Antoni Gołubiew 
BOLESŁAW  Chrobry 
3
Złe dni

Już ranne górą jutrznie,
dzień się na ziemi pocznie,
światła uderzą włócznie,
przepadnie wszystko mroczne.

Niech strach się nocny skrywa, 
wina w niepamięć spływa 
i wszystko, czym w ciemności 
grzeszyła noc straszliwa.

By świt, którego z ziemi 
czekamy - pochyleni – 
ze światłem wzeszedł rannym, 
z śpiewaniem nieustannym.

ANONIM Z IX WIEKU 
Przekład Jadwigi Gamskiej-Łempickiej 


Część pierwsza 
ZAMYSŁ KSIĘDZA 

1

Po wszystkich drogach księstwa pędzili gońcy. Spod kopyt końskich pryskało błoto. Pod-
grodzie krakowskie widziało, jak zjeżdżali z góry zbitą ławą, ale już na dole podzielili się - 
jedni pędzili wzdłuż Wisły na północ, inni na drogę sądecką, inni na sandomierską, inni na 
kielecką, inni na poznańską. Gapili się ludzie z otwartymi gębami: wieluż to ich - tych goń-
ców! Kmiecie wychodzący na tętent widzieli jeźdźca pochylonego nad końskim karkiem, 
podskakującego i opadającego, nawet głowy jeździec nie odwróci - jakby go gnali. Do bram 
grodów dobijali się ludzie z okrzykiem: „Od księdza, chyżo otwierajcie, psie krwie! do gro-
dodzierżcy”. Po przesiekach, po wyboistych drogach, po groblach, na przełaj i na wprost gnali 
ludzie na koniach - byle prędzej, byle dolecieć, choćby koń miał paść potem z utrudzenia. 
Woda pluskała na brodach, dudniły dyle na mostach; na urwistych brzegach stawał konny, 
ręką machał, wołał przez szerokość koryta: „Ehej! migiem goń łódź na tę stronę” - w głosie 
niecierpliwość i pośpiech. Na stacjach jeno owsa dla konia dać, boki słomą wytrzeć, a człeka 
obudzić ledwo świt - ledwo pierwszy świt zaświeci na niebie! „Złe na was, kaj to pędzicie?” - 
„Pilna wieść od księdza - do Gniezdna... do Jomsborga... do Wrocławia... do Płocka...” - 
„Lelum, tyli świat... kiedyż to zajedziecie?” - śmiech w rozczochranych wąsach, wciąż ten 
niecierpliwy pośpiech w głosie, w ruchach, w spojrzeniu. - „Zamyślił co nowego ksiądz?” - 
Półprzytomne ze zmęczenia oczy: - „Wojnę zamyślił, jeszcze takiej wojny nie było” - i ledwo 
świt na konia i w skok... i w skok... - zadumane oczy odprowadzają malejącą plamę jeźdźca, 
zadumane usta mamią. - „A no... wojna, jakiej jeszcze nie było, lelum” - splunięcie od uroku 
i dwa rozstawione palce zaklinają wszystkie strony świata - północ i południe, wschód 
i zachód. A wszędy lecą gońcy, tętni księstwo pod kopytami koni, „wojnę zamyślił ksiądz 
z Niemcem, jeszcze takiej wojny nie było”...

Woły stękały, wlokły grube pnie cisowe wyboistą leśną drogą. Rozwory były rozciągnię-
te, dyle związane skręconym łykiem trzeszczały na przechyłach. Kmiecie podpierali kłonice, 
poganiali woły.
Grotniki były osadą niewolną, włodarzył nią Chrząszcz. Najwięcej siedziało tu Weletów, 
ci najtęźsi byli do wyrobu łuków, kręcenia strun i majstrowania tułów. Luby na strzały robiły 
Prusy, a brzechwy strugały Pieczeniegi. Było trzech kowalów Niemców, ci groty kuli.
Do Grotnik przyjechał Budziwoj, wołał Chrząszcza. Razem oglądali klecie ze strzałami 
powiązanymi w wiązki; łuki ze zwolnionymi cięciwami, wysokie na człeka, z palonego cisu, 
łuby z łyka i skóry. Budziwoj śpieszył, ledwo co zjadł i wypił, przed odjazdem rzekł do 
Chrząszcza:
- Bacz, stary, ksiądz kazał podesłać ci ludzi, przywiodą ci dwudziestu a trzech. Nie żałuj 
ich, nynie strzały w ruch pójdą. Wiele ci trzeba wozów, by te, co masz, odstawić?
- Dwie dziesiątki - zaburczał Chrząszcz.
- Powiem w grodzie, wraz wyślesz powodem do Ślężan, do Wrocławia, Głogowa a Iłwy. 
A łuki poślesz na Poznań, ksiądz ma tam szczytników, tam trzeba łuki dać. Do każdego łuku 
daj tul, a łub z czterema dziesiątkami szypów.
- Mało?
- Bolko tak bajał: źle było dotąd, kiej woj był obciążony by wół. A i tak niewiele weźmie. 
Pójdzie łucznik w las, wypuści strzały, i w nogi.
Chrząszcz się zaśmiał.
- Ady... tak zawżdy bywało.
- Przeto baje Bolko: za łucznikami pójdą wozy pełne strzał. A zaprzężone one wozy będą 
nie w woły...
- Nie w woły? - huczał śmiechem Chrząszcz.
- Nie... - Budziwoj stuknął pięścią w kolano - nie w woły. W konie będą one wozy za-
przężone, iżby szybciej szły. A u każdego wozu, pójdą dwa otroki: one doniosą strzały łucz-
nikom.
- Hu hu hu!...
Budziwoj znów trzasnął pięścią w kolano, był podniecony.
- Tak tedy łucznikom nie trza się oglądać na szypy, jeno szyć a szyć. Taką to chytrość 
wymyślił Bolko. I rzekł mi Bolko: „Niechże robią strzały a robią i z całego księstwa ślą do 
grodów śląskich. Tamok gotowe wozy będą, te podciągną strzały łucznikom”. Tedy nie leńcie 
się, jeno róbcie strzały a róbcie, pomnijcie. Rzekł mi ksiądz: „Zapowiedz włodarzom moim, 
nie minie ich nagroda. Tak jakby w bitce pierwsi szli, a wrogów nabili mnogo, a w jeństwo 
nabrali”. Pomnijcie.
- Hu hu hu! - huczał Chrząszcz.

Do Emnildy przyleciał Mieszka, konno, ojciec kazał mu się pożegnać z madą. Wszedł by 
woj, w zbroi, wysoki, na barach głowa mała, jasna, jeszcze całkiem chłopięca. Błyszczały mu 
szare oczy. Podjął mać pod kolana, boćknął w rękę. Emnilda złożyła mu obie dłonie na ra-
mionach, wyższy już był od niej, patrzyła nań przez śmiech i łzy. Nie wytrzymał radości, ob-
jął ją, zakręcił by w pląsach.
- Ojciec mi daje drużynę, ooo! - grało mu w gardle by mosiądz. Matka zaśmiała się krót-
ko szczęśliwym, rwącym się śmiechem.
- Mieszka...
Odsunął się: - Bacz, matko, zbroja kolcowa. I szłom. A miecz! bacz, jaki miecz: normań-
ski! Mówił mi piastun: „Jednym machem przerąbiesz i szłom, i czerep tym mieczem”. Miał ci 
go Skjóld, krewniak Olafa, syna Trygwy; Dzierżyk go przysłał ojcu po bitwie w cieśninie 
Swolden. Bajał mi Giez Ślizień: i ojciec lepszego miecza nie ma. A koń!... - już tylko śmiech 
grał w krtani chłopca. Emnilda przyciągnęła go do siebie, oplotła ramionami, trzymała 
w uścisku. Mieszka szeptał jej z bliska w twarz:
- Ojciec dał mi drużynę... dwie ście, a dwie ście łuczników... Drużyna! Syn Odrzykonia 
ma źrebca od Piekuty, godny to koń. Skórek Swiradowic, syn Przemka, mój drug... Kupa Tu-
rów i Nagodziców, i Starżów, i Starych Koni, i Toporczyków, i Obłołęków, i Gdalów. Dziek, 
Sobieborów syn, Sławnikowic. Oo! mąci! gońce lecą po całym kraju - Emnilda trzymała go 
wciąż w objęciach, szczęśliwe Izy spływały jej po policzkach. Na dworze parskały konie.
- Długo ostaniesz tu?
- Na Boga! Wraz mi jechać.
Wtedy puściła syna, szybkim krokiem podeszła do skrzyni, wyjęła mały rożek kuty sre-
brem, z dzbana nalała miodu. Z napitkiem tym szła do Mieszki, syn czekał, oczy miał rozsze-
rzone ze szczęścia. Emnilda umoczyła usta w miodzie, drżącą ręką podała mu róg. Pił poże-
gnanie rycerskie z oczyma utkwionymi w matkę. Prasnął pustym rogiem - jak ojciec - wtedy 
znów go uścisnęła.
Przed zachodem patrzyła, jak odjeżdżał z kilkunastu młodymi jak on chłopcami. Serce jej 
biło szczęściem i trwogą. Wargi się poruszały, szeptała jakieś wyrazy. Stojący obok Warci-
sław, nie odrywając oczu od chłopców, nie odwracając głowy, szepnął:
- Będzie chrobry jako ojciec, prawy wojewoda. - Emnilda roześmiała się i prędko zrobiła 
znak krzyża na odżegnanie uroku.

Połowa łodzi miała na dziobach czerwone pióropusze, połowa turze rogi. Obie drużyny 
jomsborskie siedziały wokół ognia przed wyprawą na Weletów. Bolko nakazał: „Zniszczyć 
ogniem i mieczem wybrzeża weleckie, iżby odechciało się psim chwostom poswatać się 
z Henrykiem przeciw mnie”. Obaj jarlowie - Sigwald i Dzierżyk - stali w blasku ognia; dwa 
miecze krwawo błyskały.
Sigwald i Dzierżyk pełnym głosem zgodnie skandowali:
- My, jarle wasze, wołamy: klnijcie się na prawa Jomsborga!
Zamigotał krąg rogatych postaci. Ze wszystkich gardzieli ozwał się krzyk:
- Klniemy się na prawa Jomsborga!
- Ooo! - zawołali jarle - klnijcie się na wierność Bolesławowi, księdzu naszemu.
Cicho szeptała drobna fala Dziewiny, pluszcząca na palach ostro - kołu. Też same wody, 
co przed dziesięciu laty, płynęły leniwym korytem delty Odrzanej; taż puszcza szumiała do-
koła; też gardła wyły zawołania; ten sam wiatr unosił ku morzu groźny rytmiczny krzyk. Ale 
inna była przysięga, inaczej serca biły:
- ...klniemy się na wierność Bolesławowi, księdzu naszemu...
„Rozdepczę Jomsborg” - krzyczał Bolko idąc na Pomorze i tupiąc nogami. Nie rozdeptał 
Jomsborga, wziął sobie Jomsborg - twierdzę zbójów morskich. Goniec księdza przyleciał 
z Krakowa - długą drogę miał goniec aż do morza. Za ostrokołem Jomsborga płonie krąg - na 
wierność Bolesławowi, księdzu naszemu.

Unger poczerwieniał, sapał mocno. Na wieść o idącej wojnie, konno, z kapelanem tylko, 
bez dworu przyleciał do arcybiskupa. Całą drogę biesił się - coraz większy ogarniał go gniew 
- myślał dotąd: skończyły, się już czasy Mieszki i bezsensownych bitek na pograniczu saskim. 
Ramię w ramię walczył Bolko z Ottonem przeciw pogaństwu Weletów; zdawało się: ujarzmią 
ten kraj. Nynie obmierzłe pogaństwo podniesie głowę, wali się w gruzy cały zamysł ujarz-
miania żerców radgoskich. Wszystko przez grzech pychy Bolesława.
Koń robił bokami, lecz stary biskup nie żałował ostróg. Każde wspomnienie Bolkowego 
posłania było dlań jak dźgnięcie ościenia. Gniew miotał biskupem, jak ongi - onej nocy po-
znańskiej, gdy mu Zefrid przyniósł wieść o rozkazie wyłupienia oczu braciom przyrodnim 
Bolesława.
Nie pozwolić! Nie dopuścić! Klątwę rzucić na kraj, samemu do Magdeburga ujść; albo do 
Romy.
Gaudenty przyjął go z twarzą spokojną - wychudł jeszcze bardziej, zdało się, że czaszkę 
miał jeno obciągniętą cienką skórą, oczy w niej gorączkowo świeciły. Ledwo zasiedli, Unger, 
kręcąc krzyż w ręce, wykrzyknął:
- Po całym księstwie lecą Bolkowi gońce: jednakie posłanie niosą!
Gaudenty przymrużył oczy, wyrzekł z wolna:
- Wojna.
Na słowo to buchnął gniew Ungera. Przygotowywana misja u Lutyków nie dojdzie do 
skutku. Prusów, miast mieczem tępić a chrzcić, będzie Bolko na pomoc wzywał. Do poganina 
Swenda i siostry swej Świętosławy ponoć poselstwo wysłał, by judzić ich na Sasów. Na Cze-
chy zęby ostrzy, na Ruś nasyła Pieczeniegów. Tamten dumny zamysł o następstwie cesarskim 
będzie przeprowadzany mieczem, a wżdy głupi to zamysł i pusty... - słowa sypały się gęste, 
gorące, zaciekłe; Gaudenty mrużył oczy, słuchał w milczeniu.
Siedzieli na ławie we dworze Gaudentego - izba była goła, bez makat na ścianach, bez 
skrzyń i ozdobnych zydlów. Na łożu rogoża. Wielki krzyż na ścianie, jedna skrzynka na księ-
gi i naczynia święte. U bocznej ściany długi stół z ławami, przy których arcybiskup co dzień 
gościł ubogich - kto by przyszedł do grodu z prośbą, z biedą, na sąd albo na wezwanie grodo-
dzierżcy, mógł zajść do arcybiskupa, ogrzać się, zjeść czy wypić, przespać się i pomodlić. 
Unger, ilekroć tu był, wodził wokoło oczyma ze zdziwieniem i zgorszeniem - nie tak trza 
mieszkać księdzu Kościoła. Jego stacja była bogata, pełna tkanin i skór na ścianach, pełna mis 
srebrnych i dzbanów, skrzyń ze wszelakim dobrem, ludzi posłużnych i świątków.
Gaudenty słuchał, milcząc wciąż, mrużąc oczy i zaciskając wargi. Unger się zasapał 
i naraz urwał w przykrym poczuciu, że mówi w próżnię. Odetchnął głęboko, przymknął oczy, 
otworzył je i - pochylając się ku arcybiskupowi - spytał:
- Nie zamyślacie, panie, rzucić klątwy Kościoła świętego na kraj, który bezbożną rękę 
wznosi na pomazańca i króla?
Gaudenty przestał mrużyć powieki, spojrzał bystro w oczy Ungera i z kolei on spytał:
- Wasza-li to myśl, czy szepnięto ją wam z dworu Henryka?
Różowa chmura pokryła czoło Ungera, biskup zamamlał wargami, skrzywił się 
i wybuchnął:
- Pycha unosi Bolesława, śćmiło mu oczy, odkąd świętą włócznię dostał z rąk Ottona 
i złoty tron Karolowy. Z tego nie będzie nic... Ojciec Święty w Romie także boi się wyniesie-
nia puszczańskiego księcia, nie dał mu nawet obiecanej nad Sklawonią korony, na Węgry ją 
posłał, Stefanowi. A cesarski diadem oddany został na wiek królom Germanii... tak ma być 
wedle Bożych zamierzeń; Otto nie miał prawa ich zmieniać i Bolesław nie ma prawa podno-
sić na nie miecza. Sami tegdy powiedzcie: zali nie bezbożna to wojna z ojcem chrześcijań-
stwa?
Gaudenty wbił w Ungera swój wzrok krótkowidza:
- A ja wam powiadam, że wszelka wojna jest bezbożna. „Schowaj miecz swój!” - powie-
dział Jezus do Piotra. I jeszcze raz powiadam: wszelka wojna jest bezbożna.
Unger zmarszczył się, spojrzał zdumiony na Gaudentego.
- Jakże to?
W głosie tamtego nacisk:
- Wszelka. Wszelka bezbożna jest.
- Jakże to? A z poganami? Zali nie święta wojna z poganami.
Gaudenty oparł głowę o gołe belki, przymknął oczy, jakby lepiej chcąc widzieć, i rzekł:
- Kiedym płynął z Adalbertem do Prusów, dał nam ksiądz Radbora z drużyną, by nas 
strzegli. Niewielka to była kupa, ale rzekł Bolko: „Jeśli zechcą bić was, siądziecie w łodzie 
i odpłyniecie. A one woje obronią was przed gwałtem”. Ale skorośmy przyjechali, rzekł Woj-
ciech Radborowi: „Niosę Słowo ludowi tego kraju. Bierz ludzi i wracaj do Gdańska”, 
a Prusom głosił później: „Niesiemy wam mir, nie wojnę”. A przecie niechby powiedział sło-
wo Bolkowi, dałby mu ksiądz nie trzydziestu wojów, ale trzy sta abo i tysiąc; ile by tylko 
chciał. I sam ksiądz poszedłby na Prusów. Wżdy Wojciech wolał pójść jeno z Boguszem a ze 
mną i krew rozlać, jako Romuald uczył. I to wam rzekę: nieprędko to pojmą ludzie, ale 
wszelka wojna jest bezbożna.
Unger słuchał zdumiony.
- Dlaczegóż tegdy mamy zwolić na oną?
Naraz Gaudenty pokraśniał i niespodziewanie uniósł się gniewem.
- A jeśli Gizyler abo który z biskupów Henrykowych radzi wam klątwę rzucić, czemuż 
sam nie rzuci? Czemu, pytam? Powiadam wam: nie Iza używać mocy niebieskich dla 
zwycięstw ziemskich i nie Iza łączyć spraw Kościoła Bożego z nędznymi sprawami królestwa 
ziemskiego. Nie pojmują tego ludzie nynie, ale ja pojmuję. Mam ci tu świątka, na którego 
wołają po pogańsku Kędziorek, iże znaku krzyża świętego nie umie. Ale przeklinać w imię 
Jezu Chrysta umie. Owóż źle robi, kto dla chwały ziemskiej przeklina w imię diabła, ale 
stokroć gorzej robi ten, kto dla chwały ziemskiej nadużywa imienia Jezusowego. I to wam 
powiem jeszcze: my po to tu jesteśmy, by ludzi wieść do Chrystusa; nie zaś, by wtrącać się 
w spory między możnymi tego świata. Dlatego wywyższył nas Pan i kazał żyć w świętości 
i w pogardzie spraw ziemskich.
Unger słuchał bez tchu, zdumiony, wreszcie spytał niepewnie:
- Co tedy czynić nam, gdy gońce księdza zwołują zbrojnych?
Gaudenty wskazał palcem na krzyż.
- Modlić się i prosić, by Chrystus poskromił złość w sercach ludzkich i by zwyciężył 
sprawiedliwy.

Stary Pępik rzadko już chodził na rzekę, kości mu poskręcało od zimnej wody, na noc 
nacierał nogi wywarem z ziół, które mu białka zbierała, sypiać nie mógł, rwało go 
w lędźwiach, w kolanach, w stopach. Całe Rybaki dawały mu sprzęt naprawiać, taka dola 
starych: sieci wiązać i dziury zaciągać. Przysuwał się do ognia, latem wychodził na słońce, 
pokręconymi palcami łatał niewód, uwiązywał pływaki i grzęzidła, mruczał pod nosem, 
w kłakach rudawego zarostu tylko mu czerwony nos świecił; blade oczy leżały głęboko 
w workowatych oczodołach, iglicą nić ciągnął, wiązał węzły, rwącym się dyszkantem 
podśpiewywał zawsze tę samą, starą pieśń rybacką:

Łado, płynie płoć, 
łado, płynie szczuka, 
łado, się spotkały, 
łado, łado, łado...

Zmrużone oczy patrzyły w głąb życia i widziały to jedno - ciemną połyskliwą toń 
z płaskimi liśćmi grzybienia, po którym skacze kulik na długich nogach - chmary ważek 
zielonych i niebieskich u nadbrzeżnych krzaków - wirujące po gładkiej, twardej wodzie 
krętaki - pływak wędy, drgający i stający sztorcem, podcięcie i opór dużej ryby na żelaznym 
haku - srebrzystą łuskę płotki z czerwonymi płetwami i krągłym przerażonym okiem, zieloną, 
zapleśniałą szczupaka ostrą niby tarka łuskę okunia - rozwarte bezradnie pyski - skaczące 
ryby na piasku wybrzeża; jak pomni Pępik: całe życie upłynęło mu wśród ryb, taki był bieg 
jego życia, rybiego życia. Zaciągał węzeł, mruczał pieśń, od sieci szła woń ryb, szlamu 
rzecznego, zastałej zgniłej wody.

Łado, płynie płoć, 
łado, płynie szczuka...

Miał chatę na skraju rybackiego siodła, z obejścia widział dobrze rozlewiska rzeki i gród 
po tamtej stronie. Złazili się doń rybitwy, każdy robotę mu niósł - jesiotr rozdarł drygubicę 
albo półzamulona gałąź zaczepiła o więcierz - siadali w kucki przed ogniem, wystawiali 
czerwone łapy popękane od wody, stary Pępik nie odginał się od roboty, mamrotał do 
gromady:
- Wiem ci to dobrze: podśmiewacie się ze mnie, przygłupka, że ino za rybą patrzę, a wędą 
ją ciągam. A wam gały wyskakują do grodu: co tam, jakie życie tam... w grodzie... a jakie 
wojów a świątków, a jakie księdza? i gadki bajacie wieczorami: jak tam jest... w grodzie. A ja 
na rybę patrzę, ryby znam i one mnie znają. A ot, bieda przyjdzie abo mąt jaki, włodarz 
nowego chce abo sieć popsuta czy jaz trza założyć, do Pępika dyrdacie: Pępik, radź. I dobrze 
wam radzę. A skąd ona rada u mnie? Z rybackiego umu ta rada. A no, poglądacie na prawo 
i na lewo, w gród i na komorników, a ja ryby patrzę, i ja wiem, a wy nie. Z każdej ono rzeczy 
mądrość możecie mieć, a każdy z innej: ksiądz z księstwa, woj z drużyny a broni, kmieć 
z ziemi, rybi twa z ryby. Patrzę ja na jesiotra, klenia, podustę, szczukę, a widzę wszystko: co 
w człeku jest i co jest w księstwie, i wszędy; jedno patrzeć trza umieć, ja ten um mam, wy nie 
macie, choć gały wytrzeszczacie a jęzorami mielecie. Onegdaj Wężyk przyleciał z grodu, 
gęba się mu aż trzęsie, wrzeszczy: „Mąt jakowyś w grodzie, trzech gońców do grododzierżcy 
przyleciało od księdza, a nowych kajś ślą, a pięć dziesiątków wojów poszło”. A kaj poszło, 
nie słyszał Wężyk, i co gońce przynieśli od księdza, i z czym nowych posłali. Kiej pytał 
w grodzie Wężyk, jak mu rzekli? „Co tobie do tego, ty ryby ciągaj, smard”, i tyle Wężyk wie. 
A ja do grodu nie chodzę i na ryby nynie mało chodzę, mołwią o mnie: „Stary już Pępik 
a pokręciło ji, już mu jeno sieci wiązać a dziury zaciągać”. A no, patrzę w sieć, jąż wiążę 
i widzę z sieci, co w siodle, i jakeście łowili, i że dureń Wężyk w karcze pod wodą wlazł, i że 
Kosy nie zdołał jesiotra omotać, poszedł mu jesiotr; a czyliżem chodził z wami na rzekę? 
I patrzę w sieci, widzę, co w całym księstwie i co ksiądz zamyśla, i rada księdza, chodem nie 
chodził do grodu i nie pytał, i nikt mi nie rzekł: „Co tobie do tego, ryby ciągaj, smard”. 
A wiem ci z onych sieci, że ksiądz wielką wyprawę myśli wieść i wojować myśli, a będzie 
wojna, jakiej nie było. Księdza rzecz wojnę wieść, a moja - ryby ciągać i sieci wiązać, ale 
wiem, że księdzu rybitwa potrzebny, a rybitwie ksiądz. Przyniósł włodarz nakaz: „Ryby 
ciągać, wiele ryb, ile mocy macie, dzień i noc ryby ciągajcie”. Taki nakaz z grodu przynieśli. 
I na słońcu suszyć kazali i wędzić w dymie, nic, jedno suszyć a wędzić, wielką moc ryb 
nasuszyć. Czyliżby na wielmożny zjazd w Poznaniu kazali rybę suszyć? Jazy by kazali 
stawić, do jam ryby wpuszczać, iżby na zjazd wielka moc była świeżych ryb. A kiej suszyć 
kazali, tyle suszyć jako nigdy, znaczy, dla drużyny ta ryba abo do grodu, jeśliby kto nań 
napadł. To i będzie wojna, a takiej nie było, nigdy tyle suszonych ryb nie chcieli; jedno 
świeżych. A z kim ona wojna? Nie z Czechami, boć przeciw Czechom nie nam by kazali ryby 
suszyć, jeno krakowskim; ani z Rusem, ani z Prusami; na Weletów, kiej szedł ksiądz nie raz, 
nie dwa, nigdy tyle ryby suszonej nie chciał; tegdy mołwię wam: z Niemcem chce wojować 
ksiądz, z tymże Niemcem, dla jegoż ciągalim ryby w Gniezdnie, kiej do truchła 
Wojciechowego przyszedł. Wiem ci, jaki ma zamysł ksiądz i rada księdza, a kto ja? rybitwa 
poznański i sieci nynie wiążę, bo mi ręce i nogi skręciło od wody. A no, mołwię wam, ryby 
patrzcie a węd, a sieci: cały świat obaczycie i księstwo. Już tam pewno ksiądz mołwił radzie: 
„A wygadacie komu, jaki zamysł mam, jęzory wam wydrę”, a ono ja swego patrzę, a wszytko 
widzę. Jedno patrzeć trza i um mieć, a u was urn rybi i byle co pokazać wam, zaraz łapiecie 
jak ryba robaka; a w robaku żelazo siedzi i was ułapi, ale mnie nie.
Słuchali monotonnego mruczenia Pępika, który naprawiał im sieci, i dziwili się: stary 
więcej wiedział przy sieciach, niźli Wężyk wywiedział się w grodzie. Może i prawda, że tę 
oto wieść przynieśli konni do grododzierżcy: wielką wojnę z Niemcami zamyślił ksiądz. 
Wprawnym ruchem zaciągał Pępik dziury w sieciach, oddawał rybakom, którym włodarz 
księży przykazał: ryb nałowić ile mocy macie, wszystkie ryby suszyć na słońcu i solić, 
i wędzić w dymie, iżby nie zaśmiardła ryba i długo mogła leżeć. Pojmowali nynie: na wojnę 
ta ryba.

Oddawszy posłanie w Wiślicy Kłąb nie zawrócił, jak mu kazano, wprost ku Krakowowi, 
szparkim krokiem poszedł wzdłuż rzeki. Nie dochodząc Orczycy skręcił w prawo, na przełaj 
przez puszczę.
Stryj Pazur przyjął go ze zdziwieniem. Siedzieli w izbie, milczeli - O czymże mieli 
gadać? Białka dmuchała w żar, potem skubała przyniesione przepiórki. Koso zerkała na 
Kłąba - już teraz był prawdziwie komornikiem księdza. Pazur był zasępiony, czuł się 
nieswojo. Widzicie go, jak się wychytrzył, brataniec? Wiele to latek temu krył się Kłąb 
w jego chacie na sianie po zabójstwie. Ludka? Niewiele. I wtedy był w obcisłym kubraku 
komornika, ale to cudzy był kubrak. Potem się zbiegli z Latorosłką, córką Wojborową; myślał 
Pazur: nieszczęście będzie. A nynie... - koso spoglądał na Kłąba, nieswojo czuł się stary 
Pazur. Kłąb był naburmuszony, nie kleiła się gawęda.
W pewnej chwili - już po wieczerzy - nachylił się Pazur do bratańca:
- Możeś ty... - i zająknął się. Kłąb podniósł nań leniwe wejrzenie.
- Możeś ty - marniał stryj - możeś znowu cosik napaskudził, schronu tu szukasz? - 
skrzywił się. Kłąb ruszył się niedbale:
- Nie szukam... nie spaskudziłem nic naisto.
- Cięgiem komornikiem jesteś?
- Komornikiem.
Stary poruszył wargami, ale zmilczał. Kłąb przeciągnął ramiona.
- Pójdziem spać, stryju?
- Pójdziem.
Nazajutrz Kłąb ruszył w puszczę. Dzień był bez słońca, mgły leniwie się snuły po 
chojarach. Gałęzie zwisały ciężko, jakby przygięte wilgocią. Kłąb szedł po sprężystym mchu, 
rzeźwo mu było jak po kąpieli.
Nie myśląc o tym zabrnął nad owo urwisko, kędy schodzili się z Latorosłką. Odszukał 
sosnę, ich sosnę. Położył się pod nią na wznak, dłonie zaplótł pod potylicę, w łopatki uwierał 
go gruby, pokręcony korzeń, węźlisty i twardy. Wzdłuż potrzaskanej kory patrzył Kłąb 
w górę - nad urwiskiem nisko zwisały gałęzie o twardych martwych igłach. Wtedy sypały 
żółtym pyłem kwietnym, pył ten osiadał na włosach, brwiach i rzęsach Latorosłki. Teraz 
sterczały nad chłopem brunatne szyszki. Przecie - prawda to! - trzymał ją w ramionach. 
Trzymał ją. Czuł jej ciepło. Jej krągłość czuł. Jej jędrną twardość czuł. Prawda to!
Martwe igły miały szarozielony połysk, jakby były strugane z metalu.
Szyszki, brunatne i twarde, nie sypały już żółtym pyłem, który - prawda to! - osiadał 
ongiś na rzęsach i brwiach. Kłąb wpatrywał się w pokręcone gałęzie sosenne - jakby 
konwulsje powykręcały drzewo. Gruby konar, czerwony i złoty, wyginał się w górę i w dół; 
odskakiwały odeń gałązki, załamywały się, rozszczepiały na dwie, by się rozsypać naraz 
w drobne pęczki igieł. Kora pękała tu i tam, żywą męką wyciekała z pnia żywica, zbierała się 
w lepkie krople. - Przecie trzymał ją w ramionach! Tu! Pod tą sosną! Och!...
Wszystkie te lata odrętwiały był. Tępy. Durny. Jeździł, prowadził obozy, mierzył ziarno, 
pił, weselił się, śmiał się z włodarzami księstwa. Jakby kłam to - owo życie, owa ważność, 
owa wesołość i picie, ów rechot z włodarzami. Jakby nie on to wyczyniał, nie on - drugi 
ktoś... Kto? Czyliż myślał wciąż o Latorosłce w te lata?... Nie myślał przecie. A tkwiła w nim 
ta utrata jak oścień. I starczyło, że legł nad urwiskiem, pod drzewem, pod sosną, która sypała 
kiedyś żółtym pyłem, osiadającym na rzęsach i brwiach, by oścień ów ożył. Kłąb poczuł go - 
ten swój ból - nosił go przez wszystkie te lata, zatajony, nieodczuwalny ból żył w nim, rósł, aż 
wyzwolił się oto nad tym urwiskiem, pod pokręconą sosną, na tym miejscu, o którym 
zapomniał, a które trwało niezmienne w głuszy leśnej i czekało, aż Kłąb wróci. Przecie 
trzymał ją tu w objęciach i scałowywał jej z brwi i rzęs żółty pył. Prawda to! - tak było. 
I prawda to, że po latach smagnęła go w Gniezdnie okrzykiem:
- Mogłeś mię, brać wtedy pod dębem orczyckim, kiedym wyszła do cię ostami raz. Wtedy 
uląkłeś się. - Prawda to: uląkł się wtedy.
Kłąb siedział nad urwiskiem, pod sosną, przed nim szeroki kraj i rzeka w dole. Wszystko 
to prawda - nie ujdziesz ni prawdzie swej, ni męce - choćbyś komornikiem księżym został. 
Nie wiedział Kłąb, że z oczu toczą się mu powoli łzy, płyną po policzkach, spadają na suchy 
mech, porastający skraj urwiska.
Pod wieczór wrócił do stryja. Znów siedzieli na ławie, milczeli. Stryj wciąż koso 
spoglądał na bratańca. Naraz Kłąb rzekł:
- Przyszedłem k’wam prosić: dajcie mi topór a łuk, a sulice ze trzy... dobre. Pokłonię się 
księdzu, będę prosił: może do drużyny mię weźmie. K’wojnie idzie.
Pazur podniósł wysoko brwi, sapnął:
- Źle ci komornikiem być? Panem?
Kłąb się skrzywił, jakby korę wilczego łyka zżuł.
- K’wojnie idzie. Zbrzydło mi osep mierzyć, a obozy wieść.
Pazurowa klasnęła w ręce:
- Widzieliśta? Zbrzydło mu!
Mąż syknął:
- Cichaj - i do Kłąba: - Umuś się zbył. Usłużysz księdzu, grodowym komornikiem cię 
zrobi. Wielmożą ostaniesz. A w drużynie? Co ci to dam? Abo zbroję, abo konia? abo miecz? 
Między smardy cię pchną, co z pałkami na wici się schodzą. Umuś zbył się, mołwię, umuś się 
zbył. Kłąb!...
Kłąb zęby zacisnął w złości, będzie to im bajał o sośnie sypiącej żółtym pyłem, o ościeniu 
drącym ciało w piersi, o białce książęcego kapelana? Eh!
- K’wojnie idzie. Do drużyny chcę iść. Dacie to mi co, a nie... i tak najdę.
- Dam - burknął Pazur ze złością - dam. Wiem już, jak potrafisz sam znaleźć. Dam, 
mołwię.. Ale powiem ci jedno: dureńeś. Nabity dureń.
Kłąb trzymał dłonie zwieszone między kolana, plecy miał pochylone. Nie podniósł się na 
łajanie. Twarz stężała, jakby długi czas na mrozie siedział. W końcu mruknął:
- Rankiem mi do Krakowa wracać, księdzu wciąż gońców brak, w drodze my nynie i w 
drodze.

Sobiebor, syn Sławnika, zagarnął brodę garścią, pokręcił ją gwałtownie. Broda mu już 
zsiwiała i wąsy, i grzywa. Gdy jeszcze jechał z Libie do Ottona, nie znać było na nim siwizny. 
To te lata u Bolka...
Kręcił brodą i dyszał szybko. Glawa rozszerzył kolana, wsparł się na nich, łypał rybimi 
oczyma. Sobiebor zmrużył powieki i naraz parsknął, iście jak koń.
Wojna. Gońcy księcia przez cały kraj walą, wielka wojna. Nie obejdzie się wojna bez 
Czechów, wraz wszystko rosnąć zacznie, a chodzić w koło, by rozczyna w dzieży. Wieleż to 
lat gościł u Bolka, broda mu posiwiała! Wszystkie te lata judził na Czechów, iżby pobić 
Wrszowców, powrócić Sławnikowiców. Hej! popłynie krew Wełtawą, rzeką czeską.
Nie strzymał radości Sobiebor - gońcy przez kraj walą! Wielka wojna - nareszcie! Porwał 
topór i naraz zaczął rąbać pniak, który mu służył za zydel. Leciały szczapy. Glawa, wsparty 
wciąż dłońmi na kolanach, pochylił się jeszcze bardziej do przodu, śmiał się bezgłośnie.

Powierzyłby to kto - Czarnula, ta płaksa, ta mysz nakrapiana, mała piegowata Czarnula - 
rodziła co rok. Zrobiła się z tego jeszcze mniejsza i jeszcze bardziej płaksiwa, ale chłopcy byli 
zdrowi i silni, do ojca się udali. Rozrosła zaś i szerokobiodra Malina była bezpłodna jak 
uschnięta gałąź. Byłby ją Wit odesłał do ojca, ale Ksieniec żył ze starym Bieniem 
w przyjaźni, nie chciał go obrazić.
Chodziła Malina do wieszczki, żelazo do łoża brała, nawet - w tajemnicy - nosiła zapaskę 
Czarnuli, piła macicznik i baczyła przez dłuższy czas, by nie wyjść na dwór przy księżycu, 
nawet za potrzebą nie wybiegała z chaty - wszystko na nic. Stary Bień też się tym gryzł 
niemało, bo to i jemu był srom, czekał wciąż, że mu dziewkę odeślą do chaty, burczał ha nią, 
aż gdy ją spotkał w lesie przy zbieraniu dzikich jabłek, odpasał się i sprał Malinę rzetelnie. 
I snadź pomogła ręka ojcowa lepiej niż one uroki i zamawiania, gdyż mało co potem 
obwieściła Malina Witowi, że krwawić ustała; tegdy pewno dziecko będzie.
Dostała z kolei od męża, że o takich sprawach baje, co może ubożę podsłuchać, ale snadź 
i Wit nie utrzymał języka, bo wraz łaskawie zaczęto na nią patrzeć u świekrów; Ksieńcowa 
była niby sroga jak dawniej, ale gdy Malina dostała wymiotów przy wyrabianiu ciasta, 
świekra odwiodła ją w drugi kąt izby, dała się napić kwasu i kazała się położyć. Czarnula 
zachlipała: wobec niej nikt podobnych czułości nie okazywał.
Ksieniec mało ziemię ruszał, po staremu las palii i pszono w popiół rzucał, lecz niewiele 
z tego miał sporu - w dobry rok trzy ziarna, w zły ledwo zbierzesz, coś wsiał; więc żył - jak 
i sąsiedzi - głównie z krów a owieczek i ze świń; buczyny a żołędzi było w okolicy tyle, że 
grabiami zbierali je w kupy; nadrzeczne łęgi, rzadko porośnięte krzakami, dawały stogi siana. 
Ksieniec był zamożny, synowie weseli, niczego im nie brakło. Prawda, Łubka, jak zabrał 
świątek, zwany Kędziorkiem, tak przepadł chłop; ale czekali wciąż, że wróci.
Zdarzyło się, że stary Ksieniec ze Zwojem powiózł daninę do grodu - mięso wędzone, 
owcze skóry na kożuchy i miód. Wit ciosał nowe jarzmo na wołu i gwizdał. Opodal kulali się 
w piasku bratańce. Starszy podszedł do stryja, wypiął brzuch, spoglądał na robotę. W końcu 
spytał:
- Co stłyj łobi?
- Gwiżdżę.
- Jak gwiżdże?
- Jak drozd.
- Kto to dłozd?
- Ptak.
- A ogon ptak ma?
- Ma.
Przed dom wyszła Malina z kobiałką - Wit patrzył na jej zgrubiałą sylwetkę, bezgłośnie 
się zaśmiał, spojrzał na bratańca i pchnął go wskazującym palcem w brzuch. Mały odskoczył 
śmiejąc się w głos, potem padł stryjowi na plecy, objął ramionkami szyję i zakrzyknął:
- Pśto, klisiu, pśto! - Wit strząsnął go na ziemię, stal nad nim rozkraczony, patrzyli sobie 
w oczy, śmiali się obaj; mały wierzgał nogami.
W tejże chwili usłyszeli głos Ksieńca, poganiający wołu. Wit wywrócił nogą małego na 
brzuch, potem ruszył powoli ku wrotom. Gdy je otwierał, dojrzał, że ojciec wraca bez brata.
- A gdzie Zwój? - spytał zdziwiony.
- W grodzie ostał.
- W grodzie?
Niespodzianie Ksieniec zatupał nogami:
- Odjarzmiaj wołu. Chyżo. Wraz ci rzekę - zły był.
Białki widziały z chałupy, jak ojciec z synem długo gwarzyli. Potem stary wyjął coś 
z wozu, poszedł za wrota. Po szybkim kroku Wita poznały, że niesie ważną wieść. Ledwie 
stanął w progu, krzyknął:
- Matko, gotuj sakwę z jadłem, chyżo!
Ksieńcowa plasnęła rękoma. - Coć, synku? - Wit sypał jednym tchem:
- Ksiądz przysłał gońców do grodu, kazali z opola dziesiątek wojów wystawić. Na mnie 
padło. Ojciec poniósł nakaz do wsi... mało im drużyny, kmieciów bierą. Ja wezmę topór a łuk 
i wraz... - naraz zatknęło go. Ledwie przerwał, dobiegł go cichy, ostry krzyk Maliny:
- Wit!
- Cichaj, nie rycz. Pomnij - pogroził jej pięścią. W kącie chlipała Czarnula. Matka 
chwytała garnki, w pośpiechu, bez sensu, wszystko jej z rąk leciało.

Świerki szumiały na Złotej Górze, obojętny powiew poruszał koroną puszczy od szczytu 
do podnóży; ptaki ćwierkały i burczały oba potoki. Jakąż nadzieję mogły mieć pogięte 
włochate stwory, pochylone nad skrzyniami z piachem? Jakie sny miały w krzywych budach, 
lada jak utkanych mchem, pełnych robactwa? Czyli zapominali we śnie o starym Kciuku, 
czyli marzyli jeszcze o misach pełnych mięsa, o piwie i kobietach? o łowach, o ziemi, 
o równo odchylających się skibach? Czyliż o woli marzyli? Budził ich z rana krzyk stróży, 
świerki czarno szumiały i burczały potoki. Jakąż nadzieję mieć mogli?
Tego dnia szepty i urywane okrzyki biegały od skrzynki do skrzynki. Mało zważali na 
świszczący bykowiec. Na klęczkach, nie prostując pleców, wpatrywali się w książęcego 
gońca - wieść rozbiegła się migiem - jakby czyste, chłodne powietrze po długiej duszności. 
Może przewali się nad nimi nawala? Może bies porwie starego, okrutnego Kciuka? Może 
dadzą im w łapy ciężkie topory i każą mordować ludzi?
Gorączkowe szepty tłukły się tego wieczora w budach na Złotej Górze. Duszne sny nie 
dawały spać spokojnie, ludzie rzucali się, przewracali z boku na bok i jęczeli przez sen. 
Zdawało się im, że parzą ich legowiska z mchów i suchego liścia. Stary Kciuk siedział 
bezsennie na ławie przed swoja chatą, słuchał gorączkowych słów gońca i medytował ponuro.

Bugaj odczuwał przed mnichami z eremu ten sam lęk i wstręt i tę samą nienawiść. Nie 
oswoił się. Ilekroć zbliżał się do mniszego osiedla, ogarniało go wzburzenie. Nie pojmował 
tych ludzi, ich dziwacznych modłów w dzień i w nocy, ich milczenia, ich nędznego jadła, ich 
zaklęć i chóralnego śpiewu. Lecz tkwiło w nich jeszcze coś więcej, coś zaledwie 
odczuwalnego, jakaś obcość, odrębność i wrogość. Jakby byli zaprzeczeniem tej siły 
i dzikości, która stawała się najwyższym wyniesieniem Bugaja, pierwotnego zwierza puszczy 
i byli zaprzeczeniem samej puszczy, zaprzeczeniem ziemi, pulsującej spokojnym oddechem 
snu i życia; zaprzeczeniem ślepego żywiołu, tryskającego z nową mocą każdej wiosny. Za tę 
właśnie wrogość życia nienawidził Bugaj tych ludzi i lękał się ich; zdawało się, że była 
w nich jakaś siła - inna siła, wroga i wstrętna - która się mogła oprzeć sile Bugaja, mogła się 
mu przeciwstawić w dziwny, niepojęty sposób. Czyżby oparli się, gdyby na nich uderzył 
toporem? A jeśliby się oparli? Niesamowity lęk wstrząsał Bugajem.
Chodził często do eremu - nie tylko z nakazu Bolka; nie tylko dla dostarczania mięsa, 
którego mnisi nie jedli, lub dla posług, których nie przyjmowali; zdarzało się, że stawał na 
skraju poręby, niewidoczny, czatujący zwierz, chciwymi oczyma wpatrywał się w życie za 
cierniowym płotem. Tak w mroźne noce zimowe ogląda wilk spod lasu dalekie ognie wsi; 
wciąga obcy i wrogi zapach; trwoży się, ale coś nie pozwala mu odejść; to coś każe mu stać 
i ślepić się, i węszyć, choć sierść mu się jeży na karku ze wstrętu i wściekłości. Czuje woń 
mięsa, woń krwi, która tryskałaby z rozdartych tętnic, opryskując mordę ciepłą posoką. Ale 
czujna bojaźń skowyczy w wilczym sercu: owe stwory, obce i wstrętne, mają moc wyższą niż 
kły, moc obrzydliwą i nienawistną. I Bugaj ucieka ze skraju poręby - jak wilk - w rodzimą 
puszczę.
Tego dnia szedł przesiękiem swym pośpiesznym, giętkim krokiem. Dojrzał jednego 
z nich - ludzi z poręby. W nagłym odruchu stanął: przywarował. Patrzył. Był czujny, jednako 
gotów na skok lub na ucieczkę.
Znał go - najmłodszy, sługa ich, młody chłop, wołają nań Krystyn. Nie obcy - swój, a nie 
swój - obcy. Wesoły zawżdy, psia mać! Szedł ścieżką, nie oglądał się. Wilczym krokiem 
pogonił za nim Bugaj.
- Bywajcie w zdrowiu, panie.
Spojrzały nań wesołe niebieskie oczy.
- Z Jezu Krystem.
- Szedłem k’wam - mruczy Bugaj czując, że go nienawiść dusi, ach! dziaknąć by między 
te wesołe oczy! - Szedłem rzec wam: ksiądz przysłał posłanie do was. Wojna.
Lubek, zwany w eremie Krystynem, przystanął. Słuchał.
- Wielka wojna. Drogą pędził posłaniec do Jomsborga, bajał małowiele: z Niemcem 
wojna. Owa! Kazał ksiądz dać wam znać, to i idę k’wam.
Lubek zamrugał powiekami.
- To chodźcie do Jana, on starosta nad nami.
- Idziem.
Szli obok siebie, milcząc. Drzewa szumiały sennie. Wiewiórka skoczyła z gałęzi na gałąź, 
fiknęła w powietrzu kozła. Naraz Bugaj poczuł to samo ssanie niepokoju, co wilk patrzący 
w mroźną noc na dalekie światła wsi. Jakże to? wielka wojna, a ci nadal ostaną tu śpiewać, 
pościć i umartwiać swe ciała? Nie wezmą toporów dłonie, nie pobiegną przed szeregiem 
wojackim, jako wieszczki? Wzdrygnął się na ten obraz białych mnichów, biegnących 
w rubież walki, skosił oczy na kroczącego obok Krystyna i spytał:
- A wy... zali nie pójdziecie na oną wojnę?
Lubek rzucił nań zdumione błękitne wejrzenie.
- My?...
I oto trzeba było Bugaja, dzikiego, ospowatego Bugaja, by Krystyn, Ksieńców syn, pojął 
to, czego nie nauczył go arcybiskup w Gniezdnie ni długie gawędy Jana, ni modlitwy 
i umartwienia. Kiedyś wykrzyknął lekkomyślnie: „Owa, mogę i Jezu Krystu służyć!” - więc 
służył równie pogodnie, jak wprzódy Gaudentemu, a jeszcze wprzódy Kędziorkowi, a na 
początku ojcu. Lecz teraz niespodzianie pojął: inna to służba. Nie taka jak tamte. Bo oto jest 
poza życiem, ponad życiem, i nawet go wici księdza nic nie obchodzą. On już jest nie ojców 
i nie Kędziorka, nawet nie Jana i jego braci w eremie: on jest już Jezusów... A Jezu Kryst 
kazał: „Nie zabijaj” - uczyli go tego. Więc nic mu, że ksiądz posłanie śle.
Lecz że wszystko brał wesoło, przeto uśmiechnął się do Bugaja i przez śmiech rzekł:
- Owa! Jezu Krystu służę, nikomu bolej - nie dostrzegł, że zatrzęsło Bugaja od ślepej 
złości.
Szli dalej w zupełnym milczeniu. Gdy wreszcie Bugaj oznajmił Janowi posłanie księdza 
o tym, że wielka wojna idzie i że ksiądz radzi mnichom skryć się za wałem w Gniezdnie albo 
w Poznaniu, Jan odrzekł żwawo:
- Wojami Chrystusa jesteśmy, a nie godzi się wojom uciekać przed kimkolwiek, niby 
przepiórce przed psem. Wyślę jeno do księdza Benedykta, którego ksiądz miał kajś słać: 
może mu nynie potrzebny poseł.
Bugaj wracał z pieniącą się wściekłością, która mu rozsadzała żebra - nierozumna i ślepa.

Ważyk, Dudków syn, sięgnął do drzwi i cofnął rękę; oblizał wargi, niepewnym ruchem 
podrapał się po czuprynie - bał się przenikliwego spojrzenia, jakim wojewoda Odrzykoń 
powita jego prośbę. Ale znowu przypomniał sobie ojcową broń, ogarnęła go niepohamowana 
tęsknota za tą bronią, za ojcem, zmarszczył brwi i pewnym ruchem pchnął dźwirze. Odrzykoń 
siedział przy stole, powoli, jakby z namysłem gładził swą łysą głowę od przodu w tył, 
przyciszonym głosem gadał do siedzącego naprzeciw Gza Śliźnia. Giez oparł zaciśnięte pięści 
na desce stołu, ramiona miał wyprostowane, tułów odchylony do tyłu i przechyloną głowę - 
nie spuszczał nieruchomego spojrzenia z drgających wąsów Odrzykonia. Na stole brzuchaty 
dzban i dwa kubki. Ważyk stanął u drzwi, niepewnie ruszył łopatkami.
Jeszcze przed swym wstąpieniem do eremu Dudek wyprosił dla syna miejsce w drużynie 
- Gaudenty poszedł z tym do Stojgniewa, sprawa się oparła o księdza: ksiądz w on czas kazał 
wszystko donosić sobie o białych mnichach. Wezwał Dudka, chwalił go, obiecał zadbać 
o chłopca, oddał Ważyka wojewodzie pancernych, Odrzykoniowi. Ostatnią kowalską robotą 
Dudka była piękna broń dla syna; jeszcze w niewoli - w onej dalekiej Firency, a później 
u Sasów - wymarzył Dudek tę broń; na obczyźnie zdołał jeno nóż zrobić. Przed pójściem do 
eremu wykuł pełne uzbrojenie pancerne. Wypukły napierśnik zakończony siatką z kolców, 
spiczasty szłom, nagolenniki i ostrogi; do tego miecz hartowany na przemian wodą a olejem, 
z karbowanym jelcem i nabijaną srebrem, półokrągłą gałką. Ale cały kowalski um włożył 
Dudek w topór bojowy - można śmiało rzec, że nikt nie miał takiego topora; nawet ksiądz. 
Żeleźce wykuł Dudek długie i wąskie, ostrze wyciągnął ku dołowi, obuch zakończył ostrym 
szpicem; całą powierzchnię topora nabił srebrem wywijanym w liście i kwiaty, na środku 
żeleźca udał pędzącego jelenia - rogi miał jeleń złote, pięknie powykręcane. Nikt jeszcze 
wtedy nie wiedział, że tym toporem żegna się Dudek ze swą kowalską robotą - niejeden woj 
dawał kowalowi wielkie bogactwa za ową broń; na próżno. Dudek uśmiechał się tylko, głową 
kręcił, milcząc wklepywał srebrne wióry w nacięte żelazo, uchem łowił podźwięk metalu - 
goście ani się domyślali, ile rozradowania dawało Dudkowi każde stuknięcie młotkiem w tej 
ostatniej robocie jego życia. - „Nie, nie przedam tej siekiery nikomu, nie oddam, dla syna ją 
kuję, dla otroka.” - Wiedział, że gdy skończy kucie, przestanie być kowalem; dziwne to dlań 
było, niepojęte, trochę bolesne i trochę pociągające.
Ważyk przybył do Gniezdna już po odejściu ojca w puszczę - taka była wola Dudkowa. 
Zgryzł się tym niemało: ledwo parę lat żył z ojcem, kiedy to został odjęty matce; mocno się 
podrużył ze swym wesołym tatką. Nynie sam został. Pokazano mu broń ojcową: pancerz, 
miecz i topór bojowy, pozwolono wziąć je do ręki. Oglądając te kowalskie dziwa chłopiec 
poczuł się ważny, wielmożny: widział zazdrosne spojrzenia wojów, sam Odrzykoń pogładził 
ciężką łapą żeleźce, mruknął: „Oho, nie lada jaka to broń. Nie ma drugiego kowala nad 
Dudka” - a potem zmarszczył brwi, burknął ze złością: „A nynie w puszczę polazł, dureń, 
jemu trza siekiery kuć, nie w cyrkwi piać, szkoda kpa”. Ważyk już widział siebie w pancerzu 
na koniu - niedługo jednak było jego radości. Łykał łzy, kiedy mu Odrzykoń rzekł, że broń 
weźmie Piekuta na przechowanie - nie nosić otrokowi pancerza. I oto znalazł się Ważyk 
w kupie niedorostków, gdzie nie poważano go ani trochę5 ganiano po konie na lęgi, ćwiczono 
w strzelaniu z łuku, w rzucaniu sulicą, w jeździe konnej - niejeden raz przez łeb chłopiec 
oberwał albo sromu się najadł.
Tak minęła jesień i zima. Wiosna przyniosła wieści o wielkiej wojnie, po wszystkich 
drogach księstwa pędzili gońce, woje chędożyli broń i przyodziewę, latały gadki o wielkiej 
wyprawie na Sasów, zda się: powietrze dygoce z podniecenia. W tych dniach Ważyk myślał 
tylko o swojej broni - Odrzykoń widać całkiem o niej zapomniał, może wysłać go jak innych: 
z sulicą i łukiem; Ważyk aż zęby zacinał ze złości, jego chłopięca pyzata twarz pomroczniała, 
co dzień wieczór powtarzał zaciekle:
- Łajno Odrzykoń, ani mu w głowie wola ojca. Rankiem pójdę k’niemu, powiem: 
dawajcie, wojewodo, zbroję, miecz a topór, moje one - ale rankiem opuszczała go śmiałość, 
odkładał wszystko do jutra.
Teraz stał przed Odrzykoniem i strach go żarł - nie zdobędzie się na słowo. Łysacz 
odchylił się na zydlu, spojrzał na chłopca; jego głęboko osadzone oczy migotały dwiema 
kroplami błękitu. Uśmiechnął się.
- Czego chcesz, Ważyk?
Chłopiec mocno uszczypnął siebie w udo - na nie lada jaką śmiałość się zdobył; aż naraz 
lęk przeszedł mu w zuchwałość, spojrzał prosto w oczy Odrzykoniowi, zaszczekał:
- Przyszedłem po moją broń, co mi ją ojciec ukuł. K’wojnie idzie. - Odrzykoń pogładził 
łysinę, w kątach oczu wesołość.
- Azali myślisz zrazu pancernym ostać?
- Ojciec mi ukuł broń - powtórzył z uporem Ważyk - dajcie mija.
Odrzykoń poczerwieniał, wstał, podszedł do chłopca. Długą chwilę patrzył nań 
w zamyśleniu, wargami ruszał, widać - hamował się. W końcu mruknął:
- Za wcześnie ci na taką broń.
- Moja ona! - wykrzyknął otrok.
- Twoja? Pewno, że twoja, nikt ci jej nie odejmie, nie bój się. Wżdy to mało. Taką broń 
niewiele kto w księstwie ma, trza ci dorosnąć do onej, wojackiego umu nabrać. Dał mi cię 
ksiądz, iżby woja z ciebie zrobić, durniu, dobrego woja: nie zaczyna woj od włożenia 
pancerza. Poczekaj. Mołwię ci jeszcze raz - głos Odrzykonia już gniewny - trza zasłużyć na 
oną broń. Kiej pokażesz wojacki urn, dam ci oną, wcześniej nie. Nynie nie wiem jeszcze, czy 
nie pogańbisz broni, takiej broni, nie Iza jej pogańbić - nogą tupnął. Ważyk stał z otwartymi 
ustami, czerwony, ze łzami w oczach. Odrzykoń wziął go za brodę, zadarł mu twarz do góry.
- Widzisz ji, już się śluzami opipał. I taki zbroję chce włożyć, z pancernymi iść w rubież. 
Tfu! Nynie Giez ciągnie do Iłwy, dam cię jemu, pójdziesz z sulicą i łukiem... A tam... 
obaczym.
- Czyj to otrok? - odezwał się Giez od stołu.
- Dudków syn, nynie jego ojciec do eremu poszedł. Weźmiecie ji, a baczcie, czyli do 
broni dorósł: ksiądz kazał woja z niego zrobić, dobrego woja.
Giez nalał sobie kubek, wypił; powiedział:
- Jużem raz miał takiego, młodszy był, pędrak. Dzierżyk, wiecie. Chybki był chłop, 
prędzej pancernym ostał niźli ja. Trza jeno um mieć a chrobrość... - lekko stukał kubkiem 
o stół, zapatrzony we własną przeszłość. Odrzykoń powiedział niecierpliwie:
- Idź już.
Ważyk się pokłonił. Powoli wlókł się do szopy drużynnej. Było rojno, woje stali 
kupkami, gadali. Świeciło słońce, stado wróbli obsiadło strzechę, wesoły ćwierkot darł uszy. 
Ważyk czuł, że go pod powiekami piecze, a w piersi ściska żalem i bolesną, chłopięcą obrazą.

Jarek po drodze z Gniezdna wpadł na pół dnia do ojca. Powiedział Białowąsowi:
- Pomnicie, ojciec, oną siekierkę, kożuch i pas, com wam przywiózł od Weletów, kiedy 
mi ramię psie chwosty przebiły. Nynie nie taka wojna, nie takie wam dary przywiozę. Od 
Sasów a Bawarów, bają: złota u onych a srebra, a wszelakiego dobra, by u nas gliny.
Lebioda ręce założyła na piersiach, patrzyła szczęśliwymi oczyma na syna. Spytała:
- A otroczki jak?... wnęczki?
Białowąs odwrócił do niej zagniewaną twarz:
- Cichaj, głupia: wojackie tu gadanie. A ona swoje: wnęczki... wnęczki... - ale Jarek 
roześmiał się do matki:
- Nic... rosną.
Białowąs się żachnął.
- Ot, gadajcie, gadajcie. Jeszcze was złe podsłucha.
- Iii... Daleczko do Gniezdna.
- Nie lelejaj! Licho na staje posłyszy.
- Nynie wielka wojna idzie, przyniosę wam małowiele dobra. Oho! Ale... on pas, com 
wam od Weletów przywiózł... dajcie mi nynie. Dobrego pasa nie mam.
Ojciec się skrzywił z niechęcią, podrapał się po czuprynie:
- A kaj ciągniecie?
- Do Iłwy, tam i ksiądz będzie, kupa wojów. Jakże? dacie on pas?
- Dam... - zachrząkał Białowąs, nie miał już dawnej śmiałości do syna.

Od zeszłego lata Pach często gościł w Ząbrzowym obejściu - stary człek ulubił mocnego, 
zwalistego Zabrza, rad u niego przebywał. Odkąd za poduszczeniem biskupów napędził go 
ksiądz, Pach włóczył się od wsi do wsi aż do podgórskiej puszczy; raz wraz brał kostur, torbę, 
Ząbrzowa białka dawała mu kilka podpłomyków albo parę garści prażonego żyta, Pach 
odchodził w swoją, sobie tylko znaną wędrówkę; ale ledwo się miesiąc obrócił na niebie, już 
był z powrotem. Lubili ludzie Pacha, latem pasł im bydło, wiodła się mu hodowla, krowy 
były tłuste i mleczne, woły silne i chętne do orki. Tamtej jesieni przysłał Bolko komornika do 
ich opola, kazał gród stawić przeciw Węgrom, całą zimę ciągały okoliczne siodła ciężkie 
tramy na ostrokół, woły wychudły, ludzie padali z utrudzenia, księdzowi wciąż pilili, 
śpieszyli, jakby pokrzywa piekła ich w środku. „Poganiaaaj, chyżo, chyżo!” - tylko to 
słyszano w całej okolicy. Kmiecie unosili drągami koniec ciężkiego pnia, podsuwali podeń 
krótkie sanki, wtóre sanki z drugiego końca, zaprzęgali parę wołów, ciągnęli pień na wzgórze, 
gdzie miał gród stanąć; wielkie kupy otrzebionych świerków, dębów, modrzewi leżały tam 
zrzucone byle jak - patrzyli na nie ze złością, wiedzieli: ledwie skończą wożenie, komornik 
każe im drzewo obrabiać, wał wznosić, kiedyż będą orać i siać, barci w lesie pilnować albo 
zwierza tropić? Pach zbierał kmieciów z całego siodła, schodzili się na obudowanym domami 
okólniku, gdzie rosły trzy lipy z wyciągniętymi na sznurach kłodami pszczelimi, pili 
brzozowy sok, słuchali monotonnego burczenia Pacha. Pach bajał im o Ziemomyśle 
i Mieszce, o dziadach i stolinach, o księdzu i świątkach Kyryi Krysti, o ciężarach, które 
znoszą, i o woli, którą ledwo pamiętają, a którą mieli, gdy wiec rządził. Kiwali ludzie 
głowami, Szysz biadolił:
- Bieda, bieda, ludkowie, nie Iza orać ni siać, baczcie na ono słonko, pora z radiem w pole 
iść, a my będziem tramy ciosać, wał budować. A jesienią przyjdą komorniki księdza: „Osep 
dawaj”, całe ziarno zabiorą. A zimą korę suszoną a wrzos miel w żarnach, dzieci ci popuchną, 
białkom piersi poschną, bieda, bieda, ludkowie.
Ząbrz przygryzł koniec wąsa, patrzył spode łba, burknął:
- A no, nie zrobisz nic, wola księdza.
Wesoła kolczasta gęba Pacha zmarszczyła się, jakby po piołunie:
- Młodyś, Ząbrz, to nie pomnisz, ale ja ci pomnę i Szysz pomni. Drzewiej inakszy 
bywało, wola była wieców a starostów, nie księdza. Szysz pomni i ja pomnę. Wszystko złe, 
odkąd Mieszka Kyryi Krysti przywołał, obcych świątków sprowadził, nowy ład wwodził. 
Byłem ci przy księdzu; kiej na wyprawę pójdę, zawżdy wielka moc bydła a niewolnych; wżdy 
napędził mię ksiądz. Przyszedł doń biskup i pry: „Lichy pomiot z Pacha, trza nagnać ji, nie 
godzi się wieszczka trzymać, gdzie stoi znak Kyryi Krysti”. Napędził mię ksiądz, a widziałem 
ci, kiej napędzał: pod płótnem palce rozstawił, bał się, że urok rzucę. A ja rzekę wam: abo to 
moc księdza a jego świątków jest bez końca? Patrzcie na dąb: wielki jest a mocny, ziemi się 
trzyma; zda się, nie zwali ji nic. A przyjdzie drwal z toporem i zwali ji. Rzekę wam, że 
i ksiądz taki dąb, jeno drwala nie ma - małymi oczyma przewiercał ich, kulili się z dusznego 
niepokoju, nigdy im takie dumki nie przychodziły do głowy. Po wysokim wiosennym niebie 
płynęły białe obłoki, pszczoły niosły na nóżkach kulki złotego pyłku, powietrze było niby sok 
brzozy, słodkie a rzeźwe, w piersi budziły się nie zaznawane nigdy uczucia buntu, chęć 
zrzucenia jarzma, w które ich zakleszczono, że ani drgnąć. Pach marszczył kolczatą gębę, 
dukał:
- Baczcie, rozlecieli się gońce księdzowe po całym księstwie: zamyślił ksiądz wojnę 
z Niemcem wieść. A wiecie, jak jest w czas wojny: jeno powód a przewoź, a stróża, a osep 
dwakroć większy, a narzaz trzykroć większy, a ludzi do drużyny daj, a wezmą one ludzie łup, 
to im pancerni z gardła wydrą; a ubiją kogo Niemcy, to go kruki i wrony odziobią, upiorem 
ostanie. Tfu! taki to przyszedł ład z Kyryi Krysti, wiedzcie. Ksiądz śle gońców po całym 
księstwie, myśli: pobije króla... - Pach urwał, spojrzał bacznie po kmieciach, patrzyli nań 
przerażeni, tępo, bez ruchu, naraz Ząbrz się zerwał, dychał gęsto, zapytał, z trudem łapiąc 
dech:
- A co będzie, jeśli kroi... jeśli kroi pobije księdza? - Pach zaśmiał się, małe oczy zmrużył 
w dwie szparki, z kosmatej gęby wyszły słowa zmieszane ze śmiechem:
- Dobrze, Ząbrz... śmiały kmieć z ciebie, Ząbrz, chocia drzewiej woli nie pomnisz. Jeśli 
pobije kroi księdza, tegdy wola nam. Spalim tegdy trzemy Kyryi Krysti, a świątkom po 
gardle... po gardle, psim synom. A na wzgórzu rozpalim stos... wiec zwołamy... a wola tegdy 
nasza będzie, nie księdza, starych w rodzie... a wieszczków... tegdy koniec będzie księdzu, 
a świątkom, a pancernym, a komornikom, a włodarzom. Koniec będzie! Pojmujecie to, co 
będzie, jeśli kroi pobije księdza? - Patrzyli nań gęstym mruganiem wytrzeszczonych oczu, 
mróz im chodził po karku na takie gadki, strach dusił w gardle. Szysz przesłonił dłońmi 
pomarszczoną długą twarz, zajazgotał:
- Bieda, bieda, ludkowie, nie słuchajcie Pacha, zła to gadka. Usłyszy włodarz księży, 
jama nam abo topór. Zamyślił wojnę ksiądz, znak to, że trza tako. Trza tako. - Pach 
poczerwieniał, oczy mu zaświeciły zimnym blaskiem, zasyczał przez zęby, nienawiścią 
i złością:
- Trza? Tak trza księdzu a biskupom, a świątkom, im to trza. Dla siebie zamyślił ksiądz, 
jako mu trza. A nam trza czego innego: zrąbać znak Kyryi Krysti nam trza, cyrkwie spalić 
nam trza, gardła poderżnąć trza, słyszycie wy mnie! Tamto księdzu trza, a to nam. - Gromada 
się przykurczyła, spoglądała dokoła niepewnie, wciąż im strach chodził po skórze; ale czuli 
jednocześnie oskomę, jakoby pożądanie czegoś, zatajoną nieświadomą chętkę - może to 
oskoma od soku brzozowego, którego się opili? Pewno od soku.

Bezprym siedział na zydlu w sieni Radborowego dworu. Przez otwarte drzwi widać było 
konie, uwiązane do poziomej belki, wspartej na krzyżakach. Na obszernym majdanie kupa 
oszczepników pomorskich - w krótkich kożuchach bez rękawów, opalonych, z gołymi 
kołtuniastymi głowami. Gwar szedł z dziedzińca, parsk i tupanie koni, ktoś śpiewał pieśń 
monotonną i zawodzącą jak morze.
Przez miesiąc czekał Bezprym woli ojcowej. Ze ściśnionym sercem, z nadzieją i lękiem. 
Radbor sam był u Bolka, przyskakał wczoraj wieczorem. Bezprym nie kładł się, czekał. 
Wyszedł z dworu na tętent, stał w drzwiach, ściskało go w gardle. Miesiąc się wysunął nad 
czarny grzebień puszczy, srebrzył długie pasma chmur. Morze szumiało. Radbor ciężko 
zeskoczył z konia, Bezprym nie zdążył wyjąkać powitania. Stary wkroczył do dworu, nie 
rzekł słowa do ulubieńca, minął go, w milczeniu wszedł do sieni. Bezprym zawrócił za nim, 
Radbor zrzucił szłom i płaszcz, wyciągnął zza pasa miecz i powiesił go na ścianie; schylił się 
nad ogniem, zacierał ręce. Bezprym patrzył w milczeniu wielkimi czarnymi oczyma. 
Radborowa wyniosła piwo i mięso, przyklękła, by ściągnąć skórznie mężowi. Stary, siedząc 
na ławie, podniósł ponurą twarz na wyrostka, burknął:
- Co gały wytrzeszczasz? Nie widziałeś to mnie?
Bezprym przełknął ślinę, nie odpowiedział. Radborowa mościła skóry na ławie. Stary 
siadł przy stole, mlaskał i siorbał, naraz z pełną gębą odwrócił się do otroka:
- Góż, nie pytasz woli ojcowej?
Bezprym zrobił krok, stał dalej pośrodku wielkiej sieni, wciąż milczał. Czuł, idk mu walił 
młot w piersi, aż słychać było w skroniach: buch buch, buch buch! W gardło mu lazła twarda, 
kanciasta gruda. Radbor nalał, jadł i pił. Bezprym otwierał usta, zamykał, wreszcie 
wykrztusił:
- I co?... ojciec?...
Radbor nie odwrócił oczu od jedzenia:
- Po całym kraju gońce gnają. Wojna. Kazał mi brać drużynę, w pomoc iść.
Bezprym żuł gęstą ślinę, jakby i on jadł.
- A ja?
Stary poderwał głowę, odwrócił się gwałtownie. Patrzył długo na chłopca, we wzroku żal 
i gniew. Szczeknął:
- Ty?... - skrzywił się, zaklął. - Ty?... Tobie ojciec kazał ostać. Tak mi rzekł: „Młody 
jeszcze Bezprym, oddajcie go biskupowi Rajnbernowi, Radborze. Niechże pozna lepiej wiarę 
świętą, a pieśni niech go biskup uczy”. Myślę, chce z ciebie świątka zrobić - wstał, podszedł 
do chłopca, ujął go pod ramiona, zajrzał mu w czarne źrenice, wykrzyknął:
- Świątka! Z ciebie! - puścił go, wrócił na miejsce, ciężko siadł. Bezsilna złość nim 
trzęsła. Nie spuszczał ciężkiego spojrzenia z Bezpryma. I znów wydał stłumiony okrzyk:
- Z ciebie! Świątka! Bezprymie!
Bezprym stał nieruchomo, oczu nie odrywał od Radbora. Waliło się mu całe życie, 
wszystkie nadzieje, spodziewania i dążenia. W jednej chwili wyrosła przed nim pusta, martwa 
ściana. Radbor się namarszczył, mruknął:
- Ja cię nie odwiodę biskupowi, niechże mi twój ojciec głowę tnie. Lecz kiej odjadę, sam 
pójdziesz do Rajnberna, powiesz mu wolę ojcową. Idź spać nynie.
Bezprym miał jeszcze jedno pytanie:
- A... a Mieszka?
Kły Radborowi błysnęły w krzywym uśmiechu:
- Dostał drużynę otroków, na wojnę idzie. - Bezprym bez słowa opuścił sień.
Nazajutrz siedział na zydlu, słuchał gwaru drużyny z dziedzińca, przyglądał się 
Radborowi, jak wybiera się w drogę. Stary oparł nogę na ławie, wiązał do nogi ostrogę 
z żelaznym szpicem na końcu. Wyprostował się, pachołek podał ciężką zbroję z lśniących 
łusek - Bezprym słyszał ich połyskliwy szelest. Stary zaciągnął sznurki kaftana, nałożył 
zbroję przez głowę. Rozświetlił się od razu i zogromniał. Pachołek wiązał z obu stron 
rzemienie. „Szłom” - burknął Radbor, ani razu nie spojrzał na Bezpryma. Wziął oburącz - 
starymi, pomarszczonymi garściami - wysoki hełm ze spiczastym końcem, obity brązem 
w gwiazdki i kółka; ostrze świeciło jak igła. Teraz Radbor wyglądał na olbrzyma, chrzęścił 
przy każdym ruchu. „Pas” - mruknął znowu, odebrał go z rąk pachołka, zapiął, podszedł do 
ściany, zdjął miecz, zapchał go za pas z lewej strony, z prawej zatkał cienki trzonek siekiery. 
Na godnej ścianie wisiała tarcza kraszona na czerwono; i tarcza była kuta brązem. Radbor 
zarzucił ją głęboko na lewe ramię. Pachołek trzymał złoty łańcuch rycerski, w kółko 
wetknięty sztylet - woj włożył go sobie przez głowę. Stał tak uzbrojony w pełni, teraz dopiero 
spojrzał na skulonego na zydlu Bezpryma. Wąsy się poruszały pod hełmem - stary powiedział 
twardym, chropawym głosem:
- Kiej odjedziem, pójdziesz do biskupa, powiesz mu wolę ojca. Pomnij... - w oczach mu 
błysła groźba, lecz Bezprym nie rzekł słowa. Radbor mruknął jeszcze:
Bywaj w zdrowiu... - jakby czekał na mowę chłopca. Nie doczekał. Odwrócił się i - 
chrzęszcząc - wyszedł na dwór. Teraz zerwał się Bezprym. Na krzyk Czciborowego 
wojewody oszczepnicy zbierali się w kupę, pancerni już byli na koniach, osiemdziesięciu 
lśniących mężów. Podprowadzono wierzchowca Radborowi. Woj oparł się obu rękoma na 
karku konia, obunóż skoczył z krótkiego półprzysiadu, przerzucił nogę, poprawił się na 
siodle, ujął powody, bez słowa zawrócił na południe. Kupa ruszyła jak falujące zarośla.
Bezprym patrzył za nimi, wraz kurz ich zasłonił. Jeszcze słyszał okrzyk Radborowy 
z poprzedniego wieczora: „Ojciec chce z ciebie świątka zrobić! Z ciebie!” Ten okrzyk zrodził 
bunt w jego sercu, chyba ten okrzyk? Nie miał zbroi rycerskiej. Wdział kubrak łowiecki, pas 
nabijany, który dostał od ojca, topór i mieczyk dziadowy; łuk i strzały. Potem nachylił się nad 
skrzynią: leżały tam dwa sztylety - od ojca i od Nieluba. Był blady bardzo, gdy tak patrzył na 
one, nie wiedząc, który wziąć. Twarz mu spotniała, ruszał wargami, lecz nic nie mówił. Dwa 
noże - dwie drogi: z ojcem lub przeciw ojcu. Jezu Kryste! Ojciec chce go oddać na świątka. 
Nie!
Bezprym pochylił się szybko, wziął nóż otrzymany w darze od Nieluba, zdecydowanym 
ruchem zarzucił sobie łańcuch na szyję.
Wtedy wybiegł, złapał swego pasącego się konia, założył uzdę, rozpętał, osiodłał, jednym 
skokiem był na jego grzbiecie. Uderzył ostrogami mocno, do krwi. Koń wspiął się, skoczył 
długim szczupakiem. Bezprym zawrócił go w stronę, kądy pojechał Radbor. Gnał leżąc na 
końskim karku, blady, z czarnymi, świecącymi oczyma. Nie obejrzał się nawet za siebie - za 
tym, co zostawiał.

Wieść, którą przyniósł do wojów poznańskich goniec Bolkowy, była jak oścień rybaka, 
gdy uderzy w gromadę ryb - zagotowało się w drużynie. Poszedł hyr po szopach i gospodach 
- przez następne dni będą pić na umór, jak zawsze przed wyprawą. Czekali na nowego 
grododzierżcę, z góry wiedzieli: nim się zjawi, nim rozgości, nim się rozejrzy, będą hulać do 
woli, jak w bezpańskim Poznaniu. Ujrzeli go z wieczora, gdy - podpici już - gotowali się do 
uczty, mięso piekło się na paleniskach, w garach buzowała kasza, żłopali z wielkich kadzi 
piwo i miód. Komornik grodowy, Więtek, zrazu chciał dać im codzienną strawę, piwa po 
kubku na gębę, miodu nic - ale obiegli go tłumem, pyskowali. Kierz pierwszy topór 
wyciągnął i wrzasnął: „W grochowiny cię zawiniem a na rzekę puścim”; gęby mieli złe 
i zawzięte, stali rozżartą, czerwoną ciżbą. Komornik spojrzał w ten pokraśniały, dziki tłum, 
strach go wziął, dał im parę kłód miodu. Wtenczas chwycili go, posadzili na trzech sulicach, 
obnosili po wale dokoła grodu, wrzeszcząc na jego cześć - Więtek przechylał ku nim 
pomarszczoną, wzdłuż i w poprzek twarz, w rozśmieszonych oczach trochę strach, trochę 
ważność, trochę gniew; wrzeszczał:
- Puśćcie mię, sucze dzieci, uronicie z wału na kamienie, kości nie zbiorę. Po tom wam 
miodu dał, byście tak wydziwiali? - ale tam! Zgarniesz to w kupę rozbuchaną drużynę? 
Podnosili jeno z obu stron sulice, kiwali w prawo i lewo, że Więtek ledwo się mógł utrzymać, 
ryczeli pieśni, w końcu przynieśli go do szopy, kazali przepijać do każdego z osobna, a kiedy 
się pijany zwalił niby kłoda, wyłamali drzwi od składów, wynosili beczki i kadzie z piciem, 
wory z kaszą, połcie słoniny, kiełbasy i szynki - hoo! pohulają przed wyprawą. Na cały gród 
strach padł: rozochociły się woje, każdy dźwirze zawierał a okiennice, w grodzie pusto, mysz 
nie przeleci między domami - niedobrze jest leźć w oczy wojom przed wyprawą. 
Grododzierżcy nie ma, ich teraz władztwo w Poznaniu.
Wyprawa... Pójdą na bitkę, na łup, na palenie siół, zabawią się z pojmanymi dziewkami, 
nażłopią się w zdobycznych grodach piwska, zaświecą w obcych ziemiach słupami pożarów, 
nabiorą zdobyczy i jeńców - dla nich wyprawa to łupieska chąsa, to wyjście z ciasnego grodu 
i codziennej nudy, to wola grabieży i mordu. Wyprawa... - dla nich ona, dla drużyny, dla 
pancernych, tarczowników, łuczników - skończyło się wszednie kwaszenie, nynie oni w lik 
idą, oni są najpotrzebniejsi, najważniejsi, pierwsi. Cały gród zataił dech - woje hulają przed 
wyprawą.
Pod wieczór byli już dobrze podpici, a gotowali się na całą noc. Na chłopa wysoko 
płonęły stosy, których w innym czasie nigdy by im palić nie zwolono - cały gród może 
spłonąć; ale będziesz to gadał z pijaną czeredą! Przygnali kilka krów z podgrodzia, w łeb 
krowom, wraz sprawili, pieką na ogniskach, piją, wrzeszczą, ryczą pieśni, okładają się 
pięściami, śmieją się z gadek, oblewają się wodą i piwem, dolają się, weselą - ksiądz 
wyprawę zamyślił, wprędce zjedzie, powiedzie ich na Prusów, na Weletów, na Czechów albo 
na Rusów - co im? Nie ich wola - dokąd, księdza wola - ich wola: nynie się radować i hulać.
Gród bucha! wojackim gwarem, świecił łuną ognisk, falował niepohamowaną ochotą.
Wtedy to po raz pierwszy ujrzeli Ślepowrona, któremu ksiądz oddał Poznań po starym 
Gozdawie; Gozdawa przed miesiącem spadł na łowach z konia, rozbił o pień czaszkę, jak 
garnek, w trzy dni skończył. Ślepowron wjechał nie zauważony, stróża z wałów i wież zeszła 
zabawiać się z drużyną, piła i ryczała jak tamci; wrota zastał Ślepowron otwarte szeroko, 
wiedział już, na co trafił, twarz mu się skurczyła i zmalała w hamowanej, zimnej wściekłości. 
Dojrzeli go w blasku stosów - małego, krępego woja - jak stał milczkiem i patrzył. Miał kark, 
brodę, pół nosa i lewy policzek okryty oparzelizną - jakby go płomień polizał i zostawił 
nabrzmiałe, czerwone mięso - straszny był z tą krwawą gębą; oczyma błyskał spod rozrosłych 
brwi, istnych krzaków łoziny nad urwiskiem strumienia. Nie wiedzieli, jaki to człek do nich 
przyszedł - Bolko mówił o nim swej radzie, gdy wysyłał go do Poznania: „Jeśliby kamień 
wziął w garść Ślepowron, z kamienia by sok poszedł”. Kiedy gniewny był lub podniecony, 
mówić nie mógł, dusiło go, pluł urywane słowa, zimny strach padał wówczas na wojów: gęby 
nie odemknęli, powieką nie mrugnęli. Ksiądz zabrał go z Sandomierza, daleko z Sandomierza 
do Poznania, cóż mogli wiedzieć poznańscy, jaki to człek ze Ślepowrona. Skoro ujrzeli go, 
skoro poznali po trzymanym w ręku kiju ze znakiem księdza - krótkiej maczudze z węzłami 
sęków i guzów, ogładzonej od korzenia i okutej żelazem - szli ku niemu zwartą ławą, 
z krzykiem, z kubkami pełnymi miodu. Pierwszy podsunął się Czuwaj, kiwał się ździebko na 
nogach, odpił łyk z kruży napełnionej miodem, wyciągnął ją do Ślepowrona, ze śmiechem na 
pijanej gębie zaczął:
- Witajcie nam, gospodzinie, przepijam do was... - Ślepowronowi gęba się jeszcze 
bardziej skurczyła, w czerwonej oparzeliźnie błysnęły zęby, jednym krótkim ruchem, bez 
rozmachu, trzasnął trzymaną w ręku buławą w krużę, glina się rozsypała na okruchy, miód 
oblał Czuwają i najbliższych; rozkrzyczana gromada zamilkła zrazu, jakby ją zamróz chwycił. 
Znieruchomiała. Karki zaczęły im pęcznieć, oczy błyszczeć, wargi rozchylać się 
z wściekłości; zda się - wraz skoczą na Ślepowrona, rozedrą go na sztuki; od razu ściana 
wrogości wyrosła między nimi, ale w tej chwili on ruszył na nich - mały, sękaty, z tą gębą 
pałającą surowym mięsem - buławę trzymał w garści półuniesioną, jakby sam jeden chciał 
uderzyć na pijany, rozwścieczony tłum - parł ich przed sobą. Cofali się mimowolnie zbitą, 
dyszącą ciżbą, tyłem, w tłoku. Wparł ich przez wrota do szopy, stanął w progu, wtedy 
pierwszy raz krzyknął, krzyknął z trudem, jakby słowo stanęło mu w gardle, wyrzucić go nie 
mógł:
- Stróża! - Odpowiedziała mu sapiąca cisza, jabłko na szyi Ślepowronowi zadrgało, 
napęczniało, zda się, wyskoczy z szyi, usłyszeli zdławiony głos:
- Stróża!... Stróża wałowa wraz do mnie! - Coś strasznego było w tym głosie, stróżnicy 
się już przepychali ku niemu przez tłum; nie patrząc na nich dusił z trudem:
- Na wały... ścierwy... do wież... wrota zawrzeć... gród by rozgrodzony chlew... zeszliście 
z wału, ja wam... rankiem wszyscy, co mieli dziś stróże, przyjść do mnie... wen! - spod swych 
nawisłych brwi obrzucił znieruchomiały tłum zimnym, szybkim spojrzeniem. - Gdzie 
komornik?... Gdzie komornik grodowy?! - Stojący obok Włodek przełknął ślinę, burknął:
- Pijany leży - na co usłyszał natychmiast:
- Wszystkie ci zęby wybiję - i grododzierżca machnął buławą, Włodek rzucił się do tyłu, 
nurknął w tłum. Ślepowron nawet nie spojrzał za nim, buławą dotknął piersi najbliższego, 
zapytał:
- Jak ciebie zwą? - zda się, nie słuchał odpowiedzi, zwrócił się do drugiego:
- A ciebie?... Idźcie obaj, odnajdźcie go... komornika... wodą go zlać... otrzeźwić... dać go 
wraz do mnie... - oddech świstał mu w gardzieli - wy trzej... ogień wraz zalać... spalilibyście 
gród księdzu... ja bym wam... - Mrowie ich przeszło, patrzyli nań odurniali, bezwolni, 
ujarzmieni zupełnie. - Kadzie z piciem do składów... wraz... a mięso... całe żarcie... nic dzisiaj 
nie dostaniecie, głodni spać... a z rana... kiedy dur ze łbów wyjdzie... gotować broń... sulice 
a tarcze... ja wam!... - Odwrócił się gwałtownie, nie bał się stanąć plecami do gromady, 
poszedł w stronę księżej gospody, wówczas dojrzeli, że utyka lekko na prawą nogę. Ogarnął 
ich naraz nieprzytomny gniew, szaleństwo w tym gniewie, wybuchli wielkim krzykiem. 
Tamten nawet głowy nie odwrócił, kroku nie zwolnił. Gniew, jak w nich wybuchł od razu, tak 
od razu opadł, strach ich ogarnął, rzucili się spełniać nakazy, garści kaszy nie ukradli 
z garnków, jednego krążka kiełbasy nie ułamali. Nazajutrz od świtu chędożyli broń, 
naprawiali odzież, a przed stacją grododzierżcy czekała już stróża milczącą zbitą gromadą, 
pewna, że gniew Ślepowrona jest straszny, i czująca, że gniew ten jest zasłużony.
Twarde życie zaczęło się dla wojów poznańskich. Grododzierżca w każdy kąt nos 
wsadził, każdy topór obejrzał, każdą wiązkę strzał; źle było, jeśli byle źdźbło leżało inaczej, 
niźli on chciał. Kazał wojom drabin nawiązać, na wał poznański się drzeć, stróża lała na nich 
wodę; był mroźny wiosenny ranek, drętwieli z chłodu, żaden nie śmiał tył podać, z drabiny 
zejść. Potem na wielkie łowy poszli, smardów na nagankę nie zwolił Ślepowron zegnać, 
wszystko sami robić musieli - i sieci zaciągać, i zwierza gnać, i bić go, i sprawiać, i wędzić 
a solić. Od pełni do pełni tak ich ganiał, co dnia, spania było mało, nie popili się ni razu, 
trzymał ich w garści, że drgnąć nie śmieli. Po miesiącu zgromadził ich, stanął przed nimi jak 
pierwszego dnia, z kijem w ręce, mały, krępy, z gębą niby z surowego mięsa, spod bujnych 
brwi patrzył bystro, milczał długo, w końcu zaczął po swojemu z trudem dusić słowa:
- Ksiądz gońca mi przysłał... żebym mu... księdzu, mołwię... pięć dziesiątków pancernych 
słał... a pięć szczytników... Wojnę zamyślił ksiądz... A wiedzcie to... wojna... księdzowa to 
rzecz wojna... nie wasza... księdzowy to zamysł... A wy macie służyć księdzu, jak on chce... 
nie jak wy... jak on, mołwię... a zwoli wam ksiądz na co... abo z łupu co da... jego łaska. 
A nynie gotować broń... a odzienie... a sakwy... rankiem będę dziesiątki oglądać... konne 
i piesze... wybiorę. A baczcie... - swoim zwyczajem odwrócił się nagle i pokusztykał 
szybkim, utykającym krokiem. Rozsypali się pośpiesznie nakaz spełniać, zdumieni, 
zaskoczeni: inna to wojna idzie niźli poprzednie wojny, które dla nich ksiądz wszczynał, by 
łupu im przysporzyć, by woli użyli. Zaciskały się pięści w bezsilnej złości, ale... - nie 
będziesz przecie buntować się przeciw Ślepowronowi.

2

Odkąd - przed rokiem bez mała - na wieść o śmierci Ottonowej wstał Bolko 
z całozimowego snu przed ogniskiem, bies wszedł w księdza. Nigdy jeszcze dotąd tak go nie 
rozpierała wewnętrzna pasja, jak w onym czasie. Wiosna przyszła późna, ale gwałtowna, 
śniegi topniały od razu, wszędy huczały strumienie, rzeki wezbrały, waliły wściekłe i złe, 
drzewa i kra płynęły poplątane, bura woda biła w brzegi, ryczała rozjuszona. Taki był i Bolko 
onej wiosny - jakby pękły w nim lodowe okowy i potężny nurt wezbrał i rwał.
Sam Piekuta jeździł po złoto na Złotą Górę, przejrzał wszystkie większe skarbce po 
grodach, zewsząd ściągał bogactwo do Krakowa. Któregoś ranka kazał Bolko rozesłać 
kobierce przed swym dworem na Wawelu, na kobierce te rozsypać owe wory złota, sztab 
złotych i srebrnych, świecących kamieni, pierścieni i zausznic, łańcuchów złotych, mis i czasz 
wysadzanych klejnotami, kowanych rogów i zdobnej cudnie broni. Kilkanaście kobierców 
zawalono bogactwem, cały gród zbiegł się podziwiać ono, myśleli: chce ksiądz nacieszyć się 
swą mocą. Dech zapierało z dziwu, serca biły, czoła potniały, usta ciężko łapały powietrze. 
Pachołki Piekutowe warowały jak psy; przewodził im Kłąb.
- Siędzie se ksiądz, a będzie radował bogactwem - nie odrywali oczu od skarbów.
Księdza nie było długo, w wielkiej sieni obradowała rada. Słońce się przechyliło za wieże 
katedry, gdy wyszli na ganek. Wszyscy - Bolko, arcybiskup Gaudenty z kapelanem swym 
Boguszem, pruskim towarzyszem wyprawy Wojciechowej; biskup krakowski Poppon 
i prezbiter krakowski Jakub, pomorski Rajnbern, wrocławski Jan, poznański Unger; kapelani 
biskupi; kapelan księży Zefrid, wojewoda księdza Stojgniew Wojborowic, pan krakowski 
Sulisław, komornik księży Piekuta, komornik krakowski Tomisław, Dobrosz Ostoja brat 
Pieczyraka, Sobiebor Sławnikowic brat Gaudentego, wojewoda pancernych Odrzykoń, 
wojewoda pomorski Radbor, piastun Bolkowy Wszebor, wojewoda szczytników Budziwoj, 
Zadora, Przemko Świradowic, młody księżyc Mieszka Bolesławowie.
Czekali: siędzie ksiądz na karle, będzie się radował bogactwem.
Nie siadł, nie radował się. Chwilę patrzył zadumany na one kobierce, po których złoto 
rozsypane było niby kasza. Kazał gapiów usunąć, został jeno z radą - stojącą w milczeniu. 
Ksiądz skinął ręką:
- Wdała! Pisz! Piekuta! - znów stał milcząc, patrzył na kobierce; widać: dumkami był 
daleko. Gwałtownym ruchem nachylił się, ramieniem odgarnął kupę złota i - do Piekuty:
- Dawaj worek. Pisz, Wdała. Leonowi, kapelanowi Henryka. Ugodziłem się z nim przez 
Hermana, będzie donosił mi wszystkie zamysły Henrykowe. To... - znów odgarnął kupę, 
dorzucił do niej kilka mis złotych i dzbanów - to... pisz, Wdała... dla onych, co chcą obrać 
Ekkeharda na króla Germanii. Ekkehard drug mój... niechże ostanie w miejsce Henryka, tak 
radziliśmy jeszcze z Ottonem. A cesarzem?... A cesarzem... insze dumki mielim, no!... pewno 
przepadły one dumki. Gdybyż jeszcze... - zaśmiał się krótko - ejże, niechby ostał Ekkehard! 
Bernard Saski mu rad... W Saksonii najmocniejszy Ekkehard. Trza przekupić Gizylera... iżby 
ten Ekkeharda poparł. Worek, Piekuta!
Zwartym tłumem stała rada wokół kobierców ze skarbem, Bolko klęczał, raz wraz 
odsuwał kupę na bok. Większą lub mniejszą. Pachołki Piekutowe sypały złoto. Piekuta wiązał 
worki. Tuni sklejał oba sznurki woskową pieczęcią księcia. Bolko podniecał się coraz 
bardziej, krzyczał:
- To dla Hermana Szwabskiego, iże takoż o koronie zamyśla... lepszy on niźli Henryk. Im 
więcej psów do jednej kości, tym warkot większy. Piekuta, syp. Pisz, Wdała.
- ...dla Hecyla, komesa i palatyna Lotaryngii...
- ...dla Heriberta...
- ...dla Bernarda z Hildesheimu...
- ...dla obu giermków Henrykowych...
- ...dla...
Zasapał się przy onej robocie. Skończył, wstał, patrzył na zmniejszoną do połowy kupę 
złota. Jakby dosłyszał głuchą ciszę. Podniósł wzrok, dojrzał oczy wlepione w puste kobierce, 
zaśmiał się im prosto w zdumione gęby:
- Pół Germanii przepłaciłem, war tam będzie, war... A no! A żebyście pomnili ten dzień... 
- i zaczął im rozdawać podarki.
Wrócił do komory z Piekuta i Wdalą, wyliczali mu, co jeszcze ostało po grodach. Do 
wieczora słuchał ze zmarszczoną brwią. Kazał sobie powtarzać, tarł potylicę dłonią, potem 
pytał o jantar, o konie, o zapasy żywności. W tym czasie wielkie łowy szły po borach śląskich 
- napominał, by nie ustawali, lecz solili mięso i wędzili; toż ryby. Łagiewniki wrocławskie 
a głogowskie, a krakowskie, a sieradzkie niech cebry robią a kadzie i odsyłają do grodów 
śląskich - z grodów tych się będzie żywiła drużyna. Ruszyć opola pograniczne ziemi Ślężan, 
niech powodem ziarno wożą. Gnać ludzi, nie żałować. Wpadnie chąsa którego z margrabiów, 
krwawymi łzami zapłaczą kmiecie; lepiej już przy wozach się pomozolić.
Zmierzchało, gdy wstał. Wdała mrugał powiekami, Piekucie mięśnie chodziły po twarzy. 
Ksiądz kazał świece palić, jeść przynieść, wołać Budziwoja a Zadorę.
Przyszli, gdy jadł, pośpiesznie i łapczywie. W prawej garści trzymał kość, obgryzał ją, 
potem szpik wysysał. Językiem zlizywał tłuszcz z wąsów. Nie przestając jeść, rzekł do 
Zadory:
- Niedawnom objechał grody na brodach odrzańskich, wiele co kazałem tam naprawić. 
W Opolu mieli nowe wrota zrobić, rów pogłębić. W Warcie u Nysy klecie dziurawe, ciekną; 
nowe dachy ziemią przysypać od ognia. W Lignicy mało kłód a kamieni do obrony, garnki na 
war pobite, kozły trza nowe pobudować. W Krośnie studnia zamulona, woda tam gnije, 
z rzeki biorą; a kiej Niemce się ruszą, nie Iza będzie pod strzałami z kubłem latać, tfu! Do 
Głogowa mieli szypy z Grotnik przywieźć, toż do Iłwy; tamok wiele gniłych tramów u ścian, 
glina poodpadała, rów płytki, wieprze się w nim chłodzą. We Wrocławiu nic, dobrze 
wszystko, pięknego konia dałem tam Mojsławowi. A w Lubuszy nie byłem, poskakałem na 
Międzyrzecz i Poznań: trza obaczyć. Jedź, Zadora, bacz, czy aby wszystko naprawiono. Kiej 
który nie usłuchał abo się lenił, wolał mięso ćkać a miód siorbać, za łeb i do mnie; ja już mu 
umu dodam. Jedź, może już mnie nie najdziesz, wtedy Stojgniewowi zdaj. Siadaj, jedz przed 
drogą, starczy dla obu. W twoje ręce, Zadora!... Budziwoj!
Zadora zjadł, wyszedł. Budziwoj siedział u księdza długo w noc, bajał o swym objeździe 
po siodłach łuczników, kowali, szczytników, szewców, skórników... Zostawił go leżącego na 
ławie, zapatrzonego w nikłe cienie pułapu, zadumanego głęboko.

Wielki Wóz zadarł wysoko już dyszel do góry, stróża sennie łaziła wokół ostrokołu. 
Gozdawa spotkał Lisa, umawiali się na jutro: prześpią się krzynę, potem kopna do bartnika 
Głowacza, tamok postrzyżyny młodszego, popiją tęgo; bają, komornik Więtek będzie, 
przyjechał do księdza z Poznania. Senność ich morzyła i nuda.
W tej ciszy usłyszeli człapanie koni, rozbudzili się całkiem. Ki bies się wlecze po nocy? 
Podsunęli się ku wrotom. Tam już kupa, wyglądają zza wrót i znad ostrokołu. W pysk daj, nie 
uwidzisz. Koń parsknął, tupot ustał. Dobiegł ich głęboki bas:
- Eej!
- Ej! - odkrzyknął Buzk. - Kto tam po nocy boki obija?
- Otwierajcie!
- Prześpij się na podgrodziu, baby tam krzepkie. Będziem tu wrota otwierać włóczykijom.
- Otwieraj, psia... Chyżo!
- Ktoś?
- Do księdza.
Mieli w tym czasie srogi nakaz: w dzień czy w nocy przyjedzie jaki posłaniec, choćby 
smard, wraz go do księdza dawać. Buzk się obrócił do swoich:
- A no! ciąg, żywo!
Ruszyli do drewnianego wału, który miał po obu stronach wprawione szczeble do 
uchwytu; naparli się kupą, ciężko skrzypnęły czopy brony, odchyliły się zawory, oba skrzydła 
rozwarły się ze zgrzytaniem. Jeźdźcy zadudnili po deskach, przejechali pod wieżą. Buzk 
trzymał rękę na kołowrocie, wbijał oczy w ciemność, spytał:
- Ilu was?
- Trzech - odrzekł tenże bas.
- Wjeżdżajcie.
Powoli zawarły się wrota, Buzk podszedł do przybyszów:
- Bywajcie w zdrowiu. Skądeście?
Głos się zawahał.
- Do księdza... z Czech.
- Z Czech? - Buzk się rozejrzał w ciemności. - Lis? Jest tu Lis?
- Tutki.
- Leć do Stanka, pytaj, chceli ksiądz wraz widzieć posłańców z Czech.
- Do Stanka? Migiem... - Jeźdźcy nie złazili z koni, w ciemku się rozglądali wkoło.
- Co to... on srogi trzem przed nami? - spytał bas.
- Cyrkiew biskupia.
- Oo... - i znów nieufna cisza wokół wrót.
Bolesław wciąż leżał bezsennie, wciąż z tą skupioną, zadumaną twarzą. Świece płonęły. 
Stanko wsunął głowę, Bolesław zwrócił nań źrenice, spytał prędko:
- Co tam?
- Jakowyś ludzie z Czech. Chcą was widzieć.
Bolko siadł, nogi podciągnął, zaplótł dłonie.
- Wołaj ich wraz!
Gdy weszli, ksiądz siedział w tej samej pozie, ale spuścił nogi od razu; spojrzał bystro. 
Skłonili się.
- Ciebie znam - powiedział do najwyższego - ty jesteś Łebacz Szreniawita. Byłeś u mnie 
z bratem. A ci, kto zacz? - Wiercił ślepiami obu pozostałych.
- Takoż bracia, wołają na nich: Koza i Czarny.
- Cięgiem Wrszowcom służycie?
- Wrszowcom.
- Gadajcie.
Wszystko dali Wrszowcy Szreniawitom, o czym by mógł woj marzyć. Mieli konie i broń, 
zbroje i ozdoby rycerskie; mieli poważanie na dworze, które wywalczyli męstwem w boju 
i zwartą jednością w kłótniach i sporach. Wszystko im dali Wrszowcy, jednego nie mogli im 
dać: Szreniawy; nie mogli zaspokoić żrącej ich tęsknoty za swojszczyzną, za starym domem 
z lipami dokoła, podpróchniałym i zapadłym, kędy zimą śnieg nawiewało, a wiosną błoto 
stało na toku; za polem, na którym młody brzeźniak się puścił, a gdzie ociec drzewiej pszono 
siał; za Smołuchą o grubych łydkach, która im kaszę warzyła, i za głupawym chłopem, 
Mamrem, który miód w okolicy podbierał i syte robił taką, jakiej nie uświadczysz 
w Czechach; za tym czymś, co tak słodko i miło pachniało w Szreniawie, pachniało, 
dźwięczało szumem drzew, trzaskiem ognia i ćwierkaniem świerszczy, świeciło i grało 
w oczach. Nie, tego wszystkiego nie mogli dać Wrszowcy Szreniawitom. A owa tęsknota 
rozrosła się tak bardzo, że przy niej zbrzydły Czechy, igry wojackie i uczty, bitki i wyprawy. 
Znienawidziły Pragę Szreniawity za to, że nie była Szreniawą. Służąc Czechom, wróciły na 
służbę do Bolka. I oto teraz trzej z nich omal nie wyparli tchu z koni, goniąc z wieściami. 
A wieści te były nie lada jakie.
Bolesław siedział na podwiniętej nodze, z ręki do ręki przerzucał nóż. Łebacz opowiadał 
o oskopieniu Jaromira, na myśl o takiej zemście nad wrogiem roześmiał się głośno. Bolko 
zatrzymał nóż w prawej ręce, spojrzał na Łebacza; tamten się zająknął, śmiech w nim zgasł 
niby zdmuchnięty. Bolesław rzekł:
- Wiem o tym, jak i to, że Koza uratował onego księdza. Dobrze zrobił Koza, ale nie bajaj 
byle czego, już o tym nam Władywoj bajał, kiej przyjechał do mnie z Ottonem. Jak tam było, 
gdy Rudego Bolka Czechy wygnały?
Łebacz zmarszczył czoło na wspomnienie owej nocy. Była to noc wielkiego krzyku, 
biegania i klątw. Wtedy to odbywały się gody w biskupim domu - nowy biskup niepodobny 
do Wojciecha lubi wesołość i uczty. Był wysłannik od Ekkeharda do biskupa, pili tam 
i weselili się. Dwór Bolka był ciemny i cichy. U Wrszowców tłum cieniów cieśnił się na 
podwórzu. Ciapkały stłumione szepty. W całym grodzie ruch - niepokój trwał już od kilku 
dni, woje zbierali się w kupy, pili i klęli, szeptali. Chodziły gadki, że Rudy gotuje wielką rzeź; 
że ma wpaść na śpiących znienacka, mordować po szopach i kleciach. Hradczany były wciąż 
martwe, Bolko siedział kamieniem, jego ludzie warowali u wrót i przy ścianach; nie 
odkładano broni. Ludziska spoglądali na siebie po wilczemu, nikt nie był pewien drugiego, 
nikt nie wiedział, co będzie, kto się okaże wrogiem, kto się za kim opowie. Biskup hulał i pił 
z wysłańcem Ekkeharda. Czuło się groźbę - jakby z niskich chmur nad Pragą ta groźba - 
w ostatnich latach przyzwyczaili się ludzie do niepewności, ciągle rzezie i walki, i szczucie 
jednych na drugich. Zasmakowali Czesi w zmianach - wciąż im niepokój po kościach chodził: 
i nynie - dość Bolka Rudego!
Dlaczego? Jak? Kogo chcą? - nikt nie pytał w Pradze o jutro. Chyba Wrszowcy...
- Wrszowcom każdy zły - wykrzyknął Łebacz nienawistnie. Bolko znów przestał się 
bawić nożem, spojrzał spode łba, zapytał:
- Co myślicie? Czego chcą Wrszowcy?
Łebacz zaciął wargi, namarszczył się i burknął:
- Chcą całe władztwo w księstwie sobie wziąć.
A milczący dotąd Czarny wybuchnął:
- Kto Wojciecha wygnał? Wrszowcy. Kto Libice zdobył, synów Sławnika wybił? 
Wrszowcy. Kto Udalryka w łaźni dusił? Wrszowcy. Kto Jaromira oskopił? Wrszowcy. Przed 
Wrszowcami Emma do Bawarii uciekła. Od Wrszowców uszedł Władywoj. Od Wrszowców 
uchodził i Bolko Rudy. Od Wrszowców uszedł Sobiebor. Póki nie wytrzebią Czech, nie 
uspokoją się Wrszowcy.
Bolko przerzucił kilka razy mieczyk z ręki do ręki, potem wbił go podle siebie w lawę 
i opierając na nim dłoń spojrzał prosto w oczy Czarnemu.
- Takie mają zamysły?
- Takie.
Zmarszczył na chwilę brwi.
- A wy służycie onym?
Łebacz spojrzał po braciach, a Koza beknął jak zawsze, gdy był podniecony.
- Służymy.
- Przeczże służycie? - wiercił ich wzrokiem. Koza się zmieszał, ale Łebacz rzekł śmiało:
- Cóżeśmy mieli robić, ksze? Przedaliście nas...
- Boście, ścierwy, kupców moich pobiły, księży mir złamały. Łajno psie! Głowy by wam 
trza zdjąć!
Łebacz nie ugiął się przed gniewem księżym.
- Toć i poseł wasz prawił w Pradze... Przemko. Cięgiem nam w oczy kolą. Co mielim 
robić, do drużyny chcielim... do was... a broni nie było. To i uderzylim na onych kupców. 
Wrszowcy nas przygarnęli.
- I jak wam?
- Owa! - Łebacz uśmiechnął się krzywo. - My tam woje. Niczego nam nie brak.
- Czemuż tegdy nie służycie wiernie?
- Rzekł nam Przemko: ksiądz łaskę wam wróci, do drużyny weźmie, Szreniawę odda. 
Srebro nam Przemko dał. My Szreniawity. A co nam Wrszowcy? Wilki.
Bolko zaśmiał się z cicha, wstał, podszedł do Łebacza, uderzył go dłonią po karku. 
Powiedział:
- Dobrze, Szreniawity. Jutro Piekuta dary wam da, a ja do drużyny wezmę. A no... tuszę, 
drugi raz miru nie złamiecie.
W milczeniu pokiwali głowami, ale serca im skakały. Bolko siadł jak przedtem, wyrwał 
nóż z ławy, znów się nim bawił, kiwnął ku nim:
- Bajajcie.
Tak, była to noc niepokoju i gwałtu. Lecz zrazu wisiała cisza. Cienie się snuły po 
przełazach, dwór biskupa huczał wesołymi piosenkami. Księżyc skrył się za chmury, choć 
w pysk daj. Powoli gromadziły się cienie wokół Hradczan, zalegały gęstą, zbitą ławą. Cisza 
jak w listowiu boru, zda się, pnie tylko drżą. Szreniawity w ciasnym kręgu sług 
Wrszowcowych, szczęki ich bolą od zacięcia w naprężonym oczekiwaniu. Biskup, ścierwo, 
weseli się! Naraz od zamku krzyk, pojedynczy krzyk mężczyzny, jak krzyk puszczyka. Ktoś 
biegł po pochyłości z pochodnią, palące się krople smoły padały na ziemię. Bolko wiedział - 
wiedział, suczy syn - zwiózł na pochyłość stóg słomy; płonąca pochodnia spadła na słomę, 
ogień zwinął się w kłębek, potem buchnął wysokim słupem. Od razu stało się czerwono 
i jasno, ziemia drgała w blasku. Czarny dym świecił krwawą czerwienią. Strach nimi targnął. 
Z góry pędził już Rudy... ze swymi w zbrojach... na koniach. Wpadli na nich, roznieśli ich 
w mig, skoczyli w mrok: jakby w czarny płaszcz się owinęli. Wrszowcy ryczą, pędzą konie 
łapać, gonią. Kogo tam zgonisz w tej ćmie!
- Bajali później, umknął Bolko Rudy do Lotaryngii, do Hecyla. A Hecyl ji za kark i w 
jamę. Gnije tamok Bolko... aż zgnije - i znów Łebacz zarechotał na myśl o doli Bolkowej.
Bolesław spojrzał zimno na Szreniawitę, wycedził:
- Ty nie szczekaj na onego. Posłałem ja już posła do Hecyla do Lotaryngii. I powiedział 
onemu poseł: „Zwól Rudemu do mnie jechać, a będę ci drugiem”. I zwolił Hecyl. Rudy jest 
już tu, a wy nie śmiejcie się zeń, jako że będziecie jeszcze służyć onemu, kiej chcecie mnie 
służyć. - Szreniawitom śmiech zamarł na wargach.
Więc bajali o Władywoju, iże z Polski do Czech po wygnaniu Bolka Rudego pojechał. 
Wrszowcy go przyjęli, wielki wiec odprawili. Potem jedli i pili trzy dni. Nie wiedzie się 
Czechom z Przemyślidami. Władywoj za jednym patrzył - za piciem. A Wrszowcy jeszcze go 
judzili. Na zamku zamieszkali, całe władztwo w ręce wzięli. Władywoj pije - nikt go 
trzeźwym nie widzi. Wytoczy się za próg, rzyga w pokrzywy. Na Hradczanach gęśle słychać, 
Władywoj rozwalony w kącie śpi nad piwem. Zbudzi się, czerwonymi ślepiami powiedzie, 
kogo ujrzy, choćby sługę i smarda, woła i mołwi doń: „Przepij do mnie”, zwala się na ławę, 
czka i chrapie. Po całym dworze ludzi pełno, wszystko opite. Słoma leży po świetlicach, woje 
pokotem pospołu z psami. Dziewki dworskie śpią w pijanych uściskach z chłopami, wszędy 
kałuże i kał. Smród i zaduch, mdli. Śpiewaków się nazłaziło, stare dziady, kaprawe 
i zaślinione, nie do gęśli już im, do miodu a piwa. W południe dźwigają się z barłogów, 
dziewki niosą chlebowy kwas - i wraz do stołów. Wesele! Hu ha! Władywoj ulubil tłustą 
babę, bierze ją wpół, pląsa, potyka się, zwalają się w kąt. Otroki się tłuką po izbach, takoż 
pijane. Po całym dworze snują się Wrszowcy - oni jedni trzeźwi. Księstwo im w łapy lezie - 
samo. Jeszcze jeden taki ksiądz jak Władywoj, jeszcze drugi... Już się sprowadzili na 
Hradczany, już tu żyją, stąd rządzą Czechami, posłów ślą, daniny ściągają, po grodach swoich 
ludzi sadzą. Jeszcze rok, jeszcze drugi... - Nie udało się Wrszowcom, po pijanemu zmarł 
Władywoj, rozwalony na słomie w kącie izby.
Bolesław rzucił nóż na ziemię, zerwał się z lawy:
- Zmarł!
- Po pijanemu zmarł na barłogu.
- I co Wrszowcy?
- Przez trzy dni kazali czcić Wladywoja wielką strawą. Piwa nawieźli do Pragi a miodu 
i mięsa... to samo jest na Hradczanach, jak za Wladywoja.
- A Wrszowcy?
- Bają: posłali Wrszowcy do Henryka po Udalryka. Jaromira bez mądów nijako na stolcu 
Przemyśla sadzić.
Zamilkli. Stali we trzech, patrzyli, jak Bolesław schylony spogląda na swój uroniony nóż. 
Długo stali. Zaczęło się ćmić, dwie świece wypaliły się i zgasły. W końcu się Łebacz 
poruszył, chrząknął:
- Ksze...
Podniósł na nich wzrok, jakby się obudził.
- To wy, Szreniawity... dobrze! Dobrze, Szreniawity, w poręście przyjechali. Licho 
z nimi, z onymi kupcami, coście ich bili. Dobrze. Jutro Piekuta wam da... nie pożałujecie. 
Idźcie, zdrożeniście.
Skłonili się, Koza spytał:
- Kiedy nam jechać do Pragi?
Spojrzał na trzy cienie, zaśmiał się.
- Możecie nie jechać do Pragi. Razem pojedziem.
Gdy wyszli, Bolesław wołał Stanka:
- Idź, budź Stojgniewa i Wdalę, niech przyjdą do mnie - przeciągnął ramiona - świec parę 
zapal - znów się przeciągnął, ziewnął szeroko. - Dość. Trza będzie wprowadzić Rudego do 
Pragi, niechże ukróci Wrszowców. Nie Iza pozwolić pokumać się Czechom z Henrykiem.

3

Skowronki śpiewały nad nieobeschłymi polami, z błękitu nieba lał się blask. Ziemia 
pachniała ciężką wiosenną wonią.
Orali i rznęli glebę, skiby się równo odchylały. Wyganiali na pastwiska krowy, po 
krzakach dźwięczały piosenki. Śpiewały wierzbowe fujarki. Woły szły wolno, łopatki ruszały 
się im na grzbietach. Stopy grzęzły w lepkiej ziemi. Baby i kury grzebały się między 
chruścianymi płotami. Kogo nie powołano do grodu, wieczorem naprawiał sochy i płużyce, 
ostrzył radło, siadywał na przyzbie, siorbał piwo, patrzył, jak na siwym niebie ciągną klucze 
gęsi i łabędzi.
Nie widzieli nic dalej poza obejściem, polem, kręgiem puszczy. Nie dręczyli się 
księstwem, nie znali zamierzeń Bolesława. Nie myśleli, nie zastanawiali się - wola księdza 
spadnie na nich jak grom. Nie dochodził ich tupot konnej drużyny, z którą wiódł ksiądz Bolka 
Rudego do Pragi.
Nie słyszeli, jak nad Białą Skałą w Pradze zachrypiały rogi. Wojownicy bili w tarcze, 
ciżba krzyczała. Unosił się las rąk, wszystkie oczy zwrócone były ku górze. Kochan 
Wrszowiec patrzył spod nawisłych brwi, kły mu błyskały. Na podwyższenie wstąpił Bolko 
Rudy, odziany w lniane szaty Przemysława. Rogi zamilkły. Tłum się pochylił, oddawał cześć 
nowemu władcy. Bolko siedział na tronie, czerwone ślepia rzucały wkoło spojrzenia pełne 
niepokoju i szyderstwa. Po prawej stronie tronu stała drużyna polska, która wwiodła Rudego 
do Pragi. Świeciły kraszone szczyty, jak kolce jeża gęstwiły się spiczaste hełmy. Bolesław, 
oparty oburącz na mieczu, spoglądał na krzyczący tłum.
Skowronki śpiewały nad polami. Przechodziły ciepłe deszcze wiosenne, wiatr wydymał 
obłoki jak wielkie płachty. Ziemia chłonęła wodę tysiącem ssawek. Sypali siewne ziarno 
w kosze, nie wiedzieli, że kędyś tam wiozą zwłoki cesarza Ottona do Akwizgranu; nie 
słyszeli szczęku bitek o insygnia cesarskie, ciągłych zamieszek i walk. Nie wiedzieli o 
nieustannych matactwach Bolesława, o jego układach z Henrykiem przeciw Ekkehardowi i z 
Ekkehardem przeciw Henrykowi. Nie wiedzieli, że Henryk obiecał Bolkowi Łużyce i Milsko, 
obwód Strzały, ziemie po Łabę i Salę, jeśli Bolko zarzuci plany Ottonowe. Nie słyszeli 
kroków swego księcia, gdy wędrował z kąta w kąt, po komorze, słał posłańców i rzucał złoto. 
Orali i siali, spoglądali w niebo, czy się chmury gromadzą na zachodzie i czy deszcz w nocy 
spadnie.
Słyszeli, jak korzonki darni rwą się pod ostrzem radła i jak racice wołów ciapkają 
kleiście. Czyż mogli słyszeć granie rogów i trzask wyjeżdżającego rycerstwa? Czyż mogli 
słyszeć spieniony plusk granicznej rzeki Bóbr, gdy woje Bolkowi przejeżdżali bród na 
zachód? Czyliż mogli słyszeć ciężki tupot jego wierzchowca, niosącego tak znaczny ciężar?
1 bicie jego serca, pełnego dumy i poczucia swej mocy? I skrzyp wierzei poddających się 
miast - Budziszyna i Strzały? Hałas krótkiej bitki z Niemcami w grodzie miśnieńskim? I głos 
dzwonów witających księcia polskiego? Szelest nurtu Sali i Łaby, nad którymi cicho zalegli 
pancerni Odrzykonia i szczytnicy Budziwoja? I przysięgę lenniczą rycerzy niemieckich 
z ziem, które mieli w Miśni? I łopot chorągwi wręczanych przez ich księdza klęczącym przed 
nim lennikom? I pełne obaw okrzyki chorego arcybiskupa Magdeburga, Gizylera, na wieść, 
że tuż na południu stoją czaty polskie? I pełne ulgi westchnienie kmieci, których odjęto 
Niemcom?
Widzieli co innego niż ich książę, na co innego patrzyli. Patrzyli na ziemię, niebo 
i wiosnę. Widzieli bociany brodzące po zalanych łąkach, powolne i rozważne, czarnobiałe, 
z czerwonymi dziobami. Patrzyli na tryskające z pąków liście i na lasy czerwone, fioletowe, 
brunatne, złotozielone. Patrzyli na zoraną rolę, brali grudki ziemi w rękę i rozcierali ją dwoma 
palcami, wąchali, ważyli w dłoni z głębokim namysłem. Słuchali tchnienia wiatru, wdychali 
zgniłe zapachy wilgotnego lasu, mszarów i pól, gdy Bolesław wytężał wzrok na odebrane od 
Heriberta insygnia cesarskie i na samozwańczą koronację Henryka - w Moguncji, nie 
w Akwizgranie.
Moguncja? Akwizgran? Co mogli wiedzieć o tych miastach mieszkańcy puszcz 
i nadrzeczy? Do Krakowa przyleciał goniec, opryskał błotem Grudę, Pałubę i Okszę, 
podnieśli nań wzrok - i tyle tego. A goniec ów przyniósł wieść o koronacji w Pawii na króla 
Longobardów Arduina, margrabiego Iwrei. I wre ja? Pawia? Cóż mogli wiedzieć o tajnym 
układzie Bolesława z Hecylem Lotaryńskim?
Wody opadły, w cichych łachach rzecznych zarzucali sieci, wyciągali je, ciężkie 
i trzepoczące srebrem. Ręce mieli śliskie, oblepłe rybią łuską. Bartnik Mamer siedział 
w kucki przed wierzbą, rozradowanym wzrokiem oglądał rojny oblot młodych pszczół, 
w oczach miał blask słońca, sączący się przez liście. A tegoż wieczora zbrojna chąsa wdarła 
się do Ekkeharda; margrabia odpoczywał po drodze, zerwał się, wołał pomocy; napastników 
była cała kupa, w mig zarąbali śpieszących z ratunkiem: rycerza Hermana i rycerza Adolfa; 
wrzask, wymysły i klątwy. Ekkehard skoczył z mieczem, trafiła go ciśnięta z dala włócznia, 
ostrze przebiło czaszkę, rozprysnęła się miazga mózgu - Ekkehard ciężko się zwalił na bok; 
ucięto mu łeb, obdarto z szat, napastnicy skoczyli rabować komnatę; na wrzask nadleciała 
Ekkehardowa drużyna - za późno: ten, który miał być królem niemieckim, leżał bez głowy, 
deptany chodakami pierzchających zbójów, w kałuży krwi. Odmieniła się dola Germanii.
Polecieli gońcy do Henryka, do księcia saskiego Bernarda, do Bolesława polskiego, do 
Bolesława Rudego, do Gizylera. A przez wszystkie te dni Mamer rozradowanym wzrokiem 
śledził wiosenny oblot pszczół.
Gotowało się w Niemczech. Dwóch konnych spotkało się na drodze, spode łba spoglądali 
na siebie, pochylali włócznie, uderzali konie ostrogarni. Kanclerz Ottona, Heribert, 
arcybiskup koloński, był więźniem Henryka. Grafowie i baronowie zwoływali rycerstwo, 
grały trąby. Na wielu zamkach pospuszczano chorągwie. Henryk ze Szwejnfurtu żądał 
księstwa bawarskiego. Henryk, biskup Wiirtsburga, prałat Bernard z Hildesheim, biskup 
albersztacki, Arnulf, knowali przeciw Henrykowi. Posłańcy wieźli wciąż złoto od Bolesława 
do Niemiec. Henryk Bawarski słał posłów do Stefana.Węgierskiego i do Kijowa. Grały trąby 
i drogi tętniły rycerstwem.
Cóż oni mogli wiedzieć o tym wszystkim i jaki mogły mieć wpływ te wszystkie walki, 
knowania, zamieszki na przenikanie wody przez skórkę ziarnka, na pęcznienie skrobi, na 
tajemniczy rozwój zarodka, wypuszczającego blady kiełek ku górze i cieniuchny korzonek do 
dołu. Stając w ciche wieczory słyszeli, jak oddycha ziemia. A czy można jednocześnie 
słyszeć oddech ziemi oraz zgiełk świata?
Nie wiedzieli, że w tej ostatniej chwili Bolesław wahał się między pokojem i wojną. Że 
w głębokiej rozterce wybrał pokój. Było to po zrękowinach jego córki, Regelindy, 
z bratankiem Guncelina, Hermanem, i po ostatecznym zawarciu z Guncelinem przymierza. 
Wtedy to Henryk ułożył się z Bolesławem, objął go, uściskał i obdarzył. A gdy Bolesław miał 
opuścić Merseburg, nasłano nań siepaczy.
Czyż nie słyszycie szczęku mieczów, gwałtu bitki? Czyż nie widzicie odrąbującego się 
Bolesława, walczącego toporem Zadory, rzucającego się Przemka Swiradowica? Czyż nie 
doszedł was trzask wyłamywanych przez margrabiego Henryka wrót? Poprzez wyłamane 
wrota wywiódł margrabia Bolesława spod mieczów cesarskich - raz jeszcze stracili synowie 
Ody dziedzictwo ojcowe. Głośno łomotały kopyta koni wracającego oddziału polskiego.
Nie słyszycie? A przecież łomot ten rośnie, napełnia kraj, dyszy wojną i mordem. Gońcy 
lecą po całym kraju. Czyliż to tylko zamysł Bolesława, czyliż sprawa jego drużyny, 
pancernych, tarczowników, stróży grodowej? Łomot idzie przez kraj. A wy słuchacie, jak 
skowronki śpiewają nad nieobeschłymi polami, jak korzonek rośliny drze się pod radiem, jak 
pszczoły brzęczą przy wiosennym oblocie, jak ciepły wiatr porusza gałęziami brzóz, jak 
ziemia oddycha. Łomot idzie przez kraj, przez was idzie ten łomot, przez wasze chaty, 
obejścia i siodła. Nie słyszycie?

4

Gdy przed dwudziestu z górą laty Zabój Tur otrzymał od Mieszki nadanie po wygasłym 
rodzie Kwęków na Śląsku, ledwo mógł je odnaleźć w szerokiej szumiącej puszczy. Zastał 
jedynie niewielką polanę, gdzie gmerała się rodzina Palucha, jedynego smarda, który pozostał 
na miejscu i siał kilka garści prosa, dwie krobie rży, trochę jęczmienia na piwo. Żył Paluch 
w starym domostwie Kwęków, zgniłym już niemal do cna, które się od północnej strony 
zawaliło całkiem, od południowej stało wykrzywione i koślawe, podparte gęsto brzozowymi 
kołami; wiatr chodził po izbie, lada jak utkanej mchem i zamazywanej wciąż gliną. Zabój Tur 
z drużyną spędził swą pierwszą noc po objęciu nowego nadania w tejże izbie na naciętych 
gałęziach - śmiał się potem, jakoby ludzie jego nie spali tej nocy, bojąc się, że się im cała 
chata zwali na łeb, przykryje wysoką mogiłą próchna; ale nie doszło do tego. Nazajutrz Zabój 
błądził po dawnych polach Kwęków; świeciło słońce, młody las się już tu puścił, brzeźniaki 
rosły gęsto, złociły się zielonym miękkim liściem, świeciły matową bielą giętkich pieńków 
znaczonych brunatnymi smugami - pachniało ostro i rzeźwo; zarośla maliniaku i ostrężyny, 
przetkane wysoką na chłopa pokrzywą, czepiały się odzienia, darły ręce i parzyły twarz - 
Zabój torował przejście toporem, badał rozległość dawnych pól, brodził po kolana w zielsku 
zarastającym wilgotne rozłogi; docierał do granicy starodrzewia, ręką macał tęgie pnie, 
ocierał spocone czoło, znów zawracał w gąszcz młodolasu. Płynęły tam dwa strumyki, 
przeskakiwały przez kamienie, przerzynały się przez miękkie osypiska; po wiosennym 
rozlewie zostawiły po obu swych brzegach niewielkie jeziorka, wypełnione wodą wgłębienia 
gruntu i wykroty drzew, kiśniejące jamy błota, mokre łączki - bielały te łączki od 
drobniutkich kwiatków konwalii, pachniały mocno. Zabój wrócił z obchodu późno, siwy 
zmierzch zalał już ziemię, przed domem Kwęka płonęło kilka ognisk, ludzie się kręcili, śmiali 
się, karmili konie i bydło, rzucając im nasieczoną trawę; w garach warzyła się kasza; Paluch 
stał w rogu swej śmiesznej, półzawalonej, podpartej - setką drągów chaty, oszołomiony 
patrzył na bujne, ruchliwe życie, które się znów wlało w głusz puszczy.
Następnego już dnia siekli Zabojowi ludzie te młode wesołe brzeźniaki, maliniak 
i ostrężyny; Zabój pracował wraz z nimi, zaciekle, w mokrym gieźle, z podrapanymi rękoma. 
Rok po roku coraz dalej od domostwa Kwęków paliły się zsieczone, wysuszone w upale 
zarośla, biały dym leżał płaską chmurą nad pogorzeliskiem, potem woły darły ziemię radiem, 
ostrze raz wraz natrafiało na korzenie, wyciągało je na powierzchnię, rataj uchwytywał 
wydobyty koniec, wydzierał długi pokarbowany pęd podziemny; praca była ciężka, jarzma 
pękały, łamały się oja. Zabój wciąż pilił, ganiał ludzi, śpieszyło mu się; na miejscu białych 
brzózek, ostsężyny i pokrzywy miał w oczach zwid falujących pól prosa, rży, jęczmienia, 
owsa, konopi, lnu. Gdy wypalili - po latach - i zorali dawne pola Kwęków i dotarli do granic 
puszczy, Zabój z tą samą furią rzucił się na starodrzew, i jak wprzódy młode płonki, zaczęły 
się teraz walić pod siekierą stuletnie tramy, odwieczny, nie tknięty dotąd żelazem i ogniem 
las. Podpartą drągami sadybę Kwęków Zabój rozwalił zaraz pierwszego lata, spróchniałe 
belki spalił niby stos ofiarny wygasłego rodu. Wyrąbanym byle jak przesiękiem woły ciągały 
świeżo ścięte, ociekające żywicą bierwiona. Zabój budował na starym miejscu nowy dom, 
wielki, z sienią i komorami, z podcieniem wspartym na czterech słupach. Jeden z tych słupów 
miał nie dociosany, wystający sęk; kiedy parę lat później przyjechał do Zaboja brat, 
Władyboj, obejrzawszy dom, klecie, ostrokół i pola, stanął przed tym sterczącym sękiem, 
patrzył długo; potem kazał przynieść wysoki na pół chłopa pieniek, wlazł nań i zaczął wokół 
tego sterczącego sęka rzezać swym niewielkim ostrym nożykiem. Wyrobił dziób ptaka, 
nastroszone pióra, pierzaste uszy i dwoje wielkich, krągłych oczu, a niżej cały tułów i dwie 
nogi ze szponami zaciśniętymi na gałęzi. „Puchacz, puchacz” - krzyczeli z dołu patrzący, 
klaskali w ręce z dziwu i niezwykłej, niepojętej radości. Władyboj tak się tym rozochocił, że 
zabrał się do drugiego słupa, na którym udał łeb tura, pochylony niby w natarciu, z dwoma 
szerokimi rogami, z podłużnymi, przemyślnie wydłubanymi oczyma. Wyrzezał także rysia 
w skoku, a na koniec woja, całego okrytego szczytem, z samą jeno głową wyłażącą nad 
szczyt, w szłomie - zrazu poznasz: to woj dobrze zbrojny i skory do bitki; ostrze sulicy 
sterczało mu zza pleców. Te cztery rzezane słupy były największą ozdobą domu, radowały 
oczy, a jednocześnie wzbudzały strach, były żywe, miały swój kształt, własny kształt, 
patrzyły, niepokoiły człeka swym dziwem, ukazywały swą tajemniczą moc, a moc ta była 
mocą domu Zabojowego, chroniła go, odstraszała złe. Wszyscy też ludzie Zabojowi patrzyli 
odtąd na Władyboja ze czcią i lękiem, każdy pojmował, że stary Tur ma moc, by uroki 
rzucać, ludzi zaklinać w drzewo, a martwy tram ożywić. I tak cztery słupy podcienia 
Zabojowego warowały u progu jego domostwa, a baczyły pilnie, kto doń wchodzi...
I być może mocy tych słupów zawdzięczał Zabój, że wiodło się mu wszystko przez lata 
następne. Zda się nie tylko pola i uprawiający je ludzie, nie tylko rozlana wokół puszcza, ale 
cała ziemia, cały kraj, ksiądz i księstwo - wszystko służyło zasobności, bogactwu, potędze 
domu Zabojowego. Za Mieszki wiele znaczyły Tury w księstwie, zasiadały w radzie i wodziły 
drużyny. Z każdej rady przywoził Tur coś od księdza - srebrną misę, kowany róg, miecz 
z głownią oplataną złotym drutem lub dziesiątek ostrzy do sulic, dziesiątek łuków i tułów 
z szypami, dziesiątek szczytów, szłomów i toporów - pełne uzbrojenie oddziału: Mieszka dbał 
o drużyny władyków; z każdej wyprawy przynosił Zabój łup, przyprowadzał konie, woły, 
wozy z dobytkiem i bronią, przede wszystkim niewolnych - ci budowali sobie chaty na skraju 
polany, potem rąbali i palili puszczę; coraz szerzej falowały pola Zabojowe zbożem, zieleniły 
się lnem. W upalnym kurzu żniw woły ciągały wozy wysoko ładowane snopami - pod 
przestraszone wołanie przepiórki: pitpilit... pitpilit... pitpilit... Komory Zabojowego domu 
zasypane były ziarnem, zawieszone motkami lnu i konopi, skórami zwierza, odzieżą, 
żelazem. Paluch sprawiał teraz pieczę nad tym całym dobrem, przesypywał zboże, by je 
przesuszyć, wsuwał po łokieć rękę w śliskie, żywe - niby łuska gadziny - siemię lniane, 
uciskał solone mięso w kadziach i przewieszał na przewiew pocące się połcie słoniny - 
zamyślał się nad bogactwem i rozrastającym się znaczeniem Turów i nad zapadającym się 
w ziemię, próchniejącym i wymierającym rodem Kwęków, któremu ongi służył. Puchacz, tur, 
ryś i woj na szczycie słupów czuwali nad rozłogimi polami, bogi domowe warowały pod 
progiem, w sosrębie, w ścianach, puszcza okalała dom i pola nieprzebytym szerokim wałem, 
zaostrzone tramy ostrokołu kłuły powietrze twardzizną smolistego drewna - bezpieczeństwo 
i bogactwo zdawało się niewzruszone i pewne; jak głaz. Toteż gdy ponad rzezanymi słupami 
przybił Zabój znak własnościowy Turów, strzałę przeciętą na krzyż dwoma poprzecznicami - 
znakiem tym znaczyły Tury broń i wszelakie ochędóstwo, klejmowały konie i niewolnych - 
wiedział, co robi: nie ma w całym księstwie siły, która by potrafiła zerwać tę strzałę, podeptać 
ją i pogańbić. Ilekroć wracał z pola, zanim obrzucił wzrokiem całe obejście i dom, musiał 
spojrzeć na ów sterczący w górę znak - znak jego władztwa nad porębą, jego znaczenia 
i potęgi.
Gody małżeńskie Zaboja z Dargoradą, z możnego rodu Czarnych Kruków, odbyły się 
hucznie, zjazd był liczny - Tury słynęły z umiejętności urządzania zjazdów, o których było 
potem głośno i które przydawały rodowi znaczenia i ważności; sam Mieszka był na tych 
godach. Wtedy już zaczynało się łamać księstwo między tych, którzy wiązali się z młodym 
księżycem Bolesławem, a tych, co się więcej spodziewali od Ody i jej potomstwa. Stary Tur 
jeszcze kusztykał, lubo powłóczył już trochę nogami. Mieszka ugwarzał z nim z cicha, 
ciągnęli we dwóch miód, wspominali czasy młodości, wspólne bitki i pijatyki, chichotali pod 
nosem, spoglądając z kąta na rozhukaną, buchającą gwarem izbę biesiadną. Mieszka bajał 
o swych zamiarach, o podziale księstwa między synów, o Bolkowym przewodnictwie i o 
skrytej obawie, by przewodnictwo to nie skończyło się krzywdą przyrodnich - stary Tur pocił 
się z przejęcia, gadał prędko, zawsze zapluł się, kiedy go podrywało w środku, czerwieniał, na 
płaskim, szerokim czole wychodziły mu dwie sinawe żyły, pięścią bił w kolano, wybałuszał 
oczy; zduszonym do szeptu krzykiem zapewniał starego księdza, że wola jego święta, Tury 
zawsze będą mu służyć, że wszystkie możne rody zawżdy będą mu wierne - Mieszka, z głową 
wepchniętą w ramiona, z czujnym przygarbieniem pleców spoglądał spod nastroszonych brwi 
na zaślinione uniesienie Tura, pod szerokim wąsem miał pól zadowolony, pół drwiący 
uśmieszek. Na tychże godach Zabój uzyskał rozszerzenie nadania, prawo wody i lasu tak 
daleko, jak daleko zajdzie człek w ciągu połowy dnia - zdało się, że Tury osiągnęły 
największe znaczenie w księstwie, że wybiły się do rzędu najprzedniejszych rodów, że nikt 
ich nie ujarzmi. Podśmiewano się wprawdzie, że poswaćbiły się tury z krukami i że nie lada 
będzie pomiot z takiego parzenia się, ale trzej chłopcy Zabojowi - Skorosz, Darsk i Karsna - 
rośli jak tęgie byczki, a i dziewki zapowiadały się na rozłożyste i obiecujące jałówki; Paluch 
patrząc na tę rozbrykaną, wrzeszczącą, zdrową i ładną gromadę kiwał głową, mrużył oczy, 
mruczał pod nosem:
- Ho, rozrosło się turze stado, nie będą po nich siodła rozwalać, by po Kwękach, 
parszywcach, zgniłkach. - Rad był Paluch patrzyć na rozrost i powodzenie, zbrzydło mu żyć 
w próchniejącym, wymierającym dworze, którego i sto drągów nie zdoła podeprzeć na długo. 
A przecie była jeszcze gałąź Władyboja, rosnąca na Podgórzu, i Zbygniewa na Kujawach; 
tylko stary Tur w rodowej Turczycy miał jedną jeno dziewkę, Jemiołkę - wszyscy to już 
wiedzieli: przewodnictwo w rodzie wraz przejdzie na Władyboja Piskorza.
Żyło się na Zabojowej polanie w ciszy i bezpieczeństwie, niby na wyspie oblanej wokół 
jeziorem - puszcza odgradzała od świata, od zgiełku i niepokoju, zdała się nieprzebyta, nie 
kończąca się. Kiedy Zabój Tur wrócił do domu po klęsce Ody i jej synów, pewny, że Bolko 
będzie mścił, że będzie łby ścinał a dobytek rabował, skoro stanął przed rzeźbionymi słupami, 
przygryzając wąs i trąc w strapieniu potylicę, skoro obejrzał się po rozległych polach i po 
sinym pasku puszczy, usłyszał głosy synów pędzących konie do wodopoju i śpiew Skry, 
najmłodszej i najmilszej córy, jak wydzierała się na całe gardło:

...Hej, po rosie, po trawie, 
hej, za lasem i płem, 
biegała, śpiewała, 
modry wianek splatała 
prostowłosa dziewka, hej, 
czarnooka, białolica, 
krasna dziewka, 
hej! hej hej - heej!!!

a echo odnosiło wykrzykiwane co sił zawołanie „hej!” dalekim, przytłumionym głosem - 
Zabój poczuł naraz ukojenie: kto go znajdzie w tej głuszy, tylko mu cicho siedzieć, nosa 
z polany nie wysadzić, na oczy się nie nawinąć; więc i siedział - orząc, siejąc, zbierając, 
hodując konie i bydło, bijąc zwierza w puszczy. Nieustannym cichym kręgiem toczyło się 
życie polany pod czujnym wzrokiem czterech słupów, chłopcy się rozrastali, córze 
nabrzmiewały piersi i zaokrąglały się biodra; upłynęło wiele czasu w zastałej ciszy, która 
gadała szumem drzew, szelestem kłosów pod wiatrem, rykiem bydła i okrzykami ludzi, nim 
Zabój zdał sobie sprawę: w tej ciszy butwiejć ród, rozrasta się, a butwieje, wyrzucone są Tury 
z życia w zaciszny, bezpieczny kąt; dalekie i niedostępne przelewa się bujne życie księstwa. 
Nie pomogły zjazdy rodowe, swaćbienia i gody, nurt życia wyrzucił Turów na płaski 
piaszczysty brzeg, niby pień wyrwany z korzeniem przez wiosenny przybór - mocny jeszcze, 
puszcza nawet świeże pędy, a od spodu pod wilgotną, śliską korą powoli i nieznacznie 
butwieje. I naraz zdała się Zabojowi wstrętna ta cisza, to odosobnienie i pełne bezpieczeństwo 
na samotnej polanie oblanej wokół nieprzebytą puszczą.
Tej wiosny - jak co roku - skowronki śpiewały nad nieobeschłymi polami, z błękitu nieba 
lał się blask, ziemia pachniała ciężką wiosenną wonią, drzewa pęczniały od rozpierającej je 
żywi - jeszcze jeden obrót w niezmiennym obrocie płynącego czasu - a z wczesną wiosną 
jakby kto przebił wał puszczy odgradzający polanę od świata. Gdy Dargorada szła z rana do 
krów, przystawała spłoszona u rzeźbionych słupów, obrzucała szybkim spojrzeniem 
zabudowania, pola, daleki las, w niejasnej obawie, że coś się tu w nocy zmieniło; 
a niezmieniony, tak dobrze znany, że niedostrzegalny widok nie uspokajał jej, szła szybko, 
doiła z dziewkami gorączkowo, mleko strzykało o klepki wiader jakimś nowym, niezwykłym 
rytmem. Z obawą patrzyła na męża, który z nawyku tylko, leniwie, brał się do codziennej 
roboty, ganiał smardów, wrzeszczał - niedobrze było w tym czasie nawinąć się Zabojowi pod 
rękę. Zaczęli gońce latać - od starego Tura, od Władyboja - rytm dnia nie odmierzał już 
monotonnego nurtu, powszedniego mozołu, okrzyków oraczy poganiających woły, ryku 
bydła, kobiecych śpiewów przy warzeniu serów lub piwa, ale grał tym pośpiesznym tętentem 
koni, niosących wieści o sprawach dalekich i wielkich, szybkimi rozmowami i potajemnym 
szeptem, niespokojnym wędrowaniem Zaboja po domu, obejściu, polach - jakby mało miejsca 
miał Zabój na całej obszernej porębie. Gdy nocami się Dargorada budziła, wiedziała, że mąż 
leży na wznak, podłożywszy ręce pod głowę, że nie śpi, wpatruje się w ciemność, że dumki 
jego biegną tym nowym, niespokojnym rytmem; obracała się ku niemu, pytała, aby tylko 
rozbić dzwoniącą ciszę nocną:
- Nie śpisz?...
Odmrukiwał to tylko:
- Iii...
Miała ostre odczucie, że gdy tak leży koło niej - milczący i niechętny - jest daleki, 
nieobecny, jakby nic go nie obchodziły codzienne trudy i sprawy obejścia, jakby już oddał jej 
wszystką troskę o dom, dzieci, dobytek, a sam się zajął obcymi sprawami. I tej wiosny zdała 
sobie sprawę Dargorada, że nie są oddzieleni nieprzebytą ścianą od świata, że wezbrana fala 
powodzi wleje się wnet na porębę, maluczko, a poniesie ich wszystkich na burzliwym 
spienionym grzbiecie. Czekała - strwożona - tej fali, słysząc z dala szum przyboru. A kiedy na 
zmęczonym mokrym koniu przyleciał do nich Władyboj i kiedy zaścielała dlań stół, niosła 
chleb, mięso, piwo i kiedy witała szurzego, a ten podniósł ku niej swą małą twarz, w czarnych 
zaś oczach miał to samo roztargnienie, jakie widziała ciągle tej wiosny u Zaboja, pojęła 
Dargorada: stało się, powódź ich ogarnęła, koniec cichemu bytowaniu - albo fala wyniesie 
ich, albo wessie potężnym wirem na dno, zniszczy i rozproszy. Uczula kłucie w piersi, brak 
tchu, a jednocześnie wiedziała: nie cofną się Tury, trzeba im czegoś więcej niż za pługiem 
chodzić i zwierza bić - na rozstaju stoi ród Turów tak, jak stali już raz - w czas śmierci starego 
księdza Mieszki. Z dzikim łomotem serca dolewała mężczyznom piwa do kubków i słuchała 
opowieści Władyboja o wielkiej wojnie, jaką zamyślił Bolko wieść z cesarzem niemieckim, 
o zjeździe przednich wojów w Krakowie, o tym, że nie gnić Turom w puszczy, nie czekać, aż 
ich ksiądz sam wykopie z jamy, jak łowiec borsuka. Wiedziała: niby to radzą, niby ważą na 
obie strony i namyślają się, a rzecz już postanowiona i pewna: czas Turom wyjść z puszczy 
i odosobnienia. I nie zdziwiła się, gdy nazajutrz oznajmił jej Zabój - wesoły już i ochoczy - że 
ma pomóc gotować się mu do drogi - na wyprawę wojenną. Wszystkich mężów zdolnych do 
noszenia broni wziął ze sobą - pociągnęli gwarną, rozradowaną kupą, aż wsiąkli w daleką 
ścianę puszczy. Poręba ostała cicha i martwa, jakby całe życie z niej uleciało.

5

Tego lata wybuchł pomór na dzieci w okolicach Gniezdna. Dostawały czerwonych 
wyrzutów na ciele, paliła je gorączka, rzucały się i krzyczały, matki lulały je, aż w końcu 
maleństwa cichły, chłodniały; nad sinawym trupkiem rozlegało się zawodzenie kobiet. 
Z początku zaraza nie objęła samego grodu i powiadano, że to szczątki Wojciecha bronią od 
uroku. Ale w końcu zapadło dziecko na podgrodziu u garncarza Raczka i wnet w każdej 
chacie rzucały się na posłaniu malutkie rozpalone ciałka.
Do Emnildy zajrzała białka Zefridowa. Księżna się odziewała, zaspała tego ranka, późno 
wróciła poprzedniej nocy. Otto wierzgał jeszcze w łożu gołymi nogami, Emnilda krzyknęła 
nań, aż nagle podeszła szybko do loża, ujęła głowę dziecka w obie ręce, przytuliła je do siebie 
gwałtownym, pełnym obawy ruchem. Latorosłka stała opodal, ręce miała spuszczone wzdłuż 
ciała, zabolało ją w środku na widok tego wierzgającego chłopca i tej obawy matki. Emnilda 
nie wypuszczając Ottona z ramion powiedziała pośpiesznie: - Wołaj no piastunkę i Czajkę, 
Adelajdo.
Nie puściła chłopca, nim weszły obie babie. Wtedy Emnilda podniosła syna, ucałowała 
go, oddała w ręce Czajki. Mówiła spiesznie, jakby zadyszana:
- Ubierz ji... daj mu kaszy. A pomnij: nie odejdź odeń, na dwór nie puść... iżby go wiatr 
nie zawiał, nie zapaliło słońce. Mołwią, od wiatru to a od słońca ona słabość.
Stara piastunka Emnildy, Bogna, którą księżna przywiozła jeszcze od Dobromira, 
zawijała w chustę zioła. Emnilda owinęła szczelnie głowę i twarz, podniosła się żwawo. 
Powiedziała do Latorosłki i Bogny:
- Pójdziem.
Wyszły spiesznie, jak każdego rana. Nad podgrodziem świeciło słońce, już paliło. Niebo 
wisiało szare i martwe - noc nie przyniosła ochłody. Jeszcze tu i tam przez strzechy chat snuł 
się dym. Kupa bab kiwała się od jeziora z wiadrami, niewesoło szły. Emnilda przyśpieszyła 
kroku, by dotrzeć do nich na skrzyżowaniu dróg: dojrzały księżnę, postawiły wiadra, czekały.
- Z Jezu Krystem - pozdrowiła je, nieco zdyszana.
- Z Jezu Krystem.
Patrzyły na nią milcząc, Kobuzowej zaczęły naraz łzy kapać, gęsto, jedna po drugiej. 
Emnilda spytała ją prędko:
- Jakże wasz synek?
Baba nie odrzekła, stała ze schyloną głową, łzy wciąż się lały po twarzy. Aż tu Kraska, 
najmłodsza z gromady, zachwiała się, jakby ją szyb przebił, siadła, nogi podciągnęła ku sobie, 
zaplotła ręce i jęła bić gęsto... raz po raz... głową po kolanach. Z gardła zerwał się jej krzyk, 
przeszedł w spazm, wołała przez te spazmy:
- Pomarły... oba mi pomarły... Dadźboże! pomarły chudziątka... pomarły... a kwiczały... 
kiej prosięta kwiczały... Doloż, Dolo... pomarły... aaa... aaa...
Baby już nie wytrzymały, zasłaniały twarze zapaskami, buchnęły spólnym płaczem, 
skomleniem, zawodzeniem. Emnilda siadła podle Kraski, objęła ją ramieniem, milczała. 
Kobieta przypadła jej do nóg, nieprzytomnie biła o nie głową.
Słońce pełzło powoli, paliło.
Bogna przysiadła w kucki, czekała w milczeniu. Twarz się jej zmarszczyła jeszcze 
bardziej, stara ruszała zapadłymi wargami, patrząc wokoło. Latorosłka się odwróciła, stała 
wyprostowana, bez ruchu, spoglądała na stado krów pasących się na nadjeziornych łąkach; 
niektóre się położyły, kilkoro otroków siedziało pod wielką rozrośniętą gruszą, coś tam bajali 
do siebie, śmiali się. Latorosłka czuła niby pieczenie głęboko w piersi; niby ściskanie - tam, 
gdzie serce bije. Zawiść ją żarła, zazdrościła oto tym skomlącym babom. Ich łez, ich 
rozpaczy, ich bicia łbem i darcia ziemi pazurami. Tracą, ale mają. Tracą, ale będą miały. 
Jakby spazm bólu zerwał się od mostka między żebrami, skoczył ku gardłu. Miała swego 
otroczka, prawda, trzy dni miała. Różowego, pomarszczonego, z piąsteczkami zaciśniętymi 
mocno, z paluszkami, z których skórka złaziła. Miała... Trzy dni wsadzała pierś w wiotkie 
ustka, nie ssał, słaby był. Ojciec ochrzcił go, gadał wiele... A potem? a teraz? Płaczą matki, 
rozpaczają, zaklinają. Ona nieczuła jest - drewno.
Czyliż to ona śpiewała całe dnie w Orczycy, czyliż ona śmiała się, ledwo stary Wojbor 
łajać przestał, czy to ona tupotała do wrót na każdy tętent koni, czy ona płakała z tęsknoty, 
lubej tęsknoty dziewczyńskiej, gdy Stojgniew bajał bajbaje o świecie, czy to ona trzymała 
głowę Kłąba na kolanach i ona całowała go w usta? Czyliż przez nią płynął potężny strumień 
życia? A teraz stoi tu i, zazdrość ją piecze, że nie jest tą babą z podgrodzia, która łbem bije 
i ryczy, bo jej dwu chłopców pomarło.
Pomarło. Iście. Ale trzeci biega zdrów, a choćby zasłabł - porodzi nowych dwu.
I teraz: żal żre tamtej wątpia. Żyje tamta. A ona stoi odwrócona, na krowy patrzy, 
spokojna - iste drewno.
Jezu Kryste, Panie mój!... Trzy dni sadziła cyckę w gębulę otroczka. Ledwie parę razy 
pociągnie - śpi. Niemocny był.
Baby się wypłakały, wyżaliły. Stara Bogna ocknęła się pierwsza, burknęła:
- Cichajcie, białki. Cóż, nie przemożesz śmierci. Cichajcie. Długa droga nam... - Na te 
słowa Emnilda się podniosła, baby się poderwały, garściami otarły twarz, brały wiadra, 
prosiły:
- Zajdźcie, pani, obaczcie. Może ji żar odejdzie?
- Zajdźcie...
- Zajdę - obiecywała Emnilda.
Wędrowała cały dzień, dobrze już po zachodzie zaszła do chaty Borsuka. Kleć pełna była 
bab, Borsukowa zległa, leżała już dwa dni, usta miała czarne, nie krzyczała; od czasu do 
czasu dochodziło z pęku słomy głuche stęknięcie. Czasem unosiła się na łokciach, patrzyła na 
ławkę, gdzie na kożuchu kwilił chory synek.
Chłopa nie było, wyrzuciły go baby.
Emnilda podeszła do położnicy, nachyliła się nad nią, kobieta chwyciła jej dłoń, 
gorączkowo przycisnęła do ust. Zachrypiała - pierwsza śpiewaczka była na podgrodziu, a tak 
jej głos zagasł:
- Obaczcie, pani... małego... cościk z nim gorzej.
Bez słowa podeszła księżna do ławy, wzięła chłopca, owinęła w lniany płat, zaczęła go 
lulać. Bogna z Latorosłką ostały u Mlaskoty. Emnilda przywołała pękatą Grudkę.
- Daj no dzban z wodą.
Główka dziecka była rozpalona, na policzkach i czole szkarłatne plamy, włoski wilgotne 
i zlepione. Dziecko kwiliło cicho, postękiwało.
Emnilda gładziła mokre włoski - jak zawsze, gdy trzymała dziecko, odczuwała ścisłą 
z nim łączność; jakby to była gałązka wyrastająca z niej niby z pnia. Przygarnęła je mocniej 
do siebie i dalej lulała kiwając się całym ciałem.
Myślała o Ottonie, ciągle o nim myślała, gdy obchodziła co dzień chaty podgrodzia i wsi 
okolicznych, patrząc na te małe, rzucające się w gorączce ciałka. O wszystkich swych 
dzieciach myślała, ale jakby daleką myślą, jakby dzieci te były jeno wspomnieniem, jakby 
oderwały się od niej, ostatecznie przerwały pępowinę. Adelajdę wysłał ojciec do Fuldy, miała 
tam zdobyć w klasztorze sztukę czytania modlitewnika, śpiewu i służby Bożej w tym, co 
przynależy kobietom; namówił bowiem Gaudenty Bolka, by książę założył klasztor dla białek 
na chwałę Jezu Krystu, Matce Bożej i świętym. Daleko Adelajda, a nynie k’wojnie idzie 
z cesarzem niemieckim. Oderwała się już od pnia matczynego Adelajda. A Regelinda? 
Dopiero niedawno odprawili zrękowiny z Hermanem, synem Ekkeharda, a bratankiem 
Guncelina. Emnilda jeździła wraz z mężem, obwiesiła się klejnotami, śmiała się, choć 
odrywano drugą gałąź od pnia. A Mieszka, ukochany syn, rosły i piękny, czyż nie oddarto go 
od niej, kiedy siedmioletniego oddawano piastunowi? I czyż nie pękła ostatnia więź, kiedy 
przepijała doń z kutego srebrem rożka? gdyż było to naprawdę ostateczne pożegnanie z matką 
syna, który odchodził w świat mężczyzn; w swój świat, dokąd mać nie wtargnie nigdy; 
najwyżej sam do niej się czasem wychyli - dorywczo i z pośpiechem - jakby do obcej.
Jeszcze zostało tych dwoje - mała, zasmarkana, wrzeszcząca by sójka Świętosława 
i wierzgający oo rano gołymi nogami Otto. Pamięta dobrze tę noc. Leżała na wznak, z głową 
odchyloną do tyłu, dolatywały ją głośne okrzyki godujących, dolatywał ją śmiech Bolesława 
i cienki głos Bezpryma. Czuła gorzką zawiść w sercu - bała się, by Bezprym nie ubiegł 
Mieszki. Wtedy to przyszedł Otto i ojciec odprawił pierworodnego do Lednicy.
Wkrótce już Bolko wynajdzie męża dla Świętosławy - księstwo to odrywało jej dzieci, dla 
księstwa poszła Adelajda do Fuldy, dla księstwa oddano Regelindę Hermanowi, dla księstwa 
przepijała do Mieszki z rożka, dla księstwa zabiorą jej wrzaskliwą Świętosławę - zostanie 
Otto, ostatnia gałązka na pniu jej życia. Jeszcze parę lat, a weźmie go piastun. Ostanie goła by 
pień otrzebiony.
Mały na jej ręku poruszył się, zakwilił. Zwilżoną lnianą pakułą otarła mu czoło. Jeszcze 
ma ich, tych dwoje - Świętosławę a Ottona. Lecz przyszła oto czerwona zaraza - nie będzie 
dbała o dwór księdza.
Zimny strach ścisnął jej serce - stanęło na tę chwilę trwogi. Mały się uspokoił, zda się, 
zasypiał. Położyła mu dłoń na policzku, poczuła: gorączka nagle spada. Wiedziała, co to 
znaczy. Wstała w popłochu, dobiegło ją stęknięcie Borsukowej, drugie stęknięcie, trzecie, 
ciągłe, przerywane stękanie, kobiety się zakrzątały. Emnilda stała w środku izby, ze 
stygnącym dzieckiem, śmiertelny lęk ściskał jej gardło, zda się - nie odetchnie. Od 
Borsukowej dobiegł cienki pisk noworodka.
Wtedy to zdecydowała się nagle - Latorosłki ni Bogny nie było jeszcze - bez słowa, 
z dzieckiem na ręku skierowała się ku drzwiom. Przeprowadziło ją przerażone spojrzenie bab. 
Grudka podsunęła się ku niej, Emnilda - już w progu - pochyliła się do ucha starej:
- Idę do Gaudentego... niech ratuje. A tak... - zająknęła się - ni jednego dziecka nie 
zostanie po chatach.
Szła sama krętymi ścieżynkami pod zimnym migotem gwiazd. Śpieszyła. Kurczowo 
cisnęła dziecko do piersi, kołysząc je z lekka w ramionach, jakby się chciała bronić myśli, że 
trupa niesie. Krągły księżyc wysunął łeb zza puszczy, czerwony i zaspany; szybko otrząsał 
sen z twarzy, bielał. Przed Emnilda biegł wydłużony ruchliwy cień. Gród był czarny, jakby 
obrzucony torfową mazią. Emnilda, nie zważając na górę, biegła.
Przed bramą stało dwóch ze stróży, skłoniło się. Wałek posunął się, szepnął:
- Pani...
Nie zatrzymała się chwili, jakby w lęku, że usłyszy coś, co ją pozbawi sił. Musiała je 
mieć, by ściągnąć Gaudentego do spraw ziemskich, by zmusić go do zaklęć, którym ulegnie 
niebo. Bez tchu wpadła do arcybiskupiego domu.
Na wzór Wojciecha Radzym nie zamykał nigdy drzwi, można było doń wejść zawsze. 
Zrazu boczyli się ludzie, w końcu się wzwyczaili. Przychodzili prosząc, żaląc się, szlochając, 
bajając, jęcząc, trwożąc się i’mając nadzieję. Emnilda kolanem przycisnęła drzwi - ustąpiły.
Gaudenty nalewał do rogu piwo dwom starym kmieciom, ci, pochyleni nad misą, jedli 
skwarzoną kaszę. Snadź nie widzieli nigdy Emnildy, nie podnieśli się, by ją powitać. Rzucili 
na nią wzrokiem, znów się pochylili nad misą, mlaskali wargami. W uniesionych barkach, 
w przygiętym karku jakaś nieswojskość, zawstydzenie - niedobrze się czuli w arcybiskupiej 
gościnie. Gaudenty odstawił dzban z piwem, spojrzał pytająco na Emnildę z owiniętym 
dzieckiem na ręku. Lewą ręką odrzuciła małemu płachtę z twarzy, bez słowa wyciągnęła oba 
ramiona, jakby podając Radzymowi swe brzemię. Arcybiskup cofnął się przestraszony.
Dwie świece migotały z obu stron krzyża. Światło ich padało na twarz księżnej, była 
bardzo blada, pod oczyma miała czarne podkowy, drobne wargi drżały. Arcybiskup wyjąkał:
- Czego chcecie ode mnie, pani?... Przez Boga, co mam uczynić z tym dzieckiem?
To zewłoczek - szepnęła Emnilda i kurczowo przytuliła znów dziecko do piersi. 
Zachwiała się, jakby sił jej zbrakło. Gaudenty chwycił zydel, podsunął jej, siadła ciężko. - To 
zewłoczek - powtórzyła, głęboki smutek zadrgał jej w głosie.
Obaj kmiecie wysunęli się zza stołu, wymknęli się milczkiem z izby. Zapadła głucha 
cisza. Gaudenty stał niepewnie, mrużył oczy, Emnilda znów zaczęła się kiwać do przodu, 
jakby lulając małego.
- Przyszłam do was, panie... brońcie dzieci. Mrą. Wszędy mrą. Kraśna śmierć chodzi po 
chatach, dzieci bierze. Panie... trza złożyć obiaty Jezu Krystu, wielkie obiaty. Nową cyrkiew 
obiecać... dam na oną. Dzieci mrą... wy możecie...
Zda się, jeszcze mocniej zbladła twarz Gaudentego.
- Cóż mogę?
- Połóżcie ręce na onych dzieciach, pójdźcie ze mną na podgrodzie, pokażę wam. Ręce 
połóżcie...
- Jakże to?
- Mówiliście, że Jezu Kryst rzekł, kiej do nieba szedł: „Moim imieniem czarty wyrzucać 
będziecie, węże będziecie brali; a gdybyście nawet jad pili, nijakiej szkody mieć nie 
będziecie; na chorych ręce kłaść będziecie, a dobrze będą się mieli”. Tegdy przyszłam do was 
i nie odejdę, aż pójdziecie ze mną.
- Jezu Kryste, Panie mój... - wyjąkał biskup - Jezu Kryste... - teraz on się zachwiał, jemu 
sił zbrakło - Jezu Kryste! - już krzyk mu się zerwał z gardła. Odwrócił się do krzyża, ukląkł, 
schylił się, zaczął bić głową o ziemię. Emnilda patrzyła na skulony kształt Gaudentego, 
przypomniała się jej naraz Kraska, jak klęczała przed nią i biła głową o jej kolana. Czas 
płynął martwym strumieniem, znaczony głuchymi odgłosami uderzającego wciąż głową 
arcybiskupa.
Była kobietą prostą i nieuczoną. Ale oddychała wielkim ładem świata, żyła z ludźmi, 
włączona była w potężny nurt życia - a więc nie tylko jedzenia i picia, snu i pracy, miłosnego 
obcowania i rodzenia, radości i cierpienia, lecz i tęsknot, własnej niemocy i ogromu 
przestrzeni - większej niźli przestrzeń międzygwiezdna - między człowiekiem a Bogiem. 
Więc pojęła rozpacz Radzymową, gdy tak klęczał i bił czołem o proch ziemi w poczuciu 
własnej niegodności. Jakiż człowiek zdoła zapełnić ową przepaść? Nikt. Sam jeno Bóg może 
to uczynić. Siedząc bez ruchu, podniosła oczy na krzyż. I pojęła wtedy, pojęła nie myślą - 
jakby całym swym jestestwem, prymitywnym instynktem, swoją mądrością człowieczą 
pojęła, co znaczyło, że Krystus począł się z Ducha Świętego i narodził się z Bogarodzicy. To 
sam Bóg przebył oną przepaść i odtąd już ona nie istnieje. Poczuła, jak ją ogarnia fala 
wzruszenia i uniesienia na myśl o miłosierdziu Boga. Tej nocy, gdy trzymała w ramionach 
zewłok dziecka, gdy patrzyła na startego w proch człowieka pod krzyżem, pojęła, jaką moc 
ma Miłość.
I pod tym wrażeniem podniosła się z zydla - jakby obca siła ją dźwignęła - posunęła się 
ku krzyżowi, uklękła obok Gaudentego.
Arcybiskup się odgiął, ale pozostał na klęczkach. Nie wymówili słowa modlitwy, nie 
zaśpiewali psalmu, nie czynili żadnego wysiłku. Mieli twarze wzniesione ku górze, a modliło 
się w nich coś poza nimi, co napełniło ich zrozumieniem i miłością - po brzegi - tak że się 
wylewało w nadmiarze ku temu krzyżowi świecącemu w blasku dwu płonących świec.
Czymże jest czas, jeśli nie wypełnieniem pustki między jednym uderzeniem serca 
a drugim? między wyssaniem krwi z żył a wtłoczeniem jej w tętnice? Lecz oni, gdy klęczeli 
obok siebie pod krzyżem, byli poza czasem; uniósł ich wiew wieczności. Gdy wrócili na 
miejsce, na którym cały ten czas klęczeli, i gdy usłyszeli szum własnej krwi, uderzenia serca 
i rytm oddechu, zdało się im, że się przebudzili.
Emnilda przycisnęła mocniej zawiniątko z dzieckiem do piersi, spojrzała prosto w oczy 
Gaudentemu - nigdy jeszcze nie widział arcybiskup u niej tak jasnego wejrzenia. Powiedziała 
głosem, w którym brzmiała pewność:
- Położysz dłonie na dzieciach, Radzymie.
Odparł jej równie pewnie, lecz spokojnie:
- Nie godnym. Ale brat mój, Adalbert, ma miłość u Jezu Krysta. Poniesiemy rankiem 
wszystkie dzieci do Adalberta i jego będziem prosić o wstawiennictwo.
Emnilda się podniosła od razu, bez słowa zawróciła do drzwi. Gaudenty zawołał:
- Kądy idziecie, pani?
- Odniosę zewłok matce. Borsukowej. Dopiero co porodziła.
- Odeślijcie przez dziewkę. Pół nocy.
- Nie, sama odniosę. Wzięłam go i odniosę.
- Pójdę z wami.
Uśmiechnęła się: - Chodźcie, panie. - Wyszli.
Stróża otworzyła wrota bez słowa. Schodzili po pochyłości. Emnilda czuła, że jej barki 
i ramiona mdleją, trupek zaczął jej ciążyć. Z głuchym bólem myślała o oddaniu synka 
Borsukowej - nie, nikomu nie mogłaby tego powierzyć.
Gaudenty sapał idąc obok niej, teraz dopiero zdała sobie sprawę, jak śpieszyła. Od rana 
nie widziała Ottona, co z nim? Ścieżka się wiła, wydłużała niepomiernie - sił zaczynało 
braknąć księżnej.
Borsukowa spała.
Gdy wracali, Emnilda potykała się ze znużenia. Gaudenty wsunął dłonie w rękawy, szedł 
pewnym krokiem. W połowie góry usłyszeli za sobą pośpieszny tętent: ktoś gnał do grodu na 
złamanie karku.
- Pewno poseł od księdza - mruknął Gaudenty.
Emnilda przystanęła, serce zabiło jej szybciej. A może on sam? Może Bolko? Będzie 
wiedział, co robić, będzie radził. Lekcej jej będzie znosić ten ciągły strach, co ssał żywą krew 
spod serca.
Gaudenty jakby przejrzał myśli księżnej.
- To nie ksiądz. Samojeden jedzie.
Widzieli już jeźdźca, jak wspinał się pod górę na rosłym koniu. Skoro się przybliżył, 
spostrzegł ich, wstrzymał konia.
- Kto idzie?
Gaudenty zwrócił się do Emnildy:
- To Sobiebor - i do jeźdźca:
- Bywaj tu, bracie.
Jeździec ruszył żywiej. Pochylił się z siodła i rzekł ze śmiechem:
- Jeślibym cię nie znał, bracie, dumałbym, że za dziewką się wąkronisz. A i tu... białka - 
śmiech grał w głosie rycerza.
- To Emnilda - powiedział sucho Gaudenty. Sobiebor zeskoczył z konia.
- Bywajcie w zdrowiu, pani. Pozdrowienie wam niosę od Bolka.
Oddychała szybko.
- Gdzie ksiądz? Zdrówli? A wojna jak?
- Zdrów. Wesół. Goduje. A wojna? - radość w nim grała. - Jeszcze mała to wojna. Ale 
idzie... idzie, by wielki wiatr po niebie.
- Chodźmy - powiedziała nagle Emnilda.
- Siądźcie na konia, pani.
- Nie, pójdę.
Bez słowa ujął ją pod biodra, podniósł, posadził na łęku. Wziął wierzchowca za uzdę, 
poszedł jak giermek. Gaudenty wyciągał swe długie nogi.
- Rankiem zajdę k’wam, pani - rzekł jej na progu księżego domostwa.
Skinęła tylko głową, nie myśląc, że w ciemności nie dojrzy pożegnania. Przystanęła 
w sieni, łapała dech - co dzień, gdy tak wracała, bała się wejść do swej komory.
Gdy pchnęła drzwi, ujrzała, że ognia nie zgaszono. Przed jej łożem siedziała Czajka, na 
skrzyp się odwróciła. Po tym ruchu Emnilda poznała: stało się. Niepotrzebny już był szept 
Czajki:
- Przed wieczorem piszczał, że gardło go boli. A nynie pali go żar.
Księżna podeszła do łoża - Otto leżał na wznak, główkę odchylił, gdy oddychał, chrypiało 
mu w gardle. Włoski miał spocone, przylepłe do czoła.

Przez wszystkie te lata poznali ludzie dobrze Sobiebora. Jego wysoką, żylastą postać, 
jego twarz śmiejącą się łatwo, pociągłą, z wielkim nosem Sławnikowiców; szybkie ruchy, ale 
nie tak gwałtowne jak Wojciecha. Poznali jego męstwo na wyprawach, jego zręczność na 
łowach.
Słuchali często na godach jego śpiewek, gdy podpity odwalał się do tyłu i huczał tęgim 
basem, rytm wystukując dłonią, sam śmiał się najgłośniej z żartów. Wiedzieli, że lubił walkę 
i konie, i picie, i białki; prawy woj.
Z wielkiego rodu był, ksiądz. A jednak coś było śmiesznego w tym przebywaniu 
w Polsce, coś dlań poniżającego. U Wojciecha - nie, u Gaudentego - nie, u Sobiebora - tak. 
Tamci takoż byli wygnańcami... A nie tak. Sobiebor śmiał się łatwo, pił, dziewki macał; miał 
swoją drużynkę, którą z Czech przywiódł; na wyprawy chodził, łup brał; szczodry był, nie 
żałował dobra. Ale wiedzieli: wciąż myśli o jednym - jak by to na Libice wrócić. Bez Libie - 
czymże był Sobiebor, syn Sławnika? I czuli tę jego niższość.
Gaudenty od razu zobaczył u brata jakiś inny błysk w oczach, inny śmiech, jakąś większą 
swobodę i pewność. Sobiebor siedział w tejże izbie, gdzie się dopiero co arcybiskup ugiął 
przed żądaniem Emnildy, jadł i pił. Gaudenty spoglądał na tę twarz - jakby jej dwadzieścia lat 
ubyło. Sobiebor otarł palce ręcznikiem, wziął róg, napełnił go, nadpił, wyciągnął rękę do 
Radzyma:
- Przepijam do cię, bracie - zdawał się być podniecony i przejęty. Gaudenty się żachnął.
- Wiesz, że nie piję piwa.
- Ech wy... mnichy wy... nie wiecie, jak żyć. Abo to Krystus zabronił pić piwa?
Gaudenty krzyczał zawsze za takie mowy. Lecz w głosie, w zachowaniu Sobiebora był 
jakiś nowy ton, starszy brat zdawał się być rozbrykanym, nie pojmującym życia otrokiem. 
Rozbroiło to surowość mnicha.
- Nie widzisz mi się dzisiaj starostą w rodzie - fałdy koło nosa pogłębiły się mu 
w uśmiechu.
- Nie wyglądam na starostę w rodzie? A wżdy jestem starostą - wciąż zdawał się być 
swawolny i rozbrykany. - Bolko umie cię przyniewolić do picia.
- Nie robi tego - odmruknął Gaudenty.
- To ja cię przyniewolę. - Sobiebor zerwał się, chłopak, isty chłopak! Poskoczył do brata, 
chwycił go w żelazny uścisk, przycisnął róg do ust tamtego. - Pij! Ej! pij, mnichu, za pamięć 
ojca naszego, Sławnika! Pij!
- Módl się za ojca naszego... - zaczął był Gaudenty, ale zaledwie otworzył usta, Sobiebor 
przechylił róg, parę kropli wlało się Gaudentemu do gardła, całą twarz miał oblaną i suknię.
- Ha ha ha! - ryczał Sobiebor i bił się po udach, patrząc, jak brat twarz ociera. - Ha ha ha! 
Ejże, Radzym, ej!
Nie można się było gniewać na tę radość. Gaudenty mruczał coś, ręką ocierał twarz, 
patrzył na Sobiebora, nie poznawał go. Spytał:
- Co ci to? Innyś.
Znów śmiech tamtemu zagrał głęboko w piersi.
- Hoo! Obacz no! Dwóch nas jeno ostało... synów Sławnika. Tułali my się po obcych, 
a nynie: ja będę ksiądz na Libicach, a ty...
Nabrał oddechu:
- A ty w Pradze, skąd Wojciecha gady wygnały! Wykrzyknął to i siadł. Oddychał gęsto. 
Gaudenty patrzył nań oniemiały.
- Duruś się napił? Sobiebor!
- Duru? Nie piłem ci duru, chybaś nasypał do piwa. Nie piłem duru.
- Co się stało?
- Tłukłem się po cudzej ziemi, śmiali się ze mnie, gadali: „Liże Sobiebor Bolka, nie 
wyliże Libie”. A w Czechach coraz to nowe. I starego Bolka przeczekałem, i Udalryka 
z Jaromirem, Bolka Rudego, Władywoja i znów Bolka. Nie zapomniałem naszego grodu: wał, 
jakiego indziej nie ujrzysz, i wrota, i most. I dom Sławnika, i cyrkiew świętego Wacława, 
dom gościnny i drużynny. Stajnie, psiarnie i chlewy, klecie i składy, nie! nie uwidzisz indziej 
takiego grodu. Wygnały nas, psie krwie, braci nam pobiły. A nynie...
Znów odetchnął, zaśmiał się, ale bez onej chłopięcej radości.
- Teraz Wrszowcy leżą pomordowani wokół stołów, obrusy a chusty zalane miodem, psy 
się gryzą. Widzę ich: Kochana, rozwalonego na ławie, łeb mu rozrąbali toporem na pół. Wilk 
Wrszowiec rzygał krwią, chlustał krwią jak wieprz z wbitym w gardło nożem. Rudy własną 
ręką ubił zięcia, cały gród zlany krwią, krew pluska po wszystkich izbach, wszędy krew 
i krew: Wrszowców a Mirowiców, a wszystkich, co z Wrszowcami trzymali przeciw nam.
Gaudenty patrzył rozszerzonymi źrenicami.
- Co ty bajasz?
Sobiebor już nie siedział, bracia stali naprzeciw siebie w najwyższym podnieceniu.
- Bajam? Nie ja to bajam. Byli u Bolka Szreniawity, ci, którzy Wrszowcom służą i jemu, 
trzeci już raz tu byli. Ci bajali. A potem przygnali z wojami ci z Wrszowców, których Rudy 
nie wybił na onych krwawych godach; pod nogi Bolesława brali i prosili, by ratował. Bolko 
radę zebrał i mnie na nią wołał: przeciw Rudemu owa rada.
Gaudenty mrużył powieki:
- Wżdy Rudego Bolko wprowadził na tron i drużba między nimi.
Znów ten zgryźliwy śmiech w gardle Sobiebora.
- Drużba? Jak między wilkiem i łanią, między jastrzębiem i wróblem, między kotem 
i myszą. Nieszczera to drużba. Rudy musi Bolka słuchać, bo sam się nie ostoi. A jednocześnie 
z Henrykiem się wącha, co Bolkowi jakbyś żwirem w gębę: nie zniesie tego; bo on chce mieć 
regnum Sklawonii, władyków sadzać i ksiedzów, on władyka i pan.
A przed sobą chce widzieć imperium. Gdy Bolko odwodził Rudego do Czech, poszedłem 
doń z prośbą, iżby nam Rudy oddał Libice. Wiesz, co mi Bolko rzekł? Rzekł mi: „Czekaj. 
Wwiodę cię nynie na Libice, osiedzisz się to tam? A Rudy to jedno pęk chrustu pod kocioł 
czeski. Obaczysz, wraz zakipi” - Sobiebor znów buchnął krótkim śmiechem. - I zakipiało. 
Lestek z Bolka. Gaudenty mrugał powiekami.
- Nieszczera to drużba. Nynie Bolko ma Wrszowców i nas: całe Czechy ma. Potom 
przyjechał do cię, bracie. Dwich nas ostało, ale ja synów mam i drugów w Czechach mamy: 
starczy. Trza, by Bolko nie na Wrszowcach oparł się w Pradze, ale na synach Sławnika.
Gaudenty wciąż mrugał powiekami, powiedział:
- Kazałeś mi piwo pić, nie chciałem. Czemu nie chciałem? Bom przysiągł Chrystusowi 
wyrzekać się rozkoszy świata. Czyli myślisz, że piwa się wyrzekłem, a za chwałą synów 
Sławnika pogonię? Nie pogonię. Bo moje miejsce jest tu, gdzie leży ciało Wojciecha - nie 
powiedział Adalberta, lecz Wojciecha - i jego chwały szukam.
Sobiebor milczał chwilę, jakby dobierał słów. Wciąż stali naprzeciw siebie, mocowali się 
w tym bezruchu. Sobiebor burknął:
- Nie jesteśże synem Sławnika? Nie z naszegoś roau?
Usłyszał:
- Jestem.
- A kiej ci nakazuję, jako brat starszy, któremu winieneś posłuszeństwo?
- Nie winienem już ci posłuszeństwa, skórom przysiągł słuchać wyższego od ciebie.
Znów stali i mocowali się wzajem. I znów ciszę przerwał Sobiebor.
- Słuchaj no, Radzym, słuchaj mię. Bolko pójdzie do Pragi, w ten kocioł waru. Pójdzie, 
bo rzekł mi: „Wszystkie plemiona, co nie gadają mową Niemców, zbiorę w jedno. Sklawonię. 
Po co nam swaru szukać między sobą? I Czechy, i Morawce, i Łużyce, i Milczany, i Ślężany, 
i Chrobaty, i Mazowsze, i Polany, i Lubuszany, i Pomorcy, i Dziadoszany, i Wilki, i Sorby, 
wszystko będzie jedno. Jeden kraj. Tego i Otto chciał, i Wojciech chciał, to dla mnie gotowali 
imperium. A nynie Henryk idzie na nas z siłą wielką. To będzie jeden kraj, Dojmujesz ty mię, 
Sobieoor? Tegdy niechże spróbuje kto go ugryźć, ten kraj, niechże spróbuje. A dziś? My się 
gryziem jak psy, a król Germanii wszędy swego księdza tknie, swego biskupa a grafa, 
a margrafa, zewsząd ludzi bierze, w siłę rośnie, a my słabniem; że niby tylko germański król 
cesarzem może ostać. A Otto inaczej widział i k’temu trza pokazać siłę Sklawonii”. Prawdę 
rzekł ksiądz, abo nie?
Gaudenty milczał.
- Gadaj, Radzym, prawdę, abo nie?
Gaudenty milczał.
- Ja wiem - gniew poczerwienił twarz Sobieborową - wiem ci ja to. Nie wolno wam, 
mnichom, przeciw pomazańcowi królewskiemu iść. A rzeknij mi: wolno psu gryźć, kiej go 
wilk za gardło chwyta?
Gaudenty mrugał powiekami, milczał.
- Pójdziesz na Czechy? - krzyknął już Sobiebor.
Gaudenty przyłożył wskazujący palec do piersi starszego brata.
- A ja ci rzekę tak: radość ci, kiej Wrszowców rżnął Rudy jako owce. Radość ci, kiej krew 
chlupie na Hradczanach jak błoto. Wszystko to radość. A wieszli, co by rzekł Wojciech: 
przeklętnicy ci, co radują się z grzechu a zbrodni. I ty chcesz, abym szedł na Libice? Próżnoś 
do mnie jechał, Sobieborze.
- To i Bolkowi rzeknij, że przeklętnik, nie mnie jednemu.
Gaudenty jakby nie słyszał. Poniósł go nagły gniew. Wyciągnął pięść i zakrzyknął:
- Przeklęta kraina czeska, przeklęta! Przeklęta przez swoje grzechy, przez pochucie swe 
i zbrodnie. Pomnisz, jako biskup Dytmar zmarł, jak biesów widział w śmierci, krakał z onych 
swych grzechów... z grzechów ludu czeskiego. Byłeś przy śmierci, pomnisz. „Jezu Kryste - 
krzyczał w śmierci - Jezu Kryste! Jakiż to lud! Sprośność i pochuci mu prawem, jedynym 
prawem. Potąd nic innego lud ten nie zna, jak tylko, co mu palec szatana w sercu nakreślił” - 
tak Dytmar krzyczał w śmierci. Pomnisz?
- Pomnę - mruknął ponuro Sobiebor.
- Pomnisz - głos Gaudentego świstał - pomnisz? I ja pomnę, nikt tego zgonu nie zapomni. 
Azali łgał biskup na łożu śmierci? Powiedz. Toż zaraz zbezcześcili Wrszowcy kościół Boży, 
Mladę w nim bijąc. Wojciecha wygnali. Libice spalili, braci naszych wybili. Udalryka w łaźni 
dusili, oskopili Jaromira. Co było na grodzie księżym za Władywoja: grzech jeno. Pijaństwo 
jeno a dziewki, a sprośność, a pochuci. Zapił się na śmierć ksiądz, tfu! gańba wieczna 
i potępienie.
- Wrszowcy... - charknął Sobiebor.
- Wrszowcy? Wszystkie takie, wszystkie z jednego pnia. Co palec szatana w sercu pisał, 
to umieją. Krew a zbrodnia, a pogańbienie świątyń, a podeptanie zakonu Bożego. Tfu! - 
porwał brata za szaty na piersi, przyciągnął go bliżej, sapał mu w twarz:
- Grzech i zbrodnia w Czechach. Co mi gadasz: to i Bolko przeklętnik. Wyrwij jęzor swój 
za ono szczekanie. Toć ty nie o ład wojujesz, ty o Libice wojujesz, o bogactwo i władzę, 
chcesz nurzać się w pochuciach u siebie... Wrszowców chcesz pobić, i tyle. Więcej nic, 
Bolko! Bacz, co w Czechach, co tu. Jaki tu ład, jaki w Czechach? Czemuż z Bolkiem 
trzymam, nie z tobą, z swoim rodem, nad którym Boży gniew widno, gniew i pomstę. 
Z Bolkiem! Jezu Chryste! A ja ci rzekę: trzeba Czechom takiego bicza jak Bolko. Trzeba im 
nie Władywojapijańczuchy i nie Rudegookrutnika, nie Jaromira czy Udalryka, naszego Bolka 
im trza. Iżby powody w garść wziął, a ostrogami ukrócił i biczem. Chce Bolko na Czechy iść, 
niechże idzie. Wie Bolko, co robi, i Otto wiedział, włócznię świętą dając Bolkowi, i Wojciech 
wiedział: jemu oddać trza berło i miecz. A moje miejsce tu, przy Wojciechu, gdzie mię Piotr 
Święty i Otto, i Bolko posadził. Ot, co! Nie pójdę ja z tobą Libice wojować, w krwawe błoto, 
nie pójdę ja o nasze władztwo wojować, nie pójdę ni przeciw Wrszowcom, ni komu bądź. 
Kiej Bolko cię bierze, idź. A moje miejsce tu... dla mnie Gniezdno, nie Praga!... - nogą tupnął. 
Gwałtowny był jak wszyscy Sławnikowicy. Sobiebor patrzył na jego uniesienie, nie poznawał 
brata. Wyjąkał:
- Próżnom tu jechał, widzę.
- Próżno.
Sobiebor gwałtownie odepchnął brata, odwrócił się do stołu, nalał w róg piwa, wychylił 
duszkiem.

Nazajutrz Gaudenty w szatach kościelnych, w kłobuku i z laską biskupią szedł na 
podgrodzie. Jego świątki niosły zapalone świece, śpiewały głośno. Wdała kroczył z rozwartą 
księgą, Bogusz wznosił krągłą twarz ku niebu, Kędziorek, zwany po kościelnemu Andrzej, 
śpiewał najgłośniej, chciał, by go arcybiskup dosłyszał. Przodem niesiono krzyż, z obu stron 
krzyża szli w zbroi, z gołymi mieczami Warcisław i Sobiebor. Dwóch mężów niosło 
pochodnie. Dzwoniły dzwony.
Dzień był nalany ciekłym zastałym żarem, pocili się w tym skwarze. Gaudenty schodził 
w podgrodzie, jeszcze w nim drgała żarliwość owej modlitwy z Emnildą. Przemogła go, 
większą miała od niego wiarę - białka. Szedł między chatami, przystając przed każdą, wtedy 
śpiew cichł.
Z chat wychodziły kobiety, uprzedzone były. Na ręku niosły owinięte w płótno, kwilące 
dzieci; twarze zakrywały im od żaru. Starsze nieśli ojcowie, bracia, stryje. Gromadzili się za 
biskupem, ciżba rosła.
I rósł gwar - wrzasków dziecięcych, kwilenia i płaczu, kaszlu i ciągania nosem, 
pojękiwań matek i burczenia ojców; głos dzwonu z grodu roztopił się w ogromie nieba, był 
czysty, rozsrebrzony. Gaudentemu przypomniały się słowa: „Paś baranki i owce moje” - 
radość i pewność przepełniły go po brzegi.
Wielkim pochodem szli pod górę. Słońce paliło. W rozżarzone niebo unosiła się ciężka 
woń śpiewów, kaszlania i jęku. Jezu Kryste! Sobiebor szedł chmurny i zły, nie wiedzieć na 
kogo i za co. Warcisław raz po raz ocierał lewą dłonią czerwoną, spoconą twarz. Kędziorek 
wydzierał się w śpiewie co sił. Matki łkały krótkimi spazmami. Gaudenty z wzniesioną głową 
patrzył w niebo.
Obeszli jeszcze gród - wokoło - i tu leżały dzieci. Dzwony biły już nad nimi ciężkimi 
kroplami metalu. Na końcu stanęli przed domem księdza, Emnilda wyszła z owiniętą głową, 
sama niosła Ottona na ręku. Ruszyli wprost do świątyni.
Świece płonęły. Przez otwarte wierzeje wtłoczyli się gęstą ciżbą do środka, otoczyli grób. 
Trumna migotała srebrnymi blaskami. Gaudenty kląkł przed ołtarzem, zawołał:
- Przyszliśmy do ciebie, Adalbercie, abyś bronił nas przed morem, a później wiódł nas do 
Królestwa Niebieskiego.
Wstał gwałtownie, wziął dziecko z rąk najbliższej kobiety - białka załkała krótkim 
szlochem - położył na trumnie świętego, potem złożył ręce na rozpalonym czółku. Oddał 
dziecko, brał z rąk matek i ojców następne, kładł je kolejno na srebrnej trumnie. Wołał przy 
każdym:
- Kyrie elejson!
- Kyrylejson - skowytał tłum. Dzieci wrzeszczały.
Ostatniego złożył Ottona, syna księdzowego. Chwilę patrzył na przestraszoną twarzyczkę 
małego, na wykrzywione usteczka, targnęła nim radosna pewność. Oddał syna Emnildzie, 
odwrócił się do tłumu, przeżegnał go szerokim ruchem ręki. Nie zachwiali się pod tym 
znakiem, nie spluwali, nie składali palców od uroku. Gaudenty - ogromny w swej złocistej 
szacie - wyciągnął prawą dłoń, zawołał:
- Idźcie w spokoju, krześcijanie. Odejdzie zaraza od domów waszych. Odejdzie. A mówię 
to wam w imię Jezu Krysta.
Gdy wyszli, położył się przed trumną, ręce rozłożył w krzyż. Sobiebor stał w progu, 
patrzył ponuro: pojął, jak daleko odszedł Radzvm od Libie i od chwały rodu Sławnikowiców.

6

Polanę wypełniał ciężki, nieruchomy upał. Jaskrawy blask raził oczy. Na południowym 
krańcu, gdzie rzeka się rozlewała w zastałe oparzeliska i kędy ciągnęły się płaskie łęgi, 
będące ongi kością niezgody między obu gałęziami rodu, Żarek Ślizień szerzył od rana 
popłoch wśród wodnego ptactwa. Krzyki, kwakanie, plusk, trzepot skrzydeł. Kaczki miały już 
młode, wodziły je między szuwarami. Pies rzucał się ciężko w gęstą wodę, bił przednimi 
łapami, wzniecał burzę chlupotu i szczekania. Kaczki, gęsi, łabędzie zrywały się, sunęły 
płaskim lotem nad tzcinami, próbowały odciągnąć napastnika od swych stadek i gniazd. 
Żarek chybocząc się na uginających się kępach, grzęznąc po kolana w bagnie, napinał łuk, 
puszczał strzałę; ptak naraz stawał w locie, przekręcał się, padał w dół bijąc skrzydłami; 
wówczas Żarek wybuchał śmiechem. Był przepełniony radością, wylewała się zeń ta radość, 
buchała. U pasa miał nawiązane ptaki, pies przypływał z jeszcze jednym w pysku, oczy 
świeciły mu przypaloną żółcizną; chłopak odbierał zdobycz, wyrywał z ciała strzałę, 
przytraczał ptaka; pies śmiał się szerokim rozchyleniem pyska, merdał ogonem. - Hop! - 
krzyczał nań łowiec wskazując dłonią kierunek. Powoli zbliżali się do nurtu rzeki, tam, gdzie 
grunt się wydymał w obły pagórek, spadający w koryto stromym urwiskiem; na stoku 
pagórka leżały kupy zwleczonych tu na rozkaz Piekuty tramów.
Parę lat już leżały te tramy. Żarek wylazł z trzcin, przysiadł na pniu, suszył się; 
bezmyślnie obdzierał korę. Odpadała wielkimi płatami - sypało się brunatne próchno, całe 
drewno pożyłkowały korniki. Lubusza, ilekroć zabrnął w tę stronę, zawsze spluwał ze złością; 
zasadzał rękę za pas, długo spoglądał na bezładny stos drzewa; spomiędzy pni wyrastały 
pokrzywy, kiwały się na wietrze, górą latały pstre motyle. Lubusza miał mocną, grubą twarz, 
wielki nos, twardą brodę pod gęstwą wąsów; a ilekroć patrzył na kupę gnijących tramów, 
z szarych oczu wyzierał mu strach; nikły cień owego przerażenia, które owładło nim, gdy mu 
Piekuta powiedział - przed laty - że ma grodek na polanie postawić, tramy na grodek 
ściągnąć. Żelazną obręczą ściskał ksiądz polanę Śliźniów.

O tej kupie butwiejących pni radził w dalekim Krakowie Bolesław z Sulisławem 
i Piekutą. Tenże sam upał zawisł nad grodem wawelskim, dusił. Stanko przyniósł kwas 
ostudzony w krynicy, szyja dzbana perliła się rosą. Aż zęby cierpły od zimnego napoju. Bolko 
zgarnął dłonią pot z twarzy i szyi, otarł rękę o gacie. Piekuta sapał, na głos księdza podniósł 
czujne oczy.
- Trza się nam ubezpieczyć od Jomsborga. Czyli postawiłeś, Piekuta, gród u Wielkiej 
Drogi?
Zanim komornik otworzył usta, ozwał się Sulisław swym suchym, kaszlącym basem:
- Od Jomsborga, ksze? Przecie Jomsborg jest wasz. Dzierżyk tamok na stróży siedzi.
Bolesław przeciągnął ramiona - jakby w znużeniu.
- Iii... siedzi, pewnie! Ale w tej wojnie, co idzie na nas, trza mieć pewność chociaż od 
dwóch stron... niewiele nawojujesz we wszystkie strony. Jeśli z północy jeno Jomsborg 
i Szczecin nas broni, może nie starczyć Dzierżka z jego setkami. A Wielka Droga mami, aż 
pod Poznań można się Wielką Drogą zakraść. Trza zawałę zrobić na Wielkiej Drodze, 
a najlepsza zawała: gród. - Bolko wylał resztę kwasu z dzbana, wołał o więcej. - No jak, 
Piekuta, ze Śliźniowym grodem? Stoi?
- Abo to Śliźnie sami postawią gród? Nie postawią. Kazałem im drzewo zwlec, całą tómę 
ciągali: wielka kupa pniów tam leży. Potem będą obrabiać tramy, rowy kopać a mocować, 
wżdy co zrobiliby sami: ostrokół a rów, jak za Ziemomysla. Nowego grodu nie postawią.
- Kogo im poślesz?
- Wielki chcecie postawić gród?... nie grodek?
- Nie grodek... nie grodek, Piekuta. Trza zawalić zasiekiem Wielką Drogę, a szłaby chąsa 
od morza: zatrzymać. Nie grodek, Piekuta, gród: ściany na trzy chłopa i grube. Od bajora do 
rzeki rów. Szeroki. Brona, a nad nią trzem. I niemały ma być ten gród: wszyscy Śliźnie mają 
się w nim zmieścić. Poślij im Zmarska, ten postawi, niejeden gród stawił ojcu i mnie.
Piekuta się skrzywił, spojrzał z troską na księdza.
- Prawie gadacie, ksze. Zmarsk tęgi cieśla. Ale stary. Nogami ciąga, ślini się. A wiecie, 
ksze, Śliźnie to niby mieszka w boru. jeśli nie założycie mieszce kolca w nozdrza, nie 
powiedziecie ji. Śliźnie? Znam ci dobrze onych, białkę wziąłem z polany, potem byłem tamok 
ze dwa razy. Kto ich wie, Śliźniów, całkiem jakby nie byli w księstwie, nic nie pojmują. 
Kazać im kłody przez strumień rzucać, mamrocą, boczą się. Nie zdoła Zmarsk zapędzić 
Śliźniów do takiej roboty jak gród: niemała to robota.
Bolesław uderzył komornika po kolanie.
- Głupiś, Piekuta. Zmarsk dobry cieśla, choć stary, po co mu ze Śliźniami wojować? 
Niechże gród stawi. A Śliźniom trza posłać kcmornika, iże zajarzmi smardów. Masz takiego? 
Gadaj.
Piekucie twarz zadrgała, zmalały mu czarne oczy.
- Prawie gadacie, ksze, komornika na nich! Już ja bym im rady dał. A no, trza im posłać... 
- i zaciął się. Myślał głośno:
- Juszka... nazbyt piwo lubi Juszka, zapije się żłopiryj. Dłotla... iii, wory z ziarnem wozić 
zdoła, aleć ze Śliźniami... Krobek... Niesuł... - naraz poderwał głowę, spojrzał bystro na 
Bolesława, zawahał się, i od razu:
- Mam dobrego komornika na Śliźniów.
- Kto?
- Kłąb - a dojrzawszy obudzoną czujność księdza, sypał jednym tchem:
- Wiem, że Zefrid szczekał na Kłąba, biegał Kłąb ongi do Latorosłki w Orczycy, świątek 
złość ma do smarda. Wżdy tęgi komornik z Kłąba.
- Utrzyma Śliźniów?
- On? - Piekuta zaśmiał się z cicha. - Żaden z komorników nie zdusi tak smarda jak Kłąb. 
Och!... ten umie wołać „poganiaaaj”, zna wleczenie, się powodem abo z robotą. Sam był 
smardem, dobrze wie, jak się lenić i jak lenia pędzić. Nynie do drużyny się pcha, żal takiego 
komornika z ręki puszczać, ale on cięgiem mi w oczy kłuje, wbił sobie drużynę w łeb, nie 
wyrwiesz mu tej dumki. Rzekę mu: „Postawisz w rok gród, ksiądz cię do drużyny weźmie 
i broń da”... już będą mu Śliźnie w ręku chodzić, nie bójcie się. Bolesław stuknął kubkiem 
o stół:
- A no, to i ślij obu, za rok ma gród stać, a w nim grododzierżca, komornik i stróża. Będą 
wiedzieć Śliźnie, że i oni są w księstwie.
- Dobrze. Wraz poślę obu, niedługo będą butwieć tramy na Śliźniowej polanie.

Żarek leżał na kupie pni, grzał się w upale. Wciąż drżała w nim radość, napięte 
przeczucie życia. Jak to z łuku szyje - pęk ptaków przyniesie ojcu. Głęboko odetchnął 
rozgrzanym zapachem próchna i parującego błota. Nad stertą drzewa goniły się wciąż motyle, 
upał smalił. Żarek położył się na pniu, przymknął oczy, pod powiekami płynna czerwień. 
Lenistwo go ogarnęło, a mimo to słuchał wciąż drgającej w nim radości. Jak to strzela, 
żadnego ptaka nie chybił. Zaśmiał się cicho z tego rozradowania i siadł. Oczyma poszukał 
szczerby w ścianie lasu - Wielkiej Drogi. Nie wiadomo skąd przyszło doń wspomnienie Gza. 
Urzekł go stryj pierwszego zaraz dnia, kiedy to przyjechał do nich spod Jomsborga. Pachniał 
pot koński, chrzęściła zbroja. I te gadki, pachnące dalą. Odtąd tylko jedno ważne dla Żarka: 
łuk, sulica, topór. By wojowi - zbrojnemu i konnemu, by stryjowi.
- Żarek!
Drgnął, obudził się. Na dole stał ojciec. Włosy mu już siwiały, srebrzyły się w słońcu. 
Nachmurzony patrzył na zwalone pnie. Chłopiec ześliznął się.
- Masz ptaki?
- Cały pęk.
- Dobrze, matka piec będzie. Ileś strzał utopił?
- Ni jednej.
- Ni jednej?
- Nie.
- No... - w głosie Lubuszy niechętny podziw. - No, dobrze strzelasz. Nie jak kmieć. Jak 
woj.
Ostro zabiło w piersi chłopcu.
- Ociec...
- Co? - Lubusza się nasrożył. Powiedział: - Wybij to sobie ze łba, słyszysz?
- Co, ociec?
- Wiesz, wiesz dobrze, co. I ja wiem. Nie będzie nic z tego - stanął, nogą tupnął, w oczach 
upór. - Księża drużyna ci śmierdzi. Wiem. Nic nie będzie z drużyny. Nie puszczę.
Szli milcząc, nachmurzeni obaj. Żarek podnosił w górę oczy, odmykał usta jak ryba. 
Milczał. Lubusza nachmurzył się jeszcze bardziej:
- Iz dziewką nic... Widzicie ji, sysuna. Śliźnie ważny ród, stary ród. A ona co? przywłoka. 
Jej ojciec był klejmowany, pomnę dobrze, strzała przecięta na krzyż. Twój dziad zwolił im 
osiąść za rzeką, puszczę ciąć. A kiej Normany przyszły... był taki żar jak nynie, pomnę 
dobrze. Dziewanna śpiewała pieśń rodową, zwołała polanę. Przeszły Normany rzekę, my 
kamieniami w nich... kamieniami... Zwaliło się kilku, jakże. Wtedy to Kuternoga poszedł po 
pomoc, połamaniec nie wiedział, jaki to ród Śliźnie. Mieszka... Mieszka... - Lubusza 
pogardliwie wargi skrzywił. - Iii... sami pobilim zbójów, nie trza nam było Mieszkowej 
pomocy. Tu za rzeką, widzisz? Sami, Śliźnie - Lubusza przystanął, na chłopca spojrzały 
krągłe, łagodne oczy, teraz stwardniałe dumą. - Oćca mego zbóje ułowiły lścią, tegdy poszli 
my na nich przez rzekę... kupą. Giez w on czas łodzie im spalił. - Lubusza skrzywił się na 
moment - przegnalim gadów z polany. Oho, Śliźnie! A tamtych zza rzeki zbóje pobiły w mig, 
jedno białki z dziećmi uszły w puszczę. Ty chcesz brać dziewkę, jejże oćcu Norman rozwalił 
klejmowany łeb? Żyliście pobok tyle lat: co cię nynie sparło?
Żarek mrugał gęsto.
- Iście sparło.
Co? Jak się to stało? Prawie gadał ojciec: tyle lat żyli podle siebie. Dziećmi byli, gdy 
w mgliste ranki wyganiali krowy na pastwisko. Całe dni byli razem na łęgach - z gromadą 
pastuszą - myszkowali po skraju puszczy, społem kąpali się w rzece. Ileż to razy łapał Żarek 
Kalinę za kostkę u nogi, wciągał do wody; plotła im wianki z kwiecia, w zamian chłopcy 
wpuszczali jej żabę za giezło - uciekała z wrzaskiem, żaba ruszała się pod płótnem; dołali się 
- rad był, że zawsze zwalił dziewczynkę na ziemię; ileż razy płakała przez niego. Żarek 
usiłował ją przypomnieć taką, jaka była wtedy - nie nazbyt to się udawało; nie przyglądał się 
w tamte lata dziewce, wrona na drzewie była od niej ważniejsza - zwłaszcza gdy się miało łuk 
w ręku. Kalina była cicha zawżdy - to pomni - nie rozwrzeszczana, ździebko lękliwa. Czasem 
tylko wpadała w złość - gdy ją ciągali za jasne, tak jasne, że prawie białe warkocze, kuksała 
ich wówczas i drapała. Ale uginała się przed byle słowem - rzadko śmiała się równie wesoło, 
jak reszta. Lubił ją, pewnie, jak lubił każdego z pastuszej gromady turlającej się po łęgach 
nadrzecznych. Aż tamtego ranka, gdy popłynęli na ryby - trzasło weń, jakby grom huknął.
Jakże dobrze pomni Żarek to rano - było ciemno jeszcze - potknęła się wówczas przy 
wsiadaniu do czółna, złapał ją. Pracowali podle siebie, osękami wyciągali sznury, ramieniem 
czuł jej ramię, ani mu przez myśl nie przeszło, że za chwilę... Zerwała się jej ryba z haczyka, 
plusnęło, po wodzie poszły srebrne i zielone kręgi. Odwrócił ze złością głowę, ujrzał jej twarz 
tuż przed sobą, trochę przestraszoną. Jakby pierwszy raz zobaczył. Wielkie oczy, szeroko 
rozstawione, bardzo jasne w opalonej twarzy. W tych oczach i obawa, i drwinka, i ufność. 
Jakże to krzyknąć w te ufne oczy, ściobnąć złym słowem! Żarek poczuł w głębi chłodny 
strach - obawę przed tym, co nadchodziło. Stali bez ruchu na lekko chyboczącej się łodzi, 
wciąż z bliska patrzyli sobie w oczy. Jakby ich wodnica urzekła, zamarli. Już strach rozpłynął 
się w Żarku, trwał ledwo chwilę, ogarnęła chłopca ciepła tkliwość: tako się przestraszyła 
dziewka, że jej ryba wyśliznęła się z rąk. A no, co tam ryba - zapomniał, że zaledwie przed 
chwilą chciał łajać za oną! Ryba - zdała mu się śmieszna ta ryba, co poszła 
w srebrnozielonych kręgach; w oczach dziewki dojrzał wesoły, przekorny śmieszek i wraz - 
zapatrzeni wciąż w siebie - oboje parsknęli krótkim rozradowanym chichotem.
Urwali w jednej chwili, ślepia dziewczynie się zmąciły, Żarek odetchnął głęboko, chwycił 
ją w twardy uścisk. Poczuł zapach potu zmieszany z wonią ryb, a jednocześnie ciepło, jędrną 
krągłość i opór, i poddanie się. Niezgrabnie pociągnął ją ku sobie, nie spuszczała zeń 
rozszerzonych oczu, chciał pocałować ją w usta, trafił na nos, potem na policzek i ucho. 
Poczuł, że go odpycha, posłyszał szept:
- Puść! - gardło miała ściśnięte.
- Ciągajmy prędzej sznury - chrypiało mu w piersi. Pracowali pilnie, nie odwracając 
głowy, bez słowa. Skoro wrzucili ostatnią rybę do saka, spojrzeli na siebie spłoszonymi 
oczyma i - tym razem oboje - chwycili się w objęcia. Przez długą chwilę trzymali się tak bez 
ruchu, słyszeli, jak im w piersi łomocze i świszczy szybki oddech.
Gdy płynęli do domu, Kalina siedziała na dziobie, splatała kosy. Żarek wiosłował leniwie, 
na moment nie oderwał od niej oczu: raz po raz kraśniała pod tym wejrzeniem - czoło, 
policzki, szyja. Rzadko podnosiła nań wzrok, wtedy patrzyli na się długo, wpatrywali się, 
wyrywało się im coś z wnętrza - ostro, do bólu. Oddychali ciężko, jak w trudzie. Żadne słowa 
nie rzekło, słyszeli chrobot wody o czółno, plusk ryby, krzykanie ptactwa i własny 
przyśpieszony oddech. Żarek wodził po niej wzrokiem - jasne kosy, grube i ciężkie od wody, 
podłużny wykrój oczu, wesoły nosek, drobny uśmieszek u warg; niepokoił i radował ten 
uśmieszek. Żyli obok siebie tyle lat - od dzieciństwa - a jakby pierwszy raz ją ujrzał. 
Wzruszenie mieszało się w nim ze zdumieniem: to taka jest Kalina? tali dziewka, z którą 
razem krowy pasł i jagody zbierał? Tak, pierwszy raz ją widział - zadrgał w nim wewnętrzny 
radosny śmiech i zamarł w zapatrzeniu. Siedziała półobrócona, oglądał pod giezłem, jak bark 
przechodzi jej w twarde ramię, jak smukleje i kończy się kiścią dłoni; jak szyja sięga 
trójkątnym wgłębieniem między obojczyki, a niżej się pierś wypełnia dwoma wzgórkami: 
oglądał półwykręcenie w biodrach, gdy się przechylała do wody, i przygięcie podkurczonej 
nogi. Sarrr nie wiedział, że wodzi po niej oczyma, że ją tak po raz pierwszy ogląda, nie 
wiedział, na czym polega jej wdzięk, ten nowo odkryty czar, którego nie dostrzegał tak długo. 
Radość mieszała się z bólem, z tęsknotą i łaknieniem. Gdy dopłynęli, burknął nieswoim, 
zgrubiałym głosem:
- Weź wiosła, poniosę sak - dawniej kazał jej zawsze ryby nosić, nie chciało mu się 
moczyć odzienia. Nie spojrzała nań, ale zaśmiała się z cicha.
Co go sparło - abo to wie? Może te szeroko rozstawione oczy, może ta ufność, może ten 
śmiech niby plusk strumienia. Spojrzał na ojca, wzruszył ramionami: cóż może rzec - sam nie 
wie. Sparło go i już.
Szli obaj ciężko, milczeli. W pewnej chwili Lubusza warknął:
- Napędzę dziewkę. - Usłyszał zadyszany szept chłopca:
- To i ja pójdę za nią... obaczycie. - Lubusza spojrzał zdumiony, podniósł pięść, rąbnął 
syna, aż chłopak się zachwiał. Odskoczył, w szarych oczach wzbierały łzy; pod okiem 
nabrzmiewający siniec.
- Bijcie. Nie przymusicie mię. Nie przymusicie - krzyk przechodził w cienki jazgot. 
Twarz Lubuszy stwardniała, ni śladu przyrodzonej łagodności, głos świszczący:
- Ty sysunie... ty pomiocie wiewiórczy... ty żabo... Pójdziesz za nią? Myślisz to, że nie 
wytropię cię, a nie zaćwiczę później. Ty śmierdzielu... Wszyscy Wyście uszli... ostawili 
polanę. Niech gnije dąb Śliźniów a groby dziadów, niech grzyb zeżre chaty. Jak Giez... psia 
mać Ślizień, taki on Ślizień, wywłoka. Uszedł ścierwo, a później przyjeżdżał... na koniu, 
psiamać... nadymał się. W zadku mam Gza... i księdza... i drużynę, słyszysz? Nie puszczę. 
A ruszy który? ubiję. Na śmierć ubiję. Nie dam się Śliźniom rozpełznąć, nie dam polany.
Stał na rozstawionych nogach, pięści miał zaciśnięte. Podniósł głowę, oczy mu 
złagodniały. Przed nim łan dojrzałego żyta. Gęsto strzelała w górę słoma, zielonkawa od 
ziemi, wyżej szarozłota, błyszcząca. Ciężko chyliły się kłosy. Lubusza zerwał jeden, roztarł, 
wykruszył, zdmuchnął plewy z otwartej dłoni. Wsypał ziarna do ust. W oczach miał miękki 
blask. Niezdarnym ruchem wyciągnął rękę, przewiódł dłonią po kłosach. Nie odwracając 
głowy powiedział cicho:
- Dojrzałe. Będziem zaczynać. Dadźbóg z nami.
Źarek siedział na kupie zrzuconych z pola kamieni, brodę oparł na pięściach. Widział, jak 
przygarbione lekko plecy ojca się prostują. Lubusza głęboko zaczerpnął powietrza, poczuł 
zapach rozgrzanej w upale słomy, zapach żyta. Odwrócił się, ciężko przyczłapał do syna, głos 
mu drgał wzruszeniem:
- Dureń... dureń jeś, Żarek. Widzisz: dobry przyszedł rok, będzie ziarno dla Śliźniów. 
Jutro zaczniem żniwo, pójdź, niechże matka piecze ptaki, niech się gotuje. Nabityś dureń... - 
w zwiotczałej twarzy cicha radość. Raz jeszcze obrzucił pole wzrokiem, poszli w zgodzie.
Lato tego roku było upalne, czasem tylko burze chodziły stronami.
Cała polana wyległa na pole. Chrzest zboża, ostrza błyskają. Sierp odgina kępkę żyta, 
lewa dłoń ujmuje szorstką garść słomy, żniwiarz płynnym ruchem przerzuca za siebie zżęty 
pęk; gdy skręca powrósło, wyprostowuje bolący krzyż - w oczach czerwone skry. Pachnie 
kurzem, słomą, żniwem. Monotonny ćwierk koników polnych. Krople potu kapią na spaloną 
ziemię, wsiąkają natychmiast. Pierwszy idzie Lubusza, żnie spokojnie i równo, szerokim 
przesiękiem wcina się w łan; za nim Dobracha, dalej ukośny rząd mężczyzn i białek. Pustać 
zajmuje czterdzieści sierpów, gęstą szczotką żółci się ścierń. - „Chleb, Dadźboże, chleb” - 
chłopcy stawiają snopy, śmieją się, pokrzykują. Z rozmachem osadzają starostę, wokół osiem 
snopów, na wierzch chochoła - długim wężem ciągną się kopice, niby baby w słomianych 
chustach, schylone ku południowi. - „Chleb zbieramy, chleb. Łado, łado, Dadźboże!” - rząd 
żniwiarzy schyla się głęboko przed każdą garścią zboża. Upał rośnie, spalony kark pali, 
w ramionach i w piersi omdlenie, w uszach stuk; pot oczy zalewa.
Znad łanu dojrzał Lubusza dwóch konnych; jechali wolno, rozglądali się. - „Pewno 
Wielką Drogą na Jomsborg, będą stan brać” - pomyślał niechętnie; skinął na Dobrachę:
- Prowadź żniwo... - założył sierp na ramię, poczłapał ku jeźdźcom. Tamci dojrzeli go, 
zatrzymali konie; gdy się zbliżał, pozdrowili życzeniem:
- Na spór!
- Bywajcie w zdrowiu - spoglądał niechętnie na obu, młodego i starca: nie w porę 
przyjeżdżają, odrywają od żniwa. Stary był drobny, krępy, marniał wargami. Oczka małe, 
głęboko osadzone, ledwo je widać, a wiercą jak para świderków; cała twarz posiekana 
w poprzek i wzdłuż gęściutką siateczką zmarszczek. W twarzy młodego niecierpliwość, zęby 
zacinają dolną wargę, oczy ciekawe biegają dokoła, widzą wszystko; szybko przeliczyły 
żniwiarzy, wróciły do Lubuszy, zetknęły się z jego zastraszonym wejrzeniem, starły się od 
razu z kmieciem. Głos metaliczny, władczy:
- Wyście starosta Śliźniów?
- Jam ci...
- Ksiądz nas tu przysłał na polanę. Będziem gród księdzu stawiać, wielki gród.
- Gród! - wykrzyknął Lubusza. Śliżnie, gapiący się znad nie dożętego łanu, widzą, jak 
Lubusza wyciąga rękę do góry, jak szerokim ruchem wskazuje na niwę, jak prostuje się i nogą 
tupie. Widzą - gniew miota cichym, łagodnym Lubusza, gniew wobec dwóch konnych 
i zbrojnych - księżych wysłańców. Porzucają sierpy, mimo woli się kupią do siebie, patrzą 
bez słowa. Lubusza krzyczy do obcych zdławionym gardłem:
- Gród? Jaki gród? Był tu Piekuta, drzewo zwieźlim, dość...
A nynie żniwo... sami widzicie. Jakże to my tak... od roboty. Nynie żniwo, zboże dojrzałe 
- i z rozdzierającą rozpaczą, na cały głos:
- Żniwo!
Młody odgarnął z czoła zwisającą czuprynę.
- Widzę je, wasze żniwo. Białki będą żąć, otroki snopy stawiać. Męże pójdą do roboty... 
nakaz księdza.
Lubusza plasnął dłońmi po udach, szyję wyciągnął, obejrzał się. Dojrzał zbitą gromadę 
Śliźniów, wróciła mu pewność.
- Nie trza grodu Sliźniom.
- A księdzu trzeba.
- Księdzu? Niechże ksiądz niewolnych bierze, gród stawia. Nam do księdza nic 
i księdzu... - oblizał prędko wargi, wyrąbał: - I księdzu nic do Śliźniów!
Czekał wybuchu gniewu, grożenia i wrzasku, zaciął się: nie ustąpi. Nie doczekał się. 
Stary jeno zamamlał szybciej wargami, zawiercił drobniutkimi źrenicami, młody stuknął po 
karku konia, niespodzianie dla Lubuszy zaniósł się śmiechem. Pewność grała w tym śmiechu, 
pewność i drwina, i naigrawanie się. Lubusza słysząc ten śmiech zaczął wewnętrznie się 
cofać, rozwiała się w nim zaciekłość; podniósł na obcego oczy - znowu przestraszone 
i łagodne - zamamlał ustami, całkiem jak stary Zmarsk. Kłąb znów klasnął po koniu, na 
spoconej szyi biało odbiła się jego dłoń; zawołał przez śmiech:
- Później będziem mołwić, nynie wiedź nas do chaty, zdrożeniśmy i głodni; od spiekoty 
zaschło nam w gardle. I konie trza na paszę puścić - nie oglądając się na Śliźnia ruszyli obaj 
ku widniejącemu w dali obejściu; Lubusza powlókł się za nimi, głowę miał pochyloną, 
widział jeno pęciny koni i wiechy ogonów. Naisto, żelazną obręczą dusił ksiądz Śliźniów. 
W pewnej chwili odwrócił się, dojrzał stłoczonych żniwiarzy - gadali coś do siebie 
i wymachiwali rękami - krzyknął w duszącej go wściekłości i strachu:
- Co stoicie, psia wasza... co stoicie! Do roboty! Żniwo!... - pięścią im groził. Rozsypali 
się po pustaci, sierpy zagrały. Czerwony żar skrzył się w nieruchomym powietrzu.
Lubusza wrócił, gdy już słońce chyliło się ku zachodowi. Nie wziął sierpa, stał lekko 
przygarbiony, patrzył, jak pracują. Raz po raz zerkali ku niemu, nie śmieli przemówić. 
Dopiero gdy dożęli do końca pola, kiwnął dłonią. Skoro podeszli, przestraszyli się: twarz mu 
poszarzała, stała się sztywna, jakby zdrewniała; patrzył groźnie. Powiedział:
- Z pola nie pójdziecie do chat. Zbierzecie się pod dębem, mam cosikwam rzec. 
Słyszycie?
Dobek wykrzywił dziobowatą twarz, spytał:
- Kto zacz one przywłoki? - Lubusza mruknął:
Głupi - i odwrócił się. Odchodził wolnym krokiem. Starsi - Dobek, Kuwacz, Dobracha, 
Żywula - spojrzeli po sobie ze zdumieniań: całkiem stary Ślizień, ubity za rzeką przez 
Jomsborczyków. Taż twarda, ciosana gęba, toż pogardliwe spojrzenie, tenże ton i to samo 
słowo: „głupi”. Patrzyli za odchodzącym - jakby za Dziadem patrzyli. Gdy doszedł krańca 
pola, rozjazgotali się.
- Widzieliśta? Odmieniło ji.
- Jak pomnę... nigdy taki nie był.
- Jak to patrzył - krzyczała Żywula - lelum, aże mi mrozem po karku przeszło. Całkiem 
Dziad, lelum, może Dziad wszedł w niego? Tfu! - obejrzała się, przykurczyła - może Dziad? 
Na zło nam taka zmiana, tfu! Jako to ślepiami wiercił spod białych kudłów, tfu! zapadnij się 
w ziemię, wąpierz... wąpierz...
- Cicha j, głupia! - huknął Dobek. - Rozkrakała się jak przy smalona wrona. „Wąpierz, 
wąpierz...” - przedrzeźniał, aż przysiadał na swych koślawych nogach - raz was za pysk wziął, 
raz starostą ostał, a ony, wiera, jeno wydziwiać umią. Cichajcie, abo... Wieczorem pod dąb, 
a nynie do roboty, zachód blisko - bali się opryskliwca więcej niż Lubuszy, rozsypali się po 
polu. Wyciągały się rzędy kopie.
Pod dąb schodzili się powoli, po jednemu, siadali w kręgu. Biała mgła słała się płasko po 
łęgach niby rozlane mleko. Nad ziemią zawisł cień, niebo gorzało. Wieczorny powiew mile 
chłodził spocone czoła i karki, ociężali byli od żaru całego dnia. Patrzyli na siedzącego pod 
dębem Lubuszę - wcielenie starego Śliźnia - strach ich brał. Gadali szeptem. Lubusza milczał, 
wodził tylko po nich „wzrokiem, odwracali oczy pod twardym Dziadowym wejrzeniem. 
Żarek, którego ojciec wcześniej zawołał z pola, by usługiwał gościom, półgłosem bajał 
siedzącym:
- Ociec zrazu milczeli, gadał ten młody, stary gębą ruchał bez głosu. Srogi woj ten młody, 
oho! srogo krzyczał na oćca. Że Śliźnie zastała woda, że ksiądz toporem będzie Śliźniów bił, 
że gród trza stawić nad rzeką, że Śliźnie w jednym są księstwie... A ociec zaparł się by wół 
racicami, ni kroku. Aże młodemu gardło schrypło, dzban rozbił o stół. Potem jeść wołał, 
nażarł się do syta i spać poszedł na siano. Ociec...
- Śliźnie... - doleciało od dębu. Żarek zmilkł, wyciągnęli szyje. Lubusza stał, usta 
otwierał, patrzył na krąg. Powiedział:
- Żelazną obręcz zakłada ksiądz na kark Śliźniom - przez krąg przeleciał krótki szmer, 
ucichł. Lubusza rąbał słowo po słowie, jakby piasty drewna odwalał:
- Żelazną obręcz... pojmujecie to, Śliźnie? Ksiądz chce gród stawić. A wiecie, co znaczy 
ten gród? Obręcz. Dotąd byli my wolne kmiecie, co nam księstwo i ksiądz? A nynie stanie 
gród... a w grodzie stróża... grododzierżca i opolny starosta. Jego już wola będzie... 
grododzierżcy, nie wiecu pod dębem, nie rodowego starosty. Małowiele, a cyrkiew postawią, 
Kyryi Krysti obiaty każą dawać, a dań, a powód, a narzaz, a ślad... odetchnienia nie będziecie 
mieli. Gadałem to wam: nie rąbać przesięku, nie dać rąbać. Przerąbali, a co k’wam Wielką 
Drogą przyszło? Niewola. Żelazna obręcz - i naraz wyciągnął ręce do milczącego kręgu, 
krzyknął:
- Śliźnie!...
Ponure milczenie. Cisza. Wieczorny powiew szemrze w liściach dębu. Niebo powoli 
gaśnie.
Kuwacz miał rozstawione nogi, patykiem dłubał w ziemi, podniósł wąskie, wiecznie 
zmrużone oczy, zapiszczał:
- A co zrobim, skoro nakazał ksiądz... Skoro komornika przysłał... Co zrobim?
- Nic nie zrobim, naisto. Wola księdza.
Przeleciał pomieszany gwar:
- Wola księdza...
Lubusza ruszył na nich spod dębu. Pierwszy raz w swoim życiu zaciekł się, on, co się 
cofał płochliwie przed byle oporem - choćby białki, choćby otroka. Nad głowami siedzących 
powiódł wzrokiem po polanie - mrok zapływał, las dokoła zlewał się już z polami, nie 
rozróżnisz granicy, od puszczy szła szumiąca ćma. Patrzyli na jego ciemną postać, mocną jak 
postać Dziada, nie wiedzieli, że nawet teraz, nawet w tej chwili czuje Lubusza w głębi lęk 
przed oporem gromady, lęk przed Kłąbem, lęk przed tym wszystkim, co przychodzi ku nim 
Wielką Drogą. Ale dusił w sobie ten lęk, wiedział: oto stoi na rozstaju. Na rozstaju stoją oni 
wszyscy - Śliźnie, polana. Ci dwaj, co nynie chrapią w jego własnej chacie, są posłami 
przemiany - koniec Śliźniom! I ponad lęk, ponad łagodną ustępliwość, ponad wstręt przed 
gwałtem wyrastało w nim poczucie, że trzeba się bronić. On jest starostą rodu, na niego patrzą 
dziady leżące wokół świętego dębu, jemu grożą pomstą, jeśli dozwoli zaprzepaścić ród. 
Wszystkie odczucia zlały się w nim w jednolitą bryłę, podniósł głowę, przemówił:
- Słuchajcie, Śliźnie, słuchajcie mnie, rodowego starosty. „Wola księdza”, gadacie? 
A czyli spytaliście, jaka jest wola rodu, czyli ta sama, co księdza? Wola dziadów, tych, co 
trzebili polanę, co chaty stawiali, co pierwszą parą wołów zaorali świętą ziemię? Czyli 
spytaliście? A jeśli wam powiem, że wola dziadów nie ta, co księdza, co tegdy?
Opryskliwy głos Dobka:
- Jakaż to wola?
- A taka... - Lubusza nogą tupnął - taka: nie puścić obcych na polanę.
- Co ci, Lubusza? Wojnę będziem wiedli z księdzem? My kmiecie...
- Tako i jest ono... my kmiecie. A wiecie, co prawił mi on Kłąb, komornik księdza? Kazał 
mi trzech mężów dać do drużyny... na zatracenie.
Jakiś młody głos krzyknął z mroku:
- Wżdy Giez poszedł do drużyny i nynie ważny woj z Gza, wielmoża.
- Wielmoża... Wywłoka on Giez... cudzy, nie swój, nie Ślizień - rąbał Lubusza. - My 
kmiecie... Nam orać i siać, i zbierać. Nie wojować.
- Ha ha ha... - Dobek zaśmiał się drwiąco - a chcesz wojny z księdzem.
- Ale u siebie... doma. Doma, Śliźnie, pojmujecie? Zasiekiem Wielką Drogę zamknąć, nie 
puścić obcych na polanę. Mało to wojowali Śliźnie... na Ostrowiu, u Turzycy, na Wilczych 
Dzierżawach. Jomsborczyków pobiliśmy, owa! uciekły gady od Śliźniów. Mam święty topór 
z kamienia, nikt nie pobije nas, jeśli świętym toporem będziem polany bronić. Słyszycie? 
U siebie. Doma.
Dobek zerwał się, krzyczał pełnym głosem: nie do Lubuszy, do gromady:
- Nie słuchajcie go, Śliźnie, szczeka Lubusza. Jakoże nam wojować z księdzem, nie 
puścić na polanę. Przyjdzie ksiądz z drużyną, z łucznikami a szczytnikami, a z pancernymi na 
koniach: ni popiołu nie ostanie ze Śliźniów.
Lubusza mruknął:
- Nie przyjdzie.
- Czemu to?
- Wojnę zamyślił ksiądz.
- Jaką wojnę? Wżdy wojował nie raz, nie dwa...
- Nie taka to wojna, jakie wiódł wprzódy. Wielka wojna. Już mu nie starczy drużyna na 
oną; tak Kłąb bajał. Chce, iżby wszystkie rody ją wiodły. I Śliźnie.
Teraz się poruszyli.
- Śliźnie?...
- Tako zamyślił ksiądz. A wżdy my kmiecie... co nam ona wojna, po co ona Śliźniom? 
Nam orać, siać i zbierać. Mało ludzi księdzu, bajał Kłąb, chce ksiądz Śliźniów zaprząc 
w jarzmo. I tu chce przywieść wojnę... na polanę. Dlatego i stawi gród, z grodu się mają bić 
Śliźnie za księdza. To i zebrałem was: nie dać budować grodu, spalić drzewa, wygnać Kłąba 
a Zmarska, Wielka Drogę zasiekiem zawalić, siedzieć na polanie, orać i siać. Pojmujecie?
Zapadła cisza - tylko sapanie słychać. Ktoś mruknął w ciemności. „A no!”, ktoś zaklął. 
Lubusza się wsłuchiwał w tę ciszę, w to sapanie, w rzadkie pomruki, czuł, jak w nim opada 
pewność i upór, jak znowu ogarnia go lęk. Nie chcą Śliźnie bronić na polanie swej woli, nie 
zadrą z księdzem. W tejże chwili i on zdał sobie sprawę, że szczekał. Puste to było gadanie - 
nie porwać się Śliźniom na księdza. Koniec przyszedł na Śliźniów - wolny, puszczański ród. 
Już oni są w księstwie, powoli, nieznacznie wrośli w księstwo. Kiedy? jak? Zaczęło się od 
ucieczki Gza - raz jeszcze zapiekła się złość w Lubuszy na stryjecznego - a później Wielka 
Droga, wieści sączące się na polanę, przyjazd Piekuty... I nynie gród, jak kamień na grobie - 
zacisnęła się żelazna obroża. Koniec Śliźniom - Lubusza wyszedł z kręgu, powlókł się ciężko 
do chaty - jakby wór kamieni niósł na plecach. Za nim jazgotał krąg urywanymi 
narzekaniami, bezpłodnym żalem.
- Wojnę zamyślił ksiądz. I nas w oną wojnę wciąga.
- Po co nam ona... ta wojna?
- My kmiecie. Nam orać i siać.
- A księstwo?... Co nam księstwo? My kmiecie.
- Daleka pono ta wojna. Z Niemcami. Abo widzieliśmy ich, onych Niemców, abo to byli 
na polanie?
- Słuchajcie - wołał Dobek - nie wywiniem się. Nie nasza siła. Wola księdza.
- Naisto... wola księdza. A nam niewola, tfu!
- Żyłby Dziad, nie dopuściłby nigdy. Wydumałby co. Nim żył Dziad, nikt nawet nosa tu 
nie pokazał, siedzielim w puszczy, oralim i sialim.
- A ten niemrawiec czego chce? Z księdzem zadrzeć. Głupek.
- Naisto, głupek.
Nazajutrz - ledwo świt - wszyscy męże pociągnęli na wzgórze, kędy tramy wprzódy 
zwlekali - gród stawić. Twardą ręką Kłąb ujął polanę, koniec powroza wetknął w rękę 
Zmarskowi - ten budował.
  
Żarek leżał na wznak, głowę złożył na kolanach dziewczyny, patrzył na pochylającą się 
nad nim twarz z szerokimi białymi zębami, świecącymi zza rozchylonych warg. Opalona 
twarz była najmilsza mu, najmilsza... Naraz wyciągnął ramiona, zaplótł jej dłonie na karku, 
przyciągnął ją do siebie, przywarł ustami do tych wilgotnych warg; gdy pocisnął mocniej, 
poczuł chłodny ucisk, zębów. Wtedy puścił ją, zaśmiał się krótkim, głębokim śmiechem. 
Wykrzyknął rozradowany:
- Ociec nie chcą słać po cię dziewosłębów, brać cię do Śliźniowej gromady. Owa! nynie 
muszą słać kogoś do drużyny... i mnie ślą. Wojnę zamyślił ksiądz. Wrócę wojem, nie będę 
oćca pytał. Kłąb mołwi, że sam ksiądz po cię dziewosłębów pośle, tak zawżdy robi dla 
swoich.
Już się uśmiechała tymi najdroższymi wargami, choć jeszcze na rzęsach łzy jej wisiały. 
Szepnęła:
- A jeśli ubiją cię?
- Ubiją? - wykrzyknął i zerwał się na równe nogi. Teraz on patrzył na nią z góry, a ona 
podnosiła nań oczy pełne obawy i nadziei.
- Ubiją? - powtórzył już ciszej i zadumał się. Przez źrenice przepłynęła mu mgła. - 
Ubiją?... - i z cichym rozradowanym śmiechem: - Jakże to mnie ubiją? Abo się dam? Ubić? - 
nie odrywała oczu od jego mocnej postaci ciasno owiniętej w płótno, gibkiej i jędrnej. I na 
usta spłynął jej uśmiech, ufny i pełen spokoju. Żarek się pochylił, ujął jej głowę w obie ręce 
i szepnął z bliska w twarz:
- Jakże to ubiją? Jakże? Abo to kto na Śliźniowej polanie lepiej ode mnie z łuku strzela? 
abo sulicą rzuca? abo toporem tnie? abo biega? Jakże to mają mię ubić? - głęboki radosny 
śmiech grał w jego słowach, ożywiał je, dawał pewność i spokój.
- Chodź - podniósł ją z ziemi - Kłąb na mnie czeka, puścił mię na małą chwilę. Chodź - 
ujął ją ramieniem za kibić, przytulił, szli złączeni uściskiem, zataczając się, w stronę gęstego 
stukania siekier obrabiających tramy na gród.

Kłąb nie kazał Lubuszy pracować przy budowie - czuł złość do starego, spierało ji, by 
wsadzić dziadowi siekierę do garści, lecz nie mógł przecie pędzić do roboty starosty tak 
wielkiego rodu, jak Śliżnie, ale mężów pobrał wszystkich. Lubusza jednak przyłaził co dnia, 
siadywał na pniu, macał paluchami po drewnie, rzadko oczy podnosił; mimo to widział 
wszystko. Postarzał się przez te dni, przygarbił, zmarszczki u nosa pogłębiły się mu w dwie 
czarne fałdy, patrzył spode łba. Słowem się nie odezwał - patrzył. Łopaty grały Śliźniom 
w garściach, ludzie pracowali pilnie i szybko, czasem podśpiewywali. Kłąb stał nad nimi, 
popędzał jeszcze, chwalił, śmiał się, wołał:
- Żaden gród nie rósł tak szybko jak Śliźniów gród. Isty grzyb po ciepłym deszczu. Tfu, 
Śliźnie ważny ród, nie lada jaki, a grodu nie mają, gańba Śliźniom. Indziej pół takiej gromady 
jak wasza, abo i ćwierć, gród ma, tęgi gród. Wojna idzie, wpadnie chąsa na polanę Śliźniów, 
co zrobicie? Kaj się schronicie? - któryś podniósł głowę, warknął: „W las”. Kłąb śmiał się:
- W las? Zające się chronią w las, kiej psa poczują. Nie chronić się Śliźniom w las. Do 
grodu Śliźniom, a no, pośpieszajcie, kopcie, iżby wielka płaskość była, wszystkie Śliźnie 
muszą się w grodzie zmieścić z bydlęty a dobytkiem.
Warczały łopaty, sypała się czerwona glina. Zmarsk kazał ściąć szczyt pagórka, zsypać na 
boki, stromiznę darnią pokryć, umocnić plecioną łoziną a kołami. Zmarsk nie chwalił 
Śliźniów, nie krzyczał na nich, nie pędził. Mamiącymi wargami burczał półgłosem, bez 
ustanku, jakbyś piach sypał:
- A no, trza jeszcze równać, mało miejsca na wał... z tego boku kleć stanie, druga kleć, 
trzecia kleć... na woły, na siano, na ziarno, na dobytek, na broń... tutaj klecie a chaty, rzędem 
chaty tu staną, będą Śliźnie w grodzie nynie siedzieć... na trzydzieści kroków ta ulica, na 
trzydzieści tamta, a tu znowu klecie na skot... a urwisko trza zmocować, podmywa tu rzeka 
brzeg, osuwa się ziemia, a no koły trza wpędzić w dno, babę postawić, niech zabija palice, 
a miejsca mało jeszcze, szerzej trza kopać, na boki, cięgiem na boki... - Kłąb podchwytywał 
mruczenie starego, krzyczał do kopiących:
- Szerzej, szerzej, kaj się tu pomieścicie, Śliźnie, gromada wielka... Kopcie, zachód 
blisko, jeszcze dziurę oną trza zasypać, a on garb zdjąć. Widzita, starosta wasz przyszedł, 
poźrewa, na wielkim grodzie będzie siedział starosta Śliźniów, oho!... - Lubusza patrzył spode 
łba, słowa nie mruknął., Drwale trzebili pnie, łuszczyli korę, na podłożonych bierwionach 
wtaczali drzewo na górę. Dziesięciu mężczyzn wpierało się w pień, nogi wbite w ziemię, 
plecy wygięte w łuk - pchają. „Eeep! razem! róóówno!” - ciężkie sapanie w piersi. Od strony 
rzeki już wał układali, rząd bierwion jeden przy drugim, sztorcem ku rzece, co dziesięć 
kroków sterczy w górę obrąbek konaru, jak hak przytrzymujący tramy układane w poprzek. 
Dzień po dniu wał rósł, zaginał się, pełzł dookoła.
wzgórza, aż zamknął się w obręcz. Zmarsk burczał półgłosem, mamią - l cymi wargami:
- ...nie Iza ostawić tak, obsunie się wał, trza tu tram z sękiem przywlec, oną tam w dole 
sosnę, wierzchowinę odciąć, sam odziemek... a ono za rzadko szczapy leżą, trza tu wetknąć 
drąg i tu wetknąć... ziemią zasypać końce, przyciśnie ziemia bierwiona, łacniej będzie na wał 
włazić... a tu dwa tramy podle siebie, a przyciosać, iżby przylegały jeden do drugiego... - Kłąb 
w mig podchwytywał słowa, krzyczał:
- Dobek, a skoczcie no z kilkoma po oną sosnę, przywleczcie oną... Grzyb, ścisnąć tu, 
mocniej, mocniej... Kuwacz, podważcie drągiem ten tram, bp kiej wszystko się wam zwali na 
łeb, obaczycie tegdy. Hejże, żywo, Śliźnie, ruszcie się, społem, społem, ciągnijcie, eeeep! 
hoo!...
Lubusza siedział na dole, oczyma mrugał. Wał rósł wolno, nieznacznie, świecił żółcizną 
drewna. Coraz był wyższy, już do piersi pracującym... do ramion... już im tylko głowy znad 
wału sterczą... Szeroki na osiem kroków, wielki, ciężki. Gniecie. Pola zebrały baby i otroki - 
udało się im: deszczów nie było. Zrudniały rżyska, rankami skrzy się rosa na źdźbłach pod 
chłodnym słońcem. Mgły się snują. Od rosnącego grodu stukanie, okrzyki, łoskot zabijanych 
pali. Baby zbierają po lasach orzechy, grzyby, dzikie jabłka, świnie żerują pod dębami. Wiatr 
niesie żółte liście, zaściela ziemię. Pachnie wilgocią, jesienią, chłodem. Wał wyrósł na 
wysokość dwóch chłopów, jeszcze rośnie. Siła bije od tego wału, nie zwalisz go, nie 
przebijesz. Lubusza patrzy, wargami rusza, milczy. Przygiął się - jakby go przygniótł swym 
ciężarem ten wał, nie zrzucisz ciężaru. Z każdym dniem, z każdą nową warstwą bierwion 
kładzionych w poprzek i wzdłuż, coraz bardziej się godził Lubusza z utratą wolności polany. 
Patrzył: oto przyszło do nich księstwo, ciężką stopą stanęło na polanie. A przecie zrazu chciał 
się Lubusza opierać - czemu chciał się opierać? księstwu? Co rano patrzyli Śliźnie na wał, 
gęsiego idąc do roboty - co rano uginali się mocniej przed księstwem, co rano widzieli wal 
wyższy, jakby przez noc rósł. Jakby nie ich ręce go wznosiły - jakby sama wola księdza. - 
Wojnę zamyślił ksiądz - po co im wojna? A wiedzieli teraz: choć niepotrzebna im ona, cudza 
wojna, księdza, nie ich, nie Śliźniów, nie polany - oni ją muszą wieść. Musiał Lubusza syna 
do drużyny słać - bo ksiądz wojnę zamyślił. Muszą oni gród wznosić, wielki wał, bronę i rów 
- bo ksiądz wojnę zamyślił. Będą musieli z tego wału odpór dawać - oni, kmiecie - wojów 
dzidami spychać, ukrop lać, bić się i ginąć - bo ksiądz wojnę zamyślił. Będą żyli nowym, 
obcym życiem, jakiego nie chcą - bo ksiądz wojnę zamyślił. Wojnę - po co im ona wojna? 
Ale cóż oni - wola księdza się liczy, tylko księdza. Nie Lubuszy, nie wiecu, nie dziadów, nie 
polany. Wola i zamysł księdza. A oni czym są - oni, Śliźnie? Czym są w księstwie?
Z każdym dniem coraz wyżej wznosił się wał grodowy; i coraz dotkliwiej czuli Śliźnie 
żelazną obręcz na szyi.

Żarek trzymał w garści płat lniany, niepewnie patrzył w nieruchomą twarz stryja. 
Wyszeptał:
- Ociec dali, na dar dla was, stryju... - ale Giez się nie ruszył, świecił martwymi białkami, 
całkiem nieruchomymi. Dwoma paluchami ujął róg płótna, pocierał je poduszeczkami 
palców, jakby badał grubość tkaniny. Żarek, onieśmielony tym bezruchem i zapatrzeniem, 
powtórzył:
- Ociec dali to... dla was... - Giez nie skłonił głowy, nie drgnął; tylko wciąż ów 
nieznaczny ruch palców. Wyczuwał nimi szurpatość przeplecionych nici, ów szary, codzienny 
trud kmiecy, trud wolego karku, trud brzozowego radła, trud ramion rataja, trud rwących len 
białek, trud ziemi.
Siemię lniane się leje niby woda po zanurzonej dłoni, ścieka śliskie i żywe, by czarziele. 
Płótno! Białki, pochylone nad krosnami, pracowicie przeplatają nitki. Stara baba burczy babie 
gadki, grzeje dłonie u ognia.
Dziewczęta przędą na wrzecionach, śpiewają. Na święte płótno to przędziwo.
A wprzódy czeszą garście lnu, aż włókno będzie miękkie jak włos dziecka. I trzepią, 
międlą, suszą w łaźni - otroki gonią potem dziewczęta po zamglonych łąkach.
Pod błękitnymi mgłami jesieni, pod żółtym okiem słońca ściele się len na rosistych 
łęgach u rzeki. U tej rzeki, gdzie ongi Śliźnie odparły napad Jomsborga.
Giez opuścił spojrzenie na Żarka, zapytał:
- Matka to tkała?
- Matka - poderwał się chłopiec, lecz stryj znów znieruchomiał.
Przez uchyloną skórę namiotu wpadał ukośny promień słoneczny, jasną plamą gorzał na 
płótnie. Żarek spojrzał na dłoń stryja ze złotym pierścieniem na środkowym paluchu, ciężką 
i nieporęczną jak kamienny młot Śliźniów; palce wciąż próbowały płótna. Za plecami grał mu 
stan - i to wojackie życie, to wspaniałe życie chłopiec wyczuwał całym ciałem, widział je, 
odwrócony, dygotał z podniecenia. Twarz stryja była wciąż martwa i zadumana.
Był przecie dwakroć na rodzinnej polanie, dwakroć słyszał opowiadanie o szarym 
przędziwie życia kmiecego, dwakroć patrzył na tę zastałą wodę, z której się wyrwał w pogoni 
za Nordami. Lecz teraz dopiero, gdy próbował palcami płótna, odczuł ostro, jak odszedł 
daleko. Ponad głową Żarka spojrzał w obóz: chłopcy w gaciach jeno, bez koszul, wiedli konie 
z kąpieli, śmiali się i gadali. Bojowe rumaki szły twardo, z uniesionymi głowami, z ogonami 
sztywnie odstawionymi - aż tu było słychać ich ciężkie tupanie. Giez ujrzał swego źrebca, 
którego był zdobył na Weletach, ciepło mu napłynęło do piersi. Spuścił ciężki wzrok na 
chłopca, zapytał:
- Czemuż dał ci ociec to płótno? Czego chciał?
Płat lniany - największy skarb kmiecy - w darze przysłał. Jakże to rzec? - Żarek natężał 
pamięć: Lubusza niepewnie mrugał wtedy powiekami, dukał z namysłem:
- Wola księdza... idziesz do onej drużyny, odchodzisz z polany... między obcych. A no... - 
zaciął się - szukaj tam... szukaj tam, mołwię, stryja. Proś ji... stryja, Gza, mołwię, Giez 
wielmożny woj u księdza... pancerny. Kiej na Prusów szli, on był wojewodą. Proś ji... płótno 
mu daj... on nam rodowy.
Skrzywił się, zawsze się krzywił, gdy o stryjecznym myślał. Siedzieli pod budującym się 
grodem. Lubusza patrzył na rosnące ściany. Milczał. Aż niespodzianie głos mu zadrgał dumą:
- Rodowy... Nasz... Ślizień.
Żarkowi, gdy szedł przez puszczę, myślało się jakże jasno: „Powiem mu, stryjowi: Chcę 
do drużyny, Sasów bić, łup brać. Z łuku strzelam i biegiem, i sulicą kłuć zdołam. A ociec nie 
chcą dziewosłębów słać... kiej powrócę, może sam ksiądz... abo wy, stryju. Wdała dziewka... 
A ociec płótno wam w darze ślą, piękne płótno”.
Jasno się myślało, a język skołowaciał przed ogromnym wojem o nieruchomej twarzy. 
Swojak to, stryj, a język skołowaciał. Podnosi Żarek bezradne, zastrachane oczy.
I ujrzał: śmieje się stryj śmiechem bez głosu, ledwo otwartymi ustami, siatką zmarszczek 
u oczu, dwiema głębokimi fałdami, zaginającymi się owalem od nosa. Tylko mu pierś gdzieś 
w głębi drga. Jeszcze niedostępni ej szy - daleki, nie swój, nie rodowy - zdał się stryj w tym 
nieruchomym śmiechu. Hej, gdzie Śliźniom do Gza, gdzie im, gdzie ich kmiecym darom...
Giez złożył naraz swą ciężką łapę na Zarkowym karku, chwycił go jak szczeniaka za 
szyję.
- Chcesz wojem być? A no... zrobim z ciebie woja. Obaczym... Jest tu Ważyk, Dudków 
syn, będziesz z nim razem. A płótno ono połóż... niechże mam dar z polany...
Och, jaki daleki był Giez, jak wielki i wspaniały. Był z tych, co grody wznosili - żelazną 
obręcz zakładali na kark Śliźniom.
Śliźniom... Żarek podniósł głowę, na policzkach rumieńce, oczy błyszczą. Powiedział 
twardo:
- Ociec kazali rzec wam, stryju, żeście nasz... rodowy... Ślizień. - Giez uważnie popatrzył 
na chłopca, jakby go teraz dopiero dojrzał. Rękę wciąż trzymał na szyi otroka, Żarek poczuł, 
jak stryj go przygarnia ciepłym, swojskim uściskiem. Usłyszał słowo wypowiedziane 
z głęboką zadumą:
- Ślizień...
Przed nimi grał wojacki stan, tupotały kopyta tabunu.



Część druga 
WOJNA ROSŁA W LUDZIACH 

1

Zwali go krótko Włodek i nikt nie wiedział, czy był Włodzibor, Włodzisław, Włodzimir, 
czy jakoś inaczej. Pomnili wszyscy: za Mieszki był taki jak nynie, za Ziemomysła jeszcze 
bojował. Leciwy był, ale krzepki. Ruszał się szparko, krok miał podrygujący i gwałtowny, 
mrukliwy był, słowa bez potrzeby nie rzekł. W głuszy zdziczał do reszty.
Było to niby przejście do Czech przez góry, lecz po prawdzie tylko kozice tędy chodziły 
i ptaki latały. Las szumiał na górach. Gródek był samotny jak orle gniazdo, ni opola wkoło, ni 
chaty. Bogać tam: człek tu nie zajrzy przez rok, dziesięć dzikiej stróży w zawszonych 
kożuchach i stary Włodek, o którym nie wiedziano nawet, jak się zwie; pewno i on sam 
zapomniał.
Tego lata przyleciał goniec od księdza, ledwo odszukał Włodków gród: ksiądz przyjadą 
na gody, łowy tu będą sprawiać, a godny gość będzie u księdza - Bolko Czeski. Żeby miód 
był i piwo, i chleb, i sól; mięsa przygotować i co trzeba do godów. Włodek zakręcił się 
w miejscu - skąd? Ale nazajutrz przyciągnęli wszystko smardy powodem. Włodek gród 
ochędożył, poszedł w las ze stróża na zwierza, przysposobił posłanie z mchów, czekał. Ciężki 
to był czas dla jego dzikusów.
Dni kapały w czekaniu, księdza nie było. Jak wprzódy szumiały jedle, sunęły białe 
obłoki. Krzyczały jastrzębie i orły. Człek na wieży stał z rogiem, oczy się mu łzawiły 
z wysiłku: jeno czasem jelenia wypatrzył. Rozmyślił się ksiądz abo jak? I ponoć k’wojnie 
idzie, będzie to ksiądz godować i łowy sprawiać? Włodek tupał po grodzie, stawał przy 
bramie, wypatrywał: i on jeno rudy grzbiet sarny wypatrzył.
Zaśby tam ksiądz w tę głusz jechał. Nie przyjedzie.
Był ciemny wietrzny wieczór. Drzewa huczały konarami, wyła puszcza. Włodek ściągnął 
już kierpce, oparty plecami o ścianę drzemał, słuchał szumu na zrębach. Przez szum ten 
doszło go brzęczenie rogu, iste brzęczenie komara. Zerwał się, w ciemności za kierpcami 
macał, znalazł jeden, ręce mu latały, zniecierpliwił się, cisnął kierpcem w mrok, słychać było, 
jak plasnęło o ścianę. Boso wyskoczył na wieję, na wieży róg grał. Złożył dłonie przy ustach, 
zadarł głowę, wrzasnął:
- Oo! Co tam?
Wciąż róg grał.
- Ooo! Co tam? Głuchyś, psie nasienie?
Znowu róg jeno.
- Ooo!
Róg zacichł, z góry słowa, porwane przez wiatr:
- Ogień... widzę... w dolinie. Ooogień!
Rzucił się do środka wieży, jak wiewiórka drapał się po drabinie, wyskoczył na płaskość. 
Wiejaż tu była, wieją! Wykrzyknął:
- Gdzie?
- Owo tam... w dole.
Oczy zapływały łzami od wichru. Wytężył je: migały czerwone skry. Daleko.
- Drogę zmylili w ciemku... Szukają... Wiecheć słomy zlać smołą, na wieży palić. 
A podpalcie mi gród... obaczycie!
W ciemności groził pięścią.
- Słomę nieść. A kubły z wodą, zalejem w biedzie. Może ksiądz w ciemku drogi szuka.
- Zaśby tam!
- Stul pysk! Migiem! Ja ostanę.
Z tej niecierpliwości chwycił róg, dął chrapliwym basem, choć go w dolinie nie 
dosłyszysz. Drżał z podniecenia. Wraz wciągnęli słomę, wodę, garnek z żarem.
- Zapalaj!
Wiatr porwał płomień, zakręcił, poniósł płonące kłaki. Czerwonym warkoczem zaświecił 
po niebie. Włodek wpatrywał się z natężeniem w skry w dolinie - pełzły wolno ku grodowi 
niby błyszczące żuki.
- Ksiądz jedzie!
- Zaśby tam!
- Ksiądz, mołwię.
- Wtyląhaję?
- Milcz. Pal nowy wiecheć. Nad głową. Wyżej! Wyżej, smardy przeklęte!
- Uuuuuhu! - ryczała burza.
- Już są za Łysą Przełęczą.
- Jeszcze słomy! A baczcie na strzechy, niewiele trzeba, by zgorzały. Ludzie gdzie?
- Na strzechach.
- Kubły mają?
- Jakże by...
- Pal!
- Zzzz - krzyczał wiatr w zrębach. Ognie były już blisko.
- Pod górę się pną. Może gasić? Trafią.
- Pal!
- Och! och! och! - skowytał wicher.
- Dmij w róg!
Byli już blisko, przez świsty doszedł ich odzew rogów. Włodek w mig się zsunął po 
drabinie, wpadł do izby, wzuł kierpce, jak podsmalony pobiegł do wrót. Przed grodem 
dziesięć pochodni, czerwone języki zwiewał wiatr w bok. Konie i woje. Włodek krzyczy:
- Kto zacz?
Huczący odzew:
- Bolesław!
- Wrota! - wrzasnął stary. Ze zgrzytem się rozchylały wierzeje.
- Wjeżdżajcie!
Załomotały kopyta, na białym koniu wielka tęga postać.
- Gdzie Włodek?
- Jestem, ksze. Bywajcie w zdrowiu. r Bolko zsunął się z konia. Spytał:
- Nie ma nikogo tutki? Obcego?
- Nii...
- Pal dalej ogień na wieży... nie znaleźlibyśmy cię bez ognia. Gościa czekam.
- Ksze, nieprzezpiecznie, sucho, wiatr. Jedna skra na strzechę pad - i nie... bieda! >
- Baczże... Przewodnika mu posłałem, ale licho tam z przewodnikiem w tej ćmie. Pal 
ogień. I bacz! W rogi dmijcie. Pojąłeś?
- Pojąłem, ksze.
- Teraz wiedź nas do izby, jeść daj. Na godyśmy przyjechali.
I powtórzył:
- Na gody!
Groźba straszna drgała mu w głosie, srogim, niewesołym. Włodek.
pobiegł.

Zawalili całą sień, cały gród, ciasno było. Dym z paleniska gryzł w oczy, nierówno migał. 
Dwóch ludzi obracało na rożnie pieczeń, goście pili piwo, zagryzali zimnym mięsem 
i plackami. Włodek patrzył spode łba, nie widywał podobnie wilczych godów.
Pamiętał - za Ziemomysła - jak żarli i pili, jak kulali się z uciechy na ławach, jak za 
brzuchy się trzymali ze śmiechu, jak im śluzy szły z oczu. Pamięta tych wojów w kożuchach, 
we wścieklicach, z toporami - jakże ryczały te czerwone gęby, jak się weselili z furią, 
z szałem, z całej mocy. Gody!... - powiódł okiem wkoło. Ksiądz siedzi nadęty by ropucha, 
wargę zwiesił, pije, a zmarszczka nie schodzi mu z czoła. Wojewoda wąs kręci, patrzy 
bokiem. Sobiebor Sławnikowic oparł się na mieczu, oczyma jeno jak wilk błyska. Inni chlają 
bez gwaru, bez radości. Jakież to gody?
Wiatr wyje po kątach, ogień migota. Dwu chłopów obraca pieczeń na rożnie. Gród 
zapchany ludźmi jak miech trocinami, a ledwo sapanie słychać. Tfu!
- Włodek!
Poderwał się - i jego ogarnął czar milczenia. Ślinę przełknął.
- Słucham, ksze.
- Ogień palicie?
- Palim, ksze.
- Dobrze.
I tyle tego. Znów cisza, pełna wycia zawiei. HuuuL. Ksiądz oparł dłonie o kolana, 
pochylił się do przodu, jakby drzemał. Ale bary napięte, kark napięty, zda się: ma skoczyć 
nagle - jakby czeka na coś. Czeka?... Aha, ksiądz czeka na onego gościa.
Miły pewno ten gość, skoro Bolko wyskoczył mu naprzeciw w taki czas. W taką głusz.
- Włodek!
- Słucham, ksze.
- A jamy pod wieżą masz? - ksiądz wciąż siedział pochylony do przodu, z rękoma na 
kolanach, jeno głowę podniósł.
- Jamy, ksze?
Pogłębiła się zmarszczka na czole księdza.
- Głuchyś czy durny? Nie pojmujesz gadania? Jamy, pytam, masz? - głos jak z lodu.
- Mam, ksze.
- Puste?
- Puste.
- Piwa daj.
Znów siorbają w milczeniu, wiatr się szamoce na dworze, bije skrzydłami w ściany, ogień 
miga. Cóż ono za czekanie takie? Lelum!
Staremu dzikiemu Włodkowi mróz chodzi po krzyżu.
W milczeniu dwu ludzi obraca pieczeń nad ogniem. Świszczę wichura.
Ksiądz oderwał jedną dłoń od kolan, wykręcił się na bok.
- Włodek!
Stary przełyka znów ślinę.
- Słucham, ksze.
- Wiele masz stróży?
- Dziesiątek.
- Kiej gość przyjedzie, wrota zawrzyj. Słyszysz?
- Zawżdy tak.
- Słuchaj. Wrota zawrzyj, bez nakazu. Twoi ludzie u ostrokołu staną, a kto by chciał 
wyjść, toporem ji w łeb. Nie pytać, jeno zrazu: toporem w łeb. Pojąłeś?
- Pojąłem, ksze.
- Idź, ludziom powiedz.
Wyszedł skwapliwie, nie takich spodziewał się godów. Lelum! zdał sobie sprawę teraz: 
cieszył się na ów przyjazd, na weselisko. Na ów wiec wilczy się cieszył. Tfu!
Tak go mierziła ta izba, że wydawszy nakazy nie wrócił. Oparł się o palisadę - wiatr go 
smagał - złymi oczyma wiercił mrok. Siedzą tam - za tymi ścianami - siedzą, psiamać! jak 
tłum upiorów. Wstrząsnął się. Zawierucha jeszcze się wzmogła, palisada dygotała.
- Huuuu - niby wycie wilków.
Siedzą tam - martwe widma - nad rogami z piwem, ani im krew szybciej się ruszy. 
Skamieniałe postaci w owym niepojętym czekaniu.
Groza wieje z tego bezruchu, martwa groza. Czyliż czar padł na księdza a drużynę. 
Czekają.
Na daleki dźwięk rogów drgnął. Wraz człek zeskoczył z wieży. Włodek pobiegł do 
księdza.
- Jadą! - krzyknął. Bolko poderwał się gwałtownie.
- Widziałeś?
- Rogi słychać.
- Dobrze. Pomnij, com ci rzekł - i raptem, jakby zdjęli z gromady czar, poruszyli się 
wszyscy. Bolko uniósł dłoń w górę i zakrzyknął:
- A no! A hukniem no jaką śwarną pieśń. Gość jedzie. Co tu będziem by kruki siedzieć 
nad ścierwem, które wilki drą. O Siposzu, grodzie węgierskim...
Włodek trzymał rękę na zaworze wrót, słyszał, jak za ścianą stado upiorów wyje pieśń 
pijanymi głosami. Iście gody to, każdy przyzna. Stary, okrutny Włodek poczuł, że mu się 
włosy jeżą pod szłomem.
Bolko Rudy wjeżdżał we wrota.

Ksiądz spotkał go w progu z rogiem w ręce. „W zdrowiu, bracie!” - ciężką dłoń położył 
Rudemu na ramię. - „W zdrowiu, bracie!” - wykrzyknął Rudy, oczy mu się zwęziły. Przyjął 
róg, wypił. Wszedł do sieni, ręce zatarł.
- Bogu daję cię, bracie - pochylił się nad ogniem, ręce zacierał - Bogu daję cię! To ci noc 
i wieją, mołwię ci, drzewa trzaskają w boru. Gdyby nie twój zew, zawróciłbym. Gdyby nie 
miłość moja...
- Miłość twoja?...
- Do ciebie, bracie, do ciebie... Cóżeś miejsce takie na zjazd nalazł, w głuszy? 
Dziwożonom tu jeno pląsać - spod przymrużonych powiek nieufnie błysnął oczyma.
Bolesław roześmiał się szeroko. Rozwalił się na ławie, odchylił się do tyłu, nogi 
wyciągnął, półleżał w tej swobodnej pozie. Włodek stał w progu, nie poznawał księdza: tenże 
to upiór, co tu siedział prawie pół nocy?
- Łowy dobre tu - rechotał Bolesław - zwierza obfitość. Miejsce tu dobre... i tobie z Czech 
bliżej. Posadziłem cię na stolcu, przyjaźń mi zaprzysiągłeś... my nynie drugi.
Rudy znów zatarł ręce, wciąż patrzył spod przymrużonych powiek.
Drużyna jego, zbita w kącie, stała milczącą ponurą kupą. Patrzyli spode łba. Bolesław 
zwrócił się ku swoim:
- My już tu godowalim i pilim pół nocy, a ony z wieją się darli. A no! przepijcież do 
drugów! a no! - i do ludzi przy ogniu:
- Udźce dawajcie, gody!... Pieśń zawiedziemy, społem.
Włodek stał przygarbiony w progu, patrzał, oczom własnym nie wierzył. Skądże ta 
wesołość, to bratanie się. Co mu Bolko rzekł? „Wrota zawrzyj, a twoi ludzie u ostrokołu 
staną, a kto by chciał wyjść, toporem ji w łeb. Nie pytać, jeno zrazu: toporem w łeb.”
A przedtem o jamy pytał.
Patrzy Włodek, jak się rozsiedli, jak żrą i piją, jak weselą się. Do dna - tak za Ziemomysła 
pili i godowali. Lecz Włodek wargi zaciął, patrzy ponuro: widział ich, tychże, jak siedzieli 
sztywni i milczący - stado upiorów. I znów mróz chodzi po krzyżu Włodka.
Naraz Bolko uderzył Rudego po plecach, wykrzyknął:
- Bajaj nam, jakoś gody sprawiał dla Wrszowców.
Na tchnienie cisza padła na sień. Dzwoniąca cisza. Jakby krople ołowiu kapały.
Rudy obrócił czerwoną twarz, przymrużył powieki. Powiedział nieswoim głosem:
- Gody? Dla Wrszowców?
Bolko plasnął się po kolanie, ze śmiechem:
- Tęgoście godowali.
Znów ta zupełna cisza, oczy tych w sieni obróciły się na obu, na roześmianego, 
rozwalonego Bolesława i na Rudego, któremu twarz ściemniała. Czech powiódł wzrokiem po 
całej izbie - w oczach lęk.
Rosło w tej ciszy, w tym długim milczeniu straszliwe czekanie. Wciąż kapały ciężkie, 
ołowiane krople. Już wszyscy wiedzieli: niezwyczajna to będzie gościna. Świstały 
przyśpieszone oddechy.
- Gody? - powtórzył ochryple Rudy.
Zachlapali się krwią, nie miodem na owych godach. Krew chlustała z Wilka jak 
z wieprza, któremu nóż wbiją w podgardziel. Kochanowi łeb rozwalili toporkiem, siwe kłaki 
świecą srebrem i czerwienią. O ha! stoły poobalane, ławy z nogami w górę, dzbany 
w drzazgach, a na tym rumowisku ciała ludzkie twarzami w dół, ręce i nogi rozrzucone 
bezładnie, po tych skorupach i ciałach deptali wychodząc hurmem z izby - Rudemu twarz 
ściemniała na owe spominki, oczyma wodził po ciszy - w oczach tych lęk. Wieją śmieje się 
na zrębach domu, ogień miga.
Bolesław leżał rozwalony, róg trzymał w łapie. Ale już mu głos zlodowaciał, syczał:
- Piękneś gody sprawił na Hradczanach, słyszelim to. Później, bają, poselstwoś wysłał do 
Henryka: z poddaniem. A przeczżeś się klął, gdym cię z Hecylowego lochu wydobył, że się 
przeciw mnie z nikim nie zwąchasz. Kląłeś się.
I zupełnie już cichym, jakby łagodnym głosem, raz jeszcze:
- Kląłeś się.
Rudy skulił się, bezradnym wzrokiem obleciał skamieniałą izbę - nikt nie patrzył na 
niego, wszystkie oczy wlepione w Bolesława. A temu twarz poczęła tężeć, twardnieć, godowe 
śmiechy spełzały z niej, rozwiewały się, gniew ją okrywał, czerwony, nieprzytomny gniew, 
rozdymający mu kark, węźlący bruzdy na czole i koło warg. I Bolesław powiódł wzrokiem po 
izbie, szybkim, bacznym spojrzeniem. Przy Rudym stał Stojgniew i Sobiebor. Ksiądz mrugnął 
naraz ku nim, nie samymi jeno oczyma, skrzywieniem całej twarzy. Obaj - jednocześnie - 
chwycili Rudego pod pachy, Czech targnął się, wyprężył, zabulgotało mu w gardle. W tejże 
chwili nad zbitą ciżbą uniosły się topory, błysnęły odbitym migotem płomienia. Pod pułap 
skoczył nagły wrzask, zakotłowało się. Topory spadły, krzyk, chrzęst, osunęły się trzy ciała. 
Bolko wrzasnął:
- Zdajcie się z dobrawoli, Czechy! Z dobrawoli! Żywcem brać! - Wpadli woje zza drzwi, 
spletli się ramionami, wraz zbity kłąb przewracał się po ziemi, parę dziesiątków ciał, głów, 
rąk, nóg, sczepionych w kotłującą się masę - nie rozeznasz, kto z kim tu walczy, kto kogo 
dusi. Wrzask się urwał, sapanie, tupot nóg, czasem kwik lub rzężenie. Bolko uchwycił miecz, 
ale nie poszedł w to kłębowisko - stał nachylony, patrzył, lice czerwone i gniewne. Patrzył 
również - bez słowa - Bolko Rudy, zapchany w kąt, trzymany za wykręcone ramiona przez 
Stojgniewa i Sobiebora; wciąż bulgotało mu w gardle, oczy miał wysadzone na wierzch.
- Zdajem się - jęły charczeć głosy w kłębowisku. Bolesław się wyprostował, powiódł 
wzrokiem po izbie. Jakby tchu mu brakło, wykaszlnął:
- Włodek! Sznury! Chyżo! - i zaraz:
- Przemko, obacz no na podwórzu, zali wykończyli tamtych?
Wiązali Czechów za ręce i nogi, po dwóch, plecami do siebie, by nie mogli się zerwać, 
układali ich pod ścianą. Bolesław stał wyprostowany, wciąż wsparty na mieczu, ale blady już 
był; brwi wciąż miał nasrożone. W drzwiach ukazał się Przemko:
- Skończone, ksze.
- Dobrze. Wołajcie Rysia - i z brzękiem położył miecz na stole.
Wszedł krótki, pękaty, w półkożuszku, za nim dwu innych. Ryś miał czoło niskie, twarz 
kwadratową, oczy blade, jakby martwe bielmo w tych oczach. Uginającym się krokiem 
podszedł do Bolesława.
- Słucham, ksze.
- Rób swoje - mruknął ksiądz, głową skinął w stronę Rudego. Nie spojrzał nań. Ryś wyjął 
zza pazuchy zakrzywiony hak, służący do wydzierania oczu. Rudy patrzył nań pilnie, gdy 
ujrzał żelazo, zakrakał. Dwaj ludzie Rysia wzięli jeńca od Stojgniewa i Sobiebora - nie 
opierał się. Włodek poczuł, że ma usta pełne śliny, dusiło go w tej izbie. Drzwi były 
uchylone, wymknął się; nikt go nie widział. Na majdanie świeciło ognisko, powiązani Czesi 
leżeli pod ścianami, płomień oświetlał wyciągnięte nogi. Drużyna księdzowa siedziała 
w kupkach, milcząc. Górą wiatr wiał. Na wschodzie błyszczał świt.
Włodek stał twarzą do ostrokołu, patrzył nad piłą zaostrzonych pali w jaśniejące niebo. 
Powoli ruszał szczękami, żuł obficie wydzielającą się ślinę, zdrewniał całkiem. Gdzieś z tyłu 
głowy miał niejasne czucie tego, co się dzieje w izbie. Odwrócił się na bezładny krok wielu 
nóg.
Wychodzili tłumem, pchali się, jakby gnał ich dziki, nieokiełzany strach. Ksiądz miał 
twarz zaciętą i srogą, ani śladu życia w tej zamkniętej twarzy. W bladej gębie wojewody złym 
blaskiem świeciły oczy. Sobieborowi dwie zmarszczki biegły od obu stron nosa. Ciżba wojów 
miała otwarte usta, zdawało się, że chcą zaczerpnąć powietrza.
Było już jasno, niebem szły chmury w strzępach. Bolesław jakby z ulgą wystawił twarz 
na wiatr. Stał chwilę, patrząc bezmyślnie na ostrokół. Potem odwrócił głowę:
- Włodek!
- Słucham, ksze.
- Włodek, Czechów weźmiesz w jamę, przyjdą tu po nich, odeślesz do Krakowa. 
O Bolesława... - spojrzał wprost w oczy Włodka - o Bolesława miej starunek. Słyszysz?
- Słyszę, ksze.
- Miej starunek, a kiej wy dobrze je, odeślesz takoż do Krakowa. A nam... - obrócił się do 
drużyny - nam na Pragę! Na Pragę!
Włodek stał bez ruchu, patrzył, jak spiesznie oporządzają konie, skaczą na siodła. Jakby 
ich złe gnało z gródka. Wraz długim wężem spuszczali się z góry. Stary, okrutny Włodek stał 
długo we wrotach, patrzył za odjeżdżającymi. Starcze wargi szeptały:
- Gody, psia mać! Gody!

2

Tak tedy mamy kulawego króla Germanii. Chwała bądź rycerzowi Bożemu, świętemu 
Jerzemu, który sprośnego smoka start, zdaje się, że wojenny to będzie władca. Skończy się 
też obmierzłe władanie Sasów, nynie Bawary górą. Raz jeszcze: chwała bądź świętemu 
Jerzemu! Oby Pan nasz, Jezus Chrystus, zniszczył to plemię jaszczurcze, a wraz z nim księcia 
północy, Bolesława, który nawet Sasów przewyższył swą przewrotnością, prawdziwy sługa 
piekielny. O co zawsze modły zanosić będziemy do najwyższego Boga, Maryi i wszystkich 
świętych zakonników, rycerzy i męczenników.
Przy pomocy więc wielkich naszych orędowników przystępuję do tego pisania w dniu 
świętego Jana Chrzciciela, bardziej wierząc w pomoc niebieską niż we własne nieudolne siły. 
A piszę to nie spodziewając się nagrody ziemskiej i własnej próżnej chwały, lecz chcąc 
wynieść czcigodne dzieje klasztoru, który pod przewodnictwem świątobliwego starca, opata 
Jozuego, wydal już tylu godnych mężów. Mężom onym godzi się oddawać cześć na 
ołtarzach, że zaś do tego nie doszło dotąd, należy to przypisać intrygom i złości ludzkiej, 
która szczeka na pokorne sługi Boże, wiedząc, że nie odpowiedzą na szyderstwo mieczem.
Mamy tedy kulawego króla Henryka. Powiadają też o nim, że jest na ciele chudziną i że 
kolki go trapią: co jest prawdą. Jednakże ułomność ciała jest tylko znakiem laski Bożej, gdyż 
dobrze jest, jeśli więzienie jest nikczemne, łatwiej się z niego wyrwać. Czymże zaś jest ciało, 
jeśli nie więzieniem duszy? Mówię to, nie by spostponować króla, lecz aby go wywyższyć; 
nie wykazać jego słabość, lecz jego wielkość; nie lżyć, lecz sławić. Wiele bowiem mógłbym 
świątobliwych czynów króla Henryka wymienić; a jeśli ograniczę się do paru, to dlatego 
jedynie, by szybciej przejść do właściwego wątku opowieści.
Niemało bajano o świątobliwości poprzedniego cesarza, Ottona Rudego. Aleć czy może 
być prawdziwie świątobliwy ten, kto wywyższa półpogańskich władców barbarzyńskich 
krajów, jako to Stefana, króla Węgrów, a zwłaszcza Bolesława Polskiego, którego 
w szaleństwie swym widział ozdobionego diademem imperium christianitatis. Czyliż takie 
zamysły ma Henryk? Wznosi się on nad barbarzyńców, niby orzeł nad gołębie; i grozi im 
strachem. Tak więc umykają te wilki krwiożercze przed sprawiedliwym lowcem.
Któż by opisał świątobliwość świętego męża? Czyjeż pióro tego dokona? Opowiadają 
o królu Henryku, że nade wszystko ceni koronę niebieską, całkiem lekceważąc ziemską. 
Najwyższym zaś jego pragnieniem jest poświęcić się służbie Bożej a stan mniszy wyżej ceni 
niźli dostojeństwo królewskie. Byłoby to najbardziej godne chwały, gdyby się był zwrócił do 
najświątobliwszego klasztoru, pozostającego pod łaską dobrego starca, Jozuego. Lecz snadż 
niecne intrygi przesłoniły bystry wzrok królewski, skoro się zwrócił do innego klasztoru, 
w mieście Verdun, którego nazwy, jak również’imienia tamecznego opata nie godzi się nawet 
wspominać. Tam to król Henryk prosił, by przyjęto go na nędznego braciszka zakonnego. 
Bają, na kolanach o tę laskę błagał, dając tym przykład pokory. Czyliż odmówi pyszny 
klasztor w Verdun rozkoszy posiadania w swym gronie króla! Opat przyjął od Henryka śluby 
zakonne, a później rozkazał jako zwierzchnik, głosem - bają - srogim i władczym, aby wracał 
na tron królewski, gdzie owocniej Kościołowi Bożemu służyć może niźli w celi klasztornej. 
Zniewolony posłuszeństwem, Henryk wrócił na tron, na którym panował z chwałą. Lecz 
największą jego chlubą było ustanowienie biskupstwa bamberskiego. Któż zdoła opisać synod 
we Frankfurcie, gdzie dzieło to zostało dokonane? Długim rzędem siedzieli arcybiskupi 
i biskupi we wspaniałej sali. Król Henryk leżał krzyżem przed nimi, w prochu i poniżeniu. 
Jakiż to widok? Jaki przykład? Jakie skruszenie pychy ziemskiej? Biskup frankfurcki podnosi 
króla i prosi go, by wyrzekł swe życzenie. Król klęcząc z rękoma wzniesionymi w górę, błaga 
synod o zgodę na ustanowienie biskupstwa. Lecz czyliż to w smak wielkim tej ziemi? 
Kapelan biskupstwa wiirtsburskiego powstaje. Głośnym krzykiem protestuje przeciw 
zbożnemu dziełu, jako prawom biskupstwa wiirtsburskiego uwłaczającemu. Co czyni król? 
Czy gwałt stosuje, czy groźby? Oto pada znów na twarz przed przeciwnikiem, ręce rozkłada 
na krzyż. Nie wstanie, aż uzyska zgodę. Cóż ma czynić biskup Wiirtsburga, pokonany świętą 
pokorą? Gdy on milknie, inni powstają. Król Henryk znowu pada na twarz, znów leży 
w prochu. Znów uzyskuje zgodę, lecz coraz to innych ma niechętnych. Lecz jakaż sila 
skruszy moc pokory? Zgoda zamienia niesnaski, miłość zamienia niechęć, wszyscy są 
skruszeni. W ten sposób pokonany godzi się synod na wolę króla. Dzwony biją, chóry 
śpiewają, synowie Chrystusa się modlą. Obyż nam Pan zawsze błogosławił w zgodzie 
i miłości.
Chwała bądź Jezusowi Chrystusowi!... Jeżeli będziemy teraz opisywali spór cesarza 
z przybywającym od Romualda Brunonem, powstrzymamy się od sądzenia, czyli Henryk 
miał słuszność zawieszając swój gniew nad Lutykami do sposobniejszej pory, czy Bruno 
występując gwałtownie przeciw pomazańcowi, któremu winien był posłuszeństwo. Nie 
wydaje się nam słuszne orzekać w sprawach wielkich i świątobliwych mężów, lecz raczej 
trzymać się skromnie toku opowiadania. A działo się to w uroczystość Zmartwychwstania 
Pańskiego roku 1003...

Bruno wracał wzburzony do swej celi. Młodym chudym ciałem wstrząsały dreszcze żalu 
i oburzenia. Dwóch giermków, rzucających kamieniami do wróbli, spojrzało nań, zaśmiało 
się; coś tam kpinkowali o mnichu, patrzyli za nim; ów wymachiwał gwałtownie ramionami, 
potrząsał głową, wydawał urywane okrzyki. Naraz przystanął, nieruchomo patrzył w ziemię; 
potrząsnął zaciśniętymi pięściami. Giermki trzymały się za brzuchy ze śmiechu - pewno 
podpił tęgo młody mnich. Zwrócił ku nim twarz - młodą, brzydką, pofałdowaną. Wokół 
wygolonej czupryny kosmyki jasnych włosów, sterczących by szczecina. Wykrzywiał twarz 
przy urywanych krzykach. Starszy z giermków, dusząc się ze śmiechu, podniósł dłoń, spojrzał 
w małe niebieskie oczy, zapytał:
- Czyli mówicie co do nas, ojcze?
- Nie godzi się! - krzyknął doń nieprzytomnie Bruno i znowu zamachał rękoma. Spojrzał 
na chłopca i raz jeszcze:
- Nie godzi się... - okręcił się wkoło niby bąk podcięty batem. - Hańba to dla 
chrześcijaństwa! - Chudymi dłońmi chwycił giermka za ramiona: - Klęknijmy tu, bracie, 
módlmy się, by Bóg skruszył serce króla... by nie dopuścił do grzechu - i naraz pełnym 
głosem:
- Poganie na chrześcijan!... Społem mieliśmy do pogan iść... ze Słowem... jak Adalbert! 
Teraz król wzywa ich w pomoc, obiecuje nietykalność obmierzłych praktyk... nie godzi się! - 
i raptem zawrócił ostro, pobiegł w tąź stronę, z której przyszedł. Obaj giermcy objęli się za 
szyje, kolki ich sparły od rechotu.
Bruno wpadł do cesarskiego domu, wciąż wykrzykując niezrozumiale i wciąż 
wymachując rękoma. Tłok był w sali, cały dwór się tu zebrał, kanclerz, kapelan, arcybiskupi 
i biskupi, książęta i margrafowie, możni rycerze i księża, mnisi, giermki, paziowie. Brzęczał 
gwar i wesołość. Ernest i Otto, niefortunni wodzowie wyprawy włoskiej, opowiadali coś 
biskupowi Kwedlinburga; tamtemu się podbródek trząsł ze śmiechu. Długowłosy Ernest, 
w bogatych strojnych szatach, naśladował palcami prawej ręki bieg konia; w pewnej chwili 
koń się potknął, upadł na kolana, lewa ręka przedstawiająca jadącego rycerza skoczyła 
naprzód, rycerz fiknął kozła, machnął rękoma i nogami, rozpłaszczył się na ziemi. Biskup 
śmiał się cienkim chichotem, podbródek się trząsł mu jak galareta. Bruno przepchał się przez 
ciżbę, dopadł do królewskiej komnaty. Giermek zagrodził mu drogę, Bruno pchnął go, 
zabełkotał, uniósł kotarę, wtargnął do króla.
Henryk stał z psałterzem w obu dłoniach, ale patrzył ponad księgę w szklane gomółki 
okna; promienie słońca złociły się zielonkawo w krągłych szybkach, na brzegach 
przełamywały się w tęczę. Na odgłos kroków król odwrócił głowę, niskie czoło zradliło się 
poprzecznymi fałdami. Zaciął wąskie wargi. Bruno przyskoczył doń, naraz się zatrzymał, cała 
twarz mu latała, wykrzywiał się. Nie skłoniwszy się krzyknął:
- Nie godzi się, panie!
Henryk prawie nie rozchylając warg wycedził:
- Mówiliście mi to już. Słyszałem.
Bruno gruchnął na te słowa na kolana. Porwał dolną część szaty królewskiej, przycisnął ją 
do czoła. Coś tam marniał niezrozumiale, chude łopatki schodziły się mu i rozchodziły, ciało 
wiło się niby ciało robaka. Henryk spoglądał z góry, w milczeniu, zastygły w nieruchomości. 
Znów wargi mu się prawie nie ruszyły:
- Nie pojmuję was...
Wówczas Bruno poderwał głowę, lecz się nie podniósł. Siadł na łydkach, odchylił się do 
tyłu i wzniósł oba ramiona. Palce mu się szponiasto rozwierały i zaciskały.
- Nie godzi się... błagam was, panie! Nie godzi się... Sąli więksi nieprzyjaciele krzyża nad 
Redarów a Lutyków? Nie godzi się... pomazańcowi... z poganami. Bolesław chrześcijański 
jest książę...
Jakby jeszcze bardziej zamknęła się twarz Henryka.
- Chrześcijański?...
Bruno znów wykrzywił gębę.
- Chrześcijański! - krzyknął pełnym głosem. - Jeździliście doń z Ottonem, samiście 
widzieli. Cóż mam mówić! Przecie to pod opieką Bolesława znajdują się bracia moi 
z eremów Romualda. Przecie to, po złożeniu z nieprawnie posiadanej stolicy arcybiskupiej 
Gizylera, sam cesarz Otto zamierzał odrzucić koronę cesarską, zdawszy trud swój na 
Bolesława, iść osobiście do pogan, by zjednać ich dla wiary świętej. Takie plany miał Otto 
i Romuald. A wy... - zatrząsł wyciągniętymi ramionami - wy chcecie w przymierze wejść 
z poganami. Nie godzi się... W imię Jezusa Chrystusa! nie godzi się!
Zamilkł i patrzył uporczywie w twarz cesarską. Tęczowe błyski z okiennych gomółek 
padały na tę  twarz, rozświecając ją czerwono i pomarańczowo. To płonące nienaturalną 
czerwienią oblicze nie drgnęło. Ale słowa, padające z ledwo poruszających się warg, były 
gwałtowne, pełne żaru głębokiego przekonania:
- Ach, wy... wy patrzący po wierzchu, jakże to łatwo was oszukać! Jakże łatwo! 
Chrześcijański? Czyli ten chrześcijański władca myśli służyć wierze świętej, czy wiarę tę 
zaprząc w służbę swej pysze? Obaczcie, co zostało z dzieła Ottonowego, z świętej jedności 
imperium christianitatis? Bo Otto, Sylwester, Romuald i Leon budowali imperium na siłach 
wiarołomcy: nie wolno w ręce władcy barbarzyńskiego ludu oddawać świętej włóczni, ani 
radować go obietnicą najwyższych w świecie dostojeństw. I wy, Brunonie, was również 
uwiódł ów mąż kłamliwy i podstępny. A jam po to rzucił celę klasztorną, by ukuć miecz na 
wszystkich, co na święte cesarstwo podnoszą świętokradczą rękę. I będę kuł ten miecz 
z takiego żelaza, jakie znajdę. Poganie, powiadacie? I na pogan znajdzie się radę... na końcu. 
Ale nie to jest ważne, z jakiego żelaza miecz ukuć, ważne jest, czemu ten miecz ma służyć. 
Odnowię święte imperium, ale postawię je nie na ułudach, jak chciał Otto, nie na dzikich 
siłach, postawię je na mocy Germanii. Lecz pierwej trzeba wzmóc tę jej moc.
Bruno, wciąż odchylony, wciąż z wyciągniętymi ramionami, wykrzyknął:
- Czyją moc?
Zda się, jeszcze jaskrawiej zadrgała czerwień na obliczu Henrykowym, gdy odpowiedział 
twardo:
- Germanii.
Bruno znów chwycił kurczowo kraj szaty królewskiej.
- Błagam was. Błagam was, panie, zawróćcie. Jeszcze czas, jeszczeście się nie sprzęgli 
z pogaństwem. Odprawcie poselstwo, ujednajcie się z Bolesławem, dozwólcie róść temu 
drzewu, co je zasadził Otto z Wojciechem. Nie mój urn sądzić o zawiłych sprawach tego 
świata, mój urn: nieść Słowo, nie zaś miecz... - głos miał Bruno błagalny, dłoń machinalnie 
gładziła szatę królewską. Henryk powiedział cicho:
- Nie wasz urn... pewno to, nie rozumiecie nic. Nie odeślę poselstwa.
Bruno się wyprostował na klęczkach, krzyknął:
- Miałem zostać arcybiskupem z waszego ramienia... na misje. Lecz nie godzi mi się brać 
paliusz biskupi z rąk, które się pokalały przymierzem z poganami.
Teraz dopiero Henryk drgnął, pochylił się nieco; jakby się zachwiał. Twarz mu okryła 
surowa zieleń. Wyszeptał:
- Zuchwała jest mowa wasza.
- Nie - wykrzywił się Bruno - zuchwałe są jeno wasze czyny, panie. - Henryk błysnął 
soczystym fioletem słonecznym.
- Mam moc uwięzić was i skazać.
- Macie! Cóż stąd? Skoroście się z pogaństwem sprzęgli, można się po was spodziewać... 
męczeństwa sług Chrystusowych. Można! Ale powiem wam: jeśli nie wyrzekniecie się złych 
zamiarów i nie odprawicie poselstwa pogan... ja... ja pójdę do Bolesława. Czeka mię brat 
Benedykt i inni bracia w eremie... Wolę jemu służyć niźli wam. Fiolet, błękit, zieleń, 
czerwień przeleciały przez oblicze Henryka. Cofnął się o krok - w cień. Uniósł dłoń w górę 
i wypowiedział swym cichym, zaciętym głosem:
- Ejże, Brunonie, ejże! Ojciec Święty posłał was do mnie i mnie kazał wam słuchać. Ejże! 
kłujecie mnie w oczy, a sami chcecie dać przykład nieposłuszeństwa! Nie naznaczyłem was 
mym kapelanem, nie macie prawa sądzić mego sumienia. Wiem ci: chcielibyście rozszarpać 
to królestwo wespół z Bolesławem. A ten już wyciąga pazury po Czechy, wraz tchu nam nie 
stanie. Złotem przepłaca, może i was przepłacił. Pod tarczą planów Ottonowych będzie swoje 
władztwo budował, rozbijał całość imperium Christi. Jedna Germania może być ostoją tego 
imperium. Z Lutykami, czy bez, nie wasza to rzecz, lecz rozduszę tę pyszną ropuchę, tego 
wilka, tego gada. A was nigdzie nie puszczę... nie sam Romuald wejdzie do królestwa 
niebieskiego... i jego uczniowie. Z Lutykami trza mi się ujednać, inaczej Sasy za gardziel mię 
chwycą...
- Sasy! - krzyknął przeraźliwie Bruno. - Pogan na własny lud! - przypadł czołem do 
posadzki, bił o nią. Henryk patrzył nań chwilę, półpochylony, na twarzy się mu odbiło coś 
niby wahanie. Wyciągnął już rękę, by dotknąć ramienia Brunona, ale cofnął ją zaraz. Stał 
zadumany. Tylko chwilę. Gdy swym kulawym krokiem obchodził zmiętą szmatę rozciągniętą 
na ziemi, twarz mu twardniała - jeśliby Bruno podniósł głowę, może by dojrzał, ile wysiłku 
kosztowało Henryka to krótkie starcie. Ale gdy król uchylił kotarę i kulał w stronę tronu, miał 
już oblicze chłodne, wargi zacięte. Na komnatę padła cisza, dostojnicy się gromadzili wokół 
króla wedle godności. Henryk rzucił okiem na kotarę, oczy mu się zmrużyły, skinął na 
kanclerza:
- Rozkażcie, by wprowadzili wysłańców Redarów i Lutyków - głos miał spokojny 
i pewny.

Tak więc przyjął król posłów Redarów i tych, co się zwą Lutykami, z łaskawością wielką 
wysłuchać raczył ich słów, wielkie obietnice im uczynił i, hojnie obdarowawszy, wesołych do 
domów puścił. Nie wiemy dokładnie, jakie były zamierzenia króla i czemu się naraził na 
gniew i oburzenie wielu książąt Kościoła i wielu świętych mężów, których tak zwykle 
poważał. Ale czyliż wypada nam sądzić pomazańca? Dość będzie, gdy powiem, że uspokoił 
tych, jak dotąd, buntowników słodyczą darów i przyjemnością obietnic; wrogów uczynił 
wielkimi przyjaciółmi; krwawych wilków zamienił na sforę wiernych sobie psów - a czyliż 
nie uczyniłby tego chętnie każdy lowiec, by jeno umiał? Króla zaś Henryka czekały właśnie 
wielkie łowy, tak wielkie, można rzec, jakich zapewne żaden władca od czasów wielkiego 
Karola nie sprawiał.
Zdarzyło się bowiem, że krwi chciwy Bolesław podniósł bunt przeciw Henrykowi 
w wielu krajach cesarskich, udzieliwszy buntownikom posiłków w ludziach oraz wielu 
bogactw, którymi mogli oni opłacić rycerstwo. Najpierw więc Henryk ze Szwejnfurtu, 
którego za jego dumę słusznie zwą Pysznym, uniósł się grzeszną złością przeciwko królowi 
i panu, i rozpoczął walkę o dukat bawarski. A szły z nim zastępy Bolesława, bardziej podobne 
- bają - do dzikich wilków i niedźwiedzi niźli do rycerzy. Jakiż to widok, jakież łuny 
pożarów, jaki krzyk mordowanych mężów, jaki płacz kobiet, jakie kwilenie niemowląt? Dziki 
najeźdźca się sroży, krew się leje, bogactwo ginie, dzwony biją na trwogę, wierni 
chrześcijanie zanoszą modły o odwrócenie klęski. Wszystkie oczy zwrócone na 
królawybawcę. A jakby ten, którego niebiosa powołały ku obronie uciśnionych, mało jeszcze 
miał wrogów, nowi powstają buntownicy. Margrabia Marchii Wschodniej, Ernest, niecny syn 
Leopolda, który poprzednio słał posłów do krwawego psa, co zasiadł w mieście Krakowie 
niby w jamie, bieży w pomoc buntownikom. Toż samo czyni niecny brat króla, Bruno. 
Wreszcie zdradziecki Hecyl, pan Lotaryngii, kraju ludnego i bogatego, podnosi świętokradzki 
miecz na tego, który wraz włoży na skronie złotą koronę rzymską i żelazną Longobardów, 
zagarniętą nynie przez wiarołomnego Arduina. Czyliż mogą być większe niebezpieczeństwa, 
czyliż kiedy od czasów napadów madziarskich większa pożoga ogarnęła królestwo? Czyliżby 
jaki inny król podołał podobnym zadaniom? Lecz Henryk się nie waha, zwołuje rycerstwo, 
przywdziewa zbroję, gotuje się do walki, nie bacząc na mnogość nieprzyjaciół. I zaprawdę, 
czymże jest niecne szczekanie, skoro lew ryknie; i czymże kwilenie ptasząt, skoro orzeł 
zakracze? A słuszne jest przyrównanie głosu królewskiego do głosu lwa i krakania orła, jak to 
z dalszego ciągu opowieści jawnie się okaże.

Obok dwaj mężczyźni kłócili się po niemiecku. Ktoś dalej nucił półgłosem piosnkę, 
nieznane słowa burczały chropawo i nieswojsko. Zabój Tur leżał na wznak na skórze, na 
lewym policzku i skroni czuł ciepło ogniska. Koń chrupał obrok, od czasu do czasu grzebał 
niecierpliwie nogą. Głuchy pogwar obozu był jak brzęczenie barci. Zabój Tur podłożył ramię 
pod głowę, obrócił się na bok i przymknął oczy.
Czuł się nieswojo i obco. Był zły na Bolka, na Władyboja, na siebie... Zdobrawoli 
pojechał do Bawarii. Cudaczne obyczaje i stroje, orzą sochą niepodobną do naszej, 
szwargoczą cudacko, inaczej się odziewają, ni pogwarzysz z onymi, ni zaśpiewasz; piwo ma 
inny smak, mdły; puszcz takich nie uświadczysz jak doma - nudno. Prawda, łup godny, jak 
potąd, ale nie raduje ten łup.
Zdobrawoli pojechał. Nie zdobrawoli - Władyboj namówił. Przyleciał na Śląsk, ledwo 
tchu z konia nie wyparł. Siedzieli w sieni Zabojowego domu. Władyboj oparł się na kolanach, 
pochylony nad bratem, gadał. Trza się wkraść w łaski księdza. Turom, inaczej co? - plasnął 
dłońmi o kolana - powoli butwieje ród. Jak dąb zwalony w bajoro. Wkoło to gadał a wkoło. 
Z Bezprymem się kumali w chwili podniecenia - łajno Bezprym, nieżrały otrok. Trza 
pojednać się z księdzem.
I pojechał Zabój do Bolesława prosić, by ksiądz pozwolił mu z drużyną iść do Bawarii. 
Bolko przymrużył lekko oczy, zaraz potem zaśmiał się krótko, jakby koń parsknął. 
Powiedział:
- A no, widzę, chcą Tury na gwałt z puszczy wychynąć. A no... jedź, zezwalam - kto tam 
wie, co migotało za szarymi oczyma księdza? jaki zamysł? jaka chytrość?
Pojechał Zabój Tur do Bawarii z drużyną, wysłaną w pomoc Henrykowi 
Szwejnfurckiemu. Przewodził onej drużynie Dobrosz Ostoja. Henryk Szwejnfurcki wraz 
z posiłkami polskimi rozłożył się obozem u stóp góry zwanej Wildberg, czekali tu na wojska 
królewskie. Przynieśli bowiem gońce wieść, że król Henryk nadciąga z rycerstwem. Ech! 
rozbiją Henryka, wrócą do domu. Zabój się przewrócił na drugi bok, sen go nie brał. Wciąż ta 
obca, nieswojska piosenka burczała niedaleczko. Zbrzydło już, brr...

Lecz opowiedzmy o niecnym uczynku Bolesława, księcia północy. Król Henryk bowiem 
przyjął hołd poddaństwa od Bolesława Rudego, księcia Czech, którego osadził Bolesław 
polski po śmierci Władywoja; mniemał bowiem, że będzie mu krewniak powolnym 
narzędziem. Ten jednak, pojmując naturalną zwierzchność, zwrócił się do króla o opiekę, 
której obietnicę otrzymał, jak również krainę Czeską i Morawy, jako prawowite lenno. Lecz 
czyliż przed czasem należy odkryć wszystkie zamysły wrogom? Pomiędzy jednym 
Bolesławem a drugim trwała nadal nieszczera przyjaźń, zjeżdżali się ze sobą niby bracia, na 
zjazdach tych ugwarzali i zapewniali się o wzajemnej miłości. Lecz czyż się miłuje zdradliwy 
ryś z ptakiem leśnym? Zdarzyło się, że zaprosił Bolesław polski księcia Czech na zjazd do 
pewnego nikczemnego gródka w górach. Tam przyjął go zrazu przyjaźnie, lecz serce jego 
pełne było syczących wężów. W czasie wesołej uczty mrugnął na swych zbirów, a ci, do 
takiej roboty przyuczeni i ochoczy, ułapili nieszczęsnego księcia czeskiego, oczy mu wydarli, 
wielu ludzi pobili, naigrawając się z powalonych nieprzyjaciół i tak do nich wykrzykując: 
„Czegóż jechaliście do nas? azali nie podobnie czynią wieprze, gdy im koryto podstawią, by 
do jadła wołając wbić nóż w gardziel? Tako i wy nierozumnie uczyniliście, wieprzom 
podobni!”
Zaraz potem, uniesiony pychą, Bolesław z drużyną swą ruszył na Czechy, nigdzie nie 
napotykając oporu, owszem, witany gościnnie przez wiarołomny lud czeski, zwłaszcza że 
wraz z nim szły pewne rody czeskie, wprzódy skłócone ze sobą, nynie pogodzone w zbrodni. 
Prażanie otwarli swe wrota bez oporu, owszan pochlebiali jeszcze zdradzieckiemu 
Bolesławowi, że ich od okrutnika wybawił. A jest taki obyczaj u Czechów, prawdziwie 
barbarzyński, że się nowo obrany książę ubiera nie w purpurę i złoto, lecz w szaty wieśniacze 
ze lnu; a ma to być czynione na pamiątkę pierwszego ich księcia, który z nikczemnego był 
rodu i zwał się w barbarzyńskim języku Przemysł; a był on Przemysł poganin. Tedy ci, co 
przed prawdziwie przewrotnym Bolesławem umknęli z Pragi, opowiadają, że ów książę 
Bolesław wszedł na podwyższenie w onych szatach starodawnych i zasiadł na tronie; lud go 
zaś witał z radością, prawdziwie jako wybawcę; trzeba bowiem powiedzieć, że obrzydły już 
Czechom ciągłe zmiany włodarzy; i myśleli, iż Bolesław koniec temu położy. Złożyli mu 
przeto przysięgę na wierność - myślę - ze szczerym sercem. I wznieśli do góry prawice, jako 
chce ich obyczaj, i wydali trzykrotny okrzyk. Wtedy Bolesław rad, że dwa wielkie księstwa 
połączył w swym ręku, odszedł z pogodnym obliczem na ucztę. Lecz opowiedzmy teraz lepiej 
o weselszych wypadkach...

Bolesław łapał uchem oddalający się krok. Trzasły gdzieś zamykane drzwi. Za cienkim 
przepierzeniem ktoś chrapał na całe gardło. Bolesław poczuł nagle, że nie położy się teraz. Że 
nie mógłby zasnąć. Oburącz pchnął okiennice, odetchnął świeżością ranka.
Szarzało już, gdy wstali od stołów. Huczna była uczta jak nigdy. Ryczeli śmiechem, 
poczuciem mocy i zwycięstwa. Praga, Praga!... Drogi między domami kurzyły, gdy pędzili 
nimi na rozhukanych koniach. Bramy zastali otwarte, Praga witała ich wieńcami i zielonymi 
gałęźmi. Wszystek lud wywalił na ulice. Nie widzieli jeszcze takiego wjazdu: gród zajęty 
witał zdobywców bez strachu. Sobiebor i Wrszowcy wyskoczyli naprzód, witali Bolka na 
moście przed Wełtawą. Twarz Sobiebora poczerwieniała, zda się - jeszcze był ogromniejszy. 
Praga, wesoła Praga! O pale mostu bił nurt rzeki. Słońce świeciło na dachach. Bolesław nie 
patrzył na czerwonego Sobiebora, patrzył na ciżbę za nim - jakby chciał w oczy zajrzeć 
każdemu. Gęby rozwarte, oczy wlepione w tęgą postać na koniu. Sobiebor zeskoczył na 
ziemię, by otrok. Wziął za uzdę wierzchowca Bolkowego, z drugiej strony szedł Sławomir 
Wrszowiec, młodszy brat Kochana, ubitego przez Rudego; Bolkowi zdało się nagle, że oto 
wiodą go wbrew jego woli ku przyszłości, ku czemuś, czego uniknąć nie zdolen, ku 
przeznaczeniu, ku nieuniknionemu jutru. Jakby fala go niosła bez jego woli - oto wiodą jego 
konia za powody - ku wielkości? ku upadkowi? ku prawdzie czy złudzie?
Gardła krzyczały, ręce machały gałęziami. Niebo było błękitne, słońce świeciło. Bolko 
wjeżdżał na Hradczany - Wielki Gród Przemyślidów.
Pchnął okiennicę, odetchnął świeżością poranka. Jakże godowali ochoczo - jak nigdy. 
Sobiebor tańczył na stole między krużami, ryczał i wył, trząsł szpakowatą brodą, w końcu stół 
się wywalił. Zadora rżał swym końskim śmiechem. Stojgniew się rozparł łokciami, śpiewał 
hulaszcze piosnki, stukał nogami do taktu. Przemko hałasował i tupał, jakby był jeszcze 
w dawnej drużynie Bolkowej za Mieszki - przed piętnastu laty. Rozpierała ich ta radość - 
hulają oto na Hradczanach. Praga, Praga! Wesoła Praga! I jego rozpierała radość.
Była to ślepa radość - nieświadoma i dzika - upojenie wilka, co przeciął gardło jelenia, 
napił się krwi i stał teraz chwilę nad olbrzymim ciałem, górą mięsa, oszołomiony 
niespodzianie łatwym zwycięstwem, odczuwający każdym ścięgnem swą moc i swoją 
wielkość, swe prawo w puszczy do królowania. Ślepa radość, dzika i nieświadoma. Z radością 
tą pili miód, z radością tą, migającą jeszcze przez zamroczenie, zwalili się na barłogi. 
Bolesław poczuł nagły, dziwaczny nakaz: nie Iza tak. Nie Iza się zwalać na ślepo!
Pchnął okiennicę, wystawił spity łeb na świeżość poranka. Oparł się łokciami o ramę, 
wyparowywał zamroczenie. Patrzył bezmyślnie na ścianę przed oknem, mozolił się 
z bezwładem. Nie Iza tak! Czemu nie Iza? Nie Iza się zwalić bezmyślnie na barłóg, nie po to 
zagarnęło się Pragę. Po co?
Wiedli go za powody na Hradczany. Czyliż nie wiodła go jakaś siła poza nim na Pragę? 
Po co tu jest?
To z tego pijackiego zamroczenia owe majaki: zdało się mu naraz, że on jest poza sobą, 
poza tym wielkim cielskiem wpartym obu łokciami o ramę okienną, wypacającym odór 
opilstwa; że jest niby poza Pragą, poza Czechami, poza swym księstwem, poza jakimkolwiek 
miejscem; że spogląda na owego księcia, wdychającego chłód poranka, obco i obojętnie; że 
wszystkie zabiegi i walki, i mordy są jakowymś pełzaniem robactwa i bezrozumnym 
trzepotaniem jętek w ramach spraw większych i wyższego porządku; w porządku celów, 
o których cóż wie owo pijane cielsko zwalone pod oknem w nędznym kretowisku... na 
dumnym Wielkim Grodzie... w wesołej Pradze.
Wysadził łeb w rześkość poranka, oddychał jego chłodem, oddychał owymi dalekimi 
majakami.
Czemuż tu jest, u tego okna? Jakiż wicher go tutaj przyniósł? Czy przywiedziony był za 
powody - przez Sobiebora i Wrszowca? A czyliż Sobiebora i Wrszowca nie wlokła taż siła, 
co jego? Sobiebor Libice chciał odebrać, dawne znaczenie swoje i rodu. Wrszowcy - przed 
mściwą ręką Rudego ujść. A owa ciżba, co ich witała śmiejącymi się gębami i powiewaniem 
zielonych gałęzi? Cóż się kłębiło w piersi każdego z nich, co się kryło za tymi oczami, 
w które próżno usiłował zajrzeć Bolko, prowadzony - niby jeniec - na koniu? Czyliż wiedzieli 
oni - ta sfalowana masa ludzka - ku czemu powiedzie ich jutro? I czemu się śmiali, miast 
płakać? I jakaż świadoma siła drżała w rechocie Zadory, w pijackich śpiewkach Stojgniewa, 
w rozhukaniu Przemka Świradowica? Czyli było to jeno bezkształtne kłębowisko, posuwające 
się w nierozumnych drgawkach tu i tam, na południe i na północ, na Jomsborg czy na Pragę? 
Czymże byli w tym ruchu zalewającym świat szarymi, mętnymi falami?
Bolesław się gwałtownie oderwał od okna, obrócił się, bezmyślnie patrzył w głąb ciemnej 
komory.
Była obszerna, niska - rodowa komora Przemyślidów. Stało łoże wymoszczone suto, stół 
i zydle, trzy skrzynie z bogactwem. Na ławach, ustawionych wczoraj, leżały góry dani, 
złożonej mu przez Czechów: skóry zwierząt, makaty i sukno, złote i srebrne naczynia, zdobna 
broń, worki z pieniądzem, z obrąbkami kruszców, z jantarem, z drogimi kamieniami. Czyliż 
dla tego łupu tu przybył, dla tych skrzyń, zydlów i ław zawalonych dobrem? Czyli po to, by 
wyrwać Henrykowi broń z ręki? By dawny zwid urzeczywistnić?... Tak, po to!...
Poczuł, że ssie go w piersi, że łaknie, że pożąda, że szarpie nim ów mdły łaskotliwy 
niepokój, jaki przeżywał już kilkakroć. Kiedyś stryk Czcibor śmiał się zeń i białkę mu 
przysłał, rybioustą Gunhildę. Mógłby i teraz białkę wziąć, wynaleźliby mu, młodą 
i przylepną... Lecz wie nynie: nie białki mu brak. Brak mu... zaciśniętymi pięściami obu rąk 
uderzył się po piersi. Nie białki, psiamać! Czego? czyliż więcej wiedział o sobie niż w owych 
pierwszych - jakże niepewnych jeszcze - dniach swego władztwa?
Jedno wiedział, czuł jedno: ów zamazany tuman przed oczyma - zedrzeć! owe niezdarne 
obrazy - rozejrzeć! owe cele ukryte, co mu bulgotały w piersi niepokojem, gdy tu szedł - 
poznać! Czego tu szedł - poznać! Czego chce - poznać! Całą trudną prawdę władania 
przejrzeć i poznać! Tego chciał.
Owładnęła nim dzika chęć ruchu, namiętna i gwałtowna. Ale stał bez drgnienia, z rękoma 
zwisłymi bezwładnie, patrzył wciąż w cień komory. Migotały mu urywki rozmów, które 
wiódł, twarzy, które widział, myśli, co go dręczyły.
Z Wojciechem już gadał o tym. Wojciech wpierał weń niespokojne oczy, wykrzykiwał:
- Niegodne one wieczne bitki między chrześcijańskimi książętami, a ciągłe walki 
możnych rodów ze sobą. Wszyscyśmy braćmi w Chrystusie, Panu naszym - Bolesław 
zmarszczył wtedy brew, poczuł na twarzy wiew Nowego; była to nowa myśl, nigdy przedtem 
o czymś takim nie słyszał.
A kiedy indziej wykrzyknął sam, w ostrym sporze z Wojciechem:
- Dziad mój miał jeno Kruszwicę a Lednicę, a Gniezdno. Później Poznań i Konin, i Ląd, 
i Łęczycę. Ojciec mój miał i Wiślicę, i Kraków, i Sandomierz, i Halicz, i Czerwień, i Czersk, 
i Płock, i Wrocław, i Głogów. Co mi Praga! Możeć jeszcze: może mój Mieszka dział otrzyma 
z Pragą. Wielkie księstwo od Jomsborga i Gdańska po Pragę!
Wtedy krzyknął to w uniesieniu, lecz ślad tych słów pozostał. Walczył później z Prusami 
i Weletami, budował i sądził, a wszak przy różnych układach, przymierzach i zamysłach 
wracało to słowo, jak odbita fala:
- Praga...
A później Otto przyjechał do grobu Wojciechowego... Przy grobie tym Nowe starło się 
z Puszczą.
Z mów Ottona, z mów Gaudentego, z mów Heriberta, z mów mnichów, Romualdowych 
uczniów, szedł nań wiew Nowego: oni widzieli wszystkie ludy chrześcijańskie jako jedno; 
w jedności wiary i miłości; był to ów wiew Nowego, który darł dziką puszczę duszy 
Bolesławowej. A w krypcie akwizgrańskiej, u trumny wielkiego Karola, Otto wyjawił swe 
zamysły. Ułożyli się tegdy... tak!
Widział wkoło siebie czerwone gęby - żarły one i piły, i rechotały w poczuciu mocy 
i sytości. A przecie wszystkich ich rwał Nowy Wiew.
Może tak trzeba? Wszyscy jednem w Chrystusie, Panu naszym.
Wyrywał Nowy Wiew dęby z korzeniami z prastarej puszczy.
Aż w czasie snu zimowego przyniósł Stojgniew wieść o śmierci Ottona. Na zamku 
Paterno na górze Sorakte niedaleczko Romy zamarło Nowe... A wraz potem kulawy Henryk 
potargał wszystko, co budowali potąd - ów nikły zwid jedności księstw i ludów. Gońce 
załomotały po księstwie pośpiesznym tupotem kopyt. Zapiekł się czarny gniew w sercu.
Ciężka bryła mięsa wyprostowała się, bary się naprężyły, kark napęczniał. Z natężeniem 
wpatrywał się Bolesław w cień starej komory Przemyślidów.
Jakże to było? Wichman natarł na jego ojca, margrabia Gero słał konnych i zbrojnych. 
Mieszka dojrzał kiedyś krzyż półzaczepiony na zbroi niemieckiej. Niemocny był ten krzyż 
w kurzu upalnego południa. Lecz Mieszka wywyższył go w swym księstwie.
Teraz nastał nowy król. Kto on? Otto, czyli margrabia Gero?...
Po co przyjechał tu Bolko? po owe ławy pełne dobra i skrzynie pełne skarbów? na ową 
ucztę, po której śpią chrapaniem? Po nikły zwid korony imperium christianitatis?... Nie, nie 
po zwid - jakże to krzyknął niedawno Sobieborowi? „Wszystkie plemiona, co nie gadają 
mową Niemców, zbiorę przeciwko Niemcom. I Czechy, i Morawiany, i Łużyce, i Milczany, 
i Ślężany, i Polany, i wszystkie jednym będą. Jeden kraj!” - Tak krzyczał? Tak. Czyli wiedział 
wtedy, co krzyczał?
Czy wiedział?...
Szybki oddech podniósł mu pierś, jakby zmęczoną biegiem i krzykiem. Patrzył w głąb 
ciemnej komory Przemyślidów - na zydle pełne bogactwa i skrzynie pełne skarbów. Nie, nie 
po to bogactwo tu przybył, nie po owe skarby. Nie po ułudny zwid nieć” isiężnego diademu. 
Jeden kraj! Gwałtowne wzruszenie tamuje dech. I Czechy, i Morawce, i Ślężany, i Polany... 
Jeden kraj! Oczy się rozszerzyły, jakby patrzyły z góry na ogromny szmat, na pola i puszcze. 
Ramiona się dźwignęły - wiedział już, czemu przybył do Pragi. Co mętnie czuł dotąd, teraz 
zobaczył.
Henryk ma słać doń posłów z żądaniem złożenia hołdu z Czech, dostarczania wojska 
i daniny. Dał Ottonowi i dary, i ludzi. Inaczej widział Otto świat, innymi oczyma nań patrzył 
niźli Henryk. Dotąd Czechy były lennem cesarstwa. Nynie...
Wzruszenie tamuje dech w piersi.
Zza cienkiego przepierzenia dochodzi chrap drużyny. Sobiebor hopkał po stole, 
Stojgniew ryczał pijackie piosenki, Przemko tupał by źrebiec. Bolesław stał zapatrzony 
w ciemń izby - czyż oni wszyscy wiedzieli, po co przyszli do Pragi? Cóż oni wiedzieli 
o zielonych gałęziach w ręku tłumu, o roześmianych gębach. Cóż wiedzieli?...
On - wiedział.

Król Henryk, otrzymawszy wieść o zajęciu Pragi przez Bolesława, zniósł wszystko 
z przyzwoitą powagą i cierpliwością umysłu, przypisując swoim grzechom to, co się działo 
naówczas w jego państwie. Uznał za najstosowniejsze, nie okazując po sobie, co go boli, 
wyprawić posłów do Bolesława z oświadczeniem, że zgodzi się z jego wolą, jeśli Bolesław 
opanowaną przez się ziemię czeską według starodawnego prawa z ręki Henryka przyjąć 
i wiernie mu służyć zechce. Lecz czyż można niezbrojną ręką głaskać łeb krwiożerczego 
wilka? Iście piekielną pychą uniósł się Bolesław po tak wielkich nabytkach i dłoń łaskawie 
doń wyciągniętą kąsać zechciał. Przyjął posłów królewskich rozsiadłszy się na tronie zgoła 
jak król i samodzielny władca, otoczony licznymi dostojnikami, wśród których - co specjalnie 
boli serce prawdziwego chrześcijanina - byli również biskupi, mianowicie praski i krakowski, 
jak również liczni duchowni. A skoro posłowie, nie zrażeni tym jawnym objawem pychy, 
przedłożyli mu żądanie Henryka, odmówił im, oświadczając, że krainą czeską włada nie 
z łaski cesarza, lecz z własnego prawa, jako zdobywcy i krewnego Przemyślidów przez matkę 
Dobrawę; a wypada wtrącić, że matka jego była bogobojną niewiastą, lecz już starożytni 
opowiadają o pewnej kobiecie, że porodziła cudownym sposobem pochodnię miast 
dziecięcia; podobnie Dobrawa porodziła wilcze szczenię. Wówczas posłowie zagrozili księciu 
północy gniewem Henryka i wojną. Lecz czyliż spokojne upominania złagodzą złość dzikiego 
zwierza? Opowiadają owi posłowie, że Bolessław uniósł się nieprzystojnym gniewem. 
A zerwawszy się z tronu tupał nogami i krzyczał obrażliwie. I powiedział posłom te słowa 
pełne pychy: „Azali myśli król Henryk, że ulęknę się jego gróźb? że nie zdołam bronić 
księstwa, które zdobyłem? Żąda król Henryk, bym złożył mu hołd i przysięgę, że stawię się 
na jego dwór na każde wezwanie. A czyliż mogę mu wierzyć, skoro już raz nasłał na mnie 
zbójców? I żąda król rycerzy na wyprawy, a nadto 120 wołów i 500 grzywien srebra. Gdybyż 
król prosił o to jak Otto, będąc mi przyjacielem, nie odmówiłbym mu pomocy. Lecz król żąda 
tego ode mnie jako pan od sługi i jako zwierzchnik od podwładnego i grozi mi wojną. 
Powiedzcie tedy królowi: jeśli chce wojny, będzie ją miał”. Po takich słowach posłowie 
odeszli do króla, Bolesław zaś z pychą dalej panował w Pradze. Król zaś postanowił wpierw 
skończyć z buntownikami w cesarstwie i ruszył na Henryka ze Szwejnfurtu, który miał 
posiłki od Bolesława. Lecz czyliż może mierzyć się jastrząb z orłem? Jakaż to bitwa, jaki 
szczęk mieczów, jakie zwały trupów? Waleczne wojska królewskie rozbiły buntownika, który 
uciekł w sromocie do swych wspólników. Po onej krwawej bitwie postanowił król wnet 
uderzyć na innych zdrajców, potem dopiero upokorzyć Bolesława. Wziął na Henryku wielką 
zdobycz, a licznych jeńców włączył do swego wojska. I podążył na wrogów w wielkiej 
chwale i potędze.

W bitwie tej wpadł Zabój Tur w niewolę cesarską i przymuszony został do służby 
Henrykowi.

3

- Niedosłyszalne są kroki wieczoru. Jeszcze słońce wisi wysoko, a już świeci miedzią. 
Jeszcze ręce pośpiesznie zagarniają zboże, sierp chrzęści po słomie, a już omdlenie w barkach 
i krzyżu. Powiew zamarł między liśćmi brzóz, przepadł w gęstwie gałęzi. Długie cienie tracą 
swą czarną barwę, zapływają smużkami fioletu i błękitu. Jeszcze krzyk koników polnych 
i świerszczy... Ale niebo - palące się na zachodzie - nad głową nasiąka srebrem, ciche 
i nieruchome, jak zamarznięta tafla jeziora. I naraz czujemy: chłód idzie od ziemi i od nieba, 
chłód na spocone czoło, na zgrzaną szyję, chłód odpoczynku i spokoju. W tym momencie - 
natężywszy ucho - możemy je dosłyszeć: niedosłyszalne kroki wieczoru.
A tymczasem słońce się chowa za wzgórza. Goreją jeszcze palisady grodu, lecz niżej 
dachy są bure, a spod okapów sączy się lśniąca czarność. A gdy podniesiesz oczy, dojrzysz, 
że na srebrnym niebie świeci już kilka gwiazd.
I może się komuś zdawać, że podobna cisza ma większą moc od każdej namiętności i że 
zdolna jest ukoić serca wszystkich ludzi na świecie. A jednak i w taki wieczór może się 
zdarzyć, że narodzą się zawiązki wielkich czynów, które przyniosą nie tylko 
błogosławieństwo spokoju, lecz równocześnie zamęt, nienawiść i łzy, lub że zarysują się 
wtedy mury gmachów, co - zdawało się - będą stać wieki. Cisza wieczoru może kryć tyleż 
namiętności, co gniew burzy i łoskot piorunów; jest ona nieraz tylko przesłoną walki, tylko 
pozorem ukojenia.

Na Hradczany, na Pragę, na czeskie księstwo spłynęło błogosławieństwo przedwieczerza. 
Słońce świeciło miedzią, niebo było jak zamarznięte jezioro - srebrzyste i ciche.
Ten wieczór dla wielu ludzi w Pradze - zarówno dla miejscowych, jak dla przybyszów - 
zdał się różnym od łańcucha wieczorów poprzednich. Jakby powiew swobody, jakby uśmiech 
życia. Rankiem książę Bolesław odjechał z Pragi. Wziął z sobą niewielki oddział rycerzy, 
a konie - biegnąc - migotały setką nóg; jeźdźcy się unosili jak woda falująca. Wiele oczu 
żegnało księcia, pomieszane uczucia kłębiły się jak dym. Wielka i ciężka postać Bolesława 
wyróżniała się wśród jeźdźców, jego źrebiec szedł ze sztywnie wyciągniętą szyją, 
z wypukłym błyszczącym okiem. Stojgniew i Sobiebor odprowadzili księcia na pół dnia 
drogi, wracali w krótkich szczupakach, pyląc na piaszczystej drodze.
Słońce wisiało nad wzgórzem - leniwa tarcza miedziana - świecąc matowo. Czerwony 
blask owinął kraj czeski. Łebacz Szreniawita przeciągnął ramiona, jakby kleista smoła 
napełniała mu kości, powiódł wzrokiem po wojach mlaskających polewkę z glinianych 
misek; siedzieli na słomie, nogi mieli podciągnięte, łyżki ospale dzwoniły po glinianych 
dnach, twarze nalane bezruchem; gwaru nie usłyszysz, tylko siorb i sapanie. I w nich zastała 
się taż leniwa niechęć, taż smoła, tenże bezruch. Przez otwarte wierzeje sączył się w szopę 
czerwony blask, wąsy drgały w tym blasku, kraśniały czupryny, jakby tłum rudych gnomów 
rozwalił się na krwawej słomie; po obu stronach czerń, od oświeconego środka oddzielały ją 
płonące ogniem ściany. Tak, za długo już tu gnili w tym bezruchu. Za długo! niby kupa 
świerkowych gałązek, wysuszonych przez upał, kruszących się i smolnych - byle garść żaru ‘- 
jaki płomień, jaki słup ognia pod niebo! Zgorzałaby Praga! Bolesław się ciężko unosił na 
siodle, koń jego twardo bił kopytem, jeszcze ten grzmot mają w uchu. Słońce powoli zsuwa 
się między wzgórza niby w zapadlinę ziemi. Dno doliny nalało się czerwoną mgłą, oba skłony 
błękitne i żółte, u szczytu rdzawy półmrok odcina się od srebrnego nieba. Łebacz Szreniawita 
rzucił łyżkę do miski, drzewo brzęknęło o glinę matowym zniechęceniem całego wieczoru. 
Boruta leżał wyciągnięty na boku, podparty łokciem. Ledwie odwrócił głowę, wąskie oczy 
spotkały podniecony wzrok Szreniawity, pod kusymi wąsami szyderstwo. Ktoś tam w cieniu 
wstał, pokręcił się bezradnie, znów słoma zachrzęściła pod ciałem. Gozd gryzł niecierpliwie 
żółty wąs, jak uwiązany koń wędzidło. Świętek zaplótł palce obu rąk, dłonie wygiął na 
zewnątrz, wyciągnął ramiona, palce zatrzeszczały w stawach. Stojgniew z Sobieborem 
wracali w krótkich szczupakach. Wysoki Zamek gorzał jeszcze, niżej się czołgał mrok. 
Szczyty wzgórz obrysowane święcącym złotem.
W tym mroku - w dole - pod lamowanymi światłem wzgórzami i srebrnym niebem, 
u stóp krwawego zamku płynęła rzeka. Woda była czarna, zielonawoczarna, z burymi 
refleksami. Koliste wiry zwijały się w ciche oka. Pod mostem, gdzie w chlupocie wody gniły 
brunatne słupy, przysiadło dwóch mężczyzn. Rzadkie kroki dudniły im nad głowami. Cień 
zamazał oblicza, tylko białka oczu błyszczały. Ściszone głosy spływały w szeleszczącą wodę.
W domach po obu brzegach rzeki spoceni ludzie siadali do wieczerzy. W oczach mieli 
jeszcze blask upału i gęsty las słomy, po której tu i tam owijały się blade łodygi powoju; 
jeszcze słyszeli suchy chrzęst kładących się snopów. W izbie pachniało dymem, ciastem, 
odorem owiec, mlekiem, szmatami niemowląt. Ciężka woń kładła się sennością na ludzi. 
Życie płynęło jednakie, jak czarna woda Wełtawy. Ogień pryska iskrami. Rankiem odjechał 
Bolesław, widzieli trzydzieści głów końskich i trzydzieści błyszczących jeźdźców nad łanem 
zboża. Tupot kopyt i kurz. Dusze ich były jak woda, jak staw leżący na wznak z dłońmi 
splecionymi pod głową: widzi jeno rozżarzone niebo, wieniec trzcin i sitowia, pochylone 
w zadumie drzewa i mdło mu w upale, niezdarnie i miło w tym bezładzie - jakiż kamień 
rozpluszcze senną wodę?
Szepty pod mostem na Wełtawie się urwały i oczy przykucniętych ludzi błysnęły 
mocniej. Jeden z nich uchwycił drugiego za ramię, ścisnął ile sił w garści, syknął:
- Sobieborowi służysz, czyli Wrszowcom? - w tejże chwili dyle na moście zadudniły im 
nad głowami, zgłuszyły odpowiedź: dwa konie szły w krótkich szczupakach ku zamkowi.

Sławomir Wrszowiec żachnął się i podszedł do strzelnicy. Wszyscy oni - Wrszowcy - 
zebrali się w górnej izbie na wieży hradczańskiej, nawet dzbana z piwem nie wzięli. W izbie 
nie było ani jednego zydla, ni jednej ławy. Zasiedli w krąg, plecami się opierając o ściany, 
nogi podciągnęli, jak kupa więźniów zakleszczonych w lochu. Krzidel Wrszowiec mruknął 
swym zgryźliwym wiecznie tonem:
- Gdzie nam nynie... ech! nie możecie zapomnieć. A przecie koniec już naszym planom. - 
Sławomir nie odwrócił głowy od zapływającego granatowymi smugami podgrodzia. Matlacz 
zaczaj naraz mówić swą pośpieszną pogwarką, jakby groch sypał z korca.
Sławomir słuchał z oczyma utkwionymi wciąż w Pragę. W dole zapadlina Wełtawy, nie 
widać w mroku mostu. Wyżej rozrzucone chaty rybaków i siodła wojowników. Gospody 
i szopy toną w sinym tumanie. Dalej obłe wzgórza pod jasnym niebem i ciemne plamy lasów. 
Matlacz siepał gęstym, jękliwym narzekaniem:
- I co? Co macie z owego swego działania? Wygnaliście Wojciecha, i co? Wybiliście 
Sławnikowiców, i co? Nynie Sobiebor na Hradczanach, Libice już mu Bolesław oddał. Zaraz 
Radzym przyjedzie do Pragi. I co? zniszczyliście to Sławnikowiców? Co wam z tego przyszło 
- pytam? Źle było z Przemyślidami żyć, godności mieć, pierwsze miejsce? Wszystkich 
wygnalim. Nynie Bolesław zakleszczy wam szyje w kłody, ni drgniecie. Były inne rody, 
wyniszczyliście je, a co teraz? Teraz Stojgniew wojewodą w Pradze, a mało to przyszło 
wielmożów z Bolesławem? Ci będą władać. Co nynie my, Wrszowcy? Kochana ubili, Wilka 
ubili, wielu braci i krewniaków naszych pobili. A nynie Wrszowcy czym będą? Psiarzami abo 
sokolnikami, abo tarczownikami Bolesława. Nie tak li? Źleśmy od początku grali, na nic ta 
gra. Głupi ten, co przeciw wszystkim wojuje: i jego zwojują.
Sławomir patrzył wciąż przez strzelnicę na gród i kraj. Zapływały Czechy mrokiem, 
ściemniało niebo. Czekał, aż któryś z rodu odezwie się, skoczy na Matlacza Ale cisza zalała 
izbę. Sławomir ciężko się odwrócił od okna, przed nim świszcząca oddechami ciemność. 
Więc naraz wezbrał w nim gniew na ową niemrawą gromadę, zaciekły gniew na swoich, 
który wybuchnął w zduszonym, twardym głosie:
- Tak, Rudy wiedział, kogo bić... Jeśliby tu był Kochan, Wilk i ci inni, których Rudy 
porznął na godach... - głos mu ugrzązł gdzieś w gardle, jakby gałka ciepłego chleba, 
Sławomir zatchnął się, aż wybuchł chlupotem przekleństw, wymyślań, słów lżących 
i obelżywych, śmierdzących i obrzydłych: chlupocząca kloaka paskudztwa, którą wylewał na 
nich, na ich tchórzostwo i gnuśność. Gdybyż żył Kochan, Wilk i ci inni...
Nie poruszyli się na obelgi i Sławomir urwał nagle; mięso warg zwarło się mu w twardą 
szramę, zamilkł i jakby się przepychał z tą ciemnością, aż począł rzucać im ciężkie jak glina 
bryły wspomnień:
- Czym byli Wrszowcy przed trzydziestu laty? Rodem jakich wiele, a Sławnikowice byli 
rodem większym, bo sprzymierzeni z cesarzem, bo Wojciech był biskupem w Pradze, 
bogactwa mieli większe i siły więcej. Powiadacie: niceśmy nie zyskali na zgubie 
Sławnikowiców, trzeba się było z nimi ugodzić. A teraz co? Sobiebor na Hradczanach, Libice 
mu Bolesław oddał, a i Radzym przyjedzie brać biskupstwo praskie; albo swego biskupa tam 
posadzą. Tak szczekacie, czyli inaczej? Nie trza było ze Sławnikowicami zwady szukać? 
Gadajcie!
Z ciemności napłynęły skwapliwe szepty:
- Tak... Tak mówilim... Nie trza było...
Sławomir odetchnął ze świstem:
- Ja... ja jeden ostałem z tej kupy łajna, prawy Wrszowiec. Szkoda, że was Rudy toporem 
nie porąbał, bagno... bajoro śmierdzące. Szkoda... Nie wiecie, do czego Kochan was wiódł? 
Słuchajcie gadki o Kochanie Wrszowcu...
Urwał na jedno mgnienie, a potem - wciąż z tą zduszoną gwałtownością w głosie:
- Kochan Wrszowiec w on dawny czas tak rzekł: są księstwa, które tężeją i rosną, i są, 
które gniją. Gniją nynie Czechy. Są w Czechach Przemyślidy, są Wrszowcy, są 
Sławnikowice, są możne rody... Temu ostaną Czechy, kto rozbije wszystkich. Można by 
wszystkich od razu? Nie można. Przeciw komu mają grać Wrszowcy pierwej: przeciw 
Przemyślidom, czy przeciw Sławnikowicom?
Urwał i uchem szukał odzewu w ciemności. Wyczuł: słuchali go. Póki słuchają - nie sapią 
tylko - trzyma ich w garści. A niełatwa to rzecz utrzymać Wrszowców w garści.
- Książę Bolesław stary już był, już widać było: po nim tu ładu nie będzie... Wiele wron 
do jednej kości... A no! Kochan gadał: co będzie, skoro Przemyślidy się zjedzą? 
Sławnikowice zostaną, przy każdym księciu będą Sławnikowice rośli. Oni drugami cesarza, 
oni będą między potomkami Przemyśla a cesarzem. Im będziem służyć my, Wrszowcy. Na 
kogóż trza uderzyć? pytał Kochan. I odpowiadał: uderzyć trza nam na Sławnikowiców. 
A teraz rzeknijcie mi: prawie gadał Kochan, czy nie?
Z mroku napłynął głos i Sławomir odczuł w nim brzmienie podniecenia:
- Prawie gadał...
Aa? prawie gadał? Pewnie, że prawie... Ale jak ugryźć Sławnikuwiców? Książę Bolko 
ugodził się z nimi, cesarz Otto był ich drugiem, Wojciech został biskupem w Pradze. Jak 
rozbić Sławnikowiców, od czego zacząć? Od Libie czy od Wojciecha? Wtedy to Mlada, żona 
Wilka, miłowała się z Hermanem, żakiem Wojciechowym. Kochan wiedział: nie trza uderzać 
w Wojciecha, trza odjąć mu białkę, śmiercią ją karać. Wedle obyczaju. Mladę schronił 
Wojciech w kościele. Wtedy to ruszyliśmy zbrojną kupą na biskupowy dwór, nie biskupa 
lżyć, nie na Sławnikowiców uderzać, jeno mścić swojej hańby, hańby Wilka Wrszowca. 
Zarąbaliśmy Mladę przed kościołem, a Wojciech uszedł z Radzymem do Rzymu. Pamiętacie?
Pamiętali. To nocne wtargnięcie do kościoła, gdy biegli łomocząc, klnąc, świecąc 
pochodniami. Od progu wyrwał się krzyk kobiecy, leciał dalej, do ołtarza, gnali za nim. 
A potem Kochan Wrszówiec ciągnął ją za włosy przez kościół - wijący się krzyk - ciosy 
spadły na nią jak deszcz nawalny, jak rozjuszone szaleństwo, miażdżące martwe ciało Mlady 
o długich oczach w krwawe błoto. Opryskani byli juchą, gdy wracali, rycząc pieśni, do 
dworu.
Pamiętali. Podnieceni słuchali gniewnego warczenia Sławomira:
- Nie stało Wojciecha w Pradze... Ale stary ksiądz mądry był, wiedział: lepiej mu było 
mieć i Wrszowców, i Sławnikowiców niż samych Wrszowców. Mądrze myślał Bolko? 
Mądrze. Kazał nam ugodę zawrzeć z synami Sławnika. W on czas... pomnicie to?... zwołał 
nas Kochan i rzekł na wiecu: nie mogą Wrszowcy bić Sławnikowiców, może Rudy ich pobić. 
Książę już słaby, śmierć nad nim. A o stolec Przemysła drzeć się będą i Rudy, i Władywoj, 
i Emma z Udalrykiem a Jaromirem. Powiemy Rudemu: pobijesz Sławnikowiców, poprzemy 
ciebie po śmierci starego księcia. I skoro książę zachorzał, poszli nie Wrszowcy już, bo oni 
ugodę zawarli, poszedł Bolko Rudy z Wrszowcami na Libice. Pamiętacie to?
Pamiętali. Krzyczeli wtedy na prośby libiczan, proszących, by wolno im było 
odświętować dzień swego patrona: „Większy nasz Bolko niźli wasz święty Wacław!...” 
Wlekli ich od ołtarza, bili na progu świątyni. Opryskani byli juchą, gdy wracali, rycząc pieśni, 
do domu.
Pamiętali. Snadź taki był los synów Sławnika, że ginęli przed progiem kościoła.
- Prawie wiódł was Kochan Wrszówiec w one dni? Milczycie? Milczycie? Sapiecie 
tylko? Ale wiecie, psiamać: Kochan Wrszówiec prawie myślał wtedy. Patrzcie, co dalej 
było...
Urwai znów, wyczuwali jego podniecenie.
- Nastał Bolko Rudy... Kochan Wrszówiec rzekł w on czas na wiecu nocnym u Wilka: 
trza nam iść z Rudym. Prawie rzekł, abo nie? Sapiecie? Prawie rzekł w on czas Kochan. 
A czemu prawie? Dlatego że Bolko okrutnik był i zbój. I wiedział Kochan, że wielu możnych 
odstąpi od Bolka a będzie broniło abo Władywoja, abo Emmy z synami. Tak było? Tak. 
A który najsłabszy był? Pomnijcie, jaki to gwałt był a rumor, jak się za łby brali wszyscy, jak 
każdej nocy trupy znajdowano w Wełtawie, a w dzień bitki nie ustawały. Wtedy to oskopilim 
jedno szczenię, drugie w łaźni dusilim, nie dodusilim. Czemuż to Kochan robił: by wzmocnić 
Rudego? Głupio robił? Nie głupio. Bo gdy Władywoj uszedł do Krakowa, a Emma uciekła 
z synami, wszystkie możne rody, co były przeciw Bolkowi za Władywojem, Emmą, 
Jaromirem a Udalrykiem, ostały same. I wtedy to starostowie ich przyjeżdżali do Kochana 
prosić, by Wrszowcy wstawili się za nimi do księcia. Pamiętacie i to?
Tak, pamiętali. Pamiętali, jak łomotały konie u wrót, jak wchodzili ich odwieczni 
wrogowie - z darem, z pokłonem, z przymileniem na twarzy - jak Kochan przepijał do nich 
z kruż, gościnnie, uprzejmie, łaskawie. Małowiele później mieli trzy razy więcej siły, niźli 
miał Rudy.
- I co wtedy zrobił Kochan? - Sławomir mówił coraz ciszej, a z coraz większą 
wściekłością. - Pamiętacie tę noc? Tę noc wygnania Rudego. Teraz Wrszowcy wyznaczali 
księcia. Rudy gnił u Hecyla w jamie, a Kochan posłał po Władywoja, nie po Jaromira. Głupio 
to było? Nie, to nie było głupio. Bowiem... pamiętacie, co był Władywoj? Czyj książę? 
Pijaków był książę, barłożników był książę, więcej nikogo. Kto władał w on czas na 
Hradczanach? Wrszowcy władali. Wrszowcy!
Wykrzyknął to słowo na pełny głos. Izba już była nalana gęstą czernią, nic w niej nie 
dojrzysz. A przecie się kotłowało w niej podniecenie, przewalało się w ciemności i burzyło.
W to zburzenie wpadło syczenie Sławomira:
- Nijakiej już siły nie było w Czechach, jeno Wrszowcy. Gdy się Władywoj zatchnął niby 
wieprz, słalim po Udalryka, ten by już był nasz, w naszym ręku, nasz książę. Ni odetchnąć by 
nie mógł. Wtedy przyszedł z Krakowa Bolesław, przywiódł Rudego. Wiedział Rudy, kto mu 
wróg. Wtedy to pierwszy raz przechytrzono Kochana. I przyszła noc godów i rzezi, wybił 
Rudy pierwszych z rodu.
I to - tę straszną noc - pamiętali: rzeź Wrszowców. Wtedy to pognali do Bolesława po 
ratunek, widzieli, jak niski smard darł oczy Rudemu. A potem już Bolesław nie dał 
Wrszowcom rządzić się w Pradze: sam rządził.
W to podniecone sapanie sypnęło się,.niby groch, pośpieszne jazgotanie Matlacza:
- I co, pytam, co w końcu ostało? Kto panem dziś na Hradczanach? Kogo ostawil 
Bolesław na włodarstwie? Wrszowców? A co robi tu Stojgniew i Sobiebor? Kto nynie górą? 
My? Wrszowcy? Czegośmy się to dowojowali? Co?
- Aa... a wy myślicie, że to tak można Czechy wziąć jak stado przepiórek: sieć nastawić, 
a złapią się, to wasze. Na Czechy łowy... to nie na przepiórki, wy padłojady, stare baby! 
Chwycił Bolesław Czechy, trza mu z gardła je wyrwać. Ot, co winni Wrszowcy robić, nie 
jazgotać jak kury, na które jastrząb spadnie. Z czarnego kąta drwiący śmiech:
- Aha! Bolesławowi z gardła wyrwać...
Sławomir nogą tupnął:
- A co wy myślicie... Wrszowcy! Tak, tak trzeba: Bolesławowi z gardła. Tak czy inaczej, 
a wyrwać. Taka teraz dla nas robota: wyrwać! Wyrwać, psiamać!
W tej chwili gdzieś z kąta, z głębi, z mrocznej, gęstej masy, wyrwał się młody głos - głos 
zapału i wiary:
- Ooo! Bolesławowi z gardła...
I z nagła padła cisza na czarną izbę. Cisza - tylko sapanie słychać. Raz jeszcze wsłuchał 
się w to sapanie Sławomir. I dosłyszał: inne już to było sapanie niż z początku - czuć już 
w nim podniecenie, zaciekłość, gotowość. Poczuł stary, jak mu krew uderzyła do głowy, jak 
mu się gardło rozdęło triumfem: chwycił ich, chwycił swój ród, szalony ród, wilczy ród - nie 
na próżno powtarzało się w nim imię Wilka, zwierza, co żyje ciepłym ścierwem, co dusi 
i zabija, lecz umie być również zdradne, umie się skradać, przemykać i czekać; co jeno do 
kąsania jest stworzone.
Gęste, pełne tajonego napięcia sapanie w nalanej czernią izbie:
- Wydrzeć Czechy Bolesławowi z gardła... Wydrzeć!...
- Ooa! - wykrzyknął Matlacz. - Radźcie, Wrszowcy, jak to uczynić, by nie powtórzyły się 
krwawe gody na Hradczanach.
- Siły nie mamy nynie - burknął Krzidel.
- Siłę ma Bolesław - przytaknął ktoś w mroku.
- Pomnicie, jak go witała Praga: zielonymi gałęziami. Jak się radowała, że to już koniec. 
Koniec bójkom a rzezi, koniec nam: Wrszowcom. Że z Bolesławem ład przyjdzie na 
Hradczany i na Pragę - głos Matlacza był ponury i twardy.
Sławomir już nie krzyczał, nie wściekał się, wiedział: to już rada, jak usunąć kłody spod 
nóg, jak przerąbać zasieki, które zwaliły na ich drodze wrogie siły. Nie jazgotanie to bab, nie 
puste sapanie zawodu - to narada mężów. Odwrócił się do strzelnicy, spojrzał na Pragę: spała 
w ciemni, jakby zalana czarną stojącą wodą spokoju i gnuśności. I zapatrzony w tę czerń 
zaczął mówić:
- A no... prawda to... spotykali Bolesława z gałęziami w rękach i rykiem radości. Prawda 
to... I czekali spokoju a ładu w Pradze i na Hradczanach. Prawda to... A jeśli tego ładu nie 
będzie... jeśli woje Bolesławowi pójdą po podgrodziach, jeśli zahuczy tu wszystko a zapieni 
się niby potok na kamieniach? Jak myślicie: będą wierni Bolesławowi?
Matfacz mruknął zniechęcony:
- Bolesław trzyma za pysk swoją drużynę. Ni drgną.
- Bolesław pognał dziś rankiem do obozu w Iłwie... posłałem już o tym wieść do 
Henryka. Nie stanie Bolesława, nie stanie spokoju w Pradze.
- Jest Stojgniew, on utrzyma drużynę.
- Utrzyma abo nie, obaczym to. A trza by odciągnąć Stojgniewa z Pragi, niechby pojechał 
na łowy, czy jak?
Zachrapał bas Krzidla:
- A no... zaproszę go do mnie... na Czarną Wodę. Zrobim wielkie łowy na łosia, piękne 
byki żyją na mszarach Czarnej Wody. A pokażę mu Czarną, może gody wypadną nad Czarną 
Wodą, nie zawadzi poswaćbić się Wrszowcom z Orczykami - Krzidel zarechotał nagle 
pełnym gardłem. Sławomir się odwrócił gwałtownie od strzelnicy:
- Dobra to, wyrwiem jeszcze kłodziny spod nóg Bolesławowi. A na siłę jego jest siła: nie 
tak dziś, jak za Ottona, nynie w wojnie Bolko z Henrykiem. A u króla Jaromir i Udalryk. 
Posłałem dziś posłów do Henryka: Czechy nie chcą mieć księciem Bolesława, chcą Jaromira. 
Niechże przyjedzie oskopiony Jaromir: damy już sobie z nim radę - i przez mrok izby 
przetoczył się brylasty i twardy śmiech Sławomira.
Wstawali spod ścian w podnieceniu i pośpiechu.

Tak, niedosłyszalne są kroki wieczoru. I niedosłyszalnie spływa wieczór w noc, traci 
nikłe resztki światła i otula się płaszczem snu. Ciężkim, strudzonym snem spała Praga. Nie 
wiedziała, że tej nocy, nim księżyc wysadził łeb zza ściany lasu, przeważyły się dzieje Czech. 
W czarnej mrocznej izbie skończył się wiec Wrszowców. Po jednemu się wymykali z wieży, 
bacząc, by ich nie widziano. W szopie chrapała polska drużyna - nie byli utrudzeni, byli 
znużeni bezruchem, zawiedzeni w nadziejach na bitki i rabunek, byli niby kupa łapek 
świerkowych, wysuszonych przez upał, kruszących się i smolnych - byle garść żaru, 
zgorzałaby Praga. Woje czescy takoż spali - jakieś sny ich męczyły; jakie? - o tym tylko 
Wrszowcy wiedzieli. Ptaczek poczuł, że go ktoś ciągnie za rękaw, siadł, przetarł kułakiem 
oczy, usłyszał zduszony szept:
- Wyjdź z szopy, mam ci coś rzec - poznał głos Matlacza. Zaciekawiony wstał, wymknął 
się z szopy, księżyc właśnie błysnął złotym rąbkiem nad lasem, pierwszym promieniem 
zaświecił nad Czechami.

4

Szeroko się rozlewała Czarna Woda. Dwór Krzidla gubił się w mszarach i rozlewiskach, 
nad płaskimi łąkami snuły się wieczorami mgły, białe w granatowiejącym zmierzchu; 
pokrzykiwała kurka wodna. Komarów tu było, komarów! - rojami się unosiły nad płaskocią, 
śpiewały cienko i żałobnie. Nudno było w grodzie, nudno i pusto, gdy mężczyźni pociągnęli 
do Pragi. Pastuchy wyganiali z rana bydło, pokrzykiwania i świst batów, ryczenie krów i bek 
cieląt, meczenie owieczek, nierówny, kleisty tupot racic - a potem cisza zwisła nad dworem, 
nad obejściem, nad pustacią i mszarem. Dobrą przywiózł Krzidel z Moraw, z rojnego gniazda, 
ciągły tam był tłok i hałas, gadki i pieśni, i śmiechy, i nie kończący się zjazd - aż naraz jakby 
kamień pluchnął w rozlewną, czarną wodę. Nuda. Z tej nudy zapewne, z tej ciszy i tęsknoty 
zaczęła Dobra wychodzić za wrota, wałęsać się po przesmykach i przejściach, po półwyspach 
porosłych marną, pokrzywioną brzeziną, moczącą gałęzie w wodzie. Trafnie przezwano tę 
wodę - była czarna, zdawała się smolista i gęsta. Nawet odbicie nieba było jakby 
przyprószone sadzą, czerń wyzierała zza błękitu, błękit był czarny, czarniawe odbicie 
obłoków. Dobra zawsze była wesoła, łatwo śpiewająca i śmiejąca się, skora do tańców 
i zabaw. Tu ścichła, zapadła się w siebie, zadumała się. Szeleściły szuwary pod wiatrem. 
Kaczki pluskały, hałasowały i kwakały - i ten gotujący się wrzask kaczy podkreślał tylko 
ciszę wiszącą nad bagnami. W zastałych łachach jaskrawą zielenią świecił gruby kożuch 
rzęsy wodnej. Tu i ówdzie żabiściek jaśniał nikłą bielą kwiatów, zagubione ostrowy żółciły 
się kaczeńcami, nad którymi dumała czapla, sennie zapatrzona w topiel. Zresztą mszar był 
zielony i bury - bury, rudawy i rdzawy - spomiędzy kęp mchu, sitowia i kwiecia przeświecały 
czarne oka wody.
Mówiły nieraz baby - nie Iza chodzić po mszarach, nie Iza patrzeć w głąb Czarnej Wody. 
Urzeka Czarna Woda. Opowiadały gadki, jak wciągnęła woj a, iże się ru zabłąkał nocą; jak 
odebrała rozum staruchowi, który zamieszkał w szałasie na wydmie, żył ptactwem wodnym 
i pijanicami, aż zgłupiał z tych uroków i strachów, z urzekającej pustki i bezmiaru; jak Miłka 
poroniła nad wodą, gdy poszła wybijać płótna kijanką. Zrzędziły baby i kiwały głowami - na 
próżno; nie dziwiły się temu - nieraz mówiły w wieczornych gawędach, że nie ma siły, by 
zatrzymać męża czy białkę, jeśli pociągnął ich czar Czarnej Wody. Nie zatrzymały babie 
gadki i Dobrej, żony Krzidla.
Była podówczas ciężarna, ze zgrozą kiwały baby głową, gwarząc o dziecku; jakie 
przyjdzie - z długą głową, z wodnistymi oczyma, o momoczącej mowie, o trzęsących się 
kończynach? Łatwo powiła Dobra dziewczynkę, nie krzyknęła nawet przy porodzie, wargi 
zacięła zębami, oczy jej wyłaziły z orbit - ni głosu. Dziecko było zdrowe i hoże, tylko dziw: 
czarniutkie, czarne oczki i włosy, gdy ojciec i mać byli jaśni, lnianowłosi. „Zapatrzyła się 
mać w Czarną Wodę” - szeptały baby przewijając skrzata. Matka po porodzie chorzała, 
przyjechał i odjechał Krzidel z drużyną, przewalił się gwar zjazdu i chrzcin, znów cisza padła 
na gród - Dobra wciąż leżała na posłaniu, baby przynosiły córkę do karmienia, nie mogła jej 
utrzymać, rychło pokarmu zbrakło, trzeba było dziecko poić mlekiem krowim zmieszanym 
z wodą. Mała cicha była, niewrzaskliwa, czarnymi ślepkami patrzyła na świat - kiwały głową 
baby. Matka czasem - raz na kilka dni - wychodziła przed gród, siadała przed wrotami, 
pustymi oczyma patrzyła na mszar i wodę. Po każdym wyjściu była słabsza, wciągała 
w siebie jad Czarnej Wody, coraz bledsza była - Czarna Woda wysysała z niej siły i krew - 
wkoło o tym szeptano we dworze. Aż wyssała - zgasła Dobra w nocy, sama, omotana 
urokiem złej wody. Dziecko przeżyło, rosło i nabierało sił. Dobrze biegało już, gdy Krzidel 
przywiódł drugą żonę do domu - macochą była twarda w pięści i pysku, niczym nie 
przypominała zmarłej, mocno wzięła w garść cały dom, baby, pastuchów i gospodarkę, 
wstawała do dnia, kładła się ostatnia, wszędzie wścibiła swój nos, do krów, owiec, drobiu, do 
przędziwa, słodu i pieczenia - ani wychynęła za wrota, nie chwycił jej czar Czarnej Wody. 
Pastuchy bali się jej nie mniej niż Krzidla, baby przestały pytlować jęzorami. Zabrała się też 
zrazu do pasierbicy, ale mała się wymykała spod rąk, nieuchwytna była, nie dawała się ująć. 
Gospodyni spędzała złość na dworkach, raz po raz ponawiała swe próby, mała stała przed 
macochą milcząc, z czarnymi zaczesanymi włoskami, zwisającymi mysimi ogonkami 
cienkich warkoczyków, blada i brzydka, drobna, niemal niewidoczna; lecz starczyło na 
chwilę wzrok odwrócić, znikała jak cień - próżno było nawoływać i szukać: przepadała. 
Skoro poczęły się sypać dzieci - co rok - synowie i córki, silni, jasnowłosi, krzykliwi, coraz 
mniej zwracano uwagę na małą - wołano na nią Czarna - smarkula żyła własnym życiem, 
odosobnionym od przyrodnich.
Dom stal w głębi obszernego podwórca, w dwóch rzędach biegły chaty robów, obory, 
klecie i stajnie. Na okólniku, u studni, po przejściach i przełazach mrowiła się dzieciarnia. Od 
najmłodszych lat Czarna uciekała z domu, hasała z rówieśnikami, kulała się w piasku, 
chlapała w wodzie, goniła w rozwrzeszczanej zgrai między chatami. Klecie i, obory miały 
wspaniałe zakamarki do zabawy w chowanki. Ciągły wrzask się unosił nad czeredą. Po 
kałużach puszczali chłopcy łódki dłubane w korze, zaprzęgali żuki-gnojowniki do 
patykowych wozów; dziewczynki lulały kukły, ukręcone z mchów, trzcin i szmat. Wesołe 
i gwarne było dzieciństwo Czarnej - cichła i mroczniała, gdy musiała wracać do domu na 
jedzenie i spanie.
Pomiędzy dzieckiem a własnym jej domem zaczęła wyrastać przegroda. Tylko wobec 
macochy i przyrodnich była Czarna nieufna i obca; tamci na nią patrzyli z niechęcią, 
odburkiwali na pytania, krzywdzili przy jedzeniu. Dziewczynka wymykała się z domu, skoro 
tylko się dało. Urosła, nabrała sił. Z chłopcami drapała się na drzewa po wronie gniazda 
i łaziła po dachach. Któryś jej łuk sporządził - strzelała do celu. Chłopcy też wyciągali ją za 
wrota - na Czarną Wodę. Zaczęły się bobrowania między szuwarem i łoziną, wicie wieńców 
z gorzkich kwiatów wodnych i strojenie się nimi, odszukiwanie przejść i przesmyków, 
polowanie na ptactwo. Czarna zasmakowała w tych wędrówkach, nie bała się samotności; 
gdy wyrostków zapędzono do roboty, ona nie zaprzestała włóczęgi. Próżno macocha łowiła 
długorękiego, długonogiego podlotka, próżno pędziła do krosien, do słodu i cedzenia piwa, do 
skubania wełny, do kraszenia nici, do tkania - dziewka zawsze umiała umknąć, przepaść bez 
śladu. Był zresztą pożytek z jej włóczęgi - kazano jej po mszarach zbierać zioła na leki, na jad 
do trutek łowieckich, na wytwarzanie farb do przędzy; robiła to chętnie. Dziw, jak prędko 
nauczyła się rozpoznawać zioła, wyszukiwać je i zbierać. Całe dni spędzała na mszarze, 
przesiąkła kwaśnym zapachem traw, mdłą wonią błota. Teraz przypomniały baby dawne 
gadki o Dobrej, znów załatały szepty o urzeczeniu płodu, znów przypomniano sobie 
o wciągniętym przez bagno woju, o zgłupiałym do cna staruchu, o poronieniu Miłki - przede 
wszystkim o urzeczonej pierwszej żonie Krzidlowej. Co było zrazu pustą gadaniną przy 
wieczornym przędzeniu, powoli przemieniło się w pewność. Któż chce żyć bliżej 
z urzeczonym? Wokół dorastającej dziewki powstawała przegroda niechęci i nieokreślonego 
lęku. Milkły rozmowy w gromadzie, do której się Czarna zbliżała. Otaczały ją podejrzliwe 
i nieufne spojrzenia. Dawni towarzysze zabaw zaczęli od niej stronić, czuli się skrępowani 
i nieśmiali. „Ma uroczne spojrzenie; jak mać” - szeptały baby. Przez długi czas Czarna nie 
zdawała sobie sprawy z tych gadek, aż kiedyś wypchnięto ją z tanecznego kręgu. Odchodząc 
słyszała okrzyki o wieszczycach i dziwożonach. Zrazu ogarnął ją gniew. Potem poczuła się 
sama na wielkiej pustaci Czarnej Wody. Całkiem niespodziewanie przyszło na nią to 
nieszczęście - płakała wiele. Odtąd nie tylko od niej uciekano, ale i ona uciekała od innych. 
Nie ze strachu - ze złości i urazy. Dziczała. Coraz lepiej jej było w zupełnej samotności 
zielonoburych bagien czy zarośli i lasów na suchych wyniosłościach. Gdy stykała się 
z ludźmi, zauważyła, że krępuje ich jakaś niezrozumiała bojaźń. Nawet macocha nie śmiała 
trzasnąć Czarnej w gębę, głupiała pod jej wejrzeniem, jakby było ono naprawdę uroczne; 
spluwała na odpędzenie złego, pędziła precz swoje dzieci, by się nie stykały z przyrodnią. To 
wytworzyło w Czarnej zgoła niedziewczyńską śmiałość, prawie zaczepność, podświadomie 
czuła swą władzę nad ludźmi. Mur niechęci między nią i resztą mieszkańców Czarnej Wody 
rósł i tężał. Była już w leciech, wysmukła i cienka, z małą, twardą piersią, z gładko toczonymi 
ramionami i dłońmi o długich palcach; na czarnych kosach nosiła wianek z traw błotnych, 
rzeźwo pachniała tymi trawami; w twarzy, białej jak twaróg, świeciły czarne oczy, o których 
gadano, że zdolne są rzucać czar, odmieniać ludzi i bydło. Gdy nuciła półgłosem - miała głos 
świeży i dźwięczny - szeptały baby, że śpiewa pieśń bagien, którą Woda ją nauczyła. I bajały 
po raz setny i tysiączny, jak to jej mać - ciężarna - łaziła po mszarach i jak wodnik obrosły 
zielonym włosem, z wodorostami na głowie i ramionach, z wyszczerzonymi zębami, spojrzał 
na nią rybim okiem i odmienił płód w ciężarnej. Gadki te dochodziły do Czarnej - może sama 
zaczynała w nie wierzyć? Na pewno zostawały w niej strzępy obrazów i bajań, jak szczątki 
porwanego wieńca; z tych wątków zaczynała sobie splatać nowy, uroczny wieniec. Chłopcy 
nie mieli do niej tej śmiałości, co do innych dziewcząt, żaden nie spróbował złapać ją 
w żarcie za pierś lub przycisnąć w komorze do ściany. Ojciec wezwał ją kiedyś do siebie, 
wziął pod brodę, zagadał był srogo, ale gdy go uderzyła wzrokiem, puścił ją nagle, zaklął 
i kazał iść precz z izby. Nie wiedziano też, co z nią robić, aż naraz zdarzyło się, że Bolko 
polski opanował Pragę, osadził w niej swego wojewodę Stojgniewa, sam zaś wyprawił się bić 
Henryka. Wtedy to wiec Wrszowców powziął uchwałę o losach Czarnej, córki Krzidla.

Wieczorem - po nieudanym tropieniu łosia - ujrzała Czarna po raz pierwszy Stojgniewa, 
syna starego Wojbora z Orczycy.
Trzy dni przedtem przyjechał Krzidel do swego dworu w Czarnej Wodzie. Kazał wraz 
wołać starszą córkę, powiedziano mu, że zbiera gdzieś zioła na mszarach. Skląi ich wtedy, 
posłał chłopców, by jej szukali, wraz sprowadzili do dworu. Zasępiony był i mrukliwy, 
garścią przejeżdżał po czuprynie, małe przenikliwe oczka wlepiał w żonę i synów, 
odpowiadał opryskliwie na wieści o gospodarstwie, o cielętach, o klaczy zarżniętej przez 
wilki, o połowie i suszeniu ryb, o bogactwie i stratach, o zaprawie synów w strzelaniu z łuku, 
o chorobie dwu dziewek niewolnych i o złamaniu nogi pastucha. Widać to było - nie myślał 
o sprawach domu i ludzi - myślał o Czarnej. Chmurzyła się macocha - a nuż urzekła 
pasierbica i ojca.
Zaiste urzekła córka ojca. Bo gdy tylko sprowadzono ją z błot, wyrzucił Krzidel 
wszystkich z izby, został sam z pierworodną. Wciąż przegarniał palcami czuprynę, wiercił 
dziewkę oczyma. Spotkał śmiałe wejrzenie czarnych ślepi, zmarszczył się, skrzywił, jakby 
piołun gryzł, odwrócił wzrok, powiedział bezosobowo, patrząc w kąt:
- Przyjedzie tu na łowy wielki woj Bolesława... - zerknął na stojącą przed nim córkę, 
nasrożył się:
- Wieszli, kto jest Bolesław?
- Wiem... rudobrody ksiądz praski, iże stryjów mych pobił - krwawa gadka dotarła 
w głusz nad Czarną Wodę, wzbudziła grozę.
Krzidel się żachnął.
- Ksiądz praski... ksiądz praski... - przedrzeźniał córkę. - Głupia dziewka! Wydarli temu 
księdzu oczy, w niewoli on nynie za rzeź na Hradczanach, za rzeź Kochana, Wilka i tych 
innych. My to wydarli oczy Bolesławowi, my, Wrszowcy - zły rechot zagulgotał mu 
w gardzieli; Czarna patrzyła nań bez mrugnięcia, bez zmarszczenia brwi. Krzidlowi się zdało, 
że córka drwi zeń, drwi z wszystkich Wrszowców, z ich mocy i ich znaczenia.
- Wrszowcy! - krzyknął i zaciął się. Wówczas Czarna otworzyła po raz pierwszy usta:
- A Bolesław? - spytała.
- Bolesław? - zadumał się na chwilę Krzidel. - Bolesław? - powtórzył. Kimże jest ów 
Bolesław, czego chce, jak skończy? Aż całkiem niespodzianie, jednym spięciem myśli zdał 
sobie naraz Krzidel sprawę, że od śmierci starego księcia Bolka nie Jaromir i Udalryk 
walczyli o Czechy, nie matka ich, Emma, nie Bolko Rudy i nie Władywoj, nie Sławnikowice, 
nawet nie oni, Wrszowcy; nie, wszystkim tym suwał ktoś inny, ktoś inny był siłą 
Sławnikowiców i Władywoja, i Bolka Rudego, kto inny był przeciw Udalrykowi 
i Jaromirowi, i przeciw Wrszowcom. Pod przenikliwym spojrzeniem córki, w którym 
wyczytał szyderstwo, pojął Krzidel, że z chwilą śmierci starego księcia Bolka skończyły się 
Czechy; już nie Czechy grały, lecz o Czechy prowadzono grę. Jak to powiedział Sławomir na 
nocnym wiecu Wrszowców? „Są księstwa, które tężeją i rosną, i są, które gniją.” Prawdę 
powiedział Sławomir: gniją nynie Czechy i o Czechy to, o tę spuściznę po pierwszych 
Przemyślidach, idzie gra, idzie walka - od lat, od śmierci starego księcia Bolka. Ale 
nieprawdę powiedział Sławomir, że walkę tę prowadzą Wrszowcy, są oni jeno toporem 
w ręku tęższego drwala - i topór pewno myśli, że to on odłupuje trzaski z pniaka, że wióry to 
jego robota. Czarna nie spuszczała oczu z Krzidla, widziała, jak głowa się ojcu pochyla, jak 
ramiona mu opadają i kark się garbi, niby pod wielkim ciężarem. Tak, od śmierci starego 
Bolka kto inny gra o Czechy. I w nagłym błysku ujrzał Krzidel, kto to o Czechy walczy, kto 
używa tych wszystkich książątek czeskich, tych Jaromirów, Udalryków, Władywojów i 
Rudych, kto używa rodów czeskich - Wrszowców, Sławniknwiców i pomniejszych - w tym 
ogromnym zmaganiu się - o co? o Czechy, a może więcej niźli o Czechy; o wszystkie 
księstwa, które wyrosły i skrzepły, ochrzciły się i weszły w nowy świat tak jeszcze niedawno, 
w ciągu jednego czy dwu pokoleń. Już wiedział Krzidel, kto prowadził tę wielką bitkę 
o Czechy, o Czechy i o wszystkie księstwa mówiące tym samym językiem i mające ten sam 
obyczaj, bitkę bez wielkiego tłumu wojów, bez rycerzy na koniach i ciżby tarczowników, lecz 
rękami samych Czechów, rękami ich książąt i rodów, ich zawiścią, sporami i chucią 
władztwa, świątkami Jezu Krysta i grodami plemiennymi, bogactwem puszcz i pól - przecie 
i te dobra, o których bajała mu od rana małżona, te krowy, cielęta i byczki, te ryby suszone 
i kraszone płótna, całe to jego bogactwo zebrane we dworze Czarnej Wody - wszystko to było 
wciągnięte w grę, w wielkie zmaganie o Czechy.
I oto walka ta, walka, którą do niedawna prowadzono skrycie i podstępnie, pod pozorem 
przyjaźni i braterskich zapewnień, teraz wybuchła pełnym płomieniem; widać - już nie można 
prowadzić jej skrycie, już ten luk się napiął tak mocno, że grozi pęknięciem. Krzidel 
Wrszowiec pod bacznym wzrokiem córki dojrzał prawdziwych zapaśników o Czechy 
i wiedział już, jak brzmią ich imiona - imiona księdza Polan i króla Niemców. Tak, to oni 
wojują o Czechy. A Wrszowcy?
Śmieszna i mała jest gra Wrszowców w tym wielkim zmaganiu o Czechy.
Oblizał zeschłe wargi, spojrzał na stojącą przed nim córkę.
- Nie wiesz, kto jest Bolesław? Bolesław... - i znów się zaciął. Zaciął się, gdyż zwątpił do 
głębi w wiec Wrszowców, jaki odbyli w nocy na wieży hradczańskiej, zwątpił w mądrość 
swego starosty, Sławomira, zwątpił w Kochana i Wilka, zwątpił w słuszność tego okrzyku, 
który poruszył ich serca: „Wydrzeć Czechy Bolesławowi z gardła”. Wydrzeć? A jeśli wydrą, 
to dla kogo? Dla króla Henryka, iże tu władać będzie, jak będzie chciał. I zaśmiał się 
chrapliwie do siebie Krzidel Wrszowiec.
Ale za późno było zmieniać to, co uchwalili zgodnie na nocnym wiecu. Czarna wciąż 
patrzyła nań upartym wejrzeniem, Krzidel się wyprostował, naburmuszył i zaczął pouczać 
córkę:
- Bolesław jest to wielki ksiądz polański, ma on grody i wojów, on to oślepił Rudego na 
skargę Wrszowców. Służym my teraz wiernie onemu. A Stojgniew jest pierwszym wojem 
Bolesława, jego wojewodą i mieczem, siedzi nynie w Pradze na Hradczanach i włada 
Czechami, a Wrszowcy mu pomagają. Prosilim, iżby Stojgniew Wojborowic przyjechał do 
Czarnej Wody na łosie, a chcę, by obaczył ciebie a upodobał... a jeśli upodoba... możny on 
woj, Stojgniew... a nam miły... - Krzidel plątał się pod uważnym wejrzeniem córki, zdawało 
mu się, że Czarna go przegląda na wylot, że widzi jego zatajone myśli i plany, plany zguby 
Bolesława, Stojgniewa i wszystkich wojów polskich: czyżby te oczy były naprawdę uroczne, 
jak mówią baby? Nachmurzył się Krzidel, rzucił przelotne spojrzenie na córkę, dalej supłał 
z trudem:
- Bacz... ochędóż się a uczesz... przywiozłem ci nową ciasnochę a sznur bisioru... a umyj 
się, żebyś bagnem nie śmierdziała o staje... może upodoba cię...
Czarna przerwała mu przestraszonym okrzykiem:
- Czego wy chcecie ode mnie?
- Głupia... może przyśle po cię dziewosłębów... a weźmie cię... wielki to ród 
Orczykowie... przypodobaj się mu... bądź mu miła... dobrze życzą Wrszowcy Stojgniewowi 
i Bolesławowi, słyszysz?
Patrzyła nań przerażona, rozszerzonymi oczyma, bez tchu. Ledwo zdołała wyjąkać:
- Nie chcę ni Stojgniewa... ni dziewosłębów. Nie chcę od Czarnej Wody. - Krzidel wstał 
z zydla, zatupał, krzyknął:
- Będę cię pytał! Co mam z dziewką robić, a jeszcze z taką? Mówią o tobie, żeś 
urzeczona, nikt się na ciebie nie pokwapi... nikt nie weźmie do rodowej gromady, taką... 
Może ten przywłoka... ten cudzy... nie zna cię, nie słyszał. Tfu! będę ją pytał... Dobra chcę dla 
Stojgniewa, to i daję mu ciebie - zaśmiał się i wyszedł.
Patrzyła za ojcem na zatrzaśnięte drzwi - zdała sobie naraz sprawę, że ojciec nie mówił jej 
prawdy, że całkiem o co innego mu chodzi. Jak dziki zwierz puszczański odczuła zaciągniętą 
sieć, nie widziała jej wyraźnie, lecz czuła ją w pobliżu, czuła jej niebezpieczeństwo, ogarnął 
ją z nagła dziki strach, strach zwierzęcia przed omotaniem, przed skrępowaniem 
i związaniem, przed uwiedzeniem z rodzinnej kniei - z rozlewisk Czarnej Wody. Był w to 
wplątany w jakiś sposób ów Stojgniew Wojborowic - znienawidziła go od razu, od 
pierwszego zasłyszenia, jako nieprzyjaciela, jako ciemięzcę, jako przywłokę z cudzej, wrogiej 
ziemi. Jak to prawił jej ojciec? - mówią o niej, że urzeczona, nikt jej nie weźmie do rodowej 
gromady... chyba jeno ten cudzy, ten przywłoka, Stojgniew. Dla takiego już tylko ona, córka 
Krzidla? Patrzyła na zatrzaśnięte drzwi i zdało się jej nagle, że widzi onego Stojgniewa, 
cudzego, przywłokę. Widzi: mały i obrośnięty, kosmaty całkiem, wielka głowa kiwa się na 
boki, a oczy w tej głowie maleńkiemaleńkie, urągliwe i złe, a gęba wykrzywiona ślini się 
i zęby w niej żółte a zagięte. Ohydnie wygląda Stojgniew Wojborowic - powtarzała to imię, 
ohydne imię: Stojgniew Wojborowic, Stojgniew Wojborowic... Wielki to ród Orczykowie 
w polskiej ziemi. I przypomniały się jej wszystkie gadki, jakie bajały baby o wojach 
z polskiej ziemi, dzikich i strasznych; mołwią, krew piją z kruż, a do niedawna znaku krzyża 
się bali jak złego. I osobliwie przypomniała sobie gadkę o księżniczce Dobrawie, którą 
wydano za księdza z polskiej ziemi, Mieszkę. Piękna była Dobrawa, biała i silna, 
najpiękniejsza córa Bolka Srogiego. Przewiniła kiedyś Dobrawa, a ojciec woła ją i rzecze: 
„Takaś to? Nie chciałaś za możnego księdza w Pradze iść, oddam cię za niedźwiedzia 
z boru”. Próżno płakała Dobrawa, próżno srogiego ojca po rękach całowała, próżno wlokła 
się za nim po ziemi. „Cichaj - krzyczał ksiądz Bolko - oddam cię za niedźwiedzia, nic mi po 
tobie, przyjdzie po cię przywłoka i cudzy.” Przyjechali dziewosłęby do Pragi, oddał im Bolko 
Srogi Dobrawę. Jedzie, jedzie księżniczka przez bór, sosny się nad nią litują, świerki szumią, 
białokore brzozy płaczą: „Biednaś ty, księżniczko Dobrawo”. Przyjechała Dobrawa do 
polskiej ziemi. Widzi: gród stoi na wysokiej górze, a od grodu jedzie on, Mieszka - głowę 
kosmatą wdusił w ramiona, całą gębę wykrzywił, wyciągnął długie łapy, złapał nimi 
Dobrawę, na swego konia przewlókł, zakłapał strasznie zębami: „Mojaś już teraz, Dobrawo, 
oddał mi cię ojciec twój, Bolko Srogi, nie wypuszczę cię już z mych lap”. Trzy lata żyła 
u niego Dobrawa w poniewierce, w post mięso jadła, ciągał ją Mieszka do izby, gdzie krąg 
strasznych włochatych wojów śmiał się z niej i szydził. Po trzech latach dopiero uprosiła 
Mieszkę, by się ochrzcił z drużyną. Ale tam - co takiemu woda święta! Wciąż płakała 
Dobrawa za Pragą a Czechami, aż zeschła w tej żałości na wiór i zmarła w końcu. Lecz 
przedtem urodziła Mieszce syna Bolesława.
Bolesława? Przecie to ten, co włada nynie w Pradze i co przywiódł ze sobą Stojgniewa 
Wojborowica. Po nią, po Czarną.
Zda się, duszą dziewkę ciasne ściany izby - iść by jej na mszary, na Czarna Wodę. 
Uciekła z izby Czarna, wymknęła się za wrota, po raz ostatni ruszyła na długą wędrówkę - 
między zarośla brzeziny, między trzciny, bajora i pła.
Owionął ją ciężki zapach bagien, mgły się słały po oparzeliskach, słońce wielkie, 
czerwone, bezpromienne staczało się na kraj pustaci. Kaczki się zrywały z błot i leciały ku 
polom, czajka krążyła niespokojnym lotem wokół jednego miejsca, krzycząc przeraźliwie, 
próbując od swego drobiazgu odegnać utajonego w trzcinach wroga. Czarna siadła pod 
wierzbą, splotła dłonie za kolanami, zadumała się. Kosy spadły na piersi, ciemnymi oczyma 
wodziła dokoła, wielka cisza i spokój płynęły od tej rozległej, płaskiej równiny. Czarna 
wiedziała przecie, że gadki babek są jeno bajbajami, ale szła od nich groza przed ową daleką 
ziemią i przed ludźmi, którzy stamtąd przychodzą. „Stojgniew Wojborowic, Stojgniew 
Wojborowic.” Krótką falą pluskała o brzeg Czarna Woda i oto z niej - zdaje się - wstaje 
ohydny stwór, mały i obrośnięty, kosmaty całkiem, wielka głowa kiwa się na boki, gęba 
wykrzywiona ślini się, świeci zagiętymi zębami, a oczy maleńkie, urągliwe i złe. Porwała się 
Czarna, po raz pierwszy uciekła z mszarów do dworu - między ludzi. Stojgniew Wojborowic!
Zrobiła wszystko, jak jej ojciec przykazał, wyparzyła się w łaźni, wdziała nową 
ciasnochę, na szyję zarzuciła trzy sznury bisioru - dwa dawne i nowy, najpiękniejszy - 
uczesała się i włożyła wianek z kwiatów i zielska wodnego. Serce jej biło i parło do gardła, 
tchu brakło. Zimna nienawiść ją mroziła, spojrzenie miała złe. Aż wieczorem - po nieudanym 
tropieniu łosia - ujrzała Czarna po raz pierwszy Stojgniewa Wojborowica z Orczycy.
Izba była oświetlona dużym, trzaskającym ogniem, błękitny dym się snuł ku górze, 
rozpływał się płasko nad głowami. Mężczyźni siedzieli na zydlach wokół ognia, pili miód 
z rogów, gadali, śmiali się. Krzidel płasko uderzał dłonią po kolanie, do złudzenia naśladował 
ciężki krok łosia. Sławomir Wrszowiec się rozwalił, spoglądał spod przymrużonych powiek, 
oczy jego były czujne, ani śladu w nich chmielu i wesołości. Jazgotliwą pośpieszną pogwarką 
paplał coś Matlacz. Cała kupa polskich wojów; niby ubrani tak samo, wyglądają tak samo jak 
Czesi, a z pierwszego rzutu oka poznasz ich: inni są. Wśród nich jeden siedzi bokiem do 
ognia, łokcie oparł na kolanach, gęba twarda jak wąski topór bojowy, czoło wypukłe, duży 
nos, pod wąsem silne wargi się śmieją, broda aż drga z wesołości; długa biała szrama biegnie 
mu przez czoło, przecina brew, policzek, ginie pod szyją - drapieżnie wygląda ta szrama, 
drapieżnie i wojacko, bezwzględnie. Od pierwszego rzutu oka poznała Czarna Stojgniewa 
Wojborowica, wiedziała od razu, który to z nich - ten z wypukłym czołem, wielkim nosem, 
pyskiem jak topór bojowy, przeciętym drapieżną wojacką szramą. Jednym długim 
spojrzeniem objęła Czarna tę twarz, tę mocną, piękną, wojacką twarz, to czoło, nos i tę 
szramę - i naraz jakby wielka fala chlusnęła na nią od dołu, oblała ją, ogarnęła i poniosła. 
Taki to jest ów Stojgniew Wojborowic, którego się bała? Taki to? Tchu jej zabrakło, a potem 
ciepła radość zalała Czarną, a jednocześnie poczuła wdzięczność, wdzięczność i czułość do 
tego woja z białą szramą od czoła do szyi, z okiem, w którym skacze odblask ognia - 
wdzięczność za to chyba, że jest taki właśnie, że w niczym nie przypomina zwidu, który 
wychynął ku niej z Czarnej Wody: mały i obrośnięty, kosmaty całkiem, wielka głowa kiwa 
się na boki, oczy w tej głowie maleńkie, urągliwe a złe, gęba wykrzywiona ślini się i zęby 
w niej żółte i zagięte - ohydny zwid Stojgniewa Wojborowica. Nie - widzi oto teraz - nie, to 
jeno zwid i czar Czarnej Wody, nie na próżno bajały baby: urzeka Czarna Woda. Ogarnęła 
Czarną chęć śmiechu, rósł jej wewnątrz ten śmiech, dobry i radosny śmieszek - a wszystko się 
zdało naraz inne, tak inne, tak radosne i takie wesołe - ach, jak wesoło trzaska ogień po 
szczapach i jak strzela wysoko żółtymi jęzorami i snuje dymem, jak się dym ten ściele pod 
pułapem wielkiej wesołej izby, ściele się miękko i przytulnie, i ludzie wokół ogniska weseli - 
i ojciec, i Matlacz, i Sławomir, i ci woje z polskiej ziemi, i on: Stojgniew Wojborowic.
Czuje Czarna, jak serce jej szybko bije, jak się szeroko i radośnie oddycha, jak policzki ją 
palą, a oczy biegają wokoło i wszystko widzą. Jakby silny wiatr powiał i zniósł z niej tuman 
zadumy i smutku, zniósł uroki i czary Czarnej Wody. Wesoło się oddycha w tej izbie.
Mężczyźni gadają o dniu nieudałych łowów na łosia, o tym, jak dwakroć widzieli 
cwałujące samce - buch buch! że tak wielki zwierz zdoła chodzić sobie lekko po mszarach, 
nie załamie się pod nim trzęsący się kożuch - przecie kędy łoś przejdzie, człek nie przejdzie, 
co tam człek! pies nie przejdzie! Jak próbowali podejść łoszę z małymi; wszystko na nic. - 
„Niezwyczajnym łowów na bajorze - śmiał się Stojgniew (miły miał śmiech, głęboki i męski, 
zda się, potok skacze po kamieniach) - ale i wy niezwyczajni, Wrszowcy, a wżdy wasza to 
dziedzina. Przyjedźcie do mnie, do Orczycy, sprawię wam łowy.”
„Do Orczycy” - powtarza w myśli Czarna, miła jej ta nazwa, swojska, Stojgniewowa 
sadyba; jaka też może być ona Orczyca? - „Nic to, Stojgniewie - krzyczy Krzidel - 
widzieliście sami, zwierza tu moc. Rankiem powiodę was znowu na bajora, ubijecie sobie 
łosia, jeszczeście takich łopat nie widzieli, jakie tu noszą starce łosie, oho!” Stojgniew się 
śmieje tym swoim porywistym, potokowym śmiechem, pije miód, otwartą dłonią klepie 
Krzidla po plecach, woła: „Jużem cały dzień latał po błotach, jak drop z wyskubanym 
chwostem, i nie doszedłem zwierza. Już tam taki z was przewodnik, ha ha ha! dajcie no mi 
lepszego przewodnika”. - Czarna widzi, że wszystkim wojom tęgo się już z czupryn kurzy, 
weseli wszyscy i chmielni, widać i ją ten chmiel ogarnął, w głowie jej wiruje, w piersi 
śmiałość i chęć pokazania się - i oto, niespodzianie dla wszystkich, niespodzianie dla siebie 
samej, Czarna się zbliża do kręgu mężów i ona, dziewka, wykrzykuje pełnym głosem:
- Ja was powiodę na łosia, Stojgniewie Wojborowicu!
Nagła cisza na ten śmiały dziewczyński głos, znieruchomieli, wszystkie głowy obróciły 
się ku niej jak pociągnięte sznurkiem, na twarz Krzidla trysnęła krew, zalała mu policzki 
i kark, Sławomir zmrużył swe chłodne, złe oczy - i w ciszy tej jak kaskada grzmotu potoczył 
się porywisty śmiech Stojgniewa.
- Ty mię powiedziesz na łosia? - krzyknął. - A któż ty jesteś, miła dziewko?
Krzidel stuknął otwartą dłonią w kolano, złość go za grdykę chwyciła na głupotę Czarnej, 
na jej nieokiełzaną porywczość, o której wciąż mu bajała małżona, lecz się pohamował, 
przełknął ślinę, powiedział zduszonym głosem, samym jeno gardłem:
- To moja córa, wołają na nią Czarna. Nie wie, głupia, że niedziewczyńska to rzecz 
wodzić wojów na zwierza, zna się to na tym? Chociaż Czarnej Wody nikt tak nie zna jak 
ona...
Czarna odczuła od razu niechęć tryskającą ku niej - nie tylko od ojca, od wszystkich 
Wrszowców; zdali się zaskoczeni i przestraszeni, wszystkie oczy się skupiły na Stojgniewie: 
jak to przyjmie? Ale cóż ją to mogło obchodzić, widziała jasno, że woje z polskiej ziemi i on - 
Stojgniew Wojborowic - patrzą na nią rozbawieni i z upodobaniem; czuła to całą swą 
dziewczyńską mądrością: udała mu się. Patrzył na nią przez chwilę - pokraśniałą od blasku 
ognia, od swej śmiałości i od dwudziestu par męskich oczu wpatrzonych w nią, a może tylko 
od tego jednego spojrzenia, jednego i jedynego - wysoką i wiotką, w nowej mieniącej się 
sukni, z migającymi sznurami bisioru na śmiałej szyi, z wiankiem wodnych kwiatów na 
czarnych kosach, z tymi urzekającymi świecącymi oczyma; nie spuściła wzroku, patrzyła 
prosto w oczy woja o gębie przeciętej przez całą długość - drapieżne i otwarte. Przez długą 
chwilę wisiała głucha cisza przed rodzinnym ogniem Wrszowców, tylko tych dwoje, którzy 
znienacka się spotkali i odnaleźli od razu, spoglądało na się, jakby przykuci. Aż naraz 
Stojgniew klasnął dłonią w kolano, odwrócił się do Krzidla i huknął, a w głosie świeciły się 
mu i przelewały krople płynnego metalu:
- Powiedziałem już, że nie chcę waszych przewodników po dniu dzisiejszym: nie 
doprowadzą mię do zwierza. Ale z córą waszą bym popróbował, jeśli zezwolicie.
Czarna odczuła, że bardziej żądał, niż prosił, i nagle serce jej mocno zabiło - dumą 
z niego. Zwróciła oczy na ojca i dojrzała, że zamienił szybkie spojrzenie ze starym 
Sławomirem, potem uśmiechnął się krzywym, nieszczerym uśmiechem, rozłożył ręce 
i mruknął:
- A no... skoro już nie ma dla was lepszych przewodników wśród Wrszowców, wiecie, 
jako miłują Wrszowcy was i Bolesława... niechajże wiedzie was córa moja przez Czarną 
Wodę - i znów zamienił błyskawiczne spojrzenie ze Sławomirem. Stojgniew po raz drugi 
uderzył po kolanie:
- Dobra to. A teraz wiedźcie nas do stołów, głodniśmy po całym dniu wyciągania nóg 
z błota. A przewodnika weźmiem z sobą na gody, chyba że inne są obyczaje u Wrszowców - 
znów się zaśmiał pewnym siebie, żądającym i władczym śmiechem.
Kiedy Czarna wróciła do swej komory - jeszcze przed zakończeniem tych hucznych 
godów - myślała, że nie zaśnie. Ręce zarzuciła za głowę, leżała na wznak, szeroko oddychała 
dusznym powietrzem małej izdebki - przez ściany słyszała hałas godujących, okrzyki i jurny 
śmiech męski; była pewna, że rozróżnia w dalekiej wrzawie ten jedyny śmiech, i śmiech ten 
odpowiadał w niej radosnym echem. Leżała na wznak z rękoma zarzuconymi za głowę i sama 
bezgłośnie się śmiała, zdało się, że huka w niej coś niby w kniei, huka i nawołuje, i śmieje się, 
i przelewa - i z tą wesołą wrzawą wewnętrzną zasnęła.
Rozbudziła się późno w noc - przerażona - siadła ostro na posłaniu, była zupełnie 
trzeźwa, szeroko rozwartymi oczyma rozglądała się w gęstej ćmie, serce jej biło, skakało, 
waliło w skroniach - buch buch buch! Skądże to przerażenie i zimny pot, i walenie w piersi 
i skroniach? Lelum, skądże to? I naraz przypomniała sobie swój sen, okropny sen, to ten sen 
ją obudził. Jakże to było? Śniło się jej, że w kniei - poprzez gąszcz - dobiega do niej głośny 
śmiech Stojgniewa Wojborowica. I wie Czarna, że Stojgniew idzie ku niej, rozchyla 
ramionami leszczynę i młode brzózki i idzie, a idąc śmieje się i huka. A jednocześnie widzi 
Czarna, że Wrszowcy - Sławomir, Matlacz i ci inni - zaciągają między drzewami sieć, wielką 
sieć na grubego zwierza, a ojciec szturcha ją w bok i syczy nad uchem: „Słysz, Czarna, hukaj 
na Stojgniewa Wojborowica, hukaj, może cię upodoba, hukaj...” I Czarna huka w gąszcz, 
słyszy, jak Stojgniew jej odpowiada i śmieje się, i rozgarnia leszczynę a brzózki, i idzie ku 
niej: w sieć idzie. Czuje Czarna - chciałaby oto krzyknąć: „Zawracaj... uciekaj, tu sieć”, ale 
nie może tego zrobić, bezwolna jest, słyszy nad uchem syczenie ojca, głos jej zamiera i tym 
zamierającym głosem wciąż huka na Stojgniewa, wciąż go wabi... w sieć. I z tej męki, tego 
udręczenia i strachu obudziła się z biciem w piersi, z zimnym potem na czole i barkach.
Siedząc tak w mroku komory i stuku własnego serca, przeżyła Czarna raz jeszcze 
wczorajszy wieczór - od tej pierwszej chwili, gdy zobaczyła twardą jak topór bojowy gębę 
Stojgniewa Wojborowica, gdy podjęła się podprowadzić go pod łosia, gdy patrzył na nią 
śmiejący się i - widziała to - z upodobaniem, gdy siedziała obok naburmuszonej macochy na 
godach, a izba się śmiała i huczała, i on się śmiał i huczał - najgłośniej, najmilej; zdawało się 
jej - oszołomionej i półprzytomnej - że niczego by nie chciała więcej, tylko zawsze tak 
słuchać jego wesołego śmiechu. Lecz teraz - w mroku - oglądała ten wieczór chłodnym 
wzrokiem, być może nauczona prawdą snu, i oto dostrzegła teraz wiele rzeczy, których nie 
widziała wczoraj. Przypomniała sobie owo bystre zamienianie spojrzeń ojca ze Sławomirem 
i owo przymilne a fałszywe sypanie słów Matlacza, owe zapewnienia i uściski - czuć było 
zdradę i podstęp w tej serdeczności, serdeczności Wrszowców! - Czyliż ślepy jest Stojgniew 
Wojborowic i jego drugowie z polskiej ziemi, że nic nie widzą? Przypomniała sobie gadaninę 
ojca, gdy mówił jej o gościu i zapewniał o wiernej służbie Bolesławowi i Stojgniewowi - 
wiernej służbie Wrszowców! Wówczas to już odczuła zdradę, odczuła zaciąganą sieć, która 
się śniła jej w nocy, jeno myślała - głupia! - że to na nią ta sieć, na nią z poduszczenia 
macochy, że Stojgniew miał być narzędziem jej zguby - wtedy to i znienawidziła go z całej 
duszy - głupia! głupia! - wtedy to zdał się jej był ten zwid, nie mogła sobie nawet 
przypomnieć, jak ten zwid wyglądał - zaśmiała się w ciemności w głos na wspomnienie, jak 
to myślała zrazu o Stojgniewie Wojborowicu.
Ale zaraz śmiech jej się urwał - tak, nie na nią to sieć, nie ona jest zwierzyną. Stojgniew 
Wojborowic przyjechał na łosia, a nie wie, że na niego to łowy. Chcą go zgubić, może utopić 
w bagnie? Lecz nie, Bolesław by przyjechał - gdyby mu takiego woja, druga i wojewodę 
ubili, ni kłaka nie ostałoby z Wrszowców. Cóż więc myślą Wrszowcy, gdzie ta sieć? Chcą mu 
Czarną dać - tak prawił ojciec - czyliż to zguba dla Stojgniewa? Czyliż ona ma go zgubić? 
Uniosła ją fala ciepła - nie, nie będzie zgubą dla Stojgniewa Wojborowica. Zdała sobie naraz 
sprawę: co jej Wrszowcy, co jej ród własny i ojciec. Ona już należy nie do nich, dzikie ziele 
wyrosłe z Czarnej Wody, dziki ptak błotny, nurek albo kulik skaczący z kępy na kępę, ona 
jest jego, Stojgniewa Wojborowica, druga Bolesława, woja z polskiej ziemi.
Opadła znów na posłanie, dłonie zarzuciła za głowę, patrzyła w mrok izby, przepełniona 
radością i strachem - aż na granicy błot niebo zaczęło bieleć mlecznym paskiem świtu.

Tegoż ranka popłynęli samowtór ze Stojgniewem na Czarną Wodę. Stojgniew siedział 
z tyłu łodzi, bez plusku wiosłował małą łopatką - w skokach łodzi przy każdym pchnięciu 
wiosła Czarna odczuwała jego siłę; wzruszała ją ta siła, jak słabość dziecięcia. Przechyliła się 
do przodu, łódź rozcinała wodę z suchym chrobotem, czarna woda się uginała przed nosem 
łodzi w pogarbowany srebrzysty pagórek, uciekała ukosami na boki; dalej toń była bez dna. 
Pachniało głęboką wonią bagna, wonią duszącą, ostrą i mdłą, pociągającą i przykrą - a nad 
głębią i wonią szła ledwo dosłyszalna pieśń: szum trzciny pod nieuchwytnym powiewem, 
chlupot wody, uderzającej bez fali o brzeg, plusk ryby po szuwarach, klaskanie wodnego 
ptactwa budzącego się w gąszczu sitowia i przybrzeżnych traw, zamierający rechot żab. Biała 
mgła leżała gęstą chmurą nad Czarną Wodą, nie dojrzysz przez nią na długość łodzi, 
i Stojgniew - wciąż wiosłujący silnymi pchnięciami - dosłyszał rozradowany głos 
niewidzialnej przewodniczki:
- Pogoda... pogoda... jak słońce wzejdzie, mgła spadnie. Wasz łoś pewny, Stojgniewie 
Wojborowicu.
Zaśmiał się, miła była ta jazda z dziewką na zwierza, zawołał:
- Nie boisz się uroku, gdy tak zapewniasz?
Odpowiedział mu również śmiech:
- Mołwią o mnie, że uroki rzucam. Nieprawda to, wiedzcie. Ale i uroków tu, na Czarnej 
Wodzie, się nie boję: swoja mi ona. Wżdy cichajcie, Stojgniewie Wojborowicu - nie 
przepuściła nigdy możności wymówienia tego miłego imienia - cichajcie, bo niedługo nam 
płynąć. Wraz ranny wiatr się zerwie, staniem pod wiatr, nie zwęszy was łoś; a mgłę wiatr 
zniesie.
- Wiatr? - zdumiał się Stojgniew. - Nie zdaje mi się wiatr tego ranka.
- Bo wam wiatr jeno wtedy, gdy drzewa wali. Kiedy bagna oddychają, to też wiatr, choć 
nie poczuje człek onego, chyba ja. Ale cichajcie już, bo pomyślę, żeście lepszy woj niźli 
łowiec, Stojgniewie Wojborowicu.
- Widzę, że Krzidel dał mi nie tylko przewodnika, lecz i łowczego?
- A wiecie, jakie prawo łowczego? trzonkiem sulicy po plecach nieposłusznego łowca. 
Uważajcie tegdy, Stojgniewie Wojborowicu.
Wciąż to kołyszące się posuwanie w białym tumanie mgły, wciąż te odgłosy ranka na 
moczarach. Do Stojgniewa doleciał ściszony szept:
- Zawracajcie, zawracajcie, Stojgniewie Wojborowicu - nawet w tym szepcie gra śmiech.
I zaraz wysiedli z łodzi. Stojgniew szedł za dziewczyną po uginających się mchach, wraz 
skórznie mu przemokły, czasem się noga zagłębiała w wodę. - „Dokąd wiedzie mię ta czajka - 
myślał Stojgniew - zaraz utopi w bagnie” - ale ona szła przed nim pewnie, skręcała w prawo 
i w lewo, nie pojmował, w jaki sposób nie gubi się w białym mleku mgły. W pewnej chwili 
się zatrzymała, chwyciła go za kubrak, szepnęła:
- Baczcie, tu rosną małe brzózki, przykucnijcie no. Niżej... niżej... Z obu stron topiel bez 
dna, nawet łoś nie przejdzie, tu jedyny wąski pas ziemi. Przy wschodzie słońca tędy mu 
droga, czekajcie.
Przysiedli oboje, Stojgniew położył tuż pod ręką oszczep, podciągnął topór. Siedzieli 
podle siebie, wyczuwał ramieniem jej ramię, słyszał jej równy oddech - co za dziewka? nawet 
się nie zastracha, a wżdy łoś nie zając i ranny zatratuje i zgniecie rogami. Przez mgłę 
z szumem szły kaczki - całymi stadami. Gdzieś chruściel zawrzeszczał, ptak, który na nogach 
przed psem umknie w trawach. Mgła, dotąd nieruchoma, zaczęła się zwijać w długie pasy, raz 
po raz zwiewało ją na kilka kroków, znów zapływała, komary cienko śpiewały, na policzku 
można już było wyczuć lekki powiew. Świtało. Mgła zaczynała świecić, odsłaniający się 
przez pół mszar błyszczał szarą srebrzystością. Stojgniew poczuł, że Czarna nacisnęła ręką 
jego ramię, nastroszył się - teraz usłyszał i on: nierówne tępe człapanie po błocie, syk wody 
wyciskanej z mchów - ręką ujął oszczep, półprzypodniósł. Człapanie bliżej i bliżej, naraz 
Czarna pchnęła go lekko, mgłę znów zwiało, o dwadzieścia kroków dojrzał pochylony tępy 
pysk łosia i parę rozłożystych łopat - wtedy zerwał się. Zwierz był już cały widoczny. 
Stojgniew się odchylił i - przerzutem do przodu całego ciała - puścił oszczep.
W tej samej chwili przez mgłę przedarł się czerwony promień słońca i na szarej, 
srebrzystej, purpurowej i liliowej mgle widać było dobrze, jak się łoś targnął w bok, 
przystanął, stęknął głucho, pochylił głowę, jakby patrzył na mchy u swych racic, potem wolno 
klęknął na przednie nogi.
Oszczep do połowy wbity był w bok zwierzęcia.

Prawdę bajały baby: urzeka Czarna Woda. Urzekła również Stojgniewa, wojewodę 
księcia Bolesława, iże włada nynie w Pradze na Hradczanach. Urzekła. Dzień w dzień wałęsał 
się Stojgniew po bagnach z Czarną, córką Krzidla Wrszowca, bił łosia, strzelał ptactwo z łuku 
albo płynął po prostu siecią strug, bobrował po komyszach i ostrowiach, piekł ubite mięso na 
ogniskach w lesie, wracał wieczorem zmęczony do dworu - prawda to: nie stronił wówczas od 
godów; albo i nie wracał, lecz spał u pasterzy w szałasie czy w zagrodzie myśliwskiej na 
skraju mszarów, może wprost w łodzi, pachniał błotem i dymem, we włosach miał suche 
liście lub siano. Gdy pytano go, jak mu się udał przewodnik, śmiał się, klepał po barkach, 
z rogiem w dłoni śpiewał dalekie wojackie pieśni o cierpkim zapachu obcości. Wrszowcy - 
Sławomir, Matlacz, Krzidel - siedzieli doma, milczkiem tiągnęli piwo i miód albo uradzali 
z cicha, posłańców słali kędyś, zasypiali w cieple przed ogniem, czekali - na co? nie 
wyrozumiesz takich gospodzinów.
Tak, miło szły dni w Czarnej Wodzie u boku dziewki z wiankiem błotnych traw na 
głowie - wciągała Czarna Woda.
Jakoś leżeli obok siebie na suchej wydmie pod sosnami, lenistwo ogarnęło nasycone ciało 
Stojgniewa, Czarna spała, umie przytulona do jego ramienia. Stojgniew patrzył na proste 
słupy drzew, na szumiące czarne korony, na matowe niebo; w pewnej chwili odwrócił głowę 
ku dziewczynie, ujrzał, że Czarna nie śpi już, wielkie oczy - nie widział nigdy takich oczu - 
wlepiła w niego, a w źrenicach strach, udręczenie i troska. Przycisnął ją ramieniem, 
przygarnęła się od razu, zapytał:
- Co tak spozierasz na mnie?
- Boję się.
- Mnie się boisz?
- O ciebie się boję.
- O mnie? - aż siadł ze zdumienia. Ale ona się nie ruszyła, leżała z rękami zarzuconymi za 
głowę, szepnęła:
- Ty się strzeż Wrszowców.
- Wrszowców? Pijanie się najadłaś, abo co? Wrszowcy Bolesławowi służą.
Jakże mu miała rzec? Że ojciec jej to samo mówił, ale ze zbyt wielkim naciskiem, 
niezwykłym naciskiem; że Matlacz nazbyt czule gościa ściska i nazbyt skwapliwie zapewnia; 
że Krzidel z Sławomirem zamieniają szybkie spojrzenia i tymi spojrzeniami gadają do siebie; 
że siedzą nynie przy ogniu cały dzień, miód i piwo ciągną, cicho coś uradzają; że sieć czuje 
i sieć oną śniła w nocy; że boi się, o głowę się jego boi, o najmilszą i najpiękniejszą głowę, 
przeciętą białą szramą - o tym wszystkim ma rzec? Jakiż mąż nie wyśmieje takich gadek, któż 
weźmie pod rozwagę czucia dziewki? Oczy jej napełniły się łzami, nie powiedziała nic, głowę 
tylko przytuliła do jego ramienia - Stojgniew ujrzał zdumiony, że plecy jej drgają. Niezręczną 
twardą łapą zaczął gładzić te plecy, wzruszony i nie pojmujący.
Gdy podpływali tego wieczora do dworu, Czarna się odwróciła do Stojgniewa, niewesoły 
uśmiech wybiegł jej na wargi, szepnęła:
- Znowu skrzyczysz mię, jak skrzyczałeś w końcu w lesie. Ale ja ci mołwię: ty się strzeż 
Wrszowców.
Przed dworem stało parę koni, widać - dopiero co z drogi. Do Stojgniewa szedł Krzidel, 
kiwał się na boki, pod wąsem miał drwiący, zły uśmiech. Zapytał:
- Dobrzeście pływali, Stojgniewie?
- Dobrze.
- Tom rad... rad... A do was jest poseł z Pragi.
Stojgniew drgnął.
- Z Pragi. Z czym? Dawajcie go tu.
- Zaraz go przywołam. Prawił nam, że się wasi woje pobili z grodowymi.
- A Sobiebor, któregom ostawił ładu strzec?
- A no, nie wiecie? Sławnikowic. On już tam ma swój urn, nie tak wiernie służy wam jako 
my, Wrszowcy.
Stojgniew poczerwieniał, ale naraz przypomniał sobie, co mu kiedyś Przemko 
o Sobieborze bajał przed wyjazdem do Pragi z poselstwem Wojciechowym - pohamował się. 
Krzyknął tylko:
- Obaczym jeszcze. A konie gotujcie, zaraz do Pragi jadę.
- Na noc?... Nie puścimy was - zamrugał powiekami Krzidel. Stojgniew parsknął:
- Będę się was pytał... wraz konie gotujcie. Na noc jadę, a wy wszyscy ze mną.
Po wieczerzy poszedł do Czarnej. Gdy całował ją pośpiesznie, patrzyła nań zalękniona. 
Wówczas powiedział jej:
- Z Pragi przyślę dziewosłębów po ciebie. I wraz cię stąd zabiorę.
Na te słowa ona się wspięła na palce, gwałtownie objęła go ramionami, przytuliła się - 
i Stojgniew usłyszał po raz trzeci to samo ostrzeżenie:
- Strzeż się Wrszowców.

5

Powiedział Bolesław do rady w obozie iłwieńskim:
- Obrócił nynie Henryk oczy na Czechy. Ejże, pokażemy mu, że i jego kraj nie jest 
bezpieczny. Pójdziem z chąsą na kraj Głomaczów za Łabą, spustoszym go, ludzi w niewolę 
uwiedzieni, bydło a dobytek weżmiem, grody podpalim, zboża końmi stratujem, niechże wie 
Henryk, że nie będziem go jeno czekać w Pradze. A nadto: dużo tu u Iłwy takich, co bitki nie 
widzieli a nie wiedzą, za jaki koniec brać topór: niewiele z nich pożytku będzie, skoro wielka 
wojna przyjdzie. A no, niechże obaczą wojnę, niech posmakują łupu, ludzi, broni, a dobytku, 
niechże nabiorą wojackiego umu.
Zachrypiały o świtaniu rogi, zaruszało się w namiotach i szałasach, wiedzieli już: na 
wyprawę powiedzie ich ksiądz. Serca biły, śpieszyli się, omackiem szukali po ziemi, czy 
czego nie zapomnieli. Dziesiętnicy unosili w górę ręce z gałęziami, krzyczeli - jazgot wrzasku 
szedł nad obozem. Rogi chrypiały.
- Gniezdno, Gniezdno, dziesiątki gniezdnieńskie. Gnida, Żagiewka, Łapa, Pinek, 
Chruściel, zbierajcie się, gady zatracone.
- Ehej! Żaba, gdzie twoi, zebrani?
- Ino!
- Prowadź, psie nasienie, na kraj! Nie rozeznam w ciżbie.
- Lulek, wziąłeś mój topór, ty gidzie! Kaj mój topór?
- A no, obaczy stary, kiej mu konia przywiodę, a trzech niewolnych.
- Ehej! na kraj, na kraj, psie krwie!
Zmieszana, pstrokata ciżba głosów. Rwetes. Bolko stał rozkraczony przed namiotem, 
odwrócił głowę do Gza:
- Widzisz, jak im z obozu wyjść? Toć gdyby Henryk był podle, mógłby z samego 
wrzasku zliczyć wszystkie dziesiątki. - Giez złożył dłonie koło ust, ryknął na całe gardło:
- Cichajcie, smardy, nie zdołacie to cichcem z obozu wyjść? - ale jego wielki głos tonął 
we wrzawie, jak kamień puszczony w wodę.
Słońce już świeciło nad mgłą, gdy długim wężem opuścili obóz u Iłwy. Przodem szli 
tarczownicy z grodów, dalej dwie setki pancernych, w ogonie bez ładu i składu ledwo rozbity 
na dziesiątki tłum kmieciów z polan i puszcz. Drapieżną chąsą walili na zachód zaświecić 
cesarzowi łuną wojny.

Wartko ich pędził ksiądz - ni odetchnąć w pochodzie. Zrazu przedzierali się wzdłuż 
Kwisy, mokro tam było, bagnisto, konie grzęzły, ludzie ciągnęli się bez sił. Ale wraz wyszli 
w kraj górzysty - szeroko patrzyły oczy nawykłe do równi, do polan i mszarów. Jakiż to kraj: 
dech zapierało w piersi. Góry tu falowały, porośnięte świerkiem, ciemne i straszne, 
nieprzebyte. Wchodzili w długie doliny nalane granatowym światłem, z nielicznymi łysinami 
wypalonej puszczy, zasianymi jęczmieniem i owsem - lelum, jak orać na tych stromiznach? 
Środkiem doliny biegł wartki potok, szumiał, woda się rozbijała na pianę, bulgotała, gotowała 
się, kamienie w niej lśniły, polerowane do błysku, w czerwone, żółte, brunatne, czarne pasy. 
A z obu stron rozchylały się ściany gór, gęsto porośnięte świerkiem - jak zboże kłoniły się 
świerki pod wiatrem, przelewały się głęboką zielenią: biegały po nich szybkie cienie 
obłoków. Cisza była w tych górach, szumiało jednostajnie, ten szum i plusk potoku nakładały 
się na ciszę, potęgowały ciszę, zdawało się zasłuchanym uszom, że to cisza szumi. Gdy 
przewodnik wprowadzał ich w bór - przecie byli przyzwyczajeni do puszcz - serca im tężały. 
Po kolana brodzili w paproci, w krzakach borówek i czernic, w igliwiu i próchnie, brodate 
porostami pnie zlewały się w dali w szarą ścianę, drzewa się rozkraczały szeroko, mocno się 
trzymały płytkiej gleby - raz wraz głazy wytryskiwały z ziemi - wczepiały się w nią pazurami 
korzeni; górą szedł wciąż szum, jednostajny i mroczny szum gór. Ciągnęli niekiedy 
szczytami, ostrym jak piła grzbietem górskim, wtedy przed oczyma mieli dal; nie zwykli jej 
byli - wciąż sina, szara, popielata, przelewała się wszystkimi odcieniami błękitu i siwizny. 
Otoczeni byli dalą i powietrzem, nie wchłoniesz tego powietrza, nieskończona powietrzna 
przepaść, chybaby ptakiem nią lecieć - nad górami, nad szumiącym czarnym lasem, nad 
nalaną granatem doliną, nad burczącym potokiem. Stawali nad urwiskami, nad 
czarnofioletową ścianą skał, w głowach im się kręciło, ciągnęło ku przepaści i odpychało, 
dziesiętnicy krzyczeli: „Nie podchodzić, nie podchodzić do kraju, wraz wychynie ręka 
z przepaści, chyci człeka, wciągnie w głębinę” - cofali się wystraszeni. Nawet niebo było tu 
inne, obłoki niskie i szybkie, prędko biegały po błękicie, zgęszczały się, zniżały, Wzbijały się 
w ciemne, kosmate chmury, zapływały na szczyty, rozszczepiały się, spełzały w doliny, już 
były u twoich stóp - chmury! - już ogarniały cię mgłą, kładły się na twarz i oczy, zaczynały 
mżyć gęstym, dokuczliwym, przenikającym deszczem.
Z rzadka mieszkali tu ludzie, chaty stały nad potokami albo na zboczach gór, osłonięte od 
wiatru, odwrócone plecami do wylotu doliny, kędy wieją szła zmiędzy szczytów. Inni ci 
ludzie byli, gibkim krokiem śmigali po skłonach, przeskakiwali głazy, wykroty i pnie, 
obrośnięci, owinięci w skóry, sczerniali od słońca, kurzawy śnieżnej, ostrej wiei. Skoro ujrzeli 
wojsko, umykali ku lasom. Kiedy Bolesławowi stawali na noc w dolinie, rozkładali setkę 
ognisk, na których przypiekali mięso, grzali wodę na polewkę, przy których hałasowali, 
śmiali się i gadali - góry dochodziły tuż, do skraju płomienia. Gdy się kładli wreszcie - 
nasyceni - słyszeli ciężki a cichy krok gór, szum kłonił się ku nim, otulał ich i straszył. Nie 
wiedzieć skąd się zjawiały w tych górach gadki, straszne baśni, opowieści o skrzatach 
żyjących po pieczarach, małych, brodatych, złośliwych, szkodzących ludziom, rzucających 
zarazę na bydło; o tlących w gęstwie węglach, przy których nie Iza się ogrzać, które 
niebacznego wędrownika, jeśli do nich podejdzie, ogarną błękitnym płomieniem, wciągną na 
stos i zapadną się z nim razem pod ziemię; o olbrzymach i stolinach, którzy drwalują w tych 
borach, a jednym cięciem siekiery zetną drzewo choćby najgrubsze; o wielkiej głowie 
ludzkiej, która się toczy po grzbietach górskich, a na kogo oczy jej spojrzą, trupem padnie; 
o rękach wywijających się z przepaści, długich i gibkich, chwytających śmiałków 
i ściągających ich w dół; i o władcy tych urwisk, siwym starcu z długą brodą z chmur, 
opasanym łykiem świerkowym, z kamiennym toporem w ręce, iże chodzi po największych 
pustkowiach i grzmi po nich: słyszeli ten grzmot nie jeden raz, nie dwa.
Przez ten górski kraj - kraj szumu świerków, plusku potoków i kraku orłów - szła drużyna 
Bolkowa chąsą na ziemię cesarską. Aż wyszli wreszcie z gór i podeszli do pięknej rzeki, którą 
zwą Łaba. Tu z nich górski czar spadł, szli teraz szybko, drapieżnie i cicho -
iście stado wilków, co zanim dojrzy zdobycz, już wietrzy łup i krew, gonitwę i rzeź. 
Twarze się im skurczyły, okrutne i złe, oddechy świszczały w piersiach, w gębie ślina, trzonki 
toporów a drzewca sulic pociły się w niecierpliwych garściach. Zebrali się w sobie - kiedyż 
wreszcie puści ich ksiądz na wolę? - zaświecą łuną w oczy cesarzowi, nie pożałują hubki 
a krzesiwa.
Był wieczór, kiedy na tamtym brzegu ujrzeli Strzałę. Gród był dobrze warowny, 
z grubym na półtora chłopa wałem i z ostrokołem. Czerwone słońce wisiało nad nim 
w lekkiej różowej mgle, od grodu się słały długie liliowe cienie. Widzieli, jak strach padł 
w grodzie na ich widok, długo płochliwie zachrypiał róg, słychać go było tutaj, niby 
burczenie trzmiela; w otwarte bramy z pośpiechem wpędzano bydło, pchali się ludzie, kurz 
się kłębił i palił się w słońcu, z dalekim zgrzytem zapadły brony; przez rzekę leciały nikłe 
okrzyki; maleńkie cienie wojów, wyraziste na świetlistym niebie, kupiły się u ostrokołu, nad 
nimi długie włócznie służące do spychania drapiących się na wał napastników - ho! jakiego 
strachu napędzono strzałanom. Bolkowi ogarniali wzrokiem gród; jakby go mogli zdobyć 
samym patrzeniem, zęby im zgrzytały, oddechy przyśpieszone, oczyma się darli na ściany, na 
przyciesie i wieże, szukali szpar i załomów, kędy się palce zaczepią - mało było wśród nich 
takich, co dobywali już grodów, co znali smak wrzącej smoły i ukropu, gruchot belek 
staczanych na drabiny z wału, gęstwę pchanych w gębę włóczni, cienki gwizd strzał z łuków. 
Im się zdawało to tak łatwe: skoczyć, wkarabskać się na wał, przerąbać toporami częstokół; 
czują niemal - w ramionach drżenie pali, słyszą trzask odskakujących wiórów, w nozdrzach 
wierci zapach smolistego drewna; wpaść w środek grodu, rzeźbę tam czynić: na samą tę myśl 
wściekłość podłazi pod gardło, w gębie ślina, oczy się ćmią. Nad grodem wisiała czerwona 
kula słońca, paliły się obłoki i nasycona żarem mgła, czerwone smugi lśniły w nurcie Łaby - 
jakby już ogień huczał w zdobytym grodzie, łuną pożaru bił w niebo.
Czyż się nachylił do zapatrzonego Kłąba:
- Bogaty, widać, gród. Odda go nam ksiądz, zbogacim się.
Kłąb zażuł wargami, nie spuszczając wzroku z grodu, odburknął:
- Weź go wprzódy. - Czyż się zaśmiał:
- Weźmiem, nie bój się.
Młody woik o bladej twarzy i lśniących czarnych oczach wymknął się z gdańskiej 
dziesiątki, podsunął się do siedzącego na koniu Radbora, zachrypiał podnieconym piskiem 
niedopierzonego kurka:
- Wraz ksiądz każe uderzyć?
Radbor, zapatrzony nieruchomo w gród - jak wszyscy - nie spuścił wzroku, nie pochylił 
głowy:
- Głupiś, Bezprymie, wżdy gród ten to posag twej przyrodniej, Regelindy; nie będzie 
ksiądz na ten gród uderzał.
Ważyk, Dudków syn, który się był zaprzyjaźnił w pochodzie z Żarkiem Śliźniem, 
zwierzał się mu na ucho:
- Mój ociec pierwszy kowal był w księstwie, wykuł wielki krzyż srebrny dla cyrkwi na 
podgrodziu krakowskim. Za ten krzyż wzięli mię do drużyny, chocia nie dali mi broni 
oćcowej; to ociec prosił za mnie - nienasycona, pełna tęsknoty miłość do ojca drgała mu 
w głosie. - Nynie ociec wielkim świątkiem Jezu Krysta. Wżdy ja wolę wojem być, och, 
uwidzisz, jako na ten wał polezę, jak ostrokół przeskoczę - słowa mu się rwały z podniecenia.
Ale się na nic nie zdała ta gotowość drużyny: ksiądz posłał gońca do Strzały, że nie 
będzie grodu, który dał swej córce, niszczył ni palił, ni szkody żadnej jego mieszkańcom nie 
wyrządzi, żąda jeno, by mu bród pokazali przez Łabę, a siedzieli w grodzie cicho, posłów 
z ostrzeżeniem nie wysyłali, świateł na wieży nie palili. Tak się też stało. Wkrótce ze Strzały 
przyszło trzech przewodników, gród sam był cichy i ciemny, by wymarły. Z zawodem 
i żałością przyjęło wojsko rozkaz Bolkowy, odwracali oczy od wałów, gdy przechodzili 
pobok - dalej na zachód.
Skoro późną nocą stanęli obozem, niewiele im spać pozwolono. Ksiądz podzielił 
dziesiątki na cztery oddziały, oddał je Budziwojowi, Radborowi, staremu Śliźniowi i swemu 
synowi, Mieszce. Kiedy dowódcy przyszli doń przed świtaniem - drużyny zostały za nimi we 
ćmie, podniecone i pewne, że teraz ich bitka nie minie - wyznaczył każdemu, dokąd ma iść, 
a w końcu powiedział:
- Ja tu ostanę z setką pancernych, a jeśliby kto siłę znaczną napotkał, a rady nie mógł dać, 
niechże wraz przyśle konnego, pójdziem w pomoc. A ludzi bez potrzeby nie rżnąć, jeno 
wszystko, co żywię, zagarnąć z białkami a dziećmi i ku mnie gnać: wiele roboty doma czeka, 
rąk brak. A konie, woły, krowy i owieczki takoż gnać, jeno świnie wybić, nie będziem się 
nimi w odwrocie zabawiali; a ścierwa świńskie na wozy, jeść one będziem. Grody wszystkie 
popalić z obwarowaniem i wieżami, toż siodła i chaty, zdrowej belki nie ma tu zostać: niechże 
Henryk obaczy, że wojnę zaczął, nie wiem, będzieli mu smakować; niechże cała ta kraina 
jednym ogniem płonie, a płomień niech z dala będzie widać i dym, i krzyk ludzi niechże idzie 
po całej ziemi królewskiej. Po polach szeroką ławą przejechać a przejść, wszystko 
potratować, a będzieli gdzie jabłoń abo śliwa czy wiśnia, zrąbać one, iżby odetchnienia na tej 
ziemi nie było: pusta ma być ona, jak przeklęta. A zbierzem się wieczorem u grodu Cyryn, iże 
Giez Ślizień winien do tej pory wziąć.
W ciemności rozległ się krótki rechot Gza:
- Już tam jeno zgliszcza w on czas będą a trupy. - Bolesław spytał, niecierpliwość mu 
grała w głosie:
- Pojęliście wszystko?
- Wszystko.
- Pomnijcie: wieczorem u grodu Cyryn. A wozy zegnać wszystkie, jakie najdziecie, łup 
będziem na nich wieźć. A nie rozochoćcie się i ludzi bez potrzeby nie rżnijcie: ludzi mi brak. 
Idźcie już.
Gdy ciężkim tupotem odeszły cztery oddziały, ogarnęła go cisza szumiących drzew 
i ćwierkot budzących się ptaków. Bolesław siedział na rozesłanej skórze, założył ręce na 
kolana, odetchnął, powiedział głośno, choć nikogo przy nim nie było:
- Zaczęło się.
Blady pas świtu błyszczał już nad górami na wschodzie.

Dzień był gorący, ni powiewu, żar spływał z nieba; całe ciało nalane upałem, pod 
przymkniętymi powiekami płynna czerwień, w rozgrzane policzki łaskoczą źdźbła trawy, 
koniki polne wrzeszczą rozradowane i nienasycone, ich cykcykcyk promieniuje upałem, 
potęguje ciszę słonecznego południa. Zboża stoją nieruchomo w ćmiącym blasku i cieple, 
w tysiącznych ziarnach mleczko twardnieje, wyodrębnia grudki skrobi, formuje się w twarde, 
sytne ziarno. W ramiona, piersi, uda, stopy sączy się upał, leniwy spokój, odpoczywanie. 
Wciąż wrzask koników polnych: cykcykcykcyk. I cisza - cisza skwarnego dnia, w którym 
zboże dojrzewa. Czyliż się trzeba było wyprawić aż w ziemie cesarskie, w kraj Głomaczów, 
przez szumiące góry i doliny pluszczące potokami, by od dwu lat mieć oto dzień leniwego 
odpoczynku? Czyż doma słońce nie smali, nie dojrzewa zboże, nie cykają koniki polne? Czy 
pod rodzimym słońcem nie odprężają się ramiona i uda?
Bolesław słyszy zduszony szept Piekuty, wziętego na wyprawę dla liczenia łupu - 
zbójecka to przecie chąsa:
- Ksze... dym widzę... wielki słup dymu za wzgórzem.
Odruch niecierpliwości - nawet niecierpliwość leniwa w tym upale - powolne odwrócenie 
głowy.
- Gdzie?
Twarz Piekuty drgała.
- Oo... w onej stronie... za onym wzgórzem!
Niechętne dźwignięcie powiek. Bolesław widzi: słoneczność upalnego dnia, łan 
jęczmienia - słoma błyszczy w słońcu, skrzy się - wyżej wzgórze płowe, bure, rude, brzozowy 
zagajnik zwiędły w gorącu - ostre odcięcie się nieboskłonu, a na tle spopielałego w żarze 
nieba czarny słup: szeroką ławą bił w niebo dym. Bolesław się poderwał.
Piekuta gęsto mrugał oczyma.
- Hoo - powiedział Bolesław, zdumienie zadrgało mu w głosie - cóż to? Tam przecie 
Cyryn, Giez musiał uporać się z grodem. Prędko - Giez walny woj - przytaknął Piekuta.
Bolesław podciągnął kolana, ręce spuścił między nogi, patrzył na dym.
- Pomnę - zamyślił się - pomnę, otrokiem nieledwie byłem. Ojciec dał mi drużynę, 
wprawiał mię - urwał, wspomnieniem ujrzał krępą postać, ruchliwą i zawziętą, z głową 
wduszoną w ramiona, ze wzrokiem utkwionym uparcie przed siebie. Kiedyż to było? Dawno, 
a zda się tuż, wiele to dni przeciekło, dni i nocy, i spraw, i zmian, a przecie zdaje się, dopiero 
co wrócił z niewoli cesarskiej, od Ottona drugiego - ciżba ludu na błoniach przed Poznaniem, 
psy szczekały, dzwon bił i ojciec jechał naprzeciw na rosłym koniu, uściskał syna, spojrzał, 
pokręcił głową, rzekł: „Wielgi chłop, Wyrosłeś”, i dawny przyjemny strach przed ojcem. 
Kiedyż to było, azali prawda to: tyle dni i nocy, i spraw, i zmian? - Bolesław dalej bajał:
- Przylazł tegdy rankiem staruch, chodzić nie mógł, mołwi: „Na Śliżniów napadła chąsa 
jomsborska”. Ojciec wołał mię i pry: „A no, powiedziesz dziś sam wojów, jomsborczycy 
napadli na Śliżniów, pomoc trza dać. A niechże wie Jomsborg: nie Iza napadać na moich 
ludzi, śmierć za to”. Rozbiłem ci w on czas chąsę jomsborska, utrupiłem ich jarla, zwał się 
Gorm. A po bitce przywiedli mi wielkiego kmiecia z pędrakiem, ci proszą mię: „Weźcie nas 
do drużyny, Bolesławie”. Ja w śmiech, jakbym każdego smarda w parcianym gieźle do 
drużyny brał, kto by orał, wszyscy by wojowali. Ale spodobał się mi on Giez, bo silny był, 
mołwię ci, Piekuta, tur nie chłop; małego chciałem do domu słać. Nuż mię prosić Giez za 
nim, mołwi, razem wojowali Nordów. W dobry czas trafił, wziąłem ich. Mały plątał się długi 
czas w drużynie, ciągły śmiech był ze smardzika. A nynie bacz, Piekuta: Giez jeden 
z pierwszych wojów w księstwie, Dzierżyk na włodarstwie w Jomsborgu siedzi, dobrze tam 
radzi, a Sigwalda na powrozie utrzymać niełatwo było. Widzisz, Piekuta: nie zgadniesz zrazu, 
co człek jest. Obaczyć trza.
Piekuta ściągnął wargi:
- Pomnę, niejeden w księstwie na wierzch poszedł, niejeden pod wodę. Giez prawy woj, 
silny a chybki, urn ma nie lada jaki, to i wypłynął. To wszystko: siłę mieć a urn.
Ale Bolko myślał o czym innym, bo rzekł nagle:
- A dziś puściłem po raz pierwszy mego Mieszkę na Mogilno: niechże się wprawia. 
Wartko dni cieką. - Piekucie się zdało, że ksiądz zasępił się lekko.
Już się nie leżało leniwie i sennie, Bolesław patrzył osowiały na cichy kraj, zaczęła go 
parzyć siatka druciana - wziął na tę wyprawę leciutką zbroję, nie myślał się potykać 
z rycerstwem ni leźć pod walącymi się kłodami a kamieniami na wał - ta wyprawa to jakby 
jeden błysk miecza przed oczyma Henryka. Kiedy go niewiele później zagadnął Piekuta: „A 
wy nie ruszycie sami, ksze?” - Bolesław się skrzywił, burknął:
- Ii... taka bitka. Toć i na łowy nie jadę na zająca... Niechże Mieszka się wprawia a one 
kmiecie, których ściągnąłem do Iłwy. A nie da kto rady, po pomoc przyśle, pojedziem. Ale 
tam... wolałbym nie jechać - Piekuta rzucił z ukosa szybkie spojrzenie na księdza, zrozumiał: 
o synu myśli.
- Drugi dym - mruknął Bolesław - niewielki: chata to abo parę kleci.
Słońce się już pochyliło, zaczęło wolno się staczać po niebie, ale upał wciąż wisiał 
nieruchomy, wciąż trwała wielka cisza, tylko koniki polne cykały zapamiętale: co im 
cesarstwo, one mają własne sprawy - skakać po źdźbłach i radować się blaskiem. Na 
nieboskłonie coraz więcej widać kłębów czarnego, złego dymu, buchał od razu, znać rzucano 
żar na wysuszone strzechy, unosił się szeroką, gęstą ławą, sięgał pół nieba; już gdzie nie 
spojrzysz - same jeno dymy; rozsnuwały się rzedniejące ku górze, bure i przezroczyste, 
zaciemniły soczystą barwę nieba; słońce poczerwieniało, zogromniało, utraciło świecącą 
grzywę promieni, spoglądało martwo, żarzyło się tylko. Groza szła od tych czarnych 
rozsnuwających się w górze dymów, od martwego słońca, od tego, co działo się tam - za tym 
widnokręgiem - od tego dzikiego przerażenia, które się tam przelewało, tego szaleństwa 
i zapamiętania, bólu, rozpaczy, żądzy i zaciekłości. Ani jeden głos tu nie doszedł - pod kępę 
drzew, gdzie przyczaiła się setka pancernych - ani jeden jęk, okrzyk napastnika czy wrzask 
chwytanej białki. Cisza. Natężysz słuch: tylko koniki polne cykają.
Woje przerwali leniwe wylegiwanie się, gadki i śpiewy, siedzieli wszyscy, oczu nie mogli 
oderwać od buchającego czarnymi kłębami nieba. Napłynął daleki zapach spalenizny, słaby, 
rozpuszczony w powietrzu. Konie, które się pasły dotąd spokojnie, stawały, unosiły łby, 
kładły uszy po sobie, patrzyły przerażonym okiem, grzebały przednim kopytem. Bolesławowi 
twarz stężała, nasrożył się, z dłońmi splecionymi za kolana patrzył - jak wszyscy - na niebo. 
Piekucie cała gęba chodziła. W pewnej chwili Bolesław się zaśmiał krótkim, złym śmiechem.
- A no, zaczęliśmy to bojowanie. Kupa popiołu Henrykowi ostanie, a stratowana ziemia. 
Zły czas przyszedł na Głomaczów.
Jeszcze czekali. Słońce się zniżało, czerwieniało coraz bardziej, dzień ciemniał. Straszno 
się robiło ludziom. Bolesław wstał, kiwał się chwilę na miejscu, krzyknął:
- Konia mi, dość tego czekania, nikt nie przyjedzie, snadź sprawili się wszyscy. A no, 
pojedziem do Gza... pod Cyryn.
Skwapliwie dociągali popręgi. Ksiądz powiódł po kupie przekrwionymi oczyma, kazał się 
im rozsypać w ławę, powiódł jeźdźców przez ów skrzący jęczmień - prosto na Cyryn. 
Szerokim zdeptanym szlakiem zboża znaczyła się ich jazda. Ziemia ciężko jęczała pod 
kopytami, koniki polne cykały.
W Cyrynie węgle dymiły jeszcze, na ziemnym wale sterczały kikuty palisady, dopalały 
się; snuły się od nich błękitne pasma, łączyły się wąskimi strumieniami z wiszącą u góry 
ciemną chmurą. Aż tu wierciła w nozdrzach spalenizna. Stan się rozłożył nie opodal u potoka, 
z dala widać było zbitą kupę niewolnych - plama pleśni na zdrowym ciele; dokoła siedzieli 
woje z toporem spuszczonym między kolana. Stado bydła a owiec, kilkanaście koni ze 
spętanymi nogami. Bezładnie rzucony łup - żelazo, tkaniny, dzbany, beczki, broń, wszystko 
zmieszane, widać: ładują na wozy - cały obóz wozów.
Płonęły ogniska z ław, zydlów, belek, na wbitych ukosem żerdziach piekło się mięso; 
ludzie siedzący w kucki obracali pieczeń, by się nie przypaliła. Zgiełk. Skoro się zbliżyli, 
ujrzeli Gza na koniu, wiercił się między mrowiem, krzyczał, rękoma machał. Wrzask 
strażnika na wzgórzu, chrypienie rogu. Giez poderwał konia, obrócił się w miejscu, rozejrzał 
się, puścił się rysią ku Bolesławowi. Zdarł powody, aż koń się zarył w miejscu, dobrze 
ćwiczony był ten koń, Giez sapał chwilę, powiedział swą ciężką, powolną mową:
- Jak widzicie, ksze, węgle tu jeno ostaną. Słabo się bronili, mgle tu chłopy, widać strach 
ich dusił, a gród nieprzysposobiony był; waru nie mieli, kamienie wraz wyrzucili, a od strony 
Łaby palisada zgniła: trzech wojów mi ubiły a kmieciów siedem. Niewolnych wzięli my 
cztery setki, a setkę wołów, a trzy setki krów w grodzie i dokoła, owiec kupa. A koni 
dwadzieścia i siedem, trzy źrebce bardzo wdałe a dwie klacze. Wozów pół setki, aleć koła 
u wielu słabe, kazałem zmieniać, nie dociągnęliby my do Odry, a te koła, co je zdejmą, na 
wozy weźmiem, jak się które rozsypie, zmienim je wraz, nie będziem wozów w drodze rzucać 
jak bywało. Dobra wszelakiego moc, osiemnaście mieczów bardzo śmigłych. Złota jeno trzy 
czary, a sześć rogów kowanych, srebrnych mis pięć a garść kabłączków, a bisioru, 
a pierścieni, a zapinek, w worku to, wraz dam Piekucie. Jantaru nie ma. Pewno poniektóry 
wsadził za pazuchę, jako bywa.
Bolesław skinął głową:
- Dobrze, Giez, rad jestem. Bardzo dobrze.
Fala krwi napłynęła na policzki i czoło Gza, ale głosu nie zmienił, gdy pytał:
- Pobitych na wozy kłaść abo tu grześć będziem?
- Wojów kłaść, a kmieciów... - Bolesław się zawahał, potarł łeb:
- Mało wozów masz?
- Mało. Połowa kół na nic.
- Kmieciów tu grześć... a krzyż stawić na grobie, krześcijańskie to wojsko. A no, dobrze, 
Giez.
- A łup Piekuta nynie weźmie?
- Czasu nie ma. Nocą pójdziem, już teraz gońce lecą, wojów skrzykują: dognają nas, 
połowa niewolnych w lasy uciecze. W dolinie jakiej na dzień staniem, tam Piekuta 
a komorniki łup rozdzielą. A jeść masz co? Głodniśmy.
- Co nalazłem w beczkach, a ziarno, a mięso wędzone, kazałem brać. Świnie pobiłem, 
wszystkie kazałem piec, aby były gotowe, kiej przyjdą tamci; dumałem sobie: na noc 
zechcecie iść. A i niewolnym po kawałku ścierwa trza dać, inakszy zesłabną. W on czas 
w Prusiech wziąłem siedemdziesiąt trzech niewolnych, dowiodłem czterdziestu, reszta padła.
- A no... to wiedź nas do onej świniny. - Piekuta spojrzał na Bolesława, widział, że ksiądz 
bardzo rad z Gza. Komornikowi zadrgały mięśnie na twarzy - nie przepomni tego, że Giez 
księdzu miły, dobrze się obłowi Giez na łupach.
Ledwo zaczęli jeść, przyszedł pierwszy oddział - były to trzy dziesiątki od Budziwoj a z 
bydłem. A potem raz wraz kurzyły się drogi, szli z resztą na przełaj, przez pola, krowy 
ryczały, bek owiec, rżenie koni, krzyki ludzi, świst batów, przeraźliwie skrzypią koła 
u wozów, przekleństwa i śmiechy, płacz dzieci - już nie dosłyszysz ciszy pociemniałego 
przedwieczerza ni cyku koników polnych. Dymy przestały buchać, tu i tam cienka struga, 
zwiotczała i zszarzała, tylko na niebie ciężki tuman roztopionej sadzy, słońce się pali na tej 
chmurze czerwonawo, brunatnie, czarno i sino - długimi smugami: daleko widać ten tuman 
w krajach cesarskich. Woje się gromadzą w kupy, opowiadają ze śmiechem, dłońmi się 
uderzają po udach, gęby okopcone; w zmarszczkach, w kątach oczu, w nozdrzach i w uszach 
pełno sadzy, białka przekrwione, na rękach a kubrakach ciemne plamy krwi; śmierdzą potem, 
juchą, spalenizną: pohulali na tej wyprawie. Piekuta i jego komornicy gardło zdarli 
zapędzając ich do roboty, do zganiania bydła, do pilnowania niewolnych, do ładowania 
wozów a sprawdzania kół; jeno do pieczeni świńskiej i piwa pędzić ich nie trza, choć ten i ów 
podchmielony już, oczy mętne, wesołe, przysiadł, śpiewa. Dziesiętnik takiego końcem sulicy 
przez kark: „Pójdziesz, psi chwoście, beczki toczyć abo konie pętać” - rozzłoszczony wzrok, 
podnoszą się niemrawo, idą powłócząc nogami. Przy Bolesławie Budziwoj i Radbor, bajają 
mu, co robili, wiele jeńca wzięli a chat spalili, pokazują karbowane kije - każdy karb to 
człowiek albo woli łeb, albo koń; porządku w tym wszystkim nie ma, wiadomo: ledwie 
z grubsza zliczyli, tak siak, żeby się pochwalić, żeby swoją robotę wywyższyć. Widać: ksiądz 
słucha byle zbyć, zasępiony, zły - ejże, młody księżyc nie nazbyt się udał na tej pierwszej 
wyprawie, ostatni przyjdzie. Prawda to - miał gród wziąć a spalić, ale najlepszych wojów 
ksiądz mu dał, a pewnoć tam któremu przykazał, by zważał na otroka, a będzieli jaka bieda, 
znać dawał.
Słońce dotykało już ziemi, gdy przyleciał chłopak od stróży: księżyc Mieszka idzie. 
Bolesław odkrawał kawał mięsa, jeść zaczął, ledwo burknięciem odprawił chłopca, głowy nie 
odwrócił. Woje w krąg, czekali - pierwsza wyprawa to wróżą, jaki ksiądz wyrośnie, jak woj 
i jaki władyka: chrobry a chytry albo niezguła. Wpędzali już w obóz zrabowane bydło i kupę 
ludzi, Bolesław wciąż jadł - gdzie mu lazło tyle mięsiwa? Mieszka zatupotał mocnym, 
pewnym krokiem, stanął przed ojcem, tamten kość obgryzał, pełną gębą zagadnął:
- Cóż?
- A no, wzięli my wedle Mogilna mnogo niewolnych a bydła, a łupu. Zegnałem to, 
kazałem Piekucie liczyć. Wszystko wokół tam stłamszone, nie poznasz kraju, wesoły był 
wprzódy kraj, nynie jeno czama ziemia.
- A gród? - ksiądz rozgryzł z trzaskiem kość, szpik wysysał.
- Mogilnianie wraz nadciągną tu z wozy a białkami i dziećmi a dobytkiem.
Straszne było pytanie księdza, niby stęknięcie wściekłości:
- Jak?
Młody Mieszka stał prosto, głowa harda do góry, oczy pewne siebie, głos nadęty, ważny:
- Prawiliście mi, ojciec, nie raz, nie dwa: „Pierwsza rzecz księdza drużyny swej bez 
potrzeby nie wytracić”. I prawiliście: „Dziesięciu niewolnych trza na jednego woja, a sto 
krów abo pięć koni bojowych”. Nie rzucaliście plewy na wiatr, ojciec. Przyszli my pod 
Mogilno, gród widzę tęgi, bierwiono na bierwiono, wał stromy. Z dala nas zoczyli, wrota 
zawarli, na wał i stróżują. A no, posła ja ślę pod sam wał z zieloną gałęzią, krzyczy im poseł: 
„Otwórzcie wrota, mogilnianie, przed wojami księdza wielkiego, Bolesława, a nie 
otworzycie, weźmiem wasz gród a wyrżniem was, psie chwosty, a białki i dzieci, gród spalim, 
jednej kłodziny nie ostanie. Mnogo nas, starczy na wasz zgniły gród, zdajcie się zdobrawoli”. 
Krzyczą do nas mogilnianie: „My wiemy, że Bolesław dobrym jest panem, z chęcią ji 
przeniesiemy nad tego, którego mamy. Tylko idźcie naprzód, a my z rodzinami naszymi a z 
całym dobytkiem wraz w ślad za wami przyjdziemy, a gród własnymi rękami spalimy, iżby 
wiedział Bolesław, jako miłują ji mogilnianie. Jeno wozy nam trza zładować, bydło zegnać, 
a białki i dzieci na wozy wsadzić”. Tako krzyczeli mogilnianie.
Nieruchomym spojrzeniem patrzy na syna Bolesław, źrenica mu nie drgnęła.
- Tegdy - bajał dalej Mieszka tymże samym ważnym, nadętym głosem - tegdy poszli my, 
Mogilno zostawiając na prawo. A zaszli my dalej, niźli kazaliście, ojciec, chaty popalilim, 
ludzi nabralim’, a bydła, a łupu i tu zegnalim, Piekucie kazałem to wziąć. Pytałem Piekuty: 
„Sąli już mogilnianie”, ten patrzy wilkiem na mnie i pry: „Nie ma jeszcze, naisto”, a gęba mu 
cała chodzi. Długo się grzebią mogilnianie... ale tylko ich patrzeć.
Powoli, jakby z namysłem wstał Bolesław, w ręce trzymał jeszcze ogryzioną kość, kością 
tą cisnął w twarz syna. Nagły przestrach i zdumienie w młodej, zuchwałej twarzy. Ksiądz 
powiedział cichym, strasznym głosem:
- Miecz mi daj.
Drżącymi dłońmi wyciągnął Mieszka miecz, podał ojcu. Tenże cichy, zduszony głos, 
jakby z brzucha wychodzący:
- Zbroję zdejmuj.
Fala krwi na gębie otroka, łzy w oczach. Wyjąkał:
- Ojciec!
Bolesław już nie wytrzymał, krzyknął:
- Zdejmuj!
Drżące dłonie odpinały rzemienie, z chrzęstem spadła zbroja na ziemię. Myśleli woje: 
wyplazuje ksiądz syna. Ale ten rzeki już spokojnym, twardym głosem:
- Pójdziesz do Piekuty, powiesz mu, żeby ci bicz dał. Będziesz woły do domu ze 
smardami gnał.
- Ojciec!...
- Będziesz woły gnał, słyszysz? Ty durny łbie, ty sysunie, ty kpie babi, ty czopie od starej 
beczki! Srom przez ciebie pada na mnie, na wszystkich wojów moich, na całe księstwo. 
Srom, słyszysz? Wraz nadciągną mogilnianie, aha! nadciągną, śmieją się tam za wałem 
z twojej głupoty, ty żabibiju, ty... Tobie świnie paść, nie wojów wodzić, pójdziesz z biczem 
za wołami. Wraz do Piekuty, słyszysz?...
Mieszka powiódł wzrokiem po wojach półkręgiem stojących za ojcem, jakby u nich 
szukając ratunku, zobaczył szydliwe uśmieszki, zawrócił bez słowa; na trawie błyszczała 
porzucona srebrzysta zbroja. Budziwoj, który zawsze w oczy księdzu wszystko rąbał, 
mruknął:
- Za srogo osądziliście ji, ksze. Trza było go mieczem zbić, toby dobrze było. A tak: za 
sroga to kara, nie przyuczony jeszcze. Toć i pies młody, kiej go na łowy wziąć, za gorącą ma 
krew i głupi jest...
Bolesław odwrócił się ostro:
- Ale pies młody za ostro na zwierza skacze, a ten zrobił tak jak pies, do którego pry 
mieszka: „Biegaj dalej ptaszki szczekać, ja ci sam do łowca pod topór pójdę”, a pies rad, że 
nie trza mu pod łapę niedźwiedzia leźć. Niechże wie otrok, że nie Iza sromu dopuścić na 
księstwo: hyr pójdzie po całej Germanii. Już tam mogilnianie rechocą z durnego otroka, nie 
bój się.
- To pójdę jeszcze na noc z wojami, wraz się odechce smardom rechotać.
- Nie, więcej niźli trzydzieści setek ludzi wzięlim za dzień dzisiejszy a bydło i wozy: trza 
to do dom wieść. Nie zaszkodzi otrokowi, kiedy z biczem się przejdzie za wołami. Niechże 
wie, że srogą płatę da ten, kto źle wojów wiódł. A nynie idźcie, porządkujcie łup, w nocy 
chcę ruszyć. - Widzieli, niewesoły ten dzień dla księdza, nie raduje go bogaty łup.
Nie przypominali sprawnej drużyny wojackiej, gdy się zebrali do pochodu. Tylko 
pancerni jechali z tyłu w kupie, chronili odwrót, a niechby który z niewolnych zechciał w bok 
śmignąć, wraz by go na koniach dognali. Wszyscy piesi zajęci byli pilnowaniem, z górą trzy 
tysiące pojmanego ludu rozbili na pięć kup, otoczyli je woje z toporami, gnali; inni pędzili 
bydło, inni na wozach z łupem jechali siekąc woły witkami, inni konie wiedli, inni przodem 
szli, drogę przecierali, w dziury a wykroty walili kłody, kamienie, gałęzie, iżby wozy przejść 
mogły. Pomieszany gwar krzyków, nawoływań i klątw kłębił się nad pochodem - za nimi 
została stratowana, spalona i martwa ziemia Głomaczów, jeno koniki polne, rozpryskujące się 
w podskokach przed kopytami koni, ostały żywe, cykały wesołe i radosne, obojętne na płacz 
ludzi, na ich cierpienie i krew, na swąd spalenizny pod niebem, łunę wojny, którą zaświecił 
Bolko Henrykowi w odpowiedzi na jego wyzwanie. Zapluskała Łaba na brodzie, którym 
przeprawiał się pochód, zaszumiały drzewa pod tchnieniem nocy, na niebo wytoczył się 
księżyc, szedł między gwiazdy, mieniący się i obojętny. Wolno jak żółw wlókł się pochód 
objuczony jeńcami i łupem. W popłochu uciekały na zachód resztki ludzi ocalałych 
z pogromu, niosąc w sercach zgrozę, a w oczach błysk pożogi.

W szerokiej kotlinie rozlało się na dnie czarne jezioro, odbijały się w nim rosnące na 
stokach gór smreki; dziko tu było, ponuro i niegościnnie. Nad jeziorem tym rozłożyło się 
wojsko Bolesławowe na odpoczynek a uporządkowanie zdobyczy. Bolesław obiecał 
nagrodzić tych, co się dobrze sprawili u Głomaczów, a Piekuta z komornikami mieli łup 
dzielić. Bezpieczni się tu czuli przed pogonią, zresztą o dzień drogi została w tyle setka 
pancernych z Budziwojem, mieli strzec obozu. Bili słabsze krowy a woły, wędzili mięso 
w dymie, iżby nie zaśmierdło - do domu jeszcze szmat drogi, a gąb do jedzenia dość. Mieli tu 
ze trzy dni stać, powili sobie szałasy z jedliny dla ochrony od rosy. Pasy poodpuszczali, 
skórznie pozrzucali, odparzone nogi moczyli w jeziorze: miły chłód napływał w ciało, 
przywracał rześkość i siłę. Już piosnki śpiewali o wyprawie.

Poszli woje w krainę Głomaczów, 
Stratowali krainę Głomaczów – 
ejże, ejże! stratowali Głomaczów!

Nad czarnym niegościnnym jeziorem, w którym się smreki odbijały, leciała pieśń:

Popalili grodziska Głomaczów 
i zabrali dobytek Głomaczów – 
ejże, ejże! dobytek Głomaczów.

Od porosłych świerkami stoków wielokrotnym echem odbijały się rozkrzyczane głosy:

Śmiał się Bolko z krainy Głomaczów, 
płakał Henryk nad krainą Głomaczów, 
ejże, ejże! nad krainą Głomaczów!

Ejże! - wesoła to była piosnka o dzikiej chąsie na kraj Głomaczów.
Do namiotu Radbora wkradł się Bezprym, nie zastał starego woja, siadł na pniaku 
służącym zamiast zydla, podparł brodę pięściami, czekał. Wnętrzem jego targała radość, 
dzikie poczucie triumfu: widział przyrodniego brata, jak z biczem za wołami szedł; gdy który 
wół odchynął ździebko na bok, Mieszka gonił za nim, zapędzał do stada. Bezprym wiedział - 
całe wojsko wiedziało - za co ta kara; i jaki durny otrok z Mieszki - a ojciec zwolił mu wojów 
wieść. Na moment żal, gryząca gorycz zalała wyrostka: czemuż to on niemiły ojcu, a Mieszka 
- młodszy, a głupszy - dobry jest; Bezprym wiedział, że się jego matka nie udała ojcu, że 
ojciec nielubianą odesłał, a wziął Emnildę. I naraz żal się obrócił w jej stronę, w stronę matki 
- czemuż nie zdołała przypodobać się ojcu, nie przypochlebiła mu, nie ugłaskała, nocną 
pieszczotą nie zniewoliła, pewnoć krnąbrna była a twarda, a nieużyta, to i wygnał ją mąż. 
Bezprym wiedział, jaka była Emnilda, nie wiedział, jak wyglądały te noce, kiedy został 
poczęty; nie wiedział, że już na godach małżeńskich mierziła ojca sucha brzydka Węgierka - 
jego matka; że ściskało ojca ze złości, gdy sypali na młodych ziarnem; że kiedy ostali sami, 
ojciec, nie patrząc na matkę, krzyknął srogo: „Rozdziewaj się”, a potem nawalił się na nią, bo 
go chuć żarła; nie wiedział, że matka płakała nocami i z tymi zapuchłymi oczyma odjechała 
do swoich. Nie, tego wszystkiego nie wiedział Bezprym, nie pojmował boleści i goryczy 
matczynej - jakże podobnej do jego boleści i jego goryczy - gdy marniał skrzywionymi 
z obrazy i żalu ustami i ściśniętym gardłem: „Czemużeś nie upieściła ojca, nie ugłaskała, nie 
uradowała, czemuś nie ostała prawą małżoną, czemuś wyjechała na one Węgry, a mię 
ostawiła... samego”, wargi nie umiały wypowiedzieć tego żalu, który go rozsadzał - za 
samotne dzieciństwo przesiedziane za częstokołem Lednicy, w okręgu puszczy, podchodzącej 
pod gród, w ciasnocie i pustce, pod ręką mrukliwego Stanka; nie umiały wyrazić tej tęsknoty 
za miłością i ciepłem, za sercem matki i nadzieją ojca, za matczyną kołysanką i ojcowską 
szorstką troską, za wprawianiem w wojacki trud - raz jeno uczył go ojciec oszczepem ciskać, 
raz na gody wziął i dary dał, a potąd się żarzy w piersi wspomnienie tamtych chwil. A nynie 
musi się Bezprym kryć między smardami, pod obcym mianem, w ciągłej obawie, że go 
Radbor wygoni do Rajnberna, by się na świątka sposobił - a Mieszka, psia mać, ścierwo 
parszywe, smród, dureń, gid, churlęga!... I znów zła, gryząca radość zalała serce Bezpryma, 
gorzkie poczucie triumfu - otrok wciąż przywoływał sobie ten obraz przyrodniego, jak 
z biczem idzie za wołami, pieszo - a ma konia, jucha! - skazany za niezgulstwo i głupotę. - 
„Ha ha ha! - rechotał sam do siebie Bezprym, drwił i kpinkował - przyjdą wraz mogilnianie, 
tylko ich patrzeć”. A on, Bezprym, ubił wojaka z długachną włócznią, ubił go toporem, przez 
łeb, a zagarnął trzech niewolnych i konia, widziała to dziesiątka i Radbor widział - oto jaki lik 
z Mieszki, jaki z niego. Może przejrzy ojciec, może go przyzwie z powrotem i uzna go, 
przecie uznany jest, ojciec podniósł go, uderzył nim o próg i o sosrąb, przecie nie jest 
przywłoka, jeno syn... uznany syn... pierworodny...
Zaciśniętą pięścią bił Bezprym w kolano - z tego żalu i złości, i obrazy, i żrącej ciężkiej 
goryczy, i nieradosnego triumfu nad pohańbieniem przyrodniego.
Radbor przyszedł nieprędko; kiedy zobaczył chłopca, uśmiechnął się pod wąsami. Spytał:
- Dawno siedzisz?
- Dość!
- Ej że, napytasz obu nam biedy, łażąc tak do mnie.
- Niedługo już... Myślę do ojca iść.
- Ciemię przygrzałeś w ogniu abo kłoda ci spadła na łeb? Widziałeś, co z Mieszka zrobił?
Błysnęły czarne oczy Bezpryma.
- Otóż to, Radborze, otóż to! Niemiły mu już Mieszka, widzi ojciec: do niczego on. Póki 
matki się trzymał za kieckę, na woja się patrzył. A poszedł pierwszy raz na gród, uląkł się.
Radbor parsknął jak koń.
- Zawiść przez ciebie to gada, Bezprymie, i oczy mąci. Nie uląkł się ci, jeno nazbyt chytry 
chciał być. Ej że, nadęli otroka w miech mogilnianie - błysnął zębami w śmiechu.
Bezprym się żachnął, widać: zły był.
- Kłaki to, uląkł się abo przechytrzył, aleć ojciec nań gniewny, woły mu kazał gnać. 
Widziałem ci onego księżyca z biczem, a mołwię wam, szedł jak prawy wolarz, aże łajnem 
odeń niosło.
- Zaciekasz się w złości, to ci i na um uderzyło.
- Ii tam... uderzyło... Ale dumam sobie tak: zły to ksiądz, iże na wroga uderza, kiej ten ma 
siłę a moc, dobry, kiej nie przemarudzi chwili, kiedy wróg słaby. Nynie słaby Mieszka, a ja 
woja ubiłem, a niewolnych wziąłem, a konia. Może się ojciec odsroży, a weźmie mię do 
siebie.
Radbor zaczął się drapać w czuprynę, patrzył na chłopca, podziw mu błysnął w oczach.
- A no... - mruknął z namysłem - a no... może i prawie gadasz? Może i prawie? Jako to 
gadasz? zły to ksiądz, iże na wroga uderza, kiej mocny, dobry, iże uderza, kiej słaby? - Naraz 
plasnął dłońmi po kolanach, roześmiał się. - Wżdy prawie gadasz, zły taki ksiądz, a dobry 
taki. Tak ci to jest. A nynie Mieszka nieluby, po owej Iści z Mogilnem, tak ci i jest. A ty 
ubiłeś woja z włócznią a niewolnych wziąłeś, a konia, prawda to, sam widziałem, prawda. 
Słuchaj no, Bezprym, może to i pora do ojca iść nynie, kiej Mieszka nieluby, a ty dobrze się 
biłeś. Hm, może i pora, prawie gadasz. Zły to ksiądz, kiej przemarudzi chwilę... jakeś to 
gadał?
Bezprym poderwał się:
- Wraz idę do ojca. - Radbor złapał go za przegub dłoni:
- Czekaj no... „pójdę do ojca... pójdę do ojca” - przedrzeźniał. - Nikaj nie pójdziesz. 
Jeszcze mi tu każdy smród z dziesiątki będzie sam do księdza szedł. Ja pójdę... niech na mnie, 
starego, pierwszy gniew padnie.
Bezprym podniósł nań wzrok, w oczach wdzięczność.
- Pójdziecie?
- Pójdę psia... a trza będzie durny łeb pod topór kłaść, rzekę mu tak: „Ksze, już mi teraz 
wszystko jedno, aleć Bezprym...” - i naraz się nasrożył: - Siedźże tu, głuptak, czekaj. 
Przyniosę ci wolę ojca. - Okręcił się, splunął, odchylił skórę namiotu i wyszedł. Bezprym 
znów siadł, znów podparł brodę pięściami, znów czekał. Czekał długo.
Gdy Radbor podchodził do księdza, słyszał, jak Giez gadał:
- Otrok to jeszcze, aleć dobrze na wał lazł, aże piszczał z ochoty. Mój wnuk, Ślizień, 
wołają nań Żarek - i głos Bolesława:
- Tako na wał lazł?
- Pry mi: „Stryju, dziewkę doma mam, ociec nie chcą mi jej dać. Może wy poślecie 
dziewosłębów abo ksiądz?” A mołwię wam, ksze, otrok to jeszcze, mleka z gęby nie zlizał.
- Ho ho ho, ksiądz mu dziewosłębów... - śmiał się Bolko; Giez zawtórował ciężkim, 
brylastym głosem.
Skoro Bolesław zoczył Radbora - wesół był nynie ksiądz, dobrze to! - zagadnął:
- A ty, stary, takoż masz otroka, któremu się do dziewki ckni? - Radbor pokazał zęby 
w uśmiechu, dyszał trochę, ale rzekł śmiało:
- I ja mam otroka, jakże... Co prawda nie dziewosłębów mu trza ni dziewki... Ale dziś 
nagradzacie, ksze, kto się dobrze bił, a łupu wiele wziął, a nie zesmrodził się ze strachu... 
memu otrokowi nie dziewki trza, waszej łaski mu trza.
- Gadajże, Radbor, nagrodzę ji, cóż to za otrok?...
- Ubił woja z włócznią, wziął niewolnych i konia: otrok. Tom i przyszedł ja po nagrodę 
dla niego.
- Jakże się zwie?
- Bezprym.
Bolesław oniemiał.
- Jak?
- Bezprym, ksze.
- Wżdy Bezprym u Rajnberna psalmy śpiewa.
- Posłałem ci ji do Rajnberna, ale to syn wasz, ksze. Wziął kubrak łowiecki, pas nabijany, 
który dostał od was, topór i miecz dziadowy, i łuk, i strzały, i nóż, przyleciał do mnie, mołwi: 
„Na wyprawę mi iść, nie ze świątkami w cyrkwi śpiewać”. Tęgo się bił u Głomaczów, a nynie 
łaski waszej prosić chce.
- Tu jest?
- Tu - sapnął Radbor i widzi: źle stoi Bezprymowa sprawa. Skurczyła się twarz księdzu 
jak wilkowi, krew na nią trysła, patrzy na woja strasznymi oczyma: źle jest. Myśli Radbor: 
„Nie wyjdę z tego ni ja, ni ten dureń. W księdzu gotuje się złość, źle jest”.
Bolesław miał już na gębie rozkaz: „Wojem chce być... przeciw mojej, przeciw ojcowej 
i księżej woli... bicz mu dać, jak Mieszce, niechże oba woły pędzą... syny moje”, ale się 
pohamował. Wykrztusił:
- Wie kto o nim?
- Nikt.
- Słuchajże, Radbor: stary cap z ciebie, a durny kiej otrok. Nieee - przeciągnął - 
durniejszy jeszcze. Dać mu konia, a trzech wojów, niechże skacze do Lednicy a czeka tam na 
mnie.
- Ksze... - zająkał Radbor.
- Niechże skacze... - głos księdza gotuje się - niechże prędzej skacze precz stąd, aby mój 
gniew nie padł na niego... aby go nie starł - szedł na Radbora, żyły nabrzmiały mu na czole, 
kark napęczniał - a no, mam uciechę z mych synów na tej wyprawie, mam... A z tobą, stary, 
pogadam jeszcze... taki to słuch w moim księstwie? - Radbor z nagła zwinął się w sobie, 
jakby dźgnięty, pokłonił się niezdarnie, szybko poszedł - i nim gniew zaczął trząść. Bolko 
spojrzał na Gza, naburmuszył się.
- Słuchaj no, Giez, a nie wygadaj mi się, że był tu Bezprym. Słyszysz.
- Mam ci jęzor mocno uczepiony, ksze, nie wygadam.
- Dobrze. Wołajcie mi Piekutę.
Dla Piekuty te dni nie były odpoczynkiem: tyle łupu rozdzielić a zliczyć, a wolę księdza 
zgadnąć, a możnych nie obrazić - miał się nad czym głowić Piekuta. Mało wziął komorników, 
wśród wojów się natknął na Kłąba, który z jego zezwoleniem do drużyny poszedł, kazał mu 
przez te dni pomagać sobie. Znowu Kłąb komornikiem został, karby zacinał, a ludzi ganiał: 
umiał już to robić. Od owego układu, kiedy to stuknęli sobie dłońmi na zgubę Zefrida, 
Piekuta łaskaw był na Kłąba. Nynie powiodło się Kłąbowi: ubił niemieckiego rycerza 
konnego i w zbroi, wraz do Piekuty szedł, iżby mu ten łupu nie brał. Piekuta rzekł mu wtedy:
- Pniesz się, pniesz, a no pnij się, wiem, do kogo się pniesz. Ale pomnij, że na drodze stoi 
ci ta kostropata wywłoka, nim go nie przewrócisz, nic z tego pięcia się. Pnij się, pnij. Ksiądz 
mi rzekł: „Ludzi, koni, złota, srebra, jantaru a bydła bez mego pozwoleństwa nie dasz 
nikomu. Broni, kiej kto nie ma, może brać po jednej, a to: miecza nie ma, może jeden miecz 
brać, szłomu nie ma, może szłom brać, szczytu nie ma, może szczyt brać, jaki zechce. A kto 
zbroicę sobie zdobył, konia nie odejmować mu, lepiej się człek bije, kiej wie, że pancernym 
może ostać”. To i tobie, Kłąb, nie będę zbroi brał a konia, wyżej będziesz, łacniej wyższego 
zgubisz, kiej zechcesz - twarz mu drgała zawzięcie i groźnie. Tak to Kłąb wracał do dom 
w pancerzu, szłomie, a na koniu i z mieczem u boku - rzadko kto po pierwszej wyprawie 
pancernym wróci. „Wszystko w życiu idzie z włosem Kłąbowi” - mówili o nim; on uśmiechał 
się jeno gorzko.
Liczyli tedy łup a niewolnych, niemało było tego liku. Jeśli kto na kowalstwie się znał 
albo na kołodziej stwie, albo na szewiectwie, albo na łagiewnictwie, tego wydzielali osobno, 
taki na podgrodziu będzie siedział albo w podgrodowych siodłach; a kto łuki umiał robić albo 
szypy, tego miał Piekuta siać Chrząszczowi do osady Grotniki - broni mało i mało księdzu; 
a kto był z białka i z dziećmi, tego w puszczy osadzić, tamok rob winien las trzebić a palić, 
ziemię orać i w dani księdzu składać, co wyorze; a pojedynczych mężów znamienitszym 
rodom ksiądz da w nagrodę. W zbitej kupie stali jeńcy - zapadłe, poszarzałe twarze, zgarbione 
plecy, ręce drżą; białki pochlipują, niemowlęta kwilą na rękach matek - starsze czepiają się 
kiecek matczynych, w oczach ciche, bezdenne przerażenie: zaiste, wiele widziały dzieci przez 
te dni.
Dla Piekuty jedno jest ważne: silny chłop albo chuderlawy, na kowalstwie się zna albo na 
kołodziejstwie, reszta - co mu tam... Któż w tym całym obozie nad jeziorem czarnym i złym, 
w którym się odbijają obłoki i obojętnie szumiące świerki, któż będzie patrzył w te zapadłe 
twarze, w te oczy wbite w ziemię, w serca przepełnione rozpaczą i przerażeniem. Cicho 
zaczaj się tamten dzień, wesołe słońce toczyło się po niebie, złotą grzywą sypało na świat 
blask i żar - tylko koniki polne cykały. Noc poprzednią przespali spokojnie w grodach, na 
podgrodziu, w siodłach i pojedynczych chatach, ani im w głowie było, że ostatnia to ich noc 
w rodzinnych domach, że wybuchła wojna Henryka z Bolesławem, co im wojna? - tyle co 
konikom polnym, skaczącym po źdźbłach. Rano przeciągali ramiona, drapali się w czupryny, 
spuszczali nogi; wychodzili za próg i patrzyli na blady pas świtu nad górami na wschodzie, 
wróżąc, jaki dzień będzie - gorący, czyli dżdżysty - i ani im w głowie, że Bolesław z polskiej 
ziemi puszcza na ich kraj cztery oddziały wojów, jak cztery sfory wściekłych rozjuszonych 
psów; ani im to w głowie postało, wyganiali bydło na paszę, białki szły po wodę albo syciły 
ogień na paleniskach. A potem dzień pożaru i krwi, i śmierci, i duszącego strachu, i gwałtu, 
i wrzasku, i płaczu - a później pędzeni byli w stadach, ludzie i bydło, i owce - w nieznany 
kraj, obcy i straszny. Tak, zdobywcy liczyli ich, lik karbowali na kijach, dzielili i oglądali, ale 
komuż w głowie zajrzeć w owe twarze, w oczy i w serca... Nie liczą się serca niewolnych.
O tym straszliwym dniu drużyna Bolesława pojmowała tyle jeno, ile zawarło się w tej 
wesołej pieśni 

Poszli woje w krainę Głomaczów, 
stratowali krainę Głomaczów – 
ejże, ejże! stratowali Głomaczów.

I bolej... nic. Szumią obojętne drzewa na stokach gór, w czarnej i złej wodzie jednako się 
odbijają świerki i obłoki. Także samo odbiły się twarze niewolnych, gdy ich zapędzono 
stadem, by pili z jeziora.

6

Obejście Dzierbołka rozrosło się przez te lata. Do domu przystawił piwowar dobudówkę, 
w środku zrobił sień, jak widział to w dworcu grodowym Warcisława - dziwowali się 
sąsiedzi, jak to się pnie Dzierbołek, jak się nadyma by ropucha: wielmożą chce ostać z tego 
piwa i śmierdzących łubek z czerwiem, abo co? Tłusta, czerwona, jakby wypucowana do 
czysta twarz Dzierbołka rozszerzała się w uśmiechu, gdy to słyszał, trzęsły się mu w cienkim 
dychawicznym chichocie obwisłe policzki i podbródek. Spraszał sąsiadów - kowala Kobuza, 
skórnika Rybitwę, kołodzieja Piasta a łagiewnika Stacha - przyjacielski człek był Dzierbołek, 
lubił z sąsiadami pogwarzyć, a że nie żałował dobrego chmielonego piwa, przychodzili doń 
chętnie; zwłaszcza w niedzielę albo święta, gdy pracować nie Iza. Z grodu się doń wymykał 
czasem świątek Kędziorek - po kościelnemu Andrzej - sadzili go w godnym kącie, poważali, 
jako że cześć robił domowi; zresztą Kędziorek był człek wesoły, cała gęba w śmiejących się 
zmarszczkach, nie krzyczał na nich - ot, by jeszcze jeden sąsiad. Dzierbołek lubił przy piwie 
gadać, bogactwo swe wychwalać, kupiecki um pokazywać - widzieliście ji, już kupcem się 
mienił piwowar. Tymczasem jaki dom wystawił - z sienią! - by grododzierżca Wardsław; 
Dzierbołkowi trząsł się podbródek i policzki na te pochwały.
- Radostkę dałem Jarkowi - bajał piąty i dziesiąty raz - synowi Białowąsa a swakowi 
Warcisława... ho! ważny to woj Jarek Białowąsów, prędko pancernym ostanie. Nie zabrał 
białki do ojca, bo miło mu mieć ją tu, pod bokiem, kiej w grodzie stróże trzyma. A Żywulę 
dałem Jaszkowi, kulawy on, ale udały, wszystko zrobi: i chatę postawi, i wóz naprawi, 
i młotem, żelazo ubije, nie trza mi do Kobuza iść. - Wielki, czarniawy Kobuz śmiał się 
huczącym basem, głową kiwał. - Dobry chłop z Jaszka. A Bognę nie wiem jeszcze, komu 
dam, wiele kto mię nagabuje, obaczę. I owo syna nie mam, jeno córki, a dom mój pełny, 
rozbudować go było trza, boć Jarkowa białka z synami muszą mieć kąt, a Jaszko z Żywulą 
muszą mieć kąt, a ja z Bogną co robić mam, do sąsiadów się wpraszać? I patrzcie: jeden zięć 
wojem u księdza, onże swak Warcisława, przez niego dostęp do grodu mam, a nikt nie broni 
mi prawa wojom nosić, a tarżyć z nimi. A pomnę, jako to białka Stachowa kpiła ze mnie 
a kłamała, a palcem w oczy tkała: „Dobrze to - jazgotała - kiej woje łażą tu piwo twoje chlać. 
Bacz, jak u twojej dziewki brzucho zaokrąglało z onego piwa”. Ale ja swój um miałem, 
wiedziałem, że Jarek nie taki świszczykot, iże bobku dziewce da, a później pójdzie wronie 
gniazda podbierać. Oho! jam ci nie myślał wiele, wiedziałem ci: gody będą. Pomnę to, 
Radostka buczała po kątach, a ja jej rzekę: „Głupia ty, nie wiesz to, kto jest Jarek, 
Białowąsów syn, swak Wartka? Kiej ci zrobił brzuch, znaczy: małżonaś jego, przyjedzie tu 
święty mąż, Wojciech, chrzcić was będzie, a gody wyprawi; nie chce Jarek bez Wojciecha 
a chrztu brać cię za małżonę. Nie tąż, jeno czekaj”. - Goście kiwali głowami, pamiętali: zgoła 
inaczej w on czas było, biegał Dzierbołek do Wartka, jakby wiewiórczy ogon sobie przypiął, 
i zły był, a Jarek jeno boczkiem się przekradał do jego chaty i od płotu hukał na dziewkę: nie 
przyjechałby Wojciech, nie skleiłby Dzierbołek zięcia z córką; ale nie przeczyli. 
A Dzierbołek gadał i gadał: - Ej że, ważne gody wyprawił Wartko Jarkowi, a Wojciech 
chwalił na onych moje piwo i mołwił: „I w Pradze lepszego nie warzą”. A jakem tu przyszedł, 
nicem nie miał, jeno dwie wiązki chmielu... I pomnę to, prześmiewali się ze mnie ludziska: 
kto by żył samym piciem, kałdun mu napęcznieje, a blednica zeżre. A no widzicie... - 
szerokim ruchem ręki pokazywał bogactwo a dobytek - z czego to wyrosło: z piwa. Bo 
dumacie sobie pewno, jako piwo to jeno piwo. A piwo to nie jest jeno piwo, opowiem wam, 
co to piwo, a jaka jego moc. Słuchajcie tegdy o piwie...
Tak, rozrosło się przez te lata obejście Dzierbołka. Przy pomocy Jaszka postawił piwowar 
kleć na czerw, drugą na słodzenie piwa - nie robił już tego doma, słód mu już śmierdział, 
w kleci warzył piwo, miał tam kamienne palenisko, a żelazny trójnóg na kocioł. Dziwny człek 
był Dzierbołek; każdy jedno robił: kołodziej piasty strugał, a obody giął, kowal żelazo kuł, 
garncarz glinę ugniatał, a temu zawżdy było mało - wiele gąszczu zostawało od piwa, 
rozdawał go wprzódy za kilka podpłomyków albo garść kaszy, wiadomo: i tak by wylał do 
rowu. Drapał się w łeb Dzierbołek, marszczył nos w tłustej twarzy i - patrzcie no! - zamyślił 
świnie trzymać. Ale tam! będą mu świnie w domu stać, skoro mu już i czerw a słód śmierdzi! 
- i świniom wystawił chlew, nie wszyscy mieli taką chatę, jaki był świński chlew u piwowara 
Dzierbołka. Kto przechodził tamtędy, słyszał pochrząkiwanie a czochranie się świń o ściany; 
i krowa stała w tym chlewie za ogrodzeniem, wszystkie one słód żarły. Oho, Dzierbołek! - 
niełacno znajdziesz drugiego takiego człeka. Bo oto raz po raz trzeba mu było od sąsiadów 
wóz a wołu brać i piwem częstować; kiedy jeździł po czerw, brał konia od Warcisława. 
Znudziło się mu. Był kiedyś w Gniezdnie Piekuta, komorę liczył a składy oglądał, przyniósł 
mu piwa Dzierbołek, gadali we trzech z Warcisławem przy piciu; cienko chichotał 
Dzierbołek, wytarźył klacz i wóz od Piekuty, bogać tam od Piekuty! Piekuta księży komornik 
był - od księdza wytarźył Dzierbołek klacz a wóz i, jak prawdziwy kupiec z obcych krajów, 
srebrem Piekucie płacił. Komornikowi twarz chodziła ze zdumienia, gadał do Warcisława:
- Po całym księstwie jeżdżę, jeszczem takiego człeka nie widział jak ten miech łoju - 
plasnął Dzierbołka po tłustych plecach, tamtemu wypucowana gęba trzęsła się od głębokiego 
chichotu. - Po całym księstwie jeżdżę, wszyscy jeno księdzu dają, abo dar jaki ksiądz im daje 
z swojej łaski. A ten... - spojrzał z podziwieniem na tę jakby masłem wymazaną gębę - 
a Dzierbołek płaci księdzu. Mołwi mi ksiądz: „Źle będziesz z kupcami tarżył abo za wiele im 
dasz, abo gadać z nimi nie zechcesz, popamiętam ci”. Tom żadnego kupca nie przepędził, jak 
to za Sobiesława bywało, i nynie: dał Dzierbołek dobrą płatę za konia i wóz, to i przedałem 
mu, jakbym kupcowi przedał. Ale kto on? nie kupiec, piwowar gniezdnieński. Takiegom 
w całym księstwie nie widział.
Wartko podpity już był ździebko, kiwał się na boki, zarechotał:
- A brodaty kupiec z Kijowa kiej przyjedzie, nie chce już ze mną gadać, u Dzierbołka 
siedzi. A potem się żali, że ji Dzierbołek okpił.
- Hi hi hi!... - trząsł się tłusty podbródek piwowara.
Tak to Dzierbołek jeździł wozem zaprzęgniętym w klacz by księży człek - wszyscy 
podgrodzianie na wołach jeździli. Prawda, szkapa była stara i wyparszywiała, ale źrebiła się 
jeszcze; mawiał piwowar Dzierbołek:
- Za trzy lata zięć mój, Jarek, syn Białowąsów, nie będzie pieszo latał, na koniu mu służyć 
w księżej drużynie.
Inny wprowadziłby klacz do świńskiego chlewa, ale tego żarła chuć budowania, stajnię 
postawił; a miejsca w niej było na trzy konie. „Nic - prawił - przygodzi się w dobry czas”. - 
I tak cały okólnik miał zabudowany dokoła, że na płot niewiele miejsca ostało; a dawne to 
czasy, gdy przyszedł na Żuławy gniezdnieńskie z paru wiązkami chmielu? - dziesięć lat 
ledwo policzysz.
Ale najbardziej zadziwił sąsiadów swymi wnukami - teraz dopiero zobaczyli, jak się 
wysoko piął Dzierbołek. Radostka Jarkowa rok po roku porodziła dwóch synów - chłopcy 
zdrowi byli, rośli szybko. Nowym chrześcijańskim obyczajem nie czekał Dzierbołek siedmiu 
lat z nadaniem imion, ledwo chłopcy biegali, orzekł, że chrzcić ich zaniesie do cyrkwi, 
a imiona nada; tak kazał im zawsze robić Gaudenty, nie wszyscy podgrodzianie go słuchali. 
Wtedy to zaczęto myśleć o imionach dla malców. Dzierbołek trzy dni po obejściu chodził, 
nos tarł, w końcu zachichotał do siebie, rękoma zaplaskał, szedł do grodu zięcia szukać. Była 
jesień, żółta mgła leżała płaską warstwą nad mokradłami Jelonka, Świętego i Bielidła, dalekie 
lasy roztapiały się w sinym, nieprzezroczystym powietrzu, dymy się słały, pachniało ostro 
przegniłym zbrunatniałym liściem, mokrą ziemią, bliską zimą. Gród się na górze rozwalił 
szeroko, bryła starego grodu gniotła długi jęzor włączonej jeszcze za Mieszki części 
podgrodzia, spełzającej nisko do podnóża góry; buro lśniły tramy dębowego wału, paliły się 
brunatną czerwienią, w tym zamglonym dniu zdawały się bliskie, wisiały nad całym 
podgrodziem. Dzierbołek westchnął głęboko - prawdę mówiąc, bał się ździebko Warcisława. 
Wolno, z sapaniem dźwigał swój brzuch pod górę, dojrzał schodzącego Jarka, skinął na niego 
ręką, przysiedli obaj na zasiekach broniących podejścia do wrót grodowych. Dzierbołek 
sapnął. Jarek widział, że oczy teścia okrągłe są i wesołe, jak zawsze, gdy teść nowe dziwo 
wymyślił. Woj zawiesił na błyszczącej twarzy pytające spojrzenie, Dzierbołek zachichotał 
z podnieceniem, zabulgotał:
- Ejże, dumałem ci nad imionami twoich synów. Widzisz no, nie lada to rzecz imię wziąć: 
imię zdoła lepiej Dolę zakląć niźli on wieszczek, co na Zajezierzu świętym w dąbrowie 
siedzi, a stracha się, że mu Gaudenty tak zagrzeje w zadek, że skakać będzie kiej pliszka 
i ogonem potrząsać. Ty bacz, tobie Białowąs ważne rodowe imię dał, a no, i sam nie wiesz, 
jak wojem ostałeś, a Warcisław uznał cię za swaka; a uznałby to cię, jeśliby wołali na cię 
Chwost abo Smród? Nie chciałby Warcisław ze Smrodem się poswatać, wiem to. Bacz tegdy, 
chciałeś po ojcu chłopca Białowąsem zwać abo może drugiego Dzierbołkiem, hi hi hi! Dobre 
to imiona Dzierbołek abo Białowąs, ale myślę, twoim synom godzi się lepsze dać imiona. No 
i umyśliłem imiona dla twoich synów - urwał, spojrzał uważnie na chłopięcą wciąż jeszcze 
gębę zięcia, uderzył go po kolanie, zaśmiał się.
- Bacz, Jarek, twoje syny wielmożami ostaną. Wiem ci, brałeś Radostnę, bo pucata a oczy 
ma wielkie kiej krowa, udała ci się, ale ociec jej um ma, nie kłamaj z oćcowego umu. A no, 
bacz, nazwiesz starszego otroka Wojciech - urwał, bo mu samemu tchu nie stało z wrażenia. 
Jarek patrzył nań przerażony, wyjąkał:
- Wojciech? Księdzowe to imię. Ii tam, co próżne gadki bajać. Zechce to Gaudenty 
synowi chłopca ze stróży grodowej rodowe imię dać.
Zesrożył się mały, tłusty, dobroduszny Dzierbołek.
- Głupiś! głupiś by ten wieprz, com go kupił wczora od Wnyka. Głupiś jako kaczy ogon 
abo jak wiązka grochowin, słyszysz ty mię? Pewno, że Wojciech to rodowe imię, księdzowe 
imię. A nie słyszałeś to, jak Gaudenty bajał na gody w cyrkwi, czyj jest Wojciech? Całego 
księstwa jest, wszystkich krześcijan, skoro wszystcy wykupili jego zewłok od pogan. 
Wszystkich, słyszysz? Masz ty śmiałość przeciwić się słowom Gaudentego, iże święty jest 
mąż i sama mądrość kapie mu z gęby? Bluźnić zamyślasz, durniu? A Wojciechowi ulałem 
dwie świece z wosku, takich grubych świec żaden wielmoża nie ulał, wszystcy patrzyli na 
one, a Warcdsław mię chwalił. Tegdy słyszysz? Starszy otrok będzie miał imię Wojciech, 
a dobrze mieć takie imię, księdzowego rodu to imię a ważnego człeka u Jezu Krysta. 
A wtóry... - odetchnął głęboko Dzierbołek, znów plasnął po kolanie zięcia.
- Bacz, Warcisław ci swak, z tego samego rodu. Jakże, jego dziad był bratem dziada 
twego ojca. Nie tak? Mołwię ci, głupiś jak kaczy ogon. Idź doń, boćknij ji w kolano, a proś: 
niechże wiedzie synów twoich do chrztu. Starszego imię będzie Wojciech, a młodszego... 
proś ji... Warcisława, twego swaka, niechże dozwoli młodszemu swoje imię dać: Warcisław. 
A ja parę łagiewek piwa mu przyniosę, dobrego, chmielonego piwa - odetchnął głęboko 
Dzierbołek, jakby wór jęczmienia z pleców zrzucił.
Długo się jeszcze spierał Jarek, bał się z taką prośbą iść do Warcisława - pogoni go 
grododzierżca, a po karku nakładzie. W końcu się umówili: razem pójdą. Nie odkładając - na 
gorąco - poszli do grodu. Warcisław się zgodził nadspodziewanie gładko. Huczne odbyły się 
chrzciny - piwa nie brakowało.
Dziwili się sąsiedzi - niejednego zawiść żarła - tym imionom a pięciu się 
Dzierbołkowemu. Piwowar się pysznił, wypinał wielki brzuch, podbródek się mu trząsł 
w chichocie. Bajał:
- Nie każdy to może takie imię mieć: Wojciech abo Warcisław, oho! Wojciech to 
księdzowe imię, niewiele kto w księstwie może je nosić. A Warcisław z ważnego rodu, 
grododzierżca ji ksiądz zrobił, do rady wzywa. Ale on swak nam, wiadomo, Jarka, mego 
zięcia, sroka nie wygrzebała ani kotka nie poroniła. Po imionach jego synów baczcie, jaki to 
człek, Jarek. A imiona te: Wojciech a Wartko, pomnijcie, ważne to imiona, rodowe, oho! - 
zdawało się, że się rozpłynie Dzierbołek w tłustą plamę z tej dumy i tej radości.

Od wyjazdu Ottonowego jakby się odsunęło księstwo od Gniezdna. Przez wszystkie te 
lata ksiądz przyjeżdżał ledwo dwa czy trzy razy, sądził, siedział kilka dni, wraz go kądyś 
gnało. Między siejbą a żniwem, między godami zimowymi a pierwszym deszczem 
wiosennym, między struganiem sani a gięciem obodów przychodziły wieści ze świata - 
z Poznania, z Krakowa, z Wrocławia, z Germanii a Romy - odchylali się na moment od 
roboty, słuchali tych poplątanych wieści - przez pół zrozumiałych - czuli jeno niejasno: 
rozrasta się księstwo; zdawało się im: i oni się rozrastają z księstwem. Te lata były 
wypełnione mozołem wszednich dni, odpoczynkiem świąt, żarciem, piciem i spaniem, 
miłością i bólami, urodzinami i śmiercią - co komu Dola przyniosła. Kiedy dziesiątki 
wychodziły z grodu, wiedzieli, że ksiądz o nowej wyprawie myśli, kiedy wracały 
przetrzebione i obciążone łupem, wiedzieli, że ksiądz raz jeszcze pobił swych wrogów - 
wrogów księstwa; jacy to wrogowie, ledwo słyszeli z imion a gadek - Welety, Czechy, 
Pieczeniegi abo Prusy. Nynie poszły dziesiątki do Iłwy, ponoć Niemca będzie bić księdz dla 
odmiany, bają, zmarł cesarz Otto, iże w Gniezdnie był - mały i chuderlawy - nynie królem jest 
Henryk, wywłoka a gad. A no, pobije ksiądz Henryka, co im - im obody giąć abo sanie 
strugać.
Dzierbołek niedawno wrócił z objazdu zbieraczy czerwiu, odpoczywał na przyzbie, 
wesołymi oczyma patrzył na wnuków.- Wojciecha i Wartka - jak się kulali po ziemi. Dzień 
był wietrzny, naganiał obłoki; spoza grodu napływała poszarpana chmura, wysuwała długie 
czarne macki, łapała obłoki, zasnuwała niebo; gdzieś w głębokości błyskało i grzmot warczał. 
Wiatr się zakręcił, zaczął zwijać garsteczki kurzu i źdźbła słomy w szybkie, biegające lejki. 
Słońce pociemniało, groza ogarnęła świat. Gród się odcinał czarną szczerbatą masą od 
szarosinych chmur. Burza szła. Dzierbołek się skrzywił, zawołał na wnuków:
- Ejże, dudki, do chaty! Wnet deszcz lunie - ale malcy przytulili twarze do szpar w płocie, 
wypatrywali coś od strony Gniezdna.
Dzierbołek spróbował się osrożyć.
- Słyszycie dziada, abo nie? Wraz wam tyłki posiniaczę, deszcz idzie - jakoż po dachu 
i po kurzu dziedzińca zabębniły rzadkie, wielkie krople; ale chłopcy nie odpłaszczyli się od 
płotu, zawrzaśli cienko:
- Tata... tata idą...
Dam ja wam tata - sapnął wstając Dzierbołek - tata Niemców walą, ja was tu będę walił - 
gdy był w pół dziedzińca, pies się zerwał ze szczekaniem, czyjaś ręka szukała we wrotach 
skobla, Dzierbołek podrobił żywiej, nad bramą ujrzał śmiejącą się twarz zięcia. Stanął, sapał 
ze zdziwienia:
- Wróciłeś? Jużeś wrócił? Jakże tam? Radostka, Radostka, obacz no... mąż wrócił - 
w drzwiach stanęła pucata Radostka, w wielkich jasnych oczach zdumienie i radość, pędem 
przeleciała dziedziniec, minęła ojca, przypadła do Jarka, trzęsącą się z radości ręką głaskała 
go po ramieniu; obaj chłopcy czepiali się mu nóg.
- A no... a no... wróciłeś w dobry czas - sapał śpiesząc do zięcia Dzierbołek - a no... mam 
ci świeże piwo, dobre piwo, dobrze chmielone. - Jarek się roześmiał i, ogarniając się od 
synów, wykrzyknął:
- Dobra to. W gardle mam pył... tfu, jak niosło dziś piach w gębę. - Deszcz już dobrze 
siec zaczął, ze śmiechem zmykali pod dach.
Przy jajecznicy i piwie opowiadał Jarek o chąsie na kraj Głomaczów. Radostka siedziała 
obok, miło jej było czuć ramieniem ramię mężowe, oddychała szybko, chciało się jej śmiać - 
ciemny rumieniec okrył pucatą twarz. Obie siostry przysiadły w kącie, oczy im wyłaziły 
z dziwu, dech zapierało; chichotały cichutko z podniecenia. Gęsto sapał Dzierbołek słuchając, 
jak czterema oddziałami stratowali kraj Głomaczów, ile to wzięli ludzi, koni, bydła, łupu. 
Parokrotnie wstawał, siadał, znów wstawał, ścierał pot z czoła, gęba się mu trzęsła, oczy 
wesołewesołe, patrzył raz wraz w otwarte drzwi: burza się wciąż przewalała na dworze, 
błyskało, grom ryczał, woda szumiała, wiatr zwiewał ulewę, deszcz bił ukosem. Dzierbołek 
się krzywił, jakby mu pilno było. Jarek zjadł jajecznicę, wylizał palcem michę, zluźnił pas, 
sięgnął po piwo. Zdziwił go niecierpliwy pisk Dzierbołka:
- Tyle, prawisz, łupu przywieźli woje od onych Głomaczów?
- Ho! - zaśmiał się Jarek - nie widzieliście tyle dobra. Ho! Pewno, większą część oddali 
my księdzu, ale i nam zostało. Niemałom to dał ojcu, a i tum przywiózł, na wozie przywiózł, 
w grodzie leży. Za kilka dni trza nam znowu na Poznań iść, ale zwolił ksiądz odwieźć to, co 
zrabowalim.
- Trza mi zaraz do grodu, a tu sika, że nosa nie wytkniesz. - Jarek patrzył ze zdziwieniem 
na teścia, nie pojmował jego pośpiechu. Ledwo deszcz minął, Dzierbołek porwał się z ławy, 
wykrzyknął:
- Do grodu mi... Dziewki - z przyzwyczajenia zawsze tak wołał na córki - wypłuczcie 
parę łagwi, piwem napełnijcie... onym mocniejszym, z wielkiej beczki... przyjdzie Jaszko, 
niechże niesie wraz do grodu, chyżo... chyżo... - cały tłuszcz mu się trząsł z tego pośpiechu. 
Jarkowi nie chciało się od żony, rozparł się wygodnie, ramieniem przygarnął Radostkę - 
szczęśliwą, czerwoną - burknął:
- Co was tak goni... nie weźmie nikt mojego łupu, komornikowi go dałem... rankiem 
pójdziem, nynie zdrożonym, śpiący. - Ale Dzierbołek nie słuchał, zamachał rękoma, 
wykrzyknął:
- Ao, w zadku mam twój łup, widzisz ji, struganego woja - Jarek się roześmiał szeroko, 
mruknął do Radostki:
- A wżdy nie wytrzyma do ranka, pędzi go, jakby mu pies łydki obgryzał - i za 
odchodzącym teściem:
- Powiedzcie komornikowi, iżby wam wydał, z Jaszkiem we dwu zniesiecie.
Ale Dzierbołek nie zajrzał nawet do komornika. Od wrót grodowych zawrócił na prawo, 
szedł między wałem a gospodami księdza, mruczał do siebie, po łbie się drapał. Przed 
szopami drużyny przystanął, nastawił ucha: doszedł go skłębiony, gęsty gwar. Dzierbołek 
zachichotał.
Wszedł do szopy, stanął w drzwiach: wesoły, tłusty, przymilny Dzierbołek. Dojrzał ich: 
rozwaleni na ławach, śmiejący się, gadający - gęby spocone, usta rozwarte - bez pasów, 
w giezłach jeno a w gaciach, boso, nogi zmęczone, pobrzęknięte. Na zalanych stołach misy 
z nie dojedzoną kaszą a puste rogi, muchy obsiadły resztki jadła i kałuże piwa, aż czarno od 
much. Łapa się kłóci z małym Żagiewką, siedzi czerwony, oczy wybałuszył jak śliwy, 
głębokim basem buczy przekleństwa, Żagiewką go doskakuje, przed nosem pięścią macha, 
zachłystuje się od krzyku - woje wkoło za brzuchy się trzymają ze śmiechu. W kącie stary 
Jętka w gęśle brząka, podśpiewuje pod nosem. Milej leży na wznak, ręce założył pod głowę, 
opowiada krzykliwym głosem - do Dzierbołka dochodzą urwane strzępy:
- ...ja ją łaps! a ten gad na mnie... sczepili my się... wtedy to nadleciał... mołwię wam, 
jucha tryskała z mordy jak z rozbitego garnka... ejże! krzyczę...
- Ha ha ha! - śmiali się z jakiejś gadki.
Gdy zobaczyli tłustego gościa - niby beczkę na dwu krótkich obrąbkach - wraz się 
rozległy krzyki: „Dzierbołek... Dzierbołek... bywaj tu... a piwa przyniosłeś?” - lubili 
piwowara. Dzierbołek chichotał, tłustą twarz rozlewał w uśmiechach, ręce rozkładał:
- Przydyrdaliście w dobry czas... słyszałemć, Jarek mi prawił, dobrzeście się obłowili na 
Głomaczach. Radem, radem widzieć was znów.
- Za trzy dni dyrdać nam na Poznań.
- To weselcie się w dobry czas, synkowie. A piwo wraz Jaszko przyniesie, dobre, 
chmielone piwo. Dacie mi byle co, bogaciście nynie...
- Dobrze to, że piwo masz - krzyknął Kusz - ale napilibyśmy się miodu. Już nam od piwa 
Wartkowego zęby ścierpły, a kałduny napęczniały, wraz blwać piwem będziem.
- Moim piwem nie będziesz blwać - Dzierbołek się zaperzył, ale wraz zachichotał. - 
A miodu chcecie? miodu? hm, miodu... Mam ci i miód, ale miód nie piwo... wiecie, jako miód 
sycić trza... trzy stągwie piwa daję za stągiew miodu.
- Nie rób maślnicy z gęby - huczał Milej na całą szopę - i tak ci z niej masło ciecze...
- Masło? Lepsze masło niźli co śmierdzącego, hi hi hi!
- A za miód mamy co ci dać, ty pijawko końska. - Sławik wyskoczył na środek, 
zapiszczał:

Dzierbołek, Dzierbołek – 
piwowar czy łoju worek?...

- Hu hu hu! - toczył się śmiech po szopie.
Gdy Jaszko się przywlókł z piwem, wywiódł go Dzierbołek przed szopę, przyparł do 
ściany, szybkim szeptem dyszał mu w ucho:
- Dyrdaj no migiem w dół, zaprzęgaj klacz, a bierz parę czystych łagwi, leć do bartnika 
Szczygła, wiesz, iże pod lasem siedzi. A przywieź tu syty, słyszysz? Migiem, migiem. 
A będzie Szczygieł pytał, co dasz za miód, powiedz: „Już nie strachaj się, stary, Dzierbołek 
cię nie ukrzywdzi”. Lećże już - pchnął zięcia, sam się pokiwał z powrotem do szopy.
Przy piwie powiedział im Dzierbołek:
- Wiecie, jako czerw zbieram dla kupca z Kijowa. A daje mi on kupiec noże a bisior, 
a kabłączki, a sukno. Mnogo czerwiu każe mi dać za pordzewiały nóż. Macie wy nynie wiele 
dobra, wiem ci. A ja mam piwo i miód, ale licho tam piwo, miło mi ugościć was piwem 
w dobry czas. A piwo moje dobre. Słuchajcieże: mam ci i srebra małowiele, dał mi ono 
kupiec z Kijowa. Pokażcie mi wasz łup, wezmę to i owo, a wam dam piwa i miodu, moje 
piwo dobre, a trza będzie, to i srebra dam; lepiej wam srebro mieć w mosznie niźli wór łupu, 
co wam z łupu? A za srebro wszystko mieć będziecie: i odzież, i broń, i picie. Pokażcie, 
coście przywieźli.
Ze śmiechem rozwiązywali łuby. Do późna siedział z nimi Dzierbołek, oglądał, w rękę 
brał, kłócił się, chichotał, po ramionach klepał, piwem a miodem przepijał, srebro pokazywał, 
dłoń do uderzenia nadstawiał. Raz wraz Jaszko odnosił nowe brzemię do domu, Dzierbołkowi 
gęba się pociła, rękawem ocierał, gadał i kupował. Kiedy wracał na podgrodzie, zataczał się 
z umęczenia.
Długo nie mógł zasnąć tej nocy, kręcił się, postękiwał.
Gdy rankiem wyszedł Jarek przed dom, ujrzał Dzierbołka i Jaszka przy zaprzężonym 
wozie. Zdziwił się.
- Wyjeżdżacie?
Wesołymi oczyma patrzył nań Dzierbołek.
- A no, ostawaj z żoną w dobry czas: może trzeciego wnuczka doczekam, ckni mi się już, 
staremu. A mnie mus do Poznania, prawili mi woje w Gniezdnie: wiele łupu przywieźli 
poznańscy, więcej niźli tu. Wziąłem na wóz piwa a miodu, pojadę obaczyć ten łup. 
Ostawajcie w zdrowiu.
Pięć dni nie było Dzierbołka. Jarek zbierał się już do grodu, przyszedł nakaz do 
Warcisława: ksiądz znów woła dziesiątki gniezdnieńskie. Żywula wleciała do izby, rozwarła 
gębę:
- Tata w obejście wjeżdżają.
Wesoło patrzył Dzierbołek na swojaków, ci aż gęby rozdziawili z dziwu: we dwa wysoko 
ładowane wozy przyjechał tata; a u drugiego wozu szedł drobny, zachudzony człek, 
piegowaty całkiem, przestraszonymi oczyma rozglądał się po obejściu. Dzierbołek 
karabskając się z wozu sapał:
- Niemało przywiozłem dobra. I konia przywiodłem, nie próżnom wielką stajnię stawił. 
A wytarżyłem niewolnego, wiele roboty doma, nie wydołamy z Jaszkiem. Chytry chłop, 
dobry chłop, nada się. Wołają nań Kucza - zlazł, odsapnął głęboko, zatrząsł się zadowolonym, 
wesołym chichotem.

7

Kucza mówił o sobie, że się nazywa Kutkar, ale kto tam wymówi takie cudaczne imię. 
Człek był zręczny do wszelakiej roboty, ruchliwy, zmyślny; w kraju Głomaczów, dokąd 
przybył z zachodu, poduczył się słowiańskiej mowy, można się z nim było od biedy 
porozumieć. Rychło się oswoił z Dzierbołkową zagrodą, polubili go. Dzierbołek posyłał go 
z piwem do grodu - zważniał piwowar, nie chciało się mu samemu stągwi ciągać. I oto się 
zdarzyło, że dzięki robowi piwowara dowiedziała się Latorosłka o swoim mężu więcej niż 
w ciągu blisko dziesięciu lat małżeństwa.
Zefrid przybył do Warcisława z polecenia księdza: Bolesław kazał mu objechać większe 
grody, wszędy wypytywać grododzierżców o najbardziej chrobrych i zmyślnych 
dziesiętników - którzy by głowy nie stracili, kiejby ich z całą setką w puszczę wysłać, a nie 
kicnęliby po zajęczemu, jeśliby siłę większą spotkali, niż sami mają. Warcisław nie lubił 
Zefrida, a teraz zły był, że mu najlepszych ludzi ksiądz wybiera, jak jaja z gniazda. 
Wrzeszczał na świątka, że nie jemu o wojach ma sprawę zdawać, że niech no Zefrid do 
Gaudentego idzie, ale nakaz był jasny. W końcu więc wydusił:
- Zna ich ksiądz dobrze, to tych pięciu, com ich wysłał księdzu dwa razy: Chruściel, 
Pinek, Łapa, Gnida i Żagiewka, lepszych nie mam. I nynie ich ślę. A pierwszy będzie 
Chruściel, jemuż niech ksiądz każe odyńca samotniaka za brodę z kniei wywieść, wywiedzie - 
i Wartko buchnął grubym śmiechem, swą wielką łapą walnął Zefrida po kolanie, zawołał:
- Naisto, wywiedzie. Pójdzie w las, chaps za brodę i wywiedzie.
Ale wnet się zachmurzył, patrzył koso na Zefrida, jednym uchem słuchał nowin, które mu 
Zefrid przynosił, pomieszanych z chwaleniem porządków w Gniezdnie.
- Ład u was, Warcisławie - słowa się sypały Zefridowi prędko, bez wysiłku - takiego ładu 
indziej nie widziałem. Kiej mię ksiądz spyta, który jest pierwszy grododzierżca w księstwie, 
powiem: Warcisław.
Wartko poczerwieniał w pierwszej chwili, ale wnet się nadął. Rzekł z przekąsem:
- Nim to powiecie księdzu, weźcie pierwej w gębę garść kamieni.
Zefrid błysnął czarnymi oczyma:
- Czemu to?
- Żebyście nie mogli prędko gadać. Bobyście wysypali tych wszystkich, którym to 
obiecujecie... w każdym grodzie, gdzie jesteście... - i znów wyszczerzył w śmiechu swe 
rzadkie zęby. Zefrid lunął słowami by z beczki, ale twarz mu jeszcze zmalała: był zły.
Zły był wciąż, gdy drobnym kroczkiem szedł w stronę domu, mruczał do siebie: 
„Obaczysz jeszcze, zapłaczesz przeze mnie, ty księży psie”, ale wiedział, że nieprędko 
dojdzie do tego. Nie wiodło się mu w ostatnim roku. Ksiądz coraz bardziej krzywym okiem 
nań patrzył, krzyczał nań za matactwa. Zaczęło się to chyba od tamtego szczekania na 
Piekutę, kiedy to Zefrid próbował utopić przed księdzem komornika; poszło o tego parszywca 
Kłąba - Bolko strasznie wówczas zwymyślał kapelana. Odtąd rzadko wzywał go do rady, 
czasem miesiąc świątek siedział na dworze, a jakby w eremie. Gniew w nim wzbierał - 
skryty, zaciekły gniew - Zefrid dusił go w sobie, gadał jak zawsze, ale mało go już słuchano; 
coraz częściej ludzie zaczynali się zeń naśmiewać, odchodzili w pół słowa. Zaciekał się: 
jeszcze się odbije, pokaże im, kto zacz Zefrid.
Szedł wolno przez gród, głęboko zamyślony. Wojna się sunie ku nim. A no, w wojnie uda 
się mu przysłużyć księdzu, nynie ludzie w lik idą. Kogóż ma Bolesław: jeno takich wołów 
kiej Wartko abo cudaków jak Gaudenty. Reszta?... Stojgniew, Budziwoj, Tuni, Piekuta... aż 
się zatrząsł na wspomnienie pierwszego komornika, zacisnął drobne pięści. Już mu pokaże, 
tej ruchawej gębie...
Gdy wchodził do domu, ujrzał jakiegoś człowieka, zdejmującego z pleców stągiew 
z piwem. Zefrid przyjechał do domu znienacka, piwa nie było, kazał Latorosłce posłać 
dziewkę do Dzierbołka, piwowar przysłał Kuczę. Zefrid stanął, patrzył, Kucza odwrócony był 
doń plecami; Latorosłka dała mu za przyniesienie kawał jęczmiennego placka i jajo - pokłonił 
się. Wziął stągiew, odwrócił się, wejrzeniem się spotkał z Zefndem - Latorosłka ujrzała naraz, 
że mąż jej zbladł, zmalał, skurczył się. Kuczy piegowata gęba zadrgała, otworzył usta, Zefrid 
kocim susem skoczył ku niemu, porwał go za ramiona, obrócił, wypchnął na dwór. Sam stał 
u zatrzaśniętych drzwi, jakby przez deski patrzył. Latorosłka spojrzała w okno, Kucza tkwił 
jeszcze przed domem, oglądał się, w głowę się drapał; splunął, wziął stągiew, powlókł się 
w stronę bramy. Do Latorosłki doleciał okrzyk Zefrida:
- Ten... skąd tu?
Widziała, że jest wstrząśnięty, że go ponosi. Przez cały czas, odkąd go znała, nigdy taki 
nie był - zawsze ukryty za gęstwą słów, panujący nad sobą, nieprzenikniony. Najgorsze 
niepowodzenie zagadywał - nieraz pytała siebie, jaki to jest ten jej mąż, jaki naprawdę? 
Mniemała, że zna go do głębi, do najtajniejszej jego myśli, ale on nigdy tej myśli nie zdradził 
przed nią, nigdy nie powiedział jej nic, nic nie pokazał. Teraz - gdy tak stał u zamkniętych 
drzwi - zdawało się, że Zefrid skręca się przed jej oczyma. Widziała: robi wszystko, by się 
opanować. I nagle wspomniała, jak przed kilku dniami odwiedzała wraz z Emnildą chorych 
w chałupach za podgrodziem; stanęła wtedy u chruścianego płotu. W ogrodzie baba gęsto 
dziobała motyką; ujrzawszy drużkę księżny odchyliła się, krzykliwie narzekała na biedę; 
wówczas na ostrzu motyki dojrzała Latorosłka przeciętą na pół glistę. Patrząc na wijącego się 
robaka pomyślała raptem o Zefridzie - sama riie wiedziała, skąd to na nią przyszło. Teraz się 
naprawdę wił vv męce, jakby go ktoś przerąbał. Otworzył usta, chciał coś mówić, wychrapał 
to tylko:
- Daj mi piwa.
Siadł przy stole. Latorosłka mu nalewała, patrzyła nań spokojnie, bez współczucia - tak 
się na kawał drewna patrzy. Naisto sama zdrewniała przez te lata. Lęgła się w niej jakaś 
gorzka radość, że oto widzi go - pierwszy raz - prawdziwego, jakim jest, żywego człowieka, 
który czuje coś, cierpi, boi się, skręca w męce. Zefrid pił, nalewał, pił, wreszcie zapytał po raz 
drugi, głos miał jeszcze lekko schrypnięty:
- Ten skąd tu?
- To człek Dzierbołków, piwowar kupił go kajś. Abo wiem...
- Nie wiesz? - czarne oczy wlepione w nią, przenikliwe i wiercące.
- Nie - wzruszyła ramionami.
- Nie gadałaś z nim?
- Nie. Pierwszy raz tu był.
- Po podgrodziu łazisz... - dopytywał.
- Nigdym nie zajrzała do Dzierbołkowego obejścia. Wiesz, że piwa nie piję.
- Wiem... - przymknął oczy, przeciągnął ręką po czole. I naraz zagadał, po swojemu, po 
Zefridowemu, pośpiesznie i przymilnie - jak zawsze:
- Wiem, wiem to dobrze, że wraz z Emnildą a tym cudakiem... z Gaudentym, chodzisz po 
podgrodziu, każdą wyparszywiałą sukę przygarniecie, nakarmicie i przyodziejecie. 
A wszystko to z uczenia Gaudentego, że chrześcijański obyczaj to karmienie ubogich, wdów 
a sierot. Dobrze to robisz, miła moja, rób tak i dalej. Ja ci pomogę. Niechrześcijański to 
obyczaj niewolnymi pomiatać, znam ci tego piwowara, Dzierbołka, wiem, że niesłodko mu 
służyć. Wykup tego... tego, co tu był z piwem, niechże Warcisław da mu znak, niechże gad 
idzie k’swoim... niech idzie. Srebra ci dam... - grzebał w pasie, wydobył mieszek, niemały, 
pękaty, ręce mu drżały, - Starczy tego srebra na dwóch... na trzech takich... daj no 
Dzierbołkowi tyle srebra, ile zechce. A nie gadaj z onym... z tym robem, niechże idzie na 
połamanie kulasów... - Latorosłka patrzyła czujnie na męża, widziała, że ten znów coś plącze, 
nie mogła się wyznać w tym człowieku, nie ufała mu. Zefrid nie zdołał się opanować, kręcił 
się na swym zydlu. Znów zagadał:
- Chodźże z Emnildą na podgrodzie, nic nie mam przeciw onemu miłosierdziu. I nie 
dziw: musisz coś robić, skoro umarł ci jedyny syn, któregoś zrodziła.
Latorosłka uczuła ostry ból, gniew ją porwał, tupnęła nogą:
- Tego nie tykaj.
- Jakże to, miła moja, nie Iza mi o synu naszym mówić?
Odparła twardo:
- Nie Iza.
Podniósł się. Musiały w nim pęknąć wszystkie wiązania, nie umiał się już z niczym 
ukryć, nie gadał pustych słów, teraz każde słowo coś znaczyło. Latorosłka patrzyła na męża 
szeroko rozwartymi oczyma. Podjął z goryczą:
- Tak. Kiedym przyjechał do was... do Orczycy, niechętnie na mnie patrzyłaś. Widziałem 
to, myślałem sobie: wzwyczai się. Nie wzwyczaiłaś się, jeszcze gorzej na mnie dziś patrzysz 
niż w on czas.
Szepnęła:
- Naisto.
Mówił coraz gwałtowniej, coraz szczerzej:
- Naisto, mołwisz... gorzka to wieść dla męża. To powiem ci i ja: w on czas w Orczycy, 
udałaś mi się. Ale jeślibyś inna była, z dziobami na gębie abo koślawa... i taką bym cię brał. 
Wżdy nie szuka się gładkiej dziewki, kiej się małżonę wybiera, gładkich dziewek można 
naleźć na kopy... bez swaćby. Kiej się o swaćbie myśli, patrzy się na ród a na korzyść, nie 
lada jaka to rzecz, z kim się to człek poswata. Twój brat najlepszy drug księdza, wojewoda. 
I kiej ciebie brat pytał, czy chcesz za mnie... zgodziłaś się. Ale i ty nie dlatego się zgodziłaś, 
że byłem urodziwy... - wybuchnął gorzkim śmiechem. Latorosłka odchyliła się szybko, na 
twarz jej biły rumieńce. Powiedziała gwałtownie:
- Urzekłeś mię... urzekłeś. Nigdy ci tego nie daruję. Zdała mi się w on czas Orczyca 
ciasna i gniła, iście kupa próchna. Zdało mi się, że pokazujesz mi świat, nowy świat. 
Niewielem radości znalazła w tym świecie.
Zefrid kiwał głową.
- Urzekłem? Nie ja cię urzekłem. Świat. Ale teraz ci powiem: zrazu chciałem się ze 
Stojgniewem spokrewnić, z Orczykami. A później... później rozmiłowałem się w tobie, miła 
moja. Mierżę cię. Tak. A wieszli... ilekroć jechałem do Gniezdna, o jednym myślałem: oczy 
tobą uradować.
Odparła gorzko:
- Wolej byś radował oczy kim innym... nie ważnam małżona dla ciebie... - Po cóż to 
mówiła? nigdy nie wymawiała mu, ale pierwszy raz tak gadali do siebie, wprost, jak człek do 
człeka; teraz słowa same leciały jej z ust, nie wstrzymasz ptaka, który się z klatki rwie, bije 
skrzydłami o pręty. - Tobie trza innej białki, a wziąłeś dziewkę z puszczy... z zapadłego 
grodu, po co ci ona? Jednego syna ci narodziłam i ten zmarł. Wiesz, jaki jest obyczaj: trza 
napędzić taką, co nie rodzi. Czemu nie napędzisz mię; brata się boisz? Nic ci nie zrobi brat, 
obronię cię.
- Inny nynie obyczaj, nie Iza napędzić małżony, choćby i nie rodziła. Z Gaudentym na 
podgrodzie łazisz, a tego nie wiesz? niewiele cię uczy Gaudenty... A ty mi w oczy nie kłuj... 
nie dlatego w łożu jak dziewka leżysz, że cię nie chcę. Zrazu tak nie leżałaś. Ale chuć mię 
żre, żebyś sama mię obłapiła jak małżona. A kiej leżysz by kłoda, złość mi, obraza, wszelaka 
ochota mię odchodzi. Dlatego rzadko cię bierę i syna nie masz.
Latorosłka krzyknęła:
- Myślisz sobie, że ja tążę za tym... z tobą. Ty... - szła ku niemu, jakby chciała uderzyć. - 
Milej by mi z gadziną w jednym łożu leżeć niźli z tobą... - Zefrid pobladł, oczy mu 
zaświeciły, zaciął swe wąskie wargi, na twarz wypełzła mu zimna, straszliwa nienawiść, 
zaczął mówić wolno, krótkimi zaciętymi zdaniami:
- Z nie lada jakiego jesteś rodu, Wojborowa córo, wiem to. Z pierwszegoś rodu. Brat twój 
drugiem jest księdza, wojewodą. A dał mi cię na wiek... by jałówkę. Mojaś nynie, wiesz to. 
I Stojgniew wie. Oboje nienawidzicie mię, ty i brat. Tacy to i krewni z was... w kałuży byście 
mię utopili. Jak szczenię. Miłuję ja was... z wszystkich sił miłuję, kiej widzę, jakbyście to 
wy... oboje... ty i brat... jakbyście to wy mię... kiej szczenię... w kałuży...
Przerwał mu ostry krzyk kobiety:
- Nie kłam! - podeszła doń szybkim krokiem, chwyciła go za ramiona, potrząsnęła. - Nie 
kłam, Zefrid. Łeż wszystko, co gadasz, wiesz o tym. Nigdym ci nie rzekła, że cię miłuję. 
Alem małżona twoja...
ty wiesz. A Stojgniewowi tyś szurzy. Żadne z nas... z Orczyków nie ugodzi cię... nie 
kłam... to ty...
- Ja? a no... może i ja... Azali takie są twoje dumki, że wam wolno... wolno mnie, męża 
i szurzego, wolno cięgiem stopą gnieść by robaka? - Latorosłka przypomniała sobie wijącą się 
na ostrzu motyki glistę, mimo wzburzenia pomyślała: „Wżdy tym razem Zefrid prawie gada... 
ten pierwszy raz. Może nie Iza go tak by robaka... by glistę... kimkolwiek jest Zefrid, ten mój 
mąż”. - Spojrzała na wstrętną małą twarz: w oczach cierpienie, żywy, człowieczy ból, tym 
razem - mimo woli - dotarła do dna: strasznie tam było. Oddech mu świstał, powtórzył:
- ...by robaka - i zaniósł się znienacka dychawicznym chichotem. To było nie do 
zniesienia, Latorosłka tupnęła nogą:
- Przestań!
Urwał od razu. Latorosłce zdało się, że w chichocie tym rozpłynęło się wszystko 
człowiecze, już nie był nagi jak przed chwilą, już parskał drwiną:
- Dobrze, dobrze, miła moja. Śmiech mój cię mierzi... nawet śmiech. Aleś małżona moja, 
brat cię oddał, mojaś - stała tyłem do stołu, teraz oparła się obu dłońmi o blat, ujęła deskę 
w garście, wcisnęła w nią palce. Zefrid wciąż siedział przed nią na zydłu, patrzyła nań z góry. 
Mówił szybko:
- Wykup no onego człeka od Dzierbołka, a puść go. I nie gadaj wiele, z piwowarem jeno 
a z Warcisławem. Nie mów, że to ja ci kazałem, mąż, jeno że chrześcijański obyczaj jest taki: 
więźniom dyby zdejmować. Będą cię jeszcze bardziej chwalić. - Ruszyła ramionami, Zefrid 
wciąż paplał:
- I pomnij, że chrześcijański obyczaj: męża słuchać... onej gadziny. Wiesz o tym?
- Wiem. I słucham. Wierną ci jestem małżoną.
- Naisto, słuchasz, miła moja. A wżdy takoż ten jest chrześcijański obyczaj... nie wiem, 
czyli i o tym wiesz... że małżona, jaże miłuje męża swego, nie będzie knuć zdrady przeciw 
niemu.
Wzgardliwie wykrzywiła wargi, wciąż się opierała o stół, słowa nie rzekła.
- Wiem dobrze, jak mię miłujesz, miła moja. Złe są języki ludzkie, niejedno nagadają na 
białkę, co duma jeno o karmieniu biedoty a mężu swoim - przez drwinę przebijała mu wciąż 
gorycz, nie umiał jej utrzymać. - Ale ludzkie gadanie to pył, nie słucham onego. Wiem, że 
wykupisz niewolnego, nie będziesz z nim mołwić... - urwał naraz, zdał sobie sprawę: nie 
upilnuje jej, trzeba jej wszystko powiedzieć, wtedy może będzie milczeć, dla własnej czci 
milczeć będzie. Ale znienawidzi go jeszcze bardziej... ostatecznie! Zefrid sam nie wiedział, 
odkąd pożąda jej - nielubianej zrazu - białki, która jest jego prawą małżoną, z której mógł 
przecie korzystać co noc; a od której czego chce? miłowania? Żachnął się na własną głupotę, 
patrzył na nią z dołu, jakże zdawała mu się urodziwa, gdy tak stała oparta o stół, pochylona 
trochę do tyłu, wysoka i śmigła; w szerokiej twarzy gniewem świecą sine oczy, dumnie 
wydęte wargi natrząsają się z małego, pokracznego Zefrida, własnego jej męża. Kiedy zaś 
Kutkar wyszczeka wszystko przed nią... a tego się nie da uniknąć: tylko ona go może wykupić 
i precz wysłać, tylko u niej nikogo to nie zadziwi; ale po tym, czego sama się dowie... I naraz 
ściska Zefrida namiętne pragnienie powiedzenia jej wprost, użalenia się przed tą dumną żoną, 
może u niej znajdzie to, czego mu nikt w całym świecie nie dał: zwyczajne, człecze 
zrozumienie, kapkę współczucia, ciepłego ludzkiego dotknięcia ręką do ramienia. Zefrid wie, 
że mu żona poskąpi tego, że pchnie go wzgardliwym wejrzeniem. I naraz miga Zefridowi 
przed oczyma całe jego życie, jakby je w tym mgnieniu przeżył od początku po dzień 
dzisiejszy - jedno w tym życiu widział: takie wzgardliwe i dalekie spojrzenie, jakim go darzą 
sine oczy spod drwiąco uniesionych brwi. To już nie jest wstrząśnięcie i dziki strach, jak przy 
nagłym spotkaniu piegowatego Kutkara, to gryząca żywym ogniem udręka. Latorosłka widzi, 
jak oczy męża zapadają się w głąb, a na drobnej, brzydkiej twarzy udręczenie obitego 
szczenięcia, skarżącego się ledwo słyszalnym jazgotem: szczenię wie, że się nie użali nad nim 
nikt... nikt... i że za jazgot otrzyma zniecierpliwione kopnięcie, że winno zmilknąć; a nie 
może. I Latorosłka niespodzianie dla siebie, nie odrywając rąk od stołu, pochyla się do 
przodu, patrzy w twarz męża rozszerzonymi źrenicami, szepcze doń pierwszy raz jak do 
żywego, skarżącego się człowieka:
- Zefrid? Co ci to?
Opowieść Zefridowa wydziera się krzykliwym pośpiechem, małe oczy wlepione są 
w żonę, nie widzą jej, patrzą w siebie, w całe minione życie. Widzą pół zapadłą chatę tkacza 
i mężczyznę pochylonego nad krosnami, matkę przy ogniu, gromadę dzieciaków dziobiących 
w misce kiszoną lebiodę zasypaną mąką. Wesoła to gromada, stukają łyżkami, krzyczą, 
śmieją się. Tkacz przy krosnach cierpliwie przeplata nici, pod nosem mruczy śpiewkę, kaszle. 
Mały, czarny chłopiec przepycha się do miski, wtedy gromada naciera nań zwartą ławą, wali 
łyżkami po głowie, kopie go i szczypie. Bójka. Miska zlatuje ze stołu, skorupy pomieszane 
z lebiodą, tkacz zrywa się od krosien, wali czarnego chłopca - na ślepo, po brzuchu, po piersi, 
po głowie. Syczy:
- Ja ci dam, ty bękarcie, ty diabli pomiocie... - Malec wrzeszczy na całe gardło:
- Nie bijcie!... Nie będę... nie będę...
Kiedy tkacz siada znów przy ramie z naciągniętą osnową, chłopiec szlocha; dzieciarnia 
otacza go kołem, śmieje się z rozmazywanej po twarzy krwi, płynącej z rozbitego nosa. 
Matka pochyla się niżej nad ogniskiem - nie śmie wziąć malca w obronę, sama niezbyt lubi 
czarnego pokrakę.
- Czemuż nie urodziłem się synem tkacza... - wykrzykuje Zefrid.
- Tkacza? - powtarza Latorosłka, pochylona nad mężem. Zefrid bucha stekiem 
przekleństw. Z ust się wydziera mu krakanie:
- Heimo... Heimo... - z bezładnych słów ledwo można zlepić opowieść. Wzgórza naokoło 
doliny porosłe bukowym lasem, wyżej czarny bór świerków. Pod okrągłymi obłokami biało 
świecą urwiska. Na długiej dudzie gra pasterz kroczący przed stadem owiec. Górska rzeka 
omywa skałę, na skale wyniosły burg. W tym burgu siedzi pan Heimo, możny wasal duka 
Bernarda - niemal co dzień widziano go, jak cwałował po stokach z oszczepem - z gąszczu 
granie ogarów. Ujrzał kobietę myjącą w strumieniu zwoje wełny - unosiła silne ramiona, 
wyżymała przędzę, znów ją puszczała wzdłuż prądu, woda się rozbijała w lśniące bańki, 
bieliła się pianą. Kobieta była młoda i urodziwa - poddanka. Niedługie są ceregiele 
z poddanką, któraż się oprze zalotom wasala duka Bernarda. Na drodze wspinającej się do 
obejścia tkacza często klaskały kopyta czarnego konia, pan Heimo przechylał się przez płot, 
gadał łaskawie z chłopem, dał mu do utkania dwa płaszcze dziergane w złocisty wzór - dobrą 
płatę dostał tkacz za te płaszcze; jego kobieta wychodziła z chaty, stała w progu, osłaniając 
dłonią oczy od słońca, patrzyła na jeźdźca - obaj byli czarni: jeździec i koń. Przechodzący 
pasterz,- zwany Dadtak, kłaniał się nisko panu Heimo. Rycerz się śmiał, kazał staremu grać 
na dudzie, potem cwałował wzdłuż potoku, szeroko się huśtały kłęby jego ogiera, migały 
podkowy wyszlifowane na skale. Tkacz nie był silnym mężczyzną - wysoki, chudy - kaszlał 
często, pluł krwią. Ale żył jeszcze wiele lat i na każde wspomnienie pana Heimo bił żonę 
kościstą pięścią. Bił też czarnego malca, którego musiał znosić w chacie - uzyskał przecie za 
to od burgu prawo pasienia obu swych krów na stoku wzgórza tuż za trzema głazami; głazy te 
miały kształt ludzki, powiadano, że mieszkańcy gór i pasterze stawiali u ich stóp naczynia 
z kaszą i lali piwo do wgłębienia w ziemi.
- W wiele lat później wypluł tkacz swoje płuca w lochu biskupa Lamberta, oskarżony 
o pogańskie ofiary i nie mogąc się oczyścić z zarzutu - wykrzyknął Zefrid, przy wspomnieniu 
wystąpiły mu na policzkach czerwone wypieki, oczy zaświeciły mściwie. Latorosłka - wciąż 
pochylona - nie spuszczała zeń wejrzenia, urzeczona była tą bełkotliwą opowieścią. Zefrid 
podniósł na nią ponury wzrok.
- Od onych czasów nie wierzę w cześć żadnej białki... żadnej. Chociażby nie była 
małżoną tkacza, choćby pochodziła z wielkiego rodu...
- Zefrid! - krzyknęła. - Jak śmiesz?!
Uśmiechnął się urągliwie:
- A z onym Kłąbem?... wiem, coś robiła w Gniezdnie, jak to latałaś po lasach. Cóżeście 
tam... orzechy zbierali?
Poderwała się, chciała wyjść z izby, chwycił ją za przegub dłoni. Chwilę się mocowali. 
Patrzyła mu z bliska w oczy; Zefrid syczał:
- Patrz... patrz, Wojborowa córo, znam to patrzenie. Także samo patrzyli na mnie synowie 
pana Heimo, bracia moi przyrodni, skoro ich ojcu spodobało się wziąć mię na dwór... Także 
samo patrzyła, jak ty nynie, Unga, do której przez mur łaziłem, póki mię psami nie poszczuto. 
I także patrzył pan Walterd, prezbiter kościoła Świętego Jana Chrzciciela, krewny pana 
Heimo, któremu posłano mię, iżby mię na świątka sposobił. Jenż wykrzyknął: „Nie wiecie to, 
że nie Iza synowi z nieprawego łoża wyższego święcenia dawać?” - ale pan Heimo jakoś tam 
przemówił do niego, zagroził mu czy przekupił, i uczył mię prezbiter Walterd; ciężka to była 
nauka. I także patrzyła na mnie dobra ksieni, pani Hathawi, dla której wodę nosiłem i drwa 
rąbałem. Tak patrzył mnich Bernard, którego nie mogły ułagodzić moje modły i posty; takem 
straszliwie marzł nocami w tumie Świętego Jerzego, gdy inni klerycy grali w kości i pili 
grzane piwo. O tak... patrz, patrz na mnie, miła moja, córo Wojbora, znam to patrzenie. 
A biskup Unger, który nic nie wiedział o mojej młodości, którego byłem kapelanem i dla 
którego szpiegowałem przez długie lata, matałem dlań i kręciłem... Kazał mi to robić, wżdy 
kiej przychodziłem do niego, patrzył na mnie, jak ty nynie patrzysz, miła moja. I twój brat 
Nielub, kiedym przymusił go, by za mną przemówił do Stojgniewa, tak na mnie patrzył. 
Splunął wtedy, gadem mię nazwał... gadem. Bo dobijałem się o ciebie, miła moja, o jego 
siostrę. Wżdy mógł się nadąć, nie dać cię, ale się uląkł małego, obmierzłego Zefrida. Uląkł się 
i przemówił, a później patrzył tak, jak ty nynie. A drugi twój brat, Stojgniew, wojewoda 
i drug księdza, mój szurzy, cięgiem tak na mnie spogląda. Och tak... zwyczajnym tego 
patrzenia, nie bój się, patrz tak na twego męża. Ale ja mam cię, nie puszczę cię z moich rąk, 
małżonaś bękarta Heimowego, którego tkacz bił, nie bacząc, gdzie bije, którego prezbiter 
Walterd cięgiem kłuł, że takiemu święcenia dać nie Iza... synowi białki niskiego rodu, 
nałożnicy i cudzej małżony. A wżdy nic to... nic to... i choćby się całe księstwo waliło, ja 
ostanę biskupem... zapłaczą jeszcze wszyscy, co tak na mnie patrzyli jak ty nynie, małżono 
moja, która wolej by z gadziną spać chciała niźli z mężem, och! - pianę miał na ustach, gębę 
w skurczach. Latorosłka wyjąkała:
- Czemu mi mówisz to wszystko?
Czemu? Komu mam mówić, kiej nie tobie, małżonie swojej. Wżdy miłujesz mię, wierna 
jesteś, nie knujesz zdrady. Wiem, nikt zdrady nie knuje, jeno Zefrid, mały, plugawy Zefrid, 
iże jedno umie: łasić się a matać, a przechytrzać, a dla siebie ciągnąć. A czegóż to się każdy 
dobija, komu, jeśli nie sobie służy? Dla kogo mata? Czemuż to Nielub gadowi siostrę dał... 
jak dziewkę niewolną, jak nałożnicę? Bo gród Ledarga spalił i bał się, bo chciał by starostą 
rodu i myślał cięgiem, że może starszy brat z rany, co mu ją Węgry zadały, sczeźnie. Czemuż 
to Stojgniew dał ciebie pokrace? Miał tam już jakoweś matactwa, a nie udały się, zęby na 
mnie szczerzy. Czego się dobija Kłąb, iże chce do łożnicy twojej wejść? Iżbyś ciągnęła go 
później za uszy przed Emnildą i bratem ze strachu, że rozgada, z kim Wojborowa córa się 
barłoży; czyli myślisz, że nie wiem, kto go wyciągnął z puszczy na komornika? A Piekuta, 
gad z ruchającą się gębą, za którego ja sam u Gaudentego prosiłem, po co się łaski księdza 
dobija, judzi a zabiega? Dlaczego to Unger nie chciał arcybiskupstwa w Gniezdnie, czy to ja 
gorszy ruźli on? A czego lazł Wojciech do puszczy pruskiej? Po męczeństwo? Ho... już ja 
znam te męczeństwa, to przelewanie krwi: każdemu miła własna krew, nikt nie chce jej 
darmo przelać. Myślał objąć, głuptak, całą ziemię pruską dla siebie, kiej go z Pragi wygnali, 
nad Prusami władać. A Gaudenty, a inni... znam ich wszystkich, od księdza do ostatniego 
smarda, wiem, co u każdego w środku siedzi, jaki podły zamysł, jaka przegniła dumka. Wżdy 
Zefrid gad, żmija, pokraka, bo tegoż się dobija co tamci. Nie plujcie na onego, bo jeszcze 
sobie śliną obryzgacie gęby, ani się obejrzycie, i nie wiada jeszcze, kto będzie na wierzchu. 
A wypłynę na wierzch, wieszli, co będzie? W on czas Zefrid będzie godny mąż, prawy 
świątek, w on czas nikt nie popatrzy tak na mnie, każdy pieściwie będzie mołwił i ty nie 
powiesz, że wolej byś z gadziną spała... - odetchnął, otarł garścią mokre czoło, dłonie jego 
robiły szybkie, nieuporządkowane ruchy, językiem oblizał wargi, powiedział naraz równym, 
spokojnym tonem:
- I pomnijże, że nic ci nie przyjdzie, jeśli Kutkar mię obszczeka... i białkę moją 
obszczeka, i jej ród. Trza go po cichu, prztyk!... - palcami klasnął. - Pomnijże to, że nic ci 
z tego, jeśli przeciw mnie kiedy zagrasz.
Powiedziała niegłośno, lecz pewnie:
- Bądź spokojny, Zefrid: nie zagram ja przeciw tobie. Nigdy. - Zefrid popatrzył na nią 
cichymi, zmęczonymi oczyma i wstał. Zakręcił się po izbie, wyszedł. Latorosłka siadła na 
tym samym zydlu, załołożyła ręce za kolana, zadumała się głęboko. Nie były to określone 
dumki. Przelatywały przed nią obrazy z życia mężowego, jak je słyszała w tej porwanej, 
bezładnej opowieści. Taki jest Zefrid, to dlatego jest taki? Brak go przez całe życie gnębił, 
jaki brak? - tego nie umiała określić, czuła jedynie ten brak, począł jej dolegać, jakby ją samą 
gnębił. Był skręcony ten jej mąż od najmniejszych swych lat, rósł tak w skręceniu, aż wyrósł. 
I nagle pojęła, że od najmłodszych lat krzywdzono go, bito i deptano, bluzgano nań złością 
i szyderstwem, a złość ta, szyderstwo, matactwo, wżarły się weń - głęboko, do najgłębszego 
włókna, do samego dna. Aż się skurczyła na tę myśl, na ten obraz przeżartego przez próchno 
drewna, w którym jednej zdrowej żyłki nie ostało. Żadnej? - przypomniała, jak bluzgał jadem 
na wszystkich, nawet na Gaudentegn.
nawet na Wojciecha. Nie wierzył nikomu, nikomu... Od nikogo się nie spodziewał 
niczego, prócz zła, prócz drwiny i podstępu, każdego podejrzewał i z każdym gotów był 
walczyć, każdego pogrążyć. Zimny dreszcz wstrząsnął Latorosłką. Poczuła tchnienie 
nienawiści, nienawiści i żalu do tych wszystkich, których wymieniał w swej opowieści - do 
tego pana Heimo i do tkacza z kościstą pięścią, do tej jego matki, do prezbitera Walterda 
i ksieni Hathawi, i mnicha Bernarda, i tych wszystkich, którzy wduszali Zefrida coraz głębiej 
w złość i zaciekłość, i szyderstwo. Nie pamiętała teraz, ilu z nich później Zefrid zło wyrządził 
- jeśli tylko mógł - ilu by chciał zło wyrządzić. I nie zdawała sobie sprawy z tego, że pierwszy 
raz tak na Zefrida patrzy i że się z nim łączy jakoś w swym współczuciu. Lecz ciągle miała 
przed oczyma obraz wijącej się glisty na motyce - i gryzło ją teraz, że nie umiała nigdy 
inaczej spojrzeć na męża jak na tę glistę. A jednocześnie gryzł ją nieutulony żal, że jest 
związana z takim człowiekiem na cały swój wiek - do tego wyrywała się z puszczy, dla tego 
rzuciła najpiękniejszego chłopa, ku temu dążyła z całej mocy?... - Siedziała z suchymi 
oczyma, trzymając się za kolana i kiwając do przodu i w tył, ale wewnątrz szloch nią szarpał, 
nie wiedziała już sama, nad czym i nad kim - nad Zefridem, nad sobą, czy nad własnymi 
dziewczyńskimi tęsknotami?
Zefrid przyszedł aż na wieczerzę. Nie mówili wszak nic do siebie, nawet nie patrzyli 
sobie w oczy - za dużo było już między nimi gadaniny. Zefrid siedział przy stole, głodny był, 
jad! szybko i łapczywie, nie podnosił wzroku znad misy, był przykurczony, jeszcze mniejszy 
niż zwykle. Latorosłką mu usługiwała, w pewnej chwili powiedział do niej, wciąż nie 
podnosząc oczu, ale ze zwykłą przymilną drwinką w głosie:
- Nic nie jesz, miła moja...
Odpowiedziała sucho:
- Nie głodnam - przez cały ciąg wieczerzy myślała tylko o jednym: jak zdoła się dziś koło 
niego położyć; nie zdoła. Za gardło ściskał ją wstręt, chłód w piersi. Na myśl, że po tym 
wszystkim, co rzekł, może sięgnąć po nią tej nocy, oblewała się zimnym potem. „Niechże nie 
tyka mię - myślała w popłochu - niech nie tyka, bo ji zaduszę w łożu.” - Czuła w sobie tę siłę, 
by go udławić. Sama była sponiewierana jego opowieścią, tym wszystkim, czego musiała 
wysłuchać i nad czym - wbrew woli swojej - musiała się użalić. W popłochu szukała wyjścia - 
nie znajdowała, to jedno wiedziała dobrze: nie starczy jej sił, by odeń uciec tej nocy. „Ale 
niechże nie tyka, nie tyka...” - powtarzała, zęby miała zaciśnięte. Te dumki nie opuszczały jej 
i po wieczerzy, gdy Zefrid zwolnił pas i pił - znacznie więcej pił tego wieczora, niż czynił to 
zwykle. Latorosłką skwapliwie mu dolewała, każda czarka piwa oddalała chwiię udania się 
do łoża; kołatała się w niej nikła nadzieja, że może Zefrid się spije i legnie jak kłoda, wtedy 
się będzie mogła położyć sama na ławie. Ale on w pewnej chwili odsunął jej rękę z dzbanem, 
wstał, przeciągnął się i powiedział:
- Dość, Adelajdo, pójdziem spać. Zmęczonym - nie zataczał się ani trochę. Poszedł 
w stronę łoża, siadł ciężko. Dziki strach skoczył Latorosłce do piersi, tchu jej zbrakło. 
Zmąciło się w oczach, przez chwilę nic nie widziała. Przeszło. Ujrzała skulonego na łożu 
Zefrida i naraz zapomniała o sobie. Gdy się schyliła, by mu pomóc zdjąć skórznie, spojrzała 
ku niemu. Przez chwilę nieruchomo patrzyli sobie w oczy. Ozwała się niepodzianie dla siebie 
samej:
- Naisto, nielekkie miałeś życie, Zefridzie - a on, nie odrywając od niej wzroku, 
powiedział głucho:
- Nynie inaczej patrzysz na mnie, Adelajdo... - odwrócił szybko wzrok, jakby spłoszony. 
Zaraz się położył, przymknął powieki.
Latorosłka zebrała statki ze stołu, przez chwilę się jeszcze rozglądała, co by tu zrobić. Nie 
znalazła. Spojrzała ukosem na męża - wciąż leżał na wznak z zamkniętymi oczyma. Zgarnęła 
węgle na palenisku, rozdziała się, wsunęła do łoża. Przebiegł ją lekki dreszcz, jak dalekie 
echo poprzedniego obrzydzenia. Zefrid się odsunął, zrobił jej miejsce. Leżeli podle siebie 
cicho, naraz Latorosłka zdała sobie sprawę, że wie, o czym mąż myśli; wie z pewnością. O jej 
słowach myśli, że wolałaby z gadziną w jednym łożu leżeć niźli z nim. Znów targnął nią ten 
suchy, wewnętrzny szloch.
Leżeli długo, wiedzieli oboje, że nie śpią. Z całych sił odganiała Latorosłka ten obraz - 
podły obraz: wijącej się na motyce glisty. Wreszcie, zmęczona tym tarmoszeniem się ze sobą, 
zadrzemała.
Gdy się rozbudziła - była głęboka noc - zdało się jej, że stało się coś strasznego. 
W pierwszej chwili nic sobie nie mogła przypomnieć. Aż usłyszała przyśpieszony oddech 
Zefrida - wszystko do niej wróciło. Musiała się poruszyć, bo zaraz dobiegł ją głos męża:
- Nie śpisz?
- Nie.
- Chcę ci powiedzieć coś - szept Zefrida drżai hamowaną gwałtownością - muszę ci to 
powiedzieć. Wczoraj wzburzyłem się, nigdy się tak nie wzburzyłem, w najgorszych chwilach 
wiedziałem, co gadam, wiedziałem, że wszystko zdołam zagadać. Ale skoro zobaczyłem tego 
człeka, Kutkara, wzburzyłem się. Powiedziałem ci więcej, niżlim chciał.
Latorosłka milczała.
- Kiedym wyszedł od ciebie - mówił Zefrid tym gwałtownym szeptem - poszedłem za 
podgrodzie, ku lasowi. I myślałem o jednym, o jednym tylko: że nigdy ci nie przebaczę tego, 
com ci powiedział. Że wiesz. Nigdy. Tak jak nikomu nie przebaczę, kto wie. I muszę ci to 
jeszcze powiedzieć: sieć na ciebie motałem. Nikogom pewno nie nienawidził tak, jakem 
ciebie nienawidził w ten dzień. A wieczorem... - oddech Zefridowi stanął, przez chwilę 
mówić nie mógł - wieczorem dobro mi wyświadczyłaś. Jak wprzódy zła, tak nynie nigdy ci 
nie zapomnę tego dobra.
- Dobro? - Latorosłka wykrzyknęła pełnym głosem. - Kiedym ci dobro wyświadczyła?
- Wtedy - teraz Zefrid mówił powoli, słowo za słowem - kiedyś klęczała przede mną 
i skórznie mi zdejmowałaś. Powiedziałaś wtedy, że niełatwe miałem życie. I patrzyłaś wtedy 
na mnie inaczej niż zawsze, nikt nigdy tak na mnie w życiu moim nie patrzył. Użaliłaś się 
nade mną. Adelajdo, miła moja.
Latorosłce zdało się, że tchu jej brak, że leci tyłem w czarną jamę, coś się w niej drze, 
żywe mięso, do bólu. Chciała wyciągnąć rękę, by pogłaskać męża po włosach, gdy poczuła, 
że Zefrid dotyka czołem jej nagiego ramienia. A jednocześnie poczuła, że ten mały, chytry 
człowieczek, który ją wyrwał z puszczy i zawsze ją mierził, ten lis sypiący puste słowa 
i matający wciąż przebiegłe plany, oparty na jej ramieniu płacze drobnymi, szczęśliwymi 
łzami. W gwałtownym porywie Latorosłka pojęła wtedy, jak mało trzeba dobra, by rozwalić 
nawet taką nieprzeniknioną skorupę, jaka okrywała jej męża, Zefrida.

Nazajutrz Zefrid odjechał wczesnym rankiem - śpieszyło mu się. Nie mówili z sobą 
wiele, był taki jak zawsze, jeno mniej gadał. Na odjezdnym powiedział to tylko:
- Bądź zdrowa, miła moja - zaciął konia, ani się nie oglądnął. Mało co później poszła 
Latorosłka na podgrodzie.
Dzierbołek przyjął ją z radością, nie byle jaką cześć wyrządza domowi taki gość. Na 
ławach jeszcze leżała pościel, wołał wraz córki, kazał wszystko w mig powyrzucać do 
komory, stół zasłać, przynieść placków z miodem a piwa. Uwijał się po izbie, chichotał, jego 
tłusta twarz rozpływała się w uśmiechach. Latorosłka spoglądała w okno, gdzie przy 
rozebranym wozie majstrował niewolnik Dzierbołka, Kutkar; był ruchliwy, pracował chybko, 
w ruchach miał coś, co nieuchwytnie przypominało Zefrida. Dziewki Dzierbołkowe zastawiły 
stół i wyszły, od drzwi jeszcze zerkały na białkę Zefridową - wszyscy wiedzieli, że jest ona 
najbliższą drużką księżnej. Dzierbołek zacierał ręce, wiedział, że w mig się rozniesie, jakiego 
miał gościa, będzie pytlowania na miesiąc - bardzo lubił, kiedy go chwalono. Nalał piwa do 
kutego srebrem rożka, przepił, podał napój.
- Bywajcie zawżdy w zdrowiu.
- I wy... - uśmiechnęła się Latorosłka przyjmując rożek. - Widzę, że macie niewolnego - 
oczyma wskazała w okno.
- Aa... - piwowar zachichotał - Kucza? Dobry chłop, Kucza, wszystko umie, wartki 
i chętny. U Głomaczów go wzięli, przywiodłem go z Poznania.
- Coście dali za niego?
Dzierbołek nadął się ze spiechu.
- Inny by bolej dal, alem ja za pół grzywny wytarżył. I beczułkę miodu, ale syta była 
słaba, ledwo słodzona.
- Odprzedajcie mi tego człeka.
Twarz piwowara się ściągnęła.
- Dobry chłop, chybki chłop. U mnie roboty wiele, potrzebny mi Kucza. Po co wam... do 
obsłużenia on na nic, nie nada się wam.
- Podobał mi się.
- Ii... nie dla was taki człek, dla piwowara tak, ale dla was... A mnie potrzebny bardzo, 
jeszczem się nim nie nacieszył.
- Najdziecie innego.
- Niełacno nynie o ludzi, nynie ludzi brak. Ksiądz cięgiem krzyczy o ludzi, wojom mało 
daje, jeno wielmożom. Kupiłem go...
- Dam wam bolej.
- Powiem wam, pani: po pijanemum go kupił. Na trzeźwo nikt by mi nie dał takiego 
człeka za pół grzywny. I za grzywnę go nie przedam i za półtorej... potrzebny mi Kucza. I za 
dwie bym nie przedał.
- Dam wam trzy.
- Ile? - oczy Dzierbołkowi wylazły - trzy grzywny za Kuczę? Za trzy grzywny, pewno... 
trzy grzywny. Ale... - i naraz się rozżalił - jeszczem się nim nie nacieszył... - tarł sobie nos 
w strapieniu.
- Słuchajcie... - powiedziała ostro Latorosłka. Piwowar przestraszył się: nie byle z kim 
gada. Zmrużył swe małe oczka, zachichotał:
- Dobrze, pani, dobrze. A no... kiej dajecie trzy grzywny srebra... żal mi Kuczy, ale 
dobrze... dobrze... - wyciągnął dłoń. Latorosłka uderzyła o nią lekko. Dzierbołek nalał piwa, 
przepił:
- Na spiech - Latorosłka wypiła do dna. Wstała.
- Będzie tu pewno półtorej grzywny - położyła mieszek na stole. - W domu mam srebro, 
a nie starczy, mam bisior a kabłączki srebrne, a klamry. Przyjdziecie, przeważym.
- Dobrze, wraz. - Zdjął ze ściany brązowe wagi, wysypał na szalki sztabki srebra, na 
drugą położył odważniki. Ważył długo, zdejmował i wkładał, w końcu wręczył mieszek 
z resztą srebra Latorosłce.
- Półtorej - rzekł. - Po drugie półtorej przyjdę wieczorem.
- Dobrze. Pójdziem nynie do Warcisława.
Dzierbołek krzyknął w okno:
- Kucza! Pójdź no tu! - Niewolny odłożył siekierę, wszedł do izby. Dzierbołek powiedział 
mu:
- To Zefridowa małżona, której nosiłeś wczoraj piwo. Kupiła cię. - Latorosłka ujrzała, że 
tamten pobladł, aż mu piegi zaświeciły czerwonym makiem. „Boi się Zefrida” - pomyślała. 
Powiedziała ostro:
- Już cię kupiłam. Zbieraj się. - Wyszli.
Warcisław zaświadczył kupno. Wtedy Latorosłka kazała Dzierbołkowi wyjść, zwróciła 
się do grododzierżcy:
- Zaświadczcie no jeszcze, Warcisławie, że zwracam wolę temu człekowi, któregom 
kupiła. - Wartko wywalił na nią oczy, otworzył usta.
- Prżeczże to robicie? - zdumiony drapał się w czuprynę.
- Wola moja - odparła Latorosłka, ale widząc, że Warcisław spogląda na nią jak na 
urzeczoną, dodała z przymusem:
- Taką obiatę złożyłam, że pierwszego roba, co go spotkam, wykupię i wolę mu oddam. 
Popadło na tego... Kuczę.
Warcisław wciąż się drapał w czuprynę.
- A no, nim mu włosy odrosną, dam mu znak, będzie mógł iść z nim kaj chce. Chociaż 
nynie wojna... może się zdarzyć, że go gdzie po drodze złapią, kij połamią, a samego w dyby 
wezmą. Wiecie, jako to jest z wojami, kiedy się przy rabowaniu rozochocą: nie utrzymasz ich 
łatwo.
- Jego głowa w tym - odparła krótko białka Zefridowa wskazując wzrokiem na Kuczę. 
Tamten słowa nie rzekł, mienił się na twarzy.
Gdy wyszli od Warcisława, Latorosłka skinęła jeszcze głową:
- Pójdź do mnie.
Zawahał się, ale poszedł. Wciąż milczał, słowa podzięki nie rzekł, patrzył spode łba. 
Latorosłka szła prędkim krokiem, o jednym tylko myślała: pozbyć się prędzej tego człeka, 
samej ostać. Kiedy weszli do izby, podeszła do pierwszego zydla, siadła ciężko, jakby po 
wielkim utrudzeniu. Chwilę patrzyli na się w milczeniu. Wreszcie Latorosłka rzekła cwardo:
- Wolnyś. Możesz iść kaj chcesz. - Teraz dopiero Kucza wydusił:
- Dzięki wam, pani.
- Nic - Latorosłka mówiła gorączkowo - ale musisz iść wraz... nic nie popasać 
w Gniezdnie. Dam ci obrąbek srebra, dojdziesz.
Kucza się nachmurzył.
- Nikaj nie pójdę.
- Jakże to? Masz iść... każę ci. Po tom ci wolę dała.
Wiercił ją zielonymi ślepiami.
- Słyszeliście, co grododzierżca mołwii. I kajże pójdę?... U Głomaczów sam popiół 
a węgiel. A tam, skąd jestem, nie Iza mi wracać.
- Ty ktoś?
- Ja?... - zawahał się. A potem strzelił ostro:
- Jam cd brat waszego męża. Przyrodni. Och, niemało zła zrobił mi wasz mąż. - 
Latorosłka oddychała szybko:
- Wżdy Zefrid dał ci wolę.
- Zefrid? Zefridem się przezwał? Wprzódy inaczej się zwał, z prosta. A no, wiem ci, 
czemu wolę mi dał, nietrudno zgadnąć.
- Jeśli wiesz... - Latorosłkę ogarniał strach i gniew: jakże to spełniła zlecenie Zefridowe? - 
jeśli wiesz, to i to wiesz, że ostać tutaj nie możesz.
- Wiem. Ale wiem takoż, że ledwo mi z Gniezdna wyjść... niedaleczko ujdę. Tu 
w Gniezdnie broni mię grododzierżca... zaświadczył. A za Gniezdnem... Nie wychodzić mi 
z Gniezdna.
- Jak śmiesz?! - krzyknęła Latorosłka.
- Już ja znam tego... Zefrida. Od dziecka go znam. Nie pójdę z Gniezdna.
- Z głodu tu zdechniesz.
- Iii... jestem tkacz, nie zdechnę. Mowę waszą znam, nie zdechnę. Abo pójdę na powrót 
robotać do Dzierbołka, przyjmie mię.
Latorosłka chwyciła za krawędź stołu, rozpaczliwie szukała wyjścia. Przez chwilę miała 
wir w głowie. Wstała, podeszła tuż do Kutkara, mówiła patrząc mu prosto w twarz:
- Słuchaj no... słuchaj mnie dobrze. Jeśli chcesz, ostawaj w Gniezdnie. Ale pomnij... 
nikomu słowa nie rzekniesz, żeś znał Zefrida. Nic o Zefridzie, pojmujesz? Ni na trzeźwo, ni 
po pijanemu, nic! - uśmiechnął się krzywo, milczał. Latorosłka wybijała twardo:
- Pomnij. I wiedz: jam ci najbliższa drużka księżnej, siostra wojewody. Pomnij. Słowo 
piśniesz, nie ochroni cię ni Dzierbołek, ni Warcisław - zdawało się jej, że ziemia się wali pod 
nią, ale nie złagodziła tonu. - Wbij to sobie w łeb, pomnij na jawie i we śnie. Pisniesz słowo... 
już znajdę na ciebie sposób.
- Pewno, że znajdziecie - mruknął ponuro Kutkar. - Nie powiem nic. To wszystko?
- Wszystko. Możesz odejść.
Wówczas popatrzył na nią długim, przeciągłym wejrzeniem. Pokłonił się, wyszedł. 
Latorosłka cofnęła się parę kroków, znów ciężko siadła na zydel. - Oto w co wciągnął ją 
Zefrid, czyż inaczej nynie matała niż on? Długo siedziała1 bez ruchu, męczyło ją jakieś 
niejasne wspomnienie, zdawało się, że coś jej twarz oblepiło niby pajęczyna. Natężyła myśl, 
przypomniała: owo spojrzenie, które jej rzucił na odchodnym Kutkar. W tejże chwili 
zrozumiała, jak patrzono zawsze na Zefrida i co on czuł wówczas; chwyciła się za gardło - 
przecież i ona tak nań zawsze patrzyła. Ileż miał siły Zefrid, że mógł to wytrzymać - tyle lat - 
jeśli ona czuje się do cna splugawiona tym jednym spojrzeniem człowieka, któremu wróciła 
wolność.
Tak, daleko zaprowadził Zefrid Latorosłkę - dziewkę z puszczy orczyckiej. Wciąż nie 
miała sił dźwignąć się z zydla.

8

Nad odnogą Odry, po moście wiodącym na wyspę zwaną Piasek zadudniły gwałtowne 
kroki - jakiś człek biegł co sił. Dwaj ludzie ze stróży niechętnie dźwignęli się z cienia, wzięli 
za trzonki sulic. Wyższy stróżnik krzyknął:
- Kądy? Co ci tak spieszno? Stój!
Biegnący zdawał się nie słyszeć wołania.
- Stój! - dwie sulice się pochyliły do przodu. Człek stanął, zziajany był i czerwony, pot się 
mu lał po twarzy wielkimi strugami. Potoczył po strażnikach nieprzytomnymi oczyma, przez 
chwilę nie mógł złapać tchu. Aż naraz wrzasnął całym gardłem:
- Niemce na gród walą!
Tamci rozwarli gęby w zdumieniu.
- Duruś się napił! Niemce? Kaj?
Człek machnął ręką, wciąż łapał oddech otwartymi ustami.
- Tamok. Po milczańskiej drodze.
- Widziałeś?
- Widziałem. Konni.
Stróżnik odwrócił się do szopy stróżniczej, krzyknął:
- Siępa! Pójdź no. Ten od rzeczy gada. - Z otwartych drzwi wyszedł tęgi, brzuchaty 
mytnik, pośpiesznie drobił krótkimi nogami, kiwał się przy każdym kroku. W tejże chwili 
dojrzeli jeszcze dwóch biegnących, ci z dala wołali:
- Niemce... Niemce...
- Wiedź go wraz do grododzierżcy - zasapał ciężko Siępa. Obejrzał się. Krzyknął:
- Stróża!
Od Grabiszyna, Muchoboru, Gądowa czerniały już kupy luda. Biegli w popłochu, 
pomieszani, z babami, z dziećmi - każdy niósł coś z dobytku. Tupot nóg i wrzask: „Konni!... - 
Chąsa wali!” Od łęgów cwałowały krowy, ryczały, pastusi w biegu smagali je biczami. 
Wszystko to w mig się zwaliło na most, zatkało go zbitym przepychającym się tłokiem. Oczy 
ludzkie, obłędne z przerażenia. Bydło przepiera, tratuje. Wrzask, zamieszanie.
Coraz nowe tłumy sypią się w dzikim popłochu.

Grododzierżcą Wrocławia był Mojsław, człek mały, szczupły, ale ruchliwy i kąśliwy - 
mówiono o nim, że osę przypomina; w drobnej twarzy świeciły mu jasnoniebieskie, uważne 
oczy. Kiedy trza było coś zrobić, nakaz wydać czy wojów gdzieś wysłać, wyskakiwał niby 
z procy, wszystko w grodzie od razu szło szybko i gładko; rozkazywał cichym, 
niefrasobliwym głosem, oczy się mu wtedy trochę mrużyły, a u warg się zjawiały dwie 
zmarszczki kpiącego uśmiechu: woje bali się więcej tego zmrużenia oczu i tego uśmieszku 
niż przewalającego się wrzasku innych grododzierżców. W jego małej dłoni najkmąbrniejszy 
człek miękł i ścichał. Mojsław był ulubieńcem księdza, niemal drugiem - co mało o kim 
można było powiedzieć.
Siedział przy zasłanym stole z długim, szczapowatym biskupem Janem i komornikiem 
Piekutą. Biskup zacierał chude ręce ruchem, jakim się obmywa je w strudze; w jego ściągłej 
twarzy, pokrytej siwiejącą szczeciną, natężona uwaga i skupienie. Piekuta bajał obszernie 
o napadzie na kraj Głomaczów. Jan się krzywił i zżymał, widać: nie w smak mu 
przechwalanie się komornika o trzydziestu setkach jeńców, o bogatym łupie, o zupełnym 
zniszczeniu zrabowanej ziemi. Raz po raz chciał coś powiedzieć, otwierał usta, ale się mu 
nieśmiałość pojawiała w wąskich oczach - szybciej tylko zacierał ręce. Mały grododzierżca 
nie spuszczał przenikliwych źrenic z Piekuty - wnet wyskoczy ze skóry. Piekucie cała gęba 
drgała.
Od rana czekali na Bolesława, który miał przyjechać z Głogowa. Toteż gdy doszedł ich 
tupot i urywane głosy, podnieśli się wszyscy trzej, a Mojsław mruknął:
- Chodźmy do wrót. Ksiądz jedzie.
Drzwi się otwarły, z hałasem wpadł mytnik Siępa z dwoma innymi, od progu krzyczał:
- Niemce walą... konni! Juże są w Grabiszynie!
Biskup Jan i Piekuta poruszyli się ku przybyszom, pytali bezładnie: - Niemcy? Skąd? 
Jak? Kto widział? - Mojsław usiadł prędko na zydlu, zebrał się w sobie, jego cichy głos 
zmusił wszystkich do zmilknięcia; pytał z lekko zmrużonymi oczyma, z drobnym 
uśmieszkiem u warg:
- Kto widział Niemców?
Siępa skosił oczy na gońca. Wykrzyknął:
- Ten tu widział.
- Mów ty! Widziałeś sam?
- Widziałem.
- Mnogo ich?
- Oo... mnogo, mnogo.
- Wiele? Setka? Dwie setki? Pięć?
- Nie wiem. Dziesięć setek, dwadzieścia. Uciekłem. Mrowie ich wali od lasu.
- Skąd wiesz, że Niemce?
- Snopy zbierałem, słyszałem: nie mołwią, szczekają.
- Słyszałeś?
- Blisko byłeś?
- Blisko.
- Nie ujęli cię? Jakeś uszedł? Pieszo?
- Pieszo. Biegłem. Konie mają zgonione, ledwo szli.
- Dobrze - rzeki Mojsław, zmrużył oczy. - Siępa! Śpiesz na most, niech ludzie staną 
z toporami szczapy odrywać. Niech stoją gotowi, ale mi mostu nie znosić, aż każę. Ty - 
zwrócił się do stróżnika - leć na wieżę, w rogi dąć. Chybko! - już obu nie było. - Włodek! 
drużyna na wały, ejże! - odwrócił głowę do Jana i Piekuty: - Pójdziem i my na wieżę, 
obaczym. Wraz wyślę konnych na zwiad. Nie może to być, żeby Niemcy cichcem aż do Odry 
doleźli, nikt nam znać nie dał. Ejże, upił się ten człek, abo co? Idziem - szybkim krokiem 
poszedł do drzwi.
Na dworze gwałt. Bieganina. Wraz kilku przypadło do grododzierżcy, krzyczą, nie 
rozróżnisz nic w zmieszanej gęstwie głosów, tylko porwane, pojedyncze słowa: „Niemcy... 
chąsa... konni... kupą walą”. - Mojsław szedł szybko swym drobnym, śpieszącym krokiem, po 
drodze kiwną! ręką na biegnącego woja:
- Jaszczur, bierz swoją dziesiątkę, leć na błonia. Siodła weźcie, złapcie konie i ku 
Grabiszynowi skoczcie. Obaczcie, synkowie, kto to w gości k’nam jedzie. Resztę koni niech 
koniuchy w gród pędzą - a odwróciwszy głowę do pochylonego biskupa: - Widzicie, jaki 
tłok? Dziw, że nie pogubią gaci. Pójdziem na wieżę.
Z góry mieli widok szeroki i rozległy. Skrzyły się ramiona Odry i wpadających do niej 
strug, wesoło zieleniły mnogie wysepki. Po ziemi biegły szybkie cienie obłoków. Od strony 
Muchoboru wolno pełznący wąż - skakały po nim nikłe błyski. Mojsław patrzył długo.
- Dziw - odezwał się w końcu cienkim głosem. - To nie nasi. Ale nie więcej ich jak dwie 
setki. Nie najeżdżaliby Odry dwiema setkami. A może za nimi większa kupa ciągnie? Wżdy 
patrzcie: tak smoła cieknie z sosny, nie chąsa wali - potarł brodę palcami i powtórzył:
- Dziw.
Odwrócił się poczuwszy dotknięcie Piekuty. Komornik pokazywał ręką na drogę 
głogowską: biegło po niej dziesięciu jeźdźców - co koń wyskoczy. Mojsław wykrzyknął 
radośnie:
- Bolko!
Bolesław przybył jeszcze przed powrotem Jaszczura. Na moście wiodącym przez główne 
koryto Odry czekał go Mojsław, Jan i Piekuta Bolesław uśmiechnął się szeroko, wstrzymał 
konia, zahuczał:
- Bywajcie w zdrowiu! Co tu? Rogi słyszałem z wieży.
Mojsław się skrzywił w zakłopotanym uśmiechu.
- Nie wiem, jako wam rzec, ksze. W dwie setki walą na nas Niemcy... - znowu 
uśmiechnął się niepewnie, drobniutkimi źrenicami patfzył wprost w twarz Bolesława. Tamten 
spojrzał zdumiony:
- Dwie setki? Niemcy?
Posłałem konnych naprzeciw, wraz wrócą - powiedział Mojsław, tarł sobie kark dłonią. 
Bolesław uniósł brwi do góry, patrzył przez chwilę nieruchomo na drobnego grododzierżcę, 
mruknął do siebie:
- Guncelin dał mi znać, że Henryk jest w Bawarii... - aż naraz roześmiał się głośno, 
klepnął po udzie:
- W dwie setki nie zajmą mi księstwa, a o wyprawie bym wiedział. Prowadź nas, 
Mojsław, do grodu.
Przed stanem księdza czekał już ich Jaszczur z trzema obcymi. Jeden z przybyłych był 
mężem ogromnego wzrostu, z wesołym, otwartym obliczem; patrzył śmiało i pewnie, coś 
zuchwałego było w jego spojrzeniu. Na widok Bolesława zaświeciły mu oczy:
- Oo - wykrzyknął - odnalazłem was! - Bolesław zawołał po niemiecku:
- Margrabia Henryk!
- A to brat królewski, Bruno - powiedział Henryk wskazując na towarzysza. Bolesław 
krótko spojrzał na szeroką, jakby obrzękłą twarz Brunona, na niewielkie, chytre oczy, 
spiczasty nos i wysunięty do przodu podbródek, powiedział ciepło:
- Miło mi was gościć, panie.
- Niewesoła to gościna - odmruknął ponuro Bruno. - Wygnańcami jesteśmy, nie gośćmi. - 
Bolesław spojrzał pytająco na Henryka, margrabia się roześmiał i rzekł tonem, jakby 
przynosił najradośniejszą wieść:
- Rozdusił nas król, jak niedźwiedź dusi płast miodu. Teraz się sam sroży w Bawarii. 
Zgarnąłem, com mógł, pieszych i wozy odesłałem do Czech, a sam z dwustu konnymi 
przybyłem do was. Tuszę, że nie wyrzucicie gości za wrota - teraz można było dosłyszeć 
w jego wesołym głosie zatajoną gorycz. Bolesław zagryzł dolną wargę, spojrzał czujnie na 
obu gości, potem rzekł z lekkim przymusem:
- A no, chodźcie do izby. Trza zjeść i wypić, odpocząć. Wprzódy do łaźni pójdziem, 
pewnie odparzeni jesteście po takiej drodze. Mojsław, łaźnia napalona?
- Napalona, ksze. Czekaliśmy was.
- Dobrze. A zajmij się wojami... - zawahał się, spojrzał na margrabiego - wojami... 
księdza Henryka i królewskiego brata. Żeby niczego im nie zbrakło. Razem z nimi będziem 
odtąd wojować - w oczach zaświecił mu przez mgnienie przebiegły i drwiący błysk. Mojsław 
odparł cicho:
- Słucham was, ksze.
W łaźni nic zrazu nie gadali. Łaziebnik lał wodę na rozpalone kamienie, para buchała 
białymi kłębami, rozpływała się pod pułapem. Ciała kąpiących się poczerwieniały, pociły się. 
Łaziebnik chłostał ich brzozową miotłą. Bolesław się przegiął na jeden bok, na drugi, wołał: 
„Mało, stary, chłoszcz mocniej, szoruj”. Bruno siedział na podłodze, nogi rozchylił, łeb miał 
spuszczony, milczał, dumał nad czymś głęboko.
Margrabia Henryk z końskim rechotem wdrapał się na najwyższą półkę, rozkoszował się 
gorącem i parą, klepał się po udach i łydkach; gdy łaziebnik wlazł na górę, olbrzym 
przewrócił się na brzuch, stękał z zadowolenia pod razami. Potem chlustali się wodą, 
przyklepywali włosy, parskali i prychali. Otworzyli wreszcie drzwi łaźni, wypuścili gorąco, 
łaziebnik przyniósł naręcz suchej słomy, rozesłał, otroki postawiły na ławce stągiewkę 
chłodnego piwa i trzy kruże, wyszły z łaziebnikiem; drzwi się zatrzasnęły, zostali we trzech.
Bruno wciąż siedział w tej samej pozie, milczkiem pociągał piwo. Margrabia leżał na 
brzuchu, z twarzą opartą na rękach, czerwony i świeży, dziwnie młodzieńczy mimo 
olbrzymiego cielska i węźlących się pod skórą muskułów. Bolesław się oparł plecami 
o ścianę, nogi podciągnął, dłuższy czas spoglądał milczkiem na gości. Żaden nie chciał 
pierwszy rozpocząć przykrej gadaniny. Skóra im parowała, piwo mile chłodziło, czoło jeszcze 
się pokrywało gęstymi kropelkami potu. Wreszcie Henryk przewrócił się na plecy, ręce 
zarzucił pod głowę i spojrzawszy szybko na Bolesława zaśmiał się z przymusem:
- Kiedym wyłamywał dla was bramę w Merserburgu, nie myślałem, że tak szybko będę 
waszym gościem - ostatnie słowo wypowiedział z naciskiem. Bruno podniósł swe małe oczy, 
wydął wargi, zdawał się czekać na słowo Bolesława. Ksiądz szerokim zamachem klasnął 
Henryka po ramieniu:
- Po co mi to przypominacie? Zawsze przecież byłbym rad gościć przyjaciela 
i sprzymierzeńca. I was, panie... - odwrócił się do królewskiego brata. Bruno sapnął głośno, 
potakująco kiwnął głową; aż naraz się ozwał niemiłym, skrzekliwym głosem:
- Niejedna gościna dobrze się dla gości zaczyna, a źle kończy... - odetchnął; Bolesław 
patrzył nań nieruchomym spojrzeniem, nawet nie poczerwieniał, choć wiedział dobrze, że to 
przytyk do godów z Bolkiem Rudym. Henryk żachnął się na tę niezręczność Brunona, ale się 
nie poruszył, leżał wciąż, wyciągnięty. Bruno ciągnął:
- Moglibyście mieć w nas zakładników do ugody z królem Henrykiem, ale niemało 
spodziewamy się po waszej wspaniałomyślności.
- Nie myślę się układać z Henrykiem - odparł szorstko Bolesław. - Może napijecie się 
piwa: chłodne.
Pili. Panowała przykra, napięta cisza. Margrabia oblizał szeroko wąsy, strzelił palcami, aż 
naraz zaczął opowiadać wesołym, beztroskim głosem o przegranej bitwie, zszedł na 
szczegóły, wspomniał jedno i drugie imię, gadał o tym, co ważne i nieważne, o nowych 
wypadkach i o starych bajdach - widać to: chciał zamazać niezgrabne odezwanie się 
królewskiego brata.
- Przypadła nam dola jak Gerardowi, komesowi Alzacji - Henryk rechotał całym gardłem, 
Bruno spoglądał nań z ukosa, niezadowolony krzywił wargi. - Słyszeliście, jak to było 
z Gerardem?
- Nie! - Bolesław patrzył uważnie, ledwo dostrzegalna zmarszczka ciemniała mu między 
brwiami.
- Nie? - Henryk się klepał dłońmi po obrosłej piersi. - To najśmieszniejsza gadka w całej 
Germanii. Dostał Gerard od króla jakowyś komitat i wracając chciał złupić pewne miasto. 
Dopiero mieszkańcy w płacz. „Dajcie nam jedną noc rozejmu, byśmy mogli z białkami się 
pożegnać”. Gerard się śmiał i zgodził, mówiąc: „Niechże się polubią ostatni raz z babami, 
byle nam wrota rankiem otwarli”; bo sam wiedział, że sił ma za mało, by zdobyć ono miasto. 
Tymczasem kilku mieszkańców wybrało się do jego obozu niby dla umawiania się 
o poddanie, a w istocie dla przeglądu. Jeden z nich, znany z chytrości, isty lis, podsunął się 
bliżej, porwał zatkniętą przed namiotem komesa włócznię z chorągwią, co ją był Gerard 
dostał od króla jako godło lenne, i... w nogi; a wraz z nim jego drugowie. Widziało to wielu 
ludzi, ale nim złapali za miecze, tamci dunęli do miasta, bramy zawarli, sami na wały, by 
drwić z Gerarda. W całym grodzie krzyk i śmiech, radość wielka. Gerard słał posłów, a tamci 
jeno posłom gadają: „Niechże sam komes przyjdzie pod wał skamleć o swoje godło”. Co miał 
robić, poszedł. Ale najadł się jeno drwin, rzucali weń skorupami jaj, łupinami od rzepy 
i rozmaitym śmieciem. On stał cierpliwie, obiecywał im różne dobra, obiecywał i obiecywał, 
aż mu gęba wyschła od krzyku. A tamci tylko drwią i rzucają w komesa wszelakim 
paskudztwem. Nie poradził Gerard miastu, aż musiał odstąpić utraciwszy i lenno, i swe 
znamię rycerskie.
Henryk przy końcu opowiadania buchnął wesołym, iście chłopięcym śmiechem, ale 
spojrzawszy na twarz Bolesława urwał od razu - Bolesław patrzył nań skupionym 
spojrzeniem, widać: nie do śmiechu księdzu; Bruno gryzł źdźbło słomy, wydymał wargi. 
Henryk od razu - bez przejścia - zaczął opowiadać o rozbiciu swych rot przez wojska 
królewskie; jego młodzieńcza twarz pomroczniała, w oczach już nie miał zwykłego 
zuchwalstwa, raczej zakłopotanie. i niepewność; raz po raz szarpał niecierpliwie wąs, gadał 
szybko, przechwalał się przewagami, przemilczał niepowodzenia. Bolesław nie spuszczał zeń 
nieruchomego spojrzenia, zmarszczka między brwiami coraz bardziej się mu pogłębiała. 
Bruno milczał, wciąż bawił się słomą.
- Wszedł król do Bawarii - bajał Henryk - wraz dymy poszły ku niebu. W tym czasie 
Magan, dobry mój rycerz, napadł ze swymi ludźmi na skarbiec króla, zagarnął go i uszedł 
z łupem do Amertalu. Król za nim. Niemało dobra było w tym skarbcu: samych pierścieni 
czterdzieści siedem, trzy konwie złote, jedna wysadzana perłami, druga...
- Mniejsza z tym - przerwał sucho Bolesław. - Macie ono bogactwo?
Henryk zająknął się:
- Nie. Król zdobył Amertal, ludzi wziął do niewoli... a niemało tam było waszych 
wojów... - spojrzał szybko na Bolesława, objął ramionami kolana, poczerwieniał - gród spalił 
do cna. Potem na Kreussen poszedł, tamem napadł na jego wojsko, wielu pobiłem, innych 
w jeństwo wziąłem, a koni niemało. Wielki strach padł na króla, radzili mu, by tył podał 
i całkiem z Bawarii ustąpił. Król się wahał, bał się, bo niemało w tej bitwie stracił, a mógł 
wszystko stracić...
- Ale w końcu nie stracił - przerwał znowu Bolesław.
- Nie! - wykrzyknął Henryk. - Nie stracił. Co prawda, nie rycerską sprawą, jeno przez 
kmiece języki.
- Jakże to? - wyraźna drwina zadrgała w głosie Bolesława. Henryk spojrzał nań 
niepewnie: widać od razu, że ksiądz zły, że minęła jego beztroska gościnność, patrzy twardo, 
twarzą nie drgnie. Margrabia coraz bardziej tracił pewność siebie.
- A no, schroniłem się w dolinie, miałem tam stanąć obozem, potem okrążyć króla i w 
bok mu uderzyć. Ale wypatrzył nas jakiś pastuch, doniósł królowi i jego samego 
podprowadził manowcami. Tylkośmy usłyszeli krzyk „Kyrie elejson”, jak wpadli na nas 
znienacka, w mig roznieśli mi obóz. Ledwośmy garść ludzi zagarnęli i uszli z walki, Ernesta 
król chwycił, wraz go uśmiercić chciał za zdradę, jeno go arcybiskup Willigiz wyprosił. 
Miasta moje brał król jedno za drugim. Co nam zostało? jeno ucieczka. Do was przyszliśmy 
i... - podniósł oczy, spotkał twarde wejrzenie Bolesława.
- I?... - powtórzył ksiądz. - I co?
- Przyszliśmy do was, jako do sprzymierzeńca.
Cień uśmiechu zamajaczył w gęstwie Bolesławowych wąsów.
- Jestem w wojnie z królem i mile was witam, margrabio. - W tej chwili ozwał się 
milczący dotąd Bruno:
- Myślimy iść do Stefana Węgierskiego... żonaty jest z siostrą królewską i moją, 
najlepszym będzie pośrednikiem między królem a mną.
- Chcecie do lochu iść abo głowę pod topór dać?
- Stefan nie wyda nas.
- A wy, margrabio? - Bolesław zwrócił się do Henryka.
- I ja... - olbrzym się zająknął. - My razem.
Bolesław ostro ściągnął brwi.
- Myślałem... myślałem, że społem będziem wojować, więcej byście wywojowali ze mną, 
niż wyprosili ze Stefanem. Ale... wasza wola. Nie będę ja drugów siłą trzymał, skoro nie 
chcą... I pamiętajcie, margrabio: zawsze na mnie liczyć możecie. Zawsze!
Henryk poderwał się, krew mu zalała policzki, uśmiechnął się szeroko.
- Wiedziałem, do kogo jadę! - wykrzyknął i nadstawił dłoń do uderzenia. Bolesław 
stuknął w nią, ale nie puścił, uchwycił Henryka w twardy uścisk. Patrzyli sobie wprost 
w oczy. Henryk widział we wzroku Bolesława nieustępliwość, wydało się, że te wbite weń 
oczy napierają nań, trzymają go na uwięzi.
- Ale - zaczął Bolesław serdecznym, przyjacielskim głosem - ale ludzi swych mi 
zostawcie. Na nic się nie zdadzą wam ci ludzie u Stefana, a jeśli wrócicie do króla, nie 
zostawi wam ich: włączy do swego wojska i na mnie powiedzie. Dam wam osłonę dobrą, bo 
nie godzi się, by tacy rycerze samowtór jechali jak zbiegowie, ale nie będziecie przecie wlekli 
wszystkich ze sobą.
Henryk milczał, natomiast Bruno skrzekliwie się rozwrzeszczał:
- Jakże to? Jakże to tak? Jeszcze trudniej będzie nam uzyskać przebaczenie królewskie, 
skoro się dowie król, że dwie ście mieczów przeciw niemu oddaliśmy, nie licząc wojów, co 
wprost na Czechy poszli. Nie może to być!
Bolesław nie odwracając głowy i nie wypuszczając z uścisku dłoni Henryka warknął:
- Posłałem wam bolej niźli dwie ście mieczów. Czy mam was pytać... w chwili klęski... 
o tamtych? - Bruno nie odpowiedział ni słowa, nadął się jeszcze bardziej.
Henryk nie mógł oderwać wzroku od oczu Bolesława. Oblizał wargi, powiedział 
niepewnie:
- Jest w tych setkach wielu pasowanych rycerzy. Jakże to mogę ich oddawać... by robów. 
Nie mogę.
Bolesław drwiąco się zaśmiał:
- Sam z nimi pogadam, nie wiem, czy chcą dziś iść pod rękę królewską. Twarda będzie 
dla nich ta ręka. Spytacie ich, niech sami stanowią o sobie. Nie darmo będą służyć.
- Niechże tak będzie - powiedział Henryk.
Poczuł mocny uścisk dłoni Bolesławowej - teraz dopiero ksiądz go puścił; roześmiał się 
wesoło i ochoczo - zmienił się w jednej chwili.
- A no, nie koniec tej wojnie. Źle robicie, że do Stefana idziecie. Wiem, że wyprawę na 
mnie król gotuje, zagrodzę mu drogę. Ale wyście gośćmi moimi, choć z waszej woli na 
krótko: chcę, byście radzi byli z gościny. Ubierajmy się, a później na gody; zapomnicie 
o biedach, nabierzecie dufności. Boga mi: jeszcze odzyskacie swoje i mnie będziecie gościli.
Był ożywiony i wesoły - jarą, zaraźliwą radością. Henryk wraz się ożywił, uśmiechnął 
się, w oczach znów mu zaświeciła zuchwałość. Bolesław otworzył drzwi łaźni, krzyknął do 
czekających pachołków:
- Odzież dawać! Niech no który skoczy do Mojsława, idziemy wraz.
Gody były nuczne, nawet Bruno się rozruszał i opowiadał Janowi śmieszne gadki 
o niedźwiedniku Ernesta i o tym, jak konie królewskiego podjazdu napotkawszy znienacka 
niedźwiedzia, poniosły w dzikim popłochu. Bolesław się rozochocił, kazał gęślarzy wołać, 
potem się siłacze dolali ze sobą i woje się wdrapywali na wygładzony słup z położonym na 
szczycie mieszkiem srebra; niemało było śmiechu, gdy jeden po drugim zsuwał się z połowy 
wysokości.
Bolesław w międzyczasie gadał z niemieckimi wojami. I oni mieli tęgą popijawę, 
wrocławscy gościli ich suto, choć z dogadaniem się było niełatwo; ale tam! - przy piwie 
prędko się pokumasz i z niemową.

Skoro Henryk - kiwając się trochę na nogach - pytał wieczorem, kto chce wraz z nim 
jechać na Węgry, z dwóch setek zgłosiło się zaledwie dwunastu. Opuścili Wrocław po 
czterech dniach.

9

Zwartym wałem dookoła księstwa stała puszcza. Zwały próchna, butwiejących 
poobalanych drzew, zielonych kożuchów mchu, bujnie rozrastającego się w wilgoci, grzybów 
i huby drzewnej leżały na pół chłopa wysoko. Ruczaje leśne i strugi rozlewały się w tych 
gnijących zwałach, wsiąkały w nie, zatrzymywane w biegu, tworzyły trzęsawiska i moczary, 
dymiły burą, śmierdzącą mgłą. W duszącym porywie do światła wydzierał się ku górze las. 
Splątane, przepychające się wzajem gałęzie drzew co rok rzucały nasiona - żołędzie, buczynę, 
ziarna z szyszek, pestki i jagody. Co roku wytryskały w górę młode roślinki, wiotkie i smukłe, 
spragnione światła, przysłoniętego gęstwą gałęzi i liści - zagajnik piął się między 
starodrzewiem, potomstwo walczyło z ojcami o prawo do oddechu i światła, o prawo do 
życia. Nieprzebytym obszarem zarastała kraj puszcza.
Taka była palisada księstwa.
Rzeki płynęły rozlewne i głębokie, zamulone gnijącym od setek lat liściem, igliwiem, 
zwalonymi w nurt drzewami, trupami ryb i zwierza. Wiosną wlewały się głęboko w puszczę, 
tworzyły bajora i łachy okryte grubym kożuchem rzęsy, topieliska bez dna, zawiłą sieć dróg, 
zatok, przepływów i bocznych koryt. Zacierała się granica między brzegiem a nurtem, woda 
wkraczała w ląd, a ląd mnogimi wyspami, kępami i mieliznami wchodził w rzekę; kilka 
pędów łoziny chwytało się ławy piasku, wraz zarastały ją i umacniały nikły pagórek, prąd 
zanosił śmieciem rzecznym odnogę, koryto się zwężało, woda nie mogła się w nim 
pomieścić, wlewała się w las, sączyła się między drzewami, przebijała sobie nową odnogę. 
Niełatwa to sprawa dojść do brzegu - nie istniały brzegi tych wolno płynących, zamulonych 
rzek.
Takie były fosy oblewające księstwo.
Tu i ówdzie na suchszych wyniosłościach był dostęp do rzeki, tu i ówdzie przecinał ją 
twardy, piaszczysty bród. Tędy chodził zwierz do wodopoju i wędrowali ludzie. Na ważnych 
szlakach ludzkie ręce przecięły puszczę, przetarły z lekka drogi, zasypały wykroty, skopały 
urwiste zejścia. Niby tchawice pełne powietrza przebijały te przesieki zwarty wał boru. Tędy 
szedł kupiec, tędy wędrowali świątki nowej wiary, tędy uciekały zbiegi, tędy posyłano 
gońców - tędy świat wlewał się w puszczę.
Takie były wrota księstwa.
Całe księstwo otoczone było palisadą puszczy, okolone fosami rozlewających się rzek 
i moczarów, z rzadkimi wrotami przejść, wiodącymi w szeroki świat. A świat przynosił nie 
tylko towary kupców, wieści o Nowem, żarliwe słowa o Kyryi Krysti - ze świata szedł 
również chrzęst broni, tupot kopyt opancerzonych wojsk, hałas mosiężnych trąb. Przyszedł 
rozkaz od księdza Bolesława: zawrzeć przed królem Henrykiem wrota księstwa.
Od szarego, wełnistego morza wzdłuż Odry po Sudety i Las Czeski stanęli drwale 
z siekierami - las walić. Rytmicznie pochylały się plecy w przygięciach, przylgły do nich 
przepocone giezła - ze stęknięciem uderzali drwale w grube stuletnie tramy, jak złote skry 
pryskały drzazgi spod siekier. Łomot przez puszczę szedł, z głuchym trzaskiem pękających 
włókien pochylały się drzewa, z szumem leciały na dół gałęzie, tępym uderzeniem stękała 
ziemia, gdy tram łupnął. Spiętrzone jedne na drugie, pień na pień, poplątane stwoły, konary, 
gałęzie, zbita gęstwa zwalonych w bezładzie drzew tarasowała drogi, przejścia i przesmyki.
Tak zawalił Bolesław zasiekiem wrota księstwa. Od wełnistego morza po Sudety i Las 
Czeski.

10

Minęło skwarne lato z przelatującymi po niebie burzami, zżółkły i sczerwieniały lasy, 
powiały jesienne wiatry gnące drzewa i sypiące liściem, przyszły deszcze i mgły, a bracia 
w eremie - wysoki Jan, niedoszły poseł Bolkowy Benedykt, Izaak, Mateusz i Krystyn - 
czekali wciąż na wysłanego do brata Brunona Barnabę, stęsknieni pozwolenia pójścia ze 
Słowem do pogan za Wojciechowym przewodem; tężały serca w tęsknocie i głodzie 
potwierdzenia sobą swej wiary, modlili się i pościli - Barnaba nie wracał, przepadł jak 
derkacz w trawie; nie zgonisz go nawet myślą, nie wiesz, kędy się obraca.
Tego popołudnia mroźny wiatr rozdarł chmury, jednym szarpnięciem oczyścił pół nieba, 
zaświeciło małe, zimne słońce, posrebrzyło mnisze domki i cyrkiew w środku. Szła zima. 
I tego chłodnego popołudnia wiele ważkich spraw działo się w eremie, wiele węzłów się 
rozsupłało i wiele się rozjaśniło w zimnym, srebrzystym świetle. Jakby ku mroźnej śmierci 
szło.

Brat Izaak - na którego podgrodzianie krakowscy wołali Żuraw - pokutę czynił przed 
Janem w cyrkwi eremowej; cyrkiew była mała - gdy z dalekiego opola przychodzili ludzie, 
przyuczeni do nabożeństwa w święta przez białych mnichów, niewielu się mieściło 
w cyrkiewce - może trzydziestu - reszta stała zbitym tłumem dokoła, łowiła uchem urywki 
pieśni, którymi zaklinali mnisi Jezu Krysta. Kilka sosen szumiało nad cyrkwią, ich czarny 
szum stapiał się z urywkami pieśni, na szumie tym ulatywała pieśń. Ludzie stali 
z obnażonymi głowami, robili znak Kyryi Krysti na czole, piersi i ramionach, wiedzieli: zlani 
są świętą wodą, krześcijanie są. Ale pomieszane w nich było Nowe ze Starem, jak nowa pieśń 
w cyrkwi z odwiecznym szumem sosen; nie rozeznasz już w tej gmatwaninie.
Tego popołudnia brat Izaak pokutę czynił. Klęczał, wysoką swą, kościstą, wychudzoną 
postać przygiął, ciężko sapał w trudzie mówienia o sobie, o tym, co się w nim przelewało, 
burzyło, gniotło i wybuchało w te lata, odkąd uległ nagłemu porywowi i rzucił Dudkowi 
szalone słowa: „Bierz mię ze sobą. W puszczę”. Wiele się przełamało w Żurawiu w te długie, 
bolesne lata, aż dziw: tenże to człek, który w Krakowie na podgrodziu siedział, siekiery kuł, 
piwo pił i z babą spał? a myślał o tym jeno, czy węgla starczy do kuźni, czy bartnik Głowacz 
miodu przyniesie i czy Sławka dość nazbierała żołędzi a buczyny dla czarnej świni 
puszczańskiej, tuczącej się w kącie chaty; takie były dumki Żurawia na podgrodziu 
krakowskim. A nynie...
Nynie inne są dumki Izaaka, mnicha w eremie puszczańskim.
Jak dawniej czerwona ściana sosen świeci z czterech stron, jak dawniej w nozdrza wpada 
ostry jesienny zapach, jak dawniej szumią drzewa ciemnymi czubami; a jakby inaczej, 
przesłoniła je niby mgła, niby tuman – przez tę przezrocza zasłonę patrzy nynie Izaak na 
świat, który jest marnością i złem. Hej, świat... - czyliż przyszła kiedy Żurawiowi taka 
szalona dumka, że można się dołać ze światem, z tymi szumiącymi sosnami, z czerwoną 
ścianą lasu i z białym obłokiem śmiejącym się w słońcu, z brunatnym, wystałym, słodkim 
miodem, z białka, której się oczy w pieszczocie zasnuwały mgłą - były bławe i poddane - 
z opornym uginaniem się rozgrzanego do czerwona żelaza, z chrapliwą piosnką przy pracy, 
z własnymi ramionami tęskniącymi do przeciągnięcia się, z gębą, językiem, podniebieniem, 
szczękami i przełykiem, żądnymi soczystego, tłustego jadła, z powiekami i całym ciałem, 
pragnącym ciężkiego, bezwładnego snu. Hej, świat... Gdzież on jest - ów świat? - przecie jest 
wszędzie, jego własne, Żurawiowe ręce, ramiona, uda, oczy, nos, gęba, wątpia, jądra - 
wszystko, co odczuwa głód przeżywania, co łaknie i pożąda - wszystko to jest światem, 
winno być czymś obcym i wrogim, winno być nienawistne i pognębione; tak przecie uczył 
Jan, wysoki brzydki Jan, z dziobami na gębie i wypłyniętym okiem przykrytym czerwoną 
powieką, któremu nigdy ciepła, dobra pogoda nie schodziła z twarzy, jakby się zagnieździła 
w tych dziobach, w tym wypłyniętym oku, w tych fałdach koło ust, w całej wysokiej, 
przygarbionej postaci. I tenże wesoły Jan mówi im zawsze o świecie i ciele, że jest ono 
marnością i złem. - Tfu! - spluwał przez długie lata Żuraw i wątpia się mu wywracały ze 
złości. - „A ukochać trza jeno duszę dla Chrystusa” - mawiał Jan. Tej duszy właśnie nie mógł 
Żuraw przez długie lata namacać swymi twardymi kowałowymi palcami, jak mógł namacać 
szurpatą czerwoną sosnę i zimną twardziznę żelaza, i gładką miłą skórę bialki. Hej, dusza... 
Dusza i świat... Szarpało się długie lata w Żurawiu, co się szarpało?... - „To i jest ona dusza” - 
prawił mu Jan i oczy się mu śmiały do tego, co widział, a czego Żuraw nie mógł dostrzec 
w udręczeniu. - „To i jest ona dusza, jaże się dręczy między umiłowaniem świata 
a miłowaniem Chrystusa”. - Długie lata skręcało Żurawia ze złości na te gadki.
Czemuż nie odszedł Żuraw, kowal robotny, iże miał swoją chatę i białkę, i kładziwo 
a młot, i wszelakie ochędóstwo? Czemuż nie odszedł, u złego licha? Tfu - czar padł jakowyś 
na Żurawia, czar, zaklęcie czy urok? Usidlał go Jezu Kryst, wziął we wnyki - to pojmował - 
nie rozerwiesz sieci. Patrzył Żuraw ponurym wzrokiem na braci w eremie - i na brata swego, 
na Dudka - cudaki to były, przygłupki abo takoż usidłani?
Brat Jan - wielka sucha tyka, z tymi dziobami na śmiejącej się gębie i tym okiem 
przykrytym czerwoną powieką. Stary już był, siwe kłaki otaczały łysinę. Bają - księdzowego 
był rodu, woj z drużyny Piotra, króla grodu znacznego, Wenecji. Szalony był on Jan, iże 
rzucił gród a ród, a bogactwo, w puszczę poszedł, zje ledwo co, wodą popije, śpi mało, na 
karku ma kolącą szmatę - tfu! zapiekała się w Żurawiu krew na taką głupotę. Ale patrzył: nie 
on jeden był taki. Boć ono Benedykt, młody i śmigły, takoż wysokiego był rodu. Świątkiem 
był, mógł biskupem ostać, a lepszy mu post i pletń. A wżdy nie dwaj oni tacy: i Wojciech taki 
był, i Romuald, iże w Pereum w błocie śpiewa, a nikt nie pokutuje tak, jak on pokutuje. 
I Barnaba, i Bruno, i inni. A bają - i cesarz Otto, największy mocarz w świecie, miał takoż 
władztwo rzucić, a na pustelnię iść i do poganów. Jakże to?...
Lecz może ci wszyscy nie zabiliby takiego klina Żurawiowi - wiadomo, przygłupki 
wszędy bywają. Nie, pewno by nie zabili klina, bajałby o nich Żuraw Sławce a sąsiadom po 
robocie, głową by kiwał a ramionami ruszał i śmiałby się z takowego otumanienia. Ale 
Dudek, nynie Mateusz!... Żuraw wiedział: Dudek nie był przygłupek. Prawda - oddali Miłą 
starzy Czarnemu, pobił Czarny Dudka niemal do śmierci. Wżdy nie koniec to był, mógł 
i Czarnemu radę Dudek dać, gdyby chciał, abo inną brać białkę - mało to dziewek chodzi 
z wiankiem? A kowal jaki był z Dudka, takiego kowala w całym świecie nie znajdziesz! 
Żuraw tążył ostrą, bolesną tęsknotą za uchwytem młota, za pryskiem skier od bitego żelaza, 
za tym wolno wyłaniającym się z niemrawej sztaby dobrym, miłym oku kształtem siekiery 
abo miecza, abo okucia na szczyt, abo grotu, abo... - zatykało Żurawia na samo wspomnienie. 
A Dudek ukuł krzyż do trzemu na podgrodziu krakowskim, jaki krzyż! - póki życia będzie 
Żuraw nosił w oczach ten srebrny krzyż i to półotwarcie ust Chrystusowych, to zwiśnięcie 
głowy i wykręcenie ciała. I oto Żuraw tążył za kuciem byle siekiery czy grotu, a Dudek nie 
tążył - raz wraz Żuraw zaglądał znienacka w oczy brata z utajoną nadzieją, że dojrzy w nich 
ową mgłę tęsknoty, a widział jedno w tych oczach: Dudek rad jest, że w puszczy siedzi, niby 
rob żyje, pokutuje i pracuje - na co? czemu? dla kogo? A kiedy Żuraw widział, jak Dudek 
śpiewa, niewidomie zapatrzony przed siebie, wtedy kowal pewny był: Dudek rad jest, że tu 
w puszczy zagrzązł.
I to może trzymało Żurawia jak zębami, nie umiał nawięzów zrzucić. Ale żarła go ta 
męka, oczy mu wpadły, nos się wyciągnął, u warg zmarszczyła się skóra w dwie głębokie, 
gorzkie fałdy. I wciąż - mimo zaklęć, modlitw, pieśni, mozołu, pletni - tęsknił za światem, za 
tą czerwoną ścianą boru i trzonem kowalskiego młota, i swoją białka, którą rwałby nynie 
w duszącej go, ostrej chuci. Tęsknił, a nie odchodził - i trwał w udręczeniu.
Aż raz - było to na schyłku zimy, gruboziarnisty śnieg przepojony był woda, siąkał nią 
przy każdym stąpnięciu człowieka, świat był szary, zamglony, sosny kapały wielkimi 
kroplami zbierającej się na kiściach wilgoci, wiatr pachniał dalą, budził w zwierzętach 
i ludziach chęć odmiany, nadzieję lepszego życia - wtedy to, w tym dniu niezapomnianym 
i cudownym, dniu przedwiosennego przebudzenia, przyszła na Żurawia chwila olśnienia: dnia 
tego pojął wiele więcej niźli w czas długiego słuchania zawiłych i trudnych bajań brata Jana; 
chociaż dzisiaj w czasie pokuty i ostatniego zmagania się z sobą, wiedział, że i wówczas nie 
pojął wszystkiego - ale jakiż człek może powiedzieć o sobie, że wszystko pojął; chyba Dudek. 
Wtedy to - pomni dobrze ten dzień - po zimie, kiedy czas dłuższy nie pracował rękoma, 
spojrzał Żuraw przypadkiem na swe dłonie: ogromne, sękate, kowalowe garście. I dojrzał 
zaraz, że u wierzchu dłoni, skąd palce wyrastają i gdzie nabite miał - zawsze, jak pamiętał - 
wielkie twarde nagnioty od trzymania mocno rękojeści młota kowalskiego, skóra się wzdęła 
i spękała, a gdy ją zaczął obgryzać, pod spodem widniał świeży naskórek - różowy i miękki. 
Żuraw jakby maczugą w łeb dostał - dech mu zaparło, gęsty pot okrył czoło grubymi 
kroplami; chłop starł go odruchowo i znowu patrzył na swoje łapy z oczkami miękkiej, 
różowej skóry. Zabrali mu w eremie wszystko, zabrali mu nawet jego gruboskóre garście 
kowala, już nie kowal on - mnich, świątek Jezu Krysta, złazi zeń z wolna dawny zewłok, 
dawna jego skóra, przemienia się nynie Żuraw w innego człeka, jakby niemowlęciem po raz 
wtóry został i świecił różowym, miękkim naskórkiem. Lelum, czyliż może być człek raz 
wtóry niemowlęciem, skrzatem karabskającym się pod stołem jak rak, zadziwionymi oczyma 
patrzącym na świat? Skóra na Żurawiu łuszczy się i złazi, czyliż wszystką skórę będzie miał 
nową, świeżą skórę dziecka? Przemienili kowala w eremie, ciało mu zamienili - poczuł się 
naraz, jakby odziany by! w nowe, obce ciało. Nicże w nim nie zostało z dawnego Żurawia? 
Nic? - patrzył ze zdziwieniem na swe ręce. Lecz jednocześnie poczuł z nieomylną pewnością, 
że gdyby mu czaremgusłem odmienili całe ciało - ręce, nogi, oczy i gębę - zostanie sobą, 
Żurawiem. Co w nim zostanie? I wtedy to zdało mu się naraz, że tymi nowymi palcami, 
o różowej i miękkiej skórze noworodka, namacał wreszcie... co? - duszę namacał?
Jakby mu spadło zaklęcie z oczu - nowymi oczyma spojrzał na świat.
I widział: świat jest niby ten sam, wilgotny i zamglony, pachnący ostro przedwiośniem, 
sosny kapią wielkimi kroplami zbierającej się na kiściach wilgoci. A jednak nie tenże to 
świat, który był przed chwilą, nie wypełnia sobą wszystkiego, nie zdoła wypełnić - mimo woli 
grzebał Żuraw paluchami, jakby chciał coś nimi wymacać. Hej, świat. Świat i dusza. Cichym, 
bezdźwięcznym śmiechem zaśmiał się Żuraw z tej nowej radości widzenia. Aż się ta radość 
rozlała w nim szeroko, jakby rzeka na wiosnę po nizinnych łąkach - Żuraw pojął, że nie tylko 
utracił wiele idąc tu, w puszczę, lecz i odnalazł. Wówczas to pierwszy raz pojął Dudka, że 
dobrze mu tutaj.
Chodził do wieczora by pijany. A nazajutrz - jakby nic się nie stało. Znów szumiała 
swojsko czerwona ściana sosen, znów tęsknił kowal do podgrodzia, do Sławki, do młota 
kowalskiego. Zdawałoby się - jeszcze ostrzej, jeszcze boleśniej. Jak gdyby nic się nie 
odmieniło, jakby palce jego niczego nie znalazły w upartym wieloletnim szukaniu.
I nigdy dotąd nie było Żurawiowi tak źle, tak dręcząco, tak boleśnie - nie do zniesienia - 
jak w te dni, które potem nastały. Chodził chłop niby błędny, słaniał się na równej drodze, na 
nikogo patrzeć nie mógł - nawet na Dudka - trzęsło go na widok tych wychudzonych postaci 
o błyszczących oczach i zapadłych policzkach. Wtedy to przyszła mu do głowy dzika dumka:
- Czego tu siedzieć mam? Kto mię trzyma?
Po raz pierwszy na tej głupawej porębie spłynęła nań jasna myśl: uciekać. Uciekać z tego 
eremu, od tych ludzi modlących się i poszczących, wstających w nocy, by śpiewać w cyrkwi 
pod cichym blaskiem gwiazd lub pod mrocznym wiatrem bijącym po dachu. Przecie go nikt 
nie zatrzyma, nikt go nie będzie gonił. Prosto, jak kamieniem rzucić, będzie walił na południe, 
ku Krakowowi. W tejże chwili tak jasno, tak barwnie, wypukłą, bliską zjawą stanęło przed 
kowalem podgrodzie krakowskie: góra, na górze ciężkie grodzisko, niżej szerokie lipy 
i topole, między drzewami bez ładu i składu kupa chat, tłoczą się chaty, rozpychają, obejście 
na obejście załazi, pomieszany tłum domów, pomieszane głosy sąsiadów, ludzi bliskich 
i swojskich, pomieszane zapachy - gnijących skór wyprawiaczów, spalenizny kowalów, 
świeżych wiórów łagiewników a kołodziejów, mokrej gliny garncarzy. W tym gąszczu pod 
lipą jego chata, przed chatą pień z pordzewiałym kładziwem. Baba wychodzi z chaty, nosem 
siąka za durnym chłopem, iże w puszczy się zaszył, oczy ma Sławka czerwone i zapuchnięte, 
nabrzmiałe od płaczu wargi. W tym widzeniu na odległość poczuł Żuraw smak tych 
nabrzmiałych ciepłych warg, zapiekło go, poczuł rwanie niby od mdłości, w lędźwiach 
mrowie żarzącej się chuci. Sławka - naczynie szatana... Ech, jakie tam naczynie, jego baba, 
z którą tyle lat spał, a zawsze była mu miła. Jakie naczynie?!... - umu się zbył abo wszyscy tu 
bez umu. Siądzie znów w swojej chacie, na kolanach miska, podle dzban z piwem, w uszach 
huczy jeszcze dźwięczny stuk żelaza. Plunął z wściekłością, teraz już wiedział: wróci do dom, 
k’swoim.
I natychmiast poniosła go radość, ze śmiechem spojrzał na swe garście z obgryzionymi 
dziureczkami, zawleczonymi miękką, nową skórą - ech! nabije jeszcze sobie nagnioty na 
łapach, nie ma strachu. Był ranek, zza białych, rzadkich chmur przebijało się słońce, 
rozcieńczonym mlekiem zalewało świat. Żuraw się porwał - dość już tego gnicia w puszczy. 
Na żerdkach w szopie wisiało jeszcze dawne jego odzienie, pobiegł prędko - zasapany, jakby 
ciężar na plecach niósł; ale to było zasapanie radości, zrzucił Żuraw ciężar z karku, lekko mu, 
wesoło, wesołość ta rwie chłopa. Gdy wciągał lniane giezło - nie nosił nynie lnu, za miękki 
len dla mnichów w eremie, rozpieszcza obmierzłe ciało - poczuł nosem zastarzały zapach 
sadzy kowalskiej; aż zapiekł go ten zapach, targnął Żurawiem poryw nieokiełzanej woli. Na 
cyrkiewce zaćwierkał maleńki dzwoneczek - nie pójdzie już Żuraw do cyrkwi z braćmi 
śpiewać - jemu siekiery kuć dla księdza, siekiery, które spłyną juchą z rozrąbanych głów. 
Wciąż rwała Żurawia radość wyzwolenia, nie powie nikomu o odejściu - sęk ich jechał, 
śpiewaków eremowych! - nawet Dudkowi nie powie; opuściła go naraz wiara w brata, taki 
sam niedojda jak tamci, ale nie myślał długo o tym. Iść, iść prędzej przez las, przez szumiący, 
pachnący las - ręce mu drżały, gdy zawiązywał rzemień na brzuchu, ryczeć chciał z tej 
rozrywającej go radości. Z gorzką drwiną nad własną głupotą kopnął kupę zwleczonych 
łachmanów - znak jego otumanienia. Hej, heeeej!... Wyszedł przed szopę, raz jeszcze obrzucił 
wzrokiem polanę, cyrkiewkę, skąd dolatywał głos zgodnego śpiewu, osiem małych domków 
i chatę, w której zimą spali - zamarzliby na śmierć w małych domkach, pomni Żuraw, jak 
płakał Jan, że nie mogą żyć w tej północnej krainie, jako Romuald im przykazał, tfu! Marne 
klecie to, a Żuraw tyle lat bez potrzeby w nich siedział, ale koniec temu, koniec! Przy szopie 
wbita w pniak tkwiła siekiera, którą Lubek - zwany tu bratem Krystynem - drzewo dla 
mnichów rąbał. Żuraw wyciągnął rękę, złapał rękojeść, wyrwał siekierę - przygodzi się 
w czas wędrówki przez puszczę. Gibkim, nie mniszym, nie pokutnym krokiem poszedł kowal 
przez szerokość poręby. Cierniowy płot zagrodził mu drogę, wieleż to razy naprawiali go 
z Dudkiem, zaplatali najmniejszą szparę, iżby zwierz leśny nie obgryzał ogrodów eremowych 
- jednym skokiem przesadził Żuraw ten niewysoki płot - i wraz go otoczyły śmigłe sosny 
boru. Głębokim oddechem wolności odetchnął zbieg, dotknął ręką najbliższego pnia, jakby 
musiał utwierdzić samego siebie w tym, co widzi. Ejże, w wesołym gęstym lesie śmigają 
sosny ku górze, gałęziami szumią. Śnieg tu jeszcze leżał, osłonięty od słońca, tajał i zamarzał 
w twardą, zlodowaciałą skorupę, dobrze się szło po tej twardziżnie, czasem się śnieg 
załamywał pod nogą z suchym, wesołym trzaskiem. Wisiała nikła mgła, pachniała ostrą 
wilgocią. Pogłos szybkich kroków biegł po lesie, wypełniał jego pustkę. Z każdym krokiem 
dalej zostawała poręba i erem.
I z każdym krokiem coś czepiało się nóg, coś zaczynało ciągnąć do tyłu - coraz mocniej. 
Mocniej i mocniej - z każdym krokiem. Jakby wlókł Żuraw za sobą niewód, a w niewód ten 
nabierały się szyszki, igliwie, grudki śniegu - coraz był cięższy. Jakby wlókł za sobą 
wszystkie lata w eremie, modlitwy i pieśni, długie dukanie brata Jana, pogodne spojrzenie 
Dudka, zadumanie Benedykta i gorliwość Barnaby, beztroski uśmiech jasnych oczu Krystyna, 
to wszystko, co niedawno namacał paluchami w owym niezapomnianym, cudownym dniu 
omglonego przedwiośnia, to, co odnalazł, własną duszę - ciężka jest dusza Żurawia, sto 
kamieni waży. I naraz cała nowo odkryta radość znikła, jakby wiatr ją zdmuchnął - może się 
snuje tam gdzieś między drzewami jak strzępy mgły? Żuraw wciąż szedł przed siebie, szedł 
z zimnym rozmysłem, zaciął się - nie wróci już do eremu - ale w jakiejś najtajniejszej głębi 
tkwiła w nim okrutna świadomość: niedaleko zajdzie. W pewnej chwili stanął, rósł przed nim 
wielki, pomarszczony dąb, rozlożyl pokręcone konary, strzyżyk siedział na gałęzi, jego 
radosne „czyk czyk czyk” odbijało się ostrym stuknięciem żelaznego młoteczka 
w zlodowaciałej piersi Żurawiowej. Chłop stał bezmyślnie przed pniem, ptak nastraszył się, 
furknął w gąszcz, dąb martwo ruszał nagimi gałęziami. Żuraw siadł bezmyślnie na zmarzłym 
śniegu, oparł się plecami o pień, patrzył na nie obudzony jeszcze do życia las, po którym 
snuły się strzępy - czego? mgły puszczańskiej? czyli jego niedawnej radości?
Siedział długo, zdrętwiał z bezruchu i chłodu. Nie myślał, ale tkwiła w nim bezwzględna 
w swej bolesnej prawdzie wiedza: nie wróci już nigdy do Krakowa, nie ujmie kowalskiego 
młota, nie siądzie na ławie, z miską na kolanach i dzbanem piwa pobok, nie położy się spać 
ze Sławką w duszną, letnią noc. Dawne życie zapadło tym razem bezpowrotnie w przepaść; 
w przepaść bez dna.
Dąb ruszał nad nim martwymi gałęźmi, po lesie snuły się strzępy mgły czy radości.
Skoro pod wieczór dowlókł się do eremu, natknął się na wychodzącego z cyrkwi brata 
Jana. Wesoły mnich się nie zdziwił ani na jego widok, ni na jego przebranie, uśmiechnął się, 
powiedział żartobliwie:
- Cóżeś to wrócił, bracie? Wilka napotkałeś w boru, co cię nastraszył?
Co miał powiedzieć Żuraw o sobie? Co mógł? Podniósł zasępione oczy na dziobatą 
twarz, wymamrotał:
- Zaiste, pewno to wilk. Pewno wilk mi zaszedł drogę i nastraszył.
Znowu uśmiechnął się Jan.
- Ten wilk, bracie Izaaku, czyliś go spotkał, czy nie, to był Chrystus. Wziął on duszę 
twoją za bary i zawrócił ją do eremu.
Znów dusza! - ale teraz nie zatrząsł się Żuraw ze złości na te słowa. Podniósł oczy, nad 
ścianą sosen snuły się długie smugi, zachodzące słońce przelewało się w nich szkarłatem 
i złotem; powiedział z głębokim poddaniem:
- Zaiste, to jest prawda. - Bratu Janowi zagrał w oku nagły błysk, zaświecił szkarłatem 
i złotem zachodzącego słońca. Chłodny powiew szedł od puszczy.
A potem przyszły dni szare i puste, ale już się nic nie buntowało w Żurawiu, nie burzyło 
się, nie przelewało, przestał tęsknić i myśleć o Krakowie, o Sławce, o kładziwie, zdrewniał 
i zobojętniał, śpiewał w cyrkwi, pracował w ogrodzie, słuchał nauk Janowych, pościł i modlił 
się - obojętny i poddany wszystkiemu, co miało go spotkać. Przestał zaglądać w oczy Dudka 
i szukać w nich zwątpienia, zapomniał dni niepokoju, był niby śpiący mieszka w gawrze 
zimowej. Tak też myślał o nim Jan, gdy patrzył nań uważnym spojrzeniem jedynego oka:
- Śpi nynie, ale obudzi się rychło. Pan nasz uprawił już tę glebę i obsiał.
Ale to przebudzenie było za górami, nie widział nynie Żuraw sensu swego życia, modłów 
i pokuty. Bo dawniej wiedział, po co kuł: aby siekierę zrobić; i po co świnię tuczył: aby 
słoninę mieć; i po co piosnki śpiewał: aby radość życia wyśpiewać. Życie toczyło się prostą, 
wyraźną drogą, wiedział, ku czemu szło. Ale to życie?... to zastałe w bezruchu i bezcelu 
życie?... Ni komu co z niego, ni im. Puste życie.
Miesiąc na niebie przybywał, prędko dzień z nocą się zrówna, bracia gotowali się do 
największego święta: śmierci Chrystusowej a powstania Ji z martwych. Żuraw znał one 
dzieje, nie spodziewał się czegoś nowego słyszeć, powtarzali je w eremie w koło a w koło. 
I nynie siedli przed chatą, był ciepły wiosenny przedwieczór, lepkie liście tryskały 
z pękających pąków, niosły świeżą wiosenną woń budzących się drzew - Żuraw nogi 
podciągnął, brodę oparł na kolanach, sennie słuchał spokojnego niskiego głosu Jana, który 
wiódł swą wielekroć powtarzaną opowieść. Jak wjechał Jezus do grodu znacznego, 
Jerozolimy, na ośle z długimi uszyma, a ludzi ogarnęła radość, śpiewali Mu i krzyczeli, kładli 
przed Nim gałęzie a płaszcze, iżby po gołej ziemi nie jechał. A później zebrali się na gody 
i zjedli barana, a Jezus służył swym uczniom, kiej smard, i nogi im mył. Wtedy to uczynił im 
z chleba Ciało swoje, a z wina Krew, iżby się posilili Jego Ciałem i Krwią. Potem poszedł na 
górę i modlił się, i bał się, bo wiedział, że śmierć idzie. A uczniowie Jego spali, budził ich, 
iżby byli z Nim razem, ale ich śpik morzył i dalej spali. Przyszli tam zbóje wielką chąsą, 
z mieczami, świecąc smolnym łuczywem, w on czas Piotr, pierwszy z Jego drużyny, napadł 
na zbójów i obciął jednemu ucho. Ale Jezus rzekł mu: „Schowaj miecz, schowaj miecz, 
Piotrze, bo kto mieczem wojuje, od miecza ginie”, i przykleił ucho zbójowi. I dał się wziąć 
onym. Wtedy poprowadzili Ji przed sąd, a sądzili Ji ludzie źli, a kiedy osądzili na śmierć, 
plwali Mu na gębę i bili pięściami po głowie w wielkiej złości. Zawiedli jeszcze Jezusa do 
Piłata, iże władał w on czas tym grodem, podbiwszy go wprzódy. Piłat chciał uwolnić Jezusa, 
ale się bał rozruchu, a była tam wielka ciżba ludzi. Wyszedł do nich i pry: „Mam ci tu 
w jamie zbója wielkiego, imieniem Barabasz; wiecie to, że jest on Barabasz mężobójcą 
a gwałcicielem, a rabusiem, wypuszczę go, będzie znów zabijał a gwałcił; kogo chcecie, 
Barabasza abo Jezusa?” Ale im złość zapiekła się w wątpiach i nuże krzyczeć na całe gardło: 
„Barabasza chcemy, Barabasza!” - „A z Jezusem co?” - pyta Piłat. - „Śmierć Mu!” - krzyczą. 
A wprzódy siekli Jezusa biczami, a włożyli Mu na głowę wieniec z cierni, a bili pałkami po 
wieńcu i kolce właziły Jezusowi w głowę; a były długie i ostre one kolce i spłynął Jezus 
krwią. Kazali wtedy nieść Mu ciężki krzyż z dębu na wielką górę, jąż zowią Golgota; i padał 
Jezus pod krzyżem z braku sił, wtedy kopali Ji, podnosili i dalejże w drogę! Aż przywlekli Ji 
na górę, rozdziali Ji, położyli na krzyżu, a gwoździami przybili Mu ręce i nogi do drzewa, 
wtedy krzyż postawili i wisiał Jezus na krzyżu długo, a umierał i umrzeć nie mógł. A pić 
chciał: wtedy dali mu pić żółć a ocet. A kiedy umarł, ziemia się trzęsła i grom walił, z grobów 
umarli wyszli, by płakać nad Nim. Wtedy oszczepem przebiły zbóje Jego bok i wylała się 
z boku krew z wodą. Uczniowie Jego zdjęli zewłok z krzyża i złożyli w grobie, gdzie leżał, 
póki z martwych nie powstał.
Żuraw słuchał tej gadki zrazu dość obojętnie - znał ją dobrze - aż w pewnej chwili zakłuło 
go w środku, przez głowę przeleciała szybka dumka: po co zezwolił Jezus na to wszystko, co 
z Nim wydziwiali? Mógł przecie porazić zbójów, sam rzekł Piotrowi, kiedy ten skoczył 
z mieczem Ji bronić: „Czyli sądzisz, że nie mógłbym prosić Ojca Mego, a w mig by wystawił 
więcej niźli dwie ście pułków niebieskich?” Mógł, a nie chciał. Czemu nie chciał? I, jakby 
w odpowiedzi na te dumki Żurawiowe, rzekł Jan:
- Dziw, jak wiele jest złości w świecie - przerwał i zamyślił się; dziobata twarz nie była 
nynie wesoła, tym razem w dziobach, w opuszczonej powiece i fałdach u warg zataiła się 
boleść. - Dziw zaiste, skąd aż tyle złości? - powiódł po milczącej gromadce jedynym swym 
okiem, nieme pytanie w tym oku. - Wżdy Jezus dobrze im czynił, ślepi widzieli, chromi 
chodzili, grzesznym winy odpuszczał, a urodził się, by najnędzniejsza wywłoka, na sianie, 
między bydlęty, iżby ludzi zbawić. I za oną miłość dali Mu ludzie bicz a cierń, a krzyż, 
a oszczep w bok, plwali na Niego a naigrawali się: czemu to tak? Skąd ta złość? - głos rósł 
Janowi, niemal z krzykiem wpierał w nich to samo pytanie:
- Powiedzcież to: skąd ta złość? Aż taka nieludzka iście złość?... - na to Benedykt 
pochylił swój wypukły łeb, zaszeptał:
- A w nas? Azali mało w nas złości?
Już nie słuchał obojętnie Żuraw znanej gadki, poczuł udręczenie na te słowa 
Benedyktowe: „Azali mało w nas złości?” Cisza zaległa kupkę braci, wciąż napływała ku nim 
wiosenna woń lepkiego liścia, budzącego się życia, żółte słońce świeciło ciepło i łagodnie, od 
ziemi szedł rzezwy chłód. Żuraw podniósł bezradne oczy na Jana, ujrzał, że ten się już 
uśmiecha swym zwykłym spokojnym uśmiechem:
- A owóż woła nas Pan, nie słyszycie to Jego głosu? Słuchajcie jeno. Wezwał nas, 
iżbyśmy towarzyszyli Mu, iżbyśmy wzięli na siebie trud Jego życia i Jego męki, iżbyśmy 
zwojowali złość w sobie. Byśmy jak On byli. A jeśli nie puszcza nas ciało, trza ugnieść ciało. 
Cóż rzekł Jezus na górze, kiej uczniów śpik morzył? Rzekł im: „Czuwajcie a módlcie się, 
iżbyście nie wpadli w pokuszenie. Wżdy dusza ochocza jest, ale ciało mdłe”. Ugniatajmy tedy 
ciało, iżby nas śpik nie zmorzył a iżbyśmy nie wpadli w złość, jeno iżbyśmy szli tam, kądy 
Jezus nas woła. A woła nas ku podjęciu trudu Jego życia, a mówienia o Nim tym, którzy nie 
znają Ji. Tedy, bracia, czuwajcie i módlcie się.
A no, nic nowego nie powiedział Jan, nie raz, nie dwa to powtarzał. A jakby Żuraw nie 
słyszał wprzód takich gadek, jakby ta była pierwsza i jakby świat mu pojaśniał. Powiódł 
okiem po braciach - Janie, Benedykcie, Mateuszu, Krystynie - toć oni idą tam, kądy Jezus ich 
woła. A on, Żuraw, brat Izaak, azali to nie w nim zapieka się złość, niczym w zbójach? Jakby 
się czarna jama otwarła przed nim i zdało mu się, że w nią leci. Porwała go nagła żałość i w 
żałości tej wypełniło się mu ciałem to wszystko, co wprzódy było pustym słowem, pustą 
gadką, pomyleniem i głupot?. Ów erem i to życie, które wiódł, a którego nie pojmował potąd. 
Jak przez sen słyszał dalsze bajanie Jana - i teraz nie wszystko pojmował w tym bajaniu. 
Prawił Jan o misji wśród pogan i uczeniu ich Słowa rzekł: „Trza nauczyć ich życia, bo nie 
masz inszego życia, jeno w Chrystusie”. Nie pojmował Żuraw i nynie w pełni tych słów, bo 
jakże to: azali nie żył wprzódy w Krakowie, gdy był kowalem? Ale jakby się przechyliła 
w nim waga na drugą stronę: wprzódy wagę miało to tylko, co było z tego poprzedniego 
życia, a nowe, którego nie pojmował, nie ważyło nic. A nynie nawet to, czego nie pojmował, 
waży więcej, przechyla wagę. Wezbrał w nim głód, ostry gwałtowny głód, ale nie był to głód 
tłustego mięsa, chmielonego piwa, kucia nowej siekiery czy spania z białka. Nie, ten głód, 
nowy głód, dotyczył innych rzeczy, których Żuraw może nie znał dobrze w smaku, ale 
których pożądał. I w on czas, w ten drugi dzień wiosennego przebudzenia, w ten wieczór, gdy 
pachniały świeże liście i świeciło żółte ciche słońce, namacał Żuraw po raz drugi swą duszę. 
Wiedział teraz: to dusza była głodna.
Po wieczornym śpiewaniu w cyrkwi, po śpiewaniu, przy którym wszystko się darło we 
wnętrzu kowala i łzy mu płynęły po czarno zarosłej gębie, nie wyszedł z innymi; jakby go 
ktoś za gardło chwycił i zatrzymał. Położył się na ziemi, ręce rozłożył, leżał tak, wstrząsany 
spazmem żalu złączonego z radością, nie rozeznasz w tym wszystkim - i wtedy to poczuł raz 
pierwszy, że wchodzi weń ktoś obcy i napełnia go. I pomyślał nie wiedzieć już który raz, że 
Jezu Kryst złapał go we wnyki i że nie puści; ale pierwszy raz była to dumka radosna 
i spokojna.
Ciemniało już, gdy do cyrkiewki wszedł Jan - rozejrzał się, jakby kogoś szukał. Dojrzał 
Żurawia, podszedł doń, nie powiedział słowa, tylko położył się obok, tak samo 
rozkrzyżowawszy ramiona. Obaj wstali dopiero, gdy bracia przyszli jutrznię śpiewać.
I po tym dniu - tym wtórnym dniu wiosennego przebudzenia - rósł wciąż w Żurawiu ów 
nienasycony głód. Dziwnie nikłe się mu zdało poprzednie kowalowe życie - nie dziwił się już 
Janowi, który wielkiego był rodu, a rzucił drużynę króla Wenecji, ni Benedyktowi, który 
biskupem nie chciał być, ni Dudkowi, który kowalstwem wzgardził. Widział w nich toż 
ssanie głodu, które sam czuł, stali się mu bliscy, tak bliscy jakby bracia, teraz dopiero pojął, 
jak wiele było w tym słowie: brat. - Jezu Kryste! a wżdy wszyscy ludzie są braćmi 
w Krystusie, Panu naszym, jeno ślepymi braćmi, prawdy nie widzącymi. To była nowa 
dumka, nikt mu tego nie powiedział, nie zdołałby powiedzieć na podgrodziu krakowskim; 
a dla dumki tej warto było do eremu iść. I obok owego głodu nowego życia, głodu oddania 
siebie niby obiaty dla Jezu Krysta, czuł równie ostry głód dawania Krystusa tym, co Go nie 
znają. Pamiętał dobrze swój pełen złości krzyk - jeszcze w Gniezdnie, gdy Dudek rzekł mu, 
że chce za Wojciechem iść: nie pojmował w on czas, co to znaczy. A nynie sam czuł ten głód, 
to ssanie głodu, sam czekał powrotu Barnaby, który poszedł po zezwolenie na misję; śmiech 
powiedzieć, ale rwała się Żurawiowi dusza - ta nowo odkryta dusza kowalowa - żeby iść 
i uczyć ludzi o Jezu Kryście.
- Jezu Kryste, Panie mój!
A obok głodu czuł Żuraw żal, straszny żal, rwący mu wnętrze za ową złość, która tyle 
czasu nim targała. Wiedział już teraz, czuł to: wołał go Jezu Kryst, a on się nań gniewał, 
złością parskał: toć jakby pluł na Jezusa a naigrawał się zeń. Tyle lat szarpał się w męce, jak 
to mu rzekł Jan: „To i jest ona dusza, jaże się dręczy między umiłowaniem świata 
a miłowaniem Chrystusa” - niegłupi był Jan, mądry bardzo, wiedział, co w człeku w samym 
środku siedzi. I Żuraw - nynie brat Izaak - spalał się w bolesnym pragnieniu odpłacenia 
Chrystusowi za ową dawną swą złość i zaciekłość.
Tego popołudnia mroźny wiatr rozdarł chmury, jednym szarpnięciem oczyścił pół nieba. 
Brat Izaak przygiął swą wysoką, kościstą, wychudzoną postać, ciężko się zmagał ze sobą, by 
wypowiedzieć to wszystko, co się w nim przelewało, burzyło, gniotło i wybuchało w te lata, 
żarł go żal i poczucie niemożności zapłaty Chrystusowi. Brat Jan ręce skrzyżował na piersi, 
słuchał niezdarnych słów Izaakowych, czuł cichą radość na myśl, jak daleko zaprowadził 
Chrystus tego twardego kowala z krakowskiego podgrodzia.

Zostawił go jeszcze w cyrkwi - ogromną, czarną, półprzygiętą postać - sam zaś wyszedł 
szukać Benedykta. Ujrzał go pochylonego nad sadzawką, gdzie ryby hodowali, jak wikliną 
umacniał grożący obsunięciem się brzeg; obok przysiadł w kucki Mateusz, zacinał końce 
patyków do wbijania w muliste dno. Jan podszedł do obu nie dostrzeżony, stał chwilę nad 
nimi bez słowa. Woda leżała martwa, szara i połyskliwa niby ostygłe żelazo, gęsta i ciężka; 
czasem urywająca się spod rąk Benedykta grudka ziemi staczała się i pluskała w staw, po 
którym biegły wygładzające się powoli zmarszczki; pachniało szlamem błotnym, wilgocią, 
nadchodzącą zimą; Jan patrzył na przygarbione plecy Benedykta - poprzez sztywny habit 
widać ich wychudzenie. Benedykt wbijał kołki i zaklepywał ziemię, szybko, wprawnie: jakby 
nic innego nigdy nie robił. A przecie w układzie ramion, w pochyleniu głowy znać było 
zawód czy zniechęcenie. Brat Jan przerwał milczenie:
- Jutro dzień świętego Marcina.
Benedykt uniósł się ostrym, niecierpliwym ruchem, ale nie powstał z klęczek, usiadł na 
podwiniętych łydkach, dźwignął wypukły, guza ty łeb, powiedział:
- Tak. Dzień świętego Marcina. Rzekłem Barnabie, gdym wysłał go do Bruna, że ma 
wrócić przed świętym Marcinem. Nie wrócił.
- Pewno nie odnalazł Bruna.
- Miał czas.
Jan przetarł palcem zdrowe oko.
- Idzie zima. Skoro drogi zawieje, nie przedostaniemy się do Weletów. A tu...
- Tu nic nie wysiedzimy, bracie Janie. Nie przyjdą poganie szukać nas do tego boru. 
Dobrze już znamy ich mowę, czas nam iść. Chrystus woła nas, a my tu rzepę sadzimy a ryby 
hodujemy w stawie. Po to nas Romuald wysłał, byśmy kmieciami ostali?
Jan mrugnął parę razy okiem.
- Bacz, byś nie buntował się przeciw woli Bożej.
- Ja nie buntuję się, nie buntuję, nie... Niechże będzie błogosławiona ta wola, ona ci 
święta jest - Benedykt supłał słowa wolno, głosem cichym i równym, ale słowa te były 
prężne, były napięte, grała w nich głęboka i utajona namiętność, zaraz pękną tamy i rozleją 
się słowa szeroką, niepowstrzymaną falą. - Aleśmy szli tu... szli, by gotować się na misje... na 
głoszenie Słowa... na śmierć... Wiemy to, że Bruno pozwolenie ma, ale przepadł Bruno, mnie 
Bolesław nie puścił go szukać, a Barnaba nie wraca. A jeśli nie wróci... wojna teraz, niełatwo 
się w wojnie odnaleźć; ni nam iść, ni kogo słać. Po tośmy tu przyszli, by dalej iść, a nie Iza. 
Nie Iza płacić Bogu za grzechy ludzkie... za nasze grzechy! Nie Iza! Azali nie ma dla nas 
drogi, powiedzcie? - Benedykt oddychał ciężko. Ale nim Jan odpowiedział, odezwał się 
wesoło Mateusz:
- Nie troskajcie się, Benedykcie, o drogę. Bóg wyznaczył nam drogę i powiedzie nas nią. 
I mołwię wam: rychło już nią powiedzie.
Brat Jan łypnął zdrowym okiem:
- Rychło, mołwisz?
- Rychło - odparł Dudek, twarda pewność grała mu w głosie. Benedykt odwrócił doń 
twarz, patrzył nań chwilę w napięciu, naraz westchnął, pochylił się znowu nad obsuniętym 
brzegiem, zaczął zabijać kołki i ugniatać ziemię. Brat Jan uklął przy nim bez słowa, zabrał się 
do roboty. Mateusz czujnie spoglądał na obu, widział ich strapienie, chciał ich pocieszyć, nie 
wiedział jak: nie mieli dotąd pozwolenia na misje, nie mogli iść do pogan.
Czyliż zawsze tak jest i tak będzie, że szukamy daleko tego, co mamy pod ręką? że 
łatwiej jest dostrzec odległy las niżli gałąź zwisającą nad głową? Pięciu braci w eremie 
puszczańskim myślało o dalekich Weletach, ani przez myśl nie przeszła im strażnica księża 
w wyrąbanym półkolu puszczy nad Wielką Drogą z czterema dzikimi wojami, którzy się 
kwasili w bezruchu i w wieloletnim nieróbstwie, w których dzika siła rosła i nie znajdowała 
ujścia, którzy nie mogli jej wyładować w łowach na zwierza, w bezpłodnych kłótniach 
i bójkach, w słuchaniu wycia wilków i kraku jastrzębi. Nie wiedzieli bracia w eremie, co 
rośnie obok nich, nie znali Klenia z wyłupiastymi oczyma ni bladego, długogłowego Chmielą, 
ni zezowatego durnia Poprószki, ni Bugaja, którego ospowata twarz mroczniała coraz 
bardziej, a wnętrze się zaciekało w ślepej, nierozumnej nienawiści.

Wkrótce po swym wyniesieniu na komornika Piekuta nakazał wszystkim stróżnikom 
i mytnikom - tym, co siedzieli na drogach i przesiekach, na mostach, promach i brodach, na 
rozstajach i skrzyżowaniach szlaków - przychodzić do niego co rok, zdawać sprawę ze stróży 
- każda ziemia miała inny czas wyznaczony; Bugajowi wypadło chodzić do Gniezdna na 
dzień św. Wojciecha - w tym dniu wielki zjazd był w Gniezdnie, w cyrkwi uroczyste obiaty, 
później Gaudenty piwo stawiał w beczkach a rozdawał chleb, mięso i kaszę każdemu, kto by 
chciał. Na drugi dzień arcybiskup w płaszczu, kłobuku i z krzywulą w ręce szedł z wielką 
ciżbą i śpiewem w miejsce, gdzie wykupili ongi zewłok Wojciechowy od Prusów; tam kłaniał 
się Jezu Krystu a Wojciechowi, światki jego śpiewały a dymiły, potem wszyscy wracali do 
cyrkwi. Gwar się unosił nad Gniezdnem, kupcy zjeżdżali ze wszech stron, zdarzały się pląsy 
w kręgu, zabawy i gędźby, byli tacy, co mieszkę wodzili na kółku, i tacy, co z lasów i puszcz, 
z głuchych miejsc przybywali ze skórami albo płótnem, albo wszelakim zbieractwem leśnym 
- z orzechami, suszonymi jagodami, ziołami, grzybami nadzianymi na witki łozowe, przede 
wszystkim z miodem i woskiem, czasem nawet z jantarem - wszystko to zamieniali na ziarno 
albo na nóż żelazny czy siekierę, na sukno, ozdoby i klamry. Zjazd trwał przez osiem dni, 
a wciąż nowi ludzie walili do Gniezdna. W tym czasie Piekuta gadał ze stróżnikami, gęba mu 
latała, srogo patrzył, łatwo było oberwać od komornika po gębie. Wszystko chciał wiedzieć: 
czy strażnica dobrze obronna, czy ostrokół cały, czy na moście dziur nie ma, czyli młody las 
nie zarasta przesięków, czy myto odstawione do grodu - o byle łajno się pytał; a wiedzieli, że 
tu i tam przyjedzie wraz po zjeździe gniezdnieńskim, bieda będzie, jeśli co znajdzie inaczej, 
niźli mu bajali. Bugaj przed komornikiem stawał zawsze ponury, z pochylonym łbem, 
z zapiekłą złością. Piekuta świdrował go oczyma, nie lubił tego mrocznego woja, o którym 
wiedział - że w wieży siedział za gwałt w Skomikach. Powiedział mu kiedyś:
- Ty bacz, Bugaj, nowy ład nynie, nie zamyśl drugi raz woli użyć, pomnij to: wisi topór 
nad tobą. - Bugaj zębami zazgrzytał, słowa nie rzekł.
Przed dwoma laty Bugaj przyniósł z Gniezdna rudawego szczeniaka - wytarżył go za 
kilka skórek wiewiórczych i dwie wydrze.
Szczeniak był zły - gdy go Bugaj sadził do worka, miał ręce pogryzione, a ledwo go 
wytrzasnął w swej strażnicy, pies zjeżył sierść, zawarczał, wraz chwycił zębami za skórznie. - 
„Hoo! - krzyknął wtedy Kleń - Bugaj przyniósł sobie druga takiego jak on sam.” - Bugaj 
wyszczerzył zęby w krzywym uśmiechu. Ale prawdę rzekł Kleń - druga sobie woj przyniósł.
Podrużył się Bugaj z Wilkiem - tak nazwał swego psa. Brał go do lasu, razem gonili 
zwierza, razem żarli świeże mięso, jednako - zda się - warczeli na widok każdego człeka - 
głębokim, piersiowym charkotem. Pies się rozrósł, po roku był niemal jak cielak, w szerokim 
pysku świeciły oczy zielonkawym ognikiem; kiedy w warczeniu rozchylał wargi, czerwono 
błyskały nad zębami dziąsła. Podrużył się Bugaj z psem, kroku bez niego nie zrobił; gdy 
siedział w chacie, Wilk głowę składał na łapach, twardy ogon wyciągnięty jak kij, oczy 
wpatrzone w Bugaja. Woj drażnił się czasem z psem, chwytał go za luźną skórę na szyi, 
zbierał ją w garść, dusił, pies warczał, przekrzywiał łeb, jeśli zdołał chwycić dłoń człowieka, 
zaciskał zęby, nie przecinał skóry, ale na łapie nosił potem Bugaj okrągłe sine znaki; śmiał się 
z cicha patrząc na owe znaki. Był rad: dostał takiego psa, jakiego chciał mieć - isty wilk, 
półogłaskany, krwiożerczy i dziki. Kiedy słuchał cichego skowytu w nocy - posępnego 
i hamowanego - Bugaj radował się: taki pies zdołałby człowieka rozedrzeć, gdyby mu kazać.
Jak gęsta smoła ciągnęły się dni w strażnicy - dni, miesiące i lata. Jednakie. W półsennym 
zakiśnięciu nie czuli, jak kapią chwile - chwila od chwili, dzień od dnia nie odcinał się 
niczym - a oto patrzysz: wiosna przyszła, ciepły wiatr powiał, śniegi stajały, liście okryły las - 
i już upały, skwar lata, zwiędłą, duszącą wonią pachnie powietrze, bzykanie much 
i świergotliwe cykanie świerszczy, słońce, ledwo się schowa, już różowi pas świtu na 
wschodzie. Prędko mijało lato. W szare jesienne dni Bugaj leżał na ławie, ręce zarzucał pod 
głowę, wsłuchiwał się w monotonny szept pluchy, z okapu padały strużki wody, ostrym 
klaśnięciem stukały w kałuże przed chatą, rozbijały szemrzącą jednostajność deszczu. Kleń 
się burkliwie ujadał w kącie z Chmielem, gruby Poprószka kiwał się nad dymiącym ogniem, 
pochrapywał i świstał przez nos. Aż któregoś ranka wicher uderzał w zręby ostro niby 
biczem. Bugaj wiedział, że to śnieżyca siecze ściany, zasypuje drogę, wznosi wielkie zaspy, 
niby skrzepłe fale na płaskości.
Ciche kapanie dni. Grzali się przy ogniu. Pies leżał wyciągnięty, w zielonych oczach 
skry. Gdy im dowieźli piwa, upijali się, śmiali, uderzali się po karku, śpiewali, odbijali 
powietrzem. Gdy ubili zwierza, piekli mięso. Kłócili się. Wszy iskali. Na wiosnę ścinali 
młode pędy, zarastające Wielką Drogę. Jesienią rzucali gałęzie świerków w zakiśnięte kałuże. 
Czasem - rzadko - gościli gońca książęcego, gadali o księstwie, o grodach, o świecie. Potem 
znów cisza, znów swar/cnic się, znów mięso lub piwo, znów patrzenie w ogień, grzebanie 
prętem w żarze. Zbrzyzgłe, niemrawe bytowanie. Służba w strażnicy księżej. Półsen, półjawa, 
pólżycie. Ciągnąca się smoła dni.
Gadali o dawnym życiu - w drużynie - tęsknili do tamtego życia. Kleń łypał śliwami 
oczu, białka miał zaczerwienione, drapał się w czarnym zaroście, przechwalał się:
- U nas dziesiętnikiem był Kłyk. Gad był z Kłyka, suczy chwost, powsinoga. A gębę miał 
wielką jak jama. Nic, jeno z pyskiem latał do grododzierżcy na wojów, bali się ji wszyscy 
krom mnie, mołwię, co mnie Kłyk? Smród psi. Wtedym wiele piwa pił, choć trza było stróże 
na wale trzymać, całą noc chodzić. A mnie śpik mroczył, słomy naniosłem na wał i śpię. Tak 
jedną noc i wtóra, i cięgiem. Przyłazi Kłyk, wraz ryj rozwiera: „A ty taki siaki, ty smard, ty 
gid...” Drugi by się bał, a co mnie tam dziesiętnik, wielki szysz! Kiej nie wrzasnę na Kłyka: 
„Ty, mołwię, zatknij się, idźże bździć gdzie indziej, nie mnie pod nos”. A on Kłyk jeszcze 
bardziej gębę drze. Wtedym ja wstał, gęba w gębę, mołwię mu, a złość aże mnie spiera: „Ty 
bacz, Kłyk, nie pójdziesz wraz, zęby ci wybiję - mołwię onemu - ni jednego nie ostanie”. 
Tamten aże blady w złości, ale się przeląkł, poszedł. Wżdy naszczekał grododzierżcy, woła 
mnie grododzierżca, pry: „Ty suczy synu, tak i tak mołwił mi Kłyk”. A ja onemu: „Pijany był 
Kłyk, tak i tak, złość na mnie ma”. Nic mnie nie zrobił grododzierżca. Jest tam w grodzie 
ślepy kąt, wzięli my tam Kłyka, w pysk mu, z gęby krew chlusta, zęby lecą, a my walim ji 
w mordę a walim.
Kleń podniecił się własną gadką, siadł, na policzkach czerwone plamy:
- W mordę... w mordę... nos mu rozkwasili, płacze Kłyk, jęczy: „Puśćcie... puśćcie...”, my 
nic, jeno bijem. Potem gatki zeń zdjęli, w zad ji, gębę zatknęli i w zad - głos dygotał Kleniowi 
z podniecenia - spłynął krwią Kłyk. Kopali my ji nogami, później trzy dni leżał, wżdy odtąd 
zawżdy my spali na wale, nigdy Kłyk nic nie widział, spokój mielim. Potem przyszedł Góra, 
z Górą my tak samo zrobili i z drugimi: w mordę, w zęby, w tyłek...
Chmiel obrócił się do Poprószki:
- Obacz no, Klenia, łże tak, że dziw, jak mu nie odleci jęzor. Pewno to jego, Klenia, tak 
pobili, nim tu przysłali.
- Hi hi hi - chichotał zezowaty Poprószka. Kleń się nadął, wykrzyknął:
- Wy jedno wiecie: drapać się łapą od pcheł, a o ściany się czocnrać. Czekajcie, wraz was 
poczochram jak Kłyka - trzy dni kłócili się, czy Kleń rozkwasił mordę dziesiętnikowi, czy 
dziesiętnik Kleniowi. Po trzech dniach obaj wsiedli na Poprószkę, dojedli mu tak, że grubas 
do kleci spać uciekł, do mrozów tam siedział.
lak mijały dni, tygodnie i lata, słoty i pogody, upały i mrozy. Zastałe życie czterech 
mężczyzn i psa w samotnej strażnicy u Wielkiej Drogi. Dopiero goniec księży, pędzący do 
Jomsborga z wieścią o wojnie, rozbił tę jednostajność. Wojna. Na pozór nic się nie zmieniło 
w strażnicy, wciąż bajanie i gadki, wciąż szum drzew z obu stron przesięku, wciąż pusta, 
biegnąca w świat droga. Tam, gdzie się droga zaczynała i gdzie się kończyła, tam się coś 
działo, zbierała się drużyna i ciągnęła w dalekie ziemie na rzeźbę i rabunek; lodzie napełnione 
wojami wypływały na morze, życie toczyło się wartko, prędkim pulsującym rytmem. A tu...
Czekali - może ich powołają, wojów nynie brak, nie każą im dalej pustej drogi strzec. 
Czekali. Ale tylko wiatr chodził po przesięku, dni ciągnęły się dalej jak smoła. Nie gadali już 
o żarciu, hulankach i babach, gadali o bitkach, o rabowaniu, o pochodach, o dali - pachnącej, 
ciągnącej ich dali. Tu?... - wciąż ta cisza i pustka, a obok erem i dziwaczne, obce, niepojęte 
życie, puste śpiewanie, post i modły, bezruch jeszcze większy niż w puszczy. Spoglądali na 
erem - nie, tam nic się nie działo w tych ludziach, martwych ludziach. Nawet wojna nie 
poruszyła ich wcale, nawet wojna.
Daleka była ta wojna, niedosłyszalna, przez długi przesiek Wielkiej Drogi nie dojdzie 
najsłabsze echo jej wrzawy. Drzewa szumią i komary śpiewają. A jednak weszła w nich 
wojna i to, co wojna niesie: dorastali do niej - do wojny. Do rzezi, do gwałtu, do rabunku. 
Biali bracia patrzyli na nich w niedziele i święta - wszyscy czterej musieli do cyrkwi na 
obiaty chodzić, mierziły ich te obiaty - na tych samych, co dawniej, wojów puszczańskich, 
ponurych, zamkniętych, niedostępnych. Nie na tych samych.
W czterech stróżnikach Wielkiej Drogi powoli, niedostrzegalnie dla nich samych, rosła 
wojna.

Przez wiele dni plucha chlupotała po dachu. Aż pod gardło podłaziła Bugajowi nuda, 
bezczynność, wilgoć wlewająca się z zewnątrz, jednostajny szum i pluskanie za ścianami. 
Mętnie myślał o Krasie zakopanej w puszczy, o dziadzie i babie - starym próchnie 
z ciekącymi oczyma i z niezgasłą chciwością w kątach zaślinionych warg - o srebrze, które 
widział, jak je Lubek - nynie Krystyn - oddawał wysokiemu Janowi, o wstrętnych, 
obmierzłych mnichach, o wieści, którą im przyniósł goniec pędzący do Jomsborga, o wojnie. 
Były to luźne i niepowiązane majaki. Ale - leżąc tak w bezruchu i słuchając deszczowego 
szmeru - czuł Bugaj, jak wszystko to, co mu się mętnie przewija po głowie, łączy się, 
jednoczy, wyrasta w jedno wspólne widzenie - Bugaj przeciągał się, przewracał się na drugi 
bok, oddychał szybciej. Czekał. Na co czekał? na chwilę, na znak, na poruszenie swej siły 
w piersi? Bugaj leżał na ławie, słuchał deszczu, słuchał tego, co w nim powoli, nieustannie 
rośnie.
Tego popołudnia mroźny wiatr jednym szarpnięciem oczyścił pół nieba. Zaświeciło żółte, 
chłodne słońce. Bugaj wstał, zaciągnął pas, wyszedł z chaty. Stał chwilę, oślepiony blaskiem, 
kiwał się do przodu i w tył, wdychał zamróz idący od nieba. Świerki szumiały. „Trzeba 
drzewa urąbać” - przemknęło mu mętnie przez łeb, cały zapas spalili przez czas pluchy, teraz 
mokre drzewo będzie dymiło, a tyle razy gadał latem leniom, iżby drew przygotowali na 
jesień i zimę: iście zakwasili się wszyscy w tej budzie, trza się wyrwać, bo sczezną 
w bezruchu. W ten mroźny jesienny dzień rozigrały się dumki Bugaja, jeszcze nigdy nie 
dławił go tak bezruch, zamknięcie za ciasnym ostro - kolikiem strażnicy, przymusowe 
słuchanie swarów Chmielą, Klenia i Poprószki. Szedł między drzewami, szukał suchego pnia, 
gdzieś tu stał martwy świerk. Cienki lód na kałużach trzaskał pod stopami. Wilk się uganiał 
na skraju boru, w mroźnym powietrzu ostro dźwięczało jego poszczekiwanie. Bugaj odnalazł 
świerk, obszedł go, wybierał miejsce, skąd by najłatwiej mógł go zrąbać. Stojąc przed suchym 
drzewem zamruczał do siebie:
- Cięgiem będziesz ino drzewo rąbał - i naraz się wyprostował, patrząc na martwy pień 
ujrzał jasno całe swe zgniłe życie, krew mu uderzyła do głowy, zawrócił, biegł; gdy wpadł do 
chaty, ujrzał trzech towarzyszy, jak zwykle kwaszących się między sobą - na nich skupiła się 
jego złość, oni byli najbliżej, pod ręką. Warknął zdławionym gardłem:
- Cięgiem tu gnić będziecie by gnój woli?
Bardziej na dźwięk jego głosu niźli na słowa poderwali ku niemu głowy. Kleń wybałuszył 
gały, zaskomlił:
- Co ci to, Bugaj?
Na pytanie to Bugaj poczuł, że wszystko, co w nim rosło przez tyle dni - bogać tam: przez 
lata, przez długie lata, odkąd puścili go z wieży - naraz wybuchło. Dość mu, nie zniesie dłużej 
tego barłożenia się, po co czekać, na co czekać? Jednym skokiem poderwał się ku tamtym, 
zamachał pięścią przed oniemiałymi gębami, zaryczał:
- Co pytasz? Co pytasz, łajno psie?... Nie wiesz to? Osadzili nas w głuszy, byśmy zgnili 
tu na próchno, na gnój. Nynie k’wojnie idzie, a ty cięgiem będziesz tu komary pasać a na 
drzewa pluć, jako robicie: który plunie wyżej? Tfu!
Wybałuszyli gały. Kleń mrugnął gęsto ślepiami, Poprószka trącił w bok Chmielą, jego 
zezowate oczy patrzyły - zda się - na wszystkich trzech, zamlaskał wargami, chrząknął:
- Wściekł się Bugaj, abo co? Abo co, pytam - Chmiel pokiwał długą głową, namarszczył 
wąskie czoło, zachichotał cienkim dyszkantem:
- Iii... Co jesień burzy się krew w bugaju... i naszemu snadź krowy brak.
Czerwona mgła zapłynęła przed oczy Bugajowi, poczuł, jak mu targnęło wątpia do góry, 
w tym mgnieniu ujrzał porąbane czerepy trzech towarzyszy, ujrzał juchę tryskającą z głów, 
odetchnął głęboko, przygiął się, ręką złapał za żelazo topora, wyciągnął trzonek zza pasa. Ale 
nie uchwycił za rękojeść, stał, pot mu zmoczył od razu nie tylko czoło, lecz ramiona i barki, 
zbladł, oczy mu zapadły, wystąpiły wyraźnie cętki dziobów na twirzy, oddychał z trudem, 
jakby go kto za gardło dusił. Kleń, Chmiel i Poprószka zerwali się, patrzyli nań przerażeni, 
tak był zmieniony - Chmielowi długa głowa latała na boki, Poprószka oblizywał wargi - 
wszyscy trzej sapali ciężko, jak w utrudzeniu. Bugaj wciąż stał spocony i milczący z tymi 
ostro znacznymi dziobami na białej gębie: co się stało Bugajowi? - inny jest.
Kleń pokręcił łbem, w grdyce dławiło go, zapytał schrypnięty:
- Bugaj... co ci to?
Bugaj namarszczył się, słowa nie rzekł. Odwrócił się, ciężkim krokiem wyszedł znów 
z izby. Na dworze oparł się plecami o zrąb chaty, bezmyślnie patrzył na las: był chłodny 
jesienny zmierzch, las świecił popielatym srebrem, matowym i martwym; niebo wysokie, 
zielonkawe, błyszczy na nim samotna gwiazda. Bugaj oddychał gęsto, strach go brał - przed 
sobą samym, przed tym, co działo się w nim w ten matowy, srebrny, zielonkawy wieczór? Co 
się to z nim stało, z Bugajem, z dzikim zwierzem puszczy? Oto pierwszy raz nie poniosła go 
na swym grzbiecie spieniona fala dzikości, przesłaniająca mgłą ślepia, pchająca go do bicia, 
do łamania, do roztrzaskiwania wszystkiego, co mu stanęło na drodze. Pierwszy raz nie był 
bezwolny i bezrozumny. Nie rozwalił łbów towarzyszom, durnym chłopom, na których się 
zwrócił jego gniew. I oto stojąc tak oparty o zrąb strażnicy i patrząc na popielaty las zdał 
sobie naraz sprawę: nie zgniła mu siła w ciemnicy kruszwickiej, rozrosła się, przeistoczyła, 
teraz dopiero ma ją Bugaj - swoją siłę - teraz dopiero trzyma ją, nie pozwala się jej nieść ślepą 
falą szaleństwa. Nie zginęła w nim dzikość, zaciekła nienawiść do Nowego, które go 
okiełzało, które go wzięło w kleszcze, które nie zwolib mu hulać po podgrodziach 
poznańskich, gdy taka była jego, Bugajowa, wola; które go zamknęło w wieży kruszwickiej - 
niby ryczącą burzę w skorupie orzecha; które wsadziło mu w łapę siekierę i kazało drogę 
przez las siec, iżby wozy mogły po niej jeździć z towarem od morza i gońce księdza mogli 
pędzić wyciągniętym kłusem, nie szukając ścieżek zwierza przez puszczę; które zmusiło go 
przez długie lata strzec tej drogi, tego przesięku wyrąbanego przezeń w jego puszczy, zmusiło 
gnić w zagubionej strażnicy, wycinać młode pędy brzóz i witki łozy zarastające drogę, być 
ochroną owych skrzypiących wozów i owych pędzących kłusem gońców książęcych; które 
wciąż przepływało przez niego, przez puszczę, przez dzikość, które ogarniało ją, które 
zagnieżdżało się w najbardziej pierwotnych zakątkach; które przyszło tu - w głusz - Wielką 
Drogą, wyrąbało porębę w lesie, zwaliło śmigłe czerwone sosny, pobudowało chałupy 
i cyrkiew obcego, wrogiego Boga, osiedliło się garstką białych mnichów, świerkało dzień 
w dzień malutkim dzwoneczkiem na cyrkwi, śpiewało obcym, nowym zawodzeniem 
przywłoków, zmieniało wydartą puszczy polanę w okolony cierniowym płotem ogród - 
w ogrodzie tym rosły nowe, nie znane tu rośliny i żyły hodowane w stawie złotobrzuche ryby. 
Głęboko oddychał Bugaj - nie, nic nie zatracił z swej dzikości i nienawiści, jeno po raz 
pierwszy uchwycił ją w garść, zdarł ją niby rozhukanego źrebca i zapanował nad nią. I pojął 
w tej chwili Bugaj, który całe swe życie tęsknił do siły, czym jest siła: opanowaniem. Pojął to 
głębokim odczuciem - czy po to musiał tyle lat w puszczy gnić, by to pojąć? Jasne się dlań 
stało, czemu nie chciał do drużyny iść, gdy im to Stojgniew raił, czemu nie zniewolił Krasy 
i czemu nie wziął jej gwałtem, gdy dziad i baba - stare próchno z ciekącymi oczyma - żądali 
odeń srebra, mnogo srebra, cały worek srebra; i czemu to dziś nie rozwalił toporem łbów 
trzem durniom; pojął, co szarpnęło nim w tył i okiełzało dzikość: oto już z dawna nosił ją 
w sobie, swoją siłę. Odkąd? - pewno od czasu wieloletniego zamknięcia w wieży 
kruszwickiej, tam to ogarnięto burzę puszczańską, zamknięto ją i opanowano. Bugaj czuł to: 
nie, nie zgniła jego siła, nosi ją w sobie, ma ją i użyje jej dzisiaj - wreszcie! - puści swą 
dzikość z uwięzi, na której tyle lat się szarpała. Radość zalała Bugaja, powoli zawrócił, ciężko 
niby mieszka wtoczył się z powrotem do chaty; powitały go trzy pary przestraszonych oczu. 
Wesołym rechotem zaśmiał się w te oczy, poczuł swą władzę nad towarzyszami, nie tę 
władzę, którą mu dał Bolko i Stojgniew osadzając go przy Wielkiej Drodze, ale tę, którą 
zdobyła mu jego obudzona Bugajowa siła.
- No cóż - drwił w te zalękłe oczy - cóż to poźrewacie tak na mnie? Nie widzieliście to 
mnie, smardy? A wiecie to, jak bliska była was śmierć? Maluczko, a rozwaliłbym wam 
czerepy, by zgniłe jaja. Wiecie to, gady, dlatego i patrzycie na mnie tak, jak wróble na kota. 
Nie bójcie się.
Poprószka oblizał wargi, Chmiel znów zakiwał długą głową, a Kleń, przełknąwszy ślinę, 
wykrztusił:
- Dureńeś, Bugaj...
- Dureńem? Możem i dureń. A wy mędrki. A skoroście medrki: dajcie no żarcia, a dzban 
piwa ciągnijcie z jamy.
Skwapliwie zaruszali się wszyscy trzej. Wraz żarli mięso i siorbali z dzbana, piwo 
chmielone było, dobrze wystałe, szło do głów. Strach rychło się zmienił w wesołość, 
prześmiewali się z siebie, z Bugaja. Bugaj pił, patrzył na nich, w pewnej chwili rzekł:
- Zgniewaliście mię, ścierwy. A wiecie to, czemu zgniewaliście? Prawiłem wam: 
k’wojnie idzie, a my tu siedzim nad pustą drogą, długo to bedziem siedzieć? Baczcie: nynie 
mięso nosicie świątkom na polanie, przejdzie lat małowiele, będziecie robami onych, ziemię 
im orać będziecie, a drzewo rąbać, stanie taki z pletnią w garści a przez kark cię, źle robotasz, 
małoś urąbał. Smardami ostaniecie. A nie chcielibyście to łbów rąbać miast drew, a łup brać 
miast pletni? Gadajcie: nie chcielibyście?
- Owa! - wykrzywił się Kleń. - Niech no spróbuje świątek pletnią mię, niechże spróbuje! 
Kiedy siekierą mu między oczy dziaknę, obaczy...
- A jeśli cię ksiądz da onym, co wtedy?
- Nie da. Co ma dać?
- Abo i da.
- Ii... co by tam miał dawać?...
- Głupiście - chichotał Poprószka - zechce ksiądz, to i da. Ale ja wprzódy w las ujdę abo 
ku Weletom.
- Dobrze gada Poprószka - krzyknął Kleń - ku Weletom!
- W las. Nie ułowi ksiądz w lesie. Nynie wojna, będzie to ksiądz myślał o gonieniu abo 
opolom nakaz słał.
- Słuchajcie - huknął Bugaj w czerwone podpite gęby - co wam nakazu księdza czekać? 
Nynie k’wojnie idzie; nie gadaliście to z gońcem księdza? Gadaliście, dawno już leciał tędy 
goniec do Jomsborga. Baczcie, jako tu, na Wielkiej Drodze, cicho nynie: jeno wilk czasem 
przeleci z wiechą przy ziemi. Nynie wojna, a wojna to wola! Wola, pojmujecie? Chcielibyście 
łup brać? Chcielibyście, ja was znam. A u onych świątków widziałem wór srebra, a złote 
naczynia wszyscyśmy widzieli... w cyrkwi. Czemu nam służyć onym, wola nynie. Pójdziem 
popytać białych świątków, zali nie zechcą oddać srebra a złotych naczyń. Jak im toporem 
machniem nad głowami, zechcą, obaczycie. Nynie wola!
Dymiło się już z podpitych łbów, oczy wesołe, pijane. Ryczeli jeden przez drugiego:
- Wola nynie!
- Machniem toporami nad głowami, a nie zechcą dać srebra i złotych naczyń: po głowach, 
sobaczych synów, po czerepie.
- Dobrze mołwi Bugaj, dobry woj Bugaj, nie churlęga!
- Zechcą, obaczycie - ryczał Bugaj.
- Potem w las nam! Ku Weletom.
- Nynie wola!
Mała i ciasna była strażnica księża przy Wielkiej Drodze, nie pomieści rozbuchanej 
pijanej ochoty; nie pomieści dzikości Bugajowej. Bugaj zerwał się z ławy, nogami zatupał, 
oczy miał przekrwione, pokraśniałą gębę gęsto znaczoną dziobami, już mu znowu czerwona 
mgła legła przed oczyma, zawył:
- Za topory! Na erem, na świątków Kyryi Krysti!
- Na erem! - ryczały trzy gardziele. - Za topory! - Pijani byli i rozjuszeni.

Pies się wydzierał, by iść za Bugajem, dostał kopnięcie w bok, woje zawarli wrota, 
podparli od zewnątrz. Po zamarzniętej grudzie ostro skrzypiały odchodzące kroki. Księżyc 
wschodził, zza czarnej krawędzi lasu świeciła srebrna poświata, bladła ku górze; niebo było 
wysokie i ciemne, jarzyło się gwiazdami. Mroźny powiew szedł górą. Pies siedział na tylnych 
nogach, pysk wyciągnął, uszy nastawił: jeszcze słyszał pośpieszny odgłos idących ludzi, czuł 
ich zapach. Doleciały półzatarte, podniecone słowa Klenia: „Tu przesiek”, burknięcie Bugaja 
i cienki chichot Poprószki. Potem cisza. Znów jedno słowo - dalekie i zamazane. Już tylko 
nikły wiatr ruszający gałęziami drzew. Cisza. Noc. Księżyc wysadził rąbek zza lasu, wynurzał 
się szybko. Pies wyciągnął przednie łapy, położył na nich pysk, zaskomlał. W kończynach, 
we wnętrzu odczuwał jeszcze podniecenie ludzi. Długi czas leżał bez ruchu, mięśnie miał 
napięte. Trzasła belka na mrozie, w głębi lasu zakrzyczała sowa. Znów zakrzyczała. Powiew 
słabł, księżyc z wolna płynął do góry. Gwiazdy były jasne, mrugały. Bezgłośnie przez świat 
szła noc.
W pewnej chwili pies się nasrożył, zawarczał, kark się mu zjeżył. Poderwał się, okręcił 
kilkakroć w kółko, znów legł. Węszył - czuł mroźny zapach lasu i nocy. Znów zaskomlał. 
Zerwał się, pobiegł do chaty, drzwi były przymknięte, wsadził nos w szparę, otworzył. Biegał 
po kątach, węszył. Wskoczył na ławę Bugaja, położył się, przymknął oczy. Poprawił się raz 
i drugi, potem leżał cicho. Nie spał, uszy miał podniesione. Chata pachniała ciężką, miłą 
wonią ludzi, spalenizną, dymem. Było ciepło. Mysz zaczęła chrobotać w rogu, pies nie 
poruszył uszyma, nie drgnął, leżał przypłaszczony. Słyszał, że myszy biegają po podłodze, 
drobniutki, lekki szelest szybkich nóżek. Mimo to chata ziała pustką, wisiał w niej niepokój 
i zaczajony lęk. Pies bał się drgnąć, nieruchoma, zamarła bryła Nieprzerwanym cięgiem 
płynęły chwile.
Naraz pies się naprężył, poderwał, ciężko zeskoczył na ziemię. W paru susach wypadł na 
dwór, jakby go gnało coś z chaty. Wyleciał w całym pędzie, na środku podwórza stanął 
w miejscu, stał na wyprężonych nogach, pysk, szyja, tułów, ogon wyciągnięte w jedną linię. 
Nozdrza się mu ruszały, węszył. Księżyc już stał wysoko, mały, biały, cienie kładły się 
czarnymi plamami na oszronionej trawie - krawędzie miały ostro zarysowane, między 
błyszczącą jasnością a cieniem nie było przejścia. Pies trwał tak dłuższą chwilę, naprężony.
Potem znów usiadł na tylnych łapach, zadarł pysk w górę, z zaciśniętej gardzieli wydarło 
mu się długie, żałosne wycie. Drzewa stały nieruchome, gałęzie świerków srebrzyły się 
głęboką, czarną zielenią. Pies, prawie nie rozwierając pyska, zawył drugi raz i trzeci.
Wielka Droga biegła jak srebrna rzeka płynąca przez puszczę od jednej wygwieżdżonej 
dali ku drugiej. W półkolistym wygięciu świecił ostrokół strażnicy, za ostrokołem dach. 
Strażnica wzniesiona jako znak księdza, jako władanie księstwa nad puszczą. Milcząca 
i zamarła stała w blasku nocy. Zza wrót dochodziło jękliwe zawodzenie psa.
Cisza. Spokój nocy leśnej, ciszy leśnej. Czarne pnie drzew stoją nieruchomo, unoszą 
grube konary, obciążone gałęziami i igliwiem. Pomiędzy pniami kica zając, przysiada na 
skraju, unosi czujne słuchy. Cisza. Wybiega na otwartą przestrzeń, pomyka długimi susami, 
wpada w cień po tamtej stronie przesięku - przez moment błysnął jeszcze w przerwie między 
drzewami. Po chwili rudym ściegiem śmiga lis z nosem przy ziemi - po zajęczych śladach. 
Potem znowu niezmącony spokój lasu, powoli, bardzo powoli księżyc się przechyla ku 
drugiej stronie nieba, cienie coraz szerzej zikrywają dno przesięku, w końcu łączą się 
z mrokiem po tamtej stronie. Ciemnieje.
Na tupot kroków pies leżący pośrodku podwórza zrywa się, sadzi do wrót, szczeka 
urywanym radosnym skowytem. Słyszy ich - czterech, idą ciężko, powoli, tupiąc głośno. 
Zgrzyta odejmowany drąg, pies rzuca się naprzód, chce się wspiąć Bugajowi do piersi - naraz 
odskakuje na kilka kroków, znów sierść mu się jeży na karku, w gardzieli głębokie, tłumione 
warczenie: od ludzi niesie mdłą, lepką, obca wonią. Nie zważając na psa wszyscy czterej 
wwalają się do chaty, milcząc siadają na ławach, sapią. Mimo mroku nie podnoszą głów ni 
oczu.
Po długiej dopiero chwili mruknął Bugaj:
- Ogień rozpalcie.

Pili do rana, już ich odleciał strach, śpiewali, weselili się. Skoro się rozwidniło, rzekł im 
Bugaj:
- Idźcie... lepiej tu nie zostawać. Mieliście ku Weletom iść.
Uniesione do góry brwi, zdziwienie w oczach.
- A ty? A ty, Bugaj?
- Ja? - zaśmiał się krótko. - Ja? Już wy się o moją głowę nie bójcie, uniosę ją. Ale wy 
dyrdajcie, szybko dyrdajcie, nie żałujcie nóg: wraz opola na nogi postawią - zły uśmiech miał 
pod wąsami i w całej twarzy.
Patrzył, jak zagarniali żywność i broń, jak wybiegali z chaty, jak szli szybko na północ. 
Równym przesiękiem świeciła Wielka Droga, trzy postacie malały, błękitniały w oddaleniu, 
już są jak łokieć, jak stopa, jak palec. Bugaj odetchnął, przeciągnął ramiona - i on zaczął się 
zbierać w drogę: pilno mu było.

Dni Krasy płynęły równo niby woda w potoku; ciekły monotonnym rytmem ciągle tej 
samej pracy - czerw, woda, chrust, sadzenie i pienie w ogrodzie. Tyle że słońce wstanie 
w otoku mgły, czerwone i wielkie, z chmurą burzy na czole, albo deszcz będzie stukał po 
strzesze, albo wiatr przygnie brzozy w obejściu, zaszumi gałęziami. Czasem dumka 
przepłynie o Bugaju, o wielkim, silnym woju, z dziobami na krasnej gębie, z dzikimi oczyma, 
które łagodniały pod jej wejrzeniem. Monotonnym rytmem ciekły lata i dni, deszcz stukał 
i wiatr szumiał, sennie burczał dziad i burczała baba, sennie burczała woda w garnku pod 
trzaskającym ogniem, mdło pachniały łubki z czerwiem, czekające na kupca Dzierbołka. 
Zaplatała Krasa dłonie za kolana, patrzyła w trzaskający ogień, słuchała równego szmeru 
swego życia - czerw, woda, chrust - słuchała, jak krew płynie jej w żyłach, jak równo serce 
bije, jak się pierś jej unosi i opada w nieustającym oddychaniu - monotonnie i cicho płynie 
życie w zagubionej chacie puszczańskiej, tym samym rytmem, co słońca wschodzącego 
w otoku mgły lub z burzą na czole, co drzew wypuszczających liście wiosną i tracących je 
jesienią, co pszczół huczących w lipach, co żurawi lecących z klangorem po wiosennym 
niebie. Czegóż czekała Krasa w zagubionej chacie puszczańskiej. Bugaja?
Jedynie Bugaja mogła czekać, tylko jego postawiło życie na zapomnianej ścieżynie 
między leszczynami o włochatych liściach, między białokorą brzozą, między mrocznymi 
świerkami, między dziadem i babą, między czerwiem, wodą i chrustem.
Siedzieli wszyscy troje, polewka bulgotała w garnku, baba łubkę plotła, dziad drzemał. 
Krasa dłonie miała zaplecione za kolana, z natężeniem się wsłuchiwała w ciekące nieustannie 
chwile. Zaszczekał pies, ciężko załomotały kroki przed chatą. Krasa od razu poznała te kroki - 
tylko one rozbijały rytm jej życia. Ledwo ujrzała go w drzwiach, od razu wiedziała: stało się, 
przecięta została monotonna melodia jej dni. Zerwała się, oddychała szybko. Dziad się 
obudził, zamrugał zaczerwienionymi oczyma, patrzył na gościa, nosem ciągał. Bugaj 
szerokim krokiem podszedł do starych, w garści miał worek, z rozmachem postawił go na 
ławie; zabrzęczało w worku połyskliwym dźwiękiem.
- Chcieliście srebra za Krasę - głos mu się rwał - macie więcej niż srebro: takich kruż nie 
widzieliście potąd - skłonił się ku dziewce, wziął ją za przegub dłoni.
- Chodź.
Nawet nie odwróciła głowy do starych, wiedziała: stało się, tym razem Bugaj przyszedł 
po nią, tym razem nie obroni się jego sile.
Wyrwała dłoń, jęła wiązać w węzeł kilka szmat, dziad trzęsącym się, chciwym ruchem 
rozsupłał sznur, wyjmował świecące naczynia, ciekło mu z kątów warg, mruczał: „Bogactwo, 
bogactwo”. Baba się przytuliła ku niemu, wzięła złoty kielich, gładziła go - i oni nie odwrócili 
głowy do Krasy. Nie odwrócili nawet wtedy, gdy Bugaj chwycił ją po raz drugi za rękę, gdy 
wywiódł z chaty, nie widzieli, jak idą oboje wraz z psem przez polanę, jak przeskakują 
strumień, jak Bugaj rozchylił zwisające nisko gałęzie krzaków - jak znikli w zwanej ścianie 
puszczy. Jeszcze przez krótki czas słychać było poszczekiwanie psa myszkującego w gąszczu, 
aż i ono rozpłynęło się w dali.



Część trzecia 
WESOŁA PRAGA 


1

Rozsucilo się niebo nad Pragą. Deszcz bil ukosem, wybijał bąble na Weltawie, rzeka 
przybrała, była bura, szumiała przybrzeżną falą. Ziemia rozkisła, wszędzie stały kałuże, po 
kostki trza było brodzić w wodzie. Gęsto ściśnięte dachy grodu po tej i tamtej stronie 
Wełtawy lały strugami deszczówki, baby wystawiały kadzie, by nabrać miękkiej wody do 
prania i farbowania wełny. Równy szum wisiał nad Pragą, krople bębniły po dachach, po 
moście, po stromym zboczu góry, po kapuzach i kubrakach ludzi.
Poprzez popielatą zasłonę gród na Białej Skale ledwo był widoczny, kontury miał 
zamazane, zlewał się niemal z niskimi chmurami. Zawsze istniał ostry przedział między Pragą 
a grodem na Skale: inaczej toczyło się w grodzie życie, innym podlegało prawom, dalekie 
i tajemnicze; jeśli kogoś wzywano do grodu, zawsze człek szedł tam z niepokojem, z lekkim 
gnieceniem w piersi, ze spotniałymi rękoma. I chociaż wchodził do grodu, widział tamto 
życie jeno po wierzchu, tylko w jednym niewielkim okruchu - podwórza zabudowanego 
dokoła zębatej linii wyższych i niższych domów, podpartych słupami ganków, po których 
chodziła straż, dworca księcia i wielkiej kamiennej cyrkwi, śpieszących ludzi, zbrojnych lub 
strojnych, z oczyma, które się nie zatrzymują na przybyszu z dołu, omijają go, niby rzecz 
w danym miejscu niepotrzebną i lada jaką, czasem jednej komnaty o ścianach zawieszonych 
czerwoną, zieloną, złotawą makatą, częściej stajni, którą trzeba było naprawić, szerokich 
końskich kopyt, które trzeba było podkuć, jakiegoś kawałka ściany, którą trzeba było 
podeprzeć; i tyle; i wszystko. Wracało się z grodu na dół z tym ułamkiem grodowej 
wspaniałości w oczach, z poczuciem grodowej inności i lepszości, bajało się o tych ułamkach 
z głuchym poczuciem, że tamto życie jest odrębne, nie tak zwyczajne, codzienne i znane jak 
w ciasnych uliczkach nadrzecznych. Tak, zawsze istniał ostry przedział między Pragą na dole 
a grodem na górze - i za Bolesława Srogiego, i za Pobożnego, i za Rudego, za Jaromira 
i Udalryka, za pijanicy Władywoja, za każdego, kto tam siedział - na Hradczanach. Chodzili 
tam wielmoże, biskupi i opaci, ważni przybysze z innych ziem i dalekich księstw, pierwsi 
woje i pierwsze rody - tam było ich życie, ich obyczaj, ich miejsce. Pojmowali to dobrze 
ludzie z dołu - do głowy im nawet nie przyszło, by mogło być inaczej.
Tak było zawsze. Czy teraz, gdy na Hradczanach siedzi wojewoda z polskiej ziemi, jest 
inaczej? Przecie jest z nim Sobiebor Sławnikowic, a Slawnikowice byli zawsze z książęcego 
grodu albo z biskupiego dworu; przecie są z nimi Wrszowcy, a Wrszowcy zawsze się 
rozpierali na Białej Skale, mąt robili, służyli księciu lub zdradzali go; niby wszystko jest tak 
samo jak dawniej, a przecie jest inaczej,’inaczej! Cóż to im, kto włada Hradczanami, a z 
Hradczan włada Czechami i Pragą: Władywoj, Jaromir, Bolko Rudy czy wojewoda z polskiej 
ziemi, Stojgniew Wojborowic? cóż im - płatnerzom, kowalom, kupcom?
Ludzie znad rzeki rzadko wznosili oczy na stromą górę, na gród, rozparty szeroko 
i wygodnie - bliżej było grodowi na Białej Skale do chmur niż do nich. Tym bardziej, gdy 
deszcz zakrył go popielatą przesłoną, gdy krople biły w oczy. Teraz przedział między grodem 
a domami jest jeszcze większy, teraz gród nie tylko jest daleki, ale i obcy. Wyczuwali to. Nie 
podnosili oczu, a czuli tę odległość, jakby przygarbionymi plecami, jakby ramionami, jakby 
potylicą. Dlaczego tak jest? Przecie niedawno zbitą ciżbą witali Bolesława, zgodnym 
wrzaskiem rozwartych gąb, machaniem zielonych gałęzi. Nikt ich nigdy nie pytał, kto ma 
władać Hradczanami, a przecie nie było to im obojętne. Dość mieli Władywojapijańczuchy, 
okrutnika Rudego, wiecznych mordów i matu: nieraz i im się przy okazji oberwało po karku. 
Z radością witali Bolesława, którego wiódł Sławnikowic i Wrszowiec za powody konia: może 
wreszcie obcy kupcy nie będą omijali Pragi, zasłyszawszy o bitkach na górze i nad rzeką; 
może przestaną się Niemcy panoszyć w Pradze; może biskup przestanie dusić dziesięciną, 
a każdy nowy książę nagradzać swoich wojów ich kosztem; może się skończą nieustanne 
naprawy grodu po każdej bitce; może wreszcie ład będzie. Krzyczeli i radowali się, gdy 
Bolesław zasiadł na stolcu w kmiecym stroju Przemyślidów. I co? Wrszowcy zbierali dań dla 
Bolesława Polskiego, a trza było karmić i poić drużynę polską obok czeskiej, a hulali polscy 
woje po zajazdach i kramach, niejeden Czech po łbie od nich dostał, o niejedną dziewkę 
wybuchła bójka, mąt był nie mniejszy niż dawniej; albo i większy. A Hradczany wciąż były 
daleko od domów nad rzeką, nie znikł dawny przedział, jeszcze się pogłębił: obcy siedzieli na 
Białej Skale, władali Czechami i Pragą, inaczej się ruszali, inaczej żyli, nawet pili i żarli 
inaczej. I nie wiadomo skąd do tych ludzi znad rzeki - płatnerzy, kowali i kupców - przyszło 
odczucie, że Przemyślidzi są swoi; mniejsza z tym, jacy byli - lepsi, gorsi? wiadomo: różnie 
w grodach się żyje - ale swoi. Swoi! Nowy przedział wyrósł między Hradczanami a Pragą, 
głębszy przedział, głębsza niechęć: odczucie obcości, odczucie cudzej siły, która zawładła 
Czechami.
Rychło zapomnieli, jak to witali Bolesława machaniem gałęzi, wesołym krzykiem zbitej 
ciżby.


2

Hoo... hoo... hop! - glos leciał zagubionym, nieosobowym krzykiem, nie wiesz, kto go 
wydał; był obcy, nie czeski, drażniący.
Mgła wisiała grubą, nieprzeniknioną warstwą, gęsta jak ciasto. Konie szły do wodopoju 
nierównym tupotaniem, koniarze krzyczeli przeciągle. Brzeg Wełtawy był tu płaski, ława 
piachu leżała na pięćdziesiąt kroków w głąb, z rzadka porośnięta była kępami łozy, pełna 
śladów końskich, pokryta zeschłym nawozem. Czując wodę tabun przyśpieszył kroku, 
truchcikiem podbiegały konie do brzegu, ostrożnie wchodziły w burą, szybko płynącą rzekę, 
stawały po pęciny w wodzie, pochylały łby, wąchały chwilę, piły. Wzdłuż całej łachy długim 
rzędem stały zwierzęta, podnosiły głowy, patrzyły w białą mgłę, żuły, z pysków kapały im 
krople, po chwili konie znów nachylały się do nurtu, potem odwracały się w miejscu, kiwając 
się w łopatkach, wychodziły na brzeg. Koniarze głośnym okrzykiem spędzali stado, gnali je 
w stronę grodu.
Szeroko rozpełzły się domy Pragi u stóp Białej Skały, gdzie stały Hradczany, po tej 
i tamtej stronie Wełtawy aż do Lewego Hradca księcia Borzywoja; w wielu miejscach domy 
skupiały się w gromady, przy rzece stały gęsto, dach w dach, tworząc zawiłą sieć uliczek, 
przejść, przełazów. Siedzieli tu rękodzielnicy - kowale, szczytnicy, płatnerze, wyprawiacze 
skór, piwowarzy, cieśle, siodlarze, tkacze; kupcy mieli tu swoje składy przy pomostach 
u rzeki i wokół placu; gęsto stały spore gospody dla obcych; u samej rzeki gnieździli się 
rybacy.
Mgła siadała już, gdy koniarze tabun pędzili przez gród, baby, idące z wiadrami do rzeki, 
z pośpiechem się usuwały na bok - konie zatratowałyby każdego, kto by stał na drodze stada. 
W wycięciu drzwi, w obramieniu okien widzieli prażanie zbitą masę łbów, grzbietów, kłębów 
końskich, migot tysiąca nóg, nierówny tupot huczał po całym podgrodziu, okrzyki koniuchów 
rozcinały ten monotonny łoskot rozpędzonych końskich kopyt. Złymi oczyma spoglądali 
ludzie na przepędzane zwierzęta - to konie wojów, którzy rozsiedli się na Hradczanach, 
którzy wzięli Pragę niby swoją i położyli na niej ciężką łapę. Serca biły głęboką, zatajoną 
niechęcią - sami nie wiedzieli dobrze, skąd ta niechęć, gdzie się lęgnie, jak wzrasta. Ale 
wiedzieli jedno o niej: rośnie ona, z każdym dniem rośnie. Ogarnia przybyszów, wszystko, co 
do nich należy - nawet te konie pędzone tabunem od wodopoju. Kopyta tupały, koniarze 
krzyczeli przeraźliwie - przez każde drzwi patrzyły przymrużone, pełne niechęci oczy. 
Wysoko nad Pragą wznosił się wał z ostrokołem, górowały wieże nad trzema bramami, dalej 
dachy, dworzec księcia, gdzie teraz siedzi wojewoda z polskiej ziemi, cyrkiew, szopy 
drużynne...

Woje na Hradczanach budzili się, siadali, mrugali, palcami przecierali oczy, wyciągali 
ramiona, aż trzaskało w stawach, ziewali od ucha do ucha. Boruta się przewróci! na brzuch, 
kiwał obiema nogami, zrzędził:
- Gorzej i gorzej żreć dają, wczoraj w kaszy więcej piasku było niźli ziarna, tfu! Zagarnęli 
my Pragę i co? Widziałem ci, kiedym zalazł do czeskich wojów: misy kopiaste, słoniny 
z wierzchu tyle, że kaszy nie widać, zalewają piwem, aż z nosa im ciecze. Powiedzcie: kto 
wziął Pragę, oni czy my? Zielonymi gałęziami machali, jakeśmy tu szli, ale to kozom zielona 
gałąź miła, nam kasza miła, słonina i piwo. Mołwię wam: trza by komornika uwiązać do 
końskiego chwosta, a popędzić konia, niechby gid sam gryzł piasek, a mnie dał kaszy - 
Boruta stuknął pięścią w kolano. Gomuła Szreniawita strzyknął przez zęby, zaśmiał się:
- Obacz no, jaki zły. A wżdy spyskał wczoraj trzy michy tego piasku, aże mu kałdun 
napęczniał. - Boruta skosił swe złośliwe kocie oczy, błysnął zębami pod wyleniałym 
zarostem.
- Baczcie - zasyczał - niedawno Gomuła niewolnym był, wtedy pszono z mierzwą jadł, 
jako wieprzom dają, nynie dobre mu wszystko, co zamieszają w korycie. Ale ja z Gdalów 
jestem, Gdale nigdy... - ujrzał, że Gomule krew się rzuciła do twarzy, chłop podskoczył, 
zajrzał Borucie w oczy, sinawe żyłki skakały mu na skroniach, charkną]:
- Szczekasz? - Boruta kątem oka spostrzegł, że się ze słomy podnosi czterech braci 
Szreniawitów, obejrzał się, nikt mu w pomoc nie pójdzie, nie lubiła go drużyna; zmarszczył 
się, przeciągnął:
- Iii... co mi tam, jakeście jedli w niewoli u kupców. Ale powiem wam: nynie jest 
w Pradze kupiec, któremu was ksiądz przedał. Widziałem ci ji w Poznaniu: długowłosy, 
ciemny na gębie, na głowie ma chustę w kraty. Onegdaj idę nad rzekę, patrzę: tenże sam, 
nawet tę samą chustę nosi.
W pięciu otoczyli Borutę, pytają:
- Widziałeś?
- Mołwię wam.
Spojrzeli po sobie, Czarny mruknął: - Trza nam będzie po gospodach pochodzić. - 
Zapomnieli już, że mieli złość do Boruty. Gomuła rzekł:
- Pójdziem dzisiaj na piwo, Boruta, znam ci gospodę, dobre piwo tam dają. - Boruta 
głową skinął, uśmiechnął się drwiąco, oczy zmrużył.
- Dobra, Szreniawity - ale nachmurzył się zaraz, nie lubił ustępować, złość mu ciągle 
wątpia żarła, ciągle gryzł kogoś, kpinkował a naśmiewał się; powiódł kosymi oczyma po 
szopie, wybierał. Świętek dopiero się zbudził, pięściami oczy przecierał, Boruta znowu 
uśmiechnął się krzywo, krzyknął:
- Świętek, nie boli cię siedzenie, co? Pewno tam kawał mięsa wydarły ci psiska z tyłka, 
jakeś wyrywał? - Boruta ciągle się czepiał Świętka, przejść mu nie dał, wiedział to dobrze: nie 
dostanie od tamtego w zęby, może go gryźć. Świętek miał ze trzydzieści lat, a wyglądał wciąż 
jak niedorosły otrok, jak dziewka, z tą swoją twarzą niby czerwonym jabłuszkiem, 
z zadziwionymi oczyma - oczy miał wielkie, niebieskie, chłopięce oczy, nie wojackie. 
Śpiewki lubił, na rożku grał, drużynnych bitek unikał, na zaczepki nie odpowiadał. Gdy go 
raz Bolko zagadnął o konia, poczerwieniał, zamrugał powiekami, zająknął się, ksiądz się 
roześmiał wtedy, klepnął po ramieniu, zadrwił:
- Trza ci będzie na posag, powiesz mi - Świętek omal nie rozpłakał się na to 
z zawstydzenia.
Woje wstawali już, otroki niosły im kotły z polewką, każdy brał miskę, pchali się jeden 
przez drugiego, trącali się, klęli, rechotali; wraz siedzieli rzędem, michy dymiły parą, głośny 
siorb szedł przez całą długość szopy. Boruta przykucnął na progu, nogi podciągnął, miskę 
postawił na kolanach, opowiadał:
- Poszedł wczoraj Świętek z Sobieborowego nakazu szukać psiarza: Sobiebor łowy 
zamyślił, kazał gotować psy. A tam płot, za płotem sfora, postał Świętek u płotu, podłubał 
w nosie, rozgląda się: nikogo nie widać, jeno psy... Za płotem chata. Krzyknął Świętek raz, 
krzyknął drugi raz, nikogo, psy się zleciały, warczą. Trza wejść za wrota, a tam psy. Trzęsą 
się nogi Świętka, trzęsą się gacie, przestępuje woj z nogi na nogę, zębami kłapie, sam jak 
pies, a psy sforą na niego, warczą przez płot: jak tu iść? Stracha się Świętek psów, ale bolej 
stracha się Sobiebora, jakże to rzec mu: „Ksze, psy szczekały, bałem się.” Otworzył wrota, 
gębę ci ma słodką, niby miodem namazaną, cienko do psów pry: „Ciuciu... ciuciu...” A psy, 
jak to psy, całą kupą na Świętka, obskoczyły ji, już nie gada Świętek cienkim 
głosem:”„Ciuciu... ciuciu...”, ryczy już w strachu: „Wen, wen, pójdziesz, psie nasienie, wen!”, 
a psy na niego. Świętek w kąt, zaparły ji w kącie, dopadają, hyc na płot Świętek, 
przystrzemiło ji tam, psy skaczą, raz wraz zębami za tyłek. Wrzeszczy woj, wyrwał nogę, 
przewalił się na tę stronę, pyskiem w kałużę, piach! rozprysło się czarne błoto. Potem 
przychodzi do mnie i mołwi słodkim głosem: „Boruta, miły mój, nie masz to igły?” A ja: „A 
na co ci igła?” A on: „Ciucie mię ozdarły, gatki mam w strzępach, wstyd”. - Woje tak się 
śmiali z gadki, aż rozlewali polewkę na piersi, trzęsącymi się rękami stawiali miski podle 
siebie, trzymali się za brzuchy, cała szopa ryczała jednym głosem:
- Ha ha ha ha ha... - śluzy im z oczu ciekły.
- Hej! - wykrzyknął Działosz. - Jak tam, Świętek? Ostre zęby mają praskie ciucie? - 
Świętek przechylił swą krągłą, czerwoną twarz nad miską, łopatki mu drgały, na okrzyk 
Działosza podniósł głowę, popatrzył nan długo bezradnym spojrzeniem, oblizał wargi, 
wyjąkał:
- Pilnuj swego krzywego nosa, Biedula. - Boruta plasnął dłońmi po kolanach.
- Dałem mu igłę - gadał mrużąc oczy - Świętek zdjął gacie, chciał szyć, wraz podskoczył, 
jakby na jeża siadł, szył stojąc, a sykał, ciągnąc nitkę by wąż.
- Nieprawda! - krzyknął Świętek, poderwał się, drgały mu usta, policzki, broda; spojrzał 
na rozciągnięte w szydliwym uśmiethu wargi Boruty, zamroczyło go, z rozmachu puścił 
miskę, nie trafił, miska trzasła w sochę podpierającą strop, rozprysła się w drzazgi. Świętek 
rzucił się z pięściami za Borutą, tamten wyleciał na dwór, Świętek za nim, gdzieś go zgubił, 
Boruta zaraz wrócił sam, opowiadał:
- Skoczyłem za węgieł, Świętek wyleciał, pognał przed siebie bez pamięci - jeszcze się 
śmiali z durnia.
Szeroko, ważnie żyło się w Pradze, czuli to: pierwsi są w grodzie. Wchodząc do gospody, 
wraz się pchali na godne miejsca, prażanie musieli schodzić z ław, kupić się w kącie; huczały 
pieśni pachnące obcością i dalą - o Bolesławie, o Jomsborgu, o Siposzu węgierskim, o 
dziewce czarnokosej, o koniu rusym, o drużynie. Jak się któremu spodobała dziewka czeska, 
woj przystawał, szczypał ją w policzek albo brał pod brodę, śmiał się, tokował, nogami drobił, 
nie oglądał się, co myśli ojciec dziewki czy mać, czy nie ma w pobliżu chłopca, który już słał 
dziewosłębów. U kupców brali, co chcieli, płacili, co chcieli, a zdarzało się, że na swój krzyk 
kupiec pięść zobaczył przed nosem, aż zamilkł pod tą pięścią. Dobrze czuli się w Pradze - zdo 
bytym bezkrwawo grodzie - rozpierali się łokciami, byli pewni siebie, nadymali się.
Czasem z wojewodą jeździli po kraju albo łowy sprawiali, przeważnie gnili w bezruchu, 
żywią im chodziła po kościach, gorąco napełniało ciała rozpasione jadłem i wylegiwaniem się 
na słomie. Jak mogli, uciekali z grodu - nad rzeką życie toczyło się bujniej, weselej, tam do 
białki można się dobrać albo piwem schlać.
Działosz wylegiwał się na słońcu, pierwszy dzień pogodny po długim okresie pluchy, 
zdrzemnął się w cieple; gdy otworzył leniwe oczy i patrzył chwilę na niebo, poczuł suchość 
w ustach, pić mu się chciało. Siadł, ziewnął, zamyślił nad rzekę iść po piwo, zobaczył na wale 
Święt ka, który się oparł łokciami o szczyt palisady, patrzył przed siebie. Działosz zawołał:
- Świętek!
Niechętny ruch ramion, niechętne odwrócenie głowy.
- Czego chcesz?
- Chodź tutaj.
- Mało ci przekpinek?
Działoszowi kiedyś Lewart w bójce o białkę całą gębę rozkwasił, nos złamał, kość się 
zrosła krzywo, odtąd Działosz miai nos skręcony na lewo. Chłop był wielki, rozrosły, gruby, 
a z tym skrzywionym nosem jego mięsista twarz wyglądała płaczliwie. „Biedula!” - wołali na 
Działosza, zawsze sam z tego się śmiał, wesoły był człek, oczy mu w śmiechu malały w dwie 
wąziutkie szparki. Świętek spojrzał nań z góry, poczuł naraz, że Działosz nie jest mu 
przeciwny; zsunął się z wału, zręcznie zeskoczył z wewnętrznego występu, podszedł swym 
śmigłym krokiem.
- Boruta uczepił się mnie kiej kierz psiego chwosta... - zaczął, Działosz wykrzywił się 
w śmiechu, zda się, cała twarz pojechała mu w lewo.
- Śmiej się z tego - przerwał - wielki tam szysz Boruta. Abo to mnie nie kłuje i on, i inni. 
A i ty wołałeś na mnie rano: biedula. Biedula to biedula, nos mam krzywy, wżdy Lewart inszą 
krzywiznę ma przeze mnie: lik równy.
- Łeż to wszystko, co szczekał Boruta - Świętek wytrzeszczał niebieskie oczy, złapał 
Działosza za guz spinający mu giezło - prawda to: wyparły mnie psy z ogrodzenia, ze 
dwadzieścia ich było, mołwię ci, wilki, nie psy. Alem ani przez płot nie skakał, ani mi gaci 
nie rwały, anim igły nie prosił, ani „ciuciu” nie wołał, ani tyłka mi nie pogryzły, chcesz, gacie 
spuszczę, pokażę - twarz miał czerwoną, łzy w oczach, nie baczył, że za takie gadki znów 
mogą go wziąć na języki. Działosz się roześmiał - gęba mu przy tym posmutniała - zawołał:
- Cóż pytać po próżnicy... chodź lepiej w podgrodzie na piwo - ale Świętek zbyt długo 
żarł wewnątrz swą gorycz, nie mógł utrzymać słów, mocniej pociągnął guz Działoszowy, 
sypał jak z worka:
- Abo to w bitce źle rąbię, abo to gdaczę jak gęś, abo to krzywo sulicą ciskam, we wronie 
gniazdo trafię zawżdy, nie wiem, czyli Boruta trafi. Na koniu w całym pędzie pokrzywę 
mieczem u korzenia utnę, na łowach niedźwiedzicę z małym sam zakłułem, a ta krzywa 
morda tnie mię cięgiem jak giez spoconego konia. Tfu! na taką parchatą jadaczkę - wciąż 
w nim rozżalenie kipiało, uspokoić się nie mógł. - Jeszcze spotkam ji, pokażę... woja będzie 
na śmiech podawał. A bacz, jak Czechy: każdy woj czeski sam mi z drogi zejdzie, nie 
proszony piwem przepije, cześć okaże.
- Chodź - Działosz ciągnął go za rękaw.
Poszli, ujrzeli tykowatego Gozda, zawołali nań. Wziąwszy się pod pachy schodzili z góry. 
Świętek jeszcze wargę w złości gryzł, odbić się chciał, ważność swoją okazać, tupał mocno, 
głowę do góry zadarł, nasrożył się, czuł, że wygląda godnie, groźny Bolkowy woj. Do grodu 
wlokło się z dołu kilku prażan, nieśli na drągach cebry z mięsem, trójka wojów waliła wprost 
na nich, nie przystanęła, nie przepuściła ludzi z brzemieniem. Czesi zeszli w bok, w tym 
miejscu rozlewała się kałuża, woje tupali przez nią, chlapali szerokim pryskiem. Świętek 
pociągnął stopę, zagarnął wodę, bryknął nogą wysoko, pluchnął na Czechów, czarne błoto 
zaczerniło się tamtym na lnie i na gębach. Wszyscy trzej wybuchnęli wesołym śmiechem:
- Ha ha ha... - poszli nie oglądając się. Czesi, nim podjęli swe drągi, obcierali twarze, 
strząsali z rąk błoto, patrzyli długo za wojami; wargi mieli zacięte, oczy się im paliły zimnym 
blaskiem. Swiętek szedł wesoły, poczuł: ulżyło mu. Jakby zapomniał przekpinek Boruty - iii! 
niepotrzebnie się zgniewał, wiadomo, jaki ma język Boruta, wszystkich tnie. Ale przecie 
wiedzą woje, kto zacz Swiętek, nie bać mu się nikogo, nawet Boruty - poczuł naraz, że musi 
w dole odszukać Borutę, odgryźć się, na śmiech go podać.
Boruta łaził ze Szreniawitami po wszystkich gospodach, szukali obcego kupca. Łebacz 
ruchał żuchwami. Czarny pogwizdywał przez zęby. Koza się swarzył o coś z Ulęgałką; 
Gomuła szedł z pochylonym wypukłym łbem, rozchylał wargi, kłapał zębami - jakby 
powietrze gryzł. Niebo, pogodne od rana, zachmurzyło się po południu, zaczęło mżyć 
rzadkim, drobnym deszczem. Ludzi na dworze było mało, pokryli się po izbach, domy stały 
gęsto, martwym bielmem patrzyły błony okien. W pewnym miejscu wąski przesiek przeciął 
linię domów, stanęli tu, spojrzeli w uliczkę: po ostatnich dżdżach rzeka płynęła wezbranym, 
spiesznym nurtem; pomost, pełny zwykle tłoku, gwaru, toczących się beczek i niewolnych 
z worami na plecach, teraz pusty, bale brunatne i oślizłe; łodzie uwiązane do pali pomostu 
kiwały się pod prądem, woda szumiała. Gomuła zażuł, znów jakby powietrze chwycił, 
mruknął do gromady:
- Poczekajcie no tu, pójdę, wywiem się - skinęli mu głowami.
Kupiecki zajazd był tuż - wielki czworograniasty dom. Stał szeroko rozparty, jakby 
zwierz przysiadły na czterech łapach. Z jednej strony wychodził na pomost i rzekę, tędy 
wnosili kupcy swe juki, które łodziami przywieźli. Z drugiej strony okap dachu opadał nisko 
nad ziemię, pod okapem koryto żłobu wzdłuż całej ściany, zawsze tu stały konie; i teraz trzy 
gryzły owies; dwa wozy zatoczone pod dach, człek owinięty w płachtę leżał na wozie, 
pilnował, trzonek topora sterczał mu zmiędzy kolan. Gomuła wszedł pod okap, przystąpił do 
wozu, trącił leżącego, tamten chrapał; trącił go drugi raz, leżący otworzył oczy, poderwał się, 
chwilę mrugał nieprzytomnie. Gomuła rzekł z przekpinką w głosie:
- Śpisz. Można by konie założyć, a wywieźć wozy wraz z tobą. Dobry stróżnik z ciebie.
Tamten się poderwał, włożył dwa palce w usta, by gwizdnąć po pomoc. Gomuła trzepnął 
go po dłoni, odrzucił rękę. Stróż mrugał oczyma, spytał:
- Czego chcecie? - chwycił trzonek topora. Gomuła parsknął:
- Nie macaj, smardzie, za toporem, dałbym ci i z toporem rady, nie bój się. Owa! 
Chciałbym rabować, budziłbym cię to? Głupiś!
Człowiek na wozie mrugał gęsto oczyma, rzucał wzrokiem na strony, bał się. Zapytał, 
głos miał lekko schrypnięty:
- Czego chcecie, panie?
- Przychodzili tu kupiec... obcy... długowłosy, ciemny taki na gębie, na głowie ma chustę 
w kraty?... Widziałeś takiego?... gadaj!
Stróż, wsparty plecami na worku, odmruknął niepewnie:
- Może i widziałem... ciemny taki na gębie... a na głowie ma chustę w kraty.
- Przychodzi tu?
- Przychodzi.
Gomuła sięgnął za pazuchę, wyciągnął lniany płat, położył stróżowi na brzuchu.
- Weź... Napij się piwa za on len. A przyjdzieli kupiec, nie gadaj onemu, żem pytał 
o niego.
- Co chcecie, panie, od kupca?
- Ii... - Gomuła ruszył lekceważąco ramionami i naraz się nasrożył. - A tobie co, smard! 
Chcę, nie chcę, tobie do tego nic. A nie gadaj, słyszysz?
- Dobrze, panie.
Gomuła odszedł do swoich, pogadali chwilę, tamci poszli dalej, Gomuła ruszył do 
gospody - stróż patrzył za obcymi, mrugał, momotał pod nosem:
- Niedoczekanie wasze... psie krwie... przywłoki - ledwo znikli mu z oczu, przerzucił nogi 
przez drabki wozu, zeskoczył, rozejrzał się dokoła, chyłkiem pobiegł wzdłuż domu, skręcił za 
róg, przepadł.
Małowiele później mówił do ciemnolicego kupca w kraciastej chustce na głowie:
- Pytał o was woj, z polskiej ziemi to woj, choć gadał, jakby był z Pragi. Ja go znam, 
wprzódy Wrszowcom służył, teraz do Bolesława przeszedł.
Wąskie oczy kupca zwęziły się jeszcze bardziej. Stękał z trudem, słów mu brakło, głos 
miał skrzekliwy:
- Z polskiej ziemi? woj? Jak go zwą?
- Nie wiem. Ale słyszałem, że go z braćmi biskup praski z niewoli wykupił.
- Allach!... - zaskrzeczał kupiec. - Miru tu nie ma. Nie pójdę do gospody. A ty nie gadaj 
onemu... wojowi nie gadaj, gdzie mnie znaleźć. Słyszysz? Masz tu... - wyciągnął z moszny 
przy pasie srebrny krążek, spróbował go w zębach, dał stróżowi kupieckiego domu. Gdy 
tamten był już na progu, kupiec krzyknął raz jeszcze:
- Nie gadaj... słyszysz? - dłonią otarł wilgotne czoło, pomrukiwał pod nosem w cudacznej 
obcej mowie.

Wielka izba kupieckiego zajazdu nabita była ludem. Ogień płonął na palenisku, było 
wesoło i ciepło. Biegnące dokoła ścian szerokie ławy, gdzie w nocy goście spali, zapchane 
ludem, z całej Pragi złazili się tu ludzie na piwo, trzymali kubki na kolanach, pili, gadali. Na 
beczce w rogu siedział Ludaczka, między nogami miał czop, podchodzili do niego, 
odczopowywał beczkę, do dzbana lało się brunatną strugą piwo, rechotali na ten widok. 
Ludaczka miał górną część głowy długą, małe oczy blisko siebie, wąski długi nos - wszystko 
to osadzone w sadle podbródka i w obwisłych policzkach - jakbyś tę wąską twarz wsadził 
z rozmachem w rozlewające się ciasto. Uśmiechał się jakoś szeroko, piętami stukał po beczce, 
piszczał cienko:
- Pijcie piwo Ludaczki, ze wszystkich krajów kupce goszczą u mnie, piwo chwalą. Gdzie 
lepsze piwo znajdziecie, chyba na Hradczanach.
- Na Hradczanach? - krzyknął wąsacz z wyłupiastymi oczyma, z sinym nosem, cały 
pokryty czyrakami. - Ehej! na Hradczanach. Wesoło bawią się na Hradczanach woje 
z polskiej ziemi.
Gomuła odwrócił głowę, poznał go: Ptaczek, stary sługa Wrszowców z drużyny Krzidla. 
Gomuła chciał coś krzyknąć, zobaczył, że wszyscy się zwrócili do Ptaczka, kiwali głowami. 
Pijący przy beczce Hostilka - kowal, który mieszkał tuż u podnóża góry - odwrócił 
rozczochrany łeb, zęby wyszczerzył, warknął:
- To Wrszowcy przywiedli Bolesława i wojów z polskiej ziemi. Hoo! pomnę dobrze, jak 
ich Rudy rżnął na Hradczanach, jak lecieli do Bolesława, niby przepiórki; tylko kurz ostawili 
na drodze. I pomnę to, jak wiódł Sławomir Wrszowiec za powody Bolesławowego konia, a z 
drugiej strony Sobiebor. A teraz Stojgniew pije piwo na Hradczanach, mają Wrszowcy to, 
czego chcieli.
Coraz nowi ludzie wchodzili tu piwa wypić, pogwarzyć w kupie, ponarzekać. Woj 
w skórzanym kubraku, z mieczem u boku, rozwarł szeroko gębę:
- Dumalim sobie: powiedzie nas Bolesław na Niemców, a wyżenie Niemców z Pragi, 
łupu przy nim nie zbraknie. A co nynie? Wojny nie ma, a będzie, to - gadają u nas - 
z Jaromirem, jenż chce wracać; a co my złupim, Bolesław swoim da. Już nas wyrzucił 
Stojgniew z szopy drużynnej, mamę klecie nam dał, a w szopie swoich trzyma, tam hulają, 
sucze syny, a pokaże się tam który z nas, łatwo zęby zostawi. Iii... mór by Wrszowców 
podusił, że Bolesława przywiedli. Za Rudego lepiej bywało, a nynie - gadają u nas - Rudy 
pustymi jamami na świat patrzy, a my, miast bić polskich wojów, służym onym. Tfu! moru by 
na Wrszowców, gadzie nasienie - towa warzysz z kaczą twarzą trącił w bok woja, zaszeptał 
pośpiesznie:
- Cóżeś się rozgdakał, pijanyś abo durny? Będziesz to i na Bolesława pyskował, i na 
Wrszowców pyskował? Kiej ci gorącej smoły w gardło naleją, zmilkniesz wtedy. - Tamten się 
obrócił, ręce w bok, nogi rozstawił, brzuch wypiął, rozkrzyczał się:
- Oho! pijanym? A może i pijanym? Abo już czeskim wojom i pić nie Iza? Co mnie 
Wrszowcy? łajno. A co Stojgniew? pył, ot co! Pojąłeś, kacza mordo? A ja chcę pić, widzicie 
to: już nam i pić nie Iza, czeskim wojom - zatupał nogami, czerwony, rozzłoszczony. - 
Pijanym? I co? Będę pić. Ejże, Ludaczka, pić daj, żłopiryju... pić, słyszysz?... - zatoczył się na 
ławę, siadł, sąsiedzi się rozsunęli, wraz woj nogi wyciągnął, ręce zaplótł na brzuchu, głowę 
o ścianę oparł, zachrapał; jak żyją, takiego chrapania nie słyszeli, pył się sypał z powały. 
Śmiali się zeń na wszystkich ławach.
- To się zalał, pijacka pała.
- Pono z Rudego drużyny, to i pyskował.
- Wzięli ich nynie za powody, wędzidła w pysk, dość brykania po Pradze.
- Czas był wziąć onych na sznur.
- I ci nie lepsi.
- Każdy będzie nam tu, nad rzeką, zęby rachował a skórę z karku zdzierał.
Gomuła się nastroszył, już nie wypatrywał obcego kupca w kraciastej chustce na głowie, 
już jeno oczyma mrugał, na boki patrzył i słuchał: co im Bolko nakazał - jemu i braciom - 
w Pradze robić? za co obiecał Szreniawę oddać a do drużyny wziąć? Patrzeć mieli i słuchać, 
zwłaszcza, co Wrszowcy robią, co zamyślają, tak abo tak - wraz księdzu dawać znać. Gomuła 
pochylił się nad piwem, oczy mrużył, kiwał się, jakby spał w cieple, a napięty był i czujny: 
tyle lat w Pradze siedział, ileż to razy widział mąt, zamieszki i bójki w grodzie, nad rzeką i na 
górze, a zawsze zaczynało się pyskowaniem i piciem: mało to on sam z braćmi pyskował i pił, 
a później rabował i bił się. Go kupcy gdaczą, kowale i płatnerze, to pył; ale gdy woje gdaczą 
w Pradze, znak to, że wraz topory pójdą w ruch - wzwyczaili się prażanie toporem pokazywać 
swą złość, a zawżdy Wrszowcy w tym byli. Gomuła wstał, zatoczył się do Ludaczki, nalał 
sobie piwa, pił, słyszał, jak z tyłu Ptaczek się zaśmiał, stuknął kubkiem o ławę, skrzeczał:
- Azali to Wrszowcy mąt nynie robią? Cóż teraz Wrszowcy, sami w gańbie żyją. 
Stojgniew Wojborowic do Czarnej Wody pojechał, przymusił Wrszowców, by mu służyli jak 
smardy, a Wrszowcy przecie pierwszy ród w Pradze. Woje jego po chatach latają, jeść i pić 
każą dawać, z dziewkami się gzią, a nie zwolisz takiemu: w łeb cię, ani obaczysz, jak rąbniesz 
potylicą o ziemię. Gadał mi woj z polskiej drużyny: „Dumie prażanie, zielonymi gałęziami 
nam machali miast odpór dać, a nynie jarzmo im nałożym, dobra Praga, wesoła Praga, cny to 
gród, bogaty, obłowim się na prażanach, każdy z wozem dobra k’swoim wróci; a ludzi 
w dyby pobierzem, a powiedziem, będą nam ziemię orać a skóry wyprawiać”. - Wokół 
Ptaczka zebrała się kupa, oczy złe, okrzyki i przekleństwa; Krzen zamrugał wyłupiastymi 
oczyma, twarz miał pokrytą czyrakami, czerwoną i spoconą, zakrzyknął:
- Pijcie no piwo, przepijem do was, moje to piwo - tłusty Ludaczka zachichotał na swojej 
beczce, raz po raz wyciągał czop, brunatna strugą tryskało ciemne picie; Gomuła mrużył 
wciąż oczy, patrzył czujnie dokoła, milczał, wąs zagryzał. Głośny gwar huczał w izbie - do 
czasu, kiedy przyszli tu Szreniawity z Borutą po próżnym szukaniu kupca. Wwalili się do 
gospody z hukiem, cisza padła od razu, tylko sapanie słychać, sami jeno polscy woje 
hałasowali, pili, napełniali izbę głośną wrzawą. Gomuła się nie rozchmurzył, wciąż łypał 
oczyma, aż Boruta zwrócił nań uwagę.
- Gomuła - burknął - własny jęzor połknąłeś?
- Iii - przeciągnął Gomuła, wciąż siedział nadęty jak pęcherz.
Następnego ranka Gomuła i Łebacz poszli do Przemka. Świradowic oglądał sokoły, które 
mu właśnie przysłał Sławomir Wrszowiec, Szreniawity powiedzieli krótko:
- Wrszowcy wojów judzą przeciw księdzu.
Przemko posadził sokoła na drążku, odwrócił się, zdjął rękawicę, brwi podniósł - na jego 
młodej, jasnej twarzy zdumienie:
- Wojów judzą? Wrszowcy?
- Ino...
- Duruście się napili abo jak? Wrszowcy księdzu służą. - Gomuła się zaśmiał krótkim, 
drwiącym śmiechem:
- Już my widzielim służby Wrszowcowe. Nie raz, nie dwa. Potem zawżdy mąt był, 
a ksiądz musiał z grodu na wygnanie iść. Czyli to był Rudy, czy Udalryk abo Jaromir. Jeno 
Władywoj zaćkał się piwem na śmierć.
Niebieskie oczy Przemka zabłysły gniewem, twarz się nachmurzyła, pod szarym wąsem 
drwina. Z tą drwiną parsknął w stronę Szreniawitów.
- Myślicie, że ksiądz to Rudy abo Jaromir, iże zwolił, by mu mada wycięli, abo nie 
doduszony Udalryk, abo pijanica Władywoj? Co? Durne dumki wam chodzą po głowie.
Łebacz nasępił się. Gomuła targnął głową do góry jak koń:
- Wyście to mówili nam ongi, pomnicie, kiedy to przyjechaliście do Pragi z poselstwem, 
iż byśmy patrzyli i słuchali, a będzieli co, wojna jaka abo mąt, dawali znać. Srebroście nam 
w on czas dali i później ksiądz dał, a Szreniawę obiecał zwrócić. To i nynie: mąt widzimy, 
a mąt ten Wrszowcy robią, nie ma księdza ni wojewody, to wam gadamy. A wasza rzecz 
słuchać abo i nie.
Przemko roześmiał się szeroko, złość mu przeszła, szeroką łapą klepnął Gomułę po 
plecach.
- Dobrze gadacie: waszą rzeczą gadać, moją słuchać abo nie.
Ateście durnie. Strugał Rudy Wrszowców, ledwo nie dostrugał ich do ostatka, tak by 
było, jeśliby ksiądz Rudego za łeb nie wziął, nie oślepił, Pragi nie zajął. Czemuż by nynie 
mieli Wrszowcy przeciw księdzu judzić? Durnieście... ot i teraz Stojgniewa goszczą. Po co im 
przeciw nam judzić, jaki lik? Nijakiego liku w tym nie ma. - Obaj Szreniawity odeszli źli, 
przed odejściem Łebacz jeszcze wyburczał: - Nie znacie Wrszowców. - Przemko się na te 
słowa roześmiał, znów z pewną siebie, naigrawającą się drwiną.

W trzy dni później przyleciał otrok z podgrodzia do Przemka z wieścią, że woje pobili się 
nad rzeką z grodowymi. Z bezładnej gadaniny i długich wypytywań wyciągnął Przemko tyle 
tylko: bijatykę rozpoczął Swiętek z kilkoro drugami, potem się już cała kupa kotłowała 
pomieszanym kłębem. Prażanie zaciukali Gozda i paru innych, Świętkowi przebili bok, 
skrwawił się chłop jak wieprz; Działosz ma rozszczepioną głowę, ledwo dycha, prażan także 
legła dobra kupa. Przemko wysłał pięć dziesiątek, żeby lad wprowadziły, ale nad rzeką było 
już cicho, ludzie się rozproszyli, siedzieli w domach jak szczury po norach. Wysłane 
dziesiątki przyniosły pobitych. Przemko zaraz wysłał gońca do Stojgniewa, który na dwór 
Czarnej Wody pojechał, sam chodził po sieni, pięścią bił po biodrze. Kiedy późno w noc 
wrócił Sobiebor z łowów, zrazu się pokłócili, a potem pili do nieprzytomności - i tak nic bez 
Stojgniewa nie uradzą.

3

Stojgniew bił ostrogami, szarpał powody, zmuszał konia do cwału, za nim sadzili 
Wrszowcy, dalej łomotały konie drużyny - lecieli na złamanie karku. Stojgniew się wściekał, 
sam nie wiedział właściwie, jaki bies go ukąsił, chciałby się oto bić, siekać mieczem, mimo 
szalonej jazdy zgrzytał zębami, pochylał się na karku konia, znów szarpał powodem i uderzał 
ostrogą. Noc była cicha, księżyc wisiał czerwony i wielki, czarne gałęzie drzew odcinały się 
ostrym konturem wyraźniej szym niż we dnie.
Taką jazdą wprędce zgonili konie, które się zaczęły potykać, były spienione - nie dojdą 
jednym ciągiem do Pragi. Gdy Stojgniew zwolnił, Sławomir zrównał się z nim, zasapany był, 
dusił słowa między dechem a dechem:
- Musimy popasać... pół drogi ujechalim... trza dać koniom odetchnąć... zgonione... nie 
wytrzymają. - Stojgniew odwrócił ściągniętą w złości twarz, wycedził przez zęby:
- A no... stawajmy...
Teraz jechali stępa. Skoro ujrzeli obejście kmiece, Sławomir spytał:
- Tu?
- Może być i tu - Stojgniew mówił nie odwracając głowy.
Wjechali przez wywaloną bramę, chata była mała, pochylona; omszała strzecha świeciła 
w blasku księżyca. Pachołek Wrszowców podjechał konno do chaty, oszczepem zastukał 
w drzwi, głuchy pogłos poszedł dokoła; konie się nastroszyły, wyciągnęły szyje, stuliły uszy. 
Nikt nie wyszedł na łomot. „Ki licho?” - mruknął chłopak, zeskoczył z konia, wszedł do chaty 
- była tak niska, że się musiał zgiąć w drzwiach. Po chwili był z powrotem:
- Nie będziecie mieli dobrej gościny, obejście puste. - Sławomir burknął:
- Puste abo pełne, spocząć musimy - zlazł z konia, za nim inni, hurmem wwalili się do 
chaty; pachołek odpiął od siodła łuczywo, skrzesał ognia, zapalił, świecił w ciemności.
Izba była niewielka, pięć kroków na cztery, pusta całkiem, tylko ścienne ławy stały po 
obu stronach: sadza na belkach świeciła w blasku łuczywa drobniutkim migotem; śmierdziało 
stęchlizną, zgniłą słomą i mierzwą, opuszczeniem. Sławomir zwrócił się do Stojgniewa:
- Gnój tu... rozpalim ogień, spoczniem przed chatą.
- Choćby w bajorze - warknął wojewoda. - A oprowadźcie konie... zgrzane.
- Oprowadzimy, bądźcie spokojni - Sławomir mówił skwapliwie, prędko. - Wrszowcy 
dbają o Bolesława i o was.
Usłyszał w odpowiedzi:
- Już ja znam dbanie Wrszowców. Kiej robak dąb toczy, takoż oń dba. - Sławomir błysnął 
oczyma, pytał mało co później Krzidla:
- Nie wiesz, co go użądliło?
- Iii - przeciągnął Matlacz - zły pewno, że od Czarnej odjechał. Ale musisz mu prędzej ją 
dać, Krzidel, nie wiadomo, w co trafił, kiedy celował w łosia. - Krzidel namarszczył się, 
burknął:
- Stul pysk.
- Bacz! Ano... gadają o Czarnej, że uroczna... Kiej od czarów wyskoczy ci wnuk... 
obaczysz.
- Rzekłem już: stul pysk abo ci toporem go zamknę, gniła ty gębo - Krzidel trząsł się 
z wściekłości. - Zapowiedziałem Czarnej: jeśli popuści onemu przywłoce, ubiję ją. I tak nic 
mi z tej córy, ale ona ma swój urn, nie bój się.
Sławomir zaśmiał się sucho.
- Wżdy lepiej nie czekać z tym. Ale się nie napieraj zbytnio, by nie zestrdsiyć ptaka. 
Jużem ja widział, jak tokował wszystkie te dni, a Wrszowcy i dla Orczyków nadadzą się na 
swaków. - Niewesoło 2H się zabrali do rozwiązywania sakw, jedzenia i picia: zawszeć gańbą 
było kupczenie rodową krwią, choćby nawet Czarna była naprawdę urzeczona, jak gadano.
Stojgniew siedział na wysuniętej ze zrębu belce, ręce założy! za kolano, patrzył w ogień. 
Kiedy mu Krzidel przyniósł jadło, pognał go precz. Gotowało się w nim, wciąż nie wiedział, 
skąd to nań przyszło. Czy dlatego, że tak nagle musiał odjechać od Czarnej? Pewno dlatego. 
Co jej rzekł na odjezdnym? - że dziewosłębów przyśle. Wyrwały mu się te słowa nagle, bez 
chwili zastanowienia. Czarna... Pewno, miła była najstarsza córka Krzidla, urodziwa, gibka 
kiej drzewce łuku, twarda jak orzech. Gadają ponoć o niej, że urzeka - może i prawie gadają: 
te wielkie, czarne oczy są urzekliwe, skoro prześladują go potąd, te oczy, białe jak twaróg 
czoło, obramione czarnymi włosami, z wiankiem błotnych traw - nigdy takiego wianka nie 
widział na głowie dziewki. Przypomniał sobie, jak spał obok niej - ufnie doń przytulonej na 
suchych wydmach, w łodzi, w szałasach pastuszych, jak całował ją i pieścił, jak zarzucała mu 
ręce na szyję i patrzyła mu prosto w oczy - żadna dziewka nie patrzyła nań tak, jakby nie 
tylko on ją miał, ale i ona jego. Kiedy powiedział jej, że przyśle po nią dziewosłębów, ani się 
ucieszyła - czy wiedziała o tym cały czas, od tego pierwszego wystąpienia w sieni dworu 
Czarnej Wody, kiedy mu obiecała, że go powiedzie na łosia? Lelum! jakaż to dziewka? 
I Stojgniew patrząc w ogień wiedział o tym, że się związał z tą półdziką dziewką z obcej 
ziemi, z wielkiego wprawdzie, ale niemiłego mu, cudzego rodu, o której bajają, że jest 
odmieniona - związał się tak, jakby już słał dziewosłębów, jakby uderzył dłonią w dłoń 
Krzidla, jakby już było po swaćbie, jakby obsypani byli ziarnem, oblani wodą i oprowadzeni 
dokoła ognia. I dziw: była to dlań radosna dumka, tak radosna jak chyba żadna potąd - 
Stojgniew kiwał się całym ciałem, patrzył w płomień i czuł dotkliwy żal, że oto Czarna nie 
siedzi podle niego, nie opiera się ramieniem o jego ramię, nie patrzy wraz z nim w wysoki 
ogień, podsycany wyłamywanymi przez pachołków żerdkami z płotu. Tak, nie rzucił jej tych 
słów o dziewosłębach jakby garści plew pod wiatr, będzie prosił Krzidla o córkę, zapłaci mu 
wiano, wielkie wiano - kiedy z Bolkiem do Czech jechał, ani myślał, że po małżonę jedzie.
Patrząc uparcie w ogień płonący przed opustoszałą kmiecą chatą czeską, ujrzał Orczycę: 
sczerniały ostrokół, żółte czaszki świecą pustymi oczodołami, wrota z drewnianą wieżą, stary, 
pochylony dom na środku okólnika, na okólniku kilka lip, pod lipami studnia i ławka u studni. 
Po raz pierwszy poczuł gwałtowną tęsknotę za rodowym grodem, o który mało co dbał, nie 
tak jak Nielub - brat jego ciągle o Orczycy gadał, a jemu grodem był każdorazowy stan 
księdza albo skórzany namiot, albo łupież rozesłana przy ogniu i siodło pod głową. - 
Orczyca? Stojgniew żył tylko dworem Bolka, wojnami, sądzeniem, budowaniem grodów - 
księstwem. Wcześnie go odszczepili od rodu, wtedy ponoć wrzeszczał i gryzł wojów, których 
po niego przysłał Mieszka, ale potem sprzągł się z Bolkiem całkowicie, klin w klin. Na krótko 
tylko wpadał do swego domu, nie bardzo wiedział, co ma robić w tej zakisłej, zapadającej 
w ziemię i próchniejącej Orczycy. Po prawdzie włodarzył Orczycą stary grzyb, Turoń, jako 
sam chciał - i na pewno włodarzył źle: ilekroć Nielub pyskował o tym starszemu bratu, 
Stojgniew się śmiał - i tak trwało.
A oto teraz - patrząc w wysokie ognisko, raz po raz przesłaniane cieniami kręcących się 
pachołków - poczuł Stojgniew mocną, nierozerwalną więź z rodowym grodem, z tą 
spróchniałą, półzapadniętą Orczycą. Kiedyś ze śmiechem spytał go Bolko, dlaczego małżony 
nie bierze, przecie czas mu. Pewno, gdyby stary Wojbor żył, dawno by poswatał syna; ale 
skoro umarł, nie miał się kto tym zająć; ze stryjów nie żył już żaden, Stojgniew był teraz 
starostą rodowym, ale - musiał to rzec o sobie - marny był zeń starosta. Bolkowi odparł 
wtedy, że ma czas jeszcze - a lata ostatnie niewiele dawały możności swatania. Nigdy nie 
myślał o tym, że ród jego może zaginąć, zawsze będzie czas na zajęcie się rodem, zresztą jest 
Nielub. A Nielub? - Stojgniew raz mówił o tym z Nielubem. Po pijanemu złapał kiedyś 
Stojgniewa Dobrosz Ostoja, gdy obaj gościli u niego, ze śmiechem wskazał mu brata, który 
siedział podle średniej córki Dobrosza, wziął ją za rękę i bawił się jej palcami - dziewka się 
płoniła i bladła, błyszczącymi oczyma spoglądała w pochmurną, urodziwą twarz Nieluba. 
Dobrosz wtedy dłonią trzasnął wojewodę w łopatkę, zawołał:
- Może nakarmim tych dwoje chlebem i serem, a zapijem zmówiny? - Stojgniew oddał 
Dobroszowi uderzenie, wykrzyknął:
- A no... pogadam z durniem... widzi mi się, że starosta Orczyków będzie z młodszego 
pomiotu - obaj rechotali jeszcze długo i przepijali do siebie. Wieczorem, kiedy znalazł się 
w izbie, gdzie z bratem spali, powtórzył Nielubowi gadanie Dobroszowe. Wtedy dojrzał - nie 
pierwszy raz - w oczach Nieluba zimną, zaciekłą obcość, zda się, oczy brata były jak dwa 
szypy wysmarowane jadem. Głos młodszego się rwał, był syczący:
- A kaj to nam... mnie i Dobroszowej córce... i synom moim żyć każesz?
Stojgniew spojrzał zdumiony.
- Jak to: kaj żyć każę? A Orczycą?
- A ty? Nie myśliszże małżony sobie brać?
Stojgniew ruszył ramionami.
- Pewno... Bolko już gadał mi, ale tak idzie: wojna abo objazd, abo sądzenie, abo łowy: 
czasu brak. Wżdy w końcu trza i mnie będzie... po Puchale ostały dwie dziewki, Starogniewy 
stary ród i możny. Wżdy na innej grzędzie rośnie Dobroszowa płonka, a na innej Puchały, co 
ma gęś do wrony?
Siedzieli obaj przy stole, Dobrosz ostawił im dzban z miodem, ciągnęli picie; Stojgniew 
nogi rozwalił, wyciągnął się, w głowie mu szumiało. Nielub ze stukiem postawił pusty kubek 
na stole.
- Ejże - głos mu znowu zasyczał - nie zdaje ci się, że będzie nam ciasno obu w Orczycy?
Stojgniew się zaśmiał, dłoń położył płasko, klepał po stole.
- Pewno... Orczyca stary gród, ciasny. Dziadom naszym starczyła, aleć dziady siedziały 
w kniei, by ród niedźwiedzi, dobrze im było. Nynie nie to. Nasze dziady na jelenia łowy 
sprawiali, puh! wielka rzecz łowy, a koń padł, zaraz czerep sadzili na słupie, taka chwała była 
z każdego konia. A nam burza niestraszna na onym morzu, cośmy je wzięli, my weszli 
w nowy świat, pewno, że nam ciasno już w Orczycy. Był gród Ledarga, można ji było 
poszerzyć, tam byłaby nowa Orczyca. Ale zgorzał Ledargowy gród. Póki nie postawim 
nowego, trza nam w Orczycy się dusić, nie ma rady. - Stojgniew plasnął znów dłonią o stół, 
trafił w kałużę rozlanego miodu, ocierał sobie rękę o gacie, nie widział bladej, spotniałej 
twarzy brata. Podniósł ze zdziwieniem oczy na jego głos.
- Słuchaj no, słuchaj mię, bracie. Wiesz ty, jak zgorzał tamten gród?
Stojgniew uniósł nieco brwi.
- Jak zgorzał? A no; pijani byliśmy wszyscy, pomnisz? Pewnośmy zostawili żar na 
palenisku abo Turoniowa baba... czy ja wiem jak, dość, że zgorzał.
- Nie wiesz? To ja ci rzekę, jak. Ja rzuciłem ogień do kleci ze smołą.
Stojgniew podciągnął nogi, przechylił się przez stół.
- Ty? - aż zatkało go. - Ty? Nielub! Przeczżeś to zrobił? Takeś się spił?
Nielub oddychał ze świstem.
- Chciałeś przenieść tam Orczycę, pomnisz?
- Naisto.
- A ja... a ja nie mogłem zwolić, żeby Orczyca, gród Orczyków, była ruszona z miejsca. 
Pojmujesz to? - Niespodziewanie Stojgniew ryknął wesołym, gromkim śmiechem, przez 
śmiech ten, krztusząc się, gadał:
- No! ziele z ciebie, ha ha ha! Gorzkie ziele... Dobrze, że ksiądz o tym nie wie, nikt nie 
wie, skórę by z nas zdarł.
- Zefrid wie...
- Ta gadzina z kostropatym pyskiem? Nic to, ten milczeć będzie, jakby mu smołą pysk 
zalepili. - Nielub się zmarszczył, przypomniał sobie, za jaką cenę obiecał Zefrid milczeć, 
skrzywił się. Starszy brat nalał miodu, wypił, obtarł wąsy garścią.
- A no... sameś winien. Będziem nynie w ciasnym grodzie siedzieć.
Milczeli długą chwilę. Stojgniew zaczął rozpinać kubrak, wstał, podszedł do łoża, 
półobrócony pytał:
- Jakże? Mam słać dziewosłębów po Dobroszową córę?
Nielub miał obie pięści zaciśnięte, oburącz w stół stuknął.
- Ciasna Orczyca, mołwisz? Nie ciasna, pomieściliby się dwaj bracia z małżonami 
a dziećmi... i więcej się mieściło. Mnie ciasno w Orczycy... z tobą.
- Ze mną?
- Raz ci w oczy rąbnę, pojmiesz może tegdy.
Stojgniewowi twarz się ściągnęła, zaciął wargi, poczerwieniał. Nielub myślał, że wraz 
buchnie gniewem; ale tamten powściągnął gniew, zaśmiał się - tym razem nieszczerze, 
przymuszonym, drewnianym śmiechem. Znowu siadł naprzeciw Nieluba, znów klepał dłonią 
po stole.
- A no... jak chcesz. Ojciec ziemi zostawił dość. I niewolnych przywiedlim od Weletów, 
koni i krów, starczy. Pojedziesz po swaćbie do Orczycy, później nadzielę cię, ludzi dam, 
dobytku nie pożałuję, pobudujesz sobie grodek, będziesz żył.
- Chcesz rozbić rodową wspólnotę?
- Głupiś - głos Stojgniewa drżał hamowaną złością - głupiś jak dziurawy ceber, jak pień 
nieokorowany, jak woli zad. Wiesz, co by inny starszy brat, rodowy starosta zrobił na takie 
gadki? W gębę by dał. Trza umu uczyć, kiej go nie staje, wiesz, ty wyskrobku, ty kpie babi! - 
Nielub się skrzywił, szyderstwo mignęło mu w oczach.
- Prawda to: starszyś. Pomnisz, jakeś do Orczycy przyjechał w on czas, kiej Mieszka 
pomarł? Pomnisz? Odmieńcem przyjechałeś, tylko z babami gadałeś. Wtedym pojął, co 
będzie z rodem, kiej ojciec pomrze.
- I tyle lat nosiłeś to w sobie?
- Tyle lat. A teraz gadam ci wprost: pewno, że trza w gębę za takie gadanie jak moje. Ale 
ty i tego nie zdołasz: w gębę dać.
Stojgniew oparł się prawą ręką o stół, przesadził go jednym susem, z rozmachem trzasnął 
w pysk młodszego; charczał:
- Masz... obacz teraz, czy zdolę, ty łajno krowie.
Nielub obcierał krew sączącą się z nosa, nie wstał, podniósł nienawistny wzrok na 
pochylonego nad nim brata, któremu twarz się trzęsła, cedził zimnym, spokojnym głosem:
- A wieszli, jak było, kiedym cię wiózł posiekanego wtedy przez Węgrów? Nie gadał ci 
twój szurzy, Zefrid, któremuś siostrę dal, abo Pach? Nie gadali? To ja ci rzekę: życzyłem ci, 
żebyś sczezł, bracie.
żeby dc jucha uszła a gnój zżarł. Nie posłuchał mię żaden wąpierz ni strzyga... - Nielub 
się zaciął, błyszczącymi oczyma patrzył na brata; Stojgniew cofnął się o krok, przetarł dłonią 
zbielałą twarz, pot mu zrosił czoło, wyjąkał:
- Nielub... - tamten wstał, chwiejnym krokiem podszedł do drzwi, u progu stanął, 
półodwrócony powiedział z zaciętością:
- Zdradziłeś Orczycę... - chciał wyjść, Stojgniew skoczył doń, chwycił za ramię, 
przytrzymał, spytał zdławionym głosem:
- Kaj idziesz, Nielub? - usłyszał dygocący głos brata:
- Nie mogę spać z tobą w jednej izbie, mgło mi - wyrwał ramię, wyskoczył; głucho 
trzasnęły drzwi. Stojgniew wrócił do stołu, nalał miodu, wodził ręką po twarzy, niby 
w półśnie.
Jak ostry cierń tkwiła w nim pamięć o onym wieczorze u Dobrosza Ostoi. Nadal - 
zdawało się - żyli ze sobą w zgodzie braterskiej, jeno nigdy nie gadali o rodzie i o 
małżeństwie; i nigdy już razem nie pojechali do Orczycy. Sam Stojgniew jeździł tam jeszcze 
rzadziej niż dotychczas, przebywał doma krótko, był zły i opryskliwy - Turoń kurczył się ze 
strachu, pocił się i kłaniał: nigdy dobrego słowa nie usłyszał. Na Nieluba starszy brat 
spoglądał nieraz w głębokiej zadumie, zacinał dolną wargę, marszczył się. Ale zawsze był 
pewien, że Nielub bzdurzył jak przygłupek.
I dopiero teraz - siedząc w opuszczonym obejściu kmiecym, patrząc w ogień - przyznał 
naraz Nielubowi rację. Wyciągnął rękę i oparł ją o belkę, przewiódł dłoń na wyższą belkę 
i jeszcze na wyższą: wszędzie pod palcami łuszczyło się zbutwiałe drewno. Pamiętał zatęchły 
smród tej chaty, kiedy weszli; dach się wygiął w środku i zapadł, strzecha wyparszywiała, 
a resztki płotu łamią oto pachołki na ogień. Stojgniew poczuł ostry ból w piersi na myśl, że 
mogłoby tak być z Orczycą - palisada się osunie, dach zapadnie, studnia się zamuli i chwast 
obejmie panowanie nad ich rodowym gniazdem. W całym księstwie stoją nowe grody, 
w radzie śmieją się nieraz, że bies wszedł w Bolka, buduje i buduje - a Orczyca? Stojgniew 
uderzył pięścią w kolano, powiedział przez zaciśnięte zęby:
- Nielub prawie gadał... - odetchnął głęboko: wie już, czego trzeba Orczycy.
I w tejże chwili zobaczył Czarną tak żywo, jakby stała przed nim; wysoka, smukła 
dziewka o pociągłej jasnej twarzy, wielkich oczach i czarnych włosach, splecionych w grube 
kosy. Złączyła się w jego dumkach z Orczycą - Stojgniew zerwał się z belki, poszedł 
gwałtownym krokiem do trzech Wrszowców siedzących na ziemi, opartych plecami o ścianę 
chaty.
- Słuchajcie no, Wrszowcy - zaczął, głos miał władczy i pewny siebie - wiem to ja 
dobrze, że nie tak trza robić, jako ja nynie robię. Ale nie znaczy to, jakobym lekce sobie 
ważył ród Wrszowców, wiem dobrze:
Wrszowcy to pierwszy w Czechach ród po Sławnikowicach - na ostatnie słowa Sławomir 
poderwał się jak koń, kiedy go żgną szpicem ostrogi. - Ale i wy wiecie, kto są Orczyki 
w moim kraju: nie gańba to dla żadnego z rodów poswaćbić się ze sobą. A że nie zabiegam 
długo o córkę Krzidla, swata nie szukam, choć sam ksiądz nie odmówiłby mi swatania, ni 
dziewosłębów nie ślę, to dlatego jeno, że jest wojna: ksiądz wróci, może mię gdzie słać. 
Tegdy rzekę wam wprost, jakby kto oszczepem pchnął: przybijmy wraz zmówiny, w Pradze 
omówim posag i wiano, wraz przyślecie mi Czarną, swaćbę sprawim, a biskup zrobi 
chrześcijańskie złączenie. Ojciec mój pomarł, jam starosta w rodzie, to i pytać nikogo mi nie 
trza. - Tamci szybko spojrzeli po sobie, podrożyli się małowiele i tu, u tej rozwalającej się 
chaty, przybili zmówiny Czarnej, córki Krzidla Wrszowca, ze Stojgniewem Wojborowicem 
z Orczycy.
Wraz też siedli na konie i dalej jechali do Pragi.
Teraz Stojgniew prowadził ich stępa, kiwali się na siodłach, drzemali. Zrazu Wrszowcy 
próbowali jechać obok niego, zagadywali go, ale gdy odmrukiwał byle co, nadęli się i oni, 
cofnęli do tyłu; Matlacz burknął do Krzidla:
- Ejże, niesporo będzie twej córze użyć się z takim. - Krzidel podniósł nasępioną twarz, 
w świetle miesiąca długie cienie kładły się mu od nosa wzdłuż policzków, wyglądał całkiem 
jak nastroszony kruk; nie odwracając głowy odburknął i on:
- Nie zdaje mi się, by jaki mąż z poczesnego rodu chciał ją brać... nazbyt Czarną Wodą 
nasiąkła, małżona cięgiem kładzie mi w uszy, jako urzekła dziewkę Czarna Woda; z macią jej 
było tak naisto. A może i prawda, że do jej kolebki nocnica przyszła... - Krzidel splunął, 
oczyma na boki błysnął, zamilkł; po chwili Matlacz usłyszał, że stary pochrapuje.
Stojgniew wiózł przez tę jasną noc swą ciepłą radość - już teraz nie mógł oddzielić myśli 
o Czarnej od wspomnień Orczycy; jakby się stary gród obudził do życia owej nocy. - „Ojciec 
byłby rad” - mruknął pod nosem. - „I Nielub” - skrzywił się na imię brata. - „I Bolko...” - 
Niespodzianie na wspomnienie księdza i druga prysła owa cicha i ciepła radość, Stojgniew 
poczuł, że zaczyna w nim znów rosnąć ta niepojęta złość, z jaką gnał pół nocy od Czarnej 
Wody, że znów go kąsa wewnątrz, że się podnosi w nim coś niby wielka spieniona fala; ale 
teraz nie uderzył konia ostrogą, nie poderwał go do biegu, dalej kiwał się sennie. Ta noc była 
dlań nocą zwidów i majaczenia, bo oto stanęła mu przed oczyma postać Bolka, jak wprzódy 
Czarnej; minę miał Bolko taką jak wtedy - przed tylu laty - gdy Wszebor przyniósł im wieść 
o śmierci Mieszki: twarz spokojna, na wargach uśmiech, ale w oczach szyderstwo, drwina 
i napięta nieufność; wiercił teraz tymi oczyma Stojgniewa, zda się, przegląda go na wskroś. 
„Tfu!” - Stojgniew splunął, przejechał po twarzy gwałtownym ruchem ręki, aż koń się 
nastroszył, poszedł nieco szybszym krokiem. Miesiąc już się obniżał nad czarny grzebień 
lasu, zżółkł, dokoła miał szeroką, lśniącą obręcz; nad polami przeszedł powiew, skądś 
dolatywał rechot żab, buczenie bąka. Stojgniew zapomniał całkiem o Czarnej, o zmówinach, 
o Orczycy, o rodzie - raz jeszcze księstwo przemogło w nim własny ród.
Dumki mu teraz biegły szybko, jedna za drugą. Ileż to lat był z Bolkiem? - od owego 
ciepłego, słonecznego ranka, gdy ujrzał syna Mieszki spoza kożuchów tarczowników, 
wracającego z niewoli cesarskiej - więcej niźli dwadzieścia. Kim był dla niego Bolko? - 
wojewodą drużyny? następcą Mieszki? księdzem? - Nie, drugiem mu był, Bolkiem. Czemuż 
to Stojgniew rozwalił siekierą łeb Hugona w tamtą noc walki o władzę? czy dlatego, że był 
przeciw Odzie, Przybywojowi lub Odylenowi? Czym mu były te waśnie? - po prostu dojrzał, 
że się Hugo zamachnął nożem na Bolka, wtedy to poderwało nim, trzasnął siekierą. A później 
szedł wszędy za Bolkiem, czynił, co Bolko chciał, bił, kogo Bolko bił - jakżeby mógł inaczej. 
Nigdy inaczej nie myślał o Bolku jako o drugu, tylko o drugu. Teraz przybył z nim do Pragi, 
bo tak wypadło po oślepieniu Rudego. Bolko zostawił Pragę, gdy jechał, by powieść wojów 
na kraj Głomaczów. Komuż miał ją zostawić, jeśli nie jemu, drugowi i wojewodzie?
Wciąż widział przed sobą szydliwe i nieufne spojrzenie Bolka, piekło go to spojrzenie. 
Czego to chce Bolko od niego? Przed dwudziestu laty bój czekał Bolka, każdy topór był mu 
potrzebny, każdy drug. A nynie? Nynie ma takie księstwo, jakiego nigdy nie miał - od 
Jomsborga i Gdańska po Pragę. W Pradze ostawił jego, druga i wojewodę.
W tejże chwili obok Bolka stanęła Czarna - tych dwoje najbliższych mu ludzi. Czarna? 
Bolko sam gadał nie raz, nie dwa: małżony ci trza. Nagły bunt buchnął w Stojgniewie 
wysokim płomieniem: nic Bolkowi do Czarnej, nie jego rzecz. Nie jest Bolko ojcem czy 
starszym bratem, jeno drugiem, nic mu do rodu Orczyków; już prędzej Nielub - ten durny 
otrok, cięgiem gdaczący o Orczycy i rodzie - prędzej Nielub. Co z tego, że Stojgniew bardziej 
miłuje Bolka niż Nieluba, tak: bardziej go miłuje. Ale do Czarnej księdzu nic!
Odetchnął, znów powiódł dłonią po twarzy, rozejrzał się. Księżyc zasunął się już do 
polowy za las, wielki, czerwony półkrąg; wciąż odgłos bąka, rechot żab; coraz silniejszy 
powiew chłodzi twarz.
Daleko nynie Bolko, poszedł w niemiecką ziemię łuna wysoką zaświecić w oczy 
Henrykowi. Zdał się Stojgniewowi nie tylko daleki, lecz jakby obcy. Cóż mu, że Stojgniew 
dopiero co uderzył w nastawioną dłoń Krzidla, zmówił się z nim o Czarną? Cóż z tego, że 
przepełnia Stojgniewa ciepła, cicha radość, niby ta letnia noc? Co to znaczy dla wojny, dla 
władztwa, dla księstwa?
Pierwszy raz - od dwudziestu z górą lat - pomyślał o Bolku nie jak o drugu, jak o księdzu 
o nim pomyślał. Drug będzie się radował wraz z nim, spije się na swaćbie, dary da. A ksiądz! 
Ksiądz! Jakby nagły błysk przeleciała ta nowa dla Stojgniewa myśl: Bolko jest ksiądz. 
Przecie zawszę to wiedział, ale teraz, jakby nowymi oczyma spojrzał: ksiądz. Toć to tak, 
jakby król, jakby cesarz. Ksiądz. Tchu naraz Stojgniewowi zbrakło, choć jechał wciąż stępa - 
jakże to? Przecie zawsze o tym wiedział. Lelum! A on, Stojgniew, jest przecie wojewodą 
księdza.
W tym mgnieniu pojął, co znaczy ów szydliwy wzrok Bolka - Stojgniew nigdy o tym nie 
myślał, kto zacz wojewoda. Ksiądz i jego wojewoda. Przed odjazdem powiedział mu Bolko: 
„Bacz no, Gniewek, żeby w Pradze był spokój”. A on - wojewoda i drug - pojechał do dworu 
Czarnej Wody, dokąd go Wrszowcy zawieźli, i tam barłożył się z Czarną. Wrszowcy? 
W tejże chwili przypomniał ostatni uścisk Czarnej i słowa, które mu tchnęła w twarz:
- Strzeż się Wrszowców.
Bolko kazał mu spokoju strzec w Pradze. A teraz woje pobili się z grodowymi, zna tych 
wilków, widział już zamęt i gwałt, i topory czerwone od juchy, z przylepionymi na ostrzach 
włosami, i pijackie okrzyki a pieśni - zna to. „Ty się strzeż Wrszowców...” Czy dlatego 
wywieźli go Wrszowcy? - poczuł gorącą wdzięczność do Czarnej za tamte słowa, choć wtedy 
złajał ja. Zda się, aż tu - w tę cichą noc - dochodzi z Pragi gwar bitki - och, polecą łby pod 
toporem, łby drużyny, która nie strzymała bez gwałtu. Uciszone na krótko podniecenie 
buchnęło, Wrszowcy ujrzeli naraz, że Stojgniew się pochylił, ścisnął nogami boki źrebca, 
znowu poderwał go do tego oszalałego cwału.
- Wściekł się - burknął obudzony z nagła Krzidel i podegnał konia. Załomotała cicha noc 
rozpędzonymi kopytami, bez tchu leciał Stojgniew do Pragi - ład toporem wprowadzać, 
wojów karać.
Ale kiedy wrócił na Hradczany, zmienił zdanie.

4

Ludzie biegli sznurkiem, jeden za drugim, ze wszystkich stron. Zbierali się na placu, 
gdzie Przemyślidzi ogłaszali swoje nakazy, gdzie karano przestępców, gdzie wybuchał 
wszelki rozruch miejski. Plac otaczały gospody i składy, stał tam wielki gmach wietnicy; 
w środku dziedzińca Bolko Srogi postawił słup, tu chłostano winnych i sadzano ludzi 
w dybach. Czarną, ruchliwą masą zawaliła plac ciżba. Gęby podniecone, oczy błyszczące - 
głośny gwar unosił się nad dziedzińcem. Nikt nie wiedział, po co tu przybiegł, ale czuli to 
jasno: dość mają bitek po ulicach i przełazach, dość zamykania przed zmierzchem okiennic 
i sprawdzania co wieczora zawory, czy mocno trzyma; dość wieści o napadach na kupców, na 
kowalów i szczytników, na kmieci; dość matu, bijatyki, nieładu. Dość! Zbrzydło! A może 
nawet nie to: od śmierci starego księcia Bolka przyzwyczaili się prażanie do matu, bijatyk 
i wrzasku; ale ci woje z polskiej ziemi, gadający inaczej, uzbrojeni inaczej, z których każdy 
był tak ważny, jakby wszystkich Czechów w jeństwo wziął, zbrzydli prażanom. Obcy oni, 
cudzy. Mierzą. Dość! Nie bardzo wiedząc po co, lecieli ludzie ciurkiem na plac, gdzie 
falowała ciżba - przeciw obcym lecieli. Otroki z całego grodu powłaziły na drzewa i dachy, 
oblepiły je ciasno, wrzeszczą tam, gwiżdżą na palcach, dla nich radość taki tłok, coś się 
dzieje, rozprysła się jednostajność dni, pokazują palcami na tłum, śmieją się ze starych, życie 
się im mieni, ciekawe, różnorakie. „Hrrrr...” - unosi się bezkształtny gwar nad placem. 
U słupa skazańców na ziemnym podwyższeniu, dość wysokim, by widać je było z całego 
placu, siedzi człek; nogi ma zakleszczone w kłodę, nie może wstać. Cała Praga zna skazańca, 
to Bobek, złodziej złapany na licu nie raz, nie dwa razy. Bobek nie kradł nic, za co by go 
obwieszono albo rękę „obcięto - mały złodziej był z Bobka, włóczył się między domami, 
białki krzykiwały na niego, kazały mu wody przynieść, bydłu podesłać albo drew urąbać: 
robił za miskę polewki czy pół podpłomyka. A jak się dało - kradł. Pamiętają od lat - wieczny 
wrzask był o Bobka; sery baba wystawi do suszenia, nie obejrzysz się, jak Bobek pod płotem 
podlezie, pół sera ułamie; z ogrodów rzepę ciągał, koniom ze żłobów owies podbierał, 
wyjmował jaja spod kur - sypały się klątwy na Bobka; kiedy go pięścią umu uczyli, płakał, 
rudą gębę marszczył, klął się, że nigdy nic nie ruszy - puszczali go. W końcu mieli dość, 
poszli z żalem na Bobka do grodu, zbiesił się Sobiebor, który sądy sprawiał, kazał osiec 
Bobka przy słupie, na trzy doby zakleszczyć, raz w dzień jeść mu nosić - siedział Bobek 
z nogami w kłodzie, płakał, nosem siąkał, żalił się na pletń, na głód, na zimno. Teraz wielka 
ciżba zebrała się wokół słupa, widzieli zakleszczonego Bobka, zapomnieli o serach, owsie 
i jajach, o swych klątwach i wymyślaniu - Bobek był swój, przyzwyczaili się, że koło domów 
się kręci, ukradnie albo usłuży - jak się zdarzy. Pokrzywdziły Bobka przywłoki, obiły go, 
w kłodę wzięły - któż pamiętał w tym rojowisku, że sami się nań żalili; teraz czuli, jakby to 
ich zakleszczono przy słupie na głód i bicie. Widzi Bobek - otaczają go dokoła ludzie, patrzy 
na nich z góry, mruga powiekami, płakać przestał: czegóż to chcą od niego? - dziwi się. 
Faluje zbita masa tłumu, podniecenie wciąż rośnie, otroki krzyczą z dachów na widok 
wielkiego, niezgrabnego chłopa, który wskoczył na podwyższenie - toż to kowal Hostilka 
kowalskim młotem rozbija kłodę Bobka, podnosi go, obraca do tłumu, pokazuje plecy całe 
w czarnych strupach - śladach po biciu. - „Ooo...” - ryczy cały plac. Patrząc na 
pokiereszowane ciało Bobka ludzie czują, jakby to ich bito, jakby im pletnią poorano plecy, 
jakby Bobek był jednym z nich - kupcem, kowalem, szczytnikiem, lodziarzem, kmieciem... - 
„Ooo... ooo” - faluje krzyk, ciżba tłoczy się, uderza na podwyższenie, dziesiątki garści 
chwytają kamienie, wydzierają je z ziemi, ramiona wpierają się w słup, naraz wszyscy 
przypominają, że to Bolko Srogi kazał ten słup postawić, obcy wymysł, nie czeski, niemiecki 
wymysł. Otroki na dachach i drzewach gwiżdżą, głos tłumu się przelewa, coraz bardziej się 
równa, zaczyna skandować, jednym rytmem, jednym oddechem:
- Wen... wen, przywłoki... wen... wen... - słup się chyli, pęka z trzaskiem, ci, co się 
wspięli na podwyższenie, sypią się w dół, krzyk rośnie, rośnie furia, w mig rozdrapują 
podwyższenie - zniszczyć, zdeptać znamię obcych w Pradze!
Teraz się dopiero rozhuśtała masa ludzka.
- Wen... wen, przywłoki!... - głos coraz większy, rośnie, ktoś wrzasnął nad ryk tłumu:
- Na Hradczany!... na Białą Skałę!... - Jakby powódź zerwała tamę, szeroka fala ludzka 
chynęła ku zamkowi, zaczerniła się na stoku, z wielkim krzykiem parła ciżba na gród - 
wygnać z Pragi przywłoków z obcej ziemi!
Bobka wypchali przed siebie, obok kowal Hostilka z młotem w ręku, a z drugiej strony 
płatnerz Mraweneczek z wielkim mieczem bez pochwy, by woj potrząsa bronią, usta 
rozwarte, wrzeszczy - cały tłum wrzeszczy, hucząca, przelewająca się wrzawa płynie ku 
grodowi, gęsta, czarna ciżba, tysiąc czerwonych gąb, tysiąc rozwartych ust, „ooo!...”, 
nieprzerwany, ciągły krzyk. Na czele drobi prędko Bobek, kroczy ważny; i on gębę rozwarł, 
i on wrzeszczy, rozgląda się na boki, nadaj się - ileż to razy Mraweneczek w pysk mu dał za 
złodziejstwo, ileż razy kopniakiem z chaty wygnał; a teraz Mraweneczek trzyma go pod 
ramię, wiedzie, w drugiej ręce miecz ma, macha mieczem. - „Ooo!” - wyje Bobek, aż rozpiera 
go poczucie, kto on zacz: całą Pragę za sobą wiedzie. Wszyscy biegną, drogi nie staje dla 
ciżby, drapią się po stromych skałach, podciągają się na rękach, śpieszą zasapani, spotniali. 
Tuż nad nimi gród, aż zatknęło ich z tego ogromu, gliniany wał w blasku słońca świeci 
czerwono, ciężkie tramy ostrokołu brunatne i szare; wisi nad tłumem ta masa grodu, 
przytłacza, gniecie. Ale Bobek z Hostilka i Mraweneczkiem lecą dalej, Bobek krzyczy 
grubym basem „ooo”, znów podchwytują ten krzyk, pędzą do wrót, ciężki biok wieży - 
w zmęczonych oczach drżą i falują grube belki zrębu. Jak przybór wody uderzają o wał i o 
wieżę, wrota w wieży otwarte, tłum wlewa się w ciemną gardziel, przed nimi półokrągłe 
wycięcie, jasna plama światła, grodowy dziedziniec obudowany wokół... i cyrkiew... 
i dworzec księży... krew bije do głów, podniecenie - nie przyszło im nawet na myśl się 
dziwić, że stróża wrót nie zawarła, że nie obsypała ich kamieniami i szypami, że nikt nie 
przeszkodził wtargnąć na Hradczany. Woje czescy lecą ku nim z mieczami i toporami, 
zsuwają się z wałów, ciżba się zwinęła, cofnęła, z tyłu parła ich masa ludzka, coraz się nowi 
wlewali przez wrota - woje nie biją w nich, mieszają się z tłumem, jeden krzyk idzie w górę, 
pomieszany, zasapany krzyk:
- Wen... wen... wen, przywłoki z obcej ziemi... wen... - urwaną zadyszką oszalałego 
wrzasku szczeka tłum.
Jakiś człek wskoczył na ganek wieży, wychylił się między sochami, złożył zwinięte 
dłonie wkoło ust, zawył:
- Ooo! Na dworzec księdza! Ubić wojewodę z polskiej ziemi!
- Ooo! - zaryczał jednym głosem tłum, zbitą masą lunął w stronę książęcego dworca.
W tejże chwili usłyszeli krzyk od kamiennej cyrkwi. Na podwyższeniu stał woj bez zbroi, 
w szłomie, z mieczem w ręce. Woje czescy zaczęli krzyczeć:
- Stojgniew... Stojgniew... Wojewoda...
Tłum się zawahał, zbił się. Stojgniew trzymał miecz przed sobą, krzyczał w stronę szop 
drużynnych. Stamtąd posypali się woje jak pszczoły z pnia, szli na tłum, zaświeciły w słońcu 
topory, błysnęły ostrza oszczepów. Biegli równo, w płot, krzyczeli jednym gardłem:
- Bolesław! Bolesław!
Dziki strach targnął tłumem na widok tej ławy czerwonych tarcz z brązowym guzem 
świecącym w środku, tych spiczastych szłomów, nastawionych do przodu sulic, toporów 
błyszczących nad głowami, tych mord zajadłych i wrzeszczących. Woje czescy chcieli przeć 
naprzód, gdzie tam! - tłuszcza zniosła ich, zdusiła w twardy kłąb, parła ku wyjściu. Strach, co 
się działo w bramie, zbity, bezładny gąszcz ciał, żebra trzeszczały, tchu nie chwycisz, pchało 
się to wszystko w dzikim, nieprzytomnym popłochu - uciekać, uciekać! Poniektórzy się 
wdrapywali na wał, skakali bez pamięci w dół, łamali nogi i ręce. - „Aaa...” - strach huczał 
nad gęstwą. Woje polscy już doskakiwali, Stojgniew zaleciał im drogę, oczy szalone, tylko ta 
krecha na gębie mu świeci, usta ryczą:
- Stać... stać, psie krwie! Żywych brać! - ręce z toporami opadły. Po całym zboczu 
czerniał rozproszony tłum, ludzie gnali wrzeszcząc, wywracali się, podnosili, inni deptali po 
nich; rozsypywali się po uliczkach, każdy o jednym myślał: do domu dolecieć, drzwi 
zawrzeć, kołem podeprzeć, cicho siedzieć. Wraz też stok był pusty, nie stało tam ni człeka, 
jeno zabici i ranni.


5

Dla Bobka jedno w życiu było ważne: jedzenie i picie. Trzy dni głodny pod słupem 
siedział, teraz zamknięto go na najwyższym piętrze - w małej komorze na wieży. Dziewięciu 
ich było, złowionych przy wrotach grodowych. Siedzieli po trzech w rzędzie, nogi mieli 
zakleszczone w kłody, otwory były małe, ledwo pokręcisz nogą. Bobek już przedtem miał 
odciśnięty tyłek, teraz przenosił ciężar ciała z pośladka na pośladek, ale oba były odbite; 
w plecach go rwało, krzyż bolał, kark miał drętwy, ramiona ciążyły. Ale wszystko to byłoby 
niczym, gdyby nie głód. To głód go dręczył, skręcał wątpia, w przełyku ssanie, gardło pełne 
śliny lub suche - na przemian - w gębie niesmak; przyniosą mu co do jedzenia, czy zagłodzą 
tu na śmierć?
Siedzący obok kowal Hostilka ostawił doma kuźnię, kładziwo, młot i miech. Starszy syn 
pomagał ojcu, we dwu młotem bili. Młodszy w miech dmuchał. W domu dwie córki biegały 
koło garnków, a jeszcze jeden syn karabskał się po podłodze jak rak. Zimą żona Hostilki 
wleciała do przerębli, chorzała później do wiosny, wiosną przenieśli ją na żalnik. Niedawno 
słał Hostilka do Otryka Niemca po dziewkę. Otryk przystał na zięcia, wraz miało być 
swatanie. Miał o czym dumać zakleszczony na wieży kowal Hostilka - nie wiadomo, jak 
z nim będzie teraz - nie tylko brzuch mu dolegał a gniecenie kłody powyżej kostek i na 
łydkach.
Z drugiej strony Bobka siedział gruby Mraweneczek - i temu różne dumki chodziły po 
głowie. Dzieci nie miał, pyskata, twarda w pięści białka utrzyma w czas jego nieobecności 
obu otroków, których płatnerz trzymał do pomocy - nic od niej nie wyniosą, by zamienić na 
piwo. Ale Mraweneczek obiecał skończyć na koniec lata dwie kolczugi dla możnego rodu 
z Ołomuńca, drut na kolce miał już przygotowany i nacięty, zaczął go już zaginać; a do 
kolczugi miał zrobić dwa kopulaste szyszaki z siatką na tył głowy i na twarz - Mraweneczek 
był jedynym płatnerzem w Pradze, który umiał takie szłomy wyrabiać, nabrał tego umu na 
Rusi. Umówił się też z kupcem frankfurckim, że weźmie od niego trzy miecze z gałką z rogu, 
pięknie rzezaną - zbogaciłby się na tych kolczugach a mieczach, nie o samym jeno brzuchu 
dumać płatnerzowi.
Ale Bobek? Cóż miał Bobek - tylko brzuch. Podłożył sobie dłonie pod pośladki, dołem 
do deski, wędrował myślą po swym życiu - wędrował od żarcia do żarcia. Dobre życie miał 
Bobek - często jadł. Co ukradł, co dostał, co wyharował - różnie się zdarzało. Prawda to - 
kradł często. Jeszcze jak był u mąci, biegał do pasących się krów, wysysał im z cycek mleko - 
potem jazgotały białki, że zmora grasuje na pastwisku. Językiem, podniebieniem, gardłem 
przypominał Bobek ciepły, słodki smak mleka, a jednocześnie jak żywa stanęła przed nim 
mać z głębokimi bruzdami z obu stron nosa, z siatką zmarszczek u oczu, z poradlonym 
czołem; brud się jej wżarł w każdą fałdę skóry. Przykryta tylko podartą płachtą, która się jej 
odwijała u nóg, pyskata była, zadzierźysta. Mieszkali w półrozwalonej chacie pod Pragą, 
u samych krzaków nadrzecznych, mokro tu było, chlupało pod nogami: kożuch mchu, 
z wierzchu zielony, pod spodem rudawy i żółty, spełzał z dachu niemal na ziemię; drzwi 
skosiły się w lewo, cała chata się przechyliła, wyglądała jak rozkraczona, przykucnięta baba; 
w zadymionej izbie stała jeno ława przy ścianie, w środku rozrzucone kamienie paleniska, 
kilka szczerbatych garnków na kołkach - całe bogactwo. Ojciec Bobka? - a no, szukaj ojca 
wśród tych wszystkich, co do chaty łazili - otroków zwabianych przez mać, pijanych wojów 
z grodu, woźniców przyjeżdżających do Pragi z kupieckim towarem, pewno i niewolnych 
z kradzioną garścią zboża. Wieczorami krzaki szumiały pod wiatrem, chłopiec trząsł się, 
słyszał trzepot ptaków, którym gniazda podbierał, jaja wypijał. Mać go niekiedy tuliła, 
płakała, wyciągała kawał podpłomyka, prażone ziarno; kiedy indziej gnała go precz, 
przyzywała na niego wszystko złe, tłukła kościstą pięścią, morzyła głodem, wtedy szukał sam 
po kątach żarcia - czasem znajdował, czasem nie: od jedzenia do jedzenia wiło się 
dzieciństwo Bobka. Był już podipśnięty, gdy mać zległa; zrazu jęczała na słomie, potem 
ścichła. Wtedy Bobek się przestraszył, uciekł z chaty. Odtąd żył między ludźmi.
I tak szło. Bobek wyciągał spod siebie obolałe dłonie, tarł je, znów na nich siadał. Łykał 
ślinę. Myślał o wszystkich swaćbach, na których żarł kaszę z mlekiem, pieczone mięso 
i chleb; o stypach, gdy ćkał, póki mu w gardle nie stanęło; o zamieszkach w grodzie - lubił te 
zamieszki, wesoło było, ludzie biegali, krzyczeli - zawsze wtedy coś mu pod rękę wpadło. 
Załzawił się na wspomnienie, jak to ksiądz Bolko wjeżdżał do Pragi, ciżba była straszna, 
wrzeszczała, i on wrzeszczał, wraz z innymi machał zieloną gałęzią; potem Bolko kazał 
wytoczyć cebry z piwem, a kilka wołów ubić i piec - tak się schlał wtedy Bobek, że nie 
wiedział, gdzie jest; gdy się nazajutrz obudził w pokrzywach, długo patrzył w niebo, mrugał, 
znowu zasnął.
Teraz siedział z nogami w kłodzie, głodny - smakował śliną wszystkie te jadła długiego 
życia - ciepłe mleko z wymienia, cierpkie piwo i słodki miód, pachnące dymem prażone 
ziarno, kluski ze słoniną i kaszę z olejem, mięso, ser, jabłka, orzechy... Czegóż to nie jadł 
w życiu - wciąż smakował i wciąż łykał.
- Czy przyniosą nam co do żarcia? - trącił, zadumanego nad córką Otrykową, Hostilkę. 
Kowal odwrócił doń swą trójkątną, szerokoczołą twarz, drobne usta skrzywiły się mu 
szyderczo, warknął:
- Przyniosą ci, czekaj. Oni już wiedzą, co ci przynieść. Siedzą na dworcu a radzą: chleb 
nadziany słoniną a dzban piwa dla przygłupka abo polewka z wieprzowego podgardla. 
Uradzą, nie bój się.

Radzili istotnie. Stojgniew chodził po izbie pośpiesznym, niecierpliwym krokiem. 
Siedzący przy stole Przemko wodził za nim wzrokiem, bezmyślnie ciągał sobie wąsy. 
Ciemniało. Krok Stojgniewa był coraz szybszy. Sobiebor poderwał się z ławy, ciężkim 
krokiem załomotał do drzwi; wrzasnął całym gardłem:
- Światła!
Wszyscy trzej wiedzieli: są bezradni. Bezradni wobec nakazów Bolka. Ksiądz 
odjeżdżając zapowiedział: „W Pradze spokój ma być, pojmujecie?” - Skinęli wtedy głowami, 
pojmowali - znaczy to, że mają cicho siedzieć, czekać. Siedzieli, czekali. Pili piwo i miód, 
Iowy sprawiali - Stojgniew dziewkę ułowił, Przemko z sokołami się uganiał, Sobiebor do 
Libie jeździł. Wojów trzymali na Hradczanach, nie zamkną ich przecie w szopie. Spokój - 
pewno to był spokój. Że się tam kilku pobiło w gospodzie, toż to nie mąt. Dopiero dziś rano 
był mąt, czuli to, wiedzieli - takiego to matu nie chciał Bolko. Skąd ten mąt, czemu? Władali 
Hradczanami i Pragą - nie władali: nie utrzymali Pragi w garści. Nynie siedzą i kwaszą się - 
co robić?
Wszedł chłopak z dwoma kagankami, zapatrzyli się, jak wieszał je za ucho na ścianie. 
SoDieDor Dumnąi:
- Przynieś no piwa. A zagrzej: zdrętwieliśmy w tej radzie. - Wkrótce we dwu 
z Przemkiem siorbali piwo, Stojgniew wciąż chodził. Cóż mogli mu jeszcze rzec?
Kłócili się cały dzień. Takie to włodarzenie Pragą: kłótnie. Stojgniew przyskakał od 
Czarnej Wody z wielką gębą: chciał wraz toporem wojów karać, tych, co bitkę zaczęli. Wpadł 
na Przemka: którzy to woje? Świradowic ruszył ramionami: „Czy zliczę wszystkich? Swiętek 
zaczął, to wiem”. - „Dawaj wraz zbója!” - krzyknął Stojgniew. - „Przebity Swiętek, ani wie, 
dzień teraz czy noc, rzuca się; krzyczy, że prawy woj z niego”. - „A insi?...” - W tej chwili się 
wtrącił SoDieoor:
- Wielka to rzecz, jeśli się woje pobiją po pijanemu. Dureń Przemko, wraz po wojewodę 
słał. - Świradowic skosił nań oczy:
- Jakeście z łowów wrócili, inaczejście gadali. A Stojgniew jadąc do Czarnej Wody rzeki 
mi: „Wydarzy się co w Pradze, choćby łuk się złamał abo beczka z miodem pękła, wraz znać 
mi dawaj”. - Sobiebor wyszczerzył żółte zęby:
- A no... - obu dłońmi plasnął po rozstawionych kolanach - pękła beczka, czerwony miód 
się polał... Anim myślał, że na taką wieść przyleci wojewoda, jakby go ukropem zlali.
Stojgniew wbił w Czecha chłodny wzrok, powiedział z naciskiem:
- Dla Bolka to więcej niźli beczka z miodem.
- A wy we mnie ślepiami nie wierćcie - krzykną! Sobiebor - dawnom wyrósł 
z chłopięcych lat. Łado! Przeżyłem rzeź na Libicach, w zadku mam byle bójkę w psiej 
budzie.
- Ejże... w psiej budzie - Przemko tarł czoło - pomnicie, coście gadali onegdaj: w Pradze 
zawżdy się tak zaczyna. Z niczego.
Ale Sobiebor rozżarł się w kłótni, nie myślał już spokojnie.
- Pewno, każdy początek podobny. Wżdy już nam nie zrobią nic. I koń bryka, nim mu 
żelaznej dudki w zęby nie wsuną. Pajcie mi jeno setkę tarczowników, zaraz taką dudkę im 
wsunę, że pójdą na postronku jak psy. Ja już znam Pragę, Praga to nie Libice.
Stojgniew spojrzał na Sławnikowica - tamten rozwalony szczerzył umyślnie zęby - 
odwrócił się do Przemka, powiedział chłodnym tonem nakazu:
- Popytasz dziesiętników, którzy to byli. Wraz sądy odprawię.
Przemko się skrzywił.
- Gniewek, nie Iza tak. Woje rozwścieczą się, wżdy i naszych pobili w onej bójce. Trzech 
pogrzebalim, Świętek i Działosz leżą bez ducha.
Stojgniew wybuchnął:
- Babaś... baba jeś, pojmujesz? Woje się wściekną, będę to baczył każdemu w gębę: rad 
mi, abp riie. Ą ci, co pobiji ich?... Będziesz skarżył w imieniu Bolka.
- Kogo?
- Wywiesz się. Wszyscy, co bili... pojmujeszli: księży rnir pogwałcony.
Teraz i Przemko się obruszył.
- Księży mir, mołwisz?
- A ty coś dumał? Co Bolko rzekł: spokój ma być. - Przemko tarł czuprynę, prawda to, 
dobrze Stojgniew gada. Lecz jednocześnie buntował się - wojów mają sądzić, że się po 
pijanemu potłukli, kogóż to mają w drużynie: wołów czy byków? Nie nakażesz bykowi, żeby 
chodził jak wół. Ale gdy rzekł to Stojgniewowi, tamten powtórzył:
- Mir księży.
Nie było co gadać. Przemko wyszedł, by wezwać dziesiętników, za chwilę leciał 
z powrotem:
- Wielka ciżba wali od rzeki, gród rozwarty - porwali się wszyscy trzej.
Kiedy zebrali się po rozegnaniu tłumu, Sobiebor zadrwił Stojgniewowi w oczy:
- Jakże? Będziecie teraz toporami w drużynach ład wprowadzać? - Stojgniew chodził 
z kąta w kąt pośpiesznym, niecierpliwym krokiem.
Cały dzień zeszedł im na przepytywaniu o bitkę nad rzeką, Przemko siedział 
nachmurzony, Sobiebor drwinę miał w oczach, ruszał ramionami. Dawniej Stojgniew 
rozciąłby wszystko szybko - jak mieczem. Ale teraz zdawało się mu, że widzi wciąż szydliwe 
oczy Bolka -
księdza oczy. Wciąż gnębiły wojewodę nocne dumki, dumki o księstwie. Zacinał w złości 
dolną wargę, ileż to razy w ciągu tego długiego dnia zrywał się z ławy, zdawało się, że wraz 
wybuchnie, ale się przemagał: siadał, pytał, słuchał. Męczyło go rozpaczliwie pragnienie 
rozsupłania tego kłębka, który się zaplątał w Pradze. Jak to jest, skąd ten mąt, co nynie robić? 
Sam sobie zdawał się głupi, a im dłużej słuchał tego całego bajania, tym był głupszy.
Pierwszego sprowadzili Zdeba, dziesiętnika tarczowników. Stał przed nimi, ciężki, 
niezgrabny, na długiej szyi wyciągał rozczochrany łeb. Opowiadał:
- Słyszę ci: wrzask. Włażę tam, baczę: Świętek, Działosz a Gozd biją się, rąbią, na nich 
kupa napadła, nimem przyskoczył, Świętkowi w bok dali, zwalił się chłop. Miałem zwolić, 
żeby Czechy biły nam wojów? To splunąłem w garść i z toporem na nich...
Stojgniew popatrzył nań srogo:
- Kto bitkę zaczął?
- Abo ja wiem - Zdeb pokiwał kudłatą głową - mołwię wam, jakem szedł... A tu wrzask, 
patrzę: Czechy biją naszych. To ja, kiedy splunę w garść, za topór...
I tak w kółko, Stojgniew pognał go precz. Wołali Borutę. Ten oczy kosił, gadał prędko. 
Stojgniew swoje:
- Kto zaczął?
- Czechy zaczęły.
- Widziałeś?
- Nie widziałem. Aleć ja ich znam, psich chwostów... Jako to nas komornik karmi?
- Źle was karmi?
- Kasza przez pół z piaskiem, mięso kiej łyko, piwo?... skisły gnój to, nie piwo...
- Czemuś nie skarżył?
- Sam rzekłem wieczorem komornikowi: „Z gęby ci maź zrobię, kiej jeszcze tak jeść 
dasz”. Rankiem świńskie mięso nam dał, tłuste i przerastawe, dobre mięso.
- A jak z bitką?
- Ważni oni, psie chwosty, kubka piwa żałują. Może tam Świętek pić chciał, abo ja wiem?
- Nie wiesz?
- Nii. Ale Czechy zaczęły, to wiem. Znam to czeskie ścierwo, ledwo je tkniesz, śmierdzi 
na staję.
Stojgniew tarł czoło, marszczył się, zagryzał wargę. Podobnie bajali Jarowit, zwany 
Wilczur, i Radgost. Nie wyrozumiesz nic, Stojgniew się niecierpliwił, zniechęcał. Dopiero 
Gomuła Szreniawita mu rzekł:
- To Wrszowcy judzą czeskich wojów.
Stojgniew spytał porywczo:
- Skąd wiesz?
- Słyszałem, jak ich człek, wołają nań Ptaczek, judził na księdza - i Gomuła opowiedział, 
co w gospodzie słyszał, jak pyskowali na Bolka, na polskich wojów, jak Krzen piwem 
wszystkich poił, jak krzyczeli a wymyślali.
Sobiebor krzyknął:
- Wrszowcy? To może być. Znam ich, ten wilczy ród. Wyrżnąć Wrszowców, będzie mir 
w Pradze - krew mu zalała całą twarz, dławił się z wściekłości. Wojewoda krzyknął do 
Szreniawity:
- Czemuś nie gadał wcześniej?
- Gadałem Przemkowi - burknął ponuro Gomuła - ale jen wyśmiał mię.
Stojgniew rzucił okiem na Świradowica, tamten siedział skrzywiony, bawił się nożem. Po 
wyjściu Gomuły, Stojgniew spytał porywczo:
- Umuś się zbył? Przemko...
- Możem i zbył się, ale jakże to: Wrszowcy nynie nam służą. Komu bolej mogą? Rudy ich 
rżnął, to i zdradzali go, ale my... - Sobiebor zaciskał pięści, zgrzytał zębami:
- Wrszowcy... Wrszowcy... ich to robota, ja ich znam, łajno psie. Ze Sławnikowicami się 
pogodzili, a wraz na Libice poszli, gród spalili, braci moich pobili...
- Dziw - Stojgniew zmarszczył czoło, tępo patrzył przed siebie. - Wołajcie mi Sławomira.
Przyszedł Sławomir, rozsiadł się, spytał:
- Na radęście mię wezwali?
- Na radę, nie na radę... - gniew się palił w oczach Stojgniewa - gadają mi tu, że wasi 
ludzie wojów przeciw księdzu judzą.
Sławomir poczerwieniał, popatrzył spode łba, głos mu się obniżył do chrypienia, tym 
chrypiącym głosem spytał:
- Któż to tak gada?
- Gomuła Szreniawita słyszał.
- Aaa - przeciągnął Sławomir i naraz się zaniósł suchym, starczym śmiechem - aaa, 
Gomuła? Gomuła... Tak to... Byle woj będzie szczekał na wielki ród, na Wrszowców, a wy 
zaraz na sąd ich... Wrszowców. Może mi łeb zdejmiecie albo oczy wyłupitie? Gomuła... A ja 
wam rzekę... - w tejże chwili Sobiebor podskoczył, chwycił starego za ramię:
- A jak z Libicami było?
Stary popatrzył zimno na Sławnikowica.
- Z Libicami? Dawno to było... Libice, wiele wody spłynęło Wełtawą. To Kochan tak 
wiódł Wrszowców, daleko ich zawiódł: nynie i on, i inni darń gryzą. Nabrali Wrszowcy umu, 
nynie wiernie służą.
Myśmy się poswatali, Stojgniewie, a wy... wy na ród Krzidla nastajecie. - Stojgniew 
pokraśniał, zmieszał się, mruknął:
- Jam ci jest wojewoda Bolesława... A Gomuła słyszał własnymi uszami.
- Gomuła, tak. Tak, tak, służyli Szreniawity Wrszowcom, widzę nynie, jak im służyli, 
psie krwie. A teraz ja wam rzekę o Gomule: w Pradze jest nynie kupiec, któremu Bolesław 
Szreniawitów przedał, Gomuła szukał go z braćmi, mój człek ostrzegł kupca, iżby się ten 
ukrył: księży mir nynie w Pradze. Tak, tak... Gomuła, znam ci go tego Gomułę. A no! 
wywdzięczył się Wrszowcom Gomuła.
- A gdzie sługa wasz, Ptaczek? - pytanie, by strzelenie z bata.
Sławomir rzucił szybkie spojrzenie na Stojgniewa, zaraz spuścił powieki, uśmiechnął się 
niedostrzegalnym skrzywieniem warg. Zapytał:
- Ptaczek?... Wiecie co o Ptaczku?
- To ten, co wojów judził - głos Stojgniewa brzmiał mniej pewnie.
- Ptaczek... Hm... ubili Ptaczka w bitce wasze woje.
- A Krzen?
- I Krzena ubili.
- Dziw - wtrącił Przemko, patrzący pilnie na Wrszowca - dwóch ich słyszał Gomuła 
i obydwu ubili. Sąli zewłoki obu?
- Pogrzebane. Ale rzekę wam: wiedział Gomuła na kogo szczekać. Bo ci dwaj świadczyć 
nie będą, kiej ubito obu.
- To Szreniawity byli w onej bitce na dole?
Sławomir się zaśmiał, klapnął dłonią o stół.
- Źle pilnujecie swoich wojów, Stojgniewie, i wy, Przemko. Nie znacie jeszcze tych 
pięciu: Szreniawitów.
Stojgniew zagryzł wargę, wahał się - może i prawie gada Wrszowiec: kto ich wie, 
Szreniawitów. Ani mu przez myśl nie przeszło, że pierwej słyszał Gomuła Ptaczka, potem 
dopiero była bójka. Spojrzał na Sobiebora, ale tamten siedział nieruchomo, patrzył między 
rozstawione kolana, milczał; Przemko znów bawił się nożem, w twarzy zniechęcenie. 
Stojgniew stuknął pięścią po kolanie:
- Wżdy jakoś zaczął się mąt! Cóż siedzicie - wybuchnął - jak sowy w słońcu? Jakoś 
zaczął się mąt! A kiej jest mąt, musi być mąciwoda.
Sławomirowi znów zadgrał uśmiech w kątach warg. Spojrzał na wojewodę, zaczął niemal 
wesoło:
- Ja wam rzekę, Stojgniewie. Mąt... Nie znacie Pragi: tu zawżdy mąt był i będzie. Czyli to 
pierwszy raz? Gadają: „Wrszowcy, Wrszowcy”. A ja wam rzekę: Cóż Wrszowcy? Prawda to, 
przebijali się do znaczenia jak każdy ród. I co mają: połowę rodu wyrżnął ten ryży ryj. A mqi 
tu był przeciw każdemu: i przeciw nam, i Sławnikowicom, i Przemyślidom, przeciw swoim 
i obcym. Taka ci jest Praga.
Mołwią: „Wesoła Praga” - i prawda to, wesoła ona ci jest. Zawżdy się tu warzy by 
w garnku. Sobiebor mruknął ponuro:
- Tym razem Wrszowiec prawie gada. - Stojgniew chodził po izbie, a wciąż nie mógł 
rozgryźć orzecha: co to się stało, przecie jak wyjeżdżał do Czarnej Wody, spokój był. A w 
ciągu tych dni?... Od rana siedzi tak, pyta, ledwo jaki koniec sznura złapie w rękę, już mu się 
sznur dwoi i troi, nie można wyciągnąć niewodu. Tfii! otumaniło go, czy jak?
Sławomir pogadał jeszcze i wyszedł. Stojgniew wciąż chodził. Musi przecie ten niewód 
wyciągnąć, wiedzieć, co ułowił w czasie władania Pragą. Nie może ksiądz wrócić do garnka 
z warem. Do wojewody - tak, do wojewody! - należy księży mir utrzymać. Nie starczy na 
Hradczanach siedzieć i czekać Bolka - trza zrobić coś. Zrobić. Co?
Cały dzień zeszedł na tym dołaniu się z sobą i z dumkami. Pod wieczór wszyscy trzej 
rozeźleni byli: nie rada to, ale kłótnia. Było ciemno już, gdy Przemko zapytał:
- A z tymi, co ciżbę wiedli tutaj na Białą Skałę, co zrobisz?
Stojgniew siadł ciężko przy stole, oparł czoło na dłoniach - był znużony. Nie odwracając 
głowy do Przemka, powiedział:
- Ano... trza i onych przepytać, może powiedzą co. Każ, niech sprowadzą ich tutaj, 
obaczym.

Bobek cały ten dzień żył wspominkami żarcia. Prócz Hostilki i Mraweneczka siedzieli 
w wieży dwaj rybacy: ojciec z synem, chłopiec kupca Rzezacza i trzech wojów czeskich; ci - 
zakleszczeni w rząd - na przemian bądź się swarzyli półgłosem i przeklinali, bądź opowiadali 
sobie sprośne gadki, zaśmiewali się do rozpuku. Słońce się już przechyliło, świeciło przez 
wyrąb okienny długą rudą smugą, pełną wirującego kurzu. Usłyszeli kroki na szczeblach 
drabiny, stróża otwarła klapę w podłodze, wniosła kosze z jedzeniem. Pół dnia u wieży stały 
baby z podgrodzia - żony i córki więźniów - prosiły i jazgotały, podarki dawały: nie Iza 
morzyć głodem kowalów, płatnerzy, rybaków... Skoro zakleszczeni woje dojrzeli kosze, wraz 
gęby rozwarli, łajali stróżników. Zwalisty, tęgi chłop, siedzący z kraju, chwycił stróżnika za 
rękę, przyciągnął do siebie, wrzeszczał tamtemu wprost w gębę:
- Cóżeśmy to... cudzy? prascy woje my, czyli krakowscy? Moglibyście sami, psie krwie, 
siedzieć tutaj, a my by was pilnowali. A jak się nam noga powinęła, jak nas Stojgniewowi 
złapali a zakleszczyli, to wy nawet kapki jedzenia nie dacie, śmierdziele!
Stróżnik pokazał w uśmiechu szczerbaty rząd żółtych zębów.
- Prawie gadacie, przyniesieni wam mięsa a piwa, nie będziecie z głodu mrzeć. - Jakoż 
wkrótce cala izba żuła, siorbała, mlaskała, trzeszczała gryzionymi kośćmi. Tylko Bobkowi nic 
nie przyniesiono - gęste łzy płynęły po brudnej, ogorzałej gębie; patrzył na boki, w dołku 
rwało go z głodu.
Kiedy ujrzał, że kowal Hostilka ładuje do kosza nie dojedzone resztki, Bobek odwrócił 
doń pokorną twarz, w oczach błaganie, zaskomlił:
- Dajcie no krzynę, Hostilka... w brzuchu wierci - suchym językiem oblizał wargi. Kowal 
czoło namarszczył, długą brodę zadarł do góry, spojrzał z wysoka.
- Widzisz ji... złodzieja. Przez ciebie tu w wieży siedzę, ty psi pomiot, ty łajno sobacze. 
Przez ciebie... Kogom to od słupa odjął, co? A ty jeszcze do mnie: „W brzuchu wierci, daj.” 
Czy ja wiem, przyniosą to mi jutro jedzenie, abo nie?... będę ji karmił!... - Bobek słowa nie 
rzekł, łzy łykał, siedzący z prawej strony Mraweneczek zaśmiał się cienkim dyszkantem:
- Na... zapchaj się - dał mu kawał półobgryzionej z mięsa skóry świńskiej ze sporym 
kęsem słoniny na końcu a kilka placków jęczmiennych. Bobek przyjął bez słowa, jadł, 
mlaskał, czuł, jak go sytość ogarnia. Kiedy jeszcze podchmielony woj czeski dał mu piwnego 
gąszczu z dna dzbana, niczego niemal nie brakło Bobkowi. Prawda, pośladki ma odbite, plecy 
bolą, nogi drętwe - ale tam! nie dzieje się mu krzywda na Hradczanach, z wielmożami pobok 
siedzi - z Hostilka, z Mraweneczkiem, z wojami: wszyscy oni za nim szli przecie, za 
Bobkiem, o jego krzywdę się upomnieć. Chciał im coś miłego powiedzieć, odwrócił się do 
Hostilki.
- Silny z was człek bardzo, pewno nie ma silniejszego w Pradze - kowal popatrzył ze 
zdumieniem na Bobka, burknął:
- Dureń.
Był dobry mrok, gdy w podniesionej od dołu klapie znowu ujrzeli głowy stróży: bez 
słowa odrywano skoble z kłód, uwalniano ich z dybów. Któryś z wojów zagadnął:
- Kaj to nas prowadzicie? - Niechętny głos stróżnika zabrzmiał ukrytą groźbą:
- Do wojewody Stojgniewa. - Gruby Mraweneczek zaczął drżeć całym ciałem, obwisłe 
policzki trzęsły mu się jak galareta ze świńskich nóg; przymykał głęboko osadzone, małe 
oczy. Bobek - może po tym gąszczu piwnym, który mu z lekka szumiał we łbie - poczuł się 
naraz ważny, mruknął:
- Oho... - z rozkoszą przeciągnął zdrętwiałe w bezruchu ciało.
Ale skoro go wprowadzono do wielkiej izby, poznał w jednym z siedzących za stołem 
wielmożów Sobiebora, który go kazał osiec i na trzy dni przy słupie osadzić; wszyscy trzej 
wielmoże patrzyli nań srogimi, rozgniewanymi oczyma. Wówczas zrobiło mu się mdło - 
w kolanach słabość, w całym ciele gniecenie. Zrazu nic nie słyszał, dopiero własne imię 
obudziło go z drętwoty. To Mraweneczek gadał prędką, zadyszaną pogwarką:
- Ja tam nie wiodłem nikogo... jać nie wiem, wojewodo... Ciżba biegła, ciekawość mnie 
sparła, to pobiegłem obaczyć. Ja nie... Jam ci jest płatnerz w Pradze, nynie dwie kolczugi 
robię a szłomy; nie ma w całych Czechach drugiego takiego płatnerza jak ja... To Bobek 
wiódł ciżbę za sobą, Bobka złapali na licu, jak kradł, kazał go ksiądz Sobiebor pletnią siec. 
Wyrwał się Bobek spod słupa... - W szybką gadaninę płatnerza wpadło ostre pytanie 
Stojgniewa:
- Sam się wyrwał?
Mraweneczek odwrócił głowę, już miał na ustach imię Hostilki, ujrzał wbite w siebie, 
znaczące spojrzenie kowala, zająknął się, szybko oblizał wargi, zapaplał:
- Nie sam... kto go tam wie, Bobka, mało to w Pradze takich jak on: miecichwostów. - 
Bobek poruszył łopatkami, wyrwał się:
- Kowal Hostilka najsilniejszy człek w Pradze.
- Prawda to - zahuczał Hostilka - silnym. Na kowalstwie się znam, broń dobrą kuję... dla 
drużyny. A tego przygłupka nie pytajcie, kto go od słupa odjął: nie rozeznał w ciżbie. - Bobek 
obrócił na Hostilkę zdumione, zalęknione wejrzenie, Mraweneczek dalej sypał słowami:
- Bobek rozeźlił się, że go osiekli, że osiekli go... dlatego i powiódł ciżbę. Wielki mir ma 
w Pradze Bobek, boją się go. Jego mać w chacie u rzeki siedziała, uroki rzucać umiała i on 
umie. On nie chrzczony. Wszyscy widzieli go na czole ciżby... jam ci... a kowal Hostilka... 
my jeno pobiegli obaczyć, tyle luda waliło na gród... to i my...
Stojgniew wiele sądów odprawił, znał ludzi, wiedział, jak się to wymigują od topora 
i pletni. I teraz łże Mraweneczek i łże Hostilka, widać od razu. Ale tak w oczy łgać Bobkowi, 
a tamten nic? - Stojgniew spojrzał zdumiony na Bobka: niemłody już chłop, gęba ruda od 
słońca, pomarszczona w poprzek i wzdłuż, szerokie, jakby opuchłe wargi, rzadkimi kłakami 
sterczą żółte włosy na głowie, policzkach i brodzie, oczy wielkie, okrągłe, jasne, 
z zadziwieniem patrzące, odzież porwana i brudna. Jakże to: taki ciżbę wiódł na Hradczany? 
Bobek patrzy na gadającego wciąż Mraweneczka, uśmiecha się, głową kiwa. Uśmiecha się, 
bo widzi: dobry człek z Mraweneczka, choć go nieraz kopniakiem z chaty wyganiał. Ale 
w wieży placki mu dał a słoninę i teraz chwali go, baje, jak to on, Bobek, całą Pragę na 
Hradczany wiódł, jaki to on jest, Bobek, nie powsinoga, nie przygłupek, ważny człek 
w Pradze. I kiedy się Stojgniew zwraca do niego z pytaniem, a w głosie wojewody 
zadziwienie: „Tyżeś to ciżbę wiódł?”, Bobek zadziera jeszcze wyżej głowę, w pofałdowanej 
gębie radość i duma, odpowiada pewnym siebie, głośnym wykrzykiem:
- Jam wiódł.
Trzej wielmoże zamieniają między sobą zdumione spojrzenia, a siedzący obok Sobiebor 
pyta:
- Przeczżeś to robił?
Bobek odpowiada dumnie:
- Wyście kazali mię pletnią bić, ksze, nie Iza mię pletnią bić. Zleciała się cała Praga na 
moją krzywdę, nie bić wam Bobka, nie sadzić przy słupie, wy przywłoki.
Więcej nie słyszał nic, dostał pięścią między oczy, zatoczył się, któryś go pod pachy 
wziął, postawił. Przepytywanie szło dalej. Bobek jeno durnymi oczyma wokół wodził, słowa 
nie rzekł. Oprzytomniał dopiero w wieży, zakleszczony znów w kłodę, we łbie mu szumiało, 
rozpierał go gniew, przypomniał sobie, jak to było, naraz rozwrzeszczał się w ciemku:
- Widzicie ich... przywłoki... bić będą, mnie po mordzie bić będą!... Kiej Mraweneczek 
mię kopnie, nic to, wolno mu, ale przywłoki... gady... - Poczuł uderzenie w plecy, jakiś głos 
warknął:
- Cicho, ty świński ryju... - Bobek ścichł, skulił się, rozżalił się strasznie: i ci na niego, 
a przecie wiódł ich na Hradczany, szli za nim. Słyszał szepty Hostilki i Mraweneczka, 
siedzących teraz obok siebie:
- ...nie zechcą najlepszego płatnerza utracić.
- ...ni kowala.
- ...to Bobek wiódł ciżbę... tak trza gadać, dobrze tak.
- ...pyskował dziś... dobrze to... kto by myślał, że taki urn ma Bobek!
- ...nie uwierzą.
- ...uwierzą, ich urn, barani urn. Widziałeś to: uwierzyli. Durnie.
- ...przygłupek wyciągnął nas?
- ...tak nam gadać trza. Bobek, co komu z Bobka?...
- ...może i tak.
- ...dam mu jutro jeszcze słoniny, nie będzie przeciw nam pyskował.
Bobek pochylił się do przodu, oparł twarz na dłoniach, zasypiał. Jeszcze słyszał pogwarki 
Hostilki i Mraweneczka - chwalą go, dobrzy ludzie Hostilka a Mraweneczek, jutro znowu 
słoniny dadzą, Hostilka od słupa go odjął - i chwalą: pierwszy raz chwalono Bobka w jego 
życiu. Woje chrapali w jeden głos, Bobek poczuł, że i jego śpik morzy, przygiął się bardziej, 
głowę złożył na skrzyżowanych ramionach; czuł ciepłą wdzięczność do Hostilki, do 
Mraweneczka, do całej Pragi, zdało mu się, że znowu wiedzie ich na Białą Skałę. W głowie 
się mu mąciło, zasnął, pogwizdywał przez sen.
Stojgniew wciąż chodził po izbie, szybko mówił do Sobiebora i Przemka.
- Nie wyrozumiesz ich... prażan. Prawdali to, że się za tego głupka ujęli? Ale i tamci tak 
gadali, i on...
- Co uczynisz?
- Jutro obaczym - powiedział z nagłą niecierpliwością Stojgniew i wyszedł z izby.

Przez całą noc nie spał, leżał na wznak z ramionami zarzuconymi pod głowę, rzeźwymi 
oczyma patrzył w gęstą ciemność, przewracał się, klął, myślał. Dołał się z sobą: jak ma pełnić 
wolę Bolkową, jak mir w Pradze utrzymać? Leżąc tak w komorze, zamknięty, czuł - zdawało 
się - cały gród, całą Pragę, całe Czechy; nie myślał - czuł je ciałem, jakby skórą, całkiem 
jakby go Czechy przenikały na wskroś. Czuł w tej zamkniętej komorze, że się wkoło gotuje: 
nic to, że przegnał ciżbę, w ciżbie byli woje czescy, kupcy, rękodzielnicy, kmiecie - wszyscy. 
Wszyscy przeciw Bolkowi i im: drużynie Bolkowej. Za wojewodę wzięli sobie Bobka, 
durnia, przygłupka - zrazu przecie widać po nim, jaki to człek... Ejże, nikt nie wgada 
w Stojgniewa, że to Bobek ich wiódł. A jeśli nie Bobek, to kto? Kto? Mimo woli pchała się 
Stojgniewowi jedna myśl, jedno imię: Wrszowcy. Ale Wrszowców nie mógł ugryźć, nic 
przeciw nim nie miał. Wszystko jedno to - Wrszowcy, nie Wrszowcy - nie Iza zwolić, by 
księży mir naruszała ciżba, by woje czescy łączyli się z ciżbą. Muszą pojąć w Pradze, że nie 
Iza matu przeciw Bolkowi robić. Nie Iza!
Zapomniał już, że miał w swojej drużynie toporem ład wprowadzać. Wina jego wojów 
zmalała - prawie gada Przemko: cóż wielkiego, jeśli się pobili po pijanemu, toć i doma to 
robią, wtedy plaśniesz kogo trza - i koniec. A tu mąt, wielka bitka, dobrze, że we śnie ich nie 
napadli. Teraz mus trzymać stróże w nocy przy polskich szopach - taki to mir? Obaczą 
jeszcze prażanie, że lepiej cicho doma siedzieć niźli mąt robić.
Czuł, że rośnie w nim głucha zaciekłość - okrutna i bezlitosna; - „Przyjedzie Bolko, 
znajdzie mir w Pradze”. - Ale jeszcze nie był pewien, czy dobrze myśli, jeszcze się wahał: 
przewracał się po posłaniu, patrzył w mrok, nie mógł zasnąć.
Ledwo zaszarzał świt, trząsł Przemka Świradowica.
- Wstań, weźmiesz psy, kilkoro ludzi, przejedziem się na Iowy. W Pradze Sobiebor 
ostanie.
Przemko usiadł, kułakami przecierał oczy.
- Na łowy? - zadziwienie w głosie.
- Mam buczenie w głowie, trza się przejechać. Wstawaj, mołwię - w głosie drgały mu 
twarde metaliczne bryłki.
Słońce jeszcze nie wzeszło, na łąkach siadała płaska, twarda mgła. Jechali milcząc 
samopięt, za nimi psiarze prowadzili dwa dziesiątki psów. Powietrze było rzeźwe. Na 
twarzach czuli słaby powiew, okrągłe chmurki czerwieniały, przez czerwień się przetykały 
złote pasma, świeciły. Przemko podegnał konia.
- Kądy pojedziem?
- Pod wiatr - odburknął opryskliwie Stojgniew. Widać było: całkiem mu obojętne, dokąd 
jadą. Ludzie kiwali się na siodłach, niewyspani byli, ziewali szeroko. Świetlało, wstawał 
jasny, pogodny dzień.
Minęli szerokie pasma pól, ciągnące się za Pragą, z rozrzuconymi osiedlami kmieciów - 
tu tylko zające kicały między łanem a łanem, ale psiarze nie spuszczali psów z powrozów. 
Dalej grunt był lekko falisty, długimi jęzorami wcinała się w kraj puszcza, na łęgach się 
zieleniły małe lasanki jak wyspy puszczańskie. Słońce już wzeszło na wysokość półtora 
chłopa, świeciło żółtym, miodowym blaskiem; mgły opadły nad samą ziemię, zwijały się 
w drugie pasma, rozpływały się, ginęły; wiatr tężał. Puścili psy, psiarz podprowadził je za 
wąski przesmyk lasu, poszczuł. Stojgniew z konnymi stał nad strugą płynącą przez połogie 
łąki, po lewej stronie miał niewielki, okrągły zagajnik. Dalekie, rozpuszczone w powietrzu, 
dolatywało ich hukanie naganiacza. Naraz jednym głosem wrzasnęły psy, Przemko odchylił 
się na siodle, mruknął:
- Wszystkie razem... na grubą sztukę wpadły, to nie zając. Może żubr?
Stojgniew miał twarz stężałą, dłonią osłonił oczy przed słońcem, patrzył wzdłuż strugi.
Psy grały. Można było rozpoznać, że kołują, zwierz próbuje ujść lasem, idzie szybko, 
ujadanie się oddalało. Stali cierpliwie. Cienki, roztopiony w dali, falował głos nagonki. Rósł. 
W głębi, na prawo coraz mocniejszy wrzask, odczuwają go drżeniem całego ciała, zbliża się, 
rośnie - już rozróżnisz pojedyncze, zasapane psie głosy, głęboki, coraz szybszy ton gonu, nie 
z gardzieli ten ton, z głębi trzewi - och! och! och! och!... - już nie szczekają, szybko dyszą. 
Przemko ścisnął boki konia.
- Na oko gnają... może bliżej podjedziem?
- Stać! Wypędzą z lasu na gaj. Stąd nam bliżej, w gąszczu zwierz file pójdzie tak prędko, 
zalecim mu od przodu.
- Jeleń! - zakrzyknął ktoś za nimi.
Zwierz wypadł z lasu, nie dojrzysz z odległości migających badyli, zda się, płynie jeleń 
po strzępach mgły, sunie jak strzała z łuku, wieńce położył na grzbiecie, ostrym pyskiem tnie 
powietrze: Pędzi. Za nim sfora psów, naganiacze już z tamtej strony, gnają leżąc na końskich 
karkach, tylko grzbiety im podskakują - odetną jelenia od puszczy. Stojgniew i Przemko, trzej 
woje szarpnęli za powody, poszli zrazu w cwał, wiatr wył W uszach, oczy załzawione - za 
gaj, za gaj! Ziemia miga burymi i zielonymi płatami, tchu brakuje. Jeden za drugim 
przesadzili strumień, pędzili dokoła gaju. W gąszczu wściekły wrzask psów.
O sto kroków od nich wyskoczył zmiędzy drzew jeleń, dojrzał ich czy poczuł, zawrócił, 
błysnął jasnym zadem, natknął się na wyjeżdżającego całym pędem naganiacza; złotą smugą 
błysnęło w słońcu ostrze oszczepu, jeleń targnął głową, koń musiał dostać końcem rogu, bo 
naraz rzucił się w bok, zwalił się ciężko, przygniótł jeźdźca. Psy dopadły, zwierz zawrócił raz 
jeszcze. Stojgniew był tuż, puścił oszczep. Jeleń się potknął, wyprostował, dwa psy zabiegły 
mu drogę, jeleń zamiótł przed sobą wieńcami, jeden z psów odskoczył, drugi potoczył się, 
zwinął w kłębek, zaraz się wyciągnął martwym, bezwładnym zewłokiem. W tej chwili dopadł 
Przemko, przechylił się, pchnął szerokim zamachem ramienia. Zwierzę zrobiło jeszcze parę 
kroków, znów się potknęło, ciężko padło przodem, potem na bok, głowę zadarło do góry, 
wspaniałe rogi leżały mu na grzbiecie. Jeźdźcy dobiegli, n ‘skoczyli z koni, patrzyli chwilę na 
jelenia, który bił jeszcze tylnym kopytem; w podłużnym, wielkim oku skakało przerażenie. 
Naganiacze trzonkami sulic odganiali rozżarte psy.
- Wracamy - mruknął Stojgniew - po ścierwo wóz przyślę. A obaczcie no, co z tamtym, 
co to koń się pod nim przekulił. - Jechali stępa, konie dymiły, jeźdźcy czuli ostrą woń 
końskiego potu. Przemko zrównał się z wojewodą, ale tamten milczał; był chmurny. Dopiero 
gdy widać już było Pragę i oba grody, ściągnął powody, zaczął mówić do Przemka cichym, 
twardym głosem:
- Witali nas machaniem gałęzi, psie krwie. A nynie myślą, że białki władztwo w Pradze 
wzięły. Obaczą pięść białki, wraz się ulękną. Pokażę ja prażanom mąt, nie chcieli po dobremu 
nas, zechcą po złemu. Postawisz trzy bramy na placu, każesz obwiesić na nich wszystkich 
dziewięciu, z tym ich zasranym wojewodą, Bobkiem. Obwiesić, słyszysz? Niech tak wiszą do 
pełni, na znak naszego władztwa. Niechże Czechy poczują stopę naszą na karku, kiej myślą, 
że tu będzie jak drzewiej: wola matu. A twarda będzie ta stopa, zajęczą pod nią Czechy.
Przemko spojrzał na druga, słowa nie rzekł: twarz Stojgniewa się zaostrzyła, worki 
wisiały mu pod oczyma, oczy srogie, nieustępliwe, z obu stron warg zacięta, twarda 
zmarszczka. Stojgniew podegnał konia, poszedł drobnym truchtem wprost na Pragę.

6

Upał opadał. Trzy baby szły z grabiami na ramieniu, wydzierały się długim, śpiewnym 
zawodzeniem. Siano wysuszyły, od rana składały w stogi, teraz jeszcze mężczyźni muszą je 
nakryć. Od lasu ciągnął przedwieczorny, rzeźwy chłód, słońce wisiało niskie, łagodne 
i czerwonawe, przezroczyste powietrze migotało - jakby tysiąc żywicznych kropli świeciło 
pod niebem. Baby śpiewały, głos leciał płasko nad łąkami, gasł w oddaleniu.
Najstarsza niosła niemowlę owinięte w len, dzieciak ufnie przytulił główkę do piersi 
matczynej, spał z otwartymi ustkami; włosy mu zlepił pot. Towarzyszki lekko gibały się 
w biodrach, krok miały prężny i młody. W barkach, w udach czuły znużenie, twarze spalone 
od słońca, chłód wieczoru mile muskał spocone czoła.
Gdy dojrzały osiny i dachy zagrody, przyśpieszyły kroku. Na drodze kurzyło, dwaj 
chłopcy zaganiali z pastwiska bydło, młodszy zobaczył wracającą matkę, leciał na przełaj, 
wymachiwał witką. Ledwo podeszły do wrót, wraz się sypnęła dzieciarnia; obejście napełnił 
jazgot radości, wróble z furkotem uleciały na dach kleci, kudłaty pies wyskoczył zza węgła, 
ujadał:
- Hau... hau... hau...
- Mama... mama... - wydzierały się dzieci, spod giezłek czerwieniły się im krągłe kolanka.
- Meee... mee... - przestraszone owce zbiły się w ciasną kupę między płotem a chlewem.
- Aaaa... - rozpłakało się obudzone niemowlę.
Na progu chaty siedział dziad, marniał bezzębnymi wargami. Przycinał rózgi do miotły, 
miał już cały pęk gotowy, zgarnął go, stukał uciętym końcem o ziemię, równał. Obczepiona 
u spódnicy dziećmi Stroużka uśmiechnęła się.
- Będziecie młócić?
Dziad podniósł na nią wesołe oczy.
- Omłóciłem, moja upiekła dla was pierwszy tego roku chlebuś... głodneście. Teraz 
gumno trzeba obmieść... A synowie prędko wrócą?
- Wraz... Jeno czapami siano okryją - powiesiły grabie na wbitych w ścianę kołkach, 
weszły do chaty. Uderzyła je mocna woń świeżego chleba. Miłka się roześmiała:
- Oj, chleb, chleb... Mdli mię z głodu, nie wytrzymam. - Pieczywo leżało na ławie, okryte 
lnianym płatem, dziewka uniosła len, schyliła się, powąchała.
- Och, och, och - chciała ułamać kęs, zełwa chwyciła ją za rękę, syknęła:
- Umu się zbyłaś, pierwsza chcesz chleb łamać, dziadów obrazić? - Miłka padła na ławę, 
machała nogami, śmiała się:
- Nie strzymam, wiążcie mię, nie strzymam... - starsze rozdmuchały ogień, stawiły garnki 
na palenisku, Stroużka złapała za wiadro, chciała lecieć po wodę, zapaski uczepił się jej 
młodszy synal, matka burknęła nań, posadziła na ławie, malec się rozbeczał; Miłka 
wyciągnęła doń ręce:
- Chodżże do cioty... no, chodź.
Stuk, stuk - weszła babka, gęsto stukała kijkiem, zgięta była przez pół, z obu stron twarzy 
siwe kosmyki, u warg dwie surowe zmarszczki. Zakrzyczała:
- Miłka, co siedzisz, krowy nie dojone, trawy trza podrzucić. - Córka wzięła szkopiec ze 
ściany, cedzidło, obejrzała się jeszcze na chleb, westchnęła, wyszła. Stara stukała kijem po 
izbie, zrzędziła:
- Krowy nie dojone, wraz kmiecie przyjdą z łęgów, a ta na ławie siedzi, nogami bryka, 
z durniem się bawi. Tfu! trza po plecach takiej - młodsza sneszka się odwróciła, pokazała rząd 
równych białych zębów:
- Ej, nie swarzcie. Zrobim wszystko, nim chłopy wrócą - stara nie mogła się uspokoić:
- Młoda... silna... a przyszła od grabienia, wraz na ławę... Krowy trza podoić, trawy dać, 
wraz kmiecie wrócą... - wciąż kijaszkiem uderzała w podłogę.
Był dobry zmierzch, gdy usłyszały ciężkie kroki i śmiechy mężczyzn. Chropawy głos 
pytał: „Ociec, zmietliście?...” - potem zgrzyt zawieranych wrót, wraz wszyscy czterej - i dziad 
- wchodzili do izby. Schylali się, dotykali dłonią progu. Micha z mlekiem dymiła na stole, 
babka wzięła chleb z ławy, podała staremu, tamten - stojąc - przełamał pierwocinę na pół, 
ukruszył nieco, wsypał w ogień, resztę odłożył ostrożnie na stronę - dla dziadów. Drugą 
połowę łamał na kawałki, dawał każdemu z rodziny. Wraz też siedli, gryźli chleb, zapijali 
mlekiem.
Na Czechy spływała noc. W każdej chacie ludzie siadali, jedli, zwalniali pasy, wyciągali 
nogi, spoczywali. Układali się na ławach, zasypiali. Zza lasów wysunął się księżyc, wolno się 
wspinał do góry. W opłotkach psy szczekały, ujadanie leciało po rosie, rozpływało się. Ledwo 
szeleszcząc o brzegi płynęła Wełtawa. Kraj czeski spoczywał cichym, spokojnym snem.

7

Twardą pięścią włodarzyłeś w Pradze, Gniewek.
- Naisto twardą. Kiej odjeżdżaliście, jedno mi ostawiliście: żelazną rękawicę.
- Na jedną jeno rękę.
- Na obie.
- Na obie? Czyliż żelazną rękawicą ułowiłeś sobie Czarną, córkę Wrszowców?
- Jakże to? Nie mogłem małżony brać?
- Mogłeś. Aleś dwie ręce miał: jedną w żelaznej rękawicy... dla mnie, wtóra miękką... dla 
siebie.
- Och... łacniej dziewkę wziąć niźli gród. Innej trza ręki.
- Pewno.
- A chcielibyście, bym miękką ręką władał w Pradze?
- Nie... Zły to władyka, iże miękką ręką włada. Ale coś zrobił żelazną rękawicą? Coś 
zdziałał?
- Mir w Pradze zdziałałem.
- Ej...
- Jest nynie mir. Wybałuszali prażanie gały na onych wisielców. Ścichli odtąd, nynie pod 
ręką są mi niby owce.
- Pod ręką... A odejmij no rękę: wraz wilcze kły wyszczerzą.
- Wiedzą dobrze to: nie zdejmiem z nich ręki, ani ja, ani wy.
- Prawie gadasz: nie zdejmiem. Ale widziałeś, jak było, kiedym pierwszy raz do Pragi 
wjeżdżał: witali nas, chcieli nas. Chcieli w jednym być księstwie. Ciżba wtedy była wielka, 
pomnisz? I nynie, kiej wjeżdżałem, ciżba stała. Jakby im gęby zaszyto: ni głosu. Łby spuścili, 
spod łbów patrzą, złość z nich patrzy. Tak samo Głomacze patrzyli na mnie, kiej pędziłem ich 
w jeństwo z babami i dziećmi.
- Wielka ważność, jak smardy patrzą. Ich rzeczą ziemię orać, gnój rzucać, siekiery kuć, 
z obcymi tarżyć. Nie zadzierać im świńskich ryjów na was i na Hradczany.
- Dureń jeś... nabity jeś dureń. Ze smardami woje czescy stali... drużyna.
- Powiedziecie drużynę na Henryka, dacie im łup, będą wyć z radości na waszą cześć. Już 
ja ich znam... onych wszawych oszczepników a szczytników.
- Póki do łbów nie wbiją, że ich ksiądz to Przemyślida, nie Lestkowic.
- Smardy... gnój psi...
- A wiesz, Gniewek, co czasem dumam? I smardy w lik idą. Oni takoż mogą topory 
w łapy wziąć, nie bój się: i smard zdoła toporem rąbać.
- Ech, smardowe rąbanie... śmiejcie się z tego. Toć szli tu, na Białą Skałę... z toporami, 
a jakże. A ledwo zobaczyli moich wojów, tak dyrdali na dół, że więcej potratowali swoich, 
niźli my ich nabili.
- Kto ich wiódł?
- Licho wie... licho wie, mołwię. Widziałem tego ich wodza, obwiesiłem ji później na 
placu. Przygłupek był, mały złodziej, śmierdziel. Wołali nań: Bobek. Ja tam nie chciałem 
wierzyć, że to on prażan wiódł, ale pytałem: prawda, Bobek na czele szedł.
- A kiej nie Bobek, nie złodziej, nie przygłupek powiedzie ich drugi raz na nas: czyli tak 
samo zawrócą, jak liście pod wiatrem? Tak dumasz?
- Kto ich powiedzie?
- Kto? Niejeden znajdzie się z takich, co zechcą. A ja ci rzekę: kiej ludziom złość 
w oczach się pali, kiej złość im ściska wątpia, to tak, jakbyś smolny chrust w kupę zebrał. Co 
jest chrust? kupa śmieci. A najdzie się junak, podpali chrust, wtedy co będzie? Zaświeci 
chrust wielkim ogniem, ciebie spali.
- Dam junakowi w łeb, kiej będzie podpalał. Własną jego juchą zaleję pożar.
- Kiej będziesz mógł dać. Kiej nie będziesz w tym czasie z innym się bił. Kiej on junak 
jest pod ręką, na boku... A jeśli przyjdzie znienacka, ogień rzuci i wraz tobie do gardła? Nie 
czas wtedy ognia gasić.
- Pytam was: zali miałem miękką ręką władać, zwolić na mąt w Pradze?
- Rzekłem już ci na to: nie pytaj. Nie pytaj mnie w koło a w koło. Ale i to ci rzekę: 
zgnoiłeś moje władztwo w Czechach.
- Jakże to?
- Nie chciałem Czech brać, chciałem Czechów na Henryka wieść. Kiej Czechy są z nami, 
nie pójdą Bawary na nas, bo im dzik czeski kłem da w bok, krwią zaleje. A żeby Czechy 
z nami szły, nie starczy ich żelazną rękawicą za pysk trzymać. Bacz, co nynie Henryk powie 
Czechom: „Durnieście, Czechy. Ja Udalryka a Jaromira dla was chcę, a wy wolicie żelazną 
rękawicę”. Jak myślisz, za kim pójdą Czechy: za mną, czyli za Henrykiem, kiej im tak powie? 
Chciałem, żeby Czechy były siłą moją, a nynie są one kłodą u moich nóg: nie Iza mi ruszyć 
się z Pragi, bo w plecy rąbną.
- Już próbowali.
- Nie zrazu... nie zrazu... Kiej przyszliśmy tu, machali gałęziami. Wiesz, co trza było 
zrobić, żeby szli z nami? Dać im to, czego oni chcą... Czechy.
- Abo ja wiem, czego chcą.
- To teraz ci rzekę: władanie to um, czego komu trza. To ten urn, Gniewek. Jak to na 
koniu jedziesz? Kiej koń się rozbryka, ty go powodami weźmiesz, żeby szedł równo; aleć kiej 
go nabijesz pod siodłem, a nie dasz koniowi co trza, co jemu trza, koniowi, daleko na nim 
zajedziesz?
- Naisto, niedaleko.
- Iz Czechami tak: odbiłeś je. Niedaleczko zajedziem na Czechach.
- To co nam robić nynie?
- Nynie?... - powtórzył Bolesław i urwał. Garścią potarł czoło, patrzył na druga pustymi 
oczyma. Stojgniew siedział bez ruchu, pięści miał zaciśnięte, oddychał z trudem.

8

Nigdy jeszcze chyba nie widzieli księdza tak wesołego jak tej zimy i wiosny. Raz jeden 
odjechał ich na krótko do Krakowa, zresztą kamieniem w Pradze siedział, godował, weselił 
się, na łowy jeździt, dary dawał swoim i Czechom - jakby zapomniał o wojnie, o księstwie, 
o Henryku, o przymierzach i posłach. Prawda - gońców często słał w różne strony, na 
spienionych koniach posłańcy przyjeżdżali do Pragi, zeskakiwali z wierzchowca, szli do 
księdza; Bolko zamykał się z nimi, słuchał, pytał, siedział wtedy bez ruchu, między brwiami 
rysowała mu się sroga, skupiona zmarszczka; dawał zlecenie twardo i sucho, jakby drwa 
rąbał. Ale kiedy wychodził z komory, gębę miał rozśmieszoną, już wołał o piwo. Ani razu 
rady nie zebrał. Sobiebor ciągle w oczy mu lazł, że chce do Libie jechać, żonę i synów 
sprowadzić z Pałuków - z włości nadanej mu przez Bolka między Notecią a Wełną - stary 
gród naprawić, ziemie swym wojom nadać, ład wprowadzić; aż ciemniała mu twarz z żądzy 
powrotu do ojcowej dziedziny. Bolesław się śmiał, gęba jaśniała mu ciepłą, życzliwą 
przyjaźnią, tylko w głębi źrenicy błyskała skra drwiny i chłodu; uderzał Sobiebora po 
ramieniu, wykrzykiwał:
- Zdążycie, zdążycie, Sobiebor, źle wam w Pradze?
Sławnikowic łykał zgęstniałą, słodką ślinę:
- Ckni mi się bez Libie, ksze, tyle lat u was czekałem na powrót... tyle lat. Patrzcie: broda 
mi posiwiała. Byłem w Libicach: półspalone, gniją, wszystko od nowa trza stawić. Zwólcie 
jechać. - Bolesław się wciąż śmiał, nie słuchał, wołał:
- Źle to wam w Pradze... z nami... z drugami waszymi? Nie połknę wam Libie, nie bójcie 
się. Ale jeszcze nie ma spokoju w Czechach, trza nam w kupie siedzieć. Chodźcie na miód, 
Sobieborze. - Pili potem do późna, gadki gadali, śmiali się, obejmowali, z chmielowym durem 
odchodziła Sobiebora na kilka dni tęskność za Libicami: wesoły był, hulał jak nikt, lubili go 
wszyscy - nawet Wrszowcy; zresztą kto ich przeniknie - onych Wrszowców, kto ich wie, 
jakie dumki po głowach im chodzą. Bolesław nieraz patrzył na nich spod oka, na moment 
cichł, zacinał wargi, potem podnosił kruż, wołał na całe gardło:
- Przepijam do was, Sławomirze... Kiejście jechali po pomoc do Krakowa, myśleliście 
pewno, że będzie nuda na Hradczanach... przy mnie. A nynie jak za Władywoja, wesoła 
Praga, pijem, zaśpiewajmy no pieśń o Wrszowcach, wielkim rodzie czeskim. - Ze 
sczerniałych belek pułapu sypał się pył, gdy dwadzieścia gardzieli wyło pieśń o krwawym 
rodzie wilków, który jedno umie: gryźć a napadać, a drzeć, a gardła podrzynać. Woje śmiali 
się. Sławomir krzywił się nieco, oczy kosił, spoglądał na Bolka, w spojrzeniu pomieszanie 
i niepewność.
Rozwalony u stołu Bolesław tak rechotał, aż śluzy płynęły mu po policzkach.
Nachodzili Wrszowcy Stojgniewa, Przemka, nawet Sobiebora, zagadywali o zamysły 
księdza, przedkładali, że trza o wojnie myśleć, o Henryku, że Bolesławowi całkiem to 
z głowy wywiało, że nie wszystko jeszcze skończone; ale nikt nie wiedział, co myśli ksiądz - 
zdawało się: o niczym nie myśli. Zagadywali i Bolka, ale więcej było w tej gadaninie łowów 
niż wojny - i prawda: Bolesław w tym czasie ciągle się uganiał za zwierzyną, potem - niby 
otrok, którego po raz pierwszy wzięli do lasu - przechwalał się, jak to sarnę ustrzelił albo 
z sokołem rozbił stado łabędzi. Tym hałaśliwym, hulaszczym zgiełkiem spływały dni.
Ze Stojgniewem Bolko raz jeden mówił o sprawach księstwa i Czech, od tamtej rozmowy 
tylko godowali razem, na zwierza jeździli, śmiali się. Kiedyś - dobrze byli podchmieleni, 
w izbie gorąco, gwarno, dwadzieścia gąb gadało jednocześnie - ksiądz uderzył druga po 
ramieniu:
- Wysłałem cię do Pragi, a no... woja wysłałem. Ale nynie widzę, że babę wysłałem. - 
Stojgniew pobladł, chmiel mu uleciał z głowy, szybkim wzrokiem obrzucił godujących, 
obrócił oczy na Bolka, ksiądz niemal leżał piersią na stole, w całej twarzy czerwony, pijacki 
śmiech, oczy mrużą się mu w tym śmiechu. Stojgniew oblizał wargi: taką to chwilę obrał 
ksiądz, by łajać go za włodarstwo w Pradze? Na godach, przy ludziach...
- Ha ha ha... - ryczał pijany Bolesław - babę wysłałem. Nynie wstyd mi, będą mi w oczy 
kpinkować a drwić: „W kiecce wojewodę masz, ksze, kieckę mu jeno dać miast zbroi abo 
starą miotłę miast miecza”.
Krzyki ustały, kilkadziesiąt gąb zwróciło się do Bolesława, wpatrzonych weń 
kilkadziesiąt par oczu, cisza padła na salę; głośno stuknął przewrócony kubek.
Bolesław wciąż leżał piersią na stole, wciąż się śmiał.
- Sławomirze! - krzyknął do starego Wrszowca i podniósł kruż z miodem. - Sławomirze, 
winę muszę zapłacić wam za mojego wojewodę; pogańbił całe Czechy gańbiąc wielki ród 
Wrszowców. - Sławomir ruszył łopatkami, chciał się uśmiechnąć, zjeżyły się mu tylko wąsy, 
wzrok miał niepewny, latający; mruknął:
- Czemu to... ksze... czemu mołwicie na Stojgniewa? Walny woj Stojgniew.
Bolesław się odwrócił do Krzidla:
- I wam trza mi winę płacić... i was mi wstyd za tego kieckarza. Słyszałem ci: pojechał 
łowić łosia, ułowił waszą dziewkę. A no... daliście mu ją, wielki to ród Orczyki. A dumam 
nynie, że krew was zalewa, żeście takiemu córę obiecali. Toć byle pies, kiej sukę zwęszy, leci 
za nią, a ten tyle czasu siedzi, a swaćba mu ani w głowie. Pewno strach go obleciał przed 
łożnicą, nie wie, co w łożnicy trza robić, to i siedzi cicho, może przepomną. Z wyglądu kogut 
z niego jak się patrzy, ale to zmokła kura. Tfu!
Jednym rykiem zatrzęsła się sala. Stojgniewowi krew napłynęła do twarzy i on rozryczał 
się głośnym, pełnym ulgi śmiechem. Wszyscy szli doń teraz z rogami i krużami w rękach, 
zataczając się trochę i kolebiąc, przepijali doń, klepali go po ramieniu, życzyli, by się Orczyki 
rozsypali jak pole pełne rży. Przemko zdjął pierścień z palca, z brzękiem rzucił go przed 
drugiem, widząc to Sławomir zerwał łańcuch z szyi, ktoś guz oderwał z przyodziewy, 
wyciągali noże, oddawali kruże, wraz na stole przed wojewodą urósł stos darów - Stojgniew 
pił, śmiał się, klepał po ramionach i barkach, podniecony, szczęśliwy. Bolesław wciąż leżał 
piersią na stole, patrzył, oczy się mu zwęziły w dwie szparki, nie śmiał się już, w kątach warg 
zataiły się drobniutkie zmarszczki szyderstwa. Wstał, w izbie zahuczał mocny bas księdza:
- A no, Gniewek, tyłeś dobra dostał, że bogacz jesteś. Ale i ode mnie pewnie czekasz daru 
- z krużą pełną miodu szedł ciężkim krokiem do Stojgniewa.
Nazajutrz Przemko z dwudziestu wojami pojechał do Krzidla po Czarną - Wrszowcy 
jeszcze w nocy poskakali do Czarnej Wody - od razu gruchnęło po całej Pradze, że Krzidel 
daje córkę wojewodzie z polskiej ziemi. W chatach, w gospodach, w ulicach i zaułkach 
obgadywali tę wieść - zdumieni, zaskoczeni.
- Już tam przydusili Krzidla, że córkę oddał: daliby to Wrszowcy swoją krew przywłoce...
- Uwięzie ci ją daleko, a zechce napędzić: jak trafić dziewce k’swoim?
- Iii... Orczyki możny ród.
- Możny... Widzieliśmy oną możność na placu, kiedy Bobka obwiesił i tamtych.
- ...psie nasienie...
- ...gad przeklęty...
- Uwięzie, gadacie?... Głupio gadacie. Już się on zębami trzyma Pragi, nie popuści.
- Ejże, chwyć no zębami wierzch koła, trzymaj.
- Jakże to?
- Kiej się koło potoczy, bacz, co zostanie z zębów.
- Aha... potoczy się koło...
- Słuchajcie, przybył onegdaj człek z Niemiec, gada: Jaromir z wielką drużyną na Pragę 
wali.
- Przyjdzie tam...
- Słuchajcie...
Gadki, pogwarki, szepty. Po uliczkach, przełazach, zaułkach. Nie poruszyła tak Pragi 
żadna swaćba, jak ta: nienawistnego wojewody. Chmurnymi oczyma patrzyły Czechy na 
przygotowania, wozy z piwem i miodem dla całego grodu, stada bydła, kotły, w których 
miano kaszę warzyć. Ale biedota była podniecona - sługi, pachołki, niewolni.
- Gadają: wszystkim żreć dadzą a pić.
- Trzy dni godować będziem.
- Gadają: wszystkich więźniów z jam puszczą w te gody.
- A Wrszowcy dobre wiano za córkę dostali. Hoo! wzbogacili się Wrszowcy na dziewce.
- Gadają: Sobiebor obwiesił Bobka i tamtych, nie Stojgniew.
- Gadają: Bolesław pójdzie po godach na Henryka, opuści Pragę.
- Gadają: ujednał się z Jaromirem.
- Z Udalrykiem, nie Jaromirem.
- Gadają, że z Jaromirem.
- A prawie: nie gorszy Bolesław niż Rudy czy Władywoj.
- Abo i lepszy.
- Ale Stojgniew obwiesił tamtych.
- Czego leźli na Białą Skalę? Nie leźliby, nikt by ich nie ruszał.
- Jeno woje polskie wszystkim mordy by rozkwasili; a obrabowaliby wszystkich; 
a wszystkie białki musiałyby synów nazywać: Przywłoczek abo Cudzyk, abo Chrobotek.
- Same one latały za wojami, a tamtym co? Mają to pytać każdej: „Nie masz to kogo 
pogańbić śpiąc ze mną?”
- Bo i prawie: sromu nie miały te, co w pląsy wokół ognia chodziły.
- Ee tam! mojej żaden nie tknął, bo sam jestem, a że naweselę się na godach, to naweselę. 
A zdarzy się, że jakiej dziewce brzuch przyprawię, to na polskich wojów pójdzie.
- Ha ha ha...
Przez samą ciekawość chodzili na Hradczany oglądać przygotowania - wrota były 
otwarte, stróża miała nakaz wpuszczania każdego, kto by chciał wejść, całkiem jakby w dni 
sądu. Zbitymi kupami stali Czechy z podgrodzia, patrzyli spode łba, półszeptem gadali 
o gotujących się godach. Woje polscy kręcili się wszędzie, wylegiwali się kupami na wale, 
siedzieli tam ze spuszczonymi na dół nogami, prześmiewali się; niejedno ostre słowo 
doleciało do Czechów, ale były to raczej dobroduszne przekpinki: tu na górze, w blasku 
słońca i wobec przygotowań do powszechnej uczty, nie zdawali się przywłoki tak obcy 
i wstrętni; wielu z czeskiej drużyny z radością czekało weseliska, pijatyki, pląsów; Bolko 
zapowiedział wielkie zapasy drużynne na dziedzińcu grodowym - miały się one odbyć już po 
pokladzinach, przy blasku płonącej smoły - beczki stały dokoła a kadzie z wodą do zalewania 
ognia.
Lecz jednocześnie pełzły po Pradze inne gadki - nienawistne i zaciekłe: tak to chce uczcić 
ksiądz wojewodę, który swych chłopów puszczał na grabież, a na placu obwiesił wojów 
i rękodzielników czeskich. Zacinały się wargi w wąską, nieubłaganą szramę, oczy patrzyły 
złe, gęby syczały wymysłami. Rozpadła się Praga na dwie części: na biedotę, łakomą każdej 
wyżerki a zabawy i woli, oraz na tych, co gadali z chłodną zawziętością:
- Myślą, gady, że byle dać udziec barani i kubek piwa, można sznur nam na gardziel 
założyć i dusić by szczenięta. Kością w gardle stanie to jadło każdemu, kto je weźmie.
Sypały się bezsilne przekleństwa.
Trzeciego dnia przyleciało dwóch konnych z drużyny Przemka, cały gród napełnili 
wrzaskiem: „Jadą... jadą...” Wywaliło pół Pragi patrzeć na przyjazd młodej. Orszak już 
nadciągał, wszyscy konno, z krzykami, ze szczękiem broni; Przemkowi wymachiwali 
mieczami, przodem piszczki gwizdali na długich kościanych dudkach, opasły, z czerwoną 
twarzą bębniarz walił dwiema pałkami w kocioł - wielkim kłębem wrzawy toczył się pochód 
swadziebny. Od grodu jechał po pochyłości Stojgniew na białej klaczy, którą od Bolka dostał, 
był w kolczudze przetykanej złotem, w szłomie, z mieczem w dłoni, za nim pchał się kto żyw, 
wszyscy z godującymi krzykami, z hukaniem, śpiewem, gwizdaniem. Dwie ściany wrzawy 
zderzyły się ze sobą, nic nie rozróżnisz w tym zgiełku. Czarna jechała okrakiem, twarz miała 
zakrytą chustą, spod zasłony błyskała ciekawymi, rozradowanymi oczyma. Krzidel się kiwał 
na koniu, zdawał się nasępiony, nierad. Wieźli kołacz wielki jak koło od wozu.
Stojgniew dopadł, starł się mieczem z Przemkiem, zgrzytnęło żelazo, konie przysiadły na 
zadach; wojewoda się przedarł przez gęstwę, chwycił Czarną pod pachy, przeniósł na swego 
konia; dziewka zarzuciła mu ramiona na szyję. Weselnicy podnieśli wielki krzyk radości 
i śmiechu.
Ciżba gnała na Białą Skałę patrzyć, jak młodych będą sadzać na kożuchu, obsypywać 
ziarnem, włosy młodej ucinać i kłaść na głowę zawicie. Biskup czekał już na progu cyrkwi, 
zeskoczyli z koni, tłoczyli się w rozwarte podwoje; z chłodnego, pachnącego wilgocią 
wnętrza dochodził falujący śpiew świątków; błyskały palące się świece.
Przez trzy dni huczała Praga weseliskiem i śpiewem. Na placu płonęły ognie, piekło się 
mięso, warzyła kasza. Pili na umór. Pod ścianami domów, w przełazach między chatami 
chrapali pijani; skoro się tylko zbudzili, siadali, przecierali pięściami oczy, zaraz szli na 
dalsza uciechę. Mało bitek było w one dni, tylko Kszyk poszczerbił dwóch chłopców czeskich 
i ktoś pobił do nieprzytomności Gomułę Szreniawitę; ale kilkakroć widziano, jak zwada już 
miała wybuchnąć, gdy podskakiwał włodarz, podsuwał pod nos woja znak księdza, 
uprowadzał go z sobą. W wielkim kręgu szli w pląsach wokół ognia rozpalonego na placu, 
bębny tak waliły, aż uszy puchły; klaskali w dłonie i ryczeli pieśni.
Dopiero pod wieczór trzeciego dnia wrzawa zaczęła cichnąć; jeszcze nad nie dopitymi 
cebrami kiwały się najupartsze moczymordy. Rozłazili się już ludziska po chatach, czkali 
z nadmiaru picia, rozpasywali się, powtarzali najśmieszniejsze gadki, ziewali od ucha do 
ucha. Gród na Białej Skale ścichł, stróża znów zawarła wrota, znów zdały się Hradczany 
dalekie i niedostępne. W szopach drużynnych gwarzono jeszcze długo, omawiano zapasy, 
wspominano Bolka, który sam cały czas był na dziedzińcu, z wojami, z Czechami - pił, śmiał 
się, dary dawał, w kręgu pląsał - wielki, ciężki, niezgrabny - oczyma na wszystkie strony 
błyskał, trzymał tymi trzeźwymi mimo picia oczyma cały gród by sforę na sznurach; 
Wrszowcy, Sobiebor, Przemko, Stojgniew musieli mu towarzyszyć, zabawiać się z drużyną.
Następnego ranka wezwał Bolko Stojgniewa: siedział, jeszcze nie odziany, 
w rozchełstanym gieźle, pił kwas chlebowy, palcem rozprowadzał na stole kałużę; miał twarz 
lekko nabrzękłą, worki pod oczyma, białka czerwone. Powiedział twardo, jakby dawał 
wojskowy nakaz:
- Zawieziesz Czarną do Orczycy.
Stojgniewowi zaschło w gardle. Wyjąkał:
- Ksze...
- Ksze? - Bolesław zaśmiał się niewesoło. - Odkąd wróciłem do Pragi, tak mnie wołasz: 
ksze. Dawniej inaczej wołałeś: po imieniu. Raz jeno powiedziałeś do mnie „ksze”, pomnę to 
dobrze.
- Raz? - zdziwił się Stojgniew i zamilkł: przypomniał i on. Było to na owej uczcie, kiedy 
to Hugo próbował struć Bolka - Stojgniew stał wówczas za drugiem, z małym toporkiem 
w dłoni. Bolko odwrócił się doń, przepił, miał chłodne, złe wejrzenie. Wtedy to, pijąc ten 
zdradny róg, nie zdołał Stojgniew nazwać druga imieniem, powiedział doń „ksze”. A nynie...
- Bolko... - wydusił z trudem, a potem z nagłym wybuchem:
- Wżdy wiecie... wiecie... że ja... - Bolesław powiedział sucho:
- Wiem, wiem, durny łbie... - przewiódł dłonią po twarzy, pociągnął kwasu. - Jutro 
powieziesz Czarną...
- Myślałem odesłać ją z Nielubem.
- Ciu... - Bolko się zaśmiał nieprzyjemnie - trzy noce z babą spałeś, już masz jej dość? 
Myślałem, żeś jurniejszy. Nie, sam powieziesz. - Stojgniew stał, oczy miał wbite 
w Bolesława, gniew nim targaj. Tak, wielkie gody wyprawił ksiądz swemu wojewodzie, dary 
dał bogate, piękną klacz i broń, i naczynia, i sukno, a teraz trza płacić za to - wygnaniem. Boć 
czym jest to odsyłanie go z Czarną, jak nie wygnaniem: nie chce go ksiądz mieć w Pradze 
obok siebie.
- Słuchaj - Bolesław namarszczył brwi - odwieziesz małżonę do Orczycy. A później 
objedź puszczę od Czech do morza, kazałem zasieki rąbać w przejściach, drogi wszystkie 
zawalić: obacz, co z onymi zasiekami. A wyznacz łuczników na szlaki, niechże mają zapas 
strzał i wozy, i konie. Poślij ludzi Chrząszczowi do Grotnik, a każ staremu, żeby strzały 
strugał a strugał; nie przepomnij: grotów trza mu podesłać, ma on swoich kowalów, ale mało 
ich, nakaż po grodach, niech kowale groty kują. Grody śląskie obejrzyj. Miałem posła 
z Niemiec: latem wielki zbór w Merseburgu, biskupom kazał Henryk przywieść po 
pięćdziesiąt i po sto pancernych, a opatom po dwadzieścia i trzydzieści. Margrafy i grafy 
mają przyjść z oddziałami. Łodzie na Łabie już gotują. Z Merseburga może Henryk ciągnąć 
na Łużyce i Milsko albo na Czechy; myślę, raczej na Czechy pójdzie niż na Śląsk: ale i tu, 
i tam trza go czekać. Dumałem sobie: z Czechami zatrzymamy Henryka; ale nynie... - zaciął 
się, przygryzł wargę - nynie zgnojone moje władztwo w Czechach. A no, obaczym, jedź. 
A będziesz co wiedział, wraz gońca ślij: nie żałuj ni ludzi, ni koni. Pojąłeś?
- Pojąłem - powiedział Stojgniew, głos miał stłumiony. Wiedział: już tam Odrzykoniowi 
wcześniej zarządził Bolko, co i jak trzeba ze Śląskiem robić. A on miał Pragę dzierżyć, iżby 
Bolko mógł zawsze odjechać, gdzie by chciał. Tak ułożyli wspólnie, a nynie... - Stojgniew się 
skłonił w milczeniu, zawrócił; Bolesław patrzył za odchodzącym, zadumany, nie miał drwiny 
w oczach, czoło zmarszczył; gdy stuknęły drzwi, żachnął się, znów sobie kwasu nalał.
Wyglądał tak zawsze, gdy był sam. Nigdy dotąd nie widzieli księdza równie wesołego. 
Ale ledwo sam zostawał - w rodowej komorze Przemyślidów - ledwo zatrzasnął za sobą 
drzwi, wesołość ulatywała mu z twarzy; jakbyś świecę zdmuchnął. Siadał przygarbiony, 
posępny, ręce zwieszał między kolana, siedział tak długo. Albo chodził po izbie z kąta w kąt - 
gdy był małym chłopcem, widział nieraz swego ojca wędrującego podobnie po izbie przez 
całe wieczory - wtedy czuł zastrachanie, jakby się zetknął z niepojętym dziwem. Chłopięcym, 
bystrym wzrokiem widział, że się coś tam w ojcu kotłuje i kłębi, że ojciec - samotny zawsze - 
zmaga się z czymś, co jest większe i silniejsze od niego, że chodząc tak z wduszoną 
w ramiona głową, z nasępieniem na twarzy, z niecierpliwymi ruchami rąk, walczy 
w najwyższym natężeniu; albo - że szuka w mroku; albo - że toruje sobie drogę przez gąszcz 
zasieków i trudności. Wtedy - właśnie w czas tych samotnych wędrówek - - cdawał się mu 
ojciec wspaniały i wielki - chłopak nie wiedział nawet, na czym ta wielkość polega, ale czuł 
ją, dostrzegał. I dopiero po latach, gdy sam zaczął tak chodzić i dołać się, i szukać, pojął ojca. 
Pojął jego trud i jego rozterki, pojął jego bezradność i jego osamotnienie. Pojął, że nie 
człowiek jest wielki, jeno sprawy są wielkie, a człowiek jest wobec nich jak mech przed 
dębem. Że jedno mu tylko pozostaje: przejrzeć wielkość rzeczy i wielkość władania. Że on, 
ksiądz, wojewoda, władyka, tyle jeno wie, ile zdoła wypatrzyć w tym, co przed nim stoi, co 
go czeka, co żąda od niego, by podołał zadaniu.
W tych dniach, gdy był tak wesół, że się wszyscy dziwili tej wesołości i beztrosce, temu 
chłopięcemu rozbrykaniu i niebaczeniu na jutro, ciągle wracał pamięcią do ojca. Zdawało mu 
się chwilami, że żyje nie własnym życiem, że to ojciec w nim żyje. Czasem, gdy wznosił róg 
i przepijał do Sobiebora czy któregoś z Wrszowców z prostą, sprośną gadką na ustach, 
zdawało się mu, że tak samo, tym samym ruchem i tym samym głosem przepiłby i przemówił 
Mieszka; że tak samo Mieszka umiał rechotać, po to, by zmylić i uśpić; by ukryć się za tym 
rechotem i rozbrykaniem, niby za niedostępnym wałem. Kiedy siedział teraz samotny, 
z pochylonym łbem i zgarbionymi plecami, wiedział, że tak samo musiał niejednokrotnie 
siedzieć ojciec, który podobnie nie umiał, nie pojmował i nie dorastał; ale tak samo jak on 
chciał pojąć i chciał dorosnąć, musiał pojąć i musiał dorosnąć. Chciał i musiał. Tak, daleko 
odszedł Bolesław od tych beztroskich dni, kiedy mniemał, jakoby wziąć władztwo w ręce to 
koniec - podczas gdy to był początek; kiedy mniemał, że władztwo to wola, jego wola - 
podczas gdy władztwo to mus; to wola cudza, wola księstwa, wola świątków, możnych, 
drużyny, stróży grodowej, kmieciów, kowalów, rybaków, kołodziejów, wola ostatniego 
smarda i ostatniego roba; to wola puszczy, zwierza dzikiego i chowanego, drzew, pól, 
mokradeł, wiatru, chmur i deszczu; to wola Henryka, Guncelina, Heriberta, Jaromira, Stefana, 
Swenda i tych wszystkich, co dokoła siedzieli - Niemców, Weletów, Czechów, Węgrów, 
Jaćwieży, Dunów i jeszcze tam kogo; to wola Jezu Krysta i dawnych bogów, których Mieszka 
wygnał, wola Ojca Świętego w Romie, wola cesarstwa rzymskiego i Ottonowych zamysłów, 
wola cyrkwi, w których ofiarę składają z chleba i wina, wola ksiąg i śpiewów, i rzeźb, 
postów, i karmienia ubogich, i ściągania dziesięciny. A przed tym wszystkim stoi on, Bolko, 
poprzednio zaś stał jego ojciec, Mieszka. Czymże jest ich wola - jego i ojca - wobec tej 
wielkiej woli księstwa, którym władają. I czym jest władanie: uleganiem cudzej woli czy 
narzucaniem swej własnej?
Nie umiałby tych wszystkich dumek wypowiedzieć - ni komu, ni nawet sobie. Rosły 
w nim one, nawarstwiały się i gromadziły, gdy oto odnajdował w sobie samym swego ojca; 
gdy czuł go we własnych ruchach, we własnych rozterkach - przede wszystkim w swej 
zupełnej samotności. Miał wielu drugów, miał Emnildę i dzieci, miał drużynę, doradców, 
pomocników. Ale wobec nich wszystkich był jeden - ksiądz. Kogóż miał nad sobą - chyba 
jeno Jezu Krysta, jak uczył Gaudenty. Ale powie mu to Jezu Kryst albo poradzi? W księstwie 
on, ksiądz, jest sam, całkiem sam, nie ma nikogo. Dokoła przyjaciele i wrogowie - nie 
rozeznasz dokładnie. Weseli się z nimi na umór, do dna, bez reszty - by jednych uspokoić, 
a drugich uśpić. To tylko mu pozostaje, skoro się zagubił we władaniu. Siedzi teraz na skrzyni 
z rękoma między kolanami albo chodzi - jak ojciec - z kąta w kąt, dlatego że nie wie, co 
robić. Nie wie.
Wziął Czechy. Tak. Wziął nie podbojem, sami wezwali go: taki był pierwszy krok do 
przeprowadzenia tamtych wielkich zamysłów - Praga. A choć w pełni nie dopuszczał tych 
dumek do siebie, jednocześnie próbował je spełniać. Dawno mógł Czechy zagarnąć, ale 
czekał, cierpliwy był. Doczekał się - rykiem radości go witali. Gdy teraz wracał do Pragi, 
gdzie się podziała ta radość? Ledwo wjechał między domy, poczuł, że idzie nań zamróz - 
z każdej chaty, od każdej kupy ludzkiej, od każdego przechodnia. Woje czescy zebrali się na 
stoku, ryczeli powitanie: tak skrzypią koła na osi, której żałowano dziegciu. Wrszowcy 
spotkali go gadatliwym uniżeniem, Sobiebor udanym śmiechem, Stojgniew i Przemko 
zakłopotaniem; tylko drużyna wyła jak zawsze - radośnie i beztrosko.
A dalej?... Ileż razy stawiał sobie to pytanie. Po kilku dniach miał pewność: Czechy 
czekają tylko chwili, by powstać przeciw niemu. Trzymał ich tysiącem swoich oszczepów, 
tysiącem toporów, mieczów i szczytów, tysiącem uzbrojonych wojów, gotowych bić, byle 
skinął na nich. I to wszystko! Zdał sobie sprawę - siedząc tak samotnie w komorze 
Przemyślidów - jaka to mała siła te tysiąc oszczepów i toporów. Co nynie robić? Oddać 
Czechy, ot tak... bez niczego, zabrać się któregoś ranka i pójść do siebie? Nie Iza tak; sam nie 
wiedział, dlaczego nie Iza, ale nie Iza: byłoby to przekreśleniem wszystkiego, wszystkich 
rojeń i planów. Trzymać Czechy siłą? Na to mało tysiąca oszczepów i siekier - Henryk pomoc 
da, nie ujdzie ni jeden z tysiąca. Więcej ściągnąć - to z Merseburga runą Niemcy na Łużyce, 
na Milsko i ŚląsK, ze Śląska się rozleją pod Poznań i Kraków. Prawda - posłał pełne wozy 
bogactwa do Niemiec; przepłaceni - grafy i duki - obiecali mu wzniecić bunt w obozie 
Henryka - teraz mu tylko czekać. Ale wiedział, jak jest niepewne to czekanie, wiedział, że nie 
obroni Pragi - ni księstwa - kilku workami złota i jantaru a nienasyconą chciwością tych, 
którym płacił. Co dalej? Bolko, siedząc bez ruchu na skrzyni, szukał drogi, Którą by mógł 
pójść - nie znajdował tej drogi. Jakby w matnię do Czech wlazł.
Weseli się - tak. To tylko mógł zrobić: weselić się. Tą jurną wesołością - bardziej niż 
tysiącem oszczepów - trzyma teraz Czechy. Nie było wesołości przed nim - był mąt, bitki, 
topór, szubienica. Jakby w podbitym kraju rządził Stojgniew. Bolesław jedno czuł niejasno, 
lecz pewnie: nie Iza okazać słabości. Nie Iza okazać, że Czechy to matnia; że uląkł się matu; 
że widzi możność utraty Pragi. Kazał mocno osadzić Morawy, Moraw nie puści z ręki. Ale 
Praga?... Beztroskim śmiechem księdza trzęsła się Biała Skała, z dworu księdza staczał się 
śmiech w szopy drużynne, z szop do stróży na wale, po stoku spływał w dół - na podgrodzie. 
Gromki śmiech jednego człowieka napełnił całą Pragę - siła była w tym śmiechu, pewność, 
beztroska. Z chwilą przyjazdu księdza drużyna poczuła wędzidło w pyskach: ani słowa nie 
rzekł im ksiądz, śmiał się z nimi, pił - z nimi i z Czechami, pospołu, po równo; a jakby 
powodami zdarł ich ksiądz, odeszła ich jara chęć bitek i awantur - odeszła wrogość do 
Czechów - razem jeździli na łowy, dołali się na dziedzińcu, gonili do mety, strzelali do celu - 
Bolesław rad sam wymyślał zabawy, dawał cenne dary zwycięzcom, swoim i Czechom. 
Rubaszny śmiech ujął Pragę żelazną rękawicą - mocniej niż topór i powróz. W cichych 
gadkach coraz częściej przeciwstawiano księdza wojewodzie - szumne gody sprawił Bolko 
wojewodzie, a potem nie stało w Pradze Stojgniewa,’ został gruby, śmiejący się, łaskawy 
Bolesław. Tysiąc oczu odprowadzało orszak Stojgniewa i Czarnej, tysiąc szeptów biegło po 
Pradze:
- Widzicie? Pełen wóz dobra wywozi gad, po swaćbie...
- Ale i sam jedzie, świńska morda.
- Ostałby: nie uniósłby głowy, nie tylko dobra.
- Wróci, nie bój się.
- Nie wróci. Bajali polscy woje: na Śląsk posłał go Bolko.
- Ale psy jego zostały.
- Psy nynie czują psiarza, ani warkną.
- Iii... psiarz nie lepszy od sfory. Obaczycie. Nie ufajcie przywłokom, wszyscy jednacy.
- Pewno... Ale głównego nie stało, i to dobrze. Nie tak śmierdzi w Pradze, jak ścierwo to 
wyrzucili.
- Pewno...
Słyszał te wszystkie gadki - do najcichszej, szeptanej w ostatniej rozpadającej się kleci. 
Widział krecią robotę Wrszowców, bezmyślną jurność swych wojów, ślepotę Sobiebora, 
knowania biskupa. Po pijanemu gadał z każdym, z wojami, z Czechami, ze strażnikiem przy 
bramie, z kowalem, którego wezwał do zaklepania miecza, z kupcami, którym kazał makaty 
przynieść, nawet z niewolnymi, którzy obrzucali wał świeżą gliną. Wypytywał Przemka, 
Sobiebora, Wrszowców. Odtwarzał przebieg tych dni, kiedy wojował Głomaczów, 
a Stojgniew władał w Pradze. I wiedział dobrze: zapadła się mu ziemia pod nogami, nie 
wypełni jamy śmiechem, pijacką łaskawością, darami, gromadnymi igrami - pękł sznur, 
którym związał Czechy ze swym księstwem.
Ciągle hulał beztrosko, z niezużytą, niewyczerpaną ochotą, mozolnie zasypywał jamę pod 
nogami - i wciąż gasła w nim wesołość, ilekroć został sam; chodził wtedy po izbie, w każdym 
swym ruchu, pochyleniu głowy, mruknięciu, czując ojca - jakby to Mieszka się w nim ruszał, 
garbił i mruczał.

9

Tak tegdy Henryk zebrał wojów, zęby na Czechów szczerzy. Widzieliście Bawarów 
a Sasów, jak chąsą walą? Jak niszczą, palą, zasiewy tratują, ludzi biją i biorą w jeństwo, 
później sprzedają kupcom z dalekich ziem? Kędy przejdzie chąsa zbójecka, tam jeno spalony 
step, czarna ziemia. Słuchajcie mię, woje czescy! Przyszedłem tu nie po to, by wziąć was 
i władać wami, przyszedłem, by wieść was na Niemców. Znacie ich, tych rudych wilków, 
rudych psów, wiecie, że patrzą jeno, co by zeżreć. Przysłał Henryk do mnie posłów, bym 
uznał go panem w Czechach, hołd złożył. Pognałem wen posłów. Od mego ojca, wielkiego 
Mieszki, chcieli tegoż: hołdu. Rzeki im Mieszka: „Wam do nas nic zasię” i pobił ich, 
słyszeliście? Jam ci syn Mieszki, bitnego a chytrego, siłę mam i bogactwa, nie żądał Henryk 
hołdu z mego księstwa; ale z Czech żądał hołdu. Ojciec mój był Mieszka, a mać Dobrawa, 
córka waszego Bolesława; on mi dziad, jego imię noszę. Przeto wzywaliście mnie, nie 
obcego, swego, iżbym was, Czechów, na Niemca wiódł. I powiodę, a nynie wysyłam was 
w góry, na zasieki a do grodów granicznych, przejść pilnować, nie puścić Niemców do 
Czech; tam i moi woje będą z wami. A przyjdzie Niemiec, w łeb go, wilka, psa, przywłokę, 
cudzego, zbója, kamieniem w łeb, kamieniem a toporem, a sulicą, a strzałą. Nie puścić 
Niemca do Czech. A złupicie co na nim, wasze będzie, a ja potem nagrodzę was, nie pożałuję, 
bogaczami będziecie; nie widzieliście dotąd tyle dobra, ile wam dam. Tak tegdy śmierć 
Henrykowi, Bawarom, Sasom i Frankom, śmierć Niemcom! Śmierć suczym synom! Śmierć!
Zbici w kupę woje czescy patrzyli na wielką, grubą postać Bolesława - ksiądz stał na 
występie wału grodowego, machał zaciśniętą pięścią, czerwony był, rozzłoszczony. W miarę 
jak krzyczał, zaczynała i w nich złość wzbierać, zaciekłość przeciw Niemcom - prawda to: 
mocny jest Bolesław, mocniejszy niż jakikolwiek z władyków... Mać jego była córką Bolka 
Srogiego, prawda i to: swój on, nie cudzy, nie przywłoka, wzywali go... I to prawda: pobiją 
Niemców, łup wezmą, a Bolesław nie pożałuje... A Niemcy są zbóje, krwawe wilki, rude 
psy... W miarę jak Bolko krzyczał i pięścią machał, rosła w nich wojacka ochota, chciwość 
łupu. I gdy ksiądz urwał, spuścił pięść, potoczył po nich strasznymi, przekrwionymi oczyma, 
odwrzasnęli jednym gardłem:
- Śmierć mu... gadowi! Śmierć Henrykowi! Śmierć! Śmierć!
Bolesław patrzył z wału, jak setka schodziła z góry obładowana bronią i sakwami 
z jadłem, podnosząc tuman kurzu, świecąc płomykami oszczepów. Patrzył za nimi, aż znikli 
w dali i nierównościach gruntu, zlali się w jedno z zieloną i żółtą płaszczyną lasów i pól. Stal 
tak jeszcze długo, usiłował raz jeszcze ujrzeć wysłany oddział - jeden z licznych oddziałów 
czeskich, którymi obsadził granicę. Oczy się mu łzawiły z wysilenia - tylko falowanie lasów 
i plamy pól. Odwrócił się, zszedł z wału.
Czesi szli zrazu bezładną gęstą kupą, potem się rozciągnęli w sznur. Smalił upał. Zrzucili 
szłomy, które się dyndały na rzemykach, ocierali pot, ciężko stawiali nogi. Gadali 
o Niemcach, odgrażali się.
- Podusim rude robactwo, które pełznie na Czechy.
- Gadają: Bolko pociągnie za nami, pomoc da.
- Albo będzie weselił się w Pradze.
- Iii... nie zając on, wilk. Chrobry. Obaczycie, jak knechty Henrykowi na brzuchach będą 
pełzali do domu.
- Nie pożałuje Bolko łupu... nagrodzi.
- A później w dyby weźmie a obwiesi jak tamtych.
- Dureń jeś.
O pół dnia drogi od Pragi stało pięć dziesiątków konnych pod Zadorą. Gródek był stary, 
szczerbaty, półzbutwiały. Zadora wyszedł ku Czechom, stał na szeroko rozstawionych 
nogach, mrużył świńskie oczy. Pytał, dokąd idą, kto ich posłał. Ozeźlili się ździebko, pokazali 
znak księdza. Za połogie wzgórza zatoczyło się słońce, na niebie świeciły krwawo obłoki. 
Któryś z Czechów mruknął:
- Wiatr jutro...
Setnik się zwrócił do Zadory:
- Zezwólcie nocować w grodzie. - Zadora zrobił szeroki ruch ręką:
- Gdzie? Gdzie, pytam? Nie widzicie? To nie gród, to grzyb, wszystko się w nim sypie. 
Klecie pełne wojów a pluskiew. A wam konieczny gród na noc? Może jeszcze piwa zagrzać 
a słomę pościelić lnem, co? Woje wy, czy tłuste kupce z białą skórą? Nie umiecie to w polu 
nocować, rosy się boicie? - zakwasił się koński łeb, Zadora, siedzący przez pół roku w tym 
zgniłym grodku. Setnik zwiesił wargę, nadął się, zahuczał grubym basem:
- Iii... nie boimy się rosy. Ognie rozpalim nad strugą, rankiem dalej pójdziem... na 
Henryka. A wy gnijcie z robactwem w grodzie - gniew drgał nrj w głosie.
Jak sznur paciorków migotał rząd ognisk w sinej mgle wieczoru. Olszyna znad ruczaju 
pachniała wilgotnym chłodem, komary śpiewały. W płaskich miskach prażyli ziarno, na 
wierzch kładli kawałki pachnącej, podjełczałej słoniny. Siedząc w kucki przy ogniu mruczeli 
pieśni, grzebali patykami w węglach. Brzeg tu był wysoki, suchy, każdy woj układał tarczę 
pod głowę, rozpasywał się, ściągał skórznie, owijał się kożuchem; broń kładli obok siebie po 
prawej ręce. Z wolna przygasały ogniska. Któryś miał z sobą gęśliki, brząkał; w dole ruczaj 
szemrał. Setnik oparł się na łokciu, słuchał gadki bajanej w ciemności:
- ...wiecie, był ksiądz, który miał taki um, że znał mołwę każdego zwierza, wielkiego czy 
małego. Nie wiecie? Słuchajcie tegdy, skąd do tego umu doszedł. Przyniosła onemu księdzu 
stara babulka rybę w koszu; a ryba ona była jak wąż, długa i kręta. Mołwi babulka księdzu: 
„Kiej upieczesz oną rybę, a zjesz, pojmiesz każdego zwierza, wielkiego abo małego”. 
Uradował się ksiądz, mnogo płótna dał onej babulce. Woła ksiądz otroka, który mu służył, 
i pry: „Masz tu rybę, upiecz mi, a weźmiesz chociaż na język onej ryby, głowę ci zdejmę”. 
Otrok dziwi się i mołwi sam sobie: „Jakom żyw, takiej ryby nie widziałem, całkiem wąż, nie 
ryba. A jak to być może, żebym piekł, a na język nie wziął?” Upiekł oną rybę, wziął jedną ość 
i oblizał. Aż tu słyszy, bzyczy cościk pobok: „Gdzież to tak się napiłaś, aże na skrzydłach się 
kiwasz?” Obejrzał się otrok, nikogo nie ma, jeno muchy latają. Aż druga mucha bzyczy: „U 
kmiecia naprzeciw piwo rozlane na stole”, i wraz wszystkie muchy: „Piwo... piwo” - „Taka to 
ryba?” - mołwi otrok i niesie rybę księdzu. A ksiądz zjadł oną rybę i pry: „Konia osiodłaj, 
pojedziesz ze mną”. Osiodłali, pojechali. Słyszy otrok, jak jeden koń rży wtóremu: „Ho ho ho, 
bracie! Takim silny, żebym przez góry skakał”. A drugi rży: „Ja takoż bym skakał, ale na 
mnie stary grzyb siedzi; podskoczę, to zwali się grzyb na ziem”. „Ho ho ho - rży pierwszy 
koń - niechaj zleci. Dziury w ziemi tyłkiem nie wybije, nie bój się”. Otrok w śmiech, a ksiądz 
takoż słyszał, co konie mołwią, obejrzał się. Pyta zły: „Z czego się śmiejesz, ty taki siaki?...”, 
a otrok zląkł się i pry: „Iii... nic. Jedno tak mię sparło w środku, może to od kaszy, com się jej 
był objadł”. A ksiądz biczem po koniu, jadą dalej...
Wolno pełzła setka wojów przez wesoły kraj czeski. Na polach stało zboże okryte 
chochołami, kopice wyglądały jak rząd bab pochylonych nad rżyskiem; spod nóg 
wyskakiwały koniki polne, trajkotka błyskała błękitnymi błonami. Co wieczór obłoki leniwie 
gromadziły się na zachodzie, zalegały niebo jak stado wielkich szarogranatowych smoków 
o czerwonych, zakrwawionych podbrzuszach; było parno, świeciła daleka błyskawica; ale 
zanim dotarli do Żatca, pogoda wytrzymała. W Żatcu stały dwie ście wojów Bolkowych, 
stróże trzymały. Ledwo roztarasowały się Czechy, przyszła burza, czerwonym ogniem 
świeciły błyskawice, huczał grom. Wichura rwała dachy, siekła ukośnymi strugami dżdżu. 
Mało spali tej nocy, rankiem wstali źli, klnąc siorbali polewkę. Gęsta plucha chlupała 
w kałużach, ziąb i wilgoć przenikały przez przyodziewy, woje tłumnie się pchali do ognia. 
Gdy polski grododzierżca kazał im zaraz ruszać, w zasadzce za zasiekiem zapaść, omal nie 
doszło do bójki z setnikiem; pyskowali, że oni będą w Żatcu siedzieć, polscy woje niech w las 
lazą. Kłócili się przez pół dnia, deszcz wciąż siąpił. W końcu grododzierżca przeparł, zabrali 
się skwaszeni, poszli za przewodnikiem. Musieli iść głębiej w góry, gruby mech nawilgł, przy 
każdym kroku siąkał wodą; górą czarny szum świerków, krak wron. Szli gęsiego jeden za 
drugim, nadąsani i źli. W poprzek wąwozu zwalone były drzewa w poplątany, bezładny kłąb, 
ani przejść; żółto błyszczały przekrojone pnie, pachniało ostro żywicą i mokrym igliwiem; 
niskie chmury wciąż siekły drobną, dokuczliwą mżawką. Jak tu ogień niecić, jak tu szałasy 
pleść? Nogi do kolan mokre, w skórzniach chlupie, skóra kożuchów nawilgła, oślizła i lepka. 
Klnąc zabrali się do rąbania młodych drzew, trzebili je, zaostrzone drągi stawiali pod kątem, 
jak szkielet dachu, wiązali łykiem, boki szałasów zarzucali gałęziami i mchem. Był dobry 
zmrok, gdy skończyli robotę, siedzieli pod leśną strzechą drżąc z zimna, bez ognia, gryźli 
placki i wędzone mięso, pienili się ze złości. Układali się na mokrych łapkach świerkowych, 
jeden przy drugim, z góry kapało wciąż; równy, nieustanny szmer pluchy.
Przez następne dni wciąż lało. W szałasach tliły się marne ogniska, więcej dymiły niż 
grzały; woda musiała pół dnia stać na ogniu, nim zakipiała - pachniała potem smolnym 
dymem. Gdy smardy przyciągnęły z Żatca piwo, woje grzali je, siorbali ciepłe; ale i piwo nie 
dało wesołości. Klęli na pogodę, na chłód, na polskich wojów, siedzących w suchym grodzie. 
Żadnemu się nie chciało nawet głębiej w las pójść, poszukać samy czy jelenia.
Akurat chlapanina ustała, było południe, chmury szły nad wąwozem szybko, porwane 
przez wiatr; raz po raz błyskało słońce, gasło, znów błyskało. Cała setka wyległa grzać się na 
tym przemijającym słońcu, suszyli giezła i gacie na wbitych w ziemię kołkach, każdy woj 
zawiesił skórznie, podeszwą do góry; cały las parował. Od zasieków dobiegło ich trzykrotne 
krakanie kruka, potem drugi raz i trzeci. Na hasło porwali się wszyscy, ledwo narzucili na 
siebie kożuchy, chwycili za broń, boso biegli do zwalonych drzew, drapali się na pnie 
i gałęzie, pokryli cały zasiek, jak mrówki ścierwo jakiejś zdechłej myszy; założyli strzały na 
cięciwy, czujnie spoglądali w głąb wąwozu. Z drzewa ześliznął się stróżnik, biegł do setnika:
- Widziałem zbrojnego człeka... tam... za onym wykrotem.
Słońce wciąż wyglądało zza chmur i wciąż się chowało, mokry las jaśniał żywą, niemal 
wiosenną zielenią, znów mroczniał. Oczy się łzawiły z wysiłku, nie było nikogo. Ale oto zza 
zwalonego świerka wyskoczył woj, rosły, w wielkim szłomie, z mieczem w lewej ręce; 
w prawej miał gałąź, machał nią nad głową. Dobiegło ich wołanie po czesku:
- Nie strzelajcie... nie strzelajcie... sam jestem...
- Podchodź - huknął nań setnik; woje naciągnęli lekko łuki.
Tamten szedł śmiało, wciąż machał gałęzią. Gdy był o dwadzieścia kroków od zasieków, 
stanął, woje ujrzeli, że się śmieje. Doleciał ich dźwięczny, młody głos:
- Swój, swój, od Jaromira, od Jaromira! Ej że, a puśćcie mię na zasiek, mam coś wam 
rzec.
Mało co później cała setka otoczyła Jaromirowego wysłańca, poniektórzy znali go, 
klepali po ramionach, śmiali się z nagłą radością, nie wiadomo, skąd przyszła na nich ta 
radość. Posłaniec wołał na całe gardło:
- Woje czescy, król Henryk nie chce Czech wziąć ni złupić. To nie on idzie, to Jaromir do 
was idzie. Jaromir Przemyślida!
- Ooo... - zamruczał zdumiony krąg wojów.
- Ledwo uszedł od Rudego Jaromir... a Henryk pomoc mu dał, sam za nim ciągnie, 
obiecał mu wyżenąć Bolesława. Kto zacz Bolesław? przywłoka, cudzy, gad... Przyjeżdżały 
już do nas posły z Pragi, bajały, jako tam włada. Ejże, będziecie to walczyć za Bolesława 
przeciw Jaromirowi? Ejże, siedzicie tu za zasiekiem z lukami, aby wojów czeskich bić 
i Henrykową pomoc? Czemu tak? Komu służycie? Czego chcecie? Aboście to przygłupki, 
abo psy, które lowiec szczuje na każdego zwierza? Jaromir do was idzie, z mirem, nie 
z wojną, wasz ksiądz, iść by wraz z nim na Bolesławowych przywłoków, gardła poderżnąć 
gadom, z broni obedrzeć. A Jaromir dary wam w Pradze da, nie bójcie się, a przestaną się 
przywłoki rozpierać na Hradczanach.
Ciasnym kręgiem otoczyli woje Jaromirowego wysłańca, oczy im błyszczały, żuchwy 
latały, gęby czerwone, podniecone. Tylkotylko a wrzasną jednym gardłem, wielkim krzykiem 
- rozpierającej ich dzikiej, pełnej ulgi radości.

10

Po chąsie na kraj Głomaczów Jarek Białowąsów nie wrócił do drużyny. Gdy dziesiątki 
wychodziły z Gniezdna, Warcisław zawołał swego młodego krewniaka, kazał mu udać się do 
Piekuty; próżno Jarek pytał, czego komornik odeń chciał, Wartko zatykał gębę dłonią, krztusił 
się ze śmiechu - chłopak czuł w tym rękę swego teścia, ale pewności nie miał. Ruszył - jak 
mu kazano - w długą drogę, troszkę nadąsany i niepewny.
Piekutę odnalazł w Krakowie, wpuszczono go do książęcego dworca. W niewielkiej izbie 
komornik wraz z paru otrokami zajęty był liczeniem skórek - wydrzych, kunich, bobrowych; 
chłopcy wiązali je w wiązki po dziesięć - wedle gatunku. Piekuta klęczał, ujrzawszy Jarka 
odchylił się, siadł na piętach, gęba się mu zaruszała, zmarszczył czoło, przypominał:
- Widziałem cię... nie pomnę. Kto cię przysłał?
- Warcisław.
- Warcisław, aaa... Mołwil mi Wartko, że często przez cię posłanie słał. Konia nie 
odbijesz w pośpiechu?
- Iii... co mam odbić? Jeździłem i do Poznania razy trzy, i do Jomsborga słał mię ksiądz.
- Wiem... Dobrze. Gońcem księdza będziesz.
- Gońcem?
- Pójdziesz do Krętka, starosty gońców. Źrebca dostaniesz, miejsce do spania, będziesz 
czekał. Teraz gońców brak, najeździsz się.
Jarek chciał coś odrzec, zbuntować się, wolał łup brać w drużynie, ale Piekuta nie słuchał. 
Odwrócił się do otroka, który trzymał w ręku kije - osobne dla skór bobrowych, osobne dla 
kunich, dla wydrzych, dla wiewiórczych, dla krecich - ostrym nożem karbował na kijach 
każdy dziesiątek; Piekuta mówił:
- Dwie wiązki kunie... pięć wiewiórczych... bobrowa... jeszcze raz bobrowa... - podniósł 
oczy, dostrzegł kiwającego się na boki Jarka: woj miał twarz pochmurną, nadąsaną; komornik 
spytał:
- Stoisz tu jeszcze?
Jarek odetchnął głęboko.
- Panie... - zaczął. Piekuta znów się odchylił, znowu usiadł na piętach, dłońmi plasnął po 
udach, popatrzył drwiąco.
- Pewnie chcesz prosić, iżby cię w drużynie ostawić?
- Naisto... Ostawcie mię w drużynie.
- Gdzie jesteś?
- W dziesiątce gniezdnieńskiej, u Chruściela. Na wyprawy chodzę i nynie dziesiątka 
poszła, mnie kazali... Warcisław kazali iść do was, a wy mnie... na gońca...
Przerwał mu głośny śmiech Piekuty.
- Rozpłacz się... no, rozmaz się, woju, chlipaj. Och, dureń, dureń... Wszyscyście durnie, 
nie pojmujecie: nowy ład idzie.
- ...? - wywalone w zdumieniu oczy Jarka.
- Ja wiem - Piekuta wciąż się śmiał siedząc na piętach - wy nie chcecie na gońców iść: co 
woj, a co goniec? Dla was jeden lik jest: wojem zostać. A bajał mi Wszebor, piastun księdza, 
jak to za Ziemomysła było: nikt wojem nie chciał być, kto zacz woj? Jeno kmieciem być, to 
jedno każdy chciał; orać a siać, a wpadnie chąsa, wtedy strzały strugać a topory ostrzyć. 
Nynie tyle umu macie, że wojem być lepiej niźli kmieciem. A ot, bacz na mnie, kto ja? 
komornik księży. I co? W niejednym ksiądz poważa mnie bardziej niżli wojewodę - Piekuta 
się nadął, cała twarz mu latała.
- Bo nynie nowy ład. Mieszka, kiej chciał jaką wieść słać, wołał pierwszego woja, jaki się 
pod rękę nawinął, konia mu dawał, mołwił, dokąd ma jechać a z czym; i leciał goniec 
z posłaniem. Zrazu i Bolko tak robił. Ale poniektóry woj to tak jak wół dla pancernego, 
nieważny to koń z wołu. Bywał taki, co źle jeździł, konia odbił, a sam później przez miesiąc 
smarował sadłem starty zadek. A drugi posłanie przekręcił, abo nie temu oddał, do kogo był 
posłany. A drugi drogę zmylił, na czas nie doszedł. Nynie przebiera ksiądz i mnie raz rzekł: 
„Piekuta, na woja każdy się nada, kto jeno toporem dobrze macha, ale gońców przebieraj, 
jeden goniec może czasem więcej zrobić niż setka szczytników”. To i przebieram, a nynie 
gońców mało i mało. O tobie Wartko mołwił, żeś chybki a chytry: takich mi trza. Byłeś 
o konia dbał i posłanie w czas doniósł a nie przekręcił: szybko w górę pójdziesz. I pomnij: 
język trza za zębami trzymać, na trzeźwo i po pijanemu; bieda z takim, co posłanie wypapla.
Rozgadał się Piekuta, Jarek stał, nie nabierał ochoty gońcem zostać. Co z tego, że księdzu 
gońcy nynie potrzebni, co tam gada Piekuta, jaki tam nowy ład? Wiadomo, że co goniec to 
goniec, a co woj to woj. Komornik snadź poznał to z nadąsanej miny Jarkowej, bo machnął 
ręką i burknął:
- Co tam będziem wodę w maślnicy tłuc. Idź do Krętka, potem sam obaczysz.
Jarek wyszedł ciężkim, obrażonym krokiem. Klął. Rychło jednak zmienił zdanie.
Krętek wprowadził go dc szopy gońców, powitał Jarka głośny wrzask. Zaraz się wszyscy 
zebrali wokół nowego, kupa ciekawych twarzy, oglądali go, pytali, nawet macali mu barki, 
krzyż i uda. - „Jak się zwiesz?” - „W wiele dni doskaczesz do Gdańska, gadaj?” - „A wiesz, 
nynie gońce pierwsi w księstwie, ksiądz bez gońców jak bez rąk.” - „Ej, zapijem nowego 
druga, ejże! Jarek ci? Jest już u nas jeden Jarek, ale nie tu, w drodze nynie.” - Wraz gadki, 
bajania i żarty - Jarek szybko podrużył się z tą wesołą, rozbrykaną gromadą: więcej niźli 
połowa były to jednolatki, młodzi, silni, dumni... Wesołe życie wiedli, nieleniwe, wciąż 
w ruchu, w pędzie, z końca księstwa na drugi koniec; niejeden z nich bywał w obcych 
ziemiach, musiał przebijać się przez wrogów, umykać przed pogonią, unikać zasadzek, 
przechytrzać nasłanych zbójów, przechodzić przez oka dobrze nastawionej sieci. Nieśli 
wieści, których sami często nie pojmowali, nie mogli pojąć, które dla nich nie miały żadnego 
znaczenia; dla jednego człowieka w księstwie były ważne te wieści: dla księdza. Co mogli 
gońcy sądzić o słowach, które nieśli: „Henryk doliną rzeki Brenty przeszedł do kraju 
Longobardów, Arduin umknął mu z drogi i schronił się w swych posiadłościach”. Jedyną ich 
troską było wbić sobie w głowę te cudaczne imiona - Brenta czy Arduin - powtarzać je wciąż, 
by nie pomylić, a nie przekręcić posłania tak, jakoby Arduin przeszedł dolinę, a Brenta się 
skryła przed Henrykiem; i tylko. Cóż ich mogła obchodzić wieść, po której Bolesław chodził 
przez całą noc w komorze, tarł dłonią czoło, gryzł wargi i mruczał.
Dla nich to było gonienie, noclegi coraz to w innym grodzie, stan coraz w innym miejscu, 
nagroda, której nigdy nie omieszkał im dać ten, któremu wieść przynieśli, poczucie, że za 
pazuchą noszą zamysły księdza, wojewody, grododzierźców, komorników, grafów, cesarza... 
W nocy budzili wielmożów, samego Bolesława, wchodzili do sypialnych komór, byli 
najważniejsi w księstwie. Nie upłynął dzień, a Jarek poczuł się tu swojakiem, nie żałował już 
ponurych towarzyszy z dziesiątki gniezdnieńskiej, ciągłej stróży, nudy sterczenia na wale, 
rzadkich wypraw, gdy pancerni zwalali na nich największy trud, a z łupu zostawiali ochłapy.
Po południu prowadził go Krętek do stadniny, długo wybierał konia - Jarek dostał rosłego 
trzylatka, gorącego, półujeżdżonego, z dzikimi oczyma o białkach pociętych żyłkami krwi; 
źrebiec był zły, ledwo się dał ująć, kładł uszy, na szyi nabrzmiewały mu żyły. Gdy Jarek go 
dosiadł, koń odchylił głowę, próbował chwycić zębami nogę jeźdźca; Jarek zdarł powody, 
źrebiec rzucił się w bok, stanął w miejscu, przysiadł na zadzie, potem zrazu stanął dęba - 
niemało było tarmoszenia się, nim woj go opanował. Gdy szli do grodu, Krętek gadał:
- Dobrze, utrzymasz go, zwierza... Trzymaj go krótko, ale nie ściągaj tak powodów, nie 
rwij; koń wie, że się strachasz, oho! dobry urn ma koń, to nie wół. A bacz, kiej cię poślą, nie 
zapędź go zrazu. Takiego konia łatwo zagrzać w pierwszy dzień, a potem choć go na plecy 
wwal a nieś: osłabnie. Każdego ranka będziesz objeżdżał konia, poznajcie się, odtąd razem 
służyć księdzu będziecie: ty i koń, po równi.
Szopa, gdzie gońcy spali, miała dwadzieścia ław, wszystkie były zajęte. Ale raz po raz 
któryś dostawał nakaz, jechał z posłaniem - i już nie wracał. Pustoszały ławy i szopa. Teraz 
gońcy szli wciąż do Pragi, w której ksiądz siedział kamieniem. Nie było niemal dnia, by nie 
zatupotały kopyta na moście przez Wełtawę, by nie widać było człeka wspinającego się na 
spienionym koniu pod Białą Skałę, by stróża nie słyszała niecierpliwego okrzyku u wrót:
- Goniec do księdza!
Pierwszy przyleciał Brzęk - najszybszy goniec księstwa - oddał konia pachołkom, szedł 
nierówno do dworca, niemłody był, utykał lekko na lewą nogę: miał krągłą jak kula głowę, 
czerwoną, małą twarz i niecierpliwość w spojrzeniu. Bolesław jadł właśnie z drugami, 
ujrzawszy Brzęka wstał, poszedł do komory; Brzęk nie wołany, bez słowa, pokusztykał za 
nim. Szczelnie zawarły się drzwi za gońcem. Brzęk stał przed Bolesławem, mówił jednym 
tchem:
- Stojgniew przesyła wam wieść, ksze, jaką ma od Guncelina: zbór w Merseburgu 
zakończony; jedno Bawary mają osobno iść, pono na Czechy. W Boruz pod Żytycami a u 
Niżan zgromadzili wielką ilość ludzi: przeprawiać się będą przez Łabę. Stojgniew pry, że na 
Łużyce uderzą.
Drugi goniec znalazł księdza na dziedzińcu, gdy Bolesław próbował klaczy, którą chciał 
kupić od Węgrów.
- Król Henryk w opactwie Niensburskim obiaty złożył: jeśli się mu powiedzie wyprawa 
na Sklawonię, wielkie włości da opactwu w Łużycach.
- Nie ma ich jeszcze - zaśmiał się Bolesław i wskoczył na łęk.
Zadora przysłał wieść z Żatca:
- Wysłańcy Jaromira buntują wojów czeskich. Złapano jednego, kazałem mu jęzor uciąć, 
ale insi chodzą i judzą.
Jarek Białowąsów dognał księdza na łowach z sokołami; mówił w gęstwie leszczyny:
- Piekuta donosi, że odesłał złoto do Niemiec, jak kazaliście. Sam jedzie do Poznania, 
stamtąd do Gniezdna.
Znów goniec od Stojgniewa:
- Zebrałem wojów w grodach od Głogowa do Opola. Czy mam na Łużyce iść?
Nieustanny tupot kopyt, coraz to nowy jeździec na zziajanym koniu:
- Henryk przybył do Merseburga. Są z nim Tagino, biskupi sascy, żytycki, merseburski, 
spiski. Jaromir z czeską drużyną jest takoż.
- Stefan Węgierski zbiera wojów. Słał posła do Kijowa.
- Drogi rozkisły, rycerstwo niemieckie nie może iść szybko, grzęźnie.
- Henryk idzie z wielkim wojskiem wprost na Łużyce.
A zaraz potem:
- Henryk myśli na Czechy się przemknąć. Łużyce ominie.
I znowu:
- Wszyscy w obozie Henryka gadają, że do zimy Henryk zawładnie Łużycami.
- Wojewoda podsunął łuczników na łużyckie zasieki. Szczytniki zalegają przejścia. Sam 
z konnymi stoi z tyłu o dzień drogi, czeka.
- Wszystkie drogi przez Las Czeski obsadzone Czechami. Zadora suli, iżby ksiądz 
z drużyną przyciągnął takoż, Czechów strzegł. Niepewni woje czescy. Henryk pewnie uderzy 
na Czechy.
Dzień w dzień tupotali gońcy - Bolesław się wciąż bawił hucznie na Hradczanach. 
Pewnego mglistego ranka Jarek Białowąsów leżał na karku swego źrebca, gnał go, nie 
bacząc, że zajeździ konia na śmierć; na lewym ramieniu i na plecach rudniały wielkie plamy 
krwi - Jarek przerąbał się dopiero co przez pieszą dziesiątkę czeską, która go otoczyła; rosły, 
rudy woj chwycił za powody Jarkowego konia, warknął:
- Złaź no, synku, nie trza ci do Pragi jeździć; ostaniesz z nami. - Jarek przechylił się, 
jakby miał skoczyć na ziemię, spojrzał przed siebie: lekko sfalowany kraj, na prawo rude 
rżyska, droga okala olszynę, dalej się wspina na wzgórze, niknie pod niebem; nisko nad 
rżyskiem lecą wrony, kraczą. Jarek namacał głownię, wyrwał miecz. Tym samym zamachem, 
nie odchylając się, puścił miecz na rękę trzymającą powody - zapamiętał tę dłoń, jakby się 
odbiła mu W oczach: porastały ją gęste czerwone włoski, spod odchylonego rękawa błyskała 
bielą nieopalona skóra; ostrze miecza zaświeciło matowo i spadło na przegub ręki, Tarek 
poczuł opór, zobaczył, jak się ruuy odchylił, zakiwał, upadł; na powodach wisiała wciąż 
zaciśnięta pieść, smużyła cienką, lepką strugą. Wrzask dziesiątki, Jarek wyprostował się 
zrazu, ściągnął powody - migają rozwarte, wrzeszczące gęby, wściekłe oczy, uniesione 
w zamachu ramiona z sulicami, pomieszane wszystko i bezładne; Jarek zatoczył mieczem, 
głęboko wbił ostrogi w boki konia, szarpnął powody, źrebiec zadarł przednie kopyta, runął na 
zagradzających przejście wojów, załomotał wzdłuż gaju po owej drodze uciekającej ku niebu; 
Jarek leżał na szyi konia, nieprzytomnie walił go płazem miecza po kłębie. Za nim wrzał 
pomieszany krzyk wściekłości i zawodu, niknął w oddali.
Już za wzgórzem, gdy leciał przez otwarty kraj, Jarek poczuł, że mu tchu braknie; 
w oczach migały czarne cętki. Powoli ściągnął konia, wyprostował się, syknął z bólu. Ramię 
miał drętwe, puścił lejce, zasadził miecz za pas, chwycił za bolące miejsce zdrową ręką; gdy 
ją odjął, była czerwona i lepka. Nie wiedział, w której chwili go ranili, nic nie czuł 
w podnieceniu; także pod łopatką dolegał mu ból i lepiło się giezło do pleców. Zatrzymał 
źrebca, ale nie zlazł z łęku, bał się, że nie starczy mu sił wdrapać się na powrót; w uszach 
szum, jakby wciąż gnał całym pędem, raz po raz chwytał go zawrót głowy i mdłości. Zacisnął 
obie rany, ile zdołał, potem znów pognał konia.
Skręcił do pierwszej chaty, we wrotach stał kmieć, patrzył przerażony na skrwawionego 
jeźdźca. Jarek zażądał schrypniętym, rwącym się głosem piwa albo miodu; kmieć przestąpił 
z nogi na nogę, zagadał:
- Zejdźcie z konia... trza was obwiązać... krew z was ujdzie. Poleżycie na słomie dzień 
albo dwa, rany zaschną, wtedy pojedziecie.
Jarek się mimo woli obejrzał za siebie, odparł z trudem:
- Nie... mus mi jechać. Pić dajcie, a zaciśnijcie lepiej krew, by nie szła.
Odtąd przy każdej chacie aż ssało go, by zejść, by się położyć, oczy zamknąć, odpocząć. 
„W głowie mąt, szumiało, wargi suche, ciałem wstrząsają dreszcze, piecze żar. Ale wiedział 
to dobrze: zejdzie, nie wpakuje się potem na siodło, nawet przy obcej pomocy. Od czasu do 
czasu zatrzymywał konia przy strumieniach, poił go i pasł na bujnej trawie. Potem znowu 
w skok. Wieść, którą niósł księdzu, musi doń dojść. Musi!
Tak. Skończyła się czeska wyprawa. Henryk obszedł zasieki obsadzone przez polskich 
wojów, a Gniewin otworzył mu wrota. W Żatcu rzeźba taka, że po szczapach, którymi gród 
był wymoszczony, krew ciekła jak woda w czas wielkiej ulewy; polscy woje bronili się 
kupami, zaskoczeni znienacka przez Czechów, bili się po chatach, po przełazach, nawet na 
dachach. Wielki wrzask wisiał nad Żatcem. Czechów ogarnęło szaleństwo, rannych dobijali 
drągami, siekli na kawałki. Kilkunastu żywych uchronił Henryk, zamkną! w kościele, otoczył 
ich własna strażą; rozjuszony tłum chciał i tych dostać, nie zważając na straż i na świętość 
miejsca. Jeden krzyk szedł dokoła: „Śmierć przywłokom z obcej ziemi!” Jaromira obwołali 
księdzem, ryczeli ku jego czci, na wyłamanych z chaty drzwiach posadzili księdza, obnosili 
po grodzie; on sam zarąbał czterech jeńców, których przywleczono przed niego, wraz ze 
swymi wojami wyładowywali nienawiść i zemstę. Woje wyli: „Na Pragę! Na Pragę! Na 
gada!” Radowali się, jakby już Bolesława ubili. Drogi nynie stoją rozwarte, wraz Bawary 
i Sasy z Czechami runą na Pragę. - Nie, ta wieść musi dojść do Bolesława - Jarek zacinał 
zęby, mrugał powiekami, by widzieć przez mrok przesłaniający oczy, poganiał wierzchowca.
Ten goniec nie tupotał przez Pragę jak inni, wlókł się na Białą Skałę niby żółw albo 
ślimak. Bajał księdzu wobec kilku wojów, poczuł jakby rąbnięcie toporem, gdy Bolesław na 
te straszliwe wieści rozrechotał się szerokim, wesołym śmiechem, zawołał:
- Poszczerbionyś, to i gadasz od rzeczy, we łbie ci się mąci. Był u mnie dopiero co goniec 
od wojewody: Henryk jest na Łużycach, tam ze Stojgniewem się zmaga. Dobrze go tam 
Gniewek poszczerbił, nie łazić wieprzowi w cudzy ogród, ha ha ha ha...
Czarny, szumiący wir ogarnął Jarka, chłopak się zachwiał, byłby upadł, ale podtrzymano 
go. Przez grubą mgłę słyszał śmiech księdza, szczęki mu ścisnęło, wnętrze rwie rozpacz, że 
nie może mówić, zadania spełnić, wykazać, jak kłamliwa jest wieść o Łużycach, że Henryk... 
Poczuł, jak leci głową w tył, leci bez końca, w bezdenną jamę, z oddali dochodzi go głos - 
straszliwy, pełen grozy śmiech rozradowanego z wieści Bolesława. Ostatnim błyskiem poczuł 
Jarek: nie nadał się na gońca, nie ostrzegł księdza przed nadchodzącym wrogiem - ścisk 
rozpaczy i strachu - i mrok - i cisza.


11

Krakowski dworzec był w całym księstwie największy i najwspanialszy. I dawny dom był 
obszerny, z wielką sienią a komorami, za Mieszki doczepiono doń nowe przybudówki. 
Bolesław kazał rozwalić stojące podle klecie na broń i narzędzia, na ich miejsce postawić 
długą na trzydzieści kroków szopę, w której godował z wojami; tu też zbierała się rada. Na 
piętrze leżały bogactwa księdza. Każdy, kto ujrzał to wielgachne, niezdarne domisko - niby 
brzuchatą babę obwieszoną dokoła dzieciakami - otwierał oczy z dziwu: całkiem trzem Kyryi 
Krysti albo nawet pomniejszy grodek nadgraniczny. Wewnątrz co niemiara izb, komór, 
przejść, zakamarków; wciąż tu coś przestawiano, przebijano jakieś drzwi, poszerzano jakąś 
izbę - można się było zabłąkać w tym domu, niby w lesie. A mimo to, skoro zjechał ksiądz do 
Krakowa, jeszcze brakło miejsca w wielkim i bogatym dworcu.
W ostatnich latach bywało tu rojno i gwarno. Bolesław rzadko wyjeżdżał z Krakowa, 
pomału ściągali doń wszyscy najmożniejsi w księstwie, najwięksi i najpotężniejsi. Ksiądz 
tutaj knuł przeciw Henrykowi; tu plótł sieci, które zarzucał później w Saksonii, Bawarii, 
w Czechach, u Weletów i Obotrytów; tu ściągał ludzi z najdalszych krańców księstwa - 
świątków, posłów, komorników, wojów, gońców; stąd chciał ciągnąć za sznury niewodu, jaki 
zastawił na tych, co rozkruszali dziefo Ottonowe. Mimo że łoni wyjechał do Pragi, nadal 
miały iść przez Kraków wszystkie drogi tej wojny - wojny złota, chytrości i mieczów. Została 
w Krakowie rada, zostali pierwsi woje księstwa, została drużyna i gońcy. Ale powoli wszyscy 
się rozłazili, Kraków coraz bardziej pustoszał, pozostawał na boku. Woje szli do oddziałów - 
do Łużyc, do Iłwy, do Pragi; rada się rozsypała - w posłaniach, oględzinach, nakazach; 
drużynę rozesłano setkami i dziesiątkami w różne kąty - na północ, na zachód, na południe, 
gdzie było trzeba; gońcy łomotali po wszystkich drogach księstwa. Życie w Krakowie 
ścichło, zadrzemał gród - tylko dalekie wieści rozbijały senną ciszę.
W wielkim dworcu siedział tylko grododzierżca Sulisław z kilkorem pachołków; głucho 
dudniły ‘roki po komorach a izbach. Aż przyjechał do Krakowa gość, którego - kazał 
Bolesław czcić i poważać, jako krewnego i księdza. Tym gościem był Bolko Rudy.
Sulisław przyjął go, jak mu to goniec księdza nakazał; ze czcią i uległością. Dał ślepcowi 
ciepłą komorę - prawda, ciemną zdziebko, ale co takiemu po świetle! - miękkie i strojne 
szaty, otroka do posług; sadził go w godnym kącie, sam nakładał jadło i przepijał doń - zimny 
dreszcz chodził grododzierżcy po karku, gdy w pierwszych dniach ślepiec macał go koło 
brody, by sprawdzić, czy gospodzin pije, czy jeno zwodzi: ale po pewnym czasie zaprzestał 
tego. Gość był zrazu milczący, zamknięty w sobie, z czasem się rozgadał, brzęczał bez 
ustanku, śmiał się gorzkim, nieradosnym rechotem. Sulisławowi nieraz się włosy jeżyły na 
głowie, mięśnie na policzkach sztywniały, mróz go ściskał, gdy słuchał tych gadek i lego 
śmiechu.
- Tak... tak... wielka to rzecz drużba, drużba między krewnymi. Bolko mi brat przez 
matkę, wyciągnął mię od Hecyla z lochu. He he he... miłował mię Bolko, sam ini to gadał, 
dobre to miłowanie bratowe, he he..! - na okolonej miedzianym wieńcem ogromnej twarzy 
ani śladu uśmiechu, z obu końców warg nieruchome czarne fałdy, tylko w gębie, w gardzieli, 
w piersi to suche: he he he... - Zaprosił mię brat na gody, na gody i wzmocnienie drużby, 
przyjął mię pieśnią, przepił dobrym miodem, jak wy przepijacie, Sulisławie, he he... 
A później oddał mię Rysiowi, iże podrużył się ze mną tak, jak nikt się nie podrużył, on mi 
dziś bliższy niźli Bolko, he he he... - Sulisław podniósł oczy na martwą twarz w otoku 
kędzierzawego zarostu, wzdrygnął się całym ciałem: zdało mu się, że dwie czerwone jamy 
patrzą. Krzyknął na chłopca:
- Miodu nalej... nie widzisz, kpie, że rogi puste?! - i do gościa: - Napijmy się lepiej 
w dobry czas.
- A no, napijmy się, gardło mi ostawił brat... i brzuch ostawił. A mógłby głowę od 
brzucha odjąć, wtedy by pociekło z szyi, co by gęba wypiła. Dobry brat, łaskę mi zrobił, 
głowę, gardło i brzuch ostawił, dufam, że mi jadu w miodzie nie dacie, nie zechcecie psuć 
dobroci księdza, he he... A może rozmyślił się ksiądz, pożałował swej łaskawości, może kazał 
dokończyć tego, co zaczął w grodku starego Wlodka?
Sulisław wypił łyk miodu, w gardle mu zaschło:
- Wżdy wiecie, ksze, kazał mi ksiądz podejmować was godnie, jako krewnego i gościa. 
Nie moja rzecz, co zrobił z wami ksiądz, moja rzecz służyć wam i czcić was.
- He he he... he he he - wciąż ta nieruchoma maska ogromnej twarzy, w której świecą 
dwie czerwone jamy. - He he he... - Rudy zanosił się swym gardlanym śmiechem. - Kara? 
Kara za zdradę, za krwawe gody na Hradczanach... Tak rzekł mi Bolko, choć nie on sędzią 
nade mną i nie jego rzecz karanie. Tak... to kara za to, żem wyciął Wrszowców, ho! wesołe 
były praskie gody. Nynie służą Bolkowi Wrszowcy, wiernie służą, odwdzięczają się. Nic, 
niechże będzie spokojny Bolko, odwdzięczą się ci, którzy patrzyli na Rysiową robotę, dobrą 
robotę. Zaczął Bolko swoje władztwo w Czechach od godów, pewno goduje tam cięgiem... 
w wesołej Pradze... na Białej Skale... na Hradczanach, he he...
Sulisław wpatrzył się w pusty róg zatknięty w otwór wywiercony w stole, słowa nie rzekł. 
Rano przelatywał przez Kraków goniec do Poznania, strach, co bajał ów goniec. Daleka Praga 
od Krakowa, Sulisław nigdy nie był w Pradze, o wszystko wypytywał gońca. Dwa grody stoją 
po dwóch brzegach Wełtawy, między nimi podgrodzie, most przez rzekę. Na Nowym 
Grodzie, który Czechy zwą Hradczany, siedzi ksiądz z wojami; goduje, weseli się, Sulisław 
natężył oczy, zda się widzi ogromną postać księdza w godowych szatach Przemyślidów, jak 
huczy śmiechem i pieśniami, jak przymusza do jedzenia i picia - zna dobrze księdza, nieraz 
widział jego rozpasane hulanie. Ale strasznie - bajał goniec - brzmi nynie śmiech księdza. 
Wielmoże siedzą wokół, skwaszeni i zwiędli. Wrszowcy jak czarne kruki nad padliną. 
Nasępiony olbrzym, Sobiebor, kręci w garści siwiejącą brodę, pije milczkiem. Świątki 
Bolesławowe szepczą między sobą, polscy woje starają się podjąć śmiech i pieśń - nie idzie 
im. Po istbicach hradczańskich toczy się samotny, straszny śmiech Bolesława, ksiądz nie 
widzi chmur, jakie nad nim zwisają, gromem grożą - on jeden nie widzi. Przyniósł goniec 
wieść o rzezi w Żatcu, o nastąpieniu Henryka i zdradzie Czechów, sam goniec był pokłuty jak 
sito, leciał przez ręce, ledwo go odcucono - cóż na to ksiądz? śmiechem powitał tę wieść. 
Śmiechem. Gadał, że Henryk na Łużyce poszedł, że Stojgniew zdrowo go pobił; a przecie 
nieprawda to. Kapelan biskupa Rajnberna mruknął kiedyś przy uczcie, że tylko patrzeć 
Niemców; ksiądz obrócił doń czerwoną twarz, spytał, co by świątek chciał. A gdy kapelan 
powtórzył, odwalił się ksiądz do tyłu, w boki się plasnął, zaryczał wielkim śmiechem: „Toć 
choćby jako żaby pełzli, już by tu byli. To jest najpewniejszy znak, że z onym Żatcem 
nieprawda; puścił gadkę Henryk, byśmy zmykali jak przepiórki”. Wrszowcy jeno cicho do 
siebie - myk myk - na księdza patrzą, krzyczą: „Prawie gadacie, ksze, dulę wam Henryk 
pokazał, a ci się strachają”, ksiądz wraz Sławomira objął, całował go, piękną czaszę dał. - 
„Największe drugi moi to Wrszowcy, wiem to dobrze” - krzyczał na całe gardło w wielkiej 
ciszy; bo wszyscy już wiedzieli, że Wrszowcy dwie gry wiodą - wszyscy, krom księdza.
Nie trzeba rzucać suchej hubki do wody, by zwilgła; dość, że w powietrzu mgła. Tak było 
z Krakowem - nikt nie wiedział, skąd wieści nadchodzą - z wiatrem spływały czy 
z chmurami? Z rzadkich przejazdów gońców, od Stojgniewowych, od rannych, których 
przywieziono na skrzypiących wozach - nie wiadomo od kogo i skąd, dość, że wiedział 
Kraków wszystko o Czechach i Pradze. Ciężka trwoga zawisła nad grodem. Daleka była 
dotąd Praga, nieznana i obca, a teraz jakby to swój gród, Poznań czy Wrocław - jakby Praga 
leżała za miedzą, była tuż, jakby nie można żyć dalej bez Pragi. Tak się radowali z zajęcia 
Czech: któż teraz ugryzie Bolesława! A okazało się, że Czechy to bajoro, w którym ksiądz 
może utonąć razem z drużyną, i śladu nie zostanie. Strach jeżył włosy na głowie, zapierał 
oddech.
Po pustym dworcu krakowskim tłukło się ślepe widmo ostatniego księcia czeskiego, od 
którego sami prażanie skamlali ratunku u Bolesława. Ślepiec miał długą szatę wiśniowego 
koloru, podbitą futrem, żółte skórznie sznurowane czerwonym rzemykiem, na szyi dźwięczał 
mu łańcuch; wspaniale strojny, snuł się po dworze z pachołkiem, któremu trzymał dłoń na 
ramieniu; chodził cicho, przystawał, nasłuchiwał; czasem mruczał do siebie, z piersi 
wydobywał mu się martwy, drwiący rechot; zdawał się wszystko wiedzieć, co w Pradze się 
dzieje, choć nikt mu wieści nie znosił. Zatrzymywał Sulisława, chwytał go za pas albo za 
kubrak, przybliżał twarz, rechotał:
- He he he... A no, popróbuje Bolko władać Pragą. Wielu ma tam drugów: Wrszowców... 
Sobiebora... biskupa... He he he... Ponoć Jaromir wraca. Czechy nynie chcą Jaromira. Nie 
bójcie się: i Jaromir nie nacieszy się wesołą Pragą.
Sulisław unikał Rudego; ale także go szukał - wtedy, gdy niepokój nie dawał mu czekać, 
gdy strach go brał o Bolka. Pewnego ranka grucnnęła wieść, że Bolesław był w Zatcu, że 
zginął w krwawej rzezi. Poprzedniego wieczora przylazło do grodu trzech tarczowników, 
przespali się, kajś dalej poszli. Obrośnięci byli, zawszeni, w porwanej przyodziewie. Jeden 
z nich kusztykał, drugi miał ramię obwiązane w szmaty, krew zakrzepła na płótnie czarnymi 
plamami; trzeci silny, rosły, z długą końską szczęką, z bezczelnymi oczyma. Coraz więcej się 
takich zaczynało kręcić, wypływali z oddziałów, pełzli w dzikie zakątki, w puszczę, w głusz - 
kędy ich ręka księdza nie pochwyci. Sulisław kazał łapać włóczykijów, stawić przed sobą, 
jeśli nie umieli się wytłumaczyć, nie wiedzieli, kto ich posłał i dokąd, znaku nie mieli - szli 
w dyby; potem już wiedział Sulisław, co z takimi robić, wolę im zabierał, staremu Kciukowi 
słał abo Chrząszczowi, abo kłody kazał ciągać na gród; ale ci trzej przeciekli grododzierżcy 
między palcami. Został po nich osad - by czarny szlam po powodzi - osad wieści o klęskach, 
o rzeziach, o śmierci księdza. Niby szczury biegały szepty po grodzie i podgrodziu, słyszysz 
je” wiesz, że są, że są wszędzie, że roją się, a nie wyłapiesz ich, nie wydusisz, nie zahamujesz 
rozmnażania, głębokiego, ukrytego podgryzania wszystkich węgłów. Gadali sobie ludzie na 
ucho, jak to w Żatcu - ważnym grodzie kajś tam... w górach czeskich - wpadli Czesi a Niemcy 
na naszych; we śnie ich zaskoczyli; rżnęli cięgiem, pół nocy, trupy leżały wysoko aż pod 
dach, z grodu płynął wielki krasny ruczaj krwi; ksiądz zaparł się w dworcu z najbliższymi, 
odbijał się przez cały dzień. Ale zbóje wleźli na dach, zerwali poszycie, walili w środek 
kamieniami i kłodami, strach, jaki ryk szedł z dołu; ksiądz dostał kłodą w głowę, upadł, wtedy 
zeskoczyli, posiekli ji na wióry, że zewłoka nie najdziesz. Kroi Henryk wjechał do Zatca na 
białym koniu, koń miał nogi czerwone po brzuch, wielka radość była w wojsku Henrykowym 
z śmierci księdza; a byli tacy wśród Niemców - grafy, margrafy i biskupy - których strach 
zdjął; bo dotąd Henryk miał miecz nad sobą: Bolesława. A nynie pohula w Bawarii, Saksonii 
i innych księstwach Germanii jako w Żatcu pohulał. A w Żatcu ostała cała drużyna, co szła na 
Pragę, ni jeden nie uszedł. I Stojgniew tam ostał, i gad Piekuta, i wszyscy możni woje, 
biskupy, cała rada. Nynie przylecą Niemcy z Czechami, takąż rubież zrobią w Krakowie, 
noga nie ujdzie.
Nieuchwytne szczury biegały po grodzie i podgrodziu. Strach na wieść o śmierci księdza 
i wycięciu drużyny mieszał się ze złością: mało to było wypraw i wojen - z Weletami, 
z Węgrami, z Prusami - nową oto wojnę zamyślił ksiądz z Germanią i Czechami. Jesiorę 
w zadzie miał abo co, nie mógł doma usiedzieć, wyprawił się w cudze kraje. A tam wpadł 
w zasadzkę, jak zasmarkany otrok, drużynę wygubił, teraz wszyscy pod nóż pójdą przez 
nierozum księdza, przez oną jesiorę, co go kłuła. Tfu!j - spluwali ludzie, klęli, wspominali 
dawne czasy, dobre czasy.
Sulisław wiedział o onych gadkach, gniew nim miotał, ale łatwiej dym złapiesz niźli 
ludzkie gadanie. Och! jakże to wymigali się odeń owi trzej, kędy przeszli - musieli swoich 
mieć w stróży, puszczono ich. Sulisław czuł, Je mu władztwo kruszeje w garści. Pod wieczór 
zwołał wojów przed dworzec, gadał do nich jak zawsze srogim, władczym głosem. Ponure 
gęby patrzyły na wysoką, suchą tykę o małej głowie, wąskich złych oczach, zaciekłych 
ustach, które krzyczały:
- Był u mnie goniec od księdza... z Pragi. Goduje tam ksiądz, weseli się. A w Żatcu noga 
księdza nie postała, teył tam dziesiątek naszych wojów, tych we śnie zaskoczyli. Bije nynie 
ksiądz Niemców... wespół z Czechami. Ale ja ci wiem, smardy zatracone, łażą tu tacy, 
których zając spłodził z maciorą, ci chyłkiem śmigają k’swoim, bo im miecze a sulice 
śmierdzą. Widzieliście żabę? Wielką gębę ma żaba, wrzeszczy żaba tak, aże w uszach burczy. 
Ale jeszcze dłuższe nogi ma żaba, kiej w bajoro ucieka. A są tacy, co słuchają żaby 
wielkogębej, tacy są sami żabie syny, w błocie im siedzieć a rechotać, nie wojami być. Nie 
wiecie to, co z żabami robić? Kijem ich, kijem! Tegdy baczcie, będzie kto niby żaba kumkał, 
w zęby takiemu, wraz ścichnie. - Rozchodzili się milczkiem, stwardniali: skoro tak srogo 
krzyczy grododzierżca, musi być pewien siebie, nie ma strachu. On tam lepiej wie, do niego 
raz wraz goniec leci, a takich, co się chyłkiem przemykają k’swoim, znają dobrze: naisto, 
żaby to wielkogębe, dobrze o nich grododzierżca krzyczał.
Ale Sulisław w wątpiach nie miał tej pewności, co w gębie. Sam bał się: a nuż... Po 
dworcu tłukło się ślepe widmo w wiśniowej szacie, Sulisława mierziły gadki z Rudym, 
a szukał ich: tamten - jedyny w Krakowie - znał Czechy i Pragę, wiedział, jakie tam życie. 
Sulisław się natknął na gościa niby przypadkiem, zamruczał:
- Jestli taki gród w Czechach: Żatc?
Rudy się wyprostował, wielki był, rosiej szy nawet od Sulisława i nie tykowaty, szeroki 
w barach, kupa mięsa i kości; na twarzy napięta czujność.
- Żatc? Czemu pytacie o Żatc? Jest taki gród w Lesie Czeskim.
- W lesie?
- U podnóża, rzeka tam płynie. Las Czeski to góry... graniczne góry. Słyszeliście co?
Sulisław milczał. Naraz z nieruchomej twarzy Czecha, z gęstwy czerwonego zarostu 
wypłynął szyderczy śmiech:
- He he he... he he he... Żatc. Widzę, dobrze znacie grodki czeskie, Sulisławie. He he he... 
nijako wam gadać, co w onym Żatcu... momoczecie pod nosem. Cóż mnie... mnie te gadki już 
niepotrzebne, nie siądę na konia, nie polecę władztwo w rękę brać, jeśli wiatr powiał w moją 
stronę. Nynie na boku ja, ale śmiech patrzyć - powiedział to słowo z naciskiem - śmiech 
patrzyć, jak mój drug i brat zbiera owoc z tego, co zasiał. Żatc... pomnę dobrze ten gród, 
tamem spał, kiedym od Hecy la umykał.
- Siądźmy, ksze. Ława tu stoi.
- Żatc... he he he... Żatc... - mruczał Rudy sadowiąc się na ławie. Sulisław wpatrzył się 
w twarz jeńca: co tamten wie, co może wiedzieć? Próbował wyczytać jakąś myśl z tej 
szerokiej, martwej gęby - i naraz serce na moment mu stanęło: dostrzegł w tej twarzy wielkie 
podobieństwo do twarzy Bolesława. Mimo wielkich, czerwonych jam, mimo wieńca 
rozczochranej rudzizny. Siła była w tej twarzy, taż siła, co u Bolesława. Gęste, krzaczaste 
brwi zbiegały się nad mięsistym nosem, policzki płasko opadały ku brodzie, wargi twarde. 
Rudy zaciskał je raz po raz, tak samo jak Bolesław. I te czerwone jamy... gdyby ksiądz wpadł 
w ręce Henryka... - dreszcz przebiegł Sulisławowi po krzyżu, niemal gwałtem oderwał oczy 
od twarzy Rudego, patrzył na zastępującą drzwi luźno zwisającą makatę, którą Bolko nabył 
od kupca z Bizancjum; szkarłatną materię przetykało złoto, dwa piękne ptaki z długimi 
ogonami latały dokoła siebie, oczy miały z mieniących się kamieni; wspaniale odbijała 
makata od sczerniałych belek ściany.
Co może wiedzieć Rudy? Szczury biegają po wawelskim grodzie, szare, nieuchwytne 
szczury. Może dobiegły do Rudego, może doleciały go szepty, może otroki nagadały? 
A może wie on... ryży ślepiec: bają, ślepcy mają inszy wzrok, dalej widzą, niźli oczyma 
dojrzysz - Sulisław się kręcił na ławie, nie umiał zacząć. Rudy wsparł się dłońmi na kolanach, 
siedział pochylony, ręce zgięte w łokciach, zdawał się z natężeniem słuchać dalekich, 
niesłyszalnych głosów. Sulisław przełknął ślinę, zadukał:
- Jako myślicie, ksze... co w Czechach? Nie byłem ci nigdy w Czechach... nie znam kraju 
ni ludzi. Wprzódy latali gońce... nynie nic... cisza... ludzie gadają nie wiedzieć co... - urwał 
gwałtownie, bo posłyszał znowu owo nienawistne „he he he... he he he”; Rudy nadal siedział 
wsparty na kolanach, plecy mu nie drgnęły, gdy Sulisław urwał, ozwał się z drwiącą 
przekpinką:
- Dawniej gońce latali, prawicie?... Latali, tak. Dobre wieści nosili gońcy, jak wieści są 
dobre, zawżdy wtedy gońców się śle. Ponoć witała Praga Bolka machaniem gałęzi... he 
he...ponoć zawiedli go całą ciżbą na Hradczany. Ech! - Rudy uniósł się, namacał Sulisława, 
klepnął go po plecach - nynie zbrakło księdzu gońców, zbrakło, co? he he... nynie jeno to 
wiecie, co pyski włóczykijów przyniosą. Nie cieszcie się, kiej zbrakło księdzu gońców, nie 
cieszcie się.
Grododzierżca milczał.
- Chcielibyście pewno, Sulisławie, żeby Bolko utrzymał Czechy? - Sulisław nic nie 
odpowiedział, wyrwał mu się tylko cichy okrzyk „oo!”, Rudy dosłyszał w tym krótkim 
okrzyku całą wierność, iście psią wierność, całą miłość woja do swego księdza; miłość 
zawżdy zawartą głęboko, o której może sam Sulisław nie wiedział. Ten ledwo dosłyszalny 
okrzyk ugodził ślepca niby cios włócznią, zazdrość i rozpacz, i pełna beznadziejność - 
wszystkie te pomieszane odczucia skłębiły się mu w piersi, wiedział: nikt w Czechach nie 
krzyknął takim cichym, niemal nieuchwytnym głosem na wieść o jego oślepieniu. Ten okrzyk 
przebił w nim skorupę drwiny, Rudy nie zarechotał swoim „he he he”, uniósł rękę, odnalazł 
ramię grododzierżcy, oparł dłoń, przybliżył twarz do twarzy, zapytał szeptem:
- Sąli wieści z Pragi? złe wieści?
Szept ten rozwiał nieufność Sulisława. Zaczął mówić prędko, jakby zadyszany:
- A no... żadnej wieści nie przysłał mi ksiądz. Żadnej. Ale gadają... tfu! było tu onegdaj 
trzech tarczowników, ci bajali: ksiądz był w onym Żatcu, tamok zdrowo naszych porznęli, 
bajają, że i księdza tam... kłodą po głowie... ubili... - Sulisław zakiwał się całym ciałem na 
boki. Rudy nacisnął mocniej rękę.
- Słuchajcie mię, Sulisławie - w głosie jego nie czuć drwiny - starzyście, stary woj, 
władacie jednym z pierwszych grodów w księstwie, a durniście jak mokre cielę. Pewno to, nie 
macie dobrych wieści, znak to, że źle idzie księdzu w Pradze: dobre wieści prędko biegną. 
Ale gdyby tak było, jak gadacie, już byście wieść mieli, woje parliby z Czech całymi kupami, 
głowy by unosili. Pojmujecie to sami: otrokom można bajać, że wybili ich do nogi, ni jednego 
nie ostało; już by wszystkie drogi czerniały od uciekających. Nie ma wieści od księdza, ni 
jego samego? Znak to, że mu ciężko, ale po staremu w Pradze siedzi, inaczej byście wiedzieli. 
A one gadki o Żatcu i o śmierci księdzowej Henryk puszcza: chciałby on matu w księstwie. 
A wie to on dobrze; niech no się powinie noga Bolkowi, wraz zachybocze się księstwo, wraz 
się zagotuje by garnek z warem, wraz się rozleci na części i wszyscy będą przeciw wszystkim, 
W to mu graj, Henrykowi.
Sulisław poderwał się podniecony, czerwony, pięści zacisnął, zda się, skoczy z tymi 
pięściami na ślepca. Ryczał:
- Co gadacie, co gadacie, ksze? Jaki mąt? Wszystcy pójdziem za księdzem - w kątach 
warg miał spienioną ślinę - nikt nie podniesie topora. Co durne gadki bajać, my nie Czechy, 
a ksiądz to nie wy... - urwał nagle, bo usłyszał znów nieodmienne „he he he”, tym razem 
Rudy nie śmiał się tak spokojnie jak zawsze, dygotał, trząsł się, twarz mu drgała, z gardła 
dobywał się wciąż drwiący rechot: - He he he... he he he... głupiście, Sulisławie, jak pień, jak 
kamień, jak połamana żerdź u płotu... he he he... he he... he he he...
Sulisław zamilkł, załamał się wewnątrz, siadł ciężko. Może prawie gada Rudy, może on 
głupi jest, może księstwo powstanie przeciw Bolkowi, jak Czechy przeciw Rudemu?... Poczuł 
zamęt w głowie, przeciągnął dłonią po czole, ale ledwie pomyślał o takim, co by mógł na 
księdza nastawać, porwał go gniew: jeszcze ma ksiądz ich, wojów, drużynę - czerwoną rzeką 
polałaby się krew tych, co śmieliby przeciw księdzu... Jedynie gdyby jego nie stało, księdza, 
gdyby prawdą było, co o Żatcu bają - lodowaty sztylet przebił wnętrzności Sulisława. Woj 
podniósł oczy na makatę - wydało mu się, że w jednym miejscu napęczniała lekko, krzyknął 
srogo:
- Kto tam?
Zasłona poruszyła się wyraźnie, doleciał lekki stuk odbiegających stóp. Grododzierżca 
w jednej chwili się zerwał, skoczył za makatę, biegł po komorach i izbach, by złapać 
podsłuchującego; ale dworzec był pusty jak wymiótł. Mimo to Sulisław był pewien tego, co 
widział i słyszał.
Zaprawdę, szczury latały po wawelskim grodzie. Szare, nieuchwytne szczury.

12

Wieść, którą z Poznania przysłał Gaudentemu Śłepowron, była niejasna i zagmatwana; 
coś o śmierci Sobiebora i wezwanie do Krakowa, gdzie ksiądz wszystko chce sam rzec 
arcybiskupowi. Ale kiedy wróci ksiądz z Pragi, jaki był koniec brata, co się w Czechach 
dzieje, tego głupawy otrok nie wiedział; strachał się i momotał. Gaudenty odprawił go, kazał 
kapelanowi przygotować konia na rano, sam wolnym krokiem poszedł do cyrkwi - do 
Wojciecha.
Sobiebor nie żyje. Ostatni raz widział go Radzym tu - w Gniezdnie. Pokłócili się w on 
czas. Sobiebor radosny był, podniecony, na Libice wracał. Teraz z rodu Sławnika ostał on 
jeden, Radzym - prawda, w Pałukach siedziały syny Sobieborowe wraz z macią, Dziek był 
w drużynie młodego Mieszki, zostały odrośle rodu; ale Sobiebora już nie ma.
Komuż mógł rzec Radzym o tej utracie - tylko Wojciechowi. Nikłym migotem zabłysła 
w półmroku srebrna trumna. Gaudenty ukląkł, chciał się modlić, ale myśl ciągle krążyła 
wokół Sobiebora, Libie, braci; a może dusza Sobieborowa odbywała swą ostatnią pąć do 
truchła świętego brata?
Dzień w dzień - przez długie lata - klęczał arcybiskup u tej trumny, wygładził kolanami 
szurpatą płytę kamienną. Już nie potrafił myśleć o Wojciechu jak o bracie - Adalbert 
przesłonił całkiem Wojciecha. Nawet pamięć zawodziła - niby pamiętał brata, pamiętał jego 
twarz, ruchy, słowa; pisał o nim, o takim, jakiego znał, z jakim przez całe życie przeszedł, 
jakiego widział w ostatniej wędrówce przez puszczę pruską; nie wywyższał brata, nie ukrywał 
jego słabości i jego bojażni. Czuł, że wielkość Wojciecha była wielkością Boga, nie 
człowieka - i Boga czcił w swym bracie. To udręczone ciało, szarpane głosem miłości 
a niespokojne i słabe, przebite włócznią i wołające w ostatniej chwili strachem, posiadało 
nieskończoną moc Boga; słabość ciała skruszała, mocy Boga nie podołała włócznia w ręku 
dzikiego Prusa, moc ta objawiła się po klęsce pruskiej mnogimi znakami: wysłuchanymi 
modłami u trumny; krzewieniem się drzewa Chrystusowego, podlanego krwią męczeńską; 
korną czcią całego kraju, który się zrazu tak nieufnie odniósł do Wojciecha - śmiał się zeń 
i kpinkował za jego plecami. Ale dla siebie pragnął Radzym utrzymać obraz Wojciecha, 
jakiego znał, jakiego miłował. Coraz trudniej było taki właśnie obraz przywołać przed oczy. 
Wojciech teraz jawił się mu w całej wspaniałości męczeńskiej; w całej wielkości niebieskiej. 
Nawet szat dawnych nie nosił - skulony przed trumną Radzym widział Adalberta w stroju 
biskupim; w ornacie rozchodzącym się spod pach bujnymi fałdami; w płaszczu na ramionach 
i z łańcuchem na szyi; w wysokim kłobuku i z pastorałem w ręce. Nawet twarz - dawna, 
ruchliwa, mieniąca się twarz Wojciecha - skrzepła; widział ją taką, jaką miał brat po 
męczeństwie, gdy Radzym palcami, sztywnymi niby dwa kołki, zakrył mu oczy, gdy 
wystawiono świętego męża w trumnie na pokaz: twarz daleką ludzkim troskom surowością 
śmierci. Gaudenty korzył się przed tym obrazem, bił czołem w kamień albo kładł się 
krzyżem; widział w tym jeszcze jeden znak wywyższenia Wojciecha przez Majestat Boży, 
znak wyniesienia go ponad wszystkich ludzi, przemienienia go, jak przemienieni byli Eliasz 
i Mojżesz na górze Tabor, znak tego, że Radzym jest wprawdzie bratem Wojciecha 
w węzłach krwi, ale jest marnym robakiem w świętości i chwale.
Wieść o śmierci „Sobiebora rozbiła to wszystko w puch. Zerwana ostatnia więź 
z Czechami, z księstwem libickim, z rodzinnym grodem. Gaudenty klęczy przed trumną na 
tejże wyszlifowanej własnymi kolanami płycie, ale nie widzi Wojciecha w ornacie i płaszczu 
- w blaskach Bożego Majestatu. Widzi go jako nieletniego otroka w licznej gromadzie 
braterskiej. Wojtek ma żółty kubrak przepasany rzemieniem, sznurowane skórznie dochodzą 
do pół łydki, świecą gołe kolana; smagła, ruchliwa twarzyczka, niebieskie oczy skrzą się 
z podniecenia. Bracia ciskają oszczepami do starej, krągłej tarczy zawieszonej na ścianie 
spichrza, raz po raz rozlega się gromki śmiech, gdy któryś wbije ostrze o dwa łokcie od celu. 
Stryk Borzywoj siedzi na schodkach ganku dworcowego, rzuca im drwiące przezwiska; siwe 
kosmyki sterczą mu spod czapy, pomarszczona twarz złośliwa i nadęta, dolna warga zwisa 
szyderczo - nie znosi ich, bo mu przypominają zmarłych w czas pomoru własnych synów; 
gdy nie zwracają na starca uwagi, ułamuje grudki zeschłego błota, ciska w bratańców. Słońce 
jasnymi plamami kładzie się na ścianie spichrza i na pokrytej końskim gnojem ziemi.
Tak, Wojtek, zanim wyjechał do szkoły magdeburskiej, jedno tylko miał w głowie a na 
języku: wojaczkę. Jeśliby kto w on czas rzekł, że mnichem będzie, a dybiącego nań człeka 
z włócznią inaczej spotka niż mieczem, w oczy by takiemu parsknął; o sto staj był od myśli 
o eremie czy pokucie za grzechy; na dziewki rad patrzył, rwał się na uwięzi by źrebiec. Taki 
był - najgorętszy z wszystkich synów Sławnika. I jego właśnie wybrała ręka Boga. Przecie 
buntował się przeciw ślubowi rodziców, że go na świątka dadzą. Przecie wołał blużnierczo, 
że również jako biskup zdoła użyć konia, broni i kobiet. Jeszcze nawet po powrocie 
z Magdeburga weselił się światem, rad pił piwo i miód, rad śpiewał świeckie pieśni. Dopiero 
tamtej nocy - u łoża umierającego Dytmara - powaliła go pięść Boża; a skoro raz zawrócił do 
Boga, nie było wytrwalszego odeń łowcy miłości; dla ostatniej poćpiegi - jak choćby onej 
Mlady Wrszowcowej - gotów był biskupstwo rzucić, najmarniejszego smarda gotów po 
bratersku objąć ramieniem; kimże się Chrystus narodził - bogaczem czy smardem? Taki był 
Wojciech i taką drogą doszedł do puszczy pruskiej.
Gaudenty wciąż się nie mógł oderwać od obrazu małego Wojtka, biegającego w żółtym 
kubraku, z gołymi kolanami, i od wspomnień dzieciństwa w Libicach; nozdrzami czuł zapach 
ojcowego grodu, różny w jakiejś nieuchwytnej barwie od woni wszystkich innych grodów; 
widział plamy słońca na sczerniałym drzewie, które się kładły trochę odmiennym blaskiem 
niż gdziekolwiek indziej. Teraz, kiedy Sobiebor nie żyje, kiedy Libice zostały już na zawsze 
stracone dla rodu Sławnika - Radzym wiedział o tym z całą pewnością, choć goniec 
Ślepowrona nic nie umiał powiedzieć, co się w Czechach dzieje - przerwała się łączność 
z minionymi dniami dzieciństwa; ostatnia więź została zerwana. Przez wszystkie lata 
arcybiskupstwa Gaudenty ani razu nie zatążył do Libie; nawet wtedy, gdy Sobiebor przyleciał 
doń z wieścią o wyprawie Bolesława na Czechy. Teraz - znienacka - do klęczącego u srebrnej 
trumny Radzyma bolesną tęsknotą wrócił rodzimy gród; wróciło własne dzieciństwo, 
o którym przecie dorosły mąż nie myśli, do którego nie wraca - czyż ptak może zatęsknić za 
własnym nieopierzonym pisklęctwem? A tymczasem... - wciąż ten Wojtek biegający 
w żółtym kubraku, z gromkimi okrzykami radości... Sobiebor, Spycimir, Pobrasław, Poraj, 
Czesław... - gromada jak się patrzy! Gdzie ona gromada? Pod srebrną trumną klęczy 
wychudły,’ podstarzały mnich, wyblakłymi oczyma w czerwonych od niewyspania 
obwódkach wpatruje się w zapadłą w niebyt krainę własnego dzieciństwa.
Kraina ta wraca doń w całej swej krasie, w porywającej urodzie. Czyż życie może być aż 
tak piękne - dalekie, zapomniane, wzgardzone życie?... W przypływie niepomiernego 
zdumienia przeciąga arcybiskup dłonią po oczach - nigdy nie wiedział o takiej krasie i takiej 
urodzie... Nigdy! Wzgardził światem nie znając go. Wojciech znał tę urodę. I oto niby żywy 
staje mu przed oczyma brat, jak skacze na cisawego konia; źrebiec się niepokoi, drobi 
nogami, sierść na wyciągniętej szyi aż błyszczy, całe ciało napięte, w oku niecierpliwość; 
jeździec w żółtym kubraku uniósł się, poderwał wierzchowca - szerokie końskie kłęby, 
odstający lekko ogon, dwa kręgi uniesionych kopyt... kurz zakrył jeźdźca i konia; zebrani na 
ganku woje - i ojciec - zaklaskali z uciechy na widok, jak chłopak ugłaskał rozhukanego 
ogiera.
Ojciec... Dwa worki pod śmiejącymi się oczyma, wesoła, hulaszcza twarz, cała 
w szerokich fałdach, tylko wokół warg rys twardości i dumy. Grzymisława, odziewająca 
najmłodszego, karmiąca go dymiącą kaszą - każdą łyżkę brała matka naprzód sama do ust, by 
sprawdzić, czy nie poparzy warg dziecka. Ciągłe ucieczki do starszych braci, nie zważających 
na malca - tylko Spytek lubił braciszka, sadzał go sobie na karku i cwałował wokół 
dziedzińca. Cały gród wrzał życiem, które się w nim przelewało ponad brzegi, ponad stromy 
wał z ostrokołem, które biło niepowstrzymaną, spienioną falą. Wojtek znał urodę tego życia, 
znał i wzgardził nią; tą wzgardą pociągnął młodszego brata, uwiódł go za sobą 
z niepowstrzymaną siłą, jak burza unosi spadłe liście.
Czy to żal starego człowieka wobec srebrnej trumny? Żal spóźniony i bezpłodny, płynący 
z obudzonej tęsknoty? Zimny pot pokrył czoło Gaudentego - to pokusa szatańska, która 
dotarła poprzez mur wyrzeczenia się, umartwień, postu i modłów. - „Święty wojowniku 
Chrystusów, bracie mój, Adalbercie, módl się za swego niegodnego sługę, postawionego na 
straży twojej czci... Czemu migasz mi przed oczyma żółtym kubrakiem i gołymi kolanami, 
młodą, rozradowaną twarzą, okrzykiem pełnym namiętnej woli życia? Przecie poszedłem za 
tobą, naśladowałem cię wiernie i czciłem, skoro wziąłeś - za siebie i za mnie - brzemię 
wyrzeczenia się świata. Przecie nie buntowałem się nigdy przeciw tobie i zawsze szedłem 
twoją drogą; a gdy nie dane mi było w puszczy pruskiej umrzeć wraz z tobą, ruszyłem dalej 
sam, starając się z twojej drogi nie zbaczać, nie wątpiąc nigdy w słuszność twych 
postanowień, twych dążeń i twych chęci.”
A teraz - na schyłku życia, gdy z drogi tej już zawrócić nie można, gdy ostatnia więź 
z dawnym życiem została zerwana - oto teraz rodzi się w duszy żal i bolesna tęsknota za 
urodą i krasą minionych dni; za urodą, której Radzym nigdy dawniej nie dostrzegał, za krasą, 
która zawsze była mu obojętna. Rozpłomienionymi oczyma wpatrywał się dotąd w krainy 
ukazywane mu przez brata po to, by teraz zatęsknić za tą, do której już nie ma powrotu. Azali 
odtąd będzie szedł drogą Wojciecha z tym bolesnym żalem w duszy?
Drogą Wojciecha? Czyliż ktokolwiek może iść inną drogą niż swoją własną? choćby 
kogoś najbardziej miłowanego i czczonego? Nie, nikt nie ominie swojej, najbardziej własnej 
drogi - trzeba wejść na nią choćby na schyłku życia, choćby wtedy, gdy ciało już jest 
zmurszałe i wiotkie. Pewne to - już nie stanie się Gaudenty młodym chłopcem, już nie skoczy 
na rozhukanego źrebca, nie przeżyje życia po raz drugi, a całkiem inaczej. Wojciech wyrzekł 
się świata za siebie i za niego - za Radzyma, za ukochanego brata. Czy ktoś może się wyrzec 
za innego? czy można za innego wziąć brzemię, wziąć krzyż i ponieść ofiarę? Teraz dopiero 
pojął Radzym tajemnicę puszczy pruskiej, która darła w strzępy dusze ich obu - Bogusza 
i jego, Radzyma - gdy wracali wykupieni z niewoli. Wtedy to wyrwał się Boguszowi ów 
grzeszny, niechrześcijański okrzyk:
- Czemuż nie ugodzili nas włócznią?
Czemu nie ugodzili? Z nich trzech Wojciech był wtedy najsłabszy, zdawał się starty na 
proch. Czyż nie dostrzegli wówczas - patrząc z bliska na męczeństwo, nie tylko śmierci, ale 
i dni poprzednich - dłoni Bożej, która starła z Wojciecha wszystkie naleciałości, zbyteczny 
proch ziemski? Wojciech od dawna obrał tę drogę, wziął na się brzemię Chrystusowe, 
wyrzekł się wszystkiego dla miłości Ukrzyżowanego. On znal urodę życia i krasę życia - znał 
ją i odrzucił dla większej krasy i większej urody. Jego moc była nie jego mocą, była mocą 
Boga - dlatego był słaby, bo wszystko odrzucił; nawet moc swoją. Gdyby w żółtym kubraku 
i z gołymi kolanami nadal ciskał oszczepem do tarczy i źrebce ujeżdżał, gdyby został 
rycerzem i wojownikiem, gdyby nie oddał w ręce Boga nawet mocy swojej - oo! wtedy by 
śmierć powitał nieulękłym okiem; nie wołałby z trwogą do wszawego Prusa: „Czego chcesz 
ode mnie”, ale z dumą wojacką szedłby ku śmierci. Ale Wojciech nie chciał własnego 
zwycięstwa, chciał zwycięstwa Chrystusa - i Gaudenty od tamtej chwili, w której ciżba się 
pchała do wykupu truchła Wojciechowego od Prusów, widział ciągle znaki tego zwycięstwa.
- Czemuż nie ugodzili nas włócznią? - tak, bluźnierczy i pełen pychy był tamten okrzyk. 
Czemu nie ugodzili? Jezu Chryste! - klęczącego arcybiskupa oślepiło zrozumienie. Już 
wiedział, dlaczego Bóg przyjął ofiarę Wojciecha, a ich ofiary nie przyjął. Wojciech szedł 
swoją drogą - i doszedł. Ale nikt nie może iść cudzą drogą, nikt! Nie można się wyrzec za 
kogoś - nawet źdźbła, nawet prochu. Gaudentego żal gniecie za urodą i krasą minionych dni - 
i oto on, towarzysz Wojciechowego życia i Wojciechowej wędrówki - stoi dziś u rozstajnych 
dróg; dziś słyszy to samo wezwanie, które Wojciech usłyszał w noc śmierci biskupa Dytmara. 
Czy zdoła się wyrzec żalu, wyrzec się krainy nieopierzonego pisklęcia, wyrzec się 
wspomnień o krasie minionych dni? Sobiebor odszedł. I dopiero teraz - na wieść o jego 
śmierci - pojął Gaudenty, jak bardzo nie miał prawa łajać starszego brata, który przyleciał doń 
bez tchu, w jasną noc księżycową, z rozsadzającą mu żebra radością, że wraca na Libice - do 
wytęsknionej krainy urody i krasy życia Czyli można się wyrzec żalu za tą utratą? Ponad siły 
człowiecze takie wyrzeczenie.
Głupawy otrok strachał się i momotał, gdy arcybiskup wypytywał go o koniec Sobiebora 
- nie wiedział nic. Trzeba śpieszyć do Krakowa - naprzeciw śmierci brata i rodowego starosty. 
Jaka była ta śmierć? Póki była to naga wieść, nie powiążesz jej z człowiekiem, z tym 
barczystym, rozrośniętym wojem, o gębie twardej i dumnej, z wielkim nosem i białą wichurą 
brody, związanym wszystkimi włóknami z urodą życia. Jego śmierć? - nie ma jego śmierci, 
być nie może, tyle w nim siły i niepohamowanej żywi. Śmierć? - to słychać jeno brzęk 
pękniętego ogniwa w rodowym łańcuchu, zerwanie rodowej więzi. Sobieborze, starosto mój 
i bracie, czy to za tobą żal, za tą przerwaną więzią? Jaka była ta twoja śmierć, twoja własna 
śmierć? Wojciech przez całe życie szedł ku swojej śmierci, całe życie budował ją, w trudzie, 
w udręczeniu. Musiał tak właśnie skończyć, jak skończył. Musiał. A ty, Sobieborze? Twoja 
śmierć inna była, bo inna była droga twego życia. Tak, Sobieborze, śmierć nie jest czymś 
odmiennym od życia, jest zakończeniem życia, taka jest, jaka była droga człowieka. Każda 
śmierć, nawet przypadkowa śmierć pijaka w bójce karczemnej. A twoja, jaka była - cóż wiem 
o tobie, Sobieborze?
Niby pchnięcie lodowego sztyletu, chłodne ściśnięcie w piersi na myśl, że może Sobiebor 
zginął w walce o Libice. Jakże radosna byłaby taka śmierć, jakże prosto szedł do niej 
Sobiebor przez całe swe życie. Znowu widzi Radzym ojcowy gród, wał rogaty od wykuszów, 
bury dach cyrkwi i ciężką wieżę. Woje w skórzanych kubrakach drą się na prostopadłą ścianę, 
biją się tam, na górze, Sobiebor rąbie w prawo, w lewo, błyska jego szeroki miecz. Kto go 
trafił? - może łucznik z gołymi ramionami, wychylający się z wieży, pewnie ten łucznik... 
Sobiebor odgiął się do tyłu, ramiona rozkrzyżował, wali się potylicą w dół, leży w rowie - 
w kupie pobitych ciał, potrzaskanych czerepów, zrąbanych tarcz. Na wale dalej kłębi się 
rąbanina...
Taki powinien był być koniec Sobiebora, takie było jego życie - wojownika i księcia. 
Śmierć Sobiebora i śmierć Wojciecha - dwa życia i dwie śmierci... A moja śmierć, Radzyma?
Klęczący przed świętymi szczątkami arcybiskup drgnął: sam siebie nazwał Radzymem; 
Radzymem, nie Gaudentym. Te dwa imiona to jakby imiona dwóch dróg: Wojciechowej 
drogi i Sobieborowej. Zdał sobie sprawę, że mimo kościelnego imienia, mimo arcybiskupiej 
godności, mimo mniszej szaty, mimo nieustannych modlitw, postów, umartwień, mimo 
wspólnej drogi z Wojciechem i dobrowolnej wędrówki w puszczę pruską - jego droga była 
bliższa Sobiebora niżli Wojciecha. „Czemuż nie ugodzili nas włócznią” - wiedział teraz: nie 
mogli ugodzić. Jego ciało nie mogło tu leżeć, w tej cyrkwi, obok srebrnej trumny 
Wojciechowej. O czymże to myślał, o czym marzył w skrytości - w skrytości tak głębokiej, że 
sam o niej nie wiedział. Aż się zwaliło w nim wszystko, niby trzem podgryziony od spodu 
przez zgniliznę i grzyb - jeno bezładna kupa spiętrzonych pni. Żal za krainą pisklęctwa, za 
urodą i krasą życia Sobieborowego i Sobieborowej śmierci? Teraz chwycił Gaudentego inny 
żal, żal stokroć dotkliwszy, żal z rozeznania siebie samego - tym razem zupełnego, do dna. 
Gaudenty rozkrzyżował ramiona, rozpostarł je na srebrnej trumnie; gorącym czołem czuł 
chłód metalu. Po pięknie gładzonej powierzchni toczyły się ku dołowi dwie strużki ciepłych, 
gorzkawych kropel.


13

Mieszka... Mieszkaaa...
Dziek Sobieborów rozejrzał się ze zdziwieniem: dopiero co widział jasną czuprynę; 
widział na pewno. Tamten musiał słyszeć wołanie - gdzież się skrył? Dziekowi nie było do 
igrów w tej chwili: przyskakal z Pałuków na złamanie karku, skoro tylko doszła go wieść 
o ojcu - stryj mu przysłał tę wieść; ale w Gniezdnie chłopiec Gaudentego nie zastał. Kogóż 
mógł pytać - księżyc wszystko będzie wiedział, a kryje się przed nim by niedorostek. Dziek 
raz jeszcze krzyknął zniecierpliwiony:
- Mieszka...
Ni cienia... Powietrze złote od kurzu, na burych dachach kładzie się jesień błękitnawym 
nalotem. Gród, by wymieciony - pusty i cichy. Na tle nieba ostro się rysują cienie stróży - woj 
stoi wsparty na włóczni, ramię zgięte w łokciu, wysoki szłom zakończony ostrzem; inni 
chodzą tam i na powrót, spotykają się, gadają chwilę, znów się rozchodzą. Na 
rozsłonecznionej ścianie kupkami grzeją się muchy. Z rzadka opada żółty liść. Kroki głucho 
stukają po wyścielających ulicę szczapach - kajże się skrył księżyc?
Dziek przebiegł między szopami drużyny - otwarte drzwi ziały czarną pustką - wypadł na 
plac grodowy, rozejrzał się: dworzec księdza, biskupa, w głębi gospody gościnne, bliżej 
ciężka bryła cyrkwi; w środku stoi trzem z grubych tramów wiązanych na zrąb, pełny - 
powiadają - broni, zbroi, szłomów, tarcz, szypów, odzieży, łyżew kościanych - wszelakiego 
sprzętu wojackiego. Gdzie się skrył Mieszka? - w dworcu go nie ma ni na wale, ni w szopach. 
Nie skrył się przecie w cyrkwi, co by tam robił? Zniechęconym krokiem powlókł się Dziek 
przed siebie, nie dostrzegł przyjaciela, który przycupnął za wieżą, skradał się dookoła, 
w miarę jak Dziek ją mijał.

Przez cały rok - dzień w dzień - siedział Mieszka naprzeciw Tuniego, patrzył znad 
otwartej księgi w smagłą twarz mnicha, spotykał przenikliwe źrenice ostro patrzące spod 
czarnych brwi. Mieszkę zawsze strach brał przed tym spojrzeniem, jakby drobnymi by 
ziarnko maku źrenicami mógł mu się Tuni dowiercić do wnętrza; nic nie zataisz przed takim. 
Od pierwszej chwili Mieszka bał się Tuniego. Skoro ojciec oddał go w ręce mnicha, zaraz po 
wyprawie na kraj Głomaczów, przerażenie ogarnęło chłopca. Czy ojciec chce go świątkiem 
zrobić? Jak Bezpryma? Tuni był wysoki, chudy, ale żylasty, biała szata spływała zeń luźnie 
w sutych fałdach. Mocną dłonią wziął księżyca pod brodę, zadarł mu głowę do góry. Mieszka 
- wbrew chęci - musiał spojrzeć mnichowi w oczy: w tejże chwili znienawidził Tuniego i - 
ugiął się przed nim. Słuchał go następne dni, nie bardzo słysząc. Tuni dostrzegł to, pochylił 
się nad chłopcem, oparł mu dłoń na ramieniu, powiedział miękkim, niewolącym głosem:
- Tyle cię obeszło, że musiałeś woły biczem pędzić? Azali myślisz, że jak ostaniesz 
księdzem, co innego będziesz robił? Całe życie będziesz gnał stado, kędy trza, a nie posłucha 
który byk, w bok się zerwie, będziesz go biczem zaganiał do stada. Bo kto zacz ksiądz, jak nie 
pastuch? I powiem ci, że nawet Pan nasz, Jezus Chrystus, nie na co innego k’nam przyszedł, 
jeno na pasanie.
Tym powiedzeniem wziął chłopca, przykuł do siebie. Nie. Mieszka nadal nie lubił 
Tuniego. Ale mnich rzucił czar na otroka, nałożył nawiezy, których nie zerwiesz. Tuni miał 
śpiewny głos, dziwacznie, z obca wymawiał słowa, ale nie chropawo - miękko. Gadał, że 
książę wiele umu mieć musi, nie tylko mu mieczem machać a na koniu brykać. Mieszka 
siedział nachmurzony, słuchał, w pewnej chwili wykrzyknął:
- A ojciec?...
Przelotna zmarszczka między długimi brwiami, znów miękki głos:
- Ojciec? Azali myślisz, że ojciec twój na to jedno ma um: na machanie mieczem?
Mieszka wciąż siedział nadąsany, chmurzył czoło. Tuni rzekł:
- Wżdy to ojciec kazał mi uczyć cię wielkiej mądrości ksiąg.
- Pono ojciec chce mię na świątka sposobić - wybuchnął chłopiec. - Dlatego mię wam dał.
- Na świątka? - ciągle ten zniewalający głos. - Powiem ci jedno: płony byłby świątek 
z ciebie. Już lepszy ksiądz...
- Lepszy?... - przez nadąsanie przebił się słaby uśmiech i zaraz zgasł. - Wżdy ojciec odjął 
mnie już piastunowi. A kiej okpili mię, psie krwie, mogilnianie, zgniewał się na mnie. 
Zrazu... - chłopak się zaciął, oczy spuścił, ale ciągnął z uporem - zrazu na pastucha mię dał, 
a później wam... mnichowi. Kiepski to piastun dla księżyca... z mnicha. - Mieszka czuł 
wewnątrz ostre bryłki lodu, wciąż oczu nie śmiał podnieść, ale szczekał dalej:
- Niepotrzebna mi ta mądrość... z ksiąg. Mierzi mię ona.
- Nie znasz jej.
- I nie chcę znać. Cóż to za mądrość... puh!
- Wielka to mądrość, Boża to mądrość - głos Tuniego stwardniał, czoło okryła mu fala 
czerwieni - nie bluźnij onej. Mądrość ksiąg to odblask mądrości niebieskiej, jakoby blask 
słońca na fali jeziornej. Ejże! widzę to nynie, bardziej się nadajesz na wolarza niźli na 
księdza, nie rozeznajesz onej mądrości. Powiem to ojcu, niechże postawi cię na trzy albo pięć 
lat z biczem przy stadzie za takie gadki. - Mieszka pobladł, podniósł wzrok na rozgniewana 
twarz Tuniego i zaraz go spuścił, wyjąkał:
- Nie gadajcie... Nie przeciwię się woli ojcowej.
- Bacz... A za ono szczekanie na mądrość pokutę ci zadam, do pełni będziesz krzyżem 
w cyrkwi leżał. Nie zwolę na szczekanie przeciw Bogu. - Tuni wstał, rękę wyciągnął, gniew 
nim miotał na zuchwałość Mieszkową.
Od tego dnia Mieszka rozdwoił się w sobie. Gdy był sam, biesił się, wściekał, klął, bił 
zaciśniętymi pięściami po kolanach, wargi zacinał, z oczu płynęły mu łzy bezsilnej złości. 
Buntował się przeciw woli księdzowej, sam sobie krzyczał, że pojedzie do ojca, wyrąbie mu 
w oczy, jako nie siedzieć nad księgami księżycowi. Nienawidził Tuniego, ksiąg, mądrości. 
Ale skoro tylko spotykał mnicha, skoro słyszał jego śpiewny głos i odpinał drżącymi jeszcze 
z rozżalenia palcami klamrę księgi - jego zawziętość rozwiewała się by mgła; tak, na pewno 
były to uroki ciemnolicego mnicha o kłującym spojrzeniu małych źrenic. Od słów, jakie Tuni 
doń mówił, od śliskiego, połyskliwego pergaminu, od równych rzędów liter szedł na Mieszkę 
zniewalający czar - chłopiec oddychał chłodnym i rzeźwym powietrzem, wzbudzającym nie 
znany dawniej głód; czyż zaspokojenie tego głodu było ważniejsze od konia i miecza? 
Mieszka poddawał się czarowi bez oporu, wchłaniał jadowity urok Tuniego.
Mnich pokazywał chudym palcem znak w księdze, pół mówił, pół śpiewał:
- Bacz ono na ten znak, jest to znak x. Od tego znaku trza zacząć, jako że kryje się w nim 
największe miłosierdzie Boże. A jest to znak pochylonego krzyża. I widzisz nad onym 
znakiem małego węża, jakoby gadzinę. Ten znak z wężem u góry oznacza Chrystusa Pana 
i czytasz go tak: Chrystus. Boć Chrystus na krzyżu wylał krew za grzechy nasze i twoje. 
A ukazuje nam to ów wąż u góry. Bo wąż to znak Chrystusowy. Kiej na pustyni synów 
Izraela gady napadły a żarły ich za grzechy, kazał Mojżesz wielkiego węża z miedzi postawić, 
i świecił wąż w słońcu, a kto na onego spojrzał, był zbawion od złych gadów; a ten wąż to był 
Chrystus, chociaż synowie Izraela tego nie wiedzieli, jeno sam Mojżesz. Ilekroć tedy spotkasz 
w księdze znak x z wężem na górze, skłoń głowę, bo staje przed tobą sam Chrystus.
Tak, niepojęte czary zawierały grube księgi, spięte mosiężną klamrą. Ód tego dnia, 
ilekroć wzrok Mieszki padł na znak x z małą kreską wygiętą w kształt wężyka, przed oczyma 
stawał mu Jezu Kryst wiszący na krzyżu; kupa ludzi się naigrawa z umęczonego. I bolej 
jeszcze - jak długo o tym bajał Tuni: rozżarzony piasek, wielka ciżba i ów miedziany wąż; 
a wkoło pełzają gady, rzucają się na ludzi, wszyscy ręce wyciągają do onego świecącego 
węża, cisną się doń, chcąc dotknąć, chociaż nań spojrzeć; straszny krzyk kąsanej ciżby 
i radość uratowanych, i charkot tych, co nie zdołali głowy odwrócić, co umierają na tym 
rozpalonym piasku. A wszystko to utajone w małym znaczku x z wężykiem u góry - Mieszka 
tarł w zdumieniu czoło, mrugał.
- A on znak czytasz vero, tylko dwie litery pisane: pierwsza i ostatnia - miękko faluje 
śpiewny głos mnicha. - Bo veritas wszystko zawiera od początku po koniec; a koniec jest nad 
początkiem. I kiedy patrzysz na on znak, wszystko w nim zawarte: to, co było, co jest i co 
będzie. I ty jesteś w tym znaku, młody księżyc, i możesz się w nim przeglądać niby w onej 
blaszce świecącej, co ją ksiądz kupił od kupców dla twej matki. Kiedy widzisz ten znak, 
pomnij, że się nic nie ukryje przed okiem Boga, choćbyś co zrobił w skrytości, w ciemni nocy 
albo w zamkniętej komorze. Wszystko, co zmieści w sobie czas od dnia stworzenia do. 
chwili, kiedy Chrystus Pan przyjdzie na obłoku - sądzić żywych i umarłych, wszystko 
zamknięte jest w tym znaku.
Z zapartym tchem słuchał Mieszka, chudy mnich otwierał przed nim tajnie ksiąg. 
Z bojaźnią podnosił chłopiec oczy, widział pociągłą, ciemną twarz, szerokie łuki brwi, 
przenikliwe spojrzenie. Gdy tak patrzył i słuchał, nie buntował się, nie śmiał, był urzeczony 
i przepełniony bojaźnią. Już teraz nie krzyknąłby zuchwale: „Cóż to za mądrość taka... puh!” 
- głupi był, gdy tak krzyczał: nie lada jaka to mądrość. Tuni pokazywał palcem w księdze, 
śpiewał:
- Widzisz te dwa słowa? Pierwsze to ira, drugie - patientia. Patrz na one: pierwsze jest 
krótkie, drugie rozciągło się by żmija. Ira to gniew, pojmujesz? A przedstawiają oną irę jako 
dziewkę z wyszczerzonymi zębami, onaż targa własne włosy w złości. Bacz, jaka mądrość 
w tych znakach: ira jest krótka i prędka, bucha, jakby garść żaru rzucił na suchą słomę. To 
i trza ją ostrogą trzymać a powodami, iżby nie poniosła by pożar: zły to ksiądz, który zwoli, 
by ira panowała nad patientia. A patientia to cierpliwość, widzisz, jak się wydłuża. Długo trza 
na patientię pracować, tak jakbyś obody giął. Bacz no: skręć obód raz dwa, prędko, jako to ira 
lubi: drewno ci w drzazgi pójdzie. A patientia zegnie najtwardszy jesion. Obacz, co ujarzmia 
wszelaki opór: ira, czyli patientia?
Mieszka patrzył rozszerzonymi oczyma, coraz lepiej pojmował, dlaczego go ojciec oddał 
w ręce mnicha. Coraz wyżej też rósł ojciec w jego oczach. I coraz rzadziej bił księżyc 
z wściekłością w kolana, klął i pomstował. Świat, zaklęty w grube księgi spięte ozdobnymi 
klamrami, wciągał go, ogarniał i wiązał. Ira i patientia - Mieszka leżał długo wieczorem 
z otwartymi oczyma, nie mógł zasnąć.
Nadal nienawidził Tuniego, bał się spojrzenia jego małych źrenic. Ale tylko z nim mógł 
przebywać - ilekroć spotkał innego człeka, choćby prostego woja, choćby podrostka, mrużył 
oczy, przemykał się chyłkiem, plecy mu się garbiły: a nuż ów człek widział go z biczem 
w ręce, idącego za stadem zrabowanych wołów; ilekroć wspomniał o chwili, gdy mu ojciec 
kazał rzucić pancerz i miecz, krew zalewała mu twarz, w oczach stawały łzy. W każdym 
spojrzeniu jedno widział: szyderstwo. Zapiekała się w nim niechęć do ludzi - czyżby 
zostawały mu same tylko księgi, przy których zapominał o gańbie? Powoli przylgnął do 
ksiąg, już teraz trudno żyć bez nich; jedno było tylko silniejsze od ksiąg: chęć pokazania ojcu, 
że zdoła spełnić jego nakaz, że jest dorosłym mężem, prawym wojem. Ale tego nie pokaże się 
u Tuniego.
I tak rosły obok siebie: nowo zbudzona miłość do ksiąg i żądza pokazania przed ojcem 
swej mocy - Mieszka nie wiedział, co w nim było silniejsze. Nadal unikał ludzi, bał się ludzi. 
Płynął czas, przeszła jesień, zima i wiosna - przechylało się lato, żółte liście - krążąc - opadały 
wolno na dachy, szeleściły pod nogami. Porwane i niejasne wieści napływały do Poznania 
z dalekich Czech. Mieszka siedział naprzeciw Tuniego, księgę miał rozwartą, ale wciąż się 
mylił w czytaniu. W pewnej chwili złożył obie dłonie na kartach, podniósł spłoszone oczy, 
napotkał kłujące spojrzenie mnicha; Tuni miał ledwo widoczny uśmiech na drobnych 
wargach, rzekł:
- Źle ci dziś idzie.
Mieszka przygryzł usta. Starał się, by głos brzmiał obojętnie:
- Powiedzcie, ksze, czyli... - zająknął się; opuścił oczy na swe dłonie i znów je podniósł:
- ...czyli ojca mogą pobić... w onych Czechach?
Spokojny, śpiewny głos Tuniego:
- Każdego można pobić.
Mieszka krzyknął:
- I mego ojca?
- Ojca twego również.
- Jakże to może być?!
- A no... - wciąż ten półuśmiech na wargach mnicha - niech nie idzie na lód, kto boi się 
upaść. Nie ten dobrze na łyżach jedzie, kto nigdy nie upadnie, ale ten, kto dalej zajedzie. Twój 
ojciec niejeden raz padał i wstawał. Ale widzę: nie idzie ci dziś czytanie. Pójdź, twoja mać 
przyjechała do Poznania, przywitaj oną.
- Mać? - chłopiec się poderwał i zaraz zgasł. Tuni nie spuszczał zeń bacznych oczu.
- Co ci to?
- Nic... - i wyszedł w żółtość jesiennego dnia.
Stanął, odetchnął głęboko: w ten rok przeżył więcej niźli przez cały swój wiek... 
Rozejrzał się, wolno ruszył przed siebie, chciał wejść na wał, spojrzeć na roztocz kraju. 
Między drużynnymi szopami ujrzał Dzieka, usłyszał wołanie:
- Mieszka...
Cofnął się w nagłym popłochu, skoczył za wieżę. Przekradał się dookoła, w miarę jak 
tamten ją mijał; wyjrzał zza węgła, śledził druga: Dziek - odwrócony - rozglądał się na prawo 
i lewo, jeszcze raz go zawołał. Mieszka stał przytulony do ściany, stukało mu w piersi 
i skroni: nie, Dziekowi, najlepszemu drugowi, nie spojrzy w oczy. Nie zdoła. Aż jeżył się na 
tę myśl, na wspomnienie poważnej zawsze, jakby surowej twarzy druga, jego drwiącego 
głosu i ostrego języka. Dostrzegł, że Dziek zniknął między kleciami; w trzech skokach był 
przy dworcu, przeleciał sień - była pusta - wpadł do własnej komory.
2S2
Nie pokaże dziś nosa - wciąż się dławił ze wstydu i wściekłości. Mać... Tak, uczciła go 
rycerskim pożegnaniem, najstarszego syna. Z kutego srebrem rożka przepijała... do 
poganiacza wołów przepijała. Wiedział, że w mieniących się - pawich - oczach matki zjawią 
się twarde błyski, ach! i mać - jak inni - uderzy go szyderstwem. Z łokciami na kolanach, 
z brodą opartą na pięści, siedział na swym tiosłaniu, nieruchomy - aż pienił się wewnątrz.
Siedział długo - bez końca. Emnilda kilkakroć posyłała po niego, jnał otroków precz. 
Zaciął się. U warg miał zmarszczki uporu, wciąż chmurnie patrzył spod ściągniętych brwi. 
Nie wyjdzie z komory, aż mać odjedzie.
Drgnął na skrzyp uchylanych drzwi. Spojrzał: w progu stała Emnilda, groziła mu palcem. 
Poderwał się.
- Tak to?... - jakże miły mu jej głos, niski, dźwięczny - niewola ci przyjść do mnie? Do 
macierzy?
Odburknął:
- Nie do mnie przyjechaliście... co mam chodzić?
- A jeśli ci powiem: do ciebie.
Podniósł na nią oczy - nie było drwiny w jej spojrzeniu. Poderwało go, by skoczyć ku 
niej, przypaść do jej piersi, wypłakać się wwjej objęciu - pamiętał żywo ciepły, bezpieczny 
uścisk matki, który odgradzał od wszystkich bied, jakie go spotykały: od zębów psa 
wypadającego zza węgła, od drwiny starszych towarzyszy, od bóhi rozbitego kolana, od 
gniewu ojca. Wewnętrznym skurczem żachnął się na tę słabość - słabość nieźrałego otroka. 
Patrzył wciąż nieprzyjaźnie, wycedził przez zęby:
- Doszły już do was pewnie gadki... złe to gadki.
- Gadki! - wykrzyknęła Emnilda. - Nie są to puste gadki. Miejsca sobie znaleźć nie mogę. 
Gaudenty wyjechał, nie mam do - kogo pójść. Do ciebie przyjechałam... do najstarszego syna.
Jakby go biczem smagnęła - schłodniał, kąsała go jadowita złość.
- Iii... nic wam do tego, matko.
- Mieszka! Co ty mówisz, Mieszka!
- Nie pojmujecie ludzkich ozorów? Puste one gadki.
- Mołwię ci: miejsca sobie nie mogę znaleźć.
- Ech! - pogardliwie wykrzywił wargi, z całej swej rozżalonej miłości chciał ją zranić - 
ech! jakiego to miejsca sobie szukacie? Nie wiecie to, gdzie wasze miejsce: w babińcu. Nic 
wam do spraw wojów a mężów.
Patrzyła nań szeroko rozwartymi oczyma, milczeli oboje, ciężko dyszeli. Chwiejnym 
krokiem podeszła do łoża, siadła, objęła syna ramieniem.
- Mieszka... Synu mój...
Wyrwał się szorstkim, nieprzyjaznym ruchem. Stał teraz przed nią, zwiesił łeb, 
przygryzał wargi; tak bardzo chciałby wypłakać przed nią swą gańbę, czuł to: spłynęłaby 
z łzami. Coraz mocniej zacinał się w ślepym uporze.
Emnilda patrzyła nań w górę, Mieszka dojrzał pod oczyma matki dwa zwisłe worki; z obu 
stron siatka drobniutkich zmarszczek. Zdała się mu matka stara, bezradna, opuszczona. Jej 
rozżalone spojrzenie bolało, nachmurzył się jeszcze bardziej.
Gdy teraz przemówiła, głos jej drżał.
- Mieszka... takiś jak ojciec, całkiem taki - cóż mu mogłaby rzec milszego? - zacinasz się. 
Wieleż razy leżałam podle ojca, iże miotał się, jakby go w wątpiach gad żarł. Przytulałam doń 
twarz: nigdy mi słowa nie rzekł, a jeśli rzekł to jedno tylko: „głupia”. A wżdy ja... ja... - 
rozpłakała się. Mieszkę jakby kto pięścią w pierś stuknął.
- Mąci...
- A nynie... - patrzyła na niego, po policzkach wciąż się toczyły krągłe łzy - nynie i ty... 
jak ojciec. A jechałam do ciebie... do ciebie, Mieszka... miejsca sobie znaleźć nie mogłam. 
Puste to gadki, mołwisz? A jeśli nie puste? Co tegdy? - i naraz powstała, chwyciła go obu 
rękoma za ramiona, ścisnęła z całej siły, aż poczuł ból. Przestraszył się.
- O czym mołwicie, matko?
- O gadkach... o gadkach mołwię, durniu! - krzyknęła. Oczy jej obeschły, twarz 
sczerwieniała. - Moje miejsce w babińcu, co? A ja ci rzekę, jeśli nie tylko gadasz tak, jeśli tak 
myślisz, to twoje, nie moje miejsce w babińcu. Pojmujesz?
Poderwał głowę: nie o pędzeniu wołów krzyczała tak matka. Inne to gadki. Jakby wiatr 
zwiał zeń nalot niechęci - jednocześnie z tym poczuł się małym, bezradnym chłopcem. 
Wyjąkał:
- Gadki...
- Ślepowron przysłał wieść Gaudentemu, że brat jego nie żyje. Sobiebor. Arcybiskup 
powiadomił Pałuki, sam do Krakowa poskakał. A potem - zaszlochała krótko - potem 
nadleciały do Gniezdna wieści o rzeźbie w Żatcu. I że w onym Żatcu ubili... - rozpaczliwie się 
przytuliła do Mieszki - ojca ubili.
- Ojca? - wykrzyknął chłopiec. Ciężka cisza napełniła komorę.
- Mołwiłam sobie... cięgiem sobie mołwiłam: puste to gadki. Ale, Mieszka... miejsca 
sobie znaleźć nie mogę. Ty mołwisz mi: moje miejsce w babińcu - znów krótki szloch - jakże 
to tak... w babińcu? Jakże? A jeśli prawda to... one gadki... on Żatc?... Jeśli naprawdę ojca... - 
pochyliła się do kolan, dłońmi zakryła twarz, plecy jej wstrząsało łkanie; Mieszka - sam 
zdrewniały - położył dłoń na drgających plecach matki, jąkał:
- Cichajcie... cichajcie no... to jeno gadki... cichajcie... - Emnilda gwałtownie się 
odchyliła, twarz czerwona, krzyknęła:
- A - jeśli prawda to?
Wyprostował się.
- Jeśli prawda?... - zapatrzy! się w ścianę komory: jakby nie było tej ściany; jakby wprost 
przed nim ogromny, płaski kraj, pola i puszcze, wolnymi skrętami płyną przez kraj rzeki, po 
wałach grodów tupoczą ciężkie kroki stróży, kupy wojów, drużyny, pancernych 
i szczytników, rozsypane siodła, wsie, osady - nibyś garść piasku rzucił: księstwo. Mieszka 
poczuł na barkach ciężar, zwalił się mu kamień na plecy, gniótł. Księżyc powtórzył:
- Jeśli prawda?...
- Gadałeś: nie k’tobie jechałam - Emnilda mówiła szybko, z wypiekami na twarzy - żebyś 
to wiedział, głuptak: k’tobie jechałam. Kaj miałam jechać, do kogo? Jeśli to prawda... Boże 
strzeż i Bogurodzica Dziewica!... ale jeślić to prawda... kto mi ostał? Ty jedno. Pojmujesz to? 
Mieszka!
Chłopak prędko oblizał wargi, bryła gliny w gardle, w rękach i nogach chłód, w piersi 
strach przed tym krajem, który widział przed sobą - falujący - i duma, i siła. Wyprostował się, 
zadarł głowę. Aż naraz buchnęła w nim wdzięczność do matki, wdzięczność za te jej dumki, 
takie dumki; oblał go war, chłopiec przypadł matce do nóg, całował kolana, powtarzał przez 
łzy:
- Matko... matko... - Emnilda miękką dłonią gładziła mu włosy. Patrzyła na pochyloną 
głowę syna, na usta spłynął jej cichy uśmiech, uspokoiła się: Mieszka podejmie ten trud, 
zdoła podjąć. Nie wykrzyknął prostego, dumnego słowa, przypadł do niej; oto żegna po raz 
ostatni swoje dzieciństwo. Uśmiech wciąż się jej błąkał na wargach, gdy syn się podnosił 
powoli, bez pośpiechu - gdy znowu usiadł obok niej, oczy miał stwardniałe, między brwiami 
krótka zmarszczka; całkiem ojcowa.
- Nie siedzieć ci w Poznaniu... trza do Krakowa jechać. I ja myślę: puste to gadki. Wżdy... 
nie siedzieć ci w Poznaniu. Jest tu Dziek Sobieborów, chce cię widzieć.
Niby powrotna fala - słaba już i zmalała - dawna niechęć do druga.
- Czego chce ode mnie?
- Sobiebor nie żyje - Emnilda mówiła teraz szorstko - i on chce do Krakowa... ale bacz, 
przyjechał pierwej do ciebie. A ty się dąsasz by zasmarkany pędrak. Dureń jeś, słyszysz? 
Wiem ci to dobrze: wszystko od onych wołów poszło, które ci ojciec kazał gnać. I rzekę ci 
jeszcze raz: dureń jeś, nabity dureń. Myślisz, że nie wiem, jak ludzi się boisz i w oczy strach 
ci im patrzyć?
- Wiecie to?
- Wiem. Myślisz: mać w babińcu siedzi, to jakby mysz w zaczopowanej beczce. Rok 
temu przyjechałam do Poznania, kiej tylko wieść mię doszła, żeś się speckał z mogilnianami. 
I było tak: speckałeś się. Cóż to myślisz, chwalić cię będę? Ale powiem ci, że się bolej 
speckałeś onym późniejszym dąsem. Myślisz, że ojciec twój ni razu się nie speckał, a obacz, 
jaki człek z twego ojca: do ramienia mu choćby dorośnij, starczy dla cię. Ale ojciec twój ni 
razu się nie dąsał i w oczy ludziom prosto patrzył. - Mieszka spojrzał na nią z wdzięcznością, 
choć wstyd go dławił.
- Przyjeżdżaliście? Nie wiedziałem.
- Nie dopuszczono mię do ciebie, Tuni nie dopuścił. Rzekł mi w on czas: „Wasz syn na 
księdza rośnie, Emnildo, nie trza pociechy księżycowi. Pewno, ciężka to rzecz dla niego, 
gryzie się. Niechże się gryzie... sam. Aż stwardnieje: twardość przygodzi się mu w zły czas. 
Nie wołajcie syna do siebie ni chodźcie do niego”. Prawie gadał Tuni, pojęłam to. Tegoż dnia 
pojechałam z powrotem do Gniezdna.
- Tuni? Tuni wam tak powiedział? - w tejże chwili poczuł, że miłuje tego długiego 
mnicha z kłującymi oczyma i śpiewnym głosem. Uśmiechnął się: spadła zeń ta obmierzła, 
gniła, śmierdząca skorupa, która nalepła nań w czas pędzenia wołów. Spojrzał na matkę: 
Emnilda miała dalej stężałą twarz z workami pod oczyma i siatką zmarszczek z obu stron. 
Mieszka wstał.
- Idziesz?- zapytała matka.
- Trza mi odszukać Dzieka, razem poskoczymy na Kraków - w ruchach miał niecierpliwe 
podniecenie, podniecenie swego dziada i ojca.

14


Podgrodzizie krakowskie huczało codziennym gwarem. Lecz pomiędzy chaty, ocienione 
żółknącymi już lipami i topolami, wpełzał nieokreślony niepokój. Ludzie nie wiedzieli, stąd 
ten niepokój, niby ruda mgła, zasnuwająca uliczki i przejścia, ciasne odstępy między chatami, 
obejścia i podwórza, wciskająca się do kleci i chat, napełniająca wnętrze mrożącym chłodem. 
Czuli, że wisi nad nimi niepewność, codzienny trud nie jest już najważniejszy - najważniejsze 
jest jutro, zamazane i niejasne to jutro. Ludzie mówili ichszymi niż zazwyczaj głosami, 
płochliwie spoglądali sobie w oczy. Wieczorami zbierali się w grupki - pod kuźnią, pod 
cyrkwią, nad Wisłą - obgadywali wieści - brakło tych wieści, nic się nie. przesączy z grodu, 
jakby zaczopowany gród. Wiedzieli: ksiądz zamyślił wojnę z królem germańskim 
a Czechami, zajął - gadają - Czechy, pobił - gadają - króla, wielki łup - gadają - wziął, mnogo 
jeńca. Potem do Pragi pojechał, widzieli ten wyjazd: trzaskały kopyta koni, dumnie, pewnie 
siedzieli pancerni na łękach; przodem, w długich szczupakach, sadził przed nimi ksiądz. Zajął 
- gadają - Pragę, witały go Czechy - gadają - machaniem zielonych gałęzi. A nynie... nic, 
cisza. Co im do wojny i Czech: to zamysł księdza, im siekiery kuć i obody giąć. A oto z tej 
głuchej ciszy na nich to idzie niepewność, idzie strach, dusząca groza. Już ich to sprawa, nie 
tylko księdza, jak się tam obróciło... w onej Pradze. Cisza. Tylko gadki nie wiadomo skąd 
przyniesione - może z wiatrem jesiennym - latają po podgrodziu.
Kowale, kołodzieje, piwowary podnoszą na gród niespokojne oczy - ciężki wał 
drewniany, obmurowany z dołu białym kamieniem. Widzą ramiona i głowy stróży chodzącej 
za ostrokołem, a na burej ścianie wału jakby żuk, jakby ogromna szczypawka, posuwa się 
wolno w dół i w górę, na prawo i w lewo.
Ten dziwaczny stwór ujrzał także podjeżdżający do grodu Gaudenty. Arcybiskup ściągnął 
powody. Całą drogę z Gniezdna gnał bez pamięci, zamęczył konia i drużynę - śpieszył 
naprzeciw śmierci Sobiebora. Im bliżej był Krakowa, tym większy targał nim lęk, teraz 
zwolnił bieg konia. Za nim ciężko człapali obaj kapelani, Bogusz i Paweł, a dwaj chłopcy 
służebni; twarze mieli brudne od kurzu i potu, odzienie pokryte białym pyłem. Przewlekli się 
przez podgrodzie; przeprowadzani setką ciekawych oczu, wolno się pięli pod górę. Wał 
grodowy rozrastał się, ciążył nad nimi. Wapienna skała Wawelu straciła swój biały blask. 
Gaudenty spoglądał ze zdumieniem na tę wielką szczypawkę, pełznącą po nieomal 
prostopadłej ścianie wału; miała żółty grzbiet, rozwierała i zwierała parę szczypiec. Spełzała 
coraz niżej, byli o dwadzieścia kroków, gdy Gaudenty w pełznącym żuku rozróżnił swym 
krótkim wzrokiem kształt człowieka; stopami i palcami rąk złażący chwytał się szczelin 
między tramami, łapał za haki podtrzymujące belki od wysunięcia się pod ciężarem. Skoro 
ów człowiek ujrzał konnych, zeskoczył, szedł ku gościom. Przy każdym kroku kiwał się do 
przodu, garbił swą tykowatą postać - Gaudenty ze zdumieniem poznał Sulisława.
- Bywajcie w zdrowiu, ksze - w głosie grododzierżcy radość z gościa.
- Chwała bądź Chrystusowi - odparł Gaudenty - co robicie na ścianie, Sulisławie?
- Poźrewałem, co trza naprawić, czy tram się gdzie nie wypsnął abo przegniły kloc nie 
puścił. Nie Iza się spuścić na smardów, im wszystko dobre, ścierwom. Radem, żeście 
przyjechali, ksze... pusty był Kraków, jednego gościa mielim, aleć na wilczą swaćbę taki 
gość... A nynie znów ściągają goście na Wawel, wczoraj młody księżyc przyleciał; na nic 
konia zajeździł.
- A Bolesław?
2S7
Twarz Sulisława pomroczniała. Słowa nie rzekł, ramionami ruszył.
- Macieli odeń jakie wieści?
- Wieści? - powtórzył grododzierżca, poczerwieniał; nie zważając na godność 
Gaudentego, na świątków i nastawiających uszy chłopców służebnych, zaczął kląć.
Jakby pod ziemię zapadł ksiądz z całą drużyną - ni znaku. Ledwo świt grododzierżca 
wybiegał na wał, wypatrywał pędzącego na koniu gońca. Przecie prawdę gadał przeklęty 
ślepiec, że wszystkich by nie wybili. Płaska mgła leżała nad Wisłą, rozlana w jezioro; na 
brzegu z tamtej strony sterczały dachy zatopionych wsi - Łagiewników, Skotników, 
pojedynczych osad kmiecych. Sulisław tupał niecierpliwym krokiem wzdłuż wału, 
przystawał, bił pięścią o zręby ostrokołu. Dzikie dumki chodziły mu po łbie - ściągnąć 
wojów, iść w pomoc księdzu; ale nie mógł zostawić Krakowa. Męczyła ta bezczynność, 
mierziła. Sulisław słał kilkakroć konnych po wieści - jakby w pło kamienie puszczał: żaden 
nie wrócił. Słońce szło w górę, mgła siadała, leniwie spływała w niższe miejsca, w koryto 
Wisły; wzrok biegł daleko, zwałem chmur kłębiły się na widnokręgu Karpaty. Była cicha 
pogoda przedjesieni. Brzoza sypała złotym śniegiem - Sulisław brał w zęby żółte listki, gryzł 
gorzkawe szypułki. Za podgrodziem, po rżyskach chodziły krowy z głowami ku ziemi; 
błękitnymi smugami płynęły pastusze dymy. W tej żółtej, sennej ciszy dziko łomotał niepokój 
Sulisława.
To było najgorsze - ta cisza. Ale woj wiedział: źle się dzieje w Czechach, bardzo źle. Po 
rudych rżyskach, od zamglonej błękitnawej dali napływało ostre rozeznanie: wraz zaroi się 
wokół Krakowa. Sulisław był pewien: żaden goniec z wieścią nie przyjdzie, któregoś ranka 
usłyszą z grodu gwałt, ujrzą drużynę księdza odrąbującą się goniącym: chmara wrogów 
będzie waliła na przełaj, zapłoną wielkim dymem chaty, których strzechy sterczą wokół jak 
okiem sięgnąć. Był teraz pewien oblężenia Krakowa, darcia się obcych na wapienne skały, 
długiej, zaciekłej obrony. Być może ksiądz poleci na północ - po wojów, po pomoc. 
O Kraków ma się rozbić ta fala, co wali od zachodu.
Kowale dostali nakaz: wszystką robotę rzucić, jedno groty do szypów kuć; garncarze - 
wielkie gary na ukrop lepić; cieśle - kłody nabijane kamieniem sposobić. Woły ciągnęły pod 
górę ziarno i siano, skotniki naprawiali klecie dla bydła, żeby je można było w mig spędzić. 
Wiedzieli ludziska, ile wszelakiego dobra było na Wawelu - nie na próżno grododzierżca 
zapełnia spichrze a klecie; strach przejął ludzi, posypały się gadki a szepty.
Pod żółtymi chmurami woda Wisły była bura i gniewna. Krótka fala pluskała o brzeg. Pył 
się unosił w powietrzu, przesłaniał dal, przed oczyma wisiała nieprzenikliwa zasłona: co za 
nią? co w tej dali? co z niej idzie? Ludzie raz wraz latali nad Wisłę, stawali na brzegu., 
patrzyli przed siebie: niedaleczko zobaczysz. Nie mogli wytrzymać w chatach, dusiło ich. 
W niedzielne popołudnie pół podgrodzia wywaliło nad rzekę. Siedzieli z rękoma 
zaplecionymi przed kolana, z twarzami zwróconymi ku tamtej stronie, setka oczu wypatruje. 
Żółte chmury kłębiły się bez blasku, brudne i ciężkie, gniotły. Pałuba odetchnął głęboko, 
odwalił się do tyłu,’nie odwracając głowy do gromady, mruknął:
- Najazd bliski, Sulisław gotują się na gwałt.
Ze wszystkich stron skwapliwe potakiwania.
- A ino...
- Wał naprawia. Widzieliście: sam każdy tram obmacał.
- Stróże podwoił.
- A one groty, co je ku jem: na zwierzali one? na zające?
Toboła naciągnęła silniej zawicie na popstrzone dziobami czoło, nie rozwrzeszczała się 
jak zwykle, spytała zalękniona:
- Lelum! Kogo czekają? Niemców? Węgrów?
Gruda potarł nos, swym cichym głosem szepnął - nie do baby, do gromady.
- Czechów pono.
Mak krzyknął:
- W Czechach ksiądz nynie siedzi, trzyma w garści Czechy.
- To i popuści - Gad odwrócił do Mąka rozeźloną gębę, wiecznie się swarzyli ze sobą. - 
To i popuści, mołwię... A pomnicie, jak było, kiej Czechy w Krakowie siedziały?
- Tfu! nie urzeknij.
- Zaklinajcie, zaklinajcie, obaczycie.
Stary Oksza przykucnął, usypywał piasek w niewielki kopczyk, chichotał. - Nie bójcie 
się... ej, ludkowie, nie bójcie się. Już tam ksiądz grzeje w zadek Czechom, zdrowo grzeje... 
Nie bójcie się... Cni chi...
- Głuptak - mruknął Pałuba, pochylił się, palcami wydłubywał z ziemi kamyki, rzucaf po 
jednemu w wodę.
Na podgrodziu siedział w on czas Niemiec, którego trzymali tu, nie w Kowalach, żeby 
mieć go zawsze pod ręką - raz wraz trza było w grodzie coś naprawić, miecz zaklepać abo 
szłom okuć; dobry kowal był, tak i wołali nań: Sas, chociaż na imię miał Herman; niezgorzej 
już gadał, co prawda więcej szczekał, niż mołwił. Dojrzał kupę nad rzeką, podszedł, stał, 
słuchał, kiwał się na boki. Gdy Siepacz sypnął jak z kosza przekleństwami na Czechów, 
krzywy prześmiech przeleciał przez wielką twarz Sasa. Słuchał jeszcze, potem zaryczał 
głośnym śmiechem:
- Ech wy... Czechy... Czechy... Co Czechy? Łajno krowie. Słuchajcie no: nie z Czechy 
bitka... z kroi, z kroi Henryk bitka. Czechy pobiłby ksiądz... króla nie zdoła pobić... nie ma jak 
pobić... Hoo! Spod nawisłych brwi patrzyły na kowala uważne oczy.
- Nie pobić - szczekał kowal - słyszeli wy? Sasy, Bawary, Szwaby, Franki, Lotaryngi... 
Margrafy, grafy, rittery a biskupy, a opaty, hoo! wielki siła, wszyscy w żelazo... w zbroja, 
mołwię... a miecze długie, z konia biją... z rosły konia... lecą a biją, hoo! Chmara onych 
Sasów a Bawarów, a Franków, hoo! Czechy pobije ksiądz, a przyjdzie tu kroi, ot jak zrobi 
kroi Krakowowi... - stopą zgniótł kopczyk piasku usypany przez Oksze, rozrzucił go 
kopnięciem - ot, jako zrobi kroi, hoo! - i znów wybuchnął śmiechem: wyciągnął ręce, mięśnie 
się mu zwęźliły; ponuro patrzyli na Sasa. Milczeli.
Oksza zachichotał:
- Owa! Nagrzeje ksiądz w zadek i królowi, ho!
Pałuba krzyknął ostro:
- Zatknij pysk, głuptak - wstał, z rozmachem cisnął całą garść kamyków do wody, 
odwrócił się do gromady, zawołał:
- Baczcie... Sulisław każdy tram w grodzie obmacał, widzieliście, jako to łaził? Każdy 
tram! A podgrodzie co? - zamilkł, otworzył gębę, stał tak, patrzył na nich, mrugał, znów 
wrzasnął:
- A podgrodzie co? Ostrokół jak gęba szczerbatej baby, wozem wjedziesz - łopatki mu 
chodziły. - Słyszycie? Podgrodzia trza bronić, nie sam gród.
- Cni chi chi... - śmiał się Oksza - trzem wybudowalim na podgrodziu dla Kyryi Krysti, to 
i ostrokół... i ostrokół...
Mak podniósł małą jak pięść gębę, szczeknął:
- Gdzie będziem mocować? Kto?
Sasowi wciąż prześmiech latał po gębie:
- Hoo! rozdusi kroi wasz ostrokół, obaczycie - siedzieli nasępieni, wciąż mieli wbite oczy 
w zasłonę kurzu przesłaniającą widnokrąg. Wiatr tężał.
To zza tej zasłony szła na nich groza, za tą zasłoną coś się kłębiło, coś działo - nie 
wiedzieli co; ale jedno wiedzieli; doła się tam ksiądz z wielką siłą, nie zdoła jej, zebździ się - 
na nich się zwali nawała, oni zapłacą krwią, pożarem i wolą. Zaciskali zęby, nieruchomo 
patrzyli za Wisłę.
Stała tam wysoka, biała ściana kurzu.

Z obu stron wieży grodowej u wrót sterczały z wału dwa obrąbki konarów, grube jak udo 
męża; oba były pięknie wyrzezane. W Krakowie żyła stara gadka o latawcu, iże w jamie 
u Wisły żył, ludzi żarł; w długie wieczory zimowe, po obrządzeniu bydła, opowiadały ją baby 
snuiąc na wrzecionach nici. Płomień na palenisku migał czerwono i żółto, belki trzaskały na 
mrozie albo wiatr bił po ścianach, robiło się ludziom nieswojo, czuli wówczas wrogie siły 
świata, szkodzące wszystkiemu, co żywię. Wtedy to się najlepiej snuły bajdy długich gadek 
albo śpiewów mruczanych pod nosem. Czasem głośniejszy okrzyk zwiększał groźne miejsce 
opowieści, znali ją, ale zawsze im dech zapierało - z dziwu i strachu; miło łaskotał ten daleki 
strach, podkreślał zacisznośc chaty chronionej przez próg i domownice, wywyższał 
człowieka, iże słaby jest, wciąż mu się bronić a przechytrzać czyhające dokoła złe - a jednak 
zdoła to zrobić. Powtarzające się zawołania i powtarzające się cząstki opowieści 
podśpiewywali wszyscy, nawet mężczyźni strugający strzały, kręcący struny czy powrozy, 
plotący kosze. Snuła się gadka o smoku, gad zawisł nad Wawelem, nie dał nosa wychynąć 
z chaty, do grodu lazł, a mocny był, że i dziesięciu wojów nie dałoby mu rady. A przecie 
położyli gada chytrością a umem, zdechł gad opiwszy się wody, nynie każdy pędrak lata bez 
strachu nad rzekę, żaby na wodzie puszcza. Trzy dni się weselili w grodzie a na podgrodziu 
po śmierci latawca, obżarli się tak, że im kałduny pękały, a opili - że im z nosów ciekło. 
I kończyła się gadka radością, spokój przychodził po strachu, poczucie bezpieczeństwa 
i pewności. Zgromadzeni wokół ognia, pomrukiwali wspólnie zaklęcia - nie tylko jako dawne 
wspominki moru, który przyszedł na gada, ale jako urok na teraz, na co dzień, na każdy czas:

Przepadaj, Licho i Zło,
przepadaj na bajora i plesa, 
Łado, Łado, Niebożę, 
leży gad, smok, latawiec - po morze... po morze... 
He - eeej!...

To „heeeej” biło wysokim głosem radości i triumfu.
Gdy Mieszka dtawiał nowy wał na Wawelu, kazał z obu stron wieży wyrzezać smocze 
głowy, iżby brony strzegły. Gady miały otwarte pyski, szczerzyły wielkie zęby, w oczy wbito 
im brązowe gwoździe - świeciły tymi oczyma każdemu, kto do wrót podjeżdżał; strzegły 
grodu nie gorzej niż wał. W te dni niepokoju i nieświadomości jutra Sulisław często 
przychodził do nich, jakby się chciał chronić pod opiekę potężnych sił. Opierał się łokciem 
o tęgi obrąbek, palcami wodził po ostrych zrębach smoczej grzywy, tu obmyślał sposoby 
wzmocnienia grodu, tu gotował się do obrony. Żółtego popołudnia, kiedy się chmury 
przechyliły niemal do samego Wawelu, szczerzyły nad grodem złe zęby, a wiatr wznosił 
tumany białego pyłu, Sulisław dojrzał pełznącą pod górę kupę; ludzie szli wolno, widać to: 
niepewnie, lecz jednocześnie nieustępliwie; poznasz z dala: nie zawrócisz ich byle czym. 
Sulisławowi twarz pomroczniała, głęboka krecha gniewu zakrzepła między brwiami: 
pierwszy to raz się zdarzyło, że podgrodzie szło nie wzywane do grodu. Na twarzy Sulislawa 
twardym kantem zarysowały się ściśnięte szczęki. Nie ruszył się, czekał.
Gdy się zbliżyli, rozróżniał już twarze - wodził od jednej do drugiej, wybierał.
Długa, ściągnięta gęba Pałuby, jakby ktoś chwycił ją rozwartymi palcami i zgarnął do 
nosa i warg; spod grzywy błyskają ciemne oczy. Cicha twarz Grudy z czerwonym orzeszkiem 
nosa, z jasnym, zadziwionym spojrzeniem. Włochaty Oksza z nieodmiennym chichotem 
w rozczochranej siwiźnie. Mak z Gadem idą podle siebie, z dala widać warczą na się 
z zaciśniętych gardzieli. Gruby Siepacz i kuternoga Jętek, i bisiornik Momot. Za nimi 
zduszona, cisnąca się ramionami ciżba. Sulisław czekał bez ruchu, oparty łokciem o smoka, 
gad błyskał złotawym wzrokiem. Ludzie podeszli blisko, pokłonili się.
Długi czas nikt słowa nie rzekł. Patrzyli na tych obu - na grododzierżcę i smoka - obaj 
byli dalecy i straszni, niedosiężni ludziom z niskich, zadymionych kleci i chat. Na piersi 
Sulisława świecił krągły guz, znak bogactwa i władzy. Smok wciąż szczerzył zęby, zda się - 
dość grododzierżcy poszczuć go na ciżbę, rzuci się gad, będzie rwał i zarzynał. Strach dławił 
słowa w gardle - tak, pierwszy to raz przyszli nie wołani do grodu. Wciąż milczeli, 
przepychali się oczyma. Gromada przeparła - Sulisław pierwszy przerwał ciszę, szczeknął:
- Czegoście to przywalili? Ee?
Zamrugali setką powiek, trącili się ramionami. Wciąż milczeli. Sulisław wodził wzrokiem 
od jednego do drugiego, zmarszczka gniewu wcięła się jeszcze głębiej. Nie podnosząc łokcia, 
wskazał palcem znad głowy smoka.
- Gadaj, Pałuba. Czego chcecie?
Cieśla przestąpił z nogi na nogę, chrząknął. Zagadał, głos miał ochrypły:
- Widzim to, panie, najazd idzie. Gotujecie się, wał naprawiacie. Mnie przyniósł włodarz 
rozkaz od was: belki sposobić do zwalania na drabiny, wbijać w one belki kamień. Gotuję ci 
one belki. To i przyszli my... rzec wam... jakże to? jakże to? Najazd idzie...
Widzieli: gniew grododzierżcę rwie, biesi się grododzierżca. Aż zbielała mu gęba. Zbili 
się ciaśniej w kupę, ale kroku nie zrobili do tyłu, nie spuścili oczu - tylko dychali szybciej. 
Myśleli: gniewem zaryczy Sulisław. Ale on mówił spokojnie, prawie cicho, tylko oczy jego 
patrzyły na nich jak oczy smoka.
- Aa... ścierwa... Aa... łajno psie... Wam co? Najazd idzie? Nie wiem ci, czy idzie on 
najazd, ale może i idzie. Może i idzie - nogą tupnął, głos mu zaczął świstać. - A wy co? Czego 
tu przychodzicie? Wasza rzecz groty kuć a kłody gotować, a gród umacniać na mój nakaz. 
Iżby wszelaki najazd, wszelaka chąsa rozbiła zęby o wał grodu. Pojmujecie to, ścierwa?...
Pałuba - zawsze milczący, którego nigdy nie widziano inaczej, jak pochylonego nad 
tramem - niespodzianie dla wszystkich, zapewne i dla siebie samego, powiedział twardo:
- To pojmujemy... - otworzył usta, zamknął, naraz zrobił krok ku grododzierżcy i, patrząc 
mu prosto w oczy, warknął:
- A podgrodzie?
Teraz poruszyła się ciżba, zafalowała. I ona chynęła do przodu. Zerwały się pomieszane 
okrzyki:
- A podgrodzie?... Prawie gada Pałuba: a podgrodzie?... Co z podgrodziem?
- Wał się obsunął wiele gdzie! Tramy zgniłe!
- Ostrokół zgnił!
Jakiś głos z tyłu krzyknął cienko:
- Wozem przez ostrokół wjedziesz...
- Trza podgrodzie umocnić... ostrokół... wał... brony...
- Ooo...
Teraz już parli do Sulisława, otoczyli go. Nie znać już strachu w głosach - 
rozwścieczenie. Krzyczeli:
- Abo się zmieścim wszyscy w grodzie?! Nie zmieścim!
- Ludzie ujdą, a co z chudobą? Z bydlęty? Z dobytkiem?
- Podgrodzia takoż trza bronić!... Nie sam gród jeno...
- Nie sam gród - ciżba ryczała jednym gardłem. Sulisław plasnąt otwartą dłonią po głowie 
smoka.
- Cichajcie, psia...
Wątpia rwała mu złość: przyszli tu do niego - kupą! - umu go uczyć! Sulisława! 
Grododzierżcę! Chciałby oto pięścią rąbnąć Pałubę w ten jego ściągnięty pysk, zwalić go 
kupie pod nogi, podeptać smarda. Ale trzymało go jak zębami - co trzymało? Wiedział 
Sulisław: podgrodzianie prawie krzyczą, prawie. A ksiądz, gdyby tu był, co by rzekł? 
Sulisław wiedział, co by ksiądz rzekł: „Pałuba prawie gada”.
To księstwo trzymało grododzierżcę jak wołu jarzmo.
Ale nie strzymał złości na zuchwałość podgrodzia. Teraz nie mówił cicho, wylała się 
złość w wściekłym krzyku:
- Aa... gady zatracone, bydło zawszone... Aa... Prawie gadacie, psie chwosty: trza 
podgrodzie umocnić. Ale wam się barłożyć chce jeno a piwo chlać a z babami się turlać! Ja 
was znam... smardy. Najazdu się boicie, tak? Wał się obsunął, ostrokół zgnił! A no, trza 
naprawić wał i ostrokół. Trza naprawić, psia mać, nie do mnie z pyskiem iść. Robotać trza, 
naprawiać.
Teraz Pałubie ciężka zmarszczka przecięła czoło, wlepił oczy w Sulisława i takimże 
głosem, jak wprzódy tamten, szczeknął:
- Kto?
Sulisław bezdźwięcznie zaruszał wargami. Nie drgnął, wciąż dumnie opierał się łokciem 
o grzbiet smoka, a jakby się cofnął. Zapytał już bez wrzasku, samym jeno gardłem:
- Jakże to: kto?
Pałuba szczekał:
- Kto? Abo tak kupą pójdziem? Każdy sobie? A kto tramy nowe ściągnie, skąd i czym? 
Kto ludzi spędzi: sami rok możem grodzić podgrodzie, nie ogrodzim! Kto uładzi taką robotę... 
może Oksza? - stary zachichotał cienko, rękoma plasnął. - Kto to zrobi?
Gorąca fala krwi uderzyła Sulisławowi w twarz, oczy grododzierżcy błysnęły. Teraz 
dopiero zdjął rękę ze smoka - gad nadal szczerzył zęby i złowrogo błyskał oczami. Sulisław 
zrobił krok naprzód, uniósł rękę, myśleli: rąbnie pięścią Pałubę w pysk, z nóg go zwali za 
śmiałość. Zafalowali, cofnęli się o pół kroku. Ale Sulisław zerwał sobie guz z piersi, tkał go 
cieśli. Krzyczał:
- Prawie gadasz, Pałuba... prawie gadasz. Masz tu guz, weź, psia mać! Prawie gadacie, 
trza bronić podgrodzia by grodu. Ludzi wam dam, psie krwie, a rankiem obejdziem wał. 
A zapędzę was do roboty, odetchnienia nie dam. A nad wami postawię... - zająknął się - 
...Pałubę nad wami postawię, on dobry cieśla, ścierwo, wiem ci to; i szczekacz, ścierwo, ja mu 
dam za ono szczekanie... - plątał się, krzyczał i klął, widzieli: nie gniewny na nich 
grododzierżca, rad z nich. - A nynie wen! słyszycie? Będziecie ryje zadzierać a chrząkać na 
grododzierżcę? wen, ścierwy! - znów się cofnął, rękę położył na smoku, patrzył, jak się 
gromada mu pokłoniła - niezdarnie... niepewnie... - jak zawróciła i szła na dół, jak odszedłszy 
sto kjpków rozjazgotała się i rozgadała; rad był z gromady, dumny. Odetchnął, skrzywił się, 
znów zaczął kląć.
- Że nie przyszła mi ta dumka o podgrodziu... ta prosta, durna dumka... psia mać! Och, 
smardy, smardy... już pokażę im, ścierwom... - smok wciąż łyskał za odchodzącymi złotawym 
spojrzeniem, wciąż zęby szczerzył.
Nazajutrz w górze Wisły drwale zwalali drzewa, otrzebiali z gałęzi, wlekli je na wodę, 
wiązali płety: mieli tramy wodą do Krakowa spławiać. Sulisław obchodził z Pałuba wał 
podgrodzia, każdą dziurę oglądał, klął i rzucał się. Pałuba szedł za nim milczący, uważnym 
wejrzeniem mierzył grododzierżcę, gdy ten mu dawał krzykliwie nakaz, gdzie pale trza 
wbijać, gdzie skrzynie z ziemią stawić, gdzie kłody zaścielać na krzyż. Do wszystkich chat 
wokół Krakowa poszedł nakaz: siekiery naostrzyć, osadzić - z siekierami, motyką a łopatą na 
wał iść. Wielkim tłumem szły osady posłużne ku Krakowowi - na podgrodzie.

15

Zerwała się wreszcie przesłona: zaczerniły się drogi kupami wojów, ale nie była to obca 
chąsa, swoi walili ku Krakowowi, ci, co ich ksiądz poprowadził łoni na Czechy. Szli 
dziesiątkami i setkami, bez ładu i składu, zdarzało się, że pełzli po dwóch czy trzech; albo 
pojedynczo. Sulisław przyjmował ich szorstko, wyznaczał stan, włodarza, który miał im 
dawać jadło, piwo, słomę do spania, siano i ziarno dla koni. W Krakowie było znowu rojno - 
księżyc, Gaudenty, Poppon, Rajnbern, Stojgniew, Zefrid, Piekuta, kupa wielmożów 
i świątków - wszyscy wypytywali o wieści, wieści było teraz dość, po gardło. Już wiedzieli, 
co działo się w Pradze, jak się skończyło, słuchali ze złością na Czechów, sypali 
przekleństwami, odgrażali się. Ksiądz był jeszcze na Morawach, ale wrócił Przemko i Zadora, 
ci bajali o wszystkim, dzień po dniu, aż się dławili z wściekłości. Gaudenty wypytywał 
o brata, Dziek o ojca; Mieszka słuchał z zapartym tchem, z okrągłymi oczyma, z zaciśniętą 
zębami dolną wargą; Stojgniew chmurzył się, was targał; Budziwoj przeżuwał wieści jak wół 
paszę, błyskały mu ponure oczy; Zefrid, zwinięty w kłębuszek, wiercił opowiadających 
czarnymi ślepiami, mrugał, twarz mu się zrobiła maleńka, chytra i skryta - słowa do nikogo 
nie rzekł, wszystko gryzł w sobie; Bolko Rudy słuchał, milczał, tylko od czasu do czasu 
wstrząsało nim nieodmienne „he he he” - wzdrygali się na ten rechot, nie spoglądali w kąt, 
gdzie ślepiec siedział.
Tak, wieści teraz mieli dość, jakby sami byli w Pradze, jakby widzieli własnymi oczyma. 
Płaską zapadlinę Wełtawy i dwa grody po obu brzegach spiętych mostem, wielkie podgrodzie 
między grodami. Na Hradczanach siedział Bolesław, do Lewego Hradca przenieśli się 
w ostatnich dniach Wrszowcy, zaparli się tam, mało kiedy nos wystawili z grodu; czekali, co 
będzie. Ksiądz wciąż był wesoły, wciąż się śmiał.
Ze zgrozą wspominali ten upiorny śmiech - och! wolej by ich ksiądz mieczem siekł. 
Wiedzieli już dobrze - wszyscy! - nie usiedzieć im na Białej Skale, przepadła Praga. Jak? 
Dlaczego? - tego nie powie nikt. Siedzieli spokojnie i bezpiecznie, prawda - wiedzieli i to, że 
idzie Henryk z drużyną Jaromirową, patrzyli z przerażeniem na godujacego księdza: umu się 
zbył? Czemuż nie wyskoczy naprzeciw? Ani im w głowie wówczas nie postało, że ksiądz już 
machnął ręką na Czechy, już oddał Pragę; że nynie godując na Hradczanach - umacnia 
Morawy. Dopiero jak tam przybyli - na one Morawy - dojrzeli księdzową robotę; koślawego 
kołka nie przepomniał, grody wszystkie opatrzył, na wałach aż gęsto od wojów, chłopy 
dobrze zbrojne, zaprawione, rade w jednym z nami być księstwie. Nie usiedziałby ksiądz te 
pół roku w Pradze, pewno by Jaromir jednym zamachem i Morawy zajął. Ale w Pradze?...
Zadora mrużył na wspomnienie swe małe oczy, Przemko stukał trzonkiem noża o ławę, 
inni klęli... Niby cisza i spokój, a przecie czujesz sznur na gardle; wżdy kto trzyma koniec 
sznura, nie zgadniesz. Ale okazało się, że ksiądz trzymał... - Zadora spojrzał po siedzących, 
wyszczerzył żółte zęby.
Tak, nie zapomną tamtych ostatnich dni. Już nie udasz, że nie wiesz o nadciąganiu 
Jaromira i Henryka. Zadora się cofnął z zapluskwionego gródka, gdzie stróże trzymał, dopiero 
wtedy pojął, po co go ksiądz w oną dziurę wetknął: nie zaskoczyć Pragi, nie ma jak ominąć 
tej stróży; nie mógł ksiądz posadzić w takim miejscu głupawego setnika. Nakaz miał Zadora 
taki: będzieli szła wielka siła, gród ma podpalić, sam do Pragi skakać. Trafił do Pragi na 
gody, chciał bajać księdzu, ale ten jeno piwo weń lał i miód; tegoż wieczoru umknęli 
Wrszowcy do Lewego Hradca.
- Z wielką siłą przyszedł Henryk? Ostoi się ksiądz onemu? - głośny szept Zefrida rozbił 
opowieść, przypomniał zebranym, że jeszcze nie koniec wojny. W Czechach się przewaliło, 
a co dalej? Woje się nastroszyli, spojrzeli po sobie, potem wszystkie oczy wlepiły się 
w Zefrida. Stojgniew, który dotąd gęby nie otworzył, słuchał nachmurzony, teraz 
poczerwieniał, pięścią o stół rąbnął, nawalił się na Zefrida:
- Zamknij no gębę... abo ci ja ją zamknę... ropucho! Znam twoje durne dumki, co ci po 
głowie chodzą. Nie wiesz, czyli ostoi się ksiądz Henrykowi? To ja ci powiem: ostoi się 
ksiądz, co się nie ma ostać, owa! - znów pięścią stuknął.
Zefrid błysnął ślepiami, posypały się szybkie słowa:
- Cóżeś się tak zakokoszył, miły mój szurzy - położył nacisk na pokrewieństwo między 
nimi - wiem dobrze, jak miłujesz księdza swego i druga. Któż go nie miłuje? - szybkim 
wzrokiem obrzucił wszystkich, jednego po drugim, każdemu w oczy zajrzał. - I ja miłuję. Nie 
w same dobre dni go miłujem, i w złe... i w złe dni. A w Pradze przyszły na księdza złe dni, 
nie ostał się ksiądz w Pradze. Gadałem to zawżdy: nie Iza ufać psim chwostom, Czechom; 
baczcie no: i Wojciecha wygnały, i księdzów wyganiały, i przeciw Bolesławowi stanęły. 
A czyli to koniec? Koniec złym dniom? Czyli gorzej nie będzie, nie może być? Miłuję ci ja 
księdza, to i pytam, widzi mi się, że nie ostoi się ksiądz przed królem - jakby nie dostrzegał 
rozzłoszczonych gąb, jeżących się wąsów, odwrócił się do Gaudentego:
- A jako wy myślicie, ksze?
- Ja? - Gaudenty zmrużył oczy. - Wszystko jest w ręku Boga.
- Oo... - powiedział prędko Zefrid i podniósł palec do góry - w ręku Boga. Nie bluźnijcie 
Bogu. Wielką moc ma król Henryk. Zły to woj, który nie patrzy siły wroga, jeno się jurzy 
a toKuje... Będzie nas ksiądz na radzie pytał, trza wiedzieć. Wiecie to sami: miłuję ci księdza 
nie mniej niźli mój szurzy, wojewoda.
- Nie zważajcie na oną liszkę - burknął Stojgniew - zawżdy się wykręci. - Zefrid poczuł 
czyjeś uparte spojrzenie, odwrócił się, dojrzał wbite w siebie oczy Piekuty; zda się, jeszcze 
mocniej się zwinął pod tym czujnym wejrzeniem, przymrużył ślepia, przykurczył się, zmalał.
Młody księżyc słuchał dotąd w milczeniu, gęby nie otworzył. Teraz krzyknął:
- Wżdy miał ojciec pancernych, szczytników a oszczepników!... Czemuż nie puścił 
drużyny na gadów? - odetchnął. - Wielką siłę miał ojciec.
Zadora ruszył ramionami.
- Nie wiem... Radziłem to księdzu... nie wiem... - Przemko patrzył na swe zaciśnięte 
pięści złożone na stole.
- Naisto niemała była nasza siła. Ale... nie znamy dumek księdza, nie wiemy, co zamyślił.
Tak, nie znali tajemnicy komory rodowej Przemyślidów, nie widzieli długich wędrówek 
Bolesława z jednego jej rogu w drugi. Nie zdawali sobie sprawy, ile razy ich ksiądz liczył te 
oszczepy i miecze, szłomy i tarcze; siłę ich ramion i zaciekłość w bitce. Wielka siła - znał ją 
dobrze, swoją siłę. Wiedział, na ile jej starczy, i mierzył ją tak, jak tylko można ją mierzyć: 
siłą wrogów. A wtedy malała ona - bo przeciw swojej drużynie miał księstwo, cały kraj; ten 
sam kraj, który chciał wieść za sobą, a który obrócił się przeciw nim, ujął się za małym 
złodziejem, przygłupkiem, za Bobkiem, obwieszonym z ośmiu innymi na placu praskim. Och, 
zrobił Stojgniew mir w Pradze, ciszę i spokój. Bolko wsłuchiwał się w tę ciszę i wiedział: nie 
starczy mu siły na utrzymanie jej... choćby przez miesiąc.
Już się nie buntowali, nie biegali na Hradczany, nie robili matu. W spokoju i ciszy - 
czekali. Wolno podpełzały do Pragi Henrykowe knechty, pancerni Udalryka i drużyna 
Jaromira. A w każdej chacie praskiej, w ostatniej dziurawej kleci leżał pod ręką topór - 
o jednym myślała Praga; nie wypuścić przywłoków do domu, niechże zostaną w Pradze, 
skoro tego chcieli. - Wielka siła! Nie starczy już tej siły nie tylko na utrzymanie Pragi, ale 
nawet na wyjście z Pragi: opadliby uchodzących, jak głodne wilki jelenia. Niechże siedzi 
ksiądz na Białej Skale, nie dobywać smardom grodu, przyjdzie na to Henryk z Jaromirem - 
ale nie wypuszczą przywłoków, tu im mogiła i stos. Tysiące nienawistnych oczu patrzyło co 
dzień na Białą Skałę i na czerwony wał: wleźliście wilki w paść, czekajcie tam na łowców; 
nie spóźnią się łowcy.
Ale widzieli: Bolesław nie wie o niczym, goduje i raduje się, że wziął wielkie księstwo; 
póki się raduje, siedzieć im cicho w chatach, czekać. Gdyby zamyślił k’sobie dunąć, 
zerwaliby się tysiączną tłuszczą, ale tak?... Czekali. Zadora, Przemko i reszta bajali o tych 
dniach, gdy tkwili na Hradczanach by na ostrowiu; co dzień patrzyli z wału na Pragę, ech! co 
tam zobaczysz? strzechy jeno a strzechy. Po uliczkach kręcili się wysłańcy Jaromira, gotowali 
ludzi. Ksiądz znał imiona ośmiu władyków, którzy zasiedli w Pradze, ludzi podzielili, 
umówili, gdzie mają się kupić oddziały na znak - w ośmiu miejscach: pod Białą Skałą, na 
Lewym Hradcu, z obu stron mostu, na drodze ku Libicom, ku Litomiczycom, ku Litomyślu, 
na placu, gdzie obwieszono dziewięciu. A na Hradczanach stała stróża czeska, kleć o kleć 
z Bolkowymi - ci zacząć mieli. Czekali tylko na pomoc pod Udalrykiem, czekali na znak. 
Bolesław godowa! i hulał.
- Kiej chodzilim po grodzie, żaden nie wiedział nigdy, czyli oszczepem nie dostanie 
w plecy - bajał Zadora; zebrani w wielkiej sieni krakowskiej słuchali tej gadki napiętą ciszą.
- Kiedyśmy już uszli, pojęliśmy, że tamci warowali dzień i noc. Ksiądz wiedział o tym, 
my nie. Nie chciał ksiądz bitki przyjąć w Pradze, bał się.
- Bał się?! - wykrzyknął Mieszka, gęba mu pokraśniała na śmiałość Zadorową.
- Już ty nie broń ojca - mruknął Zadora - nie widziałeś go w Pradze. Zawżdy wiedzieli 
my, że niemało ma siły ksiądz, aleśmy w Pradze zobaczyli, ile jej ma. W Pradze... Bolej 
czasem trza siły, żeby nie przyjąć bitki, niźli walić kiej durny mieszka, iże z chojarami się 
doła. Bolej, pojmujecie? - Zadora obrzucił zebranych szybkim spojrzeniem, w świńskich 
oczach zdumienie; naraz trząsł pięścią w stół:
- Bolej, słyszycie?.. Bolej! Nie pojmie tego, kto z nami w Pradze nie był. Łatwo to 
machać toporem, trudniej umem i lścią. Nie byliście w one dni w Pradze, to wam rzekę: nie 
naszymi toporami wyszedł ksiądz z matni i nas wywiódł, jeno swym godowaniem wywiódł. 
Oho! w Pradze poznaliśmy, jaki człek z księdza. W one dni na Hradczanach... - zadumał się 
Zadora nad własnymi słowami, nikt mu nie przerywał zamyślenia.
- Pełzli Henrykowi i woje czescy pod Pragę, aż podpełzli: zasadzili się pod samym 
grodem w zasiekach. Już i nas strach brał, co rankiem będzie... A ksiądz zapowiedział wielkie 
gody, kazał Czechom cebry a beczki piwa i miodu nieść na Hradczany, całej drużynie obiecał 
picie a zapasy, a pląsy. Chętnie niosły Czechy ciężkie cebry, myślały: na pijanych napadną, 
porzną śpiących. Stoły gotowano w dworcu a w szopach, bito barany i woły, od rana piekły 
się udźce. Ksiądz skrzyczał rankiem setników czeskich, sklął ich, nogami tupał, obwieścił, że 
wen z grodu pójdą z wojami na czas godów;
patrzyli nań krzywo, dumali sobie, jak to wrócą, jak czerwonym miodem się opiją - trza 
było widzieć te ściągnięte pyski; wyszli bez słowa, cóż, nie mogli sami bitki rozpoczynać. 
Wrota my zawarli, w on czas ksiądz zebrał nas i tak mołwił: „Słuchajcie mię, woje, jedno 
warr rzekę: kto chociaż kubek miodu przed wieczorem wychla, temu toporem łeb zdejmę. 
Pomnijcie to. Na gody czekacie, jeszczeście ta kich godów nie widzieli, jak dziś będą”. 
Dziwowali się wszyscy one mu nakazowi, ale żaden pyska nie umoczył: głowa każdemu miła. 
A z gęby księdza poznasz, że nie przepuści ksiądz żadnemu tym razem. Rankiem był goniec 
u księdza, musiał goniec wieść przynieść myślę, że od dawna ksiądz czekał na oną.
- Od kogo był ten goniec? - spytał chrypliwym głosem Piekuta. On jeden z zebranych 
wiedział, ile złota wypłynęło z komór w ostatnim roku, ilu grafów, margrafów i świątków 
dostało wielkie dary. Zadora spojrzał zezem na komornika, zniecierpliwił się.
- Abo wiem! Abo to gada ksiądz, od kogo posłanie ma. Otrok był niewielki, a piegowaty 
by raby sokół; kiedyś plątał się tutaj... przy Astry ku.
- Muchomor! - wykrzyknął Stojgniew. Piekuta się uśmiechnął, gęba się mu zaruszała - 
dobrze objuczonego konia posłał był przed pół rokiem do pana Essiego z Hochwaldu; 
dziesięciu konnych strzegło skarbu, wiedli ze sobą wozy, w kupców się zabawiali. Migot 
drwiny przeleciał przez oczy Piekuty, ale komornik gęby nie otworzył, pary nie puścił. 
Słuchał.
Słuchali z zapartym tchem o tych zamierzonych godach, o gotowości czeskiej, o Iści 
księdzowej. Słońce się wolno schylało do zachodu, gęstą żółcizną zalewało Pragę, świeciły 
rude belki domów, zielone od mchów strzechy; stróża na wale widziała gród oblany miodem; 
ni powiewu; ludzie jakby wymarli; ni jeden okrzyk nie rozbił tej zastałej ciszy. Na ogniskach 
dopiekały się ostatnie woły, łechtliwie pachniało mięsem. Skrzyp wytaczanych wozów, otroki 
zdejmowali koła, smarowali dziegciem osie, zakładali koła z powrotem, obracali je, wsuwali 
zatyczkę. Ruch i rwetes. Słońce dotykało widnokręgu, siekło czerwonym ukosem 
błękitniejącą i zszarzałą dolinę Wełtawy, gdy w grodzie wybuchł pierwszy gwar; sto gąb 
ryczało wesołą wojacką piosnkę, na te dalekie głosy ludzie nad rzeką podnosili głowy, 
uśmiechali się złym uśmiechem. Szeptali:
- Wesoło godują... A no, zadziwią się świtaniem na koniec godów...
Świtaniem... Dobrze ułożono ten napad. Nie w nocy, kiedy w ćmie niejednemu uda się 
umknąć, skryć się w mroku, przedrzeć się k’swoim. Żadnemu ujść nie Iza, niechże wszyscy 
ostaną... godowniki. Zgęstniałą śliną spluwali prażanie na myśl o ranku, aż dygotali 
z nienawiści. Wiedzieli: ledwo świt zagra trąbka pastusza... trzy razy. Na znak ma chwycić 
każdy za sulicę a topór czy miecz, lecieć na miejsce zboru. Wtedy to Oldrzych zwali się ze 
swoimi na Pragę, woje niemieccy, Jaromir... Zrazu na Hradczany. A na most wpędzą wielkie 
stado bydła - uda się Bolesławowi przedrzeć z grodu, to ugrzęźnie na moście, nie przerąbie 
się przez zasiek oszalałych wołów, nie przejdzie rzeki. Z grodu dochodziły dalekie okrzyki 
i śpiewy, huczne pieśni, ryczane jednym gardłem - ho! godują tam, weselą się. Nad rzekę 
spływał zmierzch, wolno zamazywał podcienia, występy dachów, potem okna i drzwi, potem 
całe ściany, domy i ulice. Czerwony wał Hradczan gorzał jeszcze krwawym blaskiem - 
z każdego obejścia patrzyły nań chciwe oczy, ludzie przeciągali ramiona, niecierpliwość się 
im zbierała w głęboką, twardą grudkę, zatajoną pod żebrami; po jednemu znikali w chatach, 
kładli się na krótki sen... do świtu.
Z grodu na Białej Skale dolatywały wciąż odgłosy dzikiej hulatyki. Na dole ni jednego 
dźwięku, ni jednego światła - gęsta, przyczajona cisza. Zdawało się Czechom tej nocy, że się 
ostrza toporów muszą pocić kroplistą rosą, jak ich ramiona i czoła. Czekali świtania 
i potrójnego głosu trąbki pastuszej.
W grodzie krakowskim słuchała rada gadki o nocy praskiej - z zapartym oddechem.
- Setkę wojów postawił ksiądz u wału, ci piali, pokrzykiwali, na znak setnika ryczeli 
w godowym śmiechu. - Zadora potarł czoło pięściami, przymknął powieki, by lepiej widzieć 
tamtą noc.
Ledwo zmrok zaczął zapadać, kazał ksiądz wylewać cebry z piwem i miodem, rozbijać 
beczki. Pod takt pieśni godowej lał się napitek szeroką strugą, zapach chmielu napełnił gród. 
Wały i wieże obstawione, mysz nie wyśliźnie się z grodu; stróża świeciła szczapami, machała 
płomieniem, z dala migotały te świetlne żuki, iście jak krąg taneczny z pochodniami: setka 
śpiewaków kończyła i zaczynała na nowo. Przysadzisty, pochmurny Mlaskot nakazywał:
- A no... nynie wszyscy: „Hu ha!” A później ryknijcie jednym rechotem, nie żałujcie 
gardzieli. Pogłuszymy wszystkie ryby w Wełtawie.
Do najdalszych krańców Pragi dolatywał pijacki hałas.
- Hu ha! Hu haa... aaa... - echo nocne odnosiło okrzyk z powrotem, roztapiał się pogłos 
w śmiechu:
- Ha ha ha ha ha...
I zaraz strzęp dalekiej śpiewki:

...rozhulał się ksiądz w Siposzu, grodzie węgierskim, 
rozbrykał się źrebiec, rozwiał grzywę, zatupał kopytami...

- Hoo ho! Hoo ho! Eeej! - Mlaskot tupał nogą, syczał:
- Nie możecie to głośniej, ścierwy, głośniej a weselej. A no! jeszcze raz, całym gardłe, 
psie krwie...
Pod ten godowy wrzask dzielili pieczone woły, nabijali sakwy mięsem, śmiali się 
w kułak: mądrze obmyślił ksiądz, chytrek ksiądz. Tam o tysiąc kroków, w gęstych chaszczach 
zataił się Oldrzych z drużyną, czeka na świt. Nie doczeka... Dziesiętnicy okrzykiwali 
dziesiątki, sprawdzali broń, przyodziewę, żywność - każdy musiał mieć wszystko gotowe. 
Wyprowadzano konie, pojono, siodłano, troczono. Wozy, którym nie żałował ksiądz dziegciu, 
szły cicho jak bełkoczące masło; wszystkie koła grubo owinięte szmatami a skórą: żaden 
sworzeń nie skrzypnął. Teraz i koniom obwiązywano kopyta - ejże! bezszelestnie mają 
wymknąć się z Pragi; jak stado szczurów. Patrzyli z wałów ku rzece - w głębokie jezioro 
ciemni i ciszy; warują tam. Jakże to? przemkną się im pod nosem - tyle ludą? Abo to koń nie 
parsknie, broń nie brzęknie? Mrowie biegało im od szyi do krzyża. Słyszeli półgłos Mlaskota:
- Nynie połowa z was ryczy pieśń o onej dziewce, co kosy splatała, a wy z lewa bijcie się 
po udach, w ręce klaszczcie, a pokrzykujcie każdy sobie. A no... zaczynaj.
Pod dziki wrzask wynoszono z dworca powiązane toboły z łupem, ze złotem, z makatami, 
futrami, jantarem, czarami, cenną bronią... Opustoszał dwór Przemyślidów, opustoszała 
rodowa komora. Bolko siedział na skrzyni, dłonie podłożył pod siebie - przygarbiony - patrzył 
nieruchomo. Raz wraz przylatywał woj.
- Konie osiodłane i otroczone...
- Wozy załadowane...
- Mlaskot pyta: ma dalej ryczeć? Albo już ściszać z lekka, jak kazaliście?
- Czechy, którzy zostali w grodzie, powiązani wszyscy... po dziesięciu. Gęby mają 
zatkane szmatami... nie krzykną.
- Woje zgromadzeni już w setkach... czekają...
- Stróża schodzi z wałów.
- Gotowe, ksze... Koń was czeka. Czyli rozwierać wrota?
Pustym wzrokiem patrzył Bolesław w ogołoconą komorę. Obdarł ją do cna - tak! A jakby 
siebie samego obdarł, jakby własne wątpia wydarł i załadował na wozy o zawiniętych 
w szmaty kołach. Jak ongi - po pierwszych godach na Hradczanach - pchnął okiennicę, 
z dworu chynęło rzeźwe zimno jesieni. Dolatywał pomruk zgromadzonej drużyny. Noc była 
ciemna, bez księżyca. Gwiazdy świeciły srebrnym piaskiem, mrugały. Bolesław oparł się na 
obramieniu okna: teraz już wszystko wiedział, z czym tu szedł, z czym chciał iść, a co 
przyniósł. Miecz, który ostrzył cierpliwie, obrócił się przeciw niemu. Tego ranka przyleciał 
goniec od Essiego z ostateczną odpowiedzią - nie udało się przekupionym przezeń panom 
niemieckim wzniecić buntu - Bolesław uśmiechnął się gorzko: domyślał się tego, było to 
jasne. Wielki zamysł Ottonowy, tak! - wielki zamysł: jedność całego świata, iże uznaje Jezu 
Krysta nad sobą - i on, Bolko, pan puszczańskiego księstwa, na czele onej jedności. Bolesław 
nigdy nie wierzył w pełni w szaleńcze zamierzenia cesarza, w one chłopięce rojenia - przez 
pół tylko pozwalał sobie o nich dumać: chciał z nich jeno jak najwięcej sporu wyciągnąć, siłę 
swoją powiększyć. A nynie popróbował na nie postawić, w ostatniej chwili, spróbował 
jeszcze wzniecić rozruch duków germańskich w obronie Ottonowego testamentum. Praga 
była początkiem - k’temu nie chciał przyjąć jej od Henryka jako lenno: on tylko był jej 
władcą i panem - nie Henryk. Teraz waga się miała przechylić: na tę stronę, abo na tamtą - 
obu im z Henrykiem o to samo chodziło i trzeba było do końca obaczyć, czyli to tylko zwid, 
tylko majaka. Do tej ostatniej chwili nie miał siły się cofnąć, nie miał siły zawrócić ze swej 
drogi. Naraził zwłoką siebie, drużynę, księstwo - ale nie mógł. Teraz już wiedział: nic nie 
zostało, wszystko spełnił. Opuszcza Pragę. Wiedział: z Praga opuszcza największy zamysł 
swego życia. Przypomniał sobie, jak to wystawił po tamtych pierwszych godach spity łeb 
w chłód poranka, wytrząsał zamroczenie. Za cienkim przepierzeniem ktoś wtedy chrapał na 
całe gardło. Tak, huczna była uczta jak nigdy. Ryczeli śmiechem, poczuciem mocy 
i zwycięstwa. Praga, Praga!... Sobiebor hopkał po stole, Stojgniew ryczał pijackie piosnki, 
Przemko tupał by źrebiec. Czyż oni wszyscy wiedzieli, po co przyszli do Pragi? Cóż oni 
wiedzieli o zielonych gałęziach w ręku tłumu, o roześmianych gębach, które ich witały 
radością? On wiedział - dufhy był w on czas swoim wiedzeniem. Teraz, patrząc 
w gwiaździstą noc i słysząc pomruk zgromadzonej do odejścia drużyny, pojął: nie starczy 
jemu wiedzieć... bez nich. Azali oni się liczą... smardy? A zgnoili mu Czechy - niewiedzą, 
durnotą, nieumem. Bolesław patrzył ongi w oczy witającego go tłumu, nie zajrzał w oczy 
idącej za nim drużynie, nic nie wyczytał z tych oczu. Nie tylko on szedł do Pragi, ale i oni. 
Tego umu on nie miał, ksiądz i wojewoda. - Odwrócił się od okna.
Obdarta komora Przemyślidów. A wtedy pełna była - ławy zawalone dobrem, kopiaste 
skrzynie, założone stoły. To mu dali - w dani - i to tylko uwozi z Pragi. To tylko, co dostał, 
nic więcej. Czyli on - ksiądz - nie może brać wszystkiego, co zmieści się mu w garści?
Tak, niewielką masz garść, Bolesławie, niewiele się w niej zmieści.
Po pustych komnatach dworca ciężko załomotały kroki. Ktoś szukał księdza. Bolesław 
otworzył usta, by zawołać, ale się nie odezwał. Poznał te kroki - Sobiebor wie, gdzie go 
szukać. Kroki ucichły na progu, Bolko słyszał ciężki oddech, nie wydał głosu. Zza okna 
dolatuje głuchy gwar tysiąca zgromadzonych ludzi, czasem huknie jeszcze Mlaskot ze swoją 
setką. Komora się napełnia gęstym basem Sobiebora:
- Wszystko gotowe, ksze... Można ruszać.
- Dobrze. Idę już. Wrota rozwierać. Czy czopy pomazane dziegciem, by nie skrzypiały?
- Pomazane...
Wszystko. Koniec. Tylko ruszać im, dosiadać koni. Ale żaden z nich nie drgnął, sapią 
tylko. W ciemku starają się wzajemnie dojrzeć: głowa i ramiona księdza rysują się 
w jaśniejszym wycięciu okna, Sobiebor roztopiony w ćmie. Znów jego bas napełnia komorę:
- Jeszcze chcę was prosić, ksze... O jedno...
- Gadajcie.
- Postawcie mię w tylnej stróży.
- W tylnej stróży kazałem Zadorze iść.
Chwila milczenia.
- Mnie każcie.
Bolesław zrobił trzy kroki przed siebie, sapanie tamtego tuż przed nim.
- Słuchajcie, Sobieborze... czemu tak? Czemu tak chcecie? Niebezpiecznie iść w tylnej 
stróży, kazałem Zadorze obsadzić most, czekać, aż odejdziem kęs drogi. A wpadną na most: 
zatrzymać. Nie obejdzie się tam bez rąbaniny i łacno można zostać na onym moście.
- To zostanę - oddech Sobiebora świszczący. Bolesław w ciemności złożył mu dłoń na 
barku, rzekł rzadkim u niego ciepłym głosem:
- Nie wola mi wam odmówić, ale proszę was: jedźcie ze mną, jakeśmy uładzili - poczuł 
pod dłonią, że Sobiebor oddycha podnieconym zadyszaniem, jakby się zmagał z natężeniem 
sił.
- Służyłem wam wiernie, ksze... Prawda to, nynie mogę wam rzec, sami to wiecie: 
judziłem was na Czechy, motałem tę wojnę, jakem mógł. Pomnicie, jakeśmy się to 
przemówili, kiedy Przemko jechał do Pragi z poselstwem Wojciechowym?... Ale służyłem 
wiernie, jak koń, jak pies wasz, jak wasz miecz. Mieliście mnie i moją drużynę, wszystkich 
wrogów waszych wojowałem, nie pytałem, jakie to wrogi: wasze wrogi były moimi wrogami. 
Nie takli? Służyłem wam, myślałem: wysłużę Libice. Co ja bez Libie? Śmieć. Pewno, daliście 
mi Pałuki. Ale pojmujecie: Pałuki to nie Libice. Sam jeno ostałem z synów Sławnika, nie 
liczę onego wysuszonego grzyba w mniszym odzieniu: już mu całkiem obojętne, kto Libicami 
włada; choćby i Wrszowcy. Ale ja... ja...
Dech mu zaparło, zamilkł, oddychał ciężko. Gdy zaczął znowu, namiętność drżała mu 
w głosie:
- Libice... nie pojmujecie tego. To jakby dla was Poznań, bolej niźli Poznań. Mnie tylko 
tam oddychać... w Libicach. Gnałem za wami źrebca na Pragę... do Libie gnałem. Tam mi 
życie i tam mogiła... nie w Pałukach... w Libicach.
Bolko wciąż trzymał rękę na barku Sobiebora, jakby go obejmował uściskiem. Zagadnął:
- A wiecie, czemuśmy stracili: wy Libice, ja Pragę i Czechy?
- No?
- Boście myśleli na Libice wrócić, by do drzewniego czasu. Boście Nowego nie pojęli: 
wiele się zmieniło wCzechach od czasu Bolka Srogiego i jego syna.
- Eh! - Sobiebor parsknął jak koń -’ nie to. Gadałem Stojgniewowi: dudkę trza było na 
pysk Czechom założyć, żelazną dudkę. Bez dudki... macie nynie.
- Zakładał dudkę Stojgniew.
- Iii... taka dudka, dziewięciu smardów obwiesił. Jakby czerwono popłynęła Wełtawa, 
byłby mir w Pradze. Czerwono, mołwię! Jakby nie stało pomiotu Wrszowców, drugów 
Wrszowców, ich sług i swaków... ni jednego. Skończyć trza było to, co Rudy zaczął, eh! 
byłby mir w Pradze.
- Wrszowcy? Łajno Wrszowcy. Nie stałoby Wrszowców, byłyby Mirowice abo inni... 
wszystkich nie wyrżniesz. Ej, Sobieborze, nie pojmujecie tego, nie pojmujecie. Nie wrócić już 
wam na Libice, czucie straciliście w ręku, nie zdołacie powodów utrzymać - Sobiebor targnął 
się do tyłu, strącił dłoń Bolesława, głos jego schłodniał, stał się nieprzyjemny i obcy.
- Gadamy do siebie tak jak Prus z Weletem: nie dogadają się tacy. Eh, ksze... nie pora na 
takie gadki, dobrze je przy miodzie wieść, ale gody, co nas czekają, będą za huczne na 
bajanie. Jedno wam powiem: wiodłem was za powody na Hradczany, kiej wjeżdżaliście... ja, 
syn Sławnika. Przed wami wszedłem do Pragi, pierwszy. I mnie ostatniemu wyjść z Pragi, nie 
będę: myk, myk... w pierwszej dziesiątce. Wy wracacie, macie kaj wracać, ja nie. Dozwólcie 
mi iść w tylnej stróży... ksze... drugu mój! - ostatnie słowa wykrzyknął bolesnym błaganiem. 
Bolesław odrzekł cicho, niemal szeptem:
- i Wasza wola. Dobrze, pójdziecie w tylnej stróży. Zadora pojedzie ze mną.
- To ruszamy... północ dochodzi, czasu mało - Sobiebor miał głos niecierpliwy i jakby 
głodny.
Zadora bajał później zebranym w sieni krakowskiej:
- Wyszedł ksiądz z dworca, był z nim razem Sobiebor. Woła mnie ksiądz i pry: „Zadora, 
pojedziesz ze mną. W tylnej stróży pojedzie miast ciebie ksiądz Sobiebor”, głos miał Bolko 
twardy i zły. - Zadora odetchnął, burknął chmurnie:
- Gdybym to ja szedł z tyłu, jak zrazu kazał mi ksiądz, nie bajałbym wam dzisiaj - znów 
przerwał, nie mógł jednym tchem ciągnąć opowieści.

Bezszelestnie rozwarły się szerokie wrota. Pod nimi była Praga, niby jama ciemności. 
Czarna cisza ziała niepokojem - czy przejdą? Każdy dźwięk rósł im w uszach: wóz 
zaskrzypiał - jakby huk trąby; obwiązane miękko kopyta koni łomotały, aże ziemia jęczała. 
Dziesiątka po dziesiątce wychodziła spod wieży, wolno spuszczała się na dół. Każdy trzymał 
dłoń na ramieniu postępującego przed nim woja, by się nie potknąć, nie narobić hałasu. Szli 
na palcach, tysiąc ludzi, wozy, konie prowadzone przy pysku - a jeno lekki szelest, jakby 
człapanie po błocie, choć było sucho; dech zatajali. W piersi tylko waliło - buch! buch! - i w 
uszach.
Zeszli na sam dół - zaczerniały ślepe ściany chat, dachy zasłaniały gwiaździste niebo.. 
Szli jak wąwozem. W każdym tłukła się jedna dumka - aby do mostu! Gdzieś dalej pies 
zaszczekał, odpowiedział mu drugi... i trzeci... rozwrzeszczała się Praga psim jazgotem: tym 
„hau hau hau” żegnała Praga Bolesława i jego drużynę.
Dosłyszeli plusk rzeki, odetchnęli. Rozjaśniło się ździebko. W spokojnym nurcie odbijały 
się gwiazdy, mieli niebo nad głową i pod nogami... Mimo najlżejszych kroków głucho 
dudniły mostowe dyle, jak przytłumione bębnienie. Powoli, krok za krokiem pełzli na tamten 
brzeg, stąd już mieli otwartą drogę - na Morawy.
Tę ciszę za nimi rozbił pośpieszny łomot kopyt. Ktoś gnał na koniu co sił, na złamanie 
karku. - Ta ta ta... ta ta ta... - w Pradze zrywał się pomruk, dobiegał zmieszany gwar. Aż 
mocny głos zaczął wrzeszczeć co sił, rozpacz i zawód w tym głosie:
- Do broni... do broni, Czechy! Uciekają przywłoki, puste Hradczany, oszukali nas... 
hooo! Za topory..c»gońcie... gońcie... ho! Budźcie się, na most, na most!
Nagły zmieszany wrzask, potem cisza, granie rogów. I zaraz tupot tysiąca nóg, tętent 
koni, wycie. Słychać pomieszane zawołania:
- Jaromir! Jaromir!
- Oldrzych! Oldrzych!
- Na przywłoków, na gadów!
- Huu...
Wszystko rozpływa się we wrzasku.
Od czoła uciekającej drużyny bas Bolesława:
- Po koniach! Pieszy biegiem! Niewolnych biczami! - już się nie kryli, zadudniły kopyta 
i stopy w pośpiesznym pierzchaniu. Za nimi kotłował się wrzask: tylna stróża biła się na 
moście praskim, chroniła odwrót.

Mój brat był na owym moście? - spytał ściśniętym gardłem Gaudenty.
- Tak... - odparł opryskliwie Zadora - gadałem wam, ksze:
w ostatniej chwili zmienił mię ksiądz. Obaj wyszli razem z dworca: ksiądz i wasz brat, 
musieli tak uradzić. Potem dognali nas konni krakowscy, których Sobieborowi przydzielono; 
cała setka. Odprawił ją, kiedy Czechy szły na nich, kazał gonić księdza. Ostał jeno ze swoją 
drużyną, niewielu ich było, trzydziestu, prawda: wszyscy konni i dobrze zbrojni, a most 
wąski. Zawrócił Sobiebor, skoczył na tamten brzeg, po moście ciężko dudniło. Krzyczeli 
swoje zawołanie, wchodziliśmy w lasy, jeszcze to zawołanie słyszelim.
- Jakie to było zawołanie? - zagadnął jakiś głos.
Zadora odparł:
- Wołali: Libice, Libice!
Gaudenty zmrużył oczy, zrobił szeroki znak krzyża, zaczął szeptać modlitwę. Tak, 
Sobiebor szedł całe życie swą drogą, taką miał śmierć, jakie życie. Śmierć woja, który 
jednemu namiętnie służył - jakże mógł z Czech uchodzić, drugi raz na wygnanie iść - do 
rodziny - do drugów - do Pałuk. Gaudenty poszukał wzrokiem Dzieka, chłopiec miał brodę 
opartą na pięściach, łokcie szeroko rozwalił na stole, po skurczonej, długiej, brzydkiej twarzy 
dwiema strugami lały się łzy; nie spuszczał zapłakanych oczu z Zadory.
- Tak... - burknął Przemko, palcami zabębnił po stole - niewesoło się skończyło 
z Czechami... z Pragą. Psia mać! A tak się to gładko zaczęło, naisto, wesoła była Praga na 
początku. Dobry był początek...
W tejże chwili drgnęli wszyscy: z ciemnego kąta sieni dobiegł ich drwiący, naigrawający 
się rechot:
- He he he... He he he... He he...