Spotkanie z wrakiem

Ks. Bronisław Kant SDB
Zanim będzie za późno
WYDAWNICTWO SALEZJAŃSKIE
Warszawa 1991

Redakcja książki: ks. Bronisław Kant SDB Redakcja techniczna: Bożena Wilińska 
Projekt okładki: Mieczysław Kowalski

IMPRIMI POTEST
Ks. Zdzisław Weder SDB Inspektor Salezjańskiej Inspektorii 
Warszawskiej
Ks. Józef Wittbrodt SDB Sekretarz inspektorialny Warszawa, 
20.04.90 r. L. dz. 298/WSI/90
IMPRIMATUR
Za zgodą Kurii Metropolitalnej
Warszawskiej z dn. 2.05.90 r., nr 343/K/90
Bp Stanisław Kędziora Wikariusz Generalny
Ks. Marcin Wójtowicz Notariusz

Było to chyba w roku 1965. Pojechałem kiedyś z grupą młodzieży na 
zwiedzanie powstańczych cmentarzy. Czekając później na powrotny 
autobus podeszliśmy całą gromadą pod budkę z napojami, by się 
ochłodzić. Pod budką stał jakiś zawiany facet. Twarz miał bardzo 
zniszczoną, nie sposób było określić w jakim był wieku. Wpatrywał się 
we mnie i w roześmianą młodzież. Gdy uregulowałem sprzedawczyni za 
oranżadę i mieliśmy już odejść od budki, zaczepił mnie:
— Czy ksiądz mnie nie poznaje?
— Nie — odparłem. — Mieszkam w innej dzielnicy.
— Ksiądz mnie kiedyś uczył.
— Niemożliwe.

— Tak. Niech ksiądz sobie przypomni. W roku pięćdziesiątym w 
Jaciążku. Chodziliśmy z księdzem na przechadzki. Opowiadał nam ksiądz 
dużo ciekawych rzeczy. Uczył nas religii.
Zgadzało się. W 1950 roku pracowałem jako wychowawca w 
Jaciążku w Salezjańskim Domu Dziecka przed jego upaństwowieniem.
— Jak się pan nazywa?
— Proszę mi nie mówić “pan". Janek jestem. Powiedział 
swoje nazwisko.
Tak. Teraz przypomniałem sobie. Był on wtedy w klasie 
szóstej. Dobrze się zapowiadał. Często bywał dyżurnym. 
Lubił porządek. Miał wpływ na kolegów i posłuch. Był
3

przywódcą grupy. Miał także duże zdolności. Marzył o 
służbie wojskowej w lotnictwie.
— Janek, co się z tobą stało — zapytałem zdumiony.
— Ano stało się. Najpierw wolność, koledzy, papierosy, 
wódeczka. Mówiłem sobie, że przecież w każdej chwili 
mogę przestać. Potem kradzieże, by było za co pić i bawić 
się, wreszcie napady na ludzi i więzienie, z którego 
wyszedłem przed tygodniem i chyba znowu tam wrócę, 
albo się powieszę. Stałem się wrakiem. Człowiekiem 
nie potrzebnym nikomu. Autentycznym wrakiem. Jeszcze 
gorzej, bo wrak może się jeszcze przydać na złom, 
można jeszcze coś z niego zrobić, a ze mnie nic już nie 
będzie.

Dwie duże łzy stoczyły mu się po policzkach.
— Janek, weź się w garść. Przy dobrych chęciach możesz 
się jeszcze podźwignąć. Rozpocząć życie od nowa.
— O nie. Już za późno. Kiedyś, gdy ksiądz miał z nami 
lekcje religii, gdy nam mówił, jak trzeba żyć, myślałem 
sobie, jaki ksiądz jest naiwny. A dziś widzę, że to właśnie ja 
byłem naiwny. A wy — zwrócił się do otaczającej nas 
młodzieży — pomyślcie o sobie i o swojej przyszłości, nim 
będzie za późno.
Nadjechał autobus. Wsiedliśmy całą gromadą, ale bez 
hałasu, jaki zwykle towarzyszy młodzieży. Wszyscy mil-
czeli. Autobus ruszył. Pod budką pozostał tylko on jeden: 
człowiek wrak. Młodzież jechała w milczeniu przeżywając to 
dość niesamowite spotkanie.
Drodzy Przyjaciele. Mogę zaręczyć, że podobnych 
spotkań miewałem w życiu więcej. Spotkań z wrakami 
ludzi. Sądzę, że i wy spotykaliście się i spotykacie z nimi.
4

Z ludźmi, dla których jest już za późno, by zachować, lub 
bodaj odzyskać człowieczeństwo.
Dziś jesteście młodzi. Wydaje się Wam. że cały świat 
należy do Was. Od Was samych zależy, co z tego świata 
zdobędziecie. Czy Wy zdobędziecie świat, czy świat Was 
pochłonie i zniszczy. Wasza przyszłość jest w waszych 
rękach. Możecie wybrać dobro, lub zło, zależnie od tego. 
jaką pójdziecie dziś drogą. Czy szeroką, wygodną, na 
pozór przyjemną drogą używania i nadużywania życia, 
drogą, z której już nie będzie powrotu — czy też drogą 
wąską i trudną, drogą pracy nad sobą, nad swoim 
charakterem, by w rezultacie zostać człowiekiem, nie 
wrakiem.
Warto jest to przemyśleć. Książka, którą Wam daję do 
ręki pomoże Wam przeprowadzić refleksje nad sobą, nad 
swoim życiem, nad swoją młodością. Pomoże Wam 
zorientować się, na jakiej znajdujecie się drodze, a być 
może i zawrócić z drogi niewłaściwej, nim będzie za 
późno. Życzę Wam, by każdy kto się z Wami po latach 
spotka, przeżył radość spotkania z człowiekiem. Z peł-
nym, prawdziwym człowiekiem, nie z wrakiem.

Bumerang
Jeżdżąc po świecie, zwiedzałem kiedyś Lipsk, Drezno, 
Miśnię i okolice. Byłem również w miejscowości 
Königstein w pobliżu czeskiej granicy. Jest to twierdza

5


zbudowana na stromej górze. W średniowieczu żaden 
rycerz nie mógł wjechać do zamku konno, trzeba było 
wciągać go kołowrotem. Podobno żadne wojska nigdy tej 
twierdzy nie zdobyły. Dziś znajduje się tam muzeum 
wojskowe, a w jednym z pawilonów w łatach sześć-
dziesiątych znajdowało się muzeum broni egzotycznej. 
Jedna z sal poświecona była bumerangom.
Bumerang — to dziwna broń. Kawał drewna podobny do 
ułamanej końcówki kija hokejowego. Ma tę właściwość, 
że jeśli go się rzuci, a on nie trafi do celu, wówczas wraca z 
powrotem. Na jednym z namalowanych obrazów widziałem 
gromadę leżących na ziemi dzikusów.
— Aż tylu zabitych bumerangami? — zapytałem przewodnika.
— O nie — odpowiedział. — To nie zabici, to żywi.
— To dlaczego leżą?

— Dlatego, że rzucili bumerangi i boją się, by one ich nie 
ugodziły. Wracający bumerang trafia dokładnie w to 
samo miejsce, skąd został wyrzucony i mógłby ugodzić 
stojącego wojownika. Gdy go nie napotka — traci siłę i 
spokojnie spada na ziemię, nie wyrządzając nikomu 
krzywdy.
— Dziwna broń — pomyślałem. — Trzeba umieć nią się 
posługiwać, by samemu od niej nie zginąć. W tym 
momencie przyszło mi na myśl, że młodość jest w życiu 
ludzkim takim właśnie bumerangiem. Źle użyta — może 
zabić. Może zniszczyć tego, który się nią posługuje.
Życiem ludzkim rządzą różne prawa. Jednym z takich praw 
jest prawo dziedziczności. Przynajmniej 50% wartości 
człowiek otrzymuje dziedzicznie od swoich rodziców.
6

Około 30% nabywa człowiek w pierwszych kilku latach 
swego dzieciństwa, biorąc przykład od rodziców i star-
szego rodzeństwa. Ostatnie 20% to dopiero wpływ środo-
wiska, a wiec kolegów, koleżanek, szkoły, organizacji 
młodzieżowych, Kościoła itp. A wiec, to kim jesteście i 
jakimi jesteście odziedziczyliście po swoich rodzicach i 
wynieśliście z domu rodzinnego. Nie znaczy to, że macie za 
swoje braki obciążać odpowiedzialnością rodziców, ale 
musicie zdać sobie sprawę, że wy swoje wartości również 
przekażecie dziedzicznie swoim dzieciom, a resztę uzupeł-
nicie swoim przykładem. Jeśli nie potraficie w okresie 
swojej młodości wypracować w sobie pozytywnych war-
tości, to po pierwsze: nie przekażecie ich dziecku, a po 
drugie: nie dacie im nigdy dobrego przykładu, bo nie 
potraficie się zmusić do dobrego życia, jeśli ono nie stanie 
się dziś waszą drugą naturą.
Dziś możecie jeszcze w sobie powiększyć zasób dobra przez 
ustawiczną pracę nad sobą. Stąd rodzi się dla was 
obowiązek podjęcia pracy nad swoim charakterem, 
byście mogli dysponować wielkim zasobem dobrych 
cech w celu przekazania ich dziedzicznie swoim dzie-
ciom.
Każdy i każda z Was, myśląc o swojej przyszłej 
rodzinie, widzi ją jako szczęśliwą, zgodną, żyjącą duchem 
miłości wzajemnej. Wydaje się Wam, że Wasze dzieci w 
przyszłości będą najpiękniejsze, najzdrowsze, najmąd-
rzejsze, najlepsze, że będą Was kochały, szanowały, 
słuchały, będą powodem waszej dumy. W pewnej mierze 
może się to ziścić, jeśli dziś potraficie zmusić się do pracy 
nad sobą. Okaże się to jednak złudnym snem, jeśli tej
7



pracy zabraknie. Dlatego zachęcam Was, byście dobrze 
przemyśleli swoją przyszłość. Odpowiedzcie sobie na 
pytanie, co wniesiesz do swojej rodziny. Jakie wartości, 
jakie dobre cechy, jakie zalety. I drugie pytanie, co 
pozwolisz wnieść do swojej rodziny, bo przecież rodzinę 
będziecie zakładali we dwoje. Czy on, lub ona wniesie Ci 
szczęście do rodziny, czy bałagan. Dlatego twoja praca 
nad sobą nie może dotyczyć tylko ciebie. Musisz wywierać 
dobry wpływ na innych. Dziś jeszcze nie wiesz z kim się 
zwiążesz na całe życie, kto wraz z Tobą będzie 
kształtować oblicze twojej rodziny. Dlatego musisz ura-
biać, ubogacać duchowo swoje koleżanki, swoich kolegów. 
Musisz wymagać wiele od siebie i od innych. Inaczej twoja 
młodość stanie się źle użytym bumerangiem. Dziś chcesz 
wymierzać tę broń przeciw innym, lecz co będzie, jeśli ona 
jutro powróci do Ciebie i z jeszcze większą siłą ciebie 
ugodzi? Naucz się dobrze posługiwać tą bronią. Naucz 
się dobrze wykorzystać swoją młodość, bo to jest 
bumerang, a bumerang to dziwna broń.

Diablik
Natrafiłem kiedyś na niemiecki dramat. Podobno był on 
również zekranizowany, ale filmu nie widziałem. W 
prologu zjawia się jakaś tajemnicza postać i zapowiada treść 
dramatu.
“Dwoje ich było. On był gorszy od niej, ale co
8

najdziwniejsze, że równocześnie ona była gorszą od niego. I 
urodził się im diablik."
Potem następują trzy akty, w których jest ukazana 
troska tych dwojga, by z diablika zrobić człowieka, 
spostrzegli bowiem, że ich maleństwu rosną rogi. Począt-
kowo były nieznaczne.  Rodzice myśleli, że to samo 
przejdzie. Gdy jednak ich dziecko rosło, rosły mu równo-
cześnie rogi. Postanowili więc, że muszą rozpocząć życie 
uczciwe, a nawet świątobliwe, ale to nie pomagało. Rogi 
rosły. Zdecydowali się poddać diablika operacji plastycznej, 
jednak rogi po każdym wycięciu wyrastały na nowo, 
jeszcze większe, niż były poprzednio. Rozpoczęli więc 
wędrówkę po cudownych miejscach, by uprosić cud, ale 
wszystko bezskutecznie. Cud nie nastąpił. Diablik zaś 
rósł, aż stał się autentycznym diabłem. Zawładnął całym 
domem,

panoszył się i rządził, poniewierając swoich rodziców.

W ostatnim akcie rodzice zrozpaczeni załamują ręce i pytają 
wzajemnie siebie: Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego? I oto 
następuje epilog. Zjawia się postać ta sama, która 
zapowiadała dramat w prologu i mówi:
“Dlaczego? Dlatego, że gdy ich było tylko dwoje, to on starał 
się być gorszym od niej, a ona gorszą od niego."
Widzimy na tym przykładzie, że to co się przekaże 
dziedzicznie, tego w żaden sposób potem się nie wykorzeni, a w 
większym stopniu przekazuje się zło, niż dobro. Warto nad 
tym poważnie się zastanowić. Dziś staracie się chwytać z życia 
co się da. Powiadacie, że młodość musi się wyszumieć. Zgoda. 
Ale co potem? O tym dziś nie myślicie. Warto jest uświadomić 
sobie, że to wyszumienie się
9

młodości trwa bardzo krótko, najwyżej rok, dwa. Im 
intensywniej będziesz szumiał, czy szumiała, tym krócej, bo 
zawsze kończy się takim skutkiem, że zostaniesz 
przypadkowo ojcem, czy matką i już po szumieniu. 
Rozpocznie się kilkadziesiąt lat 

ycia w rodzinie, z dziećmi które z nawiązką zapłacą wam 
za wasze szumienie jeszcze większym szumieniem. A 
weźcie pod uwagę również lata swojej starości, które 
spędzicie u swoich dzieci, jeśli nie uda Wam się dostać 
do Domu Opieki Społecznej. Dlatego dzisiejsza wasza 
praca nad sobą jest najlepszą lokatą wartości na przyszłość.
Nie czekaj do jutra. Już dziś zastanów się, co przekażesz 
kiedyś swemu dziecku. Bo jeśli będziesz miał, będziesz 
miała, pustkę w sercu, to przekażesz tylko pustkę i nic 
więcej. A jeśli, nie daj Boże, zwiążesz się z kimś, kto 
również będzie miał pustkę — to wspólnie przekażecie 
dziecku pustkę do kwadratu. I to jeszcze będzie dobrze, 
bo najczęściej młodzież nie poprzestaje na pustce. Stara 
się tę pustkę zapełnić wszelkimi wadami, stara się po-
stępować w złem i to w imię młodości, która musi się 
wyszumieć, w imię źle pojętej wolności, samodzielności i 
samoodpowiedzialności, która w rzeczywistości jest 
bezdennym brakiem odpowiedzialności. Jeśli tak sobie 
życie ułożysz, to wtedy przekażesz dziecku całe swoje 
“bogactwo ducha", czyli wszystkie wady. A ponieważ 
każdy dobiera sobie partnera według swoich zamiłowań 
— można się spodziewać, że zwiążesz się z kimś, kto 
również będzie miał tylko same wady. Wówczas wspólnie 
przekażecie dziecku wady do kwadratu. I co wtedy 
będzie? Łatwo przewidzieć. Urodzi Wam się diablik.
10
I wtedy nic już nie pomoże, nawet jeśli po przyjściu 
dziecka na świat opamiętacie się i zaczniecie żyć lepiej 
— to w nim zawsze odzywać się będzie nie to co usłyszy od 
Was, ale to co od Was otrzymało dziedzicznie.
      Być może będziecie załamywać ręce i pytać wzajemnie 
“Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego?" Wówczas jednak ani 
Wy sami, ani nikt inny Wam tego nie powie. Tę od-
powiedź możecie dać sobie już dziś, że jeśli dziś starasz się 
być gorszym od niego, od niej, a on, czy ona chce ciebie w 
złem prześcignąć — to urodzi się Wam diablik. 
Diablikiem będzie tylko początkowo, bo z biegiem czasu 
stanie się autentycznym, wcielonym diabłem. Dzięki 
Wam. Dzięki Tobie. Sądzę, że jest to wystarczająco spory 
materiał do refleksji.
Gigant czy karzeł
Skoro mowa o dziedzictwie, należy z góry zastrzec, że 
dotyczy ono bardzo wielu dziedzin. Obejmuje zarówno 
podobieństwo fizyczne dziecka do rodziców, jak i podo-
bieństwo duchowe. Rzutuje w dużej mierze na zdolności, a 
jeszcze bardziej na zdrowie i stan psychiczny. Nie ma 
takiej dziedziny, która nie miałaby swego odbicia w drugim, 
czy trzecim pokoleniu. Dlatego dziś musisz zadecydować, 
czy twoje dziecko będzie gigantem, czy karłem. Czy 
będzie kiedyś ciebie błogosławiło, czy przeklinało. Czy 
będzie dumne ze swoich rodziców, czy też będzie miało 
do ciebie wieczne pretensje.
11

To co najbardziej przechodzi dziedzicznie na dzieci i co 
bez najmniejszej wątpliwości przekażesz swemu 
dziecku — to twój stosunek do Boga. twoje życie reli-
gijne. Dlatego musisz to uporządkować w pierwszym 
rzędzie.
Religia. Często pod tym słowem rozumie się naukę o 
życiu według norm i przepisów danego wyznania, czy 
religii, czyli tak zwaną katechezę. W rzeczywistości 
katecheza stanowi tylko pewną część, pewien wycinek 
życia religijnego. Jednak jest to wycinek bardzo ważny. O 
życiu religijnym powiemy w innym miejscu. W tej 
chwili zwróćmy uwagę na katechezę, ponieważ aby być 
człowiekiem religijnym, trzeba posiadać spory zasób 
wiedzy na temat swojej wiary.
W pewnej miejscowości grupa młodzieży skupiona w 
duszpasterstwie akademickim, nota bene bardzo 
prężnym i aktywnym, wystąpiła z propozycją, by w tygodniu 
modlitw o zjednoczenie chrześcijan urządzić spotkanie i 
dyskusję z wyznawcami innej religii. Zaprosili świadków 
Jehowy. Ci zaczęli trzepać jak z rękawa cytatami z 
Pisma Świętego, zaś młodzież katolicka nie potrafiła 
wskazać żadnego cytatu na potwierdzenie tego, co głosili, 
ograniczając się tylko do stawiania zarzutów względem 
jehowitów. Wreszcie któryś z nich powiedział:
— Sformułujcie konkretnie, w co wy właściwie wierzycie i 
na czym polega wasz katolicyzm poza chrztem i pierwszą
Komunią.
Nikt ze studentów nie potrafił tego uczynić. Wówczas 
świadkowie Jehowy powiedzieli:
12

— Najpierw określcie sami sobie, w co wierzycie, a wtedy 
zapraszajcie nas na dyskusję.
Po spotkaniu studenci zwrócili się do swego duszpasterza z 
prośbą, by raz w tygodniu zrobił im wykład o 
podstawowych prawdach katechizmowych. Osobiście 
uważam, że należałoby to uczynić w wielu aktywnych 
grupach duszpasterstwa akademickiego, gdzie prowadzi 
się wielkie dyskusje na przeróżne tematy, ale uczestnikom 
tych dyskusji brak jest znajomości nauki Chrystusowej 
oraz norm moralności chrześcijańskiej. A przecież z tej 
młodzieży, nie tyle może krytycznej co krytykanckiej, 
powstaną rodziny, które będą się uważały za głęboko 
katolickie, za katolicką inteligencję. Stąd rodzi się dla was 
obowiązek dokładnego poznania swojej wiary, oraz prak-
tycznego wcielenia tej nauki w czyn, czyli obowiązek życia 
chrześcijańskiego. To jest potrzebne nie tylko tobie. To 
jest potrzebne twemu przyszłemu dziecku, bo jeśli przeka-
żesz dziedzicznie słabą wiarę, dyferentyzm religijny, lub 
obojętność — narazisz swoje dziecko na jeszcze większe 
trudności, niż te które sam przeżywasz, albo wręcz na 
utratę szczęścia wiecznego. Dziś być może, zaniedbujesz 
sakramenty święte, lekceważysz Mszę świętą niedzielną, 
opuszczasz katechezę. Może nie czynisz tego z przekonania. 
Po prostu widzisz, że inni tak postępują. Bierzesz z nich 
przykład, zamiast ich pociągnąć swoim dobrym 
przykładem. Ale nic w tym dziwnego, bo żeby dawać 
dobry przykład — potrzeba ustawicznej pracy nad sobą, 
zmagania się ze sobą i swoimi wadami, trzeba być wielkim 
pod względem duchowym, trzeba mieć odwagę nie bać się 
opinii środowiska i jego nacisku. Trzeba przede wszyst-
13

kim przełamać barierę strachu. Po prostu trzeba być 
gigantem, a nie duchowym karłem. Do was należy wybór. 
Do każdego i każdej z was: Gigant — czy karzeł?
Bogatsi, szczęśliwsi, radośniejsi
Większość młodzieży w naszym kraju uczęszcza na 
katechezę. Jest jednak spory procent tych, którzy z kate-
chezą są na bakier. Gdyby tak zapytać tych, którzy nie 
chodzą, co jest tego przyczyną, to ich odpowiedzi możnaby 
powkładać do poszczególnych szufladek, których 
byłoby kilka. Otwórzmy pierwszą szufladkę: “Bo 
niewierzący nie chodzą i są szczęśliwi."
Czy faktycznie są szczęśliwi? Miałem w życiu do 
czynienia z wieloma niewierzącymi. Nie rzucało się w 
oczy, że są szczęśliwi. Owszem, mieli wiele zgryzot z 
powodu, że nie mogli znaleźć odpowiedzi na swoje 
problemy, na które tylko religia może dać odpowiedź. Ale 
przypuśćmy, że są szczęśliwi, to czy ty nie możesz być od 
nich szczęśliwszym? Człowiek wierzący jest bogatszy, 
radośniejszy i szczęśliwszy od swoich braci niewierzących.
Bogatszy. Za bogatszego uważamy tego, który więcej 
posiada. Oczywiście chodzi nam o bogactwo duchowe, 
nie materialne. Człowiek niewierzący może posiadać 
wiele wartości, ale są to wartości jedynie humanistyczne. 
Ty jako wierzący nie jesteś tego pozbawiony. Możesz 
mieć takie same bogactwa, takie same wartości humanis-
14

tyczne, ale możesz posiadać również wartości takie, do 
których on nie ma dostępu. Wartości wieczne, nieprzemi-
jające, nadprzyrodzone. Właśnie katecheza wskaże ci te 
wartości. Wskaże również drogę, jak do nich dojść, 
sposoby, jak je zdobyć, osiągnąć i jak z nich korzystać. 
Jeśli będziesz miał, miała, otwarte oczy, otwarte serce, 
otwartą głowę — szybko to spostrzeżesz.
Radośniejszy. Radość człowieka wierzącego wypływa ze 
świadomości, że mamy w perspektywie życie wieczne. W 
tym świetle nasze życie posiada swój głęboki i wielki sens. 
Nie jest tylko mniej, lub więcej piękną wegetacją. Nasze 
odejście z tego świata nie skończy się przyklepaniem 
naszej mogiły przez grabarza, ale spotkaniem z 
najlepszym Ojcem, który czeka za progiem tego świata na 
nas, by nas wprowadzić do lepszego świata, gdzie 
śmierci już nie będzie, ani smutku, ani cierpienia, ani 
żadnej złości.
Szczęśliwszy. Jesteś szczęśliwszy, szczęśliwsza od swoich 
kolegów niewierzących. W latach pięćdziesiątych 
uczyłem religii w szkole. Między jedną lekcją, a drugą 
miałem tak zwane “okienko" i zatrzymałem się w pokoju 
nauczycielskim. Była tam obecna również jedna z nauczy-
cielek, afiszująca się, jako ateistka. Zagadnęła mnie:
— Proszę księdza, niech mi ksiądz powie, ale tak szczerze, 
czy ksiądz naprawdę wierzy?
— Oczywiście — odpowiedziałem. — Przecież nie został-
bym kapłanem, gdybym nie wierzył.
— Mógł przecież ksiądz przyjąć kapłaństwo, jak to się 
mówi “dla chleba", albo dla kariery.
— W obecnych czasach? (był to okres stalinizmu, kiedy
15

wielu księży przebywało w więzieniach, a wszyscy byli 
szykanowani)
— I wierzy ksiądz w życie wieczne?
— Jak najbardziej. To właśnie jest największym bodź-
cem w mojej kapłańskiej pracy.
— Zazdroszczę księdzu. Jest ksiądz szczęśliwy. Ksiądz 
nawet nie jest w stanie zrozumieć, jaki koszmar przeżywa 
człowiek niewierzący, gdy pomyśli o śmierci. Oto kończy 
się wszystko i nic już z człowieka nie pozostanie. Absurd 
życia, że człowiek rodząc się już jest skazany na nicość. 
Pozostanie garść prochu, lub trochę zgnilizny. Całą 
filozofię naszego życia możemy zamknąć w trzech sło-
wach: “Żyjemy, aby umrzeć". A wy wierzący, jeśli nawet 
umieracie, to po to, aby wiecznie żyć.
Niech te słowa będą i dla was okazją do odczucia 
szczęścia, płynącego z wiary i życia religijnego. Katecheza 
jest tym momentem, który nas uczy, jak być bogatszym, 
radośniejszym, szczęśliwszym. Jest również okazją do 
nagromadzenia w sobie tych wartości, z myślą o swojej 
przyszłości i o przyszłości swojej rodziny. Jeśli dziś 
zauważamy tyle młodzieży sfrustrowanej, zawiedzionej, 
smutnej, uzależnionej, to jest to oczywiście w dużej mierze 
wynikiem odziedziczenia tego po rodzicach. Czy już 
dzisiaj chcesz przekreślić bogactwo duchowe, radość i 
szczęście swoich przyszłych dzieci? Jeśli nie — to nie 
zaniedbuj katechezy, oraz swego życia religijnego.

Czy warto się trudzić?
Sięgnijmy do drugiej szufladki. Oto jedna z od-
powiedzi: “Nie chodzę na katechezę, bo to jest męczące, a 
po co mi dodatkowy trud i wysiłek?"
Ciekawa rzecz, że w innych dziedzinach nie prze-
szkadza ci trud i wysiłek. Owszem, jesteś dumny, czy 
dumna, z poniesionego trudu. Cieszy cię na przykład, jeśli 
sam bez niczyjej pomocy rozwiążesz krzyżówkę. A ileż 
satysfakcji odczuwasz, gdy samodzielnie rozwiążesz trudne 
skomplikowane zadanie. A każde zwycięstwo od-
niesione w sporcie jak bardzo Cię cieszy. Ileż powodów do 
dumy daje ci każdy wypracowany przez ciebie sukces. 
Gdyby wam będącym na studiach lub w szkole średniej 
kazał profesor rozwiązać zadanie typu dwa dodać dwa, 
lub pięć odjąć trzy, to byście kazali mu puknąć się w 
głowę, bo każde zadanie musi być na miarę roz-
wiązującego. Dlaczego wiec nie chcecie włożyć trochę 
trudu i pracy w swoje życie religijne i jego poznanie na 
katechezie? Dlaczego to zadanie chcecie rozwiązywać na 
poziomie dziecka z klasy drugiej podstawowej.
Denerwuje ciebie, gdy rodzice w trosce o twoje zdrowie 
zwracają ci uwagę:
— Nie wychodź bez czapki.
— Nałóż szalik.
— Zapnij kurtkę.
Zazwyczaj odpowiadacie:
— Mamo, proszę mnie nie traktować jak dziecko. Ja 
mam swoje lata.
17

Równocześnie jednak sami chcecie, żeby katecheza, 
mająca wpływ na całe wasze życie, nie sprawiała wam 
najmniejszego kłopotu, najmniejszego trudu, żeby nie 
wymagała od was wysiłku. To wygląda mniej więcej tak. 
jakby żołnierz zamiast iść na poligon, domagał się od 
dowódcy, by mu opowiedział bajkę na dobranoc, bo nie
może zasnąć.
To unikanie trudu wyraża się w tym, że jeśli już 
chodzicie na katechezę, to niech wam katecheta broń 
Boże nie każe prowadzić zeszytów, nie zadaje lektury, nie 
odpytuje i nie robi sprawdzianów, bo inaczej przestaniecie 
chodzić. Najlepiej gdy katecheta z wami dyskutuje. Wy 
wynajdujecie mnóstwo mniej lub więcej banalnych i 
oklepanych trudności i to w tempie, by katecheta nie 
nadążył odpowiadać, a większość klasy robi co chce i nie 
zajmuje się ani waszą dyskusją, ani tematem lekcyjnym. 
Byle do dzwonka. Zapominacie o jednym, że aby prowadzić 
dyskusję, trzeba coś na dany temat wiedzieć. Ksiądz 
powinien podać wam bibliografię, wy powinniście mieć 
opanowany materiał, dostosowany do waszego poziomu 
myślowego. Inaczej dyskusja nie ma sensu i z pewnością 
ksiądz was nie przekona, jak nie przekona najmądrzejszy 
docent małego dziecka, że nie ma krasnoludków. Dyskusja 
jest bardzo dobrą rzeczą, ale musi być przygotowana i 
musi odbywać się poza czasem przeznaczonym na 
katechezę. Powinni w niej brać udział tylko ci, którzy tego
pragną.
Dlatego wy sami powinniście domagać się od katechety, by 
traktował was poważnie, by przekazywał wam jak 
najwięcej treści, jak najwięcej wiedzy. By wymagał i od
18

was i od siebie, to znaczy by dobrze przygotowywał się na 
spotkanie z wami, by był nie tyle “wygadany", co 
oczytany. Przecież on ma was przygotować do autentycznej 
dojrzałości religijnej, do tego, byście umieli założyć 
autentycznie katolicką rodzinę, byście mogli przekazać 
swoim dzieciom dziedzicznie swoją wiarę, byście je mogli 
potem uczyć prawd wiary. Czego nauczysz, jeśli sam, 
sama, nie będziesz w tym oczytany, jeśli to dla ciebie 
będzie czarną magią.
Jeżeli dziś potrafisz uczciwie prowadzić notatki z katechezy 
— kiedyś, jeśli nawet czegoś zapomnisz, sięgniesz do notatek 
i dasz dziecku właściwą odpowiedź. Jeśli dziś pod 
kierunkiem katechety potrafisz przyswoić sobie dużo treści 
religijnych — nie będziesz kiedyś wobec własnego dziecka 
analfabetą religijnym. Jeśli dziś zrozumiesz wartość życia 
według zasad nauki Chrystusa — nie będziesz miał w 
przyszłości problemów z religijnym wychowaniem swoich 
dzieci.
A więc? A więc opłaci się trud i wysiłek uczęszczania na 
katechezę, oraz trud należytego z niej korzystania. 
Opłaci się również, byście stawiali wymagania swemu 
katechecie aby was traktował poważnie i stawiał wam 
wymagania, a nie zbywał was pseudo-dyskusją, filmi-
kiem, czy piosenką religijną.

Bo religia chleba nie da
Chodząc kiedyś po kolędzie, trafiłem na rodzinę, która 
nie naprzykrzała się Panu Bogu. Nikt z tej rodziny nie 
uczęszczał do kościoła, chociaż wszyscy uważali się za 
katolików. Po prostu nie mieli na to czasu. Ojciec 
przyjmował na niedziele i święta dyżury w pracy, bo miał za 
to podwójnie płacone. Matka pracowała chałupniczo. Nie 
mogła chodzić do kościoła, bo przecież musiałaby 
oderwać się od dziewiarskiej maszyny. Córka była w 
szkole średniej. Chciała się dostać na studia, by 
pracować w handlu zagranicznym. Każdą wolną chwilę 
poświęcała na uczenie się języków obcych, (przede wszys-
tkim niedzielę). Gdy zapytałem o katechizację, matka 
wyręczając córkę, powiedziała:
— Proszę księdza, córka nie chodzi na religię za moją i 
męża wiedzą. Ona musi się uczyć. Musi myśleć o swojej 
przyszłości. Religia jej chleba nie da.
— Wobec tego — powiedziałem — jej trud jest całkiem 
zbędny. Jeśli szuka tego, co może jej dać chleb bez religii, 
nie musi się w ogóle uczyć. Niech wyjdzie na ulicę, a 
zarobi. I to bez wysiłku. Będzie miała pieniędzy pod 
dostatkiem.
Czasem taka myśl, że religia chleba nie da, może 
zaświtać i w waszej głowie. Owszem. Jest to prawda. 
Religia nie da chleba. Nie da pieniędzy. Raczej może 
sprawić, że ten chleb stanie się gorzki, lub że będzie go 
mało. Można mieć czasem trudności w pracy, nie dostać 
awansu. Właśnie w tej dziedzinie sprawdzają się słowa
20

Chrystusa, że nie samym chlebem żyje człowiek. Sami to 
dobrze rozumiecie, że człowiek myślący stale o chlebie, 
nie mający wyższych aspiracji, nie będzie pełnym człowie-
kiem, a tylko człowieczkiem, jak to już poprzednio 
mówiliśmy — karłem.
Aby być w pełni człowiekiem, trzeba umieć tak 
umeblować swoje wnętrze, by mógł w nas rozwijać się 
wielki duch, nie zniewolony przez materię. Dziś oburzasz się 
(jeszcze!) na bandytyzm, chuliganów, złodziejstwo, rabunki. 
Właśnie cały tak zwany margines społeczny nie jest czymś 
innym, jak wybujałą pogonią za chlebem i za tym 
wszystkim, co my pod tym słowem rozumiemy. To właśnie 
jest w pełni realizacją hasła, że “religia chleba nie da". 
Dlatego cały margines społeczny jest z dala od religii, od 
katechezy, od kościoła, od życia religijnego.
Powiesz, że to ciebie nie dotyczy, że ty masz umiar i 
wiesz, na ile możesz sobie pozwolić, że ty tak nisko nie 
upadniesz, że się nie upodlisz. Mój drogi, moja droga! 
Tak się to tylko tobie wydaje. Podobnie mówili kiedyś i ci z 
marginesu, gdy byli na początku swojej drogi. Ty też 
powoli nasiąkniesz tym wszystkim, przed czym się jeszcze 
wzdrygasz i bronisz, a potem już nie będzie powrotu. 
Jedno jest pewne, dlatego jeszcze raz to powtarzam: z 
marginesu społecznego nikt nie uczęszcza na katechizację.
Miałem kiedyś jedną uczennicę na katechezie w klasie 
trzeciej licealnej, która zaczęła nagle zaniedbywać się w 
katechezie. Zacząłem ją widywać w bardzo podej-
rzanym towarzystwie i w bardzo podejrzanych sytuacjach. 
Chciałem porozmawiać z jej matką. Niestety, matka
21

nie chciała wcale tego słuchać. Była oburzona na mnie.
— Proszę księdza — mówiła — ksiądz mnie obraża, 
podejrzewając Niunie o takie rzeczy. Ja jej ufam cał-
kowicie. Ona nie zrobi żadnego złego kroku i nie przyniesie 
wstydu rodzinie. A że przestała chodzić na religię? Co to ma 
do rzeczy. To jej sprawa. I tak jest porządniejsza od tych co 
tak gorliwie chodzą. Zresztą ja też nie chodziłam i wcale to 
mi dziś nie przeszkadza.
Po kilku miesiącach spotkałem matkę na ulicy. Rozpłakała 
się na mój widok.
— Księże, niech ksiądz ratuje moją Niunie. Niech ksiądz z 
nią porozmawia, może to jej pomoże.
— Co się stało? — zapytałem.
— Proszę sobie wyobrazić, wpadła w złe towarzystwo. 
Zaczęła palić, pić, wreszcie zażywać narkotyki. Uciekła z 
domu i włóczy się z bandą narkomanów. Czasem wpada do 
domu podczas mojej nieobecności, by coś wynieść na 
sprzedaż. Ksiądz ma taki wpływ na młodzież. Niech 
ksiądz ją ratuje. Ją i mnie.
— Pamięta pani naszą poprzednią rozmowę? Wtedy były 
jeszcze szansę. Dziś już ich nie ma.
— Tak — powiedziała. — To moja wina. Spóźniłam się o 
tych kilka miesięcy.
— Myli się pani — odrzekłem. — Nie o tych kilka 
miesięcy. Pani się spóźniła o dwadzieścia kilka lat. O te 
lata, kiedy pani nie uczęszczała na katechizację i to 
przekazała dziedzicznie swojej córce. To się po latach 
odezwało. A potem nie dała jej pani szansy, by przez 
katechezę mogła wyprostować to, co zostało przez dzie-
dziczność skrzywione.
22

Nie wiem, jakie były dalsze losy tej dziewczyny i jej 
matki. Bardziej mnie w tej chwili interesują dalsze wasze 
losy. Czy nastawiacie się na konsumpcję, czy też zechcecie na 
katechezie poznawać drogi i możliwości lepszego, 
wartościowszego życia, chociaż religia ci chleba nie da. 
Ani chleba, ani tego co przez to słowo rozumiemy.
Już byłem przyjęty
Na pytanie “Dlaczego nie chodzisz na katechizację?" 
zdarza się również i taka odpowiedź: “Ja już byłem 
przyjęty do pierwszej Komunii świętej. Po co mam 
chodzić, już się i tak niczego nowego nie dowiem". 
Podobnie możnaby powiedzieć: — Umiesz czytać, pisać, 
liczyć do stu. Po co wiec chodzisz do szkoły? Po co 
zabiegasz o przyjęcie na wyższą uczelnie?
Jeśli w gronie swoich kolegów i koleżanek zaczniesz 
rozumować jak dziecko z podstawówki i w szkole średniej 
sięgać do argumentów z klasy pierwszej podstawowej, to 
koledzy szybko uznają cię za wariata, a nauczyciele każą 
twoim rodzicom, by cię umieścili w szkole dla dzieci 
specjalnej troski. Nie jest rzeczą normalną, gdy dziecko 
udaje dorosłego. Może to być czasem śmieszne, czasem 
denerwujące. Gdy jednak człowiek dorosły, lub doras-
tający zacznie rozumować i postępować jak dziecko — 
wówczas jest to zjawisko bardzo bolesne i smutne. 
Ciekawa rzecz, że stale pomnażasz zasób swojej wiedzy
23

humanistycznej, ustawicznie poszerzasz swoje horyzonty 
myślowe, a z zakresu religii chcesz pozostać na poziomie 
dziecka od pierwszej Komunii świętej. Zamiast poszerzyć 
— zacieśniasz coraz bardziej swój horyzont, bo nic nie 
pomnażasz swojej wiedzy religijnej, a równocześnie coraz 
bardziej zapominasz tego wszystkiego, czego się nauczyłeś 
przed przyjęciem pierwszej Komunii świętej. Wtedy 
umiałeś cały katechizm, cały pacierz. Gdy szedłeś do 
bierzmowania umiałeś już tylko nie całą połowę. A dziś? 
Katechizmu nie znasz wcale, a pacierz? Dobrze jeżeli bez 
błędu powiesz Ojcze nasz, Zdrowaś i Wierzę w Boga, 
chociaż nawet tej ostatniej modlitwy nie uda się odmówić 
bez błędu, lub zająknięcia.
Powiadasz, że masz na te sprawy swój punkt widzenia. 
Oczywiście. Tylko że nie jest to punkt widzenia, który 
mieści się w źrenicy twego oka i perspektywicznie twoje 
widzenie rozszerza się tak szeroko, na ile tylko stać, 
obejmując cały horyzont. Twój punkt widzenia jest 
punktem poza okiem, jest punktem na którym skupiasz 
swoje spojrzenie, a wąziutka perspektywka nie rozszerza się 
tylko maleje, wychodząc z dwojga oczu, a zamykając się 
ostatecznie na tym twoim punkcie.
Zauważ, że chodząc do szkoły, przynajmniej dwa razy w 
życiu zmieniasz całkowicie swój sposób myślenia. 
Pierwszy raz, gdy rozpoczynasz szkołę średnią. Już po 
kilku dniach pobytu w szkole średniej, po kilku lekcjach, 
robi się z ciebie inny człowiek, całkiem odmienny od tego z 
podstawówki. Cała szkoła średnia to kilkuletni proces 
twego dojrzewania tak fizycznego, jak i jeszcze bardziej 
myślowego. Drugim takim momentem jest rozpoczęcie
24

studiów. Znów zmienia się myślenie młodego człowieka. 
Jest zauważalna wielka różnica w patrzeniu na świat, w 
pojmowaniu świata i w myśleniu, między tymi, co 
ukończyli studia, a tymi, którzy ze studiami nie mieli nic 
wspólnego.
Podobny proces, podobny rozwój musi objąć w tobie całą 
sferę życia religijnego i religijnego myślenia. Wszystkie 
prawdy religijne, całą naukę Chrystusa musisz powtórnie 
przemyśleć, zarówno w szkole średniej, by zacząć myśleć i 
pojmować wszystko w kategoriach człowieka 
dorastającego, a potem jeszcze raz będąc na studiach, by 
zacząć myśleć w kategoriach człowieka dorosłego. Stąd 
obowiązek dla was, by kontynuować katechezę i w szkole 
średniej i w duszpasterstwie akademickim, lub w duszpas-
terstwie dla pracujących, jeśli nie pójdziesz na studia.
Można zaryzykować twierdzenie, że dla rozwoju 
człowieka ważniejszą rzeczą jest troska o wiedzę religijną, co 
się dokonuje na katechezie, niż chodzenie do szkoły. Braki 
w nauce możesz uzupełnić sam, sama, nie chodząc do 
szkoły. Wiedzę z zakresu wszelkich dziedzin możesz 
zdobyć korzystając z telewizji, video, czy radia. Nie 
poznasz jednak w ten sposób i nie zdobędziesz wiedzy 
religijnej, a bez niej nie poznasz i nie zdobędziesz kultury, 
czyli pełnego humanizmu. Przecież to religia stanowi 
trzon każdej kultury. Usuń z jakiejkolwiek kultury, czy to 
starożytnej, czy nowoczesnej elementy religijne, to co ci 
zostanie? Nic, albo prawie nic.
Przez katechezę i to poważnie traktowaną, możecie 
uzupełnić swoje braki. Powinniście nie poprzestawać na 
samej tylko katechezie, ale korzystać wiele z lektury
25

religijnej, by przyswoić sobie religijną wiedze, by ją w sobie 
przetrawić, przemyśleć w kategoriach ludzi dorosłych, by 
nie być duchowym inwalidą, upośledzonym umysłowo na 
duchu, “dzieckiem specjalnej troski" pod względem reli-
gijnym, jakich, niestety jest bardzo wiele wśród dzisiejszej 
młodzieży. Wybaczcie, że przytoczę wam wiersz, który 
pamiętam z dzieciństwa.
Bajka to, czy nie bajka, Mówcie sobie jak tam chcecie, Ja 
wam tylko jedno powiem: Krasnoludki są na świecie.
— Krasnoludki pod względem życia religijnego i wiedzy 
religijnej. I to im który bardziej karłowaty, tym bardziej 
złośliwy.
Kto mnie zmusi?
Wśród tych, którzy nie uczęszczają na katechezę, 
zaniedbują Mszę świętą niedzielną i życie sakramentalne są 
i tacy, którzy powiadają: — A kto mnie zmusi? Kto mi każe?
Są to przeważnie ci, którzy wyrwali się spod opieki 
rodziców, nad którymi rodzice nie mają żadnej władzy, 
żadnego wpływu. Zazwyczaj dzieje się tak, że rodzice 
wysyłają dziecko na katechizację, wypychają do kościoła, 
naganiają do pacierza sami zaś tego nie praktykują. Syn,
26

czy córka póki się boi, póty słucha. Ale gdy poczuje się na 
siłach, wówczas tupnie nogą i powie ojcu, czy matce: — 
A ty chodzisz? — I na tym kończy się autorytet 
rodziców, którzy oprócz tego że są rodzicami, nie mają 
żadnego innego argumentu, zwłaszcza argumentu dob-
rego przykładu. Dlatego powinieneś, powinnaś już dziś 
rozmiłować się w życiu religijnym, by kiedyś nie zabrakło ci 
argumentu wobec twoich dzieci.
Wróćmy jednak do tego powiedzenia: “Kto mi każe? Kto 
mnie zmusi?" Muszę ci powiedzieć, że rzeczywiście nikt ci 
nie każe, nikt cię nie zmusi i nawet nikt nie ma takiego 
prawa. Byłby to bardzo smutny objaw, gdybyś tylko 
dlatego chodził na katechezę, czy na Mszę świętą, że cię ktoś 
zmusza. Byłbyś tylko wyrobnikiem wobec najlepszego Ojca, 
o ile nie podłym niewolnikiem, a przecież przez 
sakrament chrztu stałeś się wolnym dzieckiem Bożym. 
Masz prawo do swego Ojca, a Ojciec Niebieski ma prawo 
do ciebie. Bóg, który jest absolutną mądrością i absolutną 
wolnością, brzydzi się każdą niewolą, każdym przymusem. 
Stworzył człowieka na swoje podobieństwo, obdarowując 
go rozumem i wolną wolą . Sam szanuje te przymioty w 
człowieku i nie chce, by ktokolwiek odbierał człowiekowi 
te dary, lub by człowiek sam ich się pozbawiał.
Jeśli mówimy, że Bóg brzydzi się grzechem, to właśnie 
dlatego, że grzech ogranicza w człowieku działania rozumu i 
wolnej woli, czyni z człowieka niewolnika. Dlatego Bóg nie 
zmusza człowieka do niczego, nawet do tego, by trwał przy 
Bogu, lub by się na siłę zbawił. A skoro Bóg ciebie nie 
zmusza, to i nikt inny zmusić nie może. Jeżeli
27

chodzisz na katechezę, to dlatego, że ci to nakazuje twój 
własny rozum i twoja własna wolna wola. Chodzisz, 
ponieważ zdajesz sobie sprawę z wartości katechezy i z 
korzyści duchowych, jakie przez to osiągasz. Chodzisz z 
własnego wyboru i to zarówno na katechezę, jak i na 
Mszę świętą, jak i do sakramentów świętych. Chodzisz 
również dlatego, że nikt nie może i nie ma prawa zabronić ci 
tego. ani w tym przeszkodzić, ani przez zakaz, ani przez 
drwiny, ani w żaden inny sposób. Z tego względu nie 
możesz traktować katechezy jako jednego z przedmiotów, 
bo to nie jest przedmiot. Nazywasz często katechezę nauką 
religii. I słusznie. A właśnie samo słowo “religia" 
wskazuje ci, czym ona jest. To słowo oznacza “związa-
nie". Katecheza, religia jest więc związaniem człowieka z 
Bogiem. A więc nie tylko nauką o Bogu, ale związaniem się 
z Nim. Ma to być ścisły związek z Bogiem, i twój udział we 
Mszy świętej niedzielnej i twoje życie sakramentalne, przez 
co pogłębiasz swój kontakt z Bogiem i naprawdę się z 
Bogiem jednoczysz. I to nie z przyzwyczajenia, nie z 
tradycji, nie dlatego, by sprawić przyjemność rodzicom, lub 
wychowawcom, ale świadomie i dobrowolnie, dlatego, że 
sam, sama tego chcesz.
Mało tego. Religia, to również twoja postawa katolicka i 
to wszędzie, gdzie się znajdujesz: w domu, w szkole, na 
ulicy, w pracy, na zabawie, po prostu wszędzie i zawsze.
Jeżeli uczęszczasz na katechezę, to już jest coś. Jeśli 
oprócz tego zachowujesz starannie obowiązek uczest-
niczenia we Mszy świętej niedzielnej, to już jest wiele. 
Jeżeli uczęszczasz regularnie do sakramentów świętych.
28

to już jest bardzo wiele, ale jeszcze nie wszystko. Musisz 
także swoją postawą świadczyć o tym. że opowiedziałeś 
się za Bogiem, za Chrystusem, że jesteś Jego uczniem, 
Jego świadkiem. Musisz wszędzie i zawsze dawać Mu 
świadectwo. Musisz nie dlatego, że ci ktoś każe. że cię ktoś 
zmusza, ale dlatego, że chcesz być wiernym, wierną 
powziętej przez siebie decyzji, dokonanemu przez siebie 
wyborowi. Widzisz wiec, że religia to nie minimalizm, nie 
rezygnacja z trudu i wysiłku, nie gonienie za łatwizną 
życiową. Religia stawia przed tobą wymagania poważne, 
na miarę twojego wieku. Ale też jedynie religia wy-
chowuje i przygotowuje pełnego człowieka, zdolnego w 
przyszłości założyć autentyczną rodzinę. Jedynie religia 
przygotowuje człowieka odpowiedzialnego za siebie, za 
swoją rodzinę, za swoich kolegów, swoje koleżanki, za 
swoje środowisko, za społeczeństwo, za kraj, za ojczyznę. 
Warto nad  tym  się zastanowić i warto świadomie, z 
własnej woli tę drogę życia wybrać i konsekwentnie nią 
postępować.

Szumieć, czy nie szumieć?
Kiedy szumieć, jeśli nie za młodu? Takie pytanie, a 
właściwie odpowiedź stawia młodzież, gdy ktoś ma 
zastrzeżenia do jej złego zachowania. Niektórzy mówią 
inaczej: “Gdyby kózka nie skakała, to by smutne życie 
miała, dlatego warto nawet nóżkę złamać, ale przedtem
29

zakosztować coś z tego życia". A wiec szumieć, czy nie 
szumieć?
Gdyby to twoje szumienie nie miało wpływu na twoje 
późniejsze życie, a jeszcze bardziej na życie twoich dzieci, to 
oczywiście miałbyś, czy miałabyś rację. Niestety tak nie jest. 
Poszumisz trochę, a na swoim życiu wyciśniesz ślad, a 
osłabione zdrowie przekażesz kiedyś swemu dziecku. Im 
więcej poszumisz, im intensywniej — tym intensywniej 
zaszkodzisz zdrowiu swego dziecka. Warto jest pomyśleć, co 
przekażesz swojej przyszłej rodzinie pod względem 
zdrowia fizycznego.
Największe zagrożenie dla zdrowia narodu wypływa dziś z 
palenia i picia. Oczywiście są gorsze zagrożenia, jak 
narkomania, prostytucja — ale na ten temat nie będę 
wam mówił, gdyż to jest bardzo jasne i zrozumiałe dla 
wszystkich, a po drugie, ludzie oddający się tym plagom 
społecznym zazwyczaj nie zdążą założyć rodziny, zaś 
palenie i picie stanowią zagrożenie szczególnie dla rodzin.
W roku 1961 pierwszy człowiek wyleciał w kosmos. Był 
nim Jurij Gagarin. Po powrocie na ziemię jeździł po 
różnych krajach i dzielił się swoimi wrażeniami. Był 
również w Polsce. W Zielonej Górze miał spotkanie z 
młodzieżą. W trakcie tego spotkania ktoś go zapytał:
— Towarzyszu, ilu widzicie wśród nas kandydatów na 
kosmonautów?
Gagarin odpowiedział:
— Wśród polskiej młodzieży nie widzę kandydatów na 
kosmonautów, bo polska młodzież za dużo pali i pije. Nie 
może myśleć o opanowaniu kosmosu, kto nie potrafi 
przedtem opanować siebie.
30

Być może, było w tym powiedzeniu dużo przechwałki i 
zarozumiałości młodego człowieka, któremu udało się 
czegoś w życiu dokonać, nie mniej jednak jest w tym dużo 
gorzkiej prawdy, bo faktycznie sukcesy życiowe zależą w 
głównej mierze od opanowania siebie, a młodzież 
polska rzeczywiście za dużo pali i pije. Dlaczego tak się 
dzieje? Najczęściej słyszy się w odpowiedzi: “Bo mnie to 
nie szkodzi". Jest to jednak stwierdzenie jak najbardziej 
mylne, bo palenie i picie szkodzi najbardziej twojemu 
zdrowiu, ale jeśli to do ciebie nie przemawia, nie przeko-
nuje ciebie, to pomyśl, że to szkodzi bardzo twojej 
kieszeni. Oblicz uczciwie z ołówkiem w ręku ile wydajesz w 
ciągu roku na papierosy i alkohol. Przekonasz się, że to 
wcale nie bagatelka. Jeśli stwierdzisz, że to nie jest suma 
zbyt wygórowana, to pamiętaj, że po pięciu latach 
współczynnik wzrośnie. Palenie wzrośnie przynajmniej 
dwukrotnie, zaś picie pięciokrotnie. Po dziesięciu latach 
przepalisz rocznie cztery razy więcej, niż dziś, zaś przepijesz 
dziesięć razy więcej. Czy rzeczywiście nie szkoda ci tego 
zmarnowanego dziś i w przyszłości grosza?
Ważniejszą rzeczą jest jednak to, że szkodzisz materialnie 
swojej przyszłej rodzinie, swoim przyszłym dzieciom, bo to 
co wydasz na papierosy, lub na alkohol, to będzie właśnie 
ten pieniądz, którego zabraknie na owoce dla dzieci. Tak 
często rodzice narzekają, że owoce, zwłaszcza 
importowane, są tak drogie, że nie mogą ich kupić 
dzieciom. Niech tylko wydadzą to co mają przepalić, lub 
przepić, a dzieci nie nadążą zjeść tych pomarańcz, 
winogron, czy innych owoców.
Twoje palenie i picie zaszkodzi twojej rodzinie także
31

fizycznie, bo w twojej rodzinie będą wieczne niepokoje, 
nerwowa atmosfera, awantury, bo przecież i nikotyna i 
alkohol działają w głównej mierze na system nerwowy. 
Trudno wyobrazić sobie, żeby rodzice palący, lub pijacy nie 
byli nerwowi. A jeśli rodzice są nerwowi, to nerwowe będą 
również i ich dzieci, chyba że byłyby tak niedorozwinięte, że 
ich organizm na nic już by nie reagował.
Powiecie, że miało być o szumieniu, a tu wykład o 
nikotynie i alkoholu. Wszelkie szumienie od tego się 
rozpoczyna. Najpierw papieros, potem alkohol, a potem już 
żadnej granicy nie ma. A wiec, szumieć, czy nie 
szumieć? Nie wysilaj się jeszcze na odpowiedź. Przeczytaj kilka 
następnych stron, może pomogą ci w podjęciu decyzji.
Sprawa twoja i nie twoja
Kiedy zaczynam mówić do młodych ludzi o paleniu, czy 
piciu, często pada stwierdzenie: “A księża też palą". 
Owszem są księża, którzy palą. Znałem osobiście nawet 
siostrę zakonną, która od czasu do czasu zapaliła papie-
rosa. Muszę wam jednak powiedzieć, że prędzej wolno 
palić księżom i siostrom zakonnym, niż wam, którzy 
zamierzacie założyć rodzinę. Ksiądz swego zdrowia nie 
przekaże nikomu. Jego zdrowie, to faktycznie jego sprawa, 
o ile nie ma to wpływu na jego zdrowie i życie, za które 
odpowie przed Stwórcą, czy je należycie wykorzystał, czy
32
zmarnował. Natomiast twoje zdrowie nie jest twoją 
sprawą, ale sprawą twojej rodziny, którą założysz, twoich dzieci, 
którym je przekażesz. Ze zgrozą patrzę na dziewczęta i młode 
matki palące. Dziewczęta nie zdają sobie sprawy, że 
konsekwencją palenia bywa często niepłodność, poronienia, 
dzieci rodzą się ze skłonnością do anemii, złej przemiany 
materii, białaczki. Bywają często słabe, chorowite, rachityczne.
Przeważnie wszystkie palące kobiety (mężczyźni również) 
gdy muszą jechać pociągiem, wybierają przedział dla 
niepalących, bo przedziały dla palących są przesiąknięte 
dymem, czyli mówiąc językiem ordynarnym — śmierdzą. 
Same jednak własnemu dziecku podczas jego podróży na 
ten świat, każą przez dziewięć miesięcy przebywać w 
“przedziale" dla palących, przesiąkniętym dymem i 
nikotyną. Trują je przez dziewięć miesięcy, a potem 
dotruwają je nadal przy pomocy również palącego męża. 
Niech się dziecko zahartuje. Niech się uodporni. A potem 
mówią dziecku: “Daj buzi mamusi", “Daj buzi tatusiowi" 
i nie rozumieją, dlaczego dziecko się odwraca. Dla 
dziecka zdrowsze byłoby, gdyby ucałowało popielniczkę.
Nie trzeba chyba wysilać się, by się przekonać, że 
palenie i picie zaszkodzi twojej rodzinie moralnie, bo 
twoje dziecko będzie musiało wstydzić się swoich rodzi-
ców. Papieros oddelikatnia, mówiąc grzecznie, człowieka. 
Czyni go mniej kulturalnym w obejściu, grubiańskim. 
Człowiek palący nie liczy się z tymi, którzy nie palą, 
którym to szkodzi, którzy czują wstręt do dymu papiero-
sowego. Przyjrzyjcie się albo sobie, albo innym palącym 
kolegom i koleżankom. Najpierw zaciągnie się młody
33

człowiek dymem, następnie splunie i zaklnie. Młodzież 
paląca częściej używa słów wulgarnych, bo to im dodaje 
podobno dorosłości.
Jeszcze bardziej wulgarnym staje się człowiek pijący. Nie 
ma takiego świństwa, takiej podłości, takiego zła, 
którego nie spełniłby człowiek pod działaniem alkoholu. 
Nie wchodzi w takim wypadku w rachubę, ani wy-
chowanie, ani wykształcenie, ani stanowisko społeczne. A 
oto zarejestrowany przeze mnie przykład.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nie było 
jeszcze sygnalizacji świetlnej. Ruchem na skrzyżowaniach 
kierowali milicjanci. Do pewnego urzędnika przyszli 
koledzy, którzy chcieli z nim wypić. Najbardziej tego 
pragnął on sam, ale że było to przy końcu miesiąca, więc 
nie miał za co kupić. Koledzy złożyli się i zaofiarowali mu 
dość pokaźną sumę, która mogłaby starczyć na wiele 
półlitrówek, pod warunkiem jednak, że on zgodzi się w 
samo południe przejść nago z domu do ulicy Targowej, 
przejść na drugą stronę i wrócić z powrotem do domu. 
Chęć kupienia wódki była tak silna, że ów człowiek się 
zgodził. Rozebrał się do naga, miał na sobie jedynie 
skarpetki i sandały, do rąk dali mu koledzy dwie druciane 
trzepaczki, by się nie mógł zasłonić nawet rękami i wy-
szedł na ulicę. Koledzy byli pewni, że nie dojdzie, że go 
milicjanci zwiną, ale milicjanci odwracali się do niego 
plecami, udawali, że nie widzą i facet przeszedł całą trasę. 
Wygrał zakład i pieniądze na wódkę, ale przegrała na opinii 
jego rodzina. To tylko jeden z najbardziej niewinnych 
przykładów, co robi z człowieka zamiłowanie do alko-
holu. Wiemy dobrze wszyscy, że są przykłady bardziej 
34
okrutne. Czy chcesz postawić swoją przyszłą rodzinę w 
podobnej sytuacji?
Długie, długie lata miałem do czynienia z młodzieżą, jako 
katecheta. Nigdy nie mówiłem nikomu “nie pal!" “nie 
pij", bo wiedziałem, że to i tak nie pomoże. Zawsze 
natomiast mówiłem im to, co wam w tej chwili: Chcesz - 
pal. Chcesz - pij. To twoja sprawa. Twoja i twoich dzieci, 
twojej rodziny. Ale jeśli kiedyś zamiast jechać ze swoim 
dzieckiem na spacer będziesz jeździła od lekarza do 
lekarza, od przychodni do przychodni, jeśli będziesz 
szukała na całym świecie rozmaitych uzdrowicieli i gdy to 
wszystko nie pomoże — nie mów wtedy “za co mnie Pan 
Bóg karze". Nie błagaj o cud! Powiedz wtedy: “Drogie 
dziecko. Ty musisz być chore, anemiczne, ty musisz 
chorować, ty musisz umrzeć, bo twojej matki nie stać było na 
to by nie palić, w swojej młodości." Gdy twój syn nie zda 
do następnej klasy, gdy dyrektor w szkole powie, żebyś 
go przeniósł do szkoły specjalnej dla opóźnionych w 
rozwoju, to nie rób awantury dyrektorowi, nie bij 
swego syna, tylko miej odwagę powiedzieć: “Drogie 
dziecko! Ty nie możesz mieć zdolności. Ty musisz mieć 
ograniczone działanie rozumu, bo twój ojciec musiał być za 
młodu największym kozakiem na swojej ulicy, czy w 
swojej wiosce". A wspólnie razem powiedzcie: “Mamy to 
czego chcieliśmy. O co staraliśmy się przez całą naszą 
młodość".

Orzeł, kukułka, czy wrona
Wśród wartości, które kiedyś przekażecie dziedzicznie 
swoim dzieciom jest również twój obecny stosunek do 
rodziców. Warto i nad tym się zastanowić.
Jak wygląda sytuacja w twoim domu? W waszych 
domach? W większości wypadków nieciekawie. Najczęściej 
podkreślacie swoje prawa. Używacie takich słów. jak “Mnie 
się to należy". “Muszę mieć" itp. Z tym “Muszę mieć" nie 
patrzycie wcale na to, czy rodziców stać na to, czy nie.  
Nic was nie obchodzi, że oni będą się zapracowywać, 
aby wam kupić to, czego się domagacie. Dochodzicie do 
tego w rozmaity sposób: to prośbą, to płaczem, to 
awanturą. Gdy to nie skutkuje, wówczas sięgacie po 
najcięższy argument: “Nie prosiłem się na świat. 
Skoroście mnie spłodzili, to teraz ponoście konsekwencje, 
dbajcie o mnie".
Zapominacie, że prawo idzie zawsze w parze z obo-
wiązkiem. Owszem masz prawo do wielu rzeczy, zwłaszcza 
do opieki ze strony rodziców, ale pod warunkiem, że 
spełniasz swoje obowiązki wobec rodziców, wobec rodziny 
w której żyjesz. Musisz zapamiętać, że MASZ W RO-
DZINIE OBOWIĄZKI.
1) Obowiązek budowania i utrwalania rodziny, wspólnoty 
rodzinnej, bo rodzina jest i powinna być wspólnotą. 
Dom rodzinny, to nie hotel, nie internat darmowy, nie 
tania stołówka. Ojciec to nie maszynka do robienia 
pieniędzy, matka to nie pracownica twego prywatnego 
punktu gastronomicznego, czy pralniczego. Rodzina to 

36
wspólnota, którą wszyscy tworzą i budują, a więc i ty. 
Inaczej nie jesteś członkiem rodziny, lecz przybłędą. Stąd 
wypływa dla ciebie drugi obowiązek.
2) Obowiązek troski o miłą i dobrą atmosferę w domu. A 
więc nie zabieganie o to, by się jakoś urządzić, by tobie było 
możliwie jak najlepiej, ale by wszystkim w domu było z 
tobą dobrze. A więc nie dąsy, nie kaprysy, grymasy, 
fanaberie, czy awantury, nie wykorzystywanie rozdźwię-
ków między ojcem i matką, nie wygrywanie własnych 
spraw. Musisz znaleźć miejsce w rodzinie, swoje miejsce, 
ale nie kosztem innych. Nie przez pozbawienie innych 
tego miejsca.
3) Obowiązek troski o dobre imię rodziny. Nie wolno ci 
poza dom wynosić tego, co dzieje się w rodzinie. Nie 
wolno ci źle mówić o rodzicach, ani ich lekceważyć.
4) Masz wreszcie obowiązek troski o wspólne dobro 
materialne swojej rodziny. Tę troskę wyrazisz przez swój 
współudział w utrzymaniu rodziny. Jeśli sam jeszcze nie 
pracujesz, nie zarabiasz, to staraj się przynajmniej żyć 
oszczędnie, nie marnować pracy swoich rodziców, nie 
czynić niepotrzebnych wydatków. Jeżeli już zarabiasz, to 
nie znaczy, że zarobione pieniądze są twoją wyłączną 
własnością i tylko do twojej dyspozycji, a rodzice mają 
ciebie nadal utrzymywać. Zarobione przez ciebie pieniądze 
są własnością całej rodziny i musisz dołożyć się do swego 
utrzymania.
5) Troska o wspólne dobro rodziny każe ci odciążyć 
rodziców od kłopotów i pomóc im w wychowaniu młod-
szego rodzeństwa.
Jeśli dobrze spełnisz wszystkie swoje obowiązki, to
37

będziesz mógł, czy mogła powiedzieć, że masz przygoto-
wanie do założenia rodziny i zadatek na to, by twoja 
przyszła rodzina była trwała i szczęśliwa, by była miłującą 
się wspólnotą, a nie zlepkiem egoistów. Lubimy po-
sługiwać się pewnymi analogiami, przypowieściami, po-
równaniami. Niech wam do waszego przygotowania się do 
założenia rodziny posłuży porównanie z życia ptaków. Orzeł 
długo przygotowuje sobie gniazdo, a potem broni go z 
całym poświeceniem. Gdy się wylęgną orlęta stary orzeł 
wynosi je kolejno w górę i uczy patrzeć w słońce, jak też 
ogarniać wzrokiem najdalsze horyzonty. Inaczej postępuje 
kukułka. Ta wcale nie przygotowuje gniazda i nie troszczy 
się o pisklęta. Po prostu podrzuca je innym ptakom do 
gniazda, niech się one zajmują jej dziećmi. Wrony mają 
gniazda byle jakie, a swoje pisklęta prowadzają od 
śmietnika do śmietnika, by tam znalazły pożywienie. Nie 
ma takich brudów, po których by ich nie prowadzały.
A jaką rodzinę ty stworzysz? Jaką przyszłość zgotujesz 
swoim dzieciom? Czy zechcesz jak orzeł przygotować 
starannie swoje gniazdo rodzinne? Czy zechcesz swoim 
dzieciom ukazać szerokie horyzonty? Czy nauczysz je 
patrzeć w słońce? Czy może jak kukułka nie stworzysz 
własnego gniazda, własnego prawdziwego domu rodzin-
nego, tylko będziesz podrzucać swoje dzieci innym na 
utrzymanie i wychowanie? Czy będziesz może ciągać je po 
wszystkich śmietnikach i brudach tego świata, jak wrona? 
Zadecyduje o tym obecny twój stosunek do rodziców, twoja 
praca nad sobą, nad swoim charakterem, twój wkład w 
budowanie rodziny, stworzonej ci przez twoich rodziców. 38

Jak długo mam słuchać?
Marzysz o szczęśliwej rodzinie. Wyobrażasz sobie, że twoje 
dziecko będzie cię kochało, szanowało, słuchało Żeby 
tak było w rzeczywistości, żeby twoje dziecko umiało 
cię kochać, szanować i słuchać — musisz mu te zdolności 
przekazać dziedzicznie, czyli, że dzisiaj musisz sam, sama, 
kochać, szanować i słuchać swoich rodziców.
— Jak to? — powiecie — Mam jak w dzieciństwie siadać 
ojcu czy matce na kolanach, głaskać, ściskać?
— Oczywiście, że nie. Nie na tym polega miłość. Czym 
jest miłość wyjaśnimy sobie w jednym z następnych 
rozdziałków. Obecnie wystarczy powiedzieć, że kochać 
rodziców, to znaczy tak wobec nich postępować, jak 
chcielibyście, by wasze dzieci postępowały wobec was. O 
ile miłość ogarnia całego człowieka, a wiec twoje myśli, 
pamięć, uczucia serca — o tyle szacunek obejmuje twoje 
słowa, twoje zwracanie się do rodziców, twoje postępo-
wanie wobec nich. Posłuszeństwo zaś obejmuje twój 
rozum i twoją wolę.
Najczęstsze pytania młodych ludzi mniej dotyczą 
miłości do rodziców, czy szacunku, bardziej zaś po-
słuszeństwa.
— Jak długo mam słuchać rodziców? Do 14 lat, czy do 
16, czy 18, czy jeszcze dłużej?
Wiek nie odgrywa tu żadnej roli. I tak, jeśli chodzi o 
miłość do rodziców, to musi ona trwać wiecznie. Nigdy nie 
może się skończyć. Masz obowiązek miłości do 
rodziców do końca ich życia, a nawet po ich śmierci, bo
39

gdy odejdą z tego świata będziesz dbać o ich groby, o ich 
wieczne szczęście. Uczynisz to przez swoją modlitwę za 
nich. przez Msze święte, które zamówisz przynajmniej w 
rocznicę ich śmierci, lub w dniu ich imienin o spokój 
duszy ojca i matki. Za ich życia okażesz im miłość przez 
troskę o nich, opiekę nad nimi, gdy się zestarzeją.
Szacunek do rodziców trwa do końca ich życia. Dopóki 
żyją — masz obowiązek grzecznie do nich się zwracać, 
grzecznie z nimi rozmawiać i dobrze o nich mówić 
wobec innych.
Najkrócej trwa posłuszeństwo, bo do twojej samo-
dzielności. Jeśli usamodzielnisz się w wieku lat szesnastu, to 
możesz nie słuchać rodziców. Jeśli zaś nie usamodzielnisz 
się — to choćbyś założył swoją własną rodzinę, musisz 
w wielu wypadkach słuchać rodziców.
Chciałbym, żebyście mnie dobrze zrozumieli, co to 
znaczy samodzielność. Samodzielność to nie twoja siła 
fizyczna, że staniesz się silniejszym od rodziców. Gdybyś 
był, czy była cielęciem, to zgoda. Z chwilą, kiedy cielę 
wyrośnie na byczka, lub jałówkę, staje się samodzielne. 
Ale nie człowiek. Samodzielnym jest ten, kto nie mieszka 
u rodziców, nie stołuje się u nich,
nie jest na ich utrzymaniu, lecz zarabia na siebie, nie 
korzysta z pomocy rodziców, a nawet swoich dzieci nie 
podrzuca im do bawienia, wychowania, żywienia.
Jeśli ktoś nie spełnia choćby tylko jednego z tych 
warunków — nie jest samodzielny, nawet jeśli założy 
swoją własną rodzinę. Oczywiście decyduje wtedy w spra-
wach swoich dzieci, ale nie może przerabiać mieszkania,
40

przemeblowywać, przeinaczać bez zgody swoich rodzi-
ców, bo to jest ich dom. czy mieszkanie. Nie może 
sprowadzać do domu takich gości, których rodzice sobie 
nie życzą mieć w swoim domu.
Tym bardziej nie wolno wam już dzisiaj zapraszać 
kolegów czy koleżanek bez wiedzy i zgody rodziców, nie 
wolno bez ich pozwolenia urządzać prywatek, czy potań-
cówek. Ma to być z ich strony prawdziwa zgoda, nie 
wymuszona awanturami, krzykiem, wyzwiskami. Nie 
możesz, choćbyś już pracował, powiedzieć matce: “Mamo, 
ty idź dzisiaj spać do ciotki, bo ja urządzam dyskotekę". 
Nie możesz też powiedzieć: ,,Ja dzisiaj na noc nie wrócę", 
bo nie jesteś samodzielny. A jeśli ci rodzice powiedzą, że 
tego kolegi, czy tej koleżanki nie chcą widzieć w domu, 
to nie wolno ci zapraszać.
Co więc masz robić? Staraj się jak najprędzej zostać 
samodzielnym człowiekiem. Staraj się o pracę, o własne 
mieszkanie, o własne utrzymanie. Aby to mogło jak 
najszybciej nastąpić, naucz się żyć oszczędnie i ograniczać w 
wydatkach, a każdy zaoszczędzony grosz ciułaj na 
swoją przyszłą samodzielność. Nie wydawaj pieniędzy na 
papierosy, alkohol, na prywatki, sprzęt grający, motor, 
czy inne rzeczy, aby jak najszybciej być niezależnym od 
rodziców. Wtedy będziesz mógł, mogła, mówić o samo-
dzielności.

Szkoła miłości
Podobno przysłowia są mądrością narodów. Z pewnością 
są one owocem wnikliwych obserwacji życia, 
przemyśleń, stwierdzenia pewnej regularności w świecie, 
pewnej żelaznej logiki faktów. Wiele z nich mówi nam o 
prawie dziedziczności. Na przykład: “Jakie drzewo taki 
klin. Jaki ojciec taki syn", “Jaka mać, taka nać", 
“Niedaleko pada jabłko od jabłoni". Mówiliśmy już o 
wielu aspektach dziedziczności. Wypada powiedzieć 
również o dziedziczności cech moralnych, a to w tym celu, by 
twoje dziecko nie miało kiedyś trudności z zachowaniem 
postawy moralnej w życiu. Z tego względu musisz już dziś 
ustosunkować się należycie do sfery życia seksualnego. 
Uporządkowanie tych spraw najbardziej wpłynie na twoje 
przyszłe życie rodzinne.
Często młodzi, lub bardzo młodzi ludzie odkrywszy 
tajemnicę poczęcia życia ludzkiego, zadają pytanie, dla-
czego w ten, a nie w inny sposób przychodzą na świat. 
Dlaczego w rodzinie? Dlaczego poprzez swoich rodzi-
ców? Czyż nie mógłby Bóg stwarzać każdego człowieka z 
osobna? Oczywiście, że mógłby. Tak jak stworzył 
pierwszych ludzi Adama i Ewę — tak samo mógłby 
każdego z nas stworzyć jako człowieka już ukształ-
towanego, w pełni sił, dojrzałego. Mógłby nas powoływać do 
bytu jako odrębne, niezależne istoty, tak jak stworzył 
Aniołów. Skoro jednak Stwórca w swojej odwiecznej 
mądrości wyznaczył człowiekowi taką drogę, taki po-
czątek istnienia, widocznie kryje się w tym jakaś bardzo

42
głęboka myśl. I rzeczywiście! Gdy się trochę zastanowimy, 
zobaczymy z całą jaskrawością, że tak jest w istocie. Bóg 
nie stworzył człowieka bez celu. Znamy to z katechizmu, że 
człowiek został stworzony przez Boga, aby Boga poznał, 
ukochał, Jemu wiernie służył, a potem cieszył się z Nim 
wiecznym szczęściem w niebie.
Najważniejszą sprawą jest miłość Boga, a śmiem 
twierdzić, że gdyby człowiek był stworzony przez Boga 
bezpośrednio, bez współudziału rodziców nie byłby zdolny 
do umiłowania Boga. Właśnie pierwsi rodzice Adam i 
Ewa dali tego najwymowniejszy przykład. Nie byli 
zdolni, by z miłości do Stwórcy zachować jedno, jedyne 
przykazanie, nie mając dodatkowo żadnych złych skłon-
ności. Po prostu tej miłości nie mieli. Nie nauczyli się, bo i 
od kogo?
Człowiek, który przychodzi na świat rodząc się ze 
swoich rodziców, odziedzicza po nich miłość, gdyż sam 
jest owocem miłości wzajemnej pomiędzy rodzicami. 
Jako małe dziecko jest bezradne i skazane na ustawiczną 
troskę rodziców, zwłaszcza matki. Ta troska jest owiana 
miłością, którą dziecko odczuwa, zaczyna się z nią zżywać i 
samo coraz bardziej kocha rodziców. Ze względu na nich 
kocha też swoje rodzeństwo, krewnych, aż wreszcie 
ukocha samo kogoś jednego w sposób szczególny i sam 
zakłada rodzinę, nowe ognisko miłości. Jako dziecko 
dowiaduje się od rodziców, że jest Ktoś, kto je kocha 
jeszcze bardziej, niż ojciec i matka. Że jest Bóg, najlepszy 
Ojciec, którego również trzeba kochać. I w ten sposób, 
poprzez miłość do rodziców, staje się człowiek zdolnym do 
umiłowania Boga.
43  
Wspomniałem poprzednio, że człowiek dziedziczy miłość 
po swoich rodzicach i że sam jest owocem ich 
wzajemnej miłości. Samo przekazywanie życia, wszystkie 
trudy związane z wydaniem dziecka na świat, zwłaszcza 
rodzenie, karmienie i cały okres wczesnego dzieciństwa 
sprawiają, że rodzice stają się niejako niewolnikami 
swego dziecka. I gdyby tylko to łączyło się z rodzicielst-
wem, mało kto byłby zdolny podjąć się obowiązku 
rodziców. Dlatego Stwórca dał człowiekowi siłę, która 
skłania dwoje ludzi, mężczyznę i kobietę ku sobie, popęd, 
który ich przynagla do poczęcia dziecka, który domaga 
się zaspokojenia przez całkowite ich zespolenie się, tak że 
według słów Pisma Świętego, stają się jednym ciałem i 
jedną duszą. Popęd, który daje rodzicom dużą satysfakcję z 
rodzicielstwa i pewną dozę osobistej przyjemności w 
momencie zjednoczenia. Służy on także do pogłębienia ich 
wzajemnej miłości i sprawia, że dziecko, które w tym 
momencie się poczyna, jest nie tylko owocem ich miłości, 
ale i dziedziczy tę miłość po nich. Dlatego patrząc na to 
trzeźwo, widzimy w tym nie coś złego, nieskromnego, ale 
wielką Bożą tajemnicę, którą człowiek stopniowo od-
krywa i przez to staje się współuczestnikiem wielkiego 
dzieła stworzenia. 

Zwycięzca czy niewolnik?
Popęd seksualny dany człowiekowi przez Stwórcę jest 
wartością dobrą, pożyteczną i konieczną. Jest on jednak 
siłą ślepą i nie może rządzić człowiekiem. Musi być 
kierowany rozumem i silną wolą. Człowieka z charak-
terem ubogaci, uszczęśliwi i będzie mu służył. Człowie-
kiem słabym zawładnie i uczyni swoim niewolnikem. Jest on 
żywiołem, a każdy żywioł musi być opanowany przez 
człowieka, inaczej go zniszczy. Wiemy dobrze, że nie 
można żyć bez powietrza, ale gdy to powietrze przekroczy 
wyznaczone sobie granice i stanie się huraganem, lub 
trąbą powietrzną, wówczas niesie śmierć i zniszczenie. 
Nie można również żyć bez wody, ale gdy ona przekroczy 
swe granice i stanie się powodzią, wiemy jak straszne 
pociąga za sobą skutki. Nie wyobrażamy sobie życia bez 
ognia, ale gdy ogień stanie się pożarem — wszystko 
zniszczy i strawi.
Podobnie jest i z popędem seksualnym. Należy stale 
utrzymywać go w wyznaczonych mu przez Stwórcę 
granicach, inaczej zrujnuje, zniszczy i strawi człowieka. 
Granicę stanowią Boże Przykazania. Oprócz granic — 
potrzebne jeszcze jest Boże upoważnienie, by móc 
skorzystać z tego popędu, a upoważnieniem tym jest dla 
katolika Sakrament Małżeństwa.
Dziwicie się? A przecież w życiu tak często spotykacie się z 
potrzebą upoważnienia do pewnych czynności. Ktoś może z 
odznaczeniem ukończyć akademię medyczną, ale na 
leczenie musi otrzymać specjalne upoważnienie. Ktoś
45

inny może celująco zdać wszystkie egzaminy na wydziale 
prawa, ale nie może podejmować się prowadzenia jakiej-
kolwiek sprawy sądowej, póki nie otrzyma do tego 
upoważnienia. Może ktoś ukończyć teologie, a nawet 
utrzymać świecenia kapłańskie — nie może jednak spo-
wiadać, jeżeli biskup nie udzieli mu upoważnienia zwanego 
jurysdykcją. Dlaczego? Dlatego, że we wszystkich tych 
wypadkach chodzi o bardzo ważną sprawę. Od diagnozy 
lekarza zależy życie ludzkie. Od werdyktu sędziego 
słuszność, lub niesłuszność kary, a zwłaszcza kary śmierci. 
Od decyzji spowiednika zależy prawość sumienia u 
penitenta, a przez to możliwość zbawienia lub za-
tracenia jego duszy.
Popęd seksualny został dany człowiekowi nie dla 
zabawy, ale do przekazywania życia, które raz zapocząt-
kowane, będzie trwało wiecznie, czy to w ciele, czy poza 
nim. Słuszną jest wiec rzeczą, że do tak ważnego aktu 
potrzebne jest specjalne Boże upoważnienie, jakim dla 
katolika jest Sakrament Małżeństwa. Stąd nie można bez 
Sakramentu Małżeństwa zaspokoić popędu seksualnego. 
To znaczy, że każde zaspokojenie popędu poza Sak-
ramentem Małżeństwa jest grzechem, bez względu na to, 
czy ktoś zaspokoi ten popęd sam, czy z kimś innym. 
Warto więc o tym pamiętać, zwłaszcza przy rachunku 
sumienia i przy korzystaniu z Sakramentu Pojednania. 
Wszelkie uchybienia pod tym względem należy jasno 
przedstawić spowiednikowi, gdyż zatajenie tego na spo-
wiedzi czyni spowiedź nieważną i świętokradzką.
Spotkałem się kiedyś z takim stwierdzeniem wśród 
młodzieży, że zaspokojenie tego popędu jest potrzebne
46
dla zdrowia organizmu. Moi Drodzy! Organizm został 
tak stworzony, że sam, bez pomocy reguluje nadmiar 
posiadanych składników i nie trzeba mu w tym dopo-
magać. Każda dziewczyna ma swój okres miesięczny, 
kiedy to organizm wydziela z krwią wszystko co mu jest 
zbędne, a każdy chłopiec, przeważnie też raz w miesiącu 
ma nocną polucję, podczas której organizm wydala to co 
ma w nadmiarze. I jedno i drugie jest uciążliwe i przykre, 
ale jest zjawiskiem naturalnym. Nie trzeba się tego 
wstydzić, ale też nie trzeba organizmowi w tym dopo-
magać. Kilkadziesiąt lat pracowałem z młodzieżą i nie 
spotkałem takiego wypadku, by ktoś żałował, że opanował 
w sobie popęd seksualny, że się mu nie poddał. Wiele 
natomiast widziałem tragedii, gdy ktoś stał się niewol-
nikiem nałogu. Widziałem ludzi-ruiny, widziałem wraki 
ludzkie, a nawet — przepraszam za te słowa — widziałem 
ludzi-szmaty. Czy wobec tego chcesz być wolnym dziec-
kiem Bożym, zwycięzcą nad sobą, czy niewolnikiem? 
Pomyśl, zanim będzie za późno.
Jedno imię miłości
Często słyszy się powiedzenie, że miłość nie jedno ma imię. 
Byłem kiedyś z kolegami na plaży w Gdyni. 
Oczywiście było to jeszcze w czasach, gdy w Bałtyku 
można było się kąpać. Po pewnym czasie usłyszeliśmy 
jakieś głośne śmiechy i jeszcze głośniejsze rozmowy. To
47

weszła na plażę nowa grupka amatorów kąpieli. Szedł 
marynarz w towarzystwie czterech dziewcząt. Można 
raczej powiedzieć, że szedł obwieszony dziewczętami. 
Zajęli miejsce kilka metrów przed nami. Kiedy się roze-
brali i zostali tylko w strojach kąpielowych, okazało się. że 
marynarz był od stóp do głowy cały wytatuowany. 
Wypisane miał na sobie przeróżne imiona: Iwona, Beata, 
Kate, Susan, Stenia, Carmen, Nelly, Kinga itd. Od czasu do 
czasu widniało również serce przeszyte strzałą, oraz napis 
“I love you", co bezsprzecznie miało świadczyć o 
miłości. Ktoś z nas powiedział: “Miłość niejedno ma 
imię". Zaczęliśmy się zastanawiać gdzie uwieczni on 
imiona nowych swoich znajomości. Można przypuszczać, że 
ów marynarz miał wiele przeżyć z poszczególnymi 
dziewczętami, ale nigdy w życiu nie przeżył miłości, ani 
też nikogo nią nie obdarzył.
Przez park przechodzi matka z dziesięcioletnim 
chłopcem. Na jednej ławce siedzi para młodych ludzi. 
Ona siedzi mu na kolanach. Są objęci, i jak się to 
mówi, skrzyżowali oddechy. Chłopiec zwraca się do 
matki:
— Mamo, czy ta pani się topiła? Bo ten pan ją ratuje 
metodą “usta w usta". Młodzi byli zapewne przeświad-
czeni, że ich łączy wielka miłość, ale to nie to. Nawet gdy 
dwojgu młodym ludziom serce mocno bije, nawet gdy 
rozsadza im klatkę piersiową, nawet gdyby biegali na 
spotkanie ze sobą dziesiątki razy dziennie, to jeszcze nie 
koniecznie musi to być miłość.
W jednym z czasopism wyczytałem dawno temu 
żartobliwą definicję miłości, że jest to swędzenie serca,
48

którego nie można podrapać. Musicie zrozumieć, że nie 
każde swędzenie serca jest zaraz miłością.
Stary, bo jeszcze z okresu międzywojennego dowcip 
mówił, że zebrali się na spotkaniu lingwiści z całego 
świata, by orzec, który język jest najdźwięczniejszy i który 
najlepiej swoim brzmieniem wyraża sens wypowiadanych 
słów. Wybrano jako tekst słowo “miłość", które każdy 
miał wypowiedzieć w swoim języku. Podczas gdy inni 
wypowiadali to słowo, Polak zastanawiał się, co ma 
zrobić, bo przecież słowo “miłość" z dwoma trudnymi dla 
ucha obcokrajowca dźwiękami, jak “ś" i “ć" nie zabrzmi 
imponująco. Gdy więc przyszła na niego kolej, wypowie-
dział, jak tylko umiał najczulej: “cielęcina". Otrzymał 
huczne oklaski. Uznano, że język polski jest najbardziej 
dźwięczny i najlepiej oddaje sens słowa “miłość". Czy 
przypadkiem w waszym życiu nie mylicie sensu słów i nie 
uważacie za wielką miłość to, co jest zwykła cielęciną?
Można sobie pożartować, ale biorąc sprawę poważnie, to 
musimy pamiętać, że nie ma dziesięciu miłości. Jest tylko 
jedna miłość. Pochodzi ona od Boga, bo Bóg jest 
Miłością. Różne mogą być tylko przedmioty miłości i 
różne sposoby jej okazywania, ale miłość tylko jedna. 
Łatwo ją rozpoznać, bo miłość nigdy nie oddala człowieka 
od Boga, tylko zbliża. Miłość nigdy nie uboży drugiego 
człowieka, ale go ubogaca. Nie obdziera człowieka z tego, co 
ma najcenniejszego, nie jest zaborcza, nie przeprowadza 
swojej woli, nie zmusza do uległości.
A więc, jeśli na skutek kontaktów między dwojgiem osób 
któraś z nich oddala się od Boga, urywa z Nim swoją 
łączność, zaczyna stronić od życia religijnego, zwłaszcza
49

sakramentalnego, od modlitwy — to znak, że to co ich 
łączyło, nie było miłością. Jeśli chłopiec żąda od dziew-
czyny, by mu się oddała przed ślubem, to też na pewno nie 
jest miłość, tylko zwyczajny egoizm, a to co on uważa za 
“dowód miłości" będzie z jej strony największym dowodem 
naiwności. Jeśli dwoje ludzi na swój widok wzajemny dostaje 
zawrotu głowy, a ich ręce zaczynają błąkać się tam gdzie nie 
potrzeba, a oni sami robią wrażenie, jakby chcieli się 
nawzajem połknąć — to też nie jest miłość. To po prostu 
zwykłe pożądanie. On pragnie jej, ona pragnie jego, a 
najczęściej to nawet wtedy gdy on pragnie jej to w 
rzeczywistości szuka siebie. Ma na względzie siebie i 
zaspokojenie swoich namiętności. Warto o tym pamiętać w 
relacjach dziewczyna — chłopiec, kobieta — mężczyzna. 
Zwłaszcza mężczyźni są skłonni do pomyłki wobec 
siebie i wobec kobiet, uważając za miłość zwykłe 
pożądanie. Bardzo dobitnie wyraża to nasz polski język. O 
dziewczynie mówi się, że kocha chłopca, lub że jest w 
chłopcu zakochana. O chłopcu zaś, że kocha się w 
dziewczynie. KOCHA SIĘ! To znaczy siebie, a nie ją. Ona 
jest mu potrzebna, o ile spełnia jego zachcianki, jest mu 
posłuszna i oddana. Jeśli tylko zechce zachować 
chociaż odrobinę swojej niezależności — natychmiast ją 
rzuci i weźmie inną. Dlatego ważną rzeczą będzie dla 
dziewcząt zachowanie wielkiej ostrożności w tym wzglę-
dzie, ale o tym to już w następnych rozdziałach.

Miłość na trzeźwo
Powiedzieliśmy już tak wiele o tych rozmaitych ludzkich 
uczuciach, czy przeżyciach, które nie są miłością, że 
wreszcie czas jest powiedzieć coś na temat samej miłości. 
Nie chcę się zagłębiać w dociekanie teoretyczne na temat, co 
to jest miłość. Wolę wam naświetlić pewne cechy, po 
których można poznać, czy to co nami zawładnęło jest 
miłością, czy nie jest, nawet bez uciekania się do psycho-
logów. Musicie nauczyć się rozpoznawać tę jedną jedyną 
miłość, odnoszącą się i do Boga, i do człowieka, obojętnie 
czy to będzie miłość dziecka do rodziców, czy między 
narzeczonymi, czy miłość bliźniego w ogólności. Jest pięć 
cech, po których ją poznajemy, czyli pięć rodzajów dobra, 
jakie powinna wyświadczać osoba miłująca wobec osoby 
kochanej, czyli wobec przedmiotu miłości. Jeśli zabraknie 
bodaj jednej z tych pięciu cech, możemy śmiało powie-
dzieć, że miłości nie ma.
1) Dobrze myśleć o przedmiocie swojej miłości.
Jeżeli ktoś ciebie kocha, to powinien mieć przed oczami 
twój obraz czysty i doskonały, nie twoją karykaturę. Ileż to 
razy między zakochanymi zdarzają się sceny zazdrości, lub 
podejrzenia. Jeśli chłopiec stale podejrzewa dziewczynę, że 
nie jest mu wierną, że spotyka się z innymi itd. to znaczy, że 
źle o niej myśli. Jest to już pierwszy sprawdzian, że kocha 
on namiętnie, ale nie ją, tylko siebie.
2) Dobrze mówić o przedmiocie swojej miłości.
Niejedna dziewczyna gdyby wiedziała, jak jej chłopiec 
wyraża się o niej, jak “czule" ją nazywa w gronie swoich
51

koleżków plunęłaby mu pod nogi i zrezygnowałaby z 
takiej znajomości. Dawne rycerstwo polskie (podkreślam: 
polskie, bo z innymi różnie bywało), słynęło ze swojej wielkiej 
grzeczności wobec niewiast. Każdy rycerz stawał w szranki 
w obronie damy swojego serca i jej dobrego imienia. 
Dzisiejsze rycerstwo jest czasami grzeczne wobec dziewcząt, 
ale tylko tak długo, jak długo one są w pobliżu. a poza oczy 
potrafią chłopcy w swoim gronie nie tylko nazywać je 
najwulgarniejszymi wyrazami, ale i zmyślać najbardziej 
niedorzeczne bezeceństwa, które im przypisują. Jeśli 
zachodzi taka sytuacja oznacza to, że nie ma między nim, 
a nią miłości.
3) Dobrze mówić, czyli zwracać się do przedmiotu 
miłości.
Miłość człowieka uszlachetnia. Nawet ten. kto z natury 
swojej jest bardzo nieokrzesany i grubiański, będzie się 
starał dobierać słowa wobec swojej dziewczyny. Jeśli jest 
inaczej, jeśli traktuje ją wulgarnie, nie liczy się ze słowami — 
nie ma tam miłości, najwyżej pożądanie. Tu można 
zastosować to powiedzenie, że co w sercu, to i na języku.
4) Dobrze czynić przedmiotowi swojej miłości.
Jeśli chłopiec stara się jedynie, by wykorzystać dziewczynę i 
jej łatwowierność, to najlepszy dowód, że kocha siebie, 
nie ją. Dlatego nie może jej stawiać w takiej sytuacji, 
która powodowałaby konflikty w jej sumieniu, odejście od 
Boga, od Jego przykazań.
5) Dobrze życzy przedmiotowi miłości.
A więc nie może chłopiec narażać swojej dziewczyny na 
plotki, podejrzenia, złą opinię. Nie narazi jej zdrowia ani 
fizycznego, ani moralnego.
52

Reasumując to wszystko cośmy powiedzieli, możemy 
stwierdzić, że miłość to po prostu odpowiedzialność. 
Odpowiedzialność za siebie, ale też za drugiego człowieka, 
za chłopca, za dziewczynę. Stąd ważną rzeczą jest. by się 
dobrze przygotować do przeżycia prawdziwej miłości, by jej 
nie rozmieniać na drobne, nie wymieniać na towar byle 
jaki. by, jak mówi Pismo święte, nie rzucać pereł przed 
wieprze. Należy ową prawdziwą miłość wymodlić, bo skoro 
ona jest z Boga i od Boga. to Bóg jej nie poskąpi tym, którzy 
potrafią o nią zadbać. A gdy ciebie ogarnie prawdziwa 
miłość - musisz ją mieć stale pod kontrolą, by nie 
skarłowaciała, nie zredukowała się do jakiejś mizernej 
namiastki, lecz by stale wzrastała i rozwijała się i by 
pomagała w rozwoju pełnej osobowości, pełnego 
człowieczeństwa.
Jeśli byś zauważyła, że ze strony twego chłopca nie wieje 
prawdziwą miłością, musisz jak najszybciej wycofać się 
z tej znajomości, nie czekać, aż będzie za późno.
W latach sześćdziesiątych znana była piosenka pod 
tytułem “Poszła sobie". W kilku zwrotkach powtarzał się 
lament chłopca, który się skarżył, że dziewczyna poszła 
sobie. W ostatniej zwrotce chłopiec dodaje: “Już dziesiąta w 
tym miesiącu poszła sobie". Słowa niby żartobliwe, ale 
wyrażają wielką życiową prawdę, jak bardzo płytkie, 
powierzchowne i krótkotrwałe jest to, co chłopiec ofiaruje 
dziewczynie, jako swoją miłość.
Ważną rzeczą jest, aby dwoje ludzi umiało zachować 
pewien dystans między sobą. Każda dziewczyna powinna 
pamiętać, ale i wymagać od chłopca, że jeżeli on ją
53

faktycznie kocha, to musi kochać ją całą, że jego “miłość" nie 
może ograniczać się do dwóch, trzech części anatomicznych 
jej ciała, by i tak poprzestać wreszcie na jednej. Z chwilą 
gdy naiwna dziewczyna udostępni mu to, do czego on 
tęskni przestanie się ona jako osoba liczyć u niego. Nie 
ważne będą jej oczy, twarz, sylwetka, charakter. Będzie 
się sycił przez jakiś czas, a potem, jeśli zna może 
przytoczoną piosenkę, zaśpiewa z żalem: “Już jedenasta w 
tym miesiącu poszła sobie".

Bal w przedsionku
Na poprzednich stronach często używałem zwrotu, że w 
tym czy innym przypadku nie było między młodymi 
miłości, a tylko pożądanie. Czym ono jest?
Otóż trzeba powiedzieć, że pożądanie jest jednym z 
etapów na drodze do miłości. Miłość nie może wybuchnąć 
nagle i od razu wydać owoce. Miłość nie może być 
zwrócona do przedmiotu, którego nie zna. Dlatego 
najpierw musi nastąpić niejako zarejestrowanie przed-
miotu miłości. Dzieje się to przez zwrócenie na kogoś 
uwagi, w czym dopomagają nam zmysły, a zwłaszcza 
wzrok. Widzimy wszystkich, którzy są w zasięgu naszych 
oczu, ale kogoś zauważamy w sposób szczególny i kodu-
jemy jego obraz w naszej myśli, tak że widzimy go nawet 
wtedy, gdy jest z nami nieobecny.
Później przychodzi zainteresowanie tym kimś, kogo
54

się zauważyło. Zainteresowanie prowadzi nas do głęb-
szego poznania.
Poznanie budzi upodobanie, które przechodzi kolejno do 
pożądania przedmiotu swojej miłości i chęci 
podporządkowania go sobie, zdobycia na własność. Ale na 
tym nie można poprzestać. Muszą nastąpić następne etapy 
na drodze do miłości, a wiec zdobywanie wzajemności 
osoby ukochanej, troska o to, by niczym nie zmrozić 
rodzącej się miłości, a wiec praca nad uszlachetnianiem 
własnego charakteru i charakteru osoby kochanej z 
równoczesnym budzeniem się odpowiedzialności za nią. Ta 
odpowiedzialność, mająca źródło w miłości, każe czasem 
sercu zamilknąć, zwłaszcza gdy osoba umiłowana nie 
odwzajemnia się podobnym uczuciem, lub gdy ma 
przeszkody do późniejszego zrealizowania miłości w mał-
żeństwie. Odpowiedzialność każe dopuścić do głosu 
zdrowy rozsądek, by na trzeźwo obie strony mogły 
rozważyć wszelkie argumenty za i przeciw odnośnie do 
planowanego wspólnego życia, założenia rodziny, wy-
chowania dzieci.
Po szczęśliwym przebrnięciu poprzez wszystkie te etapy 
miłości, rozpocznie się okres jej pogłębiania przez 
rozszerzenie swojej akceptacji na tych wszystkich i na to 
wszystko, co ma jakikolwiek związek z osobą umiłowaną, a 
wiec na jej rodziców, krewnych, jej zamiłowania, 
przyzwyczajenia.
Następnym okresem będzie wspólne przygotowanie się 
do Sakramentu Małżeństwa, by wreszcie po jego 
zawarciu móc rozpocząć wspólne pożycie, które będzie
55

z każdym rokiem umacniać, pogłębiać i potęgować ich 
wzajemna miłość.
Jeśli ktoś nie przejdzie spokojnie przez wszystkie kolejne 
etapy, jeśli poprzestanie na pożądaniu -- ten nigdy nie 
przeżyje prawdziwej miłości, a Sakrament Małżeństwa, 
jeśli do niego w ogóle dojdzie, będzie czekiem bez 
pokrycia. Będzie obwieszczeniem końca miłości. 
Wesele będzie zwykłą stypą pogrzebową po 
uśmierceniu miłości dwojga młodych ludzi, którzy tak 
wiele sobie obiecywali i tak wspaniale zapewniali się o 
swoich dozgonnych uczuciach.
Jeśli dziś obserwuje się zanik miłości małżeńskiej, jeśli tyle 
małżeństw przeżywa swój kryzys — to znak, że wiele z nich 
było zawartych nie z miłości, lecz z pożądania, które ma 
to do siebie, że bardzo szybko wygasa, a jeszcze szybciej 
zmienia przedmioty swego zainteresowania. Wiśnie szybciej 
czerwienieją na gałęzi ułamanej, ale nikt ich nie zbiera, bo 
nie nadają się do spożycia. Podobnie jest i z pożądaniem. 
Kto na nim poprzestanie, być może szybciej się rozwinie 
fizycznie, ale owoce z takiej “miłości" będą w późniejszym 
życiu bardzo cierpkie i nie dadzą zadowolenia.
Każdy i każda z was chętnie uczęszcza na dobre 
zabawy, tańce, a zwłaszcza na bale. Normalnie wygląda to 
tak: Dwoje ludzi udaje się do lokalu, gdzie ma odbyć się bal. 
Za pierwszymi drzwiami pokażą swoje zaproszenie, lub 
karty wstępu. Za drugimi zostawią swoje płaszcze w 
szatni, poprawią na sobie ubranie, uczesanie, makijaż i 
dopiero wchodzą na salę balową, gdzie muszą najpierw
56

odnaleźć swoje miejsce przy stoliku. Dopiero wtedy mogą 
pozwolić sobie na taniec.
A co byście powiedzieli o takiej parze, która nie 
chciałaby przekroczyć kolejno wszystkich drzwi i pro-
gów, nie mając zaproszenia, ale słysząc porywającą 
muzykę, zaraz za pierwszym progiem rozpoczęłaby swój 
taniec, albo przy szatni, nie zdejmując kożuchów. Na 
pewno każdy, kto by ich zobaczył, pukałby się w czoło, a 
organizatorzy balu kazaliby ich natychmiast usunąć.
Czy wobec tego nie należy pukać się w czoło na widok takich 
ludzi, którzy zamiast przekroczyć wszystkie progi na 
drodze do miłości, zaczynają swój życiowy taniec, swój bal, 
tuż za pierwszym progiem pożądania, powiedzmy sobie, 
na wycieraczce, przy szatni, lub przy toalecie?
Dlatego zastanów się i nie daj się wciągnąć w taką 
niedorzeczną sytuację. Przeżyj sam i daj przeżyć swej 
partnerce prawdziwy bal w kryształowej sali. Daj jej 
przeżyć i sam przeżyj prawdziwą miłość.

Boże upoważnienie
Wiemy już z poprzednich rozdziałów, że do przekazania 
życia nie wystarczą same chęci i dojrzałość fizyczna. 
Nawet miłość nie wystarczy. Potrzebne jest Boże upoważ-
nienie, a jest nim dla nas katolików Sakrament Małżeństwa, 
do którego należy się dobrze przygotować. Śmiem 
twierdzić, że przynajmniej 90% młodych ludzi, zawierają-
57

cych ten sakrament, nie wie co przyjmuje, nie wie, czym 
ten sakrament jest, do czego zobowiązuje, co daje. Wielu 
uważa, że Sakrament Małżeństwa to jest tradycja rodzinna, 
którą należy zachowywać. Pytałem kiedyś młodego 
narzeczonego przy zapowiedziach:
— Dlaczego chcesz zawrzeć ten sakrament?
— Bo mój dziadek zawierał, ojciec zawierał, to i ja muszę. To 
jest nasza tradycja rodowa.
— Twój dziadek — mówię mu — pracował na roli, twój 
ojciec pracował w fabryce, a ty będąc w wojsku nigdzie nie 
pracujesz, jesteś na utrzymaniu swoich rodziców. Gdzie 
jest wiec twoja tradycja rodowa?
Inni uważają Sakrament Małżeństwa za piękny obrzęd, 
piękną ceremonię. Jest okazja, by się inaczej ubrać, by się 
pokazać znajomym, po prostu, jest to moment od którego 
można próbować na weselu, czy wódka gorzka, czy 
słodka, czyli traktuje się ten sakrament, jako piękny 
dodatek do wesela. Niechby proboszcz powiedział mło-
dym, że nie są jeszcze duchowo dostatecznie przygotowani 
do zawarcia Sakramentu Małżeństwa, że trzeba datę 
zawarcia przesunąć — to byłaby awantura na cztery 
fajerki. Jeśli natomiast ciocia ze Stanów nie zdąży przysłać 
materiału na suknię ślubną, lub nie ma dostatecznej ilości 
alkoholu potrzebnego na wesele — wówczas ślub można 
przesunąć bez mrugnięcia okiem.
Mało kto uświadamia sobie, że Małżeństwo to jest 
SAKRAMENT czyli ściślejsze zjednoczenie z Bogiem. 
Sakrament — to znaczy że jest dla zawierających źródłem 
Bożej łaski, że udziela wraz z łaską Bożą siłę, Bożą pomoc, 
Bożą moc i Boże błogosławieństwo.
58

Czasem słyszy się takie powiedzenie: — Jak ksiądz nam 
robi trudności, żąda chodzenia na jakieś tam nauki 
przedmałżeńskie, to nie będziemy brali ślubu kościelnego. 
Weźmiemy cywilny i dobrze będzie.
Co za ignorancja, jeśli ktoś stawia na równi i Sakrament 
Małżeństwa i kontrakt cywilny. Czym się one różnią? 
Po pierwsze: kontrakt cywilny daje tylko prawo do 
nazwiska, dziedziczenia spadku i do starania się o 
alimenty, gdy się małżeństwo rozleci. Sakrament Mał-
żeństwa, jak to już powiedzieliśmy, daje Bożą moc, siłę i 
Boże błogosławieństwo. Po drugie: w małżeństwie 
cywilnym dwoje ludzi wiąże się ze sobą, zaś w sakramencie 
dwoje ludzi wiąże się z Bogiem. Po trzecie: w małżeństwie 
cywilnym dwoje ludzi obdarowuje się wzajemnie sobą, 
podczas gdy w sakramencie dwoje ludzi obdarowuje się 
wzajemnie Bogiem, a to obdarowanie się sięga na całą 
założoną przez nich rodzinę. Nie znaczy to, że rodzina 
zbudowana na fundamencie sakramentu nie przeżywa 
trudności i kryzysów, że życie w tej rodzinie upływa jak 
w bajce. Jednak w takiej sytuacji małżonkowie nie są skazani 
na własne tylko siły. Mają bogate wsparcie i pomoc 
duchową, dzięki której łatwiej mogą przezwyciężyć te 
trudności, niż małżonkowie związani kontraktem 
cywilnym, którzy takiej pomocy nie mają.
Sakrament Małżeństwa jest dla katolików Bożym 
upoważnieniem do korzystania z praw małżeńskich i 
przekazywania życia. By rodzina zbudowana na tym 
fundamencie mogła być w pełni szczęśliwa — musi w niej 
panować ponadto prawo miłości Boga i bliźniego. Bez 
tego rodzina ta nie będzie w pełni katolicka. Stąd zdarzają
59

się różne nieporozumienia i anomalie. Na ogół wszyscy 
uważają się za wierzących katolików i są przekonani, że 
ich rodziny są rodzinami katolickimi, gdy tymczasem tak 
nie jest. albo przynajmniej niezupełnie. Jeśli on i ona są 
katolikami, zachowują miłość między sobą. ale nie mają 
ślubu kościelnego — to jest przykład rodziny pogańskiej 
złożonej z katolików. Jeśli mają ślub kościelny, a obce jest im 
prawo miłości Boga i bliźniego wówczas mamy do 
czynienia z rodziną katolicką, złożoną z pogan, chociaż 
ochrzczonych. Jeśli nie mają ślubu kościelnego, ani 
wzajemnej miłości — mamy do czynienia z rodziną 
pogańską, złożoną z ochrzczonych pogan, uważających 
się za katolików. Jedynie ci, którzy łączą Sakrament 
Małżeństwa z praktyką miłości Boga i bliźniego, mają w 
pełni prawo zwać się katolikami.
Mając na uwadze swoje przygotowanie do założenia 
rodziny, weźcie pod uwagę również to wszystko, co 
powyżej wam przytoczyłem, a wówczas wzrosną wasze 
szansę na przeżycie prawdziwego szczęścia w prawdziwej 
rodzinie katolickiej.

Odpowiedzialność
Od najmłodszych lat przeżywamy paradoks odpowie-
dzialności. Z jednej strony dążymy do niej, pragniemy jej, z 
drugiej zaś strony uciekamy od niej. Wygląda to mniej 
więcej tak jak w piosence z lat sześćdziesiątych, która
60

mówi. że “Szedł Atanazy ku Annie, szedł oddalając się od 
Anny nieustannie", a to dlatego, że miał oczy na plecach. Im 
bardziej posuwamy się w latach, tym bardziej i częściej 
jesteśmy za coś odpowiedzialni, a równocześnie tym 
częściej staramy się zrzucić z siebie wszelką odpowiedzial-
ność, odsunąć się od niej. zepchnąć ją na innych. Tak 
często nasze postępowanie cechuje wszelki brak od-
powiedzialności.
Przypomnijmy sobie, z jaką dumą pełniliśmy w pierwszej 
klasie funkcję dyżurnego, z jaką powagą. Byliśmy potem 
w życiu odpowiedzialni za rozmaite wartości: za 
porządek, za bezpieczeństwo, za wykonanie planu, za 
różne imprezy, za zdrowie, za przepisy BHP, za kasę, za 
majątek społeczny, państwowy itd. Bywaliśmy odpowie-
dzialni przed rodzicami, przed nauczycielką, przed klasą, 
przed tą czy inną władzą, przed społeczeństwem, a nawet 
przed sądem.
Największą wartością na ziemi jest człowiek i to 
zarówno jego strona fizyczna, jak i duchowa. Tymczasem 
zauważa się w życiu wielki brak poczucia odpowiedzial-
ności właśnie za człowieka. Za drugiego człowieka. I to od 
początku istnienia. Przede wszystkim brak odpowiedzial-
ności w powołaniu go do życia, w wydaniu go na świat, a 
potem w jego wychowaniu. Ten brak odpowiedzialności w 
wychowaniu pochodzi ze strony rodziców, starszego 
rodzeństwa, kolegów i koleżanek, środowiska.
Człowiek stanowi tak wielką wartość na tej ziemi, że nie 
może być pozostawiony sam sobie. Wszyscy ludzie są 
odpowiedzialni za każdego innego człowieka. Nikt nie 
może powiedzieć, że go nic nie obchodzi drugi człowiek.
61

A więc i ja i ty i my wszyscy odpowiadamy za drugiego 
człowieka. Za jego duszę, za jego zbawienie wieczne, za 
jego wartości duchowe, za jego życie godne człowieka, za 
trwałość jego małżeństwa, za jego szczęście rodzinne itd.
Zastanów się. czy stosujesz tę odpowiedzialność. 
Często widzisz zło, ale się mu nie przeciwstawiasz. 
Czekasz na cudowną Bożą interwencję. Zapytasz może 
— A gdzie tolerancja? Tolerancja nie oznacza przymykania 
oczu na zło. Tolerancja obejmuje drugiego człowieka, a nie 
zło, które on czyni. Czy potrafisz zabrać głos w 
rodzinie, wśród rodzeństwa, koleżanek, kolegów?
Młody człowiek przebywa w więzieniu. Czy on się 
urodził złym. Na pewno nie. Tylko w pewnej chwili, gdy 
zaczął zło popełniać, nikt nie zwrócił uwagi. Nikt go nie 
upomniał, nikt nie przestrzegł, nie podał ręki, by go z tego 
zła wyciągnąć. Miał z pewnością przyjaciół, kolegów, 
koleżanki, ale ci jeszcze podbijali mu bębenek, by się 
jeszcze bardziej wygłupiał, bo to ich bawiło.
Czy ty nie bywasz w takich sytuacjach. Potem, gdy taki 
człowiek posunie się za daleko — wszyscy się od niego 
odsuną i będzie się im wydawało, że są porządnymi ludźmi, 
bo oni przecież tego nie popełnili. Nawet do głowy im 
nie przyjdzie że są winni tragedii w życiu swego kolegi, 
którego tak kiedyś oklaskiwali. Ktoś został pijakiem. 
Maltretuje żonę, bije dzieci. Tragedia w rodzinie. 
Wszyscy go potępiają. Zanim jednak to się stało — był on 
przypuszczalnie duszą wszystkich zabaw, bardzo miłym 
kolegą, wesołym gdy trochę podpił. Koledzy, koleżanki, 
prześcigali się, by mu trochę dolać, by był weselszy, 
radośniejszy i bardziej towarzyski. Potem nagle nie ma
62

winnych. Potem zostaje on sam ze swoim psychicznym 
garbem, z moralnym skrzywieniem.
Można takie przykłady mnożyć bez liku. Rozbite 
małżeństwa, pijaństwo, więzienie za gwałty, napady, 
rabunki itd. Ci ludzie na tym skończyli, ale rozpoczynali od 
innych rzeczy, które na pewno się nie podobały 
kolegom, a może tobie, ale wtedy chciałeś być tolerancyjny. 
Bałeś się by nie urazić jego osobistej wolności. A to nie jest 
prawda. To jest tylko twój parawanik. Ty po prostu bałeś 
się wyjść poza przeciętność. Bałeś się okazać KIMŚ. 
Wolałeś zostać szarą masą. To tak samo, jakbyś nie 
pomógł tonącemu, tłumacząc się, że to jego sprawa. Jak 
chce, niech się topi. Wolność osobista.
Tolerujesz wokół siebie ludzi nieodpowiedzialnych. 
Czasem oni cię bawią. Czasem sam jesteś nieodpowie-
dzialny i inni bawią się twoim kosztem, a ty się cieszysz 
popularnością w ich kręgu. Jednak gdy chodzi o praw-
dziwą przyjaźń, to wymagasz, by twój przyjaciel, twoja 
przyjaciółka, byli ludźmi odpowiedzialnymi. Wymagasz 
tego od nich. Również i ty staraj się być odpowiedzial-
nym, odpowiedzialną, za drugiego człowieka. Przekonasz 
się, jak wielu znajdziesz przyjaciół.

Złe towarzystwo
Każdy człowiek ma wrodzone sobie pragnienie dobra. U 
niektórych ludzi ono się rozwija i wydaje owoc,
63

u innych zaś zamiera bezowocnie. Aby pragnienie dobra w 
człowieku było płodne — musi człowiek najpierw 
zaakceptować je w sobie, a następnie stale je rozwijać, 
udoskonalać. By to stało się możliwe, musi człowiek 
przełamać w sobie barierę strachu. O tej barierze mówiliśmy 
już na innym miejscu, ale nie zaszkodzi, jeśli jeszcze coś 
dopowiemy.
Bez akceptacji dobra i jego rozwijania, a również bez 
przełamania bariery strachu, pragnienie dobra umiera. 
Człowiek staje się coraz bardziej niezdolnym do dobrego 
czynu. Gdybyśmy przyjęli teorię ewolucji, to musielibyśmy 
stwierdzić, że taki człowiek nie postępuje, lecz cofa się do 
punktu zerowego, że nie staje się coraz doskonalszym od 
małpy, ale po prostu staje się coraz bardziej złośliwą, 
wredną małpą, co gorzej, nie w klatce, a na wolności, a 
więc bardziej niebezpieczną. Staje się małpą, korzystającą 
z dorobku innych. Staje się pasożytem na organizmie 
społeczeństwa, a wreszcie ostatnim kretynem, zdolnym do 
wszelkiej podłości.
Jesteście młodymi ludźmi, o wyostrzonym, krytycznym 
spojrzeniu. Widzicie wady starszego pokolenia. 
Wytykacie je i to często nawet w sposób bardzo brutalny. 
Nie godzicie się na zło, jakie widzicie w pokoleniu ludzi 
starszych. Często ten wasz krytycyzm przeradza się w 
protest, bunt, kontestację Czy macie do tego prawo? Czy 
to jest zjawisko dobre, czy złe? Czy to jest wyrazem twojej 
bezkompromisowej postawy wobec zła? Czy to 
przemawia przez ciebie pragnienie dobra? Musisz to 
sprawdzić, bo może twój bunt ma całkiem inne podłoże? 
Może tak samo postępujesz i wstydzisz się tego, dlatego
64

wytykasz zło innym, by przykryć swoje, by je usprawied-
liwić, wytłumaczyć? Może to tylko chęć zepchnięcia winy 
na innych.
Jeżeli twój bunt pochodzi z pragnienia dobra, to w takim 
wypadku masz obowiązek czuwania, by to pragnienie nie 
uschło. Musisz dobro zaakceptować, a odrzucić kategorycznie zło. 
Musisz też przełamać barierę strachu, by stanąć po stronie dobra. 
Wówczas dopiero będziesz zdolnym do prawdziwego czynu, a ten 
czyn nie będzie polegał jedynie na krytyce wszystkiego i wszystkich, 
ale na tym, że oprzesz się złu w swoim środowisku, wśród kolegów, 
koleżanek i będziesz ich pociągał w kierunku dobra.
Wyczytałem kiedyś w gazecie o takich wydarzeniach: Trzech 
chłopców, z bardzo porządnych rodzin, w wieku 20, 19 i 17 lat 
napadło na staruszka, niosącego z poczty rentę. Odebrali mu 
pieniądze i tak go pobili, że zmarł. Powiecie — Cóż w tym 
nadzwyczajnego. Dziesiątki takich wypadków dzieje się niemal 
na każdym kroku.
Dziwne było to, że każdy z nich z osobna był bardzo dobrym 
chłopcem. Gdy dziennikarka rozmawiała z ich rodzicami, każda 
z matek mówiła to samo: “Bardzo dobry, pracowity, uczciwy, 
dobry syn i dobry brat. To złe towarzystwo wszystkiemu winne". 
Podobnie stwierdzali sąsiedzi każdego z nich: “Bardzo miły, grzeczny, 
usłużny. Wdał się w złe towarzystwo". Profesorowie w szkołach 
mówili podobnie o każdym: “Wzorowy uczeń. Bardzo dobrze się 
zapowiadał. Niepotrzebnie wdał się w złe towarzystwo". A 
przecież oni byli tylko trzej. Nie mieli innych kolegów. Zawsze 
byli razem. Każdy z nich
65

z osobna był wzorowym człowiekiem, ale razem wzięci, 
byli wzajemnie dla siebie złym towarzystwem.
Czytamy w biografii św. Jana Bosko, że jako mały 
chłopiec często przybiegał do domu z sińcami i guzami na 
głowie. Gdy mu matka zabraniała bawić się z chłopcami, 
którzy go pobili, on prosił: “Mamo, pozwól mi pójść do 
nich, bo gdy ja jestem z nimi, oni stają się lepszymi".
A w jakim towarzystwie ty się obracasz? Czy starasz, się 
sam, sama, być dobrym towarzystwem dla innych, czy 
złym? Czy gdy jesteś w towarzystwie kolegów, koleżanek, 
wpływasz na nich dodatnio, czy oni na ciebie ujemnie? 
Czy na skutek przebywania wśród nich oni stają się 
lepszymi? Odpowiedź na postawione pytania jest ważną 
sprawą dla ciebie, bo od niej zależy, czy będzie możliwy 
postęp w twojej pracy nad sobą, nad swoim charakterem, a 
taki cel chyba stawiasz przed sobą, bo przecież masz 
wrodzone w sobie pragnienie dobra. A charakter musisz 
wypracować taki, by był dobry nie tylko od wielkiego 
święta, ale i na codzień i nie tylko dla siebie, ale i dla 
swoich przyszłych dzieci.

Uczciwy protest
Modne są dzisiaj takie słowa, jak protest, kontestacja, bunt, 
zerwanie z tradycją, wyzwanie, walka pokoleń itp. Może 
to i ciebie dotyczy? Może też buntujesz się przeciw 
wszystkiemu i wszystkim?
66

Każdy protest może być albo negatywny, albo pozytywny. 
Jeśli widzisz zło i ono cię denerwuje, jeśli chcesz je 
wyrugować, jeśli w zamian za zło dajesz, lub przynajmniej 
proponujesz dobro — to taki protest jest dobry i błogo-
sławiony. Jeśli natomiast twój protest odnosi się do 
wszystkiego i do wszystkich i nie potrafisz nic zaproponować 
na miejsce rugowanych przez siebie wartości, to twój 
protest, twój bunt, jest nieuzasadniony i szkodliwy społe-
cznie, a ty sam stajesz się jedynie wielkim krzykaczem, a 
nie prawdziwym kontestatorem.
Zwiedzając najsławniejsze muzea i galerie, łatwo się 
przekonamy, że jednym z częstszych tematów dawnego 
malarstwa, była postać świętego Hieronima, przebywają-
cego w grocie, lub na pustyni, nie rzadko trzymającego w 
ręku trupią czaszkę. Był on niejako uosobieniem przez 
długie wieki trwającej ascezy, polegającej na ucieczce 
przed światem, który kusił i odciągał od Boga.
Zamiarem świętego Hieronima było przybliżyć Boga 
ludziom. By to zrealizować — musiał on najpierw sam 
Boga poznać, następnie przemyśleć i przeżyć, a wreszcie 
przekazać innym. By dobrze poznać Ewangelię, wyuczył 
się doskonale kilku starożytnych języków, w których były 
pisane oryginały ksiąg Pisma Świętego, następnie udał się 
do Ziemi Świętej, gdzie za życia ziemskiego przebywał 
Syn Boży i tam studiował Pismo Święte, konfrontując 
wszystko z terenem, chodząc niejako śladami patriar-
chów, proroków, wreszcie Chrystusa i Apostołów. Aby 
wszystkie prawdy objawione należycie przemyśleć i prze-
żyć, przebywał w miejscach pustynnych, mieszkał w grocie 
skalnej, z dala od zgiełku światowego. Tam mógł
67

spokojnie i bez przeszkód przetłumaczyć na język łaciński 
wszystkie księgi Pisma Świętego, by je potem przekazać, 
jako najbardziej wierne i znane tłumaczenie Objawienia 
Bożego, zwane Wulgatą i służące przez długie wieki, 
prawie aż do Soboru Watykańskiego II. Niezależnie od 
tego, stał się on równocześnie jakby wzorcem ascezy, 
znanym z wielu płócien sławnych malarzy.
Ale oto w XIX wieku pojawił się inny święty, zwany 
rewolucjonistą ascezy, święty Jan Bosko, który przeciw-
stawił się dotychczasowym tradycyjnym wzorcom życia 
wewnętrznego. Zamiast śmierci — ukazał życie. Zamiast 
trupiej czaszki — otoczył się rojem młodzieży. Zamiast 
zamknąć się w grocie — wyszedł na ulice i place, otworzył 
się na cały świat. Kazał wszystkim weselić się i radować. 
Jaki miał zamiar? Okazuje się, że taki sam, jak i święty 
Hieronim: przybliżyć Boga ludziom, ale przez przy-
bliżanie ludzi do Boga. Również on musiał Boga poznać. 
Czynił to przez uporczywe zdobywanie nauki i wiedzy, 
oraz wielu praktycznych umiejętności, a uczył się nie 
tylko z Biblii pisanej, ale także z Biblii życia, którą sam 
często pisał swoim życiem, dedykując ją młodzieży. Tę 
Biblię młodych musiał on sam przemyśleć i przeżyć. Uczył 
się, jak korzystać z takich darów Bożych, jak odwaga, 
siła, zdolności naukowe i praktyczne, radość w każdej 
sytuacji życiowej. Wreszcie przekazał te wartości innym, 
swojej młodzieży. Potrafił pociągnąć za sobą do Boga 
tysiące i tysiące młodych ludzi. Potrafił ze zwykłych 
uliczników, mówiąc językiem dzisiejszym — chuliganów, 
robić świętych, o czym świadczy cała plejada idących w 
jego ślady świętych, błogosławionych, kandydatów na
68

ołtarze. Widzimy w tym gronie świętą Marię Dominikę 
Mazarello, która idąc za jego przykładem, czyniła dla 
dziewcząt to wszystko, co on czynił dla chłopców. 
Widzimy świętego Dominika Sawio, piętnastoletniego 
chłopca, który jako dewizę swego życia przyjął hasło 
“Raczej umrzeć, niż zgrzeszyć". Widzimy błogosławionego 
Michała Rua, pierwszego następcę świętego Jana 
Bosko, którego Święty przygarnął z ulicy. Widzimy 
błogosławionych męczenników biskupa Versiglia i księdza 
Caravario, oddających swe życie w obronie ludzkiej 
godności. Widzimy błogosławioną Laurę Wikunię, trzy-
nastoletnią dziewczynę z gór Andyjskich. Widzimy cały 
tłum ponad sto osób innych kandydatów na ołtarze, 
pociągniętych przykładem Księdza Bosko. O swoich 
pierwszych wychowankach sam święty Jan Bosko mówił, że 
wielu z nich dorównuje świętością i czystością świętemu 
Alojzemu, a którzy przypuszczalnie skończyliby w 
więzieniu, gdyby Ksiądz Bosko nie zabrał ich z ulicy.
To był jego twórczy protest, jego sprzeciw przeciw 
dotychczasowym kategoriom myślenia. Protest uczciwy. 
Sam się uchronił przed pustką i uchronił przed nią tysiące 
młodych ludzi.
A ty? Też wyrażasz swój protest, swoje niezadowolenie, 
swój sprzeciw, swoją pogardę dla tradycji. Rzucasz 
wyzwanie całemu światu. A co proponujesz w zamian? Co 
dajesz? Jakie wartości? Czy swoje tchórzostwo i brak 
odwagi cywilnej? Czy swój brak sprecyzowanych celów? A 
może swoją opieszałość, niechciejstwo, lenistwo i... 
pustkę? Wyjałowiony i wyprany ze wszystkiego chcesz 
budować nową przyszłość na gruzach tradycji. Może nie
69

chcesz, ale de facto kształtujesz. Co zatem przekażesz 
potomnym? Pomyśl, czy nie stać cię na twórczy protest. 
Zagraj uczciwie i na całego.

Na bezludnej wyspie
Czytałem kiedyś w dzieciństwie książkę, która bardzo mi 
się podobała i utkwiła w pamięci. Pozwólcie, że
— przytoczę wam jej treść.
Pewien człowiek wędrował po świecie i zaszedł przypadkiem do 
pewnego miasta, gdzie wybierano króla. Mieszkańcy tego 
miasta zaproponowali jemu, by został ich królem.
— Nie wiem, czy potrafię — tłumaczył się przybysz.
— Spróbuj. To tylko na rok.
— Jak to na rok?
— Po prostu na rok. Po roku wybierzemy nowego. Przez 
rok jednak możesz rządzić jak chcesz, robić co chcesz i 
mieć wszystko, cokolwiek zapragniesz. Każdy twój 
rozkaz będzie spełniony.
Wędrowiec się zgodził. Zaraz więc ubrano go w królewskie 
szaty, oprowadzono po zamku, pokazano wszystkie skarby, 
jakie tam się znajdowały, a które były do jego dyspozycji. 
Urządzono wspaniałą uroczystość koronacyjną.
Nazajutrz król przebrał się w swoje zwykłe ubranie i 
wyszedł do miasta. Zaczął wypytywać ludzi, co się dzieje z 
każdorazowym królem, po roku jego panowania. Nikt
70

jednak nie chciał dać mu odpowiedzi. Każdy kładł palec na 
ustach i mówił:
—- Człowieku, nie pytaj o to, jeśli chcesz żyć. To jest 
największa tajemnica państwowa, o której nie wolno 
nikomu ani wiedzieć, ani tym bardziej mówić.
Zaszedł na brzeg morza, gdzie stary rybak naprawiał sieci. 
Ten również nie chciał mówić, ale skuszony złotym talarem, 
powiedział:
Wędrowcze, siądź ze mną do łódki, a dowiesz się 
prawdy, bo też tylko ja jeden tę prawdę znam. Dlatego w 
całym mieście nie ma innej łodzi, niż moja, ani innego 
rybaka, prócz mnie.
Popłynęli w stronę niedalekiej wyspy. Chodząc po niej, 
znajdowali co krok jakiś szkielet ludzki.
— To są poprzedni królowie — powiedział rybak. Wywozi się 
ich na wyspę bezludną i tu umierają z głodu. Widzisz przed sobą 
chmarę ptactwa? Pastwią się nad ostatnim królem.
Przerażony tym widokiem król, postanowił uchronić się 
przed takim losem. Wysyłał codziennie rybaka na wyspę z 
rozmaitymi materiałami, potrzebnymi do zbudowania 
małego domku, z narzędziami do pracy i uprawy roli, z 
nasionami i z zapasami żywności. Na tych przygotowaniach 
zeszedł mu cały rok. Nie miał czasu ani na zabawy, ani 
na uczty. Ucztę urządził dopiero wtedy, gdy rok panowania 
dobiegał końca. Wznosząc toast, powiedział:
— Rok się skończył i skończyło się moje panowanie. 
Możecie mnie teraz wysłać na bezludną wyspę. Wszyscy 
obecni odpowiedzieli mu jednak:
— Nie królu. Twoje panowanie dopiero się zaczyna i nie na 
bezludnej wyspie, ale w naszym mieście. Przez długie
71

lata czekaliśmy na dobrego króla. Każdy jednak myślał 
tylko o sobie, a nie o dobru poddanych. Nawet o sobie 
każdy z nich nie myślał jak należy. Nikt się nie zainteresował 
tym, co będzie po roku panowania. Każdy patrzył tylko 
jak się zabawić, jak pohulać. Ty zamiast marnować czas na 
uczty i hulanki, troszczyłeś się o to, jak zabezpieczyć 
sobie przyszłość. Skoro zadbałeś o siebie — potrafisz 
zadbać i o całe królestwo. Będziesz więc naszym królem 
do końca swego życia, a po twojej śmierci znów będziemy 
wybierać króla na rok.

Moje drogie, moi drodzy. Jesteście młodzi. Do was należy 
przyszłość. Często wam się wydaje, że do was należy cały 
świat, że wy nim rządzicie. Chcecie jak najwięcej używać, albo i 
nadużywać. Wszystko musi być na wasze żądanie. Macie 
jednak dwie możliwości. Możecie nie myśleć o przyszłości, 
tylko o dniu dzisiejszym. Możecie czerpać z życia ile się da. 
Możecie bawić się i hulać, palić i pić, a nawet, przepraszam za 
wyrażenie — łajdaczyć się. Każdy z was może być po prostu 
królem, w swoim pojęciu oczywiście. Ale co potem? Musicie 
pamiętać, że czeka was bezludna wyspa. Po roku młodzień-
czego szumienia przyjdzie pustka, głód utraconych wartości, 
szkielety z waszych dzisiejszych pięknych snów i marzeń, a 
być może i cuchnący rozkład moralny, wasz i waszej 
rodziny. Życie na bezludnej wyspie, kiedy to nikt się do was 
nie zbliży, nikt nie pomoże. Życie, będące powolnym obumie-
raniem i schodzeniem do grobu.
Druga możliwość to ta, by w okresie młodości, w okresie 
królowania, nie lecieć na użycie, ale na zabezpieczenie sobie 
przyszłości. Powoli, systematycznie zabezpieczać sobie byt, 
przygotować się do późniejszej pracy. Przygotować się do
72

życia w rodzinie i do godnego życia tej rodziny. Wówczas 
będziecie mieli szansę rozpocząć swoje prawdziwe królowanie 
nie na rok, nie na okres krótkiej młodości, tym krótszy, im 
bardziej będziecie używać — ale na całe życie, bo nic tak nie 
owocuje, nic tak nie procentuje, nic nie przyniesie ci tyle 
zysku, radości i zadowolenia, jak mądrze przeżyty okres 
twojej twórczej młodości. Zadysponuj wiec całym skarbem, 
udostępnionym ci przez naturę w okresie twego królowania, 
twojej młodości: swoimi siłami, swoimi wartościami ducho-
wymi, swoim zdrowiem i zadecyduj: czy rok królowania i 
bezludna wyspa, czy też rok wykorzystania wszystkich 
szans i możliwości, a potem królowanie przez całe życie? 
Jesteś królem!

Most
Posłuchajcie, co się wydarzyło w latach trzydziestych w 
pewnym wojewódzkim mieście. Jeśli w wojewódzkim — 
to znaczy, że była tam potrójna władza: burmistrz, 
starosta i wojewoda.
Przez miasto przepływała rzeka, były więc i mosty. Jeden 
most był bardzo stary i groził zawaleniem. By go ocalić 
od zagłady, wbito z obu stron słupy przed mostem, by w ten 
sposób uniemożliwić wjazd aut i furmanek. Po jakimś 
czasie wydano zakaz przepędzania przez most bydła. 
Wkrótce jednak dziury w moście były tak wielkie, że była 
obawa, czy jakieś dziecko nie wpadnie do rzeki,
73

lub ktoś starszy nie złamie sobie nogi. Nie można było 
zakazać chodzenia po moście, gdyż tędy wiodła droga 
dzieci do szkoły, a innych po zakupy do miasta. Zebrali 
się więc mieszkańcy pobliskich ulic i wysłali delegację do 
burmistrza, by coś temu zaradzić.
Burmistrz przyjechał dorożką wraz z dwoma urzędnikami 
magistratu. Chodzili po moście, oglądali, kiwali głowami 
i zadecydowali, że sprawę prześlą do starosty.
Minęło kilka miesięcy i przyjechał starosta w towarzystwie 
swoich referentów, na oględziny mostu. Znów chodzili 
po moście, naradzali się, debatowali i postanowili przekazać 
sprawę do wojewody, aby ten przypadkiem nie poczuł się 
urażony, że starostwo samo, bez jego zgody podejmuje tak 
ważną decyzję.
Znów minęło kilka miesięcy. Wreszcie przyjechał 
wojewoda. Bardzo ostrożnie chodził po moście, opukiwał 
laseczką każdą deskę, na której miał stanąć. — To 
skandal — mówił do towarzyszących mu urzędników — 
Jak można było tak długo zwlekać z naprawą! Ktoś musi 
za to pójść do Berezy! (Bereza — był to obóz pracy). Już 
my to załatwimy. Podejmiemy decyzję w najbliższych 
dniach!
Skierował się do swego samochodu. Wszyscy byli 
przekonani, że wojewoda skieruje sprawę mostu do 
prezydenta. Przypadek jednak zrządził inaczej. Oto scho-
dząc już prawie z mostu, wojewoda zauważył wędkarzy, 
łowiących ryby pod mostem. Ponieważ sam był zapalo-
nym wędkarzem, zatrzymał się, by popatrzeć czy ryba 
bierze. Oparł się o barierę, ale bariera nie wytrzymała i 
wojewoda wpadł do rzeki. Nic mu się nie stało, bo go
74

natychmiast wyciągnięto, ale wszyscy się cieszyli z tego 
faktu. Byli pewni, że teraz naprawdę wojewoda podejmie 
decyzję.
I rzeczywiście podjął. Za dwa, trzy dni kazał przybić na 
moście tabliczki z ostrzeżeniem: “Nie opierać się! 
Bariera spróchniała!"
I być może do dzisiaj stałyby kikuty tego rozpadającego się 
mostu, gdyby nie wybuchła wojna w 1939 roku. 
Pierwszy bomby spadły na most, który po wojnie został 
całkiem na nowo postawiony.
Moi drodzy! Może nas śmieszyć, lub denerwować taka 
decyzja wojewody, ale zastanówcie się, czy wasze 
decyzje nie są przypadkiem identyczne. Każdy i każda z 
was jest mostem, a w przyszłości będzie nim jeszcze 
bardziej. Most musi udźwignąć dwa ciężary: swój własny, 
oraz tych, którzy przez niego przechodzą, lub na nim się 
opierają. Już dzisiaj musicie udźwignąć swój własny 
ciężar, oraz ciężar tych, którzy się na was opierają. Może to 
jest twoje własne rodzeństwo, młodszy brat, młodsza 
siostra, dla których jesteś wzorem do naśladowania. 
Może jakiś kolega, koleżanka, którzy w tobie widzą wzór 
swego życia. Nie możesz ich zawieść.
Najważniejsze jest jednak to, że kiedyś zostaniesz 
ojcem, czy matką. Staniesz się mostem dla swoich dzieci. 
Mostem, który będzie miał za zadanie przeprowadzić 
twoje dzieci do Boga. Mostem, na którym twoje dziecko 
będzie musiało znaleźć oparcie. A jakie będzie to oparcie, 
jeśli ty już dzisiaj często nie możesz udźwignąć własnego 
ciężaru. Jeśli ty może już dzisiaj jesteś próchnem, lub za 
wszelką cenę starasz się nim zostać? Czy twoje dziecko
75

przypnie na tobie napis: “Uwaga, Próchno! Nie opierać 
się! Nie można się oprzeć na moim ojcu, na mojej matce!". 
Czy narazisz swoje dziecko, by przełamało wszelkie 
bariery i wpadło do życiowej przepaści? Czy twoje 
dziecko będzie głosiło wszem, wobec i każdemu z osobna: 
“Nie mogę liczyć na mego ojca, na moją matkę!", “Mój 
ojciec, moja matka nie ma barier. Grozi zawaleniem!", 
“Nie opierać się! Bariera spróchniała!"
Pomyśl, czy nie wymagasz generalnego remontu. 
Generalnej naprawy swego wnętrza. Nie spychaj tego na 
innych. Sam, sama musisz podjąć decyzję. Życzę ci, aby 
nie była to głupia decyzja wojewody, ale decyzja natych-
miastowej naprawy i odbudowy swego wnętrza.

A jeśli?
zapyta ktoś może: — A jeśli ja nie założę rodziny? Jeśli nie 
będę przekazywał życia? Jeśli zostanę księdzem, czy 
siostrą zakonną?
To tym bardziej będzie ci potrzebna formacja we-
wnętrzna, opanowanie siebie i zdecydowanie dobry cha-
rakter, w wiec nic nie stracisz ze swoich poświęceń, 
wyrzeczeń i wysiłków.
A skoro już zaczęliśmy mówić na ten temat, to 
powinniśmy sobie powiedzieć możliwie całą prawdę. Tyle w 
swoim życiu korzystałeś z usług kapłana, lub siostry 
zakonnej. Zaczęło się od tego, że któryś kapłan cię
76

ochrzcił, a przez to stałeś się dzieckiem Bożym. Ktoś inny, 
ksiądz, czy siostra, przygotowali cię do sakramentu 
Spowiedzi i Komunii świętej. Tylu kapłanów udzielało ci w 
ciągu twego życia rozgrzeszenia i Komunii świętej, tylu 
odprawiało ci Mszę świętą, by ci uprosić Boże błogo-
sławieństwo i potrzebne łaski w życiu. Inni kapłani, lub 
siostry, przybliżali ci Boga przez katechezę. A może ktoś z 
twoich bliskich był chory w szpitalu i pielęgnowała go 
siostra zakonna? Może któryś z kapłanów przygotowywał 
kogoś z twojej rodziny na spotkanie z Bogiem i 
odprowadzał na miejsce wiecznego spoczynku?
A przecież ci kapłani, te siostry, to nie były istoty z 
zaświatów. To byli ludzie, którzy zamiast założyć swoją 
rodzinę i zająć się wyłącznie swoimi sprawami, woleli 
poszerzyć swoje serce i swoją miłość, by objąć nią 
wszystkich. Nie tylko żonę, czy męża, nie tylko swoje 
dzieci, ale wszystkich, których Bóg postawi na ich drodze. I 
ty korzystałeś, czy korzystałaś z ich pomocy, z ich 
posługi, rzec można z ich miłości.
A czy nie odczuwasz przypadkiem chęci, by tak samo 
postąpić? Może również twoje serce podpowiada ci, by je 
poszerzyć. Może również odczuwasz potrzebę, by nie 
ograniczyć swej miłości do jednej osoby męża, czy żony, do 
kilku osób swojej rodziny? Może zechcesz ogarnąć swą 
miłością wszystkich, których Bóg postawi na twej drodze, 
jako kapłan, zakonnik, lub siostra zakonna, misjonarz, 
lub misjonarka? Gdybyś poszedł za takim podszeptem 
swego serca — okazałbyś wielką wspaniałomyślność, 
wielkoduszność wobec Boga i ludzi.
Jeśli taka myśl zrodzi się w twojej głowie, takie
77

pragnienie w twoim sercu nie staraj się tego zagłuszyć, bo to 
jest właśnie głos Bożego powołania i nikt nie będzie 
szczęśliwy, jeśli się temu sprzeciwi.
Co to jest powołanie? Dokładnie nikt ci tego nie potrafi 
określić, nawet sami powołani. Jest to cel. który nam się 
ukazuje i do którego zaczynamy dążyć, rezygnując z 
innych celów, które dotychczas nam się ukazywały, jako 
jedynie słuszne i wielkie. Jest to droga, z której absolutnie 
nie chcemy zejść, ani zboczyć. Jest to życiowa pasja, która 
każe nam zapomnieć o wszystkim, by tylko jej się oddać 
całkowicie. Jest to życie, które nas uskrzydla, dodaje energii 
i chęci do działania i wytrwania. Jest to jakaś siła 
wewnętrzna, jakaś moc, która nas niejako zmusza do 
takiego, a nie innego działania. Jest to sens życia. Jest to 
po prostu wszystko. Dlatego możnaby rzec, że jeśli ktoś 
utraci powołanie — to traci wszystko. Dosłownie 
wszystko.

Biorąc pod uwagę relację Bóg — człowiek, możemy 
nazwać powołanie wyborem. Bóg wybiera człowieka, by 
mu zlecić do spełnienia specjalne zadanie. Równocześnie 
jednak człowiek wybiera Boga. Raz wybrawszy — musi 
Go wybierać stale na nowo, inaczej swoje powołanie 
utraci. Ostatecznym zewnętrznym wyrazem powołania 
człowieka przez Boga jest decyzja kompetentnej władzy 
kościelnej, np. rektora seminarium, przełożonego zakon-
nego, względnie przełożonej.
Powołanie musi być konkretne, wyraziste, nie jakieś tam 
mgliste, dlatego często bywa, że ktoś poszukuje swojej 
drogi powołania tak długo, aż ją znajdzie. W Kościele 
Chrystusowym istnieje bogaty wachlarz rozmaitych
78

form powołania. Każda forma jest inna, choćby dlatego, że 
inną rolę ma do spełnienia ten kto wstępuje do 
seminarium, inną zaś ten. kto chce służyć Bogu i ludziom w 
życiu zakonnym. W dodatku każde zgromadzenie ma inny 
charyzmat, odziedziczony po założycielu.
Aby dokonać właściwego wyboru, trzeba dobrze 
zapoznać się z drogą, którą się wybiera. Trzeba również 
swój wybór powołania należycie przemodlić, bo jeśli jest to 
sprawa Boża, to nie można jej załatwić bez Boga.
Warto jest wobec tego zastanowić się nad swoją 
przyszłą drogą życiową. Warto też spokojnie i rzeczowo 
omówić te sprawy ze spowiednikiem, który poznawszy 
tajniki naszej duszy będzie mógł nam udzielić odpowiednich 
rad i wskazówek.
A więc: Pomyśl, przemyśl, przemódl, zadecyduj.

Możliwości
Biorąc pod uwagę powołanie do służby Bogu i bliźniemu, 
możliwości są różne. Można osiągnąć kapłaństwo, można 
poświęcić się życiu konsekrowanemu składając śluby 
zakonne, można wreszcie zostać misjonarzem lub 
misjonarką.
Z natury rzeczy mniej możliwości mają dziewczęta, 
ponieważ odpada im droga kapłaństwa. Tak jest z usta-
nowienia samego Chrystusa, który nawet swojej Matce 
nie dał możliwości sprawowania Najświętszej Ofiary.
79

Musiała po Wniebowstąpieniu Pana Jezusa przyjmować z 
rąk Apostołów Ciało Pańskie.
A wiec, dziewczęta mogą poświęcić się życiu zakonnemu, 
mogą realizować powołanie misyjne. Do wyboru mają 
zakony, zgromadzenia i instytuty. Zakony mają 
surowszą regułę, zwłaszcza kontemplacyjne, to znaczy te, 
które nie utrzymują kontaktów ze światem zewnętrznym, a 
przynajmniej bardzo mało. Za to oddają się wiele 
modlitwie.
Przeciętnemu człowiekowi wydaje się czasem nonsensem 
istnienie zakonów kontemplacyjnych. Gdy jednak 
weźmiemy pod uwagę tę wielką prawdę, że to opatrzność 
Boża rządzi światem a nie ślepy los — wówczas pojmiemy 
nie tylko potrzebę, ale i konieczność istnienia takich 
wspólnot, które ustawicznie modlą się do Boga za cały 
świat, łącznie z tymi którzy nie chcą, lub nie mają czasu na 
modlitwę. Zakony kontemplcyjne chronią niejako świat 
przed Bożym gniewem. W przyszłym życiu dowiemy się 
dopiero, jak wiele każdy i każda z nas zawdzięcza 
modlitwom zakonów kontemplacyjnych.
Gdyby którąś z was pociągało życie w zakonie 
czynnym, musi zapoznać się z duchem tego zakonu i 
z jego misją w Kościele, bo w zakonie czynnym, nie 
wystarcza tylko chęć modlitwy i pobożność. Trzeba 
ukochać pracę, zgodną z charyzmatem założycieli.
Są też zgromadzenia i instytuty bezhabitowe, jeśli 
którąś z dziewcząt przerażałby habit. Zgromadzenia 
sióstr bezhabitowych dają możliwość pracy ewangeliza-
cyjnej w środowiskach niedostępnych dla osób w habicie.
Jeśli chodzi o chłopców, to mają większe możliwości
80

wyboru pracy misyjnej, gdyż w grę wchodzi kapłaństwo. 
Mogą pojechać na misje jako kapłani diecezjalni, za 
zgodą swego biskupa ordynariusza. Druga możliwość
- to zostać misjonarzem w jakimś zgromadzeniu zakonnym, 
bądź to jako kapłan, bądź jako brat zakonny. Taki 
misjonarz różni się tym od księdza diecezjalnego na 
misjach, że nie pracuje sam, lecz razem z innymi swoimi 
współbraćmi i oprócz ewangelizacji — pełni jeszcze 
posłannictwo wypływające z charyzmatu swego zgroma-
dzenia. Kandydat na misjonarza może więc zgłosić się do 
jakiegokolwiek zgromadzenia, prowadzącego misje za-
graniczne.
Jako salezjanin, muszę zaprezentować i zareklamować 
swoje zgromadzenie, a więc zachęcam do pracy na 
misjach salezjańskich, gdzie ewangelizację łączy się z pracą 
nad młodzieżą.
W zgromadzeniu salezjańskim można pojechać na misje 
jako kapłan, po ukończeniu studiów filozoficznych, 
teologicznych, praktyki i po otrzymaniu święceń. Można 
też pojechać jako kleryk w ramach praktyki pedagogicznej 
po ukończeniu samej tylko filozofii, by potem kończyć studia 
teologiczne w krajach misyjnych i tam pozostać do pracy 
po świeceniach kapłańskich. Korzyści z tego są takie, 
że, po pierwsze, łatwiej jest w młodym wieku nauczyć 
się języka urzędowego i języków lokalnych, a po drugie, 
mody kleryk jest dla tubylców świadectwem, że można 
żyć w celibacie, co jest sprawą bardzo ważną dla budzenia 
powołań kapłańskich i zakonnych w krajach misyjnych.
Wielką rolę mają do spełnienia na misjach nasi bracia
81

zakonni, zwani koadiutorami. Ci nie muszą tracić czasu 
na studiowanie filozofii i teologii, a mając jakiś fach w 
ręku, stają się na misjach nauczycielami zawodu, 
instruktorami. Zakładają szkoły i szkółki, lub centra 
zawodowe, niosąc ludziom Ewangelię, a równocześnie i 
możliwości rozwoju społecznego.
Podobną rolę pełnią Siostry Salezjanki, które w większości 
wypadków pracują na misjach wspólnie z salezjanami.
Polscy Salezjanie pracują w trzydziestu krajach świata, 
przeważnie na misjach międzynarodowych. Natomiast 
w Zambii i w Ugandzie prowadzą misje czysto polskie. 
W tych dwóch krajach pracują tylko Polacy.
Inny rodzaj pracy misyjnej to opieka nad polskimi 
emigrantami. Pracę taką prowadzą Salezjanie w Ameryce 
Południowej oraz w kilku krajach Europy.
Jak widzicie pole pracy jest bez kresów. Możliwości 
ogromne. Żniwo wielkie, ale żniwiarzy mało. Może 
zamiast prosić Pana, by posłał robotników na swoje 
żniwo — zgłosicie się sami i powiecie: Oto jestem! Poślij 
mnie! Jako temat do refleksji pozostawiam wam słowa 
pieśni śpiewanej chętnie przez polskiego Papieża, a także 
przez młodzież.
“Pan kiedyś stanął nad brzegiem, Szukał ludzi gotowych 
pójść za Nim, by łowić serca słów Bożych prawdą. O Panie, 
to Ty na mnie spojrzałeś. Twoje usta wyrzekły me imię. 
Swoją barkę pozostawiam na brzegu, Razem z Tobą nowy 
zacznę dziś łów.
82

Spis rzeczy
Spotkanie z wrakiem .................    3
Bumerang   .......................    5
Diablik .........................    8
Gigant czy karzeł ...................  11
Bogatsi, szczęśliwsi, radośniejsi ............  14
Czy warto się trudzić .................  17
Bo religia chleba nie da ................ 20
Już byłem przyjęty .................. 23
Kto mnie zmusi? ................... 26
Szumieć, czy nie szumieć ............... 29
Sprawa twoja i nie twoja ............... 32
Orzeł, kukułka czy wrona? .............. 36
Jak długo mam słuchać? ............... 39
Szkoła miłości ..................... 42
Zwycięzca, czy niewolnik? .............. 45
Jedno imię miłości ................... 47
Miłość na trzeźwo ................... 51
Bal w przedsionku .................. 54
Boże upoważnienie .................. 57
Odpowiedzialność ................... 60
Złe towarzystwo .................... 63
Uczciwy protest .................... 66
Na bezludnej wyspie ................. 70
Most   .......................... 73
A jeśli? ......................... 76
Możliwości ....................... 79


1