LILIANA MICHAJŁOWA
CUDOWNA PORA NA PODROŻ


Przełożyła Hanna Karpińska






















PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY1975


Tytuł oryginału
«KORABYT»
Okładką i strony tytułowe projektowała
MARIA IHNATOWICZ
Lilyana Mihailova c/o JUSAUTOR, Sofia
PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa  r.
Wydanie pierwsze
Nakład 20 000+290 egz. Ark. wyd. 9,2. Ark. druk. 11
Papier sat. kl. V 65 g, format: 82X104/32
Oddano do składania we wrześniu 1974 r.
Podpisano do druku w marcu 1975 r.
Druk ukończono w maju 1975 r.
Zakłady Graficzne w Toruniu
Zam. 1893 — B-52
Cena zł 18.


1
Mijał już trzeci dzień, odkąd powinni byli wrócić...
Duży dom przycichł i ponieważ przygotowania do przyjazdu były długie i 
hałaśliwe, spokój, który po nich nastąpił, wypełnił pomieszczenia trwogą i niejasnym 
smutkiem.
Kyrija  Melanie stała w narożnym oknie i patrzała na plac. Nauczyła się 
odróżniać odgłos nadjeżdżających powozów i za każdym razem, gdy słyszała 
miękkie skrzypienie resorów, gorący dreszcz podnosił się od jej osłabłych nóg i 
dochodził aż pod serce. Obydwie służące wchodziły na palcach, pytały ją o coś, ale 
ona ani nie odpowiadała, ani ich nie zauważała. Za jej wąskimi plecami kobiety 
spoglądały na siebie, stały jeszcze przez chwilę i odchodziły, by robić to, co same 
uważały za stosowne.
Wyjeżdżając Stefan Gerogłu powiedział jej: „Czekaj na nas w czwartek.”
Mijał już trzeci dzień, odkąd powinni byli wrócić. Co też się działo na tym 
świecie, Boże drogi? Co się działo w Filibe ? Kyrija Melanie znów popatrzała przez 
okno. Była niedziela, kiedy indziej o tej porze powozy śpieszyły do chłodnych 
podmiejskich winnic, kołysały się nad nimi koronkowe parasolki, migotały świąteczne 
fezy z powiewającymi jedwabnymi chwastami. A teraz, o ciepłym poranku, 
zwiastującym bezwietrzny, piękny dzień, Plowdiw jeszcze spał, jakby noc się nie 
skończyła. Tylko od czasu do czasu przechodził przez plac zaptie  lub przemykał 
szczelnie zamknięty powóz. Ale ten powóz, na który czekała, wciąż nie nadjeżdżał. 
Poznałaby go z bardzo daleka — po odgłosie i po siwych koniach, które nigdy się do 
siebie nie przyzwyczaiły i ciągnęły z wykręconymi na bok szyjami, po czarnym 
kołpaku służącego Iwana, który siedzi na koźle jak car i już po nim widać, że powóz 
należy do bogatego i pewnego siebie człowieka. I niech tylko mignie biały kapelusik i 
fioletowy fez, wszystkie obawy tych trzech dni natychmiast stopnieją, jej serce 
zmięknie, gotowe kochać i przebaczyć.
Już od roku córka Stefana Gerogłu uczyła się w Bukareszcie. Było to i 
niezwykłe, i kosztowne, ale on mógł sobie na to pozwolić, a i był zbyt bogaty, aby 
miasto ośmieliło się komentować jego postępek. Łatwiej by mu było wysłać córkę na 
grecką pensję Zarifiego lub do college’u w Konstantynopolu, jak robili inni 
przedstawiciele płowdiwskiej śmietanki, ale Stefan Gerogłu kiedyś tam mieszkał i bał 
się posłać swoje jedyne dziecko do „Istambułu, tego siedliska rozpusty”.
W początkach maja, na krótko przed rozpoczęciem wakacji na pensji, gdzie się 
uczyła jego córka, przesłał do wiedeńskiej dyrekcji żeglugi pieniądze na bilet 
pierwszej klasy i polecił służącemu Iwanowi na nowo podkuć konie. Postanowił 
powitać swoją córkę na przystani w Nikopolu, aby przy okazji załatwić swoje 
handlowe sprawy w tym mieście, a także dla własnego spokoju, bo w takich pełnych 
zamętu czasach nie było bezpieczne, by młoda dziewczyna przemierzała Bułgarię z 
kimkolwiek, poza ojcem czy bratem. W swoim życiu Gerogłu objechał kawał świata, 
ale teraz po raz pierwszy przygotowania do podróży sprawiały mu radość, choć 
ukrywał ją przed wszystkimi, jak się ukrywa wstyd i winę.
„Czekaj na nas w czwartek” — takie były jego ostatnie słowa. Wypowiedział je z 
powozu, z umyślnie odwróconą głową, żeby nikt nie zobaczył jego uszczęśliwionej 
twarzy. I wtedy w dużym domu, pozbawionym obecności pochmurnego gospodarza, 
rozpoczęła się ta wesoła krzątanina, która upoiła kyriję Melanie jak cynamonowe 
wino i dodała jej smutnym oczom blasku i żywości. Najmłodsza służąca biegła na 
rynek, wracała i znowu wybiegała. Kucharka nawet nie wyglądała na podwórze, a 
Cwecie, żonie służącego Iwana, pani powierzyła najbardziej skomplikowaną część 
wszystkich przygotowań — wytarcie kurzu z drewnianych płaskorzeźb. Było ich wiele 
w domu Gerogłu. Zamawiał je każdą z osobna, u różnych mistrzów, długo po 
zbudowaniu swojego domu i im dłuższego terminu żądał snycerz, tym mu potem 
drożej płacił. O wszystko mógł się targować, ale wobec tych płaskorzeźb stawał się 
milczący i jakoś niepewny siły swoich złotych pieniędzy. Najpiękniejszy był sufit w 
okrągłym salonie.
— Co ci wyrzeźbić, czorbadżi ? — spytał majster, rodem z Samokowa.
— A to już twoja sprawa — odparł Gerogłu, przesuwając różaniec z pestek 
oliwek. — Co sam wybierzesz.
Po kilku miesiącach snycerz przyniósł słońce, ale z pszenicznymi kłosami 
zamiast promieni, spod nich wyglądały winne grona.
Z tym sufitem najwięcej kłopotów miała Cweta. Gdy przychodziła pora 
porządków, wyprężona na drabinie, dłubiąc w drewnianej koronce zakurzonym 
piórem, kipiała ze złości i obsypałaby obelgami nieznajomego majstra, gdyby nie 
czuła, że grzechem byłoby przeklinać takie ręce.
Na dworze zatrzymał się powóz. Kyrija Melanie zerwała się z czerwonego 
minderu , wydało jej się nawet, że słyszy, jak na dole dzwonek dzwoni poruszony nie 
męską ręką, a jej zabrakło sił, by wybiec na schody. Ledwie udało jej się dojść do 
otwartego okna. Powóz był obcy. Słońce podniosło się już wysoko na gorącym 
niebie, ale u podnóża wzgórz miasto milczało, wciąż tak samo bezludne i ciche, tylko 
od strony dzielnicy tureckiej złowieszczo i nieradośnie huczał bęben.
Wreszcie na placu zadrgało życie: w cieniu akacji po drugiej stronie, przed 
bramą doktora Stojkowicza, zaczęły bawić się dzieci. Kyrija Melanie oparła czoło o 
kratę i przyglądała się. Jednym z nich była Malina — najstarsza córeczka służącego 
Iwana. Kiedy dziecko się urodziło, rodzice zapragnęli nadać mu jej imię i ona, ujęta, 
zgodziła się. Zaniosła położnicy słój kałoferskiego miodu, trochę ubranek pozostałych 
po Elenie i przymocowała do niemowlęcego czepeczka cienki złoty pieniążek, który z 
zaciśniętymi ustami dał jej Gerogłu. I choć od dwudziestu lat nazywano ją Melanie, 
zawsze, gdy słyszała, jak nawołują dziewuszkę jej dawnym imieniem, odżywało w 
niej wspomnienie, zasypane, lecz żywe jak ten żar, który kiedyś jej matka 
zakopywała w popiele, aby rankiem rozniecić z niego nowy ogień.
Za jej plecami zatrzymały się kroki. Kyrija Melanie odwróciła się i po raz 
pierwszy po trzech dniach oczekiwania Cweta zobaczyła jej twarz. Była ona 
pociemniała od bezsenności i postarzała. Dopiero teraz, gdy patrzyły na siebie 
zaczerwienionymi oczami, kyrija Melanie przypomniała sobie, że także i mąż tej 
kobiety jest w oczekiwanym powozie i choć różnica między nimi rozpoczynała się od 
mokrego fartucha służącej i kończyła na srebrnych szpilkach w greckim koku pani, 
obie kobiety poczuły, że są sobie równe.
— Przyjadą, Cwetano — uśmiechnęła się bladymi ustami pani i poczuła się 
silna przez to, że ją pociesza.
— Daj Boże — odparła kobieta, ale myślała o czymś innym. — Kyrijo Melanie, 
brat Iwana mówił, żebym cię spytała, wziąłby konia z tamtej pary i pojechał do 
Karłowa zobaczyć, gdzie ten powóz utknął, co się z tym wszystkim porobiło.
Myślała, że całe cierpienie jest tylko w niej, i teraz, dzieląc je nagle z tymi na 
wpół znanymi ludźmi, kyrija Melanie nagle i twardo uwierzyła, że powóz przyjdzie, że 
to niemożliwe, by nie przyjechał, skoro tyle ludzi go oczekuje.
Dom Stefana Gerogłu był piętrowy, z dużym dziedzińcem, zamkniętym od 
zewnątrz wysokim kamiennym murem. Budując go gospodarz pragnął wznieść jeden 
z tych małych pałacyków, jakie widywał w miastach Europy, ale murarze byli tutejsi, z 
Bracigowa, i choć pilnie słuchali jego słów, to dom wznieśli na swój sposób, 
ozdabiając go tylko większą ilością balkonów i szerszymi oknami. Poza 
wewnętrznymi schodami, łączącymi parter i piętro wprost z okrągłego salonu, były 
jeszcze jedne, zewnętrzne, prowadzące z piętra na podwórze. Po nich schodziła 
teraz kyrija Melanie i ponieważ zapomniała unieść swą aksamitną suknię, zamiatała 
nią wyszorowane tłuczoną cegłą drewniane stopnie. Powietrze nad pokrytym 
kamiennymi płytami dziedzińcem drżało z upału, tylko w okrągłym cieniu 
migdałowego drzewa było nieruchome i błękitne. Stały tam wyciągnięte niskie 
zniszczone sanie, dawna zachcianka Gerogłu, w lecie służba wykorzystywała je 
zamiast ławki. Pozostawione bez zajęcia, wszystkie trzy kobiety rozsiadły się w nich 
teraz, pomiędzy nimi bielały męskie rękawy. Pełne ludzi sanie wyglądały cudacznie i 
śmiesznie w ten duszny, prawie letni dzień. Gdy gospodyni się zbliżyła, kobiety 
umilkły. Nieznajomy mężczyzna lekko zeskoczył z sań — był w wysokich butach i 
ubrany jak do podróży.
— To ty jesteś bratem Iwana? — spytała go kyrija Melanie, choć domyśliła się 
tego z rysów jego twarzy.
Człowiek przytaknął i stał ze spuszczoną głową, patrząc na gospodynię spod 
nastroszonych czarnych brwi.
— Dam ci konia.
Gniady wierzchowiec wybiegł z ciemnej głębi stajni i potknął się o światło jak o 
próg. Przyzwyczajony był do noszenia ciężkiego Gerogłu i dlatego nieznajomy lekki 
jeździec na grzbiecie rozdrażnił go. W oczach błysnęły mu złe iskry, mięśnie napięły 
się i właśnie w chwili, gdy szykował się, by go zrzucić, pański koń poczuł, że kolana 
jeźdźca stały się twarde i ścisnęły jego brzuch w nieruchomych kleszczach.
Przez cały dziedziniec, aż do bramy, kyrija Melanie szła obok konia i jeździec 
nachylał się, żeby dobrze słyszeć jej słowa:
— Kiedy przyjedziesz do Karłowa, to prosto do Christa Dełczewa, słyszysz? Na 
pewno się tam zatrzymali. Nie mów, że ja cię wysłałam... — Jej ręka leżała na 
lśniącej łopatce konia i zwierzę nerwowymi drganiami usiłowało ją zrzucić. — A jeśli 
ich spotkasz po drodze, to powiedz, że cię wysłałam na spotkanie, z dobrymi 
wiadomościami.
Pochylony nad jej pociemniałą twarzą, brat Iwana nie mógł zrozumieć, czego 
właściwie chce od niego ta kobieta i dlaczego stara się ukryć swoje cierpienie pod 
tyloma wymyślnymi słowami. Koń poczuł zapach ulicy i parsknął.
— Bracie! — zawołała Cweta. Nie zauważyli, że idzie za nimi. — 
Przygotowałam ci chleb na drogę.
Podróżny wziął niebieski węzełek i kyrija Melanie patrząc, jak go przymocowuje 
do siodła, pomyślała sobie, że właśnie teraz by było dobrze i sprawiedliwie, gdyby z 
kolei ona podała mu jakiś pieniądz. Jej ręka obmacała zakamarki pustej kieszeni, 
wysunęła się stamtąd i nie znalazłszy nic — przeżegnała i jeźdźca, i konia szerokim 
drżącym krzyżem.
Wierzchowiec wypadł przez strzelistą jak ikona bramę. Jeździec pochylił się. Z 
tyłu, spod jego pasa, zalśniła pochwa noża. Nagrzany bruk zadzwonił pod kopytami 
jak szkło.
Skrzyżowawszy ręce na aksamitnej sukni, gospodyni postała przez chwilę u 
stóp schodów, potem powoli ruszyła w stronę cienia migdałowego drzewa. Pod 
ciężkim obrąbkiem jej sukni pobłyskiwały brokatowe pantofle. Patrząc, jak się do nich 
zbliża, kucharka i mała służąca myślały sobie to samo — piękna kobieta, nie sterana 
robotą, a smutna...
— Wy już sobie idźcie — powiedziała kyrija Melanie. Teraz chciała być tylko z 
Cwetą.
Po raz pierwszy, odkąd była. panią tego domu, usiadła W saniach ze służącą. 
Dziewczynki poczuły, że dzieje się coś niezwykłego, przerwały zabawę i przybiegły 
na palcach po nagrzanych płytach dziedzińca. Choć wyrastały w jej obejściu i choć 
darowywała im wyrośnięte sukienki Eleny, kyrija Melanie nigdy dotychczas nie 
przypatrywała im się z bliska. Młodsza przestępowała z nogi na nogę i na jej śniadej 
twarzyczce wesoło świeciły błękitne rodopskie oczy Iwana. Starsza była jasnowłosa, 
czuło się w niej przyszłą subtelną urodę, która potrzebuje jedwabiu i aksamitu, by w 
pełni rozkwitnąć, a w zgrzebnym ubraniu niszczeje i więdnie.
— Malina! — zawołała do niej kyrija Melanie i dziewczynka uśmiechnęła się. — 
Malinko... — przyjemnie jej było powtarzać swoje dawne imię. — Ładne masz dzieci, 
Cweto.
— E tam — powiedziała posępnie matka, ale był to zarazem i sprzeciw, i 
potwierdzenie.
— Ładne są. Ciesz się nimi, póki masz je przy sobie.
Obie dziewczynki, przynaglone spojrzeniem matki, niechętnie się oddaliły.
— Póki masz je przy sobie — powtórzyła gospodyni — bo świat, jak tak dalej 
pójdzie, nie toczy się ku dobremu.
— Kyrijo Melanie — Cweta pochyliła się do niej i słowa, nim zostały 
wypowiedziane, wypisały się na jej szerokiej twarzy — już od dwóch dni tak sobie 
myślę: że tego powozu jeszcze nie ma, to na pewno nie przez pęknięte koło albo 
konia...
„Milcz!” — chciała zawołać gospodyni, ogarnięta bojaźliwym przekonaniem, że 
jej obawy się spełnią, jeśli ta kobieta wypowie je głośno.
— To przez tę zawieruchę, kyrijo Melanie... Brat Iwana mi powiedział. Cała 
Perusztica spalona, a w Bataku kamień na kamieniu nie został. Wciąż sobie myślę, 
że nasi dlatego nie przyjeżdżają...
Słowa tej kobiety padały wprost do serca gospodyni. Gdyby kto inny tak mówił, 
krzyknęłaby, żeby przestał, ale Cweta jedyna miała prawo to powiedzieć, bo ona też 
przez trzy noce nasłuchiwała dzwonków powozu, ona też swoimi drogami doszła do 
tej samej myśli, która od dawna męczyła i ją, kyriję Melanie.
„Głupcy...” — tylko to powiedział Gerogłu, kiedy go spytała, czemu się spalił 
warsztat szewski Kocza . Chodził wtedy ponury, nie jadał obiadów w domu i 
pozostawał do późna w tym nie znanym jej męskim świecie, który rozpoczynał się za 
kamiennymi murami dziedzińca. Nocami daleko, za górskimi szczytami, świeciła 
ognista łuna, pa bruku stukały kopyta i ponieważ dom Gerogłu stał na wysokim stoku 
wzgórza Dżambaz, z okien widać było, jak w dole, w dzielnicy tureckiej trwożnie 
miotają się światła latarń. Lecz rano, kiedy daleki blask pożarów bladł i stawał się 
niewidoczny, Plowdiw znów się budził pozornie spokojny i cichy, jakby nic w nocy się 
nie działo. Zza tiulowej firanki kyrija Melanie śledziła podwójne życie miasta i 
wyostrzonym przeczuciem matki, której dziecko jest daleko, pojmowała, że dzieje się 
coś niebezpiecznego i groźnego. Żydzi na rynku wprowadzili nowe, wysokie ceny, 
kobiety szeptały z przytulonymi do siebie głowami i serce kyriji Melanie zamierało, tak 
bardzo chciała usłyszeć choć słowo z ich szeptów. Lecz mimo to przechodziła obok 
nich dumnie, z nieruchomymi ramionami i uśmiechniętą do pozdrowień twarzą. Była 
żoną Stefana Gerogłu i biegła za nią mała służąca z dwoma koszykami.
Którejś soboty wracała z łaźni „Czifte”. Dopiero co przeszedł deszcz, ulica 
pachniała ciepłymi kamieniami i pod akacjami bielały kręgi opadłych kwiatów. Zza 
szyb sklepików skrycie goniły za nią spojrzenia, szła powoli, z wilgotnymi włosami i 
napiętą skórą, czuła się czysta i nieprzyzwoicie młoda. Nagle od Zbożowego Rynku 
zahuczał bęben, rozległy się krzyki. Zobaczyła z daleka drewniane rusztowanie i 
najpierw pomyślała, że to szkielet szopy. Wokół niej tłoczyły się tureckie dzieci, 
spoglądały na nią i cofały się, zawstydzone jej drogim ubraniem. Im dalej szła w 
tamtą stronę, tym bardziej gęstniał tłum. Do jej ramienia ciężko przyciskała się niska 
Turczynka, kryjąca urodę lub starczą brzydotę pod fałdami zielonej feredży.
— Co się dzieje? — nachyliła się kyrija Melanie. Owionął ją słodki zapach 
henny.
Turczynka nie odpowiedziała, w wąskim rozcięciu materiału jej oczy płonęły i 
trudno było dojrzeć, czy jest w nich okrucieństwo, czy smutek. Skądś powiał wiatr, 
liny na rusztowaniach zakołysały się i zwróciły ku twarzy kyriji Melanie czarne kręgi 
przygotowanych pętli.
Nie mogła wtedy krzyknąć. Zabrakło jej tchu. Krzyk rozbił się wewnątrz niej i 
pewnie do końca życia miał być obecny w jej krwi jak małe ciemne kropelki, które 
przechodząc przez serce miały wciąż od nowa i od nowa przynosić jej cierpienie.
Po stromej ulicy prowadzącej do domu wchodziła powolnymi krokami starej 
kobiety. Zamknęła się w swoim pokoju i zaraz się przebrała, bo tamte suknie wydały 
jej się na zawsze przepojone śmiertelnym zapachem henny.
Gerogłu wrócił późno. Czekała na niego w okrągłym salonie i już po jego 
krokach poznała, że pił. Stanął przed nią, w żółtym blasku świecy jego oczy patrzały 
na nią dziko i obco. Chciała mu opowiedzieć o szubienicach na Zbożowym Rynku, 
które najpierw wzięła za rusztowania szopy, spytać o tę łunę za górami, o to, co się 
dzieje w tym wielkim i zagmatwanym świecie, czemu nie przychodzi list od Eleny... 
Pytania krzyżowały się w jej głowie, tłoczyły się, ale nie śmiała do niego przemówić. 
Nie podnosząc ręki, samym tylko gwałtownym potrząśnięciem głowy mężczyzna 
strącił fez na podłogę. Nim odgadła, co zamierza, kyrija Melanie poczuła jego twarde 
ręce wokół talii. Wąsy miał wilgotne i czuć było je rakiją.
— Nie! — krzyknęła kobieta. — Proszę cię, nie...
Na szorstkim kobiercu minderu, wciskając swoją ciężką głowę w jej ramię, 
posiadł ją surowo i brutalnie, jakby nie jej chciał udowodnić swoją męską siłę. Gryząc 
koniec brązowego warkocza, kyrija Melanie płakała.
W saniach obie kobiety siedziały naprzeciwko siebie i było już niemożliwe i 
niepotrzebne, by się okłamywały.
— To przez tę zawieruchę, kyrijo Melanie — powtórzyła Cweta.
— Ja też tak myślałam — powiedziała gospodyni. — Nie mówiłam ci, żeby cię 
nie straszyć, ale myślałam. Oby tak nie było, przecież to już dość czasu przeszło. Co 
miało być, to już minęło.
— Kiedy wyjeżdżali, czorbadżi powiedział Iwanowi, żeby wziął dwie strzelby, 
wiedziałaś o tym, kyrijo? — powiedziała szeptem Cweta.
— Wiedziałam — skłamała gospodyni.
Cień migdałowego drzewa rozlał się po dziedzińcu, od szczytu wzgórza 
schodził wiatr, pełen wieczornego tchnienia stygnących skał. W czerwonym blasku 
zachodu okna domu świeciły zamknięte i martwe, jakby były oknami opuszczonej 
siedziby.
— Chodź na kolację do nas — nieśmiało zaproponowała Cweta i podniosła się. 
— Czym chata bogata.
Gospodyni opuściła swoje długie rzęsy i poszła za nią.
Izba była obszerna, ale niska. Za cienką ścianą zaczynała się stajnia i od czasu 
do czasu słychać było spokojne parskanie konia. Z ciemnego kąta, w którym stało 
łóżko, dochodził zapach słomianych poduszek. I choć ten świat służącego Iwana 
mieścił się i żył pod jej dachem, kyrija Melanie poczuła się w nim jak gość, jakby 
przemierzyła nie swój dziedziniec, lecz całe miasto, żeby do niego przyjść. Tylko 
dwie rzeczy zatrzymywały jej spojrzenie znanymi liniami: lustro i szklany wazon. 
Gerogłu nie znosił w swoim domu żadnych pęknięć ani zepsutych przedmiotów i 
pozwalał żonie rozdawać je służącym z przyjemnym uczuciem, że pozbywa się ich i 
że robi coś dobrego. Ale gdyby się dokładniej rozejrzała, gospodyni zauważyłaby, że 
nie ma giętego krzesła z podartym siedzeniem, że nie ma też lampy z koronkowym 
abażurem. Żona Iwana urządziła niską izbę zgodnie ze swoim rodopskim wyczuciem, 
zachowując tylko przedmioty potrzebne do życia i dające ciepło.
Dziewczynki były zmieszane obecnością gościa i ich ręce jak cztery ptaszki 
spoczywały na brzegu stołu.
— Wybacz mi — powiedziała przepraszającym tonem Cweta, ale gospodyni nie 
zrozumiała, co jej ma wybaczyć. Była głodna. Tłumiony przez trzy dni głód wreszcie 
przezwyciężył jej trwogę i strach. Kyrija Melanie wzięła drewnianą łyżkę i z początku 
wydawała jej się ona dziwnie lekka po używanych w domu Gerogłu łyżkach z kutego 
srebra, w których jedzenie stygło przed doniesieniem go do ust. Zupa pomidorowa 
pachniała zapomnianym aromatem kwaśnej świeżości i lata.
Po pół godzinie, kiedy na dworze Cweta myła dzieci, gospodyni usiadła na 
drewnianym łóżku i po raz pierwszy od dwudziestu lat znów oparła głowę o słomianą 
poduszkę. Przez uchylone drzwi widziała swój dom: bezludny i zamknięty, dom, nad 
którym wisi zło. I zrozumiała, że nie może więcej tam wejść, że cokolwiek sobie 
pomyśli Cweta, zostanie na tę noc w jej niskiej izbie, gdzie pachnie glinianą podłogą i 
dziećmi, gdzie, choć tak bliskie, parskanie konia nie będzie jej przeszkadzać, bo jest 
ono życiem.
Trzymając dziecko na ręku, Cweta stanęła w ramie drzwi. Była to ostatnia 
rzecz, którą kyrija Melanie widziała, zanim zakołysał nią sen. W jej zmęczonej 
pamięci obraz służącej zbladł i zlał się ze wspomnieniem ikony Bogurodzicy, 
widzianej w Monasterze Baczkowskim. „Cweto — pomyślała, że mówi głośno — jeśli 
powóz wróci, wypuścimy ofiarne gołębie. W Monasterze Baczkowskim. Obie tam 
pójdziemy.”
Służąca wyciągała już ze skrzyni najnowszą derkę, kiedy przycichła gospodyni 
raptem wstała. Za spuszczonymi powiekami zobaczyła, jak rozwścieczony ciemnymi 
oknami Gerogłu przecina dziedziniec i znajduje ją tutaj, na łóżku służących. Ją — 
tutaj.
— Idę już — powiedziała cicho. — Daj Malinkę, wezmę ją do siebie.
Żądała wiele... Dotknęła ramienia matki i ułożyła zdanie od nowa:
— Proszę cię, daj Malinkę.
Uśpione dziecko oparło czoło na jej piersiach. Ruszyła powoli i uważnie, jakby 
trzymała zapaloną świecę.
Za ciemnym oknem miasto spało. Księżyc kończył swoją drogę i długie cienie 
minaretów ciężko leżały na dachach domów. O tej porze Płowdiw wydawał się 
porzucony. Gdzieś od dzielnicy Hadżi Hasana zaszczekał pies, przestraszył się echa 
swojego głosu i umilkł. Dziewczynka podniosła się i nie otwierając oczu poprosiła o 
wodę. Kyrija Melanie nie wróciła więcej do okna, skuliła się obok dziecka i została 
tak, z dłonią spoczywającą na ciepłych oddychających pleckach.
Ledwie świtało, kiedy na dworze zastukały kopyta. Kyrija Melanie nadstawiła 
ucha, gotowa skoczyć, ale śpieszący się jeździec minął bramę ich domu.
W porannym półmroku pokój nie miał kątów i wielkie ścienne zwierciadło 
podobne było do otwartego okna. Dwadzieścia lat temu, kiedy przyszła do tego 
domu, też tam wisiało. Miała szesnaście lat i do tej pory przeglądała się tylko w 
pobielanej pokrywie garnka i później — w trójkątnym odłamku, w którym ledwie 
mieściło się jej oko i połowa brwi. Dała jej go matka. Kyrija Melanie zacisnęła 
powieki. Pozwoliła wspomnieniu oderwać ją od wszystkiego i ułagodzić jej duszę.
Było przed Wielkanocą. Umówili jej matkę na pranie do domu Rajcza i 
wieczorem, po powrocie, stara siadła w swojej zamoczonej spódnicy pod orzechem i 
zawołała ją. Lustereczko świeciło w jej ciemnej garści.
— Masz. Żebyś się widziała i żebyś się znała.
Nikt inny nie dowiedział się o lusterku — ani ojciec, ani bracia. Pozostało ono 
dla nich słodką kobiecą tajemnicą i czasami, przeglądając się, dziewczyna słyszała, 
jak cichymi krokami stara podchodzi z tyłu i jeśli się raptownie odwracała, udawało jej 
się zobaczyć jej oczy jeszcze uśmiechnięte i ogrzane jakąś radością. Tej wiosny ręce 
jej matki były czerwone: przyszło zamówienie na czerwony ozdobny galon. Pod 
szopą kotły kipiały gęstą krwawą pianą i nad całym podwórzem leżała niewidzialna 
trująca para, od której kwiaty schły, a ludzie kaszleli. Gdy przychodziła pora 
wyciągania gotowych motków, stary zaczynał głośniej krzyczeć, posyłał chłopców to 
na rynek, to po wodę, a potem naraz wszystko cichło, słychać było tylko szept ojca i 
plaskanie ufarbowanych splotów o miedzianą płytę. Ale jej tam nie puszczano. Gdy 
tylko zaglądała do szopy, w obłokach pary zaraz się pokazywała spocona twarz 
matki z przekrzywioną chustką i pozlepianymi włosami.
— A idźże stąd. Nie masz w domu nic do roboty?
Ale kiedyś dziewczyna nie odeszła natychmiast i usłyszała: niewidzialni pośród 
pary rozmawiali o niej.
— Tylko byś ją stąd goniła... — ochryple powiedział ojciec. — Przecież nie jest 
czorbadżijską córką! Nie potrzebuję w domu damulek.
— Zapamiętaj sobie, Christo — w głosie matki brzmiała złość i płacz — ja ci 
Malinki nie dam! Z chłopakami rób, co chcesz, mną i ogień możesz rozpalić, ale 
Maliny nie tykaj, słyszysz? Jedne ręce białe chcę mieć w tym domu.
I może dlatego jej dawali wieczorem chleb do rozłamywania. Matka mówiła, 
który kawałek dla kogo, a ona je podawała wyciągniętym, ufarbowanym dłoniom. 
Skulony przy niskim stole, ojciec patrzał na białe palce córki i tylko w tym momencie 
niejasno i mgliście pojmował, że żona ma rację.
Tej samej wiosny, kiedy się przewracała którejś nocy na twardym łóżku, 
dziewczyna po raz pierwszy poczuła, jak nieznany gorący dreszcz przeszedł przez jej 
ciało, dotarł do koniuszków piersi i tam pozostał. I tyle innych wiosen minęło, ale 
kyrija Melanie jeszcze pamiętała tamtą, pierwszą, jakby była ona jedyną w całym jej 
życiu. Jakby do tamtej pory biegała z bosymi piętami po wybrukowanych ulicach, ale 
nie rozglądając się, nie widząc, jak góry nad miasteczkiem liliowo ciemnieją, kiedy 
idzie deszcz; piła wodę ze studzien, ale nie czując, jak jej zęby lodowacieją i stają się 
gładkie od zimna. Miasteczko, spokojne i znajome, tej wiosny nieoczekiwanie 
zakręciło się przed jej oczyma, zaszumiało, i szła powoli, jak przez obce miasto, 
wypełniona swoją tajemnicą i niejasnym męczącym oczekiwaniem. Gdy przechodziła 
obok tureckiej kawiarni, agowie odstawiali filiżanki, patrzyli za nią i szeptali, nachyleni 
jeden do drugiego. A naokoło, pod kamiennymi ogrodzeniami, bawiły się dzieci... 
Nowe dzieci...
Tylko matka zrozumiała, co się zdarzyło z dziewczyną. Oczekiwała tego, ale w 
pierwszej chwili przestraszyła się. Potem dolała oliwy do lampki, przeżegnała się 
swoją jaskrawo czerwoną ręką i jej usta długo szeptały modlitwę.
Ale najpiękniejszy ze wszystkich był zbiór róż.
Kiedy przyszedł maj, niebo nad górami rozjaśniło się, potoczki na podwórkach 
wypełniły się opadłymi kwiatami głogu, niesionymi aż od gór, i kiedy się wsadziło rękę 
do wody, kwiaty przepływały między palcami. Pewnego ranka od przełęczy powiał 
cieplejszy wiatr, skręcił w stronę miasteczka i przeszedł nisko nad dachami, ciężki od 
aromatu. Ogrody różane rozkwitły.
— Malinko, wczoraj Alija umawiał kobiety na zbiór róż do ogrodu Szadan Agi i 
tato mu powiedział, że pójdziesz...
Do tej pory chodziła do różanych ogrodów z wesołą, hałaśliwą gromadą dzieci i 
zbiór róż nie znaczył dla niej nic poza zabawą w chowanego za kłującymi krzakami.
— I Alija jeszcze powiedział, że rano wyruszycie do dnia.
Nigdy nie wychodziła tak wcześnie z domu. Jej bracia jeszcze spali na 
werandzie i za długą poduszką ich kołpaki ciemniały, ustawione jak trzy miseczki. W 
mroku gałęzie orzecha szumiały bardziej tajemniczo niż w dzień. Z górnego końca 
miasta zaszczekał pies, ruszyły kobiece głosy i zatrzymały się przed domem 
farbiarza.
— Przeżegnaj się teraz — szepnęła jej matka, zanim, otwarła furtkę. — I 
nigdzie nie odchodź. Gdzie inne kobiety, tam i ty.
Potem, kiedy w rzadkich chwilach hojności Gerogłu darowywał jej flakoniki z 
olejkiem różanym, kyrija Melanie ostrożnie wylewała kropelkę na dłoń, pochylała się 
nad nią i na próżno szukała jasnego i radosnego tchnienia dawnego poranka 
zbieraczek róż. Ogień kotłów wyssał aromat różanych płatków, zgęścił go w ciężki 
żółty płyn, silny i drogi, ale pozbawiony życia. A tamtego ranka, kiedy kobiety weszły 
między wilgotne krzewy ogrodu Szadan Agi, róże jeszcze spały i pokryte rosą nie 
miały zapachu. Pierwszy kwiat wetknęła za ucho i później, kiedy się nachylała, by 
zrywać inne, po jej policzku wciąż spływały zimne długie krople... W dole, poniżej 
ogrodów, miasteczko już się obudziło i z najwyższego pierścienia meczetu hodża 
błogosławił dzień prawowiernych.
Pośród drzew pojawił się jeździec. Alija poznał go i ożywił się.
— Wiązanka, szybciej róbcie wiązankę! Która mu ją poda?
Taki był porządek, znała go. Widziała, jak pierwszego dnia zbioru róż, gdy 
czorbadżi przybywa do swojego ogrodu, jedna z kobiet wychodzi mu na spotkanie i z 
pokłonem podaje róże. Zbieraczki zaszeptały, zaczęły się rozglądać.
— No, która? — Alija poszedł za ich wzrokiem, podbiegł do dziewczyny i 
wyciągnął ją z szeregu.
Wtedy nie mogła zrozumieć, czemu ją wybrano. Myślała, że jako najmłodszą ze 
wszystkich.
Szadan Aga zatrzymał konia przed miedzą. Był stary, ale wobec tylu kobiecych 
oczu trzymał się prosto w siodle i jego rzadka siwa broda, przez którą widać było 
perłowe guziki koszuli, dumnie sterczała do przodu. Dziewczynka podeszła, 
wyciągnęła wiązankę i uśmiechnęła się. Turek wziął trzy wielkie róże, powąchał je, 
ale nie popatrzał na nie. Alija stał najbliżej, tylko on słyszał jego słowa:
— O Allach, wieczne jest twoje piękno, Allach.
I tak samo, nie odrywając oczu od twarzy dziewczyny, Szadan Aga położył róże 
na końskiej grzywie, sięgnął za pazuchę i wyciągnął pierwszy pieniądz, na jaki trafiły 
jego palce. Był ze złota. W poprzednie wiosny słyszała, jak zbieraczki długo 
komentowały skąpstwo Szadan Agi, i dlatego teraz złoty pieniądz i milczenie kobiet 
zmieszały ją. Miała wrażenie, że wokół niej jest jakaś tajemnica i że znają ją wszyscy 
poza nią samą.
Któregoś wieczora jej matka napełniła koszyczek czereśniami i powiedziała:
— Idź do monasteru zanieść je ciotce Rafaeli.
Siostra Rafaela była jedyną zakonnicą w rodzinie. Jeśli jest prawdą, że Bóg po 
równemu rozdzielił urodę i piękno między ludzi, to w rodzie farbiarza podział ten 
dokonany został okrutnie i ślepo. Jej bracia i siostry byli od dziecka urodziwi i 
zgrabni, szybko i łatwo zakładali rodziny; jakby tylko w suchej, skrzywionej postaci 
Rafaeli Bóg wreszcie zdecydował się zebrać całą brzydotę, przeznaczoną dla 
rodzeństwa. Ale w czarnych oczach zakonnicy świecił rozum, wyostrzony podczas 
długich samotnych nocy i mimo cierpień wciąż jasny i sprawiedliwy. W dniach trwogi, 
kiedy było im potrzebne uspokojenie lub rada, krewni śpieszyli do ciemnej celi 
Rafaeli i pochyliwszy piękne posiwiałe głowy opowiadali o swojej biedzie, a później z 
poczuciem ulgi czekali na pociechę i nadzieję. I dlatego przed kilkoma dniami, 
zobaczywszy bratową na klasztornym dziedzińcu, siostra Rafaela zamknęła książkę i 
poprowadziła przybyłą do swojej celi, nie odwracając się i nie pytając, po co przyszła.
W rogu płonęła lampka oliwna. W surowym pomieszczeniu jej światło nie miało 
się gdzie odbić, dlatego rozpierzchało się w mroku i czyniło go żółtym.
— W sprawie Malinki przyszłam, Rafaelo...
Wszyscy zaczynali w ten sposób. Wprost o sobie, o swoim cierpieniu. Nikt się 
nie pytał najpierw o nią, o jej życie, jakby ona żyła w obcym i dalekim świecie, gdzie 
— skoro nie ma mężczyzny i dzieci — nie ma i o co pytać.
— W sprawie Malinki przyszłam, Rafaelo. Dawno jej nie widziałaś. Wyrosła 
moja dziewczyna. W jedną zimę tak wybujała. I grzech matce tak mówić, ale do 
ciebie mogę. Boję się takiej urody, Rafaelo. Zeszłej niedzieli Szadan Aga dał jej cały 
złoty pieniądz. A ona dziwi się, nie rozumie, dzieciak z niej jeszcze, wszystko w niej 
śpi. Dlatego przyszłam. Innym Pan Bóg dał majątek, mnie dał jedną piękną córkę. 
Nie śpię ze strachu, Rafaelo... Żeby nie porwali tego bogactwa z moich rąk. Innego 
życia bym dla niej chciała.
Oczy matki zwęziły się. Widać w nich było uniesienie i smutek.
— Chcę ułożyć życie Malinki. Chcę ją zobaczyć w jedwabiach i chcę, żeby 
powóz stanął pod moją furtką.
— A czego potrzebujesz ode mnie? — spytała siostra Rafaela.
— Żebyś mi jej pilnowała. Do jesieni mi jej przypilnuj, żeby jaki włóczykij nie 
zbudził w niej duszy.
— A ty co postanowiłaś?
Żona farbiarza umilkła. Rozejrzała się i podparła czoło na pofarbowanych 
dłoniach.
— Matka nie może pragnąć zła. Czym chcesz, książkami, modlitwami, 
przyciągaj ją tutaj codziennie, pilnuj mi jej, a ja się będę śpieszyć. Koszulę dam na 
ikonę świętej Anny. I oliwę do lampki ci przyniosę. Jestem matką...
Zakonnica nie odpowiedziała. Na dworze ktoś podstawił kociołek pod strumień 
wody i pozwoliła czystemu miedzianemu dźwiękowi zagłuszyć ostatnie słowa kobiety.
Nabożeństwo wieczorne przed chwilą się skończyło. Dziewczynka siedziała na 
drewnianym schodku przed celą i trzymała koszyk z czereśniami na kolanach. 
Dopiero gdy podniosła głowę i pod jej długimi rzęsami zalśnił niebieskawoczarny 
blask oczu brata, siostra Rafaela poznała ją.
I po raz pierwszy stara mniszka nie spełniła swojej obietnicy wobec rodziny. 
Przygasić tę białą duszę, uczynić ją martwą dla miłości — siostra Rafaela umiała i 
wiedziała, jak to zrobić... Ale już wtedy, już tego pierwszego wieczora zrozumiała, że 
jeśli to uczyni, stanie się to najcięższym grzechem jej życia. Ze wszystkiego, o co 
prosiła matka, zrobiła tylko jedno: odkryła przed dziewczynką wielką magię liter. 
Jeden wieczór — jedna litera... Tak też one pozostały w świadomości kyriji Melanie i 
później zawsze mogła sobie przypomnieć, że kiedy uczyła się „G”, lampka oliwna 
zgasła i jej ciotka długo chodziła po innych celach szukać ognia. A w wieczór litery 
„R” na dworze padał deszcz i bracia, którzy przyszli odprowadzić ją do domu, mieli 
mokre ubrania i przynieśli miskę zupy z kurczęcia.
Któregoś popołudnia — kyrija Melanie miała je zapamiętać na zawsze — 
alfabet był już przerobiony i wtedy ciotka wyciągnęła z półki ciężką księgę w 
drewnianej oprawie i otworzyła ją. Na dworze jeszcze świeciło słońce i przez 
okratowane okienko akurat na kartę księgi padł cienki jasny kwadrat.
— Czytaj teraz...
Litery zatańczyły przed jej oczyma, posplatały się w czarne węzły.
— Czytaj.
Rzędy wreszcie się wyrównały i wiodąc po nich palcem dziewczyna powoli 
przeczytała:
— Wtedy Maria powiedziała mu: synu... — Zabrakło jej tchu, by czytać dalej. 
Podniosła ręce i przez kilka chwil trwała tak — zadziwiona, przestraszona i 
szczęśliwa.
Naprzeciwko siostra Rafaela bezdźwięcznie się śmiała.
I jeszcze jeden dzień pozostał w pamięci kyriji Melanie z tego cudownego lata w 
monasterze.
Było południe. Pod rozpiętą na żerdkach winoroślą cienkie strumyki wody 
szemrząc spływały do kamiennych koryt, z uchylonych drzwi cerkwi dochodził 
chłodny zapach marmurowych płyt i wosku. Dogoniły ją czyjeś kroki. Jasnowłosy 
chłopiec szybko przeszedł obok niej, uśmiechnął się szarymi oczyma i minął ją. 
Patrzała, jak się zatrzymał przed celą ciotki Rafaeli i pchnął drzwi. Po chwili chłopiec 
wyszedł — niósł książki zawinięte w chustkę jak chleb.
Dopiero wieczorem odważyła się spytać o niego ciotkę.
— To sierota — odparła mniszka. — Często do nas przychodzi po książki. 
Jestem pewna, że z tego chłopca wyrośnie wielki Bułgar...
Kilka lat później, kiedy zaptiowie wypełnili ulice Płowdiwu i uważnie oglądali 
wszystkich jasnowłosych mężczyn, kyrija Melanie zobaczyła przed konakiem  jego 
portret i rozpoznała go — te same szare oczy uśmiechały się do niej na dziedzińcu 
monasteru. Pod portretem była cyfra i była ona tak wielka, że z daleka zera 
przypominały kawałek łańcucha. I jeszcze raz nieznane drogi tego człowieka 
przecięły się z życiem kyriji Melanie.
Pewnego niedzielnego dnia ich powóz jechał w dół Dżumai. Stefan Gerogłu 
siedział obok niej wyprostowany i uważny, by nie przeoczyć czyjegoś pozdrowienia. 
Przed meczetem zgromadził się tłum, krzyczeli sprzedawcy fistaszków. Mimowolnie 
spojrzała w tamtą stronę: na rogu stał on, w cienkim europejskim ubraniu i z czarnymi 
włosami, przyciśniętymi fezem. Ale jego oczy były te same. Zobaczył ją. Ich 
spojrzenia spotkały się nad głowami ludzi i kyrija Melanie poczuła, że coś zadzwoniło 
w jej piersi i że będzie dzwonić zawsze, kiedykolwiek przypomni sobie tego 
człowieka. Ale wtedy niczym się nie zdradziła, że go poznała. Była to jedyna rzecz, 
którą mogła dla niego zrobić.
W tym samym czasie, kiedy dziewczyna uczyła się ostatnich liter u siostry 
Rafaeli, Christo Bojadżi  przeżył najcięższy dzień w swoim życiu. Od dawna, odkąd 
otworzył farbiarnię, w każdy poniedziałek rano terminatorzy z górnej dzielnicy 
wyładowywali w jego podwórzu worki, wypchane wełną i galonami do farbowania. 
Cudowne były te poniedziałkowe ranki, nie było od nich piękniejszych. Kiedy chłopcy 
odchodzili i Christo Bojadżi pozostawał sam, lubił przejść się po pełnym podwórzu, 
omijając worki kopnąć je, czuć ich żylastą twardość. Była to nadzieja, obietnica 
ciężkiej, lecz zawsze słodkiej pracy. Ale od roku zamówienia były coraz rzadsze... 
Zamiast z radością, teraz majster oczekiwał poniedziałkowych poranków ze 
strachem. Pośrodku pustego podwórza przyniesione worki wydawały mu się 
podobne do dwóch czy trzech chorych owiec, pozostałych za przechodzącym 
stadem. Jego synowie byli za młodzi, by go zrozumieć. Żona biegała od świtu do 
żniw i koło przycichłego domu farbiarz polewał ogród, rąbał drwa, żeby wyładować 
swoją siłę, i wreszcie, wycieńczony, narzucał płaszcz i ruszał w stronę zajazdu 
Dacza.
Stamtąd nadeszło do miasteczka nieszczęście — z przełęczy, którą w dzień i w 
noc toczyły się mocne naddunajekie wozy, po brzegi wyładowane żółtymi 
cudzoziemskimi skrzyniami. Odkąd się pojawiły, folusze w dolinie zamilkły jeden po 
drugim i pozostał tylko szum rzeki, samotny i złowieszczy. Jedynie zajazd Dacza był 
pełen życia, od rana przesiadywali tu niedawni godni majstrowie, skrzyżowawszy na 
piersiach swoje złote ręce. Gdy któraś z karawan zatrzymywała się przy studni, 
mężczyźni wyskakiwali na dwór i przestraszeni ich wzrokiem naddunajscy woźnice 
pozostawiali prowadzenie rozmowy najstarszemu spośród siebie.
— Skąd tak jedziecie?
— Z przystani w Nikopolu, czorbadżi.
— Niech diabli wezmą i was, i te wasze wozy.
Stary przewodnik nie odpowiadał. Niejeden raz słyszał te przekleństwa w 
trakcie długiej drogi karawany, rozumiał ich gorzki sens i milczał.
— Oni nie są winni — odzywał się Christo Bojadżi. — To świat jest taki... — 
Drażniła go ta napastliwość rzemieślników i upór, by właśnie tutaj, w ogródku Dacza 
szukać winowajcy swoich nieszczęść. A bieda przychodziła z daleka, spoza mórz i 
gór, i farbiarz bystrym rozumem ogarniał ją w pełni, choć brakowało mu słów, by ją 
wyjaśnić.
Wieczorem dzieci zastawały go siedzącego z pochyloną głową pod orzechem i 
myślały, że ojciec odpoczywa. Jednego najbardziej się bał... Pierwszego 
poniedziałku, kiedy nie będzie potrzeby rozpalać ognia pod kotłami. A kiedy ten dzień 
nadszedł, Christo Bojadżi z zaskoczeniem odkrył, że jego serce od dawna było 
gotowe na powitanie końca. Pod wieczór zawołał żonę pod orzech. Nigdy nie chciał 
od niej rady, ale teraz podjęte postanowienie boleśnie raniło jego dumę i przed 
przekształceniem go w swój los Christo Bojadżi chciał przynajmniej raz powiedzieć o 
nim komuś bliskiemu. Naumyślnie mówił brutalnie, aby ukryć wzruszenie:
— Jak nie ma, to nie ma. Dobre czasy się skończyły. Nie mnie jednemu na to 
przyszło. Cały świat się zmienił. — Umilkł, nie chciało mu się palić, ale wyciągnął 
woreczek z tytoniem, trzasnął krzesiwem i w jego garści zamigotały zielone iskry. — 
Musisz wiedzieć, kobieto, żem już postanowił. Worek na plecy i pójdę po wsiach.
Zwrócony ku żonie, Christo Bojadżi śledził jej twarz, aby ujrzeć w niej rozmiary 
swojego upadku. Ze wszystkich słów na świecie tylko jedno mogło teraz zranić jego 
duszę i ostatecznie go dobić. Żona powiedziała właśnie to słowo:
— Jak Osman?
Osman... Jak ten Cygan, który jeździł na mule po górskich przysiółkach i 
ochryple nawołując zbierał z domów wełnę i samodział do farbowania. Przychodził 
także i do niego prosić o farbę i Christo Bojadżi nigdy nie odsyłał go z pustym 
dzbankiem.
Było to najpierw jednym z żartów w zajeździe Dacza. Farbiarze mieli tam swój 
stolik, wielu z nich spotkał ten sam los, i kiedy trochę popili, w ich oczach zapalała się 
mroczna wesołość. Pierwszy tak zażartował stary majster Penio, który dał fach 
połowie majstrów w mieście:
— No i do czego to doszło? Nic, tylko trzasnąć okiennicami, przepasać się 
workiem i odebrać chleb Osmanowi.
Śmieli się wtedy, ale słowa starca zapadły w umysł Christa Bojadżi. W ciągu 
długich nocy szyderstwo i drwina opadły z nich i teraz stały się one wyjściem i 
ratunkiem.
— O Boże, jak Osman? — zapłakała żona, zasłaniając usta dłonią.
Miał ochotę ją uderzyć, ale nie czuł siły w ręce.
— Ale nic z tego! — Żona wyprostowała się i jej oczy zabłysły w ciemności. — 
Czy pomyślałeś przynajmniej o dzieciach?
— A dla kogóż to chcę robić?
— A o Malinie?
Myślał przedtem o chlebie i o swoim wstydzie i nagle poczuł, że od tej chwili 
silniejsza w sporze będzie żona, broniąca skomplikowanych i niepojętych dla jego 
męskiego rozumu rzeczy.
— Co o Malinie?
— Zapomniałeś, że idzie jesień? Swatowie zapukają do drzwi i co im powiem? 
Nie ma jej ojca, poszedł zbierać wełnę i samodział we wsi Cztery Domy na Krzyż.
Żona wyczuła jego nastrój i mówiła już łagodnie:
— Posłuchaj mnie, Christo, nie sprowadzaj nieszczęścia na dziecko. Córka 
majstra to jedno, a córka Osmana to co innego. Z domu majstra tylko godny człowiek 
może wyprowadzić synową.
Farbiarz milczał.
— A piękne dziecko mamy, Christo... Chcę dla niej najlepszego losu. Niech 
przyniosą dziewięć zaręczynowych bukietów, a ja wybiorę dziesiąty. Żeby był 
zawiązany jedwabną nitką, a na nitce dukat. Innego życia chcę dla niej, a nie... — 
powiedziałaby „takiego jak moje”, ale powstrzymała się: — nie żeby mordowała się 
na cudzych polach z sierpem w ręce.
— To mów, kobieto, co mam począć? — Mężczyzna podniósł się. Jego 
przeżarte farbą dłonie były niewidoczne w mroku i tylko ruch białych rękawów 
wskazywał, że majster raz za razem, szybko kreśli na piersiach znak krzyża.
— Masz kłamać! Do jesieni masz być dalej majstrem Christem Bojadżi, a potem 
zobaczymy. — Kobieta zaczęła szeptać, pochyliwszy twarz ku jego kłującemu 
obliczu: — Możemy się wszyscy kłaść głodni, ale chcę, żebyś idąc do zajazdu Dacza 
pobrzękiwał pieniędzmi w kieszeni.
— Pieniędzmi... Skąd je wziąć?
— Umyśliłam sobie zamówić dla Maliny kilim w Pirdopie, ale na co jej on? I tak 
by się wytarł i zadeptał...
Na zewnątrz, za wysokim murem miasto spało. Potem zaskrzypiały spóźnione 
wozy, brzęknęła pusta blaszanka po smole. Ktoś ze śpiewnym naddunajskim 
akcentem pytał nocnego stróża o zajazd.
Stefan Gerogłu przyjeżdżał i przedtem do tego miasta, ale może dlatego, że 
wypadało to zawsze w lecie, pozostało mu wspomnienie zielonych orzechów, 
wyglądających zza ogrodzeń, i różowego przejrzystego powietrza, które po 
płowdiwskiej duchocie wypełniało jego piersi rześką lekkością. W deszczowy 
listopadowy dzień miasto wydawało się brzydkie, bez żywej zieleni drzew ulice 
rozciągały się we mgle martwe i puste.
Bolała go głowa. Już kiedy wyjeżdżał z Płowdiwu, Gerogłu poczuł, że stara 
blizna za uchem cierpnie i zaczyna pulsować. Była ona pamiątką po pijackiej bijatyce 
w jego dawnej młodości i niby wszystko lekko przeszło, ale kość pozostała 
wklęśnięta i z latami nabrała przykrej zdolności przeczuwania najmniejszego nawet 
deszczu. Myślał, że podróż go rozerwie, ale równomierne stukanie kropel o dach 
powozu jeszcze bardziej wzmogło ból głowy. Nie wyjeżdżałby w taki dzień, lecz 
zamówienie było duże, pierwsze zamówienie z austriackiej firmy „Gisella”, i Stefan 
Gerogłu chciał osobiście zająć się kupnem olejku różanego.
— Gdzie się zatrzymać, efendi? — odwrócił się stangret.
— Przed apteką — powiedział Gerogłu. Ból za uchem zrobił się nie do 
wytrzymania.
Z drzwi apteki wyszło dwoje dzieci. Starsze, dziewczynka, miało zarzucony na 
głowę brązowy szal. Gerogłu przelotnie spojrzał poprzez deszcz na jej twarz, potem 
przyjrzał się jej lepiej i zastygł tak — z opuszczoną z powozu nogą. W swoim 
trzydziestopięcioletnim życiu widział Greczynki o cienkich ateńskich nosach i ciężkich 
kokach, odchylających ich wyprężone szyję, zasmakował i nieczystej radości 
istambulskiego Kömürcü-sokaku , obejmował Lewantynki o czarnych migdałowych 
oczach... Ale takiej urody Stefan Gerogłu jeszcze nie widział. Była ona prosta i 
przejrzysta jak łyżka miodu i tak samo niemożliwością było dodać lub odjąć cokolwiek 
jej słodyczy. Niech jej tylko dotknie męska ręka, a rozkwitnie, wybuchnie jak te róże, 
które zbierają między płatkami po całej garści rosy.
— Czyja jest ta dziewczyna, efendi? — spytał natychmiast Gerogłu, ale 
aptekarz był głuchawy, domyślał się słów raczej po ruchach warg i teraz krzaczaste 
czarne wąsy kupca przeszkadzały mu. — Czyja jest ta dziewczyna? — spytał 
głośniej Gerogłu i rozejrzał się.
— Ta, co wyszła? To córka majstra Christa Bojadżi. Jej ojciec coś podobno 
choruje i przyszła z bratem po lekarstwo. A co dać tobie, efendi?
— Nic. Posiedzę, póki nie minie deszcz — powiedział Gerogłu. Głowa już go nie 
bolała.
Kupowanie olejku różanego przedłużało się. Płowdiwczanin chytrze się 
targował, zmieniał ceny, ale tym razem chciał zyskać nie na pieniądzach, lecz na 
czasie. Ludzie przyzwyczaili się widywać go na ulicach miasteczka, napatrzyli się na 
jego kosztowne ubranie i zapomnieli o nim. A kobietom w domu Hadżi  Radewa, 
gdzie się zatrzymał, Gerogłu porozdawał jedwabne chustki z długimi frędzlami i tak 
zapobiegł nieprzyjemnościom związanym z jego przedłużającym się pobytem. 
Samemu gospodarzowi podarował coś innego — ciche wieczorne godziny rozmów o 
polityce, kiedy pozwalał mu napawać się własną wymownością. Starzec lokował się 
wygodnie na minderze, polecał najstarszej synowej przygotować kawę i zaczynał, 
zadowolony, że ma go kto słuchać.
— Ku złemu idzie ten świat, Stefanie-efendi. W Jerozolimie byłem, w Rumunii 
też... — Hadżija grzał sobie ręce nad żelaznym piecykiem, zginał po nazwie każdego 
miasta jeden palec, aż wreszcie nad czerwonym żarem pozostawały tylko dwie 
zaciśnięte pięści. — Robaki paskudne wlazły w nasze drzewo. Mieszkałem przecież 
w Istambule, tom widział, że nie ma już dawnej sułtańskiej władzy. Każdy tylko 
patrzy, jak się wzbogacić. Więzienia niby pełne, a na ulicach aż się roi od 
złoczyńców. A popatrz choćby tutaj: Turek, Bułgar, wszystko jedno, każdy myśli tylko 
o sobie. A o państwie, pytam, o państwie kto pomyśli? Bo jak się ono zawali, to co 
będzie wtedy z nami?
Ale gość nie mógł zrozumieć strachu starego czorbadżiji. Myślał o czymś innym.
W tym ludnym domu największy szacunek okazywał Gerogłu babce Hadżijce. Z 
powodu reumatyzmu, a głównie z chytrości babka przeniosła się z piętra na parter, 
do pokoiku z wąskim, wychodzącym na bramę okienkiem. Widać było z niego całe 
podwórze: kto wychodzi, czy przypadkiem czegoś nie wynosi? Kiedy wraca i czy nie 
ma czegoś ze sobą? Najbardziej trzeba było pilnować nowej synowej. Inni synowie 
posłuchali jej, tylko najmłodszy złakomił się na urodę i podczas jego wesela Hadżijka 
skłamała, że jest chora, żeby nie musieć patrzeć na tę hańbę — jak córka cyrulika 
wchodzi przez ich czorbadżijską bramę z węzełkiem za cały posag.
Kiedy nowa synowa wychodziła za bramę, Hadżijka kurczyła się przy oknie, 
wypatrywała, czy nie ma w jej ręku jabłka i czy nie schowała w fartuchu orzechów dla 
tego głodnego cyrulickiego domu. Inna praca zmęczyłaby ją, ale to była ważna rzecz, 
w której służba nie mogła jej wyręczyć, i starucha spędzała całe dni skulona za 
mętną szybą, przekonana, że broni majątku domu Hadżi Radewów. I od dawna jej 
serce wystygło, jakby nigdy nie leżały pod nim dzieci, przycichło w jej wyschniętych 
piersiach, dając tylko tyle krwi, ile potrzeba, by nienawidzić. Na podwórzu skrzypiały 
wozy, ludzie śpieszyli do swoich spraw, a z mrocznego pokoju Hadżijka śledziła całe 
ich życie i jedyną jej siłę i środek zemsty stanowiła pętla. Była to brudna biała chusta, 
przytrzymująca kiedyś szczęki zmarłego i związana od tamtej pory w pętlę. Kupiła ją 
od wróżki Hanife w deszczowy wieczór, przy tylnej furtce podwórza. „Czary ci daję, 
Hadżijko, gorsze od kuli. Popatrzysz na kogoś przez taką pętlę...” — i Cyganka 
zrobiła ostry ruch ręką, jakby odcinała głowę.
Pętla leżała stale pod poduszką. Przed jej wyciągnięciem Hadżijka ożywiała się, 
drobnym krokiem biegała po pustym pokoju, szeptała coś i wreszcie, odwróciwszy 
się kanciastymi plecami do ikon, wyciągała brudną chustkę powoli i ostrożnie, jakby 
wyciągała karabin. Potem przysuwała się do okna, gotowa skazać na śmierć i 
przekląć. Gdyby ktoś w tej chwili popatrzył z zewnątrz, zobaczyłby za szybą dwoje 
strasznych oczu, świecących w cieniu złachmanionej pętli. Miała ją od dawna, ale 
przypomniała sobie o niej tego lata, podczas żniw. Jej syn, ten najmłodszy, przywoził 
snopy i przez okno zauważyła, że zawsze wraca z pola z wsuniętym za ucho 
kwiatem dzikiego laku. Te kwiaty rosły koło Kazałyszkiego Źródła i pewnie mordował 
woły, prowadząc je wciąż tamtą okólną drogą. Córka cyrulika wychodziła mu 
naprzeciw, potem znikali gdzieś w pokojach, ginęli, a kiedy wracali znów na 
podwórze, lak był już wsunięty w jej włosy, tuż przy różowym policzku. Córka cyrulika 
stąpała powoli i przytrzymywała swój ciężki brzuch, jakby miała schowany pod 
fartuchem bochen chleba. Wtedy Hadżijka przypomniała sobie o pętli wróżki Hanife. 
Rozpostarła ją uważnie, chciała uchwycić głowę synowej i starała się, by nie zsunęła 
się niżej, bo mimo wszystko tam dojrzewało nasienie krwi Hadżi Radewów.
Gościa z Płowdiwu oceniła na swój sposób: ubranie ma drogie, więc jest 
bogaty, ale nie jest zbyt mądry, skoro w takim ubraniu wybrał się w drogę. Kiedy 
Gerogłu przysłał jej przez służącą torebkę mielonej kawy i rodzynki, Hadżijka przyjęła 
prezenty nie dziękując i nie dziwiąc się. Domyśliła się — ten człowiek będzie czegoś 
od niej chciał.
Kupiec przyszedł któregoś popołudnia, usiadł niewygodnie na stołku i oparłszy 
ręce o rozwarte kolana, zakręcił swój różaniec z pestek oliwek. Stara obserwowała 
go spod brwi i napotkawszy spojrzenie jego niespokojnych oczu całkiem wyraźnie 
zrozumiała — ten człowiek będzie chciał czegoś wielkiego...
— Obcym człowiekiem jestem w waszym mieście, babko Hadżijko, gościem.
Nie to było ważne. Nie na taką rozmowę przyszedł tutaj płowdiwczanin.
— A sam mam dom jak pałac: Na wzgórzu Dżambaz. Byłaś kiedy w Płowdiwie?
Stara nie odpowiedziała.
— Piękny jest mój dom, ale pusty.
Hadżijka pochyliła się do przodu.
— Dlatego przyszedłem do ciebie... Czy znasz dziewczynę majstra Christa 
Bojadżi?
Ręce starej zadrżały. Jej oczy prześliznęły się po siwiejących skroniach kupca i 
pozostały w zmarszczkach wokół ust. „Przecie córka farbiarza to przy nim dziecko!” 
— pomyślała Hadżijka, ale nie zmieszała się. Długie życie w domu Hadżi Radewa od 
dawna zapoznało ją ze wszystkimi cudami, jakie robią pieniądze.
— Dobrze — powiedziała szeptem. — Zrobimy, jak chcesz.
W żelaznym piecyku żar dogasał i na suficie nad ich głowami drżały cienie. W 
ich jasnej grze belki wydawały się rzeźbione i piękne, choć cieśla zaledwie ponacinał 
ich brzegi co piędź pojedynczymi uderzeniami — po to tylko, żeby się pobawić 
toporkiem.
Zanim jeszcze Hadżijka przekroczyła próg domu Christa, przez miasto poszła 
plotka. Wypuściła ją ona sama, by przetarła jej drogę, bo mając czas na 
przemyślenie wszystkiego farbiarz i jego żona nigdy by jej nie powiedzieli — nie. 
Usłyszawszy ją majstrowa poczuła, że cała krew jej spływa do serca, pobiegła 
bocznymi przejściami i zanim wpadła na swoje podwórze, rozpłakała się. Kilkakrotnie 
widziała kupca z daleka, wydał jej się wyniszczony chorobami i niemłody, i w tych 
łzach matka skąpała i odmłodziła jego obraz, nim go wpuściła do swego serca.
W tym samym czasie pijani Turcy zabili syna majstra Penia. Zaczepili jego 
siostrę i sklepikarze z rynku opowiadali, że chłopiec skądś wybiegł, niósł kociołek z 
farbą i chlusnął go jednemu na szarawary. Zabójstwa dokonano w niedzielę, po 
wyjściu z cerkwi. Gromada Turków dogoniła syna majstra Penia, na minutę go 
otoczyła i gdy się rozproszyła, chłopiec chwiał się z wbitym w plecy nożem i 
chwyciwszy jego sterczący z przodu koniec przeszedł tak jeszcze dziesięć kroków z 
przerażonymi, nierozumiejącymi oczyma.
Wobec tej strasznej śmierci wydarzenia w domu farbiarza straciły swoją 
poprzednią kuszącą nowość, zbladły. Wesele minęło szybko i bez hałasu. Majster 
Penio dał mu fach i Christo Bojadżi nie pozwolił, by w jego domu śmiała się muzyka, 
gdy o ulicę, w podwórzu majstra Penia, płacze matka. Stefan Gerogłu pierwszy się z 
tym zgodził i potem do końca życia Christo Bojadżi błędnie uważał swojego zięcia za 
litościwego. Niewiele ludzi widziało, jak przed domem Christa Bojadżi zatrzymał się 
powóz. Czarny, z ozdobnymi mosiężnymi stopniami i okrągłym okienkiem z tyłu na 
składanym dachu. Przez to okienko, klęcząc obok Gerogłu, dziewczyna, wciąż 
jeszcze jak we śnie, ostatni raz zobaczyła otwartą bramę i przed nią ojca z pochyloną 
białą głową, matkę — w świątecznym niebieskim fartuchu, i braci — ustawionych 
jeden przy drugim jak trzy dąbki. Wybrukowana jezdnia potoczyła się do tyłu. 
Dziewczyna chciała machnąć ręką na pożegnanie, zawołać do nich, ale nie miała 
głosu, wciąż jak w złym śnie, kiedy człowiek pada i wie, że powinien krzyknąć, aby 
się uratować, ale nie ma sił tego zrobić.
Ostatnie domy miasta znikły za zakrętem. Brukowana jezdnia się skończyła i 
pod kołami powozu zapluskało błoto. Gdzieś na zewnątrz, za spuszczonym dachem, 
stangret głucho pokasływał i ochrypłym głosem poganiał konie. Właśnie w tym 
momencie dziewczyna poczuła obejmujące ją nieznajome twarde ręce. Okienko 
zakręciło się, odskoczyło do góry i nie widać już w nim było nic poza niebem...
O tej samej porze siostra Rafaela zakończyła południowe modlitwy i wstała. Nie 
pozwoliła na oszklenie swojego okna i w odróżnieniu od pozostałych cel, gdzie zimno 
było mokre i pachnące pleśnią, w jej celi było ono mroźnie czyste i żywe. Lodowate 
powietrze, jednakowe wewnątrz i na zewnątrz, jakby ją łączyło z całą przycichła 
przyrodą, z całym zabronionym życiem poza murami monasteru, nawet z samym 
niebem, prawdziwsze i doskonalsze od każdej ludzkiej modlitwy.
I jeszcze wiele innych rzeczy działo się o tej samej porze.
W nagle opustoszałym domu Christo Bojadżi siedział przy ognisku, ścisnąwszy 
głowę w przeżartych farbą rękach. Jego trzej synowie jedli rodzynki, przyniesione na 
wesele, i tylko najstarszy od czasu do czasu spoglądał na ojca.
W aptece przy placu głuchy aptekarz przyrządzał maść na oparzenia.
Za mętną szybą babka Hadżijka czyhała z pętlą w ręce.
A w ciemnym powozie, z rozpuszczonym warkoczem i obnażonymi małymi 
piersiami, córka Christa Bojadżi płakała.
Do Płowdiwu przyjechali późno. Deszcz zmienił się w mokry śnieg, który zbierał 
się na dachu i przy ostrych zakrętach zsuwał się po napiętej skórze.
— Słuchaj — Gerogłu znalazł w mroku jej zimną dłoń i wpuścił w nią monetę. — 
Kiedy wejdziemy do domu, masz dać to służącej, rozumiesz? Taki jest porządek.
Powóz zatrzymał się. Na zewnątrz zaszeptały głosy, pytały o coś, potem 
skrzypnęły zasuwy. Córka Christa Bojadżi pozwoliła się poprowadzić po kręconych 
schodach, zdjąć z siebie szal i dała sobie polać ręce przyjemnie ciepłą wodą. Stara 
służąca robiła to wszystko lekko pochylona, chodząc na palcach — odkryła, że dzięki 
temu kroki jej stają się niemal bezszelestne. Jutro miała opowiadać o nowinie po 
całej ulicy i teraz oglądała młodą panią swoimi szybkimi oczyma, na próżno szukając 
w jej składnej postaci czegoś brzydkiego czy rażącego. Najmniej ją zdziwiła 
niedojrzałość młodej dziewczyny. Służąca od dawna pracowała w domu na wzgórzu 
Dżambaz i zaskoczyłoby ją raczej, gdyby jej pan przywiózł kobietę odpowiedniejszą 
dla niego wiekiem. Sprytny jest Gerogłu. Na co mu jakaś damulka z Filibe, z tych, co 
stale przesiadują przy oknie, opychają się najsłodszymi konfiturami i rodzą 
krzywonogie dzieci? Czym jest ich wymalowana uroda wobec tego domowego 
chleba?
— Plikseno — głos Gerogłu wyrwał ją z zamyślenia — czy pokój gotowy? — 
pomilczał chwilę i dodał jakoś uroczyście: — Pokój kyriji Melanie...
Córka Christa Bojadżi pochyliła się i wpuściła pieniądz w mokrą dłoń służącej. 
Ukłony starej kobiety zmieszały ją. Nad jej pochylonymi plecami szukała wzrokiem 
rady Gerogłu, ale ten udawał, że nic nie zauważa, a pod jego czarnymi wąsami drżał 
uśmiech. Służąca wyszła cofając się. Przyswoiła sobie kunsztowną umiejętność 
płowdiwskich służących otwierania drzwi po omacku, ręką wykręconą do tyłu. Córka 
farbiarza rozejrzała się. Na początku dostrzegła lustro. W świetle podwójnej lampy 
naftowej odbijała się w nim od stóp do głów. I dopiero teraz, patrząc na siebie, 
zrozumiała, czemu matka oszczędzała jej ręce, czemu Szadan Aga dał jej złotego 
dukata, a kobiety nic na to nie powiedziały.
Była piękna...
Teraz, po tylu latach, lustro też tam stało. Odkryło ono pierwszą zmarszczkę na 
jej twarzy, pierwszy siwy włos — jakby cała jej młodość wypłynęła przez nie jak 
ciepłe powietrze przez otwarte na zimno drzwi.
Kyrija Melanie ocknęła się z półdrzemki. Skulona obok niej córeczka służącego 
Iwana jeszcze spała.
Na dole ktoś gwałtownie bił pięścią w bramę.


2
Dwie twarze.ma jesień w Filibe. Gdy przyjdą ciężkie deszcze, wybrukowanymi 
ulicami wzgórz Dżambaz, Taksim i Nebet ruszają potoki, pierwszego dnia niosą 
opadłe liście i kolorowe ścinki z podwórza krawcowej Marioli Lazari, a potem, już 
oczyszczone, spływają na dół, wesołe i przeźroczyste. Wilgoć ożywia kolory 
wysokich domów, każe niebieskiemu jeszcze bardziej niebieszczeć, malowane wokół 
okien kwiaty rozkwitają, zwróciwszy płatki ku deszczowi. Błoto tu nie dociera. Błoto 
jest w dole, w Karszijaku i dzielnicy Hadżi Hasana, i jest tak głębokie i rzadkie, że kto 
puści w nie toporek — zdarza się, że go odnajduje aż na wiosnę. Dlatego gdy od 
Hisar Kapiji ruszają potoki, woźnice z dzielnicy Hadżi Hasana wznoszą przeciwko 
nim tamy, starają się zmienić ich bieg, ale wzgórze jest strome, woda leci z wielką 
siłą i niszczy wszystko. Ceglane domy nasiąkają wodą, wilgoć wychodzi na ich 
ściany w brunatnych plamach, a w porach chleba zbiera się w ciągu nocy zielona, 
kwaśna pleśń. Wszystko to jeszcze da się wytrzymać, jakoś się żyje, ale gdy konie 
zaczynają nocami kaszleć w mokrych stajniach i zatrzymywać się pośrodku drogi z 
chorymi, załzawionymi oczyma, woźnice szaleją — przeklinają wzgórze każdy w 
swoim języku, przeklinają Filibe i człowieka, który założył tu miasto. Przysięgają 
opuścić je, przenieść się na równinę do takiego miasta jak Tatar Pazardżik  czy Eski 
Zagra , ale gdy ustają deszcze, zapominają o swoich słowach, bo piękne jest 
wiosną to przeklęte Filibe i mądry był człowiek, który założył tu miasto.
Jesienią na górze, w wysokich domach, zaczyna się pora pieczonych 
kasztanów i galeryjek — tych wścibskich pokoi-balkonów, które wiszą nad ulicami jak 
latarnie i trojgiem okien śledzą ich życie. Ile z nich wypłynęło jadu, ile udaremniły one 
wesel i zamiarów — nie wie nikt, nikt nie miał odwagi tego podliczyć. Turecki sędzia 
niech sądzi tam w dole, a na wzgórzach Dżambaz, Taksim i Nebet galeryjki są 
prawem i sędzią. A i sędzia niech nie gada za wiele, bo ten jasnowłosy chłopiec, 
którego kazał sobie sprowadzić ze Stanimaki , nie jest tylko po to, by mu podawać 
ogień do fajki...
W tę daleką, zapomnianą jesień galeryjki nie przyjęły kyriji Melanie. Miały one 
swoje plany co do ożenku Gerogłu, a kupiec wywiódł je w pole. I, co było najbardziej 
niewybaczalne, poniżył je. Sprowadził urodę z daleka, a czyż nie było urody wokół 
niego, subtelnej i białej urody, wykończonej umiejętnymi rękami Marioli Lazari?
Swoją zemstę obrażone kyrije obmyślały powoli i długo. Zbierały się najczęściej 
u Kateriny Slavidi — jej okna wychodziły na bramę domu Stefana Gerogłu i z tej 
bliskości rozmowy nabierały szczególnej pikanterii i życia.
Nie żeby Stefan Gerogłu nie wiedział, jaki jest obyczaj, nie zaprosił kyriji do 
swojego domu po prostu ze strachu. Częstowanie konfiturami, rozmowy przy kawie 
— była to subtelna grecka umiejętność, według niej oceniano wiedzę i wartość 
kobiety, a on bał się, że córka Christa Bojadżi zrobi jakiś błąd i że potem ani jej 
młodość, ani uroda nie będą mogły złagodzić trującego wyroku dam.
Pierwszą, która weszła do domu Gerogłu, była krawcowa Mariola Lazari.
Zawsze wiele było krawcowych w Płowdiwie i więcej ich jeszcze będzie, ale 
taka jak Mariola Lazari nie powtórzy się. Nie powtórzy się, bo rzadko spotykają się 
razem kunszt zawodowy i spryt, ale tak odmierzone, że sobie nie przeszkadzają i nie 
wyniszczają się nawzajem. A w dodatku krawcowa ze wzgórza Dżambaz opanowała 
jeszcze jedną sztukę, która jest potrzebna w krawieckim fachu jak nożyce i igły i bez 
której nawet najpiękniejsza suknia nic nie jest warta. Mariola Lazari umiała mówić. 
Przymiarki u niej stały się dla kyriji radością i kontaktem z tajemnicami Filibe. Skąd 
krawcowa dowiadywała się o nich, jak plotki docierały najpierw do jej ucha, tego nikt 
nie wiedział, i dopiero dwadzieścia lat później, szyjąc sobie u niej płaszcz z 
pelerynką, nauczycielka z pensji dla panien pierwsza odkryła, że Mariola Lazari 
zmyśla. Zmyśla w dziwny i błogi sposób, jakby zwijała kłębuszek, i tylko maleńka 
prawda pozostaje w środku jak kwadratowe deseczki, na które zwijano wówczas 
wełnę. Ale krawcowa ze wzgórza Dżambaz rzeczywiście pracowała dobrze. Gdy 
dotykała nowego materiału, w jej ogromnym otyłym ciele napinała się sprężyna, 
krótkie palce miękkimi szybkimi ruchami budziły nitki tkaniny. Moda przychodziła do 
Płowdiwu powoli, ze zbawiennym opóźnieniem, które pozwalało Marioli Lazari 
rozejrzeć się, zbadać zachłannym okiem suknie pań konsulowych i powitać nowe 
kroje spokojnie, z pogardliwą fałdą pod podbródkiem. Mówiono, że fachu uczyła się 
w Bukareszcie. Prawda była inna i rozpoczynała się ona w miasteczku Czirpan, ale 
krawcowa na czas wyczuła korzyści płynące z tej plotki, nawet nauczyła się kilku 
rumuńskich słów, i potem już nikt nie wątpił w bukareszteńskie pochodzenie jej 
kunsztu. Największą tajemnicą krawcowej były lustra. Dwa, na pozór całkiem 
jednakowe, ale wybrane już w chwili kupna w ten sposób, że jedno wydłużało figurę, 
a drugie czyniło ją niższą i tęższą. Tę tajemnicę znała tylko ona sama i w dobrze 
ogrzanym zimą, a chłodnym latem salonie, kierowane jej uprzejmą dłonią, nigdy nie 
odkrywając złudzenia, grubsze damy zawsze trafiały przed pierwsze lustro, a chude, 
które orzechami i miodem usiłowały zaokrąglić ostrość swoich kości, stawały przed 
drugim.
— Mariolo, chyba utyłam — uśmiechała się z zadowoleniem oszukana kyrija i 
prawie zapominała przyjrzeć się nowej sukni.
— Też to chciałam powiedzieć — mówiła krawcowa, trzymając się z daleka od 
lustra.
Potem do ceny sukni wliczała wszystko, bo nic na tym świecie nie pozostaje 
bez zapłaty, a czasem najdrożej się płaci za kłamstwo. I mimo wszystko krawcowa 
ze wzgórza Dżambaz nie obrosła w piórka. Gdyby nie strach przed jej językiem, 
galeryjki potępiłyby ją i nazwałyby jej męża nierobem, ale jej szeroki cień osłaniał go 
przed oszczerstwami i nawet więcej — rano, gdy szedł do kawiarni koło meczetu, ten 
niziutki człowiek w zapiętej pod szyję bluzie przecinał wybrukowany plac z godnością 
i z różańcem w założonych za plecami rękach, a z okna patrzała za nim okrągła 
twarz krawcowej i w jej oczach była miłość. Właśnie tej miłości nie mogły galeryjki 
pojąć, tylko odważyły się ją komentować, szukały jej źródła i uzasadnienia. Wreszcie 
wytłumaczyły ją złośliwym przypuszczeniem, które krawcowa usłyszała, roześmiała 
się, ale nie zaprzeczyła. Ciąży nigdy nie było po niej widać. W jej ogromnym ciele 
każdej wiosny niedostrzegalnie i niewymagająco dojrzewało dziecko, nie zmieniając 
jej, nie przeszkadzając pochylać się podczas przymiarek. I któregoś ranka — prawie 
zawsze w lutym — na sznurze przeciągniętym przez balkon nieoczekiwanie 
pojawiały się pieluszki.
Kiedy służąca Stefana Gerogłu przyszła ją wezwać, krawcowa kąpała dzieci. 
Wykąpane, już ucichłe i senne, leżały zawinięte w białe prześcieradło na długim 
minderze, a pozostałe czekały przy balii na swoją kolejkę jak na nieuchronny wyrok i 
karę. Krawcowa wymyśliła własny sposób kąpania: łapała kolejnego nie umytego 
potomka i najpierw szorowała mu głowę, ściskając go w gorącym mocnym potrzasku 
swoich kolan. Uwięzione dziecko wierzgało, lecz nie zwracając uwagi na jego pisk 
matka pracowała surowo i z zaciśniętymi ustami. Ale tego ranka nie wykąpane dzieci 
spotkało rzadkie i niespodziewane ułaskawienie. Usłyszawszy, czego chce od niej 
służąca, Mariola rzuciła wszystko, poleciła starszym dzieciom ubrać najmłodsze, 
zmieniła zmoczoną spódnicę i wyszła.
I tak pierwszą, która weszła do domu Stefana Gerogłu po jego ślubie, była 
krawcowa. Osiem sukien tam uszyła: z wiedeńskiego sukna i aksamitu, z jedwabiu i 
niemieckiego tiulu, wszystkie z drogich zagranicznych materiałów, które jak karby na 
lasce odzwierciadlały wieloletnie i zawikłane podróże Gerogłu po szerokim świecie.
— Opowiedziałabyś coś — niecierpliwie i zachłannie prosiły ją kyrije, znające 
ostrą zjadliwość jej ciętego języka. Ale krawcowa milczała. Tego, co widziała w domu 
Gerogłu, nie opowie nigdy i nikomu, będzie to nosić w sobie jak smutne wspomnienie 
i pociechę, że pieniądze nie są wszystkim na tym świecie, że nawet mając ich nie 
wiadomo ile, nie może człowiek kupić ani radości, ani miłości. I jeszcze później ta 
myśl miała długo ją podtrzymywać w latach ubogiej starości, dawać uzasadnienie i 
sens jej życiu.
Pierwsza suknia była z liliowego tiulu. Rozpostarłszy materiał na minderze, 
czując pod ręką jego giętką lekkość, Mariola Lazari podniosła głowę i uśmiechnęła 
się. Lubiła szyć z takich materiałów, wypytywała, ile kosztują, i wysoka cena, którą jej 
wymieniono z dumnym grymasem ust, przyjemnie łechtała jej pewność siebie. Mała 
żona Gerogłu siedziała ze spuszczonymi powiekami i nie słyszała jej pytania.
— Ciekawe, powiadam, ile też może kosztować ten tiul? — powtórzyła 
ostrożnie krawcowa.
Dziewczyna zwróciła ku niej swoją smagłą buzię i skuliła ramiona:
— Nie wiem, proszę pani. Jest stary.
To, że nazwała ją „panią” i że piękny stary tiul został kupiony, zanim żona 
Gerogłu przyszła na świat, rozbawiło w pierwszym momencie krawcową i pomyślała 
sobie, jak jutro rozpowie to galeryjkom.
— Nie mów do mnie „pani”, kyrijo Melanie — powiedziała miodowym głosem. — 
To ty jesteś panią, a do mnie mów Mariola lub ciotka Mariola, jak chcesz. — I 
hałaśliwie zaszczekała wielkimi nożycami.
Zawsze tak pracowała. To nic, że potem jej kunszt miał zdobić inne kobiety. W 
tej chwili drogie materiały należały do niej i kroiła je z upojeniem i trochę gorzką 
chciwością. Przez około godzinę krawcowa i dziewczyna milczały, nie patrząc na 
siebie. W pokoju słychać było tylko żelazne szczękanie nożyc i lekki trzask węgli w 
piecyku. W którymś momencie cicho weszła służąca, postawiła dwie filiżanki kawy i 
zaraz się oddaliła.
— Będziemy mierzyć, kyrijo Melanie — odezwała się wreszcie krawcowa. — 
Bądź uprzejma się rozebrać.
Mała żona Gerogłu ledwie dostrzegalnie zadrżała i jej palce niespokojnie 
dotknęły guzików wysokiego ciemnego kołnierzyka.
— Jesteś może gotowa? — spytała Mariola, która już przed pięciu minutami 
dyskretnie odwróciła się, aby dać dziewczynie spokojnie się rozebrać. Nikt jej nie 
odpowiedział i dalej tak stała. Po raz pierwszy patrzała przez okno domu Gerogłu. 
Widać było cały plac, dom Kateriny Slavidi naprzeciwko i obok niego szerokie drzwi 
doktora Stojkowicza, przed którymi czekały na swoją kolejkę wozy z chorymi z 
okolicznych wsi. Na koźle najstarszego wozu siedział drobny zarośnięty mężczyzna 
w owczarskiej guni i liczył trzymane w garści pieniądze. Konie niecierpliwie stukały 
kopytami w oblodzony bruk, człowiek uspokajał je, ale pewnie były cudze — nie 
znały jego głosu i nie słuchały go. Z tyłu, w kącie wozu, poruszyła się kupka szmat i 
krawcowa podniosła się na palce, żeby zobaczyć, co za chorego przywiózł 
pożyczonymi końmi ten człowiek. Pojawiła się żółta dziecięca twarzyczka, otulona 
chustą, i Mariola Lazari zadrżała: „Boże — przeżegnała się w myślach — strzeż moje 
dzieciaki, Boże... — potem żarliwie dodała: — ... i Atanasa mi strzeż.” Atanas to był 
jej mąż. Przez uchylone drzwi wyjrzał służący doktora Stojkowicza. Krawcowa nie 
usłyszała jego słów, ale zobaczyła, jak zarośnięty chłop podniósł chore dziecko 
razem z kupką szmat i niepewnym krokiem zaczął wchodzić po stopniach.
— Już można, kyrijo Melanie? — spytała ponownie krawcowa.
Odpowiedzi nie było i ostrożnie spojrzała przez ramię, gotowa natychmiast 
odwrócić się znów do okna, gdyby się okazało, że pośpieszyła się. Mała żona 
Stefana Gerogłu stała rozebrana przed wielkim zwierciadłem, zasłoniwszy dłońmi 
ramiona. W mrocznej, chłodnej pustce pokoju jej ciało podobne było do cienkiego 
drzewka, jedynego ocalałego po pożarze w sosnowym lesie. „Mój Boże, przecież to 
jeszcze dziecko!” — oceniła doświadczonym matczynym okiem krawcowa i w jej 
sercu zadrżało współczucie.
— Włóż to teraz, kochana — powiedziała czule i nie zauważyła, że odbiegła od 
swojego poprzedniego tonu.
Mała żona Gerogłu przycisnęła jeszcze mocniej dłonie do ramion, jej oczy 
popatrzały z przestrachem.
— No, opuść rączki.
Dziewczyna wreszcie zsunęła ręce w dół i wtedy Mariola Lazari zrozumiała, co 
ukrywała: okrągłe ślady zębów, które pod jej smagłą skórą wydawały się fioletowe. 
Była od dawna krawcową i nieraz widywała takie męskie prezenty na ramionach 
innych kobiet, ale teraz, przy cienkiej dziecięcej szyi dziewczyny, te siniaki wydawały 
się podłe i nieprzystojne. „Matko droga, co za bydlak! — jęknęła w duchu krawcowa. 
— Przeklęty, stary rajfur!” I szybko narzuciła tiulową suknię, aby oszczędzić wstydu 
dziewczynie i swoim oczom.
Panie ze wzgórza Dżambaz zawiodły się. Mariola Lazari nie powiedziała im nic, 
a Gerogłu wkrótce po ślubie zwolnił gadatliwą starą służącą i na jej miejsce 
sprowadził samotną kobietę ze Stanimaki, która umiała tylko gotować i milczeć. 
Zrozumiawszy, że nie mają jak przeniknąć do jego domu, kyrije wymyśliły okrutną i 
niebezpieczną zemstę nad Stefanem Gerogłu — postanowiły odkopać dalekie i 
niejasne korzenie jego bogactwa...
Usłyszawszy o ich zamiarach, Gerogłu pochylił posiwiałą głowę, potem 
roześmiał się. Śmiał się głucho, urywanym śmiechem, który nie wydobywał się ani z 
jego piersi, ani z gardła, lecz rodził się w skurczu szczęk.
— Jestem twoim przyjacielem i dlatego ci to powiedziałem — spróbował mu ze 
strachem objaśnić Grek-donosiciel, ale Gerogłu przerwał mu ruchem ręki.
— Ja nie mam przyjaciół — powiedział z zaciśniętymi zębami. — I tak jak ja nie 
mam przyjaciół, tak i mój majątek nie ma korzeni.
Skłamał. To właśnie kłamstwo już od lat leżało na dnie jego życia, jak ustoiny 
leżą na dnie beczki z winem, niby spokojne i przytajone, ale gotowe natychmiast się 
zbudzić i zniszczyć przejrzystość wina, gdyby tylko ktoś głębiej sięgnął i ich dotknął.


3
Nikt nie wiedział, skąd i jak przybył do Płowdiwu, kiedy został Stefanem 
Gerogłu.
Pewnej dalekiej wiosny, którą już niewielu pamiętało ze szczegółami, jego 
kantorek pojawił się nagle w przecznicy naprzeciwko zajazdu Kacigry, był na pozór 
skromny i ciasny, z dwiema okiennicami — gęsto obitymi gwoździami i okutymi na 
rogach blachą — podobnymi do okładek cerkiewnej księgi. Inni właściciele kantorów 
zaniepokoili się, potem poobserwowali działalność nowego i odetchnęli. Rozeszło 
się, że brał od chłopów każde pieniądze i z głupoty albo nieznajomości rzeczy płacił 
nawet za fałszywe napoleony.
Najmłodszy spośród właścicieli kantorów, niski Żyd o smutnych oczach, Jakub 
Benbasat, zaszedł kiedyś do niego. Umyślnie mówił ogólnie, żeby nie obrazić 
nowego, ale dać mu jednocześnie parę rad.
— Spryciarzy pojawiło się całe mnóstwo — zaczął. — Dwa dni temu jeden taki 
nicpoń z Dermendere przyniósł mi do sprzedania trzy napoleony.
Stefan Gerogłu siedział przy małym stoliku i oglądał trzymaną na wybrudzonej 
dłoni złotą monetę austriacką przerobioną na kolczyk. Tylko poruszające się pionowe 
zmarszczki nad jego orlim nosem świadczyły, że słucha.
— Spróbowałem najpierw na ząb — kontynuował Jakub Benbasat. — Ty 
próbujesz na ząb? Prawdziwe złoto jest miękkie, jakbyś gryzł skórkę chleba.
— Wczorajszego chleba — uściślił Gerogłu nie podnosząc oczu znad monety i 
Jakub Benbasat ze zdziwieniem odkrył, że porównanie nowego jest niesamowicie 
trafne.
— Tak — kiwnął. — Potem przejechałem po kamieniu i okazało się, że to 
oszust.
— Ludzie są różni — obojętnie stwierdził Gerogłu i chciał przez to powiedzieć, 
że rozmowa powinna się skończyć, ale Żyd był człowiekiem o miłosiernym sercu i nie 
chciał zostawić sprawy nie dokończonej.
— Więc i ty, sąsiedzie, uważaj — powiedział rozglądając się. — Jeśli jeszcze 
nie znasz starych pieniędzy, mogę cię nauczyć, jak przyjaciel.
— Dziękuję, Jakubie — zimno odparł Gerogłu. — Nie ma potrzeby.
Ulicą przechodził chłopak z zajazdu Kacigry i zbierał zamówienia na kawę. 
Zajrzał i do kantorku, uśmiechnął się wyczekująco, ale nowy właściciel machnął ręką.
— Nie lubię kawy — powiedział.
Gość spojrzał na niego smutnymi oczyma i wstał.
Po raz drugi i ostatni Jakub Benbasat przyszedł dopiero po dwóch latach, w 
dniu swojego upadku.
— Masz — powiedział od progu i rzucił na stolik klucz od swojego przepadłego 
kantorku. — Tego przecież chciałeś.
— Życie kołem się toczy, Jakubie — powiedział powoli Gerogłu, patrząc na 
klucz. — Dzisiaj ty, jutro ja.
— Ty nie! — gorzko skrzywił usta Żyd. — Tacy jak ty nigdy. Ale jedno 
zapamiętaj: nie ma co budować na piasku, choćby był ze złota, bo piasek zawsze 
zostanie piaskiem.
— Co chcesz przez to powiedzieć? — uniósł brwi Gerogłu.
— Nic. — Jakub Benbasat odwrócił od niego swoje smutne oczy. — Cóż, 
żegnaj, i niech ci wasz Bóg da wiele zdrowia i ośmioro dzieci, tak jak dał mnie.
Gdy został sam, Stefan Gerogłu ścisnął w palcach ciężki klucz od Jakubowego 
kantorku i poczuł, że rzemyk, przewleczony przez niego, jest jeszcze ciepły. 
Zamachnął się i cisnął go w kąt dolnej półki, żeby tam wystygł pośród gwoździ, 
zardzewiałego żelastwa i innych niepotrzebnych rzeczy.
Do jesieni jeszcze dwa kantorki spuściły na zawsze okiennice. Uliczka 
naprzeciwko zajazdu Kacigry najeżyła się i wytężyła uwagę, ale było za późno. W dni 
targowe najwięcej chłopów zbierało się przed kantorkiem Gerogłu. Kilkarotnie 
wysyłano do niego podstawionych ludzi, sprawdzano go i z prawdziwymi dukatami, i 
z fałszywymi mosiężnymi napoleonami, ale nowy handlował czysto i zręcznie, bez 
oszustwa, o które by go można oskarżyć, nieraz nawet w dzień przedświąteczny 
płacił tak nieprawdopodobnie wielkie sumy za przetarte złote pieniążki, że potem na 
całej ulicy mówiono o jego głupocie, a starzy właściciele kantorów nie wiedzieli, czy 
się śmiać, czy oczekiwać nowego niespodziewanego ciosu. Najbardziej dziwiło ich 
to, że choć się wzbogacił, Gerogłu wciąż jeszcze pracował sam, nie przyjął 
pomocnika, rano sam zamiatał ulicę przed kantorkiem, a wieczorem też bez niczyjej 
pomocy zakładał na okno ciężkie okiennice. Po pomyślnym dniu właściciele 
kantorów wychodzili powoli, z napęczniałymi pasami i z silnym czeladnikiem jako 
ochroną. A Gerogłu opuszczał swój kantor sam, stale z mocno zaciśniętym pasem, 
jakby nic nie kupił ani nie sprzedał. Ta właśnie jego zamknięta w sobie samotność 
drażniła innych, kazała im oskarżać go o skąpstwo i przeróżne inne rzeczy, ale 
prawdy nikomu nie udało się dotknąć. W tamtych latach, przygotowując zaczyn 
swojego majątku, Stefan Gerogłu nie potrzebował przy sobie nikogo obcego. I jeśli 
nosił rewolwer, to nie ze strachu, tylko dlatego, że od małego marzył o posiadaniu 
broni. O złoto, które teraz przepływało przez jego ręce, nie bał się. Stefan Gerogłu 
nie lubił złota... Nienawidził go od dawna, jeszcze od czasów, kiedy był terminatorem 
w garbarniach w Trojanie. Był mały, nosił śmieszny pasterski kołpak i wyznaczyli go 
do najcięższej pracy — zeskrobywania nożem zjełczałego tłuszczu ze świeżo 
przywiezionych skór. W ciągu dwóch dni smród padliny przeniknął aż do jego serca, 
bał się dotknąć ręką chleba i aby nie umrzeć z głodu, sięgał po jedzenie zaostrzonym 
leszczynowym kijkiem, który potem chował w swojej kupce rzeczy. Kiedyś, było to w 
czwartek, majster wysłał go do wielkiego magazynu po sól. Do tej pory nigdy nie był 
w wewnętrznym podwórzu garbarni. Nie było tam tak okropnie czuć, dochodził nawet 
delikatny zapach akacji, w której białych kwiatach poruszały się pszczoły. Chłopak 
zagubił się w wielkiej ilości drzwi, rozejrzał się, kogo by spytać o magazyn, i dopiero 
wtedy zauważył, że stoi pod otwartym oknem. W środku na wielkim stole właściciel, 
Dymitr Conkowicz, i dwaj Turcy o ogolonych głowach liczyli pieniądze. Ale nie były 
one czarne i wytarte jak te piątaki, które widywał w swoim krótkim życiu, to były inne 
pieniądze — żółte i grube, rzucające na twarze tych trzech jasne okrągłe plamki. 
Chłopiec wpatrywał się w nie oszołomiony. Wreszcie jeden z Turków zauważył go i 
skoczył:
— Wynocha stąd! Już cię nie ma! — krzyknął, a tymczasem Dymitr Conkowicz 
niespokojnie zagarnął pieniądze i przyciągnął je po stole ku sobie, jakby zeskrobywał 
nożem zjełczały tłuszcz z surowej skóry.
I tak terminator z pasterskich szałasów po raz pierwszy poznał złoto i 
znienawidził je. Wieczorem długo leżał rozbudzony pod zimną derką i za pomocą 
kilku liczb, które zapamiętał z krótkiej nauki, próbował obliczyć, co by można kupić za 
ten stos pieniędzy ze stołu właściciela, ale nie udawało mu się, aż wreszcie zasnął, 
powalony zmęczeniem i jakimś mrocznym buntem, który nieoczekiwanie wybuchł w 
jego duszy i kazał mu się poczuć nieszczęśliwym.
Po raz drugi widział złoto po pożarze. Garbarnie Dymitra Conkowicza zapłonęły 
pewnej jesiennej nocy, paliły się jednocześnie z czterech stron i rankiem ze 
wszystkiego pozostał siwy równy popiół, z którego gdzieniegdzie sterczał kawałek 
kamiennego muru. Spłonęła i akacja. Płomienie nie obaliły jej, tylko oblizały z daleka, 
potem aż do wieczora jej spieczone strąki pękały z trzaskiem i martwe ziarna 
wypadały na ziemię. Wraz z pożarem zniknął duszący smród skór. Pozbawiony i 
tego, Conkowicz brodził w popiele jak obłąkany, jakby jeszcze jednym zmysłem czuł 
rozmiar swojego nieszczęścia.
Wysłano terminatorów do piwnic, żeby przynieśli to, co ocalało. Kamienie 
dyszały żarem. Sprawione skóry, poukładane jedna na drugiej, nie spaliły się na 
węgiel, tylko skurczyły od gorąca i pod dotykiem palców rozpadały się dźwięcznie i 
sucho jak liście tytoniu. Już po pierwszej minucie terminator z pasterskiego szałasu 
wyskoczył na zewnątrz bez tchu, mokry od potu, ale właściciel trzęsącymi się rękami 
popchnął go z powrotem.
— Ja już nie mogę — próbował się wytłumaczyć chłopiec, ale oczy Conkowicza 
świeciły jak u szaleńca.
I wtedy terminator znów zbiegł w dół po rozpalonych schodach piwnicy. Był 
rozwścieczony obrazą i gniewem, dlatego teraz nie poczuł żaru nieruchomego 
powietrza. Podbiegł do ułożonych w rogu spieczonych skór i zaczął je kopać, deptać, 
aż stały się kupą brunatnego popiołu. Mścił się. Coś zabłysło w popiele. Chłopiec 
pochylił się i podniósł. To było złoto. Ciężka i jeszcze ciepła kropla złota wielkości 
gruszki. Widać było, że powstała ze stopionych ze sobą monet, tak jak je zastał 
pożar w zamkniętej skrzynce. I płynęła ta złota gruszka obok rozpalonych ścian, 
opadała przez zwęglone podłogi, dążąc do chłodnego ratunku ziemi, z której kiedyś 
przyszła. Najpierw terminator pomyślał, że jest to ciężarek wagi, ale położywszy ją na 
swojej wybrudzonej ręce bardziej dotykiem niż wiedzą pojął, że trzyma majątek. Stał 
tak przez kilka chwil, przerażony tą martwą nieśmiertelnością złota. Potem jego 
ciemne i nagle rozbłysłe oczy przebiegły przez osmalone ściany i odkryły wąskie 
okienko, pozostawione do wietrzenia towaru. Ledwie się przez nie przecisnął, 
rozdzierając koszulę na piersiach. „Dobrze, że nie dojadałem” — pomyślał i z 
pewnością był jedynym człowiekiem, któremu głodowanie kiedykolwiek pomogło.
Chlupnął wprost do rzeki. Z rynien górnych garbarni woda już płynęła cuchnąca 
i gęsta, ale biegł dalej nie czując nic poza złotą gruszką w ręce. Tak zniknął z 
miasteczka terminator Dymitra Conkowicza — jak jesienny liść w wartkim potoku. Po 
jakimś czasie rozeszło się, że zginął podczas pożaru garbarni i chociaż nie 
znaleziono nawet blaszki z jego bucika, matka kilkakrotnie przychodziła ze swojego 
szałasu, by rozrzucić gotowaną pszenicę na pogorzelisku i wpatrywać się 
zaczerwienionymi oczyma w terminatorów z okolicznych warsztatów. Po roku 
przyjechał i ojciec, odnalazł całkiem już zdziwaczałego Conkowicza i domagał się 
jako odszkodowania za swojego spalonego syna dwudziestu lirów, które mu 
obiecano, ale których nigdy nie dostał. A w tym czasie spalony syn przejadł już 
pierwsze dwa plasterki swojej złotej gruszki gdzieś w nieprzebytych zaułkach 
istambulskiej dzielnicy Sisli. Przejadł je nierozsądnie i chciwie wszystkimi zmysłami 
swojego osiemnastoletniego ciała. I tak poznał siłę złota. Ale odkrył też coś innego: 
że gdy są biedni, ludzie są biedni w taki sam sposób, a bogaci są bogaci po różnemu 
i że jego naruszona już gruszka stopi się, nie zmieniając nic w jego życiu, jeśli wciąż 
na nowo nie będzie się uzupełniać jej pierwotnej okrągłości. I wtedy, wstrząśnięty 
swoim odkryciem, terminator z Trojanu przyrzekł sobie zostać bogatym. Nie po 
prostu mieć złoto, lecz podporządkować je sobie, zacisnąć w garści, nie pozwalając 
mu się wyśliznąć, aby nie należało już do nikogo innego. Ostatni złoty plasterek 
zachował na zawsze. Ustrzegł go w brudzie i głodzie, wśród wszystkich ciemnych 
kątów, jakie czyhały na niego w Istambule. Czasami, pozostawszy sam w komórce 
przy jakimś zajeździe, wyciągał zza pazuchy ten okruch złota, jakby był on rękojmią 
nadziei i siły. I właśnie w tamtych latach w podziemnym pomieszczeniu koło meczetu 
Imareta opanował nieczystą sztukę tajemną, z powodu której nigdy później nie wziął 
pomocnika do swojego kantorku — nauczył się odlewać fałszywe pieniądze. Dwóch 
oszustów, Arabów o smagłych szlachetnych twarzach, wzięło go do poruszania 
miecha przy ogniu i ponieważ myśleli, że nie zna ich języka i że wierzy w ich 
kłamstwa o uczciwym złotnictwie, nie zdając sobie z tego sprawy odkryli przed 
skupionymi oczyma terminatora z Trojanu drogę, której od dawna szukał. Pewnej 
nocy pomocnik znikł. Nie zabrał ani zarobionych pieniędzy, ani rzeczy, tylko 
najlepsze formy, cztery prawdziwe złote napoleony i całą chmarę arabskich 
przekleństw, które — gdyby wiedziały, że pomknął w stronę Filibe — dogoniłyby go 
gdzieś nad Maricą i spadły na jego głowę jak grad.
W Płowdiwie terminator z Trojanu po raz ostatni mieszkał w piwnicy. Wybrał 
umyślnie małą jamę bez okien pod domem wdowy obarczonej dziewięciorgiem 
dzieci. Umówił się, że zapłaci za miesiąc. Potem zamknął się i przez cały tydzień nie 
było go widać. Tylko przez szpary zamkniętych na klucz drzwi wydobywał się od 
czasu do czasu dziwny żółty dym. Kiedy wyszedł, jego twarz była wychudła i 
osmalona, ale oczy mu błyszczały ostrzej niż kiedykolwiek.
— Chyba nie myślisz nas podpalić? — spytała wdowa.
— Was nie — odpowiedział chytrze, umył się pod studnią na podwórku, 
przyjrzał się najstarszej córce wdowy, która płukała pranie, i wyszedł.
Po tygodniu w uliczce naprzeciwko zajazdu Kacigry pojawił się nowy kantor 
wymiany pieniędzy. Inni właściciele kantorów zdołali się jedynie dowiedzieć imienia 
jego właściciela — Stefan Gerogłu.
Fałszywe pieniądze trzymał pod stołem, blisko nóg, ułożone według jakiegoś 
jemu tylko znanego porządku, i wystarczyło szybkie przesunięcie nogi, by kładła się 
na nich zwinięta w rulon filcowa derka i zakrywała wszystko.
Istambulski głód nauczył go cierpliwości i poznawania ludzi już z daleka. Na 
początku wymieniał stare monety uczciwie. Wypróbowywał ich czystość i wsypywał 
do ręki sprzedającego więcej, niż powinien. A i potem Gerogłu nie oszukiwał 
wszystkich, czasem nawet całymi dniami nie sięgał pod stół.
Swoje ofiary naumyślnie trzymał dłużej w kantorku, badał je pytaniami i 
wzrokiem, podobnie jak myśliwy, któremu pozostał jeden jedyny nabój, długo i 
starannie celuje w przelatującą nad mokradłami kaczkę.
Pierwszym był chłop z Baczkowa, drobny, z przestraszonymi oczyma. 
Przyszedł sprzedać złoty dukat i pewnie bardzo już go przycisnęło, bo choć się 
czerwienił i pocił ze skrępowania, zaraz zapytał, ile za niego dostanie.
— Syna żenisz, że ci potrzebne pieniądze? — współczująco zapytał Gerogłu, 
ważąc na dłoni monetę i ze skupieniem przyglądając się jej znakom.
— Nie — odparł człowiek — mam zaległe podatki i muszę je zapłacić.
— Pewnie jest z naszyjnika. — Gerogłu spojrzał na niego i człowiek skinął 
głową. — Pytam, bo ma otwór na nitkę.
— Żona ją miała — powiedział chłop. — Dostała ją od mojej matki, kiedyśmy się 
żenili. A znów mama ją miała od swojej matki.
Ten będzie pierwszy” — pomyślał Gerogłu i oczy mu zabłysły jak w gorączce. 
Wypróbował monetę zębami, skrzywił się. Chłop szukał jego spojrzenia, 
sparaliżowany bojaźnią i rosnącym zmieszaniem.
— Coś mi się nie widzi, żeby to było prawdziwe złoto — powiedział Gerogłu i 
przełknął, bo od dotknięcia dukata usta nieoczekiwanie napełniły mu się śliną.
— Jakże to, panie — próbował się sprzeciwić chłop.
— Zaraz zobaczymy...
Gerogłu potarł monetę o kamienną płytę i pokiwał głową:
— Ano tak... mosiądz. Oszukali cię.
— Kto mnie oszukał? — ochryple spytał chłop. — Matka? — I wyciągnął rękę.
Gerogłu przemyślał wszystko i czekał właśnie na ten jego ruch. Chciał mu 
podać dukat, ale dotknął nim tylko koniuszków jego palców i pieniądz potoczył się 
pod stolik. Nawet słychać było, jak zadzwonił na ceglanej podłodze.
— Och, ty niezdaro! — z niezadowoleniem jęknął Gerogłu i pochylił się.
Zapamiętał najdokładniej wszystkie znaki dukata, nawet miejsce otworu i 
ciemne plamki na chropowatych brzegach wytartych niegdyś przez kobiece szyje. 
Podczas gdy jego ciało leniwie i ciężko opierało się o stół, ręka błyskawicznie i z 
miękkością skaczącego z gałęzi rysia opadła i wybrała taki sam fałszywy pieniądz z 
ułożonych stosików.
— Trzymaj — powiedział i westchnął, aby uwolnić piersi od napięcia.
Chłop uwierzył, nie domyślał się niczego.
— 1 co teraz? — spytał. — Głowę bym dał, że to niemożliwe.
— Nie wiem — odparł Gerogłu. — Są tu i inne kantory, idź do nich. Zobaczysz, 
że każdy ci powie to samo. Albo jeśli już chcesz, to mi go sprzedaj, zawsze ci trochę 
dam. Kupuję i takie mosiężne dukaty, Cyganki biorą je na naszyjniki.
Chłop wyszedł tyłem. Patrzał okrągłymi oczami na właściciela kantoru i jego 
usta bezdźwięcznie się poruszały. Pewnie jeszcze nie mógł pojąć, jak jego matka i 
żona, i on sam żyli tyle lat, ogrzewani fałszywym pieniądzem.
Pierwszy zdobyty w ten sposób dukat miękko świecił w półmroku pod ladą. 
Gerogłu oglądał go z wysoka, ale nie śmiał od razu się schylić. Zdjął but i przykrył go 
stopą. Wełniana skarpetka przeszkadzała mu dobrze go poczuć. Wtedy, pomagając 
sobie drugą nogą, ściągnął skarpetkę i dotknął pieniądza bosą stopą. Poczuł go 
dobrze — był chłodny i lekko szorstki. Podporządkowany... W jego piersi wzbierał 
krzyk.
Tak zaczęła się działalność Stefana Gerogłu. Czasem, jak na kpiny, sam 
kupował z powrotem swoje fałszywe talary i dukaty, zawiesił nawet w oknie zrobiony 
z nich naszyjnik. A jego nazwisko było coraz głośniejsze. Inni właściciele kantorów 
podśmiewali się z niego i uważali go za głupca. Jakub Benbasat przyszedł dawać mu 
rady i uważał go za niedoświadczonego, a — co było najważniejsze — chłopi z 
wiosek pod Płowdiwem uważali go za dobrego. Tak czy inaczej mało było ludzi, 
którzy w ciężkich godzinach zgodziliby się kupić nawet fałszywy pieniądz, żeby 
pomóc człowiekowi. A Gerogłu, wciąż tak samo okrutnie i chytrze, z pasją badał 
swoje ofiary, schylał się pod ladę i przykrywał bosą stopą nowe talary i napoleony, 
nie czując, jak chłód złota powoli i niezauważalnie przedostaje się do jego krwi.
Tylko raz coś nim wstrząsnęło. Do kantorku przyszło dwóch braci. Powypytywał 
ich i dowiedział się, że są spod Trojanu i przywieźli wozem chorego syna jednego z 
nich do doktora Stojkowicza, bo słyszeli, że studiował kiedyś w Wiedniu i zna 
lekarstwo na każdą chorobę. Wóz zatrzymał się przy chodniku i przyjrzawszy się jego 
deseniom Gerogłu niespodziewanie poczuł, że jego serce ogrzało dalekie 
półzapomniane ciepło.
— Spod Trojanu, powiadacie... — wyrzekł, a to ciepło jeszcze go paliło.
— Spod Trojanu, efendi... — powiedział starszy brat. — Umyślnie 
postanowiliśmy sprzedać pieniądz aż tutaj, żeby nie podróżować przez góry z 
pełnym trzosem, świat zrobił się teraz zły.
— Pokażcie ten pieniądz — rzekł Gerogłu i ciepło w jego gardle zaczęło 
gasnąć.
Moneta była bardzo duża i ciężka. Najprawdziwsza z prawdziwych, o jakich 
istnieniu słyszał. Wśród arabskich forem była jedna i dla niej, całkiem nowa i czysta. 
Rzadko spotykało się te pieniądze i obydwaj Arabowie nie potrzebowali ich odlewać. 
Ale Gerogłu odlał. Chciał zobaczyć, jak będzie wyglądała ta rzadka rosyjska moneta, 
wcale nie myślał, że kiedykolwiek będzie mu potrzebna. Nawet z mieszanego 
mosiądzu wyszła ona z formy tak piękna, że właściciel zachwycił się lśniącym 
odlewem i ścisnął ją w garści, przejęty i oszołomiony, jak w tę daleką noc, kiedy w 
istambulskim domu publicznym dotknął po raz pierwszy kobiety.
I teraz, ciężka i prawdziwa, leżała na jego dłoni. Bracia patrzeli na niego 
zaczerwienionymi oczami i czekali. Ciepło, zbudzone w jego piersi znanym deseniem 
wozu, skurczyło się jak płomyk świecy.
— Ile dasz, efendi?
Gerogłu drgnął. Opanował podniecenie w swoim głosie i powiedział:
— Najpierw zobaczymy, czy nie jest sfałszowana.
Wszystko powtórzyło się, jak wiele razy do tej pory. Moneta potoczyła się i z 
cichym brzęknięciem uspokoiła u jego stóp.
— Żeby tylko szybko, efendi, bo zaraz przyjadą inni do doktora Stojkowicza, a 
dzieciak nam umiera — odezwał się bojaźliwie starszy brat.
Jego palce były o centymetr od rządku fałszywych monet. O piędź od nich 
leżała ta prawdziwa... Ręka Gerogłu zakołysała się między nimi i naraz, bez udziału 
mózgu, jakby oderwana od niego, ręka sama sięgnęła ku prawdziwej monecie i 
położyła ją z powrotem na stół.
— Ile za nią dasz, efendi?
Nie targował się. Wysypał im cały stos pieniędzy i odprowadził ich aż do wozu, 
zawstydzony samym sobą i swoją słabością.
Wieczorem kupił torebkę rodzynków, zmieszał je z suszonymi figami i dał 
piątaka chłopakowi z poleceniem zaniesienia ich do wdowy, u której po raz ostatni 
mieszkał w piwnicy.
Gra musiała się już skończyć... Przypomniał mu o tym pewien niepozorny 
rodopski pomak  o chytrych oczach, które błyszczały w nie ogolonej twarzy i 
przesuwały się powoli, ale utkwiwszy w jednym miejscu stawały się ostre i 
przenikliwe. Przyniósł do sprzedania pieniądz z Grobu Bożego z widniejącym na nim 
wizerunkiem Bogurodzicy. Do takich monet Arabowie nie przewidzieli formy i Gerogłu 
musiał zrobić ją sam.
— A cóż to znów za ikona? — zaczął niegrzecznie, bo jeszcze nie zauważył 
oczu pomaka.
— To z Grobu Bożego — odparł chłop. — Mamy ją po matce mojego dziadka.
— Ale to przecież chrześcijańska pamiątka — roześmiał się Gerogłu. — Skąd 
taka rzecz u pomaka?
— Po matce mojego dziadka, przeciem ci powiedział — ponuro powtórzył chłop 
i dopiero wtedy Gerogłu zauważył rozumne spojrzenie jego oczu.
Zawsze tak robił, a więc i teraz to powtórzył: okólną drogą zaczął dopytywać, 
czy chłop chodził do innych kantorów, żeby wiedzieć, czy ma się mieć na baczności, i 
nie zdradzić się, gdyby już inni wypróbowali prawdziwość monety.
— Nie chodziłem — głucho powiedział chłop i Gerogłu zrozumiał, że kłamie.
Aż ścierpł, pomyślawszy, ile razy do tej pory podobna rzecz mogła mu się 
zdarzyć, ile razy całe jego życie mogło w ciągu jednej jedynej minuty runąć, obalone 
przez jakiegoś chytrego chłopa, którego oczy byłyby na pozór niewinne i nie 
zdemaskowałyby go od razu.
— Ach, nie? — Z wysiłkiem nadał głosowi niedbały ton. — Muszę wypróbować.
Chłop podał monetę i znów się cofnął o krok.
— To złoto — powiedział wyraźnie Gerogłu. — Czyste złoto.
— Ile za nią dasz?
— A czemu ją sprzedajesz?
— To moja sprawa. Ile dasz?
— Jest bardzo cenna. Jeśli koniecznie nie musisz, to jej nie sprzedawaj. 
Trzymaj dla dzieci.
— Nie chcę — odparł chłop. — Moje dzieci noszą fezy. Jeśli jakiś aga zobaczy 
u nich coś takiego, może się to źle skończyć. Ty mieszkasz w Filibe i nie wiesz, jak to 
jest na wsi.
— Jak chcesz — skinął Gerogłu. — Na to mam kantor, żeby kupować.
Naumyślnie wymienił mu sumę dwukrotnie wyższą od tej, jaką mu pev/nie 
zaproponowali inni. Pomak popatrzył na niego z wyrazem zaskoczenia i zgodził się.
— A powiedz mi teraz — spytał Gerogłu, gdy chłop już poukładał sobie 
pieniądze w fałdach pasa — inni ile ci dawali? Nim przyszedłeś tutaj, chodziłeś do 
innych kantorów?
— Chodziłem wszędzie — przyznał się chłop. — Ciebie zostawiłem na koniec, 
bo słyszałem, że płacisz najlepiej.
Gra musiała się skończyć. Zaczyn majątku został zamieszany i niebezpieczne 
skłony pod ladę kantorku stały się już ryzykowne. Tej samej nocy Gerogłu zszedł do 
piwnicy starego tureckiego domu, który sobie kupił przy Zbożowym Rynku, rozpalił 
porządne ognisko i stopił resztę fałszywych monet w sztaby, a formy strzaskał tępym 
końcem siekiery. Bił w nie długo, z uczuciem rozkoszy i z przekonaniem, że się 
wyzwala... Dopiero przysiadłszy na glinianej podłodze zrozumiał, jak bardzo jest 
zmęczony. Oparł głowę o ścianę i zdrzemnął się. Mieszkał zupełnie sam w tym 
starym domu, nie było nikogo, kto by się zaniepokoił jego nieobecnością, nie było 
kobiecego głosu, który by go zawołał, i spał tam aż do rana. Gdy się obudził, ciało 
miał ścierpnięte od wilgoci i zgięte w krzyżu jak łokieć. Ledwie się dowlókł do pokoju, 
przesuwając ręką po ścianach, zdążył zobaczyć, że skrzynka z jego złotym 
majątkiem stoi na półce nietknięta — i stracił świadomość.
Ile dni pozostał w swoim samotnym łóżku, Gerogłu nie pamiętał. Jego suche 
ciało to płonęło, to drętwiało, jakby zanurzone po szyję w zimnej wodzie. Gdy 
przychodził trochę do siebie, wciąż mu się zwidywało, że ktoś się zbliża, lecz na 
próżno usiłował go wezwać osłabłym głosem. W krótkich momentach, gdy promień 
świadomości przecinał mrok jego płonącego mózgu, Gerogłu wciąż na nowo 
przeżywał strach przed omyłką z pieniądzem z Bożego Grobu, potem usiłował sobie 
przypomnieć, jak wyglądała kiedyś twarz jego matki, i przysięgał sobie, że jeśli tylko 
przeżyje, to od tej pory będzie żył inaczej. Jak właściwie — jeszcze nie mógł 
zdecydować, nie miał po temu ani sił, ani też czasu, bo cienki promyk jego 
świadomości szybko gasł, jakby ktoś raptownie zatrzaskiwał okienko głębokiej i 
ciemnej piwnicy.
Zrozumiał, że przeżyje, dopiero wtedy, gdy poczuł głód. Od dawna zapomniał 
ten gorący i ssący ból, dlatego teraz ucieszył się z niego. Leżał odprężony, 
zasłuchany w pełen głodu skurcz, którym jego ciało dawało znak, że jest żywe i że 
będzie żyć. Spróbował wstać i poszukać na półkach czegoś do jedzenia, ale podłoga 
wydawała mu się niesłychanie daleka pod niskim łóżkiem. Nim jej dotknął, poczuł 
zmęczenie w nogach, a potem deski dalej się kołysały przy każdym jego kroku, jak w 
deszczową bosforską noc kołysało się wilgotne dno łódki, którą po jakiejś pijackiej 
bijatyce z dwoma kompanami uciekali przed holownikiem tureckiego patrolu. Na 
półce znalazł kromkę chleba, pozieleniałego od pleśni, i kawałek sera o kruchych i 
przezroczystych z wyschnięcia brzegach. Zjadł je już tam, oparłszy czoło o półką — 
inaczej zabrakłoby mu sił, by wrócić aż do odległego łóżka. Przed rozpoczęciem tej 
męczącej drogi otworzył skrzynkę ze swoim złotym bogactwem, stała ona nad półką 
z chlebem, i zagłębił rękę między gładkie krążki. Przesuwały się, ustępowały na bok, 
wypełniając jego gorącą dłoń chłodem. Ten chłód zaniósł do swojego łóżka, zacisnął 
pięść, żeby go zatrzymać na dłużej, i zasnął.
Pod wieczór zbudził się znów głodny. Nie było po co wstawać — na półce nie 
pozostała już ani okruszyna, a wiedział, że nie będzie mógł zejść sam po schodach, 
przejść przez zarośnięte chwastami podwórze, a potem przebyć dwudziestu kroków 
dzielących go od piekarni na rogu.
Gdzieś na dworze bawiły się dzieci. Gerogłu wsłuchał się w ich głosy — 
dochodziły jakby z innego świata, którego nie zauważał i który dlatego nie istniał do 
dziś dla niego. Pomyślał, jakby to było dobrze, gdyby mógł stanąć przy oknie i 
zawołać po imieniu któregoś z tych chłopców, rzucić mu z góry monetę i powiedzieć: 
„Pobiegnij przynieść mi trzy kiełbaski i pół chleba, reszta będzie dla ciebie.”
Zewnętrzne schody zaskrzypiały. Wchodził po nich powolny, ciężki człowiek. 
Gerogłu wpił łokcie w poduszkę i uniósł się. Do dzisiaj nikt nie przychodził do jego 
domu. Drzwi otwarły się i wraz ze świeżym wieczornym powietrzem 
zachwaszczonego podwórza wtargnął od progu gardłowy męski głos:
— Jesteś tu, sąsiedzie?
— Wejdź — cicho powiedział Gerogłu.
Nieznajomy przekroczył próg i jego ubranie wypełniło pokój zapachem 
końskiego potu i chomąt. Był bardzo wysoki, z dołu Gerogłu widział tylko jego 
posiwiałą brodę, otoczoną zwisającymi wąsami.
— Moja powiada: Michaile, idź zobaczyć, czy się sąsiadowi coś nie przytrafiło. 
Nie widać go, żeby wchodził albo wychodził.
— Chory jestem — powiedział Gerogłu.
— Ano tak. Toteż moja miała rację, powiada: Michaile, wymyj dorożkę i idź 
zobaczyć, czy się sąsiadowi coś nie przytrafiło... Już ze cztery dni, jak go nie widać.
„Więc od czterech dni tak leżę” — pomyślał Gerogłu.
Dorożkarz pochylił się nad nim. W półmroku zabłysły perłowe guziki jego 
koszuli.
— Głodny jestem, sąsiedzie — niespodziewanie dla samego siebie wyznał 
Gerogłu.
— To dobry znak. Jak chory człowiek poczuje głód, to znaczy, że już idzie ku 
lepszemu.
Gerogłu wsunął rękę pod poduszkę. Szukał sakiewki. Chciał dać całą garść 
pieniędzy temu niosącemu zapach chomąt sąsiadowi, chciał dać nie licząc ich, jak 
nigdy w swoim życiu. Nie udało mu się od razu znaleźć sakiewki. Wymacał ją 
dopiero, kiedy dorożkarz wyszedł, przygotował pieniądze i czekał. Po chwili człowiek 
wrócił — trzymał chleb i pół arbuza, a za nim dziewczynka ze sterczącymi 
warkoczykami niosła miskę pełną gołąbków.
— Weź — powiedział Gerogłu.
— Co ty, sąsiedzie, nie bądź dzieckiem — zaśmiał się dorożkarz i 
bezceremonialnie odepchnął jego rękę.
Swoją decyzję rozpoczęcia innego życia Gerogłu zapoczątkował kilkoma 
nieoczekiwanymi i dziwnymi posunięciami, które zadziwiłyby handlową uliczkę, gdyby 
nie była ona już przyzwyczajona do jego cudacznych obyczajów. Najpierw rozeszła 
się wiadomość, że Gerogłu przestał wymieniać pieniądze i że odsyłał swoich 
dawnych klientów bez wielu słów i bez żalu, z jednym jedynym wytłumaczeniem: „Co 
było, to było.” Potem przez kilka kolejnych dni jego kantor był zamknięty, a w 
następny poniedziałek rano, idąc do pracy, inni właściciele kantorów poczuli na 
uliczce zapach róż.
Gerogłu rozpoczął nowe życie.
Handel olejkiem różanym wciągnął go. Był niedoświadczony i z początku 
przynosił mu on więcej spokoju ducha niż zysków, ale potrzebował właśnie tego. 
Pracował bez rozmachu, obracając małymi ilościami, tak że po krótkiej obserwacji 
wielcy kupcy z Filibe nie dojrzeli w nim żadnego niebezpieczeństwa i zostawili go w 
spokoju. I jeszcze jednej rzeczy potrzebował Gerogłu — czasu. Byłoby 
lekkomyślnością, gdyby pośpieszył się i puścił natychmiast do akcji złote bogactwo, 
zyskane dzięki kantorowi wymiany. Dlatego pozwolił czasowi płynąć, żył skromnie, 
niemal biednie, wlokąc swoje jednakowe nieradosne dni tak” jak uciekinier wlecze 
gałąź, aby zatrzeć własne ślady na śniegu. Jedynym luksusem, na jaki sobie 
pozwolił, była strzelba. Od małego lubił broń i teraz wybrał mocną strzelbę myśliwską 
z kolbą wyłożoną masą perłową, która lśniła, gdy padło na nią słońce. Powiesił ją w 
sklepiku nad swoją głową i póki się nie przyzwyczaił, jej chłodna obecność kazała mu 
się czuć starszym i spokojniejszym niż kiedykolwiek indziej.
Jego klientkami były przede wszystkim Turczynki z dzielnicy Hadżi Hasana i 
kyrije ze wzgórz. W dzień przedświąteczny Turczynki przychodziły po dwie, trzy 
naraz, z zasłoniętymi twarzami, wyciągały rękę z niewidocznego rozcięcia szerokich 
sukien i biorąc od nich pieniądze czuł, że jeszcze są ciepłe, ogrzane różnym ciepłem, 
które tajemniczo i błogo podpowiadało mu wiek każdej z kobiet. Tylko pieniądze 
staruch były zimne jak rzeczne kamienie, które opłynęło wiele wody. Ale na coś 
więcej niż te przypuszczenia nigdy sobie nie pozwolił. Podawał fiolkę nie podnosząc 
głowy i spod brwi widział, jak niknie ona razem z białą ręką w rozcięciu szerokiej 
sukni.
Za to w czwartki było całkiem inaczej. Chłopki, które przyjeżdżały na targ razem 
ze swoimi mężami, wypełniały jego sklepik wrzawą i hałasem, targowały się, aż ich 
okrągłe twarze rumieniały z uporu, udawały, że już odchodzą, ale zostawały. Nikt 
inny z kupców w uliczce nie zadawał sobie trudu sprzedawania olejku na krople i 
dostosowywania jego ilości do drobniaków klienta.
Ożywiony bliskością tylu kobiet, Gerogłu pośpiesznie brzęczał butelkami, 
uspokajał palcem języczek wagi, nie przejmując się jednak, gdy odchylał się on na 
jego niekorzyść. Od czasu do czasu udawało mu się dotknąć czyjejś ręki i wtedy na 
jego śniadych policzkach pojawiały się dwie czerwone plamy, które pozostawały tam 
aż do wieczora. I przez całe lata czymś najpiękniejszym w jego życiu pozostały te 
czwartki — kusiły go i ciągnęły do przodu, a on szedł za nimi, wlokąc ciężką gałąź za 
swoim dawnym zyskiem.
Na początku lubił nocą, zdmuchnąwszy świecę, potrzymać skrzynkę na swoich 
kolanach, upajając się obietnicą jej ciężaru, ale potem cała ta zabawa sprzykrzyła mu 
się i zadowalał się tylko zajrzeniem na półkę i sprawdzeniem, czy jego bogactwo tam 
jest.
— Swoją drogą powinniśmy cię już ożenić, sąsiedzie — powiedział mu któregoś 
niedzielnego ranka dorożkarz, gdy czekali na kolejkę w golami syna Jumera. — 
Dokąd będziesz czekał?
Mężczyźni naokoło zaśmieli się.
— Mam czas — odparł zimno Gerogłu, ukłuty ich śmiechem.
W tej samej chwili chłopak dmuchnął na opróżnione krzesełko i zawołał go. 
Gerogłu stanął przed wielkim lustrem — słońce świeciło wprost na niego — i 
zobaczył się; po raz pierwszy zobaczył się tak wyraźnie i aż się przestraszył. Obok 
gładkiej rumianej twarzy syna Jumera sam ciemniał pomarszczony i posiwiały, 
prawie jak jego ojciec. Zacisnął powieki i opadł na krzesełko.
Gdy zimna nić brzytwy zaczęła się ślizgać po jego szyi, Gerogłu nieoczekiwanie 
pomyślał sobie, że gdyby miał odwagę rzucić się teraz do przodu — wszystko by się 
skończyło lekko i szybko, wypłynęłoby z jego żył to zagmatwane i znienawidzone już 
życie, w którym złoto prócz kłopotów i strachu nie przyniosło mu nic.
— Podgolić ci może wąsy, czorbadżi? — spytał syn Jumera.
Gerogłu drgnął i otwarł oczy. Widok młodej twarzy, pochylonej nad nim, 
opamiętał go. — Dobrze — powiedział wolno. — Dobrze, rób jak trzeba.
Potem umyślnie zostawił mu duży napiwek, a wychodząc zatrzymał się przed 
dorożkarzem i szepnął mu do ucha:
— Dobrą myśl mi podsunąłeś, sąsiedzie.
Ten przekrzywił namydloną brodę i nie wiedział, czy Gerogłu mówi poważnie, 
czy drwi z niego.
Już tego samego miesiąca Gerogłu puścił swoje bogactwo do akcji. Przyjął kilka 
wielkich zamówień i w jego sklepiku zaczęli się zjawiać ludzie w ubraniach krojonych 
z europejska. Różne języki, których liznął kiedyś w Istambule, teraz nagle okazały się 
pożyteczne i decydujące. Zagraniczni kupcy dogadywali się z nim bez tłumacza i 
dzięki takiemu ułatwieniu transakcje stawały się bardziej niezależne i szybsze.
Po jakimś czasie, kiedy jego handel się rozrósł i napełnił notes nazwami 
największych europejskich stolic, Gerogłu nieraz i sam tam jeździł — nie tyle po to, 
by odebrać swoją należność i przyjąć zamówienie, ile aby zobaczyć te miasta i 
zaspokoić noszoną od dziecka we krwi niezmordowaną energię podróżnika. Widział 
Belgrad i pił gęstą kawę pod kasztanami na placu Terazije. Przez kilka tygodni 
mieszkał w Budapeszcie i zachwycał się pięknymi hrabiowskimi domami w Obudzie, 
ale najdłużej pozostał w Wiedniu — tym przedziwnym mieście, które go oszołamiało i 
jednocześnie wydzierało pieniądze z jego rąk jak piękna, lecz zepsuta kobieta. Do 
Carogrodu nie pojechał, nie lubił go.
Gdziekolwiek był, przed powrotem Gerogłu nie zapominał wstąpić do któregoś 
ze słynnych sklepów i kupić materiału na suknię. Zawsze wybierał najdroższe, nie 
targował się i te zakupy dla dziewczyny, której jeszcze nie znał, wypełniały jego serce 
nieznaną czułością i kazały mu się śpieszyć do Filibe. „Jak tylko wybuduję dom, to 
się ożenię” — postanawiał za każdym razem, a murarze z Bracigowa, którzy wznosili 
jego nowy dom na wzgórzu Dżambaz, dziwili się jego pośpiechowi i mówili mu, że tak 
nie da rady — śpieszy się, a chce dom na europejską modłę. Potem zresztą tym się 
tłumaczyli, kiedy dom wyszedł nie taki, jak chciał Gerogłu.
— Przecież wam mówiłem, jak robić — złościł się, ale główny murarz mrugał 
przed nim swoimi jasnymi oczyma i powtarzał wciąż to samo:
— Mówiłeś nam, czorbadżi, ale to się nie da, śpieszyć się, a robić dom na 
europejską modłę.
Do nowego domu Gerogłu przeniósł się pod koniec lipca. Już dawno 
przyzwyczaił się radzić sobie z gospodarstwem domowym, ale przyjął starszą 
służącą raczej dla ludzkich oczu, żeby przestrzegać praw bogatej dzielnicy, do której 
przyszedł. Dopiero po roku, kiedy pokoje wypełniły się rzeczami, obecność gadatliwej 
staruszki stała się niezbędna i wytłumaczona. Przybysz na wzgórzu Dżambaz nie 
przyjaźnił się z nikim, nie zapraszał gości i jedynie poprzez opowieści służącej 
galeryjki zaglądały w jego życie i łapczywie je śledziły. Jego długotrwały bezżenny 
stan, jak i słuchy o jego bogactwie rozpalały wyobraźnię kyriji i wypełniały noce ich 
przejrzałych córek planami i niepokojem.
Najczęściej gromadziły się u Kateriny Slavidi. Niby przynosiły hafty lub robotę 
na drutach, ale pozostawały one nie tknięte. Naprzeciwko była brama domu Gerogłu 
i przez tę bliskość nie mogło być czasu na nic innego. I prawdopodobnie też z 
galeryjki Kateriny Slavidi poszła plotka, że kupiec odkłada ożenek, bo nie może mieć 
dzieci.
Stefan Gerogłu dawno zauważył ciekawskie oczy za falującymi firankami. 
Wiedział, czemu go śledzą, i teraz wraz z drwiną w myśli jego raptownie dojrzała 
decyzja zemsty. Okrutnej i brutalnej zemsty nad tymi kyrijami o białych twarzach, 
które urodziły się bogate i których synowie nigdy nie stracą połowy życia na to, by 
ukryć korzenie swojego majątku. Dlatego tej samej jesieni, kiedy pojechał w okolice 
Srednej Gory zrealizować zamówienie austriackiej firmy „Gisella” i spotkał córkę 
Christa Bojadżi, zdecydował, że nie ma dłużej na co czekać.
Obraza, wyrządzona kyrijom, była ciężka i aby ją jeszcze zwiększyć, gdy ciąża 
jego młodej żony stała się widoczna, pod wieczór Gerogłu umyślnie z nią spacerował 
po ulicy ku Hisar Kapiji, prowadził ją pod spojrzeniami nastroszonych galeryjek i 
podtrzymywał jej kibić jak kosz pełen winogron. A gdy dziecko się urodziło, zamówił 
rzeźbione w drzewie słońce na sufit do okrągłego salonu i urządził chrzciny z 
niewieloma gośćmi — głównie kupcami w ubraniach krojonych z europejska. Z 
okolicznych domów nie zaprosił nikogo, i to był koniec jego długiej zemsty.


4
Do szesnastego roku życia dziewczynka rosła chorowita i blada, prawdziwa 
córka Stefana Gerogłu. Chorowała wiele, prawie każdej zimy, i przeszła wszystkie 
dziecięce choroby, jakie wtedy szalały w Płowdiwie. Ale zamiast na niej, ślady 
bezsennych nocy odcisnęły się na twarzy kyriji Melanie, złagodziły ją i dolały do jej 
oczu nowego smutku. Przez ten cały czas Gerogłu tylko raz pozwolił pojechać żonie 
do rodzinnego miasta — na pogrzeb ojca. Wyprawił ją w powozie na resorach, z 
dwoma służącymi na koźle, lecz z tyłu siedziała tylko ona z córeczką. Gdy wróciła, 
Gerogłu kilkakrotnie zauważył, że w jej wzroku kryje się jakaś prośba i pragnienie 
powiedzenia czegoś, ale wtedy mu wypadło spędzić wiele wieczorów z kupcami z 
Istambułu i Budapesztu, potem zapomniał ją spytać, i wszystko przeszło. Dopiero w 
miesiąc później, któregoś ranka, córka weszła cicho do jego pokoju i położyła obok 
filiżanki po kawie złożoną chusteczkę z czarną obwódką.
— To od babci — powiedziała, spuszczając swoje długie rzęsy. — Za wieczny 
odpoczynek dziadka Christa.
W ustach dziewczynki te słowa zabrzmiały dziwnie, Gerogłu podniósł głowę i 
przyjrzał się jej. Przed nim stało niby jego dziecko, ale jakby jakieś nieznajome i 
obce.
— Dziękuję, Eleno — powiedział, zaskoczony swoim odkryciem. — A czemu 
nie przyniosła mi jej mama?
— Mama od wczoraj jest chora. — Dziewczynka popatrzała na niego posępnie, 
zakręciła się na pięcie i wyszła.
Właśnie po tym spojrzeniu Gerogłu po raz pierwszy zamyślił się nad swoją 
córką. Do tej pory spotykając Elenę na schodach czy na dziedzińcu mijał ją bez 
słowa, tylko w chwilach wesołości zadowalał się uszczypnięciem jej bledziutkiego 
policzka i postanowieniem, że wieczorem” wracając z miasta, przyniesie dziecku 
torebkę z cukrem lodowatym. Ale zapominał.
W pokoju było jasno. Poranne słońce świeciło wprost w okna, przenikało przez 
rozpiętą na ganku winorośl i na podłodze leżały cienie winogronowych liści. Gerogłu 
deptał je chodząc tam i z powrotem, zaplótłszy ręce za plecami, a pochmurne 
spojrzenie dziewczynki nie wychodziło mu z głowy. „No dobrze, ale dla kogo zbieram 
majątek? Czy to wszystko nie dla niej?” — rozmyślał i nie mógł zrozumieć, że w ten 
sposób usprawiedliwia się tylko wobec siebie.
„Dla kogo? Może dla siebie?” — powtarzał coraz natarczywiej i ponieważ w 
gniewie człowiek zawsze szuka, kogo oskarżyć, Stefan Gerogłu oskarżył żonę. To 
ona oderwała od niego dziecko.
W tym samym czasie kyrija Melanie leżała w górnym pokoju i Cweta, żona 
służącego Iwana, kładła zamoczone w occie chustki na jej piersiach. Dziewczynka 
weszła na palcach, usiadła w kącie pod zwierciadłem i ucichła.
— Powiedziałaś ojcu, że jestem chora? — słabym głosem spytała kyrija 
Melanie.
Dziewczynka kiwnęła głową. Jej czarne warkocze zakołysały się.
— W takim razie, kiedy czorbadżi Stefan tu przyjdzie, poprosimy go, żeby 
wezwał doktora Stojkowicza — odezwała się Cweta.
Jej pani machnęła czubkami palców i nie odpowiedziała..
Ból w piersiach nie wymagał lekarza — zrozumiała to dawno. I nie był to ból, 
lecz jakaś duszność, od której jej serce zaczynało drżeć i gasnąć jak przykryta: 
szklanką świeca.
Wolne kroki Gerogłu wyszły z dolnego pokoju i zatrzymały się u stóp schodów.
Dziewczynka uniosła się w oczekiwaniu. Kyrija Melanie przygładziła dłonią 
wilgotne włosy na czole, podczas gdy Cweta pośpiesznie zapinała koszulę na jej 
piersiach. Kroki skierowały się w górę. Zatrzymały się i pośpieszyły na dwór. 
Dziewczynka podbiegła do okna: pod winoroślą mignął fez, Gerogłu wychodził. 
Gdyby w tym momencie popatrzał w górę, zobaczyłby za szybą młode oczy, które aż 
do bramy błagały go, by zawrócił, i potem — ponieważ jeszcze nie umiały 
nienawidzić — stały się zdziwione i ciemne.
Zaprzężony powóz czekał na niego, ale Gerogłu odesłał służącego Iwana i 
poszedł piechotą. Bruk lśnił od rannej rosy. Pusta ulica jeszcze drzemała w głębokim 
czorbadżijskim śnie, tylko przed bramą doktora Stojkowicza już się ustawiło kilka 
wozów. „Jak przed młynem” — pomyślał Stefan Gerogłu, przechodząc obok nich.
Pierwszych pacjentów doktor przyjmował zwykle sam. Gdy tylko jego biały 
fartuch pojawił się w otwartych drzwiach, chłopi skoczyli, pościągali kołpaki z głów i w 
niewyspanych oczach zabłysła nadzieja. Doktor zauważył Stefana Gerogłu, 
uśmiechnął się i skinął głową. Uśmiech poruszył jego miękką szpakowatą brodą i z 
całej drobnej figury lekarza promieniował w tym momencie spokój i obietnica czegoś 
dobrego, płynęło zdrowie i mądrość, w które dopiero co rozpoczęty dzień miał 
uderzać mnóstwem ludzkiego cierpienia, nie łamiąc ich jednak. Gerogłu uniósł rękę 
do czoła. Chciał pozdrowić doktora zwykłym krótkim gestem, ale jego palce same 
uniosły się wyżej i zdjął wysoki fez. Tak przeszedł, ściskając fez, a poranny chłód 
rodził w jego głowie nową myśl. Elena powinna się uczyć. To nic, że Bóg mu nie dał 
syna i że pewnie nie ma doktorskiej szkoły dla kobiet. Dziewczyna nie powinna 
poprzestać tylko na nauce w greckiej szkole dla panien, nie było sensu zapisywać jej 
i do szkoły Zarifiego, gdzie przygotowywano czorbadżijskie córki tylko do zostania 
czorbadżijskimi żonami. Elena powinna się uczyć naprawdę. Bo na co żyje człowiek, 
jeśli nikt nigdy nie popatrzy na niego takimi oczyma, jakimi przed chwilą chłopi 
patrzeli na doktora Stojkowicza? A proszę, sam on, Stefan Gerogłu, przez swoje 
pięćdziesiąt dwa lata czy zobaczył w ludzkich oczach coś innego poza pokorą, kiedy 
był silniejszy, i drwiną, kiedy był słabszy? Kto do tej pory popatrzał na niego z 
wdzięcznością i miłością? Kto? Bozżalony nad samym sobą, kupiec kroczył po 
pustym bruku i choć istniały i dobre oczy, które mógłby wspomnieć, teraz specjalnie 
nie pomyślał o nich. Sprawiało mu męczącą rozkosz czuć się oszukanym i 
samotnym, obcym w tym wielkim Filibe, gdzie nie kochało go nawet własne dziecko... 
Ale cokolwiek by się działo, Elena powinna się uczyć!
— Dzień dobry, efendi.
Gerogłu ocknął się. Wszedł już w dzielnicę handlową. Najgorliwsi sklepikarze 
wyglądali przez otwarte drzwi, żeby go pozdrowić.
Przed jego sklepikiem czekał powóz ze spuszczonym dachem. Stefan Gerogłu 
przyglądał mu się już z daleka, starał się odgadnąć, do kogo należy, ale ani woźnica, 
ani konie nie były mu znajome. „Całkiem jak przed drzwiami doktora Stojkowicza” — 
z gorzką ironią pomyślał kupiec.
Kiedy indziej poranne szczęknięcie klucza sprawiało mu radość, teraz 
przypomniało mu tylko o tym, że kłódka już od dawna wymaga naoliwienia. W 
środku, jak zawsze, powietrze pachniało różami, ale ten zapach nie był delikatny i 
lekki jak od kilku kropel, strząśniętych dla przyjemności, lecz gęsty i nieprzyjemny, 
zatruty sam swoją ilością.
Ze stojącego powozu wciąż nikt nie wychodził. Po chodniku przebiegł chłopiec z 
tureckiej kawiarni, zbierał pierwsze zamówienia.
— Dla ciebie podwójna i bez cukru, prawda, czorbadżi? — upewnił się chłopiec.
Gerogłu potwierdził. To, że pamiętają jego przyzwyczajenia, pochlebiało mu.
Pomocnik już od tygodnia podróżował po okolicach Srednej Gory, dlatego 
Gerogłu sam otworzył okiennice, uchylił drzwi, żeby się przewietrzyło, i gdy wreszcie 
usiadł pod wiszącą na ścianie strzelbą, poczuł, że ktoś natarczywie go obserwuje 
spod opuszczonej budy powozu. Podniósł się i bez żadnej potrzeby przymknął drzwi. 
Chciał przez to pokazać, że ktokolwiek przybył w tym bogatym powozie, skoro go 
potrzebuje, powinien go poszukać tu, w jego sklepiku, bo ulica nie jest miejscem na 
poważne rozmowy i transakcje. Widać jego gest został dobrze zrozumiany: skórzana 
buda rozchyliła się i po chwili wysoki, młody Turek prawie biegiem wpadł do sklepu.
Stefan Gerogłu nie zaraz się podniósł. Minęły te czasy, kiedy natychmiast 
skakał, gdy tylko w jego drzwiach pojawił się jaki bądź otomanin. W tej chwili i 
bogactwo, i wiek pozwalały mu nie wstawać przed tym gołobrodym agą, którego 
czoło z wyrazem napięcia marszczyło się pod brzegiem kosztownego fezu.
— i Witaj, efendi — powiedział Turek i stanął przed ladą, zmieszany 
spojrzeniem nieruchomego kupca.
— Witaj i ty — powoli odparł Gerogłu, przesuwając różaniec z pestek oliwek, a 
jego oczy jednocześnie oceniały drogie sukno, z jakiego było uszyte ubranie 
przybysza, zatrzymały się na grubej dewizce zegarka i wiedzione starym 
doświadczeniem zauważyły, że złoto jest fałszywe. „Kupi najwyżej jedną fiolkę — 
pomyślał Gerogłu, niezadowolony z takiego pierwszego klienta. — Jedną fiolkę, i to 
dla cudzej żony „
— Jestem pokojowcem miutefiszina  Sali Ismeta — powiedział cicho Turek i 
uśmiechnął się po chłopięcemu.
W Płowdiwie nie było bułgarskiego kupca, który by nie znał tego imienia... Znał 
je i Gerogłu Szybko się podniósł. Wskazał krzesło, zaczekał, aż młody otomanin 
usiądzie.
Choć ten tajemniczy miutefiszin Sali Ismet pracował w mieście już od pięciu czy 
sześciu lat, nikt go nie widział, nawet czasem o nim zapominano, ale gdy 
nadchodziła pora wyznaczenia kolejnych podatków, jego mroczna władza zawisała 
nad handlową dzielnicą, zdolna zgubić i zrujnować. Niektórzy opowiadali, że nie ma 
jednej nogi i dlatego nie wychodzi z domu, tylko wysyła swoich ludzi, przebranych to 
za kupujących, to za chłopów, by śledzili, jakie pieniądze przez czyje ręce 
przechodzą; inni znów utrzymywali, że Sali Ismet to człowiek sułtana, który 
przyjeżdża co pewien czas wprost ze Stambułu, aby zwalczyć przekupstwo i 
zaprowadzić porządek przy wyznaczaniu podatków w tym zwariowanym mieście, 
jakim jest Plowdiw. Byli jednak i tacy, którzy milczeli i pośpiesznie wychodzili, gdy 
gdzieś usłyszeli imię Sali Ismeta. I oto jeden z podwładnych tego właśnie 
tajemniczego władcy podatków siedział teraz pod zaniepokojonym spojrzeniem 
Gerogłu i przesypywał z dłoni w dłoń frędzle swojego szala.
— Jak zdrowie twego wielce szanownego pana, ago? — niespokojnie spytał 
kupiec, zachowując kanon orientalnej uprzejmości.
— Dobrze, efendi. I on czuje się dobrze, i jego domownicy też.
— Czyżby potrzebował olejku różanego dla kobiet w swoim domu, ago? — z 
wysiloną uprzejmością spytał Gerogłu.
Turek spojrzał na niego. Przez czoło przesunęła mu się zmarszczka.
— Nie po to przyszedłem, efendi.
Kupiec poczuł, jak oblewa go pot, wełniany kołnierz zaczął go dusić.
— Przyszedłem po co innego — powoli mówił dalej Turek. — Przede wszystkim 
przekazać ci słowa szacunku i czci od mojego pana i potem poprosić cię o pewną 
przysługę. Aga Ismet potrzebuje dwudziestu czterech lirów. Odda je nie później niż 
za miesiąc. Przegrał wczoraj zakład, a wstyd mu zwracać się do innych, dlatego 
wybrał ciebie.
Cios przyszedł niespodziewanie, przy tym kamień posmarowany był miodem. 
Gerogłu objął czoło dłońmi. Jego pierwszym pragnieniem było krzyknąć, wypędzić ze 
sklepu tego człowieka, lecz zacisnął zęby i nakazał sobie myśleć powoli.
— Powiadasz, ago, że przegrał zakład? Coś bardzo duży mi się ten zakład 
widzi...
— Wedle stawu grobla — uśmiechnął się bezczelnie Turek. — A i aga Ismet gra 
uczciwie. Sam wiesz najlepiej, że jest uczciwym człowiekiem. Powiedz: zwiększył ci 
dotychczas podatek, choć mógłby to zrobić? A i jak ci go zwiększy, skoro się 
przekona, że jesteś jego przyjacielem i pomagasz mu w potrzebie?
Wszystko było jasne. Zgarbiony i zzieleniały z gniewu Gerogłu sięgnął za pas. 
Turek drgnął.
— Nie bój się — z gorzką zuchwałością powiedział kupiec. — Moja broń wisi na 
ścianie.
— Bardzo ładna sztuka, efendi. — Turek podniósł głowę i podczas gdy Gerogłu 
odliczał na kolanie pieniądze, zdjął strzelbę i zaszczekał jej kurkiem ze zręcznością 
janczara. — Tylko że uderzenie ma słabe. Wygląda pięknie, ale i tak cię oszukali.
— Może — powiedział nerwowo Gerogłu. — Ale ja zwykle widzę, kiedy mnie 
oszukują.
Turek uważnie na niego popatrzał.
— Jeśli nie chcesz, możesz nie dawać pieniędzy, ale wtedy nie masz się co 
spodziewać obrony od agi Ismeta. Wprost przeciwnie...
Po tych słowach nieznajomy wziął pieniądze z rąk kupca i na jego twarzy znów 
się pojawił ten niewinny uśmiech, z jakim przyszedł.
— Przyjemnej pracy, efendi — powiedział już od progu. — A ta strzelba 
rzeczywiście nic nie jest warta, możesz ją wyrzucić.
Gdy powóz zniknął z jego pola widzenia, Gerogłu opadł na krzesełko i zaczął 
walić w ladę pięściami, jakby chciał nowym bólem zagłuszyć poczucie zniewagi, 
którą mu dopiero co wyrządzono. Sali Ismeta nie ma... nigdy nie istniał ten człowiek, 
istniało tylko jego imię, wymyślone przez jakiegoś sprytnego urzędnika podatkowego, 
a potem przekształcone w legendę i bajkę, która poza wszystkim innym przynosi i 
liry. Stefan Gerogłu coraz jaśniej sobie to uświadamiał, ale uświadamiał sobie i coś 
innego: że nie ma się komu poskarżyć w Filibe...
Chłopak z tureckiej kawiarni otworzył łokciem drzwi. Na wielkiej tacy pozostała 
jedna jedyna filiżanka, a szklanka z wodą była opróżniona do połowy. I poprzednio 
się tak zdarzało — sklep Stefana Gerogłu znajdował się w końcu ulicy i chłopak 
przynosił mu kawę na ostatku. Ale teraz kupiec nagle wybuchł. Obraza rozpierała mu 
piersi, szukała ujścia.
— Ciągle ja mam dostawać kawę ostatni, tak?! — krzyknął. — Jak już 
wystygnie, co, ty czarny diable?
Mały Turek zamrugał z wyrazem skruchy, a Gerogłu krzyczał dalej:
— Najpierw swoim, co? A giaur może czekać. Giaur jest jak bydlę, wszystko 
zniesie! Dawaj tę filiżankę!
Chlusnął wystygłą kawę na podłogę, rzucił parę monet na tacę. Jego usta 
posiniały z gniewu.
— Wynoś się teraz! I powiedz twojemu panu, że od dzisiaj będę kawę zamawiał 
gdzie indziej.
W oczach chłopca pojawiły się łzy. Pochylił głowę i wyszedł. Gdy kupiec został 
sam, zdjął ze ściany strzelbę i długo szczękał jej kurkiem. Suche, metaliczne 
uderzenia uspokajały go. Po chwili do sklepu weszli klienci, odwiesił strzelbę i z 
wysiłkiem się uśmiechnął. Praca skierowała jego myśli na inne tory.
Po południu znajomy handlarz z Rumunii przyniósł mu list. Swym równym 
pismem Kostas Mavridis — poważny kupiec i jego przyjaciel — zawiadamiał go, że w 
tym roku przyjął zamówienia na dużą ilość olejku i że dobrze będzie, jeśli przyjaciel 
Gerogłu z góry będzie o tym zawiadomiony. Dalej Grek chytrze wspominał, że 
spodziewana jest zmiana w cenach — „oby Bóg dał, żeby w górę, a nie w dół” — 
pisał, że wszyscy w domu czują się dobrze i że od jesieni jego najstarsza córka 
wstąpi na małą, ale drogą i szanowaną pensję, „bo Bóg, choć nie obdarzył nas 
synami nie zabronił nam jednak troszczyć się o żeńskie potomstwo, skoro jest ono 
mądre i dobre”.
Z całego listu te słowa najdłużej zatrzymały uwagę Gerogłu. Nieważne, jak 
wielkie będą zamówienia z Bukaresztu... Nieważne, w jakim kierunku pójdzie zmiana 
cen... Elena powinna się uczyć! Już tego samego wieczora napisze do Mavridisa 
obszerny list, zapyta go jako ojciec i przyjaciel, czy będzie dobrze, jeśli i jego córka 
wstąpi na tę pensję, mniejsza o koszta, byle Elena się wyuczyła, opanowała 
najwyższą naukę, dozwoloną dla kobiety.
Gerogłu pisał do północy. Ta praca, do której nie był przyzwyczajony, zmęczyła 
go. Litery nie słuchały go, na początku były duże, a pod koniec niepostrzeżenie 
kurczyły się, choć starał się nadać ręce rozmach. Gdy list wreszcie był gotowy, 
zapalił fajkę z długim cybuchem i wyciągnął się na pokrytym wełnianym materiałem 
minderze, pełen radosnego zmęczenia, które zatarło wszystkie inne przeżycia tego 
trwożnego dnia.


5
Elena wyjechała na początku września. Cały tydzień przed tym krawcowa 
Mariola Lazari od świtu do zmierzchu kroiła suknie w okrągłym salonie, a na dworze 
służący Iwan przygotowywał powóz do drogi: zmienił gumą na tylnym kole, 
nasmołował piasty kół i ten podróżny zapach przenikał do domu jak zapowiedź 
rozstania i smutku. Tak się przynajmniej wydawało kyriji Melanie. Snuła się po 
pokojach, próbowała pomagać krawcowej, ale wszystko wypadało jej z rąk, nici 
plątały się, gdy tylko ich tknęła, i w tym matka ze ściśniętym sercem widziała zły 
znak. Sam Gerogłu starał się mniej bywać w domu, oczy żony sprawiały, że czuł się 
niepewny w swojej decyzji, już teraz winny wszystkiemu, co mogłoby się zdarzyć 
córce na bukareszteńskiej pensji.
Mariola Lazari była w swoim żywiole. Myśl, że suknie, które teraz szyje, będą 
współzawodniczyć z kunsztem bukareszteńskich krawcowych, wypełniała jej tęgie 
ręce energią, lecz i jakąś niepewnością, do której nie chciała się przyznać nawet 
przed samą sobą.
Jedyną radosną osobą w całym domu była Elena. Podniecenie sprawiło, że jej 
twarz w tych dniach wydawała się prawie piękna. Ta znienacka obudzona uroda 
jeszcze bardziej zwiększała niepokoje matki.
— Uważaj tam na siebie... — spróbowała podjąć temat, ale niewinne spojrzenie 
córki zmusiło ją do wycofania się: — Słyszałam, że zimy w Bukareszcie są ostre.
— Ależ mamo, przecież biorę kożuszek — zaśmiała się dziewczyna.
„Boże drogi, to jeszcze zupełne dziecko” — pomyślała kyrija Melanie nie 
wiedząc, czy się bać, czy cieszyć.
Wyjazd wypadł we wtorek, chociaż Gerogłu wolał poniedziałek — czysty dzień, 
dobry do rozpoczynania każdej sprawy. Czasy były jednak niespokojne, ryzykowna 
byłaby samotna podróż przez Bałkan dla Bułgara, w dodatku jadącego z dziewczyną. 
Dlatego rozpytał się w Filibe, zakręcił się i zdołał włączyć powóz, jako prywatny 
zaprzęg, na koniec miejskiej karawany, która w eskorcie wojskowej jechała po towar 
do przystani w Nikopolu. To samo uczynił i pewien belgijski inżynier, którego sprawy 
służbowe pilnie wzywały do Bukaresztu.
Tak więc wyjazd wypadł na wtorek. Kyrija Melanie ucałowała córkę, przybrała ją 
gałązką geranium i nie mogła jeszcze uwierzyć, że za minutę powóz rzeczywiście 
wyruszy.
— Uważaj na dom — powiedział jej Gerogłu z nogą na stopniu. — Pieniądze, ile 
ci będzie trzeba, zostawiłem na stole w moim pokoju.
Kyrija Melanie nie słuchała jego słów. Cała jej uwaga była skupiona na córce. W 
białym kapeluszu przewiązanym szalem Elena wydawała jej się w tej chwili obca i 
stracona na zawsze.
— Bóg przed nami, my za Bogiem. Ruszaj — rozległ się głos Gerogłu.
— Mamo!... Mamo!... — zawołała dziewczyna.
Służący Iwan strzelił z bata, konie uniosły głowy i powóz odjechał. Bez niego 
dziedziniec stał się nagle pusty i wielki. Matka chciała podbiec za powozem, ale 
zabrakło jej sił. Uniosła rękę do oczu i rozpłakała się. Taką ją zapamiętała Elena. 
Taką poniosła. w swoim sercu. Potem, kiedy w długiej podróży liście geranium 
zwiędły, zawinęła je w batystową chusteczkę i schowała na dnie torebki. Nawet 
poprzez materiał suche liście dalej promieniowały słodkim zapachem.
Wozy poruszały się wolno, wlokąc za sobą obłok kurzu, i z daleka, wśród 
pożółkłego gołego pola, karawana podobna była do ogromnej poczwarki, która tylko 
do połowy wyśliznęła się ze swojego kokona.
Podróżujący w dwóch ostatnich powozach dusili się. Już podczas pierwszego 
odpoczynku belgijski inżynier odszukał tureckiego onbaszę , porozmawiał z nim, 
potem wrócił, zielony ze złości, i odwołał Gerogłu na bok. Przez opuszczony szal 
Elena widziała, jak ojciec daje mu pieniądze. Gdy karawana znów ruszyła, oba 
powozy jechały na przedzie. Belg czuł się już zaprzyjaźniony i pozwolił sobie złożyć 
wizytę w powozie Gerogłu.
— Wizyta w drodze — wytłumaczył w swojej niewyszukanej bułgarszczyźnie, 
delikatnie próbując zajrzeć pod opuszczony szal Eleny. — Onbasza mówi, że wy do 
Bukareszt z panną, tak?
Gerogłu nie miał ochoty na rozmowę, ale po tym, jak inżynier wyratował ich od 
kurzu, wypadało okazać choć minimum uprzejmości.
— Do Bukaresztu — powiedział powoli. — Wiozę córkę na pensję.
— Dobrze! — wykrzyknął z zachwytem Belg. — Dobra idea.
Potem, wykorzystując swój ubogi zasób bułgarskich słów w najbardziej 
nieprawdopodobnych połączeniach, opowiedział, że słyszał już, ile to renomowanych 
pensji dla dziewcząt jest w Bukareszcie, zresztą nie może być inaczej, gdyż zostały 
one stworzone na podobieństwo pensji w Paryżu. Gdy wspomniał Paryż, oczy Belga 
zabłysły, a na jego pełnych policzkach pojawiły się czerwone plamki.
— Daj Boże — powiedział Gerogłu. — Mój przyjaciel z Bukaresztu wysyła swoją 
córkę na tę samą pensję.
Gość uprzejmie zadał pytanie, czy ten przyjaciel będzie także opiekunem 
dziewczyny. Gerogłu przytaknął.
— Jest bardzo ważne, żeby opiekun był stary człowiek — powiedział Belg.
Na jego pulchnej twarzy siadł komar, chcąc go odpędzić inżynier wymierzył 
sobie dźwięczny policzek. Tiulowy szal wydął się. Elena się śmiała. Gerogłu gniewnie 
spojrzał w jej stronę i szal momentalnie opadł — posłuszny i cichy.
Naokoło zapadał zmrok. W jego kryształowym błękicie góry wydawały się 
łudząco bliskie, spiętrzone jakby przed samymi pyskami koni. Od strony przełęczy 
powiał wiatr, pełny żywicznego zapachu, który Elena zapamiętała z sosnowych 
schodów w domu.
— Las! — Inżynier uniósł palec. — Poczuła pani aromat lasu? Tak?
Elena odrzuciła szal. Do tej pory nie widziała lasu. Belg ogarnął jej twarz 
szybkim i trochę rozczarowanym spojrzeniem.
— Las — powtórzył. — Niech panna oddycha. Powietrze śliczne. Za ten 
powietrze pan Gerogłu i ja płacili onbasza? Tak?
Z wysokiego kozła służący Iwan dosłyszał słowa inżyniera i nachmurzył się. 
Myślał, że puścili ich na przód z powodu pięknego powozu, a zwłaszcza ognistych 
koni, które według niego grzechem byłoby pozostawić, by się wlokły w kurzu za 
rzędem ciągnących wozy szkap.
Elena chciwie oddychała. Po gorącym powietrzu Płowdiwu i upalnej duchocie 
równiny tajemnicze tchnienie gór upajało ją.
Karawana zakręciła na placu w Karłowie i zatrzymała się. Gerogłu 
niejednokrotnie tu przyjeżdżał, wiedział, że w zajeździe są czyste pokoje, ale teraz 
podróżował z dziewczyną, a i ukośne spojrzenia, które onbasza co i raz zatrzymywał 
na opuszczonym szalu, kazały mu być ostrożnym. Bardziej jeszcze ostrożnym niż 
wówczas, kiedy ukrywał swoje złoto.
— My przenocujemy u naszych znajomych, proszę pana — powiedział do 
belgijskiego inżyniera. — Wysłałem im wiadomość, że przyjedziemy.
Służący Iwan odwrócił głowę. Czekał na rozkaz. Gerogłu uniósł się i szepnął mu 
wprost do usta:
— Jedź do żeńskiego monasteru.
Tej nocy Elena długo nie mogła zasnąć. Kręciła się na nieznajomym łóżku, 
usiłowała zatrzymać drogę, która wciąż jeszcze biegła pod jej zaciśniętymi 
powiekami, a zza okratowanego okienka koło jej głowy tchnienie gór płynęło wciąż 
tak samo żywicznie gęste, pełne zagadkowych szumów nocy. Przez te góry właśnie 
miała przejechać... To nic, że ojciec milczy i gniewa się, że ten śmieszny Belg 
przyszedł do ich powozu. Najważniejsze to przejechać raz przez góry.
Na zewnątrz ktoś przeszedł przez ganek. Już drzemiąc dziewczyna pomyślała, 
że jest w domu w Płowdiwie i że to są kroki jej ojca, który znów późno wraca.
W sąsiednim pokoju Gerogłu nie spał. Także usłyszał skrzypnięcie desek i fajka 
zamarła mu w ręce. Już od swych młodych lat w Stambule nauczył się rozpoznawać 
ludzkie kroki: teraz przechodził gankiem mężczyzna, który się ukrywa... Brzęknęła 
broń... Gerogłu skoczył, jego pistolety były pod poduszką, położone tak, żeby je było 
łatwo złapać. Starał się nie oddychać, bursztynowy ustnik zapomnianej fajki miał w 
jego ustach gorzki smak. W ciągu sekundy jego plan był gotowy. Jeśli kroki 
zatrzymają się przed pokojem Eleny, wyskoczy i wystrzela wszystMe naboje w plecy 
złoczyńcy, ktokolwiek by nim był — onbasza, belgijski inżynier czy jakiś inny rajfur z 
ochrony tureckiej. Rozwścieczony i napięty, pełen dawnej pasterskiej siły, Stefan 
Gerogłu czekał... Ale kroki przeszły. Nawet nie zwolniły tempa przed drzwiami córki. 
Usiadłszy bez sił na chłodnej podłodze, ojciec poczuł w ustach piasek: w napięciu 
zgryzł na proch bursztynowy ustnik. Dowlókł się do łóżka i całą noc tam czuwał — z 
dwoma pistoletami w ręku... Właśnie tej nocy Stefan Gerogłu odkrył, że Elena jest 
największym bogactwem w jego życiu, że śmiech tej dziewczyny to jedyny promyk, 
który nadaje blask i sens jego zlotu... Rano, płacąc za nocleg, Gerogłu spróbował się 
dowiedzieć, co to były za kroki na ganku, ale igumenka odwróciła swoje 
nieprzeniknione oczy i odparła:
— Pewnie to był nocny stróż, dziadek Kostadin.
Gdy siedli obok siebie i powóz ruszył, Gerogłu długo patrzał na odświeżoną 
snem twarz córki. Nocna czułość jeszcze ogrzewała jego serce, chciał powiedzieć 
dziewczynie coś tkliwego, ale nie wiedział co. Nagle uniósł się z siedzenia i wskazał 
końcem fajki.
— Eleno, widzisz tamtą drogę?... Prowadzi do miasta, w którym urodziła się 
mama.
Dziewczyna skoczyła, przywarła piersiami do złożonej budy i patrzała w tył, aż 
droga do matczynego miasteczka znikła między drzewami.
Na placu czekała już na nich karawana. Zauważywszy nadjeżdżający powóz, 
onbasza zatańczył na swoim szlachetnym wierzchowcu. Świeży i zaróżowiony od 
bałkańskiej wody, w której mył się prawie przez godzinę, belgijski inżynier 
wymachiwał na powitanie słomkowym kapeluszem. „Nie, to nie mógł być żaden z 
nich — pomyślał Gerogłu. — Byłoby jakoś widać, a i są w tych latach, kiedy sen jest 
człowiekowi słodszy od wszystkiego innego.” Mimo wszystko jednak powiedział 
cicho:
— Eleno, opuść szal. Duży kurz dziś na drodze.
Po kilku zakrętach karawana wyjechała z miasta.
— Eleno, widzisz to drzewo? — Gerogłu bez przerwy pokazywał to na lewo, to 
na prawo. — Nazywa się świerk. Przez całą zimę jest zielone. A tam nisko, w dole, 
widzisz, Eleno? To są ogrody różane. Olejek, który sprzedaję, jest właśnie stamtąd, 
zapamiętaj to.
Dziewczyna zwracała głowę to w jedną, to w drugą stronę — zdziwiona 
nieznanym światem, a zwłaszcza nieoczekiwaną rozmownością ojca. Nawet służący 
Iwan zauważył zmianę w swoim panu, odwrócił się i pokazał batem na wysokie niebo 
nad górami:
— Jeśli pozwolisz powiedzieć, czorbadżi, ten ptak tam to sokół.
Córka Gerogłu widziała sokoła pierwszy raz. Do tej pory znała tylko małe wróble 
— rabusie podwórkowej winorośli, gołębie, mieszkające w kopule Cerkwi pod 
wezwaniem świętych Konstantina i Eleny, a najpiękniejsze ze wszystkich wydawały 
jej się płochliwe synogarlice, które się gnieździły wśród skał Trójwzgórza i o których 
opowiadano, że najwięcej ich jest właśnie w Filibe Sokół kąpał się w porannym 
powietrzu: to unosił się w górę, to spadał w dół jak kamień lub nagle zamierał bez 
najmniejszego drgnienia skrzydeł. Elena zapomniała o poleceniu ojca, odrzuciła szal 
z twarzy.
W tym momencie trzasnął strzał. Nim dziewczyna zdążyła krzyknąć, sokół 
podskoczył, przekoziołkował i poleciał w dół, a nad nim krążąc opadały połamane 
pióra.
— Masallah, onbasi efendi!  — wołali żołnierze.
— Widziałaś, Eleno... — odwrócił się Gerogłu, ale natychmiast przerwał. W 
ciemnych źrenicach jego córki płonęła obraza i złość. — Opuść szal — powiedział z 
przestrachem.
Oparłszy dymiącą strzelbę na biodrze onbasza nadchodził, by zebrać pochwały 
za swój celny strzał.
— Masallah, onbasi efendi — powiedział Gerogłu, gdy Turek zrównał swego 
konia z ich powozem. — Pewną masz rękę, masallah.
Widocznie to nie wystarczyło. Onbasza czekał i na głos dziewczyny, lecz spod 
gęstego tiulu nie wydobyło się ani słowo.
— Kobiety nie znają się na strzelaniu, sam wiesz, efendi — przepraszająco 
mruknął ojciec.
Gdy Turek odjechał, Gerogłu był gotów się rozgniewać, ale z przodu 
nieoczekiwanie rozległy się krzyki, zahuczał bęben i jego głuche uderzenia 
przepędziły poranek. Z przeciwnej strony dziesięciu konnych Turków prowadziło 
związanego człowieka. Karawana zjechała na bok, by ich przepuścić. Konwój 
przejechał tuż obok powozu i Elena mogła całkiem z bliska widzieć twarz jeńca. Był 
to chłopiec pewnie w jej wieku, jego jasne włosy ciemniały, zlepione krwią, a u 
ramienia wisiało mu kilka pstrych kogutów ze związanymi nogami. Chłopiec podniósł 
głowę, jedno jego oko było niewidoczne spod liliowego obrzmienia, drugie patrzało z 
wściekłym blaskiem, jakby świeciło złością za dwoje.
— Tato — szepnęła Elena — czemu to, tato? Gerogłu ścisnął jej gorącą rękę.
Zobaczywszy, że w powozie znajduje się kobieta, konwojenci jeszcze wścieklej 
szarpnęli lejce koni, a bęben zaniósł się ogłuszającym hałasem.
Belgijski inżynier przybiegł ze swojego powozu, w pośpiechu zapomniał włożyć 
kapelusz i jego pełna twarz wydawała się jeszcze większa i bardziej przerażona.
— Qu’est-ce que c’est, monsieur Gerogłu? — spytał zadyszany, jakby ze 
strachu zapomniał wszystkich bułgarskich słów.
Gerogłu wzruszył ramionami.
Wieczorem, gdy karawana rozlokowała się przed zajazdem na przełęczy 
Szipka, onbasza przysiadł się do ich stołu i opowiedział wszystko: Chłopiec pochodził 
gdzieś z pasterskich osad — wiele takich osad jest rozrzuconych w Bałkanach i ani 
poborca nie może do nich dotrzeć, ani prawo. Tamtejsza raja  rozpuściła się ze 
szczętem i proszę — osada, z której pochodził ten łotrzyk, nie płaciła podatków 
nikomu. „A jak tak może być, efendi, na czym się ma w takim razie oprzeć 
imperium?” — Onbasza przewracał oczyma i bił się w opięte jedwabiem piersi, jakby 
to on sam był okradany. Wreszcie rządca prowincji z Karłowa rozkazał odnaleźć tę 
osadę, żeby nie wiem co. Przez pięć dni gminni zaptiowie chodzili po górach i 
wreszcie szóstego ranka usłyszeli w którejś dolinie pianie kogutów. Zanim je znaleźli, 
koguty umilkły. Odezwały się dopiero następnego ranka, tylko że z innej doliny, 
jeszcze dalszej i bardziej zgubionej. Zaptiowie zaraz tam pobiegli. Przez trzy ranki 
tak ich wodziły te diabelskie koguty z jednej góry na drugą... A okazało się, że 
przenosi je ten szczeniak, za przeproszeniem panienki, ten szczeniak, co go 
prowadzili rankiem do Karłowa.
Belg parsknął śmiechem. Onbasza nastroszył brwi i ze złością popatrzył na jego 
pełną twarz. Cudzoziemiec zagryzł wargi i spoważniał.
— Patrzcie no, co za łajdak — odezwał się cichutko Gerogłu. — I teraz w 
Karłowie co z nim zrobią?
— Jeśli dotrze tam żywy, będą go sądzić za zdradę państwa — odparł onbasza, 
wdychając zapach duszonej baraniny, którą chłopak z zajazdu właśnie przed nim 
postawił.
— No to smacznego — niespokojnie powiedział Gerogłu. Trochę się bał tej 
kolacji. Elena po raz pierwszy siadała do stołu z obcymi i nie wiedział, czy ma rację 
godząc się na to, zastanawiał się, czy jeszcze nie za wcześnie pozwolić swojej 
niezręcznej i trochę dzikiej córce na taką europejską swobodę.
W cieniu białego kapelusza twarz Eleny wydawała się jeszcze smaglejsza i 
bledsza. Usta dziewczyny poruszyły się. Gerogłu drgnął: jego córka chciała się 
odezwać. Wyciągnął rękę do jej łokcia, ale było już za późno.
— A jeśli ten chłopiec nie dotrze żywy do Karłowa, to kogo będą sądzić, 
onbasza efendi? — powiedziała cicho, lecz wyraźnie.
Turek, zaskoczony, odłożył pełną łyżkę. Nie zrozumiał dobrze sensu pytania, 
ale ostry blask oczu dziewczyny mówił mu, że powiedziała coś nie całkiem w 
porządku.
— Jak kto sobie pościele... — odezwał się szybko Gerogłu. — Napijesz się 
rakiji, efendi?
Elena spojrzała na niego, potem do końca kolacji nie zapytała o nic więcej i 
tylko ojciec zauważył, że nie wzięła do ust ani kęsa.
Karawana przekroczyła góry dokładnie o zachodzie. Olbrzymie słońce wisiało 
nad horyzontem jak dukat na błękitnym aksamicie, a równina rozciągała się pod nim 
bez początku i bez końca, nieogarniona dla ludzkiego oka. Wsie, wtulone w zielone 
wysepki sadów, zdradzały się tylko dymem kominów, który w bezwietrznej ciszy 
leciał prosto ku niebu.
Za tą równiną rozpoczynał się nieznany świat, dokąd Gerogłu wiózł swoją 
córkę.
— Eleno — zaczął cicho, tłumiąc drżenie głosu — do dzisiaj nie było to 
potrzebne, dlategom tego nie robił, ale teraz chcę ci powiedzieć: będziesz tam sama, 
więc zapamiętaj jedną rzecz — nie zawsze musi człowiek wypowiadać to, co 
pomyśli, a i to, co powie, nie musi być jego całą myślą.
Dziewczyna patrzała daleko przed siebie i zachęcony jej milczeniem ojciec 
mówił dalej:
— Na przykład wczoraj, przy onbaszy... Oburzyłaś się na niego, potem nie 
jadłaś. No dobrze, on jest głupi, nic nie zrozumiał, ale nie przy każdym tak można...
— A czemu ty nazwałeś tego chłopca łajdakiem? — niespodziewanie spytała 
Elena.
— Przecież ci mówię: co człowiek powie, nie zawsze musi być całą jego myślą 
— posępnie odparł ojciec. — I jeszcze jedno; kiedy jutro ci dam paszport, sama 
zobaczysz, co jest tam napisane: Elena Stefanowa Gerogłu, poddana turecka, córka 
poddanego tureckiego.
— I na pensji też tak mnie zapiszą?
— Tak, Eleno... Nas, Bułgarów, wszędzie tak zapisują...
Dziewczyna skuliła się w kącie głębokiego siedzenia. Zamilkli. Ciągnięty 
spadkiem drogi powóz szybko zjeżdżał dół Z prawej strony szumiała rzeka. Naraz 
turkotanie kół i dźwięk końskich podków zaczęły głuchnąć, w końcu niemal całkiem 
przycichły i w chwili, gdy wydawało się, że umilkną zupełnie, po miękkim podskoku 
resorów wszystkie dźwięki znów się powtórzyły, tylko w odwrotnym porządku.
— Przejechaliśmy przez stary most — powiedział Gerogłu.
Za zakrętem zobaczyli go. Most wzbijał się nad rzeką” jak połowa bransolety z 
pociemniałego srebra.
— Patrz, Eleno — rzekł w zamyśleniu Gerogłu. — Patrz, jakie to cudo... Ludzie 
odeszli, po ich kościach już śladu nie zostało, a most stoi. Cudzoziemska robota... 
Delikatna, ale wytrzymała. Ten kamień w środku go trzyma. Nazywają go zwornik. 
Gdyby jakiś inny kamień wypadł, nic by się nie stało, ale jeśli wyjąć ten zwornik, to 
cały most się zawali.
Elena milczała. Myślała o matce. Co też ona robi o tej przedwieczornej porze, 
polewa pelargonie w oknach, czy siedzi w dużym pokoju, sama, nad filiżanką kawy? 
Siedzi, przycichła w półmroku, i nigdy nie widziała równiny z takiej wysokości, i nie 
słyszała, jak dzwoni stary most... i nie wie, co czuje bułgarska dziewczyna 
dowiadując się, że w jej paszporcie napisane jest: poddana turecka, córka 
poddanego tureckiego...
— Powiedz coś, Eleno — odezwał się Gerogłu.
— Myślę o mamie — powiedziała dziewczyna.
Podróż dobiegała końca. Ostatniego ranka, po wyjeździe z Plewenu, belgijski 
inżynier wsiadł na krótko do ich powozu i zapewniał, że gdyby była luneta i gdyby 
ktoś się z nią wspiął na wyższe drzewo, na pewno można by już dojrzeć Dunaj. Ale 
nim zobaczyli Dunaj, zobaczyli coś innego... Potem Gerogłu niejednokrotnie wyrzucał 
sobie brak przezorności, robił sobie wymówki, że pozostawił powóz na czele 
karawany, jakby nie słyszał o tutejszych dzikich czerkieskich wsiach, jakby słuch o 
ich krwiożerczości nie dotarł aż do Filibe. W końcu lepiej byłoby, gdyby Elena jechała 
w obłokach kurzu, wtedy może nie zauważyłaby tego strasznego człowieka przy 
drewnianym moście...
Już z daleka po jego ubraniu widać było, że jest to Bułgar; stał wyprostowany, z 
siekierą przewieszoną przez łokieć, oparłszy plecy o poręcz, jakby zatrzymał się tylko 
na chwilę. Jedyną niezwykłą rzeczą był dziwny skręt jego lewej nogi. Gerogłu 
zauważył to i pomyślał, że ten człowiek jest pijany. „Kiedy to zdążył tak się upić od 
samego rana!” — oburzył się i był gotów, gdy powóz podjedzie bliżej, stanąć na 
stopniu i nie zatrzymując się ofuknąć tego rannego ptaszka.
Wiele ludzkiej śmierci widział do tej pory Stefan Gerogłu. W dzień wydawała mu 
się nieprawdopodobna i bezsensowna, w nocy — straszna i tajemnicza. Widział ludzi 
umierających na szubienicy i w wodzie, od trucizny i od noża. Ale teraz — 
przypatrzywszy się twarzy chłopa na moście — Gerogłu krzyknął... Przestraszone 
jego głosem konie szarpnęły powóz do przodu, ale nawet w tym mgnieniu oka Elena 
zdążyła zobaczyć ten straszny obraz, który potem przez wiele nocy miał zakłócać jej 
sen, wypełniać go koszmarami i męczącym oczekiwaniem poranka...
...Przy moście stał nie człowiek, lecz tylko jego skóra, zdarta i napchana słomą 
jak worek. Z krwawych szczelin oczu i wykrzywionego otworu ust sterczały słomki, a 
czoło pod brązowym kołpakiem było nierówne, powypychane od wewnątrz 
pogniecionymi łodygami żyta.
Pierwszy opanował się służący Iwan, odwrócił pożółkłą twarz i zobaczył, że 
dziewczyna leży na kolanach ojca i jej szczupła ręka zwisa jak martwa. „Jedź! Jedź!” 
— raczej spojrzeniem niż głosem rozkazał Gerogłu. Konie wykręciły szyje, kierowane 
silną Iwanowa ręką, i jak szalone pomknęły przed siebie. Za zakrętem pokazał się 
wóz. Droga była tu szersza i dogoniwszy go służący Iwan zwolnił i jechał koło w koło 
z nim. W wozie siedziało na naręczy siana dwóch chłopców — pewnie braci, widać to 
było po ich twarzach i po ubraniach.
— Jesteście tutejsi? — Iwan schylił się z wysokiego kozła.
Starszy chłopiec potwierdził.
— Koło mostu jest taki człowiek... — plącząc się zaczął stangret. — Nie jak 
człowiek...
— Wiemy — powiedział sucho starszy chłopiec. — Byliśmy tam.
— A cóż takiego ten człowiek zrobił?
— Jeden Turek ukradł mu owcę i on poszedł mu powiedzieć, żeby ją oddał.
— I tylko to, ludzie kochani? — jęknął służący Iwan.
— Tylko to. Nawet nam go nie dają pochować — powiedział starszy chłopiec.
— Jesteście jego krewniakami? — spytał stangret.
— Synami...
— Szybciej! — rozległ się z tyłu głos Gerogłu; wciąż jeszcze patrząc na 
ogorzałe twarze chłopców, nie zdając sobie sprawy, co właściwie robi, służący Iwan 
wściekle zaczął smagać batem końskie grzbiety.
Później Elena nigdy nie mogła sobie przypomnieć, jak przejechali pozostałą 
część drogi. W jej pamięci blado i w oderwaniu przesuwała się wielka rzeka, 
niepewny mostek, po którym jej ojciec i Belg przenieśli ją prawie na rękach, a ona 
bez sił patrzała na pluskającą w dole wodę... I potem wszędzie szumiała woda: za 
ścianami rozkołysanego parowca, w pęcherzu, który niewidzialna ręka zmieniała na 
jej czole w pociągu z Giurgiu do bukareszteńskiego dworca Filaret. Plusk wody był 
też pierwszym dźwiękiem, który Elena usłyszała otworzywszy ponownie oczy. Leżała 
pośrodku wielkiego, chłodnego łóżka, a naprzeciwko w kącie jakiś mężczyzna mył 
ręce nad porcelanową miednicą. Zauważywszy, że się obudziła, mężczyzna się 
uśmiechnął, zwrócił się do kogoś, niewidocznego za oparciem łóżka, i powiedział mu 
coś w nieznanym języku.
— Lekarz mówi, że panience nie grozi już żadne niebezpieczeństwo — 
szeptem przetłumaczył jakiś męski głos.
Potem zaszeptał głos jej ojca. Elena nigdy nie słyszała, by brzmiał tak delikatnie 
i bojaźliwie.
— Powiedz ty teraz doktorowi, Mavridis, bo ja nie mówię po rumuńsku za 
dobrze — cedził słowa Gerogłu — powiedz mu, że tej jego dobroci do końca życia 
nie zapomnę. Nie zapomnę i zapłacę mu potrójnie, żeby i on mnie nie zapomniał.
— Daj spokój — przerwał mu tamten głos. — Ci tutejsi lekarze i tak zdzierają z 
ludzi skórę.
— To nie ma znaczenia, Mavridis.
— Jak chcesz. Tylko że choroba twojej córki to nie była choroba, ale wstrząs. 
Słyszałem, jak rozmawiał ze swoim pomocnikiem.
Wstrząs... Przerażająca twarz ze sterczącymi z orbit słomkami pojawiła się na 
moment przed jej oczyma. Elena cichutko krzyknęła i wszystko znów utonęło w 
ciemności. Lekarz przybiegł z mokrymi rękoma.
Gdy po ośmiu dniach Stefan Gerogłu wyprowadził wreszcie swoją córkę ze 
szpitala, kyrija Melanie, gdyby była gdzieś blisko i mogła ich zobaczyć, pewnie 
uznałaby ich w pierwszym momencie za cudzoziemców, potem przypatrzyłaby się 
lepiej ich ubraniu i nie wierząc własnym oczom, popychana raczej uderzeniami krwi, 
rzuciłaby się wreszcie ku posiwiałemu mężczyźnie i szczuplutkiej bladej dziewczynie, 
opartej na jego ramieniu.
Gerogłu rozejrzał się. Szukał dorożki, ale w południowym skwarze ulice 
Bukaresztu milczały, kamienne i puste. Obok przejechała kareta, na jej drzwiczkach 
błyszczał herb. Gerogłu nie podniósł ręki. I nagle zmartwienia, bezsenność i strach, 
nawarstwione w ciągu wielu nocy w jego piersiach, jakby zwaliły mocne ogrodzenie, 
które je dotychczas utrzymywało, i przeniknęły do jego żył. Gerogłu poczuł się 
zmęczony i stary, niepotrzebny i obcy w nieznanym mieście. Zachciało mu się usiąść 
wprost na chodniku, jak w latach istambulskiej młodości, założyć ręce i patrzeć w 
jeden punkt przed sobą.
— Tato, jestem głodna... — usłyszał raptem cichy głos Eleny.
— To dobry znak. Jak człowiek w chorobie zgłodnieje, to znaczy, że idzie ku 
lepszemu — powiedział z uśmiechem ojciec.
Kiedy to już słyszał tę sprawdzoną prawdę? Kto mu ją pierwszy powiedział? Nie 
mógł sobie dobrze przypomnieć, ale moment, w którym zadawał sobie to pytanie, 
wystarczył, by mocne ogrodzenie jego woli znów stanęło prosto. Gerogłu nasunął fez 
nad lewą brew — tak robił w dniach wielkiego zarobku i w momentach wesołości. Zza 
rogu pokazała się wreszcie dorożka.
— Chcemy z córką pojechać gdzieś na obiad — powiedział Gerogłu po turecku.
Umyślnie nie powiedział nic więcej. Czasem i w innych europejskich miastach 
lubił tak postępować: powie parę tureckich słów i pozwoli dorożkarzowi samemu 
zdecydować, dokąd go zawieźć. Ciekawiło go, jak wygląda on, kupiec Stefan 
Gerogłu, w oczach przypadkowo spotkanego człowieka. W większości wypadków 
wybór pochlebiał mu. Stary dorożkarz odwrócił się. Jego powolne spojrzenie 
przesunęło się po kosztownych ubraniach pasażerów, zważyło złotą dewizkę, 
zwisającą na piersiach mężczyzny, ale najdłużej zatrzymało się na twarzy 
dziewczyny. Nie umknęło to uwadze ojca. W przebłysku ogarniającej wszystko 
radosnej lekkości wyciągnął rękę i położył ją za plecami Eleny. Niech świat zrozumie, 
że ta smagła dziewczyna o czarnych rozumnych oczach to jego córka.
Dorożka minęła wszystkie hotele i renomowane pensjonaty, które Gerogłu 
zapamiętał ze swoich podróży handlowych. Wreszcie skręciła w cichą uliczkę w 
centrum miasta i zatrzymała się przed wielkimi szklanymi drzwiami, na których 
literami z brązu napisane było: „CLUB DIPLOMAT”. Choć rozumiał, że teraz nie on, 
lecz obecność Eleny określiła nieoczekiwany wybór dorożkarza, w głębi duszy Stefan 
Gerogłu się ucieszył. Zapłacił nie patrząc, ile daje, i tylko głębokie pokłony starca 
powiedziały mu, że dał o wiele więcej, niż było potrzeba. Ale w tym momencie 
Gerogłu płacił za swoją wielką i słodką ojcowską radość, której w Filibe nie miał ani 
czasu, ani okazji w pełni poczuć.
Zjawił się szwajcar w liberii z malinowego aksamitu. Otworzył przed nimi drzwi i 
wiedziona intuicją Elena zrozumiała, że powinna wejść pierwsza.
W środku było pełno, ale cicho. Dzięki zielonym zasłonom w oknach powietrze 
w sali wydawało się chłodniejsze i czystsze, oddzielone na zawsze od powietrza 
otaczającego świata. Oberkelner z wąsami budapeszteńskiego hrabiego wybrał im 
stolik obok marmurowej kolumny, zapytał, jakim szanowny pan mówi językiem, i 
zniknął. Dopiero teraz Gerogłu uświadomił sobie, że nie wie, jak zamówić obiad w 
takim klubie. Kto inny na jego miejscu by się przestraszył, że skompromituje się 
swoją niewiedzą, ale na podobne chwile miał on już od dawna stare i wypróbowane 
wyjście: „Rozejrzyj się naokoło.” Obok nich dwóch mężczyzn piło kawę, zagłębiwszy 
się we francuskich gazetach. Przy przeciwległym stoliku tęga dama i drobny pan z 
bródką a la Bismarck przeszkadzając sobie nawzajem krajali pieczonego kurczaka. 
Gdyby nie myśl o tym, jak zamówić obiad, Gerogłu pewnie z ciekawością i rozkoszą 
wdychałby to zielonkawe kosmopolityczne powietrze, ale teraz nie było na to czasu. 
Pluszowym chodnikiem szedł ku nim bezszelestnie kelner. W tym momencie był on 
dla Stefana Gerogłu wrogiem. Kelner stanął najpierw obok Eleny.
— Co panienka raczy zamówić? — spytał ją po turecku.
Rzęsy dziewczyny bezradnie zatrzepotały. Nie znała tego języka. 
Kompromitacja wydawała się nieuchronna. Ojciec zacisnął w pięści frędzle obrusa. 
Czyżby w ten sposób miał się skończyć dzień, rozpoczęty tak pięknie? Nie, opłaci go 
sobie do końca. Gerogłu sięgnął do pasa, wybrał najgrubsze pieniądze i wysypał je 
na stół tak, aby kelner jednym spojrzeniem ocenił ich ilość. Gra udała się.
— Mamy z panienką ważną rozmowę do przeprowadzenia — powiedział 
Gerogłu, podczas gdy biała rękawiczka kelnera zręcznie zbierała pieniądze. — 
Proszę nas nie niepokoić. Wybór dań pozostawiamy panu. Co zostanie z tych 
pieniędzy, proszę zatrzymać dla siebie.
Kelner oddalił się tyłem, z niskimi ukłonami, które przywróciły kupcowi z Filibe 
pewność siebie wraz ze zwycięskim przekonaniem, że udało mu się nie tylko 
pokonać przeciwnika, lecz i upokorzyć go.
Kelner rzeczywiście się postarał. Obiad okazał się smaczny, z orientalnymi 
przyprawami, podawano go na podgrzanych srebrnych naczyniach, które długo 
utrzymywały temperaturę potraw. Policzki Eleny zaróżowiły się. Patrząc na nią przez 
zielone powietrze ojciec ze zdziwieniem odkrył, że jego córka jest najmłodsza ze 
wszystkich kobiet na sali. Ale jeszcze bardziej go zdziwiło coś innego: choć byli tu 
zaledwie od godziny, Elena wydała mu się jakby od dawna związana z całą urodą 
otaczających ich przedmiotów.
Przy przeciwległym stoliku staruszek z bismarckowską bródką i jego gadatliwa 
towarzyszka wypili już kawę, wytarli usta rogiem serwetki i teraz przez długie słomki 
sączyli sok cytrynowy z kryształowych wysokich szklanek. Taki sam sok zamówił po 
kawie i kupiec z Filibe. Miał ochotę mimo wszystko pokazać temu zarozumiałemu 
bukareszteńskiemu kelnerowi, że i on, Stefan Gerogłu, doskonale zna europejskie 
zwyczaje, tyle że na początku po prostu nie miał czasu ani chęci samemu wybierać 
potraw.
Kelner przyniósł szklanki natychmiast, szerokim gestem przesunąwszy 
błyszczącą tacę nad ich stolikiem. Twarz dziewczyny znienacka pobladła, jej ręce 
zaczęły drżeć obok dopiero co postawionej szklanki.
— Co ci jest, Eleno? — z zaniepokojeniem spytał ojciec.
Nie odpowiedziała. Jej przerażone oczy patrzyły na słomki.


6
Pensja, na którą miała wstąpić córka Stefana Gerogłu, nie należała do 
najbardziej renomowanych, ale też nie pomijano jej nazwy milczeniem, gdy bogatsi 
rodzice zastanawiali się nad przyszłością swoich córek. Właściwie to właśnie było 
największą dumą jej dyrektorki i właścicielki, ambitnej pani Aurelii Pädureanu. Przed 
laty z wielkim wysiłkiem i niemal kosztem bankructwa ojca ukończyła ona jeden z 
najdroższych paryskich college’ów dla panien i potem do swego ładnego piętrowego 
budynku udało się pani Pädureanu przenieść i zakorzenić w nim ten paryski duch, 
jakim niewiele innych podobnych zakładów w Bukareszcie mogłoby się pochwalić. 
Przenosiła go starannie, z troską i obawą, tak jak małżonki niektórych dyplomatów 
przewoziły swoje ulubione doniczki i drżały, nim pokazał się na roślinach pierwszy 
nowy kwiat pod tym nieznajomym i kapryśnym rumuńskim niebem.
Na pensji pani Aurelii Pädureanu uczennic nie było nigdy więcej niż 
czterdzieści: koło dziesięciu panien z ziemiańskich rodzin, kilka córek pomniejszych 
urzędników konsularnych — swoją europejską mową wnosiły one specjalny aromat 
do atmosfery pensji, z Francuzkami pani dyrektorka zawsze rozmawiała w ich języku 
— kilkanaście córek bogatych bukareszteńskich kupców, czasem jakaś milcząca 
Madziarka z rejonów przygranicznych, czasem jakaś Besarabka o ciemnych 
bojaźliwych oczach, i na tym spis się kończył. Pod czterdziestoma tak różnymi 
dziewczęcymi imionami pani Aurelia przeciągała linię, pod którą nikt i za nic w 
świecie nie mógłby dopisać ani jednego imienia. W ostatnich latach, co przynosiło 
pensji zaszczyt, po przeciągnięciu decydującej linii coraz więcej rodziców było 
obrażonych i próbowało drogą nacisku czy protekcji zapisać dodatkowo swoje córki, 
ale choć ich naleganie jej pochlebiało, dyrektorka pozostawała nieugięta. Mała klasa 
starannie dobranych dziewcząt — to była pierwsza zasada jej paryskiego systemu. 
Drugą zasadą było to, że w ciągu dwóch lat spędzonych tutaj uczennice nie 
otrzymywały jakiegoś wąskiego wykształcenia, lecz uczyły się języków i historii, 
geografii i dobrych manier, jednym słowem szykowały się do swojej przyszłości, a 
bardziej uzdolnione miały wspaniałe możliwości, by przygotować się do dalszych 
studiów w jakiejś europejskiej uczelni.
Dziś pani Padureanu, z natury raczej spokojna, była nerwowa. Zajęcia na pensji 
zaczęły się przed dziesięcioma dniami, a pod spisem wciąż jeszcze nie można było 
przeciągnąć linii. Jedna z uczennic spóźniała się... Dyrektorka zapamiętała już jej 
imię: Elena Stefanowa Gerowicz , z tureckiego miasta Filibe, jedyna córka kupca z 
Orientu. Obok jej nazwiska leciutko napisana było cyfra, była to przypuszczalna 
taksa, jakiej pani Aurelia szykowała się zażądać od kupca, przypuszczalna — bo 
mogła ona się podwoić czy potroić w zależności od mnóstwa drobnych rzeczy, które 
dyrektorka umiała wyczuć już podczas pierwszego spotkania. Nigdy dotychczas na 
pensji nie było uczennicy z Turcji. „Z Bułgarii raczej” — uściśliła swą myśl pani 
Pädureanu. Znała kilku Bułgarów zamieszkałych w Bukareszcie, większość to byli 
kupcy, znajomi jej męża, „nader uczciwi w sprawach finansowych” — jak powiedział. 
Oczywiście wpłynęło to na jej decyzję, ale podstawową przyczyną wyrażenia przez 
nią zgody była prośba Kostasa Mavridisa. Zięć dyrektorki stawiał pierwsze kroki w 
handlu olejkiem różanym i przychylności człowieka takiego jak Mavridis nie można 
było lekceważyć. Tak więc — zgodziła się, nawet wpisała nazwisko małej Bułgarki 
zaraz po córce Mavridisa.
Przed tygodniem, kiedy jej niepokój był całkiem świeży, wysłała jedną ze 
służących, by dowiedziała się od Greka, czemu ta dziewczyna z Filibe się spóźnia. W 
długim liście, wypełnionym w połowie pozdrowieniami i ukłonami, a w połowie 
przeprosinami, pan Mavridis odpowiedział, że córka jego przyjaciela już przyjechała, 
ale że jest chora i że jak tylko lekarze pozwolą, natychmiast zostanie przez swojego 
wielce szanownego ojca przyprowadzona na wielce szanowaną pensję pani Aurelii 
Pädureanu.
Dziś upływał szósty dzień od otrzymania listu, a dziewczyny wciąż jeszcze nie 
było. Dyrektorka zadzwoniła, by jej przyniesiono kawę, zacisnęła filiżankę w garści i 
wstała. Okno gabinetu wychodziło na mały park na tyłach pensji. Lubiła pić swoją 
ostatnią w ciągu dnia kawę na wpół schowana za fałdami firanki i jednocześnie 
obserwować, jak na dole jej wychowanki spacerują po wysypanych piaskiem 
alejkach. Dziewczęta, które były tu już drugi rok, przechadzały się po dwie, po trzy, a 
nowe, jeszcze samotne i bez przyjaciółek, przysiadały na okrągłej ławce, opasującej 
pień starego platana. Jak zwykle największa i najbardziej hałaśliwa była grupa 
otaczająca Elizabeth Duc. Córka urzędnika konsularnego uczyła kilka swoich 
przyjaciółek grać w tenisa i w porównaniu z pełną wdzięku lekkością jej 
opanowanych ruchów inne dziewczęta wydawały się jeszcze bardziej niezgrabne i 
pozbawione zręczności. Była kolejka Ani Batulescu. Niziutka panienka uśmiechnęła 
się, uderzenie okazało się celne, ale mimo to w jej rękach rakieta przypominała 
raczej trzepaczkę do dywanów. „Co to jest wrodzona finezja — pomyślała dyrektorka 
patrząc na pełną uroku grę zgrabnej Lisie Duc — wrodzona finezja, która już teraz 
wskazuje, jaką będzie w przyszłości każda z nich.” Odgadywanie przyszłości 
uczennic było największą i najdawniejszą namiętnością pani Aurelii Padureanu. 
Wiele lat po opuszczeniu przez nie pensji poprzez listy lub rzadkie odwiedziny 
śledziła życie większości spośród swoich byłych wychowanek i niby Pytia z 
zadowoleniem odkrywała, że w wielu wypadkach jej przewidywania się spełniały. Na 
przykład przed dziesięcioma laty ona pierwsza powiedziała, że swawolna Weronika 
Creanga wyjdzie za wędrownego muzyka — i zgadła. Tak samo teraz pani 
dyrektorka była przekonana, że śliczna Lisie Duc po powrocie do swojej ojczyzny 
najpierw spróbuje kontynuować naukę, ale potem spotka jakiegoś brzydkiego 
mężczyznę, który nie zawojuje jej niczym innym poza tym, że będzie od niej 
mądrzejszy, i po ślubie Lisie rzuci wszystko z tym samym zuchwałym 
zdecydowaniem, z jakim wszystko zaczęła, i zacznie rodzić dzieci, zadziwiając 
akuszerki dzielnością w obliczu wszelkich bólów. Prawie to samo zdarzy się i z 
okrąglutką Ani Batulescu, z tą tylko różnicą, że Ani w ogóle nie będzie próbowała się 
dalej uczyć i podczas porodów będzie krzyczała jak rude zwierzątko. Za to los 
bliźniaczek Kreutzer będzie trochę inny. Pani Aurelia doskonale znała ich ojca, 
inżyniera Stefana Kreutzera, przedstawiciela austriackiej firmy maszynowej „A. A. 
Wilhelm i Syn” i już teraz odgadywała, że przy takim despocie domowym siostry albo 
pozostaną niezamężne, albo uciekną z jakimiś naprędce wybranymi i przyjętymi 
narzeczonymi. Ale na to ostatnie bliźniaczki Kreutzer raczej nigdy się nie będą mogły 
zdecydować. Nie były skłonne do ślepego zakochania się i brakowało im odrobiny tej 
zuchwałości, jaką kiedyś tak hojnie była obdarowana Weronika Creanga.
Nad małym parkiem zaczynało zmierzchać. Lisie Duc schowała rakiety do 
płóciennego pokrowca i dziewczęta skupiły się na okrągłej ławce pod platanem — 
jedna przy drugiej, jak ptaki na cembrowinie studni. Ich głosy wyraźnie dobiegały do 
otwartego okna, mówiły po francusku, był to obowiązujący język na pensji i pani 
Aurelia zmarszczyła brwi na dźwięk twardej wymowy bliźniaczek Kreutzer.
Z najbardziej oddalonego kąta parku, wprost z czarnego obłoku platanów 
wyłoniła się wysoka dziewczęca sylwetka. Dyrektorka poznała ją natychmiast — tylko 
ona na całej pensji trzymała głowę tak dziwnie, jakby dopiero co powiedziała komuś 
„Nie!”, tylko ona poruszała się w ten sposób — z nieruchomo opuszczonymi rękami, 
jakby stale nosiła jakiś niewidoczny dla innych ładunek. Kati Horväth.
Pani Aurelia Pädureanu nie lubiła tej dziewczyny. Nie lubiła jej, bo była jej 
porażką. Po raz pierwszy w ciągu dwudziestu lat dyrektorowania nie mogła 
przewidzieć przyszłego losu tej swojej uczennicy, mimo wszystkich starań, mimo że 
męczyła i siebie, i małą to surowym zaufaniem, to przesadną gotowością przyjaźni. 
Trwało to prawie przez cały rok. Kati Horväth uczyła się świetnie, na pensji nie było 
do tej pory zdolniejszej, ale i bardziej zamkniętej w sobie dziewczyny. Właśnie ta jej 
skrytość uchybiała dyrektorskiej dumie pani Padureanu, kazała jej czuć się 
ograbioną, pozbawioną swojego udziału w niezwykłym umyśle tej dziewczyny.
Do dziś nikt z krewnych Kati Horväth nie przyjeżdżał na pensję. Z jej 
dokumentów pani Aurelia dowiedziała się tylko tego, że matka Kati dawno umarła, a 
jej ojciec jest nauczycielem w jednym z tych małych przygranicznych miasteczek, 
których rumuńsko-węgierskie nazwy samym swym brzmieniem budzą niepokój. 
Niczego więcej nie mogła się dowiedzieć nawet od opiekuna dziewczyny — starego 
profesora bukareszteńskiej Akademii Medycznej, który zeszłej jesieni przyprowadził 
ją na pensję.
— Przyjmuję ją, ale robię to przede wszystkim dla pana — powiedziała mu 
wtedy pani Pädureanu.
— Dziękuję pani — odparł profesor, miętosząc w garści koniec swojej białej 
brody. — Dziękuję pani bardzo... Jeśli mała Horväth jest rzeczywiście podobna do 
ojca, to mam nadzieję, że nigdy nie będzie pani żałowała swojej decyzji.
Tak, wszystko było właśnie tak. Mimo swojego wieku dyrektorka miała 
niezawodną pamięć do wszelkich rozmów. Tak samo zapamiętała całą rozmowę z 
Kostasem Mavridisem o tej Bułgarce, która wciąż jeszcze się spóźniała...
Dziewczęta pod platanem roześmiały się. Pani Pädureanu, zajęta własnymi 
myślami, nie zauważyła interesującego momentu, kiedy Lisie Duc bardzo udatnie 
naśladowała sposób chodzenia starej nauczycielki francuskiego. Nie uśmiechnąwszy 
się nawet Kati Horväth stała w milczeniu obok ławki, w półmroku jej wysoka figura 
wydawała się jeszcze zgrabniejsza. „Tak, dziewczynki rosną” — ze smutkiem 
westchnęła pani Pädureanu, lecz fiszbiny gorsetu natychmiast ograniczyły rozmiary 
jej westchnienia.
Nad parkiem zadźwięczał dzwonek. Była pora kolacji. Dziewczęta skoczyły. W 
swoich długich do ziemi brązowych mundurkach przypominały sadzonki w szkółce: 
każda z inną przyszłością, ale na razie jednakowe. Pani Aurelia dopiła wystygłą kawę 
i zamknęła okno.
Do drzwi ktoś zapukał. Dyrektorka pośpiesznie usiadła przy małym 
mahoniowym biurku, poprawiła koronkowy żabot i dopiero wtedy powiedziała:
— Tak, proszę wejść...
Powiedziała to po francusku.
Weszła stara Jonica. Na każdej pensji i w każdym miejscu, gdzie przebywa 
razem więcej ludzi, musi się znaleźć taka kobieta. Prawie nikt się nie orientuje, na 
czym właściwie polega jej praca, często nie orientuje się w tym i sama dyrektorka, 
ale tak czy inaczej w całym ogromnym życiu pensji wypływa i pozostaje tyle nie 
dokończonych drobnych spraw, że — połączone razem — one właściwie stanowią 
codzienną pracę Jonicy. Ta wysoka, stara kobieta załatwia je wszystkie w milczeniu i 
z jednakową znajomością rzeczy: od zajęcia się nowymi zasłonami w korytarzu do 
kłótni z kupującym starzyznę Cyganem, który w zeszłą sobotę chciał wziąć 
miedziane kotły z piwnicy za bezczelnie niską cenę. Wszystko to należy do Jonicy, 
stanowi całe jej życie, w którym brak własnego szczęścia dawno stracił swoją 
pierwszą gorycz i przekształcił się w dawne wspomnienie niesprawiedliwości.
— Co się stało, Jonica? — spytała dyrektorka.
Jasne oczy starej kobiety kilkakrotnie zamrugały:
— Ktoś do pani — powiedziała cicho. — Na dole czekają goście.
Było to obowiązkiem portierki, ale pewnie Jonica zastąpiła ją na godzinę czy 
dwie, jak się działo nieraz w ciągu ostatnich lat. Pani Pädureanu nie lubiła podobnych 
przysług i nachmurzyła się.
— Jakiś pan z córką, z Turcji — bojaźliwie uzupełniła służąca.
Nareszcie! Bułgarka już jest.
Burza nad posiwiałą głową Jonicy rozpierzchła się.
— Przyprowadź ich tu zaraz. I przygotuj dwie kawy, nie, trzy...
Pośpiech dyrektorki momentalnie zaraził i Jonicę. Zakręciła się, brązowa 
pensjonarska suknia — dostawała w prezencie po jednej na każde Boże Narodzenie, 
sama sobie wybierała z wybrakowanych — rozwiała się wokół jej chudych bioder.
— A dla pani dyrektorki kawusia z cykorii, prawda? — spytała.
Po godzinie szóstej wieczorem dyrektorka nie piła prawdziwej kawy i ten dowód 
pamięci Jonicy ostatecznie wygładził konflikt związany z nieobecnością portierki.
Pani Aurelia poprawiła posiwiały kok, ułożyła jeszcze raz żabot i stanęła przed 
wielką mapą Europy, wiszącą nad jej biurkiem zamiast kilima. Poza ta była z góry 
obmyślona. Pani Pädureanu wiedziała, że mapa geograficzna jest najbardziej 
odpowiednim tłem dla dyrektorki, że nawet czytanie książki nie mogłoby jej dodać 
tyle rzeczowości i nadać tak wdzięcznej pozy, pełnej wieczornej zadumy i zarazem 
napomykającej o znajomości świata. Kupiec z Filibe powinien natychmiast 
zrozumieć, komu i na jakiej pensji pozostawia swoją córkę. Drzwi skrzypnęły. Jonica 
otworzyła je szerzej, potem odskoczyła na zewnątrz. Do gabinetu weszli Stefan 
Gerogłu i Elena.
Kupiec już w ciągu pierwszej minuty zyskał aprobatę pani Pädureanu. Ucałował 
jej rękę z gestem niespodziewanie wytwornym jak na ten ciemny kraj, z którego 
przybywał, i opadł na fotel ze swojską prostotą człowieka, który wiele podróżował. 
Spodobało jej się i jego czyste, powściągliwie-kosztowne ubranie. W cieniu tego 
wspaniałego ojca dziewczyna wydawała się jakaś niepozorna. Jej szczupła figurka 
niemal roztapiała się w mroku.
— W jakim języku będziemy rozmawiać, proszę pana? — uprzejmie zapytała 
dyrektorka po turecku.
— W jakim pani sobie życzy — łagodnie powiedział Gerogłu. — Przyjaciel mój, 
Kostas Mavridis, często mi opowiadał, jak doskonale włada pani francuskim. Nie 
śmiem w pani obecności twierdzić, że znam ten język dobrze, ale sądzę, że będę 
mógł wszystko zrozumieć, jeśli będzie pani łaskawa mówić nieco wolniej.
Kupiec z Filibe znał francuski! Pani Aurelia Padureanu była już całkowicie 
podbita.
Kiedy Jonica przyniosła tacę z trzema filiżankami kawy, iei wejście przerwało 
tak ożywioną rozmowę, że stara kobieta z przestrachem pomyślała, czy gość nie jest 
przypadkiem jakimś dawnym przyjacielem pani dyrektorki, którego jej się nie udało 
na czas rozpoznać osłabłymi oczyma i którego zmusiła do długiego oczekiwania na 
dole w salonie.
— Zapal świecznik, Jonica! — Wyrwał ją z zamyślenia głos pani Aurelii.
Świecznik zapalano rzadko, tylko dla nadzwyczajnych gości, i ten fakt jeszcze 
bardziej zwiększył obawę służącej.
Dopiero teraz, w obfitym żółtym świetle, pani Aurelia mogła przyjrzeć się twarzy 
swojej nowej uczennicy.
— A na co panienka była chora? — spytała, poruszona bladością dziewczyny.
Gerogłu i jego córka spojrzeli na siebie.
— Przeziębiła się po drodze — cicho odparł ojciec.
— I pewnie to zaziębienie było silne?
Dziewczyna ze zmieszaniem schyliła głowę.
— Ona jest bardzo delikatna, proszę pani — przepraszającym tonem powiedział 
Gerogłu. — Wszystko się na niej odbija nie tak jak na innych...
Dyrektorka powściągliwie skinęła głową: zauważyła już tę cechę u swojej nowej 
uczennicy, ale pod nią wyczuwała jeszcze coś — niedojrzałego i 
nieukształtowanego, co pewnie najbliższe miesiące ujawnią do końca.
Pani Aurelia Pädureanu znów zadzwoniła na Jonicę i poleciła jej poprosić 
madame Neagu, by przyszła na chwilę do gabinetu.
— To nasza najlepsza wykładowczyni francuskiego — wyjaśniła dyrektorka, a 
fałdka pod brodą nadawała jej jeszcze więcej powagi i autorytetu. — Studiowała w 
Paryżu i każdego lata jeździ tam trochę pomieszkać. Mówiła mi, że chyba umrze, 
jeśli nie przejdzie przynajmniej raz w roku ulicą Rivoli i jeśli nie zaprenumeruje sobie 
„Illustration”. I wie pan co, trzy lata temu była osobiście obecna na otwarciu muzeum 
„Epinal”.
Zasypany tyloma obcymi nazwami, Gerogłu ukrywał niewiedzę pod pełnym 
skupienia milczeniem, a Elena z roztargnieniem oglądała niezliczone pretensjonalne 
wazoniki, zapychające półki przeznaczone najwyraźniej na książki.
Madame Neagu weszła niepostrzeżenie. Pewnie i po wejściu nikt by jej nie 
zauważył, gdyby nie gęsty aromat lawendy, który wypełnił gabinet bardziej 
namacalnie niż sama fizyczna obecność nauczycielki. Jej drobne suche ciało 
poruszało się bez najmniejszego hałasu i tak lekko, że płomienie świec nawet nie 
drgnęły, kiedy przeszła tuż obok nich.
— Madame Neagu — powiedziała dyrektorka — mamy nową uczennicę. Niech 
Jonica jej wyda wszystko z magazynu, potem proszę ją zaprowadzić do pokoju 
dwadzieścia osiem. U Kati Horväth jest jedno łóżko wolne. Kati to najlepsza 
uczennica na pensji — uzupełniła zwracając się do Stefana Gerogłu.
Dziewczyna wstała. Lekkie kroki nauczycielki wskazały jej drogę.
— Potem proszę tu znów przyjść, moje dziecko — powiedziała dyrektorka.
Gerogłu słuchał uważnie. Nie chciał opuścić ani sekundy tego nowego życia, w 
które wchodziła jego córka. Czuł się trochę podniecony, ale zadowolony, jak po 
transakcji, która przyniesie mu pewny zysk. Pensja podobała mu się i, nie wiadomo 
dlaczego, największym zaufaniem napełniała go mapa geograficzna, powieszona 
nad biurkiem.
Właśnie teraz był odpowiedni moment do ustalenia taksy. Pani Aurelia 
raptownie się ożywiła, jej ręce zaczęły przerzucać papiery na stole i umiejętnie 
skierowała rozmowę na rosnącą drożyznę, na pokusy tego zmiennego świata, gdzie 
tak trudno człowiekowi wychować jedną tylko pannę, a co dopiero mówić o 
czterdziestu, bo tyle jest uczennic na pensji. Ale rozmowa, rozpoczęta z takim 
rozmachem, wkrótce zjechała na boczne tory, przekształciła się we wspomnienia o 
wspaniałym dawnym Bukareszcie, a wspomnienia rozmarzyły dyrektorkę i w końcu 
jej zamiar przepadł: taksa została ustalona według pierwotnego projektu.
Po pół godzinie, kiedy Elena wróciła, Gerogłu z trudnością ukrył radosne 
zaskoczenie. Stała przed nim wysoka, jakby nagle wybujała dziewczyna, jej brązowy 
mundurek sprawiał wrażenie surowości i obiecywał życie, w którym jedną jedyną 
radością będzie tylko nauka.
— Bardzo ci do twarzy w tej sukni, Eleno — wyrwało się Gerogłu.
Pani Paduranu obserwowała ich z zadowoleniem. Pierwsze spotkanie rodziców 
z dopiero co przebranymi córkami zawsze wypadało tak pomyślnie.
— Czy mógłbym także wejść na górę, żeby obejrzeć pokój? — spytał ostrożnie 
ojciec.
Dyrektorka rozłożyła ręce:
— Przykro mi, proszę pana, ale mężczyznom jest absolutnie wzbronione 
wchodzenie na górę. Naprawdę mi przykro...
Gerogłu uśmiechnął się. Po raz pierwszy w życiu słyszał odmowę, która 
sprawiała mu tyle ulgi.
Dyrektorka wytłumaczyła sobie jego uśmiech po swojemu:
— Ależ proszę pana, wcale nie przesadzam. Jedynie doktor Vireu ma prawo 
wchodzić do pokojów dziewcząt i choć jest bardzo posunięty w latach, wszystkie jego 
wizyty odbywają się w mojej obecności...
Kupiec powstał. Swój fez trzymał w ręce.
— Proszę pani — powiedział — mam dwa bogactwa. Jedno z nich, 
mizerniejsze, jest w Filibe, drugie, najcenniejsze, pozostawiam pani...
Pochylił się i gdy całował jej rękę, pani Padureanu poza ciepłem ust poczuła i 
bliski żar jego ciemnych oczu.
— Proszę, niech pan będzie spokojny — powiedziała ze szczerym 
wzruszeniem. — A ty, moje dziecko, zejdź odprowadzić ojca...
Elena i Stefan Gerogłu schodzili kamiennymi schodami w milczeniu. Po swoich 
ostatnich słowach, wypowiedzianych do dyrektorki, ale słyszanych i przez córkę, 
ojciec czuł się słabszy niż kiedykolwiek indziej i jakoś mniej pewny siebie.
— Będziesz pisać, prawda, Eleno? — powiedział wreszcie. — Jeśli nie do mnie, 
to przynajmniej do mamy.
Dziewczyna przytaknęła. Rozumiała: po wszystkim, co zaszło, ojciec czuł 
konieczność odbudowania swojej dumy.
— A gdybyś potrzebowała pieniędzy albo rady, to idź do wujka Kostasa, wiesz, 
gdzie jest ich dom i jego sklep. Już się z nim umówiłem. On będzie twoim 
opiekunem, zapamiętaj to. No, Eleno...
Stanęli naprzeciwko siebie, ich czarne jednakowe oczy spotkały się.
— No, Eleno — cicho powtórzył ojciec. — I ucz się, córko, ucz się, jak możesz 
najwięcej. Czekaj, byłbym zapomniał...
Gerogłu sięgnął do pasa i na jego dłoni zalśnił medalion. Miał ładnie zrobiony 
łańcuszek, tylko że tam, gdzie powinien być krzyż, wisiał podłużny złoty zrzynek. Był 
to ostatni kawałek złotej gruszki, która zmieniła życie terminatora spod Trojanu.
— Co to jest, tatusiu? — spytała dziewczyna.
— Talizman uporu i wytrwałości. Mnie pomógł dobrze. Teraz kolej, by pomógł 
tobie.
Elena wyciągnęła rękę. Skórą dłoni Gerogłu natychmiast poczuł, jak zimne są 
palce jego córki.
— Uważaj na siebie, Eleno — powiedział głucho. — A o tym, co po drodze... 
wcale nie myśl. No, żegnaj mi...
Dziewczyna wolno poszła w górę schodami. Jej szczupłe kostki, widoczne spod 
brzeżka sukni, wzbudzały w sercu ojca nieznany żal. „Uważaj na siebie, Lenko...” — 
już sam do siebie powiedział Gerogłu. Dotychczas tylko raz nazwał córkę tym 
imieniem. W trzecim roku życia dziewczynka chorowała na ospę i którejś nocy, 
wstawszy, by się napić wody, pochylił się nad kołyską i napotkał jej otwarte znękane 
oczka... „Lenko — zawołał do niej wtedy — czemu nie śpisz, Lenko?
Z okienka nad schodami pani Aurelia obserwowała ich pożegnanie od początku 
do końca. Wychyliła się nawet dość nieostrożnie, by obejrzeć medalion, który 
Gerogłu dał swej córce. „Ci ludzie zza Dunaju to przedziwne istoty — pomyślała, gdy 
obydwoje pożegnali się, nawet się nie pocałowawszy. — Najprzedniejszy tokaj w 
niepolewanej misie, jak mi Bóg miły...”
Kupiec wielkimi krokami przeciął ulicę. Dopiero teraz pani Padureanu 
zauważyła, że przy przeciwległym chodniku czekała na niego dorożka. I czekała na 
niego przez cały ten czas... Takie marnotrawstwo sprawiło, że taksa wyznaczona za 
jego córkę wydała się jej jeszcze mniej rozsądna i śmiesznie niska. „Na tym 
jarmarcznym świecie człowiek cierpi czasami więcej przez swoją dobroć niż przez 
swoją głupotę” — gorzko pomyślała pani Pädureanu i ból w piersiach bezwzględnie 
jej przypomniał, że kobieta w gorsecie nie ma prawa do głębokich westchnień.
Potem dyrektorka wolno wróciła do gabinetu. Mogła już przeciągnąć odkładaną 
aż do dziś linię: spis pensjonarek na rok szkolny 1875/1876 był gotowy.


7
Elenę obudziło wycie wiatru. W porannym zmroku pokoik wydawał się jeszcze 
ciaśniejszy i bardziej szary. Na przeciwległym łóżku Kati Horväth spała, jej 
rozrzucone jasne włosy pokryły całą poduszkę. Elena uniosła się na łokciu i 
przyjrzała się jej: twarz Węgierki była złagodzona snem, prawie przyjacielska, ale gdy 
tylko Kati otworzy oczy, ich zimny błękit wszystko zmieni — Elena odkryła to już 
dawno. Z początku myślała sobie, że to jej słaba francuszczyzna nie pozwala im się 
zbliżyć, ale proszę — nawet i teraz, po kilku pochwałach na lekcjach madame 
Neagu, mur między nimi pozostawał taki sam, a nawet więcej — każde możliwe 
pęknięcie w nim było natychmiast likwidowane milczeniem Kati. I córka Gerogłu 
wycofała się, nie wykorzystana gotowość przyjaźni przez kilkanaście dni kipiała i 
burzyła się w jej sercu, potem przekształciła się w poczucie krzywdy i pełnej, 
wszystko ogarniającej samotności. W ciągu tych miesięcy jedyną radością Eleny 
pozostała nauka. Uczyła się pilnie, niemal z chciwością, co powodowało, że Lisie 
Duc sypała ze swojej ostatniej ławki kpiny i dowcipne złośliwostki, przyjmowane z 
entuzjazmem przez inne uczennice, gdyż broniły one ich urażonej przez Bułgarkę 
ambicji i to, oczywiście, przeszkadzało Elenie w zaprzyjaźnieniu się z którąkolwiek z 
nich, podczas gdy orszak Lisie Duc zwiększył się znacznie.
„Trakijka z tureckim paszportem” — tak ją nazwała kiedyś Lisie po kolejnej 
pochwale wykładowczyni francuskiego i choć większość pensjonarek nie zdała sobie 
w pełni sprawy ze złośliwego charakteru tego przezwiska, spodobało im się ono.
Kati Horväth westchnęła przez sen, wymamrotała jakieś węgierskie słowo i 
przewróciła się. Jej włosy zwisły z brzegu łóżka miękką ciężką falą. Elena odwróciła 
wzrok, żeby jej nie zbudzić spojrzeniem. „Jednak to dobrze, że jestem w pokoju 
właśnie razem z nią — pomyślała. — Inaczej w niedzielę zostawałabym całkiem 
sama.”
Według regulaminu pani Padureanu już w sobotę wieczór uczennice, których 
rodzice mieszkali w Bukareszcie, miały prawo iść do domów. Na pensji pozostawało 
tylko pięć czy sześć dziewcząt, Jonica nie zapalała lamp w korytarzu i cały budynek 
tonął w widmowej ciszy. Niedziela była najcięższym dniem dla Eleny, zakłócała rytm 
jej życia i kazała jej się czuć bardziej samotną niż kiedykolwiek...
— Możesz iść z wizytą do swojego opiekuna, moje dziecko — mówiła jej nieraz 
dyrektorka. — Widzisz, Stella Mavridis wychodzi, mogłabyś jej towarzyszyć.
— Dziękuję pani bardzo za pozwolenie — odpowiadała w takich razach Elena. 
— Ale chyba zostanę tu i będę pisać listy.
W domu Mavridisa była jeden jedyny raz. I przyrzekła sobie nigdy więcej tam 
nie chodzić. Przywitano ją miło, drzwi otworzył sam kupiec, ubrany w śmieszne 
wełniane pantofle w zielone i niebieskie kwadraciki. W pokoju stół był nakryty, stała 
nawet butelka słodkiego wina, „odpowiedniego dla młodych panienek” — jak 
powiedział rozweselony gospodarz. Podczas obiadu rozmawiano po francusku i 
rozgrzany mastiką Kostas Mavridis poprawiał gdzieniegdzie wymowę swojej córki — 
bladej, wielkookiej Stelli, która żyła na pensji prawie niezauważalnie i usiłowała 
zasłonić wypryski na czole długą grzywką, co bardziej jej przeszkadzało w czytaniu 
niż wypełniało swoje kosmetyczne przeznaczenie.
Kyrija Mavridis nie uczestniczyła w rozmowie. Nie znała francuskiego i 
zadowoliła się zaznaczeniem swojej obecności tylko przez dokładanie gołąbków na 
talerze i przeganianie greckim szeptem zaglądających do pokoju młodszych dzieci. 
Potem nagle jej pełna twarz skupiła się i kobieta coś powiedziała.
— Słusznie! — uniósł ręce kupiec. — Słusznie, dość już tej francuszczyzny. 
Rozmawiajmy po grecku, żeby i kyrija Teofano mogła się włączyć.
— Ja nie znam dobrze greckiego — powiedziała przepraszającym tonem Elena.
— Co? Panna Gerogłu nie zna dobrze greckiego? — niemal krzyknął Mavridis, 
zaskoczony odwrócił się i przetłumaczył jej słowa żonie.
Greczynka plasnęła dłońmi i z wyrzutem pokręciła głową.
— To nic, ja będę tłumaczyć — próbowała pomóc Stella.
— Oj, moja panno — z rozczarowaniem powiedział po francusku kupiec. — Jak 
to możliwe, żeby Bułgarka z Filibe nie znała dobrze naszego języka...
Elena zgniotła w garści białą serwetkę.
— Dlaczego, proszę pana — powiedziała, ledwie panując nad głosem — 
dlaczego według pana każdy Bułgar z Filibe powinien znać grecki?
— Tatusiu, dolej jeszcze wina — szepnęła Stella, robiąc ostatni wysiłek, by 
uratować nieudany obiad.
Kupiec skoczył. Jego siwa bródka trzęsła się.
— Bardzo słabo zna pani historię, panienko — powiedział ochryple. — Gdyby 
nie siła greckiej patriarcha, to na bułgarskiej cerkwi już dawno sterczałby półksiężyc.
— Może ma pan rację — drżącymi ustami odparła dziewczyna. — Greckie 
szkoły w naszym kraju bardzo pobieżnie zapoznają nas z historią Bułgarii. Ja na 
przykład musiałam przyjechać aż tu, do Bukaresztu, żeby z nieco bardziej 
obiektywnego podręcznika dowiedzieć się czegoś więcej o takim wielkim wydarzeniu 
w historii naszego narodu, jakim jest bitwa pod Kłokotnicą ...
Kostas Mavridis powoli oparł się na krześle. Po raz pierwszy od wielu lat ktoś 
pozwalał sobie mu się sprzeciwić — i to nie z uporu czy podczas targowania się, lecz 
w trakcie głęboko przemyślanego sporu, który rozpalał w jego duszy dalekie 
bizantyjskie iskry i popychał go do walenia pięścią w stół. Ale powstrzymał się. Głupio 
było kłócić się z młodziutką dziewczyną, tym bardziej w sytuacji, gdy z ojcem tej 
dziewczyny wiązała go korzystna przyjaźń handlowa. I właśnie to powiedział:
— Panno Gerogłu, z pani ojcem łączy mnie dawna przyjaźń handlowa. Byłoby 
mi bardzo łatwo zwyciężyć w tym sporze za pomocą zaledwie paru słów, ale niech 
moje dobrowolne ustępstwo będzie małym wyrazem najlepszych uczuć, jakie mam 
dla pani rodzica. Za jego zdrowie, panno Eleno! — I Mavridis uniósł kielich 
przesadnie uroczystym gestem.
Ale mimo wszystko reszta wizyty przeszła apatycznie, Elena szybko się 
pożegnała i wyszła wcześniej, niż zamierzała. Kupiec i jego zmieszana córka 
odprowadzili ją aż do wyjścia, przy czym Kostas Mavridis raz jeszcze powtórzvł że 
młoda Gerogłu zawsze będzie miłym gościem w jego domu.
Tego samego popołudnia napisał obszerny i uprzejmy list do Filibe. 
Zawiadamiał swojego przyjaciela, że ceny olejku różanego w Bukareszcie tej jesieni 
mają tendencję zwyżkową, pytał go o pogodę w Płowdiwie i o zdrowie wielce 
szanownej kyriji Melanie i dopiero na końcu w kilku krótkich zdaniach powściągliwie 
opisywał dzisiejszą wizytę Eleny. „Pańska córka, mój przyjacielu — napisał Grek — 
jak dotąd uczy się doskonale, słyszę, że nauczyciele na pensji ją chwalą. 
Szczególnie wybija się w historii, ale dzisiejsze młode pokolenie, drogi przyjacielu, 
jak widzę i po swojej własnej córce, nie jest podobne do nas, rośnie samodzielnie i 
oby Bóg skierował tę jego samodzielność na mądre i dobrze wytyczone tory.”
A w tym samym czasie, kiedy Mavridis tworzył swój list, Elena wróciła na pustą 
pensję, poprosiła Jonicę o świecę i zamknęła się w czytelni na parterze. Nie miała 
ochoty spotykać nikogo, a najmniej zimnych niebieskich oczu Kati Horväth. Dopiero 
po kilku godzinach czytanie ją uspokoiło.
Tak zakończyła się jej pierwsza wizyta w domu kupca-opiekuna.
Teraz, w niedzielny ranek, Elena leżała w swoim zimnym łóżku i tylko od czasu 
do czasu zwracała się ku łóżku Węgierki. Nie chciało jej się czytać. Na dworze 
zaczęło padać, nie można więc było wyjść nawet do małego ogrodu przy pensji...
— Dzień dobry — nieoczekiwanie odezwała się Kati. — Jak pani spała?
To sztuczne pytanie i ten sposób zwracania się per „pani” drażniły Elenę już od 
rana.
— Dziękuję, spałam dobrze — odparła ze ściśniętymi zębami. — A pani?
— Doskonale. Co to, pada?
— Pada.
Do wieczora na pewno nie powiedzą sobie nic więcej. Kati wyskoczyła 
sprężyście z łóżka i — jak zwykle — w ciągu minuty czy dwóch zrobiła mnóstwo 
rzeczy naraz: wygładziła koc, wkładając jednocześnie pantofle, jedną rąką wylewała 
wodą z dzbanka do miednicy, a drugą upinała włosy, żeby jej nie przeszkadzały przy 
myciu. Myła się jak chłopak, opuszczała koszulę do pasa i pluskała się, a po jej 
porośniętych meszkiem plecach spływały krople. Od zimnej wody skóra jej się robiła 
napięta i gładka. Potem, gdy Węgierka zaplatała włosy przed lustrem, Elena 
obserwowała ją z daleka i wydawało jej się wtedy, że jest dostępna i bliska. „Co nam 
przeszkadza zostać przyjaciółkami? — pytała samą siebie Elena. — Co nam 
przeszkadza posiedzieć na dole w czytelni, a potem wyjść razem?”
Ale tak było na początku, teraz w ogóle unikała patrzenia na poranną krzątaninę 
Kati.
— Wychodzę — rozległ się głos Węgierki. Miała już na sobie pelerynę z mufką. 
— Wrócę dopiero na kolację.
Elena wzruszyła lekko ramionami. Jej gest znaczył: wychodź sobie, czy mi to 
musisz mówić? A wróć wtedy, kiedy chcesz.
Stukanie deszczu w blaszany parapet wzmogło się. Elena wstała. Chłodny złoty 
medalion opadł jej między piersi.
Na dole w czytelni nie było nikogo. Z osmalonego otworu kominka wiało 
zimnem. Nie miała ochoty na czytanie ani na pisanie listów. Elena przycisnęła czoło 
do zroszonej szyby i popatrzała na dwór. Ulica była pusta. Od czasu do czasu 
przebiegała służąca z któregoś z okolicznych domów, nastawiając parasol przeciwko 
deszczowi i wirującym liściom. Wcześnie zaczynała się tu jesień. A w Płowdiwie na 
pewno było jeszcze ciepło, astry na dziedzińcu dopiero co rozkwitły, czerwone strąki 
papryki, które Cweta rozwieszała na sznurkach pod tylnym dachem, pewnie jeszcze 
wisiały grube i mięsiste, ledwie trochę obsuszone ód czubka. W te jesienne dni cały 
dom przesiąknięty był zapachem gorących konfitur. Kyrija Melanie, ogarnięta krótkim 
ożywieniem, to biegła do piwnicy po naczynia, to spuszczała sobie na paznokieć 
kropelkę którejś z konfitur, aby sprawdzić jej gęstość. Gdzie to wszystko zostało? 
Czy jeszcze kiedyś się powtórzy? Czy wróci wraz z żarem ognia pod osmolonym 
kotłem, ze smakiem złocistej piany, którą matka zbierała łyżką durszlakową z kipieli 
kawałków pigwy i kładła na talerzyk dla Eleny?...
Dziewczyna jeszcze mocniej przycisnęła czoło do zimnej szyby. Straciła 
rachubę, jak długo tak stała, z odrętwienia wyrwało ją nieprzyjemne uczucie, że jest 
obserwowana. Po drugiej stronie ulicy zatrzymał się oficer w szykownym płaszczu. 
Jego skórzane rękawice lśniły na deszczu. Oficer skinął głową, nawet uniósł dwa 
palce ku czapce. Elena odskoczyła w głąb pokoju i szybko spuściła tiulową firankę. 
Teraz już mogła patrzeć nie będąc sama widzianą.
Oficer postał na środku mokrego chodnika i ruszył, ale nie doszedłszy jeszcze 
do rogu ponownie zawrócił. Nie mógł być jej znajomym... Jedynym mężczyzną, 
jakiego Elena znała w Bukareszcie, był Kostas Mavridis.
Przed budynkiem pensji oficer ponownie zwolnił kroku. „Boże, jaki nachalny” — 
niespokojnie pomyślała dziewczyna. Mężczyzna uniósł głowę i powtórzył swoje 
poprzednie pozdrowienie. Dopiero teraz Elena wszystko pojęła: oficer patrzał na 
kogoś innego i ten ktoś inny pewnie uśmiechał się do niego przez jedno z okien na 
piętrze. To odkrycie rozbawiło ją, choć głęboko na dnie duszy wywołało ono i 
nieoczekiwany maleńki ból.
Oficer przeszedł, powolny krok zdradzał, że kogoś oczekuje. Elena wychyliła 
się, by zobaczyć, kim jest ta oczekiwana, i uśmiechnęła się. Zewnętrznymi schodami 
schodziła Ani Batulescu. Na jej pulchniutkim ciele wydęta peleryna przypominała 
ruchomy namiot tatarski.
Elena nie zauważyła, kiedy deszcz ustał. Promień słońca, zmęczony 
przebijaniem obłoków, wpadł w mroczne powietrze czytelni i złociste napisy na 
grzbietach książek zalśniły. Dziewczyna przekrzywiła głowę i zaczęła je czytać. 
Najbliżej była półka z atlasami geograficznymi. Dalej szły półki z poezją starożytnej 
Grecji, za nimi — powieści francuskie, z których połowę już przeczytała na osobiste 
polecenie madame Neagu. Zabawa wciągnęła ją. Elena wstała i poszła wzdłuż 
długich rzędów, przesuwając palce po skórzanych grzbietach książek. Najwięcej było 
książek rumuńskich, były też angielskie i rosyjskie, grube niemieckie podręczniki 
geografii, austriackie nuty sterczące nad szeregami. Nie było tylko książki w języku 
bułgarskim...
Dziewczyna jeszcze dwukrotnie przeszukała półki, przejrzała nawet najstarsze 
książki, na których okładkach napisy nie były widoczne. Z książek unosił się kurz, 
gdzieniegdzie spomiędzy kartek wysuwał się dawno uschnięty kwiat lub kartka, 
zapisana wyblakłym atramentem. Ale bułgarskiej książki nie było...
Promień słońca zniknął.
— Czego szukasz, panieneczko?
Elena się odwróciła. Obok niej stała Jonica.
— Potrzebny mi jeden podręcznik — powiedziała dziewczyna.
— Czemuś mnie nie zawołała, żebym zapaliła w kominku? — Staruszka 
zakrzątnęła się. — Myślałam, że dzisiaj nikt tu nie został, dlatego nie paliłam.
— Nie jest mi zimno, Jonica — spróbowała ją zatrzymać dziewczyna.
Po chwili staruszka wróciła z naręczem drzewa. Konieczność zajęcia się kimś 
ożywiła ją. Ogień rozpalił się szybko, wypełniając czytelnię ciepłem i delikatnym 
zapachem wilgotnej dębiny. Przez kilka minut staruszka milczała, pochylona ku 
żelaznej kracie kominka. Czerwone refleksy igrały na jej twarzy, ale głębokie rowki 
zmarszczek pozostały ciemne.
— Nie będę ci przeszkadzać, jak tu zostanę? — spytała nagle Jonica.
— Zostań — odpowiedziała dziewczyna, rozumiała ją.
Staruszka przysunęła jedno z krzeseł do ognia, wyciągnęła z kieszeni biały 
kłębek i druty zamigotały w jej rękach jak miniaturowe walczące z sobą kopie.
— Co robisz? — zapytała dziewczyna.
— Kołderkę. Córka mojej siostry z Braili spodziewa się dziecka. Ale ty sobie 
czytaj, nie patrz się na mnie, bo inaczej wyjdzie, że ci przeszkadzam.
Elena sięgnęła nie patrząc, wyjęła pierwszą książkę, której dotknęły jej palce. I 
dopiero otworzywszy ją przeczytała tytuł: Pieśni o zmierzchu Wiktora Hugo.
— Jeśli ci ciemno, to może przynieść świecę? — zapytała po chwili Jonica, ale 
dziewczyna nie odpowiedziała. Była teraz daleko, w świecie pełnym uczucia i 
tkliwości, dokąd głos starej kobiety nie mógł dotrzeć.
Służąca nie śmiała więcej się odezwać, tylko od czasu do czasu podnosiła 
głowę i za każdym razem jej zaskoczone spojrzenie odkrywało, że drobna twarz 
Bułgarki staje się coraz bardziej nieznajoma i coraz piękniejsza. „Czy to od tej 
książki, na Boga, czy z jakichś czarów?” — pomyślała i byłaby się przeżegnała, 
gdyby jej ręce nie były zajęte robotą.
Pora obiadu już dawno minęła, ogień zaczął przygasać, ale Jonica nie śmiała 
ani się odezwać, ani wyjść po drwa. Nie chciała przerywać oczarowania tej dziwnej 
dziewczyny, która każdej niedzieli zostawała taka samotna na pensji. W którymś 
momencie cisza zwróciła jej uwagę. Od dawna już powinna zostać odwrócona nowa 
strona, a tymczasem od strony stołu nie dobiegał żaden szelest. Jonica ostrożnie 
popatrzała w tym kierunku. Dziewczyna nie czytała. Objęła czoło dłonią i jej oczy 
utkwione były gdzieś nad szafą biblioteczną.
Przy drzwiach wejściowych ktoś dźwięcznie uderzył kołatką. Elena drgnęła. 
Tylko chwila — i jej twarz zrobiła się dawna — śniada, z wystającymi kośćmi 
policzkowymi, które psuły cały jej owal. Czary skończyły się. Jonica schowała kłębek 
do kieszeni i wstała.
— To pewnie terminator od malarza — powiedziała ze złością. — Przyszedł 
poprawić ramę, bo poprzednio malarze zostawili ślady palców.
Jej gniew szukał winowajcy i wychodząc z czytelni Jonica przeklinała aż do 
drugiego pokolenia tych niewydarzonych bukareszteńskich rzemieślników, którzy nie 
robią tego, co do nich należy, od razu, tylko przysyłają chłopaków w niedzielę, żeby 
przeszkadzać ludziom w odpoczynku i w czytaniu.
Oczywiście chłopak nie ponosił żadnej winy. Potem, kiedy obie kończyły swój 
spóźniony obiad w pustej jadalni, słychać było, jak w sąsiedniej klasie terminator 
pogwizduje i szoruje pędzlem po nieszczęsnej ramie.
— Jak myślisz, może zaniosę mu coś do zjedzenia? — powiedziała 
nieoczekiwanie Jonica i jakby zapomniawszy o swoim gniewie wybrała najładniejszy 
kawałek wystygłego już mięsa, napełniła talerz po brzegi i wyszła.
Elena odsunęła chleb. Nie chciało jej się jeść. Tuż przy jej łokciu koszyk z 
jabłkami promieniował smutnym jesiennym zapachem. Po chwili staruszka wróciła. 
Talerz był czysty, wytarty do dna kawałkiem chleba.
— To dzieciak, żaden z niego terminator, tylko dzieciak — cicho powiedziała 
służąca. — Dawniej to byli terminatorzy. Znałam jednego... Geórge, Geórge Radu... 
pracował ciągle na najwyższych piętrach, bo inni się bali. Nie każdy ma tyle 
śmiałości. Ciągle mu to mówiłam: Geórge, czemu się przynajmniej nie przywiążesz? 
Mówił, że nie może. Że sznur mu przeszkadza, że go dusi... — Jonica pochyliła się 
do przodu, skuliła.
Elena położyła rękę na jej ramieniu i poczuła, że mocne ciało kobiety drży od 
wewnętrznego płaczu.
— Przestań, Jonica.
— Co... przestań? Ja nie płaczę — szybko powiedziała staruszka. Jej oczy 
rzeczywiście były suche. — Każdej kobiecie Bóg przydzielił pół wiadra łez, ja swoje 
już wypłakałam. W jeden rok... i powiem ci, to płakałam, to widziałam włosy Geórge. 
Kiedy mnie wtedy zawołali, był już przykryty workiem, tylko włosy było widać, jeszcze 
popryskane wapnem. Nie uwierzyłabyś, że to włosy człowieka, co spadł z takiej 
wysokości. Czarne miał włosy, całkiem jak twoje. No, jedz! — ucięła nagle swoje 
wspomnienia Jonica. — Już ci widać dzisiaj będę cały dzień przeszkadzać.
— Babciu Jonica — zawołał chłopak i jego młody głos rozszedł się po całym 
korytarzu. — Skończyłem. Już wychodzę.
Staruszka podniosła się, wybrała trzy najładniejsze jabłka z koszyczka i 
spiesznie wyszła.
Kati Horväth wróciła w ostatniej minucie przed zamknięciem bramy pensji. 
Elena poznała jej kroki z daleka i szybko otworzyła podręcznik francuskiego. W ten 
sposób zaoszczędzi sobie przynajmniej konieczności uśmiechania się.
— Dobry wieczór — powiedziała Węgierka, zdejmując przy szafie śniegowce. 
W kosmyku nad jej ślicznym czołem błyszczały kropelki.
— Dobry wieczór — odparła Elena. — Znowu pada?
— Tak. Chyba będzie z tego śnieg.
Nie powiedziały do siebie nic więcej. Kati rozebrała się, umyła z poranną 
zawziętością, choć w jej ruchach widać było zmęczenie. Elena przykręciła knot lampy 
i myślała, że współmieszkanka od dawna śpi, kiedy nieoczekiwanie dobiegł ją szept:
— Panno Gerowicz, proszę się tak nie niepokoić, nowym uczennicom madame 
Neagu nigdy nie zadaje trudnych pytań z morfologii.
— Dziękuję — powiedziała Elena. — Zaraz zgaszę lampę, jeśli pani 
przeszkadza.
— Nie chodziło mi o to, panno Gerowicz.
Ale Elena pochyliła się już nad zielonym abażurem i ponieważ chciała zgasić 
płomyk od razu, dmuchnęła tak mocno, że w ustach na długo pozostał jej 
nieprzyjemny smak spalenizny.
Kawał, wymyślony przez Lisie Duc, okazał się rzeczywiście beznadziejny. 
Wymyśliła go już podczas lekcji historii, a na przerwie, otoczona zachwyconym 
gronem swoich wielbicielek, zrobiła wszystko to, co potem pani Padureanu określiła 
słowami: „starannie przygotowane okrucieństwo”.
Nowina znana była już od rana. Dzisiaj madame Neagu miała połączyć obie 
swoje lekcje, bo o wpół do dwunastej musiała iść tłumaczyć podczas spotkania w 
Akademii Medycznej, gdzie gościł jakiś znany lekarz-ortopeda z Paryża. Oczywiście 
były to szczegóły, ale stara nauczycielka opowiadała je każdemu, trochę podniecona 
i ze wstydliwym poczuciem dumy z powodu wagi tego zadania, które ją oczekiwało i 
które tak wymownie podkreślało wartość jej znajomości języka francuskiego. 
Specjalnie z tej okazji włożyła suknię z wiśniowego aksamitu, której wzruszająco 
staromodny krój wywołał w pokoju nauczycielskim wspomnienia, a w paczce Lisie 
Duc — śmiechy.
Farba, którą chłopak pomalował wczoraj ramę okna., jeszcze nie wyschła. 
Madame Neagu dyktując lubiła opierać się plecami o kwietnik. Między tymi dwoma 
faktami. złośliwa wyobraźnia mogłaby odkryć związek. I wyobraźnia Lisie Duc odkryła 
go. Otoczona swoimi przyjaciółkami i rozpalona ich zachwytem, zebrała na palec 
kilka dużych kropel farby olejnej i umieściła je na kwietniku — dokładnie w tym 
miejscu, gdzie nauczycielka opierała się podczas lekcji.
— Boże, ale ona się przecież ubrudzi — głupio zdziwiła się niższa z bliźniaczek 
Kreutzer, jakby Lisie Duc nie robiła tego w takim właśnie celu.
Umieściła farbę artystycznie: cztery kropki z boków i jedna pośrodku, jak 
woskowe pieczęcie koperty. Przez ten czas Kati Horväth, Eleny i kilku innych 
pensjonarek nie było w klasie. Gdy wróciły, paczka Lisie, podejrzanie cicha i 
spragniona wiedzy, kartkowała podręczniki w swoich ławkach.
Madame Neagu weszła do klasy uroczyście. Może zresztą była skrępowana. 
Aksamit jest tkaniną dla dobrze zbudowanych kobiet, a drobne ciało nauczycielki nie 
miało jak go zbudzić, nie umiało go ułożyć w te wspaniałe lśniące fałdy, bez których 
aksamit pozostaje nieprawdziwy i martwy.
— Dzień dobry, panienki — powiedziała. — Połączymy dziś obie lekcje, bo do 
Akademii Medycznej przyjechał gość z Paryża i poproszono mnie, bym tłumaczyła 
podczas spotkania. Z tej okazji postanowiłam dziś nie odpytywać.
Czemu tak postanowiła? Dlatego, że się śpieszyła, czy dlatego, że była 
szczęśliwa? Nauczycielka nie powiedziała tego wyraźnie, a dziewczęta były jeszcze 
za młode, by zastanawiać się nad takimi rzeczami.
Lisie Duc mogła być zadowolona. Wszystko poszło według z góry przewidzianej 
kolejności: najpierw nauczycielka przeczytała wiersz Pierre de Ronsarda — do 
analizy morfologicznej wybierała zawsze przykłady z poezji — potem poleciła 
dziewczętom otworzyć zeszyty, by im go podyktować, i ruszyła ku kwietnikowi. Lisie 
Duc aż się uniosła z napięcia, Elenę zdziwił jej niepokój, a gdy madame Neagu 
oparła plecy o kwietnik, w szarych oczach Lisie zapłonął triumf. Dyktowanie 
skończyło się. Nauczycielka zamknęła książkę i powoli podeszła do tablicy. Plamy 
odbiły się na jej ramionach: cztery z boków i jedna w środku, jak woskowe pieczęcie 
na kopercie. Klasa zaszumiała. Lisie Duc parsknęła. Nauczycielka nic nie rozumiała. 
Odwróciła głowę, by poprosić o ciszę, i ze spojrzeń pensjonarek domyśliła się, że coś 
jest nie w porządku.
— Co się stało? — zapytała niepewnie.
Kati Horväth skoczyła z ławki. Pod czystą skórą jej twarzy nie było ani kropli 
krwi.
— Kto to zrobił? — prawie krzyknęła.
Klasa milczała. Lisie udawała, że pisze.
Nauczycielka instynktownie uniosła rękę do pleców. Jej palce dotknęły 
najniższej plamy i ubrudziły się. Przez kilka chwil madame Neagu ze zdziwieniem 
patrzała na pobrudzone palce, potem nagle rozpłakała się i wybiegła z klasy.
— A teraz powiecie, kto to zrobił? — ostrym szeptem powtórzyła Kati Horväth.
Wśród dziewcząt zapanowało poruszenie. Niektóre już żałowały swojego 
udziału, ale surowe spojrzenie Lisie powstrzymało ich wyrzuty sumienia.
— Pewnie to był przypadek — odezwała się Ani Batulescu. — Wczoraj byli tu 
malarze.
Elena wstała. Jej usta drżały.
— To niemożliwe — powiedziała. — Ja tu wczoraj byłem, chłopak malował tylko 
zewnętrzną ramę okna.
— I ładny był ten chłopak? — zjadliwie rzuciła Lisie Duc.
Bliźniaczki Kreutzer roześmiały się. Ich śmiech wywołał tę właśnie iskrę, której 
brakowało w gniewie Eleny.
— Nie widziałam tego chłopca, panno Duc — powiedziała głuchym głosem. — 
Ale za to doskonale zauważyłam, jak pani przed chwilą niepokoiła się, czy madame 
Neagu podejdzie do kwietnika.
— Co pani chce przez to powiedzieć?
— Czyżbym nie została zrozumiana?
Obie stały naprzeciwko siebie. Lisie była wysoka i wydawała się jeszcze wyższa 
dzięki dużemu kokowi, ale drobniutka Bułgarka tak się wyprężyła, że ich spojrzenia 
spotkały się prawie na tym samym poziomie.
— Przykro mi — uśmiechnęła się Lisie Duc — ale pani francuszczyzna jest tak 
niedoskonała, że naprawdę nie mogę zrozumieć pani myśli.
Policzki Eleny zapłonęły. Ten chytry i nieoczekiwany cios ze zdradzieckim 
dźwiękiem wytrącał jej broń z ręki. W tym momencie usłyszała głos Kati Horväth. 
Węgierka wybiegła ze swojej ławki i teraz stała tuż koło niej.
— Panno Duc — wyraźnie powiedziała Kati — to, co powiedziała ta Bułgarka, 
było absolutnie prawidłowe pod względem zarówno składni, jak i treści.
Lisie pochyliła się, jakby w jej wytrenowanych grą w tenis mięśniach dojrzewał 
skok.
— O jakiej Bułgarce pani mówi? — powiedziała wolno. — Nie znam tu na pensji 
nikogo tej narodowości. A może mówi pani o tej Trakijce z tureckim paszportem?
W skroniach Eleny gwałtownie zaczęła pulsować krew, jej gorące uderzenia 
odebrały dziewczynie słuch i pozostała tak, nie słysząc stłumionego chichotu klasy, 
nie rozumiejąc słów Kati Horväth, która, zacisnąwszy swoje małe pięści, następowała 
na Lisie Duc, następowała i następowała, aż zmusiła ją, by oparła się plecami o 
tablicę.
Była to jej najokrutniejsza lekcja historii. W przyszłości Elena Gerowicz 
niejednokrotnie miała odczuwać gorzki los córki zniewolonego narodu, ale dziś 
zdarzyło jej się to po raz pierwszy... I nie był to ból, lecz jakieś długotrwałe 
beznadziejne cierpienie, trochę podobne do tego, jakie jej sprawiła śmierć sokoła w 
porannym niebie nad górami. Tylko że wtedy żal jej było przede wszystkim ptaka, jej 
smutek był dziecinny i czysty jak strumień, a od dzisiejszego dnia miał on w niej się 
burzyć jak wielka i mętna rzeka, spieniona obrazą i gniewem. Ktoś dotknął jej 
ramienia. Elena ocknęła się. Obok niej stała Kati Horväth. Chłód zniknął w jej dużych 
niebieskich oczach.
— Chcesz wyjść ze mną na korytarz? — spytała cicho i Elena pozwoliła silnej 
ręce Węgierki poprowadzić się do drzwi.
Lisie Duc dogoniła je przy wyjściu. W dołkach na jej policzkach lśnił pot.
— A pani kim jest właściwie, panno Horväth? — krzyknęła. — Rumunką czy 
Węgierką? Czarnogórką czy koniec końców — Bułgarką?
Kati spojrzała jej prosto w oczy:
— Moje poglądy pozwalają mi uważać się za taką, za jaką zapragnę, podczas 
gdy pani może być tylko tym, kim pani jest, panno Duc.
— Chce pani powiedzieć, że moim poglądom brak szerokości?
— Nie, głębi, panno Duc — spokojnie powiedziała Węgierka i wyprowadziła 
Elenę z klasy.
Tak się zaczęła ich przyjaźń. Wiadomość o niej już tego samego tygodnia 
rozeszła się po całej pensji i usłyszawszy ją dyrektorka mimo woli nachmurzyła się. 
Od tej pory dziewcząt, których losy wydawały jej się niejasne, miało być dwie. 
Szkoda, że ta Bułgarka nie związała się z jakąś inną. Według pani Padureanu 
przyjaźń z taką dziwaczką jak Kati Horväth mogła jej przynieść więcej komplikacji i 
kłopotów niż spokoju i ciepła. Ale właśnie w tej ostatniej obawie pani Aurelia pomyliła 
się. W ciągu niecałego miesiąca Bułgarka całkiem się przeobraziła. Jej oczy nie 
unikały już spojrzenia rozmówcy, a ruchy straciły poprzednią bojaźliwość. Wyzwolona 
z niej, Elena jakby nagle się wyciągnęła i — co było najdziwniejsze — kilkakrotnie ją 
słyszano śmiejącą się.
— Zauważyłyście, że kiedy się śmieje, to wygląda lepiej? — pierwsza odkryła 
podczas lekcji geografii Ani Batulescu.
— Typowa cecha przedstawicieli zniewolonych narodów — wyniośle 
wytłumaczyła Lisie Duc.
Zmieniła się i Kati. Nie tak bardzo, ale z jej twarzy znikł wyraz surowego 
napięcia, zdradzający zawsze ludzi, którzy pozostają w długiej przymusowej 
samotności.
Pani Pädureanu zaczęła się niepokoić. Taka przyjaźń nigdy nie istniała na jej 
pensji, dlatego zaczęła doszukiwać się u jej źródeł czegoś niestosownego: może 
jakiś kontakt z chłopcami z miasta, może potajemne nocne ucieczki, rodzące 
wspólnictwo. Poleciła portierce wzmóc czujność, a Jonica została obciążona 
męczącym obowiązkiem sprawdzania około dwunastej w nocy, czy dziewczęta są w 
swoim pokoju.
— Były — oznajmiała rankiem, wzburzona tym policyjnym poleceniem. — 
Bułgarka leżała, a ta druga siedziała przy lampie i coś głośno czytała.
— Co czytała?
— Nie wiem, chyba coś po węgiersku. Potem Kati Horväth spytała, po com 
przyszła.
— I co odpowiedziałaś?
— Jak zawsze, powiedziałam, że przyszłam dolać nafty do lampy — 
powiedziała ponuro Jonica — ale proszę, niech pani na Boga już mi nie każe tam 
chodzić. I spać nocą nie mogę, i wstyd mi przed tymi panienkami.
— Dobrze — powiedziała pani Pädureanu. — Nie chodź tam więcej. I mówisz, 
że czytają po węgiersku? Cóż to znowu, pytam, kiedy jedna z nich nie zna ani słowa 
w tym języku?
Czytały wiersze Petofiego. Właściwie czytała tylko Kati — to spacerując po 
pokoju, to odmierzając rytm miękkimi uderzeniami w stół. Po każdej zwrotce 
przerywała, by ją przetłumaczyć, i Elena, pochłonięta do tej pory tylko rytmem 
wiersza, nagle uświadamiała sobie żarliwy sens tego, co słyszała. To było 
niewyrażalne przeżycie: nieznane węgierskie słowa przez minutę czy dwie miały w jej 
świadomości brzmienie pustej pochwy miecza, potem ostrze przetłumaczonej zwrotki 
wsuwało się w tę pochwę, wypełniało ją, rozpryskując naokoło iskry i krople krwi.
— Boże — szeptała Elena — skoro i nasz naród przeżywa to samo, czy i on 
stworzy takiego poetę? Kati, a wiesz, że i myśmy mieli bułgarskich carów? — 
Oparłszy brodę na pięści opowiedziała jej o bitwie pod Kłokotnicą.
Tej nocy nie czytały wierszy. Kati dostała list od ojca, zielona koperta leżała na 
jej piersi i dziewczyna milczała, zapatrzona w drewniany sufit.
— Kochasz swojego ojca? — nieoczekiwanie spytała Węgierka.
Takiego pytania Elena sobie nigdy nie zadawała. Spróbowała przypomnieć 
sobie znajomą twarz o ciemnych brwiach i posiwiałych wąsach, znaleźć w pamięci 
coś dobrego i ciepłego, co by jej pozwoliło powiedzieć „Tak”, ale nie zdołała.
— Nie wiem... — odpowiedziała w końcu. — Mój ojciec to szczególny człowiek.
— I to ci przeszkadza go kochać?
— Nie wiem. Powiedziałam ci przecież, to szczególny człowiek.
— Jeśli w jakimś ojcu nie ma nic, ale to absolutnie nic szczególnego, to za co 
go można kochać?
Elena nie odpowiedziała. Już nieraz te nocne rozmowy rzucały ją na 
nieprzeczuwalne dotychczas głębie i choć czuła, że wyostrzają one jej umysł, trochę 
się ich bała.
— A ja kocham mojego ojca — raptownie powiedziała Kati Horväth. — Kocham 
go właśnie dlatego, że to najszczególniejszy człowiek, jakiego spotkałam. On znał 
samego Petofiego, rozumiesz, co to znaczy?
Po wierszach, które rozpalały jej duszę, Bułgarka doskonale rozumiała, co to 
znaczy.
— I w tysiąc osiemset czterdziestym ósmym roku szedł obok niego — w 
zamyśleniu mówiła Kati.
...A potem, kiedy rewolucja upadla, Andras Horväth opuścił Budapeszt z walizką 
książek, tak jak stał. Nie uciekał, mężczyźni z rodu Horväthow nigdy i od niczego nie 
uciekali, po prostu nie mógł dłużej zostać w tym mieście, w którym nie miał już ani 
przyjaciół, ani pracy.
— A gdzie pracował wtedy twój ojciec? — spytała Elena.
— Byl nauczycielem historii — odparła Węgierka. — Ale po przegranej rewolucji 
uczciwi nauczyciele historii stają się niebezpieczni... Nie uważasz, że tak jest?
I nauczyciel Andras Horväth zamiast zmienić zawód wolał wyjechać. Zatrzymał 
się w pewnym rumuńskim miasteczku nad samą granicą. Naumyślnie je wybrał, żeby 
móc z górnych okien swojego domu widzieć Węgry.
— I rzeczywiście je widać — cicho powtórzyła Kati. — Nawet czasami 
słyszeliśmy dzwoneczki owiec. A zresztą połowa ludzi w mieście to Węgrzy.
— I ty się tam urodziłaś?
— Tak... Ale my wrócimy!
Były to na pewno słowa nauczyciela Andrasa Horvätha i Kati wypowiedziała je 
twardo — pewnie w ten sam sposób, w jaki wypowiadano je przy niej. Elena 
zadrżała, podciągnęła koc aż do ust. Już nie słuchała. W tym momencie przed jej 
oczyma spadał ustrzelony sokół i znowu usłyszała głos swojego ojca: „Masallah, 
onbasi efendi. Wyborną masz rękę, ma§allah.” A sokół wciąż spadał i spadał, nie 
mogąc dotrzeć do zielonych wierzchołków lasu.
— Czemu nic nie mówisz? — spytała Węgierka.
...Sokół przekręcił się ostatni raz i zniknął wśród sosen.
— Kati, ja nie kocham swojego ojca — powoli powiedziała Elena.
Węgierka podniosła się na łóżku i długo na nią patrzała, ale nie powiedziała nic.
W ciągu następnych dni nawet tak postronna osoba jak Jonica mogła 
zauważyć, że z Elena Gerowicz dzieje się coś niezwykłego. Kilkakrotnie próbowała 
zasięgnąć języka u Kati Horväth, ale ta milczała lub odpowiadała na pytania W tak 
nieokreślony sposób, że stara służąca obraziła się a potem postanowiła odczekać 
jeszcze trochę i wreszcie iść wprost do pani Pädureanu. Ale dyrektorka już sama 
zauważyła zmianę w swojej uczennicy. Ciemne podkówki pod oczyma dziewczyny, 
jak i nagłe opuszczenie się w nauce wytłumaczyła sobie po swojemu — Elena 
Gerowicz na pewno była zakochana, i to zakochana głęboko i nieszczęśliwie w 
jakimś fatalnym mężczyźnie, który nie pragnie jej miłości albo może nawet w ogóle jej 
nie podejrzewa. Zachwycona własną przenikliwością, pani Aurelia obmyślała już 
rozmowę z dziewczyną, gdy raptem sobie przypomniała, że od kilku miesięcy Elena 
nie wychodziła w niedzielę do miasta i że nie otrzymała żadnej poczty poza trzema 
listami od ojca. Nie, tu nie było mowy o miłości. Dyrektorka straciła głowę, poczuła, 
że wplątała się w coś nieznanego i skomplikowanego, wobec czego dawne 
szaleństwa Weroniki Creanga przypominały wesolutki haft czerwonymi nićmi. „A co, 
jeśli ta mała się rozchorowała?” — pomyślała z trwogą pani Pädureanu. Bała się 
nawet najmniejszej choroby na pensji. Męczyła ją nie tyle konieczność płacenia 
doktorowi Vireu, ile złośliwe wyrazy współczucia, jakimi koledzy z konkurencji 
zasypywali ją potem przez całe tygodnie, i to w najmniej odpowiednich do podobnych 
rozmów miejscach.
Właściwie obawy pani Aurelii były w pewnym sensie całkowicie uzasadnione. 
Elena chorowała... Po cichych latach w Płowdiwie, kiedy świat wydawał jej się pełen 
równowagi i jasny, teraz, w ciągu zaledwie kilku miesięcy spędzonych na pensji, 
musiała przeżyć naraz to wszystko, co ukrywały przed nią ściany ojcowskiego domu i 
greckiej szkoły. Musiała usłyszeć słowa Kostasa Mavridisa i Lisie Duc, aby odkryć 
prawdę o sobie; usłyszeć słowa Kati, aby odkryć prawdę o swoim ojcu. A potem, 
podczas bezsennych nocy, te tak różnorodne nowe prawdy powoli i męcząco 
pulsowały w jej sercu, aż wreszcie zlały się, przekształciły się w wielki i nieprzerwanie 
narastający ból. Elena Gerowicz chorowała na Bułgarię.
Wspomnienie tamtej jesiennej podróży z Płowdiwu do przystani nikopolskiej 
coraz częściej odżywało w jej pamięci i wreszcie oczyściło się do takiej fizycznej 
jasności, że Elena nosiła je w sobie jak jakąś drugą połowę swojego życia, jak 
niezbędne, drogie cierpienie.
Najczęściej myślała o tym chłopcu. Widziała go wciąż tak jak wtedy — między 
strzelbami konwojentów. Jego jasne włosy były ciemne od zlepiającej je krwi, pstre 
koguty wisiały u jego ramienia ze splecionymi szyjami, a ocalałe oko patrzyło na nią. 
Patrzyło na nią z takim gniewnym blaskiem, że Elena drżała, ale nie przestawała o 
nim myśleć. Wiedziała już, że na razie tylko tam, tylko w tym ocalałym chłopięcym 
oku kryje się jedna z tych odpowiedzi, których szuka jej dusza.
Druga odpowiedź przyszła całkiem nieoczekiwanie. Podpowiedziała ją jej Kati 
Horväth.
Była niedziela. Poprzedniego dnia pani Pädureanu wezwała Węgierkę do 
swojego gabinetu i po długiej rozmowie, która jej niczego nie wyjaśniła, poprosiła, 
prawie rozkazała, aby, cokolwiek się będzie działo, Kati zaprowadziła w niedzielę 
rano swoją przyjaciółkę na spacer, przynajmniej do parku Cismigiu.
— Mój Boże, czyżby pani, panno Horväth, nie widziała, że ona przeżywa coś 
strasznego? — powiedziała dyrektorka. — Czy według pani przyjaźń polega jedynie 
na czytaniu wierszy?
Obie dziewczyny szły skrajem alei, wprost po cienkiej warstwie śniegu.
Przed nimi przeszedł w ten sam sposób jakiś mężczyzna w ogromnych 
śniegowcach i Kati próbowała naśladować jego kroki, przeskakując od jednego śladu 
do drugiego. Długie palto przeszkadzało jej i podwinęła je niemal do pasa. Dotarłszy 
do końca alei odwróciła się, Elena pozostała daleko i szła powoli — obca jej 
śmiechowi, z twarzą wtuloną w futrzany kołnierz, podobna do starej kobiety, która 
pozostawiła w domu mnóstwo ważniejszych spraw, aby wyprowadzić wnuczka do 
parku. Kati przerwała swoją zabawę i z poczuciem winy pośpieszyła z powrotem.
Obok nich przeszła aleją niemiecka bona. Jej twarz była zarumieniona od 
mrozu i ta mleczna różowość promieniała zadowoleniem, sytym śniadaniem z gorącą 
kawą i bułeczkami. W rękach trzymała ogromny zwój szali, tylko obłoczek pary nad 
nimi wskazywał, że gdzieś w głębi wełnianego kokona oddycha żywa istota.
— Chciałabyś mieć dziecko? — zapytała raptem Kati.
Elena popatrzała na nią, nie odpowiadając. I jej ciemne źrenice były tak pełne 
czegoś innego, że Węgierka nie śmiała powtórzyć pytania. Bona przeszła. Naokoło 
unosił się jeszcze aromat kawy, kiedy naprzeciwko pojawiło się w alei dwóch 
mężczyzn. W lecie park pełen był takich panów, ale teraz, wśród gładkiej bieli śniegu, 
ich czarne palta wydawały się jakoś nie na miejscu. Mężczyźni nawet nie spojrzeli na 
pensjonarki. Mówił tylko jeden z nich — wyższy, i to mówił z takim gniewem, że para 
wydobywała się nieprzerwaną strugą z jego ust i od czasu do czasu zasłaniała jego 
dużą ciemną brodę.
Węgierka wsunęła jej rękę pod łokieć i całą dłonią poczuła, że przyjaciółka jest 
gotowa rzucić się ku nim.
— Znasz ich? — spytała, gdy mężczyźni je minęli.
— Nie — drżącymi ustami odpowiedziała dziewczyna. — Ale oni mówili po 
bułgarsku. Mówili o jakiejś gazecie.
— To ty nie wiedziałaś, że w Bukareszcie jest pełno Bułgarów? — ze szczerym 
zdziwieniem powiedziała Kati.
— Oni mówili o gazecie bułgarskiej, która jest tutaj drukowana! — bez tchu 
powtórzyła Elena. — Rozumiesz, co to dla mnie znaczy?
Węgierka spojrzała jej w oczy i skinęła głową.
Jeśli ktoś szuka ulicy w nieznajomym mieście, popyta się i znajdzie ją; jeśli 
szuka zagubionego przyjaciela, w końcu przetnie jego drogę i go spotka. A co ma 
zrobić dziewczyna, która samiutka szuka w Bukareszcie gazety? Bułgarskiej gazety, 
o której nie wie nic poza tym, że istnieje.
Pani Padureanu była zadowolona. Jej próba ze spacerem w parku Cismigiu 
powiodła się. Przez kilka kolejnych sobót Elena Gerowicz pierwsza prosiła o 
pozwolenie na wolną niedzielę.
— Z wizytą do opiekuna? — nie zapominała jednak spytać za każdym razem 
dyrektorka.
— Nie, proszę pani, pospaceruję po parku.
— Ale proszę unikać bocznych alei, dobrze?
— Oczywiście, pani dyrektorko, ja zawsze spaceruję tylko po głównej alei.
Elena nie kłamała...
Stary dozorca parku zapamiętał już tę drobniutką dziewczynę w pensjonarskim 
palcie. Zjawiała się co niedziela dokładnie o jedenastej, przechodziła kilkanaście razy 
po głównej alei i tak się rozglądała naokoło, że doświadczone oko dozorcy wyglądało 
pojawienia się mężczyzny. Ale ten nigdy nie przyszedł i dozorca na swój użytek 
nazwał go łajdakiem. Młodym łajdakiem, który co niedziela każe dziewczynie 
marznąć w ośnieżonym parku. A Elena Gerowicz czekała na Bułgarów. Wracała na 
pensję przemarznięta i zrezygnowana. Za każdym razem zaklinała się, że więcej nie 
pójdzie do parku.
— A czemu nie spytasz Jonicy? — powiedziała któregoś wieczora Kati Horväth. 
— Ona przecież świetnie zna całe miasto.
Dotychczas proszono starą służącą o mnóstwo dziwnych rzeczy, ale prośba 
bułgarskiej pensjonarki była najbardziej niezwykła ze wszystkich.
— Adres bułgarskiej gazety? — powtórzyła ze zdziwieniem. — Skąd, na Boga, 
mam znać ten adres? Ale skoro ci jest potrzebny, to się dowiem.
Przez kilka dni Jonica milczała i spotykając na korytarzu pytające spojrzenie 
dziewczyny odpowiadała bezradnym wzruszeniem ramion. W piątek, Elena miała 
nigdy nie zapomnieć tego dnia, służąca już z daleka kiwała głową.
Karteczka była mała, złożona we czworo i oblepiona kryształkami cukru z 
kieszeni Jonicy. Elena ścisnęła ją w garści, uśmiechnęła się. I tak jak wtedy — 
tamtego jesiennego popołudnia w czytelni — stara służąca nagle odkryła, że 
dziewczyna zrobiła się ładna.
Przeczytała karteczkę pod ławką. W tym momencie madame Neagu dyktowała 
zwrotkę wiersza Pierre de Ronsarda i ponieważ obie rzeczy docierały do jej 
świadomości jednocześnie, Elena Gerowicz do końca życia miała łączyć 
wspomnienie cichego głosu nauczycielki ze wspomnieniem jednej z najpiękniejszych 
godzin swojej młodości. Na karteczce było napisane: „«Zname», bułgarska gazeta, 
ulica Calarasi, tam gdzie jest bukareszteńska szkoła bułgarska.” Szkoła też!... Podała 
karteczkę Kati. Węgierka nie mogła zrozumieć sensu obcych słów, ale dotyk 
gorących palców Eleny wytłumaczył jej wszystko.
— A czy sobie wyobrażasz — szybko zaszeptała Kati — czy sobie wyobrażasz 
w poniedziałek egzemplarz waszej gazety na ławce Lisie Duc?
Madame Neagu zapomniała, że dyktuje zwrotkę do rozbioru logicznego i 
przeczytała cały wiersz do końca.


8
List Kostasa Mavridisa przyszedł w złym dniu. Tego samego ranka, 
zacisnąwszy usta i drżąc z gniewu, Gerogłu odliczył do spoconej garści pokojowca 
dwadzieścia lirów dla nie istniejącego miutefiszina Sali Ismeta. Pokojowiec był inny, 
nie jak poprzedni — rozmowny i trochę zmieszany swoją rolą; ten był rosłym, 
ciemnym mężczyzną, którego drwiące oczy czyniły obrazę podwójną.
— No dobrze, ale czyżby ten wasz Ismet aga ze wszystkich kupców znał tylko 
mnie? — spytał Gerogłu, przygotowując pieniądze.
Turek nie odpowiedział.
Wieczorem, mimo surowego niepisanego prawa kupieckiego, Gerogłu zamknął 
sklep wcześniej niż zwykle. Czuł się stary i zmęczony, wrogi temu bezsensownemu 
światu, w którym ostatnim i jedynym sensem był dla niego nie otwarty dzisiejszy list 
Greka. Miał mu on powiedzieć o Elenie... Naumyślnie nie otworzył go już w sklepie. 
Chciał, wrócić do domu, kazać Cwecie przynieść gorącej kawy i potem, sam jeden w 
cichym pokoju, przeczytać go powoli i z rozkoszą, oderwawszy się od trosk i 
kłopotów dzisiejszego dnia.
List Kostasa Mavridisa nie przyniósł mu tego, na co czekał. Jak zawsze, Grek 
rozpoczynał swoimi wiecznymi pytaniami o zdrowie i pogodę w Filibe. Gerogłu ze 
znudzeniem przeskoczył te wiersze. Szukał imienia córki i długie wywody Greka 
drażniły go. Wreszcie je znalazł.
„Twoja urocza córka, miły Przyjacielu — pisał tym samym napuszonym stylem 
Grek — można powiedzieć, jest najlepszą uczennicą na całej pensji. Pani dyrektorka 
chwali ją i poprosiła mnie, bym Ci przekazał jej osobiste pozdrowienia. Ale jako 
przyjaciel i ojciec chcę Ci powiedzieć jeszcze coś. Nie jest to niepokojące, ale musisz 
to wiedzieć i Ty, skoro wiem o tym ja, nie będący niczym więcej niż tylko skromnym 
opiekunem panny Eleny...”
Gerogłu wstał z minderu i zaczął czytać chodząc, nie zdawał sobie sprawy, że 
zatacza zamknięte kręgi wokół zapalonego piecyka.
„Kilkanaście dni temu, drogi Przyjacielu — pisał dalej Mavridis — córka Twoja 
przyniosła do klasy gazetę. Bułgarską gazetę «Zname», jedno z tych piśmideł, które 
bułgarscy włóczędzy w Bukareszcie pozwalają sobie drukować dzięki cierpliwej 
wielkoduszności rządu rumuńskiego. Nie zdziwię się, jeśli nie jest Ci znany tytuł tej 
gazety, byłoby to nie dowodem niewiedzy, lecz honorem dla takiego szanownego i 
wspaniałego kupca jak Ty. W związku ze wspomnianym wypadkiem zostałem 
poproszony do pani dyrektorki i choć z nią rozmawiałem inaczej, Tobie mogę się 
teraz przyznać, że w pełni podzielam jej obawy, czy przypadkiem w związku z tymi 
gazetami córka Twoja nie dostanie się do złego i zepsutego środowiska bułgarskich 
włóczęgów.”
Gerogłu sięgnął po wystygłą kawę i wypił łyk, nie czując smaku. Jego palce 
drżały, trudno mu było czytać podskakujący list.
Ale Ty się nie kłopocz, miły Przyjacielu — próbował go pocieszyć Grek. — 
Zostaw wszystko mnie i pani Padureanu. Myślę jednak, że.konieczne byłoby, abyś 
napisał trochę ostrzejszy list do panny Eleny. Pisząc go nie zapomnij wspomnieć i o 
tym, że o jej niedzielnych spotkaniach ze studentem bułgarskim Nikołą Mitowskim 
wiadomo już dyrektorce, a także i Tobie.”
Gerogłu potknął się, o mało nie przewrócił piecyka.
Co też się działo w tym nieszczęsnym dniu? Czy nie było dla niego uspokojenia 
i światła? Przez dwie godziny Gerogłu leżał skulony na wąskim minderze. Piecyk 
gasł, w pokoju zaczęło się robić zimno. Do dziś, gdy otrzymywał list z Bukaresztu, 
nigdy nie czytał go żonie przed wieczorem, a często dopiero następnego ranka 
wspominał o nim w przelocie, jakby nie mogło to mieć żadnego specjalnego 
znaczenia dla życia kyriji Melanie.
— Był list. Elena jest zdrowa. Uczy się.
Bywał już uspokojony przeczytanym listem i nie umiał sobie wyobrazić, jak 
bardzo mało znaczy tych siedem słów dla stęsknionego serca matki. Lecz dziś, po 
raz pierwszy, odkąd zaczęły przychodzić bukareszteńskie listy, Gerogłu ścisnął w 
garści pomiętą kopertę i ruszył do żoninego pokoju.
Kyrija Melanie haftowała. Widząc nagłe wejście męża i kopertę w jego ręce, 
zadrżała. Tamburek potoczył się z jej kolan, opisał powolną spiralę na czerwonym 
dywanie i wreszcie miejscem upadku wyznaczył jej środek.
— Przyszedł list od Mavridisa — głucho powiedział Gerogłu.
Przeczytał jej cały list. Sylabizował wolno, bo nigdy nie czytał głośno, i od czasu 
do czasu szukał oczu żony, aby podzielić się z nią ciężarem własnego niepokoju. Od 
dawna nie byli tak blisko obok siebie, od dawna kyrija Melanie nie widziała męża z 
odkrytą głową i gdyby nie myśl o czym innym, mogłaby zauważyć, jak bardzo 
posiwiały jego włosy.
— Tyle — westchnął Gerogłu i złożył zapisane kartki. — Co na to powiesz?
Pytał o radę! Po raz pierwszy chciał od niej rady. Czyżby to wszystko było tak 
straszne i poplątane, że jego umysł nie może sam sobie z tym poradzić?
— Nie wiem — odparła bojaźliwie. — Jak ty postanowisz... — W jej głosie 
słychać było płacz.
— A ty nie umiesz trochę pomyśleć?! — ze złością wykrzyknął Gerogłu.
Jego zdziwienie było spóźnione — to jakby kamień pytał, czemu nie rośnie pod 
nim trawa. Wrócił do swojego pokoju oślepiony gniewem. Piecyk już całkiem zgasł, 
ale Gerogłu nie poczuł zimna. Bolała go głowa i jak zwykle w takich chwilach stara 
blizna za uchem ścierpła i odezwała się własnym pulsem, odmiennym od pulsu 
całego jego ciała.
— Podły dzień — powtórzył sam do siebie Gerogłu — podłe życie. Podły świat.
Później, kiedy atak gniewu trochę przycichł, stanął przy oknie i wyjrzał na dwór. 
Zaczęło padać. Naprzeciwko, przy bramie doktora Stojkowicza, dwa spóźnione wozy 
z mokrymi burkami czekały na swoją kolejkę. Po stopniach szybko zszedł młody 
mężczyzna w czarnym surducie. Gerogłu poznał go: to był syn doktora. Kilka 
miesięcy temu wrócił z Wiednia z dyplomem lekarskim i na Trójwzgórzu krążyły 
uparte słuchy, że ojciec szykował się odstąpić mu klientelę. I jak niegdyś, przed 
weselem Gerogłu — tylko że teraz jeszcze chciwiej i ciekawiej — galeryjki oczekiwały 
wyboru młodego lekarza. Zresztą wobec tego nieuchronnego wydarzenia nie 
pozostał obojętny nawet sam Gerogłu. Już pierwszego ranka, widząc, jak młody 
człowiek w białym fartuchu wita na progu chorych, pomyślał sobie, że właśnie taki 
człowiek byłby godny Eleny, a i ona byłaby go godna po swojej bukareszteńskiej 
edukacji. Nawet później tak przywykł do tej nadziei, że zaczął się przyglądać 
dziewczętom z okolicznych domów i odkrywać ich wady z coraz złośliwszą radością, 
jakby bronił czegoś od dawna obiecanego Elenie.
Tę właśnie swoją nadzieję tracił teraz Gerogłu i ból sprawiony jej upadkiem 
uprzytomnił mu, jak głęboko zakorzeniła się ona w jego sercu. Czuł potrzebę 
mówienia, pragnął zapytać kogoś głośno: Kimże jest ten bukareszteński student 
Mitowski? Skąd się wziął i na kogo się uczy? I czyim jest synem ten, który poważył 
się zatrzymać oczy na jego córce?
Gerogłu zawołał Cwetę, żeby dolała nafty do lampy, rzucił jej, że nie zejdzie na 
kolację, i zamknął się. Miał pisać list. W tej ciężkiej godzinie tylko list do Mavridisa 
mógł być mu przyjacielem i pocieszyć go.
Pisał długo, kiedy zapieczętował kopertę, na dworze już nie padało. Mokre 
gałęzie winorośli błyszczały pod oknem jak krata. Topiący się czerwony wosk 
wypełnił pokój dymem, ale Gerogłu nie otworzył okna. Przyzwyczaił się do tego 
zapachu, lubił go. Był to aromat jego wieloletniego kupieckiego życia.
W tym roku wiosna przyszła do Płowdiwu wcześniej niż kiedykolwiek. Już na 
drugi ranek po deszczu niebo rozchmurzyło się, potem cały tydzień był słoneczny i 
zanim się ktoś zorientował, czy zima naprawdę już sobie poszła, czy tylko się 
przyczaiła — drzewa pokryły się pąkami, ich pnie nabrzmiały od soku, a nowe pędy, 
które po raz pierwszy miały wydać owoce, zrobiły się tak przejrzyście liliowe, że ptaki 
bały się na nich siadać.
Gerogłu odesłał powóz i poszedł do pracy piechotą. Choć nie wypadało, by go 
tak oglądali, odpiął najwyższy guzik koszuli i pozwolił lekkiemu wiosennemu 
powietrzu wśliznąć się pod kołnierz, owionąć całą pierś, aż do granicy bogato 
sfałdowanego pasa. Był dzień targowy, a na uliczce kotlarzy, zwykle ciasnej od ludzi, 
dziś prawie nie widać było kupujących. Gerogłu nie pamiętał dobrze kalendarza, 
pomyślał, że może jest jakieś kościelne święto, ale uświadomił sobie, że w takim 
razie i sklepiki byłyby zamknięte. Przed sklepikiem Stanimakaliji trzech pasterzy, 
których kożuchy sięgały bruku uliczki, wybierało dzwonki. Gerogłu zwolnił kroku i 
przypatrywał się im. Najstarszy chwytał dzwonek w dwa palce, poruszał nim tuż przy 
uchu, potem odsuwał go, na ile mu starczało ręki, i wreszcie albo go rzucał do 
nastawionego fartucha Stanimakaliji — to zdarzało się częściej, albo podawał 
starszemu z pozostałych dwóch, który z kolei powtarzał cały dopiero co zakończony 
koncert. Trzeci gołowąsy chłopak z wypłowiałymi rzęsami widać nie miał jeszcze 
prawa uczestniczyć w wyborze, ale za to trzymał torbę z wybranymi dzwonkami.
Z górnego końca rynku nadchodził wysoki chłop w szarawej guni. Szedł wolno, 
z palcami wetkniętymi za fałdy pasa, ale mimo wszystko w jego ruchach Gerogłu już 
z daleka dojrzał jakiś niepokój. Uliczka była pusta i nim się minęli, zdążył mu się 
dobrze przyjrzeć. Chłop był szczupły, jakby zrobiony tylko z kości i mocno 
naprężonych żył, a jego drobna twarz kolorem prawie zlewała się z ogromnym 
ciemnym kołpakiem. Tu i ówdzie chłop zatrzymywał się przed jakimś sklepikiem, 
zaglądał do środka przez szybę i nie wchodząc szedł dalej — wciąż tak samo wolno i 
z rękami za pasem. „Ten człowiek nie jest czysty — pomyślał Gerogłu, gdy się do 
niego całkiem zbliżył i chłop zatrzymał na nim przez chwilę swoje czarne ruchliwe 
oczy. — Ten człowiek coś knuje...”
Po pół godzinie znów go zobaczył przez okno swojego sklepiku: chłop pewnie 
dotarł do końca uliczki i teraz wracał. Przeszedł o krok od szyby, jego szybkie 
spojrzenie wśliznęło się do środka, obmacał nim półki jak dłonią. Po kilku minutach 
nieznajomy znów się pojawił. Był jeszcze śmielszy — nawet przysłonił szybę jedną 
ręką, bo druga wciąż tak samo podejrzanie ginęła w fałdach pasa.
Ostrożnie, uważając, by tamten nie zauważył z zewnątrz jego przygotowań, 
Gerogłu zamknął na klucz kasę stojącą za nim, potem wysunął najwyższą szufladę w 
ladzie: rewolwer był na miejscu — naładowany i gotowy do strzaku. Ułożył go 
rękojeścią ku sobie, tak aby od razu móc go chwycić. O strzelbie, która wisiała za 
nim, nawet nie pomyślał. Pokryta kurzem, od dawna przestała ona być dla niego 
prawdziwą bronią i nie widział w niej niczego poza błyszczącą ozdobą ściany. Chłop 
przeszedł, ale Gerogłu był pewien, że nie odszedł daleko, że stoi gdzieś na chodniku 
i czeka odpowiedniego momentu do skoku. Może teraz właśnie był moment, by 
podbiec ku drzwiom i zatarasować je od wewnątrz lub wyjść na ulicę i rozejrzeć się 
za jakimś zaptią. Zastanawiając się, jak postąpić, Gerogłu zbyt zwłóczył: drzwi 
otwarły się i nieznajomy wpadł do jego sklepiku tak szybko, jakby go gonili.
— Dzień dobry — głucho powiedział kupiec, dotykając łokciem brzegu 
wysuniętej szuflady.
— Co sprzedajesz? — spytał chłop nie odpowiadając na pozdrowienie. Jego 
głos był głęboki, silny i widać było, że przycisza go z trudem.
— Olejek różany. Tego właśnie szukasz? — powiedział Gerogłu.
— Nie — odparł chłop, jego oczy błyszczały jak w gorączce i choć kupiec starał 
się w nie zajrzeć, nie zdołał, bo mężczyzna bez przerwy patrzał gdzieś wysoko nad 
jego głową.
— Tb idź gdzie indziej — ostrożnie odezwał się Gerogłu. — Ja handluję 
olejkiem różanym. Innego towaru nie mam, sam przecież widzisz.
— Masz — powiedział chłop.
„Pewnie myśli o pieniądzach” — pomyślał Gerogłu, przygotował się, by wpuścić 
rękę w otwartą szufladę, i aby odciągnąć uwagę nieznajomego, całkiem spokojnie 
powiedział:
— Skąd jesteś? Nie widziałem cię tu, na rynku.
— Z Peruszticy — powiedział obojętnie chłop, wciąż mając spojrzenie utkwione 
nad jego głową. — Sprzedasz mi ją? — szepnął nagle.
Dopiero teraz Gerogłu zdał sobie sprawę, że przez cały czas ten człowiek 
wpatrywał się w zawieszoną na ścianie strzelbę.
W swoim czasie niejednokrotnie zadawano mu takie pytanie i za każdym razem 
odpowiadał uprzejmym i twardym „Nie!”. Ale teraz słowa chłopa brzmiały tak 
zaskakująco po przeżytym strachu, że Gerogłu westchnął i roześmiał się. 
Uspokojony jego uśmiechem chłop z Peruszticy zrobił krok do przodu:
— Ile za nią chcesz?
— To nie na sprzedaż, człowieku — przyjacielskim tonem powiedział Gerogłu. 
— Trzymam ją tutaj jako talizman. A i nie najlepsza to strzelba. Trudno z niej trafić do 
celu.
Chłop szybko na niego spojrzał swoimi błyszczącymi oczyma.
— Po co mnie okłamujesz? Sam przecież widzę, że jest nowiusieńka. Za ile mi 
ją sprzedasz?
— Powiedz najpierw, na co ci ona? — niby żartem powiedział kupiec.
— Na wesele — ostrym szeptem odparł chłop. — Będę żenił syna.
— To na dobrą rzecz ci ona potrzebna — powiedział Gerogłu — ale nie mogę ci 
pomóc. Strzelby sprzedają w innym sklepiku, czemu tam nie pójdziesz?
— Byłem. Skończyły się.
W głosie chłopa brzmiała rozpacz. „Ojciec” — pomyślał sobie Gerogłu i 
zrozumiał go. Poruszony jego smutkiem podniósł się, zdjął zakurzoną strzelbę i 
wytarłszy perłową kolbę wolno położył ją na ladzie.
— Masz, obejrzyj ją dobrze, żebyś potem nie mówił, żem cię oszukał.
Kiedy chłop z Peruszticy sięgnął do broni, ręce mu drżały.
— Będę ci to pamiętał, póki żyję — powiedział zdławionym głosem. — Będę cię 
błogosławił i ja, i mój syn.
Po chwili, nacieszywszy się strzelbą, sięgnął za pazuchę, rozejrzał się naokoło i 
dopiero wtedy wyciągnął skuloną dłoń. W sklepiku rozjaśniło się, jakby ktoś 
nieoczekiwanie zapalił lampę. Na czarnej dłoni chłopa leżała gruba bransoleta z 
czystego kutego złota.
Jeśli człowiek zajmował się kiedyś skupowaniem złota, nawet choćby od tego 
minęło wiele lat, nawet choćby sto razy zabierał się potem do nowych zajęć, tamta 
trucizna pozostaje w nim na zawsze. Żyje gdzieś w jego ciele, skulona i przyczajona, 
i czeka minuty, w której przyjdzie jej zatriumfować.
— Piękna bransoleta — powiedział Gerogłu — i warta wiele więcej niż ta 
strzelba. Czemu nie zachowasz jej dla synowej? — Był to ostatni jego opór 
przeciwko tamtej zimnej truciźnie, która za chwilę miała nad nim zapanować.
— Dla synowej mam inną, jeszcze piękniejszą — odparł niedbale chłop z 
Peruszticy. — Bierz ją, nie chcę reszty. Tak to i ty mnie zapamiętasz.
Gerogłu wyciągnął dłoń. Ręce obu mężczyzn drżały. Potem chłop złapał 
strzelbę, prawie się na nią rzucił, wsunął ją pod fałdy szarawej guni i zniknął. Kupiec 
długo stał przy ladzie, oszołomiony tym, co się stało i przede wszystkim nagłym 
zimnem, które ogarnęło jego serce. Zdołał się uspokoić dopiero w kilka godzin 
później i dopiero wtedy sięgnął po bransoletę, żeby ją dokładnie obejrzeć. Leżała w 
szufladzie obok rewolweru i przy czarnych grubych konturach broni wydała mu się 
jeszcze delikatniejsza i kruchsza, niczym drobna dziewczyneczka obok ponurego 
narzeczonego-rozbójnika. Takiej subtelnej roboty nigdy dotychczas nie widział: trzy 
róże — z których jedna była całkiem rozwinięta, tak że widoczne były gniazda jej 
pręcików, obok niej druga — rozkwitła do połowy, i ostatnia — pączek, spiczasty i 
zamknięty jak migdał. I, co było najdziwniejsze, cała ta opowieść o ludzkim życiu nie 
była spawana ze skręconego drutu, lecz wyciągnięta z grubej masy złotej obręczy — 
wyrwana z niej za pomocą rozżarzonych szczypiec i niezliczonych uderzeń 
uważnych młoteczków, których miękkie ślady widoczne były na wszystkich trzech 
różach i czyniły je jeszcze żywszymi, gotowymi odbić w niewidocznym zwierciadle 
każdy promień, jaki na nie padnie. „Co za dar, co za ręce!” — z zachwytem pomyślał 
Gerogłu i odwrócił bransoletkę, by zobaczyć, czy nie ma z jej wewnętrznej strony 
jakiegoś znaku, jakiegoś słowa, pozostawionego przez mistrza-złotnika. Od wewnątrz 
bransoleta była czysta i gładka, wypolerowana ciepłą skórą nieznanych kobiet, które 
ją nosiły. „Nie jest na pewno perska ani też rzymska — wpatrywał się dalej kupiec. — 
I egipska też nie może być. Tamtejsza robota jest ciężka. Boże drogi, nie jest chyba 
bojarska?” — zapytał sam siebie nie podejrzewając nawet, że dotknął prawdy. 
Postępek chłopa z Peruszticy wydawał mu się niemal szaleńczy, bo czy człowiek o 
zdrowym umyśle mógłby zamienić tak piękną rzecz na głupią strzelbę z perłową 
kolbą? Niby że syna żeni... No i cóż z tego! Gerogłu poruszył ustami i cicho się 
roześmiał. Wyobraził sobie, jak w dniu wesela Eleny wyciągnie tę samą bransoletę i 
na oczach wszystkich włoży ją na smagły przegub swojej córki. Myśl jego tutaj się 
przerwała, dalej nie mogła iść, nie zderzając się z nazwiskiem tego nieznanego 
Nikoły Mitowskiego, a właśnie dziś Gerogłu nie chciał się niczym denerwować, nie 
chciał zaciemniać domysłami tak pięknie rozpoczętego poranka.
A jednak czemu wciąż nie nadchodził list od Mavridisa?
Na ulicy zatrzymał się powóz. Gerogłu dostrzegł przez szybę znajomą wygoloną 
twarz i podniósł się. Zanim gość wszedł do sklepu, zdołał kolanem przymknąć 
szufladę. Bransoleta potoczyła się pewnie aż do rewolweru, bo długo jeszcze z 
szuflady rozlegał się miękki stłumiony dźwięk.
— Dzień dobry — głośno pozdrowił przybyły i zaraz spojrzał na ścianę. — 
Gdzie podziałeś strzelbę?
— Zdjąłem ją — nieokreślenie powiedział Gerogłu.
— Widać już od drzwi.
Gerogłu podniósł głowę: na ścianie pozostała długa jasna plama, powtarzająca 
kontur sprzedanej strzelby.
— Powieszę inną — powiedział.
Miał w domu starą, kto wie skąd pochodzącą strzelbę, która jeśli nawet nie 
ozdobi sklepu, to przynajmniej zakryje brzydki jasny ślad. Przyniósł ją już następnego 
ranka. Była zardzewiała, zamek miała na wpół rozbity, ale za to, w odróżnieniu od 
tamtej, perłowej, strzelano z niej wiele i nosiła wszystkie cechy prawdziwej męskiej 
broni. Na jej drewnianej, podziurawionej przez korniki kolbie ktoś wyciął, jedną nad 
drugą osiem kresek. Czy był to żołnierski kalendarz, czy też krwawy rachunek, tego 
Gerogłu nie wiedział, ale naumyślnie powiesił strzelbę tak, żeby były one widoczne.
Pod wieczór, kiedy kupiec szykował się do wyjścia, drzwi cichutko skrzypnęły. 
W pierwszej chwili pomyślał, że to wczorajszy klient z Peruszticy, który przyszedł 
zwrócić nieużyteczną strzelbę — tak wielkie było podobieństwo między nim i nowym 
przybyszem.
— Dobry wieczór — pozdrowił go chłop i po jego głosie Gerogłu poznał, że się 
pomylił. — Mój brat kupił u ciebie wczoraj strzelbę.
— A, to twój brat? — uśmiechnął się kupiec. — Toteż patrzę, żeście do siebie 
podobni, nawet na początku wziąłem cię za niego.
— Sprzedaj jakąś i mnie — idąc dalej tylko za swoją myślą mówił chłop.
— Co ci mam sprzedać?
— Strzelbę..
Przy tych słowach oczy chłopa zogromniały, wypełniły się jaskrawym drżącym 
światłem, jakby patrzały na pożar. Gerogłu skoczył ze stołka:
— Czemuż mnie okłamujecie, ludzie! Cóż wy takiego knujecie i jeszcze mnie do 
tego mieszacie? Tamten wczoraj miał wesele wyprawiać, dzisiaj drugi... i też syna 
żeni!
— Tego ci nie powiedziałem — przerwał mu chłop. Jego wzrok odkrył wiszącą 
na ścianie strzelbę i nie odrywał się od niej.
— Mowy nie ma! — odgadł jego zamiar kupiec. — Ja strzelb nie sprzedaję. 
Masz specjalny sklepik, tam pytaj.
— Pytałem. Nigdzie nie ma.
Chłop zrobił krok do przodu, sięgnął do pasa i bez słowa położył na ladzie całą 
garść pieniędzy. Kupiec przeliczył je kącikiem oka — nie było ich mało.
— Posłuchaj, człowieku — odezwał się już życzliwiej. — To nie jest strzelba, 
tylko śmieć. Na co ci ona?
Czarne brwi mieszkańca Peruszticy poruszyły się. Jego wielka ręka 
winogradnika prześliznęła się znowu po ladzie i gdy się cofnęła, obok kupki pieniędzy 
błyszczał złoty napoleon. Była to piękna, ciężka moneta, która zmusiła kupca do 
przełknięcia śliny. Zimna trucizna znów podchodziła mu do serca i zagłuszała 
wszystko, prócz jednego tylko nowego cieniutkiego strachu.
— Dam ci ją — powiedział zdławionym głosem. — Ale coś w tym wszystkim jest 
nie w porządku...
Chłop porwał strzelbę z jego rąk i wepchnął ją gdzieś z tyłu pod kożuch, nawet 
jej nie obejrzał. Potem roześmiał się:
— Wcale tak nie jest.
— Nie wiem, czy jest, czy nie, ale kiedy się władza dowie, to i ja przepadnę 
razem z wami.
— Skąd się ma dowiedzieć? — pochmurnie spytał chłop. — Na pewno ani ode 
mnie, ani od ciebie.
Gerogłu pochylił głowę na ramię. Ze słów chłopa powiało na niego grozą.
— Straszysz mnie?
— Nie, ale musisz wiedzieć, że i ty jesteś już wplątany.
— Mnie w to nie mieszajcie! — sucho rzekł Gerogłu. — Ja jestem kupiec. Płacą 
mi — sprzedaję.
— Ano niby tak — uśmiechnął się krzywo chłop.
— A co będziecie robić z tymi strzelbami, o to nie pytam i to mnie nie interesuje.
— Spytaj, mogę ci powiedzieć.
— Nie interesuje mnie — opryskliwie powiedział Gerogłu. — Ja jestem kupiec.
Chłop spróbował się pochylić, ale schowana strzelba przeszkadzała mu:
— A innych strzelb nie masz? — powiedział szeptem.
Gerogłu milczał. Gorący oddech chłopa z Peruszticy zalewał mu całą twarz.
— Tylko zaufanych ludzi będę do ciebie przysyłał, a ty sam widzisz, jak 
płacimy...
Napoleon leżał na zielonym suknie lady — okrągły i jasny jak odbicie słońca.
— Dobrze — powiedział wreszcie kupiec. — Znajdę wam broń.
Od tego dnia zaczęło się drugie skupowanie złota w życiu Stefana Gerogłu. 
Najpierw postanowił sprzedać jeszcze kilka strzelb i przestać, bał się, a i handel 
zniszczonymi strzelbami i myśliwskimi dwururkami z początku wydawał mu się 
nieuczciwy, potem kilkakroć bezradnie odkładał swoją decyzję, usprawiedliwiając się, 
że dał słowo temu chłopu z Peruszticy, choć i sam rozumiał, że robi coś, co nigdy nie 
zostanie mu przebaczone. Nie wiedział już, kogo bardziej się boi — władzy czy 
nagłego oprzytomnienia któregoś z tych chłopów, którzy wchodzili do jego sklepu jak 
pijani, porywali strzelby i oczy napełniały im się łzami wdzięczności. Jeden chłopak 
nawet pochylił się i pocałował go w rękę. Ten pocałunek aż do północy palił mu 
skórę, musiał zanurzyć rękę w stos złota, by ochłodło jego piekące piętno. Czego nie 
było w tym stosie: kolczyki i krzyżyki, talary z dziurką na sznurek i złote naszyjniki od 
ślubnych strojów, które przy najmniejszym dotknięciu rozbrzmiewały radosnym 
weselnym dzwonieniem. Jedyną srebrną rzeczą był pierścionek zaręczynowy. Dał 
mu go ten chłopak, który go pocałował w rękę — nie miał czym dopłacić.
W ciągu niecałego miesiąca Gerogłu wychudł, jego twarz wyschła i poszarzała, 
nabierając niezdrowego odcienia ziemi w doniczkach, a ponieważ sypiał płytko i źle, 
oczy zapadły mu się pod kościstym sklepieniem czoła. W nocy kyrija Melanie 
słuchała jego niespokojnych kroków w sąsiednim pokoju, a czasami dochodziło do 
niej i ciche dzwonienie, jakby za ścianą jej mąż wymachiwał lejcami. Stefan Gerogłu 
grzebał w stosie złota... Grzebał w nim obydwiema rękami, leciutkie ukłucia kantów i 
brzegów napełniały jego serce dziką, pełną zapamiętania rozkoszą.
Jedyną rzeczą, która trochę oderwała go od gorączki tych dni, był list od 
Mavridisa. Grek pisał, że wszystko jest w porządku, że Elena przestała się spotykać 
z tym chłopcem, który zresztą, jak się okazało, pochodził z Tyrnowa. On, Mavridis, 
zasięgnął o nim języka i zdołał się dowiedzieć, że Nikoła Mitowski przed przyjazdem 
do Bukaresztu spędził dwa lata w Moskiewskiej Szkole Oficerskiej. „Oficer... to nie 
najgorzej — pomyślał z roztargnieniem Gerogłu. — Oficer to człowiek państwowy.”
Od kilku dni do sklepu zaczęli przychodzić i chłopi z Bataku. Słowo dane 
tamtemu z Peruszticy traciło już moc, potrzebne mu było nowe usprawiedliwienie i 
Gerogłu je znalazł: „Przecież nie zarabiam dla siebie. Zarabiam dla Eleny. Bóg mi 
jest świadkiem!” — tak sobie powtarzał niezliczoną ilość razy w ciągu dnia, bo kiedy 
człowiek oszukał wielu ludzi wielkim i ciężkim kłamstwem, potrzebne mu jest inne, 
mniejsze, którym może oszukać samego siebie, aby móc żyć. „Dla Eleny robię to 
wszystko. Na znak krzyża mogę przysiąc” — szeptał nocami, ale nie śmiał się 
przeżegnać.
Dziwne rzeczy działy się tej wiosny w mieście. Zaczynając od tego, że sama 
wiosna przyszła wcześniej niż zwykle, życie w Płowdiwie wydawało się niezwykłe, 
wypełnione jakimś wewnętrznym napięciem jak ogromny mechanizm zegarowy na 
chwilę przed dwunastą, kiedy dzwon wreszcie musi uderzyć, bo inaczej wszystkie 
sprężyny i kółka odpadną i rozlecą się. Cena zboża nagle podskoczyła, zamarła na 
tydzień na jakiejś nieprawdopodobnej wysokości i potem znowu pobiegła w górę, 
niespokojna jak strzałka barometru, wskazującego rychłą burzę. Turcy chodzili 
nachmurzeni, oficerowie regularnych wojsk tureckich idąc ulicą pozwalali szablom 
wlec się po bruku. Przed zakładem fotograficznym Kawry od świtu do późnego 
wieczora kłębili się ludzie. Przychodzili z okolicznych wsi z dziećmi i starymi, 
zdejmowali się na dużych formatach — całe rodziny — nieruchomi i przyciśnięci 
jeden do drugiego, jak przed bliskim nieuchronnym rozstaniem. W kawiarni pod 
Dżumają Turcy szeptali z zebranymi w koło głowami, fezy przeszkadzały im i zsuwali 
je aż na wygolone karki, a gdy wchodził tam Bułgar, przez chmurę tytoniowego dymu 
strzelały na niego wrogie spojrzenia. Na rynku trudno było o sól i mydło, a prochu 
zabrakło nawet dla myśliwych, choć, jak wiadomo, fabryczka we wsi Sotir pracowała 
okrągłą dobę. „Dla kogo? — pytali gniewnie Turcy w kawiarni. — Czy nasza władza 
jest ślepa, że daje giaurom proch?.” „Ten proch jest pewnie zepsuty, nasza władza 
wie, co robić” — domyślał się jakiś chytrzejszy Turek, trafiając w samą prawdę.
Takie to rzeczy działy się owej niezwykłej wiosny w Filibe takie rozmowy 
prowadzono, ale Stefan Gerogłu ani nie widział, ani nie słyszał. Sprzedawał 
strzelby... Stare, nieużyteczne strzelby, w których tylko kolba mogłaby służyć jako 
broń, i to w rękach mocnego mężczyzny, przyzwyczajonego do posługiwania się 
kijem. Ale pijani podnieceniem chłopi z Peruszticy i Bataku kupowali je. Porywali je 
po prostu z jego rąk i oczy napełniały im się wdzięcznością. Złoty stos rósł.
Od tygodnia Gerogłu obmyślał wielkie i ostatnie uderzenie. Postanowił, że po 
nim zrezygnuje już ze wszystkiego, zamknie sklepik i odda się tylko cichemu i 
spokojnemu oczekiwaniu Eleny. W głębi duszy nie był pewny, że zrobi właśnie tak, 
ale przynajmniej na razie podobna decyzja była mu niezbędna — jako obietnica 
odpoczynku i częściowo jako usprawiedliwienie surowej nieczystej łapczywości, z 
jaką obmyślał nową transakcję.
Ostatnio coraz trudniej było o starą broń. Ci sami zaprzyjaźnieni właściciele 
magazynów, którzy przedtem ofiarowywali mu stare strzelby prawie za darmo i 
wierzyli, że kupuje je na przetopienie, teraz zaczęli patrzeć na niego z nieufnością, a 
co bojaźliwsi wprost mu odmawiali, podczas gdy zuchwalsi, wyczuwszy sprzyjający 
wiatr, woleli sami zabrać się do handlu. Zaopatrywanie się w broń tym sposobem 
było już niebezpieczne. Poza tym do sklepu dwukrotnie przychodził pewien człowiek, 
był w stroju z Peruszticy i prosił o strzelbę. Choć bardzo nalegał, choć rzucał 
pieniądze na stół, kupiec pozostawał nieustępliwy. Nie było w oczach nieznajomego 
tego ognistego światła, które zapamiętał ze spojrzenia prawdziwych chłopów z 
Peruszticy, i właśnie jego brak kazał Gerogłu być ostrożnym i podejrzewać, że 
władze go śledzą. Na jakiś czas całkowicie przerwał niebezpieczny handel. Zrobił to 
kierowany ostrożnością, a i po to, by móc spokojnie przemyśleć swój nowy plan.
Stefan Gerogłu postanowił sprowadzić broń zza granicy. Przemyślał wszystko, 
nawet i to, by strzelby przyszły w częściach zapakowane w krótkie, nie budzące 
podejrzeń skrzynki. Miał odebrać towar w Ruszczuku i stamtąd aż do Płowdiwu 
torować mu pewną i czystą drogę tu swoim nazwiskiem, tu dawną znajomością, a 
najczęściej sięganiem do przygotowanej pełnej sakiewki. Najlepiej będzie kupić 
strzelby w Rumunii, tym bardziej że tam Gerogłu miał tak wypróbowanego i wiernego 
przyjaciela jak Mavridis.
Napisał do Greka szczegółowy list. Bał się wysłać go pocztą, dlatego poczekał 
na okazję i posłał go przez zaufanego człowieka. Wraz z nim wysłał list do Eleny.
Wielu mężczyzn przychodziło w tych dniach do jego sklepu, prosili go o 
strzelby, jeden z młodszych nawet się rozpłakał.
— Nie mam — powiedział mu Gerogłu. — Mówię ci jako chrześcijanin. Przyjdź 
za jakiś tydzień, może wtedy będą.
Twarz chłopca zabłysła.
— Obiecaj mi — zaszeptał gorączkowo — obiecaj mi, że zatrzymasz dla mnie. 
Masz, już teraz ci zapłacę — i wysypał na zielone sukno garść pieniędzy, 
gdzieniegdzie pozlepianych kroplami wosku.
— Oj, chłopcze, czyś ty ich czasem nie ukradł z cerkwi? — spytał rozweselony 
kupiec.
— Nie — odparł chłopak. — Mama trzymała je w ikonostasie.
Któregoś ranka pierwszy wszedł do sklepu wysoki przygarbiony człowiek i od 
samych drzwi na jego policzkach pojawiły się dwie chorobliwe czerwone plamy. 
Ubranie nieznajomego było uszyte z europejska. Widząc jego krój, Gerogłu chciał się 
podnieść, ale w tej samej chwili odkrył, że choć uszyte z europejska, ubranie 
nieznajomego zrobione jest ze zwykłego domowego samodziału. „Wiejski belfer” — 
pomyślał i usiadł wygodniej.
— To ty jesteś Stefan Gerogłu? — ostrym głosem spytał nieznajomy.
— Tak. A pan, jak mi się wydaje, chyba będzie nauczycielem?
Nieznajomy przytaknął. Gerogłu zadowolony ze swej przenikliwości, 
kontynuował:
— Czy pan nauczyciel jest z Peruszticy, czy może z Bataku?
— A ty dokąd sprzedałeś więcej twoich nic niewartych strzelb? — spytał 
ochryple mężczyzna i plamy na jego policzkach powiększyły się.
Gerogłu spochmurniał. Od dawna przygotował sobie odpowiedź na podobne 
pytanie i teraz postarał się wypowiedzieć ją jak najspokojniejszym głosem:
— Proszę pana, jestem kupcem. Trzymałem dwie stare strzelby na ozdobę 
ściany, poprosili mnie, to je sprzedałem.
— Człowieku! — cichym okrzykiem przerwał mu nauczyciel. — Czy zdajesz 
sobie sprawę, coś zrobił i co jeszcze robisz?!
— Jestem kupcem — niewzruszenie powtórzył Gero« głu.
— A Bułgarem nie jesteś? — powiedział nauczyciel cofając się o krok, jakby 
chciał obejrzeć kupca od stóp do głów i zapamiętać go na zawsze.
— Nic nikomu na siłę nie sprzedawałem... — powiedział Gerogłu.
— Jeśli nie Bułgarem, to czy nie jesteś przynajmniej ojcem? — niskim głosem 
spytał nauczyciel.
Gerogłu drgnął. Zmarszczki nad jego nosem pogłębiły się, rozdzieliły mu czoło 
na pół. Choć sam przed sobą usprawiedliwiał się imieniem Eleny, aluzja 
suchotniczego belfra rozwścieczyła go.
— Nie mieszaj mojej córki do spraw handlowych, mój panie! — powiedział 
opryskliwie. — Mnie możesz powiedzieć, co chcesz, ale moją córkę zostaw w 
spokoju, słyszysz!


9
Jonica zostawiła list na jej łóżku i Elena zobaczyła go natychmiast po wejściu. 
Choć niepiśmienna, służąca nauczyła się odróżniać drobne wprawne pismo Andrasa 
Horvätha od wielkich kanciastych liter Gerogłu i ponieważ obie pensjonarki dostawały 
listy tylko od swoich ojców, po jednej jedynej pomyłce na samym początku Jonica 
zawsze wiedziała, który list należy zostawić na czyim łóżku.
Koperta była czysta, bez stempla pocztowego, pewnie przyniesiona przez 
kogoś, i miała ślad ostrego załamania, z którym podróżowała w czyjejś kieszeni.
Gerogłu napisał jej nazwisko po francusku. Widać było, że rysowanie liter 
sprawiało mu przyjemność i że do każdej z nich zanurzał od nowa pióro. Z tyłu, jak 
zawsze, rogi były zapieczętowane czerwonym woskiem i na nich pierścień jej ojca 
odbił swoje „S G”.
„Jak list handlowy...” — gorzko pomyślała Elena rozrywając kopertę, podczas 
gdy czerwone łuski ze szmerem sypały się spomiędzy jej palców. Zaczęła czytać od 
końca. Wiedziała już, że jeśli ojciec ma coś ważnego do napisania, odważy się to 
napisać dopiero tam — jeszcze jedno przyzwyczajenie z jego handlowej 
korespondencji, które ostatnio ją drażniło.
Tym razem Gerogłu wspominał imię Nikoły Mitowskiego tylko raz. Pisał, że jest 
zadowolony, że się przestała z nim spotykać, i że skoro tak postąpiła, to widać 
dobrze zrozumiała, co by mogła stracić przez taki nieprzemyślany samowolny wybór. 
Naumyślnie nie pisał, jaka mianowicie by była strata, pewnie znowu licząc na swój 
sprawdzony spryt — że niedopowiedziane zdanie zawiera więcej groźby od 
dopowiedzianego.
Elena złożyła list nie doczytawszy go i ze znużeniem wyciągnęła się na łóżku. 
Przedwczesny spokój jej ojca napełniał ją poczuciem winy. W gruncie rzeczy 
przestała się spotykać z Nikołą Mitowskim z tego tylko powodu, że od miesiąca nie 
przychodził on do parku Cismigiu.
— Czemu byś nie miała pójść go poszukać do drukarni? — spróbowała jej 
pomóc Kati Horväth.
— Nie mogę — odpowiedziała upartym głosem Elena i Węgierka taktownie 
umilkła.
Sama też już o tym myślała. Nawet któregoś niedzielnego ranka, po 
bezskutecznym czekaniu w parku poszła W stronę ulicy Calarasi, ale zobaczywszy z 
daleka znajomy budynek odwróciła się i pobiegła z powrotem. Za pierwszym razem, 
gdy się do niego zbliżyła tamtego zimowego dnia, jej niepokój był inny. Wtedy szła 
tam szukać Bułgarii i nic jej nie mogło zatrzymać. Teraz kogo miała szukać? Nikoły 
Mitowskiego... Człowieka, którego prawie nie znała i nawet nie była pewna, czy to 
jest jego prawdziwe nazwisko, bo przed wymienieniem go zawahał się i w oczach 
pojawiła mu się nieszczerość. Dostrzegła jego kłamstwo i potem do końca spotkania 
nie mogła się uspokoić. Zresztą nie było to nawet prawdziwe spotkanie. Niedzielnego 
poranka spacerowały razem z Kati główną aleją, gdy jakiś młody człowiek 
nieoczekiwanie podniósł się z ławki, na której siedział, i ruszył w ich stronę. 
Pensjonarki chciały go wyminąć, ale pozdrowił je po bułgarsku i to po części 
wytłumaczyło zuchwałość jego postępku.
— Czy pani przeczytała gazetę? — uśmiechnął się nieznajomy. Jasna, ledwie 
sypiąca się bródka nie była jeszcze w stanie przysłonić jego uśmiechu. I ponieważ 
Elena nadal patrzała na niego ze zdziwieniem, zręcznie ją naprowadził następnym 
pytaniem.
— Czemu pani tak dawno nie przychodziła na ulicę Calarasi?
Nie pamiętała go. Ze wszystkich mężczyzn, których wtedy widziała w ciemnym i 
pachnącym farbą drukarską pomieszczeniu, w jej pamięć zapadł tylko jeden — i to 
zapadł tak, że potem długo wspomnienie o nim przyśpieszało jej oddech i sprawiało 
jej jakiś palący radosny ból.
Pisał przy stoliku koło okna. Powiedziano jej, by do niego się zwróciła z prośbą 
o gazetę, i przez kilka minut stała za jego plecami nie odważając się mu przerwać. 
Pod białą koszulą jego mięśnie gwałtownie się poruszały, jakby mężczyzna nie pisał, 
lecz wymierzał komuś ciosy.
— Proszę pana... — odważyła się wreszcie odezwać.
Mężczyzna raptownie się odwrócił. Światło z okna padało na jego twarz. Nigdy 
dotychczas Elena Gerowicz nie widziała piękniejszego człowieka. Najdziwniejsze 
były jego oczy. Dziewczyna na próżno usiłowała oderwać od nich wzrok, zmieszana 
ich siłą. Potem poprowadził ją między stukającymi maszynami. Poszła za nim jak we 
śnie. Gorące ołowiane powietrze upajało ją, uderzenia koła rozpędowego przenikały 
całą jej istotę. „Wszystko to należy do Bułgarii — myślała sobie. — Wszystko, i on, 
ten człowiek.” Pod jej powiekami wolno i niepowstrzymanie zbierały się łzy. Nie 
mogła już nic rozróżnić, tylko jak przez mgłę widziała kogoś, kto z zakasanymi 
rękawami kręcił wielkim kołem, kogoś pochylonego nad kasztą z czcionkami. 
Mężczyźni podnosili spocone czoła, by się przyjrzeć niezwykłemu gościowi, lecz 
choć się wpatrywała w ich rysy, nie miała już sił, by je zapamiętać... Nieznajomy, 
który stał teraz przed nią i przed Kati, był chyba jednym z nich.
— Pewnie mnie pani zapomniała, prawda? — spytał, gotów iść dalej, jeśli 
usłyszy „Tak”.
— Nie — szybko powiedziała Elena. — Jakże bym mogła pana zapomnieć!
I został. Po chwili Kati Horväth, uderzywszy się demonstracyjnie dłonią w czoło, 
przypomniała sobie, że jest dziś zaproszona na obiad do swojego opiekuna.
Przeszli kilka razy główną aleją. Prawie cały czas milczeli i nie odwracając się 
ku niemu, skórą twarzy Elena czuła, jak od czasu do czasu ukradkiem, ale uważnie 
na nią spogląda.
— Czy zawsze w niedzielę przed południem pani tu przychodzi, panno...
— Gerowicz... — uzupełniła. — Elena Gerowicz. Wreszcie możemy się sobie 
przedstawić.
— Ja się nazywam Nikoła Mitowski — powiedział po krótkiej pauzie. W jego 
głosie było wahanie, a w oczach pojawiła się nieszczerość. — A pani przychodzi tu 
co niedzielę?
— Nie — odparła z rozdrażnieniem. Dostrzegła jego kłamstwo i zastanawiała 
się, na co mu ono potrzebne.
Ich spacer zakończył się w pełnym milczeniu. Elena nie ukrywała, że jest 
znudzona i chce wracać. Odprowadził ją aż do rogu, gdzie zaczynała się ulica 
prowadząca do pensji.
— Czy sprawiłem czymś pani przykrość, panno Gerowicz? — Spod skrzydła 
czarnego filcowego kapelusza jego jasne oczy patrzały na nią pytająco i ze 
smutkiem.
— Ależ czymże by pan mógł, panie... Mitowski.
Ale następnego niedzielnego poranka znów poszła do parku.
Zobaczyła go z daleka. Był do niej zwrócony plecami i mogła dobrze mu się 
przyjrzeć: siedział na tej samej ławce co zeszłym razem, w chłopięcej linii jego 
ramion było coś, co zdradzało, że czeka. W końcu alei pojawiła się. dziewczyna w 
pensjonarskim palcie. Mitowski drgnął, nawet lekko się podniósł, i Elena ze 
zdziwieniem odkryła, że jego ruch przeniknął ją nieprzyjemnym ostrym zimnem.
— Myślałem, że to pani — tłumaczył jej po minucie. — Od rana przeszło tędy 
osiem panienek w takich paltach.
Roześmiała się i śmiała się tak długo, aż w jej sercu nie pozostał nawet ślad 
tamtego zimna.
Wiosna w parku Cismigiu była zielona i bujna. Nie miała gdzie indziej się 
zatrzymać w wielkim mieście i cała zebrała się tutaj. Gałęzie młodych platanów 
uginały się pod ciężarem liści, a pod rozkwitłymi krzakami bzu, z laską między 
kolanami, słodko drzemali staruszkowie.
W niedzielne poranki — wciąż tak samo, nie umawiając się — obydwoje szukali 
się na głównej alei. O sobie Mitowski nie mówił nigdy. Elena dawno opowiedziała mu 
całe swoje życie, łącznie z wygraną bitwą z Lisie Duc, a od niego dowiedziała się 
tylko, że urodził się w Tyrnowie i że przed przyjazdem do Bukaresztu studiował przez 
dwa łata w Moskiewskiej Szkole Oficerskiej.
— I miał pan zostać oficerem, panie Mitowski? — spytała.
— Tak, proszę pani.
— Gdzie?
Nie odpowiedział zaraz. Pod jasną bródką mięśnie jego twarzy poruszyły się, 
usta zacisnął z taką siłą, że wargi się wydęły.
— Gdzie? — powtórzyła dziewczyna.
— W Bułgarii — powiedział prawie opryskliwie. — Ale zanim Bułgaria będzie 
miała bułgarskich oficerów, muszą zdarzyć się inne, ważniejsze rzeczy...
— I dlatego rzucił pan studia?
— Nie rzuciłem ich, panno Gerowicz. Odłożyłem je tylko.
Szybko podniosła głowę. Twarz Mitowskiego była pobladła i nowa.
— Odłożył je pan, żeby przyjechać tutaj?
— Tak — skinął głową, jasne włosy opadły mu na czoło. — Myślę, że teraz 
bardziej niż kiedykolwiek Bułgaria potrzebuje oficerów, nawet nie ukończonych 
junkrów jak ja, i po prostu strzelb oraz ludzi, którzy potrafią dobrze strzelać.
— A pan potrafi, panie Mitowski?
— W Moskwie uczył nas strzelania pewien kapitan. Kapitan Wasilij Trubieckoj. 
Wie pani, co zapamiętałem z jego nauki? Tor pocisku zaczyna się nie od lufy, 
zaczyna się od samego serca strzelającego...
W alei pojawił się chłopczyk w aksamitnym ubranku z koronkowym kołnierzem. 
Pewnie umknął spod surowego wzroku guwernantki i wykorzystywał tę chwilkę 
wolności w szaleńczym biegu bez celu. Akurat przed ich ławką dogonił go zza 
krzaków trwożny kobiecy okrzyk: „Corneliu, gdzie jesteś?” Aksamitny uciekinier 
opuścił ręce i ze smutkiem zawrócił.
— Leć dalej! — wesoło zawołał do niego Mitowski. Gdy ponownie spojrzał na 
dziewczynę, jego oczy były spokojne i twarda fałda pod ustami znikła.
Rozmowa nie mogła być kontynuowana — a o tak wiele rzeczy miała pytać 
Elena i w sercu ze złością oskarżała nieprzewidzianego Corneliu, którego pojawienie 
się odłożyło jej pytania aż do następnego niedzielnego ranka.
Ale następnej niedzieli Nikoła Mitowski nie przyszedł.
Przez trzy niedzielne poranki Elena na próżno siedziała na znajomej ławce. 
Próbowała czytać, ale wystarczyło, by w głębi alei pojawił się szerokoskrzydły czarny 
kapelusz, i dziewczyna długo nie mogła znaleźć miejsca, w którym przerwała 
czytanie. Wychodziła w późnej porze obiadowej, znękana i zdecydowana już więcej 
nie iść do parku. Ale następnej niedzieli przychodziła znowu. I tak jak w zimie, stary 
dozorca znów ją zapamiętał, nawet czasami w ukryciu stawał za pobliskim krzakiem, 
gotów interweniować, gdyby ktoś ośmielił się zaczepić tę samotną smutną 
dziewczynę.
Tym razem pani Pädureanu nie przedsięwzięła nic. Jej długoletnie 
doświadczenie nauczyło ją, że wiosenne zmiany u jej pensjonarek mijają same z 
siebie i że nie należy się w nie zbyt gwałtownie wtrącać. Bo, nie daj Boże, może się 
powtórzyć tamta nieprzyjemna historia z Weroniką Creanga. W dodatku ostatnia 
zmiana u Bułgarki nie wpłynęła źle na jej postępy w nauce i na ostatnim egzaminie 
madame Neagu rozmawiała z nią w tak doskonałej i bogatej francuszczyźnie, że 
nawet pochłonięta rozmową nieco znużyła komisję, której gościem honorowym była 
sama pani Pädureanu. Dyrektorka zauważyła jeszcze coś: najsmutniejsza była 
dziewczyna w poniedziałek. Dopiero koło piątku zaczynała wychodzić do ogrodu przy 
pensji, a w sobotę ogarniało ją już pełne napięcia ożywienie i gdy nadchodziła 
godzina wydawania niedzielnych zwolnień, Elena Gerowicz zjawiała się pierwsza.
— Z wizytą do opiekuna? — pytała dyrektorka, choć wiedziała, że na takie 
pytanie wiosną bardzo rzadko można otrzymać uczciwą odpowiedź.
— Nie, proszę pani, na spacer do parku Cismigiu.
— Ale tylko po głównej alei, prawda?
— Ja zawsze spaceruję tylko tamtędy — odpowiadała radośnie dziewczyna i ku 
swemu największemu zdziwieniu pani Pädureanu nie odkryła bezbłędną intuicją w jej 
słowach ani cienia kłamstwa.
W poniedziałek wszystko powtarzało się od początku...
— Czemu nie pójdziesz go poszukać do drukarni? — spróbowała jej pomóc Kati 
Horväth, która jedyna znała całą prawdę.
— Nie mogę — uparcie odparła Elena.
Węgierka znała ją już dobrze i taktownie umilkła.
Ktoś zapukał do drzwi. Elena otwarła oczy. Nie doczytany list od Gerogłu 
miękko zaszeleścił i opadł na jej kolana.
Była to Stella Mavridis. Wchodziła ona do ich pokoju tylko wtedy, kiedy miała jej 
coś do przekazania od ojca, i może właśnie dlatego Elena nie lubiła jej wizyt, 
nieświadomie przerzucając część swojej niechęci do Greka na jego niczemu 
niewinną córkę.
— Dzień dobry — nieśmiało odezwała się dziewczyna. Jej grzywka była 
sczesana rozpaczliwie nisko na wiosenne chropawe czoło. — Ojciec prosił, żeby cię 
pozdrowić.
Elena skinęła głową.
— I zaprasza cię w niedzielę na obiad.
— Dziękuję — rzekła Elena z uprzejmością, która miała przetrzeć drogę jej 
odmowie. — Dziękuję, ale nie mogę przyjść. Będę zajęta.
W dużych oczach Greczynki pojawiło się poczucie winy. Jej rzęsy były tak 
niewiarygodnie długie i tak trudno się rozdzielały raz się zetknąwszy, że miało się 
wrażenie jakiegoś nieustannego wysiłku, który ledwie pozwala jej utrzymywać 
otwarte oczy.
— Ojcu bardzo na tym zależy — powiedziała cicho. — Chce z tobą 
porozmawiać o czymś ważnym.
— Dobrze — odparła Elena. — Ale uprzedź go, proszę, że trochę się spóźnię.
Do wpół do drugiej siedziała na znajomej ławce w parku. Nikoła Mitowski nie 
przyszedł... Stary dozorca kilkakrotnie przeszedł aleję, gotów był ją zagadnąć, ale 
szczupła figurka oczekującej dziewczyny wyrażała taki beznadziejny smutek, że 
nawet on, którego serce od dawna było przyzwyczajone do obojętności wobec 
podobnych kwietniowych tragedii w Cismigiu, poczuł, że tutaj chodzi o coś 
szczególnego. „To nie tylko sama miłość, mój Boże — myślał sobie stary, udając, że 
zmiata opadłe kwiaty spod niedalekiego krzaka i nie spuszczając dziewczyny z oczu. 
— To nie może być tylko sama miłość...”
Elena Gerowicz spojrzała ostatni raz na opustoszałą aleję, włożyła książkę do 
torebki i podniosła się. Dozorca długo patrzał, jak dziewczyna, schyliwszy głowę, 
idzie ku wyjściu. Nawet dwa grube czarne warkocze leżały na jej plecach z 
rezygnacją i smutkiem.
Kostas Mavridis powitał ją na progu mieszkania. Miał te same pantofle z 
wełnianego materiału w zielone i niebieskie kwadraciki.
W gabinecie było mroczno od zaciągniętych firanek, ale nie zauważyła tego, jej 
myśli były wciąż jeszcze w parku. W tym momencie wielki zegar za biurkiem 
skrzypnął, wnętrze jego mahoniowego pudła ożyło i dwa uderzenia jedno po drugim 
rozcięły ciszę. W ich głosie było coś tak od dawna znanego, że dziewczyna nastawiła 
ucha i dopiero teraz usłyszała głos Mavridisa. Zagłębiony w wygodnym fotelu, Grek z 
uśmiechem jej wyjaśniał, że kiedyś razem z jej ojcem kupili dwa jednakowe zegary w 
tym samym sklepie w Budapeszcie.
— Na znak, że jesteśmy przyjaciółmi, panno Eleno. Bo z pani ojcem 
rzeczywiście jesteśmy wielkimi przyjaciółmi. I można powiedzieć, że właśnie dlatego 
panią poprosiłem, bo boję się, że zaszło jakieś nieporozumienie, i nie chciałbym 
wywieść w pole człowieka, który jest moim przyjacielem.
Uśmiech zniknął z twarzy kupca. Dwie pionowe zmarszczki wokół jego ust 
pogłębiły się i jeszcze bardziej oddzielały wielki nos od okrągłej twarzy o niezdrowym 
kolorycie.
— Sprawa jest poważna. Proszę, by mnie pani jak najuważniej słuchała.
— Tak, słucham pana.
— Otrzymałem list od pani ojca...
Dziewczyna skuliła się w obszernym fotelu i przygotowała się, by mimo 
wszystko bronić Nikoły Mitowskiego do końca.
— Nie wiem, czy jest pani wiadome — po znaczącej pauzie kontynuował Grek 
— że ostatnio, niezależnie od swojej poprzedniej działalności handlowej, ojciec pani 
zajął się nową.
Zwrot rozmowy był tak nieoczekiwany i zbawczy, że uspokojona raptownie 
Elena nawet nie była w stanie się zdziwić, dlaczego Grek uznał za stosowne właśnie 
z nią omawiać nową dziedzinę działalności swojego płowdiwskiego przyjaciela.
— Jest to prawdopodobnie korzystne przedsięwzięcie, panno Eleno. Jestem 
pewien, że taki człowiek jak Stefan Gerogłu nie przemyślawszy całej sprawy nie 
angażowałby się w handel bronią.
— Jaką bronią? — spytała truchlejąc dziewczyna. Grek rozłożył ręce:
— Proszę wybaczyć, że muszę panią zajmować obcymi młodej panience 
sprawami. Pani ojciec przysłał mi list, w którym prosi o pośrednictwo w sprowadzaniu 
strzelb. O niebezpieczeństwach i ryzyku dostarczenia takiego towaru do Płowdiwu 
nie będę teraz mówił.
— Niech pan mówi, proszę... — z szeroko otwartymi oczami powiedziała Elena.
— O, nie. Panią proszę o coś innego. O małą pomoc, po prostu żeby mi pani 
odczytała kilka wierszy z listu pani ojca, których, jak mi się wydaje, nie rozumiem 
dobrze. Albo jest tu jakiś błąd, albo ja jestem za mało przyzwyczajony do jego 
charakteru pisma.
Kartka była żółtoszara i sztywna. Na takich samych kartkach Gerogłu pisał listy 
do niej.
— O, tutaj — pokazał jej zza ramienia Mavridis. — Tylko te cztery linijki, jeśli 
pani taka dobra.
Elena pochyliła się. Jej spojrzenie biegło po znajomych kanciastych literach, 
szukała niejasności, o której wspomniał Grek. Błędów ortograficznych nie było. 
Przeczytała to zdanie jeszcze raz i dopiero teraz połączyła słowa ze sobą, ale nie 
zdołała w pełni pojąć ich sensu: „Strzelby mogą być jakiekolwiek — napisała ręka jej 
ojca — nie szkodzi, jeśli będą niezdatne do użytku, byle były tanie. Przyszedł czas, 
kiedy broni szuka się u nas jak ze świecą.”
— Co pani na to powie? — spytał kupiec. — I zwłaszcza, jak pani rozumie to? 
— Krótki palec zatrzymał się na słowach „niezdatne do użytku”.
— Nie umiem tego wytłumaczyć — Elena spojrzała na niego ze zdumieniem. — 
Może pan ma rację, że tu zakradł się jakiś błąd... I myślę, że najlepiej będzie, jeśli 
zwróci się pan do ojca z prośbą o wyjaśnienie, o co mu tutaj chodziło.
Elena znów wpatrzyła się w przeczytane wiersze.
— Tak chyba właśnie zrobię, panno Eleno — powiedział Grek, grzecznie 
wyjmując list z rąk dziewczyny.
Przez cały tydzień Elena nie mogła myśleć prawie o niczym innym poza listem 
swojego ojca. Właśnie teraz Nikola Mitowski był jej potrzebny bardziej niż 
kiedykolwiek. On jeden mógłby odpowiedzieć na wszystkie pytania, które te cztery 
linijki tak raptownie i dręcząco jej narzuciły. Co się działo w Bułgarii? Czasy, o 
których pisał jej ojciec, czyż nie były tymi samymi, o których mówił Mitowski? Jej myśl 
w tym miejscu się zatrzymała, dalej traciła kierunek, przekształcała się w niespokojną 
radość i siła tej radości odbierała rytm uderzeniom jej pulsu. Ale po tym wszystkim w 
jej pamięci znów wypływały słowa „niezdatne do użytku”, niemal je przed sobą 
widziała — napisane ręką ojca. I jeśli działo się to w ciągu dnia, na twarzy 
dziewczyny pojawiało się takie napięcie i oddalenie, że madame Neagu niespokojnie 
pytała: „Co pani jest, panno Gerowicz?”, a jeśli w nocy, Elena przesuwała głowę po 
poduszce i na próżno szukała chłodnego miejsca, do którego by mogła przycisnąć 
czoło. Wreszcie wytłumaczyła je sobie. Wytłumaczyła je sobie w jedyny sposób, 
jakiego pragnęła i jaki mogło przyjąć jej serce... Jej ojciec chciał, by strzelby były 
niezdatne do użytku, bo tak łatwiej przebędą granicę, a potem, kiedy już będą na 
miejscu, jakiś wprawny rzemieślnik je ponaprawia. Przecież Mavridis sam jej 
wspomniał, jak niebezpieczne i ryzykowne jest przewożenie broni do Płowdiwu. 
Wyjaśnienie to wydawało jej się tak naturalne i proste, że — z poczuciem ulgi i 
zachwytu nad przezornością ojca — dziwiła się, jak mogła o tym nie pomyśleć już 
wtedy, w gabinecie Greka, aby natychmiast uspokoić i siebie, i jego.
— Kati! — zawołała cicho.
Przez wiele poprzednich dni Elena milczała i jej nieoczekiwana gotowość 
rozmowy kazała Węgierce szybko zamknąć książkę, którą czytała.
— Kati! Kiedyś rozmawiałyśmy o naszych ojcach, pamiętasz, co ci wtedy 
powiedziałam?
Węgierka skinęła głową.
Elena porywczo wstała. Rozpuszczone czarne włosy jak płaszcz okrywały jej 
plecy i ramiona.
— Teraz jest już inaczej, Kati. Kocham swojego ojca!
Nie kłamała. Kochała swojego ojca tak, jak mało córek kochało swych ojców, bo 
mało córek miało prawo do łączenia w sercu postaci ojca z obrazem własnej 
ojczyzny. Widziała w nim kogoś wybranego i silnego, bo nie mógł być innym 
człowiek, który kupuje broń dla wolności Bułgarii. Widziała go młodszym i nawet 
przystojniejszym. Widziała w nim świętego...
Elena siedziała na znajomej ławce i czekała. Dzisiaj czekała spokojniej niż kiedy 
indziej, nie rozglądając się naokoło, i dlatego zauważyła studenta dopiero wtedy, gdy 
stanął przed nią. Przez kilka chwil obydwoje patrzeli na siebie, zaskoczeni zmianami, 
jakie nawzajem u siebie dostrzegli: jego twarz wychudła i widocznie się postarzała, 
chłopięcy rumieniec nad jasną bródką stopniał, podczas gdy jej twarz świeciła 
nieznanym szczęściem.
— Boże drogi! Co się z tobą stało? — zawołała Elena.
— A z tobą? — spytał.
— Gdzie się podziewałeś przez tyle czasu?
Nie odpowiedział zaraz, usiadł ciężko na ławce i od jego ubrania wionęło 
zapachem pociągu.
— Dokąd jeździłeś?
— Daleko...
Elena umilkła. Sucha ogólnikowość jego odpowiedzi odepchnęła ją niemal 
fizycznie.
— Nie gniewaj się — niskim głosem powiedział Mitowski. — Musiałem 
wyjechać.
Elena siedziała z pochyloną głową i gdy patrzał na rozdziałek w jej czarnych 
włosach, nagle ogarnęło go jakieś nowe i przenikające poczucie winy.
— Nie gniewaj się na mnie. Naprawdę musiałem wyjechać.
Prosił ją, by mu wybaczyła... By mu wybaczyła co? Jego nie naruszone do dziś 
poczucie swobody buntowało się. W końcu kim była ta drobniutka i ledwie znajoma 
dziewczyna, wobec której on ma się czuć winnym? I gdyby wtedy nie przyszła do 
drukarni, to czy w ogóle podejrzewałby jej istnienie?
Elena otworzyła torebkę, wyciągnęła małą paczuszkę, zawiniętą w kartkę z 
zeszytu, i podała mu ją.
— Weź. Trzymałam je dla ciebie.
— Co to jest?
— Cukierki. Dwa tygodnie temu pani Padureanu miała urodziny.
— Czemu dla mnie?... — zaoponował niezręcznie. — I czemu je trzymałaś tak 
długo?
— Może wyda ci się to głupie, ale pomagały mi one wierzyć, że przyjdziesz.
Wyciągnął rękę, jego palce minęły paczuszkę i leciutko, jakby przez powietrze, 
dotknęły śniadego policzka dziewczyny. Była to pierwsza męska pieszczota, jakiej 
Elena Gerowicz doznała w swoim życiu.
— Nie gniewaj się na mnie, Eleno — powiedział zduszonym głosem. — Byłem 
w Giurgiu. O więcej mnie nie pytaj, nie mogę ci powiedzieć.
Powtórne niedopowiedzenie w jego słowach teraz jej nie ukłuło, tylko wskazało, 
że jeszcze za wcześnie na jakiekolwiek pytania.
— Ja też pojadę do Giurgiu — uśmiechnęła się. — Kiedy się zaczną wakacje, 
pojadę tam i potem statkiem do Nikopola. Tato pisał, że będzie na mnie czekać na 
przystani w Nikopolu.
— A kiedy zaczynają się wakacje?
— Szesnastego maja.
Ręka Mitowskiego lekko drgnęła, ale dalej leżała na ramieniu dziewczyny.
— Cudowna pora ci wypadła na podróż, Eleno — powiedział nieoczekiwanie.
Dziewczyna odwróciła się. Niebieskie oczy moskiewskiego studenta stały się 
ogromne jak nigdy dotychczas.
— Najcudowniejsza pora na podróż do Bułgarii — dodał w zachwycie.
Godzina pytań nastąpiła i na początku zadała to wielkie, pierwsze, które 
właściwie zawierało wszystkie:
— Powiedz mi, powiedz mi prawdę. Co się dzieje w Bułgarii?
Nikt nie wie, kiedy i gdzie jest mu przeznaczone przeżyć najszczęśliwszą chwilę 
w życiu. I może tak jest lepiej. Inaczej człowiek dałby się pochłonąć przygotowaniom i 
oczekiwaniom, a tak — szczęśliwa chwila przychodzi gdzieś pośród jego dni, 
przychodzi nieprzewidziana i czysta — jak antypoda śmierci, jak snop światła, bez 
którego istnienie ludzkie straciłoby kierunek i sens.
Swoją szczęśliwą chwilę Elena Gerowicz przeżywała na zielonej ławce w 
bukareszteńskim parku Cismigiu, przeżywała ją ubrana w pensjonarską suknię z 
brązowego płótna.
— Dzieje się to — powiedział jej głos człowieka, którego na pewno miała 
pokochać — dzieje się to, że kiedy wrócisz, zastaniesz Bułgarię wolną...
I potem, zacisnąwszy jej palce w swojej gorącej dłoni, opowiedział jej, że 
Bałkany są carstwem powstańców, że czterdzieści tysięcy ludzi z bronią w ręku 
opanuje jedno miasto po drugim i że to nie może być kłamstwem, skoro tutejsze 
gazety piszą o tym bez przerwy i tymi samymi słowami. „Czterdzieści tysięcy ludzi z 
bronią w ręku...” — powtórzyła bezgłośnie Elena i znów ujrzała świętą twarz swojego 
ojca.
— Czemu się uśmiechasz? — spytał ją Mitowski.


10
Tego samego niedzielnego przedpołudnia Stefan Gerogłu, rozdrażniony swoim 
starym bólem głowy, który deszczowa zimna wiosna zaostrzyła nie do wytrzymania, 
szedł mimo zamkniętych okien dzielnicy kupieckiej. Wyszedł niby to na spacer, ale 
nogi niepostrzeżenie i z przyzwyczajenia zawiodły go tutaj. Doszedłszy do swojego 
sklepiku sprawdził, czy kłódka jest dobrze zamknięta, i nie zatrzymując się wolno 
poszedł dalej. Jego kroki głośno rozbrzmiewały wśród pustych ulic.
Od kilku nocy kupiec nie mógł spać. Gdy tylko zamykał oczy, w jego znużonej 
myśli natychmiast pojawiały się twarze tamtych mężczyzn. Widział ich całkiem 
wyraźnie — jednego po drugim i zawsze w takiej kolejności, w jakiej wchodzili do 
jego sklepu. Ostatni był ten starzec: wysoki, posiwiały chłop z Peruszticy, o 
niepewnych rękach, w których strzelba wprost podskakiwała. „Jakże ty będziesz 
celował, dziadku?” — zapytał go Gerogłu, ale ten uśmiechnął się jak dziecko i nie 
odpowiedział.
Starzec był ostatni. Po nim sprzedaż strzelb nagle się urwała. Poprzedniego 
dnia spłonął warsztat szewski Czestemskiego... Był to jedyny pożar w Filibe, ale choć 
go szybko ugaszono, w powietrzu czuć było, że wokół Filibe coś płonie, jakby iskry z 
warsztatu, uniesione lodowatym wiatrem, poleciały daleko i każda z nich dała 
początek nowemu ogniowi. Tam, wśród tych ogni, na pewno rozbrzmiewały i niektóre 
z zepsutych strzelb, które Gerogłu sprzedawał za czyste złoto. Niektóre — bo 
większość raczej w ogóle nie była w stanie strzelać. On o tym wiedział... „Ja jestem 
kupiec...” — powtarzał sobie i z początku te słowa przynosiły mu uspokojenie. 
Dobrze przynajmniej, że od Mavridisa przyszły tylko dwie przesyłki. Do Bukaresztu 
leciał krótki, jasny telegram: „Odwołuję resztę towaru. Gerogłu.”
Dzielnica kupiecka ostatnia dowiedziała się, co właściwie się stało. Ma ona 
swoje prawa i kiedy dzieje się coś, co nie jest związane bezpośrednio z zarobkiem, 
nie ma to jak dotrzeć do jej powolnego zrównoważonego życia. Ale teraz dotarło... 
Od tygodnia już ulicami przechodziły konwoje. Słychać było zgiełk, sklepikarze 
rzucali arszyny i wagi i wyskakiwali na ulicę. Za kordonem zaptiów, osmaleni i 
dymiący jak nie dopalone głownie, szli mężczyźni i kobiety, dreptały dzieci z 
pokrytymi sadzą rączkami i dzikimi, starymi z przerażenia oczyma. Napotkawszy 
wśród nich znajomą twarz jakiegoś klienta z Peruszticy, sklepikarze zachowywali się 
różnie: niektórzy cofali się, aby ich nie zauważono, ale byli i inni, którzy wykrzykiwali 
imię człowieka i czyhali na odpowiedni moment, by mu podać przez nastawione 
bagnety chleb czy naczynie z wodą. A Stefan Gerogłu krył się... Krył się w ciemnej 
głębi swojego sklepu, wcisnąwszy plecy w wilgotny kąt. Stara blizna za uchem 
pulsowała jak uderzenia młota, sypała równe bolesne ciosy, które go oszałamiały i 
ostatnio nie ustawały nawet na chwilę.
Teraz, pewnie od spaceru, ból za uchem przycichł. Gerogłu rozejrzał się. Nie 
zdając sobie z tego sprawy doszedł do końca ulicy. Dalej ciemniały wierzby nad 
Maricą, czuć było zapach mokrego piasku i gnijących liści, zmieszany z wonią kotłów 
bulgoczących w podwórzu meczetu Imaret. Baranina nie była jeszcze gotowa i 
klęcząc wzdłuż muru z miskami w rękach — pewnie tak samo jak przed pięciuset 
laty, kiedy Szihabedin Pasza wzniósł meczet i nakazał wydawać bezpłatne obiady — 
płowdiwscy biedacy cierpliwie czekali. Gerogłu nie spojrzał w ich stronę. Pokorne i 
głodne oblicze ludzkiej biedy drażniło go. Zawsze, gdy mu wypadało przejść koło 
meczetu Imaret, kupiec myślał to samo — pytał sam siebie, jaki grzech popełnił ten 
Szihabedin Pasza, że musiał aż przez taki drogi i długotrwały dar szukać pokoju dla 
swojej duszy? Ale dziś, właśnie w godzinie, kiedy mógł sobie na to odpowiedzieć, 
Stefan Gerogłu spiesznie przechodził koło meczetu, opuściwszy posiwiałą głowę.
Zobaczył szubienice znienacka. Było ich cztery, nad samą rzeką, i dziwnie 
wydłużone ciała powieszonych pod naporem wiatru kołysały się to nad ziemią, to nad 
spienioną wodą. Kupiec zatrzymał się, gotów był rzucić się do biegu, ale podejrzliwe 
spojrzenie zapti-wartownika powstrzymało go. W tym czasie wiatr wykręcił jednego z 
powieszonych i Gerogłu zobaczył jego twarz. Potem nigdy nie mógł sobie 
uświadomić, czy go naprawdę poznał, czy w przestrachu się omylił... Ze strasznej 
wysokości szubienicy niemrugającymi martwymi oczyma patrzał na niego chłop z 
Peruszticy... Ten sam, ten pierwszy, co powiedział, że kupuje strzelbę na wesele 
syna, i zapłacił mu starą bransoletą, którą Gerogłu schował dla Eleny.
Kupiec raptownie rzucił się w lewo. Wpuścił oliwkowy różaniec za pas i 
zamachał rękami — myślał, że biegnie... Zatrzymał się dopiero przy rogu Zajazdu 
Targowego. Czuł, jak spod brzegu feza spływał mu niedobry zimny pot.
— Idź dalej, czorbadżi! — Ocknął się na czyjś szorstki okrzyk.
Gerogłu odwrócił się. Wołającym był strażnik sprzed zajazdu. Przez uchylone 
drzwi kilku zaptiów wyprowadzało związanych mężczyzn. Było ich czterech, 
nieznajomych, ale w pełnym zapamiętania wzroku kupca chłopak w skrawionej 
koszuli nie mógł być innym, tylko tym, który płakał w jego sklepie prosząc o strzelbę i 
z góry zostawił pozlepiane woskiem pieniądze.
— Idź dalej, czorbadżi! — powtórzył szorstko głos i Gerogłu z trudem powlókł 
osłabłe nogi.
W drodze powrotnej naumyślnie wybrał krzywe uliczki dzielnicy Kapana, bo przy 
niedzieli rzadziej spotykało się tam ludzi. Spieszył się, a nie wiedział, dokąd 
właściwie idzie. Opamiętał się dopiero w domu, kiedy padł na minder w swoim 
pokoju. Skrzyżował ręce na piersi i bez ruchu leżał tak do wieczora, utkwiwszy wzrok 
w rzeźbionych kręgach sufitu. Chciało mu się spać, ale bał się zamknąć oczy... 
Czyżby to była ta godzina, przed którą ostrzegał go Jakub Benbasat?
Rzuciwszy mu kiedyś klucze swojego zrujnowanego kantorku, młody Żyd przez 
całe lata unikał przechodzenia mimo sklepiku Gerogłu. Sprzedawał fistaszki, kupcy 
pamiętali go i kupowali zawsze od niego, trochę zmieszani jego smutnym wzrokiem, 
który lepiej od jakichkolwiek słów mówił, jak niestałe i niesprawiedliwe może być 
życie. Jeśli mimo wszystko musiał się zbliżyć do okien sklepu Gerogłu, zdejmował z 
głowy tacę i przechodził dumnym krokiem, a na jego postarzałej twarzy widniała 
otwarta nienawiść. Kupiec przywykł do tej bezsłownej zemsty, czasem go ona nawet 
bawiła.
Ostatnio, zupełnie nieoczekiwanie, Jakub Benbasat zaczął się zatrzymywać, 
zaglądać do środka przez szybę i Stefanowi Gerogłu wydawało się, że 
zbankrutowany właściciel kantorku chce mu coś powiedzieć. Ale właśnie wtedy 
sprzedaż strzelb szła pełną parą i kupiec nie miał czasu na żadne rozmowy.
Jakub Benbasat wszedł do jego sklepiku któregoś wieczora. Sprzedał wszystkie 
fistaszki i trzymał pustą tacę pod pachą.
— Dobry wieczór... sąsiedzie — z udaną uprzejmością powiedział Gerogłu.
Żyd milczał. Jego wypłowiałe palto pachniało ulicą.
— Dobry wieczór — powtórzył kupiec nie nazywając go powtórnie „sąsiadem”.
— A ja nie z dobrą sprawą przyszedłem, czorbadżi Gerogłu — posępnie 
powiedział Żyd. — Przyszedłem, żeby ci powiedzieć coś, czego nikt inny nie będzie 
miał odwagi ci powiedzieć.
Kupiec oparł pięść o stół i nerwowo się podniósł.
— Myślisz, że nikt nie widzi tego, co robisz, Gerogłu czorbadżi?
— Nic złego nie robię, Jakubie, a ludzkie oczy, co są z natury złe, wszędzie 
tylko zła szukają i kiedy go nie widzą, to im się zwiduje.
— Niech tak i będzie. Mnie chodzi o co innego. Chleb mi odebrałeś, Gerogłu 
czorbadżi, życie mi zrujnowałeś, marnego słowa ci nie powiedziałem. Tylko jedną 
rzecz ci powiedziałem, pamiętasz, że na piasku zaczynasz budować, a piasek, 
choćby i złoty, zawsze zostanie piaskiem...
— Co chcesz powiedzieć, Jakubie?
— Chcę powiedzieć, że blisko jest ta godzina, kiedy twoja budowa zacznie 
pękać.
Kupiec wepchnął pięści za pas. Pod cienkim materiałem wyglądały one jak dwa 
kamienie.
— Idź sobie, Jakubie!
— I to tak będzie pękać, czorbadżi — niewzruszenie mówił tamten dalej — że w 
swojej własnej ojczyźnie zrobisz się obcy.
— I to akurat ty mi mówisz o ojczyźnie, Jakubie? — z nieskrywaną ironią spytał 
Gerogłu.
— Akurat ja, czorbadżi, bo jeśli ja jej nie mam, to dlatego, że mój ojciec jej nie 
miał, ani dziadek, a ty masz taką piękną ojczyznę, a ją sprze...
— Wyjdź! — krzyknął Gerogłu, wyciągnął dłonie ku jego szczupłym piersiom i 
zaczął go wypychać.
Żyd wyszedł nie opierając się.
Czyżby to była godzina, przed którą Jakub Benbasat go ostrzegał?
Gerogłu leżał w zaciemnionym pokoju i bał się zamknąć oczy. Wreszcie 
podniósł się, poszukał nogami pantofli i pośpieszył na korytarz. Szedł do żony. Tylko 
długa rozmowa o Elenie mogłaby go ocucić i uratować. Powtarzało się to jeszcze 
przez wiele wieczorów.
W ciągu dnia chodził jak nieprzytomny. Unikał dzielnicy kupieckiej, gdzie 
wydawało mu się, że go śledzi mnóstwo potępiających oczu, i szedł do swojego 
sklepiku przez najgłuchsze uliczki dzielnicy. Kapana. Gdy dostrzegał przez okno 
wieśniaczkę w czarnej chustce, a zwłaszcza gdy widział, że zwalnia ona kroku, kulił 
się za ladą i blizna za uchem zaczynała mu pulsować, siekąc jego głowę tępymi 
bolesnymi uderzeniami jak od trzonka noża. A wiele było w tych dniach chłopek w 
czarnych chustkach. Cały Plowdiw od nich poczerniał i kupiec nie śmiał się pokazać 
na progu nawet po to, by zamówić sobie kawę. Przedtem, w godzinach zysków i 
transakcji, dzień wydawał mu się bezbożnie krótki, a teraz ledwie doczekiwał godziny 
opuszczenia okiennic i znów przez te same uliczki śpieszył do domu. Tam było 
jedyne miejsce, gdzie Stefan Gerogłu mógł znaleźć spokój. Kyrija Melanie haftowała, 
a on chodził po skrzypiącej podłodze i rysował życie Eleny z takimi szczegółami i z 
taką namiętnością, że matka nie mogła się nasycić słuchaniem. Nawet późno po 
północy, kiedy niepowstrzymanie zaczynał ją morzyć sen, głos męża dalej do niej 
docierał i tak — pół drzemiąc, pół na jawie — kyrija Melanie tonęła w podwójnym śnie 
o Elenie. Wreszcie Gerogłu milkł, patrzył z zawiścią na jej nieobecną twarz i 
przykręciwszy knot lampy do małego płomyczka ostrożnie zwijał się na brzeżku 
mindern. Bliski oddech żony uspokajał go. Jego ciało pragnęło odpoczynku i 
odprężał się. Sen miał krótki, nierówny i urywany jak pływanie z unieruchomioną 
jedną ręką. To, że przed zaśnięciem mówił długo o Elenie, przez kilkanaście minut 
chroniło go przed strasznym pochodem mieszkańców Peruszticy i Bataku, ale oni 
dłużej nie zwlekali i gdy tylko mu się zwidywała twarz pierwszego, Gerogłu szybko 
otwierał oczy i od nowa z rozpaczliwą siłą zaczynał myśleć o córce... Albo podrywał 
się i wyjmował plik jej listów, które ostatnio nosił w wewnętrznej fałdzie pasa. Trzymał 
tam i pokwitowanie za pieniądze, które wysłał do wiedeńskiej dyrekcji żeglugi na bilet 
dla córki z Giurgiu do Nikopola.


11
Kati Horväth wyjeżdżała pierwsza. Opuszczała pensję na zawsze.
W sobotę rano Elena poprosiła dyrektorkę o pozwolenie wyjścia i przyniosła 
fotografie. Obiecała podarować przyjaciółce swój portret, zanim się rozstaną. Kiedy 
wróciła, czarna skórzana walizka Węgierki była już zamknięta i przygotowana obok 
szafy. Kati po raz ostatni siedziała na posłanym łóżku i czekała na nią.
Portretów było osiem, zrobionych ładnie, na błyszczącym papierze i 
nalepionych na twardy ciemnoszary karton z brązowymi bukiecikami w rogach.
— Wybierz sobie, który chcesz — powiedziała Elena układając je na stole.
Obie pensjonarki pochyliły się, ich ramiona lekko się dotknęły i w tym momencie 
i Kati Horväth, i Elena Gerowicz pomyślały to samo: że może już nigdy nie będą tak 
blisko jedna przy drugiej... Przez kilka chwil siedziały tak, zasłuchane w swoje 
oddechy, potem Węgierka sięgnęła ku jednemu z ośmiu jednakowych portretów, 
szybko go wsunęła do torebki i wstała.
— Na pewno nie będę miała innej przyjaciółki po tobie — powiedziała cicho.
— Ja też... — powiedziała Elena.
— Bądź zawsze taka sama... Nie zmieniaj się...
— Ty też...
Przed drzwiami zatrzymały się kroki, rozległ się głos Jonicy:
— Panno Horväth, dorożka przyjechała. A dla pani, panno Gerowicz, przynieśli 
list.
Węgierka zrobiła krok do przodu, pewnie chciała jeszcze coś powiedzieć, ale 
machnęła ręką i wybiegła. Wszedłszy po jej walizkę kącikiem oka stara służąca 
zauważyła, że Elena nie płacze, i to jej się wydało w jakimś stopniu dziwne, bo 
środek maja był na pensji okresem rozstań i łez, W sąsiednim skrzydle na przykład 
zaręczona już Ani Batulescu przed godziną, kiedy zaczynała się pakować, wybuchła 
takim niepowstrzymanym szlochem, aż musiała ją uspakajać sama pani Pädureanu.
List był od Mitowskiego. Swoim ostrym, jeszcze nie znanym Elenie pismem 
oznajmiał, że musi wyjechać — i to natychmiast, przepraszał, że nie zobaczą się 
przed jej wyjazdem, i prosił o wybaczenie. „Ale my się jeszcze spotkamy, panno 
Gerowicz — kończył. — Nie wiem gdzie i nie wiem kiedy, wiem tylko, że się 
spotkamy, bo ja, a może i pani pragniemy tego.”
Elena zacisnęła powieki. Wszyscy wyjechali... Wszystko się kończyło w ten 
upalny przykry dzień.
Na korytarzu zastukały obcasy, rozległo się szuranie pantofli Jonicy. Uprzejmy 
głos pani Pädureanu żegnał się z niecierpliwym głosem Lisie Duc. Po chwili stuk 
obcasów zawrócił i przed zapukaniem — taktowna jak zawsze — dyrektorka 
ostrzegawczo odkaszlnęła przed zamkniętymi drzwiami. Dawała w ten sposób 
pensjonarkom czas podnieść się, jeśli leżały, albo schować coś, co nie powinno być 
zobaczone. Elena nie schowała listu, tylko podniosła się i przygładziła włosy nad 
czołem.
— Sama pani jest, panno Gerowicz?
— Tak, proszę pani. Kati Horväth przed chwilą wyjechała.
— Niech pani nie będzie smutna — uśmiechnęła się dyrektorka. — Jutro i pani 
wyjeżdża. Opiekun prosił, bym panią zawiadomiła, że sam przyjdzie odprowadzić 
panią do Giurgiu. Część rzeczy może pani tu zostawić, nie będzie trzeba jesienią ich 
znowu przywozić.
— Dziękuję pani — odparła Elena, ale wieczorem, kiedy pakowała walizkę, 
wzięła wszystko. Miała wyraźne przeczucie, że nigdy więcej nie wróci na pensję.
Rano Kostas Mavridis przybył w porę, nawet trochę wcześniej, żeby zdążyć 
napić się kawy w gabinecie i porozmawiać z panią Aurelią o ostatnich egzaminach 
podopiecznych. Wychodząc zostawił na biurku kopertę, przy czym z europejskim 
wyrafinowaniem starał się zrobić to na tyle dyskretnie, żeby oszczędzić niezręcznej 
sytuacji pani Padureanu, ale jednocześnie tak, by nie dziwiła się ona później, kto 
mógł jej zostawić te pieniądze. A jego słowne wyjaśnienie zabrzmiało tak:
— I jeszcze wiele, wiele ukłonów od zadowolonego ojca, mojego przyjaciela 
Stefana Gerogłu z Filibe.
Na dole, przed oczekującą ich dorożką, Mavridis postąpił według tej samej 
eleganckiej europejskiej maniery: najpierw pomógł dziewczynie, ulokował ją na 
głębokiej ławce, i dopiero wtedy sam usiadł, przytrzymując rondko swojego 
kanotiera, gotów momentalnie go zdjąć, gdy tylko konie ruszą.
Schodami ciężko zbiegła Jonica. Ściskała coś w garści, ale Elena nigdy nie 
miała się dowiedzieć, jaki był ten mieszczący się w dłoni prezent cd staruszki. Na 
ostatnim stopniu służąca pośliznęła się, przykucnęła, by poprawić pantofel, i w tym 
momencie dorożka ruszyła. Pani Pädureanu powściągliwie podniosła swoją małą 
pulchną rękę, a rozstrojona dziesiątkami pożegnań w trakcie tych dni madame 
Neagu wyciągnęła gdzieś z głębi rękawa białą chusteczkę z wyszytym monogramem 
i rozpłakała się.
W to wczesne niedzielne popołudnie wokół przystani w Giurgiu zgromadzonych 
było tak zadziwiająco dużo ludzi, że Mavridis, któremu już przedtem przychodziło 
oczekiwać tu na statek, poprosił jednego z urzędników portowych o wytłumaczenie, 
co się stało.
— Nie wiem — nerwowo odparł zapytany. — W niedzielę zawsze jest więcej 
odprowadzających, ale takiego tłumu jeszcze nigdy nie było.
— Jaki statek będzie płynąć do Nikopola? — zainteresował się kupiec, 
przytrzymując za łokieć próbującego już odejść urzędnika.
— „Radetzky”, proszę pana.
Dziewczyna nie słuchała ich rozmowy, patrzała na brzegpo drugiej stronie: tam, 
za szerokim pasmem wody, zaczynała się Bułgaria... Domy Ruszczuka bielały 
między zielonymi kulami wiosennych drzew.
Ktoś się odezwał po bułgarsku. Elena drgnęła i odwróciła głowę w tę stronę. 
Czterech młodych chłopców zauważyło jej uważne spojrzenie, poszeptali coś do 
siebie i oddalili się.
— Chodźmy, panno Eleno — odezwał się Grek. — Myślę, że będzie lepiej, jeśli 
usiądziemy w poczekalni.
Drobniutki Mavridis ledwie przebijał sobie drogę w gęstym tłumie. Po minucie 
Elena straciła go z oczu i nagle znalazła się sama, ściśnięta gorącymi ramionami i 
plecami ludzi, którzy mówili po bułgarsku.
— Co tu się dzieje, proszę pana? — spytała tęgiego, siwego mężczyzny. 
Naumyślnie wybrała jego, wydał jej się najgodniejszy zaufania wśród hałaśliwych 
chłopców, którzy już zaczynali ze zdziwieniem obserwować młodą podróżną w 
białym kapeluszu i tiulowym szalu.
— Czy pani nie rozumie? — odpowiedział jej przez ramię.
Tłum nagle drgnął. Cofnął się pod ściany i w środku opustoszałego kręgu Elena 
zobaczyła kilku mężczyzn. Jednego z nich zaraz poznała... Był to człowiek, który jej 
dał wtedy gazetę w drukarni przy ulicy Cälärasi. Chłopcy wokół niej zamilkli i szybko 
zaczęli ściągać z głów kołpaki. Nieoczekiwana i nie zarządzona przez nikogo cisza 
ucięła zgiełk na całej przystani i kto wie, dokąd by trwała, gdyby mężczyzna, którego 
pojawienie się ją wywołało, nie przymknął błyszczących czarnych oczu i nie odwrócił 
się plecami. Ludzie zrozumieli go — prosił, by nie okazywali, że go znają... Hałas 
podniósł się od nowa, bardziej podniecony i niecierpliwy niż przedtem, jak plusk 
podziemnej rzeki, która wreszcie wydostała się na powierzchnię.
Nad ciemnowłosymi męskimi głowami, gdzieś w górnym końcu przystani 
zakołysała się koronkowa parasolka. Elena zauważyła ją, rozsunęła ramiona 
stojących przed nią ludzi i pośpieszyła w tamtą stronę. Myślała sobie, że teraz lepiej 
niż kobieta nikt nie mógłby jej wytłumaczyć, co dzieje się na giurgiowskiej przystani.
Kobieta była niska, o szpakowatych skroniach, ale liliowy cień parasolki 
odmładzał jej szczupłą twarz.
— Przepraszam, że się do pani zwracam, choć się nie znamy — niepewnie 
powiedziała Elena.
Kobieta uśmiechnęła się.
— To, że obydwie jesteśmy Bułgarkami, wystarczy w dzień taki jak ten.
— Dlaczego, proszę pani?
Kobieta popatrzała na nią w skupieniu. Uśmiech zginął w kącikach jej pełnych 
ust.
— Skąd pani jedzie?
— Z Bukaresztu, byłam tam na pensji.
— A nie słyszała pani, co się dzieje tej wiosny w Bułgarii?
— Trochę słyszałam... — odparła dziewczyna i powtórzyła to, co jej opowiadał 
Mitowski.
— O, jak strasznie niewiele pani wie! — wykrzyknęła kobieta, wyciągnęła rękę i 
przyciągnęła dziewczynę do siebie.
Tu, w przejrzystym liliowym cieniu parasolki, Elena Gerowicz usłyszała porwaną 
i nieskładną opowieść o powstaniu, które rozpoczęło się i jeszcze huczy w Peruszticy 
i Bataku, w Kopriwszticy i Panagiuriszte, o gotowym bułgarskim wojsku we Wracy... o 
pożarach w Płowdiwie...
Słysząc tę ostatnią nazwę dziewczyna ścisnęła chłodne palce nieznajomej i w 
jej rozpłomienionym mózgu znów pojawiła się piękna i święta postać ojca.
— Mówiła pani o Płowdiwie?...
— O Płowdiwie. Wszystko zaczęło się stamtąd.
Daleko od strony rzeki zabrzmiała syrena.
— Statek! — w podnieceniu powiedziała kobieta. — Przepraszam, muszę już 
iść.
— Proszę pani... — próbowała ją zatrzymać dziewczyna. — Powiedziała mi 
pani tyle rzeczy, niech mi pani powie jeszcze jedno: dokąd się wybierają wszyscy ci 
ludzie, którzy czekają na nasz statek? Ja trochę się domyślam, czuję...
Kobieta poruszyła pięknymi czarnymi brwiami i odeszła, nic nie powiedziawszy. 
Dopiero teraz Elena przypomniała sobie o Mavridisie.
Grek kręcił się po pustej poczekalni, zdenerwowany i przestraszony więcej niż 
trzeba. Zobaczywszy dziewczynę, plasnął w ręce kobiecym ruchem, pewnie 
zapamiętanym z chwil gniewu kyriji Teofano.
— Gdzie mi pani zginęła, panno Eleno? Gdzie pani przepadła?
Dziewczyna milczała. Po wszystkim, co słyszała, nie miała ani sił, ani ochoty na 
tłumaczenie. Zresztą mogąc raz się wygadać, Mavridis szybko sam się uspokoił.
— To jest coś specjalnego — powiedział już całkiem łagodnie, kładąc na 
walizce dwie małe, dobrze opakowane paczuszki. — Jedna jest dla pani, ciasto na 
drogę, od kyriji Teofano i Stelli, a tę drugą proszę zawieźć do Filibe, to skromny 
przyjacielski upominek ode mnie dla pani ojca.
— Dziękuję bardzo — z roztargnieniem powiedziała dziewczyna.
— I proszę przekazać ojcu, panno Eleno, że po jego depeszy sprawę 
zamówionej broni załatwiłem bez trudności.
Elena nastawiła ucha.
— Firma zaraz przyjęła z powrotem zamówione strzelby — wyjaśnił Grek.
— Bo po tym błędnym liście wyjaśniło się, że ojciec nie chce niezdatnych do 
użytku strzelb, prawda, proszę pana?
— Nie całkiem tak...
— Dlaczego? Przecież go pan wtedy poprosił o powtórne wyjaśnienie?
— Pyta mnie pani o dawno minione sprawy, panno Eleno! — z 
niezadowoleniem wymamrotał Grek.
— Mimo wszystko wysłał mu pan broń? — uparcie powtórzyła dziewczyna.
— Tak... Potem dostałem od niego depeszę z prośbą, żebym przestał wysyłać.
— I ta broń była niezdatna do użytku?
— Taka, jaką zamówił pani ojciec — sucho odparł Mavridis i pochylił się po 
walizkę, dając do zrozumienia, że ta rozmowa nie jest dla niego przyjemna i należy ją 
przerwać.
Elena powoli ruszyła za nim... Niezdatna do użytku... Jak wtedy, gdy 
przeczytała je po raz pierwszy w liście ojca, słowa te znowu boleśnie ją uderzyły, ale 
miała już wypróbowane wytłumaczenie, które miało ją znów uleczyć: ojciec prosił o 
broń niezdatną do użytku, żeby łatwiej przeszła ona przez granicę. I przeszła. 
Została naprawiona przez jakiegoś rzemieślnika na miejscu i teraz grzmiała w 
Peruszticy i Bataku... w Panagiuriszte. Dziewczyna przyśpieszyła kroku. Dogoniła 
Mavridisa i chwyciła przy jego dłoni rączkę ciężkiej walizki. Grek popatrzał na nią z 
wdzięcznością.
— Nie ma tragarzy. Szukałem. Wszyscy rzucili się witać statek. Co opętało 
wszystkich na tej przystani, pojęcia nie mam.
Biały, spokojnie leżący na gładkiej wodzie „Radetzky” przebywał ostatnie metry 
dzielące go od przystani.
Tłum na przystani milczał. Na pełnych napięcia twarzach oczekujących 
srebrzyste odbicia wody przepływały jak szybko następujące po sobie uśmiechy. 
Elena rozejrzała się. Człowieka z drukarni nigdzie nie było widać. Pewnie stał z 
przodu, przy mostku, kołysała się tam i liliowa parasolka nieznajomej. „Oby i ona 
weszła na statek — pomyślała dziewczyna. — Odnajdę ją i wypytam o wszystko.”
Dostosowując kroki do ruchu tłumu zbliżali się do mostku. Słychać już było 
przeziębiony głos kontrolera, który językiem będącym mieszaniną języków 
wszystkich państw naddunajskich przypominał pasażerom, by z góry przygotowali 
bilety. Dziewczyna puściła walizkę bez uprzedzenia. Zaskoczony nagłym ciężarem 
Mavridis potknął się i o mało nie stracił równowagi.
— Co się stało? — odwrócił się.
— Nic. Przepraszam — głucho powiedziała Elena.
Wśród podróżnych na pokładzie zobaczyła Mitowskiego.
Jak prawdziwy pełen galanterii odprowadzający, Kostas Mavridis stanął przy 
samym brzegu przystani, kilka metrów od tłumu, żeby być łatwiej zauważonym. 
Rozpiął pod krawatem górny guzik mokrego od potu kołnierzyka i wytarł ręce w dużą 
chustkę do nosa w zielone i żółte kwadraciki. Musi mieć czyste dłonie, kiedy za 
dziesięć minut sięgnie do kanotiera, by go unieść na pożegnanie.
Z wysokości pokładu pierwszej klasy przed oczyma Eleny rozciągała się cała 
giurgiowska przystań. Ciemna ściana odprowadzających stała w milczeniu pod 
gorącym popołudniowym słońcem. Z boku odziana w szantung figurka Mavridisa 
bielała obco, jakby wyrzucona z tłumu. W dole przez wąski mostek spiesznie 
wchodzili ostatni pasażerowie. Byli to chłopcy, którzy podawszy swój bilet prawie 
biegiem przemykali do drugiej klasy; w ich workach, zarzuconych na plecy, coś 
pobrzękiwało. Akurat na oczach Eleny jeden taki worek się rozerwał. Błysnął 
karabin... Jego jasnowłosy właściciel z przestrachem rozejrzał się naokoło i 
napotkawszy oczy dziewczyny podniósł palec do czerwonych, dziecięcych jeszcze 
ust. Elena zrozumiała jego gest i skinęła głową. Węzeł szala dusił ją.
Wszyscy podróżni weszli na statek. Kilku tragarzy w brudnych różnokolorowych 
czapkach, podarowanych im pewnie przez marynarzy dunajskich statków, zabrało się 
do przenoszenia długich czarnych skrzyń, które widać były bardzo ciężkie, bo 
mężczyźni głośno klęli i wnosili je po dwóch, prężąc szyje z wysiłku.
Wreszcie boczne koła zaczęły się kręcić. Przez korpus statku przebiegł 
mocarny giętki dreszcz. Ściana odprowadzających rzuciła się do przodu, dotarła do 
ostatniego centymetra przystani, jakby chciała dłużej być blisko oddalającego się 
„Radetzky’ego”, i zamarła. Jeden po drugim ludzie stojący na brzegu zaczęli 
zdejmować czapki. Nawet urzędnik portowy, z którym przed godziną rozmawiał 
Mavridis, zdjął swoją ładną czapkę za znaczkiem, nawet tragarze ściągnęli z głów 
różnokolorowe kaszkiety. „Nie, to nie może być zwykłe odprowadzanie statku” — 
pomyślała Elena. Jedynym zwykłym odprowadzającym był Mavridis i to go wyraźnie 
odróżniało od reszty.
Koła zakręciły się szybciej. Spieniona woda zaszumiała, cofnęła się, rozcięta 
przez dziób statku, i ku brzegowi popłynęły obłe gniewne fale. Nad rozwianym 
przybrzeżnym sitowiem z piskiem podniosły się przestraszone stada ptaków.
Oderwawszy się raz od przystani, statek zaczął żyć własnym życiem. Od strony 
kuchni zabrzęczały naczynia, słychać było, jak ktoś mówi po węgiersku, rozniósł się 
zapach gulaszu i kawy. Na pokładzie trzeciej klasy ktoś zagrał na gęślach. Elena 
pochyliła się, nie udało jej się zobaczyć grajka, plecy siedzących wokół niego 
chłopców zasłaniały go.
— Zapraszamy do salonu — powiedział po niemiecku czyjś nieznajomy głos.
Dziewczyna odwróciła się. Zaskoczony jej młodością Niemiec kelner ledwie 
skinął głową, potem opamiętał się i powtórzył ukłon — głęboko i z uszanowaniem, 
dokładnie tak, jak według regulaminu austriackiej dyrekcji żeglugi należało 
pozdrawiać podróżnych z biletem pierwszej klasy.
— W salonie jest chłodniej, proszę panienki — uprzejmie uzupełnił kelner.
— Dziękuję, ale wolę postać jeszcze trochę na słońcu — odparła Elena.
W tym salonie pewnie był i Mitowski... Zaginiony Mitowski, którego pożegnalny 
list leżał w jej torebce. Teraz wszystko zamykało się w jeden krąg: jego nagły wyjazd 
i nie dokończone słowa nieznajomej kobiety; broń, którą jej ojciec sprowadzał z 
Rumunii, i broń, która błysnęła z worka chłopca; obecność mężczyzny z drukarni i 
najbardziej — milczenie, z którym ludzie z przystani w Giurgiu odkryli głowy przy 
odjeździe statku. Wszystko łączyło się za pomocą jakiejś niewidzialnej nici, 
zamykającej tajemniczy krąg, w którego środku samotna i przejęta stała teraz córka 
płowdiwskiego kupca Stefana Gerogłu.
Elena poprawiła końce tiulowego szala i pośpieszyła do salonu. Nieuchronne 
spotkanie z Mitowskim nie wydawało jej się teraz tak trudne może dlatego, że 
właśnie rozmowa z nim wytłumaczyłaby jej wszystko.
Po upalnym blasku pokładu salon w pierwszej chwili wydał jej się 
nieprawdopodobnie mroczny, jeszcze przyciemniony pluszem koloru wina i 
brązowym lakierem mebli. Najpierw zobaczyła człowieka z drukarni. Siedział z innymi 
czterema mężczyznami przy narożnym stoliku i udawał, że czyta francuską gazetę, 
właściwie tylko chował za nią przejętą i szczęśliwą twarz... Dalej, wyciągnięci w 
wygodnych fotelach, dwaj wołoscy kupcy spokojnie oglądali próbki kukurydzy, 
układając ziarna to na brzegu stołu, to na swoich szerokich obciągniętych suknem 
kolanach. Nieznajoma z przystani też tu była. Ujrzawszy dziewczynę odsunęła 
mężczyznę, który pośpiesznie coś szeptał jej do ucha, i skinęła głową. Nie bardzo 
serdecznie, lecz i nie obojętnie, z dobrze dobranym umiarem, w pełni odpowiednim 
do ich przypadkowej znajomości. „Zapytam i ją — pomyślała Elena. — Zaraz po 
Mitowskim zapytam i ją.”
Ale Mitowskiego nie było w salonie. Dopiero kilkanaście minut później znalazła 
go w tylnym końcu pokładu. Nie zdziwił się, zobaczywszy ją obok siebie. Spróbował 
się uśmiechnąć, ale uśmiech tylko rozciągnął jego blade usta i pogłębił zmarszczki 
wokół nich.
— Przypuszczałem, że i pani będzie jechała tym statkiem, panno Eleno...
— I dlatego nie chciał pan przyjść do salonu? — z gorzką ironią powiedziała 
dziewczyna.
— Dlatego — przyznał się niespodziewanie.
— No to ja sobie pójdę.
— Nie. Proszę poczekać!
I dopiero teraz zauważyła, jak wychudła i zmieniona jest jego twarz. Jasne 
włosy, zawsze zaczesane gładko do tyłu, opadały mu na czoło, wilgotne i splątane.
— Co panu jest? — cicho spytała dziewczyna.
Mitowski nie odpowiedział. Odwrócił się bokiem i przez rzadką bródkę widać 
było, jak mięsień jego policzka porusza się gwałtownie i z napięciem.
— Przynajmniej tym pytaniem nie dotykam niczego innego — odezwała się 
dziewczyna — choć właśnie dzisiaj chciałam pana spytać o mnóstwo ważnych 
spraw.
— Proszę pytać! — niepohamowanie zawołał Mitowski. Elena nigdy go nie 
słyszała mówiącego tak ostro i brutalnie. — Proszę pytać, o co pani chce... Kim 
jesteśmy? Ilu nas jest? Dokąd jedziemy?
Dziewczyna skuliła się jak od uderzenia, potem jej ciało nagle się wyprostowało 
z dumnym i rozpaczliwym zdecydowaniem człowieka, który odchodzi na zawsze.
— Zaczekaj! — krzyknął Mitowski.
Jego ręce chwyciły jej ramiona, przyciągnęły ją i gwałtownie odwróciły. Elena 
zobaczyła najpierw jego usta — były o piędź od niej, spękane, pozbawione krwi 
wargi, które drżały.
— Zaczekaj — już ciszej powtórzył Mitowski.
Jego oddech parzył jej czoło.
— Pamiętasz, co ci opowiedziałem wtedy o Bułgarii, Eleno? O Bałkanach, o 
powstaniu...
— Pamiętam — szepnęła dziewczyna.
Odsunął ją od siebie. Patrzał prosto w jej oczy.
— Czy myślisz, że to wszystko mogło być kłamstwem?
— Nie!
Zaprzeczenie wydarło się z jej piersi jak krzyk. Mitowski pochylił głowę i umilkł. 
Gdy się odezwał, jego głos był ochrypły ze wzruszenia.
— Nie opowiadałem tego nikomu innemu, widać nie powinienem opowiadać i 
tobie... A zresztą może ten człowiek na przystani mnie oszukał...
— Oszukał cię! — szybko powiedziała dziewczyna. — Skąd by mógł wiedzieć?
— I ja mu to powiedziałem, Eleno.
Mitowski puścił jej ramiona i z podnieceniem zaczął poruszać rękami.
Skąd by miał wiedzieć, ciekaw jestem, skoro listy z Wracy... — przerwał w pół 
słowa i zaczął szarpać swoją jasną bródkę.
— A czy powiedział coś o Płowdiwie? — nieruchomymi ustami zapytała 
dziewczyna.
— Tak — głucho odparł Mitowski. — Właściwie tylko to słyszał... że Perusztica i 
Batak padły.
— Okłamał cię...
— Że są spalone do gołej ziemi, Eleno — z niewidzącym spojrzeniem, 
wstrząsany bezgłośnym płaczem powtórzył Mitowski. — Spalone na popiół, bo 
dopiero podczas walki okazało się, że broń, którą powstańcy kupowali w Płowdiwie, 
była niezdatna do użytku...
Ostatnie słowa uderzyły Elenę. Odrzuciły ją w tył i przycisnęły jej plecy do 
twardej balustrady. Nagle jej się wydało, że biegnie przez jakąś czarną huczącą 
pieczarę, gdzie nie słychać nic poza pluskiem wody i stukiem jej własnych kroków. 
Gdy znów otwarła oczy, Mitowski, odwrócony bokiem, nerwowo wycierał ręką oczy.
— Ja już idę — powiedziała urywanie, bo wciąż jeszcze była zdyszana. — 
Chciałabym trochę odpocząć.
— Może nie należało ci tego wszystkiego mówić, Eleno — z poczuciem winy 
rzekł Mitowski.
— Należało...
— To na pewno kłamstwo. Nie powiem już o tym nikomu.
Odprowadził ją aż do kajuty, dotknął czubkami palców jej bladego policzka i 
odszedł długim korytarzem.
Wewnątrz było duszno, pachniało farbą olejną i rzeczami, używanymi przez 
niezliczoną ilość podróżnych. Nie zdając sobie sprawy z tego, co robi, Elena 
podbiegła do zamkniętego okienka, spróbowała otworzyć je i nie zdoławszy — 
wybuchła gorzkim niepowstrzymanym płaczem.
Przez cienką ściankę z desek dwoje Austriaków w sąsiedniej kajucie dosłyszało 
jej szlochanie i ze zdziwieniem spojrzało na siebie. Było to młode małżeństwo w 
podróży poślubnej i wydało im się nieprawdopodobne, że w tych dniach istnieją także 
ludzie, którzy cierpią.
Statek zatrzymał się i znów ruszył: na korytarzu rozbrzmiewały kroki i głosy, 
dwa czy trzy razy ktoś bojaźliwie pukał w zamknięte na klucz drzwi, ale, wcisnąwszy 
głowę w poduszkę, Elena Gerowicz nie słyszała nic. Teraz grzebała swojego ojca... 
Kiedy wreszcie przestała płakać, poczuła w piersi zimną, pozbawioną życia pustkę. 
Sięgnęła ręką za pogniecioną bluzkę, znalazła łańcuszek medalionu i zerwała go. 
Nie spodziewała się, że złote ogniwka rozrywają się tak łatwo...
Do drzwi znów zapukano. Dziewczyna podniosła się, poprawiła włosy i 
otwierając obejrzała przez ramię kajutę. Wilgotna, zgnieciona poduszka mogła ją 
zdradzić; cofnęła się, przewróciła ją na drugą stronę i poszła przekręcić klucz do 
końca.
W drzwiach stała nieznajoma kobieta z przystani w Giurgiu.
— Przepraszam, jeśli panią obudziłam.
— A, nie. Właśnie sama się obudziłam.
Obie całkiem wyraźnie rozumiały, że się nawzajem okłamują, ale raz 
rozpoczętą grę trzeba prowadzić do końca.
— Już czas na kolację, zauważyliśmy, że pani nie ma.
— Tak? No to chodźmy. Jestem gotowa.
Kobieta zrobiła krok do przodu. Jej oczy nie odrywały się od zmienionej twarzy 
dziewczyny.
— Nie jest pani jeszcze gotowa...
— Wiem, że poradzi mi pani przedtem się umyć, prawda? — drwiąco 
powiedziała Elena. — Dobrze się umyć zimną wodą, żeby nie było widać, że 
płakałam. Potem ładnie się uczesać...
— A czemu pani płakała? — przerwała jej kobieta, nie zrażona jej uszczypliwym 
tonem.
— Może pani myśli, że skoro obie jesteśmy Bułgarkami, to już muszę się przed 
panią tłumaczyć?
— Proszę, niech pani nie wypacza moich słów.
— Nie, ja tylko je powtarzam, bo kiedy je usłyszałam na przystani w Giurgiu, 
spodobały mi się.
Głos dziewczyny zadrżał. W tym momencie przypominała dziecko, które 
zagryza usta, żeby się głośno nie rozpłakać. Kobieta wyciągnęła ręce i położyła je na 
jej ramionach.
— Nie powinna pani się smucić w taki dzień jak ten...
Dziewczyna gwałtownie się cofnęła.
— Znowu zaczyna pani to samo? I znowu zasypie mnie pani ogólnikami, a 
kiedy zapytam o coś więcej, pójdzie pani? Ten dzień! Ten dzień! Skądże ja mam 
wiedzieć, jaki on właściwie jest!
— Wielki... — szepnęła kobieta.
Dziewczyna podniosła głowę, jej cienkie przezroczyste nozdrza poruszały się, 
jakby dopiero co powiedziane słowo było nie dźwiękiem, lecz zapachem.
— Wielki? — powtórzyła cicho. — To czy powie mi pani, dokąd jedzie Nikoła 
Mitowski, dokąd jedzie człowiek z drukarni przy ulicy Calarasi i wszyscy ci ludzie, 
którzy z bronią wsiedli na statek?
— Jadą wyzwalać Bułgarię.
Elena poleciała do przodu. Gdy oprzytomniała, coś zimnego i metalowego kłuło 
jej usta — był to kolczyk, i dopiero wtedy uświadomiła sobie, że całuje nieznajomą, 
że całuje ją ślepo i nieprzerwanie gdzieś między brzegiem policzka a uchem. A tuż 
koło jej rozpłomienionej głowy głos kobiety dalej opowiadał, że właśnie dlatego ona z 
mężem popłynęli dziś statkiem, żeby odprowadzić chłopców przynajmniej do 
Bechetu, bo jest to rzeczywiście wielki dzień i mało jest Bułgarów, którzy będą mieli 
szczęście oglądać wszystko na własne oczy.
— Ja to będę oglądać! — niespodziewanie powiedziała Elena.
Kobieta łagodnie odsunęła ją od siebie. Twarz dziewczyny stała się nowa i 
piękna.
— Ja to będę oglądać! — powtórzyła. — Zostanę i odprowadzę ich do końca.
— Mitowski powiedział mi, że ma pani wysiąść na przystani w Nikopolu, moja 
droga — ostrożnie wtrąciła kobieta.
Dziewczyna nie odpowiedziała.
— O ile dobrze zrozumiałam, ma tam na panią czekać ojciec.
— Ja nie mam ojca, proszę pani — po krótkiej pauzie odparła Elena. Jej głos 
był spokojny i odrobinę zduszony. — Po prostu miałam pewne powody, żeby 
Mitowskiemu tak powiedzieć.
Nieznajoma ze zrozumieniem kiwnęła głową.
Górny pokład był pusty. Elena przycisnęła piersi do balustrady i chciwie 
zaczerpnęła chłodnego wieczornego powietrza. W dole woda płynęła, złocista od 
zachodu, a oba brzegi tonęły w niebieskawym już mroku, jakby noc równocześnie od 
nich ruszyła i miała się spotkać i zamknąć akurat nad wielką rzeką.
Brzeg bułgarski był wyższy, nawet gdzieniegdzie przypominał strome górskie 
zbocze. Od pół godziny Elena patrzała tylko na niego.
— Przyniosłem pani bilet... — Biała kurtka oficera wyraźnie była widoczna w 
mroku. — Przedłużyliśmy go do Widynia, jak pani prosiła.
— Dziękuję — uśmiechnęła się dziewczyna. — A kiedy będziemy w Nikopolu?
— Pewnie przed północą.
12
Stefan Gerogłu siedział na szorstkiej pokrywie wielkiej sosnowej skrzyni, 
przekładał różaniec z ręki do ręki i nieprzerwanie wpatrywał się w rzekę. Widać było 
tylko kilka rybackich łódek, które wypłynęły na nocny połów sumów, pobłyskiwały 
słabymi latarniami i woda na próżno usiłowała ściągnąć niżej ich żółtawe odbicia. 
Kupiec czekał od dawna. Wilgotne powietrze przeniknęło jego ubranie, materiał 
napęczniał i już trudno się zginał w łokciach i kolanach. Mógł pójść się rozgrzać, szef 
przystani zaprosił go do swojego własnego pokoju, ale Gerogłu wolał być tutaj, 
zobaczyć światła okrętu z daleka. I nie tylko to — w tej cichej północnej godzinie 
kupiec z Filibe odpoczywał. Myśl, że czeka na Elenę, oderwała go od wszystkiego i 
pierwszy raz po tylu bezsennych nocach i męczących dniach czuł w duszy pogodę i 
radosne uspokojenie. Elena wracała!... To było najważniejsze! Reszta miała minąć i 
zostać zapomniana. Przekręcenie klucza w drzwiach sklepiku — i koniec. Więcej nie 
puści córki do Bukaresztu, wyda ją za jakiegoś porządnego człowieka z Płowdiwu i 
pobłogosławi ich, by mu wypełnili dom miłością i później — wnukami. Gerogłu 
przekrzywił głowę z rozrzewnieniem, jego siwe wąsy drgnęły. Sięgnął do pasa i 
trzasnął krzesiwem. Za jego plecami ktoś się zatrzymał. Dozorca przystani śledził go 
i znów przyszedł wyprosić trochę tytoniu. Innym razem podobna bezczelność 
rozzłościłaby go, ale teraz kupiec był szczęśliwy i pragnął być dobrym.
— Bierz, stary — powiedział — weź sobie i na potem, bo kiedy przyjdzie statek i 
zajmę się córką, już mnie nie dopadniesz... — i roześmiał się gardłowo, głośno, jak 
już dawno się nie śmiał. — Widzisz, mam tu depeszę od przyjaciela. Moja 
dziewczyna wyjechała dziś statkiem „Radetzky” z Giurgiu. Nie ma żadnej pomyłki, 
mówię ci przecież.
Dozorca napychał sobie kieszenie tytoniem, chichotał przymilnie i pewnie 
myślał, że ten hojny nocny gość jest pijany.
W dole rzeki mignęło światełko — było ich więcej, poruszały się równolegle.
— Statek! — Gerogłu skoczył, zapomniał o kapciuchu w rękach dozorcy i 
ociężale pobiegł ku przystani.
Naokoło nie było żywego ducha. Przez kilka minut stał tak, z paznokciami 
wpitymi w zmurszałe drewno balustrady, dalekie światełka wisiały między nocą a 
wodą i wydawały mu się nieruchome. Wraz z wiatrem dotarł hałas kręcących się kół. 
Gerogłu nastawił ucha, odróżnił go całkiem wyraźnie wśród innych szumów rzeki i 
znów pobiegł po śliskich deskach.
— Statek! — zawołał, ale przystań dalej spała, milcząca i obojętna wobec 
przełomowego dla niego wydarzenia. Jedynie okno naczelnika było oświetlone. 
Kupiec pobiegł tam, oparł czoło o szybę i zaczął bić pięścią w parapet.
— Statek idzie, ago! Statek z Giurgiu!
Naczelnik wybiegł poprawiając fez, rozejrzał się i nie widząc nic prócz chudej 
sylwetki kupca spytał ze zdziwieniem:
— Jaki statek ci się zwiduje, ago?
— Tam, płynie — rzekł rozgorączkowany Gerogłu.
Naczelnik spojrzał na dalekie drżące światełka, machnął ze złością ręką i wrócił 
do ciepłego pokoju.
Statek zbliżył się do przystani w Nikopolu dopiero po jakiejś godzinie, Stefan 
Gerogłu przestał już wyjmować srebrny zegarek, tylko obmacywał podskakującymi 
palcami fałdy pasa i zastanawiał się, gdzie się podział jego kapciuch z tytoniem. Gdy 
statek zarysował się cały, razem z pokładami, mostkiem kapitańskim i świecącym 
łańcuszkiem okien, kupiec cofnął się w cień stosu skrzyń. Tutaj poczeka, aż tłum 
przejdzie i aż na wąskim mostku pojawi się biały kapelusz, przytrzymany tiulowym 
szalem. Dopiero wtedy się pokaże — spokojny i lekko uśmiechnięty, jak przystoi 
ojcu, który kocha swoją córkę, ale umie być powściągliwy i nie okazywać swojej 
miłości w przypadkowym miejscu i wobec przypadkowych ludzi.
Placyk nikopolskiej przystani wreszcie ożył. Skrzypnął łańcuch, pośpieszyli 
tragarze. Z poczekalni rozległy się kobiece głosy i płacz nagle obudzonego dziecka. 
Wielkie koła statku przekręciły się ostatni raz i ucichły. „Radetzky” zatrzymał się — 
biały wśród nocy, potężny i spragniony ruchu. Obserwując go ze swojej kryjówki z 
zamarłym sercem, Stefan Gerogłu pomyślał, że nigdy dotychczas w całym życiu nie 
widział piękniejszego statku...
Najpierw zeszło kilku Turków ze swoimi zawoalowanymi żonami, potem mostek 
zaskrzypiał pod ciężkimi kupieckimi krokami dwóch Wołochów. Po nich szli i inni 
podróżni, Gerogłu nie mógł ich dobrze obejrzeć, zresztą się w nich nie wpatrywał, bo 
byli to sami mężczyźni. Elena na pewno postanowiła trochę odczekać, żeby się nie 
mieszać z tym męskim tłumem. Wyszedł naprzód. Już się nie chował. Kilka razy 
podróżował tym statkiem, wiedział, gdzie są kajuty pierwszej klasy, i popatrzał w 
tamtą stronę. W okrągłej ramie jednego z otwartych okienek mignęła głowa kobiety. 
Poznał ją, podniósł rękę, chciał zawołać. Był pewien, że dziewczyna też go widziała 
— stał tuż koło latarni i światło zalewało go całego. Okienko szybko i gwałtownie się 
zatrzasnęło. Przez parę chwil patrzeli na siebie przez grube szkło jak przez lód. 
Pomimo odległości Gerogłu dostrzegł w wyrazie córki coś obcego. Potem twarz 
dziewczyny cofnęła się, straciła kontury i znikła.
— Lenko... — półgłosem zawołał ojciec.
Wsiadających było niewielu. Ostatnia weszła na statek chłopka z dzieckiem na 
ręku. Poprzez ciało matki dziecko jakby poczuło niepewność kładki, przez którą je 
niesiono, i zapłakało cienkim przestraszonym głosikiem.
Mostek opustoszał...
Koła zapluskały. Przed oszołomionymi oczami Stefana Gerogłu statek drgnął i 
oderwawszy się od brzegu, wolno popłynął w górę rzeki. Kupiec pobiegł za nim i 
zaczął krzyczeć... Krzyczał, żeby poczekali... Żeby się zatrzymali, bo jeszcze ktoś 
powinien wysiąść.
— Kto taki, proszę pana? — dotknął jego ramienia naczelnik przystani.
— Moja córka! — wychrypiał Gerogłu.
— Może córka jedzie innym statkiem — pojednawczo zaczął naczelnik i 
natychmiast umilkł. Przypomniał sobie, że przed kilkoma godzinami sam przyjął 
telegram z Giurgiu. — To się wyjaśni, proszę pana — powiedział cicho. — Jeśli pan 
chce, zaraz wyślemy depeszę do Riachowa. Nie mam pojęcia, czemu pańska córka 
nie wysiadła, skoro rzeczywiście była na statku.
Gerogłu odszedł, nie słuchając jego słów, i znużonymi, wlokącymi się krokami 
poszedł wzdłuż brzegu, zapatrzony w oddalające się światła statku. Nieco dalej rzeka 
zakręcała. Za tym zakrętem światła zniknęły. I noc się zamknęła...
Dozorca poznał go. Ten sam człowiek, który mu dał tytoń, znów siedział na 
sosnowej skrzyni, tylko że teraz zdjął fez i jego biała głowa srebrzyła się w ciemności.
— Zapomniałeś odebrać swój kapciuch, ago — odezwał się dozorca.
Nikt mu nie odpowiedział.
— Kapciuch, powiadam. Dałeś mi go, ago, i zapomniałeś odebrać.
— Weź go! — wściekle krzyknął Gerogłu. — Daję ci go w prezencie!
Dozorca postał przez chwilę, nie wiedząc, co robić, i wreszcie odszedł, 
skrzypiąc butami. Był już na dole, przy spichrzach, kiedy od nierównego stosu skrzyń 
rozległ się szloch. Był samotny i obcy wśród wiosennej nocy, zdławiony jak 
bulgotanie fontanny, w której nagle zabrakło wody.
Stefan Gerogłu płakał...
13
Siedemnaście lat później w małym bułgarskim mieście nad Dunajem umarła 
nauczycielka Elena Gerowa . Było to akurat w środku lata, uczennice wyjechały na 
wakacje i bardzo mało ludzi dowiedziało się na czas o jej śmierci. Wiedziano, że nie 
ma ona żadnych krewnych, i dlatego po trzech tygodniach, za zgodą miejscowego 
naczelnika policji, dyrektor gimnazjum zarządził, by otworzyć jej pokój na parterze 
budynku szkolnego, i polecił dwóm nauczycielkom sporządzić szczegółowy opis 
wszystkich rzeczy pozostałych po krótkim samotnym życiu zmarłej.
Kobiety szybko uwinęły się z pracą. W pokoju było tylko jedno krzesło i młodsza 
wolała stać, czuła niejasną obawę już na samą myśl, że mogłaby siąść na wąskim 
nie posłanym łóżku.
— Popatrz — powiedziała starsza, przerzucając stos papierów — Elena 
Gerowa uczyła francuskiego, a tu widać, że najbardziej ze wszystkiego lubiła historię. 
Popatrz tutaj, zbierała absolutnie wszystko, co zostało napisane o statku „Radetzky” i 
o oddziale Botewa.
Z rozrzuconych gazet wypadła niebieska karteczka, złożona we czworo. 
Kobieta z ciekawością ją chwyciła, podniosła do swoich zakurzonych okularów.
— Co to według ciebie może być? Młodsza pochyliła się nad jej ręką.
— Wydaje mi się, że to odcinek biletu okrętowego — powiedziała — był kupiony 
na trasę Giurgiu-Nikopol, potem przedłużony do Widynia. Może powinnyśmy wpisać 
go do sprawozdania.
— Nie widzę potrzeby — ucięła starsza.
Gruba pożółkła koperta była wsunięta w stary podręcznik gramatyki francuskiej i 
przed jej otworzeniem starsza pomyślała, że są w niej pieniądze, a młodsza — że 
listy. W kopercie były zdjęcia. Siedem jednakowych dawnych portretów Eleny 
Gerowej, zrobionych na bardzo błyszczącym papierze i nalepionych na twardy 
ciemnoszary karton z brązowymi bukiecikami w rogach.
— To ona także jako młoda dziewczyna nie była ładna! — ze zdziwieniem 
powiedziała starsza.
Koleżanka nie słyszała jej. W tym momencie zastanawiała się, czy będzie 
nieuczciwie, jeśli napisze w sprawozdaniu, że portretów było sześć, i zachowa jeden 
dla siebie.
— No i popatrz... — znów się odezwała starsza — więc ona nigdy nie była 
ładna. I pytam się teraz, pytam i ciebie: powiedz mi, co takiego było w tej kobiecie, że 
dziewczęta z wyższych klas tak strasznie starały się do niej upodobnić?


Czytelnikowi należy się parę słów wyjaśnienia i komentarza.
Podróż statku „Radetzky”, ściśle związana z powstaniem kwietniowym 1876 
roku, była wydarzeniem, które już po paru latach urosło w Bułgarii do rangi symbolu 
patriotyzmu i męstwa. Dwudziestoośmioletni rewolucjonista, poeta i publicysta 
Christo Botew, przebywający na emigracji w Rumunii, na wieść o wybuchu powstania 
wsiadł wraz z dwustuosobową grupą towarzyszy na statek, płynący w górę Dunaju, 
opanował go i przeprawił się do Bułgarii. Powstanie jednak było już wówczas 
stłumione przez Turków i po kilku dniach oddział Botewa został rozgromiony, a jego 
dowódca — zabity. Dopiero po dwóch latach, w wyniku wojny rosyjsko-tureckiej, 
miała Bułgaria uzyskać niepodległość, zrzucić z siebie turecką niewolę.
Już od pierwszych dziesięcioleci tej niewoli, trwającej niemal pięćset lat, 
wybuchają w Bułgarii liczne powstania i ruchy wyzwoleńcze. Poprzedzające 
wyzwolenie powstanie kwietniowe, którego główne ogniska znajdowały się w 
Kopriwszticy, Panagiuriszte, Peruszticy i Bataku, upadło z powodu zbyt słabego 
poparcia ze strony najszerszych mas ludności, głównie chłopskiej, i 
niedostatecznego przygotowania organizacyjnego, przynosząc kilkanaście tysięcy 
ofiar. Wśród nich był i Botew.
Trzy lata wcześniej poniósł bułgarski ruch narodowo-wyzwoleńczy inną ciężką 
stratę — w wyniku zdrady ujęty został przez Turków i następnie stracony Wasił 
Dewski, „apostoł wolności”, twórca licznych komitetów rewolucyjnych na terenie 
Bułgarii, nieugięty bojownik o wyzwolenie ojczyzny. Urodził się w bałkańskim 
miasteczku, w rodzinie zrujnowanego farbiarza; jako rewolucjonista i działacz 
niepodległościowy był gwałtownie poszukiwany i prześladowany przez Turków. Jego 
postać, podobnie jak postać Botewa, kilkakrotnie pojawia się na kartach tej książki.
Powieść Michajłowej wiernie i przekonywająco ukazuje atmosferę ostatnich lat 
niewoli tureckiej. Jej akcja toczy się po większej części w mieście siedmiu wzgórz i 
niemal tyluż nazw: tracka Eumolpia i Pulpudeva, greckie Philippopolis, rzymskie 
Trimontium, tureckie Filibe — wszystko to są nazwy Płowdiwu, będącego w owych 
czasach największym i prężnie się rozwijającym miastem Bułgarii. Bohater książki, 
Stefan Gerogłu, jest typowym przedstawicielem tworzącej się wówczas warstwy 
bułgarskiej burżuazji miejskiej, szybko się bogacącej, tolerowanej przez władze 
tureckie i hamującej rozwój ruchów wyzwoleńczych na ziemiach bułgarskich. 
Zewnętrznym przejawem jego postawy jest chociażby ucieczka od bułgarskich, 
słowiańskich form imion i nazwisk: turecka końcówka — ogłu we własnym nazwisku, 
pochodzącym od jak najbardziej słowiańskiego Gero, Georgi (dopiero Elena, poprzez 
przyswojoną w Bukareszcie serbsko-rosyjską formę, wróci do właściwej, bułgarskiej), 
„przechrzczenie” nowo poślubionej żony ze słowiańskiej Maliny na grecką Melanie; 
godzi się tu wspomnieć, że rolę, spełnianą w Bułgarii w dziedzinie zwierzchności 
politycznej i gospodarczej przez Turków, w sferze kultury i religii odgrywali Grecy, a 
ich przewaga w tym zakresie była i uznawana, i tolerowana przez państwo 
otomańskie.
Bohaterkę książki Elenę, córkę Stefana Gerogłu, los rzucił jesienią 1875 roku do 
Bukaresztu, który był wówczas jednym z głównych ośrodków działalności politycznej 
emigracji bułgarskiej; po paru miesiącach częściowo przypadek, częściowo 
świadomy już wybór sprawiły, że stała się ona świadkiem jednego z najbardziej 
przejmujących wydarzeń w dziejach swojego kraju. Książka, zatytułowana w 
oryginale Korabyt („Statek”), opisuje drogę Eleny do uczestnictwa w tym wydarzeniu 
— w podróży do kraju, odbywanej na pokładzie statku, który miał stać się symbolem.
Hanna Karpińska
  Kyrija — pani (z grec).
  Filibe — turecka nazwa Płowdiwu.
  Zaptie — turecki policjant, żandarm (z tur.)
  Czorbadżi — czorbadżija — bogacz; także obszarnik (z tur.)
  Minder — ława, zasłana kilimami, umieszczona wzdłuż ściany i służąca do siadania i spania; rodzaj 
kanapy wschodniej (z tur.)
  Chodzi o Kocza Czistemenskiego (Czestemenskiego ok. 1840-1876), członka komitetu 
rewolucyjnego w Płowdiwie, który zginął w Peruszticy podczas powstania kwietniowego.
  Konak — tu: siedziba tureckich władz administracyjnych i policyjnych (z tur.)
  Bojadżi, bojadżija — farbiarz (z tur.); w XIX w. określenia zawodowe przekształcały się w dzisiejsze 
bułgarskie nazwiska (Bojadżijew).
  Kömürcü-sokak — dzielnica domów publicznych w Konstantynopolu.
  Hadźi, hadżija — człowiek, który odbył pielgrzymkę do miejsca świętego (muzułmanin do Mekki, 
chrześcijanin do Jerozolimy) (z tur.)
  Tatar Pazardżik — turecka nazwa Pazardżika.
  Eski Zagra — turecka nazwa Starej Zagory.
  Stanimaka — dawna nazwa Asenowgradu.
  Pomak — Bułgar wyznania mahometańskiego. (Turcy zmuszali ludność do przyjmowania ich 
własnej religii, proces ten był szczególnie silny w XVII w. na terenie Rodopów.) (z tur.)
  Miutefiszin — tajny przedstawiciel, urzędnik do specjalnych poruczeń (z tur, mufettis — inspektor).
  Onbasza — naczelnik w policji tureckie] (z tur.).
  Brawo, panie naczelniku! (tur.)
  Raja — pogardliwa turecka nazwa ludności chrześcijańskiej w Imperium Otomańskim.
  Nazwisko Geroglu powstało ze słowiańskiego imienia Gero, Gorgi z turecką końcówką — oglu 
Gerowicz jest serbsko-rosyjską formą tegoż nazwiska.
  Bitwa stoczona w 1230 r. między wojskami bułgarskimi pod dowództwem cara Iwana Asena III a 
grecką armią cesarza Teodora Komnena Angela; Grecy ponieśli w niej klęską.
  Gerowa — bułgarska forma nazwiska Gerogłu.
 
 

 
 
Liliana Michałowa                                                                                    Cudowna pora na podróż


- 2 -