. w Worklecach w Górnych Łużycach. Nauki gimnazyalne 
odbywał w Budyszynie, gdzie już wówczas wiał prąd serbski narodowy. Pisarz 
słowacki 
Sztur pojechał umyślnie do Budyszyna, aby się przekonać naocznie o położeniu 
Łużyczan i 
aby rozbudzić w nich uczucia narodowo-słowiańskie. Drugi Słowak Kolar, piewca 
słynnej 
„Córy Sławy” której treścią cała Słowiańszczyzna, napisał list do serbskiej 
młodzieży w 
Budyszynie, zachęcając do pracy nad odrodzeniem serbskiej narodowości
Nie dziw, że wrażliwe serce Hórnika już wcześnie zapłonęło miłością dla swego 
narodu i 
dla braci Słowian. W r. 1847 przystąpił jako członek do „Macierzy Serbskiej.'' W 
krótce 
potem udał się do Pragi, gdzie się nietylko wydoskonalił w słowiańskich 
językach, a 
mianowicie w czeskim i polskim, ale co główna utwierdził się w uczuciach 
narodowych. W 
Pradze żyli wówczas i pracowali na polu piśmiennictwa: Szafarzyk autor 
Słowiańskich 
Starożytności; Fr. Pa lacki, który napisaniem dziejów czeskich zjednał sobie 
wiekopmną 
sławę; Wacław Hanka, pamiętny odkryciem Królodworskiego rękopisu; X. Wacław 
Sztulc, 
znany przyjaciel Polaków i wielu innych. Mężowie ci wywarli wpływ nader 
zbawienny na 
młodego Serba.
W Pradze istnieje od 1704 r. tak zwane Seminaryum Serbskie dla katolickich 
teologów z 
Łużyc, założone przez braci Marcina i Szymona z Ciemierzyc. Jest to bardzo ważny 
zakład 
dla utrzymania i rozwoju tak serbskiej narodowości jak i religii katolickiej 
między 
Łużyczanami. Młodzi teologowie mówili między sobą po łużycku, a r. 1846 założyli 
towarzystwo ,,Serbówka”, mające na celu ćwiczenie się w języku serbskim. Dodać 
wypada, 
że Dobrowski, patryarcha piśmiennictwa czeskiego, a później Hanka, uczyli 
młodych Serbów 
języków słowiańskich.
W Pradze nauczył się Hórnik od Czechów, w jaki sposób trzeba się opierać 
germanizacyi 
i jak pracawać dla dobra narodu. Wyświęcony 1856 r. na kapłana, osiadł X. Michał 
w 
Budyszynie, gdzie najprzód pracował jako wikaryusz, później doszedł do godności 
proboszcza i kanonika. Młody ksiądz rzucił się z młodzieńczym zapałem w wir 
pracy 
narodowej. Słowem i piórem pracował i pracuje bez wytchnienia dla ukochanych 
braci 
Łużyczan. Stał on się wiernym doradzcą, pomocnikiem i niejako prawą ręką 
Smolera. Był on 
redaktorem i współpracownikiem prawie wszystkich pism serbsko-łużyckich.
W towarzystwie „Serbskiej Macierzy” jest od samego początku czynnym. Był 
sekretarzem, redaktorem pisma czasowego, które wydaje Macierz, a po zgonie 
Smolera został 
obrany prezesem, który urząd dotąd piastuje. Jest to rzec można najwyższy 
szczebel godności 
obywatelskiej w serbskim narodzie — prezes „Macierzy” to niejako duchowy wódz 
Łużyczan.
X. Hórnikowi zawdzięczają istnienie pisma czasowe: Łužičan — Katholski Posoł — i 
Serbski Hospodar. Wielką też jego zasługą jest stworzenie niejako serbsko-
katolickiej 
literatury.. Większość Serbów-Łużyczan jest wyznania protestanckiego, gdyż tylko 
15,000 
wyznaje religią katolicką. Macierz wydaje tylko książki bezwyznaniowe, zatem 
wyłącznie 
katolickich lub protestanckich nie popiera. X. Hórnik założył osobne 
stowarzyszenie pod 
nazwą ŚŚ. Cyryla i Metodego dla wydawania potrzebnych książek katolickich, a 
prócz tego 
ułożył wielką liczbę dzieł w duchu katolickim. I tak np. wydał wyborną książkę 
do 
nabożeństwa i opracował historyą św. W skutek gorliwych usiłowań X. Hórnika będą 
mieli 
katoliccy Serbowie, jeżeli nie całą Biblią, to przynajmniej Nowy Zakon w 
czystym, wiernym, 
serbskim przekładzie. Wspomnieliśmy już, że wyszło kilka wydań Biblii po 
serbsku, ale tylko 
dla protestantów. Katoliccy Serbowie byli pozbawieni Pisma św. w ojczystym 
języku. X. Buk 
zajął się przekładem, ale wydał w r. 1862 tylko jeden zeszyt. X. Hórnik wciąż 
przemyśliwał o 
wydaniu Nowego Testamentu po serbsku, ale nie mógł dokonać tego zamiaru dla zbyt 
licznych czynności kapłańskich i prac narodowych. Przy szedł mu w pomoc X. Jerzy 
Łuszcanski który przełożył na łużyckie cztery ewangielie. X. Hórnik przejrzał te 
pracę i 
poprawił. W celu uzyskania poprawnego przekładu badał on Nowy Zakon w 
pierwotnym, tj. 
w greckim tekscie, tym więcej, że mianowicie konjugacya słowa greckiego więcej 
się zbliża 
do konjugacyi słowiańskiej, aniżeli słowo łacińskie. Nakoniec po długiej 
niezmordowanej 
czynności w 1887 r. wyszedł pierwszy zeszyt Nowego Zakonu po serbsku, 
zawierający 
tłumaczenie Ewangieli św. Mateusza i św. Marka, a w roku bieżącym wyszedł drugi 
zeszyt z 
przekładem Ewangielii św. Łukasza i św. Jana. Jest to dla literatury łużyckiej 
wiekopomna 
praca. Przekład jest pod każdym względem wzorowy. Życzyć wypada, aby i 
wykształceńsi 
Polacy a mianowicie księża, zechcieli to przedsięwzięcie popierać. Najlepszy to 
środek, aby 
poznać bliżej język łużycki. Dodajemy, że druk i papier nie pozostawiają nic do 
życzenia. 
Zeszyt kosztuje tylko 1 m. 50 fen., zatem mogą to dzieło nabywać i niemajętne 
osoby.
Przy tej sposobności pragniemy zwrócić uwagę, że my Polacy nie posiadamy Biblii 
w 
nowszym przekładzie. Tłomaczenie X. Wujka, dokonane przed 300 laty nie może 
odpowiadać dzisiejszym wymogom, a już przede wszystkiem objaśnienia są po 
większej 
części przestarzałe.
Garstka katolickich Serbów - Łużyczan posiadać będzie z czasem poprawne Pismo 
św. w 
języku ojczystym — a kilkunastomilionowy nasz naród? nie może się zdobyć na 
ulepszony, 
poprawny przekład. Wszystkie cywilizowane narody mają Pismo św. w nowych 
przekładach, 
tylko my gonie posiadamy.
Oprócz prac powyższych napisał X. Hórnik podług Bogusławskiego historyą Serbów 
Łużyczan, brał czynny udział w pracy nad serbskim słownikiem, przytem wydał i 
napisał 
kilkadziesiąt artykułów i książeczek, z tych znaczną część drukował własnym 
kosztem. Na 
czterechsetną rocznicę urodzin Kopernika wydał dziełko o tym naszym astronomie, 
w którem 
broni polskości tego męża i przytacza na poparcie zdanie sławnego franzcuzkiego 
astronoma 
Arago.
Oprócz tego pisuje Hórnik artykuły w sprawie serbskiej do pism czeskich, 
polskich, 
rosyjskich i niemieckich. Dziwić się trzeba istotnie, zkąd on czas bierze, aby 
dokonać tyle 
przedsięwzięć. Odpowiedź na to krótka, że jest bardzo pracowitym i akuratnym.
X. Hórnik szuka połączenia Łużyc z Słowiańszczyzną, dla tego zawięzuje stosunki 
z 
uczonymi Słowianami i odbywa podróże. Roku 1885 był w Welehradzie, zkąd wydał 
odezwę 
do Czechów z proźbą o poparcie usiłowań patryotów serbskich.
Życzymy powodzenia uczciwej pracy X. Hórnika — niech długo żyje, niech pracuje z 
największym skutkiem na rzecz religii i serbsko łużyckiej narodowości.
Dwie serbsko - łużyckie powieści ludowe.
Powieści, pieśni, podania ludu serbsko łużyckiego są wielce podobne do naszych. 
I oni 
sobie wystawiają, jak i nasi włościanie, że Chrystus chodził ze św. Piotrem po 
serbskiej 
ziemi. Jest to dowodem wielkiej religijności plemion słowiańskich, że wystawiają 
sobie, 
jakoby Chrystus przed wiekami gościł na ziemi słowiańskiej. Podajemy dwie takie 
powieści, 
wykazujące wymownie poczciwość ludu łużyckiego.
Nasz święty Zbawiciel przyszedł razu pewnego ze świętym Piotrem późno w wieczór 
do 
małej wioski. Tu chciał prosić o nocleg w ubogiej chałupce; ale Piotr myślał, 
żeby było lepiej 
do którego z wielkich domów się udać, gdzie jest wszystkiego podostatkiem. Jezus 
Chrystus 
go nie zatrzymał, ale dozwolił mu iść; sam zaś usiadł przed maleńką chatką. 
Piotr udał się do 
domu, który był między wszystkiemi największy. „Tu jest wszystkiego dość”, 
myślał sobie 
Piotr w duchu, tu dostaniemy nietylko dobry nocleg, ale jeszcze i dobrą 
wieczerzę;” omylił 
się przecież bardzo, gdyż gospodyni przyjęła go bardzo źle, wrzeszcząc, że dla 
takich tułaczy 
nic nie gotuje, ani też dla nich nie ma nocnej gospody! Piotra bolało to wielce, 
nie dał się 
jednak ustraszyć, ale udał się do drugiego domu I tam mu nielepiej poszło, jako 
i w trzecim. 
A tak pełen niechęci powrócił do swego Pana.
— Pójdź, spróbujemy w tej chacie — rzecze nasz Zbawiciel — jakoż weszli do izby. 
Tu 
znaleźli niewiastę, siedzącą z swemi dziatkami przy wieczerzy. Zewsząd była 
wielka nędza 
widoczna. „Tośmy tu dobrze trafili, gdy ta kobieta nic nie ma!” pomyślał Piotr; 
ale się znowu 
omylił. Gdy nasz Pan prosił o wieczerzę i nocleg, odrzekła niewiasta, która była 
wdową:
— Jeżeli się tem zadowolnicie, co posiadam, chętnie was ugoszczę.
Nasz Zbawiciel był ze wszystkiego zadowolony; wdowa prędko wstała i pobiegła do 
kuchni, zkąd niedługo przyniosła miskę polewki, przepraszając, że jest za mało 
okraszona, bo 
jej zabrakło oleju.
— Piotrze! licz oka pływające na polewce — rzecze Pan.
Piotr to uczynił, a naliczył ich więcej, niż sześćdziesiąt, choć liczył bardzo 
niedokładnie. 
Ody już zjedli, i chcieli się udać na górę, gdzie im wdowa przygotowała nocleg, 
wtedy nasz 
Zbawiciel dał tyle złotych pieniędzy wdowie, ile ócz na polewce pływało. Ta nie 
wiedziała, 
co ma z radości począć.
Rychło rano wstawszy, pobiegła do sąsiedniego, wspaniałego domu po mleko, żeby 
przyrządzić dobre śniadanie swym gościom, i powiedziała gospodyni, jak hojnie ją 
podróżni 
obdarowali za chudą polewkę, że jej tyle dali czerwonych złotych, ile ócz 
pływało na 
polewce. Gospodyni ta, bardzo chciwa na pieniądze, rzekła wdowie, aby nic swoim 
gościom 
nie gotowała; gdyż ona chce ich do siebie zaprosić, a że ma wszystkiego dość, to 
może ich 
lepszą polewką poczęstować. Skoro wdowa oznajmiła o tem swoim gościom, tak 
rzecze 
Chrystus:
— Piotrze pójdź — i udali się do domu gospodyni, gdy tymczasem wdowa serdecznie 
im 
dziękowała za doznane dobrodziejstwo.
Bogata wieśniaczka zgotowała im bardzo tłustą polewkę, myśląc: „Kiedy tak wiele 
dali za 
chudą polewkę, ileż dadzą więcej za tak tłustą.”
— Piotrze licz oka! — rzekł Zbawiciel — gdy im przyniosła gospodyni polewkę.
— O Panie! — zawołał Piotr z radością, któremu polewka bardzo smakowała — tu 
jest 
tyle tłuszczu, że tylko jedno pływa w misce oko. Wieśniaczka ta zasługuje, abyś 
jej dwa razy 
dał więcej pieniędzy, aniżeli tej wdowie. Gdy już mieli odejść, dał Pan 
wieśniaczce tylko 
jeden złoty pieniądz. Ta była niezadowolniona, ale nie dostała więcej.
— Ile ócz, tyle pieniędzy — mówił Zbawiciel.
W dalszej podróży chciał Piotr ganić ten postępek Mistrza, ale Zbawiciel rzekł:
— Piotrze, nie wielkość daru, ale serce tego, który go składa, sprawia jego 
wartość, i dla 
tego chuda polewka ubogiej wdowy sześćdziesiąt razy więcej znaczy, aniżeli owa 
tłusta 
bogatej wieśniaczki. Uboga ta wdowa bowiem dała, co miała najlepszego, nie 
pragnąc 
nagrody, a ta bogata tylko dla zysku uczęstowała nas tłustą polewką.”
Jest to gminna powiastka, ale wielka z niej dla nas wypływa nauka. Wszakżeż 
Chrystus 
wyrzekł, jak czytamy w Pismie św., że szczera ofiara ubogiej wdowy więcej 
znaczyła, niż 
złoto i srebro bogaczy.
Chrystus i święty Piotr.
Kiedy Pan Jezus żył jeszcze na ziemi,
Chadzał po świecie z apostoły swymi,
Z miasta do miasta i z wioski do wioski —
Szukając prostych serc a kochających,
W serca zranione lejąc balsam boski,
Łzy ocierając z obliczy cierpiących.
Raz z Piotrem wspoły, w Budyszyna strony,
Do Serbskich Łużyc zaszedł także cudnych,
Zobaczyć, jadem szalbierzy obłudnych
Trwali poczciwy lud ten nieskażony.
I zdarzyło się jednego wieczora
Zajdą do małej wioszczyny Zahora.
Cicho i pusto było na ulicy,
Do chat od pracy wrócili rolnicy,
I kołem ławy zasiadłszy przy stołach,
Wypoczywali po dziennych mozołach.
Przez jednej chaty okna uchylone
Migało światło kaganka czerwone,
I w nieuczonym zborze brzmiały dźwięki
Z żywem natchnieniem nuconej piosenki.
Chrystus się wstrzymał — podchodzi — i uchem
K' oknu skłoniwszy, prostej pieśni słucha;
Piotr, zasię chatę pominąwszy z wzgardą,
Pełen powagi kroczył dalej hardo.
Aż kęs uszedłszy, gdy przy swoim boku
Nie baczy Mistrza, zatrzyma się w kroku;
I oglądnąwszy się, widzi ze zgorszeniem,
Jako światowem ten zajęty pieniem.
Zatem doń wraca, rady czy nierady, —
Boć w Mistrza słuszna iść uczniowi ślady.
I długo obaj przy chacie tak stali,
Pieśni słuchając — wreszcie poszli dalej.
Idą i idą — a wtem ponad drogą
Stoi gmach pyszny: okien szyby rznięte
Jarzących świateł jaśnieją pożogą, —
Dobrane głosy pieją psalmy święte.
Na to przystanie Piotr, słuchać ochoczy;
Lecz Chrystus dalej nie zważając kroczy.
Pełen zdziwienia, rady czy nie rady,
Piotr zatem musiał dążyć w Mistrza ślady.
Idą — po drodze Piotr w głowę się skrobie,
Myśląc, jakoby rzecz wyłożyć sobie.
Wreszcie, nie zdolen pojąć Zbawiciela
Kroków, z pokorą pytać się ośmiela.
Chrystus, gdy mowę wysłucha Piotrową,
Rzecze z uśmiechem: „O głowo ty głowo!
„Tam w onej chacie z szczerego natchnienia
„Lud nucił swoje narodowe pienia;
„Tu obłudnicy psalmy pieją usty, —
„Lecz bez natchnienia głos brzmi z piersi pustej.”
Z tego wiersza płynie nauka, że milszą jest Bogu modlitwa prostaka, jeżeli 
płynie z 
czystego serca, aniżeli modlitwy i ofiary bogatych, nie z głębi serca 
pochodzącące. Wiersz ten 
ułożył Zmorski podług ludowego podania.
Dodajemy jeszcze trzy pieśni wspomnianego już Cišinskiego w pięknym przekładzie 
Melanii Parczewskiej, dokonanym dla „Wielkopolanina”, a raczej dla jego 
szanownych 
czytelników, którzy z upodobaniem chwytają te przez nas podawane tu szczegóły, 
tyle dla nas 
pouczające i godne uwagi o malej garstce pobratymców Słowian serbskich, zewsząd 
już 
otoczonych potężnym pierścieniem niemieckiego żywiołu:
Ziemi serbskiej.
O! ziemio moich ojców, chcę śpiewać dla ciebie,
Chcę sławić twoje grody, zamki starodawne,
I wielkich bohaterów twych imiona sławne.
O! ziemio moich ojców, chcę śpiewać dla ciebie.
O! ziemio moich ojców, użyj swej potęgi,
Spraw, bym pieśnią nie krwawił dawnej twojej rany
A słyszał, jak w nagrodę, z nieba śpiew nam znany
Przedrze się do ciebie przez gór twych i wód wstęgi.
O! ziemio moich ojców, sławić chcę doliny
I bujne twoje pola, wierzchołek gór siny,
I ciche, wielkie cnoty, wiernych twoich synów.
Ciebie ja mam na myśli w każdym z moich czynów,
O tobie nie zapomnę, nawet w chwili zgonu....
A twe imię brzmi słodko, jak srebrny głos dzwonu.
Pod lipą.
Stara lipa w cichym gaju stoi, 
A na niej obraz Przeczystej Panny, 
Tam co dnia pacierz odmawiam ranny 
W cieniu lipy ukochanej mojej. 
Gdy noc wejdzie na niebios przestworze, 
Z góry przybiega śliczna dzieweczka, 
I dziwnie blade są jej usteczka,
Gdy rzewnie mówi: „Zlituj się Boże!” 
Duma chwilkę, w niebo wznosi oczy, 
I wieńcem z wonnych róż i lilii 
Otacza obraz świętej Maryi. 
A gdy do domu z powrotem kroczy, 
Ścigam ją wzrokiem, długo, w około, 
I przed obrazem pochylam czoło.
Serbom łużyckim.
Najpiękniejszy pieśń, zagraj harfo ukochana! 
Niech dłoń moja akordy rzewne z niej dobędzie, 
Niechaj zabrzmi w niej krwawe wojenne orędzie, 
I cichy szmer wietrzyku i pieśń Serbom znana. 
Dla Was, Łużyczanie, harfa moja śpiewa. 
Niech was nie trwoży praca i ciężki znój czoła, 
Zpoza mogiły grzmiący głos ojców was woła, 
I do wspólności czynów i myśli zagrzewa. 
Niech was obce zwyczaje i mowa nie nęci, 
Najmniejszej grudki ziemi strzeżcie w swej pamięci, 
Niechaj każdy z was dla niej życie swe poświęci. 
Bo już w oddali ciemne rozchodzą się chmury, 
Obumiera w przestworzu głos wróżby, ponury, 
I ponad głową Serbów jaśnieją lazury.
Polacy, którzy pisali o Serbach-Łużyczanach.
Polska była potężną i świetną, kiedy się starała o połączenie Słowian. 
Najpotężniejszą 
była nasza Ojczyzna za czasów Bolesława Wielkiego, a wiadomo, że ten największy 
król 
polski starał się usilnie o zjednoczenie plemion słowiańskich od Łaby do Dniepru 
i od 
Baltyku do Karpat. Torami jego szli Bolesław Śmiały i Bolesław Krzywousty. 
Królowie 
polscy z rodu Jagiellonów starali się usilnie o wykonanie tej myśli. Władysław 
Jagiełło, 
żeniąc się z Jadwigą, dołączył Litwę z Rusią do Polski. Władysław Warneńczyk był 
królem 
polskim i węgierskim; Władysław, syn Kaźmirza Jagiellończyka, władał Czechami i 
Węgrami; Zygmunt August łączy unią tem silniej Polskę, Litwę i Ruś; Stefan 
Batory pragnął 
przyłączyć do Polski Słowian naddunajskich. Mickiewicz nazywa jedność 
Słowiańszczyzny 
odwiecznym celem Polski, a podług jego zdania ostatni raz za Zygmunta III i 
Władysława IV 
wytężyła Polska swe moralne i polityczne siły, aby osięgnąć ten cel odwieczny.
Później było głucho w Polsce o Słowianach; nie troszczył się o nich żaden król 
polski, ani 
żaden Polak i przyszło do tego, że kiedy Kossakowski, biskup wileński, w końcu 
zeszłego 
wieku opowiadał o Czechach, którzy mówią podobnym do naszego językiem, słuchano 
go z 
podziwieniem i niedowierzaniem. Zmieniło się od tego czasu wiele na lepsze, ale 
zawsze za 
mało sta ramy się o zawarcie braterstwa z narodami słowiańskiemi i o bliższe 
tychże 
poznanie. Będzie nam lepiej, skoro w tym kierunku usilniej pracować będziemy.
Zajmowaliśmy się za mało Serbami - Łużyczanami. Pisali wprawdzie Polacy dosyć 
wiele 
o nich, ale braknie zbiorowych usiłowań, aby podźwignąć, rozwinąć i ukrzepić 
narodowość 
łużycką.
Pierwszym z Polaków, który wspomniał o Serbach łużyckich, jest Jan Potocki, 
wielka 
potęga naukowa z czasów Stanisława Augusta. Pisał on niestety tylko po 
francuzku, a że 
dzieła jego drukowane były w małej liczbie egzemplarzy, przeto jego prace są 
znane tylko 
małemu kółku badaczy.
Andrzej Kucharski (ur. 1795 † 1862) zwiedzał Łożyce w celach naukowych i zbierał 
tamże pieśni ludowe. Pisywał o Serbach do Gazety Polskiej 1828 r.
Wacław Alexander Maciejowski (ur. 1793 † 1883) jest pierwszym u nas, który podał 
obszerniejszą wiadomość o ruchu literackim Łużyczan w „Bibliotece Warszawskiej”. 
Maciejowski jest autorem dzieła: „Historya prawodawstw słowiańskich”, 
posiadającego sławę 
europejską. Zwiedził także osobiście Łużyce.
Roman Zmorski (ur. 1824 † 1867), jeden z największych miłośników 
Słowiańszczyzny, 
przebywając czas dłuższy między Łużyczanami, poznał ich bliżej nie z książek, 
ale wprost z 
ży cia. Pisywał on wiele o Serbach, tłumaczył ich poezye i zachęcał rodaków, aby 
się zajęli 
losem pobratymców. W r. 1849 wydawał w Budyszynie „Stadło”, pismo poświęcone 
sprawom słowiańskim. Najobszerniejszą jego pracę w tym zakresie: „Serbskie 
Łużyce”, 
zamieściła Gazeta Polska, przedruk w „Lechu”, wydawanym przez J. Chociszewskiego 
w 
Poznaniu.
Wilhelm Bogusławski, żyjący w Petersburgu, napisał najobszerniejsze dzieło o 
Serbach 
Łużyczanach pod tytułem: „Rys dziejów serbo - łużyckich.” Petersburg 1861. 
Książka ta 
zawiera 350 stron wielkiego formatu i opatrzona jest dwoma mapami. Podług tego 
dzieła 
napisał X. Hórnik historyą Serbów-Łużyczan po łużycku pod nazwą: „Historija 
Serbsheho 
Naroda” Budyszyn 1884. W tem dziele jest umieszczona na początku odezwa 
Bogusławskiego do młodych Serbów i Serbianek, wzywająca do nauki dziejów 
narodowych. 
Bogusławski znakomitą swą pracą położył nieśmiertelne zasługi nietylko dla 
Łużyczan, ale 
wogóle dla całej Słowiańszczyzny.
A. Parczewski, kilka razy w naszej rozprawie wymieniony, może być wzorem i 
zachętą 
dla nas, aby pracować dla dobra Serbów-Łużyczan. Napisał on dwa dziełka: „Jan 
Ernest 
Smoler. Ustęp z historyi narodowego odrodzenia Górnych Łużyc. Warszawa 1883.” — 
„Z 
Dolnych Łużyc. Kilka zarysów i wspomnień. Warszawa 1881.” Są to ważne i ciekawe 
prace, 
gdyż autor zwiedzał po kilka razy Łużyce, a miłuje Serbów, jak braci. Wydał on 
swym 
nakładem kilka książek serbskich i zachęcił do założenia dwóch towarzystw dla 
dobra 
serbskiego ludu. Pisuje o Serbach do Słownika Geograficznego. Parczewskiego 
można 
słusznie zaliczyć między wskrzesicieli serbsko-łużyckiej narodowości.
Melania Parczewska, siostra poprzedniego, jest pierwszą i jedyną dotąd z Polek, 
która się 
zajmuje gorliwie losem bratniego ludu. Przełożyła kilkanaście łużyckich poezyi 
na język 
polski. Niechby i inne Polki jej przykład chciały naśladować. Panna Parczewska 
przekłada 
także umiejętnie czeskie poezye i pisuje piękne powieści.
Alexander Petrow wydał w Krakowie 1874 roku „Głosownię” o dolno-łużyckiem 
narzeczu, a posiada także słownik tego narzecza w rękopisie.
Józef Kraszewski, który położył nieśmiertelne zasługi dla literatury i sprawy 
polskiej 
wogóle, nie zapomniał także o Serbach-Łużyczanach, gdyż pisywał o nich często 
życzliwie, a 
co główna stwierdził swoję życzliwość wymownym czynem. Złożył on 2000 marek. 
Procent 
z tego kapitału ma odbierać serbski młodzieniec z gimnazyum budyszyńskiego, 
który czyni 
najlepsze postępy w języku łużyckim. Kraszewski, mówiąc o Serbach Łużyczanach, 
wyrzekł 
pamiętne słowa: „Skłońmy głowę przed nimi.” To zdanie wielkiego pisarza obroni 
zapewne 
autora niniejszej rozprawy od zarzutu przesady, t.j. że sta wiam usiłowania 
Serbów w zbyt 
korzystnem świetle.
Pisali prócz tego o Łużyczanach: Fudakowski, Ferdynand dr. Nowakowski i 
Bronisław 
Grabowski.
Jest jeszcze wiele drobnych artykułów w różnych pismach polskich o Serbach-
Łużyczanach, ale nie podobna tu o nich wspominać. Najwięcej pisywał o nich swego 
czasu 
„Tygodnik Literacki”, wydawany przez A. Woykowskiego w Poznaniu.
Na pozór pisali Polacy dosyć wiele o Serbach-Łużyczanach, ale w istocie jest to 
bardzo 
mało. Zawstydzają nas w tym względzie Czesi, Rosyanie i Niemcy. Wymieniamy tu 
kilka 
znakomitych prac niemieckich: Das Serbisch-Wendische Schriftthum in der Ober- 
und Nieder 
lausitz von A. N. Pypin übertragen von Traugott Pech. — Giesebrecht. Wendische 
Geschichten. 3 tomy. Berlin 1843. Pierwsze to w ogóle obszerniejsze dzieło o 
Łużyczanach, 
opracowane systematycznie. — Wendische Volkssagen und Gebräuche aus dem 
Spreewald. 
Von Wilibald von Schulenburg. Jest to obszerne dzieło bardzo starannie 
opracowane. Autor 
zbierał wprost z ust ludu; są tu podania, których nie ma w żadnej innej książce. 
— 
Geschichten und Bilder aus dem wendischen Volksleben 2 tomy. — Wendische 
Wanderstudien von R. Andree. — Podobnych prac w niemieckim języku możnaby 
jeszcze 
kilkanaście wyliczyć. W naszej litera turze posiadamy dotąd tylko jedno większe 
dzieło o 
Łużyczanach, t.j. piękną pracę Bogusławskiego. Zatem jest jeszcze na tem polu 
wiele do 
zdziałania.
Zakończenie.
Nietylko ci Polacy popierają narodowe usiłowania Łużyczan, którzy o nich piszą, 
ale i ci, 
którzy należą do ich towarzystw, a mianowicie do Macierzy. O ile wiemy, byli lub 
są 
członkami tego towarzystwa następni Polacy: W. Bogusławski z Petersburga; X. 
Malinowski 
z Komornik; Stefan hr. Ciecierski; Baudouin de Courtenay w Dorpacie; L. 
Grabowski w 
Zawadach; Alfons i Melania Parczewscy, oraz Hipolit Grodziecki w Kaliszu; Alex. 
Petrow; 
Hilary Treter; Adam Węgierski; Józef Chociszewski z Poznania; Jan Karłowicz, a z 
Kowna 
na Litwie: dr. Stańkiewicz, Tadeusz Korewa, Leonard Chmielewski, Józef 
Andruszkiewicz i 
Zygmunt Rogalski. Jest jeszcze kilku Polaków, ale nie można było chwilowo 
dowiedzieć się 
o ich nazwiskach.
Zatem Kalisz dostarczył Macierzy Łużyckiej 3 członków, Kowno nawet 5, Poznań 1, 
a 
Warszawa, Lwów i Kraków ani jednego, choć są tam ludzie, którzy się zajmują 
językami 
słowiańskiemi.
Przypominamy, że roczna składka członkow Macierzy wynosi 4 mr.; w towarzystwie 
pomocy naukowej dla serbsko-łużyckiej młodzieży, oraz w towarzystwie dla 
wydawania 
książek w narzeczu dolno łużyckiem łuży-ckiem tylko po 1 marce rocznie. Za 6 
zatem marek 
rocznie można być członkiem trzech użytecznych towarzystw serbsko-łużyckich. 
Składkę 
można przesyłać choćby znaczkami pocztowemi pod adresem wzmiankowanego już X. 
Hórnika, kanonika w Budyszynie (Bautzen).
Jesteśmy wprawdzie biedni, ale tak jeszcze nie jest źle z nami, żeby cały naród 
polski nie 
mógł dostarczyć choćby 100 członków dla serbskich towarzystw. Byłaby to poważna 
liczba; 
Łużyczanie uzyskaliby dzielną pobudkę do dalszej pracy, a my złożylibyśmy dowód, 
że nie 
zapominamy o naszych pobratymcach. Nie bieda jest powodem, że nie popieramy 
Łużyczan, 
ale nasze duchowe lenistwo, obojętność o własną. przyszłość i dziwna jakaś 
bezradność.
Powinniśmy dążyć wszelkiemi siłami, aby się starać o bliższe poznanie Serbów - 
Łużyczan i o ścisłe pobratanie się z nimi. Oni są za słabi, aby się mogli oprzeć 
o własnej sile 
germańskiej nawale. Jeżeli tonie obcy człowiek, należy mu? podać rękę, tym 
więcej, jeżeli to 
nasz brat rodzony. Czyż Serbów nie usiłuje pochłonąć powódź germańska?
Właśnie w dzisiejszych czasach, kiedy grom po gromie uderza w drzewo naszej 
narodowości, trzeba popierać Słowian łużyckich, aby się uczyć od nich 
wytrwałości w 
mrówczych zabiegach dla dobra narodu. A czyż nie możemy się od nich wiele 
nauczyć? Oni 
niejako zdają się do nas mówić: „Patrzcie, Bracia Polacy: nas jest tylko 
160,000, a zostajemy 
pod dwoma rządami, mówimy dwoma narzeczami i dwie wyznajemy religie, przytem 
jesteśmy pozbawieni szlachty i wogóle nie ma między nami bogaczy; jednakże 
stoimy 
wytrwale na starosłowiańskim posterunku, który uważano za stracony. Was przecież 
Polaków 
jest 12 milionów, posiadacie dziesięciowiekową świetną przeszłość, bogatą 
literaturę, 
znakomite instytucje naukowe i społeczne — czyż więc macie powód, aby się oddać 
zwątpieniu?”
Łużyczanie mogą nam w niejednem za wzór służyć; np. wieśniacy w okolicach 
Budyszyna kupują towary tylko w serbskich składach, a jeżeli wstąpią do jakiego 
handlu, 
gdzie do nich mówią po niemiecku, zaraz odchodzą. Nasz poczciwy ludek, jak 
wiadomo, 
kupuje prawie wszystko od Żydów, choć ci są nam nietylko nieżyczliwi, ale nawet 
wrogo 
usposobieni.
Zatem i Serbowie Łużyczanie mogą być dla nas wzorem i pobudką do gorliwej pracy. 
Nie 
mogli oni dotąd wywierać na nas żadnego wpływu, gdyż ich usiłowania 
teraźniejsze, ich 
język i przeszłość są dotąd dla ogółu naszego społeczeństwa nieznaną krainą. 
Wszakżeż 
niniejsza wiadomość jest to pierwsza obszerniejsza rozprawa o Serbach dla mniej 
wykształconych Polaków, potrzebujących mianowicie zachęty i wzoru do narodowej 
pracy.
Byłoby dobrze, aby kto może, zwiedzał Łużyce, które są uposażone hojnie od 
przyrody 
niezwykłemi pięknościami. Zapewne, że są piękniejsze Włochy i Szwajcarya, ale 
tam lud 
obcy, a w Łużyczach to krew nasza, to kość z naszych kości. I w niejednym z nas 
płynie krew 
serbska, gdyż nasz Bolesław Wielki sprowadził kilkadziesiąt tysięcy osadników z 
Słowiańszczyzny nad Łabą, aby zaludnić pobrzeża Warty i Wisły.
I wdzięczność powinna nas zachęcać, aby nie zapominać o Łużyczanach, gdyż oni 
zawsze 
kochali i kochają braci Polaków. Zmorski, Lenartowicz i inni doznali tam 
serdecznej 
gościnności. Powiedźcie wy Polacy, którzyście walczyli w latach 1866 i 1870, a 
przebywaliście w saskich lazaretach, któż był dla was aniołem-pocieszycielem? 
Oto X. 
Hórnik, który w ojczystym języku głosił wam słowo Boże, i zachęcał do mężnego 
znoszenia 
przeciwności. W ostatnich latach wielu jest Polaków w okolicach Budyszyna z 
Ślązka, 
Wielkopolski a nawet z Królestwa. Jakżeż się oni cieszą, kiedy usłyszą polskie 
kazanie i 
kiedy mogą się po polsku spowiadać. W r. 1888 dnia 25 kwietnia odbył X. Hórnik 
dla 
Polaków i Czechów w Złem Komorowie (Senftenberg), które leży w pruskiej Łużycy, 
misyą. 
Słuchał spowiedzi i miał polskie kazanie o św. Józefie, patronie robotników. 
Przeszło 120 
Polaków przystąpiło do Stołu Pańskiego.
X. Hórnik jest bardzo zatrudniony, ale każdego czasu udaje się do chorych 
Polaków w 
okolicy Budyszyna, gdyż wie, jak ich cieszy pociecha religijna w ojczystym 
jezyku.
Nie sam tylko X. Hórnik pracuje dla dobra naszych rodaków. X. Jakub Buk, kanonik 
w 
Dreźnie, miewa od dawna nietylko serbskie, ale i polskie kazania, a jeździ nawet 
w tym celu 
do Lipska i Altenburga. Tak samo księża Libsz i Skala starają się o potrzeby 
duchowe 
Polaków. My nic, albo przynajmniej mało wiemy o tych usiłowaniach zacnych księży 
serbskich.
Trzeba czytać pisma łużyckie, trzeba poznać się osobiście z Serbami, aby się 
przekonać, 
jak wielkie mają dla nas współczucie, a kochaliby nas jeszcze więcej, gdybyśmy 
się więcej 
zajmowali ich dolą.
Nie posądzi nikt nas zapewne, abyśmy chcieli wciągać Serbów do pracy na korzyść 
polskości; wogóle nie może być ani mowy o polsko serbskiej polityce. Co innego 
Czesi i 
Rusini z którymi pod panowaniem austryackiem Polacy powinni nawet się łączyć i 
popierać. 
Zatem nie ma żadnej obawy, aby rząd pruski lub saski patrzały podejrzliwem okiem 
na nasze 
zabiegi o utrzymanie bratnich związków z Serbami.
Możemy się też od nich nauczyć ofiarności dla sprawy ojczystej. Wszyscy patryoci 
serbscy pracują bezpłatnie; wszystkie narodowe urzędy są tylko honorowe. Iluż to 
między 
nami jest takich, co mają czas i zasoby, aby pracować dla dobra naszej sprawy, a 
nic nie 
czynią, chyba wtedy, jeżeli dostaną, dobrą zapłatę. Niech się ci uczą od Serbów-
Łużyczan 
ofiarności i poświęcenia.
Wdowa Marya Wjelina z Triebjeńc złożyła 500 marek dla serbskiego towarzystwa 
pomocy naukowej, a kmieć Michał Łahoda ofiarował 500 marek na wybudowanie domu 
Macierzy. Niedawno jakaś Serbka złożyła 100 marek na wydanie Nowego Testamentu w 
serbskim języku. Podobnych przykładów jest więcej.
Bracia Serbowie, jeżeli was dojdą te słowa, wiedźcie, że i w polskich ziemiach 
są serca, 
które was miłują i umieją cenić wasze usilne zabiegi o wzrost i utrzymanie 
narodowości. 
Niech Bóg błogosławi Waszej zbożnej pracy na narodu roli dziedzicznej!
Szczęśliwym będę, jeżeli pobudzę choć niektórych mych rodaków do zwrócenia 
bliższej 
uwagi na Serbów-Łużyczan.
W końcu niech mi będzie wolno złożyć podziękowanie X. Kórnikowi za łaskawe 
dostarczenie źródeł do napisania niniejszego zarysu.
Na zakończenie podaję ,,Ojcze nasz” w dolno-łużyckiem narzeczu:
Wószczy nasz, kenż sy na njebju; huswjesione buzi twoje mje; przizi k nam twojo 
kralejstwo; twoja wola se stań, ako na njebju, tak teke na zemi; nasz wszyedny 
chlieb daj nam 
zinsa; wodaj nam nasze winy, ako my wodawamy naszym winikam; njewjeź nas do 
spytowanja, ale wymódż nas wot wszyknego złego. Amen.
Germanowie znaczy tyle co: Niemcy.
Narady i zebrania dawnych Słowian zwały się wiecami. Na wiecu n.p. w Kruświcy 
został poczciwy rolnik i 
kołodziej królem narodu polskiego obrany. W starodawnej Polsce takie panowały 
zwyczaje, że i chłop byle 
poczciwy, królem mógł być obrany.
„Wielkopolanin'' wychodzi w Poznaniu co dzień i kosztuje na pocztach 1 markę 
ćwierćrocznie. Jest ta 
najtańsze polskie pismo.
Bliższe szczegóły o tej walce podaje dzieło „Bolesław Chrobry" przez Szajnochę, 
i niedawno wydana cenna 
książka: „Wojny Bolesława Chrobrego z Henrykiem II pod względem geograficznym 
1002—1018 roku." 
Opracował Edmund Callier. Poznań 1888. Cena 1 m.
Powyższe liczby przytaczam z dzieł K. Estrejchera, który pierwszy zliczył 
polskie książki. Wydał on kilka 
grubych tomów pod napisem: „Bibliografia Polska", w której podaje wszystkie 
druki polskie, albo drukowane w 
Polsce i do Polski się odnoszące. Estrejcher
Wojna siedmioletnia przyczyniła się także do upadku Polski. Fryderyk II zalewał 
Polskę złą monetą, brał 
rekrutów z naszego kraju, wpadał, kiedy mu się podobało do Polski, a nikt się o 
to nie upomniał. Poznawszy król 
ten rozprzężenie a raczej brak prawie zupełny rządu w Polsce, powziął myśl 
rozbioru naszej ziemi. Państwo 
pruskie powstało głównie z krain słowiańskich, gdyż Brandenburgią, prowincyą 
Saską, Ślązk, Pomeranią 
zamieszkiwali kiedyś Słowianie.