Jerzy Kukuczka

MÓJ
PIONOWY ŚWIAT
czyli
14 x 8000 metrów























© Copyright Cecylia Kukuczka
© Zdjęcia archiwum Jerzego Kukuczki
(z wyjątkiem fotografii podpisanych)
Zdjęcie na okładce: Yves Ballu
Wydanie pierwsze 1995
ISBN 1-899397-09-4
Wydawnictwo AT London
Dystrybucja w Polsce: ATI, tel./fax (0-12) 56-21-66
Redakcja: Andrzej Marcisz i Andrzej Matuszyk
Korekta: Barbara Wojtanowicz Skład: „COMTEX” Kraków, tel. (0-12) 25-55-40
Wszystkie osoby, które przyczyniły się do wydania tej książki, niech zechcą przyjąć nasze podziękowanie.

Wydawnictwo AT


Ewa Dereń
Cecylia Kukuczka
Jacek Cieszewski
Artur Hajzer
Jacek Jasiński
Wojciech Kurtyka
Aleksander Lwów
Janusz Majer
Ryszard Pawłowski
Andrzej Samolewicz
Jerzy Wala
Adam Zyzak




















Od autora

Po raz pierwszy dotknąłem skały w sobotnie popołudnie 4 września 1965 roku. Od tej pory wszystko 
przestało się liczyć. Zrezygnowałem nawet z wycieczek w Beskidy, które były oderwaniem się od naszej 
czarnej, śląskiej rzeczywistości, tą odrobiną zielonego i wolności, choćby tylko w niedzielę.
Przywieziony przez kolegę do Podlesie, w 20-metrowe wapienne skały, zobaczyłem, że ludzie wspinają się 
nawet po pionowej ścianie. Dotknąłem, podciągnąłem się na rękach, wyczułem, że nie tylko jakoś się tej 
skały trzymam, ale potrafię ją nawet pokonać.
Tak odkryłem zupełnie dla mnie nowy pionowy świat.
W rok później, po 11-dniowym kursie wspinaczkowym, zostaję już w Tatrach, bo czuję, że to jest to. 
Pokonuję owianą dawnym jeszcze mitem Zamarłą Turnię. Następnego ranka porywam się z Piotrkiem 
Skorupą na uważany za najtrudniejszy w Tatrach — lewy filar Kazalnicy. Po czterech wyciągach 
wycofujemy się, bo łamię własnoręcznej roboty młotek. Niezwłocznie bierzemy z Piotrkiem tydzień dodat-
kowego urlopu i wracamy w Tatry, bo filar Kazalnicy nie dawał nam spokoju. I pokonujemy go. W ciągu 
półtora dnia powtarzamy to, co jest dorobkiem jedynie najściślejszej czołówki taterników polskich.
Zostajemy zaproszeni na obóz unifikacyjny dla wybijających się młodych taterników, z którego droga 
prowadzi już w Dolomity i Alpy. Nie dla nas... Powołanie do wojska odbieram jako życiową klęskę, 
oderwanie na dwa lata od tego, co stało się dla mnie sensem i pełnią życia, od gór. Kiedy jesteśmy nareszcie 
znowu cywilami, postanawiamy zrobić zimą direttissimę Kazalnicy, uznawaną za największy nie rozwiązany 
wówczas jeszcze, mimo wielokrotnych prób, problem polskich Tatr. W połowie drugiego dnia wspinaczki 
oblodzona lina sprawia, że idący ze mną Piotrek Skorupa spada i ginie. Po raz pierwszy stykam się w górach 
z tragedią, śmiercią Przyjaciela. Szok. Powrót do Katowic, bolesne spotkanie z rodziną, pogrzeb. Zadaję 
sobie pytanie: czy warto dalej, czy t o ma w ogóle sens? Dramatyczna rozterka, bo góry ciągną, ale rozsądek 
mówi: daj sobie spokój...
Po trzech tygodniach jestem znowu w Tatrach. Robimy kilka pierwszych przejść zimowych, co pomaga mi 
otrząsnąć się ze zwątpienia. W 1971 roku na obozie centralnym w Dolomitach robimy z Januszem Skorkiem 
i Zbyszkiem Wachem direttissimę Torre Trieste i nową drogę na Cima del Bancon. O ile dawniej książkę 
Dorawskiego „Człowiek zdobywa Himalaje” czytałem jak o górach całkiem dla mnie nierealnych, 
fantastykę, teraz coraz częściej przebłyskuje mi zuchwała myśl, że może kiedyś trafię też w najwyższe góry.
W czasie śląskiej wyprawy w góry Alaski, już na wysokości 4500 metrów rozkłada mnie zupełnie choroba 
wysokościowa — jedynie siłą woli gramolę się na wierzchołek Mount McKinleya, góry sześciotysięcz-nej. 
Schodząc doznaję odmrożeń, wracam do kraju, prosto do szpitala i od tej pory moja droga górska zaczyna 
się kręcić w miejscu. Wypadam z obiegu. Załapuję się na wyjazdy środowiskowe i studenckie. Robię nawet 
w Alpach z Wojtkiem Kurtyką dwie nowe drogi: na północnych ścianach Petit Dru i Grandes Jorasses, lecz 
mimo to droga w góry wysokie jest dla mnie nadal zamknięta. W 1975 roku wyjeżdżam wreszcie wraz z 
gliwickim Klubem Wysokogórskim w Hindukusz, prawdziwy przedsionek Himalajów, gdzie już na 
początku wyprawy rozchorowuję się. Nie biorę udziału w ataku szczytowym na Kohe Tez, podczas którego 
Janusz Skórek, Grzegorz Fligiel i Marek Łukaszewski, w dzień po zdobyciu szczytu obsuwają się i spadają 
kilkaset metrów. Są mocno poturbowani, ale żyją, wyprawa zamienia się w zakończoną powodzeniem akcję 
ratunkową. W ostatniej już chwili sam wychodzę drogą normalną na siedmiotysięczny Kohe Tez.
W 1978 roku mój katowicki klub podejmuje wyprawę w prawdziwe Himalaje, z zamiarem wejścia 
wschodnim filarem na Nanga Parbat. Stając jednak przed tymi pięcioma tysiącami metrów ściany... robimy 
w portki. Idziemy w górę drogą normalną, gdzie na wysokości ponad 8 tysięcy metrów zatrzymuje nas 
bariera skalna. Wycofujemy się. Ruszamy w dół. Jest piękna październikowa pogoda, idziemy przez 
pomalowany jesienią na żółto i złoto rzadki las. Idę i staram się nie patrzeć za siebie, gdzie piętrzy się 
oświetlona zachodzącym słońcem ściana Wielkiej Góry, na którą nie wszedłem.
Ten widok wzbudza we mnie potworny żal. Tak mało przecież brakowało, żeby stanąć na jej wierzchołku...
Pocieszałem się tylko odkryciem, że Himalaje są też dla ludzi. Że kiedyś w te największe góry wrócę.
Muszę wrócić.
I wróciłem.
A potem napisałem tę książkę.
Nie ma w niej odpowiedzi na uparcie przez wielu stawiane pytanie o sens wypraw w wysokie góry.
Nigdy nie odczuwałem potrzeby podobnej definicji. Szedłem w góry i pokonywałem je.
To wszystko.

Jerzy Kukuczka
 
Trochę w prawo od najwyższej góry świata...

Lhotse, północno-zachodnia ściana, 1979

— Wiecie, od tego są wielkie, wyspecjalizowane przedsiębiorstwa. Na przykład Hutnicze Przedsiębiorstwo 
Remontowe... Słyszeliście o takim?
Dyrektor wyraźnie postawił sobie za cel, że nie straci niczego ze swojego majestatu. Jest rok 1978. W 
gabinecie wisi na ścianie godło państwowe, obok biurka stoi rachityczna paprotka, w oszklonej szafce na 
półce kilka tomów dzieł Lenina.
A przez okno widać wielki, stary komin.
Chodzi właśnie o ten komin, jednak wszystko jest tutaj starannie przemyślaną grą, w której nie można 
popełnić błędu. Więc unosimy się z krzeseł, na których ledwo zdążyliśmy usiąść.
— Rozumiemy. To my w takim razie... Może innym razem. Wyraźnie robimy ruch w kierunku drzwi. Ale 
gra trwa, jeszcze nic nie wiadomo.
— Zaraz, zaraz, chwileczkę. Porozmawiajmy trochę...
Bo dyrektor wie, że my wiemy, że kolos, jakim jest Hutnicze Przedsiębiorstwo Remontowe potrafi zrobić 
wszystko, nawet postawić od nowa wielki piec. Na wszystko ma plany, horrendalne kosztorysy, narzuty. 
Tylko na malowanie kominów akurat nie ma z reguły czasu. Dlatego dyrektor świadom, że może coś jego 
majestat na tym nawet ucierpi, nie pozwala nam jednak wyjść z gabinetu.
— Ciekaw jestem, ile też czasu panowie na to potrzebują?
Za oknem widać ten potężny, chociaż już mocno odrapany komin, patrzymy w jego kierunku i kręcąc głową, 
wykrzywiając przy tym usta w podkowę, mówimy:
— Ze dwa tygodnie. Może dalibyśmy radę i w tydzień.
— Tydzień? — dyrektor poprawia się w fotelu, jest wyraźnie rozbawiony. Punkt dla niego. — Tydzień, 
wiecie, nie wystarcza, żeby postawić samo rusztowanie...
— Bo my malujemy bez rusztowań.
— To jak?
— Na linach.
Zapada chwila ciszy, która może decydować o wszystkim. W dyrektorskiej głowie kłębią się przeróżne 
myśli. Ma nad czym myśleć. Stoi przed nim dwóch młodych i bezczelnych, według pierwszej oceny, ludzi, a 
za oknem jest ten cholerny komin. Rdzewieje od lat, powinien być co roku, najwyżej co dwa konserwowany 
i malowany. Powinien. Przepisy. Ale kto to ma zrobić, jeżeli brak wykonawcy. Tylko patrzeć, jak znowu 
przyczepi się do tego jakaś komisja. Postoi tak jeszcze parę lat i, co również prawdopodobne, po prostu się 
rozleci. A wtedy... Nie, dyrektor nie chce kończyć tej ponurej myśli. Skupienie na jego twarzy narasta, nagle 
przechodzi w grymas pogodnego zainteresowania.
— Kawę czy herbatę?
— Wszystko jedno, nie chcemy sprawiać kłopotu...
Wtedy, jeżeli to jest ważny dyrektor dużej huty, naciska guzik na biurku; jeżeli mniej ważny, sięga po 
telefon; jeżeli jest tylko kierownikiem w bardzo starej hucie, wtedy wstaje zza biurka, idzie do drzwi, uchyla 
je i stojąc w progu mówi, bez względu na swój status, zawsze te same słowa:
— Proszę przygotować dwie kawy.
Wraca za biurko, albo odkłada słuchawkę, nieważne. Zawsze jednak mówi coś w tym sensie:
— Ja już wypiłem trzy kawy, miałem dwie narady, nie będę pił, darujcie.
Robi przy tym wyraźny ruch ręką w kierunku serca, twarz dyrektora poważnieje (cierpienie). Bo musimy 
absolutnie zdawać sobie sprawę z wielkiej odpowiedzialności, jaka na nim spoczywa, z mnóstwa spraw, z 
którymi tylko do niego się zwracają, jakby nikogo już innego w tej hucie nie było. A my wiemy swoje. Że 
dyrektor po prostu kruszeje.
Nam chodzi o milion.
Tyle potrzeba, żeby doszła do skutku wyprawa w Himalaje. Na Lhotse, czwarty szczyt Ziemi.
Dzisiaj inflacja oswoiła nas aż za dobrze z sześciocyfrowymi liczbami Ale wtedy to była ciężka forsa. 
Milion to było w 1978 roku 200 średnich miesięcznych pensji. Stawka jest więc duża. Bywa, że za taki 80-
metrowy komin bierzemy i ćwierć miliona. To znaczy, że Lhotse ma dla nas wymierną cenę pięciu 
kominów. Trochę więcej, bo przecież odchodzą od tego procenty, które zabierał Klub, i ktoś jeszcze, jeszcze 
podatek, koszty farby, którą trzeba „załatwiać”, albo jak kto woli — „organizować”. Niech będzie więc sześć 
kominów Góra! Ale najpierw na każdą taką robotę trzeba zdobyć zlecenie. I stąd nasza wizyta u dyrektora
— Na linach? — Widzimy, że trudno mu uwierzyć, a przy tym widmo tych komisji, które lada dzień mogą 
się znowu przyczepić, nie ustępuje.
— Jesteśmy alpinistami. My to naprawdę umiemy.
— Taaak Na linach — Dyrektor ciągle nie bardzo potrafi to sobie wyobrazić, ale równocześnie wie, chociaż 
nie przyzna się do tego za żadne skarby, że spadliśmy mu właściwie z nieba. Z nieba, prosto na ten 
przeklęty, rdzewiejący komin. Broni więc już nie tyle sprawy, co swojego autorytetu.
— Ale my jesteśmy, wiecie — przedsiębiorstwem państwowym. My nie możemy zlecać tak poważnych 
robót, wiecie, byle ko — tu ugryzł się w język — to znaczy chciałem powiedzieć, że osobom prywatnym:
— Te pieniądze są przeznaczone na Fundusz Akcji Socjalnej Młodzieży. Wszystko jest dokładnie określone 
w odpowiednich przepisach, my już nie pierwszy raz.
Jeżeli trzeba, wyrecytujemy numer odpowiedniego Dziennika Ustaw, a nawet rozporządzenia Jesteśmy do 
tej lekcji dobrze przygotowani:
— Juz dobrze, dobrze Będę musiał jeszcze zasięgnąć opinii radcy prawnego. W razie czego. Od kiedy, 
wiecie, moglibyście zacząć z tym kominem?
Wygraliśmy. Dyrektor też. Ale takich rozmów, często zresztą znacznie krótszych i bez efektu, musieliśmy 
przeprowadzić dużo. Zdobyć wtedy milion nie było łatwo.
Skąd my w ogóle na Lhotse? Ta sprawa ma też swoją historię Jeszcze w latach siedemdziesiątych 
wspinaliśmy się najczęściej w Tatrach, wyjazd w Alpy był szczytem osiągnięć, później wywęszyliśmy 
szansę stosunkowo niedrogich wypraw w afgański Hindukusz. Za nieduże pieniądze można już było 
zrealizować marzenia o górze liczącej 7 tysięcy metrów.
Apetyty polskich alpinistów rosną jednak niezwykle szybko.
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych wyjeżdżają pierwsze polskie wyprawy w Himalaje! Rusza 
prowadzona przez Janusza Kurczaba wyprawa na K-2, Wandy Rutkiewicz na Gasherbrumy, wrocławiaków 
na Broad Peak. Były to jednak pierwsze jaskółki. W latach 1977-1979 zaczyna wypraw przybywać Dochodzi 
do sytuacji, w której Polski Klub Górski otrzymuje zezwolenie na atakowanie Lhotse, ale równocześnie stara 
się o zezwolenie także na inne szczyty. Kiedy do Warszawy dociera wiadomość, że można organizować 
wyjazd na dziewiczą jeszcze Kangchendzongę Środkową i Południową, Polski Związek Alpinizmu nagle 
przeżywa typowe kłopoty bogactwa. Kangchendzonga jest celem ambitniejszym, więc jej postanowiono 
poświęcić całą energię organizacyjną i główne siły sportowe. Ale co zrobić z Lhotse? Polski Związek 
Alpinizmu decyduje się tę górę „odpuścić”. Czy jednak ktoś w Polsce chce i potrafi w ciągu roku 
przygotować taką wyprawę? Zdecydowało się na to koło gliwickie. Na czele tego śmiałego projektu stanął 
Adam Wilczewski.
I tak się to zaczęło. Łaziliśmy po kominach, a myśleliśmy o Lhotse. Z tymi kominami była w ogóle fajna 
sprawa. Jakoś nikogo nie raziło, że aby podreperować Fundusz Akcji Socjalnej Młodzieży wspinali się na 
nie z kubłami farby i potężnymi pędzlami nierzadko czterdziestolatkowie, w dodatku bywało, że z wysokimi 
stopniami naukowymi. Perspektywa Himalajów potrafi uskrzydlić, nieważne stają się metryki i naukowe 
przewagi. A cała batalia o te kominowe miliony rozgrywa się późnym popołudniem w soboty i w niedziele, 
bo przecież każdy z nas w normalnych dniach pracuje albo studiuje. Jedni na tych kominach wisieli dłużej, 
inni krócej. Ci drudzy odpracowywali swój udział w czynnościach ściśle organizacyjnych. Jeździli na 
przykład daleko w Polskę po odpowiedni na śpiwory i kurtki puch, gonili za wszystkim, bez czego nie może 
obejść się himalajska wyprawa.
Kiedy mieliśmy już uciułane 90 procent tego miliona złotówek, doszły do tego także małe dotacje z WKKF-
u i innych instytucji.
Gorzej było z dolarami Wtedy jeszcze, za pośrednictwem WKKF-u, można było w celach turystycznych 
załatwić wymianę 150 dolarów na osobę. Wszystkie te „zielone” szły do wspólnej „skarpety” i stanowiły 
dolarową pulę wyprawy. Chociaż byśmy jednak nie wiem jak tę najważniejszą „skarpetę” oszczędzali, nie 
zajechalibyśmy w niej zbyt daleko. Problem rozwiązał dopiero Robert Niklas. Kiedyś wspinał się z nami w 
Tatrach, był jednym z moich pierwszych instruktorów. Później, chyba w 1970 roku, wyjechał do RFN i tam 
już został. Teraz jedzie z nami i cały swój udział w wyprawie opłacił w „twardej walucie”. Dzięki niemu 
nasza „skarpeta” nabiera na znaczeniu.
Wyprawa na Lhotse... Dajmy sobie już spokój z tymi złotówkami, dolarami. Dla mnie ma ona znaczenie 
wyjątkowe. Proponując mi w niej udział Klub Gliwicki jakby przymykał oczy na wszystkie moje dotych-
czasowe problemy w wysokich górach. To przecież właśnie Adam Bil-czewski czy Janusz Baranek najlepiej 
wiedzieli o tym, że na Alasce nie bardzo się sprawdziłem, bo „sieknęła” mnie tam choroba wysokościowa 
już na pięciu tysiącach metrów. Wiedzą, bo byli przy tym. A jednak pamiętali o mnie. W tej liczącej 19 osób 
wyprawie zarysowuje się wyraźnie grupa 6-8 osób, na których można polegać w czasie akcji górskiej. Czuję 
się zaliczony do tej „szpicy”.
Problem, którego rozmiary trudno w tej chwili określić, kryje się w czym innym. Nie ma właściwie wśród 
nas ludzi naprawdę sprawdzonych na dużych wysokościach. Brzmi to jak paradoks, ale pod tym względem 
bynajmniej nie odstaję od innych. Mimo że byłem tylko na siedmiu tysiącach w Hindukuszu i raz, bliski już 
szczytu Nanga Parbat, otarłem się również o 8 tysięcy.
A Lhotse jest czwartą górą świata. Liczy 8511 metrów.
Nie miałem większych złudzeń, że wpisując mnie na listę tej wyprawy puszczono całkowicie w niepamięć 
sugestie o mojej słabości. Przecież wystarczy tylko raz gdzieś coś o kimś powiedzieć, najlepiej na ucho, i 
taki „smrodek” za człowiekiem się wlecze uparcie. Lhotse może więc być moim ważnym argumentem. 
Wobec wszystkich. Zwłaszcza jednak dla tych, którzy byli też na Alasce, a teraz wiążą ze mną określone 
nadzieje.

***

Samolotem polecieliśmy do Bombaju, gdzie czekały już na nas przewiezione morzem, załadowane 
ekwipunkiem nasz star i nysa, którymi mieliśmy przewędrować całe Indie aż do Nepalu.
Jestem po raz pierwszy w Indiach. W porze, w której akurat zaczyna się okres monsunów. Leje. 
Wychodzimy z jako tako cywilizowanego lotniska, wsiadamy w taksówkę i nagle znajdujemy się w 
dzielnicy, w której są jedyne dostępne dla naszej kieszeni hotele — za dwa dolary. Brudne klitki z pryczami, 
po korytarzach biegają szczury, ciągle leje deszcz, wszędzie panuje straszliwa wilgoć i upał. Noc właściwie 
nie przespana.
Leżę na lepkiej od brudu pryczy w jakimś półśnie, szarpany ciągłym dudnieniem po parapecie. Nagle 
zaczyna mnie nurtować niedobra myśl.
To tak wyglądają wielkie podróże sławnych wojażerów?
Na każdym kroku przestrzegani jesteśmy, że nie wolno tu byle czego jeść. Nie wolno pić wody. Nie wolno 
właściwie niczego, bez czego trudno tutaj Europejczykowi w ogóle egzystować. Wolno wypić zimną coca-
colę czy lemoniadę, bo są kapslowane i wolne od ameby. Ale skarbniczka wyprawy Małgosia Kiełkowska 
trzyma twardo rękę na „skarpecie”, do której złożyliśmy po 150 dolarów i broni ich jak lwica swych dzieci. 
Raz, tylko raz, wydzieliła każdemu z nas na jedną cocę. Pamiętam, bo było to wielkie święto. Jeżeli nawet 
ktoś z nas ma jakiegoś dewizowego „zaskórniaka”, to traktuje te 10 czy 20 dolarów jak swoistą relikwię. 
Obraca je długo w palcach i najczęściej wkłada z powrotem do kieszeni. Nie będzie ich wydawał na 
głupstwa. Odmawia sobie. Typowe podróżowanie po polsku z wszystkimi jego uciechami.
Szybko dochodzi do zderzenia teorii z indyjską rzeczywistością. Teorią jest wszystko, co człowiek kiedyś o 
Indiach przeczytał, co usłyszał od bardziej doświadczonych, bywałych w świecie znajomych. Nie trzeba 
wielu godzin, by wszystko to okazało się mitem. Indii trzeba uczyć się tutaj, na miejscu, od nowa.
Uczono mnie na przykład, że trzeba się wytrwale targować na każdym kroku, w efekcie tego rodzaju 
pouczeń człowiek okazuje się tak „mądry”, że wykłóca się i tam, gdzie tego nie potrzeba. Odkrywam 
wkrótce, że znajduję się wśród zupełnie innych, ale też... ludzi. Wszystko to jakoś funkcjonuje i to 
bynajmniej nie na zasadzie najbardziej uproszczonej, którą mi wpajano, że jest to zwykły motłoch, z którym 
nie należy się w ogóle wdawać w rozmowy. Z tymi ludźmi właśnie rozmawiać trzeba. Chociażby wtedy, 
kiedy należy cokolwiek załatwić i musi się zejść z tego żenującego „piedestału” białego człowieka. W miarę 
upływu czasu straciłem resztę zaufania do mojej „wiedzy” o Wschodzie.
Nie oznacza to jednak, że od razu potrafię się ze wszystkim oswoić.
Po dwóch dniach wyciągnęliśmy wreszcie bagaże z komory celnej i od tej pory zaczęła się nasza droga na 
północny wschód przez całe Indie. Wrażeń z tego etapu podróży nie zapomnę chyba nigdy. Nasz ogromny 
star z przyczepą i nyska, brnące w tłumie taksówkarzy, rowerzystów, innych ciężarówek. Zupełnie inne 
prawidła ruchu. Prawidła? Ciągła walka nerwów prowadzona w myśl zasady, że na drodze ma rację większy 
i silniejszy, on wygrywa, słabszy musi mu ustąpić. Nasze wozy prowadzą Wiesiek Lipiński i Andrzej 
Popowicz. Obłęd.
I na każdym kroku, wręcz namacalnie widać, ilu ludzi żyje w tym kraju. Bywało, że stawaliśmy w szczerym 
polu, gdzie wydawało się, że nie ma żywej duszy. Po trzech minutach jesteśmy już otoczeni tubylcami. 
Przychodzą, patrzą, dotykają nas, bo jesteśmy dla nich kimś innym, nowym.
Nie są agresywni, ale natrętni. Przekreślają jakąkolwiek intymność, do jakiej przywykłem. Kiedy jem, 
przychodzą, stają i patrzą uparcie w menażkę. Bardzo mało brakuje, żeby któryś z nich włożył do tej 
menażki palec i oblizał go. Nie agresja, ale ciekawość w wymiarze obdzierającym mnie z resztek własnego 
ja. Nie żebranina. Oni o nic nie proszą, ale patrzą. Tylko patrzą. Jeżeli cokolwiek dostaną, przyjmują bez 
słowa.
Jedziemy tak dwa tygodnie. I leje. Ciągle leje. Jesteśmy cały czas mokrzy, nie mamy niczego suchego, 
wszystkie rzeczy dzielą się na brudne mokre i czyste mokre. Noclegi albo w „hotelach” na pryczy wśród 
szczurów, albo w polu, gdzie zawsze natychmiast zostaję oblepiony Hindusami niczym chmarą mszyc, gdzie 
nie ma innego wyjścia, jak wmówić sobie: „nie ma nikogo, nie przejmuję się, robię swoje”.
Nie jestem w stanie ocenić, co było próbą trudniejszą: „hotel” czy biwak pod nieustannym ciężarem 
śledzących każdy ruch setek par oczu.
Docieramy wreszcie do Katmandu, gdzie z wielką pompą zajeżdżamy na dziedziniec polskiej ambasady. 
Ministrem pełnomocnym jest Andrzej Wawrzyniak (znany w Polsce jako założyciel i dyrektor warsza-
wskiego Muzeum Azji i Pacyfiku). Jest wobec nas pełen dobrej woli, stara się pomóc, co doceniamy, a 
zawdzięczamy to faktowi, że jeszcze stosunkowo rzadko docierają do Nepalu takie wyprawy jak nasza. W 
miarę upływu lat, kiedy każdego sezonu zajeżdżało tutaj cztery, a nawet pięć wypraw, pokłady entuzjazmu i 
gościnności naszej ambasady zaczęły się wyraźnie wyczerpywać. Dla ofiarnego dyplomaty stały się 
kłopotliwym dopustem Bożym. Trudno się temu dziwić. Może jednak sam komplikował sobie po trosze te 
sprawy? Czuł się nie tylko gospodarzem, ale wymagał również, by tak właśnie go traktować, dążył do tego, 
by mieć nad wszystkim kontrolę. I przez to absorbowaliśmy jego czas i uwagę ponad miarę.
Robię swoje. Wraz z kolegami przepakowuję cały sprzęt. Dzielimy go na ładunki 30-35 kilogramowe, 
rzeczy niepotrzebne zostawiamy w ambasadzie. Bilczewski z Kiełkowskim nie tracą ani chwili, gonią po 
urzędach i załatwiają niezliczone formalności.
Karawana trwała prawie 19 dni. Najpierw był to marsz z dolin nepalskich przez porośnięte ryżem wzgórza. 
Później pięliśmy się coraz wyżej i wyżej.
Jak każda wyprawa, i my korzystamy z usług miejscowej agencji. Jest nią w naszym przypadku Sherpe 
Cooperative, która organizacją całości zajmuje się już na miejscu. Zapewnia sirdara, również kucharza, 
stawia sobie w ogóle za cel, by wyprawa odbywała się w warunkach komfortowych (czytaj: kosztownych), 
więc usiłuje wcisnąć każdej ekspedycji jak najwięcej swoich pracowników. My najchętniej zrezygno-
walibyśmy z tego „komfortu” w ogóle. Po długich wzajemnych przekonywaniach udało się nam wytargować 
tylko pięciu takich „umysłowych”, to znaczy: kucharza, dwóch jego pomocników, sirdara i dochodzącego do 
tego z urzędu oficera łącznikowego, który pełni rolę przedstawiciela rządu nepalskiego, ściślej — 
Ministerstwa Turystyki.
Nie cieszyliśmy się tym sukcesem długo, bowiem sirdar już na wstępie oświadczył, że do pomocy musi mieć 
koniecznie naików, a urzędnicy w agencji przytakiwali jego słowom ze zrozumieniem.
— Wiąże się to, oczywiście, z pewnymi dodatkowymi wydatkami, ale macie, panowie, za to „z głowy” 
wszystkie problemy związane z karawaną. Dochodzicie do bazy bez kiwnięcia palcem — zapewniali prze-
konywająco.
Kiwnąć palcem jednak było trzeba, i to już w pierwszym dniu.
Sirdar zażądał pieniędzy na wypłatę dla tragarzy za 7 dni z góry.
Dostał je.
Idąc pod górę postanawiamy w pełni korzystać z luzu, jaki daje nam karawana, której losy powierzono tak 
fachowym rękom. To, co się rozgrywa między tragarzami, obserwujemy jako ciekawostki obyczajowe, 
miejscowy folklor. Tylko, na przykład, nie bardzo mogę zrozumieć, dlaczego jeden porter idzie sobie z 
rękoma w kieszeniach, a inny ugina się pod dwoma ładunkami. Ten z rękoma w kieszeniach jest widocznie 
lepszy i podnajmuje sobie chyba innych. Ciekawi ludzie...
Kiedy jednak po dwóch dniach cała karawana staje w miejscu, a ludzie oświadczają, że dalej bez pieniędzy 
nie pójdą — czar pryska. Wzywamy sirdara.
— Dlaczego ci ludzie nie dostali pieniędzy?
— Bo już nie mam. Wszystkie wypłaciłem — bije się w piersi.
— Przedwczoraj dostałeś pieniądze na wypłatę za cały tydzień...
— Dostałem — odpowiada z niezachwianym spokojem. Więc bierzemy kartkę, długopis i powoli przy nim 
liczymy.
— Wychodzi, że powinieneś mieć jeszcze 10 tysięcy rupii.
— Ale nie mam.
— Jak to, nie masz?
— No nie mam. Wszystko wydałem...
— Ale komu wydałeś?
— Zapłaciłem naikom — sirdara nic nie jest w stanie wyprowadzić z równowagi.
— To w takim razie naikowie powinni zapłacić tragarzom — naciskamy naszego trudnego, bardzo trudnego 
rozmówcę.
— Powinni, ale zabrakło...
Widzimy, że cała ta rozmowa staje się beznadziejna. Nie porozmawiasz z nim. „Wydał” i koniec. 10 tysięcy 
rupii to jest tysiąc dolarów, czyli dla zamożnej europejskiej wyprawy nic. Ale nie dla nas. Mamy przecież 
wszystko tak dokładnie wyliczone, że może nadejść moment, w którym wyprawa rozłoży się z powodu 
braku nawet stu rupii. Bo nadwyżki dewiz, niestety, nie mamy. Nie jesteśmy wyprawą zachodnią, której 
każdy uczestnik w takiej sytuacji sięgnie do kieszeni, wyciągnie stówę „zielonych” i dołoży. Drobiazg. Nie 
ma sprawy.
A dla nas to jednak majątek. Stają zaraz przed oczami te godziny przedyndane w kraju na kominach, te 150 
dolarów wymienionych i wpakowanych do pilnowanej przez Małgosię „skarpety”, których brakuje nawet na 
jedną coca-colę. Ile byłoby coca-coli, takich zimnych, w zroszonej od chłodu butelce, za 10 tysięcy rupii? - 
Coś jednak trzeba zrobić.
Przede wszystkim zwalniamy sirdara i cały ten jego „staff’. Napisaliśmy, oczywiście, do agencji, że sirdar 
nie rozliczył się z pobranych pieniędzy, w związku z czym oczekujemy ich zwrotu.
Od tej pory cały transportowy bałagan mamy na swoich głowach.
Za naukę płacimy drogo. Dyżurni pilnujący kuchni muszą wstawać jeszcze przed świtem, żeby cokolwiek 
ugotować. Każdy ma dokładnie określone funkcje. Jeden rozlicza tragarzy, którzy już skończyli pracę, inny 
wynajmuje następnych. Ale to nie jest normalne przedsiębiorstwo. Kiedy rozlatuje się jakiś ładunek, przy 
jego przepakowaniu zostaje kilka drobnych rzeczy, trzeba je dać innemu tragarzowi. Jednak ten się buntuje, 
nie chce brać, bo uważa, że i tak ma ciężko. I tak codziennie.
Ale idą naprzód.
W całym tym zwariowanym młynie ludzi i ładunków nie mamy żadnego wsparcia ze strony oficera 
łącznikowego. Podobno zdarzają się i tacy oficerowie, którzy są prawdziwymi opiekunami wyprawy, okazu-
jąc pomoc. Nasz, do takich, niestety, nie należy. Tak jak wielu jego kolegów jest dla nas zwykłym balastem. 
Nic go nie obchodzi. A zwłaszcza tragarze, których traktuje jak śmieci, bo jest najczęściej z lepszej kasty, 
więc w ogóle z nimi nie rozmawia.
19 dni karawany było dla nas jedną wielką nauką stosunków nepalskich. Próby narzucenia tragarzom naszej 
woli nie przynosiły większych rezultatów. Mają własne, utarte zwyczaje, których my nie rozumieliśmy. 
Jeden z nich mówi, na przykład:
— Jutro robimy odpoczynek.
— Jaki odpoczynek? — zaraz krew uderza nam do głowy. — Nie ma mowy o żadnym odpoczynku. My 
płacimy za pracę, nie za odpoczywanie. My też niesiemy. Nam się spieszy!
— Don’t worry — Nepalczyk spokojnie odczekał, aż skończymy się pienić. — Jutro i tak musicie zmienić 
tragarzy. Nasi od tamtej wioski już nie pójdą, bo tam ich pobiją.
Przeświadczeni, że ktoś nas usiłuje znowu zrobić w konia, stawiamy na swoim.
— Nigdzie, żadnych tragarzy zmieniać nie będziemy. Wybijcie to sobie z głowy!
A okazuje się, że trzeba było tragarzy zmienić, bo nakazywały to miejscowe zwyczaje. W przekładzie na 
polskie realia dałoby się to sprowadzić do tego, że ci z „Sosnowca” przyszli do „Katowic”, więc trzeba ich 
popędzić, bo odbierają nam robotę. Sprawa była poważna, rozróba groziła rozpierzchnięciem się całej 
karawany. Trzeba pamiętać o niezliczonych podobnych sprawach, a przede wszystkim trzymać nerwy na 
wodzy. Nie jest to łatwe.
Kiedy już mało brakowało, by doszło do bójki między bardziej krewkim Wieśkiem a jednym z tragarzy, 
później drugim i trzecim, wszyscy zaczynają nagle uciekać i żaden z nich w ogóle niczego nie chce nosić.
W dodatku cały czas pada deszcz. Non stop. W wyniku tego namiot, który normalnie waży 7 kilogramów, 
kiedy daję go po nocnej ulewie tragarzowi, waży dwa razy tyle. Tragarz protestuje i ma rację. Ale nie można 
tej płachty rozłożyć, poczekać aż wyschnie, bo z nieba ciągle leje.
Wszystkiego dopełniały pijawki, które w nieustannym chlupocie wody czuły się jak w raju. Przedzierając się 
przez trawy i krzewy zgarnialiśmy je sobą bezwiednie. Wpijały się w nas bezlitośnie. Odkrywaliśmy je 
najczęściej dopiero na biwaku, przywarte do najbardziej nieoczekiwanych skrawków naszego ciała, już 
leniwe, bo syte od naszej krwi.
Nawet najuciążliwsze drogi mają jednak swój kres. Gdy rozciągnięci na odległość paru dni dochodzimy do 
Namche Bazar, pogoda poprąwia się. Jesteśmy już na 3200 metrach, w typowo szerpańskim miasteczku, 
zamieszkanym przez zupełnie innych ludzi. Solo Khumbu to kraina Szerpów. Wczorajsze kłopoty zostają za 
nami. Jesteśmy jakby na naszym Podhalu, wśród górali.
Od tej chwili w karawanie kroczą też jaki, a na ich grzbiety wędruje cały majdan. Z tą chwilą kończą się 
wszelkie problemy transportowe. Jeżeli nawet któryś z tych czworonożnych samochodów ciężarowych otrze 
się o skałę i rozwali przy tym cały ładunek, przepakowujemy go bez słowa, bo nie jest to aż tak uciążliwe. 
Ciągle idziemy pod górę, teraz zaczynamy coraz częściej odpoczywać.
Z początkiem września docieramy wreszcie do bazy pod Everestem i Lhotse. Po trudach podróży przez 
niziny, puszcze, zmaltretowani przez pijawki, które o tej porze roku są zmorą wszelkich zarośli Nepalu, 
jesteśmy w miejscu, o którym tak dużo słyszałem i czytałem. W miejscu, o którym tak często od dawna 
marzyłem.
Kilka dni wcześniej rozbiła już tutaj namioty międzynarodowa wyprawa na Mount Everest, organizowana w 
zasadzie przez Niemców. Byli jednak w jej składzie i Francuzi, i Szwajcarzy, był nawet także stary nasz 
znajomy z Alaski Ray Genet.
Wynajdujemy miejsce pod namioty i stawiamy je, wygrzebujemy z bębnów wszystko co potrzebne, na 
każdym kroku czeka masa robót czysto gospodarczych. Trwa to trzy dni i dzieje się na wysokości 5400 
metrów. Nastąpiło więc pierwsze zetknięcie się z wysokością, która nawet najprostsze czynności zamienia w 
męczarnie. To zmuszanie się na początku do pracy jest straszne. Boli mnie głowa, męczą nudności, 
najchętniej zwaliłbym się pod najbliższym głazem i poddał temu ogólnemu osłabieniu, rozbiciu.
Po raz pierwszy odkrywam, że najlepszym lekarstwem na chorobę wysokościową jest ruch i ciągły wysiłek 
fizyczny. W ten sposób pobudza się organizm do intensywniejszej wentylacji, szybszego krążenia krwi, 
zmusza do szybszej adaptacji w nowych warunkach.
Kiedy nareszcie wszystko w bazie stoi i leży na swoim miejscu, po raz pierwszy, tak na serio, patrzymy w 
górę.
Za cel postawiliśmy sobie wejście na Lhotse, jednak każdemu z nas wzrok jakoś sam ucieka w kierunku, 
gdzie piętrzy się on, Everest.
Góra jak inne. Są nawet od niej piękniejsze. Ale przez to swoje „naj” wzbudza pragnienie „zaliczenia” jej, 
chęć kryjącą w sobie wszelkie cechy fizycznego pożądania.
„Jeżeli już tutaj jestem...” — ta myśl tłucze się uparcie w głowie. Na to pożądanie Największej Góry nakłada 
się myśl, że aby naprawdę ją posiąść, trzeba będzie od początku organizować całą wyprawę. A przecież 
jesteśmy na miejscu...
Nie pozostaje nic innego, jak bardzo żałośnie westchnąć.
Rodzi się z tego pomysł, że może by tak pogadać z tą międzynarodową wyprawą, może ktoś z nich chciałby 
akurat na Lhotse, a w zamian za to ktoś z nas wślizgnąłby się dzięki ich zezwoleniu, niejako „bocznymi 
drzwiami” na Everest? Nieśmiałe rozmowy na ten temat utknęły szybko w miejscu. Nie kwapili się. 
Postanowiliśmy sobie w duchu wrócić do nich ewentualnie po wejściu na szczyty, kiedy już będziemy 
wiedzieli jak komu poszło.
Trudno klasyfikować, która z tych dwóch gór jest trudniejsza. Technicznie są porównywalne, Everest jest 
jednak wyższy o 400 metrów, a na tej wysokości jest to bardzo dużo.
Do wysokości 7300 metrów drogi na obie góry biegną identycznie.
Ale widzimy już oczami wyobraźni ten moment, kiedy jedni pójdą, bo tak nakazuje zezwolenie, w prawo, a 
drudzy w lewo.
My na Lhotse. Będzie to, o ile oczywiście sprostamy zadaniu, pierwsze polskie wejście na szczyt czwartej 
góry świata, siódme w ogóle w jej dziejach. Ale co ja na to poradzę, że mnie te wyłącznie patriotyczne 
ambicje jakoś nie satysfakcjonują.
Nawet nie zastanawiam się nad tym, że te rozmyślania z wysoko zadartą w górę głową mogą kryć w moim 
przypadku pewne cechy swoistego hochsztaplerstwa. To właśnie ja, który tak robiłem bokami na 
McKinleyu, tylko raz byłem w Hindukuszu na szczycie siedmiotysięcz-nym, jedynie raz, w dodatku 
przegrywając, otarłem się o wysokość 8 tysięcy na Nanga Parbat, wreszcie ja, za którym gdzieś tam w kraju 
wlecze się posiany kiedyś „smrodek”, że do wysokich gór się nie nadaję — stoję teraz tutaj z głową 
uniesioną wysoko i wybrzydzam na perspektywę wejścia „tylko” na Lhotse.
Bezczelność?
Nie. Tkwi we mnie coś takiego, co sprawia że nie interesuje mnie gra o małe stawki. Dla mnie liczy się 
jedynie „naj”. Tylko to mnie bierze naprawdę.
Teraz psuje mi humor tylko jedna rzecz, że pójdziemy na Lhotse drogą klasyczną i niczego nowego tym 
samym nie wniesiemy. Zastanawiamy się z Januszem Skorkiem i Andrzejem Czokiem, czyby jednak nie 
pójść nieco bardziej w prawo i zrobić direttissimę zachodniej ściany.
Wielu chętnych do tego jednak nie było. Przeważyła w końcu opinia, że robienie wariantu, który jest 
wprawdzie o wiele trudniejszy, niemniej zostanie tylko wariantem, jest pchaniem się na siłę w trudności w 
ścianie, w której o 100 metrów dalej jest łatwy żleb, dostępny bez większych problemów. Wszystko to jest 
wynikiem myślenia kategoriami tatrzańskimi, i nie warto ryzykować.
W czasie tych rozważań u podnóży najwyższych gór świata zrodził się inny pomysł.
Spróbujemy zrobić Lhotse bez tlenu.

 

Lhotse, północno-zachodnia ściana, 4 października 1979

Początkowo postanowiło podjąć tę próbę czterech z nas. Oprócz Andrzeja Czoka i mnie, Janusz Skórek i 
Zyga Heinrich. Zyga jednak bardzo szybko „odpuścił” to. Pewnego dnia zakomunikował:
— Iść tam bez tlenu, to za duże ryzyko.
I nikt z nas się temu nie dziwił. Pamiętajmy, że podejmowaliśmy tę decyzję jeszcze w latach, w których 
pokutowała teoria o złych następstwach niedotlenienia mózgu na dużych wysokościach. Prowadzić to miało 
do stałych w nim zmian. U nas, w bazie, mówiło się o tym żartem, w rodzaju:
— Zobaczysz, jak ubędzie ci połowa szarych komórek... będziesz przygłupem...
Tworzyło to pewną zrozumiałą barierę psychiczną. I nikt się z Zygi nie śmiał.
Do ostatniego momentu, to znaczy noclegu w obozie IV, w którym byliśmy po miesiącu akcji, chcieliśmy 
wychodzić na szczyt bez tlenu w trójkę. Równocześnie jednak nikt z nas swojej decyzji w tej sprawie nie 
wypowiedział na głos. Kwestia jest właściwie otwarta. Mało tego, zachowujemy się wszyscy tak, jakbyśmy 
tlenu mieli używać. Wnosimy ze sobą aparaturę i butle. Są złożone pieczołowicie w obozie IV na wysokości 
7800. Kiedy schodzimy przed atakiem szczytowym do bazy, one, tam wysoko, na nas czekają.
W bazie ustalamy, że pierwszym zespołem będzie czwórka: Janusz Skórek, Andrzej Czok, Zyga Heinrich i 
ja. Nie wynika to z żadnych zawiłych „kadrowych” spekulacji. Bardzo pomogła w tym postawa naszego 
kierownika Adama Bilczewskiego, który widząc, że ma wyraźnie określoną „szpicę”, prowadzącą właściwie 
całą akcję, dał nam w tym decydującym momencie całkowicie wolną rękę. Nie działał na zasadzie: „to j a 
jestem kierownikiem i mam tu coś do powiedzenia”. Dał nam maksimum swobody.
Wyruszamy z bazy, dochodzimy do obozu IV, rano mamy ruszać na szczyt. Wstajemy rano i jest absolutnie 
najwyższa pora, by jasno sobie powiedzieć jedną rzecz, być może najważniejszą.
— Co z tym tlenem?
Andrzej Czok był twardy od samego początku, więc nie zaskoczył nikogo z nas, mówiąc:
— Ja idę bez.
— Nie będę ryzykował. Zaraz włączam aparat — oznajmia Skórek.
— Ja też — mówi sucho Zyga.
Ja wykombinowałem wyjście pośrednie. Bez słowa biorę na plecy całą aparaturę, butlę i maskę, które ważą 
w sumie około 10 kilogramów, ale postanawiam nie podłączać się do tego wszystkiego. Kiedy widzę, że 
oczekują i ode mnie jakiejś jednoznacznej deklaracji, mówię:
— Biorę to, ale nie będę się podłączał. Najpierw przekonam się, jaka będzie między wami a mną różnica...
Będę się trzymał Andrzeja, pójdę sobie tak z godzinę — myślę — przekonam się o ile szybciej „niesie” tych 
z tlenem. Wiem, że musi być różnica w wydolności, bo oddychając powietrzem wzbogaconym w tlen, 
człowiek działa sprawniej. Znam siebie, potrafię w górach wpatrywać się w pracę własnego organizmu, 
bywa, że mierzę sobie w czasie akcji tętno. Uważam więc, że mam do tego eksperymentu pełne prawo. 
Zobaczę i ocenię w akcji siebie i tych, którzy oddychają tlenem.
Pierwsi ruszają Janusz i Zyga. Po godzinie marszu widzę, że zostaję za nimi w tyle tylko trochę i różnica nie 
jest bynajmniej niepokojąca. Nadchodzi więc moment, w którym decyduję się i mówię do Andrzeja:
— Wyrzucam ten balast...
Zostawiam w śniegu butlę tlenową i już lżejszy ruszam dalej.
Po trzech godzinach różnica odległości rośnie. Wyprzedzili nas o godzinę. Byliśmy już powyżej 8 tysięcy 
metrów. Czym wyżej, tym wyraźniej widziałem, że Janusz i Zyga coraz bardziej się oddalają. Jakoś jednak z 
Andrzejem posuwamy się. Powolutku, powolutku... Dziesięć kroków, odpoczynek, w czasie którego zwisam 
całym ciężarem na wbitym w śnieg czekanie tak długo, aż się uspokoją płuca. Znowu dziesięć kroków.
Zaczyna się ten rytm walki na wysokości. Liczę dziesięć kroków, na które nastawiłem „zegarek” własnego 
organizmu, po chwili zmuszam się do następnych dziesięciu. Najgorzej jest poddać się i usiąść, bo „zegarek” 
przestaje działać. Wtedy gubi się ten zbawczy rytm bezpowrotnie, a kolejne „nakręcenie” trwa bardzo długo.
I tak, walcząc sami z sobą, dochodzimy w okolice grani szczytowej. Ostatni odcinek jest dosyć głębokim 
żlebem. Ograniczony z dwóch stron turniami, tworzy coś w rodzaju otwartego z jednej strony komina. Od 
strony Kotła Zachodniego wieją zazwyczaj bardzo silne wiatry. Stłoczone masy powietrza prą tym kominem 
w górę, właśnie z dołu do góry. Zawsze idzie się tędy w śnieżnym tumanie, który jednak dodaje skrzydeł, 
pcha do celu. Momentami, w tej białej od pędzonego wiatrem śniegu chmurze, nie widzimy się.
Kiedy Janusz z Zygą schodzą po osiągnięciu celu, mnie z Andrzejem dopiero czekają ostatnie kroki.
— Fajnie, wam się już udało — dyszymy zmaltretowanymi brakiem tlenu płucami.
— Macie już niedaleko, najwyżej 20 metrów, ale nie czekamy na was — mówią. Klepiemy się słabo po 
ramionach, uwiarygodniając tym serdeczność naszych gratulacji.
I dalej, już tylko te ostatnie z najcięższych kroków.
Wchodzimy na szczyt.
Ma on postać sporego nawisu i właściwie nie wiadomo, kiedy przestać iść dalej, bo wisi cały w powietrzu. 
Wyciągam pożyczoną ciężką „exactę”, robimy zdjęcie z proporczykiem mojego pierwszego Harcerskiego 
Klubu Taternickiego, i z drugim, z biało-czerwonym herbem Katowic.
Jest południe. Nie przeżywam najmniejszej nawet euforii. Wiem tylko, że mam za sobą sześć godzin tego 
upartego dreptania po dziesięć kroków, przerywanego przystankami, wymuszonymi przez skatowany do 
granic organizm. Całą szychtę, w której czas jakoś okropnie się wydłuża, a człowiek staje się w wyniku tego 
przytłumiony, pozbawiony kontaktu z wszystkim, z wyjątkiem jednego: celu.
Nie pamiętam nawet dobrze, co na tym szczycie robiliśmy. Zdjęcie jeden drugiemu na pewno, bo wyciągania 
z dna plecaka bryły lodu, jaką jest aparat, zapomnieć się nie da. I że poszliśmy w dół...
Natomiast dojście do szczytu, ten moment, kiedy mijamy się z Januszem i Zygą, którzy już schodzą, a ja 
mam jeszcze zrobić dwadzieścia kroków, wszystko to utrwaliło mi się w pamięci ostrzej niż na kliszy. Bo 
sam wierzchołek, to już tylko świadomość potwornego fizycznego zmęczenia i przemożna myśl o jednym: 
jak najszybciej w dół!
Schodzimy „kominem”, w którym wicher usiłuje nas jakby nie puścić w dół. Dochodzimy do „czwórki”, 
później jeszcze niżej, do „trójki”, w której czekają na nas Bilczewski i Baranek. Jutro pójdą wyżej, by 
zanieść tlen do „czwórki” dla następnych zespołów. Ale dzisiaj są przejęci powodzeniem naszej akcji. 
Gotują i podają do rąk gorącą herbatę i jakąś zupkę. Siedzę, słyszę jak wewnątrz mnie uspokaja się ta 
skomplikowana, bliska „zatarcia” machina organizmu. Trzymam w rękach wciśnięty przez dobrych kolegów 
gorący kubek i czuję, że zaczynają puszczać we mnie wewnętrzne lody. Jest mi tak dobrze, że kiedy Andrzej 
Czok i Janusz Skórek postanawiają schodzić do obozu drugiego, gdzie warunki są wręcz komfortowe, mnie 
robi się... żal. Mówię:
— Ja tu zostanę jeszcze jedną noc. Do rana. Dobrze?
Nie mówiłem wszystkiego, co właśnie przeżywałem. Że jest piękna pogoda i szkoda mi tak nagle rozstać się 
z górą, która kosztowała mnie tyle wysiłku.
Dobrze mi tu.
Wlazłem do śpiwora, rozmawiamy. Dociera do mnie, że wysiłek skończył się sukcesem. Jednak doszedłem.
Później zejście do bazy. Świętowanie, słodkie lenistwo, nie muszę się już sprężać, noc jest znowu 
normalnym snem, a nie jedynie wyczekiwaniem wstawania. Pełny luz. Chwile, w których zaczyna się spijać 
smaczek całej wyprawy.
I cały ten szampański nastrój nagle zmienia się w wielki smutek. W międzynarodowej wyprawie doszło do 
tragedii. Dzień przed naszym atakiem na wierzchołek Lhotse weszli na szczyt Everestu. W drugiej grupie 
była także żona kierownika wyprawy Hannelore Schmatz. Miała być pierwszą Niemką na wierzchołku 
najwyższej góry świata. Szła z dwoma Szerpami, był też z nimi nasz przyjaciel z Alaski Ray Genet. Dotarli 
na szczyt bardzo późno. W zejściu, na pierwszym biwaku, zmarł z wyczerpania Ray Genet. Hannelore 
zaczęła nazajutrz schodzić z dwoma Szerpami. W pewnym momencie usiadła i już się nie podniosła. Nie 
żyła.
Ta tragedia rozgrywała się na naszych oczach. Podchodząc do obozu IV, z odległości paru kilometrów 
widzieliśmy jakieś ruchome punkciki na śniegu. Mam to przed oczami jeszcze dzisiaj. Trzy punkciki prze-
suwające się powoli w dół. Jeden z nich się zatrzymuje, stają wszystkie. Myślałem: „odpoczywają”. Po 
chwili w dół przesuwają się już tylko dwa punkciki, więc dodałem w myśli: „ Jedna z tych osób wypoczywa 
dłużej”. Kiedy jeden z tych dwóch zaczął w pewnym momencie przesuwać się w górę, wracać, moja 
wyobraźnia przestała działać. Pomyślałem tylko: „wraca po tego słabszego...”
O tym, że ruch tych punkcików zakłóciła ludzka śmierć dowiedziałem się dopiero przez radiotelefon.

***

— Pan Messner idzie! Wyprawa pana Messnera!
Biegną dwaj zdyszani Szerpowie i gdyby znali polskie porzekadło, krzyczeliby zapewne: „Z drogi śledzie...” 
W powrotnej drodze spod wielkich gór zatrzymaliśmy się na biwaku koło Namche Bazar. Syci chwały 
zdążyliśmy już rozbić namioty, rozprostować przygięte ciężkimi plecakami grzbiety. Za chwilę zapadnie 
zmrok, coś tam pichcimy.
I wtedy przebiegła ta dwuosobowa forpoczta Szerpów, znamionująca zbliżającą się z dołu karawanę.
Rozbijają jego namiot, długo z niego nie wychodzą, wszystko w nim wyraźnie pieszczą, wieszają lampę, 
rozkładają wytworne legowisko. Obserwujemy tę nietypową krzątaninę, udajemy, że nie takie rzeczy się już 
widziało, ale wzrok sam ucieka w ich kierunku. Po upływie kilkunastu minut wyłania się karawana.
Idzie o n.
Widzę go po raz pierwszy. Jest naturalny, otwarty. Kiedy zrzuca plecak, nasza kuchnia dymi. Zapraszamy na 
herbatkę i menażkę typowego górskiego „eintopfu”. Siada z nami.
— Skąd wracacie?
— Byliśmy na Lhotse — odpowiadamy skromnie, ale widzimy, że wywołuje to tylko grzecznościowy 
grymas ni to uznania, ni podziwu.
— A ty co masz w planie?
— AmaDablam...
Trochę jestem zaskoczony. Ten szczyt ma 6856 metrów. Kiedy ta typowo górska rozmowa rozkręciła się na 
dobre, ja — w tym gronie nowicjusz — postanawiam wtrącić swoje trzy grosze.
— Dwa lata temu szliśmy nowym wariantem na Nanga Parbat, i na przełączce, niedaleko szczytu, niemal na 
8 tysiącach znalazłem latarkę. — Widzę przy tym, że zagadywany ze wszystkich stron przez moich starszych 
kolegów Reinhold Messner milknie i zaczyna uważnie słuchać tego co mówię.
— Latarkę?... — wlepia we mnie wzrok.
— Taką zwykłą. Dziwiłem się, skąd się wzięła, bo przecież tam nie było jeszcze żadnej drogi...
— Siedem lat wcześniej od ściany południowej doszliśmy do tej przełęczy z bratem, który wtedy zginął w 
czasie zejścia. To musiała być jego latarka. Akurat tam zmieniał baterię.
Po siedmiu latach tę latarkę znalazłem ja. Coś nas jednak łączy, chociaż nie mogę oderwać oczu od 
wspaniałego sprzętu, jaki mu niosą w góry Szerpowie, od lżejszych niż puch ubiorów.
— Mam do ciebie prośbę — zwraca się do mnie Messner. — Piszę akurat książkę o moim wejściu na Nanga 
Parbat. Wdzięczny ci będę, jeżeli znajdziesz tę latarkę. Pamiątka po bracie, rozumiesz. W każdym razie 
napisz parę słów o tym, jak ją znalazłeś.
— Dobra — odparłem.
Wymieniliśmy jeszcze adresy. Później chcieliśmy koniecznie porobić sobie z nim zdjęcia, ale było już 
bardzo ciemno. Kiedy dzisiaj oglądam te odbitki, właściwie nie można z nich odczytać kto koło kogo stoi.
Rano oni poszli w górę, my w dół.
Jedna z warszawskich gazet informację o tym, że śląska wyprawa zdobyła szczyt Lhotse, opatrzyła krótkim 
komentarzem: „Już od dawna samo wejście na jakąś górę, nawet ośmiotysięczną, przestało być wielkim 
sukcesem”.
Takie podsumowanie naszych wysiłków zabolało mnie. Musiało upłynąć trochę czasu, nim przyznałem rację 
temu stwierdzeniu. Nadchodziły inne czasy dla polskiego himalaizmu: poprzeczka poszła mocno w górę.
W domu byłem w „Barbórkę”. 4 grudnia.
Następnego dnia z Warszawy zadzwonił do mnie Andrzej Zawada.
— Jurek, gratulacje! Mam dla ciebie propozycję. Czy nie pojechałbyś z nami na pierwszą w historii zimową 
wyprawę na Everest? Ruszamy za niecałe dwa tygodnie...
Dla mnie był to bardzo ważny telefon. Świadczył o tym, że ktoś przekonał się, że potrafię wyjść na wysoką 
górę. W domu zastałem jednak skomplikowaną sytuację. Celina jest w zaawansowanej ciąży, ma rodzić w 
początkach stycznia, poród może nie być łatwy.
Trzymam przy uchu słuchawkę, w której słyszę słowa Andrzeja. Nie odpowiadam nic. Słucham i myślę.
Everest zimą, ten sam, pod którym byłem zaledwie kilka tygodni temu, ale nie miałem prawa nawet go 
dotknąć. Takiej okazji może już nie być...
Głos Andrzeja nie milknie, zaczynam się łamać. Odkrywam w tej powodzi słów jednak szansę. Bo Andrzej 
chce robić również wyprawę na Everest wiosną. To znaczy najpierw zimą, ale chce w pełni wykorzystać cały 
sprzęt przyniesiony z mozołem pod najwyższą górę świata i zaatakować ją jeszcze raz. Mówię więc:
— Słuchaj. Z zimowej wyprawy rezygnuję, ale na wiosnę jestem pewnym kandydatem.
— Powiem ci szczerze — Andrzej na to — że wcale nie jestem pewny, czy ta wiosenna wyprawa dojdzie do 
skutku. Planuję ją tylko tak sobie... Gdyby nie powiodło się zimowe wejście, próbowalibyśmy wiosną od 
nowa jeszcze raz. Nawet nie wiem, czy będą na to środki...
Wywnioskowałem z tego, że Andrzej, któremu fantazji odmawiać nie można, próbuje tą wiosną jedynie się 
asekurować na wypadek niepowodzenia niezwykle trudnej akcji zimowej. Pierwszej tego rodzaju próby w 
dziejach alpinizmu. Jeżeli ta zimowa przyniesie sukces, wiosenna straci w jej blasku jakby sens. Nie potrafię 
się jednak przełamać.
— Andrzej, tak jak powiedziałem. Inaczej nie mogę... Odkładam gorącą i wilgotną od potu słuchawkę.
15 grudnia odleciała pierwsza grupa.
Beze mnie.
Są sprawy jeszcze ważniejsze niż Himalaje.
Najważniejsze.
W sylwestra urodził nam się syn. Daliśmy mu na imię Maciek.










Everest „po polsku”

Mount Everest, południowa ściana, 1980

Czekam na wynik zimowej wyprawy na Everest. Trwa to dosyć długo, bo Leszek Cichy i Krzysiek Wielicki 
wychodzą na szczyt 17 lutego. Ten olbrzymi sukces budzi entuzjazm, ale i pogłębia moją niepewność.
Co dalej? Będzie wiosenna wyprawa, czy nie? W myśl tego, co mówił Andrzej przed wyjazdem, szansę 
maleją.
Jednak ciągle w niego wierzę. Ten chłop ma fantazję, nie myśli tuzinkowo, stać go na planowanie z szerszą 
perspektywą. I nie zawiodłem się.
Zawada postanowił iść za ciosem!
Było wejście zimowe, to teraz zrobić na Everest nową drogę — rozumuje. Tylko dwóch uczestników 
wyprawy zostawia w bazie, Zygę Heinricha i Waldka Olecha, by pilnowali w niej sprzętu, reszta przyjeżdża 
z nim do kraju. Nie chodzi bynajmniej tylko o zanurzenie się w sławie, ale przede wszystkim o dodatkowe... 
pieniądze. Skądś je trzeba było wykombinować. Kiedy wyprawę wsparł Szwajcar Julian Godlewski, 
największe przeszkody organizacyjne zostały przełamane.
Z początkiem marca wylatuję z pierwszą grupą. Zawada jeszcze zostaje, szuka dalej pieniędzy. Zostaje 
niestety także ze świadomością, że bezwiednie wpakował się w poważne kłopoty natury formalnej.
Wyszła na jaw nielegalna łączność nawiązana przez jego wyprawę bezpośrednio z krajem. Czegoś takiego w 
Nepalu nie wolno robić, przepisy są w tych sprawach stanowcze. Każda wiadomość musi iść via ich 
Ministerstwo Turystyki. Dopiero oni puszczają wszystkie informacje w świat. Gwarantują im to przepisy, 
które każda wyruszająca w Himalaje wyprawa musi respektować.
A w czasie wyprawy zimowej tak się złożyło, że Jankowski, wyraźnie nudząc się w bazie, rozmawiał w 
eterze z kim popadło, również z krajowymi krótkofalowcami. I im właśnie podał bardzo ważną, właściwie 
sensacyjną wiadomość:
„Pierwsze w historii zimowe wejście szczytowe na Mount Everest. Weszli Cichy i Wielicki. Uwaga, do 
godziny 19 obowiązuje na tę wiadomość embargo. Over...”
Do dziewiętnastej właśnie dlatego, że była to pora ściśle ustalonej codziennej łączności bazy z nepalskim 
Ministerstwem Turystyki. Tak się jednak dziwnie złożyło, że było akurat ich święto, więc w Ministerstwie 
nie było nikogo.
Minuty upływały. Jankowski wywoływał ich uparcie, raz za razem, ale bez rezultatów.
Nikt nie odpowiadał.
A w Polsce, rozgorączkowani sukcesem krótkofalowcy poczekali posłusznie do 19 i puścili wiadomość w 
świat. Zdążyła nawet do głównego wydania dziennika telewizyjnego, gdzie odczytał ją przejęty spiker, 
anonsując ważną informację z ostatniej chwili.
Gdy następnego dnia o „żelaznej” porze baza nawiązała łączność z Ministerstwem Turystyki, już na samym 
początku, zamiast wymiany kurtuazyjnych pozdrowień, padło bardzo nieprzyjemne pytanie:
— Właściwie jak mamy to, panowie, rozumieć? Bardzo liczymy na szybkie wyjaśnienie, jak do tego doszło?
Afera. Jak? Dlaczego? Co to wszystko ma znaczyć?
I jeszcze długo Andrzej Zawada musi się dobrze z tym nieprzewidzianym problemem gimnastykować. Kiedy 
wydawało się, że jakoś uda się ten kłopotliwy zatarg załagodzić, władze Nepalu wstrzymują zezwolenie na 
wejście wiosenne. Jesteśmy już w Katmandu, a zezwolenia nie ma. Głupio wyszło. Nie ma też kierownika i 
nie ma pieniędzy.
Mija tydzień, mijają następne dni, sytuacja się nie zmienia. Co robić? Domyślamy się, że jest to forma kary 
nałożonej na nas przez Ministerstwo Turystyki. Gra jest nawet czytelna. Chcą wydanie zezwolenia odwlec w 
czasie, a kiedy wreszcie nam je wręczą, że niby wszystko jest w porządku, będzie za późno, by gdziekolwiek 
się wspiąć.
Ponieważ nie było żadnej innej przyczyny zwlekania z „permitem”, jesteśmy wręcz pewni, że o to chodzi. 
Postanawiamy załatwiać całą sprawę „po polsku”. Nie możemy czekać, aż Zawada zjawi się wśród nas z 
pieniędzmi. Musimy działać.
Decydujemy się na zorganizowanie trekkingu, turystycznej wycieczki do podnóży Everestu, na którą 
zezwolenia wydają każdemu, od ręki, za kilkanaście dolarów.
Pojawiamy się w bazie formalnie jako turyści, którzy nie mają prawa podejmowania jakiejkolwiek 
działalności górskiej. Baza zorganizowana jest już od zimy, czekają w niej cierpliwie Waldek Olech i Zyga 
Heinrich. Możemy natychmiast zaczynać akcję górską. I tak robimy.
Obok nas mają też swe bazy dwie inne wyprawy: Katalończycy i Baskowie. Działają. Mają ze sobą, czego 
nie mogliśmy w tej sytuacji lekceważyć, swoich oficerów łącznikowych. Oficerowie są przydzieleni do 
wypraw również po to, by kontrolować, czy w górach wszystko odbywa się zgodnie z przepisami. Na 
szczęście żadnemu z nich nie przyszło nawet do głowy, żeby sprawdzać nasze zezwolenia. To, że 
przyszliśmy do swojej bazy i działamy w górach, wyglądało całkiem naturalnie.
W efekcie, bez zezwolenia, bez oficera łącznikowego i bez kierownika... założyliśmy obóz II.
Gdy Andrzej Zawada zjawia się w bazie z „glejtem” w kieszeni i naszym oficerem łącznikowym przy boku, 
jest początek kwietnia. Gdybyśmy czekali na niego nic nie robiąc, musielibyśmy z najwyższą górą świata 
przegrać. Po połowie maja zaczyna się okres monsunów, które bronią jej skuteczniej niż jakiekolwiek 
przepisy.
A mamy już zaporęczowaną drogę poprzez lodospad Khumbu i zakładamy obóz III.
Prócz kierownika jest nas dziewięciu: Gienek Chrobak, Andrzej Czok, Rysiek Gajewski, Zyga Heinrich, 
Janusz Kulis, Waldek Olech, Jacek Rusiecki, Wojtek Wróż i ja.
Wynosimy liny, poręczujemy, wszystko robimy w stylu tradycyjnym. Do obozu III na Evereście idziemy już 
nową drogą. Trwa to dosyć długo, bo pogoda zaczyna nam płatać figle: co chwila się załamuje, co kilka dni 
wali z nieba śnieg, pokrywając coraz grubszą warstwą zbocza. Robi się bardziej lawiniasto.
O obóz IV toczy się walka. Jeden zespół wychodzi, zakłada 100 metrów liny i wraca. Po nim rusza następny, 
który przez cały dzień wyrywa tę linę spod grubej warstwy śniegu, wraca. Następny mocuje kolejne 100 
metrów liny...
Do miejsca założenia obozu IV dochodzimy z Andrzejem Czokiem. Robimy platformę, stawiamy namiot.
Mamy świadomość, że jest to ważny etap wyprawy. Niemal każda przeżywa zawsze moment, w którym 
wszyscy wychodzą w górę, wszyscy działają, ale cała robota stoi w miejscu. Brakuje przełomu. Czasami 
wystarczy założyć kolejne 100 metrów liny, by puścił ten niewidoczny „korek” i cała akcja ruszyła wyraźnie 
do przodu, odzyskała impet.
Obóz zakładamy pod barierą skalną, która jest zasadniczym problemem naszej, polskiej drogi na Everest. 
Jest wysoka, prawie pionowa, i znajduje się na wysokości ponad 8 tysięcy metrów.
I trzeba ją pokonać.

Pierwszą próbę podejmuje zespół Zygi Heinricha. Robią 40 metrów niełatwego terenu, schodzą. Kolej na 
mnie i na Ryśka Gajewskiego. Udaje nam się przemęczyć najcięższy fragment tej bariery. Długo później 
stwierdziłem, że był to najtrudniejszy odcinek, jaki kiedykolwiek pokonywałem w Himalajach. W 
tatrzańskiej, sześciostopniowej skali trudności ten fragment zasługuje na piątkę — to znaczy: „nadzwyczaj 
trudno”.
 

Mount Everest, nowa droga wiodąca południową ścianą, 19 maja 1980
Zrobienie go na tej wysokości kosztowało mnie tak dużo siły, że w pewnym momencie z wysiłku 
najzwyczajniej... zlałem się w spodnie. Chwilami ciemniało mi w oczach. Chodziło o 8-10 metrów pionowej 
skały. Zrobiliśmy cały wyciąg, 40 metrów miejscami trudniejszych, miejscami łatwiejszych, chociaż ogólnie 
bardzo trudnych. Jednak o wszystkim decydowało właśnie te 8-10 metrów. Były przełamaniem się przez całą 
barierę i otwierały dojście na bliski już stąd śnieżny stok. Zakładamy linę i schodzimy do bazy. W akcję 
wszedł kolejny zespół. Bez problemów przechodzi przez z takim trudem pokonany odcinek i w łatwym 
terenie zakłada poręczówki do wysokości 8300 metrów, gdzie ma powstać obóz V. Ostatni.
Schodzę. Od tej pory zaczyna się przymierzanie do ataku szczytowego.
Jest połowa maja. Czas nas goni nieustępliwie. Na dobrą sprawę powinniśmy kończyć akcję. Gdybyśmy 
chcieli grać według tradycyjnych reguł, musielibyśmy mieć zaporęczowaną drogę przynajmniej do 8600 
metrów. Dopiero wtedy bezpieczniejsze byłoby dojście do samej grani i późniejszy atak szczytowy.
W mesie jest tłok. Każdemu wypowiedzianemu słowu towarzyszy wyczuwalne napięcie. Ja powiedziałem:
— Nie stać nas na to, żeby jeszcze 300 czy nawet 100 metrów poręczować na tak dużej wysokości. Samo 
wyniesienie liny na 7000 jest dużym problemem. Do tego trzeba jeszcze zaporęczować, zejść, wszystko to 
potwornie rozciąga się w czasie. A czasu brakuje. Uważam, że z obozu V trzeba iść ciurkiem na szczyt.
Zerwał się lekki szmer głosów, z których można było wywnioskować, że większość przyznaje tym słowom 
rację. I teraz Andrzej Czok, czując tę sprzyjającą atmosferę, postanowił iść za ciosem.
— Idziemy na szczyt, oczywiście, bez tlenu...
To nie był dobry moment na taką deklarację. Szmer głosów wyraźnie przybrał na sile, po chwili zlał się w 
coraz bardziej wyraźny, wręcz stanowczy sprzeciw. Już nie pamiętam kto wyraził to słowami:
— Odpada. Idąc bez tlenu, zmniejszacie szansę. Tu chodzi o powodzenie całej wyprawy.
Andrzej ucichł, jakby skulił się w sobie, ja też nie powiedziałem nic, poroszenie sprawy wychodzenia bez 
tlenu było zdecydowanie przedwczesne. Nie padło jeszcze ani słowo na temat najważniejszy:
Kto ma to zrobić?
Właściwie osiem, może nawet dziewięć osób ma szansę wejścia na szczyt. Wśród tych dziewięciu osób są 
same gwiazdy polskiego himalaizmu. Taki Wojtek Wróż i Gienek Chrobak zrobili pierwsze wejście na 
Południową Kangchendzongę, mają za sobą sukcesy, całą dobrze zapisaną himalajską kartę. Wiadomo na co 
ich stać. Jest Zyga Heinrich, który na każdej wyprawie haruje jak wół, ostatnio wszedł zresztą na 
Kangchendzongę Środkową oraz na Lhotse. Można by tak długo wymieniać. A my z Andrzejem jesteśmy w 
tym gronie młodzieżą. Mamy na swym koncie Lhotse, ale tutaj już nie raz słyszeliśmy:
— Lhotse? Łatwa góra. Każdemu może się raz udać.
Po prostu nie funkcjonowaliśmy jeszcze w świadomości tego elitarnego środowiska jako ci, których stać na 
dużo. Nie jesteśmy jeszcze w czołówce. Nie liczymy się.
Bardzo liczna i wyrównana grupa. Osiem osób. Każdy z nas ma szansę wejścia na szczyt.
No więc kto pójdzie pierwszy?
W mesie robi się cicho. Nie pamiętam kto przerwał ciszę, mówiąc:
— Uważam, że powinni iść Wróż i Chrobak, ewentualnie Heinrich i Olech.
Zrywa się znowu szmer głosów bezładnych, czasem skierowanych jedynie do sąsiada na ucho, ale sytuacja 
wyraźnie zaostrza się.
— Powinniśmy iść we czwórkę — odzywam się. — Najchętniej poszedłbym z Andrzejem Czokiem. Ale 
musi być też zespół pomocniczy, który w przypadku, gdyby nam się nie udało...
Tak zaczęła się dyskusja na serio. Trudna, cholernie trudna, jak ten fragment ściany o tyle kilometrów nad 
naszymi głowami, przy pokonywaniu którego miałem już ciemno w oczach. Nikt tego nie powiedział 
wprost, nikt ostentacyjnie nie traktował nas z góry, ale jasne było jedno, właściwie dominowało:
„Spokojnie chłopcy. To my mamy tutaj pierwszeństwo....”
Tak to w każdym razie odbieraliśmy.
Powoli jednak z tej powodzi słów wyłania się coraz częściej to, co mówi Zyga Heinrich. Mówi spokojnie. 
Opiera się nie tyle na samym fakcie uznanego autorytetu, co na argumentach. A Zyga wie, że dotychczas w 
pracy na tej górze byliśmy z Andrzejem najbardziej aktywni. Docenia to. Szmer w mesie znowu słabnie. 
Czasem tylko można usłyszeć westchnienie i wyczuwalną nutkę rezygnacji. Andrzej Zawada przez cały czas 
tylko się przysłuchuje. Zbliża się moment, w którym musi przyjść kolej na niego. Wszyscy kierują wzrok w 
jego stronę.
— Uważam —jego słowa padały w absolutną ciszę... — uważam, że jako pierwsi powinni pójść Kukuczka z 
Czokiem, bo mają najlepszą kondycję, są w sztosie. A za nimi, jako drugi zespół, Heinrich i Olech, bo im się 
to należy. Idziecie w czwórkę.
Zdarzają się sytuacje, w których jest bardzo ważne, by ktoś podjął decyzję jednoosobowo. By ta osoba była 
w dodatku dla wszystkich autorytetem. Uważam tak nie tylko dlatego, że decyzja ta wyróżniała akurat mnie. 
Dyskusja zresztą nie dobiegła jeszcze końca. Głos zabrał Zyga, poruszając kwestię, którą wszyscy 
uważaliśmy już za postanowioną.
— Zastanówmy się jeszcze nad jednym. Opamiętajmy się... Proponuję, żeby jednak wyjść jeszcze raz, 
zaporęczować najwyższy odcinek, bo dopiero wtedy będzie bezpieczniej.
— Nie mamy na to czasu — skontrowałem go. — Albo robimy atak szczytowy teraz, albo możemy stanąć 
wobec sytuacji, że trzeba będzie pakować manatki i wracać do domu z pustymi rękami.
Mam chyba moralne prawo stawiania sprawy właśnie w ten sposób. Teraz przecież było wiadomo, że to ja z 
Andrzejem będziemy pierwsi pokonywali ostatni odcinek drogi na szczyt. To my byliśmy tam, bardzo 
wysoko, na tyle długo, że wiedzieliśmy na pewno jedno:
Trzeba się śpieszyć.
Zyga nie protestował. Stanęło na tym, że idziemy w czwórkę.
Do obozu II towarzyszą nam jeszcze Zawada, Kulis i Rusiecki.
I w tym momencie na Lhotse schodzi lawina. Porywa jednego z towarzyszących wyprawie katalońskiej 
Szerpów. Przez około 500 metrów lawina poniewiera nim. Gdy odnajdują go, jest straszliwie poturbowany. 
Po trzech dniach umiera.
Działa to deprymująco. Zwłaszcza na Zygę.
— Nie mamy szans. To, co chcemy robić, jest zbyt niebezpieczne — mówi. I nikt nie ma do niego o to 
pretensji.
Ja z Andrzejem Czokiem nie rezygnujemy. Zyga i Olech ruszają dopiero dzień po nas, już jako zespół 
asekurujący.
Dochodząc do obozu III czuję, że prawie 60-dniowy aktywny pobyt na wysokości zrobił swoje. Odcinek 
drogi, który wcześniej pokonywaliśmy 8 godzin, teraz zabiera nam jedynie dwie i pół godziny. Wsłuchuję 
się w miarowe uderzenia tętna. Jest dobrze.
Do obozu V dochodzimy spokojnie po poręczówkach. Rozbijamy specjalny, bardzo lekki namiot, włazimy 
do śpiworów i wracamy do tematu, który nam od początku tej wyprawy nie daje spokoju.
Do sprawy tlenu.
W bazie wszyscy naciskali nas, aby wychodzenie bez tlenu wybić sobie z głowy. Bo zmniejsza to szansę 
powodzenia całej wyprawy, bo wejście bez tlenu na Lhotse nie jest żadnym argumentem, tam nie ma takich 
trudności technicznych jak tutaj; Everest jest wyższy, nie wiadomo, czy w ogóle nas na to stać.
Jest już ciemno, kiedy roztrząsając te racje dochodzimy do wniosku, że każda zawiera spory ładunek logiki. 
Kokoszę się niespokojnie w śpiworze, wreszcie mówię do Andrzeja:
— Niech im będzie...
Andrzej też coś mruczy, że trudno. Rzeczywiście, gdybyśmy mieli przez to nie wejść, nikt z wyprawy by 
nam tego nie wybaczył. Ale jest nam przy tym żal.
Wyciągamy wyniesione tutaj wcześniej butle i aparaty. Podpinamy się pod tlen. Zasypiamy. Sen jest 
spokojny, płuca wreszcie mogą się „najeść”. Nie męczą nas żadne koszmary. Dzisiaj zdążyliśmy przecież 
zaporęczować jeszcze ostatnią liną 80 metrów drogi nad samym biwakiem.
Wyruszamy o piątej rano, początkowo korzystając z rozwieszonej wczoraj liny. Lecz ta szybko się kończy. 
Jest ciężko, leży świeży śnieg, wprawdzie nie ma tragedii, ale kopanie się w tym głębokim puchu wykrusza 
siły. Po wyjściu z namiotu ustawiłem w aparacie przepływ tlenu na 1-2 litry w ciągu minuty, tyle, ile 
potrzebuje organizm ludzki w czasie snu. Kiedy trzeba pokonać jakiś uskok, podkręcam przepływ do 8 
litrów na minutę. Przy wejściu na grań napotykamy coraz częściej trudności skalne. Wszystko rozciąga się w 
czasie. Idziemy znacznie dłużej niż planowaliśmy.
Na Wierzchołku Południowym jesteśmy dopiero o godzinie 14. A czeka nas jeszcze długa i ostra grań.
I tutaj czuję, że płuca coraz słabiej nadążają za wysiłkiem. Akurat, kiedy sięgam do zaworu aparatu, słyszę 
słowa Andrzeja:
— O, psiakrew! Moja butla jest pusta.
Szarpię coraz bardziej niespokojnie zawór mojego aparatu, pcham go na „max”, ale nie przynosi to żadnej 
ulgi. Wszystko stało się jasne.
— Moja też...
Teoretycznie możemy wyjść z założenia, że zrobiliśmy już dosyć dużo. Weszliśmy na Wierzchołek 
Południowy i połączyliśmy się z drogą normalną. Mija chwila, w której szukamy nawzajem swojego 
wzroku, żeby w nim wyczytać decyzję. Później dopiero padają słowa:
— I co? Idziemy?
— Oczywiście. Jesteśmy za blisko szczytu, żeby się cofać.
Była to zwięzła, męska rozmowa. O sytuacji poinformowaliśmy bazę przez radiotelefon. Porzucamy puste 
butle i aparaty. I w górę.
Czeka nas tylko 100 metrów różnicy poziomu, co w dobrych warunkach nie powinno zabrać więcej niż 45 
minut. Najwyżej godzinę. Pokonuję Uskok Hilary’ego, jest strasznie „lufciasto”, grań jest ostra.
Idziemy dwie godziny.
Na szczycie jesteśmy dopiero o godzinie 16.
Łączymy się z bazą. Są zaniepokojeni, bo ostatni znak życia daliśmy z Wierzchołka Południowego. 
Zostawiliśmy ich wtedy z tym samym pytaniem, które postawiliśmy sobie: Iść w kierunku szczytu czy 
schodzić, bo nie mamy już tlenu? Potem ruszyliśmy jednak w górę, bo doszliśmy do wniosku, że od tej pory 
jest to już wyłącznie nasza sprawa. Nasze płuca, nasze wirujące przed oczami ciemne płaty, nasze być albo 
nie być. Oni, na dole, nie naciskali, oni od początku byli przeciwni robieniu tej największej góry bez tlenu. 
Co przeżywali od chwili, kiedy na Wierzchołku Południowym powiedzieliśmy to ostatnie, kończące zawsze 
łączność słowo „over” — nie dowiemy się. Możemy tylko domyślać się tego teraz, gdy łączymy się 
ponownie, dyszymy, potwornie dyszymy, że jesteśmy na szczycie. A w ich słowach, płynących z tak niska, 
słychać nie tylko gratulacje, radość, ale i ulgę. I tylko jakby przez echo tych słów dociera do mnie, że 
rzeczywiście coś się stało, że mam pod stopami najwyższą górę świata. „Over...”
Na szczycie najwyższej góry trzeba bardzo długo stać opartym na czekanie, aż powróci w miarę normalny 
oddech. Trzeba wyciągnąć z plecaka przeraźliwie ciężki aparat „start” i tak samo ciężką „practicę”. Trzeba 
zrobić zdjęcie. A wszystko najwyższym wysiłkiem, całym uporem.
Ze szczytu trzeba zabrać na pamiątkę flagę brytyjską, pozostawioną tu kilka dni temu przez naszych 
sąsiadów z bazy, którzy wyszli na Everest drogą klasyczną. Oni znieśli na dół pozostawiony tu przez Leszka 
Cichego i Krzyśka Wielickiego, w czasie ich triumfalnego wejścia zimowego, termometr maksymalno-
minimalny i papieski różaniec.
My zostawiamy zwiniętą w rulon flagę polską. Zabieram kilka kamieni.
Wszystko, co człowiek robi na najwyższej górze jest więc potwornie prozaiczne, rzeczowe, kosztuje 
ogromnie dużo wysiłku. A przez wszystko przedziera się to wyprane z jakiejkolwiek euforii myślenie:
„Everest jak Everest. Taka sama góra, taki sam śnieżny nawis jak na innych...”
Zaczynam schodzić. Jest już godzina piąta po południu. Wyłazi ze mnie cholerne zmęczenie.
Poruszam się jakby we mgle, czuję się tak, jakbym cały czas był właściwie obok siebie.
Kiedyś wyczynowo uprawiałem sport i zdarzało mi się, że dobiegając do mety miałem przed oczami czarne 
plamy, zaczynałem jakby majaczyć. Tu jest podobnie, ale trwa niepomiernie dłużej. Ciągle. Nade wszystko 
odczuwam jednak niedotlenienie.
Nie zawsze udaje się odetchnąć te wyliczone siedem czy osiem razy, nie zawsze przy każdym kroku. Wtedy 
przed oczami pojawia się mgła.
Zaczyna się robić szaro, kiedy ponownie jesteśmy na Wierzchołku Południowym. Wracamy naszą drogą, 
chcemy trafić do namiotu. Po pewnym, trudnym do określenia, czasie jest już kompletnie ciemno. 
Schodzimy po omacku, staramy się jedynie nie zgubić własnych śladów. Tylko one mogą nas doprowadzić 
do celu.
Wchodzimy, niestety, na pole śnieżne, na którym wszystko jest już zawiane. Ślady znikają. Od tej pory tylko 
instynktownie usiłujemy utrzymać właściwy kierunek, marzymy o tym, żeby dojść do zostawionej tutaj 
gdzieś liny i po niej dowlec się do namiotu. Żeby się to powiodło, postanawiamy... czekać. Na wschód 
księżyca. Jest!
Trochę się rozjaśnia. Schodzimy, ze zmęczenia potykamy się.
Na śliskim podłożu obsuwa mi się noga. Lecę!
Turlam się bezwładnie w głębokim śniegu jakimś żlebem. Po kilkunastu metrach udaje mi się zatrzymać, 
staram się wygrzebać z tej białej pierzyny i łapię przy tym ręką... linę!
Przypadkowi jedynie zawdzięczam, że zjechałem właśnie tu.
Po tej zbawczej linie schodzimy do naszego namiotu. Jest już po dziewiątej wieczorem. Chce się nam 
cholernie pić, ale przy gotowaniu zmęczenie wzięło górę. Zasypiamy. To nie jest sen, ale szarpana zmę-
czeniem i nerwami drzemka. W pewnym momencie wyrywam się z niej.
Czuję, że coś mnie dusi. Otwieram oczy i uprzytamniam sobie, że przywala mnie jakiś ogromny, pęczniejący 
ciężar. Nie mam czym oddychać.
Wpadam w panikę. Lawina! — przemyka mi przez myśl. Budzi się Andrzej. Przerażeni, we dwójkę 
zaczynamy się szamotać, wreszcie udaje nam się jakoś wykopać z namiotu. Stajemy na śniegu tak jak nas to 
c o ś wyrwało ze snu. Bez butów, które zostały gdzieś tam w środku.
Okazuje się, że na ustawiony na zboczu namiot zsuwa się śnieg. Nie jest to, na szczęście, lawina, ale powoli, 
nieustępliwie napierające masy śniegu, zasypujące z milczącym uporem wszystko, co znalazło się po drodze. 
Mogło jednak być gorzej.
Jedno jest pewne. Tej nocy nie prześpimy.
Zamiast snu jeden z nas zagrzebuje się w resztkach namiotu, a drugi zgarnia z niego ten ciężar i zgarnia. 
Potem zmieniamy się.
Tak dotrwaliśmy do świtu, z nastaniem którego jestem bardziej zmęczony niż wtedy, gdy ogłuszeni 
wysiłkiem, jaki kosztowało nas wejście na szczyt, zaszywaliśmy się w śpiworach. Wydawało nam się wtedy, 
że bardziej skonany człowiek już być nie może.
Przejaśnia się na tyle, że możemy znaleźć buty. Wkładamy je i na nic więcej nie mamy już sił.
Schodzimy.
W obozie IV czekają na nas Zyga i Waldek Olech. Trzymają dla nas termos pełny gorącej herbaty. Żłopię ją 
łapczywie. Jest to pierwszy napój, jaki mamy w ustach od 36 godzin, wypełnionych wielkim wysiłkiem i 
zmęczeniem. Żłopiemy tę herbatę, żłopiemy, powoli pomaga nam otrząsnąć się z otępienia. Możemy iść 
dalej.
W bazie radość, uściski, gratulacje.
Zrobiliśmy to.
Słaniając się trochę na nogach, jak bokser, który jeszcze nie wrócił do siebie po morderczych piętnastu 
rundach, wyczuwam, że w nastroju, który mnie otacza, chyba nie wszystko jest tak. Andrzej też. Pod 
cienkim naskórkiem tych gratulacji i uśmiechów tkwi coś, czego nie potrafimy określić. Coś, co ten 
świąteczny nastrój wyraźnie mąci.
Po piętnastu minutach już rozumiemy.
Andrzej Zawada, kiedy dowiedział się, że po wejściu szczytowym dotarliśmy do biwaku dopiero o godzinie 
22, doszedł do wniosku, że było to przedsięwzięcie zbyt ryzykowne. Rozumował, że jeżeli zespół, który 
według jego oceny był kondycyjnie najlepszy, musiał to robić tak długo, kolejny, chociażby nawet 
dysponował takim samym zapasem sił, może do tego szczytu nie dojść. I powiedział:
— Dość. Koniec akcji, koniec wyprawy. Wracamy wszyscy do domu.
Słowa te wzbudziły jeden wielki protest i żal. Tutaj trzeba wyjaśnić pewną wyjątkowość naszej wyprawy. 
Bardzo często się zdarza, że po udanym ataku szczytowym duży zespół ludzi, jakim jest wyprawa, cieszy się 
nie tylko z sukcesu, ale i z tego, że skończyła się walka z górą, która pochłonęła tyle sił. Mają dosyć. Chcą 
wracać, jak najszybciej.
U nas jest inaczej. Coś takiego zdarza się niezwykle rzadko. Wszyscy chcą wejść na szczyt! Wszyscy chcą 
cel osiągnąć osobiście. I nie ulega wątpliwości, że w przypadku tej grupy, zespołu najlepszych polskich 
alpinistów, nie były to ambicje bez pokrycia w możliwościach.
Dlatego teraz wszyscy są rozżaleni. Na Andrzeja Zawadę. Że jak tak może. Każdy z nich czuje się bardzo 
silny, a przez tę decyzję wielu z nich musiało zrezygnować ze swoich marzeń o szczycie. O tym szczycie.
Trwa to długo. Bardzo długo. Może sobie wmawiam, ale jakaś cząstka tej goryczy musi być także kojarzona 
ze mną i Andrzejem.
Bo nam się udało.
To nie jest temat, który porusza się tutaj, w bazie, na głos. Wszystko tkwi gdzieś w człowieku głęboko jak 
zadra, przyprawiająca w każdym momencie o ból.
Po kilku dniach pogoda pogorszyła się zdecydowanie, nadchodził monsun, zaczął sypać taki śnieg, który 
nieodwołalnie przekreślił wszystko definitywnie.
Być może właśnie ten śnieg najskuteczniej przytłumił rozpalone ambicje. W każdym razie w ocenie tego, co 
zdarzyło się u stóp Everestu, zaczęły przeważać głosy:
— Zawada miał rację.
Został jeszcze tylko ten pierwiastek pewnej zazdrości wobec mnie i Andrzeja Czoka. Takie rzeczy się czuje, 
nie potrzeba słów. Na naszej radości ciążyło to, że innym się nie udało. Bo na przeszkodzie stanęły względy, 
powiedzmy, administracyjne.
Powrót te urazy pogłębia. Na lotnisku są dziennikarze, czekają na nas złote Medale za Wybitne Osiągnięcia 
Sportowe. Coś się koło nas ciągle dzieje, ktoś tam nas docenił.
Po raz pierwszy doznaję sławy.
Swoistym przeżyciem był pierwszy dzień w pracy. Witano mnie przed bramą. Jak zwycięzcę. Dyrekcja 
„Emagu” wyszła, załoga wyszła, był transparent: „Witamy zdobywcę Everestu”.
W tym samym zakładzie pracy, zaledwie parę miesięcy temu, jeszcze na krótko przed wyjazdem na Everest, 
musiałem się jakoś niepostrzeżenie prześlizgiwać, uważać, żeby się za bardzo nie narazić. Chodzić z prośbą 
o podpisanie podania o bezpłatny urlop sportowy właśnie do tego, a nie do innego dyrektora. Bo ten inny 
mógł mnie wyrzucić za drzwi. Stoją teraz przed bramą i tacy, którzy mówili wprost:
— Ja to mam, panie, dwutygodniowe wczasy, a jego w roku, panie, nie ma dwa albo i trzy miesiące. Czy on 
musi tak ciągle jeździć na te wyprawy?
Fajno było.
Nie zapominajmy jednak kiedy się to wszystko działo. Przed paroma miesiącami wrócili w glorii wielkiego 
zwycięstwa Cichy i Wielicki. Ich historyczny sukces, jakim było pierwsze zimowe wejście na Najwyższą 
Górę Świata, w kraju wyraźnie „pompowano”. Był potrzebny, spadł władzy jak z nieba.
Osiągnięcie wkrótce po tym kolejnego celu w Himalajach zmusza już specjalistów od propagandy do 
czujności. Nie upłynął miesiąc chwały, w jakiej się z Andrzejem pławiliśmy, gdy za sprawą dobrze zorien-
towanego człowieka dotarły do mnie „przecieki”.
Ktoś Bardzo Ważny powiedział:
— No, słuchajcie, dość już o tych alpinistach. Zimą na Everest, teraz znowu, wiecie. Co oni tam, tego, 
wiecie. Trzeba to jakoś, wiecie, spokojnie wyciszyć. Czy nie ma już o czym innym pisać?
I tak też się stało. Był przecież lipiec 1980 roku.
Zbliżał się sierpień. Ten, który od tej pory będziemy w Polsce pisać dużą literą.










Biedronka z plastyku

Makalu, północno-zachodnia grań, 1981

Kiedy mordowałem się z Everestem, mój katowicki klub organizował wyprawę, której celem miały być góry 
dalekiej Oceanii i Nowej Zelandii. Wyprawy tej nie zatwierdzono ze względu na jej słaby skład „nie 
gwarantujący realizacji celów sportowych” — jak brzmi tradycyjna w takich decyzjach formuła. W tej 
sytuacji jej kierownik zaproponował mnie i Krzyśkowi Wielickiemu, żebyśmy ten skład wzmocnili. Doszed-
łem do wniosku, że taki przerywnik po Himalajach w trochę niższych, za to bardzo trudnych wspinaczkowo 
górach, dobrze mi zrobi. Podobnie myślał Krzysiek Wielicki. Zgodziliśmy się.
Wyjazd miał nastąpić w grudniu 1980 roku. W listopadzie, kiedy przygotowania są zapięte na ostatni guzik, 
nagle zaczynają się wyłaniać jakieś nowe, niemal tajemnicze problemy, w efekcie których wyprawa zostaje... 
skreślona z kalendarza imprez GKKFiS.
Okazało się, że jakiś „życzliwy” rodak, nie wiedząc o tym, że wszystkie wyprawy w tamtych czasach 
wyjeżdżały za pieniądze ciężko wypracowane przez samych uczestników, najczęściej na kominach i 
ścianach hal fabrycznych, napisał regularny donos, że alpiniści nic tylko sobie wyjeżdżają za społeczne 
pieniądze nawet na koniec świata. I doszło nawet do tego, że teraz, kiedy kraj w potrzebie, robimy sobie 
wycieczki do Nowej Zelandii, a przecież każdy wie, że taka wyprawa nie ma sensu, bo tam w ogóle nie ma 
gór.
Dotarło to do bardzo wysokich władz, do GKKFiS-u też. Zrobił się szum. Nie miałem innego wyjścia — 
wpakowałem do torby album o Nowej Zelandii i pojechałem do Warszawy, do GKKFiS-u. Tutaj udało mi 
się na korytarzu upolować Najwyższą Władzę i w czasie jej pośpiesznego marszu z gabinetu do gabinetu 
pokazać, że w Nowej Zelandii są góry i to takie o przewyższeniach wręcz himalajskich. Na przykład prawie 
3000 metrów ściany. Truchtałem z otwartym albumem w dłoniach za Najwyższą Władzą, cały czas przy tym 
mówiłem i mówiłem. I dotarło. Całe szczęście, że w GKKFiS na Litewskiej są długie korytarze.
I jednak na tę wyprawę wyjechaliśmy. Była zresztą bardzo ciekawa, udało nam się zrobić kilka nowych 
dróg. Byliśmy w dodatku pierwszymi Polakami, wspinającymi się w tych górach. Przełamaliśmy chyba też 
lody w kontaktach z bardzo konserwatywną tamtejszą Polonią.
Do Polski wróciliśmy w kwietniu 1981 roku i tutaj wpadłem zaraz w wir dalszych planów i projektów. 
Jeszcze przed wyjazdem na „drugi koniec świata” słyszałem, że Wojtek Kurtyka rozgląda się za partnerem 
na wiosenną wyprawę na Makalu. Kim jest Wojtek? Właściwie trudno go nie znać, należy do ścisłej 
czołówki wybitnych wspinaczy tatrzańskich, alpejskich i himalajskich, ma znakomite przejścia w górach 
Norwegii, w 1979 roku zrobił z Ludwikiem Wilczyńskim oraz Anglikiem Maclntyre’em i Renę Ghilinim 
nową drogę na Dhaulagiri. Jest w środowisku, nie tylko polskim, bardzo znany. Kiedyś dwukrotnie 
związałem się z nim liną w Alpach, raz robiąc nową drogę na północnej ścianie Petit Dru, w rok później, 
idąc nową drogą na Pointę Helenę na Grandes Jorasses.
Teraz chce atakować Makalu i zastanawia się z kim. Rozmawiał z paroma osobami, proponował to między 
innymi Andrzejowi Czokowi. Kiedyś, znacznie wcześniej, rozmawiał na ten temat i ze mną. Czy mnie by 
coś takiego ewentualnie interesowało? Nie było to jednak wiążące. Wojtek był w naszych krajowych 
warunkach zagorzałym prekursorem stylu alpejskiego, nie interesowały go wielkie wyprawy tradycyjne, 
chciał działać tylko w małym zespole. Powiedziałem mu wtedy, że taka forma atakowania gór bardzo mi 
odpowiada, gdyby coś podobnego kiedyś realizował, może na mnie liczyć. Konkretnej propozycji jednak się 
nie doczekałem, więc pojechałem do Nowej Zelandii.
I teraz, kiedy jestem znowu w kraju, zastaję w domu list wysłany z Nepalu. Od Wojtka.
„Jurek! Przyjeżdżaj. Byłem pod zachodnią ścianą Makalu z Alexem Maclntyre’em, Renę Ghilinim i 
Ludwikiem Wilczyńskim. Nie powiodło się, byliśmy tylko na 6700. Ale wierzę, że jest to do pokonania. A 
może płd. Lhotse? Zostało mi trochę pieniędzy na koncie krakowskiego klubu, resztę musisz jakoś zdobyć i 
przywieźć do Katmandu. Liczę na Ciebie! Wojtek.”
Jest maj. Gwałtownie zaczynam szukać pieniędzy, organizować wyprawę muszę praktycznie sam. Najgorzej 
jest z forsą. Na kominy nie mogę już liczyć, bo został tylko jeden miesiąc, w ciągu którego nie sposób 
znaleźć robotę i wykonać ją. Muszę szukać sponsorów. Mogę ewentualnie liczyć na to, że pożyczy mi 
pieniądze klub, albo na WKKFiS w Katowicach. Wybieram tę drugą możliwość, pukam do odpowiednich 
drzwi i tu mi przyrzekają pomoc. Dochodzi do tego jakieś 200 tysięcy, które zostały na krakowskim koncie 
Wojtka. Powinno wystarczyć. W pracach organizacyjnych pomógł mi Rysiek Warecki. Nie zdajemy sobie 
nawet sprawy z ogromu czekającej nas pracy. Wyłania się przed nami zupełnie nowa bariera wręcz nie do 
pokonania. Zakupy... Dokonanie ich w 1981 roku, w sklepach wymiecionych z jakichkolwiek towarów, 
wydaje się absurdem.
Są wielkie problemy ze wszystkim. Nawet z dżemem. Dwa lata wcześniej, kiedy organizowaliśmy wyprawę 
na Lhotse, wybierało się w sklepach rzeczy najlepsze. Te, które się w nepalskich warunkach nie zepsują, 
takie a nie inne szynki, konserwy... A tu człowiek jest szczęśliwy, gdy złapie cokolwiek. Zaczynam 
wytrwale deptać po różnych urzędach, żeby dostać jakiekolwiek przydziały. I odkrywam przy tym, że nawet 
z bardzo poszukiwanymi artykułami wcale nie jest w kraju tak źle. Bo wy dreptałem jakoś te przydziały i 
nagle przeżywam zaskoczenie. Wprawdzie w sklepach nie ma niczego, ale magazyny, w których odbieram te 
wytargowane specjały, są... pełne! W Janowie, na przykład, w magazynie PSS-u czy MHD realizuję 
specjalny przydział na rodzynki i susz owocowy. Kiedy znalazłem się we wnętrzu olbrzymiego pomiesz-
czenia, wręcz hali wyłożonej od podłogi po sufit kartonami z najwymyślniejszymi delikatesami, 
zbaraniałem.
— Co to jest? Co to... — mamrotałem. — Przecież tego w sklepach nigdzie nie ma.
— To są zapasy państwowe — odparł z całą powagą magazynier. Widziałem to. Widziałem na każdym 
kroku, kiedy zacząłem wszędzie chodzić, mącić, byle tylko gdzieś coś uszczknąć.
Najgorsze przeżyłem w pobliżu katowickiego „Supersamu”, pod którym są potężne chłodnie zawalone 
wówczas po samo sklepienie specjałami mięsnymi. Brałem stamtąd konserwy. Wyjeżdżałem w biały dzień z 
tego podziemnego magazynu przed „Supersam”, ciągnąc za sobą wózek ręczny, na którym leżały puszki 
konserw mięsnych, puszki z szynką. Przechodzący ludzie, którzy to widzieli, stawali się wręcz agresywni.
— Sprzedaj to!
— Skąd to masz?
— Dawaj, dobrze ci zapłacę!
Marzyłem, by jakoś chyłkiem dojechać z wózkiem do „malucha”, wrzucić te skarby do środka i odjechać. 
Wydawało mi się, że jednak nie dam rady. Zbiegowisko rosło, ludzie napierali, pytania i propozycje kupna 
stawały się coraz bardziej niecierpliwe, wrogie. Kiedy byłem w samochodzie i ciągnąłem za rozrusznik, 
czułem się jak wtedy, gdy w górach człowiek ucieka przed sunącą w dół lawiną. Ruszając, dusiłem gaz do 
dechy, pomruk zawiedzionych głosów zostawał w tyle...
Ale na tym nie koniec. Podjeżdżam przecież pod blok, gdzie z pełnego wszelkiego dobra „malucha” 
wyciągam i przenoszę do piwnicy puszki z szynką, słoiki z miodem, dżemy. Staram się wcześniej pakować 
je do worów, żeby ludzi ich widok nie bolał, ale nie zawsze na te środki ostrożności starczało czasu. Zawsze 
więc towarzyszył tym poczynaniom zwykły strach.
Że ktoś może pierwszej lepszej nocy przyjść i włamać się do pomieszczenia suszarni w piwnicy, pełniącej 
funkcje magazynu wyprawy.
Że ktoś zrobi donos, że jestem złodziejem albo spekulantem.
Już nie wiem co gorsze. Później zaczęły dochodzić do mnie słuchy, że coraz częściej przebąkiwano na 
osiedlu, w którym mieszkam:
— Ten Kukuczka z dziewiątego piętra to jakiś spekulant. Dziwię się, że nie zainteresuje się takim milicja.
Jakoś się nam jednak udało wszystko zapakować, przepchać przez Urząd Celny, wysłać. I wreszcie, razem z 
Ryśkiem Wareckim, wolni od zawistnych spojrzeń, polecieliśmy do Bombaju. Później jazda pociągiem 
przez całe Indie, przerzucanie ładunków rykszami na prom przeprawiający się przez Ganges, telepanie się 
wynajętą półciężarówką.
Na granicy nepalskiej czeka na nas Wojtek. Ma przy sobie komplet pisemek, wymaganych przy wwożeniu 
do Nepalu naszego ekwipunku, sprzętu i żywności.
W Katmandu nastrój mąci tylko jedno: ciągle nie ma obu naszych zagranicznych uczestników. Mija dzień, 
dwa, pięć, a tu nie ma nawet wiadomości od nich. Wojtek decyduje się na wysłanie telegramów i dopiero 
wtedy dowiadujemy się, że Renę Ghilini rezygnuje z wyprawy, nie przyjedzie. Wkrótce nadchodzi także 
telegram z Anglii. Alex donosi, że ma trudności finansowe i chyba udziału w wyprawie nie weźmie.
W ten sposób z naszej zamierzonej wyprawy polsko-francusko-angielskiej, nagle zrobiła się wyprawa 
katowicko-krakowska. W dodatku bez środków dewizowych, bo wszystkie wydatki w twardej walucie miały 
być pokryte właśnie z wkładu Alexa i Renę. Zaczynamy się więc przymierzać, jak tu ruszyć w góry tylko w 
dwójkę?
Przede wszystkim... za co?
Mamy wykupione zezwolenie i nic więcej. Na tragarzy, na wszystkie wydatki miały wystarczyć pieniądze 
właśnie angielskie i francuskie. Alex i Renę obiecali wpłacić po 2 tysiące dolarów od osoby.
Ale ich nie ma.
Na szczęście, po kilku dniach dostajemy teleks z Anglii od Alexa, że zdobył pieniądze i lada dzień 
przylatuje. Oddychamy z ulgą. Będą te dwa tysiące Alexa i 200 „dolców”, które zostały Wojtkowi z 
wyprawy wiosennej. Nie jest to dużo, ale już coś. Musimy w każdym razie w tej kwocie się zmieścić. 
Ograniczamy do minimum ilość żywności i sprzętu, jaki będziemy transportować do bazy, dzięki czemu 
wynajmujemy tylko 25 tragarzy.
Pod Makalu trzeba iść długo, jest to jedna z dłuższych dróg prowadzących w wielkie góry. Zazwyczaj trwa 
12 dni, my dotarliśmy na miejsce po dziesięciu. Droga jest uciążliwa nie tyle w sensie fizycznym, co 
nerwowym. A wszystko za sprawą przydzielonego nam oficera łącznikowego. Ten młody chłopak nigdy 
jeszcze nie był w górach, ma jednak dosyć specyficzne rozeznanie w tym, co się należy towarzyszącym 
wyprawom oficerom. Ponieważ zarobek człowieka oddelegowanego z nami w góry jest pięciokrotnie 
wyższy niż ten, jaki można uzyskać siedząc za biurkiem, by złapać „fuchę” przy wyprawie, trzeba mieć 
niezłą protekcję. Nasz oficer nazywał się Khatka i miał, jak się później okazało, „plecy” wręcz kłopotliwie 
szerokie. Ale po kolei.
Już przy pierwszym spotkaniu zorientowaliśmy się, że z tym człowiekiem będziemy mieli problemy. 
Przyszedł z drugim typem, którego przedstawił jako swego przyjaciela.
— On był oficerem łącznikowym wyprawy amerykańskiej i niech panowie się spytają, co on od nich dostał...
Nie zareagowaliśmy na tę zagrywkę. Udawaliśmy, że nas to nie interesuje. Po pierwsze, wiedzieliśmy bardzo 
dobrze, do czego jesteśmy zobowiązani odpowiednimi przepisami, po drugie, nie mieliśmy wcale zamiaru 
rywalizować z Amerykanami. Byliśmy na to za biedni. Ale mister Khatka nie spuszczał z tonu.
— Jeżeli panowie nie chcecie pytać, to ja wara powiem sam. On dostał od Amerykanów znakomitą odzież, 
ale nie tylko. On dostał też radiomagnetofon stereo. I ja mówię tylko o tym, żeby panowie wiedzieli, bo 
liczę, że nasza współpraca będzie równie owocna.
— Jeżeli współpraca będzie dobra, to postaramy się, w miarę naszych możliwości, jakoś się odwdzięczyć — 
odparliśmy, zgrzytając po cichu zębami.
Z upływem czasu mister Khatka coraz częściej zaczął zdradzać rozczarowanie. Kiedy wręczyliśmy mu 
określony przepisami „fasunek”, nie podobało mu się właściwie nic. Zaczął wybrzydzać:
— Co to za skafander? Nie ma na nim nawet nalepek... Krzywił się na widok przeznaczonych dla niego 
dwóch par spodni,
z których jedne muszą być wełniane, na trzy pary ciepłych skarpet, na śpiwory, na wszystko. Co gorsza, 
biegał z tym na skargę do ministerstwa. Kiedy wreszcie pokwitował nam na piśmie odbiór całego wyposa-
żenia, odetchnęliśmy, bo nic nie stało na przeszkodzie, by ministerstwo wreszcie zgodziło się na briefing, 
czyli błogosławieństwo na drogę. Trwało to długo i zżarło nam sporo nerwów. Na dodatek mister Khatka 
zakomunikował nam jeszcze w Katmandu, że lekarz mu zalecił, by codziennie wypijał jedno piwo, więc 
prosi o uwzględnienie tego w kosztach wyprawy. Przyjmowaliśmy te jego bezczelne żądania ze stoickim 
spokojem, raz czy dwa postawiliśmy mu nawet po jednym piwie, ale coraz mocniej zalewała nas krew. Bo 
my stawaliśmy na głowie, by zamknąć niezbędne wydatki całej wyprawy w tych 2200 dolarach, więc piwo 
dla oficera nie mogło się w tym w żaden sposób zmieścić. Warto dodać, że po naszej wyprawie informację o 
niej jedna z bułgarskich gazet opatrzyła tytułem „Ekspedycja, czy awantura za 2200 dolarów?” Fakt 
wyruszenia z taką kwotą w Himalaje do tego stopnia nie mieścił się w głowach, że sugerowano wręcz, iż 
kryje się za tym jakaś afera.
Kupowanie czegokolwiek w czasie karawany nie wchodziło w ogóle w rachubę. Raz czy dwa wysupłaliśmy 
coś na najtańszą jarzynę do obiadu, żeby się nie pozbawić zupełnie witamin. A tutaj, w czajhanie, gdzie 
można zjeść najtańszy obiad za 5 rupii, mister Khatka dopomina się piwa, które kosztuje rupii... 30. Zaczął 
tego piwa wręcz żądać. Najpierw domagał się na nie specjalnego dodatku do diety, jaką otrzymał, później... 
Później powiedzieliśmy mu, że nie dostanie i koniec. Uspokoił się nieco, dał za wygraną, ale problemów nie 
ubywało. Złapaliśmy go i na tym, że buntował tragarzy. Nie zdawał sobie sprawy tylko z jednego: on był na 
wyprawie pierwszy raz, a my znaliśmy panujące tutaj zwyczaje i przepisy z dosyć bogatego doświadczenia.
Kiedy nagle zobaczył góry, oczy wyszły mu na wierzch. Mimo że człapaliśmy jeszcze po zielonej trawie, 
zażądał wyposażenia alpinistycznego dla wszystkich tragarzy. — Należy im wypłacić — zażądał — dodatki 
wysokościowe.
Tragarze jednak poszli dalej. Dotarliśmy w końcu do bazy położonej na wysokości 5400 metrów. I tutaj 
zaczął się powoli koniec panowania mistera Khatki. Drugiego czy trzeciego dnia nie wstał na śniadanie. 
Kiedy zaczęliśmy go wołać, zobaczyliśmy, że wychodzi, a właściwie wygrzebuje się ze swojego namiotu, 
cały osmolony, aż czarny, patrzy nieprzytomnie.
— Co się stało? — pytamy zaniepokojeni.
— W nocy było bardzo zimno — wystękał, wdychając łapczywie świeże powietrze.
Okazało się, że całą noc palił świeczki, które okopciły wszystko. Siedział w dokładnie zasznurowanym 
namiocie, wyszedł z niego na wpół uduszony. Narzekał, ale już płaczliwie:
— Przecież tutaj nie można żyć. Ja jestem chory. Baza musi być niżej. — A my na to:
— Chcesz schodzić, to schodź. Dobra. Ale nas zostaw w spokoju. Stanęło na tym, że wyposażyliśmy go w 
namiot, daliśmy mu na
drogę żywność i posłaliśmy go w dół. Korciło mnie bardzo, by kopnąć go przy tym w tyłek, ale opamiętałem 
się w porę.
W każdym razie byliśmy nareszcie wolni.
I od tej pory nie traciliśmy czasu. Najpierw poszliśmy na najbliższą bazy górkę, wysoką na jakieś 6 tysięcy. 
Kiedy wróciliśmy, stwierdziliśmy, że nie jesteśmy już w bazie sami — doszła wyprawa austriacka, która w 
tym samym miejscu rozbiła namioty. Nie chcemy działać w pośpiechu, zależy nam na spokojnym dotarciu 
naszych organizmów na coraz większych wysokościach.
Po paru dniach podejmujemy pierwsze wejście aklimatyzacyjne na drodze normalnej. Warunki są trudne, 
śnieg po kolana, teren dosyć niebezpieczny, narażony na lawiny. Dochodzimy do wysokości 7800, co 
zabiera nam kilka dni. Schodzimy do bazy.
Mamy gości. Zajrzał do naszego namiotu Reinhold Messner z Dougiem Scottem. Aklimatyzują się również 
w okolicy przed ambitnym planem trawersowania Makalu południową granią i zejścia w dół północno-
zachodnią. Częstujemy ich „góralską” herbatą, lekko wzmocnioną spirytusikiem z apteczki. Siedzę w kącie, 
słucham górskich opowieści. Liczy się i znany jest tutaj, w Himalajach, Wojtek, który już niejedno takie 
spotkanie z Messnerem w najwyższych górach celebrował. Zna go i Doug Scott, bo przecież Wojtek wspinał 
się w Hindukuszu z Anglikami. Wojtek i Alex są gospodarzami, a ja zajmuję się kuchnią. Do rozmowy się 
nie pcham, wolę słuchać. Zwłaszcza że grzebałem w domu, w piwnicy, we wszystkich szpargałach i za 
żadne skarby nie mogłem znaleźć tej latarki, którą podniosłem pod szczytem Nanga Parbat. Gdybym 
wiedział, że to nie jest zwykły powyprawowy rupieć, ale cenna dla Reinholda Messnera rodzinna pamiątka, 
zaraz po powrocie położyłbym ją w mieszkaniu na honorowym miejscu. Ale teraz przepadło. Stało się.
Wypili, pożegnali się i poszli.
Po krótkim odpoczynku przygotowujemy się do ataku na ścianę.


 

Makalu punkt osiągnięty podczas próby na zachodniej ścianie. Droga samotnego wejścia Kukuczki wiodła
ścianą na lewo, a następnie północno-zachodnią granią, 15 października 1981 roku.

Dokładnie przeglądamy sprzęt. Medytujemy przy tym, jak zabrać to, co jest niezbędne a zarazem najlżejsze. 
Liny, haki — wszystko musimy dopasować do charakteru ściany, do tego, czego się na niej możemy 
spodziewać. Wojtek i Alex już znają tę ścianę, byli tam wiosną. Zrozumiałe, że w tej dyskusji grają pierwsze 
skrzypce. Ważymy wszystko na wadze sprężynowej, wychodzi tego po jakieś 24 kilogramy na plecy. 
Pakujemy. Dodajemy do tego jedzenie na 6 dni, liczymy bowiem, że więcej czasu wspinaczka nie powinna 
nam zająć.
I wyruszamy w ścianę. Pierwszy biwak pod nią. Tutaj jemy jeszcze bardzo solidny, ciężki posiłek. Mięso 
też. Piszę o tym z lekkim uśmiechem, bo Wojtek jakoś już zapomniał o tym, że jeszcze tak niedawno bawił 
się w wojującego wegetarianina. Teraz wycofał się z tych zasad, głosi wprost, że w górach bez mięsa nie 
może niczego dokonać. Kiedy pisał do mnie, do kraju, domagał się na pierwszym miejscu, żeby przywieźć 
koniecznie szynkę i kabanosy... Jakoś się to, o dziwo, zdobyło i dzięki temu jemy teraz solidnie, tak jak 
trzeba.
Dalej idziemy bez namiotu, mamy tylko trzyosobową płachtę biwakową. Zaczyna się wspinaczka. Od 
samego początku trudna. Ciągle, jeżeli nie trudności, to ekspozycja. W dodatku cały dzień jesteśmy w cieniu, 
słońce dociera tu dopiero po południu. Jest przez to potwornie zimno. Wstawanie rano w trzaskającym 
mrozie staje się torturą. Bo jeżeli człowiek pakuje się do wyjścia w słońcu, to choć trochę go ono ogrzeje, 
jest jakby raźniej, wszystko wydaje się weselsze. Tutaj na uśmiech nie ma co liczyć.
Miejscem pierwszego biwaku była szczelina lodowa pod serakiem. Po nim wyjście już na pola lodowe. 
Wszystko ciągle w tym cholernym cieniu, który ma jednak i swoje dobre strony, bo nie sypie tu śniegiem, 
nie dociera do nas wiatr, który cały czas ostro napiera na górę od północnego wschodu. Na ten bardzo silny 
wiatr narzekają idący w górę drogą klasyczną Austriacy, ale my go w ogóle nie odczuwamy. Właściwie 
pogodę mamy bardzo dobrą.
Na polach lodowych skończyło się już tuptanie, musimy przejść dosyć trudną barierę skalną. Od tej pory, z 
duszą na ramieniu, wspinamy się po coraz stromszych polach lodowych. Idziemy bez asekuracji, bo lina, by 
nie tracić czasu, została w plecaku i całe ubezpieczenie ogranicza się do dobrze wbijanych czekanów i 
wgryzania się rakami w twardy jak szkło lód.
Wojtek pokonuje bardzo trudną przewieszkę skalną, my za nim. Później zdarzają się miejsca z zupełnie 
szklistym, twardym lodem. Wiosną, jak wynika z opowieści Wojtka, była tu jedna tafla lodowej „szklanki”, 
teraz spore jej połacie pokryte są twardym, zmrożonym śniegiem. Wchodzą weń całe zęby raków, idzie się 
bardzo dobrze. Droga po „szklance” jest strasznie męcząca, przed każdym krokiem trzeba kilkakrotnie 
kopnąć nogą, żeby rak jakoś złapał. Takich miejsc teraz, na szczęście, jest tylko kilka. Wiosną były 
przekleństwem, które między innymi przesądziło o nieosiągnięciu celu.
Postęp w dwóch pierwszych dniach pokrywa się z tym, co sobie zaplanowaliśmy. Biwaki też. Dochodzimy 
na wysokość około 7500, później 7800, już pod główne spiętrzenie ściany.
Stajemy pod barierą skalną wysokości 400 metrów, z czego 200 bardzo trudnych. Pionowa, lita skała. 
Wojtek od samego początku widział możliwość jej przejścia formacją, którą można by nazwać szerokim 
kominem. Przekonywał, że to jest właśnie słaby punkt tej bariery skalnej, że można ją pokonać tylko 
tamtędy. Byłem co do tego sceptykiem, ale szedłem. Uwierzyłem, że to jest rzeczywiście do przejścia. 
Wspinaczkę zaczął rano Alex. Musiał stosować technikę hakową, od haka do haka, bo inaczej się nie dało, 
tak było trudno. Przez cały dzień ugryźliśmy tej ściany niecałe 30 metrów.
Nie ma co ukrywać, duch bojowy zaczął w nas gasnąć. Coraz bardziej. Widzieliśmy, że nawet jeżeli jutro 
zrobimy kolejne 15 metrów, to dużej krzywdy tej ścianie nie wyrządzimy, a jedzenia zostało nam tylko na 
dwa dni.
Nadchodzi taki specyficzny moment, w którym nikt do nikogo nic nie mówi, ale jeden drugiego obserwuje i 
widzi, jak ta wola zwycięstwa siada. Tempo słabnie, wszystko idzie coraz wolniej, oporniej...
I czeka się właściwie na chwilę, w której partner przerwie tę narastającą ciszę i powie: „Dość! Idziemy w 
dół”.
Nadeszła wkrótce. Gdy Alex szarpał się jeszcze przy pokonywaniu przewieszki, ciszę przeciął Wojtek.
— Nie widzę szans. Nie zrobimy tego. Jeżeli nawet w takim tempie uda się nam pokonać jeszcze 
kilkadziesiąt metrów, to do szczytu będzie ciągle daleko...
Mowa cały czas o barierze skalnej, która tam, znacznie wyżej, trochę się już kładzie, może być łatwiej. 
Jednak dojście do miejsca, które powinno przynieść ulgę, jest bardzo wysoko nad nami. Próbuję jeszcze coś 
powiedzieć. Byle co.
— Cholera, żywności mamy jeszcze na jeden dzień, ale może by spróbować innym wariantem? Zróbmy 
jeszcze te 15 metrów, może się okaże, że wyżej jest lepiej.
Widzę jednak, że do Wojtka to nie trafia. Mnie zawsze trudno się pogodzić z myślą o wycofaniu. Z 
Wojtkiem, kiedy idzie coraz wolniej, wolniej, kiedy nagle mówi: „Koniec, nie damy rady więcej, idziemy w 
dół” — nie ma już dyskusji. U mnie przychodzi to trudniej, muszę wobec samego siebie wyczerpać 
wszystkie argumenty zanim przytaknę: „Oczywiście. Nie ma szans. Koniec. Wracamy”. Kiedyś ktoś mi 
nawet zarzucił, że specjalnie tak się ociągam, by później móc dać do zrozumienia, że to nie ja 
zrezygnowałem, że robili to inni, a ja tylko przez partnerów, bo musiałem. Że jeszcze bym poszedł, ale 
niestety... I tak dalej. Spotkałem się z takimi zarzutami, które potrafią być bardzo przykre.
No, mniejsza o to. W każdym razie teraz wycofujemy się. Jeszcze wtedy, kiedy Alex zrobił już pierwsze 
kroki w dół, a ja z Wojtkiem dopiero kończyliśmy się pakować, powiedziałem:
— Słuchajcie... Ze ścianą przegraliśmy, ale chyba nie przegraliśmy jeszcze z górą. Na górę jeszcze szansę są.
Spotkało się to z milczeniem. Idziemy w trójkę, jeden za drugim, w dół.
Najpierw kawałek dzielący nas od pierwszego biwaku. Jest ciężko, bo idziemy tyłem, noga za nogą. Zejście 
jest również bardzo męczące i bardzo trudne. Spędzamy noc, później znowu to niełatwe zejście do podstawy 
ściany, gdzie biwakujemy i dopiero kolejnego dnia jesteśmy w bazie.
Nastroje niewesołe. To samo wśród Austriaków, których na drodze klasycznej zamęczył lodowaty wiatr. U 
nas Alex coś przebąkuje, że będzie się chyba pakował.
Nie minął dzień i zbiera wszystkie swoje rzeczy.
— I tak za długo siedzę na tej wyprawie. Mam w Anglii masę spraw, nie mogę ich odkładać w 
nieskończoność. W dodatku, mówiąc szczerze, nie widzę możliwości pokonania góry w tych warunkach...
Z dalszego atakowania góry rezygnują również Austriacy. Też się pakują, muszą jednak czekać na tragarzy.
Dochodzi do nas wiadomość, że Reinhold i Doug są także w drodze do Katmandu, po dwóch nieudanych 
próbach na południowej grani.
Wojtek również wysłał gońca po tragarzy. Zanim dotrą tutaj, upłynie co najmniej tydzień.
Robi się smutno i trochę beznadziejnie.
Siedem dni... Patrzę tam, wysoko w górę, gdzie tak silnie wieje po tych graniach, i ciągle nie mogę pogodzić 
się, że wrócimy z niczym, że nie byliśmy na szczycie. Tak chodzę, chodzę, aż wreszcie proponuję Wojtkowi:
— Może spróbujemy jeszcze raz? Pójdziemy inną drogą — łatwiejszą. Tą, która mi się już wcześniej 
nasuwała. Jeżeli się wstrzelimy w pogodę, może być z tego szybkie wejście...
Ale Wojtek nie jest do tego przekonany. Należy do ludzi, którym, jeżeli już podejmą decyzję o zakończeniu 
wyprawy, przerzucić się z niej na myślenie o jeszcze jednej próbie jest bardzo trudno — trwają przy swoim. 
Wchodzi tu w grę szczególny stan psychiczny, który rozumiem.
Funkcjonujesz najpierw na wysokich obrotach, bo masz cel przed sobą, a później wszystko w tobie siada. 
Podnieść się z tego ponownie, jeszcze raz całkowicie zmienić nastawienie jest ciężko. Nie dawałem mu 
jednak spokoju.
— Jeszcze tylko raz. Szybko. Mogą wystarczyć trzy, najwyżej cztery dni. A nuż trafimy na pogodę.
Jednak Wojtek miał również swoje argumenty.
— Po pierwsze, pogody nie ma. Widzisz, że wszyscy się wycofują, bo wieje jak cholera. Po drugie, mam 
trochę odmrożone nogi. Naprawdę nie widzę możliwości.
I wtedy powiedziałem coś, czego właściwie do końca nie przemyślałem:
— W takim razie spróbuję sam.
Trochę go to zaskoczyło. Chwilę pomyślał, zanim się odezwał.
— Hm! Jeśli jesteś do tego przekonany, spróbuj, twoja wola, aleja nie widzę szans. Możesz iść. Nie po to 
jesteśmy w górach, żeby sobie ustalać jakieś nakazy czy zakazy. Jeżeli chcesz spróbować, proszę bardzo. 
Możesz skorzystać również z mojego sprzętu, bierz wszystko, co tylko będzie ci potrzebne.
— Dziękuję ci. Jeszcze się nad tym wszystkim zastanowię — odparłem. Bo to nie była łatwa decyzja. 
Wchodził w rachubę także zwykły lęk przed nieznanym, świadomość dążenia do sytuacji, w której będę sam, 
będę mógł liczyć tylko na siebie. Przekonanie, że powodzenie możliwe będzie jedynie w przypadku, gdy 
wszystkie warunki ułożą się w idealną całość.
Byłem na wpół spakowany, patrzyłem tylko ciągle w niebo, pogoda wiele się nie zmieniała. Postanawiam 
jednak już dłużej nie zwlekać:
— Wyjdę rano.
Kiedy jednak rano otwieram oczy, czuję się jakoś nie bardzo. Dopiero po śniadaniu, około dziesiątej, 
zbieram się nieodwołalnie.
Wychodzę o zupełnie nietypowej porze, w południe. Myślę sobie przy tym: „Podejdę do ściany, zabiwakuję 
pod nią i zobaczę, jak będzie na drugi dzień. Jeżeli będzie dalej paskudnie, to wrócę, a jeżeli będą szansę na 
zmianę pogody, pójdę dalej”.
Doszedłem pod ścianę, a tu dopiero godzina trzecia. Zostało jeszcze dużo czasu. Więc gadam znowu ze 
sobą: „Jeżeli mam siedzieć pod ścianą, a na biwak jestem i tak przygotowany, to wszystko jedno czy będę 
spał pod ścianą, czy w jej połowie. Tam, w prawo od drogi normalnej, powinno być niezłe miejsce 
biwakowe.
I wchodzę w ścianę.
Do wieczora posuwam się ostrą śnieżną granią. Są bardzo dobre warunki, śnieg jest zlodowaciały, nie muszę 
się w nim przekopywać, pokonuję tę nową drogę dość szybko, ale miejsca na biwak nie widzę. Jest 
księżycowa noc, pełnia. Postanawiam iść tak daleko, jak tylko się da. I szedłem do jedenastej wieczorem, aż. 
dotarłem do miejsca, gdzie jest mała płasienka, mniej więcej tam, gdzie moja droga przecina się z normalną, 
często więc tutaj zakładano obozy.
By nie dramatyzować sytuacji, nie pisałem do tej pory o jednym że ciągle wieje. Jest bardzo silny wiatr On 
daje mi się we znaki najbardziej.
Nie potrafię rozwinąć mojej płachty biwakowej. Kiedy tylko ją wyciągam, wiatr wyrywa mi ją z rąk niczym 
żagiel, a przecież trzeba w nią wpakować jeszcze maszt. Po dwóch godzinach szamotaniny z tym kawałkiem 
tkaniny szarpanej wiatrem, daję za wygraną Dostrzegam jednak, że ze śniegu coś sterczy. Podchodzę bliżej, 
bo mimo że jest pełnia nie widzę dokładnie — jest jednak środek nocy. Okazuje się, że mam przed sobą 
wierzchołek jakiegoś starego, zawalonego namiotu. Postanawiam odkopać go ile tylko się uda. Po dwóch 
godzinach odkopałem tylko jego górną kopułę, zresztą z rozdartym wejściem. Wystarczyło to jednak, żeby 
się do niej wczołgać i w takiej pozycji, w jakiej się wcisnąłem, skulony, ale osłonięty trochę od 
przejmującego mroźnego wiatru, doczekałem do rana.
Gdy rozjaśniło się, wyjrzałem, ogarnąłem spojrzeniem horyzont i skuliłem znowu we wnętrzu, porzuconego 
nie wiadomo jak dawno temu, namiotu. „W tej pogodzie nie mam wielkich szans” — powiedziałem do 
siebie. Nie mam jednak zamiaru akurat teraz rozpamiętywać tych złych „wiadomości” z nieba, zwijam się 
znowu w kłębek i zasypiam. Jestem tak zmęczony, że śpię do jedenastej. Po obudzeniu nie śpieszę się z 
niczym. Myślę sobie „Zejść zawsze zdążę”. Zanim ugotowałem herbatkę i zacząłem pakować plecak, aby 
schodzić, minęło południe.
Wyłażę z namiociku i stwierdzam, że po gorącej herbacie świat wygląda trochę weselej. Niebo błękitne, 
tylko że ciągle wieje, cholernie wieje. Kiedy jednak wpatruję się uważnie w horyzont, dostrzegam, że coś się 
chyba nad nim dzieje, jakby czepiały się szczytów maluteńkie chmurki, których wczoraj jeszcze nie było. 
„To pachnie jakąś zmianą” — mówię do siebie. Ale po chwili dodaję, żeby nie zauroczyć. „Nie wiadomo 
tylko, na lepsze czy na gorsze”
Jest w każdym razie szansa. Może mi się tylko tak wydaje, ale wiatr jakby nieco zelżał. Ja spakowany, z 
plecakiem na grzbiecie, z czekanem w ręku, w ubranych rakach, zaczynam się kręcić dookoła W górę czy w 
dół? W górę czy w dół?
W końcu poniosło mnie do góry.
Idę w kierunku przełęczy. Ciągnie mnie tam tym bardziej, że jeszcze w czasie wejścia aklimatyzacyjnego 
zostawiliśmy tam namiot. Prawdziwy namiot. A ostatnia noc utwierdziła mnie w przekonaniu, ze z samą 
płachtą biwakową, przy takim wichrze, nie ma co w górę iść. I dlatego myślę sobie.
„Spróbuję, do przełęczy mogę dojść”.
Doszedłem, znalazłem namiot, rozbiłem go W międzyczasie chmury jakby się powiększyły. Nie 
zastanawiam się jednak nad tym. Czeka mnie normalna, krzepiąca noc, w normalnych warunkach, w 
prawdziwym namiocie, w śpiworze Kiedy budzę się rano, widzę, że chmury ukształtowały się na jednym 
poziomie, poniżej mnie, wyżej nie podchodzą. I wiatr jakby zelżał, właściwie go już nie ma, no prawie nie 
ma. Zostawiam tę nieszczęsną płachtę, pakuję starannie namiot, biorę go na plecy i idę dalej dziewiczą 
granią Nie wiem co tam spotkam, mogę się jedynie domyślać.
Na 8 tysiącach kopię platformę, rozbijam namiot. I mam ochotę odwołać wszystkie komplementy, jakie rano 
wygłosiłem pod adresem pogody. Jednak wieje Wprawdzie nie tak jak wczoraj, ale wystarczająco mocno, by 
ta „zabawa” z namiotem wyrwała mi resztę sił. Chodzi o proste czynności, które potrafię robić z 
zamkniętymi oczami, ale tutaj nie ma nikogo, kto by mi tę łopoczącą płachtę chociaż na chwilę przytrzymał. 
Kiedy wreszcie ta mordęga się kończy, wchodzę do wnętrza, zabielam się do gotowania upragnionej herbaty 
Przezywam nagle trudne do wytłumaczenia chwile. Czuję, że nie jestem sam, że gotuję dla dwóch osób. 
Mam tak silne poczucie czyjejś obecności, że łapię się na przemożnej chęci rozmawiania z n i m.
Jestem tak skonany, że przy tym gotowaniu, wszystko jedno dla jednej osoby czy dwóch, zasypiam.
Następnego dnia wychodzę dosyć późno, bo dopiero koło ósmej. Już na „lekko”. Tylko aparat fotograficzny, 
dziesięć metrów liny, trzy haki, dwie śruby lodowe. I w górę.
Mam poczucie jedynej szansy do wykorzystania. Albo dzisiaj wejdę na szczyt, albo będę musiał się wycofać.
Niestety, im wyżej, tym bardziej pogarszają się warunki. Napotykam na głęboki, zapadający się śnieg 
Dochodzę do ostrza grani, gdzie natrafiam na uskok skalny.
Jak go ugryźć? Iść w lewo czy w prawo?
Z lewej, widzę, że nie, bo pion zupełny. Ostrze grani to natomiast wspinaczka skalna „na oko” w skali IV-V. 
Bez asekuracji boję się. Zaczynam próbować z tej strony, gdzie idzie małe zacięcie w prawo. Może tędy? 
Mam jednak tylko dziesięć metrów liny. Decyduję się iść z tak zwaną autoasekuracją. Zawiązuję koniec liny 
„na sztywno” do haka i pnę się do miejsca, w którym znowu zapinam ją „na sztywno”. Teraz wracam, 
odpinam od dolnego haka, idę z powrotem do góry. I tak dalej. Przypadkowi tylko mogę przypisać, że 
dziesięć metrów liny, które zabrałem, akurat wystarczyło. Gdyby jej było o pół metra mniej, nie 
przeszedłbym tej ścianki. A tak idę, ciągle idę dalej, tam gdzie grafika jest już wreszcie łatwiejsza. Są w niej 
wprawdzie jakieś szczeliny, ale jestem coraz bliżej szczytu.
I jedno nie daje mi spokoju. Pół godziny temu, koło pierwszej w południe, na normalnym błękitnym niebie, 
zobaczyłem nad Tybetem zwykłe, mrugające... gwiazdy! Siadłem na ich widok, bo nigdy się z czymś takim 
nie spotkałem. Zamknąłem na moment oczy, otwarłem — są! Przetarłem oczy rękawicą, bo myślałem, że 
może to jakieś drobiny śniegu uczepione źrenicy. Nie — gwiazdy są. Po prostu kilka gwiazd na normalnym, 
błękitnym niebie. Nie w wyniku zmęczenia, które sprawiło, że nie wiedziałem już co się dzieje. Nie dlatego, 
że czymś ciężkim dostałem w łeb. Kalkulowałem wszystko na zimno. Po prostu na niebie były gwiazdy. I 
koniec. Przypomniałem sobie momentalnie film z udziałem Lionela Terraya „Gwiazdy w południe”. On też 
to widział.
Ale nie miałem przy sobie nikogo, kto by to mógł potwierdzić. Dwóch rzeczy byłem za to pewny absolutnie. 
Że te gwiazdy w południe na niebie były, i że mój organizm funkcjonował wtedy zupełnie normalnie.
I myślę o tym, zbliżając się powoli do celu. Robi się późno, ale świadomość, że moje szansę na zdobycie 
szczytu są realne, coraz bliższe, zagłusza związany z tym niepokój. Wiem, że mogę przed nocą nie zdążyć 
do namiotu, jednak niebaczny na wszystko idę do góry.
Około wpół do piątej jestem pod dosyć łatwym uskokiem. Już ostatnim. Za nim jest szczyt.
Jeszcze kilka odpoczynków, jeszcze kilka kroków i to, na co się zdecydowałem, okaże się realne, za chwilę 
to osiągnę...
Ten moment dochodzenia jest dla mnie najpełniejszym, najpiękniejszym przeżyciem.
Na szczycie znajduję dwa haki jakiejś starej wyprawy, między które wbijam swój. Wyciągam z plecaka 
plastykową biedronkę, którą zabrałem mojemu rocznemu Maćkowi, na szczęście. Zostawiam ją przy tych 
hakach. Fotografuję proporczyk na czekanie.
I w dół.
Chcę koniecznie uciec przed nocą, niestety do uskoku dochodzę już w kompletnych ciemnościach. Mimo 
dobrej pogody wiatr wieje jednak uparcie i miecie cały czas śniegiem. Idę cały czas w zadymce. Mogę liczyć 
na księżyc, ale jest już po pełni, więc pokaże się dopiero o dziesiątej.
Noc.
A tu trzeba dokładnie patrzeć na każdy krok, posuwać się noga za nogą. Z uskoku zjeżdżam. Jadę pionowo 
w dół, jak najkrócej, żeby tylko liny wystarczyło. Po omacku znajduję szczelinę w skale, wbijam w nią 
ostatni hak jaki mam, zawiązuję linę na sztywno i myślę przy tym cały czas z duszą na ramieniu, czy liny 
wystarczy do tej zaśnieżonej przełączki, czy nie. Do samego śniegu nie wystarczyło. Jest jej akurat tyle, że 
gdy trzymam rękami jej koniuszek, czubkami butów jeszcze nie dotykam śniegu. Ale wszystko kończy się 
dobrze —jestem pod uskokiem.
Po chwili na szczęście pokazuje się księżyc, trochę rozświetla drogę. Mam jednak ciągle trudności z 
odnalezieniem namiotu. Ale jakoś do niego trafiam.
Nocleg. Rano, mimo że śmiertelnie zmęczony, jestem bardzo szczęśliwy. Czeka mnie już tylko droga w dół. 
Schodzę.
Gdzieś koło piątej po południu Wojtek, który mnie wcześniej wypatrzył, wychodzi mi naprzeciw. Do tej 
pory nie miałem z nim żadnego kontaktu. Nie wie nic. Pyta tylko:
— Jak tam było?
— Byłem na szczycie...
Jest zdziwiony, może nawet trochę zaskoczony. Upłynęło parę sekund zanim powiedział:
— Gratuluję. Przyznam szczerze, nie spodziewałem się, że dojdziesz. W bazie pustki.
Alexa już nie ma.
Są tylko Austriacy, którzy bezczynnie tkwią i czekają ciągle na tragarzy. Są zdumieni. Ich lekarz pobiera mi 
krew, a kiedy zna już wynik kręci bardzo poważnie głową. Jest mocno zagęszczona, bo przecież człowiek, 
gdy wraca z wysokiej góry jest bardzo odwodniony. Widzę to i dzisiaj na zdjęciach, które mi wtedy 
zrobiono. Mężczyzna na nich, szary i wychudzony, to właśnie ja. Dostałem mocno w kość. Ale wszystko 
według reguł, tak właśnie w górach bywa.
Austriacy zapraszają na kolację. Nie jestem głodny, ale ciągle piję. Zupy, herbaty, soki —jak leci. Byle dużo, 
jak najwięcej. W mesie jest tłok i gwar. Czasem odpowiadam na jakieś pytanie, później zatapiam się już 
tylko w myślach, przez zmęczenie dociera do mnie w pełni świadomość, że ta wielka, samotnie pokonana 
góra jest już za mną. Po chwili jeszcze myśl, że to mój trzeci ośmiotysięcznik, jestem jedynym Polakiem, 
który ma trzy. Gdzieś tam w środku robi się ciepło...
Później ten obcojęzyczny gwar znowu wraca, narasta, czuję, że zaczyna wyłazić ze mnie zmęczenie. 
Rozglądam się po twarzach i w pewnym momencie odzywam się:
— Dalibyście coś zapalić...
Zapadła cisza. Zbaranieli.

***

W Katmandu czekał na nas mister Khatka. Zaczął od nas znowu żądać pieniędzy, twierdząc, że za mało mu 
wypłaciliśmy. Nie dawaliśmy się wyprowadzić z równowagi.
— Chwileczkę — klarowaliśmy jak dziecku. — Dostałeś wyżywienie na pięć dni drogi do najbliższej 
wioski? Dostałeś do tego jeszcze siedem diet na drogę do Katmandu?
Ale nasz oficer łącznikowy tego nie słuchał. Zaczął się rzucać, że nas „załatwi”, bo nie podpiszą nam 
debriefingu. Nie było innego wyjścia, poszliśmy sami do Ministerstwa Turystyki i powiedzieliśmy wszystko 
o wyczynach i żądaniach pana Khatki. Urzędnik wysłuchał nas poważnie i w pewnym momencie 
zawyrokował:
— W tej sytuacji macie panowie prawo nie płacić mu nawet pensji. Ani grosza. Ja bym właśnie tak na 
waszym miejscu postąpił.
Na pensję pieniądze mieliśmy. Jeżeli jednak radzi tak sam przedstawiciel Ministerstwa Turystyki, to 
zaczęliśmy się nad tym zastanawiać. I chyba dobrze, bo już następnego dnia ten sam urzędnik szukał nas 
gorliwie, był wyraźnie zaaferowany.
— Panowie. Zapłaćcie jednak pensję temu łobuzowi. On wywodzi się z bardzo wpływowej rodziny, może 
nam narobić dużo kłopotów. Już są bardzo mocne naciski na ministerstwo w sprawie debriefingu waszej 
wyprawy...
Zapłaciliśmy panu Khatce, co mu się należało, ale ani grosza więcej. Mieliśmy już tego serdecznie dosyć. On 
jednak, nie. Zgłosił się do nas nepalski dziennikarz z prośbą o wrażenia z wyprawy, napisał, ukazało się to w 
miejscowej gazecie, ale po kilku dniach ten sam dziennikarz zaprosił nas do siebie na obiad, w czasie 
którego nagle spytał:
— Czy znacie faceta, który nazywa się Khatka?
— Mowa! Był, niestety, naszym oficerem łącznikowym. A dlaczego pytasz?
— Bo przyszedł do mojej redakcji i kazał napisać na was ordynarny paszkwil. Twierdził, że wejście na 
Makalu jest w ogóle niemożliwe, i że na pewno nie był pan na szczycie, bo to przekracza ludzkie 
możliwości. — Nasz gospodarz cytował tezy tego paszkwilu niby żartem, ale uważnie obserwował przy tym 
nasze reakcje. — On neguje to, że pan wszedł na szczyt. Mało tego, kopię tego pisma złożył także w 
Ministerstwie Turystyki...
Wzruszyliśmy tylko ramionami. Paszkwil w gazecie się nie ukazał, bo dziennikarz znał się lepiej na 
himalaizmie niż mister Khatka. Ale w Ministerstwie Turystyki Nepalu zawrzało. Zaczęło się od nowa to tępe 
wypytywanie:
— No to jak? Był pan na szczycie czy nie?
Złożyliśmy wyczerpujące sprawozdanie, ale sprawa zawisła. Stanęło na tym, że „urzędowo” moje wyjście na 
szczyt Makalu nie zostało uznane. Zamiast tego było poklepywanie po plecach:
— No problems! No problems...
Ze zdumieniem wyczułem w tym nutkę pocieszenia. Jakby chcieli mi powiedzieć: „Byłeś na tym szczycie, 
nie byłeś, nieważne. Chociaż wygodniej dla mnie byłoby, żebyś się przyznał...”
Wyszedłem z nerwów.
— Nie po to wychodziłem na szczyt, żeby wam udowadniać, że na nim byłem. Możecie sobie robić co 
chcecie, ja powiedziałem już wszystko i nie mam do dodania ani słowa. Dla mnie ta sprawa jest zakończona. 
A czy wy w to uwierzycie, czy nie, jest dla mnie najzupełniej obojętne.
Na tym się skończyło. Wskóraliśmy tylko tyle, że uzyskaliśmy debriefing wyprawy, mogliśmy wrócić do 
kraju. Sprawa mojego samotnego wejścia na Makalu pozostawała w zawieszeniu. Dzięki plecom Khatki.
Po roku, wieczorem, gdy w domu zapanowała cisza, sięgnąłem po pocztę. Najpierw rozciąłem kopertę z 
egzotycznym znaczkiem.
Korea Południowa?
Rozpostarłem kartkę papieru. Widniało na niej kilka zdań w nie najlepszej angielszczyźnie, więc pozwólcie, 
że je przetłumaczę.

 „Drogi panie Kukuczka.
Gratuluję zeszłorocznego (październik) sukcesu szczytowego na Makalu I. Cieszę się, że mogłem się o tym 
przekonać osobiście. Jestem uczestnikiem wyprawy koreańskiej organizowanej w 1982 roku na Makalu. 
Znaleźliśmy tam małą maskotkę — zabawkę w kształcie żółwia (czarne plamy na czerwonym tle), na 
miejscu której zostawiliśmy nasz karabinek. Panna Havley powiadomiła mnie, że to właśnie członek waszej 
wyprawy zostawił to, dlatego piszę do pana. Proszę o odpowiedź na adres naszej wyprawy, szczerze oddany
Huh Young Ho
adres: Huh Young Ho
191 WhaSan z dong
Te chun city Chung Buk Seoul, Korea”.

Nie miałem do koreańskiego kolegi pretensji o to, że z biedronki zrobił żółwia. Przeczytałem list jeszcze raz. 
Odłożyłem tę kartkę papieru, wstałem i zajrzałem do Maćka, któremu zabrałem rok temu jego biedronkę 
właściwie bez pytania.
Już spał.










„Skradziona” góra

Broad Peak, zachodnią ścianą, 1982

W stanie wojennym, jak wszystkim Polakom tak i nam nagle zupełnie siadła „psycha”.
Nie wiadomo było co nas czeka, co będzie dalej. Wszystko nieczynne, wszystko pozamykane, wydawało się, 
że wszystko trzeba będzie zaczynać od początku. I nasuwało się pytanie: czy w ogóle warto zaczynać 
cokolwiek? Poczuliśmy się zamknięci. Kluby pozamykane, nikt nie prowadzi działalności. Czułem się jak w 
klatce.
Co robić?
Nie tylko ja stawiałem sobie to pytanie. Po Sierpniu, tak jak większość moich dorosłych rodaków złożyłem 
swój podpis pod deklaracją członka „Solidarności”. Poczułem nagle w tym młodym żywiołowym ruchu 
tchnienie świeżego powietrza w zaduchu, jaki panował w sytuacji naszego kraju.
Podpisałem, poparłem i... wyjechałem na wyprawę.
Pierwsze dni stanu wojennego to apatia i w głębi duszy wyrzuty sumienia: przecież ja nic nie zrobiłem, żeby 
utrzymać ten ruch. Potem przyszła kopalnia „Wujek” , która znajduje się nie opodal mojego domu. 
Załamanie staje się wszechogarniające.
Po pewnym czasie wyczuwamy, że zarysowują się pewne furtki, bo sportowcy jednak wyjeżdżają. My też 
jesteśmy zarejestrowani w GKKFiS, a więc są pewne szansę Przymykamy oczy na wszystko i próbujemy 7 
Wojtkiem myśleć o wyprawie Równocześnie Wanda Rutkiewicz przygotowuje dużą wyprawę kobiecą na K-
2 „Może — zastanawiamy się — podłączymy się do jej zezwolenia na K-2? Nie będziemy jej obciążać 
jakimikolwiek naszymi kosztami czy sprawami. To jest okazja „ Chcemy jechać we dwóch. Postanawiamy z 
Wojtkiem działać dalej w stylu alpejskim Tak jak na Makalu.
Wyprawy kobiece nie mają długich tradycji Właśnie Wanda była prekursorką czysto kobiecej działalności w 
górach Uważała, że wspinaczka w wyprawach mieszanych uwłacza kobiecie, odbiera jej szansę wykazania, 
że jest zdolna do tego samego, co mężczyzna. Być może jest to spojrzenie na alpinizm przez pryzmat sportu, 
który kiedyś uprawiała wyczynowo (grała w siatkówkę). Dlatego przypuszczam, że dążyła do podzielenia 
alpinizmu na konkurencje kobiecą i męską.
W 1975 roku zorganizowała wyprawę na Gasherbrum II i Gasherbrum III W założeniu czysto kobiecą, 
narodową. Ta czystość płci została w rzeczywistości trochę skażona, bo wspierał ją jednak zespół alpinistów. 
W czasie samej akcji stworzyły się, oprócz zespołów tylko i wyłącznie kobiecych, również mieszane 
Wyglądało to więc różnie. Zespół męski miał początkowo zupełnie osobny cel, miał się wspinać gdzie 
indziej, głównie miał stanowić ochronę dla kobiet w kraju czysto muzułmańskim. Wyglądało to jednak 
trochę inaczej niż w zamierzeniach. Nie zmienia to w niczym faktu, że wyprawa zakończyła się bardzo 
znacznym sukcesem pierwszym wejściem na liczący 7950 m Gasherbrum III (Wanda, Ahson Chadwick-
Onyszkiewicz, Krzysztof Zdzitowiecki i Janusz Onyszkiewicz) oraz na ośmiotysięczny Gasherbrum II ale w 
zespole męskim. Wśród mężczyzn, którzy postawili wówczas stopę na szczycie Gasherbruma II byli Leszek 
Cichy, Andrzej Łapiński, Janusz Onyszkiewicz, Krzysztof Zdzitowiecki i Marek Janas. Oni w zasadzie 
ciągnęli też akcję na Gasherbrumie III, są to bowiem góry sąsiednie, na których szczyty prowadzi w trzech 
czwartych wspólna droga. Jednak 12 sierpnia 1975 w zespole kobiecym na szczycie stanęły Anka Okopińska 
i Halina Kruger-Syrokomska. Jasne było, że dokonane akurat w tej wyprawie osiągnięcia mężczyzn nie były 
zbyt eksponowane. Ekspedycja odbywała się w Międzynarodowym Roku Kobiet, Wanda jako jej 
kierowniczka podejmowana była przez żonę premiera Pakistanu, panią Brutto. Wszystko w duchu 
równouprawnienia kobiet.
W środowisku było to przyjmowane różnie. Najczęściej z lekkim uśmieszkiem. Tak samo patrzyłem na to 
wówczas i patrzę do dzisiaj również ja.
Dlaczego piszę o tym akurat w momencie, kiedy zarysowuje się przede mną możliwość dołączenia się do 
kolejnej wyprawy kobiecej? Uważam, że w tej sytuacji trzeba jasno określić stosunek do idei przyświecającej 
tym kobiecym inicjatywom i ambicjom. Była to jedyna dla mnie w tym roku szansa wyjazdu na wyprawę 
Miała wyruszyć na K-2 również wyprawa kierowana przez Janusza Kurczaba, ale on już skompletował 
dobraną starannie ekipę. Ja i Wojtek chcieliśmy wspinać się stylem alpejskim, tylko we dwóch i dlatego nie 
było dla nas miejsca w tym zespole. Janusz uważał, że owszem, na łatwych drogach prowadzących na 
siedmiotysięcznik, można sobie na to pozwolić. Nie dopuszczał jednak myśli o atakowaniu w tym stylu gór 
najwyższych. I jakakolwiek współpraca z nim na zasadzie, że dołączymy się do jego wyprawy, ale działamy 
osobno, była niemożliwa.
Podejmowaliśmy więc rozmowy z Wandą, której wówczas jeszcze osobiście nie znałem. W lepszych 
układach z nią był Wojtek Kurtyka, obydwoje pochodzili przecież z klubu wrocławskiego. To on podsunął 
jej pomysł naszego udziału na zasadzie zupełnie odrębnego zespołu, który będzie robił swoje. I Wanda to 
przyjęła. Trzeba jej to poczytać za duży plus, i uznać, że miała głowę nieco bardziej otwartą. Było w tym 
także coś z normalnego w naszym środowisku interesu. Zobowiązaliśmy się w zamian zająć organizacją 
karawany. Nie chcieliśmy, oczywiście, obciążać budżetu tej wyprawy, byliśmy absolutnie na własnym 
garnuszku od początku do końca. Sami i osobno organizowaliśmy pieniądze, co od początku dawało nam 
niezależność. Nie mieliśmy jedynie pieniędzy na zapłacenie zezwolenia, dlatego dla władz pakistańskich 
byliśmy członkami jednej wyprawy — kobiecej. Dopisano nas do listy uczestników, jako fotoreporterów. 
Tym razem my mieliśmy pełnić rolę ochrony kobiet w czasie karawany prowadzącej przez kraje 
muzułmańskie. Oprócz nas był na liście jeszcze jeden mężczyzna, dziennikarz francuski, Daniel, o którym 
jednak było wiadomo, że główną uwagę poświęci zaprzyjaźnionej z nim rodaczce uczestniczącej w 
wyprawie, Christine de Colombel.
Mimo stanu wojennego wyprawa doszła do skutku. Mało tego, okazało się, że wyruszające z kraju wyprawy 
alpinistyczne właśnie w tym ponurym okresie były o wiele liczniejsze niż poprzednio. Nie było innych 
możliwości wyjazdu Podciągało się więc do składu ekspedycji różnych turystów, którzy tylko w roli jej 
uczestników mogli dostać paszport. I tak wyprawy rozrosły się, wyjeżdżało w nich po 20, a nawet 30 osób. 
Nie byli to bynajmniej „opiekunowie”, ale ludzie ze środowiska, turyści, bo przecież w żadnym klubie 
wysokogórskim nie ma samych tylko sportowców. Są też inni, którzy chcą również jeździć w góry. Zarabiają 
na kominach, ale jedynie po to, by pojechać w Himalaje — wejść na niewysoką i nietrudną górę, czy przejść 
z wyprawą do bazy, bo to sprawia im przyjemność.
Tylko niewielką część bagaży dołączyliśmy do ładunku transportowanego przez wyprawę, większość 
taszczyliśmy z Wojtkiem ze sobą. Spotkaliśmy się wszyscy w Islamabadzie, skąd zaczęła się wspólna droga. 
Razem z Haliną Krüger na wynajętej, załadowanej po czubki burt ciężarówce, pilotujemy ten ładunek na 
kołach przez 500 kilometrów. Trzy dni jazdy w straszliwym upale krętą wyboistą drogą, nazywaną z 
górskim przekąsem „Karakorum-Highway”, często wykutą w zboczu, bardzo przepaścistą. Sporo 
rozmawiałem z Haliną na tej roztelepanej ciężarówce, bo wcześniej jakoś się nie znaliśmy. Była właściwie 
głównym motorem organizacyjnym tej wyprawy. Wanda pół roku temu poślizgnęła się na Elbrusie, poleciała 
kilkadziesiąt metrów tak nieszczęśliwie, że złamała nogę. Wzięli ją do szpitala radzieckiego, skąd bardzo 
szybko uciekła — przyjechała do Polski, gdzie dopiero poskładali jej nogę. Później wylądowała w Austrii, i 
tam zaczęto ją leczyć już na serio. Trwało to długo, w efekcie i tak wyjechała na wyprawę o kulach, z nogą 
nie wyleczoną do końca.
W bazie pod K-2 są trzy wyprawy. Wszystkie z... Polski.
Wyprawa kobieca stawia sobie za cel wejście na K-2 drogą normalną, co byłoby pierwszym wejściem 
kobiecym na drugą górę świata.
Janusz Kurczab, w składzie wyprawy którego są również Meksykanie, rozbił namioty na innym lodowcu, o 
dzień drogi od nas. Chce zrobić nową drogę na ścianie południowo-zachodniej K-2. Są z nim: Leszek Cichy, 
Krzysiek Wielicki, Wojtek Wróż, Alek Lwów. Bardzo silny zespół, chyba najlepszy, jaki mogła wówczas 
Polska wystawić.
I jesteśmy my. Naszym celem jest nowa droga na wschodniej albo na południowej ścianie K-2.
Wojtek myśli początkowo tylko o tej pierwszej, wschodniej. Uczestniczył w wyprawie na K-2 kilka lat temu 
i wypatrzył wtedy ten problem — możliwość przejścia tą nie zdobytą do tej pory, bardzo ładną ścianą.
Ja byłem pod K-2 po raz pierwszy.
Ta góra robi ogromne wrażenie. Szczególnie, gdy patrzy się na nią z Concordii — miejsca, w którym 
spotykają się dwa lodowce. Widzi się stamtąd całą południową ścianę. K-2 jest chyba jedną z 
najładniejszych gór, wypiętrzoną w kształcie piramidy — przez to trudną, bo bardzo stromą i narażoną na 
gwałtowne zmiany pogody.
Przeżycie piorunujące. Ta góra przytłacza. Jej widok budzi we mnie pewien niepokój, którego dotychczas 
nie zaznałem. Nie opuszczał mnie przez cały czas.
Co to będzie? Uda się czy nie?
Mit K-2 działa bardzo mocno. Patrząc jej „prosto w oczy”, myślę o wielokrotnych, bezskutecznych próbach 
zdobycia tej góry. Mit góry trudnej, niebezpiecznej, bronionej dodatkowo ciągłymi załamaniami pogody. Jak 
każdy mit, powstał właśnie z opowiadań o niedostępności, o wypadkach, częściej niż na innych górach 
tragicznych.
Widziałem tę górę na setkach fotografii. Teraz stoję naprzeciw niej.
Aby jednak zobaczyć wschodnią ścianę, trzeba górę obejść. Z bazy jej nie widać. Wiem tylko, że na nią 
jesteśmy zdecydowani.
Ale przed oczami mam cały czas ścianę południową, która mnie korci bardziej. Jest szalenie efektowna. To 
się dla mnie liczy. Pierwsze wrażenie. Zupełnie jak ze spotkaną dziewczyną, która na początku musi być 
przede wszystkim efektowna, dopiero później te wrażenia ustępują innym. A piękno tej ściany przykuwa 
wzrok. Takie sprawy przy wyborze drogi są istotne.
Dla Wojtka istnieje jednak tylko ściana wschodnia, ona jest jego idee fixe od kilku lat.
W bazie mamy osobne namioty, oczywiście blisko namiotów wyprawy kobiecej. Nie upłynęło wiele dni i 
zorganizowaliśmy wspólną kuchnię. Prowadzenie dwóch osobnych kuchni byłoby w tych warunkach 
nierozsądne. Daliśmy całe nasze żarcie do jednego „kotła”. Ich wyprawa miała kucharza, który umiał tylko 
zmywać naczynia i gotować ryż. Dyżury w kuchni pełniliśmy więc kolejno, na zmianę. Korzystaliśmy w tym 
samym stopniu z ich usług, co one z naszych.
Z jednego tylko musieliśmy zrezygnować. Chcieliśmy aklimatyzować się, podchodząc drogą normalną na K-
2, bo tam byłoby to najłatwiejsze. Trafiliśmy jednak w tej sprawie na zdecydowany opór dziewcząt, że 
godziłoby to w zachowanie czystości specyficznego charakteru ich kobiecej wyprawy.
A może nie chciały, żebyśmy się pętali pod nogami? Szczególnie ortodoksyjna była w tych sprawach Anka 
Okopińska, która ciągle podkreślała:
— Tu nie ma miejsca na zabawy. Albo jesteśmy wyprawą kobiecą, albo nie.
Chodzenie po ich drodze byłoby więc nieetyczne.
Skomplikowało nam to trochę sytuację, bo główny „deptak” do aklimatyzacji został wyłączony. 
Postanowiliśmy więc pójść drogą normalną na Broad Peak, by tam przyzwyczajać organizm do dużej wyso-
kości. Przebiegało to wszystko zgodnie z „permitem”, który pozwalał nam na poruszanie się po okolicy K-2 
w celu robienia zdjęć i zdobywania aklimatyzacji.
W czwartym dniu po rozbiciu bazy dochodzimy już do wysokości 6400. Przed zejściem zostawiamy depozyt 
sprzętu i jedzenia. Wracamy, odpoczynek.
Drugi wymarsz w tym samym kierunku podejmujemy z zamiarem dojścia jak najwyżej i zejścia, co powinno 
na tyle oswoić nas z dużą wysokością, by myśleć o głównym celu, czyli K-2.
Wychodzimy z Wojtkiem ponownie w górę, dochodzimy do naszego depozyciku, nocujemy. Następnego 
dnia zakładamy obóz na 7300. Rano wychodzimy z zamiarem dojścia jak najwyżej, nie wykluczając nawet 
szczytu.
Tuż przed przełęczą, na wysokości 7800, czuję, że zaczyna mnie zatykać. Jestem coraz słabszy. Wiem, że 
moja aklimatyzacja jest jeszcze niepełna. Wojtek czuje się lepiej, jego organizm adaptuje się szybciej. Widzi 
jednak co się ze mną dzieje, więc po dojściu na przełęcz pyta:
— No, jak tam?
— Czuję się kiepsko. Najchętniej bym wrócił...
— Cholera, szkoda. Jesteśmy blisko szczytu — stwierdza Wojtek.
— Chyba pójdę dalej.
— To dobra. Idź...
I siedzę sobie na miejscu, widzę jak Wojtek powoli się oddala, po chwili idzie już granią. Zrobiło mi się 
trochę żal.
„Przecież zostało wszystkiego kilkaset metrów. Może jednak przełamię słabość i pójdę przynajmniej dokąd 
się da...”.
Kiedy podniosłem się i zacząłem znowu iść, trudno już było powiedzieć sobie: „Dalej nie pójdę. Wracam. 
Wystarczy”. Szczyt ma wysokość 8047 metrów. Jest naprawdę blisko. Droga w dodatku nie jest trudna 
technicznie, jest wprawdzie w grani kilka uskoków, ale wznosi się na ogół łagodnie. A ja nie potrafię łatwo 
rezygnować.
Szczyt działa trochę jak magnes. Przyciąga, trzeba dojść. „Jeżeli zacząłeś, trzeba dokończyć” — zacinam się 
najczęściej w takich sytuacjach. Więc idę, mimo że kosztuje mnie to zbyt dużo. Ostatnie metry pokonuję z 
takim trudem, jakby to była góra dziewięciotysięczna. Brakuje mi sił, brakuje tchu. Idę dziesięć metrów, 
siadam. Dziesięć metrów, siadam. Nie zawsze siadam, czując że wstawanie ze śniegu może mnie kosztować 
wiele wysiłku. Coraz częściej odpoczywam wsparty ciężko na czekanie.
Pół godziny przed szczytem mijam wracającego już Wojtka.
— Późno się robi. Może byś zawrócił... — radzi przyjaźnie.
— Nie. Jest za blisko. Jakoś się dokulam. Schodź i przygotuj w namiocie coś do picia... — ciężko dyszę.
Tylko sile woli zawdzięczam, że udało mi się do tego szczytu jakoś dojść. Niczemu więcej. Wiem, że 12-
dniowy okres aklimatyzacji jest dla mnie za krótki, musi u mnie trwać dłużej niż u Wojtka.
Na szczycie robię tylko zdjęcie czekana i zdjęcie wschodzącego nad granią księżyca. Pstryknąłem jeszcze 
panoramę. I koniec. Wziąłem ze szczytu na pamiątkę kamień i powoli zaczynam wracać.
Na szczycie Broad Peaku byłem przecież... nielegalnie.
Przepisy o zezwoleniach na zdobycie góry zawsze uważałem i uważam za rzecz nienaturalną, nawet głupią. 
Kiedy jadę w góry, bez względu na to, czy są to góry pakistańskie czy nepalskie, czuję się jak u siebie w 
domu. Uważam, że wchodzę na górę, bo tak lubię, bo tak chcę. A jeżeli już jestem na tej górze, to odczuwam 
ją jako swoją. Jakiekolwiek przepisy sprowadzające się do tego, że „możesz iść tędy, a nie tamtędy”, śmieszą 
mnie. To tak, jakby powiedzieć, że powietrze nad moją działką jest moje, więc nie oddychaj. Jedynym 
sensownym uzasadnieniem zezwoleń czy zakazów wejścia na górę może być to, że na przykład dziesięć czy 
piętnaście wypraw zechce się wybrać jednego roku akurat na tę samą górę. Że wszystkie będą się tłoczyć na 
jednej drodze, co odbiera wspinaczce cały sens. Bo w górach szukam samotności, kontaktu z naturą, tego 
sam na sam ze sobą, mimo że obok może iść partner.
Góry to dla mnie ciągła rozmowa ze sobą. Pójdę dalej czy nie? Czy stać mnie jeszcze na to? To są przeżycia, 
dla których tu jestem. Czy w takim razie można „rządzić” górą? Szczególnie, gdy kryje się za tym tylko jakiś 
biurokrata, który nigdy w górach nie był i nie rozumie ich.
Piszę o tym tyle, by się przed Wami wytłumaczyć.
Otóż kiedy zaczynam schodzić z tej „skradzionej” góry, nie przeżywam bynajmniej wyrzutów sumienia. 
Wręcz przeciwnie. Cała ta sytuacja dodaje wszystkiemu smaczku, pieprzu. Ze jest to kolejna moja góra. Ja 
na nią wszedłem. Bo zostaje to tylko i wyłącznie moje dlatego, że nie mogę się tym pochwalić. Wierzcie mi, 
że jest to satysfakcja głębsza.
To myślenie nie zrodziło się we mnie dopiero tu, w Himalajach. Często, w latach młodości, robiłem sobie 
pewne sprawdziany. Konkurowanie z kimś jest sprawą naturalną. Jeżeli biegnie się na sto metrów, każdy 
chce być pierwszy, a nie ostatni. Zaczęła mi być potrzebna także świadomość, że potrafię niektóre rzeczy 
pokonać. Kiedyś zrobiłem sobie sześciodniową głodówkę Nie jadłem i nie piłem tylko po to, żeby zobaczyć 
czy wytrzymam I nikt o tym nie wiedział Nie tylko nie chciałem, ale i nie mogłem się do tego przyznać. 
Wytrwałem Sama satysfakcja, że potrafię to, wystarczyła mi. To trochę tak, jak z kobietą. Jeżeli ją masz, 
jeżeli jest ci z nią dobrze, to wcale nie czujesz potrzeby opowiadania o tym wszystkim. To jest twoja i jej 
tajemnica
Podobną cenę ma dla mnie wiedza o sobie. Uważam, że powinienem co pewien czas robić taki sprawdzian.
Tak jest i teraz. Złażę z Broad Peaku skonany, lecz niosę w sobie, wprawdzie mocno stłumioną zmęczeniem, 
ale prawdziwą i głęboką satysfakcję
Do namiotu docieram już w nocy Jestem tak strudzony, że Wojtek nie wspomina w ogóle o tym, że to na 
mnie przypada kolej z gotowaniem
— Nie jestem w stanie już nic zrobić. Ugotuj, proszę, za mnie — oznajmiam na powitanie.
Na tej wysokości jest obowiązek picia. Po pewnym czasie człowiek bez płynów staje się suchy jak szczapa. 
A nie piliśmy cały dzień.
Wojtek rozumiał mnie i bez słowa zabrał się do gotowania. Takie „nagłe zastępstwa” zdarzają się w górach 
często.
Następnego dnia zaczynamy schodzić do bazy. Na wysokości 6400, akurat tam, gdzie postanowiliśmy 
spokojnie odpocząć i coś ugotować, widzimy podchodzący do góry trzyosobowy zespół. To Reinhold 
Messner i dwóch jego pakistańskich partnerów Nazir Sabir i Scherham. Idą drogą normalną na Broad Peak.
Messner zna Wojtka, mnie ciągle jeszcze jakoś nie kojarzy. Pierwsze słowa kieruje więc do niego.
— Mam dla was przykrą wiadomość. Jedna z waszych dziewczyn zginęła w drodze na K-2.
Dopytywaliśmy się kto, jak to się stało, ale wzruszył tylko bezradnie ramionami. Nie znał nazwiska ani 
szczegółów. Nie mieliśmy radiotelefonu, na jakiekolwiek informacje mogliśmy liczyć dopiero po zejściu do 
bazy. Byliśmy niespokojni, podłamani, już na samym początku tragedia. I pytanie, na które boimy się 
zgadywać. Kto7
Messner przysiada tuz obok nas.
— Skąd wracacie?
— Robiliśmy takie wyjście aklimatyzacyjne. Byliśmy w okolicach szczytu — odpowiada wymijająco 
Wojtek.
Messnerowi jednak to nie wystarcza. Przygląda się nam chwilę bez słowa i pyta wprost.
— To byliście na szczycie, czy nie?
— Byliśmy w okolicach szczytu — Wojtek powtórzył z naciskiem. I Messner już tylko się uśmiechnął.
— Tak, tak Rozumiem.
— I Jeżeli można o to prosić, to raczej nie mów za wiele, że nas tutaj spotkałeś.
— Dobra, dobra — zbagatelizował sprawę.
Po godzinie wypoczynku rozstaliśmy się. Oni poszli w górę, my w dół. Zupełnie tak, jak po naszym 
pierwszym spotkaniu, kiedy mijaliśmy się wracając z Lhotse.
W bazie okazało się, że to Halina Kruger W obozie II nagle, w ciągu kilkunastu sekund, zmarła na obrzęk 
płuc, a może mózgu. Już trwa transport jej ciała, prowadzony siłami wyprawy Kurczaba i jej koleżanek. 
Dołączamy się do tego himalajskiego konduktu. Sprowadzamy ją na dół, do bazy. Właściwie do jedynego 
miejsca opodal, w którym można wykopać dół, by normalnie pochować ciało w ziemi. Wszędzie jest tylko 
lodowiec albo skała. Spoczywa tu już amerykański himalaista Art Gilkey, który też zginął na K-2 wiele lat 
wcześniej.
Chowamy Halinę z jej czekanem, usypaliśmy nad nią kopczyk, ustawiliśmy krzyż, na blaszanym deklu od 
bębna zrobiliśmy odpowiedni napis.  Bardzo staraliśmy się, by przy całej prostocie warunków był to pogrzeb 
na miarę Człowieka i Przyjaciela, którego już zabrakło wśród nas, na miarę polskiego, katolickiego obrzędu. 
Żegnała ją Wanda, mówił ktoś jeszcze, była wspólna modlitwa. Pierwszy raz byłem na takim pogrzebie.
Ta śmierć zaciążyła na wszystkim. Zrodziło się pytanie co robić dalej? Dziewczyny zaczęły się zastanawiać, 
czy nie pakować manatków i nie wracać. Dyskusja trwała długo — była spokojna, sprowadzała się 
właściwie do sondowania opinii.
— Myślę, że trzeba wracać — powiedziała jedna z dziewczyn.
— Jestem za tym, że wyprawę jednak trzeba kontynuować — stwierdziła inna.
W pewnym momencie Wanda przeprowadziła coś w rodzaju głosowania, w którym większość opowiedziała 
się, aby akcję kontynuować. Tylko Anka Okopińska, partnerka Haliny, nie potrafiła jakoś pogodzić się z 
faktem, że już nigdy nie pójdzie z nią ani w Himalaje, ani w Tatry. Tylko ona powiedziała, że nie może, że 
rezygnuje. Że wraca.
Z tych smutnych dni utkwił mi w pamięci właśnie obraz Anki, jak bardzo wcześnie rano siedzi samotnie w 
pewnej odległości od obozu. Przełamywała się.
Piszę o tym, by łatwiej było każdemu Czytelnikowi zrozumieć, że kobiety w obliczu górskiej tragedii 
zachowują się podobnie jak mężczyźni. Tak samo, jak nie ma na ośmiu tysiącach metrów miejsca na euforię 
— usprawiedliwioną nawet sukcesem, nie ma także miejsca na rozpacz — jaką sobie wyobrażamy — wobec 
śmierci.
Po kilku dniach odpoczynku ruszamy w kierunku wschodniej ściany K-2 na rekonesans. Po dojściu na 
miejsce, z którego nareszcie ją widać, stwierdzamy, że w tym roku jest chyba niemożliwa do przejścia. 
Dlaczego podkreślam, że w tym roku? Otóż w trzech czwartych ściany występuje bariera z seraków, która 
się zmienia. Raz obrywy seraków są większe, raz mniejsze. Jedyna, ta zapamiętana przez Wojtka możliwość 
przejścia, prowadzi nieco po prawej, filarem, niby ostrogą śnieżną, przerzynającą jakby tę dwustumetrową 
barierę. Jej grubość się zmienia. Zdarzają się lata, w których jej prawie nie ma, tego roku jednak seraki są 
wielkie i naprawdę groźne. Ładowanie się teraz w tę ścianę jest zbyt niebezpieczne. W miejscu, gdzie 
powinna być ta zbawcza ostroga śnieżna, widnieje tylko lodowy obryw. Musiała tu niedawno runąć w dół 
cała ściana lodu. Teraz, nawet gdybyśmy tam dotarli i seraki okazałyby się w miarę stabilne, pokonanie 
przewieszonej lodowej ściany byłoby niezwykle trudne z technicznego punktu widzenia.
Wracamy. Decydujemy się na ścianę południową. W duchu się nawet cieszę. Pisałem już, że bardziej mi się 
podobała.
Przy planowaniu drogi wyłania się ten sam problem. Mniej więcej w połowie ściany jest bariera seraków, 
którą trzeba jakoś bezpiecznie ominąć. Z daleka widać, że są dwie możliwości: z lewej albo z prawej strony. 
Decydujemy się przejść pod nią z prawej, w miejscu najwęższym. Czeka nas tam zaplanowane ryzyko na 
zasadzie „20 minut strachu”. Trzeba tamtędy przebiec wtedy, kiedy serak jest najbardziej stabilny, czyli 
wcześnie rano, jeszcze przed wschodem słońca. Nie widać dokładnie co się dzieje po lewej stronie seraka, bo 
ukryty jest za skalnym załomem, wydaje się jednak, że może być znacznie węższy. Raczej się jednak tego 
tylko domyślamy.
Dojście do 6200-6400 metrów, gdzie zakładamy biwak, zajmuje nam dwa dni. Jest dosyć trudno, musimy 
pokonywać różne uskoki i granie. Napotykamy na drodze jakieś kawałki starej liny, świadczące o tym, że 
ktoś już próbował do tej ściany się „dobierać”. Mamy więc namacalny dowód, że nie tylko nas korciła ta 
ściana. I nic dziwnego — wyrasta w imponujący sposób wręcz przed nosem, jest widoczna jak na dłoni.
Zasypiamy z boku bariery. Następnego dnia, jeszcze nocą, zbieramy się do niebezpiecznego trawersu. Udaje 
nam się przejść cało te „20 minut strachu” i wyjść ze strefy zagrożonej. Kontynuujemy wspinaczkę terenem 
już niezbyt trudnym, wyłaniają się jednak nowe problemy. Śnieg. Psuje się pogoda. Sypie, widoczność staje 
się coraz mniejsza. Na 7200 zakładamy w końcu biwak. Wykopujemy platformę, rozbijamy namiot, 
wchodzimy do środka i z niepokojem wyczekujemy, co będzie dalej z pogodą. Szczególnie ja. Zanim 
rozbiliśmy biwak, doszło między nami do pewnej wymiany zdań. Wyglądało to już wtedy, nie ma co 
ukrywać, niewesoło. Wojtek rozejrzał się po okolicy, długo patrzył w górę, szczególnie w tym kierunku, z 
którego nadciągały chmury.
— Nie wierzę, żeby pogoda się poprawiła — ocenił. Wiedziałem do czego zmierza, więc uprzedziłem go.
— Poczekajmy jeszcze. Jeżeli już tu jesteśmy, to może „zakibluje-my”. Wracając będziemy musieli 
„kiblować” i tak...
W ten sposób wytargowałem właściwie ten nocleg, po którym pogoda jednak się nie poprawiła. Robię co 
mogę, żeby wszystko opóźnić, przecież pogoda może jeszcze się uśmiechnąć. Ale nie wygrywam tym 
niczego. Wczorajsza rozmowa wraca jak bumerang.
— No, więc co? Schodzimy...
— Poczekajmy chociaż jeden dzień. Nic na tym nie tracimy. Będziemy lepsi aklimatyzacyjnie — czepiam 
się nieomal absurdalnych argumentów. Mówię to, .wiedząc, że gdy nie przestanie sypać, wyłoni się nowe 
ryzyko. Może się zrobić strasznie lawiniasto.
I tak czekamy, czekamy... Kiedy jednak dochodzi południe, Wojtek postanawia:
— To nie ma sensu. Po prostu szkoda naszych sił.
Wiem, że nie ma już szans. Wprawdzie z bólem serca, ale trzeba jednak wracać. Znowu te „20 minut 
strachu”, znowu cały dzień zejścia w kopnym, świeżym śniegu. Dochodzimy do bazy.
Nie tylko nasza próba utknęła. Dziewczyny założyły kolejny obóz chyba na wysokości 6800 i mimo 
codziennych starań, wszystkie ataki w tym miejscu się załamywały. Przez śnieg i bardzo silny wiatr.
My podejmujemy jeszcze kilka prób. Po tygodniowym opadzie śniegu zostawiamy namiot i cały sprzęt 
biwakowy w bezpiecznym miejscu na 6400 i czekamy na pogodę. Kiedy wracamy w to miejsce, brnąc w 
dwumetrowych masach śniegu, stwierdzamy, że nasz namiot zniknął. Nie ma go. Musimy z wyobraźni 
odtwarzać miejsce, w którym mógł być postawiony. Ryjemy w tym śniegu jak krety, bo przecież idziemy 
bez sprzętu biwakowego. Tam jest namiot, tam są śpiwory, wszystko.
Tylko... gdzie?
Zabrało nam to pół dnia, grzebaliśmy się w śniegu z wzrastającym napięciem, bo perspektywa snu pod 
gołym niebem, „do figury”, stawała się z każdą godziną bliższa.
Udało się. Jest. Kiedy wreszcie dokopujemy się do namiotu, zostawiamy za sobą śnieżny tunel. Biwakujemy, 
następnego dnia znowu wychodzimy na wysokość około 7000. Jednak pogoda ponownie się pogarsza. Nie 
ma szans. Wracamy.
Ale i wtedy odwrót poprzedzony był wymianą zdań między mną a Wojtkiem. W czasie długich godzin, 
spędzonych w wielkiej śnieżnej pierzynie, zaczynała nie dawać mi spokoju myśl o wariancie drogi pro-
wadzącym na lewo, którego nie widać dokładnie z bazy. Coś mnie tam ciągnęło.
— Chodź, spróbujemy to zobaczyć. Wyjdźmy chociaż za załom, tam będzie może nieco trudniej, ale chyba 
bezpieczniej. Nie trzeba będzie pokonywać tych „20 minut strachu”.
Wojtek nie był jednak do tego przekonany.
— Nie ma sensu. Jeżeli poprawi się pogoda, będziemy ewentualnie mogli tam zerknąć. Wydaje mi się 
jednak, że tam dalej będzie trudno.
I na tym stanęło. Zeszliśmy do bazy, w której czekaliśmy kolejne dwa tygodnie. Pogoda była uparta. Nie 
poprawiała się. Każdy następny dzień utwierdzał nas w obawach, że nie mamy już wielkich szans.
Wyprawa Kurczaba dochodzi do wysokości 8300 metrów i też rezygnuje.
Powrót. Jako jedyni z trzech polskich wypraw nie wracamy z pustymi rękami. Weszliśmy na Broad Peak 
drogą normalną, co nie jest dzisiaj żadnym sukcesem sportowym.
Dla mnie jest to jednak mój czwarty ośmiotysięcznik.
Dzięki temu wśród polskich himalaistów wyszedłem do przodu.
Mamy za to kłopoty w Islamabadzie, dokąd dotarły jakieś „przecieki”. Pierwsze najprawdopodobniej za 
sprawą tego Francuza, który towarzyszył wyprawie, a raczej jednej z jej uczestniczek. Był dziennikarzem. 
Dziewczyny traktowały go jak pewien dodatek, podczas gdy on, Francuz, patrzył na nie po prostu tylko jak 
na kobiety, a nie jak na wielkie alpinistki. Bardzo się to nie podobało, zwłaszcza Wandzie. W efekcie trochę 
się pokłócili, Francuz spakował manatki i opuścił wyprawę wcześniej. No i zaczął na lewo i prawo 
rozpowiadać różne rzeczy. Sądzę, że to było główne źródło „przecieku”.
W każdym razie teraz, w Islamabadzie, w Ministerstwie Turystyki męczą Wandę upartym pytaniem:
— Czy ci dwaj byli na szczycie Broad Peaku, czy nie?
— Nic mi o tym nie wiadomo. Działali, owszem, na Broad Peaku, bo chodziło im o aklimatyzację, a ponadto 
chcieli stamtąd robić zdjęcia...
Wyjaśnienia Wandy brzmią wiarygodnie. Na zezwoleniu widniejemy jako fotografowie, a najwspanialszy 
widok na ścianę K-2 roztacza się właśnie z drogi na Broad Peak. Wanda jest w trudnej sytuacji. Nie może 
zlekceważyć tych dociekliwych pytań, bo to właśnie od Ministerstwa Turystyki zależy zgoda na 
„debriefing”, czyli oficjalne rozwiązanie wyprawy, a w efekcie zezwolenie na wyjazd z Pakistanu. Ale jakoś 
sobie z tym daje radę.
Po powrocie z wyprawy, na zebraniu Zarządu Polskiego Związku Alpinizmu, roczne sprawozdanie z 
działalności sportowej przedstawiał Janusz Kurczab. Sezon w Karakorum podsumował mniej więcej tak:
„Wyprawa kobieca doszła do około 6800 metrów, na czym poprzestała ze względu na niepogodę. My 
doszliśmy na 8300 i też ze względu na fatalne warunki pogodowe musieliśmy się wycofać. Była również 
trzecia wyprawa, z góry skazana zresztą na niepowodzenie, bo przecież dwuosobowy zespół nie ma 
najmniejszych szans na takiej ścianie...”
O naszym wejściu na Broad Peak nie pisnął słówka. Była to przecież góra „skradziona”.
Natomiast wkrótce po tym ukazała się książka Reinholda Messnera, zatytułowana „3 x 8000”, bo w ciągu 
jednego roku zdobył on trzy ośmiotysięczniki. Są w niej zawarte również i takie słowa:
„W drodze na Broad Peak, gdzieś na wysokości 6400, spotykamy wracających ze szczytu Wojtka Kurtykę z 
jeszcze jakimś Polakiem...”
Do dziś się zastanawiam.
Może po prostu zapomniał o tym, o co prosiliśmy go w czasie tamtego spotkania.










Góra „na kredyt”

Gasherbrum II, południowo-wschodnia grań, Gasherbrum I, południowo-zachodnia ściana, 1983

Z nieba leje się żar, pot zalewa oczy, Wojtkowi i mnie ręce wyraźnie się trzęsą Rozbebeszamy jeden bęben 
po drugim, bo tak każe hinduski celnik Jesteśmy wściekli Tego nie przewidywaliśmy Przejazd przez granicę 
indyjsko-pakistańską nie nastręczał dotychczas poważniejszych problemów
Przejście graniczne koło Armitsaru wygląda tak: najpierw jest odprawa hinduska, później rozpościera się 
200-metrowy pas „ziemi niczyjej”, za nim jest szlaban odgraniczający już terytorium Pakistanu. Raz tylko 
udało się ubłagać, by wynajętą w Indiach ciężarówką przerzucić bagaż przez ten pas „ziemi niczyjej” po sam 
szlaban pakistański, co wszystko znakomicie ułatwiało, bo własnymi siłami przenieśliśmy ładunki na 
ciężarówkę stojącą już na ziemi pakistańskiej. Tym razem nic z tego, próbowaliśmy zagadać coś do 
miejscowych „wopistów”, ale nie chcieli nawet słuchać.
Czyli, że trzeba najpierw załadować wszystko tutaj, później nająć specjalnych tragarzy, którzy mają 
wyłączne prawo przemierzania tego dwustumetrowego pasa, i za przeniesienie naszego majdanu do drugiego 
państwa biorą mniej więcej tyle, ile kosztowało wynajęcie półciężarówki, którą jechaliśmy tutaj przez niemal 
całe Indie.
Mało tego, zabrali się do dokładnej kontroli celnej.
Najgorsze może się jeszcze wydarzyć. Za pięć minut, może za minutę.
Hinduscy celnicy zawzięli się na nas. Pół godziny temu liczyliśmy jeszcze, że pozwolą nam tym wozem 
przejechać, a tutaj przychodzi wyraźnie naburmuszony oficer, o niczym nie chce słyszeć, każe natychmiast 
rozładować cały samochód. Znosimy jeden bęben po drugim, ustawiamy je na rozpalonym słońcem placu 
obok siebie w szeregu, jak wojsko.
I celnik każe otwierać jeden bęben po drugim. Kiedy ta zabawa przedłuża się, Wojtek, który jest 
zdecydowanie mocniejszy w angielskim, mówi trochę zirytowany.
— Człowieku, czego ty szukasz? Przecież my opuszczamy wasz kraj, a nie wjeżdżamy.
Jednak celnik, jak wielu urzędników na służbie, odburknął tylko:
— Takie jest polecenie — I kazał rozbebeszać bębny dalej. Nie w każdym szperał do samego dna, ale 
otworzyć musieliśmy wszystkie. Wreszcie dał za wygraną i poszedł do swojego naczelnika, któremu 
zameldował:
— Wszystko już sprawdziłem
— Cooo? Sprawdziłeś? Tak szybko? — skoczył na niego szef, którego mundur obwieszony był rozlicznymi 
dystynkcjami — Natychmiast wracaj. Sprawdzimy to jeszcze raz. Teraz już naprawdę. Razem!
I zaczęli od nowa. Szef wkładał łapy do wszystkiego sam. Kiedy zbliżali się do trzech ostatnich bębnów, ja 
już po prostu nie wytrzymałem. Czyżby mieli jakiś „cynk”?Odwróciłem się na pięcie, usiadłem w skąpej 
plamie cienia naszej półciężarówki, wyciągnąłem papierosa i zapaliłem. Postanowiłem o niczym nie myśleć. 
Czekałem na najgorsze.
Słyszę tylko, jak Wojtek już z wyraźną furią krzyczy.
— Czegoż wy, do cholery, szukacie? Chcesz oglądać wszystko? Dobrze Proszę bardzo!
Uniosłem wzrok, widzę jak Wojtek spocony i wściekły sięga do pierwszego z tych ostatnich bębnów, 
wyjmuje zawinięty w tłumok śpiwór, jeden po drugim, potrząsa nim, krzyczy, nieledwie wali nimi o ziemię
Kulę się przy tym w sobie jak człowiek, który spodziewa się, ze lada chwila nastąpi wybuch. To już koniec.
W tych ostatnich bębnach, w tych tobołach śpiworów i puchowych kurtek jest whisky, jest „Jasio 
Wędrowniczek”. Jest go o wiele więcej niż pozwalają przepisy.
Ja wiem, że to jest karalne, Wojtek też, ale na tej whisky zbudowany jest spory procent kosztów całej 
karawany. Tylko że nikt się nie będzie o to pytał. Zaraz wybuchnie skandal. I tyle.
Nagle dociera do mnie, że ten gigantyczny bluff Wojtka robi jednak swoje! W pozorowanej furii wyrwał 
właściwie sprzed nosa celnikom pierwsze pakunki z alkoholem. Jak to zrobił, gdy waląc nimi o ziemię nie 
potłukł tego, mało — nawet butelki nie zabrzęczały, nie mam pojęcia.
Ale celnicy zrezygnowali z dalszych poszukiwań. Niezwykle groźny szef nagle zmienił ton, był wyraźnie 
udobruchany. Odszedł w kierunku biura, po chwili Wojtek niósł w rękach świstek o dokonanej odprawie, a 
oficer uprzejmie salutował.
Obskoczyli nas tragarze, wzięli nasz bagaż na plecy, przenieśli przez „ziemię niczyją”. Forsę wzięli, a jakże, 
dużo. W Pakistanie czeka nas ponownie odprawa.
— Czy macie alkohol? — Pytanie rutynowe, ale kryje odwieczne i nieubłagane prawo oraz tradycje 
miejscowej wiary. Jesteśmy w kraju islamskim.
— Jaki alkohol? — odpowiadamy jak w żydowskim kawale.
Tu trzeba odpowiadać zdecydowanie. Kiedyś, na tej samej granicy, kolega na to samo pytanie odparł:
— W zasadzie nie... To znaczy mam tam coś, jedno piwo.
— To pokaż — rozkazał celnik.
— Leży w torbie na samym wierzchu.
— Pokaż — naciskał celnik.
Kiedy nie spodziewający się niczego kolega wyciągnął wreszcie tę jedną puszkę, celnik wskazał mu tylko 
palcem kierunek.
— Tam jest kanał, wylej to. Natychmiast!
Na myśl, że musielibyśmy wylewać tutaj, do kanału, te nasze „dewizy” przeszły mi po grzbiecie ciarki. Po 
chwili jechaliśmy wynajętą ciężarówką w głąb Pakistanu.
Udało się...
W czasie monotonnej jazdy ciężarówką przyszła chwila refleksji. Jak niewiele brakuje, żeby stać się 
przestępcą. Pomyśleć, że jeszcze kilka kilometrów wcześniej mogłem sobie siedzieć w restauracji i popijać 
piwo. Tutaj grozi za to kara publicznej chłosty. Na dodatek jest akurat ramadan, w czasie którego branie 
czegokolwiek do ust w miejscu publicznym grozi linczem. I nikogo nie obchodzi, że wyznajemy inną wiarę.
Wyprawa właściwie jeszcze się nie zaczęła, a my czuliśmy się już, jakbyśmy wracali z podróży. Bardzo 
dalekiej.
Jedziemy na Gasherbrumy.
W czasie poprzedniej wyprawy na K-2 i Broad Peak znaleźliśmy z Wojtkiem cztery dni czasu i zrobiliśmy 
wycieczkę rekonesansową właśnie pod Gasherbrumy. Zaintrygowały nas. Zwłaszcza południowo--zachodnia 
ściana Hidden Peaku, czyli Gasherbruma I, ale myśleliśmy, żeby w czasie jednej wyprawy zrobić dwa 
szczyty. Pr^ed wyjazdem z Islamabadu zostawiliśmy stosowną „aplikację” w Ministerstwie Turystyki. 
Pisaliśmy tylko o drodze południowo-zachodnią ścianą na Hidden Peak. Nie było nas stać na to, by płacić za 
dwie góry. Niech będzie jedna...
Teraz dojeżdżamy do Islamabadu ponownie. Pierwsza rzecz, pukamy do Ministerstwa Turystyki. Po 
obiecane zezwolenie.
Urzędnik jednak na nasz widok poprawia się jakby w fotelu i zamiast sięgać po swoją pieczątkę albo nasze 
dolary, pyta tylko o jedno:
— A jak to było, panowie, w zeszłym roku z tym Broad Peakiem? Byliście na szczycie czy nie?
— Na jakim szczycie? — usiłujemy sprawę zbagatelizować. — Już w zeszłym roku pytano o to kierownika 
naszej wyprawy. Wyjaśniała...
— Wiem. Byłoby jednak dobrze, gdyby panowie również złożyli oficjalne oświadczenie w tej sprawie. Na 
piśmie.
Mają nas w ręku, bo przecież przyjechaliśmy robić Gasherbrumy, mogą uprzeć się i nie dać zezwolenia.
Wojtek wije się jak piskorz, mówi, wyjaśnia, wreszcie płodzi pismo, z którego jest „wilk syty i owca cała”. 
Urzędnik, zmęczony wilgotnym upałem i warkotem ogromnego wentylatora, który uparcie rozrzuca mu na 
biurku papiery, czując zbliżający się schyłek dnia, bliski zachód słońca i perspektywę zastawionego stołu po 
całodniowym ramadano-wym poście, przyjmuje wyjaśnienia za wystarczające.
Wkrótce mamy przydzielonego oficera łącznikowego i zezwolenie w kieszeni.
Jest koniec maja, możemy wyruszać w kierunku gór.
Pod Urdukas, kiedy mamy wejść na lodowiec Baltoro, spada rzadki o tej porze roku śnieg. Sypie, sypie, a 
przecież na przełomie maja i czerwca nie powinno go być w ogóle. Jednak jest, przybywa go, robi się 
najprawdziwsza zima.
I tragarze, którzy nie są na to przygotowani — nie wzięli odpowiedniego obuwia, chodzą najczęściej w 
trampkach — teraz siadają i dalej iść nie chcą, bo śniegu jest po kolana.
W Karakorum tragarzom należy zapewnić w drodze do bazy obuwie i żywność. Każdy dostał po parze 
trampek, które większość z nich jeszcze przed wyruszeniem karawany sprzedała, woląc iść w swoich ni to 
sandałach, ni łapciach, ni kaloszach. Ale skąd wziąć im tutaj, już blisko samego serca Karakorum, 30 par 
zimowych butów? Żywność też jest sama w sobie problemem. Potrzeba jej sporo w drodze dla ciężko 
pracujących tragarzy, samego ryżu i mąki 30 kilogramów dziennie. Stąd każda, nawet mała karawana musi 
być w istocie liczna, bo w pewnym sensie sama się „zjada”. Na 20 ludzi niosących sprzęt wyprawy, trzeba 
dodatkowo sześciu, którzy niosą tylko żywność dla tragarzy.
A oni rzucili te wszystkie toboły w śnieg, wrzeszczą, gestykulują. Jedno jest jasne. Lada chwila może 
nastąpić moment, w którym zostaniemy sami na środku lodowca. Jeżeli nie pójdą, to koniec wyprawy. 
Jesteśmy jeszcze bardzo daleko od naszej góry. I tak mija jeden dzień. Bezczynnie.
— Słuchaj, Wojtek — mówię —jakoś trzeba ich przekonać. Może więcej zapłacić, może zwiększyć racje 
żywności?
Wojtek rozumie powagę sytuacji, ale myśli o innym rozwiązaniu.
— A może lepiej będzie puścić ich na dół, niech tam przeczekają tę zimę i po tygodniu wrócą? Im może być 
naprawdę zimno, trzeba ich zrozumieć...
Bo Wojtek lubi w najbardziej nieoczekiwanych momentach okazywać dobre serce, potęgując tym problemy. 
Czekanie tutaj przez tydzień grozi nam tym, że zjemy wszystko, co mamy przeznaczone na całą wspinaczkę. 
Puszczenie tragarzy w dół na tydzień jest w dodatku równoznaczne z ponownym organizowaniem od 
początku całej karawany.
— Nie. Musimy robić wszystko, aby ich przekonać i żeby jednak ruszyli.
Wojtek nie oponuje. Zwalniamy i odsyłamy kilku najsłabszych porterów, pozostałych zaczynamy namawiać, 
obiecywać dodatkowe pieniądze. Ale nie przynosi to żadnych rezultatów. Przeżarliśmy bezczynnie całą 
dobę, zapowiada się druga taka sama.
I wtedy, niczym błogosławieństwo z nieba, schodzi niemiecka wyprawa, powracająca z Broad Peaku. W 
pierwszych dniach akcji zginął jeden z jej uczestników, więc zlikwidowali bazę i wracali. Kiedy doszli do 
nas, ich oficer łącznikowy, wyraźnie zaintrygowany, zaczął oglądać to nasze „pobojowisko”.
— Mamy problem — wyjaśniłem. — Nie możemy przecież ich zmusić, by poszli w górę.
— Jaki problem? Co za problem? — rozsierdził się nagle oficer. — Przecież wy im za to płacicie i oni mają 
obowiązek słuchać. Gdzie macie oficera łącznikowego?
Tym pytaniem zbił nas trochę z tropu, bo nasz oficer łącznikowy, zresztą prawdziwy oficer wojskowy, już 
dwa dni temu zawrócił — miał problemy z nogą. Co, mówiąc szczerze, było nam trochę na rękę. Wiązaliśmy 
zresztą z tą jego nieobecnością pewne nadzieje, ale teraz trzeba było jakoś jego i nas wytłumaczyć.
— Nie ma go, musiał nas opuścić ze względów zdrowotnych.
Oficer nie czekał. Wziął sprawę w swoje ręce. Kiedy wrzasnął na naszych tragarzy, natychmiast się 
poderwali. Coś im tam mówił. Chociaż nie znam ich języka, jestem pewny, że każde z tych słów miało siłę 
bata i smak... marchewki.
Po trzech dniach byliśmy w bazie.
Są już tutaj Szwajcarzy. Poznajemy kierownika wyprawy Stefana Wörnera oraz osoby, których nazwiska 
niewiele mi mówiły: Marcela Ruedi i Erharda Loretana. Wkrótce okaże się, że to jedni z najwybitniejszych 
himalaistów, należący do czołówki w konkurencji 14 x 8000. Teraz idą drogą normalną na Gasherbrumy. 
Rozbijamy namioty i najpierw zabieramy się do... pisania. Ci spośród uważnych Czytelników tych 
wspomnień, którzy trochę mnie i Wojtka poznali, domyślają się o co chodzi.
Przecież, tak naprawdę, to my chcemy wejść na dwie góry, na Gasherbrum II też. Gdybyśmy wystąpili o to 
tydzień temu w Islamaba-dzie, chyba otrzymalibyśmy zgodę od ręki, ale jest absolutnie pewne, że kazaliby 
nam zaraz za to zapłacić. A my tej forsy nie mamy. Więc teraz gramy roztargnionych milionerów, którzy 
tylko przez przeoczenie zapomnieli wystąpić o zezwolenie również na drugą górę. Akurat pod nią jesteśmy, 
nic więc nie stoi na przeszkodzie, aby ministerstwo wyraziło zgodę, po czym, oczywiście, resztę 
„formalności” załatwimy już wracając z wyprawy, na miejscu, w Islamabadzie. Taki jest mniej więcej ton 
naszej „aplikacji” wysłanej do Islamabadu. Mało tego, list skierowany jest najpierw do naszego oficera 
łącznikowego, który byczy się w stolicy, więc nic nie powinno stać na przeszkodzie, by niejako z urzędu 
zaopiniował pozytywnie nasz wniosek i przekazał dalej. Jesteśmy pewni, że nasze pismo dotrze na właściwe 
biurko w Ministerstwie Turystyki w odpowiednim czasie. Jesteśmy równocześnie pewni, że odpowiedź na 
nie, zapewne pozytywna, nie zdąży złapać nas w bazie przed wyjściem w góry.
Goniec porwał nasze pismo i poleciał na dół.
My, nareszcie, mogliśmy pomyśleć na serio o prawdziwej górskiej robocie.
Zaczniemy, oczywiście, od... Gasherbruma II.
Najpierw okres aklimatyzacji, później, ciągle w ramach jej zdobywania wychodzimy na nie zdobyty jeszcze 
Gasherbrum Wschodni o wysokości 7700. Nie mamy na to zezwolenia, ale można uznać, że szczyt leży 
niejako „po drodze”, więc aż się prosił, wejście nań mieściło się zapewne w przyjętych regułach gry. Po 
krótkim odpoczynku bierzemy się za sprawę znacznie trudniejszą — wejście na Gasherbrum II jego 
wschodnią granią.
Robimy to w ciągu czterech dni. Pierwszy biwak na przełęczy, drugi pod Gasherbrumem Wschodnim, trzeci 
pod wierzchołkiem, czwarty już w zejściu. Bez większych przygód wracamy bezpiecznie do bazy. I tutaj 
przygotowujemy się do głównej akcji.
Czeka nas Hidden Peak, a dokładniej jego południowo-zachodnia ściana.
Nie ma już Szwajcarów. Jeszcze kilka dni temu, w czasie „dnia polskiego” podejmowaliśmy ich śląskim 
specjałem — golonką z kiszoną kapustą. Musiało im smakować, bo kiedy zwijali wyprawę, zrewanżowali 
się po królewsku. Przeliczyli się z żarciem, wzięli go za dużo, doszli do wniosku, że znoszenie go i wiezienie 
z powrotem do domu nie ma sensu. Zostawili nam 12 bębnów, prawie 300 kilogramów żywności. Znakomite 
szynki, balerony, słodycze, sery.
Wręcz zaskakujący uśmiech losu. Jeszcze tak niedawno, organizując wyprawę, długo dyskutowaliśmy z 
Wojtkiem ile zabrać żywności, żeby nie wydać przypadkiem jednego dolara za dużo. Czy 10 dekagramów 
cukru na dzień wystarczy, czy lepiej 12? Czy mięsa i wędlin liczyć dziennie na osobę 10 czy 15 
dekagramów? Teraz możemy się w żarciu tarzać.
A jest nas w bazie tylko dwóch.
Jesteśmy sami. W dodatku zaczyna się psuć pogoda.
Sypie.
Sypie dzień, dwa...
Codziennie rano wstajemy, wychodzimy ze swoich namiotów, patrzymy w niebo, a tu niezmiennie sypie. 
Nie widać nic. Wali śniegiem.
W tej bezczynności jedyną atrakcją są posiłki. Przygotowujemy je na zmianę, jednego dnia Wojtek, drugiego 
ja. Wymyśla się przeróżne rzeczy. Ciapaty z sardynkami, z wspaniałym szwajcarskim serem. Wojtek 
zaserwował kiedyś zwykłą rybę z puszki na gorąco w oleju. Niezła.
Sypie pięć dni, tydzień...
Dyżurny przygotowuje śniadanie, wyrabia ciasto i piecze ciapaty. Jemy. Rozmawiamy. O wszystkim. 
Planujemy drobiazgowo następne wyprawy górskie. Dużo mówimy o polityce. O kraju. O domach.
Później obiad. Znowu żarcie. Mamy go pod dostatkiem: wspaniałe suszone mięso, plasterki foliowanego 
boczku, czekolady, cukierki.
Maleją jednak szansę na zdobycie upragnionej góry.
Wyliczyliśmy, że w ciągu najwyżej piętnastu dni wejdziemy spokojnie na górę, zejdziemy, zlikwidujemy 
bazę.
A tu sypie.
Dziewięć dni, dziesięć...
Najtrudniejsze są godziny między posiłkami. Każdy z nas „zamyka się” w swoim namiocie. Wyczytujemy 
do ostatniego słowa wszystkie książki, każdy strzęp starej gazety. Instrukcję z płachty namiotu znamy na 
pamięć, Wojtek wkuwa słówka francuskie, ja angielskie. Kiedy wreszcie będzie kolacja?
Mijają dwa tygodnie. Sypie...
Powiedzieliśmy już sobie wszystko.
W pewnym momencie partner zaczyna przeszkadzać. Choćbym nie wiem jak dobrze z nim żył, w tej pustelni 
potrzebuję samotności. Więc wkładam kurtkę i idę. Byle gdzie, jakieś dwa kilometry. Przed siebie. Chcę być 
sam. Absolutnie sam.


 

Gasherbrum II—nowa droga wiodąca południowo-wschodnią granią, I lipca 1983

Bezczynność i oczekiwanie powodują, że czuję, jak siada we mnie „psycha”. Zaczynam dopuszczać do 
siebie myśl, że trzeba będzie wracać. Że nie ma szans.
Przecież nie możemy nawet ruszyć palcem.
Kiedy raz przez te przeklęte chmury przedarło się trochę słońca, patrzyliśmy tylko w kierunku kotła u 
podnóża południowo-zachodniej ściany Hidden Peaku. Idąc w górę, musimy przeciąć dolinę otoczoną z 
trzech stron lodowymi ścianami, z których schodzą lawiny. Ciągle. Bywa, że jednego dnia po kilka. Więc 
nasz wzrok ucieka właśnie tam. Ile tam już musi być śniegu? Czy da się te ogromne białe masy oszukać?
A później niebo zasnuwa się, nie widać nic. Sypie dalej.
Najgorsze są noce. Często zrywam się z materaca, jestem zlany zimnym potem, bo śni mi się ciągle jedno i 
to samo. Że idę tym kotłem i coś nagle na mnie leci. Później przytomnieję i zasypiam z ulgą.
W dzień nie myślę o górach, ale o domu. Co tam się dzieje? Zaczynam tęsknić. Gór mam już powoli dosyć. 
Odkrywam, że wzdycham do normalnego życia. Stawiam sobie pytanie, na które chyba nigdy nie znajdę 
odpowiedzi: dlaczego, kiedy jestem tam , to tęsknię za górami, a kiedy jestem tutaj, skazany na bezczynność, 
tęsknię za tym zwykłym życiem?
Lada dzień powinni przyjść tragarze. Planując nawet na wyrost, z okładem, liczyliśmy, że jak przyjdą tutaj 
20 lipca, to będzie już po wszystkim. Będziemy spakowani, pójdziemy w dół.
Ale mija już osiemnasty i sypie. Ciągle sypie...
19 lipca nagle pokazuje się słońce. Giną chmury, robi się pogoda tak piękna, że człowiek zaraz wie: to nie 
chwilowe przejaśnienie, ale trwała poprawa.
Stoję z Wojtkiem bez słowa i patrzymy jak urzeczeni na bogactwo skąpanych w słońcu wielkich gór. Później 
zatrzymujemy wzrok tylko na jednym miejscu. Tym, w którym widnieje aż opuchły od śniegu kocioł u 
podnóża południowo-zachodniej ściany. Ten, który trzeba przeciąć. Wszystko jedno jak, byle dojść tylko na 
jego drugi kraniec.
I wtedy widzimy, jak spod szczytu tego kotła rusza lawina.
Zsuwa się w dół śnieg, który nagromadził się tam w ciągu blisko 20 dni opadów, trzymał się lodowych ścian 
kotła ledwo-ledwo. Białe piekło.
Nigdy jeszcze nie widziałem tak ogromnej lawiny.
Jest tak potężna, że zatrzymuje się dopiero po kilku kilometrach na przeciwległym zboczu. Chociaż 
wszystko to rozgrywa się w oddali, bezgłośnie, jednak przeraża. Jest jak kataklizm. Rośnie z tego ogromna, 
zasłaniająca pół horyzontu, chmura śnieżnego pyłu.
Nie mówimy do siebie słowa. Stoimy jak porażeni. Groza, ale i wielka ulga.
Wszystko to mogło spaść przecież na nas. Ale już poszło, wymiotło cały kocioł. Przestaje być groźny. Nie, 
groźny jest zawsze. Przestaje być tak groźny, jak jeszcze pół godziny temu.
Jutro postanawiamy wyruszyć w górę.
Wyłania się tylko jeden problem, wcale niełatwy do rozwiązania. W tym samym dniu do bazy mają przyjść 
tragarze. Jak ich zawiadomić, że jesteśmy w górach, żeby na nas czekali? Mogą przyjść i zabrać sobie całą 
bazę, traktując ją jako mienie opuszczone. Mogą dojść do wniosku, że nie ma nikogo i wrócić, a wtedy 
ponowne organizowanie karawany zajmie nam co najmniej dziesięć dni. Więc jak im to wszystko przekazać, 
nie tracąc równocześnie czasu, nie marnując ani chwili z tej olśniewającej pogody.
List?
Wiemy, że są to ludzie niepiśmienni, w każdym razie w znaczeniu europejskim. Może któryś z nich nawet 
umie czytać, ale „robaczki” języka urdu, którego nie znamy z kolei my.
Po długim namyśle decydujemy się list... narysować. Na dużym kartonie malujemy bazę, w niej namioty, 
koło których stoją ludzie. Nad tym górę, na której wystrzałkowaliśmy naszą drogę w górę i w dół. Obok tych 
strzałek wymalowaliśmy pięć księżyców, co miało znaczyć, że nie będzie nas przez pięć nocy.
Powinni zrozumieć.
Przygotowujemy potrzebne dla nich jedzenie, które zostawiamy w zachęcająco otwartych bębnach. Przez 
chwilę zastanawiamy się, co robić z dokumentami i pieniędzmi. Odchodzimy jakieś 200 metrów poza bazę i 
tutaj je zakopujemy. Żarcia jest w bród. Na wszelki wypadek chowamy skrzętnie trochę specjałów, które 
przydadzą się w drodze powrotnej. Wśród nich ostatnią już puszkę z moją ulubioną golonką.
W zasadzie ryzykujemy, że wracając z góry możemy tutaj niczego już nie zastać. Możemy stracić namioty, 
całą ich zawartość, sprzęt.
Dochodzimy jednak do wniosku, że w rachubę wchodzą straty jedynie materialne. Ryzykując je, nie tracimy 
szansy wygrania z górą. A po to tu przyjechaliśmy.
Bardzo trudna, na każdej wyprawie, jest ta ostatnia noc. Jak zawsze nie przespana. Do późna jeszcze coś tam 
musi się poprawić, coś przyszyć, coś po raz setny sprawdzić. Kiedy kładziesz się, nierzadko dochodzi 
północ. Z takiej „nerwówki” nie sposób przejść zaraz w normalny, pełnowartościowy sen. Wszystko, na co 
można się zdobyć, to płytka, niespokojna drzemka, często przerywana koszmarnymi snami.
A wyjść trzeba na długo przed świtem.
Na Hidden Peak ruszamy o drugiej nad ranem.

 

Gasherbrum I (Hidden Peak), nowa droga na południowo-zachodniej ścianie, 23 lipca 1983

Z duszą na ramieniu przebiegamy tak szybko, jak tylko potrafimy, ten piekielnie groźny kocioł. Kiedy 
wchodzimy w ścianę, przeżywamy chwilę ulgi. Zaczynamy wspinaczkę od stromych pól śnieżnych, które 
przechodzą po kilkuset metrach w lodowe. Czym wyżej, tym lód twardszy. Dosyć wcześnie jesteśmy pod 
barierą skalną, pod którą planujemy biwak. Ale jak tu wykopać platformę pod nasz malutki namiot? Czekan 
odskakuje od twardego lodu nie robiąc mu wielkiej krzywdy.
— A może spróbujemy przewinąć się jeszcze dzisiaj przez barierę? — mówię do Wojtka, bo wszystko 
wydaje mi się lepsze i łatwiejsze od tego dziobania lodu czekanem.
— Wygląda na trudną — odpowiada — ale spróbować możemy. Zaczyna wspinaczkę. Asekuruję go na 
stanowisku, przypięty do
dwóch śrub lodowych. Powoli posuwa się do przodu.
— Cholera! — słyszę jak sapie. — Nie ma gdzie wbić haka. Obserwuję jego zmagania. Widzę jak próbuje 
raz, drugi. Z wysiłku
drżą mu łydki, bo od dłuższego czasu stoi na malutkim występie skalnym, o który zaczepił zaledwie jeden 
ząb raka. Kończy się dzień. Wojtek zostawia linę i wraca.
Nie pozostaje nic innego, jak cztery godziny kucia lodu, dzięki czemu możemy wejść do namiotu, którego 
część i tak zwisa nad kilkusetmetrową przepaścią.
Rano kolej na mnie. Szybko przechodzę po linie do ostatniego wbitego przez Wojtka haka. Widzę, że jedyna 
możliwość przejścia to oczyszczenie skał ze śniegu i polewy lodowej. Tylko w ten sposób zdołam się 
doszukać jakichś chwytów, stopni i szczelin do wbicia haka. Zaczyna się żmudna i męcząca robota. 
Wreszcie znajduję miniszczelinę, wbijam najmniejszego haka i podbudowany tą raczej psychologiczną niż 
faktyczną asekuracją decyduję się na kilka ryzykownych ruchów, które doprowadzają mnie do łatwiejszego 
już terenu. Zakładam stanowisko asekuracyjne i krzyczę do Wojtka:
— Możesz iść!
Tego dnia biwak rozkładamy na wysokości 7200. Jest tu naturalna płaska platforma, na której po chwili 
rozbijamy namiot. Gotuję jedną po drugiej menażki ciepłych napojów i serwuję największy przysmak, czyli 
plasterkowany bekon z czarnym chlebem. Robi się ciepło, syto, jak u Pana Boga za piecem. Zasypiamy.
Wojtek zaczyna gotowanie przed świtem. Wszystko po to, by wspinaczkę zacząć jeszcze w szarówce. 
Ruszamy prosto w górę, „na lekko”. Idziemy już na szczyt. I... dostajemy w łeb. W przenośni na szczęście. 
Okazuje się, że obrany wariant jest dla nas nie do przejścia. Stajemy wobec bariery skalnej, niemożliwej do 
pokonania na tej wysokości. Wracamy z rosnącym postanowieniem, że spróbujemy jeszcze raz. Ale którędy? 
Wojtek ma swoją koncepcję, ja swoją. Podczas powrotu głowimy się, którą z nich wybrać.
Zjeżdżaliśmy akurat na linie. I wtedy...
Wojtkowi spada rak. Leci w dół, nie ma po nim śladu. A w ścianie lodowej nie można bawić się w bociana i 
korzystać tylko z jednej nogi.
Kiedy jakoś dochodzimy do naszego namiociku i układamy się na nocleg, Wojtek wypowiada słowa, których 
mogłem oczekiwać:
— Żywność się kończy, zostałem bez raka. Koniec. Jutro zakładamy liny i zjeżdżamy.
Nie potrafię się z tym pogodzić. Po dwudziestu dniach tego upiornego czekania, znaleźć się tak blisko 
szczytu i wycofać?
— Z żarciem nie ma sprawy. Jeżeli rzeczywiście zabraknie, to jeden dzień można nawet przegłodować. 
Gorzej z tym cholernym rakiem... Spróbujmy może jednak tak: ja będę prowadził, będę wybijał w lodzie 
stopnie tam, gdzie potrzeba, a ty może jakoś moimi śladami...?
Mam świadomość miałkości moich argumentów. Żarcia rzeczywiście zaczyna brakować, Wojtek 
rzeczywiście zgubił raka. To są fakty. Tymczasem jednak Wojtek podchwytuje te irracjonalne pomysły i 
przytakuje mi. Coś jeszcze pomrukuje. Zasypiamy.
Jest jeszcze noc, kiedy wybieramy się w dalszą drogę. Wybieramy inny wariant, pójdziemy bardziej w 
prawo, byle tylko ominąć paskudną barierę skalną nad nami, która tak skutecznie zagrodziła nam wczoraj 
drogę. Idę pierwszy, Wojtek wspina się za mną, wszystko właściwie odbywa się na trzech nogach, bo ta 
jedna „goła”, Wojtka, cholernie utrudnia każdy krok. Przechodzimy jakoś sto metrów, dwieście.
Zaczyna świtać.
Nagle patrzę pod nogi i nie wierzę własnym oczom.
Leży Wojtkowy rak.
To jest wręcz coś niesamowitego. W porównaniu z tym znalezienie igły w stogu siana jest bajecznie łatwe. 
Akurat wybraliśmy wariant wspinaczki w tym miejscu, w którym leżał i czekał na nas. Ten sam, który spadł 
Wojtkowi znacznie wyżej, a szliśmy dziś zupełnie inną drogą niż wczoraj. To dobry znak.
Odnaleziona zguba tak nas podnosi na duchu, że poszliśmy dalej i bez większych problemów doszliśmy do 
szczytu.
Nowa droga na tej „niemożliwej do przejścia” ścianie staje się faktem.
Schodzimy do namiotu, siadamy z menażką herbaty w ręce, i dopiero teraz potrafię psychicznie „odtajać”. 
Do tej pory nie mogę sobie wyjaśnić, jak odnalazł się ten rak. Nie do wiary. Bez niego droga na szczyt 
byłaby niezwykle trudna.
Ze szczytu pamiętam tylko piękną pogodę, dzięki czemu siedzieliśmy sobie na nim prawie godzinę. Jest to 
szczyt bardzo ładny, taki klasyczny śnieżny stożek. Wyszły mi na nim bardzo udane zdjęcia. Byliśmy w 
znakomitej kondycji aklimatyzacyjnej, więc mogliśmy sobie usiąść, odpoczywać, kontemplować uroki 
panoramy i przywoływać wrażenia z udanej wspinaczki. Niczym nie zakłócona chwila refleksji. Na szczycie 
Hidden Peaku było po prostu fajnie.
Znaleźliśmy tam czekan, który mam do tej pory, w tym samym miejscu wbiliśmy na znak triumfu nasz hak z 
pętlą. Dziesięć metrów pod szczytem wygrzebałem kamyk, który schowałem na pamiątkę.
Zejście nie przysparza nowych emocji. Cały czas męczy nas tylko pełne niepokoju pytanie: co z naszą bazą? 
Czy cokolwiek tam zastaniemy? Czy tragarze doszli, czy nie?
Schodząc ze ściany, widzimy z daleka namioty, czyli że najgorsze przypuszczenia nie sprawdziły się. 
Zbliżamy się i widzimy kręcących się koło nich ludzi. Uff! Są tragarze.
Przywitanie. Pytamy, czy zrozumieli nasz list. Z tego co mówią wynika, że nie wszystko było w nim jasne, 
jednak postanowili zaczekać. Jeden tragarz dodał, że wypatrzył nas przez lornetkę w ścianie, więc czekali, 
bo wiedzieli, że wrócimy.
Z godnością w głosie oświadczyli, że pozostawionego dla nich jedzenia nie tknęli.
Natomiast ten depozyt smakołyków, który tak skrzętnie ukrywaliśmy w nadziei, że podreperuje nasze 
samopoczucie po powrocie do bazy, zniknął bez śladu.
Następnego dnia likwidujemy bazę, schodzimy. Po siedmiu dniach jesteśmy w Skardu, skąd autobusem 
udajemy się do Islamabadu. Tutaj spotykamy się z naszym oficerem łącznikowym. Opowiadamy mu prze-
bieg akcji, jaką przeprowadziliśmy w górach. On na to, że list do Ministerstwa Turystyki wysłał z własną 
adnotacją. Czyli, że wszystko jest, oficjalnie rzecz biorąc, w porządku.
Oficjalnie rzecz biorąc...
Tymczasem na debrefingu, czyli rozwiązaniu umowy, urzędnikom nie wystarczają wymagane papiery i 
sprawozdania. Pytają nas jeszcze raz o wszystkie szczegóły. Opowiadamy, że byliśmy tu i tam. I dopiero 
teraz pada kluczowe pytanie.
— Jak to? Dlaczego weszliście na Gasherbrum II bez zezwolenia?
— Przecież występowaliśmy w tej sprawie. Dostaliście chyba nasze pismo. Czekaliśmy w bazie na 
odpowiedź, ale nie mogliśmy siedzieć bezczynnie w nieskończoność. Groziło załamanie pogody, wasza 
zgoda była dla nas zresztą tak oczywista, że poszliśmy w góry.
— Ależ panowie! Tak postępować nie można!... Dobra — dodał po chwili zastanowienia urzędnik 
ministerstwa. — To wy jesteście wolni. Proszę o pozostanie tylko oficera łącznikowego.
I zaczęli maglować jego. Nasz oficer parował wszystkie pytania z niezachwianym spokojem. „Dlaczego 
miałem się nie zgodzić? Przecież ich prośba o zezwolenie nie kolidowała z niczym. Nie było na miejscu 
żadnej wyprawy, żadna inna, oprócz nich, nie miała w tym sezonie nawet zamiaru działać w tym rejonie. 
Nikomu nie przeszkadzali, nikomu nie wchodzili w drogę. A dodatkowe dwa tysiące dolarów dla Pakistanu 
za kolejne zezwolenie chyba piechotą nie chodzi...”.
Sprawa nie została oceniona przez ministerstwo jednoznacznie, bo na debrefing musieliśmy czekać. I to 
mimo zapewnień, że jak tylko powrócimy do kraju, prześlemy im należne pieniądze za dodatkowe wejście.
Zaczęliśmy się już poważnie niepokoić. Posiadanie debrefingu jest warunkiem otrzymania wizy wyjazdowej 
z Pakistanu, bez tego — wiedzieliśmy — nie wypuszczą. Normalnie załatwia się wszystko w ciągu jednego 
dnia, nazajutrz idzie się po wizę i z głowy.
A tymczasem mijał już dziesiąty dzień. Chyba jednak ktoś usytuowany wyżej w urzędniczej hierarchii podjął 
wreszcie decyzję, bo nasz urzędnik zakomunikował:
— Wy jesteście wolni. Ta sprawa — stuknął palcem w leżące przed nim na biurku nasze sprawozdanie — 
nie była jednak czysta. Wyjaśnimy to sobie jeszcze z oficerem.
I tak jakoś wszystko rozeszło się po kościach. Tak, w każdym razie, nam się wydawało. Na wszelki wypadek 
prosiliśmy jeszcze naszą ambasadę w Islamabadzie o ciepłe słowo w tej sprawie i gwarancję, że jesteśmy 
wypłacalni.
Wróciliśmy do kraju.
Wracaliśmy z bardzo spektakularnym, jedynym w tym sezonie osiągnięciem. Dwie nowe drogi na dwa 
ośmiotysięczniki w ciągu jednego sezonu. I to zrobione w zespole dwuosobowym, w czystym stylu 
alpejskim. Czyli, po pierwsze: utarcie nosa jego przeciwnikom, udowodnienie, że styl alpejski jednak ma 
sens, przynosi wyniki, bo wielka wyprawa tradycyjna prawdopodobnie by się z tym nie uporała. A po 
drugie: oszczędność. Gdyby na drugi ośmiotysięcznik organizować kolejną wyprawę, kosztowałaby kilka 
razy więcej.
W tym duchu napisaliśmy sprawozdania, między innymi do GKKFiS-u, dołączając do tego prośbę o 
uregulowanie rachunku za dodatkowe zezwolenie na Gasherbrum II.
I wszystko może skończyłoby się dobrze, gdyby nie jeden głos na obradach Komisji Sportowej PZA.
— Przecież oni weszli na Gasherbrum II bez zezwolenia... Pamiętam dokładnie te słowa. To, co mówiono, 
brzmiało zresztą
przekonywająco:
—... No to jak? Teraz każdy będzie sobie wchodził na górę bez zezwolenia, a później chciał, żeby mu za to 
zapłacić? Skąd na takie ponadplanowe wydatki weźmiemy pieniądze? Kryje się w tym, panowie, jakiś 
niebezpieczny precedens. Zastanówmy się nad tym.
Jakoś broniliśmy się. Sięgnęliśmy po wszystkie możliwe argumenty. W końcu, na zasadzie wyjątku, uznano 
nasze racje. Zapadła decyzja zarządu, że tym razem rachunek trzeba koniecznie zapłacić.
Do dziś nie jestem pewny, czy zaważyła tutaj ocena naszego, niekwestionowanego jednak osiągnięcia 
sportowego, czy tylko obawa, że dalsze przedłużanie sprawy może wywołać nieprzyjazny stosunek władz 
pakistańskich wobec wszystkich następnych polskich wypraw.
Najważniejsze, że rachunek zapłacono.
Jakieś echo musiało dotrzeć jednak także do GKKFiS-u, bo i tutaj komuś się to nie spodobało. Trafiam 
znowu na to samo pytanie:
— Jak to? Bez zezwolenia?
A pamiętajmy, że wszystko to działo się w 1983 roku, kiedy słowo „zezwolenie” stawiało Polaków na 
baczność. Na dobitkę nie przyschła jeszcze sprawa Wandy Rutkiewicz, która miała problem z rozliczeniem 
ubiegłorocznej, kobiecej wyprawy na K-2. W grę wchodził typowo polski absurd. Kazano jej rozliczyć się w 
Polsce z kilku tysięcy dolarów przyznanych przez sponsorów... zagranicznych. I teraz urzędnik-kontro-ler 
zza biurka mówi tonem nieledwie oskarżycielskim:
— A gdzie rozliczenie tych dolarów?
— Z tamtych pieniędzy rozliczyłam się już dwa lata temu z moimi sponsorami. Zwykłam się z tym 
rozliczać, kto mi daje pieniądze...
— Ale to była przecież wyprawa polska, firmowana przez Polski Związek Alpinizmu. I musimy teraz 
wiedzieć, skąd były te pieniądze, wiecie, i co z nimi zrobiliście, wiecie.
Wanda wpadła przez to w ciężkie tarapaty. Bo jak tu ponownie rozliczać się po dwóch latach? I to wobec 
faceta, który i tak „wie lepiej”.
A rok po niej przychodzę ja z Wojtkiem, i człowiek, który może raz w życiu wyjechał kolejką na 
Gubałówkę, grzmi:
— Tego nie puścimy płazem. Zostaniecie ukarani.
Wiemy, że z urzędnikami nie ma żartów. Wandę ukarali dwuletnim zakazem wyjazdów za granicę, co było 
najprostszym środkiem represji w warunkach stanu wojennego. Mogliśmy się spodziewać tego samego.
Andrzej Zawada też miał trudności z rozliczeniem wyprawy. Zresztą są to problemy prawie każdego 
kierownika wyprawy. Typowe. Zjawia się po jakimś czasie u niego kontrola i mówi: „Wywieźliście dziesięć 
namiotów, a przywozicie pięć. Jak to się stało?” Więc kierownik tłumaczy: „Jeden wpadł do szczeliny, dwa 
zabrała lawina, jeden się rozdarł”. Słyszy jednak na to stanowczy protest „faceta z Gubałówki”:
— Ależ panowie! W ten sposób nie może zniknąć połowa namiotów. Gdzie one są? Co zrobiliście z resztą? 
Przecież to trzeba naprawić, przywieźć do kraju!
Więc tłumaczy jeszcze raz. Jeden wpadł do szczeliny, dwa zabrała lawina, jeden się rozdarł. Jest do niczego, 
można by go na upartego przywieźć do kraju, ale to by kosztowało 4 dolary od kilograma tej bezużytecznej 
już szmaty. Jednak oni wiedzą lepiej. Przywozi się czasem tym komisarzom, których można spotkać w 
każdym urzędzie, na odczepne, jakieś strzępy, które później gniją już bezpowrotnie w magazynie. Wszystko 
po to, żeby usłyszeć:
— No, teraz jest w porządku.
Na te sprawy trzeba być przygotowanym zawsze. I przy planowaniu wyprawy, i przy jej rozliczeniu.
A nasza sprawa opiewa na dwa tysiące dolarów.
Zaczęliśmy już przygotowywać się do kolejnej wyprawy, a tutaj grozi nam zawieszenie.
W końcu prezes PZA Andrzej Paczkowski jakoś przytomnie ułagodził GKKFiS. Zaproponował im, żeby 
może wstrzymać przyznane nam Złote Medale za Wybitne Osiągnięcia Sportowe i na tym poprzestać.
Takie „mniejsze zło”, którego pojęcie było wtedy modne i robiło wrażenie, zwłaszcza na urzędnikach.
Drogi w Himalaje nam nie zamknięto.
Czasem tylko męczyło mnie takie przekorne pytanie: „Czy alpinistom z innych krajów też może ktoś 
zabronić wyjazdu? I czy kierownicy wypraw zachodnich też mają swojego faceta z Gubałówki, który każe 
im zwozić do rozliczenia stare szmaty?”
Już widzę oczami wyobraźni Reinholda Messnera, postawionego na baczność przed Jego Dostojnością 
„Rozliczeniem”...










Przejechany wąż

Broad Peak trawersem poprzez Wierzchołki: Północny i Środkowy, 1984

— Gdybyśmy się tak podłączyli do twojej wyprawy na K-2, to ile by nas to kosztowało?
Stefan Wörner przez chwilę się zastanawiał:
— Jakieś tysiąc dolarów od głowy.
Wörner jest Szwajcarem, organizuje w Himalaje wyprawy komercyjne. Wiadomo, że zna wartość pieniądza, 
ale nas chyba jednak traktuje ulgowo. W głowach błyskawicznie przewalają się nam, niczym w komputerze, 
dolary, szwajcarskie franki, złotówki, a przede wszystkim myśl o upiornej gonitwie za każdym drobiazgiem, 
składającym się na pojęcie organizacji wyprawy. Decyzja może być tylko jedna.
— Jedziemy. Dopisz nas.
Warunki, które postawił nam Szwajcar, wbrew pozorom, są atrakcyjne. Przecież tyle musielibyśmy z 
Wojtkiem zapłacić za samo zezwolenie, na które zresztą, Bóg wie jak długo, trzeba by czekać. Mamy jeszcze 
dokupić trochę rzeczy, które u nas w kraju są jeszcze osiągalne za złotówki i dołączyć z tym do jego 
wyprawy już w Islamabadzie. Wszystko to jest bardzo opłacalne. I, co niemniej ważne, Wornera nie 
obchodzi w ogóle, co i jak będziemy w górach robić. W tej sytuacji Wojtek i ja wyruszamy z twardym 
postanowieniem, że działamy w starym, żelaznym składzie. We dwójkę. Okazuje się, że w tym terminie, w 
to samo miejsce organizuje małą wyprawę Janusz Majer z Katowic. Jadą w czwórkę na Broad Peak. 
Łączymy więc siły, bo łączenie przygotowań do wyjazdu zawsze sprawę ułatwia.
Ale w przygotowaniach wyprawy w naszych warunkach nie ma spraw łatwych. Zwłaszcza gdy w kraju 
brakuje wszystkiego, a najbardziej mięsa. Utkwiła mi w pamięci scena, jaką przeżyłem występując w 
pewnym Wysokim Urzędzie, od którego zależy zezwolenie na dodatkowy zakup mięsa. Po długich walkach 
u drzwi dostałem się przed oblicze Samego Dyrektora, który rozparty za biurkiem z słabo skrywaną 
niechęcią powitał mnie słowami:
— No i o co tu właściwie chodzi?
Więc ja, szanując czas i nawał obowiązków Dyrektora, od Którego Zależy Wszystko, wyłuszczam sprawę:
— Wkrótce czeka nas wyprawa w Himalaje, musimy zgromadzić w tym celu również niezbędne ilości 
mięsa, których nie jesteśmy w stanie pokryć z samych tylko kartek uczestników wyprawy. Bardzo liczymy 
na pana dyrektora, że podobnie jak dotychczas, przy organizowaniu poprzednich wypraw, i tym razem 
zostaniemy wysłuchani...
Kiedy mówię te słowa, widzę, że z Bardzo Ważnym Dyrektorem dzieje się coś niedobrego. Marszczy brwi i 
nie daje mi już dopowiedzieć ostatnich słów:
— No! Najwyższy już czas z tym skończyć. Ja, wiecie, jak wyjeżdżam na wycieczkę w góry, to przez cały 
rok oszczędzam sobie kartki i potem kupuję konserwy. A wy tu chcecie jakieś specjalne przydziały!
Wyrzucił mnie za drzwi, gdzie musiałem wszystko błyskawicznie przemyśleć od nowa, bo bez tego mięsa 
nie mamy w ogóle po co wyruszać do Pakistanu. Dyrektor dyrektorem, trzeba załatwić to z panią, która to 
wszystko wypisuje. Nazajutrz byłem u niej. Czekolada, kwiatki, pamiątkowy proporczyk, prośba o to, by 
zrozumiała, że tu nie chodzi o zwykłą wycieczkę, o mój urlop, ale o coś naprawdę ważnego. Odpowiada:
— Niech pan to zostawi, jakoś to panu załatwię.
Jak tego dokonała, nie wiem. Nieistotne. Grunt, że sprawa została załatwiona.
Nasze graty wyruszają ciężarowym mercedesem, którego właściciele, Rysiek Warecki i Tomek 
Świątkowski, za kilka dolarów dziennej diety i szansę zobaczenia lodowca Baltoro, podejmują się transportu 
naszych bagaży tak daleko, jak tylko się da. Wszystko gra jak w zegarku. Przylatujemy do Islamabadu w 
dzień po tym, jak Rysiek i Tomek dotarli tutaj za kółkiem swojego „merca”. Na miejscu jest także Stefan 
Worner. I bardzo przykra niespodzianka.
Ministerstwo Turystyki nie zgadza się na dopisanie nas do wyprawy szwajcarskiej. Już na samym starcie 
zostajemy więc pokonani przez biurokrację. Trudno mi dzisiaj powiedzieć, co się na tę kłopotliwą dla nas 
sytuację złożyło. Może kryły się za nią jeszcze zeszłoroczne echa naszego Gasherbruma „na kredyt”? 
Przypuszczam jednak, że tło tej decyzji było bardziej prozaiczne. Ktoś jechał z jedną wyprawą, później 
dopisywał się tylko do drugiej i robił w efekcie w ciągu jednego roku dwa szczyty, co w pewnym sensie 
godziło w interesy Pakistanu. W Islamabadzie woleli, by dla zdobycia każdej góry organizowana była od-
dzielna wyprawa, płacąca osobno za zezwolenie, osobno agentom za tragarzy itd. I trudno im się dziwić. 
Chodzi przecież o pieniądze, a Pakistan nie jest krajem bogatym.
I tego ani Wörner, ani my nie mogliśmy przeskoczyć.
Wszystko się pokręciło. Nie mamy zgody na dopisanie się do K-2, wręcz zabroniono tego.
Mamy tylko zezwolenie na Gasherbrum IV. Na otarcie łez dostajemy Broad Peak na zezwolenie Janusza 
Majera. Dolarów przeznaczonych dla Wörnera, oczywiście, nie tracimy, zmieniamy tylko zespół. Jesteśmy z 
Majerem.
Nie o tym marzyłem. Byłem tam przecież. Co prawda, drogą normalną i do tego nieoficjalnie, ale byłem. I 
teraz czeka mnie „powtórka” z Broad Peaku, już legalna, oczywiście nową drogą, albo nawet trawers 
wszystkich jego szczytów. W każdym razie zaczniemy od Broad Peaków, a później weźmiemy się za 
Gasherbrum IV.
Ten ostatni ma „tylko” 7920 metrów. Nie jest więc ośmiotysięcznikiem i nie może wchodzić do mojego 
rachunku w konkurencji 14 x 8000. Ale przyciąga wszystkich, jak magnes, swoją piękną nie zdobytą jeszcze, 
słynną Świetlistą Ścianą. Strzela w górę niedaleko stąd, z Concordii, w miejscu, przez które przechodzą 
wszystkie wyprawy idące pod K-2 i Gasherbrumy. Nie dawała mi spokoju od pierwszego wejrzenia.
Z Wojtkiem byliśmy przekonani, że trzeba spróbować. To znaczy najpierw Broad Peak, a później ona, ta 
piękna i świetlista...
Przede wszystkim jednak trzeba dojechać, a później dojść do bazy.
Już w Islamabadzie Rysiek Warecki i Tomek Świątkowski powiedzieli, że coś tam im się pokrzyżowały 
plany i muszą wracać do kraju. Przylecą dopiero po wyprawie i zabiorą samochód z naszymi bagażami z 
powrotem. Postawiło nas to przed kolejnym problemem, bo bardzo liczyliśmy na umowę sprowadzającą się 
do tego, że dowiozą nasze bambetle tak daleko, jak tylko może dojechać samochód, a do samego Skardu jest 
z Islamabadu 600 kilometrów. A teraz są już tylko dwie możliwości. Albo wynająć za grube pieniądze 
samochód pakistański, albo prowadzić tę naszą ciężarówkę własnymi siłami. Wojtek nie jest nam potrzebny 
w tych medytacjach, goni i załatwia ostatnie formalności. W efekcie zostaje jeszcze przez dwa dni w 
Islamabadzie, a my wsiadamy na pakę mercedesa i ruszamy przed siebie. Niech się dzieje co chce. Na 
szczęście jest z nami także Austriak, Edek Westerlund, który ma zawodowe prawo jazdy. Z Islamabadu 
wyjeżdżamy o czwartej po południu, jedziemy całą noc. Do czwartej nad ranem prowadziłem ja, później 
zmienił mnie Edek, a ja wgramoliłem się na pakę i parę następnych godzin jakoś przedrzemałem. O ósmej 
siadam znowu za kółkiem. A droga cały czas jak ze złego snu — przepaścista, bardzo męcząca Z jednej 
strony zbocze, z drugiej przepaść, w której jakieś 200 metrów niżej wije się rzeka. „Karakorum Highway” 
mówią o tej trasie, ale my, tkwiąc za kółkiem, nie mieliśmy głowy do żartów.
Jest wąsko, a tamtejsi kierowcy jeżdżą w sposób mrożący krew w żyłach. W nocy ruch zmalał, ale nad 
ranem całe piekło zaczęło odzywać od nowa. Kiedy w pewnym momencie przejeżdżam pełzającego jezdnią 
węża, krzywię się i tylko przez moment rodzi mi się w głowie pytanie, czy z wężem tutaj nie jest 
przypadkiem tak, jak u nas z czarnym kotem przebiegającym drogę. Jedziemy dalej.
Do Skardu mamy jakieś 150 kilometrów i nagle Stop! Droga zamknięta. Naszą wykopaną w zboczu 
„autostradą” przeszła lawina kamieni i teraz je usuwają. Jest „zatkana”. Może to potrwać jeszcze cztery dni. 
Skręcam kierownicę do oporu, zawracam wóz i ruszam w kierunku najbliższego miasteczka, oddalonego o 
40 mil Gilgitu. Tam będzie łatwiej przeczekać parę bezczynnych dni.
I tak wyjechaliśmy wreszcie z tych uciążliwych, górskich serpentyn, znaleźliśmy się w zupełnie innej 
zielonej krainie, przez którą prowadziły już ostatnie kilometry zupełnie prostej drogi
Jadę na luzie, niemal środkiem wąskiego pasa asfaltu, czuję, że wóz jest trochę przeładowany, ale to nie 
odgrywa takiej roli jak tam, na serpentynach. Czasem tylko drogę przecinają przepływy, jakby malutkie 
wiadukty, nad którymi chwilowo jest wąsko. Wjeżdżamy akurat na jeden z nich i decyduję się odbić trochę 
w prawo (w Pakistanie obowiązuje ruch lewostronny), żeby zjechać bardziej na środek. Robię to od niechce-
nia, rutynowo. I nagle włos mi się jeży na głowie. Samochód nie reaguje.
Trwa to wszystko ułamki sekund, na drugi ruch nie mam już czasu. Jednym kołem wpadam na murek 
ograniczający przepust, wybija mi kierownicę z rąk. Nie mogę zrobić absolutnie nic. Wpadamy do rowu.
Rów nie jest głęboki, ma może metr, na szczęście po drugiej jego stronie jest pobocze w kształcie skarpy. W 
tę skarpę wbija się wóz. Ja zaparłem się jakoś w szoferce i nic mi się właściwie nie stało. Siedzący obok 
mnie Rysiek Pawłowski akurat drzemał, wyleciał z wozu przez szybę, zrobił klasyczny przewrót judoki, 
fiknął koziołka lecz po chwili stał już na nogach. Na szczęście, skończyło się na potłuczeniach i otarciach 
naskórka.
Co z resztą? Wyobraźnia nasunęła mi koszmarne obrazy tego, co może się stać w skrzyni naszego mercedesa 
506, w którym jedynie cienkim przepierzeniem z desek oddzieliliśmy przedział „osobowy” od reszty 
wypchanej bagażami. Jeżeli to przepierzenie nie wytrzymało i trzasnęło pod naporem ciężaru ładunków, 
musiały się one zwalić na śpiących kolegów.
Po chwili słychać pełne protestów i oburzenia głosy i jeden po drugim wychodzą. Postękują, są trochę 
obolali, ale cali. Wszyscy!
Gorzej z samochodem. Gołym okiem widać, że nadaje się na złom.
Najpierw ściągnęliśmy ciężarówkę, na którą przeładowaliśmy nasze ładunki, dojechaliśmy do hoteliku w 
Gilgit i dopiero tutaj ochłonęliśmy na tyle, żeby poważnie zastanowić się, co robić dalej.
Szczęściem w nieszczęściu jest, że właśnie w Gilgit mieszka Sher-khan, ojciec znakomitego pakistańskiego 
alpinisty, który nie raz chodził w góry z Polakami Tata jest emerytowanym pułkownikiem lotnictwa, zasiada 
w miejscowych władzach, jest człowiekiem o rozległych możliwościach i wobec nas niezwykle uczynnym. 
Drzwi jego domu są dla nas zawsze szeroko otwarte. Ale to nie wszystko. To mister Sherkhan wynajął z 
miejscowej jednostki wojskowej dźwig, który wyciągnął naszego gruchota z rowu i przywlókł do 
miasteczka. To on wynalazł „warsztat”, którego właściciel obiecał zająć się wrakiem.
Tak nasz „samochód” znalazł się w „warsztacie”, czyli na środku nasiąkniętego plamami oliwy i smarów 
placyku, na którym dwóch facetów z jednym młotkiem i dwoma kluczami francuskimi w dłoniach 
oświadczyło z całym przekonaniem, że jeszcze coś z naszego wozu będzie.
— Zrobi się — pomrukiwali spokojnie — Będą potrzebne tylko niektóre części.
Mieli na to dwa miesiące czasu, bo na tyle przewidywaliśmy nasz pobyt w górach. Edek Westerlund wkrótce 
miał wracać do Austrii i obiecał, że natychmiast wyśle stamtąd co trzeba. Usiedliśmy do pisania teleksu do 
Ryśka i Tomka. Nie było to łatwe, gdyż nie chcieliśmy ich przerazić, ale jednocześnie chcieliśmy prosić ich 
o pomoc w reperacji i przyjazd oraz o ułatwienie nam decyzji, co robić z wrakiem dalej. Przecież to jest ich 
samochód.
Jeszcze wczoraj byliśmy bliscy sprzedania go na złom, teraz jednak zaczynamy wierzyć właścicielowi 
warsztatu. Niech próbuje naprawić.
W ten sposób problem rozbitego samochodu zostaje nie tyle rozwiązany, co odłożony na później. Ale na tym 
nie koniec. Chcąc dotrzeć w góry, musimy jakiś wóz wynająć. To kosztuje. Sporo. Musimy zredukować do 
minimum wszystko, co zabraliśmy ze sobą. Mając „własną” ciężarówkę, braliśmy co popadnie, w efekcie 
mieliśmy sporo bagażu. Nie wszystko było niezbędne, zabraliśmy się za staranne przepakowywanie, 
selekcję, bo nagle cena przewozu bardzo poszła w górę. Minimalizujemy wszystko do absolutnie 
niezbędnych już ilości. Zarówno jedzenie, namioty, śpiwory jak i sprzęt. Ale to nie rozwiązuje problemu 
kosztów, które nas będą czekały po powrocie z gór do Gilgit, kiedy trzeba będzie zapłacić mechanikom za 
wskrzeszenie „merca”.
Resztę, tę niepotrzebną... sprzedajemy. Robi się natychmiast bazar. Sprzedajemy garnki, menażki, śpiwory. 
W pewnym momencie wyglądało to, co tu ukrywać... strasznie. Bo przychodzi na przykład facet i mówi:
— Słyszałem, że macie coś do sprzedania, pokażcie co?
Więc pokazujemy mu cokolwiek z naszych nadwyżek, ale jego nic nie obchodzi, bo zobaczył akurat mydło, 
które porywa i wciska nam na siłę jakieś rupie. Zbiegowisko, sprawa jest w końcu nielegalna, bo nigdzie nie 
wolno tak sobie, na ulicy, handlować. Mieliśmy więc pełne portki strachu, że wcześniej czy później, ale na 
pewno napatoczy się policja. W końcu jednak jakoś te wszystkie sprawy załatwiliśmy, zlikwidowaliśmy nasz 
„bazar” i z ulgą wyjechaliśmy w góry.
Bazę zakładamy pod południową granią Broad Peak. Nie interesuje nas samo wejście na Broad Peak, na 
którym już byliśmy, chociaż „po cichu”, ale chcemy zrobić trawers wszystkich wierzchołków tej góry. 
Zacząć od południowej — dziewiczej jeszcze grani. Broad Peak jest górą, na której nie ma innej drogi prócz 
drogi pierwszych zdobywców. Rozpoczęcie trawersu granią południową pociągało nas najbardziej. Dlatego 
tutaj ustawiliśmy namioty, żeby być blisko i móc dobrze sprawdzić szansę dojścia i pokonania jej. Bo z 
daleka wszystko wygląda zachęcająco, ale nieczytelnie. Dolinka, grańka, ścianka, przełączka itd. Więc czas 
najwyższy zobaczyć, jak to wygląda naprawdę. Z bliska.
Okazuje się, że niewesoło. Już pierwszy rekonesans zamienia się w kubeł zimnej wody, wylany na nasze 
rozpalone głowy. Od samego początku musimy poręczować, wspinać się ze sztywną asekuracją.
Przy kolejnym wyjściu decydujemy się na biwak w stromym polu lodowym. Zapada noc, gotujemy, 
łapczywie pijemy i jemy, przesuwamy się do upatrzonego kąta, włazimy do śpiworów.
I niemal w tym samym momencie coś zaczyna bębnić w płótno namiotu. Początkowo niewinnie, jakby ktoś 
sypnął w naszym kierunku garścią grochu. Instynktownie jednak przytulamy się do ściany, chcemy plecami 
wgryźć się w nią, schować. Po chwili czujemy, że „groch” leci coraz grubszy.
A później następują już tylko dwa głuche łupnięcia. I koniec. Cisza.
Otwieram oczy, które odruchowo zacisnąłem, Wojtek też, i nagle odkrywamy, że nad głowami mamy 
gwiazdy. Cały namiot jest rozerwany, a na środku, tam gdzie jeszcze parę minut temu siedziałem w kucki i 
gotowałem, leżą dwa kamole wielkości ludzkiej głowy. Zleciały gdzieś z góry i „zapukały” akurat w nasz 
namiot.
Mocne przeżycie. Co robić? Uciekać z rozszarpanego namiotu? Ale dokąd? Jest noc, tkwimy w sporym polu 
lodowym nachylonym pod kątem 50 stopni. Jeszcze za dnia oceniliśmy, że to jest jedyne miejsce na biwak, 
trzy godziny kuliśmy w szczerym lodzie platformę pod namiot, bo innej możliwości nie było. Tylko tutaj. 
Kręcimy się w tych ciemnościach i mrozie trochę bezradnie wokół szczątków namiotu, wreszcie mówię:
— Bomba dwa razy w jeden lej nie wpada. Spróbujmy jakoś wytrzymać.
Wojtek nie powiedział nic. Wleźliśmy znowu w śpiwory, siedliśmy na poprzednim miejscu i tak 
przetrwaliśmy do rana.
jesteśmy bez dachu nad głową.
Następnym razem dochodzimy do wysokości 6200, gdzie zatrzymuje nas bardzo strome pole lodowe. Lód 
jest tak twardy, że nawet w rakach trudno się na nim utrzymać. Na ten widok siada nam „psycha”. W 
pewnym momencie Wojtek mówi:
— Jak na początek trawersu, jest trochę za trudno. Można, oczywiście, grań zrobić jako cel sam w sobie, 
dojść do głównego wierzchołka i koniec. Jeżeli jednak planujemy trawers, to wejście na szczyt będzie 
dopiero połową drogi...


 

Broad Peak: 1 - droga wejścia zachodnią ścianą w 1982 i zejścia po dokonaniu trawersu w 1984, 2 - droga 
trawersem poprzez Wierzchołki: Północny i Środkowy, 1984

Byłem trochę innego zdania, ale mówiłem mało. Schodziliśmy właściwie w milczeniu. W bazie zaczęliśmy 
się nad wszystkim zastanawiać jeszcze raz. Trwało to długo. Przeze mnie, bo jakoś strasznie trudno godziłem 
się z myślą o zmianie pierwotnego planu. Argumenty Wojtka nie przekonywały mnie, nie potrafiłem rozstać 
się, ot tak, z południową granią, która jest pięknym problemem sportowym. Przegadaliśmy tak chyba ze dwa 
dni. Jednak Wojtek w pewnym momencie uparł się. Przestały do niego docierać jakiekolwiek inne racje. W 
końcu, bardzo niechętnie, wydusiłem z siebie:
— Jeżeli jesteśmy już na siebie skazani, to niech ci będzie! Pójdziemy od strony północnej. Coś w każdym 
razie musimy robić.
Poszliśmy. Zabrało nam to wszystko pięć dni. Północny Wierzchołek nie poddawał się łatwo, czekała nas 
tam bardzo trudna wspinaczka. Wejście na Wierzchołek Środkowy było już łatwiejsze, w efekcie cały plan 
zrealizowaliśmy bez większych problemów i wynikających często z nich „poślizgów”. Byliśmy znakomicie 
zaaklimatyzowani dzięki tym wcześniejszym rekonesansom na grani południowej. Wojtek miał rację, 
trawers od strony północnej był łatwiejszy. Ale jakże piękny mógł być, gdybyśmy zaczęli go od południa?
Wracamy ze szczytu zadowoleni i rozprężeni. Mimo tylu przeciwności losu udało nam się przecież zrobić 
trawers. Teraz już tylko pędem do bazy, gdzie czeka nas morze picia i pełne talerze jadła. Schodzimy 
nietrudną drogą tradycyjną, na której pełno śladów po ekspedycji włoskiej i grupie Janusza Majera. Tuż 
przed obozem II (6400), przy przechodzeniu trawersu, tracę Wojtka z oczu.
Przystanąłem i czekam.
Mijają minuty, kwadranse, nie ma go. Co jest? Trwa to za długo, przecież Wojtek nie należy do ludzi, którzy 
zwykli się guzdrać. Chyba po niego wrócę.
Ukazał się akurat wtedy, gdy miałem już robić pierwszy krok. Oczy majak szklanki, jest wyraźnie nieswój.
— Czemu cię tak długo nie było?
— Wiesz co... — w głosie Wojtka łatwo było wyczuć, że coś się musiało stać. — Dobrze, że w ogóle jestem. 
Mało brakowało, mogło być po mnie...
Kiedy ochłonął, opowiedział wszystko ze szczegółami. Schodził sobie bardzo pewnie, bo przecież było 
łatwo. Ale pod ręką znalazła się lina, więc złapał za nią, a ona w pewnym momencie trzasnęła. Była stara, 
wisiała na haku długo, musiała być przetarta. Ale Wojtek o tym nie wiedział. I zaczął się obsuwać po 
lodowym zboczu, próbował ratować się, drapiąc lód rakami, ale bezskutecznie. Tylko ostatnim wysiłkiem 
jeszcze raz zadarł nimi i jakoś złapały, utrzymał się tuż przed pionowym uskokiem. Gdyby tam poleciał, 
byłoby „po ptokach”.
Palec Boży nakazujący uważać w górach do końca? Chyba tak...
I wraca znowu wspomnienie węża, przejechanego na kamienistej drodze. Za dużo tego pecha jak na jedną 
wyprawę. Najpierw niewydanie nam zezwolenia na K-2, później kraksa samochodowa, teraz Wojtek o krok 
od najgorszego.
A robiąc tę nową drogę trawersem Broad Peaków zrealizowaliśmy dopiero połowę naszego planu.
Teraz czeka na nas Gasherbrum IV. Jego słynna Świetlista Ściana.
Od wielu lat jest przedmiotem tęsknot licznych alpinistów, równocześnie jednak synonimem niemożności. 
Przyciąga wzrok jak najwspanialsza dziewczyna, ale wystarczy posłać w jej kierunku tylko jedno spojrzenie, 
by uprzytomnić sobie, że musi być piekielnie trudna, że nie ma w tym murze skały i lodu punktów łatwych.
Ściana, o której mówi się, że nie sposób określić kto i kiedy zdoła ją pokonać. Gdy zobaczyłem ją po raz 
pierwszy, powiedziałem to samo:
— Ona jest niemożliwa do przejścia.
Później jednak przechodziłem koło niej jeszcze raz, i jeszcze... aż nadszedł moment, w którym spojrzałem na 
te trzy tysiące metrów skały i lodu już śmielej i dostrzegłem, że może jednak są jakieś szansę. Długo 
przekonywałem sam siebie, że trzeba by się za ten Gasherbrum IV zabrać. Długo namawiał mnie do tego 
Wojtek, bo „świetlista” to jest wyzwanie, które nie daje spokoju. I nadszedł dzień, w którym powiedziałem 
sobie wreszcie:
— To się może udać. Idziemy na nią. Potem powtórzyłem to na głos Wojtkowi. Ale to było dawniej. 
Przedtem.
Teraz, po kilku dniach odpoczynku, idziemy przygotowani do wspinania na pięć dni, z pełnymi plecakami, 
pod ścianę, którą dzieli od naszej bazy osiem godzin marszu. Świeci słońce, pogoda jest niby dobra, ale 
niepewna. Od kilku dni dzieje się z tymi chmurami coś takiego, co zmusza do ciągłego zastanawiania się: 
załamie się czy nie? Tylko jak długo można czekać. Kolejnego takiego samego ranka decydujemy się na 
wymarsz.
Idziemy.
W miarę zbliżania się do niej Świetlista Ściana powoli rośnie, rośnie... W pewnym momencie widzę, że 
Wojtek jakby zwalnia kroku. Nie mówi nic, ale domyślam się, że coś się z nim dzieje. Siada nagle i mówi:
— Wiesz co? Ja to pierdolę. Nie jestem do tej ściany przekonany. Do tego ta pogoda... Wracam do domu.
We mnie aż się zagotowało. Przecież za pierwszym razem miałem o „świetlistej” takie samo zdanie, jak on 
teraz. Że to jest niemożliwe, że nie ma co marzyć. Jest przecież tyle innych, równie ładnych ścian, które da 
się przejść, więc po co akurat tutaj tracić czas. I potem, latami się z nią oswajałem, przekonywałem sam 
siebie, przekonywał mnie właśnie on, Wojtek. Nadszedł moment, w którym powiedziałem, że ma rację, że 
tak. Że widzę jednak możliwość, bo ten żleb idzie tak wysoko, że można po lodzie bardzo szybko podejść, 
potem tylko przeskok przez 200 metrów bardzo trudnej skały, ale później teren już się trochę kładzie. Mam 
już tę drogę dokładnie wyrysowaną w myślach, wierzę.
I właśnie teraz, on...
Wkurzyłem się.
— Wojtek! Dobra, wracamy. Uważam jednak, że musimy od siebie odpocząć.
Schodzimy do bazy. Koniec wyprawy. Janusz Majer, Krzysiek Wielicki, Rysiek Pawłowski i Walenty Fiut 
weszli całą czwórką, drogą normalną, na Broad Peak i osiągnęli tym swój cel. Krzysiek Wielicki dokonał w 
dodatku tak niebywałego wyczynu, że właściwie nie sposób go sklasyfikować. W ciągu 22 godzin wszedł i 
zszedł na ponadośmiotysięczny Broad Peak. To był praktycznie bieg, a nie wspinaczka. Fenomen!
Zbieramy się do drogi powrotnej. I po raz pierwszy bardzo silnie przeżywam nagłą potrzebę samotności. 
Postanawiam sobie, że jakiś czas muszę być w górach sam. Wojtek myśli chyba podobnie. Kiedy tragarze 
ruszyli w dół, Janusz powiedział tylko, że moje rzeczy zostawi w Islamabadzie. Wojtek odbił z plecakiem na 
ramionach gdzieś w prawo, a ja biorę swój i ruszam przed siebie. Wybieram mało poznany szlak w rejonie 
lodowca Masherbrum. Chcę poznać obszar prawie dziewiczego terenu, dotrzeć do przełęczy Masherbrum La 
i właśnie tamtędy dojść, krótszą drogą, do pierwszych wiosek, a później do Skardu.
Idę samotnie... I w ogóle nie przypuszczam, że w czasie tej samotnej wycieczki przeżyję aż tyle.
Nie potrafię przejść spokojnie koło szczytu Biarchedi, o którym wiem, że jest nie zdobyty. Wprawdzie 
niewysoki, wszystkiego 6781, ale powiedziałem sobie zaraz na jego widok: „zboczę tylko z trasy, za jeden 
dzień będę go miał z głowy”. I rzeczywiście.
Przeżywam bardzo fajne chwile, jestem zupełnie sam; w samotności wszelkie odczucia są głębsze, inaczej 
odczuwa się góry. Wiem, że jestem tylko ja i one. Z braku partnera rozmawiam sam ze sobą i z górą. Czuję 
się cząstką tego ogromnego świata.
A przede wszystkim robię, co chcę.
W efekcie wchodzę na dwa szczyty, w tym jeden dziewiczy.
Kiedy zszedłem z tego drugiego, syty wrażeń, skierowałem się w stronę przełęczy Masherbrum La. Mapy 
tutejszych terenów są mało dokładne, niektóre rejony Karakorum są do tej pory bardzo słabo poznane. Z 
reguły szuka się każdej możliwości zaczerpnięcia informacji u żyjących w okolicy ludzi. Ja, przed wyjściem, 
pytałem się kucharza naszej wyprawy, który mówił, że był kiedyś na tej przełęczy. Odpowiedział mi z całym 
przekonaniem:
— Linę, jeżeli chcesz, możesz na wszelki wypadek wziąć, ale najwyżej dziesięć metrów, bo jest tam jakiś 
nieduży uskok. Ale nic poważnego.
I teraz okazało się, że wlazłem w taki labirynt szczelin i seraków, że pętam się w kółko przez cały dzień, z 
duszą na ramieniu i strachem w oczach. Nie mogę zejść, nie mogę wrócić.
Pokonywanie szczelin lodowych nie jest znowu takie strasznie trudne, jeżeli robi się to... we dwójkę. Wtedy 
jeden asekuruje, drugi zjeżdża lub skacze i już. A ja jestem tutaj sam. I wiem, że jeżeli zdecyduję się na 
skok, to muszę doskoczyć do przeciwległej wargi. Jeżeli zjeżdżam do szczeliny, to muszę wiedzieć, że 
gdzieś tam znajdę z niej wyjście, bo
0 własnych siłach z powrotem się nie wydostanę.
Tę przełęcz przeżyłem straszliwie. Kiedy wreszcie wydostałem się z seraków i jakoś się z niej wyczołgałem, 
znalazłem się nad taką „kieszenią” lodowca. Bo lodowce, spływając, tworzą czasem przed sobą lub z boku 
jak gdyby morenkę, gdzie nagle, na wysokości nawet czterech tysięcy metrów robi się łączka, rośnie na niej 
zielona trawa, kwiatki.
A ja to widzę, po dwóch miesiącach wyprawy w Karakorum, gdzie jest tylko lód, śnieg albo czarna skała, 
gdzie zapomniałem, że mogą istnieć na świecie inne kolory niż biały, czarny i szary. Ta nagła zieleń mną 
wstrząsnęła.
Mam do tego zielonego raju blisko, jest tylko trochę poniżej. Ale tkwię ciągle w labiryncie bloków 
lodowych, często o rozmiarach kamienicy. Tu coś potężnego wisi, tam otwiera się nagle jakaś szczelina. Na 
domiar złego kończy się dzień. I cały czas sam. Sam z duszą na ramieniu, co gorsza, ze świadomością, że w 
każdej chwili którykolwiek z elementów tej groźnej scenografii może runąć. Wiem jedno: zbliżam się do 
końca spadającego z tej przełęczy lodospadu. Tam, blisko, jest ta olśniewająca zielona trawa. Ale mnie od 
płaskiego dzieli 15-metrowa ścianka, po której nie zejdę i koniec. Szukam jakiegokolwiek obejścia. Nie ma.
A kucharz powiedział, że 10 metrów liny wystarczy.
Przyrzekam sobie solennie, że jeżeli spotkam jeszcze kiedyś tego kucharza, to już powiem mu, co myślę o 
jego znajomości tego rejonu. Co myślę o nim samym, też. Ale w niczym to mojej sytuacji nie zmienia.
Decyduję się na wbicie śruby lodowej, wiążę do niej jeden koniec liny, drugi puszczam w dół. Dynda sobie 
beztrosko o pięć metrów nad podłożem.
Skok?
5 metrów to jest dobre pierwsze piętro. Jeżeli jednak nawet się uda, nic przy tym nie złamię ani nie zwichnę, 
pozostaje jeszcze jedna niewiadoma. Nie wiem na co skaczę. Z góry widać tylko rumowisko lodu, śniegu i 
szutru, ale może być pod nim szczelina...
Innego wyjścia jednak nie mam. Najpierw puszczam plecak, leci w dół jak kamień, wali głucho o podłoże, 
chyba jest twardo. Zdejmuję i zrzucam po kolei wszystko, co mam na sobie ciężkiego. Zakładam klucz 
zjazdowy i powoli, powoli opuszczam się w dół. Zbliża się moment, który tak często pokazywany jest w 
kiepskich filmach sensacyjnych: w zaciśniętych rękach trzymam nad głową koniuszek liny, a pode mną jest 
tylko te pięć metrów „luftu”. Dyndam w rakach na nogach, bo tylko one mogą mnie utrzymać na lodzie, w 
dole nie rozciąga się bynajmniej boisko piłkarskie, ale dwumetrowej szerokości półka. Dalej leci w dół 
rumowisko. Nadchodzi chwila decyzji.
Puszczam linę, w jednej ręce ściskam jeszcze kurczowo czekan. Lecę. Uderzam stopami w lodową półeczkę, 
która na szczęście nie kryje w sobie szczeliny. Utrzymuje mnie. Wbijam czekan. Stoję „na czterech łapach”. 
Już się nie poślizgnę i nie polecę dalej.
Powoli się podnoszę, powoli, bardzo powoli wracam do siebie. Zbieram manatki, zakładam plecak.
Nie chciałbym takich skoków już nigdy w życiu powtarzać. Ale za chwilę czeka mnie nagroda. Jestem na 
polance, czuję się tak, jakbym przed chwilą wykonał skok do raju. Układam się na zielonej murawie, mrużę 
rozkosznie oczy, czuję się jak w krainie wiecznej, radosnej wiosny, do której trafiłem z innego świata. Leżę 
sobie do góry brzuchem na trawie i dobrze mi. Rozbijam namiocik i wchodzę do śpiwora.
Takie chwile warte są największego wysiłku, największego wyrzeczenia, największego ryzyka.
Ale wszystko co piękne, nie może trwać wiecznie. Rano zwijam niechętnie biwak i schodzę w dół. Po całym 
dniu marszu dochodzę do pierwszej wioski pasterskiej. Zbliżam się do osad ludzi, żyjących w tych odległych 
zakamarkach Karakorum zapewne tak samo, jak tysiąc lat temu. Mają zwykłe lepianki-szałasy, zadowalają 
się tym, co daje im pasterstwo. Przyzwyczaili się do krajobrazu niezmiennego od tysięcy lat.
A tutaj, z lodowca prowadzącego jak gdyby kanionem, wyłania się inny człowiek, który wkracza szutrową 
ścieżką w sam środek wioski.
Otaczają mnie umorusane twarze kobiet, ale przede wszystkim dzieciaków. Najpierw patrzą na mnie 
przestraszone, później tylko z ciekawością. Coś do nich mówię, uśmiecham się, nie możemy się jednak 
dogadać. Robię gesty, które na całym świecie znaczą to samo: jeść i pić. W końcu przynoszą mi glinianą 
michę jakiegoś zsiadłego mleka. Wypijam ile mogę. Posiedziałem chwilę, dałem dzieciakom cukierki, które 
jeszcze miałem z sobą i poszedłem dalej.
Po kilku godzinach doszedłem do wioski już bardziej cywilizowanej, do której raz na tydzień dociera nawet 
jeep. Kiedy przechodziłem koło szkoły, zaczepił mnie nauczyciel:
— Chodź, prześpisz się u mnie.
Nareszcie było z kim pogadać. Gospodarz, który tak troskliwie mnie przygarnął, uparcie nacierał na mnie 
ciągle tymi samymi pytaniami:
— Skąd idziesz? Dlaczego jesteś sam? Gdzie reszta twoich kolegów!
— Przeszedłem właśnie przez przełęcz Masherbrum La. Szedłem sam — odpowiadałem cierpliwie. Ale to 
nie wystarczało.
— Jak to? A gdzie reszta?
— Nie ma reszty. Szedłem sam...
— Przecież to niemożliwe — zawziął się nauczyciel. — Raz tylko tędy przeszedł człowiek, pięć lat temu, ale 
to była cała grupa amerykańskich alpinistów. Poza nimi nikt tędy jeszcze się nie przedostał...
Przestałem już na te jego pytania odpowiadać. Nie wierzył mi do samego końca. Pozostała mi tylko z tego 
spotkania głęboka satysfakcja, że nieopatrznie dokonałem chyba nie mniejszego wyczynu niż trawers na 
Broad Peaku.
Postanowiłem nie czekać cały tydzień na ewentualny przyjazd jeepa, pożegnałem się z gościnnym, choć 
jeszcze do ostatniej chwili nieufnym, nauczycielem i ruszyłem w dół na piechotę. Szedłem przez zielone 
doliny. Był upał, ale przyjemny, którego można zaznać tylko na wysokości 2000-3000 m, gdzie chociaż 
słońce doskwiera, w cieniu jest przyjemny chłodek. I po drodze wszędzie pełno drzewek morelowych. Wci-
nam morele jedną po drugiej, nie potrafię ukryć radości z tak bardzo przecież prostego faktu, że jestem, że na 
świecie może być aż tak wesoło od zieleni i kwiatów. Można mieć pełny brzuch. Doceniam to.
W Skardu spotykamy się z Wojtkiem. Odżywają kłopoty z samochodem. W Gilgicie zastajemy ciężarówkę 
wyklepaną, pospawaną, stojącą na kołach... nie naprawioną. Nie dotarły części, nie dotarł w odpowiedzi na 
nasze teleksy i telegramy żaden, nawet najmniejszy sygnał od jej właścicieli. Nie wiemy co się dzieje, znowu 
ślemy teleks, drugi, trzeci, aż wreszcie nadchodzi odpowiedź, że części są w drodze. Od momentu 
nawiązania kontaktu z właścicielami zaczynają się bardzo trudne rozmowy, wspólne debaty nad tym, co 
robić dalej. Wiadomo, że rama była jednak „strzelona” i mimo że ją pospawali, rama jest tylko ramą, musi 
mieć odpowiednią geometrię. Jak takim wozem wracać tyle kilometrów do kraju? I wiem, że Rysiek i 
Tomek mają tam, w kraju, pretensje do mnie, bo to ja rozwaliłem ich samochód. My do nich, bo przecież 
ostatecznie oni też nie wywiązali się z umowy do końca. Robi się wokół tego niemiła atmosfera. I wcale nie 
sprzyjał złagodzeniu napięcia fakt, że czekaliśmy tutaj miesiące na jakąkolwiek odpowiedź z kraju. Że nie 
dawali znaku życia, a nawet przysłowiowej odpowiedzi w stylu „pocałujcie nas w dupę”. Nic.
Kończy się na tym, że po miesiącu szamotaniny, załatwiań, telefonów i teleksów dostajemy wreszcie 
zezwolenie władz pakistańskich na sprzedaż gruchota. Do ceny, jaką uzyskaliśmy za niego, dopłaciliśmy z 
Wojtkiem 700 dolarów i właściciele nieszczęsnego „merca”, którym przejechałem w drodze do Skardu 
węża, jakoś nam darowali.
Mimo pięknego sukcesu, jakim było pokonanie trawersu Broad Peaków, sezon ten nie dawał mi pełnej 
satysfakcji. Do tego rozbity samochód, straty materialne, niewykonanie „planu górskiego” i zgrzyty z 
kolegami, których zawsze uważałem za moich przyjaciół. W zasadzie stracony sezon w konkurencji 14 x 
8000. Wszystko to wpływało na ponury nastrój. Trzeba zacząć od nowa, mówię więc do Wojtka:
— Przygotowują dwie polskie wyprawy zimowe w Himalaje, co ty na to?
— Mnie zima nie interesuje — odpowiedział.
— Jest szansa zrobienia dwóch szczytów w jednym sezonie zimowym...
— Bzdura! Niemożliwe. Za krótki czas, to jest szaleństwo — obruszył się Wojtek.
— Ale takie właśnie szaleństwo może być fajne — podsuwam z nadzieją.
— W takim razie musimy się rozstać... — słyszę. I nie pozostaje mi już nic innego, jak powiedzieć:
— Wiesz co? Może rzeczywiście będzie lepiej, jeżeli weźmiemy chociaż czasowy rozwód? Idź swoją drogą, 
ja pójdę swoją.
I tak się skończył rok 1984.











8167 metrów śniegu i mgły

Dhaulagiri, zima 1985

Zadzwoniłem do dobrze mi znanych drzwi i pomyślałem w tym momencie, że wszystko właściwie jest tak, 
jak kilka lat temu, kiedy szedłem się tutaj oświadczać. Butelka dla teścia, kwiaty dla teściowej, czekoladki 
dla szwagierki.
Przyjęli mnie serdecznie. Jak wtedy. Tyle że ja przyszedłem teraz do nich w całkowicie innej niż tamta 
sprawie.
— Co tam u Celiny? — zapytali.
— Jest w szpitalu. Lekarz mówi, że wszystko w porządku. Lada dzień będzie rodzić. Czuje się dobrze...
I tak się zaczęła rozmowa, podobna do tylu innych, prowadzonych w domach, gdzie wkrótce ma się pojawić 
potomek. Moja sprawa była jednak bardziej skomplikowana.
— W związku z tym wszystkim — zacząłem — mam do was, kochani, prośbę. Wkrótce mam możliwość 
wyjazdu, którą bardzo chciałbym wykorzystać. Rozmawiałem już z moją mamą, powiedziała, że mogę na 
nią liczyć. Bez waszej jednak pomocy nic z tego nie będzie, bez waszego zrozumienia. Myślę konkretnie o 
tym, żebyście mnie w rozmowie z Celiną poparli. Oczywiście już po jej powrocie z kliniki, jak wszystko 
będzie dobrze, w co głęboko wierzę...
Moi teściowie tak dużo pomagają w opiece nad dziećmi, że nie wyobrażam sobie, jak mógłbym bez ich 
opieki zostawić Celinę. Teraz oni stali się kluczowymi postaciami w moich dalszych himalajskich planach. 
A wszystko nabiera wręcz wariackiego rozpędu. Wróciłem przecież we wrześniu, w październiku ma przyjść 
na świat drugie dziecko, a ja w listopadzie mam znowu wyjeżdżać. Nie będę mógł pomóc żonie w 
„najtrudniejszych pierwszych tygodniach macierzyństwa, nie będzie mnie po raz pierwszy w domu w czasie 
Świąt Bożego Narodzenia, które zawsze są tak bardzo rodzinne, nasze. Do tej pory starałem się przestrzegać 
pewnej reguły: jedna wyprawa na rok. Teraz zaczyna się przeskakiwanie z jednej wyprawy na drugą. Ale 
wszystko zależy od nich, od tego, co powiedzą:
— Jeżeli to jest dla ciebie rzeczywiście takie ważne, to jedź. Pogadamy z Celiną... — powiedzieli.
Od tej pory, ilekroć słyszę płytkie dowcipy o teściowych, krzywię się z niesmakiem. Bo mnie, 26 
października, urodził się drugi syn, Wojtek — promiennie radosny od pierwszych chwil swojego życia. 
Kiedy kąpię go, błogo uśmiechniętego, nastrój w domu robi się tak pogodny, że dokończenie poważnej 
rozmowy z Celiną staje się formalnością. Zgadza się, wie że może liczyć na pomoc rodziców.
Gdy rzucam się w wir wszystkich spraw organizacyjnych, powoli wygasa we mnie poczucie winy, dezercji 
od ojcowskich powinności. Ale innego wyjścia nie mam. Trudno.
W środowisku nie odkrywam do ostatniej chwili kart. Po co dawać nowe argumenty sceptykom. Bo ja 
wyraźnie gram na dwóch fortepianach. Adam Bilczewski, kierujący zimową wyprawą na Dhaulagiri, wła-
ściwie położył na mnie krzyżyk. Andrzej Zawada, prowadzący zimową wyprawę na Cho Oyu, czegoś się 
chyba domyśla, ale nie zgłasza sprzeciwów. Może zresztą Adam też wie, ale nie bardzo mu się to wszystko 
mieści w głowie. Nie zostałem skreślony z listy uczestników wyprawy, jednak widzę, że za bardzo na mnie 
nie liczy. Już się pakuję, z początkiem listopada wysyłają bagaż wyprawy, muszę więc być gotowy z do-
łączeniem mojego. Kiedy zdyszany, w ostatniej chwili przywożę do Gliwic swoje dwie beczki sprzętu, 
wyczuwam, że nie traktują mojego udziału w wyprawie poważnie. Nie mówią mi tego, ale bywają sytuacje, 
w których słowa nie są potrzebne, a i tak się wie. Po tygodniu telefonuję do Gliwic i dowiaduję się, że bagaż 
wyprawy poszedł, zostały tylko dwie beczki. Moje. Mieli kłopoty z upchaniem wszystkiego na samochodzie, 
więc najprostszym wyjściem z sytuacji było ustalenie: „On i tak nie pojedzie, jego sprzęt możemy bez 
problemów zostawić”. Wyjechali, a ja zostałem z moimi beczkami sam. Tutaj, na Śląsku. Ale przez to 
zaciąłem się jeszcze bardziej i powiedziałem sobie z żelaznym uporem:
— Ja i tak do was dojadę...
Myślałem tak, zdając sobie sprawę, że zalegam wobec tej wyprawy z dwoma tradycyjnymi „wkładami”: 
pracy na kominach, która przynosi konkretne pieniądze i pracy w przygotowaniu wyprawy, jaką starannie 
dzieli się zawsze między wszystkich jej uczestników. Tym razem jednak nie miałem czasu na nic. Dotacja z 
klubu pozwalała na pokrycie kosztów złotówkowych i mojego biletu lotniczego, a wszelkie dodatki 
dewizowe zobowiązałem się pokryć z własnej kieszeni. Chociaż nieco wariacki, układ ten wydawał mi się 
prawidłowy.
Ale oni pojechali, a ja zostałem ze sprzętem w Katowicach. Wszystko, co mogę załatwić, to stanowczy 
monit do Adama Bilczewskiego:
— Bardzo cię proszę, żebyś w Nepalu nie skreślał mnie z listy uczestników wyprawy. Bo ja do was dotrę. 
Mówię to poważnie...
I od tej pory włączam się w przygotowania do wyprawy... Andrzeja Zawady na Cho Oyu. Uczestniczę w 
pakowaniu, wszystko to odbywa się kosztem domu, czego świadomość nie opuszcza mnie ani na moment. 
Dzięki temu udaje mi się jednak dołączyć do tych bagaży moje wzgardzone dwie beczki. Odleciały do 
Katmandu, lecz na karawanę pod Dhaulagiri dotrą za późno. Wszystko to jest takie szalone, że kiedy 
przylatuję z wyprawą na Cho Oyu do stolicy Nepalu, muszę od początku dobrze pozbierać myśli. I dopiero 
nazajutrz po przyjeździe, przy śniadaniu, odkrywam karty.
— Może to, co powiem teraz, trochę was zdziwi, a nawet zaskoczy, ale nie będę dłużej ukrywał swoich 
prawdziwych planów. Otóż chcę tej zimy zaatakować dwa ośmiotysięczniki. I Dhaulagiri, i Cho Oyu. Pier-
wsza musi być Dhaulagiri, bo tam chłopaki już są pod górą i wyprzedzają nas mocno w czasie. Gdybym miał 
z wami jechać na Cho Oyu, a później dołączyć na Dhaulagiri, nie zdążyłbym. Na to nie mogę sobie 
pozwolić.
Robi się cicho, wyczuwam, że to milczenie nie jest dla mnie przychylne. Zaraz posypały się różne głosy, 
najwięcej w nich było jednak słów sprzeciwu. Trudno mi dzisiaj wiernie odtwarzać tę dyskusję, najmocniej 
utkwiły mi w pamięci racje Zygi Heinricha:
— Musisz sobie zdać sprawę, że jest to bardzo duże osłabienie naszej wyprawy. Wiesz, że czeka nas trudna 
droga, a ty już teraz wyłączasz się z najcięższej górskiej harówy. I nie chcę ci prawić komplementów, ale 
bardzo na ciebie właśnie liczyliśmy. Tymczasem ty chcesz sobie, po prostu, dołączyć później, co 
najprawdopodobniej w ogóle ci się nie uda. Moim zdaniem cały pomysł to zawracanie głowy, które obraca 
się przeciwko interesom naszej wyprawy...
Kanadyjczycy, którzy z racji wkładu finansowego mieli bardzo dużo do powiedzenia też byli przeciwni.
Byli jednak i tacy, którzy machali ręką i mówili:
— A, niech sobie idzie, nie ma sprawy.
I nie mogliśmy jakoś dojść do porozumienia. Andrzej Zawada słuchał tego wszystkiego i nie zabierał głosu. 
Nie będę krył, że właśnie na jego poparcie liczyłem najbardziej. Ale nie mówił nic. Dopiero następnego dnia, 
znowu przy śniadaniu, powiedział:
— A co do projektu Jurka, to biorę tę decyzję na siebie. Możesz iść na Dhaulagiri. Oczekujemy ciebie pod 
Cho Oyu. Plan jest ciekawy, chociaż zwariowany. Może się jednak powieść...
Z wdzięcznością spojrzałem Andrzejowi w twarz.
Na drugi dzień pakuję absolutnie minimalną ilość wyposażenia osobistego, chociaż i tak uzbierało się tego 
około 40 kilogramów, i wyjeżdżam autobusem do Pokhary. Spieszę się. Wybieram wariant drogi do bazy 
pod Dhaulagiri droższy i bardziej ryzykowny, ale skracający za to (przy dobrych układach) drogę prawie 
dwukrotnie. Całe ryzyko polega na tym, że droga wiedzie przez French Pass (5360 m)  i Thapa Pass (5250 
m)  — wysokie przełęcze, które są trudne do przebycia w normalnym sezonie, a zimą nie wiadomo, czy są w 
ogóle do pokonania. Dochodzi do tego przelot samolotem, który wprawdzie skraca znacznie czas podejścia, 
ale tylko wtedy, kiedy... leci, bo małe 20-osobowe Fokkery wzbijają się w powietrze jedynie w idealnych 
warunkach atmosferycznych.
Pod Dhaulagiri wyprawy zwyczajowo idą od strony doliny Mayangdi Khola, co trwa o wiele dłużej, ale 
pozwala ominąć kosztowne przeloty samolotem i ryzykowne przejścia wysokich przełęczy.
Przyjeżdżam do Pokhary, kupuję bilet i czekam na samolot.
Czekam dzień, nie ma lotu, odwołany. Drugi dzień, lot odwołany. Trzeciego dnia jestem szczęśliwy, bo 
siedzę nareszcie w samolocie, ale po chwili muszę... wysiadać. Lot odwołany. Dociera do mnie, że podej-
mujący lot na tej trasie samolot musi mieć idealne warunki atmosferyczne. Inaczej nie startuje i koniec.
Zaczynam się niepokoić. 20 grudnia wyjechałem z Katmandu do Pokhary, zbliża się już Wigilia, a ja ciągle 
jeszcze „w krzakach”. Gdzie tam do gór.

Pokhara, po stolicy, jest drugim co do wielkości miastem Nepalu. W sezonie aż roi się w niej od turystów, 
ale zimą hoteliki są puste, ulice spokojne, wszystko wyraźnie odpoczywa po letniej inwazji ciekawskich z 
całego świata. Staję wobec problemu wolnego czasu, który muszę czymś wypełnić. Wypożyczam więc 
rower, na którym przez cały dzień buszuję po pięknej okolicy. Pokhara leży nad malowniczym jeziorkiem 
Phewa Tal, roztacza się z niej wspaniały widok na południową stronę Annapurny i Machapucharę. Widać jak 
na dłoni ich ośnieżone szczyty. Tylko, że są daleko, czekają, a ja nie wiem, jak się do nich dostać. Nie jest 
nawet zimno, pogoda przypomina nasz wrzesień, w południe grzeje ostro, za to wieczory są chłodne. Hotele, 
w których za nocleg płaci się dolara, są ulepionymi z kamienia i gliny klitkami, przypominającymi nasze 
stare śląskie chlewiki, które okalały podwórko „familoków”. W pokojach jest tylko prycza, stolik i nic poza 
tym.
Tutaj przyszło mi spędzić Wigilię. Kupuję trochę południowych owoców, otwieram puszkę sardynek, gotuję 
barszcz z torebki zamiast tradycyjnej w moim domu zupy z suszonych śliwek.
Przywiozłem ze sobą opłatek, którym nie mam się z kim podzielić. Mam też Stary i Nowy Testament. Kiedy 
zapalam świeczkę, robi mi się przykro. Moja pierwsza, od niepamiętnych czasów, Wigilia spędzona poza 
domem. Piję łyk miejscowej gorzałki, która nie jest w stanie przezwyciężyć smutku.
Co tu ukrywać, jestem bardzo bliski płaczu.
Kiedy wstaję o piątej rano, wiem, że czeka mnie znowu dzień niczym nie odbiegający od poprzednich. To 
znaczy najpierw spakuję plecak wypełniony szczelnie puchami i ubraniem, ważący 20 kilogramów, bardzo 
lekko licząc. Do tego torba, którą trudno nazwać „podręczną”, bo wypełniona jest wszelkim żelastwem 
(czekany, haki, raki) ważącym drugie tyle. I kiedy jest jeszcze szaro, przenoszę to wszystko na lotnisko. 
Przechodzę tu odprawę bagażową, udaję po raz kolejny, że moja torba podręczna nic nie waży, a już na 
pewno nie więcej niż przepisowe 5 kilogramów. Wypisują mi bilet, uśmiechają się, bo jestem już przecież 
starym znajomym. A potem zaczyna się to najgorsze. Czekanie. Przyleci czy nie przyleci? Słychać, jak 
ciągle łączą się z lotniskiem docelowym, ciągle dopytują jak tam pogoda, aż wreszcie nadchodzi moment, w 
którym definitywnie, po raz ostatni odkładają słuchawkę i mówią, że lot odwołany. Więc biorę wszystko i 
znowu wracam do swojego hoteliku. Mam przed sobą cały dzień...
Jutro wstanę znowu o piątej rano, spakuję się, pójdę na lotnisko... Nachodzą mnie chwile apatii, w moje 
myśli zaczyna się wkradać rezygnacja.
Ale w drugi dzień Świąt Bożego Narodzenia, kiedy przekonany o bezcelowości tego wszystkiego wnoszę 
swój plecak i torbę do budynku lotniska, następuje cud. Wchodzę do samolotu i... startujemy! Dopiero teraz 
dotarło do mnie, że wszystkie słowa pretensji i żalu, jakie kierowałem pod adresem wygodnego, a może 
nawet tchórzliwego pilota, były dla niego krzywdzące. Trasa lotu prowadzi długą doliną, wzdłuż której 
ciągle, uparcie prosto „w pysk” samolotu, wieje wiatr. Aby wejść w tę osłoniętą z boku górami gardziel, 
pilot musi dokonywać nieprawdopodobnych manewrów. Maszyną rzuca przy tym i postanawiam w pewnym 
momencie, że już po raz ostatni wsiadłem do samolotu. Żałuję, że nie poszedłem zaraz na piechotę, bo w 
ciągu tych pięciu dni, które przesiedziałem w Pokharze, byłbym już dawno na miejscu, w dodatku cały. 
Podczas gdy tutaj, w powietrzu... Nie... raczej w piekle. Oprócz mnie była jeszcze na pokładzie jakaś para 
turystów i amerykański żołnierz, stacjonujący chyba w Bangladeszu, który teraz wybrał się do Nepalu na 
urlop. Są jeszcze tubylcy, Tybetańczycy, z siatkami pełnymi zakupów, żywymi gęsiami i owcami pod pachą. 
I nikt z nich bynajmniej nie nadrabiał miną. To nie ja jeden przeżywałem tę zwykłą ludzką „cykorię”.
Wysiadłem z samolociku na trzęsących się nogach, patrzyłem przy tym z najwyższą wdzięcznością w 
kierunku kabiny pilota, i chciałem całować ziemię, na której znowu stałem.
Ale nie było czasu na roztkliwiania się nad sobą. Muszę znaleźć tragarza, na dodatek takiego, który zna ten 
szlak, nie boi się gór zimą i nie zażąda za swoją pracę fortuny. O konkurencję bać się nie muszę, jestem na 
pewno jedynym, który o tak dziwnej porze roku pcha się w góry. Pierwsze próby spaliły na panewce, nie 
udało mi się namówić nikogo. Dopiero po upływie dwóch godzin przyprowadzono mi chłopaczka, który 
zareklamował się z przekonaniem, że jest nie tylko tragarzem ale i przewodnikiem, może pełnić także 
obowiązki kucharza. W dodatku zna drogę. Ideał. Bez większych oporów przyjąłem jego warunki płacy, 
mniej więcej podwójną stawkę letnią. Ruszamy. On niesie na grzbiecie plecak 25-kilogramowy, ja jakieś 15 
kilogramów.
Pierwszego dnia wszystko jest w porządku. Dochodzimy do końca pastwisk w okolicach Tukuche, kierując 
się w stronę wysokich przełęczy Thapa Pass i French Pass. Pierwszy nocleg w namiociku wypada jeszcze w 
okolicy bezśnieżnej, ale jest zimno. Jesteśmy trochę zmachani, więc daję swojemu tragarzowi wiktuały, 
maszynkę, niech kucharzy. Kiedy rozkładam śpiwór, kątem oka obserwuję jego poczynania i widzę, że jeżeli 
tak będzie dalej, to się nie najemy. Z biedą ugotował herbatę, z czego zresztą był wyraźnie dumny. Zabrałem 
się do gotowania sam. Najważniejsze przecież, że niesie moje rzeczy oraz zna drogę.
Następnego dnia dochodzimy do strefy śniegu, przełęcze przez które będziemy musieli przejść mają 
wysokość 5250 i 5360 m, są więc wysokie. I tutaj stwierdzam z niepokojem, że mój tragarz zaczyna 
wyraźnie zostawać w tyle. Próbuję narzucić rytm marszu niezbyt wyśrubowany, ale nie daje się pociągnąć, 
odległość między nami powiększa się coraz bardziej. Czekam na niego, a gdy wreszcie dochodzi, pytam o 
dalszą drogę. Jest wyraźnie zbity z tropu.
— Jakoś nie pamiętam... Szedłem tu bardzo dawno — odpowiada bezradnie.
Nie pozostaje mi nic innego, jak wyciągnąć mapę, do której nie mam zaufania. Mapy tutejszych obszarów 
są, mówiąc delikatnie, bardzo niedokładne. Sytuacja robi się poważna. Zostaję skazany na prowadzenie 
śnieżnym odludziem, na ciągnięcie za sobą tragarza, w dodatku w niezbyt znanym kierunku.
Kolejny biwak, już na śniegu, pozbawił mnie reszty złudzeń. Ledwo rozstawiłem namiot, mój tragarz wlazł 
w śpiwór i nie był już zdolny niczego robić. Musiałem go nakarmić, opiekować się nim jak dzieckiem.
Następnego dnia jest coraz gorzej. Przechodzimy przez Thapa Pass i kierujemy się w kierunku French Pass. 
Tutaj śnieg zaczyna już bardzo utrudniać marsz. Jest głęboki, drogę trzeba torować. Idę pierwszy, roz-
garniam rosnącą ciągle białą poduchę, lecz to nie wystarcza — mój partner ciągle zostaje w tyle. Decyduję 
się na przepakowanie plecaków. Od tej pory niosę znacznie więcej niż on. Krok po kroku, z liczeniem jak 
przy „tuptaniu” na ośmiu tysiącach metrów, powoli posuwamy się naprzód. Naprzód, ale czy na pewno w 
dobrym kierunku? Słowo „przełęcz” wprowadza w błąd. To nie jest zwykłe przejście między dwoma górami, 
ale dwukilometrowy śnieżny bezkres. Na Przełęcz Francuzów trafiamy jednak dobrze, dochodzimy jakoś do 
lodowca, na którym powinna gdzieś być baza pod Dhaulagiri, a w niej moi kumple.
Tylko że lodowiec ma szerokość trzech, a może nawet i czterech kilometrów, jest cały zasłany potężnymi 
lodowymi załomami, wypatrzenie wśród nich namiotów okazuje się niezwykle trudne. Gdziekolwiek 
człowiek spojrzy, widać tylko białe rumowisko i nic więcej. Próbuję kierować się intuicją, szukając miejsca, 
gdzie sam rozbiłbym bazę, gdybym dotarł na to lodowe odludzie. Szukam jakichkolwiek śladów, po 
pewnym czasie znajduję puszkę po konserwach. Polskich! Ten widok zamiast ucieszyć — wzbudza 
niepokój. Jeżeli puszki są, a bazy nie ma, oznacza to, że mogli już skończyć walkę z górą, zwinąć wszystko i 
wrócić w doliny. Mam prawo się tego obawiać. Są w akcji od początku grudnia, wspinać się potrafią, więc 
wystarczy, że przypasowała im pogoda, by zrobili swoje.
I co ja, w takim razie, mam tutaj do roboty? Kręcę się coraz bardziej bezradnie po tym lodowym pustkowiu, 
mój tragarz ze mną.
Akurat wtedy widzę wyłaniające się w oddali zza załomu dwie sylwetki. Rozpoznaję z daleka, że to Janusz 
Skórek i Andrzej Czok. Nie wiem, skąd we mnie ta ochota do żartów i to właśnie w chwilę po nastroju, w 
którym przeważało przygnębienie ale... nie krzyczę, nie wymachuję wesoło ręką, nie skaczę z radości, tylko 
siadam w śniegu i czekam. Dopiero, gdy zbliżyli się do mnie na dwa metry, podrywam się z okrzykiem:
— Pasowa kontrola! Przepustku matę?
Ta nagła, niespotykana w himalajskiej scenerii, sytuacja przedrzeźniania stróżów zza bratniej granicy w 
Tatrach powoduje, że stają w miejscu jak wryci. Są zaskoczeni, niemal w szoku. Witamy się wreszcie 
serdecznie, ściskamy i teraz już oni krzyczą:
— To wspaniale! Jeżeli jesteś, to nie idziemy w żadne góry, wracamy do bazy!
Czekałem na te słowa, bo mimo radości ze spotkania, tliła się jeszcze we mnie iskra niepokoju, że może 
jednak już są po całej górskiej robocie. Kiedy ruszamy do bazy, pryska reszta niepokoju. Zdążyli — 
opowiadają — założyć dopiero drugi obóz. Czeka ich jeszcze mnóstwo ciężkiej górskiej pracy, potrzeba 
ludzi. Cieszą się, że jestem.
A za mną wlecze się bez słowa mój zmaltretowany do granic „przewodnik”. Jeszcze tego samego dnia 
wysyłam go na dół. Polecam, by wracał drogą normalną, która jest dłuższa, jednak nie prowadzi przez 
przełęcze, na których sam nie da sobie rady. To, że w tę stronę jakoś je przeszliśmy, zawdzięczam nie tyle 
mapie, co górskiemu instynktowi. Jeżeli człowiek „szlaja się” przez 20 lat po przeróżnych górach, to ma 
jakieś tam doświadczenie, może nawet instynkt, drogę się czuje, nogi same prowadzą. Pokonując te 
przełęcze, sprawnie odnajdywałem drogę. Jeżeli mieliśmy problemy, to z głębokim śniegiem, w którym 
trzeba było torować. Wypłacam należność tragarzowi, dokładam bakszysz, przykazuję, by nie ważył się iść 
przez góry. I widzę z ulgą, jak po chwili biegnie przed siebie szczęśliwy, że wreszcie skończył się ten 
„spacer”.
Baza znajdowała się zaledwie o... 20 metrów dalej. Mogłem jej jednak nigdy nie odnaleźć, bo jest jakby 
wciśnięta pod wielki, 20-metro-wy kamień. Prawdziwa baza jest jeszcze dalej, dużo niżej, w lesie, a ta jest 
tylko bazą wysuniętą, do której nie dali rady przerzucić tej niższej. Mieli przygodę z lawiną. Kiedy tam nisko 
założyli bazę, zmiotła swym podmuchem wszystkie namioty. Obecni przy tym tragarze, którzy następnego 
dnia mieli założyć bazę właściwą, tak się lawiny przestraszyli, że wszystko rzucili, oznajmiając 
kategorycznie, że dalej nie pójdą. Udało się przekonać tylko kilku, którzy wspólnie z chłopcami, ruchem 
wahadłowym przerzucili część sprzętu pod ten wielki kamień. Tutaj jest bezpiecznie, lodowiec szeroki, do 
ścian daleko.
Chłopcy założyli drugi obóz na wschodniej przełęczy Dhaulagiri, na drodze normalnej. Nikt nie wspomina o 
pierwotnym planie robienia nowej drogi, ja teraz nie mam nic do powiedzenia, mogę się tylko włączyć w 
prowadzoną akcję. Nie dotarli jeszcze zbyt wysoko. 6400 to wysokość przełęczy, z której właściwie dopiero 
zaczyna się wspinaczka.
 

Dhaulagiri, pierwsze zimowe wejście -północno-wschodnią granią, 21 stycznia 1985

Następnego dnia był sylwester, którego przeznaczyłem na odpoczynek. Tutaj, o tej porze roku, w nocy jest 
zimno, więc „bal” trwał tylko dwie godziny, które upłynęły pod znakiem wspomnień. Ja też się trochę 
rozkleiłem, wspominając swoje sylwestry w Istebnej, gdzie tradycyjnie witałem każdy Nowy Rok. Ostatnio 
byli także ze mną Andrzej Czok i Janusz Skórek. Te składkowe, oczywiście, imprezy bywały dosyć liczne, w 
„porywach”, w ciasnej chacie góralskiej szalało i 20 osób. Robiliśmy kuligi, strzelaliśmy w niebo rakiety, 
Nowy Rok witaliśmy o północy zawsze na zewnątrz chaty.
Tutaj jestem cały czas „na zewnątrz”, pod sobą mam lód, nie muszę nigdzie wychodzić. A sylwester pod 
Dhaulagiri jest pierwszym, który spędzam tak daleko od rodzinnych stron. Robi się smutno. Chyba nie 
dotrwaliśmy do północy, bo było tak zimno, że wszyscy uciekli do śpiworów.
Drugiego stycznia wyruszamy w górę. Idę z Andrzejem Czokiem i Januszem Skorkiem. Boję się trochę o 
moją aklimatyzację. Oni tutaj są prawie trzy tygodnie, Ja otarłem się tylko, przechodząc w drodze pod 
Dhaulagiri przez przełęcz, która ma 5360 m. Na razie jednak czuję się dobrze, nie odstaję od nich. Do obozu 
drugiego, trudnego do odnalezienia, bo zasypanego dokładnie śniegiem, dochodzimy około północy. 
Następnego dnia chcemy iść chociaż trochę wyżej, ale „siada” pogoda. Zaczyna padać śnieg, wieje 
porywisty wiatr, jest bardzo zimno, mgła. Dopiero później dotarło do nas, że takie warunki są tutaj regułą. 
Na dobrą sprawę nie mamy w trakcie wyprawy nawet kilku dni pogody z prawdziwego zdarzenia. Bardzo 
zimno, bardzo porywisty wiatr, bardzo dużo świeżego śniegu, w który czasami wpadamy aż po pachy — te 
warunki stają się chlebem codziennym. Himalajskiej zimy uczyłem się z opowiadań kolegów, którzy zdobyli 
Everest. Mówili, że tam niemalże opadów nie było, natomiast problemem miał być szklisty lód w miejscach 
wywianych przez wiatr. Tymczasem na Dhaulagiri zastałem coś zupełnie innego. Owszem, są silne wiatry, 
ale towarzyszy im nieprzerwanie opad śniegu. Świeżego śniegu jest wszędzie w bród. Jest to dla mnie coś 
zupełnie nowego. Warunki niepomiernie trudniejsze od tych, w których dotychczas działałem. Trzeba 
spróbować i tego, po to przecież pchałem się w te najwyższe góry zimą.
Jak zawsze, wsłuchuję się uważnie w swój organizm. Kiedy po raz pierwszy dochodzę do obozu I, 
samopoczucie nie jest jeszcze takie, jakiego bym chciał. Drugie podejście jest lepsze. Wiem o tym, bo 
sprawdzam tętno, z którego bezbłędnie odczytuję przebieg aklimatyzacji. Na początku wyprawy tętno mam z 
reguły normalne, siedemdziesiąt parę, a w miarę zwyżkowania aklimatyzacji liczba uderzeń mojego serca 
spada. Dochodzi do tego, że po dwóch-trzech tygodniach działania w górach, odpoczywając w bazie mam 
tętno 48. Jest to dziwne, bo wydawałoby się, że tętno powinno rosnąć.
W obozie II przeczekujemy dwa dni, pogoda się nie poprawia, schodzimy w dół. Wychodzi kolejny zespół, 
po nich ponownie my, znowu do obozu drugiego. Wreszcie zakładamy obóz III, schodzimy i od tej pory 
rozwija się już akcja na serio. Jestem cały czas w „szpicy”, zakładamy obóz IV na wysokości 7000. Mamy 
świadomość, że jest to trochę nisko, ale początkowo jesteśmy dobrej myśli i chcemy z tej wysokości 
atakować szczyt. Wychodzimy z Andrzejem Czokiem i Januszem Skorkiem wcześnie rano, ale koło 
południa, na wysokości około 8000 metrów widzimy, że nie mamy szans, nie zdążymy. Decyzję najlepiej 
ujął Janusz:
— Ja to p...lę! Idę do domu.
Wracamy do bazy. Pogoda bez zmian, przejaśnienia trwają najwyżej pół dnia, później przeważnie sypie i 
wieje przenikliwy wiatr. Stwierdzam jedynie, że gdy niebo zaciąga się chmurami, wiatr nie daje się tak we 
znaki. Niby jest wtedy lepiej, ale ceną jest ciągłe kopanie się w śniegu i widoczność sięgająca zaledwie 
kilkunastu metrów. Trzeba się odwoływać do instynktu, a wątpliwości zdarzają się na każdym kroku. 
Bywają momenty, że staję i nie wiem: w prawo czy w lewo, bo jest jakiś żleb, który może być 
niebezpieczny. Ciągle trzeba dokonywać wyboru, czasami wybór sprowadza się do decyzji: tędy jest 
niebezpieczniej, ale przejdę szybciej. A tu jest trudniej, a też nie wiadomo czy dojdę...
Klasyczna droga na Dhaulagiri nie jest trudna. Jest typową drogą na ośmiotysięcznik, może nawet łatwiejszą 
niż na Annapurnę. Początkowo idzie się bardzo długą i prostą granią, na której nie ma wielkich problemów 
ze znalezieniem drogi. Od chwili, kiedy grań wrasta w ścianę wyłaniają się wątpliwości czy iść dalej granią, 
czy wchodzić w ścianę. Czasem pomagają nam w tym cudze ślady, zwłaszcza wtedy, gdy trafiamy na jakieś 
wywiane miejsce, w którym znajdujemy starą linę, co nas upewnia, że idziemy dobrze.
Rozważamy wszystkie elementy tej drogi, analizujemy ją na spokojnie, w bazie. Musimy założyć jeszcze 
jeden obóz, bo ten czwarty jest za nisko, z niego nie damy rady. Robi się późno, jest połowa stycznia. 
Spoglądam na kalendarz ze zdwojoną obawą, nie przestaję myśleć także o Cho Oyu. Jestem bardzo 
zadowolony, gdy zwycięża koncepcja podciągnięcia obozu IV wyżej, już w czasie ataku na szczyt. Bo na 
ponowne wyniesienie śpiworów, namiotów i wszystkiego co potrzebne, nie ma czasu.
Przy podziale na zespoły występują problemy, powiedzmy, moralne. Janusz Skórek cały czas wspinał się z 
Andrzejem Czokiem, są żelazną parą, w którą w pewnym momencie wcisnąłem się, i od tej pory 
wspinaliśmy się w trójkę. Gdybyśmy to utrzymali, za nami posuwałby się zespół o wiele słabszy. Trzeba 
więc zrobić dwa zespoły równorzędne.
I tutaj wyłaniają się kłopoty.
Odżywka Janusza w czasie ostatniego podejścia nie wskazuje na to, że jest w maksymalnej formie. Ja z 
Andrzejem byliśmy dotąd najwyżej na tej górze. Mamy najlepszą aklimatyzację i zdajemy sobie obaj spra-
wę, że jeśli zwiążemy się we dwójkę, to mamy szansę na wejście szczytowe. Jednak Janusz wyczuwa, że 
może w wyniku tego przepaść jego szansa. Owszem, jest jeszcze Machnik, jest Mirek Kuraś, ale ich 
partnerstwo go nie satysfakcjonuje. Wynikają stąd pewne tarcia.
— Chcę iść z Andrzejem Czokiem — deklaruje uparcie Janusz. Andrzej, z kolei, jest w głupiej sytuacji, bo 
chce iść ze mną, ale od
początku był z Januszem. Jednym słowem: węzeł, który trudno rozplatać. Podejmuje się tego w końcu 
kierujący wyprawą Adam Bilczewski:
— Kukuczka pójdzie z Andrzejem, a w drugiej dwójce Janusz z Machnikiem. Z tym, że jako pierwsza 
pójdzie właśnie para Janusz i Machnik, ona przesunie wyżej obóz IV, a Jurek z Andrzejem będą szli za 
nimi...
Janusz nie ukrywa, że nie o takiej decyzji marzył. W końcu jednak dostosował się.
Idzie więc z Machnikiem, dochodzą do obozu trzeciego, do czwartego, i tu napotykają ciężkie warunki: jest 
fatalna pogoda, zimno, nie dadzą rady iść wyżej. Schodzą do obozu II.
Kolej na nas. Wychodzę z „dwójki” z Andrzejem i Mirkiem Kura-siem. W tym czasie obóz trzeci zostaje 
kompletnie zasypany. Nie ma go. Dochodzimy do obozu IV, który jest, jak na razie, najwyższy. Nocleg. Jest 
rzeczywiście bardzo zimno i nie dziwimy się wcale, że Machnik w czasie zejścia odmroził sobie palec.
Rano ubieramy się, czeka nas dzisiaj niełatwe zadanie — chcemy przecież ten namiot przenieść wyżej. W 
momencie, gdy jestem już właściwie gotowy, mam wyczołgiwać się z namiotu, czuję, że coś mnie 
nieustępliwie odpycha od jego ścianki. Zaczyna nas przytłaczać jakiś niewidzialny ciężar. Tracę głowę. Coś 
tam krzyknąłem w panice. Pamiętam tylko, że pierwszą czynnością był skok w kierunku otworu namiotu, z 
którego jednak nie potrafię się wydostać. Po chwili wszystko jakby się uspokaja, czuję, że ciężar, który 
napiera — nie słabnie, ale świta w mej głowie takie bardzo proste stwierdzenie: jesteśmy. Jednak co z tego, 
kiedy zaczynam się dusić.
— Dajcie jakiś nóż! — krzyczę, bo chcę rozciąć namiot. I słyszę opanowany głos Andrzeja:
— Spokojnie, spokojnie, nie tak nerwowo, damy sobie radę bez noża. Zaczynam się szamotać z tymi 
przeklętymi sznurkami, obrywać je,
odgarniam chociaż trochę śniegu i wreszcie...
Jest powietrze!
Nie jesteśmy, na szczęście, tak mocno przysypani. Wyczołgujemy się z namiotu, który ustawiliśmy na półce 
wykutej w lodzie, niżej ucieka w dół ściana. Oglądamy śnieżne pobojowisko spowodowane językiem 
lawiny, który o nas zahaczył. Andrzej nie ma jeszcze ubranych butów, więc wyskoczył tylko w skarpetkach, 
Mirek nie może znaleźć swoich rękawic, marzną mu dłonie. Jakoś udaje się nam odgarnąć trochę tej masy 
śniegu, wyciągnąć z niej co potrzebne, jednak Mirek odmraża sobie przy tym ręce, traci w nich czucie. I 
zaraz nachodzi mnie ta uparta myśl, która wyłania się zawsze wtedy, gdy jest bardzo trudno:
— Niestety. Już po wszystkim. Dalej nie pójdziemy...
Namiot jest cały sprasowany. Powoli, powoli zaczynamy się jednak jakoś ruszać, przecież trudno pogodzić 
się z tym, że już jest „po ptokach”, że drugiego ataku nie będzie, bo nie ma kto go podjąć. Zaczynamy 
wygrzebywać rurki. Odkrywam, że nie są połamane, tylko pogięte, bo są wykonane, na szczęście, z 
polskiego duraluminium, które nie jest tak sztywne jak powinno być. Mówię przy tym:
— Może da się to jakoś wyprostować.
Odkopywanie całego namiotu zabiera nam kolejne dwie godziny, przykładamy do siebie końce rurek i 
widzimy, że coś z tego może jeszcze być. Tylko Kuraś, niestety, musi z wszystkiego rezygnować, bo ręce ma 
już odmrożone tak mocno, że najwyższy czas je ratować. Żegnamy się, schodzi, a ja z Andrzejem pakujemy 
namiot i ruszamy w górę. Krok po kroku zdobywamy wysokość. Cały otaczający świat kurczy się do kilku 
metrów, obserwuję tylko dziób czekana i zęby moich raków. Uderzenie czekanem, młotkiem lodowym, 
podciągnięcie się na rękach, wbicie zębów raków i metr wyżej... I znowu czekan, młotek...
Pod koniec dnia dochodzimy na wysokość 7700 metrów, gdzie na małej grańce rozbijamy nasz 
pokiereszowany namiot, w którym przygotowujemy się do czekającej nas w następnym dniu wspinaczki. 
Jednak kłopoty bynajmniej się nie skończyły. Andrzej dopiero teraz przyznaje, że z jego nogami dzieje się 
coś złego. W ochraniaczach, gdy zaskoczyła go lawina, zepsuł się zamek, więc skazany był na 
zasznurowanie ich, co nie zabezpieczało w pełni już stóp. Nie mówi nic, odwraca się do mnie plecami i stara 
się jakoś te zgrubiałe stopy ocieplić. Masuje je wytrwale, po chwili pomrukuje z wyczuwalnym 
zadowoleniem, bo zaczyna stopniowo odzyskiwać czucie, ale jego stopy są od tej chwili bardzo zagrożone. 
Andrzej jednak ani myśli „odpuszczać”.
Jutro, jak najwcześniej rano, wyruszymy w kierunku szczytu „na lekko”. Z tym postanowieniem zasypiamy.
Podejście jest bardzo trudne, bo ciągle sypie śnieg, nie widać prawie nic, czasem tylko lekko się przetrze i 
wtedy można rozeznać coś na odległość najwyżej 100 metrów. Kierujemy się przede wszystkim wyczuciem, 
raczej domyślamy się, gdzie może być szczyt. Idziemy w stronę grani szczytowej, na której napotykamy 
podmuchy wiatru, który jednak nie zamęcza, pozwala się jakoś poruszać. Wchodzimy na dosyć trudną 
technicznie grań szczytową, jest spadzista w jedną i drugą stronę, idziemy po skałach. Trzeba się wspinać. 
To już nie jest takie tuptanie po polu śnieżnym, ale normalna wspinaczka w skali II—III, miejscami, IV. 
Taka jak w Tatrach. Idziemy związani liną, stosując asekurację lotną.
Grań jest mocno postrzępiona, pełno tu turni, uskoków, przełączek. Widzę przed sobą najwyższy punkt, 
chyba szczyt. Dochodzę tam i... okazuje się, że kilkanaście metrów przed nami jest jeszcze wyżej. Krótki 
odpoczynek, wyrównanie oddechu, idziemy, ostatnie metry robimy już na bezdechu, by stwierdzić, że... 
Cholera! ten dalszy jest jeszcze wyżej, trzeba iść znowu.
I tak o godzinie trzeciej jesteśmy już w punkcie na pewno najwyższym, gdzie znajdujemy kawałek 
bambusowego patyka, który niewątpliwie pełni tu rolę masztu flagowego.
Jesteśmy na szczycie.
Wieje. Jest zimno. Andrzej, widzę, cały zalodzony, broda w lodzie, pod nosem wiszą mu malownicze sople, 
ja wyglądam chyba tak samo. Andrzej zaczyna wygrzebywać z plecaka radiotelefon, ale łapię go za rękę.
— Daj spokój. Zejdźmy chociaż trochę niżej, stamtąd się połączymy. Daje się w końcu namówić, robię parę 
zdjęć i jak najszybciej w dół.
Jednak kilka metrów poniżej grani Andrzej stanowczo się zatrzymuje.
— Musimy się połączyć. Chłopcy na pewno się niepokoją. Od rana nie daliśmy znaku życia.
Przyznam szczerze, że nie chciałem nawiązywać tej łączności. Moim jedynym celem było schodzić jak 
najprędzej w dół. Robi się późno, do namiotu jest kawał drogi, jakoś w tej „cwangli” musimy do niego trafić 
i zdążyć. Nie tracę bynajmniej nadziei, wierzę, że po śladach dowleczemy się. Tylko ten czas. Minuty lecą, a 
Andrzej koniecznie chce złapać łączność. Trzyma w dłoni radiotelefon, który nagle ożywa.
— Udało nam się wejść na szczyt, wejść na szczyt, over...
Przez trzaski przebija dochodzący z dołu ryk radości, słowa gratulacji. W tym momencie uprzytamniam 
sobie, że pokiełbasił nam się czas. To nie jest godzina trzecia, ale czwarta. Bezceremonialnie biorę od 
Andrzeja radiotelefon i mówię:
— Dobra, chłopcy, dobra, kończymy, musimy szybko schodzić w dół, byle dojść do namiotu. Over.
Nie czekam na potwierdzenie, nie czekam na nic. Andrzej upycha radiotelefon w plecaku. W dół, szybko w 
dół... Ale ten wyścig z czasem musieliśmy przegrać.
Zimą słońce zachodzi wcześnie, dzień jest krótki, ani się obejrzałem, gdy uzmysłowiłem sobie, że stoimy 
gdzieś na polu śnieżnym, z wszystkich stron otaczają nas ciemności i absolutnie nie wiemy, w którą stronę 
iść. Próbujemy w jedną, próbujemy w drugą, tu jest spadzisto, tu zbyt trudno, zaczynamy gonić w piętkę. 
Teren niby ewidentny, bo trzeba tylko trafić na grań i tą granią schodzić, ale w nocy nawet łatwe staje się 
kompletnie nieczytelne. Robię krok i nie wiem dokąd. Czy to jest grań, czy tylko maleńki uskoczek? Mówię 
w pewnym momencie:
— Andrzej, nie damy rady. Zaczynamy błądzić, a to się może tylko źle skończyć. Siadamy. Trudno, biwak.
— Spróbujmy jeszcze trochę niżej — odpowiada Andrzej.
A ja pamiętam z topografii, że niżej, to znaczy wejść w ścianę, która się urywa kilkusetmetrowym uskokiem 
i koniec. Upieram się na moim. Kopiemy nyżę, próbujemy się jakoś wbić w śnieg, który jest tak sypki, że co 
się wkopiemy, to się nam urywa. Przemęczyliśmy przy tym godzinę. Jest cholernie zimno. Za to jak gdyby 
troszeczkę się przejaśniło. Andrzej rozgląda się i mówi:
— Wiem, gdzie jesteśmy. Musimy zejść na dół i tam znajdziemy starą linę poręczową, która nas poprowadzi 
na grań.
— Ruszamy...
Idziemy, zjeżdżamy nawet kawałek na linie, sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej. Nie wiemy już 
niczego. Czy będziemy schodzili 200 czy 100 metrów, czy nie zejdziemy za nisko i później trzeba będzie 
wracać, podchodzić. Mówię:
— Andrzej, to nie daje nic...
— Rzeczywiście — odpowiada zrezygnowany. — Trudno, siadamy na biwak.
Siadamy na plecakach, przytulamy się do siebie i tak, dygocąc, tkwimy na chyba 40-stopniowym mrozie. 
Jeść, oczywiście, nie ma co, o piciu nie ma mowy. Liczy się tylko jedno: byle do świtu, byle jakoś to 
przetrzymać, byle przeżyć. Okresami zapadam w jakiś letarg, kiedy się z niego otrząsam, ufny, że minęła już 
co najmniej godzina, stwierdzam, że tylko kilka minut.
Wreszcie jednak wstaje blady świt i zaczynamy schodzić. Już w i -d z i m y , gdzie jesteśmy. Po półgodzinie 
dochodzimy do namiotu i dopiero stąd nawiązujemy łączność z bazą, w której chłopcy bardzo się niepokoją, 
bo całą noc nie mieli od nas żadnego znaku życia. Adam Bilczewski przyznał mi się później, że tej nocy, z 
nerwów, po 17 latach znowu zaczął palić papierosy. Teraz cieszy się, że zeszliśmy. Jest fajnie tylko do 
momentu, gdy pada pytanie o nogi Andrzeja. Odpowiada spokojnie, jakby chodziło o kogoś zupełnie innego:
— Z nogami źle. Nie mam w nich czucia...
Po chwili w namiocie nie bardzo wiemy, od czego zacząć. Chcemy równocześnie pichcić cokolwiek, 
gotować byle jaki płyn, żeby tylko było go dużo, ale przede wszystkim masujemy na zmianę Andrzejowe 
nogi. Raz on, raz ja. Widzimy, że dużo już nie wskóramy, są spuchnięte jak banie, jedynym dla nich 
lekarstwem, ratunkiem, może być jak najszybsze schodzenie w dół. Jestem jednak tak zmęczony, Andrzej 
też, że każdy, nawet chwilowy bezruch kończy się zaśnięciem. Budząc się, odczuwam tak wielkie 
pragnienie, że postanawiam: to jeszcze jedną herbatkę i schodzimy. I znowu drzemka nad parującą menażką, 
znowu herbatka...
W efekcie nasze postanowienie, że „jak najszybciej w dół”, oznacza wyjście z namiotu dopiero o drugiej. 
Wcześniej się nie dało.
Wyruszamy spokojni, bo czeka nas droga przejrzysta i łatwa. Dojdziemy nią bez trudu do obozu III, a może 
nawet niżej.
Tylko, że nawet na tak ewidentnej drodze, którą normalnie pokonuje się w dwie godziny, przy naszym 
zmęczeniu czas się wydłuża. Nie da się iść szybciej. Krok za krokiem, siadamy. Krok za krokiem, siadamy. 
Tak schodzimy, schodzimy i znowu robi się czwarta. Wieje wiatr, idziemy w silnej zadymce, w której widać 
ledwie na cztery metry, chociaż wyżej nad nami jest słońce. Idziemy bez liny. Raz pierwszy jest Andrzej, raz 
ja. Nadchodzi chwila, w której uzmysławiam sobie, że do obozu drugiego nie dojdziemy na pewno. Byle 
tylko dojść do trzeciego. Na chwilę siadam, Andrzej idzie dalej i znika mi z oczu. W tej zadymce mieliśmy 
kontakt wzrokowy na dziesięć, najwyżej piętnaście metrów. Wstaję, idę po jego śladach, które jednak nagle 
znikają. Wkrada się we mnie niepokój: Andrzej zaczyna chyba schodzić za nisko...
Stoję przecież w miejscu, w którym trzeba zaczynać trawers, prowadzący do obozu III.
Krzyczę za nim, ale nikt nie odpowiada. Myślę, a raczej się pocieszam, że zrobił pewnie ten trawers i teraz 
już siedzi sobie jak król w namiocie. Próbuję i ja trawersować. Widzę po chwili, że to chyba nie jest miejsce, 
w którym stoi nasz namiot.
Wracam na grań i robi się już ciemno.
Krzyczę, ale Andrzeja nie ma. Zaczynam schodzić po omacku, bo jest już kompletnie ciemno. Idę noga za 
nogą i wiem, bo już nie potrafię dłużej odpychać tej myśli, że czeka mnie kolejny biwak.
Wiem, że wytrzymam, chociaż jestem cholernie zmęczony. Chce mi się ciepła, chce mi się pić, ciągnie mnie 
do tego namiotu.
Boję się, że druga już z kolei taka noc może być bardzo dramatyczna. Nie pozostaje mi jednak nic innego. W 
dodatku czuję, że urywa mi się grunt pod nogami, może to być jakiś uskok, może ukryta w śniegu szczelina. 
Ale tutaj nie było żadnych szczelin. Gdzie ja jestem?
Gdziekolwiek próbuję czekanem — lód. Twardy lód.
Gdzie ja jestem?
To pytanie nie daje mi spokoju, rodzi się przerażenie. Widzę tylko jedną szansę: byle tylko jakoś się osłonić 
od przeklętego wiatru. Próbuję się wkopać w taką nyżę, żeby się tylko jakoś wtulić w śnieg. Przy otwieraniu 
plecaka gubię latarkę, jestem skazany na zupełną ciemność. Siadam na plecaku — zaczyna się walka o 
przetrwanie nocy.
Od czasu do czasu śnieżny tuman się przerzedza i wtedy widzę pod moimi nogami światełka. Światełka? 
Tak, to nie jest złudzenie, tylko prawdziwa wioska położona o cztery tysiące metrów niżej w głębokiej 
dolinie, u stóp wschodniej ściany Dhaulagiri. Jestem tam, z nimi. Siedzę przy palenisku. Jest ciepło, grzeje 
się herbata, do której wypijam kieliszek ciepłego bimbru robionego przez tubylców z jabłek. Marzę o takim 
gorącym bimbrze...
Jestem trochę otępiały. Na tych majaczeniach w stanie swoistego letargu, na poprawianiu co chwila nyży z 
rozsypującego się śniegu, schodzi noc. Mam w plecaku śpiwór, ale go nie wyciągam. Wpakowałem go rano 
na samo dno i teraz myślę sobie, że sięgając po niego musiałbym najpierw wyciągać te wszystkie rękawiczki 
nie rękawiczki, przeróżne drobiazgi, których nie ma na czym położyć, bo wszystko rozgrywa się w tumanie 
śniegu. Boję się, że to tylko pogubię. Pocieszam się, że śpiwór był kompletnie przemoczony i teraz jest bryłą 
lodu, która niewiele mi da. Gdybym jednak potrafił wtedy myśleć bardziej logicznie, to na pewno 
doceniłbym, że musiałby mi coś dać, nawet gdybym do jego mokrego wnętrza nie wszedł cały. Ale w tych 
warunkach trudno o logiczne myślenie. Opanowuje człowieka szczególny rodzaj marazmu, który się 
sprowadza do myślenia najprostszego: jeżeli już siedzę, to siedzę. Po co mam zmieniać pozycję? Po co 
leżeć?
Gdy nadchodzi świt, odkrywam, że jestem na stoku, którym można beztrosko zbiec na dół, że gdybym 
wczoraj podjął to ryzyko, zszedł po omacku, to gdzieś tam bym dotarł. Ale rano człowiek jest zawsze 
mądrzejszy.
Rozpoczynam zejście. Dochodzę do obozu drugiego, kiedy zaczynają się dopiero w namiotach ruszać. 
Krzyczę, wychodzą i zapanowuje pełna radość. Wszyscy jesteśmy razem. Okazuje się, że Andrzej zszedł 
wczoraj wieczorem gdzieś w okolice obozu drugiego, chłopcy wyszli mu naprzeciw i o dziesiątej był już w 
namiocie. Nie wiedzieli jednak co się dzieje ze mną. Przeżyli znowu chwile niepokoju.
Są Janusz Baranek i Mirek Kuraś, którzy czekali wiernie w „dwójce” cały czas na nasze zejście. Mirek jakoś 
w tym czasie doprowadził swoje dłonie do czucia, nie wyglądały w każdym razie tak źle, jak w górze.
Likwidujemy obóz drugi, schodzimy. Niżej pogoda jest lepsza, świeci słońce, nie ma wiatru. Ale są potężne 
zwały śniegu. Schodząc w nich w dół, wystarczy zrobić niewłaściwy krok i całe zbocze śniegu wyjeżdża 
spod stóp. Jest niebezpiecznie. Właściwie trudno mówić o schodzeniu. Bardziej zsuwamy się, często z 
warstwą świeżego śniegu. Nie udaje nam się dojść do obozu pierwszego, znowu biwak między obozem 
drugim a pierwszym. Jest jednak co jeść, jakaś ostatnia ciepła kaszka, jakaś ostatnia zupa. Do tego się pije, 
pije, pije...
Następnego dnia o czwartej dochodzimy do bazy.
Lekarz ogląda nogi Andrzeja. Stwierdza odmrożenie trzeciego stopnia prawie wszystkich palców u nóg. 
Ratunek możliwy jest tylko na dole, trzeba tam dostać się jak najszybciej.
W kuchni nie ma już żarcia. Chłopcy trzymają dla nas jedynie resztki, żebyśmy choć trochę podjedli. W 
ostatnie dni pałaszowali wyłącznie kaszę, odkładając dla nas jedną jedyną konserwę.
Wszystko jest przygotowane do zejścia. Jemy ostatnią kolację, rano następuje ewakuacja w dół.
A ja... do góry. Bo tędy najbliżej.
Oni mają wszystko za sobą. Mogą się rozluźnić. Dla mnie skończył się dopiero pierwszy etap wyprawy, te 
8167 metrów śniegu i mgły na Dhaulagiri, pełny cel jest ciągle przede mną. Nie pozwala mi to na błogi, 
upragniony relaks.
Wkładam plecak, ruszam przed siebie. W górę.
Przede mną druga runda.










Wyłamane szczeble

Cho Oyu, południowo-wschodni filar, zima 1985

Biorę absolutnie najpotrzebniejsze rzeczy: namiot, śpiwór, maszynkę butanową, trochę odzieży, trochę 
jedzenia, a plecak waży i tak 25 kilogramów.
Idę znowu w kierunku French Pass.
Byle jak najszybciej dostać się do ludzi do Pokhary i pod Cho Oyu.
Z Dhaulagiri schodziłem już z lekko odmrożonymi nogami, mam na palcach stóp pierwsze pęcherze, ale w 
porównaniu ze stopami Andrzeja Czoka, które oglądał starannie w bazie lekarz, moje były „dobre”. Nie 
bardzo się tymi moimi odmrożeniami chwaliłem, bo nie chciałem lekarza stawiać w dwuznacznej sytuacji. 
Zaczęłoby się namawianie do porzucenia mojego dalszego planu. Mam jednak szczęście, bo całą jego uwagę 
pochłonęły biedne sine nogi Andrzeja. Na moje tylko zerknął i doszedł do wniosku, że nie ma tragedii, a 
Andrzeja w dół musieli znosić tragarze.
Do kulminacji French Pass dochodzę bez większych problemów, śnieg jest dosyć dobry, ale po 
przekroczeniu przełęczy wpadam w biały puch po pachy.
Zaczynam wątpić, czy w ogóle dojdę. Myślę nawet nad tym, czy nie lepiej wrócić i iść w ślad za karawaną. 
Droga dłuższa, ale pewniejsza.
Jednak świadomość straty czasu nie daje spokoju. Muszę dojść! Muszę tędy, bo tędy droga jest najkrótsza. 
Muszę iść przez wysokie przełęcze na własnych nogach i zapomnieć, że są odmrożone. Muszę, bo tak jest 
najszybciej. Jest już 25 stycznia, a czas zezwolenia na działalność wyprawy pod Cho Oyu mija 15 lutego.
Cały dzień upływa na potwornej walce ze śniegiem. Miejscami odczuwam już bezsilność. Ruszam nogami, 
grzebię nimi, a później widzę, że posunąłem się dwa metry, zostawiając za sobą głęboki, śnieżny tunel. Brnę, 
na dodatek zygzakiem. Bo widząc z daleka skały, myślę: „Tam nie będzie dużo śniegu. Jeżeli są skały, to 
przejdę po nich, uwolnię się wreszcie od tego przeklętego śniegu”. Ale zawsze okazuje się, że te skały są 
zaledwie trzy-, czterometrowymi wyspami kamienia, po których znowu wpadam w śnieg po pas.
Walka, przy której człowiekowi chce się płakać.
Idę cały dzień i widzę ciągle doskonale miejsce, w którym wczoraj biwakowałem. I cały czas czuję tę presję 
czasu.
Kolejnego dnia walka ze śniegiem równie zaciekła jak do tej pory. Są momenty, w których myślę: „Nie ma 
siły. Chcę, bardzo chcę, ale muszę wrócić”.
Jednak idę; mówię sobie: „Jeszcze dwa metry, jeszcze metr...”
Gdy zaczynam iść w dół, aż krzyczy coś we mnie radośnie, że teraz będzie nareszcie łatwiej. Jednak śniegu 
nie ubywa. Czuję to na własnych udach i piersiach orzących to białe piekło, że w ciągu miesiąca mojej 
nieobecności na przełęczy, śnieg doszedł niemal już do samych dolin. Cała nadzieja w tym, że w oddali 
widzę granicę lasu. Jego ciemna linia jest dla mnie tym samym, czym widok odległej oazy dla człowieka, 
padającego z wyczerpania w piaskach Sahary. Jedyną szansą.
Na każdym biwaku pieczołowicie opatruję sobie nogi. Są całe w ciągle rosnących bąblach, co cholernie 
przeszkadza w czasie zejścia. Zrobiłem coś, czego nie wolno mi robić, przekłułem je. Wziąłem ze sobą 
jakieś opatrunki, ale mam świadomość, że mogą nie uchronić od zakażenia. Wszystko zaczyna ropieć i gnić. 
Walczę z tym jak potrafię, cały czas przemywam. Więcej zrobić nie mogę. Rano wkładam buty i idę dalej.
Nareszcie jestem w lesie. Nie idę drogą, którą poznałem zdążając pod Dhaulagiri, tylko na wprost, w dół, 
jestem przecież w lesie, o pomyłce nie może być mowy. Byle w dół.
Jednak w t y m lesie śniegu także nie brakuje. Tracę orientację, bo najprostsza myśl, że jakoś się tam do 
ludzkich domostw dostanę, mająca zastąpić kompas, zawodzi. Okazuje się, że jestem w takim lesie, który w 
pewnym momencie rośnie na niemal pionowej ścianie. Decyduję się trochę cofnąć, idę w prawo, w lewo, aż 
napotykam ślady jakiejś dzikiej zwierzyny. Skoro czworonogi tędy zeszły, to ja też powinienem. Nie są to, 
na szczęście, ślady śnieżnej pantery, ale stadka jeleni. Nimi dochodzę, ciągle lasem, do terenu bardziej 
płaskiego. Znajduję mały szałas, koło którego są ślady świadczące, że ktoś tutaj nie tak dawno musiał być.
Trzymam się tych śladów i po kilku godzinach dochodzę do wioski Marpha.
Na każdym kroku napotykam wlepione we mnie z niedowierzaniem oczy. Kiedy próbuję coś wyjaśnić, nie 
jestem w stanie przebić nieufności do moich słów. Zachodzę do tego samego hoteliku, w którym nocowałem 
idąc w górę.
Moja gospodyni puszcza mimo uszu, że odłączyłem się od wyprawy, przedtem byłem na szczycie 
Dhaulagiri, a teraz przeszedłem przez French Pass. Jest w tym i niechęć do kłócenia się (u nas w takich 
dyskusjach puka się tylko wymownie palcem we własne czoło), ale i pokora wobec faceta, który przecież 
płaci za nocleg, więc ma prawo sobie trochę pobredzić. Raz tylko zaoponowała:
— Tędy o tej porze nikt jeszcze nie przeszedł...
Ale dała za wygraną. Niech mi będzie. Nie przejmuję się tym, bo jest mi tutaj dobrze, najmniej obchodzi 
mnie czy ktoś mi wierzy, czy nie. Mam nareszcie wymarzony ciepły kąt, siedzę przy palenisku nad całą 
michą parującego ryżu, mam pod ręką szklaneczkę ciepłej „Marpha Brandy”. Wszystko jest absolutnie jak 
wtedy, gdy majaczyłem uwięziony nocą w śniegach pod szczytem Dhaulagiri. Czy komukolwiek na świecie 
może być lepiej?...
I wtedy, w ten błogi nastrój włącza się głos radia nepalskiego, przez które podają komunikat: „Polska 
wyprawa na Dhaulagiri zakończyła się sukcesem: Andaray Chokoyo and Jerry Kukuczak weszli na szczyt, 
jest to pierwsze w historii zimowe wejście na tę górę...”
Może bym nawet te słowa puścił koło uszu, radio przecież często brzęczy, płyną z niego dziesiątki, setki 
wyrazów, za których znaczeniem nie zawsze się nadąża, nasze nazwiska są straszliwie przekręcone. Ale 
najpierw dostrzegłem coś zupełnie nowego w oczach mojej gospodyni, dopiero później dotarło, że to 
przecież mówią o mnie. Uwierzyła. Kolejną szklaneczkę „Marpha Brandy” dostałem gratis.
Rano biegnę na lotnisko. Niestety, nie ma samolotu. Lot odwołany. Przez dwa następne dni nie miało być 
lotu już planowo, co oznacza trzy dni czekania. To nie wchodzi w rachubę. Biorę tragarza i ruszam w dół.
Ból w nogach wraca uparcie, ale nie mogę sobie pozwolić na odpoczynek. Tragarzem jest młody chłopaczek, 
pomógł mi go wynająć Szerpa, miejscowy notabl, właściciel dużego sadu jabłkowego, który kiedyś zetknął 
się już z Polakami i do tej pory mile to wspomina. Dzięki niemu płacę tragarzowi normalną stawkę, zamiast 
czterokrotnie wyższej, jaką oferowano mi dotychczas, a chłopiec potrafi utrzymać tempo — od świtu do 
nocy idziemy non stop. Ta droga, normalnie, „na lekko” zabiera siedem dni szybkiego marszu, a ja już 
trzeciego dnia dochodzę do Pokhary, łapię taksówkę i prosto na dworzec, gdzie akurat stoi autobus do 
Katmandu. Nie zdążyłem nawet wypić coca-coli, wsiadam, autobus rusza. O dziesiątej wieczorem jestem w 
Katmandu.
Biegnę prosto do agencji, w której mają łączność radiową z bazą pod Cho Oyu.
— Polish Cho Oyu expedition, Polish Cho Oyu expedition — wywołują bazę. Stoję obok i zagryzam ze 
zdenerwowania wargi. Jeżeli zgłoszą się, mogą przecież powiedzieć, że są już bardzo wysoko, góry mają „z 
głowy”, nie mam tam już czego szukać. Ale wśród trzasków pojawia się w eterze znajomy głos. W bazie jest 
tylko Kanadyjczyk, jaki on tam zresztą Kanadyjczyk — Jacek Olech. Jest szczerze ucieszony. Mówi:
— Natychmiast wsiadaj w samolot do Lukli, natychmiast w samolot, czekamy na ciebie. Over...
Jest już 5 lutego.
Następnego dnia zdobywam bilet, co nie jest wcale takie łatwe, bo każdy lot do Lukli, gdzie zaczyna się 
popularny szlak pod Everest, jest z reguły oblegany przez turystów.
Wcześnie rano pakowanie, taksówką na lotnisko, odprawa bagażu, lot odwołany. Do domu, do hotelu. 
Znowu cały dzień nie mogę sobie znaleźć miejsca. Czas leci. Następnego dnia wszystko od nowa. Taryfa, 
lotnisko, odprawa, samolot nie leci. Z powrotem.
Zdaję sobie sprawę, że został mi już tylko jeden, ostatni dzień. Jeżeli jutro nie wylecę, to nie mam już po co 
tam się pchać. Bo trzeba jeszcze trochę czasu, żeby dojść do bazy, trochę na samą wspinaczkę.
Wprawdzie jestem w dobrej kondycji, ale martwię się nogami, mam je ciągle zdrętwiałe i cieknie mi z nich 
cały czas ropa.
Trzeciego dnia samolot jednak startuje. Natychmiast po wylądowaniu łapię jakiegoś tragarza, któremu 
mówię:
— Będziesz niósł tylko połowę ładunku, ale iść musimy non stop, do oporu. Droga etapami mnie nie 
interesuje. Rozumiesz?
— Non stop, rozumiem — przytakuje głową. Żąda jednak wyższej ceny. Nie dziwię mu się. Idziemy.
W ciągu jednego dnia robimy trzy etapy. Mam szczęście — tragarz szedł akurat w kierunku własnego domu, 
więc też był zainteresowany, by do niego jak najszybciej dojść. Śpimy u niego, następnego dnia robimy 
przed zapadnięciem nocy kolejne trzy etapy. Rozglądam się za jakimś szałasem, gdzie można się przespać, 
ale napotykamy na drodze młodą Szerpankę, która gdzieś tam wyżej prowadzi hotelik, to znaczy zwykły 
szałas z paleniskiem w środku i wiązką słomy zamiast materaca. Jeśli jednak tam dojdę, to nie będę musiał 
grzebać się z własnymi rzeczami i rozstawiać namiotu, co zimą nie jest wygodne ani przyjemne. I ta 
dziewczyna, która akurat schodziła, bo zimą klientów nie ma, na mój widok decyduje się wrócić, iść z nami 
trzy godziny po nocy, żeby przyjąć mnie, jedynego klienta. Mamy w tym sporo szczęścia, bo nie wiem, czy 
sami potrafilibyśmy znaleźć właściwą drogę. Mój tragarz tych stron nie znał już tak dobrze.
Mamy za sobą „komfortowy” nocleg, rano wstajemy, idziemy w górę.
Tragarz jednak, w miarę oddalania się od własnego domu, traci coraz więcej ze swojego początkowego 
animuszu. Narzeka:
— Mnie się już nie chce tak iść, i iść. Ja już nie chcę ciągle się śpieszyć, i śpieszyć. Nie chcę pieniędzy. Ja 
chcę tylko do domu...
Tempo jest rzeczywiście straszne. Ale co mam robić? Sam ledwo dyszę, więc twardo go poganiam. Jednak 
on ma już dosyć.
— Odpocznijmy chociaż trochę. Zjedzmy coś —jęczy.
— Nie. Jeść będziemy dopiero za dwie godziny — pcham go z uporem naprzód, a słowom nadaję ton 
nieubłagany. Inaczej nie mogę. Nadchodzi moment, w którym siada...
— Dalej nie idę.
Opadają mi ręce, chociaż to nie pierwsza dramatyczna chwila w tej wariackiej wyprawie. I nagle, jak spod 
śniegu wyłania się... człowiek, kurier pchnięty przez zaniepokojonego Andrzeja Zawadę. Bez słowa 
przejmuje plecak od zniechęconego do cna poprzednika.
I tak, dziewiątego lutego, o godzinie drugiej po południu jestem w bazie pod Cho Oyu. Wita mnie w niej 
Zyga.
Chłopcy robią nową drogę. Macki (Maciek Berbeka i Maciej Paw-likowski) są w obozie IV, decydują się 
przenieść go wyżej, żeby z niego atakować szczyt. Gienek Chrobak z Mirkiem Gardzielewskim są w obozie 
III i mają ruszać za Maćkami jako druga grupa szturmowa.
Wieczorem, po nawiązaniu łączności, słyszę głos Gienka, który mówi, że rezygnuje, bo musieliby dosyć 
długo czekać na tamtych, a ma już tego czekania dość. Ewentualnie spróbuje pójść na szczyt drogą 
normalną.
O odpoczynku nie ma więc mowy. Nie ma czasu. Wieczorem przepakowuję plecak, rano wychodzimy z 
Zygą do obozu I. Następnego dnia obóz II, w którym musimy czekać, aż chłopcy wejdą na szczyt, 
przenocują w ostatnim obozie i go zwolnią. Mamy przed sobą prawie tysiąc metrów pionu w trudnym 
terenie. I trochę się boję, czy damy radę przeskoczyć to w ciągu jednego dnia. Nie tracimy jednak z Zygą 
wiary we własne siły. Po jednym dniu przeczekiwania wychodzimy w kierunku obozu czwartego, bo 
trzeciego już nie ma.

 
Cho Oyu, pierwsze zimowe wejście nową drogą — południowo-wschodnim filarem, 15 lutego 1985

W drodze mijamy schodzących po zdobyciu szczytu Maćków. Gratulujemy im. Trochę im zazdroszczę, oni 
już tam byli przed nami. Kawał harówki. Opisują nam jak trzeba iść, wspominają przy tym, że idąc w górę 
musieli zlikwidować w trudnym terenie kilkadziesiąt metrów lin, które były im potrzebne wyżej.
Teraz ja z Zygą, wspinamy się miejscami bez poręczówek. Taka droga po przygotowanej wprawdzie 
drabinie, ale z powyłamywanymi szczeblami. Najtrudniejsze wspinanie to ostatnie 160 metrów przed obo-
zem IV. Tutaj też nie ma lin, zostały po nich tylko haki i śruby lodowe, wbite co kilkadziesiąt metrów. 
Wkrada się nerwowa atmosfera, bo jest już zdecydowanie późno. Byleby tylko pokonać ten trudny odcinek 
bez lin jeszcze „na jasno”. Później powinno być łatwiej. Jednak właśnie tutaj, gdzie jest najtrudniej, łapie nas 
kompletna już ciemność. Próbuję iść dalej, wyciągam niezbędną w tej sytuacji latarkę, która przy zmianie 
baterii spada i leci w dół.
Jestem bez światła.
Teren jest właściwie klarowny: ściana lodowa, w której nie trzeba szukać po omacku chwytów. Zastępują je 
czekan i czekano-młotek wbijane w twardy lód, stopnie wykuwam tylko co kilka metrów. Okazuje się, że 
nawet po ciemku jakoś można iść. Od stopnia do stopnia, powoli, podciągając się dwoma czekanami, 
posuwam się w górę. Do wysiłku zagrzewa myśl o czekającym w obozie namiocie, gorącej herbacie i cie-
płym śpiworze.
Wiem, że Zyga na stanowisku asekuracyjnym stoi już dwie godziny, że marznie, ale nie ma innego wyjścia. 
Rozrusza się, gdy mnie uda się dojść do miejsca, w którym będę mógł założyć stanowisko. Trudno. Jesteśmy 
w ścianie, nie ma mowy o biwaku, trzeba iść w górę. Dochodzę do ostrza grani. Znajduję miejsce, od biedy, 
siedzące na dwie osoby. Niedawne marzenia o ciepłym wnętrzu namiotu muszę zastąpić zwykłą szansą 
przetrwania do rana na siedząco. Wkopuję się w śnieg, wbijam czekan, robię stanowisko asekuracyjne, 
krzyczę do Zygi:
— Możesz iść.
Czekam. Kompletna ciemność, wiatr wieje, zagłusza wszystko. Nie mam z Zygą żadnego kontaktu. Tylko po 
linie wyczuwam czy idzie dalej, czy nie. Jest napięta, więc idzie. Ale trwa to strasznie długo. Coś się tam 
dzieje. Krzyczę:
— Zygaaaa!
Może sobie tylko wmawiam, że przez to wycie wiatru przebija jakiś głos? Mijają jednak godziny, zanim 
wreszcie słyszę już na pewno ciężki oddech tuż pode mną. Wyłania się Zyga.
— Co tak długo?
Dyszy ciężko, jest tak zmordowany, że odpowiada sylabami:
— Od-pad-łem na tra-wer-sie...
Szedł, poślizgnął się, poleciał trzy metry, zrobił wahadło i zawisł na linie w powietrzu. Za pomocą „małpy” 
udało mu się dociągnąć do ściany. Wraca z dalekiej drogi. Nie dziwię się wcale, kiedy mówi:
— Mam już dość!
— Jeszcze tylko kilka metrów i będziesz mógł usiąść.
Po chwili jesteśmy razem. Jest przeraźliwie ciemno i głucho.
— Zakładamy „kibel” — mówię uspokajająco do Zygi. Owijamy się w płachtę jednorazowego użytku NRC, 
siadamy na
wydeptanej platforemce wielkości dwóch krzeseł, nogi zwisają nam nad czarną czeluścią. Przytulamy się do 
siebie, i tak, dygocąc z zimna, doczekujemy świtu.
Rano wygrzebuję się ze śniegu, idę jakieś 50 metrów wyżej i tutaj widzę... namiot. Brakowało nam do niego 
60 metrów. Nasze nocne marzenia o suchym śpiworze i menażkach gorącej zupy były tak silne, że 
postanawiamy w namiocie chociaż chwilę wypocząć. Jesteśmy skonani do tego stopnia, że chwila zamienia 
się w cały dzień i w całą noc.
Kiedy budzimy się, jest 15 lutego. Ostatni dzień. Wysokość 7400.
Wychodzimy z namiotu „na lekko” i zaczyna się znowu trudne wspinanie. Wysokość daje o sobie znać. 
Znowu śnieg, choć tylko do pół łydki. Jestem solidnie zmęczony, chociaż czuję się dobrze. Zdaje mi się, że 
poruszam się normalnie, ale brak mi świeżości. Z kolei Zyga nie ma jeszcze pełnej aklimatyzacji. Czekając 
przymusowo w bazie, nie był jeszcze tak wysoko.
Teren jest trudny, więc nasze tempo słabe.
Gdy dochodzi godzina 16, sytuacja staje się poważna.
— Co robimy dalej? — mówię. — Jeżeli dojdziemy jeszcze w słońcu do szczytu, to dobrze. Czeka nas 
wtedy zejście po ciemku. I grozi nam biwak...
I tutaj Zyga mnie zaskakuje. Jest człowiekiem znanym w środowisku z dużej rozwagi. Ma 48 lat, należy do 
ludzi, którzy gdyby mieli zaryzykować więcej niż pozwala rozsądek, to rezygnują. A tymczasem mówi 
głosem przerywanym wielkim wysiłkiem płuc:
— Jesteśmy za blisko szczytu... Idziemy do oporu.
No to idziemy. Jednego się już nauczyłem, że biwaki zimą na ośmiu tysiącach też można przeżyć. A szczyt 
jest naprawdę blisko. Dzieli nas od niego już tylko ostatni, rzeczywiście trudny, stromy odcinek w lodzie. 
Jednak to, że Zyga myśli tak jak i ja, podniosło mnie na duchu. Nie tylko ja jestem tym szaleńcem, który 
prze ciągle do przodu.
Idziemy cały czas z asekuracją. Dochodzę do ostrej grańki, doprowadzającej do szczytu. Jest trudno i 
przepaścisto na obie strony. Zaczyna się walka z ogromnym zmęczeniem, brakiem tlenu i z czasem.
W blaskach czerwonych promieni zachodzącego słońca wychodzę na szczyt. Doznrję niesamowitego 
wrażenia. Robię krok i nagle znajduję się w zupełnie innym świecie. Nikną strome ściany, ostre i groźne gra-
nie, wychodzę jak gdyby z ciemnego, pełnego niebezpieczeństw kanionu na płaszczyznę oświetloną jasną 
purpurą. Jest 17.15. Za chwilę z cienia wyłania się Zyga.
Cho Oyu ma szczyt bardzo nietypowy. Platforma potężna jak kilka boisk piłkarskich, której końca prawie 
nie widać.
Jest pogodnie, na horyzoncie czerwienieje wielka kula słońca. Znajduję dwa cukierki. To chyba po Maćkach. 
Kręcę kilka ujęć malutką kamerą super-8, którą dał mi Zawada. Później pstrykam trochę moim aparatem.  
Jest tak cudownie, że chciałoby się tu być dłużej. Zyga również fotografuje, ale od tej chwili liczy się tylko 
jedno: jak najszybciej w dół, który zalewa mrok.
Zyga ma gorszą niż ja aklimatyzację, zaczyna trochę odstawać. Muszę go popędzać. Co chwila siada, a 
wtedy wrzeszczę:
— Wstawaj! Musisz iść!
Po chwili sytuacja odwraca się, kiedy ja walę się w śnieg, słyszę nad sobą:
— Wstawaj! Idź!
Gdyby ktoś obserwował te sceny z boku, mógłby pomyśleć, że się pastwimy nad sobą. Ale „z boku” nie ma 
nikogo, a walka o każdy metr w dół jest walką o wielką stawkę, może nawet o życie. Schodzimy, schodzimy 
resztkami sił. I wiemy już obaj, że czeka nas ponowny biwak. Oby tylko jak najniżej.
Nieubłaganie nadchodzi chwila, przed którą nie udało się uciec. Robi się ciemno, mrok gęstnieje ostatecznie 
gdy jesteśmy na polu śnieżnym. Ale schodzimy dalej. Po ciemku, wyciąg za wyciągiem, asekurujemy się na 
zmianę. Byle niżej. Idę pierwszy, Zyga za mną. Jakoś mnie ubezpiecza, chociaż jest to już asekuracja trochę 
iluzoryczna, bo luz na linie spory, jest noc, a nie mam siły, by go kontrolować. Byle niżej. Schodzę tyłem 
uczepiony „dziabadeł”. Robi się coraz stromiej. Jeszcze raz wbijam czekan i nogami czuję pustkę. Jakiś 
uskok. Zaczynam się niepokoić. Błyskawicznie odtwarzam w pamięci drogę pod górę. Przecież tutaj nie było 
żadnego uskoku. Może to tylko metrowa szczelinka? Wybijam w lodzie stopień, stawiam na nim jedną nogę, 
drugą. Opuszczam się powoli niżej i w tym momencie puszcza mi czekan. Próbuję nim jeszcze coś zrobić, 
ale poślizgnęła mi się noga.
Lecę...
Pierwsza myśl: „To już koniec”. Po kilku ułamkach sekundy walę się na coś z rumorem. Nie lecę dalej. 
Dotykam się ostrożnie, odczuwam ból, ale dochodzę do wniosku, że chyba wszystko w porządku. Zaczynam 
obmacywać otoczenie, leżę na jakiejś półeczce, mam podparcie. Jestem.
Krzyczę do Zygi:
— Stój! Tu jest uskok! Idź bardziej w prawo!
Jestem mądry, bo widzę już na tle nieba, że uskok ma jakieś pięć metrów, ale im bardziej w prawo, tym się 
zmniejsza, zmniejsza aż wreszcie zanika. Zyga usłyszał, robi ten trawers, schodzi do mnie i postanawiamy 
już tutaj zostać. Pod nami widać tylko czarną czeluść. Nie wiadomo dokąd po nocy iść. Biwak. Siadamy, 
nasze płachty jednorazowe są już podarte, nie chronią przed zimnem, a mróz jest sakramencki. Czterdzieści 
na pewno. Rozpamiętuję jeszcze w myśli tę sytuację, jaką tak niedawno przeżyłem. Nie chciałbym czegoś 
takiego doświadczyć jeszcze raz. A później myślę tylko o sprawie przeraźliwie rzeczywistej. O moich 
stopach.
Przed wyjściem w górę nie przyznałem się lekarzowi do moich kłopotów, by uniknąć zbędnych dyskusji. 
Nie przyszło mu, na szczęście, do głowy, że mogę mieć odmrożone stopy, skoro na własnych nogach przy 
maszerowałem z jednej wyprawy i idę dalej. Walczę z tymi nogami cały czas, na każdym biwaku spędzonym 
w namiocie zmieniam opatrunki, masuję. Robię to tak, żeby nie widział Zyga, by nie wyniknęła z tego jakaś 
niepotrzebna konfliktowa sytuacja. Ta jałowa gadanina, co robić dalej, iść wyżej czy nie itp. Wolę tego 
uniknąć. Ale teraz, na tym potwornym mroźnym „kiblu” nie mogę nogom pomóc w żaden sposób.
Przeżywamy jakoś tę noc, zaczynamy schodzić i wkrótce jesteśmy w namiocie, do którego znowu zabrakło 
nam tylko 200 metrów. Wchodzimy do środka i wiemy dobrze, że długo nie ruszymy się stąd. Prze-
czekujemy cały dzień, chociaż trudno nazwać to odpoczynkiem, bo wszystko dzieje się na wysokości 7400. 
Jesteśmy jednak zbyt słabi, żeby tego samego dnia schodzić niżej. W namiocie są jeszcze resztki jedzenia, 
coś do picia, jesteśmy jednak tak padnięci, że staje przed nami właściwie alternatywa: gotować albo spać. 
Pichcąc coś na zmianę przesiedzieliśmy tak dzień i noc. Kiedy wstajemy następnego ranka, wydaje nam się, 
że wszystko już jest proste: idziemy w dół, w ciągu jednego dnia będziemy w bazie...
Tymczasem przed nocą docieramy z trudem do obozu drugiego. Schodząc! Normalnie trwałoby to dwie, 
góra trzy godziny. Jestem jednak potwornie zmęczony, a jeszcze gorzej jest z Zygą. Działamy na zupełnie 
zwolnionych obrotach.
Biwak w obozie drugim. W bazie trochę się niepokoją. Wiedzą już, że doszliśmy do celu, zostaje tylko 
drobiazg, zejść na dół. Już nie pamiętam, który raz z kolei zapewniam przez radiotelefon:
— Już wychodzimy. Dzisiaj na pewno zejdziemy do obozu pierwszego. Może nawet do bazy. Do bazy. 
Over...
— Fajno. Czekamy. Over.
I tu się okazuje, że wszystko się na siebie nawarstwia. Bo nie wstajemy już o piątej, ale o siódmej. Zanim coś 
ugotujemy, robi się godzina dziewiąta. Kiedy zbieramy się do wyjścia, jest cholernie późno. Jakoś 
schodzimy na lodowiec, na którym jest obóz pierwszy, i tutaj z daleka widzę poruszające się na śniegu 
punkciki, coraz większe, większe. Tak, to chłopcy wyszli nam naprzeciw, żeby pomóc Schodzimy znowu po 
nocy, docieramy do bazy na krótko przed północą, 19 lutego.
Karawana jest przygotowana do drogi powrotnej. Czekają tylko na nas. Rano nie ma czasu na odpoczynek. 
Zwijamy namiot i ruszamy.
Wszystko wykonuję jak automat, ale prawdą jest, ze im niżej schodzi się w dół, tym więcej tlenu, tym 
bardziej przybywa sił. Robi swoje normalny posiłek, organizm jest nareszcie nawodniony. A karawana po-
suwa się tak, jak pozwalają tragarze, czyli wolno. Etapy nie trwają od rana do nocy. Idzie się cztery, 
najwięcej pięć godzin i koniec.
Jestem wyschnięty, straszliwie wychudły, ale jakoś ruszam się. Ruszam się i myślę. Mam świadomość, że po 
Cho Oyu zacząłem być traktowany jako ten, który goni Reinholda Messnera i ma w tej gonitwie szansę. 
Kiedy mówią mi o tym tutaj, krzywię się niechętnie. Owszem, pogonić go trochę mogę, ale na to, by ten 
wyścig wygrać, musieliby Reinholda uwięzić w jego alpejskim zamku, a mnie pozwolić robić w Himalajach 
co chcę. Nie oznacza to bynajmniej, że składam broń. Co to, to nie Przecież „odfajkowanie” podczas jednej 
zimy dwóch ośmiotysięczników jeszcze nikomu w dziejach światowego alpinizmu się nie udało. To był 
wyczyn, zdaję sobie z tego sprawę. Ten „wyścig” z Messnerem zrodził się jakby sam, dałem się weń 
wciągnąć bez przekonania do jego formuły. Nie dlatego, ze „wystartowałem” z tak wielkim opóźnieniem w 
stosunku do rywala. Samo gonienie po wielkich górach drogami normalnymi tylko po to, żeby je „zaliczyć”, 
nie bawi mnie. Fascynuje mnie natomiast pomysł czternastu nowych dróg na czternaście ośmiotysięczników. 
Realizuję go zapamiętale. Nową drogą albo zimą, kiedy jeszcze nikt tam o tej porze roku nie był. To jest 
stawka warta świeczki. Naprawdę wielka gra. A wyścig z Messnerem pomoże mi w realizacji tego planu.
Mam o czym myśleć, człapiąc ostrożnie z karawaną na moich zmaltretowanych nogach.
Wieczorem po raz pierwszy przyznaję się do odmrożeń. Proszę lekarza, żeby je obejrzał. Łapie się za głowę, 
momentalnie aplikuje mi zastrzyki antybiotyków, kroplówkę, okłady, wszystkie możliwe „rozszerzacze”, 
jednym słowem — stosuje intensywną terapię.
Teraz każdy kolejny biwak to rozkładanie polowego szpitala, najczęściej w kącie szerpańskiej kurnej chaty. 
Lekarz, Krzysiu Flaczyński, rozkłada swoje instrumenty, kroplówki, strzykawki i zaczynają się zabiegi na 
moich nogach, zdejmowanie z palców kawałków martwicy, przemywanie, zakładanie opatrunków. W tym 
czasie zajadam podawane przez Szerpankę ziemniaki w łupinach, gotowane w wielkim kotle na ognisku, 
rozpalonym w środku chaty. Smakują jak najlepszy specjał. Wygłodniały żołądek domaga się coraz to 
nowych porcji. I piję, piję, piję.
Ale rano muszę schodzić. Nikt tego za mnie zrobić nie może, nie ma przecież pociągu ani autobusu. 
Odmrożenia mają, na szczęście, to do siebie, ze w pierwszym stadium nie bolą. Idę więc normalnie, tym bar-
dziej ze w lekarstwach, jakie dostaję, są środki przeciwbólowe.
I tak dochodzimy do Katmandu.
Ze względu na odmrożone nogi natychmiast poleciałem do Delhi, skąd mam jak najszybciej dostać się do 
kraju Tutaj jednak zdany jestem na łaskę Aerofłotu.
Codziennie kuśtykam do biura, pytam o wolne miejsca w samolocie i codziennie otrzymuję odpowiedź 
„Niet, nie nada, nie wazmozno”. Nie pomagają wizyty u dyrektora biura, nie pomaga konsul polski, który 
napisał nawet w mojej sprawie list do Aerofłotu.
Niestety, nie mogę obrazić się na tego przewoźnika i polecieć innym samolotem. Na moim bilecie widnieje 
czerwony stempel „Not Adversible”.
Trwało to 10 dni, w czasie których, zamiast w szpitalu, tkwię z moimi ropiejącymi nogami w 
niemiłosiernym upale, w hoteliku na Tourist Camp, w którym panuje nieopisany brud, smród, buszują 
szczury.
Szczęściem spotkałem tu polskiego lekarza z Cieszyna, który mi jakoś codziennie nogi opatrywał. 
Wspaniały człowiek, ale do Delhi przyjechał jako turysta, szpitala ze sobą nie zabrał.
W marcu jestem w kraju. Palce uratowane.
Cieszę się dziećmi, domem, rodziną. Mam to wszystko, czego mi tak bardzo t a m brakowało. Grzeje mnie 
ogromna satysfakcja, ze wariacki pomysł udało mi się jednak zrealizować.
We wszystko to wkłada się nieubłaganie pewien niesmak. Nikt mi tego nie powiedział w oczy, ale już po 
kilku rozmowach z kolegami wyczułem. W środowisku krąży opinia, że na Cho Oyu wyszedłem jakby po 
przygotowanej przez kolegów drabinie. Może mają rację. Pełnia satysfakcji jest wtedy, kiedy mogę sobie 
powiedzieć „Pracowałem od samego początku wyprawy, nikomu nie siedziałem na grzbiecie”.
To fakt, że kiedy razem z Zygą ruszaliśmy na Cho Oyu, droga była prawie gotowa.
„Drabina” stała, brakowało w niej tylko paru szczebli
Tych górnych.












Nanga nie pobłaża

Nanga Parbat, południowo-wschodni filar, 1985

Siedzę w domu po zimowych wyprawach na Dhaulagiri i Cho Oyu i wiem, że krakowiacy przygotowują od 
roku wyprawę na Nanga Parbat.
Czekam na zaproszenie do tańca. Już nie jestem żółtodziobem sprzed lat, kiedy to nieopatrznie zwróciłem się 
do jednego z kolegów który był kierownikiem wyprawy: „Jestem gotów jechać, weź mnie”.
Chodziło wtedy o organizowaną w 1976 roku wyprawę w Himalaje. Przyszedłem ufny w wartość swoich 
alpejskich osiągnięć i powiedziałem wprost:
— Chciałbym jechać z wami...
— Zespół mamy już skompletowany — oświadczył kierownik. Słowa nie były przy tym ważne. Czułem, że 
mnie spławił.
Prosiłem tylko raz w życiu i od tej pory postanowiłem, że więcej na taką odprawę nie będę się narażał.
Dlatego teraz czekam. Dotarły nawet do mnie przecieki, że w jakichś tam rozmowach przewijało się moje 
nazwisko. Nie była to jednak propozycja. Po kilku dniach przyszła i ona. Zadzwonił do mnie kierownik 
wyprawy na Nanga Parbat, Paweł Mularz. Później spotkałem się z nim w Krakowie i tak się zaczęło.
Udało mi się spożytkować moje doświadczenie i „chody” na śląskiej ziemi, dzięki czemu wydębiłem 
odpowiednie przydziały trudno osiągalnej żywności i 3 maja „maluchem” załadowanym po dach znako-
mitymi suszonymi wędlinami i szynkami, ruszyłem do Krakowa. Data jest ważna, pamiętajmy, kiedy to się 
wszystko dzieje. Trwają restrykcje po stanie wojennym, a ja jadę autem pełnym poszukiwanych smakołyków 
akurat w dniu, kiedy należy przypuszczać, że w Krakowie będzie „gorąco” . Na dodatek, w drodze, na stacji 
benzynowej zdjąłem kurtkę, położyłem ją na dachu „malucha”, coś tam poprawiłem w środku i pojechałem. 
A w kieszeni kurtki były moje dokumenty. Wszystkie, paszport też. Dopiero kilka kilometrów przed 
Krakowem spociłem się. Szukam dokumentów... nie ma. Za kilka godzin zaczyna się odprawa całego 
bagażu. Wracać? Nie, nie mogę. Ładuję się prosto do centrum miasta aż niebieskiego od milicyjnych 
mundurów.
Dojeżdżam do klubu i tu zaczyna się odprawa celna, która trwa... dwa dni. Celnicy zaglądają nawet do pasty 
do butów, zgrzytając przy tym zębami:
— Taka ciężka robota, a wszystko przez te anonimy. Otrzymaliśmy polecenie z góry, panowie rozumieją...
Wyprawa wyjeżdża w składzie międzynarodowym, ale jej duszą są Paweł Mularz i Piotrek Kalmus. którzy w 
organizację włożyli bardzo dużo pracy.
Ja wyjeżdżam dwa tygodnie później. Po zimowych wyprawach musiałem jakoś wygospodarować chwilę 
wytchnienia, trochę odpocząć. Teraz ich gonię. Najpierw 30 godzin jadę autobusem z Islamabadu do Gilgit. 
Stąd wynajętym jeepem do Jaglot.
Samochód telepie się na kamienistym highwayu, rozglądam się w koło. Czuję się, jakbym poszedł do kina na 
film, który już widziałem...
Przecież tutaj właśnie, 8 lat temu, po raz pierwszy zetknąłem się z górami, do których się modliłem. Tutaj, 
na Nandze, przeżyłem wszystko: oczarowanie wielkością Himalajów, dotyk ośmiu tysięcy, i rozczarowanie 
— zawód i gorycz porażki. Przywiozłem tu wtedy mit zrodzony z lektury książek typu „Człowiek zdobywa 
Himalaje”, z których stronic bije trud, groza i śmierć oraz przekonanie, że człowiek w tym strasznym 
otoczeniu może przetrwać z najwyższym trudem.
Wracałem już wyzwolony z tego mitu Wielkich Himalajów — gór, przed którymi trzeba padać na kolana i 
czołgać się w pokorze na brzuchu. Zarozumiałość? Bluźnierstwo? Nie. Wielki szacunek — ale i prze-
świadczenie, że Himalaje też są dla ludzi. Poza tym byłem w znakomitej kondycji.
Nanga to jedyna ośmiotysięczna góra, do której podnóży można dostać się bez większych problemów, po 
stosunkowo krótkiej drodze jeepem i 2-dniowym podejściu. Jedyna, pod którą bazę zakłada się na wysokości 
3650 metrów, gdzie są zielone łąki, namioty, ognisko, prawie jak na obozie harcerskim Jedyna góra, na którą 
wspinając się, przechodzi się wszystkie pory roku Od pełni lata po 40-stopniowy mróz
Góra, która pozwoliła mi zabawić się z sobą, dopuszczając do mitycznej wysokości 8000 metrów, a później 
skarciła jak matka swe dziecko
Nanga Parbat
Tam odkryłem, ze himalaizm to ciągła, ogłupiająca praca w przedsiębiorstwie transportowym, nie mająca nic 
wspólnego ze wspinaniem Zanim się dorwiesz do skały, musisz przez tydzień podchodzić przygięty ciężkim 
plecakiem jak juczny wół, wnieść namioty, śpiwory, paliwo, żywność Schodzić i od nowa to samo I zaduma, 
ze gdybyśmy przyjechali tylko we trójkę, to dokonalibyśmy tego samego co z całą wyprawą W Himalajach 
można działać w małym zespole
A nade wszystko wspomnienie sceny, jaka rozegrała się między trzema przyjaciółmi, rano, po nocy 
spędzonej w namiocie na 7400, po pierwszym ataku, który załamał się na 8000 metrów Wiedzieliśmy, ze do 
szczytu jest blisko, ale dzieli nas od niego skalna bariera W tej scenie brał udział Matek Pronobis, Marian 
Piekutowski i ja Pierwszy wygłosiłem swoją kwestię
— No to co, próbujemy jeszcze raz, wychodzimy*7
— Ja nie dam rady, ciągle nie czuję nóg — mówi z rezygnacją Marek
— Nie bardzo widzę sens dalszej drogi — przyznaje Mamuś
— Zostawmy tu Marka na jeden dzień, mech zajmie się odmrożonymi nogami, a my chodźmy jeszcze w 
górę — podsuwam rozpaczliwy kompromis Byliśmy już spakowani i potrzebne było tylko jedno zdanie 
idziemy w górę czy w dół9 Wiedziałem, ze już go nie usłyszę, bo milczenie bywa często bardziej wymowne 
od słów I rzucam wtedy z całą desperacją
— To może ja pójdę w górę sam, a wy schodźcie Zareagował na to Marek
— Nie wygłupiaj się, w końcu ty jesteś tutaj jedyny zdrowy! Miał rację Manius przecież też miał odmrożone 
ręce i trochę przymrożone stopy
Usiadłem na śniegu zrezygnowany, chłopcy powoli człapią w dół, ciągnąc linę asekuracyjną Oddalają się, 
asekuruję ich 80-metrową liną Spoglądam w górę Błękitne niebo, nie ma wiatru, cisza Wymarzona pogoda, 
szczyt tak blisko
Chce mi się płakać
Szarpnięcie liny
— Kooniec luzuuu!
— Schodź!— krzyczy z dołu Marek
Po kilku dniach likwidujemy bazę i wracamy w doliny Jest początek wspaniałej jesieni, chłodno, ale wokół 
nas całe piękno jesiennego złota i brązu, a nad nami rozświetlona blaskiem słońca góra i cholerny żal, ze 
trzeba od niej odejść, chociaż byliśmy tak blisko szczęścia
Czy gdybym wtedy zdecydował się na samotne wejście, wszedłbym na szczyt, czy nie?
To pytanie męczy mnie do dzisiaj
— Niezła pogoda — dociera do mnie głos kierowcy
Odrywam się od wspomnień sprzed siedmiu lat. Jeep kołysze się ciągle na wybojach.
Zbliżamy się do góry, z którą już raz przegrałem. Niedługo stanę przed nią po raz drugi. Chyba bez 
kompleksu. Ale nie mogę uwolnić się od myśli, ze już raz nie dałem jej rady Tkwi we mnie na pewno jakiś 
psychiczny hamulec. Złe myśli na bok. Trzeba wejść na tę górę.
Trochę się tej wyprawy boję. Plan jest ambitny nowa droga południowo-wschodnim filarem. Tą samą drogą 
chcieliśmy iść wtedy, w 1977 roku, chociaż w ostatniej chwili zmieniliśmy plany. Dzisiaj, po siedmiu latach 
mamy inny sprzęt, większe doświadczenie. Jest z nami Tadek Piotrowski, znakomity o wielkim dorobku 
himalaista, najlepiej obeznany z tą drogą. Jest również niezawodny Zyga, reszta to w zasadzie himalajska 
młodzież. Po raz pierwszy spotykam parę Meksykanów Carlosa Carsolio i Elzę Avile. Co tacy młodzi, 
urodzeni w krainie kaktusów, mogą być warci? Ano, zobaczymy.
Ciągle jestem przekonany, że będę się wspinał z Tadeuszem Piotrowskim i Zygą Heinnchem ale jeszcze 
przed pierwszym podejściem w gorę koledzy skontrowali ten zamysł.
— Nie będziecie szli razem. Za bardzo od nas odstajecie poziomem. W takim układzie zmniejszylibyście 
tylko nasze szansę wejścia na szczyt.
Zaniemówiłem na moment, bo po raz pierwszy na wyprawie spotkałem się z takimi racjami. Po chwili 
namysłu spojrzałem jednak na to inaczej. Ujęła mnie szczerość, nie pozbawiona zresztą pewnej słuszności. 
Duże, prowadzone w stylu tradycyjnym wyprawy, wybielały zwykle jeden z dwóch sposobów działania. 
Albo atakują górę małym, ale najsilniejszym zespołem, „szpicą”, która prze do przodu, a reszta wyprawy jak 
gdyby ją tylko wspomaga. Albo tworzy się dwa, trzy, równorzędne zespoły, które ciągną akcję na zmianę. 
Zawsze należałem do zwolenników działania „szpicą”, tym razem przystaję jednak na drugą koncepcję 
Wszystkiego trzeba spróbować Jesteśmy w efekcie podzieleni na trzy zasadnicze zespoły. Tadek prowadzi 
jeden, Zyga drugi, ja trzeci. W akcji jeden zespół jest zawsze w przodzie, a dwa pozostałe odpoczywają. I tak 
na zmianę. Droga jest bardzo trudna i niezwykle niebezpieczna. Prowadzi przez strome żleby, którymi 
nieustannie lecą lawiny. Na szczęście wyryły już sobie jak gdyby stałe koryta, więc można się domyślać, 
którędy lecą z góry rwące rzeki błota i kamieni w niższych partiach, a śniegu i lodu w wyższych Te koryta 
trzeba jednak ciągle przekraczać. Problem sprowadza się do wyczekiwania na odpowiedni moment i prze-
skoczenia najgroźniejszej strefy. Ze względu na to stałe zagrożenie uważam, ze była to jedna z moich 
najniebezpieczniejszych wypraw
Zna tę drogę tylko Tadek Piotrowski, który dwa lata temu wraz z Andrzejem Bieluniem szedł tędy z 
wyprawą niemiecką, prowadzoną przez doktora Karla Henilgkoffera. Ciągnąc całą akcję, doszli bardzo 
wysoko, jeden z Niemców najwyższym wysiłkiem dotarł nawet do grani, z której do szczytu było już 
niedaleko. Ta droga była więc prawie zrobiona. Prawie Zabrakło jej przysłowiowej kropki nad „i”.
Dzisiaj spada na Tadka cały ciężar prowadzenia drogi. Zna ją dobrze, zatem powinien być cały czas w 
czołówce.
Droga jest niebezpieczna do tego stopnia, że nie wszędzie można zakładać obozy Między I a II jest ponad 
1000 metrów różnicy poziomów Aby cokolwiek zrobić, trzeba najpierw przekraczać te rynny lawinowe 
Obóz II powstaje na wysokości 5300. Poręczujemy nadal, jednak już w czasie powrotu często stwierdzamy, 
ze liny są poprzecinane przez spadające kamienie. Jeden zespół cały czas nie robi nic innego, tylko 
remontuje poręczówki. Nie daje to pełnego szczęścia, bo po kilku dniach okazuje się, ze poręczówek mamy 
w ogóle za mało, źle obliczyliśmy, trzeba je dokupić, jechać po nie do najbliższego miasteczka, Gilgit.
Największych trudności nastręcza poręczowanie między obozem drugim a planowanym trzecim. Dzielący je 
odcinek jest tak długi, że samo dojście do końca już założonej liny trwa trzy, a nawet cztery godziny. Zostaje 
zaledwie parę godzin, pozwalających na założenie jednej, najwyżej dwóch lin, bo czeka przecież jeszcze cała 
droga w dół, do obozu. Wystarczy, ze przysypie śnieg, że trzeba jakiś kawałek liny wymienić, by cały ten 
montaż górskiej drabiny zaczął się strasznie przedłużać. Bywa, ze zespół dochodzi tylko do końca 
poręczówek, ale już nie zdąża założyć kolejnej, tylko wiesza liny na haku i schodzi z powrotem. Przez 
tydzień właściwie drepczemy w miejscu.
Jak to przełamać? Postanawiam ruszyć z moim zespołem już „na ciężko”, czyli taszcząc na plecach sprzęt 
biwakowy, potrzebny do założenia obozu III. Tam, gdzie dojdziemy, tam zabiwakujemy — określamy dosyć 
płynny cel Po dojściu do końca poręczówek, zakładamy jeszcze.
200 metrów lin w bardzo trudnej, zalodzonej ścianie. Kiedy staje na stanowisku asekuracyjnym jest już noc, 
moi partnerzy dochodzą po omacku. Wybijamy w ostrej ścianie grani minimalną platformę pod dwuosobowy 
namiot, do którego pakujemy się w szóstkę, co stwarza warunki jedynie do przeczekania nocy.
Lecz był to moment przełomowy. Dzięki temu, od planowanego miejsca obozu III dzieli nas tylko 200 
metrów. Rozerwaliśmy ten nużący krąg niemożności. Następnego dnia na wysokości 6500 m, pod kilku-
nastometrowym serakiem, zakładamy obóz III.
Zaczyna sypać. Patrzę z niepokojem na rosnące masy śniegu i ginące w nim kopuły naszych namiotów. 
Jeżeli zostawimy je bez opieki, obóz przestanie istnieć. Postanawiam więc zostać tu ze Sławkiem jedną noc. 
Reszta schodzi do bazy.
Wchodzimy do namiotu, zaczynamy gotować. Po kilku godzinach ruszają lawiny pyłowe.
Przewidzieliśmy to, ustawiając obóz pod serakiem i licząc, że będzie tarczą, weźmie na siebie ewentualne 
uderzenie masy sunącego z góry śniegu. Mieliśmy rację, jednak pyłówki są większe niż zakładaliśmy 
Swoimi językami opływają serak i dosięgają nas. Nie są to gwałtowne uderzenia, a powoli wzbierająca, 
napierająca na namiot fala śniegu. Odkopywanie go i przenoszenie w miejsce pewniejsze pochłonęło kolejne 
godziny, przeznaczone na upragniony wypoczynek.
Nazajutrz ze Sławkiem przesuwamy namiot ponownie, jeszcze głębiej pod serak. Ciągle sypie, pada już 
drugi dzień. Rano wreszcie uśmiecha się słońce. Podczas zejścia do bazy, tuż nad obozem I, dostrzegam 
nagle wiszący na skale plecak.
Skąd on się tu wziął? Przecież plecak każdy nosi na sobie.
Ten plecak zaczyna mnie niepokoić. Niepokój rośnie w miarę zbliżania się do obozu. Zastaję namioty puste 
Jestem już pewny, że cos się musiało stać. Przecież jeszcze tak niedawno widziałem z wysoka ludzi 
podchodzących w górę.
Schodzę coraz szybciej, rozglądam się na wszystkie strony w poszukiwaniu jakichkolwiek śladów czegoś, co 
musiało się tutaj wydarzyć
Czego?
U podnóża skały, którą nazwaliśmy „sercem” dostrzegam dwie sylwetki. Po chwili wiem wszystko.
Andrzeja Samolewicza, około 400 metrów nad obozem I, złapał język lawiny. Nie był duży, ale wystarczył, 
by porwać go w dół. Turlał się po zboczu prawie 600 metrów.
Ale przeżył!
Okazało się, ze leciał korytem, wyżłobionym przez poprzednie lawiny, podobnym do toru bobslejowego. To 
cud, że wyszedł z tego cało.
Szli wtedy we dwójkę z Pawłem Mularzem, który widząc co się stało, powiesił swój plecak na skale i 
pobiegł za Andrzejem, oczywiście nie żlebem, ale prowadzącymi wzdłuż tego groźnego „toru bobslejowego” 
poręczówkami. „Samol” nie miał żadnego złamania, był jedynie tak podrapany, ze zamienił się w jeden 
wielki strup.
Miał szczęście.
Było to pierwsze poważne ostrzeżenie.
W bazie czeka nas kilka dni odpoczynku, w czasie których kolejne zespoły poręczują powyżej „trójki”, 
napotykając na duże trudności. Bywa, ze efektem całodniowej pracy zespołu jest tylko jedna 40-metrowa 
lina. Znowu przychodzi kolej na mój zespół. Z Pawłem Mularzem układamy dokładny plan działania.
Nie chcę prowokować złego licha i za często przechodzić tymi zdradzieckimi żlebami między obozem I i II. 
Postanawiamy więc przed następnym wyjściem z bazy dojść do obozu III i traktować go jak bazę wysuniętą. 
Od tej pory na odpoczynek zamierzamy wracać jedynie do obozu III, z którego będziemy szli już tylko w 
górę. Jako najbliższy cel stawiamy sobie zaporęczowame drogi do obozu IV, nocleg w nim, poręczowanie 
jeszcze 200-300 metrów powyżej, do miejsca, w którym teren się kładzie, i powrót do obozu III. A po dwóch 
dniach odpoczynku chcemy ruszyć w kierunku szczytu, zakładając po drodze obóz V. Ta koncepcja bardziej 
odpowiada mojemu temperamentowi, nawiązuje do stylu alpejskiego. Czas akcji planuję na 12-15 dni. 
Pakujemy ogromne plecaki i czekamy na swoją kolej.
29 czerwca, zespół, który miał iść do góry pierwszy, ociąga się, a ponieważ pogoda jest niepewna, odczekują 
jeden dzień. My mamy iść po nich, to opóźnienie wstrzymuje w efekcie także naszą akcję. Trochę się 
denerwujemy, jesteśmy gotowi do wyjścia, plecaki mamy spakowane, a tymczasem musimy czekać 
Wszystko jest szczegółowo zaplanowane, więc nie można rytmu zmieniać zaraz na starcie.
Wreszcie Tadeusz wychodzi wraz z Mikołajem Czyżewskim. Mają zaporęczować ostatni odcinek przed 
obozem IV. Walczą z pyłówkami i twardym lodem. Poręczują 200 metrów Reszta należy do nas Sławek, 
Cailos i ja dochodzimy do obozu I, którego nie ma. Już po wyjściu w górę Tadka i Mikołaja, obóz został 
dosłownie zdmuchnięty oddechem potężnej lawiny. Do ogromnego żlebu, którym często schodziły lawiny 
był kilometr. Czasami jednak i tutaj docierał pył z tamtych lawin. Ta musiała być wyjątkowo potężna, jeżeli 
sam jej podmuch, niczym wybuch ciężkiej bomby, rozwalił obóz na szczątki, rozrzucając je w promieniu 
kilkudziesięciu metrów Znajdujemy tylko kilka śpiworów, parę materaców i nic poza tym. Zbieramy te 
resztki, łączymy się z bazą, informując ze obóz I trzeba założyć od nowa.
Następnego dnia, lawirując i czając się przed sunącymi co chwila w dół lawinami, dochodzimy do obozu II. 
W tej drodze obowiązują twarde reguły gry, jakie dyktuje pogoda. Rano lawiny nie są tak groźne, dopiero 
gdy słonce wychodzi wyżej i przygrzewa, śniegi zaczynają ożywać. W południe jest to już kanonada. 
Czynności trzeba zaplanować tak, by wyjść jak najwcześniej rano albo zdecydowanie późno, kiedy słońce 
jest schowane i mróz znowu bierze wszystko w swoje mocne łapy. Docieramy do obozu II, następnie do 
„trójki”. W stromych żlebach, które mieliśmy szybko zaporęczować, napotykamy bardzo twardy lód pokryty 
warstwą nie związanego śniegu. Wspinaczka jest trudna i czasochłonna. Prowadzącego czeka najpierw 
czyszczenie terenu, zrzucanie warstwy śniegu a dopiero potem wgryzienie się w warstwę lodu, w który 
można już wbić zęby raków, ostrze czekana i wkręcić śrubę lodową. Dochodzę do grańki i nią podchodzę 
jeszcze 100 metrów wyżej.
Na jeden dzień wystarczy. Schodzimy do „trójki”. Następnego dnia idziemy po zaporęczowanym odcinku, 
dalej przebijamy się przez pas seraków i w głębokim śniegu docieramy wreszcie do „czwórki”. Jest już noc 
Rano poręczujemy z Zygą jeszcze 100 metrów i schodzimy do „trójki” na jednodniowy odpoczynek. 
Wracamy do obozu IV, w dzień po nas z bazy ruszają do góry Tadek Piotrowski, Piotrek Kalmus i Mirek 
Gardzielewski. Mają dołączyć do naszego zespołu, albo nas zmienić. Założenie jest takie my idziemy do 
szczytu, ajezeh nam się nie uda, oni ponowią atak jako drugi zespół.
10 lipca w nocy zrywa się potężna wichura. Zawala tutaj, „w czwórce” (7400 metrów), namiot Sławka i 
Cailosa Namiot, w którym śpię z Zygą jakoś się broni przed podmuchami. Wieje do południa. Cały dzień 
czekamy na popiawę pogody Tadeusz ze swoim zespołem późno dochodzą do obozu I. Następnego dnia idą 
wyżej. W drodze do obozu II, w najbardziej niebezpiecznym miejscu znajdują się w samo południe.
Kiedy o godz 13.00. o zwykłej porze łączności, uruchamiam swój radiotelefon, słyszę:
— O godzinie 1110 Piotrka Kalmusa porwała lawina.
Siedzę z innymi na wysokości 7400 metrów, słuchamy szczegółów. Zdarzyło się to tuż przed obozem II, 
przy trawersowaniu jednego z ostatnich niebezpiecznych żlebów. Lawina zerwała go z liny poręczowej, w 
którą był wpięty i porwała w dół Tadek i Mirek, zaraz po dojściu do „dwójki”, nadali alarmujący komunikat. 
Wiedzą, że poniżej w „jedynce” jest zespół, który ma największe szansę szybkiego włączenia się do akcji 
szukania Piotrka. Sami są uwięzieni w obozie II, bo jest południe, czyli pora schodzenia lawin. Tylko ci, 
którzy są poniżej, mogą bez większego ryzyka ustalić, co się z nim stało. Muszą to zrobić szybko, bo zawsze 
istnieje szansa, że gdzieś tam utknął, żyje, trzeba to koniecznie sprawdzić.
My też nie możemy w niczym pomóc — jesteśmy o dobry kilometr wyżej i zanim doszlibyśmy do nich, 
minąłby co najmniej dzień i o dotarciu przed nocą nie ma mowy.
Tkwimy w „czwórce”, skazani na radio, wiemy co się rozgrywa na dole.
Chłopcy z „jedynki” podjęli poszukiwania. Idą równolegle z torem lawiny, przeczesują wzrokiem każdy jego 
zakamarek...
W miarę upływu czasu nasz niepokój rośnie. Chociaż jesteśmy bardzo wysoko nad nimi, mamy tę samą 
świadomość co oni, że szansa ratunku maleje. Kiedy zbliża się wieczór, markotniejemy zupełnie. Ra-
diotelefonu nie wypuszczamy z rąk, jesteśmy przygotowani na najgorsze.
Około godziny czwartej w śnieżnym rumowisku dostrzegają ludzką sylwetkę i dochodzą do niej tylko po to, 
by stwierdzić, że Piotrek nie żyje.
Odciągają go mozolnie z toru lawin pod najbliższą skałkę, gdzie nawet przy ponownym ruszeniu śniegów 
będzie miał spokój. Zostawiają go i wracają do „jedynki”.
Nastąpiła tragedia. Zginął nasz kolega.
Do późna wieczorem nie milkną radiotelefony. Zaczyna się długa dyskusja nad tym, co robić dalej.
Siedzę z radiotelefonem w dłoni i dociera do mnie każde słowo tej dramatycznej rozmowy. Wszyscy w 
„jedynce” i w „dwójce” zaabsorbowani są akcją. Po pierwsze, trzeba ściągnąć zwłoki Piotrka. Kto to zrobi? 
Ilu ludzi potrafi się z tym uporać? W bazie jest sześciu, do tego dojdzie zespół, który przebywa w obozie II. 
Czy wystarczy im jednak sił? Sprowadzanie zwłok w trudnym terenie, opuszczanie ich często na linie jest 
piekielną harówką...
— Ściągamy Piotrka do bazy, pochowamy go w bazie, over — skrzeczy radiotelefon.
Jest więc pierwsza decyzja. Dla nas to jeszcze nie wszystko. Tkwimy jakby z boku najważniejszego nurtu 
tego kłębowiska przygnębionych głosów. Co robić dalej? Iść w górę czy w dół? Czy pakować manatki, 
zwijać obóz i schodzić, włączyć się w akcję transportu zwłok? Wziąć udział w pogrzebie Piotrka, czy też 
koledzy czują się na siłach dokonać tego bez naszej pomocy? Ale sprawa jest zbyt ważna, by ktoś 
postanawiał sam. Musi to być decyzja całej wyprawy.
Jestem w bardzo trudnej sytuacji. Wiadomo, że w tym zespole pełnię rolę motoru ciągnącego akcję w górę. 
Jestem tym, któremu w odczuciu kolegów najbardziej zależy na wejściu na szczyt. Domyślają się, że moje 
stanowisko będzie takie: „Nastąpiła tragedia, śmierć Przyjaciela. Uważam, że faktu tragedii nie odwróci nic, 
ale dojdzie do tego jeszcze porażka. Jeżeli natomiast wejdziemy na szczyt i zejdziemy, tragedii tym 
wprawdzie nie wymażemy, ale wyprawa osiągnie jednak cel, którego pragnął również Piotr”.
Ale... stchórzyłem. Zdania te okazują się dla mnie zbyt trudne do wypowiedzenia na głos. Kiedy czekają na 
moją opinię, wykręcam się:
— Kierownikiem sportowym wyprawy jest Zyga Heinrich, któremu powierzyliśmy tę funkcję z szacunku dla 
jego doświadczenia i wieku. Jest obok mnie, dostosuję się do każdego stanowiska, jakie zajmie...
Nie wypowiedziałem tego, co myślałem — schowałem się za plecy Zygi. Mam do siebie żal, że zachowałem 
się asekurancko, że nie byłem zdolny powiedzieć do mikrofonu wprost:
— Ja idę w górę.
Zyga, którego znałem z wielu wypraw, to człowiek będący ważną cząstką historii polskiego alpinizmu i 
himalaizmu. Ma na swoim koncie chyba największą ilość ekspedycji, jednak rzadko stawał na szczycie. Jest 
typowym człowiekiem gór, może żyć w nich chodząc między drugim a trzecim obozem, przeświadczony 
przy tym, że rzetelnie wykonuje swoją robotę, która mu sprawia satysfakcję. Zawsze mu brakowało, tak w 
każdym razie ja go oceniałem, tej pełnej ambicji ciągnącej do wierzchołka góry. I zawsze uważałem, że do 
swojej obecności w górach podchodzi trochę zbyt ostrożnie. Brakuje mu tej szczypty luzu, która pozwala w 
najważniejszych momentach zawyrokować: „Zaryzykuję ten «paznokieć», żeby wejść”. Obawiałem się, że 
powie: „Zwijamy manatki, schodzimy”.
Pierwszy raz zaskoczył mnie jednak na Cho Oyu. Tutaj następuje to samo. Bierze z moich rąk radiotelefon i 
mówi:
— Uważam, że musimy zrobić wszystko, by ta tragedia nie poszła na marne. Na górze jest wszystko 
przygotowane, stoimy w obliczu jedynej szansy wejścia na szczyt. Jeżeli teraz zejdziemy na dół, oznaczać to 
będzie koniec akcji. Nie będzie już możliwości wysłania drugiego zespołu, który by wyszedł jeszcze do 
góry. Powinniśmy ciągnąć. Over...
Mówi to do Pawła Mularza, który o całe kilometry niżej jest najbardziej załamany tragedią. Piotrek był jego 
przyjacielem, śmierć tak nim wstrząsnęła, że wyznał: „Mam tego wszystkiego dosyć. Uważam, że 
powinniśmy sobie z tą wyprawą dać spokój”.
Na drugim biegunie sytuuje się teraz Zyga, którego oczywiście milcząco popieram. Radiowa dyskusja trwa 
dwie godziny. Staje wreszcie na tym, że wszyscy, którzy są poniżej obozu IV, schodzą, by uczestniczyć w 
transporcie zwłok i pogrzebie, a my ciągniemy akcję do góry.
Wyłania się jednak kolejny problem.

 

Nanga Parbat, nowa droga południowo-wschodnim filarem, 13 lipca 1985

Jest nas tutaj na górze sześciu, a cała szóstka nie pójdzie na szczyt, bo mamy za mało żywności i sprzętu. 
Ktoś musi zejść na dół. Tylko kto? Losować? A może ktoś zrezygnuje sam? Rodzi się nowa dyskusja, już 
tylko między nami. Kieruję się wyłącznie oceną kto jest silniejszy, a kto słabszy.
— Moim zdaniem teraz może wyjść w górę tylko trójka, bo jedynie na tyle jest jedzenia. Trójka 
najsilniejsza, która potrafi przetorować drogę do szczytu i niejako otworzy ją kolejnemu zespołowi. Druga 
trójka w tym czasie zejdzie do obozu III, gdzie poczeka dwa dni, uzupełni żywność i będzie miała szansę 
dojścia do szczytu...
Kiedy jednak mówię o tym, widzę, że moje słowa trafiają w próżnię, bo każdy boi się, że nie wiadomo co w 
ciągu takich dwóch, a może trzech dni może się stać. Jeżeli on będzie wtedy niżej, straci szansę.
Ja z kolei oceniam ich tak:
Carlos jest pierwszy raz w Himalajach. Jest zaciekły, młody, nie bacząc na nic rwie do przodu jak źrebak, nie 
jest to jednak jeszcze podparte wystarczającymi umiejętnościami i doświadczeniem. Sławek Łobodziński, 
amerykański polonus, ma swoje osiągnięcia w górach Ameryki, gdzie się wspinał, ale jeżeli chodzi o 
Himalaje, jest żółtodziobem. Zyga jest najstarszym repem i widziałem się w dwójce razem z nim. Kogo 
jednak na trzeciego? Wyłaniają się względy innej natury, może w tym momencie drugorzędne, niemniej nie 
można ich zupełnie lekceważyć. Sławek w dużej mierze jest sponsorem wyprawy. On dał gotówkę na jej 
zorganizowanie. Tak samo Carlos. Mogą więc w każdej chwili odezwać się w ten sposób: „To my dajemy 
pieniądze na wyprawę, a w najważniejszym momencie eliminujesz nas?” Mikołaj i „Samol” też są pierwszy 
raz w Himalajach...
Sytuacja naprawdę nie jest łatwa. Proponuję wreszcie:
— Pójdzie Zyga, ja i Sławek. Natomiast Carlos, Mikołaj i Andrzej ruszą w górę później, jako drugi zespół.
Mówiąc to nie bardzo jestem pewny, czy potrafią się do tego drugiego ataku poderwać. Czuję, że skazuję ich 
na odcięcie od szczytu. Pomógł mi w tych rozterkach Mikołaj, który po chwili zastanowienia zawyrokował 
sam:
— W takim razie uważam, że powinienem jednak zejść.
Tylko Carlos zaparł się rękami i nogami: — Nie będę jadł, nie musicie mnie liczyć w kalkulacji resztek 
żywności, ale z wami pójdę. Muszę iść, bo to jest dla mnie jedyna szansa na pierwsze meksykańskie wejście 
na szczyt ośmiotysięczny.
Carlos jest cholernie ambitny, nie będę ukrywał, że to właśnie przy nas wyrósł na wielkiego himalaistę. I co 
tu z takim uparciuchem robić? Zaczęliśmy w końcu liczyć, liczyć, świadomi, że od liczenia nie przybędzie 
ani odrobiny żarcia. Odezwałem się wreszcie jeszcze raz:
— Mikołaj Trudno Zejdź z Andrzejem, a my spróbujemy pójść w czwórkę.
I na tym stanęło Mikołaj z „Samolem” zeszli, a my ruszyliśmy w górę. Jednak czwórka jest bardzo 
niepraktycznym zespołem. Na trójkę jeden dwuosobowy namiot z biedą wystarczy, na czwórkę muszą być 
dwa Żarcia, wiadomo, nie starczy na pewno. Wiemy, ze ostatni dzień będziemy szli na głodno. Byle nie za 
długo.
Kiedy rozkładamy namiot obozu V na 7600, jest sakramencko zimno. Oszczędzamy gaz, którego mamy 
niewiele. Następnego dnia chcemy iść w kierunku szczytu. Jest jeszcze wysoko nad nami, a wiatr daje już 
mocno w kość, bo zbliżamy się do grani. Na dzielących nas od szczytu 600 metrach nie będzie łatwo. Muszę 
się skonsultować z Zygą.
Jeszcze raz zabiwakować, zaryzykować dwa dni bez żarcia? Czy jednak pójść na pełne ryzyko, ruszyć w 
górę zupełnie „na lekko”, ale szybciej? Wzrosłaby wtedy szansa wejścia na szczyt, lecz ryzykowalibyśmy 
dotarciem do obozu dopiero w nocy.
Podejmujemy większe ryzyko. Bierzemy ze sobą jak najmniej Jedynie płachty biwakowe Tylko Zyga do 
ostatniej chwili medytuje.
— Wziąłbym jednak maszynkę z resztką gazu.
— Jeżeli mamy się odciążyć, to bądźmy konsekwentni — sprzeciwiam się.
Wyruszamy wcześnie rano. Zaczyna się ciężka robota w śniegu, lodzie, zalodzonych skałach. Wszystko 
dzieje się strasznie wolno, opornie. Trafiamy na żleb ze szklistym twardym lodem. Cały czas asekuracja 
Koło godziny drugiej, przed granią, do której mamy jeszcze 120 metrów, spiętrza się bardzo pionowa ściana 
Zaczyna się wspinaczka ze sztywną asekuracją. Prowadzę, co kilka metrów wbijam śrubę czy hak, zakładam 
linę Partnerzy czekają aż zrobię te 80 metrów i po tej linie dojdą do mnie. Idzie mi to niezwykle wolno Co 
gorsza, zaczynają nadciągać chmury. Wysokość około 8000 metrów.
O czwartej przezywamy burzę śnieżną, z wyładowaniami atmosferycznymi. Jedynym punktem mojego 
oparcia jest wbity w ścianę żelazny hak Jest tak naelektryzowany, ze widzę skaczące po nim iskry. Muszę 
walczyć ze sobą, bo pierwszym odruchem jest chęć ucieczki od niego, ale równocześnie jest on jedynym 
oparciem. Daje szansę przetrwania tego białego piekła, rozdzieranego błyskawicami i piorunami.
Po półgodzinie burza przechodzi. Skrzykujemy się, wrzeszcząc na odległość do Zygi.
— Dzisiaj do szczytu nie dojdziemyyyy! Poszukaj tam niżej, koło waaas jakiegoś miejsca, zęby można się w 
nie wkopaaać! Tutaj nie ma gdzieee!
Kręcą się, kręcą, wreszcie dochodzi krzyk z dołu:
— Jeeest Da się wykopać jamę!
Gdy zjeżdżam na dół, kończą już kopanie. Jama jest mała — w czwórkę ledwo do niej wchodzimy Ale 
spełnia najważniejsze zadanie — zabezpiecza przed wiatrem. Tulimy się do siebie, aby podzielić się 
własnym ciepłem. I wtedy Zyga, bez słowa, wyciąga z plecaka maszynkę butanową i gaz. To jest to, czego 
nam właśnie brakowało. Błogosławiłem w duchu Zygę, któremu jeszcze tak niedawno kazałem się 
rygorystycznie odciążać. Gazu wystarcza na tyle, by stopić na nim tylko troszeczkę śniegu, ale nawet łyk 
ciepłego płynu na takim biwaku znaczy bardzo, bardzo dużo.
Zaczyna się noc, spędzona na kręceniu się, wierceniu, szukaniu oparcia na koledze, przemożnej, ale nie do 
zrealizowania, chęci wyprostowania zgrabiałych nóg, bezwiednego wpychania sąsiadowi łokcia w usta. Na 
zewnątrz jest na pewno minus 40 stopni, może nawet mniej, ale w jamie nie wieje, jesteśmy owinięci w 
jednorazowe płachty i jakoś udaje nam się przetrwać noc. Najważniejsze, ze byliśmy osłonięci od wiatru, 
gdyż na wietrze, przy tak niskiej temperaturze, nocy się raczej nie przeżywa.
Gramolimy się powoli i idziemy te pierwsze 80 metrów po linie, która już na górze czeka. Znowu jestem na 
prowadzeniu, ale nie jest tak trudno jak wczoraj. Teraz największą przeszkodą jest twardy lód, no i 
wysokość. Robię jednak 80 metrów określone długością liny. Rozluźniam się, zakładam stanowisko, chcę 
ściągnąć towarzyszy do góry i wtedy:
Lina mi ucieka!
Nie wiem jak to się stało. Kiedy jest się cały czas związanym liną, nie ma szans, by się wymknęła. A jednak, 
kiedy ją przekładałem, rozwiązała się. Poleciała w dół.
Stoję na lodowym zboczu, uczepiony zębami raków i ostrzami dwóch czekanów i jestem bez liny Co lobić? 
Zyga jest, na szczęście, przywiązany do drugiego końca, dzięki czemu nie tracimy jej zupełnie.
Ale musi jeszcze raz, od nowa, poprowadzić ten sam odcinek.
A ja stoję wbity czubkami stalowych raków w ścianę lodową o nachyleniu 60 stopni. Trzymam się tych 
swoich dwóch czekanów i czekam na Zygę. W takim lodzie nie zrobisz płaskiego stopnia, jedynie 
podziobiesz nieco. Oparte nogi szybko się męczą, trzeba je co chwilę luzować, przenosić ciężar ciała z jednej 
na drugą, żeby całkiem nie odmówiły posłuszeństwa.
Jakoś jednak wytrzymuję tę lodową stójkę. Zyga dochodzi z liną, zakładamy stanowisko. Sławek i Carlos 
mogą przejść po linie, a my dalej w górę.
Dochodzimy do grani szczytowej i widzimy, że do wierzchołka zostało około dwóch godzin drogi, już 
łatwiejszym terenem.
Ale na wysokości ośmiu tysięcy metrów nic nie jest łatwe.
Idę cały czas jak gdyby we mgle, świat odbieram trochę nierealnie, w głowie panuje mętlik. Jestem 
przytłumiony, bo słońce świeci cholernie jasno; gdybym zdjął okulary, ślepnę momentalnie. Jest jasno, wieje 
silny wiatr. Kraina, którą trudno określić, rozświetlona aż do bólu, groźna. Wygląda trochę tak, jak na 
prześwietlonym filmie.
Robię pięć albo siedem kroków i siadam, bo włożyłem w nie wszystkie siły. Odpoczywam i robię następne 
pięć lub siedem kroków. Wszystko to wyznacza brak tlenu. Tutaj nie można zrobić niczego szybciej, nie 
można zamiast siedmiu zrobić dziesięciu kroków. Ostatnie metry drogi to jedno, przytłaczające wszystko, 
liczenie. Siedem kroków i odpoczynek, siedem i odpoczynek. Kiedy mam już dosyć monotonii tych 
rachunków i próbuję zrobić dziesięć kroków, okazuje się, że dług tlenowy urósł przy tym do takich 
rozmiarów, że przed oczami zaczynają latać czarne plamy, a oddech jest na granicy wydolności, co działa na 
moją świadomość jak sygnał alarmowy. Wiem, że gdybym zrobił trzynaście, albo nawet dwanaście kroków, 
to straciłbym przytomność.
Cały czas balansuję na krawędzi swojej wytrzymałości, wiem, że stać mnie tylko na siedem kroków, bo dalej 
jest zupełna ciemność. Koniec.
Więc siedem kroków i odpoczynek, siedem i odpoczynek...
Jeżeli robi się trudniej, tych kroków musi być mniej.
Jest w tym jednak pewne pocieszenie: widzę już szczyt. Jest niedaleko, wiem, że wszystko, co 
najtrudniejsze, mam już za sobą. Pozostaje tylko kwestia cierpliwości.
Jest coraz bliższy, bliższy... Mimo tego wytłumienia siebie wielkim wysiłkiem, mam świadomość, że zbliża 
się kres tego, do czego tak wytrwale się piąłem.
Wychodząc na szczyt Nangi wymyśliłem sobie pewien efektowny scenariusz. Postanowiłem chociaż raz 
przy wejściu na wierzchołek podskoczyć i wrzasnąć: hurrra! Nie wiem jak wypada ten podskok, jak brzmi 
okrzyk. Wiem na pewno jedno: kosztuje mnie to tyle, że natychmiast siadam i przez dłuższy czas nie mogę 
w ogóle złapać oddechu.
I postanawiam sobie solennie, że już nigdy nie będę się porywał na taką demonstrację.
Kiedy łączę się z bazą i rozmawiam z Pawłem Mularzem, później z innymi, poprzez te nauszniki zmęczenia 
dociera do mnie radość w ich głosie. Mimo tragedii, a może właśnie tragedia to pogłębiła, sukces dla tej 
wyprawy jest ważny. I teraz stał się faktem.
Mam jeszcze osobistą satysfakcję. Patrzę na Carlosa, 23-letniego Meksykanina, który właściwie dzięki nam 
wszedł na tę górę. Pierwszego alpinistę z tak egzotycznego kraju, który wspiął się na szczyt liczący więcej 
niż osiem tysięcy metrów. Dla Sławka to też wielki sukces, ale dla Carlosa mam więcej uznania. Skojarzenie 
wielkiego himalajskiego sukcesu tego chłopca, z krainą, w której się urodził, ciągle wydaje mi się wręcz 
nierealne.
Szczyt Nanga Parbat jest kilkumetrową kopułą z twardego lodu, w który wchodzą tylko końce raków. Kiedy 
weszli za mną Sławek i Zyga, a później Carlos, zrobiło się fajnie, walimy się sobie w ramiona niczym 
wyczerpani bokserzy, których nie potrafi rozłączyć nawet kończący walkę gong. Gratulujemy sobie, potem 
łączenie się i rozmowa z bazą, grzebiemy się z tym wszystkim dość długo, ale uważamy, że mamy na te 
szczytowe uciechy dosyć czasu — jest przecież dopiero godzina trzynasta. Trzynastego lipca, godzina 
trzynasta...
— Dzisiaj dochodzimy do obozu V, a jutro schodzimy niżej, over. Kiedy rzucamy w radiotelefon ostatnie 
słowa, nie zdajemy sobie sprawy z tego, że jest w nas znacznie więcej animuszu niż realnych sił.
Zaczynamy zejście, które już w pierwszych metrach ujawnia starą himalajską prawdę, że ludzkie oceny 
odległości potrafią być absolutnie mylne. Bo wszystko wydaje się bliskie. Ot, wezmę linę w dłonie, zejdę 
szybko, w ciągu godziny będę na miejscu naszego biwaku w jamie, po następnych dwóch godzinach w 
namiotach obozu V...
A tu się nie da.
Jesteśmy jeszcze bardziej zmęczeni niż w czasie podejścia. Znowu, mimo że w dół, idę tym katorżniczym 
rytmem: pięć kroków i siadam, pięć kroków i siadam. Znowu, mimo że w dół, wszystko rozciąga się w 
czasie. Przy naszej jamie, w której nocowaliśmy, jesteśmy dopiero o piątej. Zyga jeszcze raz spogląda w 
górę i w dół, aż wreszcie odzywa się:
— Wydaje mi się, że będziemy musieli jeszcze raz „zakiblować” w tym samym miejscu. Bo do „piątki” nie 
dojdziemy na pewno. Idąc dalej ryzykujemy, że gdzieś po drodze, w nocy, będziemy znowu szukali miejsca, 
ryli w śniegu i lodzie nową jamę. To nie ma sensu. Za godzinę będzie już ciemno.
Chociaż z ciężkim sercem, przyznajemy mu rację. Bo taki ponowny „kibel” nie jest jedynie drzemką na 
świeżym powietrzu, ale przedygotaniem całej nocy w drgawkach, których nie sposób opanować na tym 
piekielnym mrozie. Dochodzi do tego zażarta walka o czucie w nogach, które tylko masaż i ruch mogą 
uratować przed odmrożeniem.
Nie ma już gazu, nie ma niczego do jedzenia. Mało, można przypuszczać, że tam niżej też nie czeka na nas 
dobrze zaopatrzona „spiżarnia”. Ale trudno. „Kiblujemy” drugą noc. O tym, jak wątły to był wypoczynek, 
najwięcej mówi fakt, że do „piątki”, odległej w normalnych warunkach o dwie godziny, schodzimy cały 
następny dzień. W czasie tego upiornego odwrotu zwycięzców widzę, że nie tylko ja jestem zmęczony.
Na Carlosa czasami muszę aż krzyknąć. Kiedy wpina się w linę, albo zaczepia karabinek, wszystko robi już 
odruchowo. Stoi w prawie pionowej ścianie i widzę, że zasypia.
W każdej chwili może dojść do tragedii. Więc ryczę, ile mam jeszcze sił:
— Carlos! Obudź się! Idź!
Nieszczęście jest tak blisko, że trzeba robić co tylko się da, żeby mu zapobiec. Właśnie teraz trzeba być cały 
czas wewnętrznie spiętym. Jeszcze, ciągle, nie wolno odpuścić ani na moment, mimo że to tylko zej -ś c i e . 
A widzę, że Carlosowi już tego brakuje. Ten fantastycznie ambitny źrebak słania się na nogach. Więc 
wrzeszczę.
To samo dzieje się ze Sławkiem Łobodzińskim. Obaj pływają. Trzeba ich pilnować, prowadzić jak na 
sznurku, mówić przy tym:
—Teraz weź czekan. Teraz złap się liny. Zjeżdżaj powoli...
Pierwszy zawsze zjeżdża Zyga, który ich odbiera na dole. I tak cały dzień. W pewnym momencie opada 
mgła. Nie wiemy którędy iść. Zyga mówi: w prawo, ja: w lewo.
Uparcie się kontroluję, bo zmęczenie nieuchronnie podsuwa wariant najłatwiejszy: w dół! A kiedy zacznie 
się schodzić w dół, to nawet gdyby wiedziało się, że idzie się źle, nie jest się już w stanie pokonać siebie, 
zmusić się do powrotu, choćby krótkiego, w górę. Wymaga to najwyższego wysiłku woli.
Czuję, że idziemy źle. Widzę, że teren ucieka coraz bardziej stromo w dół. Tego nie było.
— Zyga, idziemy źle.
— Nie, to jest na pewno dobra droga — sapie niecierpliwie Zyga. Nie mam żadnego argumentu. Mogę 
powiedzieć tylko:
— Siadajcie.
I decyduję się jednak wracać. Bo czuję, że wracamy nie tym żlebem co trzeba. Cofam się w górę około 50 
metrów, szukam we mgle czegokolwiek, co naprowadziłoby mnie na właściwy ślad.
Pomaga przypadek. W śniegu miga coś czerwonego. Podchodzę bliżej, sięgam i odkrywam moją starą 
łapawicę, którą idąc w górę tak zdarłem, że zdjąłem i uwiązałem do liny poręczowej.
Jest lina!
Dobrze się stało, że zmusiłem się do tego podejścia w górę. Teraz krzyczę do nich:
— Jestem na droooodze!
Chcąc nie chcąc, wracają. Wszyscy dochodzimy do zbawczej liny i powoli, powoli zaczynamy schodzić. W 
„piątce” jesteśmy w nocy. A planowaliśmy, że znajdziemy się dzisiaj znacznie, znacznie niżej. Ale nie dało 
się. Po prostu zabrakło sił.
Moje przypuszczenia potwierdzają się. W „piątce” jest tylko jeden nabój butanu, na którym można z 
najwyższym trudem stopić śnieg na niecałe cztery menażki wody. Jesteśmy wyschnięci na wiór, spragnieni 
aż do bólu, bo przez dwa dni niczego nie piliśmy.
Nie ma też nic do jedzenia. Następnego dnia mijamy „czwórkę”, gdzie też pusto. Docieramy na wysokość 
„trójki”. Dochodząc, myślę tylko o jednym: „Nareszcie namioty pełne gazu, żarcia, wszystko na nas czeka”. 
Przed oczyma wyobraźni mam menażkę pełną gorącej, parującej zupy.
Jestem pierwszy na miejscu, w którym obozu trzeciego... nie ma.
Serak, który był nad nami, który miał być tarczą przed lawinami, urwał się i zasypał wszystkie namioty. 
Gdzieniegdzie wystają tylko ich kikuty, przywalone bryłami lodu, które zdążyły już zamarznąć jak skała.
Na ten widok prawie się załamałem. Powiedziałem do siebie:
— Tej nocy chyba już nie przetrzymamy.
W porę dowiadujemy się jednak o tym, ze ratunek jest w drodze. Michał Kochańczyk i Mirek Gardzielewski 
wyruszyli właśnie do obozu III, żeby uzupełnić zaopatrzenie. Zwłaszcza żywność.
Kiedy dochodzą do nas, siadamy wszyscy bezradnie w śniegu i od nowa pojawia się dręczące pytanie:
— Co robić dalej?
Jest niby raźniej, bo nie jesteśmy już całkiem sami, są koledzy, przynieśli żarcie. Ale sprzętu biwakowego 
nie mamy.
Bierzemy czekany i zaczynamy nimi walić uparcie w lód. Kopiemy tak do północy, aż wreszcie 
wykopujemy jeden namiot. Wciskamy się do niego, możemy tutaj zapalić maszynkę, możemy się wreszcie 
napić, znowu napić do woli. Podnosi nas to na duchu i kopiemy dalej, tak długo, aż wyłania się drugi namiot 
Ta noc, zamiast na wymarzonym wypoczynku, upływa na kopaniu, tłuczeniu czekanem w lód.
A przed nami najniebezpieczniejszy odcinek, który musimy pokonać przed wschodem słońca. Jeżeli się 
spóźnimy, ryzykujemy życiem, gdyż przechodzenie żlebów między obozem III a II jest równoznaczne z 
samobójstwem.
Pobudka o drugiej nad ranem. Pierwsze zespoły zaczynają schodzić. Jest nas dużo, schodzenie aż trzema 
zespołami, jeden za drugim, wzmaga niebezpieczeństwo. Bo co chwila leci w dół potrącony nogą kawał lodu 
czy kamień, który spadając, nabiera szybkości pocisku Trzeba tak organizować ruch wyczerpanych już ludzi, 
by zespoły ani przez chwilę nie znajdowały się w jednej linie.
O pośpiechu nie ma mowy. Jesteśmy dopięto w połowie drogi, gdy zaczyna wschodzić słońce. Znowu tylko 
„fartowi” możemy zawdzięczać, ze trwamy. Bo właśnie rankiem tego dnia, w przeciwieństwie do jasnych 
jak kryształ poprzednich, na niebie pojawiły się chmury. Słońce wzeszło, ale chmury jakby zasłoniły jego 
tarczę. Promienie nie atakują ściany wprost. Opóźnia to nieco urywanie się walących w dół lawin kamieni 
przemieszanych z lodem. Co chwilę cos tam z góry leci, jednak nie jest to jeszcze nawałnica Takie 
pojedyncze pociski mogą jednak być równie groźne.
Sławek dostaje kamieniem prosto w obiektyw niesionego na piersiach aparatu. Obiektyw idzie w diabły.
Zyga, na szczęście niedużym kamieniem, obrywa w ramię. Boli go.
Inny lecący duży kamień uderza w mój plecak i strąca umocowany do niego czekan.
Idziemy cały czas jak na froncie. To zejście jest straszne. Rozciągnęliśmy się, idę stosunkowo szybko.
Tuz przed obozem II jest 80-metrowy trawers. Śnieg coraz bardziej rozmiękły. Zjeżdżam po linie, raz wyżej, 
taż niżej nad wyraźnie bryjowatym już śniegiem. Lina jest luźna. Nagle noga wpada mi w szczelinę. Tracę 
równowagę, przewracam się w powietrzu na wznak. Plecak ciągnie mnie w tył, jedna z nóg wklinowana jest 
w szczelinie. Właściwie na tej nodze wiszę głową w dół.
Próbuję się ratować.
Biorę mocno w ręce linę i usiłuję się na niej podciągać, żeby jakoś wrócić do normalnej, naturalnej dla 
każdego człowieka pozycji pionowej. Jednak lina umocowana w trawersie ma tak duży luz, że naciąga się i 
koniec. Nic nie wskórałem, znowu tkwię tylko na nogach, zaklinowanych w mokrym śniegu, czuję 
narastający w kolanie ból.
Plecak ciągnie mnie tak mocno w tył, że zaczyna mnie dusić. Wiszę głową poniżej poziomu nóg, 
uwięzionych jak w kleszczach. Plecaka zrzucić nie potrafię, na czyjąkolwiek pomoc mogę liczyć nie 
wcześniej niż za pół godziny, bo ruszyłem do przodu jak nieprzytomny.
Teraz utrata przytomności zbliża się naprawdę.
Przed oczami robi mi się już ciemno. Duszę się.
Decyduję się jeszcze raz na zryw. Już ostatni, bo na więcej nie będę miał sił. Podciągam się na linie ile się 
da, chcę wrócić do chociażby jako takiego poziomu i wtedy rzucić się całym ciężarem w dół. Tam, gdzie 
stroma ściana ucieka niemal pionowo paroma setkami metrów. Tylko ten manewr może pozwolić na 
wyrwanie tej cholernej nogi. Może się przy tym złamie? Nie wiem, ale pal sześć. Tu chodzi o coś 
ważniejszego.
O wszystko.
Z najwyższym wysiłkiem realizuję to zamierzenie. Dociągam się z trudem do linii poziomej. I wtedy całą 
energią, chcąc maksymalnie przyśpieszyć ruch ciała i plecaka, rzucam się w dół.
W nodze coś zatrzeszczało, ale puściła! Zamieniam się w wielkie żywe wahadło, wiszę już jednak 
normalnie, głową w górę, uradowany jak dziecko, przebieram w powietrzu zwolnionymi nareszcie nogami.
Udało się!
Po chwili opieram się nogami o ścianę. Przeżyłem chwile, w których dopuściłem do świadomości taką 
paskudną myśl.
„Głupia sprawa, mogę tutaj już zostać…
To były momenty naprawdę graniczne.
Bliski tragedii był także Zyga Akurat w momencie, gdy wpinał się do liny, poślizgnął się i zaczął się zsuwać. 
Przeleciał jakieś 20 metrów, ale cały czas w linii zwisu liny i resztką przytomności umysłu udało mu się 
jakoś ją zgarnąć i wyhamować. Nadwerężył sobie przy tym nogę, nie mógł dalej iść o własnych siłach. Ale 
żyje.
Do bazy docieramy jednak cali.
Wszystko jest przygotowane do odwrotu. Następnego dnia ruszamy w drogę powrotną.
Za nami pozostaje pokonana południowo-wschodnim filarem bardzo groźna Nanga Parbat. Za nami zejście, 
w czasie którego parokrotnie lawirowaliśmy na krawędzi ludzkiej wytrzymałości.
I opodal bazy mogiła z kamieni, kryjących na zawsze naszego Przyjaciela, Piotrka Kalmusa.






Plecak na zboczu

Lhotse, próba przejścia południowej ściany, 1985

Z wyprawy na Nanga Parbat wracam z końcem lipca.
Jestem zmęczony.
Jeszcze nigdy nie odczuwałem tego tak wyraźnie. W ciągu pół roku byłem na trzech wielkich górach. 
Między tymi wyprawami nie było dużo czasu na odpoczynek. Teraz to wszystko czuję, wychodzi ze mnie, 
musi upłynąć trochę czasu, zanim odezwie się znowu głód gór.
Ale mój macierzysty, katowicki klub kończy właśnie organizować wyprawę, której celem jest południowa 
ściana Lhotse. Bardzo znana, jedna z największych w Himalajach, nie zdobyta do tej pory. Ściana, która 
rzuciła na kolana największych śmiałków w dziejach himalaizmu.
Niejako „z urzędu” mam w tej wyprawie miejsce. Głupio byłoby tuż przed wyjazdem rezygnować.
Nie mówię tego nikomu na głos, ale nie jestem przekonany do próby atakowania tej legendarnej ściany. 
Jednak z Lhotse mam swoiste porachunki, jest jedną z „moich” wielkich gór, na którą wszedłem drogą 
klasyczną.
A południowa ściana to jest coś...
Gdyby tylko nie to zmęczenie...
Na samą myśl, że ledwo wróciłem i mam się pakować, znowu jechać, odechciewa mi się wszystkiego.
— Darujcie, ale ja was dogonię dopiero tam, na miejscu. Lećcie beze mnie... — mówię do kierownika 
wyprawy Janusza Majera, żeby chociaż trochę wygrać na czasie. Wie, że mam jeszcze aklimatyzację po 
Nanga Parbat, więc mogę sobie pozwolić na spóźnienie. Zgadza się. Zapewniam, że wylecę z początkiem 
września.
Wyjeżdżam miesiąc po nich. Liczyłem, że wystartuję 3 września, ale nie dostałem rezerwacji, odlatuję 
tydzień później. Po przylocie do Katmandu przepakowuję się i ruszam w kierunku bazy.
Zaczynam ich gonić.
Równocześnie jednak wracają wątpliwości. Nie ciągnie mnie do tej góry. To, co dotychczas działało na moją 
ambicję jak ostroga, tym razem wzbudza sceptycyzm. Powodzenie tej wyprawy jest wątpliwe. Przecież od 
wielu lat ruszają pod tę ścianę wyprawy z całego świata i jak dotąd, nie udało się...
Tylko raz do tej pory wyszedł ze mnie sceptyk. Było to wtedy, gdy , z Wojtkiem stanęliśmy po raz pierwszy 
pod zachodnią ścianą Gasherbruma IV. Pod „świetlistą”.
Mam o czym myśleć, śpiesząc do bazy. W miarę upływu godzin bardzo forsownego marszu, przekonuję sam 
siebie, że zrobienie nawet tej ściany jest możliwe.
Nie potrafię się jednak uporać z obciążeniem, do którego jeszcze nie przywykłem. Tym razem wlokę ze sobą 
w góry zmęczenie. Nie jestem świeży i nie ma to nic wspólnego z kondycją fizyczną.
Tragarz niesie około 20 kilogramów, ja jakieś 10. W ciągu 3 i pół dnia robimy odcinek, na pokonanie 
którego normalna karawana potrzebuje dziesięciu. Czyli, że do bazy szedłem prawie biegiem.
W bazie okazuje się, że chłopcy bynajmniej czasu nie marnowali. Weszli już dosyć wysoko, mają założony 
obóz IV. Nie tracąc czasu, wchodzę w ścianę prawie następnego dnia. Akcja się rozwija, ja znajduję się 
nieco z tyłu i mam świadomość trochę głupiej sytuacji. Ci, którzy idą w „szpicy”, idą jak w zegarku i coraz 
bardziej czują szczyt. Działają już długo, więc chcą się do tego wierzchołka dorwa-5 jak najszybciej. Mnie 
nie wypada w tej sytuacji wejść po prostu między nich. Dołączam się więc do zespołu wspomagającego, 
wynoszę sprzęt do wyższych obozów i czekam na rozwój akcji prowadzonej nad nami. Pierwszy atak 
szczytowy następuje już po tygodniu mojego pobytu w bazie. Idą Krzy-siek Wielicki, Jasiu Nowak, Artur 
Hajzer i Mirek Dąsał. Zakładają obóz na wysokości 8000 i wspinają się w kierunku takiej grafiki, która 
rokuje nadzieje, że da się nią przejść.
Cały problem południowej ściany Lhotse polega na tym, że największe trudności występują na wysokości 
powyżej 8000 metrów.
Pierwszy atak dochodzi do 8100 i niestety zespół wycofuje się. Zapada decyzja pójścia innym wariantem, 
prowadzącym jak gdyby bliżej środka ściany. Tutaj wchodzimy w akcję w trójkę z Ryśkiem Pawłowskim i 
Rafałem Chołdą, z zadaniem zaporęczowania drogi tak wysoko, jak tylko potrafimy i ewentualnego 
spróbowania ataku szczytowego.
Dochodzimy do obozu V na wysokości 8000. Nocleg. Planujemy następnego dnia zaporęczować ile się da, 
200 a może nawet 300 metrów stromej ścianki skalnej, najtrudniejszego chyba miejsca w tej ścianie. 
Następnego dnia musimy albo spróbować iść dalej, albo zejść.
Rano Rysiek Pawłowski mówi, że czuje się źle. Nie pójdzie z nami. Zostaje.
Wychodzimy tylko z Rafałem Chołdą, idziemy „na lekko”. Docieramy do pionowej ściany skalnej, na tyle 
trudnej, że 80 metrów męczymy prawie cały dzień. Do godziny drugiej zakładamy 80 metrów liny, czyli 
tyle, ile mieliśmy akurat ze sobą. Cały czas trudna wspinaczka w skali około piątego stopnia. Wbijam haki, 
zjeżdżam na linie do Rafała i razem zaczynamy schodzić do namiotu.
Łatwym trawersem schodzimy bez liny. Idę pierwszy, Rafał za mną. W pewnym momencie, tuż przed 
namiotem, nagle się odwracam, patrzę...
Nie ma Rafała!
Stoję, w miarę upływu sekund, coraz bardziej zaniepokojony. Po chwili widzę, że w kotle, jakieś 100 
metrów niżej, zboczem o nachyleniu 45-50 stopni, po twardym śniegu turla się plecak...
Rafał szedł niespełna 15 metrów za mną. Nie słyszałem niczego, żadnego okrzyku, słowa. A teraz, 
odwracam się i widzę, że jestem sam.
I po chwili dostrzegam turlający się w kierunku przepaści plecak.
Nie bardzo wiem co robić. Patrzę jeszcze raz uważnie dookoła. Może Rafał gdzieś stoi i tylko wtopił się w 
otoczenie, może spadł tylko kawałeczek niżej...? Nie ma jednak żadnego śladu. Ten kocioł śnieżny pokryty 
jest twardym firnem, po którym bardzo dobrze idzie się w rakach, wchodzą weń jak nóż w chleb. Jeżeli 
jednak się poślizgniesz, to zsuwasz się jak z zeskoku olbrzymiej skoczni narciarskiej.
Dobiegam do namiotu, łapię radiotelefon, łączę się z bazą.
— Przed chwilą Rafał mi zniknął, Rafał zniknął — powtarzam. Prawdopodobnie spadł. Over...
Kocioł kończy się 300-400 metrów niżej uskokiem, który jest bardzo dobrze widoczny z bazy.
— ...Może zatrzymał się gdzieś niżej, gdzieś niżej. Wypatrujcie przez lornetkę. Może znajdziecie jakieś 
ślady. Over.
Jestem bezradny. Dopiero teraz powoli do mnie dociera, że doszło do tragedii, że Rafał na pewno zginął.
Był jednym z najmłodszych uczestników naszej wyprawy.
Kiedy rozgrywa się ta tragedia, jest około godziny trzeciej, wspaniała pogoda, niebo błękitne, słońce. Rysiek 
Pawłowski schodzi już od pewnego czasu do obozu IV, gdzie dopiero dowiaduje się o tym, co się stało. Ja 
tkwię w „piątce” i nie bardzo wiem, co ze sobą zrobić. Mogę albo czekać aż ktoś do mnie dojdzie i wtedy 
zaczniemy razem prowadzić akcję, albo schodzić w dół. Już w czasie tego ostatniego poręczowania zaczęło 
mnie męczyć przeświadczenie, że nie tędy droga. Za trudno.
Musimy znaleźć inny wariant, albo... Nie, tego co się kryje za tym „albo” nie mówię na głos. Po prostu tracę 
wiarę. Doszedłem może do 8100 i widziałem, że trudności bynajmniej nie maleją. Musimy więc znaleźć inny 
wariant albo kontynuować drogę, gryźć codziennie chociażby po kilka metrów skały, aż zaporęczuje się 
jeszcze 200-300 metrów, tuż pod szczyt, skąd można będzie go zaatakować. Ale ściana jest od samej jej 
podstawy bardzo trudna, bardzo niebezpieczna. I ta wysokość. Od września aż po koniec października 
wyrywało się z niej zaledwie po kilka metrów, poszło już prawie pięć kilometrów liny poręczowej.
Zbliża się listopad. Robi się późno, bardzo późno. Dzień staje się coraz krótszy, jest coraz mroźniej...
Wszystko to kotłuje mi się w głowie, nie mogę uwolnić się od myśli o tragedii, która przed chwilą się 
rozegrała. Nie wypuszczam z ręki radiotelefonu i wreszcie odzywam się:
— Co dalej? Co dalej? Uważam, że tej drogi nie zrobimy... Kiedy wyrzucam z siebie te słowa, zdaję sobie 
sprawę, że po raz
pierwszy j a jestem tym, który nakłania do wycofania się. Na dole chłopcy podeszli pod samą ścianę i szukali 
jakichkolwiek śladów po Rafale, ale bezskutecznie. Nachodzi mnie przygnębienie. Mam już tej ściany dość. 
Chcę szybko wiedzieć, co robić. Jeżeli mam przerwać akcję, muszę zwinąć obóz V i schodzić już z tym 
bagażem. Jeżeli jest jeszcze jakiś zespół, który pójdzie do góry, to zostawiam wszystko i schodzę na 
odpoczynek.
Czekam na decyzję, a równocześnie wiem, że teraz nie mogę ich popędzać, bo przecież doszło do tragedii. 
Gdy znajdują chwilę i zwracają się do mnie, bez większej nadziei pytam wprost:
— Czy na dole jest zespół, który spróbuje jeszcze pójść na górę? Over...
Rzucam to pytanie nie bez powodu. W tym samym czasie, na tej samej południowej ścianie wspina się 
trzyosobowa wyprawa francuska młodych chłopców Vincenta Fai. Bardzo ambitni, ale nie mający żadnego 
doświadczenia himalajskiego. Chcą robić tę ścianę w stylu alpejskim. Od początku traktowałem ich ambicje 
z przymrużeniem oka, bo widziałem jak się do tego zabierają i nie dawałem im najmniejszych szans sukcesu. 
Robili jednak duże wrażenie, szczególnie na Arturze Hajzerze, który, patrząc na tych wyposażonych w 
znakomity sprzęt źrebaków, uwierzył, że ściana jest do pokonania. Mało tego, dogadał się z nimi, więc mówi 
teraz do mnie przez radiotelefon:
— Uważam, Jurek, że powinniśmy jeszcze raz spróbować. Jeszcze raz spróbować. Ci chłopcy są chętni 
dołączyć się do akcji. Możemy zrobić jeden wspólny zespół i pójść w górę. Over.
Zaczynam się łamać. W końcu przytakuję.
— Dobra, pójdziemy jeszcze raz. — Mówiąc to mam świadomość, że dałem się jak gdyby „wypuścić”. — 
Zostawiam w takim razie cały sprzęt. Sprzęt zostawiam i schodzę na dół. Over...
Po poręczówkach schodzi się szybko. W ciągu jednego dnia jestem w bazie.
Wszyscy są przygnębieni, Rafała nie udało się odnaleźć. Prawdopodobnie wpadł do szczeliny brzeżnej u 
podstawy ściany.
Planujemy jednak dalszą wspinaczkę. Wychodzimy z założenia, że jeden zespół tego nie zrobi. Muszą być 
minimum dwa. Pierwszy, który doporęczuje wyżej jeszcze przynajmniej 80, a najlepiej 200 metrów liny. 
Czyli zrobi tę barierę skalną. A drugi pójdzie „na lekko” w kierunku szczytu.
Oczywiście nikt nie chce być tym, który ma harować, a przed samą metą odwróci się na pięcie i zejdzie. 
Ustalamy więc, że każdy zespół idzie do oporu, dokąd wystarczy mu sił. Poddaję Arturowi pod rozwagę 
jeszcze jeden wariant:
— Jeżeli ci Francuzi są tacy dobrzy, to niech spróbują zaporęczować chociaż kilkadziesiąt metrów jednego 
dnia. Następnego dnia zejdziemy do obozu V, ja i Falco zaporęczujemy dalej, a wy, już na zupełnym luzie, 
ruszycie za nimi.
Artur przytakuje z przekonaniem.
Tylko że jeszcze przed wyjściem z bazy, z Francuzów chętny do realizacji tego planu został już tylko jeden, 
Vincent Fai. Artur wychodzi z nim o dzień wcześniej, dochodzą do obozu V. My jesteśmy w „czwórce”, 
skąd widzimy ich jak na dłoni. Kiedy rano zbierają się do wyjścia, wszystko to trwa, jak na mój gust, trochę 
za długo. No, nic. Ruszamy w górę. Z drogi między „czwórką” a „piątką” łączę się z Arturem i pytam:
— Co tam u was? Czego tak późno wychodzicie na to poręczowa-nie? Over.
I zaraz słyszę jego głos:
— Zrozumiałem, zrozumiałem. Vincent coś źle się czuje, chce odpocząć jedną noc, jedną noc i dopiero 
potem podjąć akcję. Dopiero potem. Over.
— Bzdura! Nie ma o czym gadać. Cóż to za odpoczynek na tej wysokości? Albo idziecie do góry, albo 
schodzicie. Over...
Używam mocnych słów. Wiem jednak, że na 8 tysiącach metrów nie ma odpoczynku. Tam tylko się wydaje, 
że „ach, położę się, prześpię jeszcze jedną noc, odpocznę, jutro będę silniejszy”. Wręcz przeciwnie. Po nocy 
na 8 tysiącach człowiek może być tylko słabszy. Jestem więc teraz nie tylko brutalny ale i uparty.
 


Lhotse, południowa ściana z zaznaczoną drogą do najwyższego osiągniętego punktu w 1985 roku

— Albo wychodzicie na poręczowanie teraz, wychodzicie teraz, albo likwidujemy obóz i wracamy. Nie 
widzę najmniejszych szans, żebyście to zrobili we dwójkę. Najmniejszych szans. Over.
Słyszę, że Artur usiłuje przekonać Vincenta, który jednak nie potrafi już zmienić podjętej raz, podyktowanej 
zmęczeniem i wysokością decyzji. Po chwili mówi niemal błagalnie.
— Spróbujmy może, Jurek, pójść jednak dalej we dwójkę.
— Nie. Nie widzę szans — odpowiadam
Moja „psycha” siadła już ostatecznie. Nie zakończyłem nawet przepisowym „over”. Na odpowiedź Artura 
nie musiałem długo czekać. Była taka, jakiej mogłem się spodziewać.
— Jeżeli tak uważasz, to trudno. Wycofujemy się Over. Rozmawiamy, widząc cały czas siebie w dużej 
odległości, co jednak czyni kontakt pełniejszym. Dlatego, kiedy wiem, ze radiotelefon zamilkł już na dobre, 
przychodzi chwila refleksji.
Dlaczego to zrobiłem? Przecież zawsze byłem tym, który w najtrudniejszych nawet sytuacjach ciągnął do 
przodu, mówił „trzeba iść w górę”. A tutaj nagle nie jestem przekonany
Idący ze mną Falco właściwie nie włącza się w tę rozmowę Artur jednak nie potrafi ukryć zdziwienia 
Przyznał mi później, ze ponieważ to ja mówiłem, że nie damy rady, zgodził się na odwrót. Nie był jednak do 
końca przekonany, że ja, i w ślad za mną mm, robią dobrze.
Tak się skończyła nasza wyprawa na południową ścianę Lhotse.
Następnego dnia jesteśmy w bazie. Wszystko tu wygląda trochę inaczej niż dawniej. Po pierwsze, ciąży na 
nas tragedia Rafała. Kiedyś, w czasach wypraw, na które wyjeżdżało się raz do roku, po zakończeniu akcji 
górskiej zaczynał się w bazie odpoczynek, zapanowywał pewien luz, czekało już tylko powolne zejście z 
tragarzami. Dzisiaj nie ma warunków na najmniejszą nawet beztroskę.
Nie potrafię tego wytrzymać. Myślę tylko o domu, o tym, by jak najszybciej się w nim znaleźć. W ten 
sposób wyłazi ze mnie przemożne zmęczenie górami. Skończyła się akcja, reszta mnie nie bawi.
Właściwie uciekam z Himalajów. W ciągu jednego dnia pokonuję odcinek, którym karawana wlecze się 
zazwyczaj przez tydzień Docieram do Lukli, gdzie mam pierońskie szczęście, bo dostaję się, oczywiście za 
pomocą bakszyszu, do samolotu, który akurat odlatuje do Katmandu Czyli, ze w ciągu półtorej doby, z 
wysokości 8 tysięcy metrów „spadam” na wysokość 1800. Jeden z moich rekordów.
W Katmandu zastaję już forpocztę wyprawy, która udaje się zimą na Kangchendzongę. Wśród listy 
uczestników tej wyprawy jest także moje nazwisko. Nie tylko moje, Krzyska Wielickiego także. Przestaję 
już nad tym panować, wszystko nabiera iście wariackiego rozpędu. Przecież oni już tu są, w Nepalu 
załatwiają sprawy związane z organizacją karawany, a ja jadę do domu.
Odpocząć. I nie wyobrażam sobie, żeby jakakolwiek siła mogła mnie zmusić do pozostania tutaj. Jest na 
miejscu kierujący wyprawą Andrzej Machnik i paru innych. Patrzą na mnie bez wyrzutu, ale trudno w ich 
spojrzeniu wyczytać aprobatę. Roboty huk, tym bardziej że samochód z całym sprzętem pływa jeszcze 
gdzieś po oceanie, bo statek zmienił kurs i będzie opóźniony. Zwijają się jak w ukropie, pełni obaw, że przez 
ten statek wyprawa może nie dojść do skutku.
Nie mówią wprost „Może byś z nami został”. Na swój sposób nie dopuszczałem do siebie myśli, by te słowa 
mogły paść.
Bym nie musiał się przyznać do tego, że dłużej już tutaj nie wytrzymam, że mam wszystkiego dosyć.
Po dwóch kolejnych dniach jestem w kraju. W domu.
Do dzisiaj zastanawiam się, co było przyczyną, że „odpuściłem” południową ścianę Lhotse.
Być może to było to coś, które w pewnym momencie nakazuje mi, abym nie robił już kroku dalej. Nie chcę 
używać tu wielkich słów „przeznaczenie”, „wyczucie”. Na pewno przyczyniła się do tego tragedia, do której 
doszło. Kilka dni przed moją kapitulacją zginął Rafał Nie miałem przekonania do tej ściany, za mało mnie z 
nią łączyło, była w trzech czwartych zrobiona beze mnie. Nie było mnie, gdy zakładali obozy, poręczowali. 
Ja tylko wykańczałem drogę miedzy obozami IV a V, nie zrodziło się we mnie jeszcze to uczucie, ze tyle w 
tę ścianę włożyłem trudu, iż szkoda zawracać.
A może zmęczenie? To była przecież w tym roku trzecia, trudna wyprawa, za pierwszym „podejściem” 
zrobiłem zimą dwa szczyty, potem Nanga Parbat.
Telefon w domu milczy Ta cisza jest też swoistym smakiem porażki, którą się jednak przezywa. Dochodzi 
jeszcze do tego poczucie straconego czasu. Gdybym poszedł za własnym wewnętrznym podszeptem i nie 
pojechał tym razem w Himalaje, rezultat byłby taki sam.
Mam nareszcie warunki do prawdziwego odpoczynku. Interesuję się tylko domem, zajmuję rodziną, jeżdżę 
do mojej chaty w Istebnej. Po raz pierwszy, od bardzo dawna, nie muszę przygotowywać się do kolejnej 
wyprawy. Staram się przede wszystkim wyluzować psychicznie.
Udaje mi się to. Zwłaszcza wtedy, kiedy blisko mnie są obaj moi chłopcy.
Tylko czasem staje mi przed oczami widok, od którego nie uwolnię się już chyba do końca życia.
Roziskrzone himalajskim słońcem, pokryte twardym śniegiem zbocze, po którym turla się bezwładnie 
plecak...










Wieczne odpoczywanie.

Kangchendzönga, zima 1986

Nawet najwspanialszy wypoczynek nie może trwać wiecznie, 12 grudnia wylatujemy z Krzyśkiem 
Wielickim z kraju. Lecimy przez Moskwę i Delhi do Katmandu, skąd całą noc autobusem na wschód Nepalu 
i tu rozpoczynamy już marsz w górę.
Po dwóch dniach „nadeptujemy” na ogon naszej karawany, którą prowadzi Artur Hajzer. Nie wracał do 
domu, został w Nepalu, dogadał się z Machnikiem co do warunków uczestnictwa w wyprawie i przyjęto go 
do niej na miejscu.
Szkoda nam czasu na wleczenie się razem z karawaną, której tempo wyznaczają warunki postawione przez 
tragarzy i rygorystycznie przestrzegane przez nich dzienne etapy. Rwiemy więc z Krzyśkiem w górę, 
taszcząc na plecach jedynie własny sprzęt. Droga, którą nigdy dotąd nie szedłem, prowadzi przez bardziej 
dziki teren niż ten, który przemierza się idąc pod Lhotse czy Everest. Marsz zaczyna się od 500 metrów nad 
poziomem morza, wśród palm, dojrzewających pomarańcz, bananów, jest w ogóle raj. Krajobraz, w miarę 
posuwania się po tych „schodach”, codziennie się jednak zmienia. Na wysokości 4000 zostawiamy ostatnią 
już łąkę, a raczej pastwisko. Na cztery dni przed Wigilią docieramy do bazy pod Kangchendzönga, założonej 
już 10 grudnia. Postawiona jest na bocznej morenie lodowca, na wysokości 5200.
Na miejscu są już Andrzej Czok, Przemek Piasecki, kilku zakopiańczyków. W ciągu pierwszych 10 dni 
zdążyli założyć dwa obozy.
Fizycznie czuję się tak samo, jak wtedy, gdy atakowałem południową ścianę Lhotse, to znaczy znakomicie. 
Nawet moje odmrożenia nóg, które odczuwałem jeszcze trochę dwa miesiące temu, już nie dają o sobie znać. 
Jednak w górach najważniejszą rolę odgrywa kondycja psychiczna, którą teraz oceniam, że jest 
zdecydowanie lepsza niż na starcie poprzedniej ekspedycji. Przede wszystkim jestem w pełni przekonany do 
realności celu. Idziemy drogą normalną, z zamiarem zrobienia pierwszego zimowego wejścia na 
Kangchendzöngę.

Lhotse zawsze była i jest dla mnie ważna. Wprawdzie wcześniej „zaliczyłem” ją, ale jest to ciągle jedyny 
mój ośmiotysięcznik, na który wszedłem drogą klasyczną. A zadanie, jakie postawiłem sobie, przewiduje 
wejście na 14 ośmiotysięczników albo nowymi drogami, albo po raz pierwszy zimą. Jak gdyby same 
premiery. Brakuje mi do tego tylko Lhotse pokonanej inaczej...
Od Reinholda Messnera dzielą mnie tylko dwa szczyty. To też określa wysokość stawki, jaką jest teraz dla 
mnie Kangchendzönga. Chociaż wiem, że nawet gdy i z tą górą wygram, i będę uboższy od Messnera tylko o 
jedną wielką górę, ja wrócę do domu, a on dopiero wyruszy dokończyć ten wielki wyścig, pójdzie jak po 
swoje.
Samo liczenie szczytów niczym bramek w meczu piłkarskim prowadzi jedynie do złudzeń. Reinhold był i 
jest zawsze co najmniej o dwa szczyty przede mną i w pełni kontroluje sytuację. Jeżeli raz tylko różnica ta 
zmalała do jednego szczytu, to wyłącznie dlatego, że ja akurat swoją „rundę” kończyłem, a on zaczynał.
Jak na grudzień i zimowe warunki himalajskie, jest świetna pogoda. Bardzo zimno, już w bazie około 25 
stopni mrozu, ale nie wieje. Ładujemy z Krzyśkiem na plecy potrzebny wyżej sprzęt i spacerowym krokiem 
idziemy do obozu I, później do obozu II. Stąd jeszcze wyżej, żeby niesiony depozyt złożyć tak wysoko, jak 
tylko się da. Na mniej więcej 7000 zrzucamy cały ten majdan i wracamy. Jest 23 grudnia, nazajutrz Wigilia, 
którą chcemy spędzić wspólnie. Przez radio dowiadujemy się, że właśnie do bazy dotarł Artur z końcówką 
karawany. Była ona tym razem podzielona na dwa człony. Pierwszy niósł najpotrzebniejszy sprzęt i żywność 
tylko na kilkanaście dni, drugi to, co płynęło statkiem i z takim opóźnieniem dotarło do Nepalu. W bazie 
zrobiło się rojno, jest nareszcie dostatek rzeczy niezbędnych, dotarło kilkadziesiąt bębnów z wszelkim 
dobytkiem. Można sobie nareszcie pofolgować, zrobić święta jak trzeba.
Nie spędzamy, niestety, tych świąt razem. My siedzimy w bazie wysuniętej, reszta kolegów całkiem na dole. 
Wynikało to z naszej zimnej kalkulacji. Bo droga z naszej bazy wysuniętej do bazy właściwej zabrałaby 
jeden dzień, droga powrotna drugi, co najmniej jeden dzień musielibyśmy spędzić tam, na miejscu. W sumie 
więc oznaczałoby to trzy dni straty. Jesteśmy więc tutaj, skazaliśmy się sami na niektóre wigilijne 
wyrzeczenia. Nie przejmujemy się tym zbytnio. Kucharzy Krzysiek Pankiewicz i ja. Krzysiek robi nawet na 
deklu od bębna okazały tort. Jest na nim prawdziwa galaretka i jagody z konserwy. Wygląda dobrze. Stół 
zrobiliśmy z przemyślnie nakrytych bębnów, bębny zastępują także siedzenia. Wypatrujemy, jak każe 
tradycja, pierwszej gwiazdy na niebie, co w górach jest łatwiejsze, bo niebo nad nami roziskrzone, czyste, 
nie zasłaniają go, jak w Katowicach, dymy. W górach pory dnia są wyrazistsze.
Zaczyna trochę wiać... W południe wiatr tarmosi coraz mocniej płótnem spadochronowym, którym 
przykryliśmy namiot. Zmienia się pogoda. Ale tego wieczora nie myślimy o wietrze, szukamy na niebie 
gwiazdy. Tej pierwszej.
Jest!
Nie kryjemy wzruszenia, zasiadamy do stołu i w tym momencie cały uroczysty nastrój pryska.
Krzysiek usiadł na...torcie.
Napracował się nad nim cały dzień, odstawił na stojący obok bęben i zapomniał o tym. Chcąc cokolwiek z 
tortu uratować musieliśmy... Tak „podanego” tortu nigdy jeszcze nie jedliśmy. Zeskrobywaliśmy go z 
Krzyśkowego tyłka.
Staramy się, by ta Wigilia była choć trochę podobna do domowej. Zaczynamy od modlitwy, śpiewamy 
kolędy, później przychodzi pora wspomnień. Brakuje nam przy tym chociaż odrobiny alkoholu. Co chwila 
ktoś wzdycha z nie tajoną goryczą:
— Spirytusik dotarł tylko do nich. A przydałby się łyczek góralskiej herbaty, oj przydał...
Nie ma w tym żalu, bo gdybyśmy chcieli, moglibyśmy siedzieć przy wielkim wigilijnym stole w bazie, 
łyknąć wzmocnionej herbaty i jeść nie tylko ten „rozdeptany” tort. Zrezygnowaliśmy z tego świadomie. 
Najgorsze, że nie wygrywamy na tym wcale. Podmuchy wiatru stają się coraz mocniejsze. Rano, w dniu 
Bożego Narodzenia, zawierucha szaleje, nie można nigdzie wyjść, między namiotami tworzą się potężne 
zaspy.
Siedzimy bez ruchu aż do sylwestra.
W tym dniu, po raz pierwszy zelżał wiatr, miotający masami śniegu.
Moja sytuacja jest trochę kłopotliwa. Do tej pory, kiedy na wyprawie byłem ja i Andrzej, wspinaliśmy się 
razem. Tutaj dotarłem do bazy nieco spóźniony, kiedy Andrzej związał się już z Przemkiem. Pojawiam się 
razem z Krzyśkiem, poziom naszej aklimatyzacji jest równy, więc jak gdyby naturalnie związaliśmy się. 
Byłoby przecież bzdurą tworzyć w tej sytuacji na siłę nowe zespoły. Można natomiast oba te zespoły 
połączyć.
Wychodzimy więc w czwórkę: Andrzej Czok, Przemek Piasecki, Krzysztof Wielicki i ja. Współpraca układa 
się dobrze. Postanawiamy w tym składzie działać do końca wyprawy.
Kangchendzonga jest trzecią górą świata. Liczy 8586 metrów, jest ogromnym masywem, który stanowią 
cztery szczyty ośmiotysięczne: Kangchendzonga Południowa, Kangchendzonga Środkowa, Kangchendzonga 
Główna i Yalung-Kang. Chcemy dokonać tego, czego nikt do tej pory jeszcze nie zrobił: wejść na tę górę 
zimą. Droga klasyczna, którą idziemy, nie jest pod względem technicznym zbyt trudna, jeśli mierzyć to 
kryteriami pełni sezonu. Zimą jest inaczej.
Kangchendzonga jest po trosze polską górą. Pierwsze wejście na jej wierzchołek południowy zrobili Polacy , 
pierwsze wejście na środkowy — Polacy , nową drogę na Yalung-Kang też Polacy . Do pełni szczęścia 
brakuje tylko naszego wejścia zimowego na szczyt główny, wtedy moglibyśmy mówić już nie bez racji o tej 
górze, że jest to polski masyw.
Sylwestra spędzamy w obozie I, w którym namioty musieliśmy długo odkopywać ze śniegu. Tutaj, 
wieczorem, znowu wspomnienia, taka nieunikniona męska gadanina:
— My sobie, panowie, siedzimy zakopani w śniegu, a nasze panie ubierają suknie balowe...
Jednak nawet najciekawsze wspomnienia i najbujniejsze domysły nie trwają wiecznie. Oczy zaczynają się 
kleić, o ósmej zapada w namiotach cisza. Śpimy.
Następnego dnia dochodzimy do obozu II. Reperujemy namioty poszarpane wichrem. Niektóre nie nadają 
się już do użytku. Nagrodą za tą dodatkową robotę jest to, że nie mamy problemu z nadmiarem śniegu, bo z 
tej części góry został dokładnie wywiany. Idziemy więc po śniegu starym, twardym, bez przeszkód 
dochodzimy do miejsca, w którym zakładamy obóz III na wysokości 7200. Nocleg. Następnego dnia, ciągle 
w czwórkę, podchodzimy jeszcze wyżej i zakładamy obóz IV. Na tej wysokości mnie i Krzyśkowi 
Wielickiemu idzie się topornie, mimo aklimatyzacji jeszcze z poprzedniej wyprawy na Lhotse. Miesięczne 
leniuchowanie na nizinach zrobiło swoje. Andrzej Czok i Przemek Piasecki, również nie osiągnęli jeszcze 
aklimatyzacji.

 

Kangchendzonga, droga pierwszego zimowego wejścia południowo-zachodnią ścianą, 11 stycznia 1986

Na wysokości 7800 rozbijamy tylko jeden namiot, bo Andrzej z Przemkiem, zaraz po dojściu do „czwórki”, 
schodzą do obozu III. Ja i Krzysiek mamy cichą nadzieję, że po przenocowaniu na 7800 uda nam się jutro 
pójść w kierunku szczytu.
Ale na drugi dzień pogoda siada, zaczyna sypać śnieg. Zostawiamy przygotowany już obóz i schodzimy do 
samej bazy. Wyrusza z niej kolejny zespół, który w założeniu powinien jedynie uzupełnić ewentualnie obozy 
w sprzęt, ale jednocześnie ma przed sobą dokładnie utorowaną drogę. Może po niej wejść sobie na szczyt. 
Na przeszkodzie może im stanąć jeszcze zbyt mała aklimatyzacja. Założenie jest w każdym razie takie, że 
wychodzą tak wysoko, jak potrafią.
Wąskim gardłem staje się przy tym obóz IV, w którym stoi tylko jeden namiot, wszystko jest tam w zasadzie 
przygotowane na dwie osoby. Musimy się zastanowić czy robimy zespół czteroosobowy, czy dwuosobowy, 
który ma ewentualnie zaatakować szczyt. Decydujemy się wyruszyć jednak w czwórkę, czekając aż inne 
zespoły uporają się ze swoją robotą. Bierzemy ze sobą drugi namiot, chcąc go „dołożyć” do obozu IV, by 
szczyt zaatakować w czwórkę.
Okazuje się, że nasi poprzednicy doszli do „trójki”, mijamy ich w połowie drogi między obozem II a III. 
Kiedy dochodzimy do „trójki”, widzę, że Andrzej ciągle jeszcze kondycyjnie odstaje. Nie ma tego, typowego 
dla siebie, ciągu do przodu. Zostaje w tyle. Kaszle. Ale w górach kaszlą wszyscy, zwłaszcza zimą, kiedy jest 
bardzo suche powietrze. Wnioskujemy, że nie złapał jeszcze pełnej aklimatyzacji.
Następnego dnia zastanawiamy się na głos, czy nie będzie lepiej, jeżeli ja z Krzyśkiem pójdziemy w górę 
pierwsi, a na drugi dzień oni. Oszczędzamy im w ten sposób wnoszenia drugiego namiotu, pójdą już 
spokojnie za nami. Bo co tu ukrywać, czujemy się lepiej od nich. W końcu zapada decyzja, że jednak 
ruszamy w górę razem, cały sprzęt do niesienia dzielimy równo na cztery osoby.
W drodze nasza czwórka strasznie się rozciąga. Do obozu IV Przemek dociera dobre pół godziny za nami, a 
Andrzej jeszcze po godzinie. Widać, że jest zmęczony. To nie jest ten Andrzej, który zawsze był bardzo 
silnym kondycyjnie, w zasadzie najlepszym, niezawodnym „wołem” do wysokogórskiej roboty. Teraz idzie 
jedynie najwyższym wysiłkiem woli. I nie przestaje kaszleć.
Już w „trójce” łączył się z bazą, narzekał na dokuczliwy kaszel i prosił o radę lekarza, który coś mu tam 
zaproponował ze środków, jakie każdy niesie ze sobą. Widać jednak, że nie pomogły.
W „czwórce” najpierw musimy odkopać zasypany śniegiem nasz namiot. W czasie, gdy Przemek z 
Andrzejem stawiają swój, my zaczynamy już gotować, dajemy im coś do picia. Takie „kokoszenie” zabiera 
zawsze parę godzin, zanim człowiek wreszcie może się ułożyć i wejść do śpiwora. Trudno jednak jest 
zasnąć, bo przez dwie cienkie ścianki naszego i ich namiotu ciągle dochodzi ten Andrzejowy kaszel. 
Łączymy się jeszcze raz z bazą. Lekarz radzi Andrzejowi inhalacje nad menażką z gotującą się herbatą i 
ponowne zażycie zaleconych wczoraj środków. Po chwili dodaje jeszcze:
— Zażyj też, na wszelki wypadek, furosemid...
Furosemid ma właściwości odwadniające. Na dużej wysokości często się zdarza, że dochodzi do 
zatrzymywania wody w organizmie, co powoduje opuchliznę. Jeżeli pojawia się to na rękach czy na twarzy, 
nie ma problemu. Gorzej, gdy wodę zatrzymują płuca, wtedy następuje ich obrzęk. Furosemid powoduje 
wydalenie tej wody.
Po tych ostatnich słowach lekarza gadamy jeszcze po trosze o wszystkim, ale rozmowa już się nie klei. Niby 
wszystko się uspokaja, wchodzimy w swoich namiotach do śpiworów, ale sprawa Andrzeja nie daje mi 
jednak spokoju. Wypowiadam głośno jeszcze jedno pytanie:
— Co w takim razie robimy jutro?
— Jestem kiepski, jutro chyba będę schodził — dolatują mnie słowa Andrzeja. I po chwili jeszcze głos 
Przemka:
— Dobra. W takim razie zejdziemy razem.
Ja i Krzysiek czuliśmy się dobrze, więc podsumowałem tę wieczorową rozmowę:
— W porządku. To my spróbujemy pójść w kierunku szczytu.
I zapadła cisza, czasem tylko przerywana kaszlem Andrzeja. Nam ta noc upłynęła na krótkiej drzemce i 
przygotowaniach. Najpierw musieliśmy rozmrozić buty, później wysuszyć skarpety, następnie ugotować coś 
do picia i zmusić się do zjedzenia czegoś. O 5.45 jesteśmy gotowi do wymarszu. Jest 11 stycznia, więc kiedy 
pierwszy wychodzę z namiotu, jest jeszcze ciemno. Zanim zrobiliśmy ten pierwszy krok w górę, krzyczymy 
jeszcze:
— To my wychodzimy!
I z drugiego namiotu dolatuje nas głos Przemka:
— Wstaniemy później. Mamy czas, bo czeka nas tylko schodzenie. Jeszcze trochę poleżymy.
Rozumiem ich, bo przed wschodem słońca jest najzimniej. Dlatego też, jeżeli nie trzeba, to póki nie pokaże 
się słońce, nie wychodzi się w ogóle z namiotu. A teraz może być nawet poniżej 40 stopni mrozu.
Idziemy w górę. Po kilkuset metrach przestaję czuć nogi, Krzysiek stwierdza to samo. Ale powoli, 
rytmicznie, idziemy dalej Gdzieś koło dziesiątej dociera do nas. słońce. Trochę nas to rozgrzewa i podnosi 
na duchu. Krzysiek decyduje się nawet na krótki postój, wykopuje małą platformę, siada w niej, zdejmuje 
buty i rozciera stopy. Po chwili idziemy dalej. Mamy dziś do pokonania duży odcinek, 800 metrów różnicy 
poziomów Zimą — kawał drogi.
Niewiele z niej pamiętam, głównie, towarzyszące każdemu kolejnemu stąpnięciu, pragnienie, by wreszcie się 
to wszystko skończyło. To upiorne, niemal bez sensu, tuptanie noga za nogą. Idziemy drogą noimalną, więc 
czasem spod śniegu przeziera jakiś kawałek liny. Nie asekurujemy się, nie idziemy związani, każdy posuwa 
się własnym tempem. Krzysiek mija mnie, nie jestem w stanie dotrzymać mu kroku. Mój rytm jest 
wolniejszy. Na szczyt wchodzi pierwszy. Ze zdziwieniem widzę, że nie czeka na mnie. Schodzi. Mijamy się 
bez słowa klika metrów pod wierzchołkiem.
Teraz ja wchodzę, zostawiam zabrane synom z domu dwie zabaweczki, małe plastykowe misie, robię jakieś 
zdjęcia.
Wszystko to może się wydawać dziwne. Idziemy przecież w górę razem z partnerem, wspólnie też chciałoby 
się przeżyć radość na szczycie, zrobić chociażby zdjęcie.
Krzysiek później nawiązał do tego sam.
— Nie wiem, jak to się stało Czekałem na ciebie na szczycie prawie pół godziny. I akurat w momencie, 
kiedy widzę, że dochodzisz, jesteś kilka metrów niżej, ja się zabieram i schodzę. Zupełnie jakbym nie mógł 
poczekać jeszcze tych paru minut.
Tam rozumuje się trochę inaczej — myślenie jest wyraźnie przytłumione. Zapamiętałem ze szczytu, ze 
miałem ze sobą radiotelefon. Baterię do niego, żeby działał sprawnie, niosłem w ciepłej kieszeni. Później 
przeszkadzała mi w czasie wspinania, więc wsadziłem ją do kieszeni w klapie plecaka, w przeświadczeniu, 
że w ciągu tych paru ostatnich godzin już nic się baterii nie stanie. Wsadzałem do klapy specjalnie, by było 
jak najmniej roboty z jej wyciąganiem i zakładaniem do „Klimka”. Wychodzę na szczyt, pierwsza czynność 
— sięgam po baterię i nie widzę jej. Nie ma. Znikła. Szperam w kieszeni, szperam, klnę po cichu, bo nie 
wiem, co się z nią stało. Daję w końcu za wygraną, nie przejmuję się tym zbytnio, połączenie z bazą nie jest 
dla mnie najważniejsze. Jestem tylko wkurzony, bo po co taszczyłem w gorę radiotelefon, kiedy teraz nie 
mogę go użyć. Niepotrzebnie miałem kilogram więcej.
Schodząc, doganiam Krzyśka, docieramy do obozu IV. Jest cholernie zimno, więc zanim cokolwiek 
zrobiłem, wlazłem do śpiwora, żeby się choć trochę rozgrzać. Dopiero potem zaczynam gotować, wreszcie 
biorę radiotelefon, sięgam po plecak i stwierdzam, ze bateria jest. Dokładnie tam, gdzie ją włożyłem idąc w 
górę. W klapie plecaka. Oznacza to, że albo na tych wysokościach wykonuje się niektóre rzeczy 
niedokładnie, chociaż ta kieszeń w klapie nie jest znowu taka duża, żeby cos w niej przegapić.
Wysoko w górach często stawia się pytania i bardzo rzadko potrafi się na nie odpowiedzieć.
Najważniejsze jednak w tej chwili, ze mam i baterię, i radiotelefon, mogę nawiązać łączność z bazą i obozem 
III Kiedy słyszę ich głosy, zaczynam stereotypowo.
— Byliśmy na szczycie, byliśmy na szczycie, jesteśmy już w obozie IV Wszystko w porządku, over.
W odpowiedzi słyszę gratulacje lecz wyczuwam przy tym, że przebija z nich jakaś inna, daleka od 
entuzjazmu, nuta. Naprawdę ważne słowa dolatują z obozu III.
— Mamy problemy z Andrzejem. Jest bardzo kiepski.
Z głosów, jakie napływają do nas na przemian z bazy i „trójki”, potrafimy odtworzyć sytuację, która staje się 
coraz poważniejsza. Dla nas o tyle zaskakująca, ze schodząc zawsze odzyskuje się siły, które opuściły cię na 
dużej wysokości. Tutaj było inaczej.
Zaczęli z Przemkiem schodzić, ale Andrzej tylko do połowy drogi był w stanie poruszać się o własnych 
siłach Nadszedł moment, w którym tak osłabł, ze nie był w stanie iść dalej. Przemek zszedł sam do obozu 
III, gdzie do wyjścia w gorę szykował się kolejny zespół, między innymi Artur Hajzer, Krzysiek Pankiewicz 
i Ludwik Wilczyński. Teraz poszli tylko po to, by sprowadzić Andrzeja, który stracił resztkę sił. Ułożyli go 
w namiocie obozu III, są cały czas w kontakcie radiowym z lekarzem, który zaleca, co Andrzejowi podać. 
Między innymi bardzo silną dawkę furosemidu, bo coraz bardziej nasuwa się podejrzenie, ze jest to obrzęk 
płuc.
Dodatkowo wyrusza z bazy grupa, w jej składzie kierownik i lekarz, niosąc Andrzejowi tlen. Wychodzą 
wieczorem, mają iść całą noc tak wysoko w górę, jak tylko potrafią. W międzyczasie idą im naprzeciw z 
obozu III dwie osoby, by przejąć butle i aparaty tlenowe, i wynieść je jak najszybciej do góry. Sytuacja jest 
coraz bardziej poważna. Wręcz szokująca. Nikomu nie może zmieścić się w głowie, że to właśnie Andrzej 
tak osłabł, ze jest bardzo poważnie chory.
Z Krzyśkiem jesteśmy w obozie IV. Dochodzi piąta, zmierzcha się. Obaj ogłuszeni trochę zmęczeniem, ale 
przede wszystkim tym, co się rozgrywa kilkaset metrów niżej. Bez nas.
— Co mamy robić? Co robić? Czy potrzebna jest nasza pomoc? Czy mamy schodzić do was? Over.
— Nie Jest nas teraz w „trójce” za dużo, za dużo. Śpimy po czterech w dwuosobowych namiotach 
Przenocujcie w „czwórce”, w „czwórce”. Zejdźcie rano, będziemy razem transportować Andrzeja do bazy. 
Over.
— Zrozumiałem, schodzimy rano, over — odkładam radiotelefon. Ponownie zabieramy się z Krzyśkiem do 
gotowania. Musimy wreszcie czegoś się napić, musimy robić cokolwiek, żeby nie myśleć o tym, co się 
dzieje poniżej nas. W nocy jest bardzo zimno, przerywamy sen bez żalu, by przygotować się do wyjścia, a 
przedtem, o ósmej, nawiązać zapowiedzianą łączność.
Wywołuję „trójkę” i w odpowiedzi dolatują do mnie słowa najgorsze:
— Andrzej w nocy umarł.
Spał w jednym namiocie z Przemkiem, miał dzięki temu trochę lepsze warunki niż w sąsiednim, gdzie było 
ich czterech. Przemek gotował mu cały czas ciepłe herbatki, karmił go i poił. O dziewiątej wieczorem 
Andrzej poczuł się nieco lepiej. Przemek, trochę uspokojony, zabrał się znowu za gotowanie i koło 
dziesiątej, kiedy odwrócił się, żeby mu podać kolejną herbatkę, Andrzej nie dawał już znaku życia.
Tyle w największym skrócie przekazał nam „Klimkiem” Ludwik Wilczyński. Następuje chwila bezruchu i 
ciszy, którą jakoś jednak musimy przerwać. Łączymy się z bazą. Odzywa się kierownik Andrzej Machnik.
— Wyprawa jest zakończona, zakończona. Kończymy działalność. Zabierzcie z sobą co możecie, co 
możecie, i znieście z obozu IV do „trójki”. Tam się połączymy ponownie, over.
Zwijamy obóz IV i schodzimy do „trójki”. Przemek Piasecki był bardzo „sieknięty” fizycznie i psychicznie, 
nie czekając więc na nas, pomogli mu zejść z „trójki” w dół jeszcze wcześnie ran.o Był w fatalnym stanie. 
Przez te ostatnie kilkadziesiąt godzin dostał strasznie w kość. To on sprowadzał przez pół drogi Andrzeja, co 
na tak dużej wysokości ma prawo rozłożyć każdego.
Tlen dotarł tylko do miejsca, gdzie zawieszone były pierwsze poręceówki. Mieli iść całą noc, wiedzieli, ze 
spieszą na ratunek, chyba jednak kierownikowi zabrakło w tym bardzo ważnym momencie woli. Przy 
pierwszych poręczówkach położyli butle i wrócili do bazy. Była noc mówili, że szło się ciężko, ze źle się 
czuli. Później było już jasne, że tlen i tak by dotarł za późno.
Ale oni, kiedy zawracali, jeszcze o tym nie wiedzieli.
W „trójce” jest Pankiewicz, jest Artur. I martwy Andrzej. Leży w śpiworze jakby spał.
Zaczynamy się naradzać. Albo znosimy ciało na dół, albo chowamy Andrzeja na miejscu, tutaj, na 
wysokości 7400 metrów.
— Wydaje mi się — mówię — że powinniśmy Andrzejowi zrobić pogrzeb. Znieśmy go na dół.
Ale wtedy odezwał się ktoś przytomnie.
— Dobra. Tylko kto to zrobi?
Teraz dopiero dotarło do nas, jak wątłymi siłami dysponujemy. Z Krzyśkiem jesteśmy po akcji szczytowej 
bardzo zmęczeni, Artur wczoraj pomagał w znoszeniu Andrzeja do „trójki”, co też kosztowało go dużo 
wysiłku.
Jest liczna grupa ludzi na dole, którzy mogliby się śmiało do tej akcji włączyć, a wśród nich trzech 
goprowców i lekarz. Ich głosy teraz mocno się liczą. Po dłuższej wymianie zdań jakby spuszczam z tonu.
— Jestem za tym, żeby Andrzeja znosić, znosić, ale upierać się przy tym nie będę. Jesteście fachowcami 
Powiedzcie, czy mamy szansę sprowadzić Andrzeja na dół. Czy mamy szansę, over.
Mam świadomość, że łatwo się o tym wszystkim mówi, ale ta droga będzie piekielnie ciężka. Ciało trzeba 
przenosić nad szczelinami, spuszczać na linach po uskokach, nieść w terenie, w którym poruszanie się nawet 
z wolnymi rękami nie jest łatwe. W grę wchodzi ciężka akcja, która będzie trwać co najmniej tydzień. I 
dlatego tutaj, w „trójce”, siedząc z radiotelefonem w dłoni, nalegam na goprowców, zdaję się na ich 
doświadczenie.
— Dostosuję się do waszej decyzji, waszej decyzji. Chociaż wolałbym, by Andrzej został pochowany gdzieś 
na dole. Over.
Z wymiany wielu głosów wyłania się opinia, że teoretycznie sprowadzenie zwłok jest możliwe, jednak 
praktycznie brak nam na to sił. Akcja musiałaby trwać bardzo długo. Wszystko po to, by sprowadzić 
Andrzeja najwyższym już wysiłkiem do bazy, gdzie też jest tylko lodowiec, gdzie też czeka go tylko pogrzeb 
w szczelinie. Zniesienie go jeszcze niżej, do miejsca, w którym można by go naprawdę normalnie pochować 
w ziemi, musi zabrać co najmniej dodatkowy tydzień.
Wszyscy się skłaniają, żeby Andrzeja pochować tutaj, na miejscu, tu gdzie umarł, jak nakazuje najprostsza 
himalajska tradycja. Po co go jeszcze po śmierci tarmosić.
To jest decyzja ostateczna. Cała ceremonia pogrzebu spada na naszą czwórkę Najpierw szukamy 
odpowiedniej szczeliny. Znajdujemy taką w odległości 50 metrów od namiotu. Ma kształt bardzo 
głębokiego, zwężającego się stopniowo, klina.
Nie ma jeszcze południa, kiedy Andrzeja opatulonego w śpiwór i płachtę biwakową przeciągamy na krawędź 
szczeliny.
Jest piękna pogoda, cisza, świeci słońce, jakby te góry, które Andrzej ukochał ponad wszystko nie chciały 
mu już w niczym przeszkadzać.
— Ojcze nasz, który jesteś w niebie. Stoimy tutaj, modlimy się na głos.
Andrzej leży, nie potrafię ciągle pogodzić się z tym, że już nigdy nie opuści tego śpiwora i nie ruszy w górę. 
Przeciez Andrzej Czok nie był tylko jednym z nas, był duszą całego środowiska śląskiego, był kimś. To z 
nim zaczynałem chodzić po Himalajach, łączyło nas wiele nie tylko w górach, ale i w dolinach.
— Zdrowaś Mario, łaskiś pełna.
Ilekroć mnie ktoś pyta, zawsze mówię z przekonaniem, że w górach nie ma miejsca na wyższe uczucie, 
wszystko jedno — euforię czy rozpacz — ze człowiek t a m nie jest do tego zdolny. Teraz wiem, ze nie 
mówiłem prawdy.
— Wieczne odpoczywanie racz Mu dać Panie.
Pochylamy się, opuszczamy Andrzeja delikatnie na linach w głąb szczeliny, układamy na nim jego czekan z 
napisem do kogo należy, zasypujemy to miejsce okruchami lodu i śniegiem. Wiem, że należy coś w takiej 
chwili powiedzieć. Na głos Chociaż parę słów o Wielkim Przyjacielu, którego zostawiamy w górach na 
zawsze.
Prostujemy się.
— Żegnamy na zawsze Andrzeja.
Zaczynam i w tym momencie już wiem, że nie potrafię powiedzieć ani słowa więcej, bo coś mnie ściska za 
gardło, bo otaczające nas, roziskrzone słońcem, góry coraz bardziej zamazują się.
Po prostu płaczę.
Na miejscu zostawiliśmy tylko krzyż zrobiony z bambusowych traserów do oznaczania drogi.
Przygaszeni tym wszystkim schodzimy do bazy i tutaj myślimy już tylko o powrocie
Następnego dnia, po niepotrzebnej sprzeczce z kierownikiem wyprawy, idziemy z Krzyśkiem Wielickim i 
Arturem Hajzerem w dół.
Tak dobiegła końca trzecia, kolejna wyprawa z moim udziałem, na której doszło do tragedii.
Na lotnisku w Warszawie złapał nas komentator sportowy TV, później zasypał pytaniami „Co się stało9 
Dlaczego? Jak to oceniamy?” Itd. Powiedzieliśmy jak było i koniec. Na antenę poszedł program sporządzony 
pod kątem sensacji. Jednym się podobał, innym nie. W grę wchodziła tragedia. W takich sytuacjach, nie ma 
siły, każdy dziennikarz jest taki sam. Jeden potrafi tę „żądzę krwi” w sobie wytłumić, inny nie. Uważam, ze 
pod tym względem polscy dziennikarze sąjeszcze do przyjęcia.
Później jadę do Istebnej, gdzie przebywa żona z dziećmi, jestem nareszcie w domu. Znajduje mnie tu jednak 
katowicka „Trybuna Robotnicza”, przyjeżdża dziennikarz, który ma pisać „story” o tej wyprawie. 
Opowiadam mu, robią z tego materiał na bodaj cztery odcinki w kolejnych sobotnich wydaniach. Po trzech 
tygodniach wraca reszta wyprawy, wśród nich Andrzej Machnik, który zaczyna w środowisku wyraźnie 
rozrabiać. Poszedł też do redakcji „Trybuny Robotniczej” z pretensjami, że jakim prawem rozmawiają ze 
mną, kiedy kierownikiem wyprawy jest on i tylko on może wypowiadać się na związane z nią tematy. A że 
miał akurat jakieś dojście czy poparcie, spowodował ukazanie się piątego odcinka o naszej wyprawie, w 
którym mnie i Krzyśkowi Wielickiemu poprzylepiał, delikatnie mówiąc, łatki. Machnąłem na to ręką, 
chociaż czuję, że pozostaje mi po tej wyprawie wyraźny niesmak.
Spoczywa na mnie leszcze jeden obowiązek, którego nie zdejmie ze mnie nikt. Bardzo trudne spotkanie. Aby 
łatwiej było zrozumieć, jak ciężkie bywają czasem powroty z gól między swoich, przypomnę najpierw co 
przeżyłem, gdy wróciłem o miesiąc wcześniej, z odmrożeniami, z wyprawy w góry Alaski Przywiozłem 
wtedy ze sobą sporo listów, dużo rzeczy miałem przekazać ustnie Przyjechałem do domu wieczorem, rano 
podrywam się z łóżka i biegnę na pocztę, by zatelefonować do żony kierownika naszej wyprawy, Heńka 
Furmanika. Gdy tylko podniosła słuchawkę, zaczynam radośnie.
— Cześć! Właśnie wróciłem, chciałem ci przekazać przede wszystkim pozdrowienia, mam też dla ciebie 
listy.
I w tym momencie czuję, że coś tu nie gra. Jakby nie ten głos z tamtej strony, upewniam się więc na wszelki 
wypadek
— Przepraszam, czy mówię z panią Furmanikową? Upłynęła chwila ciszy, zanim odpowiedziała pytaniem:
— Słuchaj, co się stało?
— Jak to, co się stało? Nic. Po prostu przyjechałem i chcę ci przekazać, tak jak Heńkowi obiecałem...
Znowu po tamtej stronie cisza, po której słyszę z trudem wypowiadane słowa:
— Nie słyszałeś rano komunikatu?
— Nie, pobiegłem zaraz do ciebie zatelefonować. O co ci chodzi?
— Przecież Heniek zginął wczoraj pod lawiną.
— Niemożliwe. Tuż przed moim odlotem rozmawiałem jeszcze z nim przez telefon.
— Dzisiaj tę wiadomość podawało radio... Szok!
A teraz muszę pójść do żony Andrzeja. Do wdowy po nim. Wie o wszystkim. Minęło już sporo dni od 
chwili, kiedy przekazywałem tę tragiczną wiadomość telefonicznie do Katmandu, Bilczewskiemu. Od tej 
pory wielokrotnie powtórzyło ją radio, telewizja, gazety. Ale nie zmienia to w niczym faktu, że ja tam muszę 
pójść. I że tej rozmowy z najbliższymi Andrzeja po prostu się boję. Cały czas myślę, jak powiedzieć, jak 
opowiedzieć, a przecież znam tych ludzi znakomicie.
Czuję się w czasie podobnych wizyt trochę winny. Że to ja z nimi rozmawiam, podczas gdy... I widzę w ich 
oczach nie wypowiedziane pytanie, jakby zdumienie, że ja żyję, a zginął akurat on.
Czekała na mnie żona Andrzeja, młodziutka córka, matka i brat.
Jeden, bo wcześniej drugi brat Andrzeja zginął także.
W górach.










„Rób swoje”

K-2, południowa ściana, 1986

— To ty jesteś ten Kukuczka? Wcale nie wyglądasz na alpinistę... Markus, szwajcarski przewodnik, patrzy 
przy tym nie tyle w moje oczy co znacznie niżej, tam, gdzie pod paskiem rysuje mi się niezbyt sportowy 
brzuch. Przybrałem trochę na wadze przez ostatnie cztery bezczynne miesiące, ale to nie powód, żeby mi 
dogadywał facet, wysmukły jak chart, który całe życie nie robi nic innego, tylko chodzi po Alpach. Pełno tu 
takich. Niemcy, Austriacy, Szwajcarzy, przeważnie przewodnicy górscy. Spotkaliśmy się wszyscy dopiero 
tutaj, w Dasso, ostatniej miejscowości na drodze pod K-2, do której można dojechać na kołach. Ruch, gwar, 
za chwilę ruszy karawana. Są ważniejsze sprawy niż ta uwaga Szwajcara pod moim adresem. Macham ręką.
— Pogadamy na ośmiu tysiącach metrów — mruczę do siebie. Bo co będę sobie teraz takimi aluzjami 
zawracał głowę.
Jak znalazłem się w tym międzynarodowym towarzystwie? Postaram się pokrótce wyjaśnić. Otóż po 
smutnych doświadczeniach z Kangchendzöngi, a nawet pyskówkach na linii kierownik-uczestnik, postano-
wiłem, że koniec już z doczepianiem się do wielkich wypraw. Muszę szukać wszystkich sposobów, by w 
Himalajach działać na własne konto, w jak najmniejszym zespole, stylem alpejskim. O jego skuteczności 
przekonałem siebie i innych wielokrotnie. Na myśl o działaniu w wielkiej, prowokującej do konfliktów 
grupie, włos mi się jeży na głowie.
Dobra. Ale co dalej?
I kiedy tak siedziałem zrelaksowany już nieco w domowym zaciszu, zadzwonił telefon. Ze Szczecina.
— Cześć, Jurek! Mówi Tadek Piotrowski Herligkoffer zaproponował mi udział w wyprawie na K-2. Mogę 
jeszcze kogoś zabrać Czy byłbyś tym zainteresowany?
I w tym momencie walą się wszystkie moje postanowienia. Mówię do telefonu:
— Tak. Oczywiście tak.
I na to, by jakoś się wytłumaczyć, muszę tutaj przedstawić dwie postacie Doktora Herligkoffera  i Tadka.
Doktor Karl Herligkofferz Monachium jest słynnym organizatorem wypraw himalajskich, ta na K-2 jest już 
jego dwudziestej czwartą. Był zawsze organizatorem, nigdy wspinaczem, łamiąc tym pewną regułę, że na 
ogół człowiek najpierw sam się wspina, a później, kiedy w miarę upływu lat kondycja siada, zaczyna się brać 
za przygotowywanie wypraw i kierowanie nimi. Karl jest człowiekiem starej daty, więc hołduje kanonom 
wyprawy tradycyjnej. U mego wszystko zaczyna się od podpisania zobowiązania, że odda mu się wszystkie 
zrobione w górach filmy, wyniesie 250 kilogramów do obozu III, a do czwartego 120. Takie niemieckie, 
dokładnie wyliczone podejście do sprawy, które nie wszystkim odpowiada. Mnie też. Nikt nigdy nie zmuszał 
mnie do tej pory do podpisywania jakichkolwiek zobowiązań. Przepraszam, swoistym wyjątkiem były 
cyrografy, które składaliśmy kiedyś przed wyjazdem w Alpy, że w wypadku śmierci rodzina nie będzie się 
domagała sprowadzania moich zwłok do kraju w lamach ubezpieczenia. Ale to już zupełnie inna historia. Co 
do Herligkoffera, to dotarły do mnie słuchy, że nie darzy wielkim entuzjazmem alpinistów młodych, 
zwłaszcza zwolenników stylu alpejskiego, który godzi w ideologię wielkich wypraw, jakiej sam jest wierny. 
Miałem więc prawo podchodzić do tego wszystkiego z pewną rezerwą. Stawką jednak była południowa 
ściana K-2, a w imię takiego celu można podporządkować się wszystkiemu.
Marzyłem o niej od wielu lat. I byłbym bardzo niezadowolony, gdyby to wejście zrobił ktoś inny niż ja. 
Dlatego słysząc dolatujące mnie ze Szczecina słowa Tadka, przymykam oczy na wszystko, przed czym się 
zarzekałem.
Z kolei Tadek Piotrowski był na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych najwybitniejszym 
polskim taternikiem, wielkim specjalistą od wejść zimowych, miał na swoim koncie liczne pierwsze wejścia 
zimowe w Tatrach, Alpach i górach Norwegu Razem z Andrzejem Zawadą dokonali pierwszego zimowego 
wejścia na Noszak, co było niezwykle cenne, gdyż nikt przed nim nie wszedł zimą na siedmiotysięczną górę. 
W 1974 roku uczestniczył w wyprawie na Lhotse, w której zginął Staszek Latało. Rzecz działa się w latach, 
kiedy zawsze musiał się znaleźć winny. Kierujący wyprawą Andrzej Zawada dał sobie jakby narzucić to 
myślenie, a stąd był już tylko krok od obciążenia winą za tę śmierć właśnie Tadka. Zrodziła się z tego zła 
fama, nieproporcjonalna do rozmiarów „winy”, skończona tym, że Tadka wykluczono z klubu. Przez kilka 
lat zniknął z pola widzenia, funkcjonował jednak skutecznie w świadomości wielu ludzi jako autor kilku 
książek o górach, które w tym czasie napisał. Nie wspinał się, ale nie można go było skazać na wypuszczenie 
z ręki pióra. Pisał więc, a jego książki alpinistyczne były dobrze przyjmowane przez licznych czytelników.
Po czterech latach sprawa jakoś przycichła, mógł pojechać z nami na Tirich Mir, później brał udział w 
innych wyprawach, ale wyraźnie nie dopisywało mu szczęście w wejściach szczytowych. Nie był w każdym 
razie na żadnym ośmiotysięczniku. A szczęście jest w górach potrzebne. Ile to już razy jakaś wyprawa 
dobiegała końca, a człowiek, który bardzo chciał i czuł się na siłach nie wszedł na szczyt, bo akurat w 
decydującym momencie bliżej wierzchołka byli inni Tadka, od najmłodszych, najlepszych lat uważano za 
człowieka-czołg, który szedł w górę bez jakichkolwiek problemów był bardzo silny, wytrzymały i wytrwały 
Wlokła się również za nim opinia człowieka nie sprawdzającego się na dużej wysokości. Opinia, której nie 
mogę absolutnie potwierdzić Właśnie na Tirich Mirze, na wysokości 7700 metrów widziałem u niego bardzo 
duży luz fizyczny a także psychiczny. Rzucało się wręcz w oczy, że nie robi niczego na granicy swoich 
możliwości, czuło się w nim olbrzymie rezerwy.
I dlatego, kiedy zatelefonował do mnie, przeżyłem, co tu ukrywać, sporą satysfakcję. Mógł przecież 
propozycję Herrligkoffera przekazać innemu z wielu swoich kolegów. Bo na tym polega specyfika 
dobierania się na wyprawę. Nigdzie nie jest powiedziane, że jeżeli ktoś ma akurat największe osiągnięcia, to 
wszyscy będą mu się kłaniali i zabiegali o jego udział. Nie. Wybiera się jako partnera tego, kogo się chce, i 
nikt nie może nam zarzucić, że postawiliśmy akurat na alpinistę przeciętnego. Mamy prawo dobierać sobie 
kogo chcemy.
Chodzi w dodatku nie o byle jaką, którąś tam kolejną wyprawę organizowaną przez Herrligkoffera, ale na 
swój sposób uroczystą — szacowny doktor świętować będzie swoje 70 urodziny, wyprawa będzie więc 
miała szczególną wymowę.
A dla nas? O tym, czym jest dla mnie południowa ściana K-2 już wspomniałem. Że wielkich wypraw mam 
dosyć, też. Ale ta wyprawa daje po raz pierwszy od bardzo, bardzo dawna także wielki luz. Nie interesuje 
mnie w ogóle jej organizacja. No, prawie. Naszym obowiązkiem jest zaopatrzenie wyprawy w 20 kurtek 
puchowych i tyleż śpiworów. Trzeba było jedynie znaleźć milion złotych i zamówić te puchy w kraju. Do 
tego pokrywamy swoje koszty przelotu do Islamabadu. Pomogły nam w tym wydatnie nasze macierzyste 
kluby i Polski Związek Alpinizmu. Reszta nas nie obchodziła.
Na miejscu, w Pakistanie, pomogliśmy Herrligkofferowi w czym się dało. Pojechaliśmy obaj do Karaczi, aby 
zabrać cały sprzęt wyprawy (300 ładunków po 30 kilogramów) przewieziony drogą morską, pozałatwiać 
wszelkie związane z tym formalności celne i administracyjne, przeładować to na ciężarówkę i przywieźć do 
Islamabadu. Tu wyprawa zaraz wpakowała się na ciężarówki i ruszyła przed siebie, podczas gdy my obaj 
musieliśmy jeszcze przez dwa dni wypełniać jakieś kolejne formularze wizowe i mnóstwo innych 
papierzysk.
I na dobre poznaliśmy się z wszystkimi dopiero w Dasso. Tam właśnie, gdzie wysiadając z zakurzonego 
jeepa nadziałem się na człowieka wpatrzonego w okolice mojego paska i pytającego, czy to rzeczywiście 
jestem... ja.
Gryzę się w język, żeby już w pierwszych chwilach nie palnąć jakiegoś słowa, którego potem się żałuje. 
Puszczam to mimo uszu, rozglądam się w koło uważnie, starając się nie przegapić niczego. Przecież po raz 
pierwszy uczestniczę w wyprawie organizowanej przez himalaistów zachodnich. Mam możliwość poznania 
niejako „od środka” warunków takiej ekspedycji.
Różnica jest wyczuwalna właściwie od pierwszych chwil. Już w Karaczi, kiedy z Tadkiem wydobywaliśmy 
cały bagaż wyprawy z komory celnej, zaczęliśmy się trochę niepokoić. Co chwila każą nam wnosić jakieś 
opłaty, na każdym kroku trzeba wyciągać z kieszeni to sto rupii, to pięćdziesiąt, przy których to 
czynnościach polska dusza się buntuje. Jesteśmy tym tak rozsierdzeni, że telefonujemy w tej sprawie do 
Karla Herrligkoffera, który czeka na nas w Islamabadzie. I tu, zamiast jakiegoś wsparcia czy rady słyszymy:
— Nie rozumiem o co wam chodzi. Płać ile każą, płać nawet pięć razy więcej i niech ciebie o to głowa nie 
boli.
I jak z takim rozmawiać, kiedy ja od pierwszego w życiu wyjazdu za granicę nauczyłem się liczyć każdy 
„twardy” grosz, długo obracać w palcach przed wydaniem każdą rupię. Niekiedy zdarzało się stracić dwa dni 
tylko po to, by załatwić coś o dziesięć rupii taniej. A Karl mówi przez telefon, wyraźnie zdegustowany 
małością naszych problemów, tłumaczy jak dzieciom:
— Trzeba płacić pięć tysięcy — płać pięć tysięcy. Co za problem? Ciągle nie potrafię tego zrozumieć. 
Przecież my, wynajmując dla każdej polskiej wyprawy ciężarówkę, targowaliśmy się zawsze do upadłego, 
szarpaliśmy sobie nerwy, traciliśmy czas. Teraz działam nagle w świecie ludzi, dla których sto, dwieście, 
tysiąc czy nawet dwa tysiące dolarów nie stanowi w wydatkach wyprawy żadnej różnicy. Gdy jesteśmy już 
wszyscy razem, idziemy do restauracji i tu jestem już traktowany jak normalny biały człowiek: zamawiam to 
co chcę, a nie to, na co mnie stać. Nie muszę od pierwszych chwil w najtańszym hoteliku własnoręcznie 
pichcić i kucharzyć, żeby tylko nie wydawać pieniędzy.
Ten luz trwa także w czasie karawany. Jest sirdar, jest jego zastępca, kilku ich pomocników, oni załatwiają 
wszystko. Wpadam przy tym w stresy, bo na moich oczach oszukują, robią Herrligkoffera „w konia”. Znam 
to przecież od podszewki i widzę jak na każdym kroku wyciągają mu pieniądze, a Karl oczywiście płaci 
mówiąc jeszcze przy tym:
— Dziękuję!
— Tak trzeba!
Nawet do głowy mu nie przychodzi, że ktoś, patrząc mu prosto w oczy, może oszukiwać. A jest to przecież 
jego 24 wyprawa w Himalaje. Takie drobne sprawy nigdy pana doktora nie interesowały.
Tylko ja nie potrafię się opanować, szarpię się, denerwuję, mówię roztrzęsiony:
— Tadek. Ja dłużej nie wytrzymam, popatrz, co oni z nim robią...
— Odwróć się, co cię to obchodzi. Uspokój się — poucza mnie ze stoickim spokojem. W pewnym 
momencie przyznaję mu w duchu rację. Zaciskam zęby i powtarzam sobie: „przecież to nie moja sprawa”.
Tylko że wtedy wszystkim „nafarom”, czyli kulisom, rozdano 300 par wspaniałych skarpet ze szwajcarskiej 
wełny, takich, o których ja zawsze tylko marzyłem. A tutaj każdy z tych kulisów je bierze i wiadomo, że w 
życiu nie włoży ich na nogi, bo do skarpet nie przywykł. Biegiem zaniesie je w najbliższym miasteczku do 
sklepu i sprzeda za grosze. Nie zazdrościłem im, raczej dotarło w tym właśnie momencie do mnie, że tak 
naprawdę to jestem w sytuacji materialnej znacznie bliższej tym kulisom niż moim kolegom z wyprawy. Nie 
mogę jednak tego okazywać i wyrywać na przykład któremukolwiek z nich tych wymarzonych skarpet tylko 
dlatego, że ja takich nie mam
Miejscowe przepisy dokładnie określają, że tragarzom należy dać skarpetki i trampki. Polskie wyprawy też 
dają, ale zwykłe skarpety krajowe, jakie są osiągalne w naszych sklepach. My dajemy naprawdę trampki, 
podczas gdy każdy kulis taszczący bagaże wyprawy Herrligkoffera dostaje parę nowiutkich „adidasów”. Dla 
kulisów jest obojętne, bo niemal każdy z nich wszystko natychmiast sprzedaje, a idzie, wszystko jedno po 
trawie czy lodowcu, w swoich niezawodnych kaloszach, odlanych w kształt stopy gumowych sandałach.
Podczas moich dotychczasowych wypraw nauczyłem się, że można chwilami nawet przymknąć oko na 
jakieś drobne szwindle, jednak sirdar ani na moment nie powinien stracić przeświadczenia, że to ja 
kontroluję całość.
Tymczasem Herligkofferw ogóle nad tym wszystkim nie panuje Panuje sirdar, jego zaufany od kilku już 
wypraw w Pakistanie. Zawsze grzeczny, zawsze wobec Karla milutki, Karl ma non stop wspaniałą obsługę. 
Tu kucharz koło niego gotów na każde żądanie, tu herbatka, namiot zawsze czeka rozbity, posłanie zrobione, 
jednym słowem — pełny komfort. I mając to wszystko, nawet tak doświadczony kierownik wypraw nie 
zdaje sobie sprawy, że właśnie ten niezwykle uczynny sirdar na każdym kroku musi go chociaż trochę 
„przekręcić”. Takiej myśli do siebie nie dopuszcza.
Po raz pierwszy uczestniczę w wyprawie, której kierownik zapłacił z góry kilka lotów helikopterem. To też 
daje pewien komfort psychiczny, bo w bazie, w razie potrzeby, można liczyć na bardzo szybki kontakt z 
cywilizowanym światem.
Nie ma problemów z wyżywieniem, są gotowe dania, które wrzuca się do garnka i po 10 minutach jest już 
kotlet, do tego ziemniaki i kapusta. Znakomity sprzęt kuchenny i bogactwo rzeczy, które umilają życie w 
bazie. Ciepłej wody jest pod dostatkiem, nie jest wydzielana jak na polskich wyprawach, bo wiadomo, że do 
jej podgrzania zużywa się naftę, która nie jest po to, by się myć.
W efekcie nie jestem spięty, nie muszę sobie odmawiać wymarzonego gruntownego wymycia się. Jeżeli 
jestem głodny, idę do mesy i wcinam, nie muszę czekać na porę obiadu czy kolacji.
Nie chcę tutaj bynajmniej potępiać w czambuł zaopatrzenia polskich wypraw. Potrafią czasem być 
zaprowiantowane lepiej niż organizowane bardzo po amatorsku, niektóre ekspedycje zachodnie, też 
kierujące się oszczędzaniem na wszystkim. Jednak wyprawa Karla Herrligkoffera jest wielkim, 
międzynarodowym przedsięwzięciem i tutaj mogę docenić wagę luzu, pozwalającego zająć się tylko 
wspinaczką.
Mówiliśmy o niej dużo już w czasie karawany. Już po pierwszych rozmowach orientuję się, że ci młodzi 
ludzie wielkich sportowych ambicji raczej nie mają. Okazuje się, że to ja i Tadek jesteśmy tymi, którzy 
ciągną ich na nową drogę, na zrobienie południowej ściany w stylu alpejskim. Kiedy mówię o tym, a wiem, 
że idzie obok mnie także kilku młodych, bardzo dobrych przewodników górskich ze Szwajcarii, moje słowa 
trafiają w próżnię. Oni myślą inaczej. Byle wejść na górę, co już będzie wielkim powodem do chwały, i 
koniec. I byle szybko do domu. Staram się ich rozumieć, ale nasze temperamenty absolutnie do siebie nie 
przylegają. Kierują się wyraźnym wyrachowaniem. On jest przewodnikiem alpejskim, ma swoich klientów, 
wystarczy mu, kiedy na swoim szyldzie wypisze, że zdobył K-2 Dla jego klientów będzie to oznaczać tak 
dużo, że żaden nie ośmieli się nawet zastanawiać, którędy on na tę gorę wszedł. Mało tego, bardzo wielu z 
nich wystarczy zupełnie, jeżeli będzie miał na szyldzie wypisane, że uczestniczył w wyprawie na K-2, że był 
z nami. Owszem, może dostać trochę w kość, byle nie za mocno, może przeżyć jakąś przygodę, żeby móc 
później latami o tym opowiadać. Ale przede wszystkim nie za dużo ryzykować Przygoda tak, ryzyko nie.
Gdyby chcieć porównywać polskich alpinistów z zachodnimi, trzeba sięgnąć po przykład samochodu ich 
produkcji, który jest bardzo dobry, ale na idealnych drogach. A polski jest toporny, zły, nieekonomiczny, 
wytrzymuje jednak znacznie więcej na bezdrożach, gdzie czasami potrafi zastąpić nawet czołg. Oni też są 
znakomici, kiedy jest piękna pogoda, kiedy droga jest wytyczona, kiedy jest luz, nie ma żadnego ryzyka. 
Wtedy dystansują innych. Ale muszą do tego mieć stworzone warunki, musi być ta autostrada. Idealna, 
dobra, bez dziur. Kiedy droga jest trochę inna, wysiadają bardzo szybko.
Wszystko co piszę, może wydawać się tym bardziej zaskakujące, że Herligkofferdobierał uczestników tej 
wyprawy właśnie pod kątem wyczynu sportowego. Dla niego jest to wyprawa prestiżowa, mówi otwarcie, że 
jest to jedna z ostatnich, a może ostatnia w Karakorum i chciałby, aby została uwieńczona sukcesem. 
Świadczy o tym zresztą sam cel, jaki wypisany jest na wykupionych zezwoleniach południowa ściana K-2 i 
nowa droga na Broad Peak.
Poprzeczkę ustawił bardzo wysoko i bardzo chce dopiąć swego.
A ci najlepsi, których wyselekcjonował, wyraźnie odbiegają w swoim podejściu do ważnej, górskiej sprawy, 
od tego, do czego ja przywykłem Na dodatek ciągle pojawiają się wyczuwalne różnice zdań, a właściwie tar-
cia szwajcarsko-niemieckie, niemiecko-austriackie i szwajcarsko-austriackie. Nas, dwóch Polaków, traktują 
trochę jak śmierdzące jajko, którego nie należy dotykać, bo nie wiadomo czym to się może skończyć. Nie 
narzekam jednak na nich, zespół jak zespół, na ogół ludzie fajni. Nurtuje mnie tylko jedno pytanie:
— Ile naprawdę oni są warci w górach? Czy uda się ich nakłonić na nową drogę?
Między mną a Tadeuszem nie ma żadnych niedomówień. Obgadywaliśmy sprawę przez dwa tygodnie, 
czekając w Karaczi na bagaż załadowany do kontenera, który ciągle nie nadchodził. Codziennie przed 
południem chodziliśmy do portu, wieczorami siedzieliśmy w hotelu, więc czasu na zastanawianie się 
mieliśmy dosyć. Tadek początkowo podchodził do tego z pewną rezerwą.
— Jak nie wypali ta południowa ściana, to wejdziemy na K-2 drogą normalną i koniec — mówił.
A ja go przekonywałem, kusiłem, pokazywałem mu zdjęcia ściany południowej zupełnie jak fotografie 
ślicznej dziewczyny i dostrzegłem, że nie pozostało to bez wrażenia. Jakby zaczynał przyznawać mi rację, 
ale jeszcze nie na sto procent. Pewnego dnia, bynajmniej nie na odcze-pne, powiedział:
— No tak. Musimy spróbować.
Wtedy schowałem zdjęcia bez słowa, uważając, że swoje zrobiły, bo Tadka „uwiodły”. Mówił do mnie jak 
człowiek przekonany o tym, że to jest fajna sprawa. Że warto spróbować.
Najważniejsza rozmowa dopiero jednak nas czekała. Bardzo ciekaw byłem stanowiska w tej sprawie 
kierownika, Karla Herrligkoffera. Już w Dasso zaczął nas jakby obmacywać pytaniami:
— Jak widzicie szansę wejścia na K-2 południową ścianą? Ciekawy wydaje mi się wariant...
I tutaj zaproponował wariant, do którego nie byłem przekonany. Dostrzegłem w tym zalążek sytuacji, w 
której może się upierać przy swoim. Mimo wszystko postanowiłem postępować na tej wyprawie otwarcie.
— Już byłem w tej ścianie i jestem przekonany, że zrobienie tej drogi jest możliwe. Dostrzegłem tam jednak 
możliwość innego wariantu, który, moim zdaniem, może pozwolić przesmyknąć się w okolicach tego 
trudnego i niebezpiecznego seraka.
Więcej nie mówię nic. Czekam i myślę, że dopiero odpowiedź na te słowa pozwoli mi wyrobić sobie opinię 
o tym, jaki Karl jest naprawdę.
Nie zaoponował. „Szanuje opinie innych” — zakarbowałem sobie w pamięci, bo jest to ważna cecha 
każdego mądrego kierownika wyprawy.
W którejś kolejnej rozmowie, jeszcze w czasie karawany, powiedział coś, czego się nie spodziewaliśmy:
— Wy będziecie grać tutaj pierwsze skrzypce. Tak przekonaliście mnie do waszego wariantu drogi, że 
wszystko wam podporządkujemy. Co będziecie chcieli, dostaniecie.
 

K-2, nowa droga na południowej ścianie, 8 lipca 1986

Zamurowało nas. „Kupił” nasz pomysł bez najmniejszych zastrzeżeń.
Później musiał się zająć sobą, zaczął borykać się z pewnymi problemami zdrowotnymi. Jego aklimatyzacja 
nie przebiegała tak szybko jak nasza, zaczął zostawać w tyle, do bazy dotarł dużo później po nas.
Nie było go jeszcze, gdy przy rozpakowywaniu ładunków każdy zaczął gromadzić sprzęt stosownie do 
swoich planów. I wtedy większość uczestników oświadcza, że idą normalną drogą na Broad Peak i więcej 
nic ich nie obchodzi. Patrzymy na to z Tadeuszem bez słowa. Tylko trzech Szwajcarów i jeden Niemiec — 
wszyscy przewodnicy — jakby ulegają moim namowom, by spróbować proponowanej przeze mnie drogi.
O nudach w bazie nie ma mowy Rojno i gwarno jak w wielkim międzynarodowym hotelu. Okazuje się, że w 
tym sezonie postanowiły atakować K-2 także wyprawy włoska, angielska, francuska (z Wandą Rutkiewicz), 
amerykańska, polska pod kierownictwem Janusza Majera, koreańska, austriacka i wędrujący samotnie po 
wielkich górach Włoch Renato Casarotto.
Po kilku dniach wychodzimy z tego ula Warunki są kiepskie, bo wszędzie zalega dużo kopnego śniegu. Dla 
ludzi nie obytych jeszcze z Himalajami jest to swoiste przekleństwo, bo człowiek brnąc w nim po kolana 
męczy się i męczy. Zamiast przyjemności wspinaczki, tylko udręka. I tak, zanim otworzą się szansę 
prawdziwej górskiej roboty upływa kilka dni.
Juz w drodze do miejsca, w którym chcemy założyć obóz I, nasi Szwajcarzy zaczynają zostawać coraz 
bardziej w tyle Ilekroć oglądamy się, dzielący nas dystans powiększa się. Wyczuwam, że miny im rzedną, a 
ich przekonanie do tej ambitniejszej drogi topnieje w oczach. Kiedy zostali już dobre sto metrów, doleciał 
mnie ich głos Stanąłem, odwróciłem się i dopiero wtedy zrozumiałem co wykrzykują:
— My się wycofujemy, bo to nie ma sensuuu.
Stoją w miejscu, wyraźnie gotowi do natychmiastowego odwrotu. Właściwie mogłem się tego spodziewać, 
nie przypuszczałem jednak, że zrezygnują tak szybko. Kiedy pozbierałem trochę myśli i uspokoiłem rwany 
brnięciem w tym śniegu oddech, wołam:
— Trudno. Dojdźcie jednak chociaż na miejsce, gdzie planujemy obóz. Macie sporo sprzętu, który musimy 
tam wynieść. Nie będziemy przecież tutaj, w środku śnieżnego pola, przepakowywać się Dojdźcie, 
rozbijemy namiot i tam spokojnie pogadamy!
Nie słyszę odpowiedzi, ale dostrzegam, że po chwili wszyscy ruszają z miejsc i powoli, krok za krokiem, 
jednak posuwają się w górę.
Dochodzimy do miejsca, w którym rozbijamy obóz. Jesteśmy na wysokości 6000 metrów, a więc tam, gdzie 
człowiek bez aklimatyzacji musi odczuwać ból głowy, ogólne zmęczenie i rozbicie. Nie stawiam pytań, 
czekam na podjęcie przez nich rozmowy wykrzykiwanej tam, na zboczu.
— Tu jest gorzej niż przypuszczaliśmy. Jeszcze nie zaczęliśmy, a już tracimy siły — mówią szczerze 
Szwajcarzy
— To tylko kwestia aklimatyzacji — uspokajam ich — Tylko dlatego źle się czujesz Jesteś po prostu trochę 
„sieknięty” Takie samo niebezpieczeństwo występuje na drodze normalnej Tam też nie ma autostrady, też 
jest trudno Może trochę łatwiej niż tutaj, ale tylko trochę Jednak Beda i Rolf potrząsają przecząco głową.
— Nie Jutro wracamy
— Jak chcecie.
Ani Tadek, ani ja nie mogliśmy już nic więcej powiedzieć. Wleźliśmy do śpiworów. Rano dwaj Szwajcarzy 
zaczęli schodzić.
Została nas już tylko czwórka Niemiec Toni Freudig i Szwajcar Diego Wellig i my. Toni jest zdecydowany 
iść z nami, Diego nie jest jeszcze przekonany do końca.
— Może jednak spróbuję To wszystko nie wygląda jeszcze tak źle Jeżeli będę się lepiej czuł, pójdę dalej
Wyruszamy. Tego dnia chcemy pójść tylko kawałek w górę i wrócić Idziemy lodowo-śnieżną grańką Śnieg 
ciągle męczy, wszystko zresztą rozgrywa się w niebezpiecznym terenie, gdzie wręcz się czuje zagrożenie 
lawinowe Jedyna obrona, to jak najszybciej, i to blisko krawędzi, przejść, by nie być w środku 
najniebezpieczniejszego pola śnieżnego Nadchodzi moment, w którym oglądam się za siebie i widzę, że 
Diego zostaje mocno w tyle — siada, zwiesza głowę, nie mówi nic. Nie zastanawiam się nad tym, bo mam 
inne zajęcie, wspinam się dosyć ostrą grańką z nawisami śnieżnymi.
I jeden z tych nawisów nagle ucieka mi spod nóg.
Powoduje to sporą lawinkę, która leci, na szczęście, na drugą stronę grani. Nawis urwał się dokładnie przy 
moich stopach, ale ja ciągle jeszcze stoję. Jestem związany liną z Tadkiem, więc nawet gdybym poleciał w 
dół razem z nawisem, nie traciłem szans.
Ale widział to wszystko Diego i musiało to zrobić na nim wrażenie, bo bez słowa, w pośpiechu, zostawia na 
poletku śnieżnym blisko grani wszystko, co miał wynieść w górę, pakuje błyskawicznie plecak i pędem 
zbiega na dół.
Zostajemy tylko w trójkę.
Jeszcze tego samego dnia podchodzimy wyżej, poręczujemy drogę i wracamy do obozu Śpimy i schodzimy 
do bazy
Tutaj są warunki pozwalające spokojnie dogadać wszystkie sprawy już do końca Należę do ludzi, którzy 
uważają, ze w górach nie można nikogo do czegokolwiek zmuszać. Zwłaszcza do wspinaczki. Dlatego 
zaczynam zdecydowanie pojednawczo:
— Decyzja należała i należy do was. Jeżeli nie idziecie z nami, to trudno. Musimy tylko ponownie rozdzielić 
sprzęt na ten, który będzie nam potrzebny na południowej ścianie, i to, czego potrzebujecie idąc drogą 
normalną. Może nam się to zresztą też przyda, bo schodzić będziemy tą samą drogą co wy.
I wszystko byłoby w porządku, gdyby nie to, że usłyszał naszą rozmowę Karl Herligkoffer:
— Jak to? O czym wy mówicie? Jestem kierownikiem wyprawy, która za cel stawia sobie wejście 
południową ścianą na K-2 i nie chcę słyszeć o niczym innym! A po chwili, jakby tego było jeszcze mało, 
dodaje:
— Albo pójdziecie z Polakami południową ścianą, albo pakujcie się i jedziecie do domu!
Po raz pierwszy potwierdziły się w ten sposób moje obawy o wyczuwalne różnice zdań w niemiecko-
szwajcarsko-austriacko-polskiej wyprawie. Nie obracają się one przeciwko nam. jednak takie sytuacje są 
przykre w każdym zespole. Wprawdzie my zachowujemy ciągle status „jajek”, z którymi wszyscy obchodzą 
się bardzo ostrożnie, wręcz elegancko, niemniej konflikty między Niemcami, Austriakami a Szwajcarami 
zaostrzają się. O coś tam zawsze się żrą.
Sprzyja temu fakt, że wyprawa nie jest przygotowana na to, by działać równocześnie na trzech frontach.h A 
tutaj trzeba nagle podzielić sprzęt na trzy jakby osobne wyprawy. Nie ma go jednak na tyle „po uszy”, by nie 
zaczęło czegoś brakować. Tworzy to pole do sporów typu „dlaczego ja mam brać cięższy namiot, a ty 
lżejszy?”
Sytuacja, w którą nagle zostaliśmy wplątani ostatnią odżywką Herligkoffera, wymaga zajęcia jakiegoś 
stanowiska. Próbuję tłumaczyć to Karłowi tak:
— Nam to wcale nie przeszkadza, że oni chcą iść drogą normalną. Wręcz przeciwnie.
Nie dodawałem tego, co myślałem sobie w duchu. Ucieszyłem się, że ten nasz wielki zespół trochę topnieje, 
bo z praktyki wiem, że jeżeli na drodze pęta się za dużo ambitnych ludzi, to wcale nie ułatwia sukcesu 
Jednak Herligkofferrobi wrażenie nieubłaganego:
— A ja się nie zgadzam — oznajmia — Jeśli oni nie chcą w ogóle wchodzić, to mają pomagać wam.
Zaczyna nam brakować argumentów. Tym bardziej, że Szwajcarzy też się uparli, a sprawę komplikował w 
dodatku fakt, że wyprawa nie miała, formalnie rzecz biorąc, zezwolenia na drogę normalną. Widząc tę 
nabrzmiewającą sytuację, coraz bardziej skłaniam się do robienia naszego wejścia stylem alpejskim. 
Przydzielana mi na siłę pomoc nie bardzo mnie urządzała. Kryje to jednak element negowania działania całej 
wielkiej wyprawy, co nie mogło spodobać się kierownikowi Nie mówię więc o tym na głos. Zresztą chyba 
dobrze się stało, bo Karl jest niezwykle stanowczy:
— Nie zgadzam się na żadne wchodzenie inną drogą. Zresztą rozmawiałem z oficerem łącznikowym, który 
też nie wyraża na to zgody. I powtarzam albo będziecie pomagać Polakom, albo do domu.
Obruszyli się na to Szwajcarzy, że przecież nikt nie będzie im rozkazywał którędy mają iść, a na końcu 
dodali:
— My, mimo wszystko, pójdziemy na własną odpowiedzialność na K-2 drogą normalną.
Nie było w tym bynajmniej pretensji do nas, ale wyłącznie do kierownika, który nie przyjmował już żadnych 
argumentów, bo godziły niejako w jego autorytet. Faktem jednak jest, że działalność wyprawy w tej chwili 
rozwidliła się. postanowiliśmy ruszać w górę innymi drogami.
Dalszy rozwój wypadków nieco rozładował sytuację Herligkofferciągle nie czuł się dobrze i zdecydował się 
wracać. Na krótko przed odlotem helikopterem robi jeszcze zebranie całej wyprawy, na którym oznajmia:
— Słuchajcie! Działa w składzie naszej wyprawy zespół polski, głównym naszym celem jest droga na 
południowej ścianie K-2 i wszystko trzeba temu podporządkować.
Po czym, ku ogólnemu zaskoczeniu, kierownikiem wyprawy na swoje miejsce mianuje pakistańskiego 
sirdara.
Na drugi dzień odleciał.
Odtąd Szwajcarzy postanowili iść na własną rękę i cała wyprawa podzieliła się na parę grupek
W kolejnym naszym wejściu chcemy dotrzeć na 6400, do miejsca pod niebezpiecznym serakiem, pod 
którym biwakowaliśmy dwa lata temu z Wojtkiem. Kiedy stajemy tu z Tadkiem i Tonim, przeżywam pewne 
napięcie.
Wkrótce przekonam się, czy moje domysły, na których oparłem projekt tego wariantu pokonania 
południowej ściany są słuszne czy nie. Robimy wygodną platformę, rozbijamy na niej namiot, nocujemy i 
wcześnie rano tylko Toni zostaje w namiocie, a ja i Tadeusz idziemy do góry zajrzeć za ten załom, 
skonfrontować moją teorię z lodową rzeczywistością. Kiedy zbliżamy się do seraka, przyspieszam kroku. 
Staję się niecierpliwy. Jest to przejście, czy nie ma?
Wreszcie zatrzymuję się, ogarniam cały ten ukryty dotąd przed naszym wzrokiem teren i widzę, że 
ukształtowanie jest idealne. Owszem, kawałeczek pod serakiem trzeba przejść, ale niepomiernie krótszy 
odcinek niż przy wariancie w prawo Później wchodzi się na wybitne, wypukłe żebro, które będzie 
bezpiecznie chronić przed całym paskudztwem, jakie zwykło lecieć w dół z seraka.
Chce mi się wrzeszczeć z radości, ale zamiast tego odwracam się spokojnie do Tadka:
— I co ty na to?
— Kurde! Rzeczywiście? To jest do zrobienia nawet w tej chwili. To jest naprawdę klucz całej drogi, jakby 
otwarta dla nas furtka w murze... — odpowiada z satysfakcją.
Oglądamy wszystko na spokojnie, wracamy do namiotu, w którym Toni coś tam pichci. Mówimy o naszym 
odkryciu, ustalamy, że jutro wcześnie rano pójdziemy pod serak i zaporęczujemy tę bezpieczną grzędę. Toni 
słucha naszych trochę podnieconych jeszcze głosów, ale sam entuzjazmu nie zdradza. Pichci ciągle, jednak 
zaczyna przy tym narzekać:
— Nie czuję się dobrze. Chyba coś mi nawala żołądek. Wolałbym jutro przeczekać jeszcze jeden dzień tutaj, 
w obozie.
Aby przed wschodem słońca przejść pod serakiem, wyruszamy z obozu o czwartej rano, jeszcze po ciemku.
Pod serakiem pędzimy niemal biegiem. Trwa to i tak kilkanaście minut, ale udaje się. I zaczynamy 
wspinaczkę na żebrze, dosyć zresztą trudną. Decydujemy się je zaporęczować — a jest tego jakieś 400 me-
trów — żeby następnym razem już się tutaj nie bawić. Udaje nam się tego dnia zawiesić liny do końca, 
resztę sprzętu zostawiamy i schodzimy na dół.
W obozie Toni mówi wprost, że czuje się kiepsko i jutro wraca.
Zostajemy we dwójkę.
Następnego dnia pakujemy namiot z całym majdanem, idziemy po poręczówkach do wysokości prawie 7000 
metrów, przechodzimy położone wyżej pola śnieżne i na 7200 metrach zakładamy kolejny biwak. Kiedy 
robimy platformę, by ustawić namiot, widzimy, że nadciągają chmury, zmienia się pogoda. Rano mamy już 
pewność. Sypie śnieg. Trzeba jak najszybciej schodzić.
Zostawiamy cały biwak na wbitym w skałę haku i schodzimy w dół. Tego samego dnia jesteśmy w bazie. 
Mamy świadomość, że dotarliśmy już bardzo wysoko i przy następnej próbie będziemy mogli pokusić się o 
wejście szczytowe. Przygotowujemy dokładnie cały sprzęt, odpowiednią ilość żywności, gazu. Pakujemy się 
przez kilka dni, bo ciągle decydujemy się na jakieś redukcje, ale plecaki i tak są ciężkie. Bardzo ciężkie.
I czekamy na poprawę pogody. Tak mija tydzień, dziesięć dni.
Słońce wyłania się wreszcie z końcem czerwca. Odczekujemy jeszcze dwa dni, żeby zeszedł w dół nadmiar 
świeżo spadłego śniegu.
Wyruszamy z postanowieniem, że tym razem idziemy w kierunku szczytu.
Pierwszego dnia dochodzimy do 6400.
Drugiego do 7200.
Do tej pory wszystko jest proste, bo idziemy po drodze uprzednio pracowicie przygotowanej. W trzecim 
dniu zaczynamy znowu wspinaczkę w nieznanym. Dochodzimy do podnóża żlebu zwanego „hokeiem”, 
pokonujemy próg, wchodzimy w głąb i tam na wysokości około 7800 metrów rozbijamy biwak.
Kolejnego dnia dochodzimy do 8300, jesteśmy już bardzo wysoko. Widzę stąd, że ten nasz żleb, 
przypominający z daleka do złudzenia kształtem kij hokejowy, wrasta nagle w barierę skalną. Zagradza nam 
ona drogę do grani szczytowej. Szukamy wzrokiem jakiejkolwiek możliwości „oszukania” tej bariery, ale 
nie potrafimy jej znaleźć.
Jasne jest jedno: tę barierę skalną będziemy musieli pokonać na wprost. Wybieramy w niej takie miejsce, 
gdzie chyba będzie się z nią najłatwiej rozprawić, i tutaj, pod groźnym skalnym murem rozbijamy biwak.
Następnego dnia decydujemy, że dalej pójdziemy „na lekko”, bo z plecakami zawierającymi cały sprzęt 
biwakowy bariery nie pokonamy. Bierzemy tylko liny, cały sprzęt techniczny, po aparacie fotograficznym, 
zostawiamy namiot, śpiwory i ruszamy w kierunku skalnego muru.
I tu, już przy pierwszych metrach wspinania widzę, że jest cholernie trudno, że w ciągu jednego dnia tego nie 
zrobimy. Nie ma siły. Zmieniam plan. Dzisiaj dojdziemy dokąd się da, musimy pokonać najtrudniejszy 
moment tej bariery, zostawić liny, przespać się jeszcze raz w obozie i dopiero następnego dnia zmierzyć się z 
górą już ostatecznie.
Bariera jest bliska pionu i ma jakieś sto metrów. Najtrudniejszy jej moment, który można ocenić na V+, liczy 
około 20 metrów i jest jakby przełamaniem całej ściany. Wspinam się nieledwie centymetr po centymetrze. 
Sprzętu mamy niewiele, wszystkiego trzy haki, śrubę lodową, dwie 40-metrowe liny, jedną zjazdową, drugą 
asekuracyjną. I to musi wystarczyć do walki ze skałą, na tej wysokości morderczą. Walczę o każdy krok. Nie 
ukrywam, że jest to najtrudniejsze miejsce, jakie udało mi się do tej pory pokonać w Himalajach na tak dużej 
wysokości. I nie potrafię tego teraz opisać, bo bardzo trudno jest opowiedzieć, co robiło się w ciągu całego 
dnia na zaledwie dwudziestu metrach ściany. To ciągłe dopasowywanie się, by znaleźć właściwy chwyt. To 
studiowanie, że tu jest przecież kawałeczek pękniętej skały, może uda się za nią złapać, a tu może być 
stopień. Później przymiarka do tego stopnia, próbujesz ręką sprawdzić ten upragniony chwyt, ale widzisz, że 
nie pasuje, musisz znaleźć gdzieś w pobliżu inny. Ale gdzie? Jest! Posunąłeś się o 10 centymetrów O jeden 
krok. Teraz trzeba się zaasekurować, znaleźć szczelinę, dopasować do niej hak i wbić. Zanim się to udaje, 
mija godzina. Znowu próba kroku wyżej Źl!’ Wracasz I tak ciągle. Cały czas prowadzę, a Tadek mnie 
asekuruje.
Najgorsze, że kiedy chociaż na chwilę odrywam oczy od ściany, widzę, jak na horyzoncie gromadzą się 
ogromne „kowadła” chmur burzowych, zwiastujących nieomylnie załamanie pogody.
Może wytrzyma jeszcze jeden dzień, chociaż jeden dzień!
Jesteśmy w takim miejscu, że na samą mysi o przemierzaniu w złej pogodzie tych wszystkich pól śnieżnych, 
ciarki przechodzą mi po grzbiecie. Brzmi to paradoksalnie, ale jedyna „bezpieczna” droga prowadzi właśnie 
tą skalną ścianą w górę. Trzeba za wszelką cenę dostać się tędy na grań szczytową i później już schodzić 
drogą normalną.
Nie mówimy z Tadkiem na ten temat dużo. Wystarczają nam spojrzenia i gesty. Po południu zaczyna 
prószyć, śnieżek zatrzymuje się w szczelinach ściany.
Musimy wejść na szczyt Innej możliwości nie ma.
Na noc cofamy się na biwak. Zaczynam gotować. Wystarczył przy tym jeden nieostrożny ruch, i spadł nam 
ostatni ładunek gazu. Nawet go nie słychać, poleciał gdzieś daleko w śnieg.
Nie możemy już dogotować do końca kolacji, a przede wszystkim picia, którego na tej wysokości tak uparcie 
domaga się organizm. Człowiek jest tutaj ciągle wyschnięty, powietrze jest ogromnie suche, organizm 
poddany cały czas wielkiej wentylacji, bo przy każdym wydechu wyrzuca z siebie całe kłęby pary. Jednak 
wiemy, że marzenie o wielkim piciu nie zostanie tak prędko spełnione. A przecież tutaj trzeba koniecznie 
pić. Nawet wtedy, kiedy nie odczuwasz już pragnienia, nawet wtedy, kiedy sen wydaje się silniejszy od 
wszystkiego, kiedy macha się ręką, że wolę spać niż pić, trzeba się przemóc, byle te kilka litrów wody 
organizmowi dostarczyć.
Ale tego wieczora picia nam zabrakło.
Rano znajduję jeszcze kawałek świeczki, nad którą topię ze śniegu kubeczek wody. Takie jest nasze ostatnie 
śniadanie. Musi wystarczyć.
Zostawiamy cały sprzęt biwakowy, bo wspinanie się po tych pionowych skałach z ciężkim plecakiem jest 
niemożliwe i wyruszamy w górę. Dosyć szybko pokonujemy odcinek zaporęczowany wczoraj Kolejny, 
długi, chyba 60-metrowy wyciąg nie tak trudny jak poprzedni, ale niezwykle uciążliwy. Wbijanie czekana, 
szukanie stopni, tak metr po metrze powoli, powoli dochodzimy. Gdzieś koło godziny drugiej-trzeciej 
przełamujemy barierę. Widzę, że za nawisem śnieżnym jest już grań szczytowa Przebijam się przez ten 
nawis, robię jeszcze parę kroków i po raz pierwszy od bardzo długiego czasu stwierdzam, że jestem w 
łatwym terenie. Mogę normalnie stanąć. Kiedy dochodzi do mnie Tadeusz, jest już trzecia, właściwie za 
późno, żeby myśleć o szczycie, ale chociaż pada śnieg i jest mgła, przez którą tylko od czasu do czasu coś 
się przebija, widzę, że do wierzchołka jest niedaleko.
Zostawiamy tutaj resztę rzeczy, z jakimi mogliśmy się rozstać, w tym linę.
— Wrócimy tutaj na biwak A teraz w górę — mówię do Tadka, który przytakuje i po chwili z uporem 
ruszamy przed siebie.
Znajduję na drodze stosunkowo świeże ślady. W minionych już dniach pięknej pogody, kiedy my tkwiliśmy 
w ścianie, gramoląc się centymetr po centymetrze w tej piekielnie trudnej barierze skalnej, normalną drogą 
dokonano kilku wejść szczytowych. Wśród nich i nasi Szwajcarzy, którzy woleli nie ryzykować walki ze 
ścianą.
Teraz, gdy pogoda jest podła, widoczność bardzo słaba, obecność ludzkich śladów podnosi na duchu Jednak 
nam pomogli, może zresztą bezwiednie. W każdym razie tego ostatniego odcinka nie musimy już torować, 
bo przeszli tędy oni.
Po półgodzinie ślady, niestety, nikną w coraz gęściej sypiącym śniegu i z każdym krokiem trudniej się 
orientować Znam trochę ten odcinek drogi z opisów, które studiowałem przed wejściem, ostatnie metry 
przed szczytem opisała mi także Wanda. Jednak wszystko to bierze w łeb w momencie, kiedy nie widać już 
prawie nic. Wiem tylko jedno — trzeba iść w górę.
Mija piąta, wpół do szóstej, szósta, zaczyna zapadać zmrok, a o siódmej jest już ciemno.
Dochodzimy do seraka i znajdujemy pod nim jakieś papierki po zupach. Schylam się po nie, długo obracam 
w ręku, zanim ponownie rzucam je w śnieg. Przestraszyłem się.
We wszystkich opisach występowały dwa seraki. Jeden na wysokości gdzieś 8300, pod którym przed 
wejściem na szczyt biwakowała Wanda, a drugi tuz przed wierzchołkiem. Trzymając w dłoni te papierki po 
jednominutowych francuskich zupkach, myślę ze strachem. „Jeżeli to są ślady po biwaku Wandy, to znaczy, 
że się pomyliłem.
Ta myśl mnie poraża.
„Czyżbyśmy na grań weszli niżej niż przypuszczałem i teraz jesteśmy dopiero pod tym pierwszym 
serakiem?”
Kiedy stoję tak nad tymi kolorowymi papierkami, rzuconymi w śnieg, dochodzi Tadek.
— Popatrz, Tadek. Czy jest możliwe, żebyśmy się pomylili? Tadek nie potrafi tak zaraz zebrać myśli:
— Cholera wie. Jest taka mgła, że trudno cokolwiek powiedzieć. W najgorszym razie „przekiblujemy” 
jeszcze jakoś tę jedną noc i rano pójdziemy dalej...
— Nie. Rano nie będziemy już zdolni do zrobienia ani kroku w górę, będzie nas stać tylko na schodzenie — 
odrzucam ten projekt stanowczo. Bo wiem, że biwak w tej sytuacji i na tej wysokości zawsze nosi zalążek 
śmiertelnego niebezpieczeństwa.
— To co zrobisz? Gdzie pójdziemy? — w głosie Tadka była wyczuwalna nuta bezradności.
— W górę. Chyba jednak jesteśmy bliżej szczytu niż nam się zdaje. Musimy wejść. Przecież po to szliśmy, 
robiliśmy tak cholerny kawał trudnej drogi.
Mobilizuję więc resztki sił i woli, żeby przekonać Tadka o racji, której sam nie jestem pewny.
— Niech się dzieje co chce — dodaję — pójdę wyżej zobaczyć co jest za tym serakiem. Może coś mi się 
skojarzy.
Z najwyższym wysiłkiem ruszam, zaczynam trawersować serak. Wychodzę nad niego i widzę, że droga już 
się wyraźnie kładzie. Czuję, że szczyt jest blisko. Odwracam się, krzyczę triumfalnie do Tadeusza:
— Szczyt jest tuż, tuż!
Nie czekam na odpowiedź, idę dalej, bo czuję, że to już kwestia tylko kilku, może kilkunastu kroków.
Po chwili jestem na szczycie. Siadam, by uspokoić skołatane wysiłkiem płuca, serce i mięśnie. Sięgam po 
aparat, robię zdjęcia. I dociera do mnie, że nie ma tu jeszcze Tadeusza. Robię kilka kroków do tyłu i widzę, 
jest! Dochodzi. Wymieniamy zdyszane od wysiłku gratulacje.
— To twój pierwszy... — sapię poklepując go z uznaniem po plecach.
— A twój jedenasty — odpowiada głosem rwanym zmęczeniem i wielką satysfakcją.
Bo Tadek nigdy jeszcze nie wspiął się tak wysoko, nigdy jeszcze nie postawił stopy na szczycie 
ośmiotysięcznika. Zaczął od drugiej góry świata, którą zdobył najtrudniejszą z dotychczasowych dróg.
Robimy zdjęcia, wszystko trwa najwyżej piętnaście minut. I w dół. Od tej pory ważne jest tylko jedno: czeka 
nas biwak, pomóc sobie możemy tylko tym, że zejdziemy jak najniżej. Zaczyna się wyścig z coraz bardziej 
gęstniejącym mrokiem. Kiedy dochodzimy do miejsca, w którym zostawiliśmy resztkę naszych manatków, 
jest noc. Przy zmianie baterii w latarce zmęczone i zgrabiałe ręce odmawiają mi posłuszeństwa, drżą, bateria 
spada, leci w dół. Skazani jesteśmy na zupełną ciemność, nie mamy się przed nią czym bronić. Śnieg wali 
tak gęsty, że o dalszym schodzeniu nie ma mowy. Postanawiamy zostać tutaj. Wygrzebujemy płytką jamę, 
chowamy się w niej. Dygocząc cały czas ze zmęczenia i zimna, kulimy się do siebie...
Tak doczekujemy świtu.
Mgła jest zupełnie nieprzenikniona. Początkowo nie ma wiatru, po cichu sypie śnieg. Jak teraz znaleźć 
drogę? Staram się przypomnieć sobie wszystkie szczegóły, jakie wkuwałem ze zdjęć, ruszam, ale po 
dziesięciu metrach robi się nagle niebezpiecznie stromo. Kieruję się w inną stronę, stromo jeszcze bardziej. 
Nic nie wiadomo. Zaczynają się te najgorsze w górach chwile, w których człowiek nie wie gdzie iść.
Ale stać w miejscu też nie możemy. Powoli, kierując się bardziej instynktem niż zalepionym mgłą 
wzrokiem, schodzimy. Mijają długie, pełne niepewności chwile, po których nagle znajduję jakąś starą linę. 
Odzyskuję tym wiarę w siebie, wiem, że jesteśmy na właściwej drodze.
Zejście trwa jednak długo, teren nie jest bynajmniej łatwy. Mamy ze sobą linę, musimy wykorzystywać ją do 
zjazdów. Kiedy zjeżdżam za nisko, orientuję się, że wokół jest strasznie stromo i boję się, że zeszliśmy za 
bardzo na naszą ścianę południową. Zrobienie nagle dziesięciu kroków pod górę okazuje się cholernym, 
absolutnie nie kalkulowanym w resztkach energii wysiłkiem. Nikt tego jednak za mnie nie zrobi. Nagroda 
jest, w górze, gdzie powinna być wreszcie lepsza droga.
Schodzenie tym najbardziej stromym odcinkiem zabiera nam cały dzień. Kiedy zmrok jest już bardzo blisko, 
mgła jakby się trochę przeciera i widzę, że zostało nam jeszcze jakieś sto metrów do miejsca, w którym ta 
stromizna przechodzi w łagodniejsze już zbocze. Nie przestajemy posługiwać się liną. Raz ja spuszczam na 
niej Tadeusza, później on staje, schodzę ja, i tak na zmianę. Jest noc, gdy z ulgą stwierdzamy, że dookoła nie 
ma już tej ekspozycji, która nam przez cały dzień zabrała tyle czasu i sił.
Jesteśmy na stoku śnieżnym.
Jedno tylko się nie zmienia. Jest tak ciemno, że znowu nie mamy pojęcia którędy iść dalej.
Musimy jeszcze raz „kiblować”.
To już czwarty biwak na dużej wysokości. Wiem, czuję to, widzę, że jesteśmy u kresu sił. Już nie bardzo 
chce się nam kopać jamę śnieżną taką, jaka powinna być. Zadowalamy się ledwo wygrzebanymi wgłębie-
niami, mogącymi jedynie nieco osłonić przed wiatrem. Resztkami jednorazowej płachty owijamy tylko nogi; 
jedynie od czasu do czasu udaje się opanować dygotanie zmarzniętego ciała.
Tak przeczekujemy kolejną noc. Zaczyna świtać.
W porze kiedy budzi się dzień, nawet w najgorszych okresach pogody, bywa ona najłaskawsza. Tak jest i 
teraz. Śnieg i mgły zeszły niżej, widzę mniej więcej gdzie jestem. Dalej musimy schodzić ramieniem, pod 
którym powinien być obóz wyprawy austriackiej. Po takiej nocy wygrzebywanie się trwa dosyć długo. Samo 
zakładanie raków przeciąga się w nieskończoność. Widzę, że Tadeuszowi idzie to jeszcze bardziej niesporo 
niż mnie, kiedy więc tylko jestem gotów, mówię:
— Droga jest ewidentna. Idę w dół, żeby zobaczyć jak to wygląda niżej. Bo za godzinę może przyjść mgła i 
znowu będziemy iść po omacku.
— Idź — zgodził się Tadek.
Stojąc już na nogach dodałem jeszcze:
— Tylko nie zapomnij o linie, na której siedzisz. Może się jeszcze przydać.
I idę w dół. Uszedłem jakieś niespełna 300 metrów, a z każdym krokiem odsłania mi się coraz rozleglejszy 
widok. Kiedy wreszcie dochodzę do krawędzi, w dole widzę namioty.
Odetchnąłem. Wiem już, że idziemy dobrze, że jesteśmy już blisko. Tadek jednak nie spieszy się. Siadam i 
czekam. Ale takie czekanie jest właściwie ciągłą drzemką, w którą człowiek zapada wbrew własnej woli. 
Zmęczenie robi swoje. Gdy któryś raz z kolei ocknąłem się, widzę, że Tadeusz już dochodzi.
— Popatrz w dół. Tam są namioty. Jesteśmy już prawie w domu.
— Fajnie — ucieszył się. — Chwilę tylko odpoczniemy i idziemy.
— Wyciągnij linę, bo tam jest jeszcze kawałek uskoku, na którym warto się przyasekurować. Dalej jest 
łatwo.
— Lina nie będzie potrzebna. Zresztą zostawiłem ją na górze — odparł Tadek.
No, to trudno. Powoli zaczynam schodzić i widzę przy tym, że jednak robi się dosyć stromo. A twardy dotąd 
śnieg pod nogami przechodzi w lód.
Znowu mozolne złażenie tyłem: wbicie czekana, wbicie jednej nogi, wbicie czekana, wbicie drugiej nogi...
Tadeusz schodzi za mną. W połowie stoku zatrzymuję się i patrzę w górę. Idzie dokładnie po moich śladach. 
Unoszę głowę jeszcze raz i akurat widzę...
Z nogi Tadeusza spada rak!
Coś krzyczę, ale tego, co się stało w następnej sekundzie, przewidzieć nie mogłem.
W dół leci drugi rak! Tadeusz trzyma się już tylko czekana. Krzyczę:
— Uwaaaaażaj!
Ale jest za późno, żadna przestroga nie może już zmienić niczego. Tadeusz tylko przez moment jakby 
próbuje walczyć, ale jest przecież w sytuacji człowieka, któremu nagle wyrwano spod nóg drabinę. Próbuje 
jeszcze rozpaczliwie zacisnąć ręce na wbitym w lód czekanie. Nie udaje się. Czekan zostaje.
Tadek leci w dół.
Jesteśmy dokładnie w jednej linii. Krzyczy tylko:
— Jureeeek!
Nie może zrobić nic. Na takim stromym lodzie człowiek bez raków jest bezbronny. W pierwszym 
przebłysku świadomości chcę go łapać, nie dotarło nawet jeszcze do mnie, że przecież ja też stoję tylko 
dzięki rakom wbitym w maleńki lodowy stopień i zdążyłem jedynie w ostatniej chwili oba czekany wbić jak 
najmocniej w lód.
Czuję potężne uderzenie, Tadeusz dosłownie zjeżdża po mnie i leci dalej.
Zanim oprzytomniałem i upewniłem się, że ciągle jeszcze stoję, upłynęły sekundy. Gdy odwracam się za 
siebie, dostrzegam tylko toczące się po stromiźnie grudki śniegu i wyrytą w płytkim śniegu rynnę, 
prowadzącą prosto w dół. Po jakichś stu metrach, w miejscu, w którym zbocze urywa się ścianą, ginie także 
bezpowrotnie ostatni ślad Tadeusza.
Próbuję krzyczeć, po chwili jednak uprzytamniam sobie, że nie ma to najmniejszego sensu. Postanawiam 
ruszyć jego śladem.
Jakieś 20 metrów niżej znajduję oba jego raki. Nie jestem już na tyle oszołomiony, by nie dostrzec, że 
sprzączki tych raków są zapięte. Biorę je ze sobą, wierząc ciągle, że jeszcze się Tadeuszowi przydadzą. Idę 
niezmiennie w dół, ale jestem już bardzo wyczerpany. Co chwila muszę przystawać, wtedy zapadam w 
drzemkę. Mijają godziny, jak przez mgłę dociera do mnie świadomość, że te poszukiwania nie przynoszą 
żadnych efektów, stają się bezcelowe. Rezygnuję. Kieruję się w stronę namiotów. W pierwszym z nich 
znajduję zaraz u samego wejścia jakiś kompot. Wyciągam czyjąś maszynkę, grzeję, roztapiam ten kompot. 
Wypijam, coś tam jeszcze zaczynam gotować, wchodzę wreszcie do śpiwora i rozglądam się za 
radiotelefonem. Znajduję go, oglądam przez chwilę, bo nie miałem jeszcze takiego w ręku, naciskam 
przycisk i łączę się z bazą. Ale to nie jest mój radiotelefon tylko austriacki, więc mam kłopoty z 
uruchomieniem go. Próbuję to zrobić jedną ręką, drugą ciągle gotuję, bo postanowiłem nażłopać się płynów 
do rozpuku, jestem już blisko trzy dni bez kropli wody w ustach, wyschnięty na wiór Próbuję równocześnie 
połączyć się i gotować, momentami drzemię, wszystko to zlewa się w półmajaczenie. Ilekroć potrafię się 
jednak ocknąć z drzemki i wypić zarazem to, co się nagromadziło ze stopionego śniegu, duszę przyciski tego 
radiotelefonu, wywołuję uparcie bazę, nasłuchuję.
I wydaje mi się, że złapałem łączność. Zaczynam znowu mówić, nadawać komunikat, że Tadeusz spadł, że 
trzeba koniecznie zaraz wyjść pod ścianę, skrzyknąć ekipę ratunkową. Umawiam się na łączność rano, 
przytykam ucho do głośnika, wydaje mi się, że płyną z niego jakieś szmery, jakieś echa dalekich słów, 
później wszystko się zamazuje. Zasypiam.
Budzę się, w pierwszym odruchu łapię za radiotelefon, widzę przy tym tarczę zegarka. Jest druga po 
południu! Spałem non stop ponad 20 godzin. Przespałem porę, w której umawiałem się na łączność Próbuję 
złapać kontakt z bazą, ale bezskutecznie. Wychodzę z namiotu i widzę, że z dołu ktoś podchodzi „Chłopcy 
przejęli się akcją na serio, jeżeli już są tutaj” — myślę.
Okazuje się jednak, że pod górę idą dwaj Szerpowie z wyprawy koreańskiej i tylko po to, by zanieść coś do 
obozu i wrócić do bazy. Trudno mi się z mmi porozumieć, wyrzucam z siebie wszystkie mogące dotrzeć do 
nich angielskie słowa, gestykuluję przy tym zapamiętale.
— Wczoraj Wypadek! Ratunek! — powtarzam przekonany, że chyba już wszystko wiedzą. Ale oni patrzą 
mi przy tym utnie w oczy i powtarzają jedynie łamaną angielszczyzną.
— Nie wiem. Nic nie wiem.
— Jak to! Wczoraj spadł Tadeusz Polak. Wypadek — zaczynam od nowa.
Powoli zaczyna do mnie docierać, że chyba moich błagalnych próśb o ratunek, które wczoraj śmiertelnie 
zmęczony wykrzykiwałem do radiotelefonu, nikt na dole nie usłyszał.
Schodzę na dół ze zwieszoną głową. Droga jest łatwa, trzymam się poręczówek. Wieczorem zaopiekowali 
się mną gościnnie napotkani w drodze Koreańczycy. Siedzę w ich namiocie, coś pichcimy, zaczynam 
oczywiście rozmowę od wypadku Tadka. Koreańczyk potrząsa głową. Nic nie wie. Proszę go o połączenie z 
bazą, w której ich namiot stoi blisko namiotów wyprawy polskiej. Tym razem z łącznością nie ma 
problemów. Proszę o przywołanie Janusza Majera, po chwili jest. Nadaję komunikat o wypadku, wiem, że 
chłopcy zaraz podejmą akcję i pójdą w górę, szukać Tadeusza.
Kiedy oddaję Koreańczykowi radiotelefon, ciągle jeszcze nie mogę się pogodzie z tym, że dopiero teraz 
naprawdę rozmawiałem z bazą. Że to wczorajsze było tylko jakimś złym snem, majaczeniem, które nie 
mogło dotrzeć do nikogo.
Następnego dnia dziękuję serdecznie gospodarzowi za gościnę i schodzę.
Wieczorem jestem w bazie.
Janusz z chłopcami wypatrywali pod ścianą jak mogli, ale nie natrafili na jakikolwiek ślad Tadeusza. Byli 
pod ścianą także Szwajcarzy, ci sami, którzy już na początku wspinaczki pierwsi odłączyli się od nas i 
mówili, że to nie ma sensu. Teraz włączyli się ofiarnie w akcję, podeszli nie tylko pod ścianę ale i wyżej 
Kiedy i oni wracali z pustymi rękami, wyglądali na bardzo przygnębionych.
Nie ma żadnych śladów.
W tej sytuacji z trudem dociera do mnie, że „moja”, czyli wyprawa nieobecnego już w bazie Herligkoffera, 
przyjmuje mnie bardzo serdecznie, gratulacjami. Przebijają przez nie ciągle te najtragiczniejsze pytania.
— Co się stało? Jak do tego doszło?
Zamiast sympatycznej po zejściu z góry paplaniny o wszystkim, jest miejsce tylko na domysły, dociekania, 
słowa coraz słabszej nadziei Jak mogło do tego dojść? Dlaczego te raki spadły? Trzeba koniecznie dobrze 
przeszukać wszystkie miejsca pod ścianą, przecież gdzieś jakiś ślad musi być.
Mówię co wiem, powtarzam, opisuję. Później wszystko dolatuje do mnie jak przez mgłę, w której 
schodziliśmy razem z Tadkiem ze szczytu. Jestem ciągle śmiertelnie zmęczony.
Jeszcze nie wiem, że to jest najtragiczniejszy sezon w dziejach tej góry. Tadeusz jest piątą ofiarą. Zaczęło się 
od dwóch Amerykanów, którzy zginęli zagarnięci przez lawinę, później francuskie małżeństwo Banardów, 
teraz On — Ludzie giną jak muchy.
Mam odmrożone paluchy u rąk i nóg. Włoski lekarz orzeka, że najlepiej byłoby, gdybym jak najszybciej 
znalazł się na dole. Zastępca kierownika naszej międzynarodowej ekspedycji proponuje mi helikopter do 
Skardu. Przyjmuję to z wdzięcznością, bo 10-dniowy marsz z góry z odmrożonymi nogami może być 
makabrą. Pakuję się, ostatnie chwile w bazie spędzam z przemiłym włoskim samotnym wspinaczem 
Renatem Casarotto. Akurat wychodził w górę, ale jeszcze zatrzymał się przy moim namiocie, wypiliśmy 
razem herbatę. Chce koniecznie przyjechać do Polski i wygłosić u nas cykl prelekcji. Kiedy się żegnamy, 
mówię z całym przekonaniem.
— To do zobaczenia w Polsce.
Długo trzyma moją dłoń, jakoś nie spieszy mu się w te góry. Tkwi tutaj, w bazie, najdłużej ze wszystkich, 
parokrotnie już próbował pokonać K-2 sam, raz już dotarł aż na 8200. A teraz nie puszcza mojej dłoni i 
dodaje jeszcze na pożegnanie.
— To jest już wspinaczka mojej ostatniej szansy. Jeżeli teraz się nie uda, to koniec. Wracam do domu i już 
nigdy w górę nie pójdę samotnie.
A potem ruszył przed siebie. W górę.
Gdy byłem w Skardu, przez radio nadawali akurat komunikat o samotnym Włochu, który doszedł na K-2 na 
wysokość 8300, jednak zawrócił i w drodze powrotnej, tuż przed bazą, wpadł w niewidoczną szczelinę. Była 
głęboka, potłukł się tak dotkliwie, że kiedy wyciągnięto go na powierzchnię, zmarł.
Wracam do kraju bardzo szybko.
W tydzień po powrocie wsiadam do pociągu i jadę do Szczecina. Do Danki, żony Tadka. Wiem, że jest w 
bardzo zaawansowanej ciąży, że spodziewa się drugiego, po czternastoletniej przerwie, dziecka. Nie znam 
jej dobrze. Kiedyś widzieliśmy się w schronisku w Morskim Oku i to wszystko. Teraz stoję przed drzwiami 
ich mieszkania i musi upłynąć spora chwila nim naciskam dzwonek. Mam ze sobą wszystkie filmy, jakie 
Tadeusz zrobił w czasie wyprawy, oczywiście z wyjątkiem tych, które robił na szczycie K-2 i miał ze sobą, 
więc zginęły wraz z nim. Mam jeszcze jakieś jego drobiazgi, bo rzeczy Tadka wrócą później z bagażem całej 
wyprawy. Dam jeszcze Dance zdjęcia robione przeze mnie na szczycie K-2, na których najwięcej jest 
właśnie Tadeusza, z których, chociaż robione już na krótko przed zapadnięciem zmroku, widać przez tę 
powłokę ogromnego zmęczenia, że się bardzo cieszy. Na jednym, które pstryknąłem w momencie, gdy miał 
już stawiać nogę na szczycie, wysoko unosi ręce. Fruwa.
Stoję przed drzwiami które po chwili ktoś otwiera. Danka widzi, że jestem przestraszony. Coś mówi jakby 
żartem, już na progu rozładowuje całą sytuację. Okazuje się dzielniejsza, niż można się było spodziewać, bo 
tragiczniejszej sytuacji nie mogę sobie wyobrazić.
Niezwykle mi pomogła. Przesiedziałem w jej domu cały dzień. Nie byliśmy sami, zeszli się także przyjaciele 
Tadka, tacy już nie z gór, sąsiedzi. Wszyscy na mnie patrzą, nie potrafię się uwolnić od poczucia winy, od 
nasuwającego się natrętnie domysłu, że pewno każdy z nich myśli teraz w duchu, że mogło być przecież 
inaczej.
I mówią szczerze:
— Jurek Tadeusza nie mamy, ale teraz będziemy patrzeć na ciebie. Rób swoje. Będziemy zaciskać kciuki, 
żeby ci się powiodło.
Nie wiem, czy ktoś potrafi zrozumieć, jak dużo wtedy te słowa dla mnie znaczyły










Nic to..

Manaslu, północno-wschodnia ściana, 1986

W zupełnie niewinnej rozmowie Artur Hajzer, z którym na dłuższy czas związała mnie nie tylko lina na 
himalajskich szlakach, powiedział: — Logicznie rzecz biorąc, nie powinienem z tobą jechać, wszyscy ludzie 
koło ciebie giną...
Mówił to jakby żartem, ale byłem pewny, że za tymi słowami kryje się prawdziwy niepokój. A przede 
wszystkim, że były wypowiedzianym na głos echem tego, co wielu ludzi mówi za moimi plecami. 
Wzruszyłem ramionami, nie pytałem. Bo o co? Historia moich ostatnich czterech wypraw mówiła za siebie. 
Cztery wyprawy, cztery wypadki śmiertelne. Nikt jednak nie pamiętał lub wolał nie pamiętać, że wszystkie 
moje poprzednie wspinaczki i wyprawy od 1971 roku kończyły się szczęśliwie dla mnie i dla moich 
partnerów.
Jeszcze przed K-2 poczyniłem pewne kroki w kierunku przygotowań wyprawy na Manaslu i Annapurnę. Tuż 
przed wyjazdem z ekspedycją Herrligkoffera zaproponowałem Arturowi udział w wyprawie. Od dłuższego 
czasu przyglądałem się jego poczynaniom w górach i w pracach organizacyjnych klubu. Miał taki sam jak ja 
„rodowód” górski, zaczynał od najmłodszych lat w Harcerskim Klubie Taternickim. Byłem z nim na 
Kangchendzondze i Południowej Lhotse, wiedziałem, że chłopak jest do rzeczy, ambitny, pracowity i bardzo 
dobry organizacyjnie. Dlatego jemu zaproponowałem udział w tej wyprawie, jednak pod warunkiem, że 
musi ją w czasie mojej nieobecności ciągnąć organizacyjnie razem z Ryśkiem Wareckim, który miał nam 
towarzyszyć jako filmowiec. Wyprawę firmował nasz klub katowicki. Wszystko było nagrane łącznie z 
pieniążkami, w tym pięcioma tysiącami dolarów załatwionymi telefonicznie przez samego premiera — w 
GKKFiS-ie.
Pojechałem na wyprawę, chłopcy wiedzieli gdzie i do kogo iść, co kupić, co rozkręcać. Wracam 18 lipca, 
kiedy wszystko powinno już być zapakowane i gotowe, bo lada tydzień powinniśmy wyjeżdżać na Manaslu.
Są reporterzy, ciągną mnie do telewizji, ale wśród oczekujących mnie na lotnisku ludzi jest i Artur Hajzer, 
który ma bardzo niewyraźną minę.
— Mam złą wiadomość. Nie ma pieniędzy...
Wszystko do wyprawy jest w zasadzie przygotowane, brakuje tylko złotówek, które premier obiecał 
wyjednać u ministra górnictwa.
I teraz, od pierwszych chwil w kraju, zaczyna się gonitwa. Jakoś to wszystko w końcu pokonaliśmy. 
Wydeptaliśmy bardzo dużą zniżkę na przewóz naszych bagaży drogą lotniczą i 50 procent ulgi na nasze 
bilety, w czym wydatnie pomogła pieczątka Gabinetu Premiera na piśmie skierowanym w tej sprawie do 
„Lotu”. Pozwoliło to na zmieszczenie się w budżecie, jakim dysponowaliśmy. Naprawdę jednak uratowała 
nas pożyczka z Polskiego Związku Alpinizmu, niebagatelna, bo wynosząca milion osiemset tysięcy.
W Katmandu czeka na nas Wojtek Kurtyka. Kiedy ja szedłem na K-2, on szedł z Japończykami na Trango 
Tower, górę niewysoką, mierzącą dokładnie 6286 m, ale bardzo trudną technicznie, ogromną 1000-metrowej 
wysokości granitową iglicę. Spotkaliśmy się w drodze na lodowiec Baltoro. Powiedział wtedy:
— Właściwie nie bardzo wiem, co robić jesienią, chętnie bym się jeszcze wybrał w Himalaje.
— Jedź ze mną. Mamy zezwolenie na Manaslu i Annapurnę — odpowiedziałem, z czego wyraźnie się 
ucieszył. Zaraz podchwycił temat:
— W takim razie będę czekał na was w Katmandu.
I już jest na miejscu. Czeka też tutaj zaproszony do naszej wyprawy Carlos z Elsą, para Meksykanów znana 
mi z Nangi, Austriak Edek Westerlund, który nam bardzo pomógł, bo nawiązał sporo kontaktów z różnymi 
firmami, w wyniku czego dostaliśmy pierwszą, znaczącą pomoc sprzętową z Zachodu.
Mamy po raz pierwszy sprzęt wysokiej klasy. Taki, którego zawsze zazdrościłem innym alpinistom 
dysponującym twardą walutą. Jesteśmy z niego bardzo dumni. Zwłaszcza Artur, który jest wśród nas 
najmłodszy, mniej otrzaskany. Sam fakt, że jedzie z nami na taką wyprawę, z takim sprzętem, musi być dla 
niego dużym przeżyciem.
Mamy dwa zezwolenia, na Manaslu i Annapurnę.
Manaslu uważałem za górę trochę łatwiejszą technicznie, więc ją wybieram na pierwszy ogień. Prowadzi do 
niej długa, ale piękna droga dziką doliną rzeki z wieloma wodospadami i nikłymi ścieżynkami w 
pierwotnym buszu. Wrażeń z tej 11-dniowej wędrówki nie były w stanie zatruć ani obfite deszcze pory 
monsunowej, ani pijawki atakujące nas z każdego krzaczka, ani tradycyjne już przygody z tragarzami i z 
sirdarem, a właściwie jego pomocnikiem. Próbował nas orznąć, ale nie daliśmy się dzięki technice wideo i 
znajomości liczebników w języku nepalskim. Mieliśmy ze sobą kamerę i kręciliśmy film. Utrwaliliśmy na 
taśmie również moment wypłaty tragarzom. Był to czarno na białym dowód, że pomocnik sirdara wypłacał 
tragarzom znacznie mniej niż ujął w rachunku, który nam przedłożył. W ostatnim dniu karawany też bardzo 
uważnie obserwowaliśmy wszystko co robił. Kamerą!
Kiedy przyszedł rozliczyć się, pierwsze słowo należało do nas:
— Policz dokładnie tragarzy, pomnóż przez 40 rupii. Nie pozwolił nam skończyć zdania:
— Przed chwilą skończyłem im płacić po 45 rupii.
— Pewny tego jesteś? Przecież widzieliśmy, że płacisz po 40.
— Nie Od początku każdemu po 45.
— Słuchaj i patrz. Mamy to zarejestrowane kamerą wideo, więc po co te szopki.
Naik (pomocnik sirdara) zbaraniał, widząc na małym ekraniku kontrolnym dokładnie zarejestrowane ich 
szwindle. Jego reakcja była jednak dla nas szokująca. Widocznie rozpływająca się perspektywa dużego za-
robku była tak silna, że zażądał od nas premii za doprowadzenie tragarzy do bazy. Na naszą spokojną, ale 
stanowczą odmowę naik zaczyna się pienić, wręcz szaleć, odgrażać, że złoży skargę w Ministerstwie 
Turystyki. W pewnym momencie próbuje nawet łapać za nóż. Robi zresztą w ogóle wrażenie człowieka 
niezrównoważonego, co bynajmniej sprawy nie ułatwia.
— Dobrze. Idź. My mamy wszystko to sfilmowane, zobaczymy komu z nas w ministerstwie uwierzą.
Tego nie wytrzymał z kolei sam sirdar, który do tej pory do niczego się nie mieszał. Teraz jednak załamał 
się, rozpłakał, prosząc, żeby nie robić z tego wszystkiego użytku.
— To on. On mnie namówił — wskazał na swego pomocnika.
— Dobrze, dobrze. Zwolnij natychmiast naika, rozlicz się z pieniędzy, a przede wszystkim doprowadź 
karawanę do bazy i zapominamy o wszystkim.
Cośmy jednak przy tym wszystkim nerwów zniszczyli, to nasze. Czasem tylko, w kulminacyjnych 
momentach tych kłótni, sięgałem wspomnieniami do nie tak odległych czasów, kiedy szedłem z karawaną 
Karla Herligkoffera, który tak uparcie powtarzał, żeby się z nikim nie targować, płacić ile żądają. Bo luz 
psychiczny też ma swoją cenę. Po co zawracać sobie głowę drobnymi sprawami czy pieniędzmi w obliczu 
pięknych gór.
Niestety, tak kalkulować mogą tylko ludzie, których na to stać.
Baza pod Manaslu jest dosyć nisko, na wysokości 4400 metrów. Do lodowca i śniegu trzeba podchodzić 
około dwóch godzin, ale tu jest ostatnie miejsce na tyle płaskie, że można na nim rozbić namioty. Po dwóch 
dniach ruszamy w górę na rekonesans.
Naszym celem jest pierwsze wejście wschodnią granią Manaslu, która kulminuje piękną turnicą na 7925 
metrach, jest tylko o 170 metrów niższa od szczytu głównego i do tej pory nikt na niej nie postawił stopy. 
Jednym zdaniem smaczny kąsek. Bardzo wysoki, nie zdobyty szczyt, z którego jest tylko kawałeczek zejścia 
i dalej prosta droga już na szczyt główny. Jest bliżej, więc patrząc z bazy zdaje się, że dominuje nad 
głównym szczytem, zakrywając go.
Zaczynamy rekonesans, szukamy bezpiecznego wejścia na grań. W zasadzie cały czas trwa jeszcze monsun 
W bazie pada deszcz, mżawka, jesteśmy jednak dobrej myśli, że wszystko to powoli skończy się wraz z 
monsunem i powinna się zacząć pogoda.
A tu mija tydzień i nic.
Ciągle leje. Są tylko przebłyski pogody, które wykorzystujemy, żeby dostać się na grań, znaleźć do niej 
dojście. Zakładamy liny poręczowe i schodzimy. Wyłania się jednak kłopot Rysiek Warecki od paru dni 
kiepsko się czuje. Wprawdzie zażywa jakieś tabletki na przeziębienie, ale nie pomagają. Jest coraz słabszy 
Ponieważ Edek Westerlund wraz z żoną Renatą kończą już swój pobyt, bo przyjechał tu tylko na okres 
swojego urlopu, postanawiają więc schodzić razem A Rysiek czuje się coraz gorzej.
— Wszystko wskazuje, że jest to zapalenie płuc — stawia diagnozę Renata, studentka medycyny, jedyna 
fachowa pomoc lekarska Wysyłamy gońca, by szukał najbliższego posterunku, gdzie jest radiostacja, 
wzywamy helikopter Przylatuje, zabiera Ryśka do szpitala w Katmandu. Dla niego wyprawa jest już 
skończona Zeszli na dół również Edek Westerlund z Renatą.
Zostało nas tylko pięcioro.
Od tej pory wszystko sprowadza się do wyczekiwania na pogodę.
Leje, leje... Tak mija tydzień, dwa. Później leci już deszcz ze śniegiem, przychodzi kolej na sam śnieg. 
Mijają dni, tygodnie, które można mierzyć jedynie ilością przybywającego stale śniegu. Leży wszędzie tam, 
gdzie jeszcze miesiąc temu była porosła trawą hala.
Przebłyski pogody trwają dzień, czasem dwa, maksimum trzy dni. Czterokrotnie podrywamy się wtedy do 
wyjścia z założeniem, że kierujemy się w stronę szczytu. Za drugim razem dochodzimy do 6400 i tu 
zakładamy obóz II. Pokonujemy właściwie całą długą grań wschodnią, która w tym miejscu wrasta w ścianę 
kulminującą wschodnim wierzchołkiem.
Mamy przygotowaną drogę, miejscami zaporęczowaną, gdzieniegdzie zostawiamy liny. Schodzimy, w 
drodze powrotnej zakładamy obóz I i od tej chwili patrzymy tylko w niebo, w oczekiwaniu na pogodę, która 
pozwoli wyrwać się do ataku na szczyt.
Pogoda jest jednak uparta. Każda kolejna próba spełza na niczym. Sypie. Śniegu jest coraz więcej, zapełniają 
się nim żleby.
Któregoś poranka, kiedy zmęczeni wyczekiwaniem zasiadamy do kolejnego śniadania, słyszymy przez 
radio:
— Wczoraj, wybitny alpinista Reinhold Messner wszedł na szczyt Lhotse. Jest tym samym pierwszym 
człowiekiem, który wszedł na 14 ośmiotysięcznych najwyższych gór świata...
W mesie zapada cisza, w której nikt nie zwraca uwagi na dalsze informacje płynące z radia. Jakby koledzy 
chcieli uszanować to, co ja muszę przeżywać w tej chwili. Nie wytrzymuje tego Artur:
— To co? Chyba teraz nie musimy się już tak spieszyć? Możemy dać sobie spokój z tą górą.
Czuję utkwione na sobie spojrzenia, słyszę każde z adresowanych do mnie słów Artura. Muszę coś 
odpowiedzieć. I mówię:
— Jutro idziemy w górę...
Ten moment wisiał nade mną cały czas. Wiedziałem przecież, że Reinhold jest na Makalu, że ma zezwolenie 
na Lhotse. Wiedziałem, że nie będzie miał żadnych problemów z przenoszeniem się, bo w takich sytuacjach 
korzysta z helikoptera. I wiedziałem, że nic mu nie stanie na przeszkodzie w dokończeniu swej „kolekcji”. 
Wchodzi na kolejne ośmiotysięczniki z reguły drogą normalną, jest znakomitym alpinistą, musiałby mieć 
pecha, by nie osiągnąć celu. Celu, który ma ogromną wartość nie tylko sportową.
Czekałem na tę wiadomość, ale teraz, kiedy nadeszła, mimo wszystko robi mi się smutno.
Jednak on jest tym pierwszym.
Równocześnie odkrywam w sobie odcień pewnej ulgi.
Wreszcie ta cała wrzawa wokół naszego „wyścigu” się skończyła. Teraz spokojnie mogę dążyć do własnego 
celu.
Brakuje mi jeszcze Manaslu, Annapurny i Shisha Pangmy.
Wyszedłem z mesy, bo chciałem chociaż przez chwilę być zupełnie sam. Stanąłem, spojrzałem wysoko w 
górę, gdzie przez mgły i śnieg przedzierały się zarysy wschodniej ściany Manaslu, i powiedziałem do siebie:
— Nic to... Jutro tam idziemy, panie Kukuczka. Tylko ten śnieg.
Kiedy jeszcze na początku wyprawy dochodziliśmy do wyprowadzającego na grań żlebu, czułem, że zalega 
go ogromna masa świeżego śniegu, która grozi w każdej chwili wyjechaniem spod stóp. Zawyrokowałem na 
ten widok z trudnym do uzasadnienia optymizmem:
— Tylko patrzeć, jak się poprawi pogoda i ta masa śniegu zejdzie w dół. Pójdziemy środkiem tego żlebu jak 
autostradą.
Okazało się, że właśnie w tym wyraźnie niebezpiecznym dniu warunki były w czasie całej wyprawy... 
najlepsze. Później śniegu już tylko przybywało, wspinaliśmy się z duszą na ramieniu, bo przecież kiedyś te 
pęczniejące białe masy musiały runąć w dół. Z każdym kolejnym wejściem warunki stawały się gorsze. 
Zagrożenie lawinowe rosło do tego stopnia, że czuło się wręcz koniuszkami własnych nerwów, że wszystko 
wisi na włosku...
Przemykaliśmy odcinki od haka do haka, od załomu do załomu, żeby tylko nie znaleźć się w odkrytym 
terenie. Najbezpieczniej było posuwać się w górę samą granią, jednak trzymanie się przez cały czas jej 
krawędzi jest praktycznie niemożliwe. Czasem trzeba przecież z niej trochę zejść, później znowu wrócić, 
sama grań wreszcie kończy się polem lodowym, na którym rośnie i czyha ta coraz groźniejsza warstwa 
śniegu.
Przy trzecim wejściu, pływając w masach białego puchu w czwórkę z Carlosem, Wojtkiem i Arturem 
idziemy terenem rzeczywiście niebezpiecznym. Jesteśmy na wysokości 6000 metrów. Pogoda jest nawet 
dobra, ale Wojtek w pewnym momencie staje i mówi:
— Stop, panowie! Pieprzę to wszystko. Dalej nie idę. Tu jest zbyt niebezpiecznie. Kończę tę zabawę i 
wracam.
Stajemy, nie kryję rozczarowania, wywiązuje się dyskusja.
— Wojtek... Od początku zdecydowaliśmy się na ryzyko, wiedzieliśmy, że tak będzie. Zostało nam do 
pokonania 200 metrów tego parszywego pola śnieżnego, dalej znowu wychodzimy na bezpieczną grań! 
Przecież musimy to w końcu jakoś przełamać...
Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że nakłaniam do bardzo niebezpiecznej walki. Trzeba podjąć decyzję 
wspólnie. Czas przeznaczony na wyprawę dobiega końca, żywności wzięliśmy tylko na miesiąc, już ją 
skrupulatnie wydzielamy. Jest więc się nad czym zastanawiać.
— Jeżeli zejdziemy teraz do bazy — tłumaczę — to chociażby ze względów żywnościowych nie będzie nas 
już stać na powtórny atak. O ile wycofamy się teraz, to jest „po ptokach”, po wyprawie... Niech może więc 
każdy się wypowie: w górę czy w dół?
— Idę w dół — to nie ma sensu — stwierdza ponownie Wojtek.
— Ja tu jestem najmłodszy. Dostosuję się, ale wolałbym iść w górę — wyznaje Artur.
Nadszedł moment, w którym wszystko zależy od tego, co powie Carlos. Ani przez chwilę nie 
przypuszczaliśmy, że rozładuje sytuację.
— Ponieważ — zaczął niezwykle poważnym tonem — Meksyk jest w coraz gorszej sytuacji ekonomicznej i 
mam prawo sądzić, że w związku z tym jest to moja ostatnia wyprawa w Himalaje, dlatego idę do przodu i 
zrobię wszystko, żeby wejść na ten szczyt.
Wybuchnęliśmy śmiechem, słysząc nagle argumenty, na które nikt z nas nie był przygotowany. W duchu 
jednak byłem mu wdzięczny. Za to, że mimo woli rozładował towarzyszące temu „głosowaniu” napięcie, ale 
i za to, że jego właśnie głos przeważył te rozważania na „tak”. Zaczynamy jednak rozmyślać.
Może stać nas na jeszcze jeden atak szczytowy?
A wszystko to dzieje się w paskudnej scenerii, kiedy czuć w powietrzu, że cały śnieg wisi na włosku i w 
każdej chwili może runąć lawina. Zaczynam kalkulować, że gdybyśmy się tak jeszcze mocniej ograniczyli w 
tym żarciu, zostawiając co najlepsze tutaj, to chyba możemy sobie pozwolić na jeszcze jeden atak. Zejść na 
odpoczynek i ruszyć jeszcze raz w górę. Trzeba jednak dobrze nad tym pomyśleć, bo ta nowa akcja na 
pewno przedłuży wyprawę o 10 dni.
Schodzimy do bazy. Wysyłamy do najbliższej wioski gońca, żeby tam kupił chociaż trochę kartofli, co tylko 
się da. Wraca z triumfem w oczach. Oprócz kartofli niósł trochę jajek i... chińską wódkę pochodzącą z 
przemytu. Zaczynamy naprawdę źle myśleć o złodzieju, który na samym początku wyprawy ukradł nam dwa 
bębny — było w nich między innymi 30 kilogramów ryżu i mąki.
Gromadząc siły na ostatni atak, skazani jesteśmy na typowo nepalski jadłospis: ryż-ziemniaki, ziemniaki-ryż 
i do tego wydzielane niczym skarb po pół konserwy mięsnej na pięć osób, żeby zrobić z tego jakiś sos. I 
„ciapaty”, czyli podpłomyki z mąki i wody pieczone na ogniu.
Wojtek nie wytrzymuje monotonii tej wyprawy, ciągłego przeczekiwania najpierw deszczu, później śniegu, 
tych coraz bardziej desperackich prób brnięcia w masach śniegu pod górę. Decyduje się na wcześniejszy 
odjazd.
— Zastanów się. Przecież szkoda — namawiam. Ale bezskutecznie. Spakował swoje bety i w początkach 
października wyrusza w dół. Akurat zaczyna się robić pogoda, łapię go więc jeszcze w ostatniej chwili za 
rękaw i mówię:
— Popatrz, przestało padać, chyba idzie pogoda...
— Nie. Już się nastawiłem na zejście.
I schodzi w dół w pięknej, słonecznej pogodzie.
A my podejmujemy naszą ostatnią szansę. Idziemy w dwójkę z Arturem, bo Carlos, jak się okazało, jest 
lekko odmrożony, puchną mu palce u rąk. Zostaje na dole.
Ale nie próżnuje. Działające w tym samym czasie na Manaslu, po drugiej stronie góry, wyprawy 
kolumbijska i jugosłowiańska, skończyły już akcję. Carlos poszedł do nich z nadzieją, że odkupi coś do 
jedzenia. Przyniósł resztki, praktycznie cały wór... budyniu, ale nic konkretnego.
Z Arturem dochodzimy dosyć szybko do namiotu, pozostawionego na wysokości 6400 metrów miesiąc 
wcześniej. Odkopujemy go, bo wystawało z niego nad śnieg tylko kilka centymetrów. Ma złamany maszt, 
ale na szczęście przynieśliśmy nowe, więc możemy je wymienić.
Idzie nam dobrze. Już trzeciego dnia wygrzebujemy się z tego śnieżnego piekła i wspinamy się ścianą 
Wierzchołka Wschodniego. Jest pogoda! Świeci słońce, nie sypie, jednak wieje silny wiatr. Wieje prosto w 
twarz, wiruje.
Dochodzimy do 7200, szukamy miejsca na biwak, o które ciężko, bo jest stromo. Udaje nam się znaleźć 
miejsce tylko na pół namiotu, wkopujemy się w tę połówkę i jakoś przemęczamy noc. Następnego dnia 
zaczynamy trudną skalno-śnieżną wspinaczkę.
Po tej niełatwej nocy zdecydowaliśmy się iść „na lekko”. Bierzemy tylko linę, wiedząc, że trzeba będzie 
trochę poręczować, nie bierzemy jednak namiotu i śpiworów. Planujemy wejść na szczyt i wrócić do 
namiotu. Jednak już po 300 metrach widzimy, że ten zamysł jest nierealny. Jest tak trudno, że wspinaczka 
idzie nam bardzo wolno. Asekurujemy się na sztywno, idąc odcinkami osiemdziesięciometrowymi, bo taką 
mamy linę. Kiedy podchodzimy jeszcze kawałek wyżej, jest druga po południu, a do szczytu jeszcze bardzo 
daleko. Nie ma szans. Nie zdążymy przed nocą na wierzchołek, a co dopiero marzyć o zejściu. Można by 
zaryzykować nocną akcję, ale przy idealnej pogodzie. Tymczasem nad szczytem wiruje ogromny pióropusz 
zwiastujący białe piekło.
Decydujemy się na powrót do namiotu. Pozostaje tylko wycofać się.
Kolejny odwrót.
W namiocie na 6400, nie potrafimy pogodzić się z tym odejściem. Jesteśmy w górach już ponad 50 dni, 
pogoda jest nareszcie piękna, słoneczko jak się patrzy...
Tylko ten cholerny wiatr.

 :

Manaslu, nowa droga na północno-w schodnie) ścianie, 10 listopada 1986


— Artur, spróbujmy już nie nowej drogi, ale wejścia drogą normalną. Przynajmniej wejdziemy sobie na 
szczyt.
— Dobra — odparł. Bo Artur jest młody, ale mi ufa. A przede wszystkim ma w sobie sakramencko silny 
ciąg do przodu i typ psychiki, który w wysokich górach znaczy więcej niż technika i kondycja.
Na tym stanęło. Pocieszamy się, że wprawdzie nie do końca, ale zrobiliśmy duży odcinek nowej drogi, a 
teraz połączymy się z drogą klasyczną.
Po jednym dniu wypoczynku w namiocie, gdzie mieliśmy jeszcze trochę żywności i gazu, co pozwoliło nam 
na podtrzymanie sił, pakujemy wszystko i idziemy w górę. Okazuje się, że czeka nas jeszcze bardzo daleka 
droga. Do tego wieje tak silny wiatr, że gdy o czwartej dochodzimy do połączenia z drogą klasyczną, tam, 
gdzie są ślady dawnych obozów (7400 m), rozbicie namiotu pochłania nam dwie godziny. Długo nie 
potrafimy się uporać z płachtą wyrywaną z rąk przez wiatr oraz z włożeniem w kieszenie jej tkaniny gnących 
się na wichrze masztów.
Robi się ciemno. Robi się strasznie.
Jesteśmy zziębnięci, głodni i wykończeni. Jest przenikliwie zimno. Ten wiatr przeszywa nas, mimo 
znakomitych puchowych ubrań, jakie mamy na sobie. I nie możemy wejść do namiotu, by się w nim 
schronić.
Bez namiotu w takim „wygwizdowie” zaczyna się sztywnieć i... tracić kontrolę.
Artur wyczuwa to:
— Uciekajmy. Schodzimy.
— Dokąd uciekniesz? Nie da się. Trzeba przetrwać.
W takiej sytuacji trudno o właściwe słowa. Zwłaszcza gdy zwracam się do Artura, który jeszcze przed 
rozpoczęciem wyprawy powiedział mi szczerze, w oczy, o tym, jak ponura opinia powstała wokół mojej 
osoby. Chcę tylko, by zrozumiał, że zabrnęliśmy tak daleko, że już nie można powiedzieć: „Przestaję się 
bawić, idę do domu”. Zaczyna się walka o życie. Mówię więc spokojnie:
— Spróbujmy się tym namiotem chociaż tylko owinąć, może tak przetrzymamy.
„Wchodzimy” do namiotu, a raczej wkładamy go na siebie. I siadamy na kamieniach, z których wywiało 
śnieg. Kuląc się w środku udało nam się rozepchać jego maszty na tyle, że płachta nie tłucze nas po 
twarzach, tylko łopocze o kilka centymetrów dalej.
Tak przetrwaliśmy tę noc.
Wiatr nie słabnie. Jest jednak jasno i widać którędy można schodzić. Jesteśmy tak zziębnięci, że mam 
pewność, iż nie ma szans.
Nie damy rady wejść.
Schodzimy.
Robimy to ze świadomością przegranej. Likwidujemy namioty, zbieramy co cenniejsze rzeczy, które 
pozostały po drodze i schodzimy do bazy. Nie mamy radiotelefonu, więc nie wiedzą, co się z nami dzieje.
Carlos też nie miał pojęcia co przeżywaliśmy tam, na górze. Na nasz widok wybiega naprzeciw z... 
gratulacjami.
— Spokojnie, Carlos. Niestety, nie udało się.
Te gratulacje i prawdziwa Carlosowa radość z sukcesu, którego przecież nie było, załamały mnie.
Tak niewiele brakowało do szczytu —- wracam z opuszczoną głową. Coś zjedliśmy, poszliśmy spać. Rano 
wstajemy, piękna pogoda. Lazur. Jest początek listopada. Wszystkie wyprawy oblewają już swoje sukcesy 
czy porażki w Katmandu.
Nie pozostaje nic innego tylko pakować bazę i schodzić w dół.
A ja patrzę w niebo, patrzę na górę, która nas pokonała, i jak zdarta płyta, powtarzająca ciągle tę samą frazę, 
mówię:
— Może jednak spróbujemy jeszcze raz? Na te słowa Carlos podrywa się.
— Idę! Moje ręce wcale nie są takie złe, chętnie spróbuję. Artur nie mówi nic. Nie stracił jeszcze nadziei.
— Pójdziemy w stylu alpejskim inną drogą, omijając całą długą i męczącą grań wschodnią. Pójdziemy tymi 
lodowymi ścianami na wprost — pokazuję na górę. Przytaknęli.
5 listopada, kiedy w Himalajach nie ma już śladu po jakichkolwiek wyprawach, podejmujemy ostatnią 
próbę.
Idziemy w trójkę. Namiot i cały sprzęt niesiemy ze sobą.
Pierwszy biwak rozbijamy nisko. Do drugiego dochodzimy w nocy, łączymy się tu jakby z naszą dawną, 
starą drogą.
Trzeci biwak zakładamy w miejscu, gdzie wisieliśmy z Arturem w namiocie, pod który udało nam się wybić 
w lodzie tylko pół platformy. Idziemy ciągle nową drogą.
Postanawiam, że na żadną drogę normalną nie pójdę.
Idziemy na całość.
Grań już się kończy, podchodzimy pod Wschodni Wierzchołek. Carlos — widzimy — trochę jednak odstaje. 
Męczy go to zimno. Jest listopad, zbliżamy się do wysokości ośmiu tysięcy metrów. Wiatr osłabł zaledwie 
na tyle, że nie zwala z nóg. Pozwala iść, ale chłód przenika do szpiku kości.
Biwakujemy na 7800, pod samą przełęczą, z której droga prowadzi na oba wierzchołki.
Z pełną asekuracją, po bardzo trudnej wspinaczce, pokonuję 80 metrów ściany. Trwa to kilka godzin. 
Później asekuruję ich obu, gdy wychodzą po linie. Robię kolejny wyciąg i staję na przełęczy.
Wiatr przez te ostatnie godziny był łaskawy, o wiele słabszy, lecz na przełęczy czuję, że dochodzą tutaj coraz 
silniejsze jego uderzenia. Gromadzą się chmury.
Wbijam hak, mocuję linę na sztywno i czekam aż chłopcy przy jej pomocy dojdą do mnie. Mam czas, mogę 
się porozglądać.
Od dziewiczego Wschodniego Wierzchołka dzieli mnie najwyżej 50 metrów!
Postanawiam nie czekać. Może da się wejść? Idę, idę, kiedy jestem w połowie, widzę, że chłopcy doszli do 
końca liny i ruszają za mną.
Pół godziny później zgodnie depczemy najwyższy punkt dziewiczego szczytu.
Sypie jednak już przy tym śnieg. Zostawiamy na szczycie pętlę z karabinkiem, zaczynam zjeżdżać, zniżamy 
się do przełęczy. Kiedy jesteśmy na niej, wali już gęsty śnieg, góra tonie w zbitej, nieprzeniknionej mgle, 
wieje silny wiatr.
Nie wiemy właściwie gdzie jesteśmy. W takiej kompletnej mgle traci się zwykle poczucie kierunku, wiarę w 
celowość każdego następnego kroku. Carlos, który tak dzielnie wyszedł na ten bynajmniej niełatwy 
Wschodni Wierzchołek, traci jakoś motywację.
Na przełęczy, po długiej szamotaninie, rozbijamy namiot, który daje szansę przetrwania, przeczekania aż się 
rozjaśni.
Jest 9 listopada, godzina 16.00. Gdzie my jesteśmy? Czy daleko do szczytu? Czy to, co się dzieje za ścianą 
namiotu jest kolejnym wielodniowym załamaniem pogody? Przemoczone śpiwory stają się bryłą lodu, 
namiot nie jest już szczelny, przez dziury wdziera się do wnętrza śnieg. Dygocę z zimna. Artur próbuje 
rozpalić maszynkę butanową, udaje mu się to dopiero, gdy osłania ją własnymi nogami. Ogienek powoli topi 
bryłę lodu. Co chwila zasypia, kiwając się nad menażką, smark z nosa ścieka mu prosto do menażki, ale 
najważniejsze jest, by ta menażka jak najprędzej napełniła się czymkolwiek do picia. Udaje nam się 
ugotować tylko jedną porcję płynu na trzech. Carlos zasypia w kącie, ja też padam. Artur nadal gotuje, 
później się zmieniamy. Doczekujemy rana. Całą noc płachta łopocze bezustannie, całą noc dygoczemy z 
zimna, słychać, jak regularnie co kilkadziesiąt minut wali o płachty masa niesionego wiatrem śniegu. Im 
bliżej świtu, tym większy strach, że nadejdzie moment, w którym trzeba będzie wyjść z namiotu. Ogarnia 
mnie pesymizm.
— Mimo że to już chyba bardzo niedaleko, nie wejdziemy na szczyt. Trzeba myśleć tylko o ratowaniu 
siebie. Jak najszybciej w dół. Starajmy się znaleźć chociaż drogę normalną... — mówię do chłopców.
Droga w dół może stać się jedyną szansą. Carlos ma bardzo poważnie odmrożone ręce, puchną mu, trzeba o 
nie dbać. Dałem mu pierwszą tabletkę na rozszerzenie naczyń krwionośnych.
Teraz zbliża się nieuchronnie ten paskudny moment, w którym jednak trzeba wystawić nos poza namiot.
Wychylam się i widzę... szczyt sterczący dosłownie w zasięgu ręki. Rozświetlony słońcem, wspaniały, 
bliski. To tylko tutaj, na przełęczy, tak grzmi wicher. Sam jestem zaskoczony tym, co mówię:
— Zostawcie wszystko, idziemy w kierunku szczytu! Zaskoczony Artur wynurza głowę z namiotu, rozgląda 
się i mówi:
— Przecież do tego szczytu jest strasznie daleko. Pójdziemy cały dzień jak nic.
Do dzisiaj nie daje mi spokoju to, że szczyt oglądany z tego samego miejsca przez dwie osoby, może 
spowodować tak krańcowo różne oceny odległości.
— Nie — upieram się. — Będziemy na nim najwyżej za dwie godziny. Idziemy. Szkoda czasu.
Artur nie przywykł się kłócić.
— Dobra, próbujemy.
Zbieramy buty, raki. Szarpię jeszcze skulonego ciągle w kącie Carlosa, ale potrząsa tylko głową i mówi z 
wyraźnym żalem:
— Ja już nie wyjdę. Zaczekam na was...
— Dobra. Spakuj w tym czasie śpiwory, w ogóle wszystko co się da, żebyśmy nie tracąc czasu mogli wracać 
razem szybko w dół.
Przytakuje głową. Ujmuje bezradnością człowieka, który wie, że dał już z siebie wszystko.
Wychodząc, wkładamy na siebie co tylko mamy ze sobą, te całe warstwy wspaniałych, ofiarowanych przez 
zachodniego sponsora ubiorów, z których tak byliśmy dumni.
Jednak czuję, że ten piekielny wiatr przewiewa wszystko.
Zaczynamy powoli, tup-tup, noga za nogą po zmrożonym śniegu. W cieniu. Cały czas w cieniu, który 
odczuwanie mrozu jeszcze potęguje psychicznie. Ale każdy krok zbliża nas do granicy tej sinej z ciemnego 
mrozu strefy. Dochodzimy do słońca!
Wszystko nagle się zmienia. Jakby pojawiły się nowe siły, z których nie zdawaliśmy sobie jeszcze przed 
chwilą sprawy. Odzyskujemy wiarę, przeżywamy głęboki skok psychiczny, wszystko staje się możliwe.
Moje obliczenia okazały się bliższe prawdy — po upływie godziny i 45 minut jesteśmy na szczycie.
Świat z tego miejsca wygląda nierealnie. Jest taki jasny, czysty, jakby nie było nigdy wiatrów, burz, całego 
piekielnego zmęczenia przy podejściu pod górę lub jakichkolwiek problemów. Ale trzeba zejść, trzeba 
schodzić z tego świata jasności w ciemniejsze doliny.
Udaje mi się zrobić tylko jedno zdjęcie, bo przy drugim aparat odmawia posłuszeństwa i zamarza.
Schodzimy.
Upływa niewiele minut i jesteśmy z powrotem przy namiocie. Stoi tak, jak go zostawiliśmy. Wyciągamy 
śpiącego Carlosa, pakujemy śpiwory, sprzęt, namiot i zaczynamy zejście.
Wracamy już drogą normalną.
Wracamy jako szczęśliwi wybrańcy, którzy wreszcie doczekali tego momentu. Doczekali nagrody za 
wytrwałość.
Do Carlosa nie mamy pretensji, że nie zlikwidował, jak prosiliśmy, biwaku. Z Carlosem jest źle. Jest 
otępiały, trzeba go do każdego kroku zmuszać. Mimo tabletki na rozszerzenie naczyń krwionośnych nie 
odzyskuje w palcach czucia: są spuchnięte jak banie, nie może nimi nic robić. Teraz, chociaż idziemy bardzo 
wolno, wyraźnie odstaje. W miarę każdego następnego kroku stopniowo rozgrzewamy się. Kiedy schodzimy 
o jakieś 200 metrów niżej, czujemy się nagle, jakbyśmy się znaleźli w zupełnie innym świecie. Cichnie 
wiatr, jest tylko piękne, nie skalane niczym słońce. Nareszcie jest ciepło.
I teraz dopiero widzę, jak bardzo jesteśmy zmęczeni. Idziemy przecież w dół, a jednak co 20 metrów 
musimy siadać, bo brakuje sił. Dopiero gdy się człowiek wydyszy, gdy wszystko się w nim uspokoi, może 
unieść się i iść następne 20 kroków.
Ale, chociaż powoli, idziemy w dół i trzymamy się mimo wszystko dobrze. Do wieczora schodzimy na 
wysokość niecałych 7000 metrów.
Dopiero 7000 czy już 7000?
Najważniejsze, że jesteśmy niżej, że w wygłodniałych płucach jest chociaż trochę więcej tlenu. Rozbijamy 
namiot, nocleg. Rano zbieramy biednego Carlosa, dostaje kolejną tabletkę, idziemy dalej w dół.
Tutaj z Carlosem zaczynają się dziać dziwne rzeczy. Nie jest to dla mnie zaskoczeniem, przeżywałem to na 
własnej skórze przy zejściu z Mount McKinley na Alasce. Ronikol działa na naczynia krwionośne 
rozszerzająco. Na wszystkie, te w mózgu też. Carlos zaczyna nagle iść zygzakiem, trzeba go podtrzymywać, 
zaczyna mówić od rzeczy. Pomagając mu jak tylko potrafimy, odkrywam, że ma cholernie ciężki plecak. 
Postanawiamy podzielić się jego ładunkiem, żeby mu ulżyć. Wygrzebujemy z jego plecaka niemal wszystkie 
rzeczy, ale jest ciągle ciężki.
— Carlos, co ty jeszcze w nim taszczysz?
Carlos nie odpowiada, patrzy na nas półprzytomnie. Grzebiemy więc w jego plecaku dalej i już na samym 
dnie odkrywamy kilka potężnych „kamoli”, jakie zabrał z Wierzchołka Wschodniego na pamiątkę... My też 
bierzemy często kamyk, zwykły kamyk, który urasta do rangi najcenniejszego trofeum. Mam ich w domu 
sporo i nie bardzo już rozróżniam, który podniosłem na jakiej wielkiej górze.
Ale takie „kamole”? Jestem tak rozsierdzony trwonieniem resztek sił na znoszenie tego, że biorę te odłamy 
skały, robię zamach, chcę je wyrzucić jak najdalej.
Jednak w tym właśnie momencie Carlos nagle odzyskuje przytomność. Wrzeszczy rozpaczliwie:
— Stop! Nie! Ja je muszę znieść na dół. W moim uniwersytecie w Meksyku czekają na nie. Nie mogę się 
bez nich pokazać...
Ponieśliśmy je dalej. Nie wiem, jaką miał z nich korzyść meksykański uniwersytet, ale tutaj odegrały pewną 
pozytywną rolę — dzięki nim Carlos trochę się opamiętał. Idzie nam się nieco łatwiej.
Droga normalna nie zaspokaja wszystkich sportowych ambicji, ale ma pewne zalety, które teraz możemy 
docenić. Działali na niej jeszcze parę tygodni temu Kolumbijczycy. Nie doszli do szczytu, jednak do tej 
wysokości dotarli. Wprawdzie śnieg przysypał wszystkie ślady, ale przetrwały wystające z niego czubki 
traserów, które znakomicie ułatwiają orientację i znalezienie właściwej drogi na nie znanym nam, bardzo 
pociętym groźnymi szczelinami, lodowcu.
Tylko że tam, w górze, wiatr zwiewa śnieg, a tutaj, z każdym krokiem, im jesteśmy niżej, przybywa go. Jest 
coraz niebezpieczniej. Szczeliny trzeba nie tylko omijać, ale często przeskakiwać. Aby nie skakać czterech 
metrów, co jest niewykonalne w tych warunkach i przy naszym wyczerpaniu, musimy iść czasem nawet 
kilometr w jedną stronę, by znaleźć śnieżny mostek, jakoś się po nim przedostać, a później znowu ten 
dodatkowy kilometr wrócić. Kluczymy tak przez cały dzień, a drogi nam nie ubywa, większość dnia 
pochłania chodzenie w poprzek lodowca. A liczyliśmy, że dzisiaj będziemy świętować 11 listopada już w 
bazie.
Co gorsza, przy schodzeniu często spod stóp ucieka nam śnieg i zaraz rusza mała lawina. Jest go tak dużo, że 
nagle wyjeżdża całe zbocze spod stóp.
Końcówka akcji, która zazwyczaj bez względu na stopień zmęczenia jest pewnym luzem, przeżywaniem 
radości z osiągniętego celu, tutaj stoi pod znakiem przytłaczającego, zagrażającego zewsząd 
niebezpieczeństwa. Tu nie można znaleźć drogi, tutaj rusza nagle spod nóg białe zbocze, tu wiszą seraki, po 
których można się spodziewać wszystkiego.
Ostatni dzień staje się koszmarem. Dniem pełnym stresów.
Kiedy widzę kres tej mordęgi, gdy pojawia się ulga, bo lodowiec się kończy, stajemy jak wryci.
Szczelina.
Ma niecałe cztery metry, na jej drugim brzegu widać ludzkie ślady, zostawione może jeszcze dwa tygodnie 
temu przez Kolumbijczyków, którzy ją z łatwością przekraczali. Od tego czasu zdążyła się jednak rozrosnąć, 
poszerzyć. Tamten brzeg jest nieosiągalny. Widok śladów na jej drugiej stronie potęguje tylko poczucie 
naszej bezradności. Ruszam w lewo, przechodzę 200 metrów, widzę, że w tamtym kierunku szczelina 
rozszerza się coraz bardziej. To nie w tę stronę. Z drugiej strony na przeszkodzie staje znów rumowisko 
seraków. Też nie da rady. Co robić?
— Artur, jesteś najwyższy, próbuj skoczyć...
Cztery metry potrafi skoczyć nawet dziecko. Ale musi brać rozbieg na bieżni, biegnąć w kolcach albo 
tenisówkach, lądować w piachu. My jesteśmy opatuleni w puchy, w ciężkich butach z rakami. Jesteśmy wre-
szcie wyczerpani do granic kilkoma dniami zmagań z górą, pragnieniem i głodem.
Jeżeli skok się nie uda, grozi upadek w kilkudziesięciometrową czeluść. Artur będzie skakał z asekuracją, 
jeżeli wpadnie, powinniśmy go utrzymać. Ale...
Zdejmuje plecak, zrzuca z siebie wszystko, co mogłoby w tym skoku przeszkodzić. Przedeptuję mu w śniegu 
rozbieg, tworzę stanowisko asekuracyjne, mocuję linę. Trochę przy tym drżą mi ręce, bo nie jestem w stanie 
dokładnie przewidzieć, co się stanie, jeżeli ten skok nie wyjdzie. To jest wyjątkowo paskudna szczelina. Nie 
taka, która im głębsza, tym staje się węższa. Gdyby tak było, można by do niej ewentualnie zjechać na linie i 
drugą jej ścianą wyjść. Nie. W tej szczelinie ściany uciekają od pionu, układają się w kształt dzwonu, z 
którego wyjście dla kogokolwiek z nas może być niezwykle trudne.
Artur reguluje oddech, nabiera tyle powietrza, ile tylko mieszczą skatowane brakiem tlenu płuca i rusza. 
Kiedy już dobiega do „belki”, staje w miejscu. Zawraca.
Przymierza się jeszcze raz. To samo. Jeszcze raz... Nie. Nie potrafi zdecydować się na odbicie i rzucenie 
szczupakiem na tę lodową wargę, od której zaczyna się drugi brzeg. Siada w śniegu zrezygnowany.
Próbuję ja. Ilekroć jednak dobiegam do punktu, w którym powinienem się odbić, dociera do mojej 
świadomości, że ten skok właściwie nie ma szans. Nie dam rady.
Teraz i ja siadam w śniegu.
— Artur, spróbuj poszukać jakiegoś obejścia tej szczeliny. Może będziesz miał więcej szczęścia niż ja.
Idzie, po chwili ginie z oczu. Wraca po półgodzinie.
— Nie ma żadnych możliwości obejścia — mówi bezradnie. Sytuacja bez wyjścia?
A chodzi o niecałe cztery metry. Dalej są te ślady, które jakby szydziły z naszej niemocy. Dalej jest łatwa, 
spokojna droga do bazy, do namiotów, jedzenia, picia.
Decyduję się jeszcze raz.
— Robię skok życia — oznajmiam wykrzywiając twarz w grymasie, że ma to być taki sobie tylko żart. 
Czuję, że żarty się skończyły. Ale muszę.
Tym razem ja zdejmuję z siebie wszystko, co może przeszkadzać. Biorę do ręki czekan. Za pierwszym 
razem oblatuje mnie w ostatniej chwili strach. Za drugim też. Za trzecim jest mi już właściwie wszystko 
jedno.
Lecę...
Jeszcze w powietrzu sięgam jak najdalej przed siebie czekanem, walę się na brzuch, czuję pod sobą zbawczy 
opór.
Tylko nogi wiszą w powietrzu, ale to już drobiazg. Podciągam się na wbitym z całej siły czekanie, robię ruch 
jak przy czołganiu...
Uff... Jestem po drugiej stronie. Udało się.
Teraz ciągnę za sobą linę. Artur widząc, że jest to możliwe, skacze też. Wszystko staje się łatwiejsze, bo 
nawet gdyby skok nie wyszedł, można już z tej strony ciągnąć go w górę. Nawet Carlos, chociaż z naj-
wyższym wysiłkiem, też osiąga cel.
O dojściu do bazy w tym samym dniu nie ma, oczywiście, mowy. Biwakujemy, ale w miejscu, które jest już 
poza strefą trudów i stresów.
Jest 11 listopada. Na drugi dzień dochodzimy do bazy.
Dopiero tutaj, po raz pierwszy, Carlos zdejmuje przy nas buty. Widzę to, o czym nie wspomniał do tej pory 
ani słowem. Jego odmrożone ręce są niczym w porównaniu ze stanem jego nóg. Są jak banie — całe sine. 
Natychmiast wysyłam gońca po helikopter, ale śmigłowiec do naszego miejsca nie może dotrzeć. Musimy 
sprowadzić Carlosa o dobre tysiąc metrów niżej. Niesie go trzech tragarzy, schodzę z nim. Artur zostaje w 
bazie, pakuje cały majdan, na drugi dzień i do niego mają dotrzeć tragarze, by znieść wszystko na dół.
Kiedy nasz kondukt z odmrożonym Carlosem dociera do najbliższej tybetańskiej wioski Soma, pojawia się 
zdyszany goniec pocztowy z listem od Ryśka Wareckiego, pisanym w Katmandu. Jeszcze przeczekując te 
nie kończące się deszcze i śnieg, wysłaliśmy do niego prośbę, by starał się przedłużyć nasze zezwolenie na 
Annapurnę, bo wiedzieliśmy, że ta przeciągająca się walka o Manaslu zmniejsza szansę pokonania drugiej 
wielkiej góry. I Rysiek donosi teraz w liście, że jest możliwość przedłużenia zezwolenia do 25 listopada.
Stoję, czytam ten list raz i drugi. Nie wiem co robić. Szczerze mówiąc, to zezwolenie na Annapurnę spisałem 
już w duchu na straty. Było ważne tylko do 15 listopada. A teraz wyłania się jednak od nowa cień szansy.
Nie ma co filozofować. Przecież jest jeszcze nadzieja. Siadam i piszę do Artura list mniej więcej tej treści:
„Bierz tylko sprzęt wspinaczkowy, całą bazę i karawanę zostaw na łasce sirdara i biegiem wal do Katmandu. 
Są szansę na robienie Anna-purny. Czekam w Katmandu. Jurek.”
Daję list gońcowi i przykazuję, żeby gnał do bazy pod Manaslu ile mu tylko tchu w płucach starczy. Ja 
wsiadam razem z Carlosem do helikoptera, przylatujemy do stolicy. Carlos ląduje w szpitalu, ja pędzę do 
Ministerstwa Turystyki.
— Przyszedłem przedłużyć nasze zezwolenie na Annapurnę... — oznajmiam w drzwiach.
— Nie rozumiemy... — urzędnicy robią zdziwioną minę. — Jeżeli jesteś już tutaj, to co chcesz jeszcze 
przedłużać?
— Jak to co? Annapurnę!
— Z Annapurną już koniec. Przepadło...
I teraz zrozumiałem, że gdybym był już u jej stóp, w górach, stamtąd nadesłał pismo, że jeszcze proszę o 
kilka dni, to może by dało to jakieś rezultaty, skruszyło ich. A teraz, kiedy wróciłem do Katmandu, moja 
prośba jest już nierealna. Moja obecność tutaj daje im możliwość powiedzenia: NIE.
Biedny Artur, kiedy tylko dostał mój list, pieprznął wszystkim i leciał do mnie na zbity łeb. 
Dziesięciodniowy odcinek pokonał w trzy dni, do Katmandu dotarł zziajany jak po maratonie. Bliska płaczu 
jest jego żona, która dotarła do bazy na kilka dni przed naszym zejściem, by poznać nepalskie góry. Artur nie 
wiedział o tym, że ten wariacki plan skończył się fiaskiem. Jest wypompowany do granic. Wiem, że ma 
prawo mieć do mnie żal, może przeżywa zawód.
Może... Bo gdy on dociera do Katmandu, mnie już w nim nie ma. Korzystając z wolnego miejsca w 
samolocie wyleciałem do kraju, by na nowo organizować wyprawę.
Na... Annapurnę.
Po kilkunastu dniach spotykamy się w Katowicach. Artur nie ma pretensji. Zastąpiła je świadomość 
znaczącego sukcesu. Ma swój pierwszy ośmiotysięcznik i to zrobiony nową drogą. Był już trzy razy w Hi-
malajach, ale dopiero teraz stanął na szczycie naprawdę wielkiej góry.
Patrzę na tego ambitnego i młodego jak na himalaistę człowieka, widzę w nim cechy, które uzupełniają się z 
moimi brakami. Zastanawiam się przez moment nad jednym: jak pogodzić to, co chcę mu zaproponować, z 
jego przeciągającymi się studiami na Uniwersytecie Śląskim. Niedługo jednak nad tym myślałem. Mówię 
wprost:
— Artur! Zostaw te twoje studia, będziesz miał jeszcze dosyć czasu na ich skończenie. Jedź ze mną na 
Annapurnę...
— Dobra — odpowiedział bez namysłu.












Zimne piekło

Annapurna, pierwsze wejście zimą, północną ścianą, 1987

Kiedy wracam do Warszawy, sprawa wyprawy na Annapurnę jest w proszku. Nie, po co udaję, skoro 
wiadomo, że wyprawy na Annapurnę nie będzie. Cały czas liczyłem po cichu, że dołączę się do chłopców z 
Klubu Warszawskiego, tymczasem okazało się, że nie wydolili i wyprawa się rozleciała. Mało tego, kiedyś 
powiedziałem przy kimś nieopatrznie, że wyprawę na Annapurnę będę musiał chyba robić sam, więc oni 
wymyślili sobie, że po co mają się głowić, kiedy lepiej będzie dołączyć się do mnie.
Do mnie!
Czeka mnie całe organizacyjne piekiełko, w którym mogę na pewno liczyć na Artura Hajzera, Ryśka 
Wareckiego, Krzyśka Wielickiego. Ze składu warszawskiego chętnie wezmę ich lekarza Michała 
Tokarzewskiego, bo to bardzo fajny chłopak. Kto jeszcze? Decyduję się na Wandę Rutkiewicz i robię to 
trochę z wyrachowania. Wanda miała zlecenie na kręcenie filmu dla telewizji austriackiej, na co dostała 
pieniążki, więc będzie to pewien zastrzyk dewizowy, a z dewizami jest bardzo krucho. Chłopcy przyjęli tę 
decyzję bez entuzjazmu, ja swoje opinie na temat kobiecego alpinizmu już tutaj przedstawiałem, jednak 
Wanda, kobieta bardzo sympatyczna, jakoś nas przekonała. To znaczy głównie mnie, bo chłopcy, widząc co 
się święci, orzekli po prostu:
— Wymyśliłeś sobie babę, to ją będziesz miał.
Mówią to pogodnie, ale zdaję sobie sprawę, że ta odżywka może mieć w czasie wyprawy pewne 
konsekwencje.
Trudno. Stało się.
Są zatem Artur, Krzysiek, Rysiek, Wanda, Michał i ja. Czeka nas mnóstwo roboty i kłopoty z forsą. 
Zwłaszcza z tą „twardą”, bo okazało się, że pewny „klient” zagraniczny wycofał się. I rób tu wyprawę.
Ale na Annapurnę przecież wyjść muszę.
Co robić? Wszystko to wygląda niewesoło.
Akurat siedziałem w domu i rozpamiętywałem zdecydowanie kiepską sytuację wyjściową, kiedy zadzwonił 
telefon:
— Włochy do pana — oznajmia telefonistka.
Poprawiam się w fotelu. Włochy? Po chwili dolatują mnie słowa mężczyzny mówiącego dobrze po polsku:
— Moje nazwisko Jacek Pałkiewicz, chciałbym z panem przeprowadzić wywiad dla „Gazetta delio Sport”.
— Co pana interesuje?...
I tak się zaczęła rozmowa, podobna do wielu, wielu innych, które przywykli ze mną prowadzić dziennikarze 
różnych krajów. O wyprawie na Manaslu, o najbliższych planach. I tutaj postanawiam być szczery.
— Myślę o zimowym wejściu na Annapurnę, chcielibyśmy wyjechać za jakieś trzy tygodnie, ale nie wiem 
co z tego będzie, bo nie mamy jeszcze pieniędzy.
— Od kogo to zależy? — pyta Pałkiewicz.
— Zapraszamy z reguły uczestników zagranicznych, co pozwala nam pokryć chociaż część kosztów 
dewizowych.
— A ile kosztuje udział w takiej wyprawie?
— Jakieś trzy i pół do czterech i pół tysięcy. Wszystko zależy od wyprawy, jak daleki jest transport i tak 
dalej...
— Tysięcy dolarów, tak?
— Tak...
— No to dziękuję. Cześć!
Odłożyłem słuchawkę. Niby taka fajna rozmowa, a później wszystko sprowadziło się do forsy. Do tej 
przeklętej forsy. Kto lubi mówić o tym?
Po kilku dniach telefon.
— Włochy do pana... Pałkiewicz:
— Słuchaj, czy ta kwota jest aktualna?
— Oczywiście — odpowiadam, nie bardzo zdając sobie sprawę do czego zmierza.
— A na Annapurnę, konkretnie, ile?
— Brakuje mi 3600 dolarów...
— A czy wziąłbyś mnie, gdybym ci zapłacił cztery tysiące?
— Jasne że tak, tylko... Czy ty miałeś kiedyś coś wspólnego z górami?
— Nie bardzo — wyznaje Pałkiewicz — ale ja jestem trochę obieżyświatem, trudne warunki nie są dla mnie 
nowością. Mrozy i podobne sprawy znoszę spokojnie. Przeszedłem Borneo, przepłynąłem na żaglówce 
Atlantyk i takie rzeczy...
A ja:
— Dobra, ale czy byłeś kiedyś w górach?
— No nie, gór właściwie nie znam w ogóle. Więc tłumaczę mu spokojnie, jak dziecku:
— Żebyś chociaż turystycznie kiedyś chodził po Alpach, albo coś takiego. Bo tak...
— Dam sobie radę — nie pozwolił mi skończyć. — Potrafię się szybko bardzo wielu rzeczy nauczyć. 
Żebyście mi tylko przy tym trochę pomogli... Z tym, że pamiętaj, mnie bynajmniej nie interesuje kibicowa-
nie z bazy, muszę mieć pełne prawa uczestnika wyprawy z możliwością wejścia na szczyt włącznie...
Takiej propozycji, by człowiek z ulicy chciał wejść zimą na Annapurnę, jeszcze nie miałem.
— Powiem ci szczerze, interesują mnie twoje pieniądze, bo jestem w sytuacji przymusowej. Ale muszę się 
nad tym dobrze zastanowić, pogadać z innymi uczestnikami wyprawy...
Zadzwoni za kilka dni. Mam nad czym myśleć.
Bo Annapurna jest wprawdzie pierwszym ośmiotysięcznikiem zdobytym przez człowieka, przez francuską 
wyprawę w 1950 roku, ale nie znaczy to wcale, że jest górą łatwą. Wprost przeciwnie, ma bardzo tragiczną 
statystykę. Na 32 alpinistów, którzy stanęli dotychczas na jej szczycie, przypadały 32 ofiary śmiertelne. 
Czyli na każdego zdobywcę przypadał jeden denat. Przez to ta góra ma bardzo ponurą sławę. Głównymi 
niebezpieczeństwami są lawiny, szczeliny, potęguje te trudności pogoda...
Na następny telefon nie czekałem długo. Dzwoni... żona Jacka Pałkiewicza:
— Niech pan mu to wybije z głowy! Nie mam pojęcia, co mu do niej strzeliło, przecież to jest 
niebezpieczne...
Trzymam słuchawkę przy uchu i nie bardzo wiem co powiedzieć.
— Mówiąc szczerze, zastanawiam się, bo jest to dla nas również kłopot. Jest w końcu człowiekiem 
dorosłym, niech sam decyduje ...
Bo my już zdecydowaliśmy: jeżeli się upiera, niech jedzie, przecież nam brakuje tych cholernych pieniędzy. 
Jeżeli w górach nie był, nie wie co to jest, wcześniej czy później i tak zrezygnuje sam.
Umówiliśmy się z nim w Katmandu.
Wylatujemy z kraju w sylwestra. Jesteśmy święcie przekonani, że wyprawa jest zatwierdzona, bo tak nas 
zapewniali warszawiacy. Twierdzili, że wystarczy tylko pójść w Katmandu do ministerstwa, wpłacić 
pieniążki i wszystko będzie załatwione. Tymczasem w stolicy Nepalu, w pierwszych słowach dowiadujemy 
się, że nasza wyprawa jest skreślona z rejestru. Janusz Kurczab, który organizował niedoszłą wyprawę 
warszawską, nie odpowiedział w terminie, nie podał jej składu, co jest podstawą zatwierdzenia. Skład można 
później zmienić, byle był podany. Jakikolwiek. Jednak warszawiacy w pewnym momencie „olali” całą wy-
prawę, bo organizacyjnie nie wydolili i nie dopełnili tego czysto formalnego warunku.
My przylatujemy z całym majdanem po to tylko, by się dowiedzieć, że wyprawy nie ma. Asystuje temu 
wszystkiemu co najmniej zaskoczony Jacek Pałkiewicz, przed którym nie kryjemy najwyższego niepokoju. 
Usiłujemy jakoś wyprawę reaktywować, łazimy w Ministerstwie Turystyki od urzędnika do urzędnika, 
szukamy wszelkich możliwości, ale bez większych rezultatów.
I wtedy, kiedy wszystko wyglądało już zupełnie czarno, Wandzie przypomniało się, że zna któregoś z 
dyplomatów indyjskich w Nepalu. Zaczęła przytomnie kombinować, że przecież dla malutkiego Nepalu 
Indie muszą być ważnym i potężnym sąsiadem, więc czemu nie spróbować. I rzeczywiście, impuls z 
ambasady indyjskiej musiał być w cenie, bo od tej pory zaczęliśmy być traktowani w Ministerstwie 
Turystyki zdecydowanie przychylnie. Nie była to natychmiastowa zmiana frontu, ale budzące duże nadzieje 
słowa:
— Dobrze. Postaramy się jakoś to załatwić.
Mam przy tym straszne „myślenice”.
Czy tak, jak planowałem ambitnie na początku, czyli południową ścianą, nową drogą, czy od strony 
północnej drogą francuską, to znaczy szlakiem pierwszych zdobywców Annapurny? Ta druga jest o wiele 
łatwiejsza technicznie, ale prowadzi zboczem północnym. Jest zima, więc wiadomo, że nie ma tam co liczyć 
nawet na godzinę słońca dziennie, co drogę zamienia w zimne piekło.
Wiem z opisów poprzednich wypraw, że do tej pory było sześć prób wejść zimowych, ale tylko jedna z 
wypraw doszła do grani szczytowej. Była w jej składzie kobieta, Koreanka, do samego szczytu jednak nie 
dotarli, szli w fatalnej pogodzie i prawdopodobnie pomylili drogę. W drodze zejściowej zginęło 4 Szerpów i 
alpinistów. Już samo dojście pod Annapurnę od strony północnej jest problemem, bo trzeba przechodzić 
przez bardzo wysokie przełęcze, co w warunkach zimowych jest niezwykle uciążliwe. Zimowa wyprawa 
japońska utknęła właśnie na tej przełęczy, gdzie porterzy odmówili posłuszeństwa i ekspedycja skończyła się 
przed dotarciem do miejsca wyznaczonego na bazę.
Od strony południowej dojście jest łatwe, prowadzi jednym z najpopularniejszych szlaków trekkingowych i 
turystycznych. Teren jest w miarę zagospodarowany.
I teraz pytanie:
Czy już na samym początku ryzykować trudności związane z dojściem pod górę, ale za to potem byłaby 
łatwiejsza wspinaczka, chociaż w bardzo mroźnym cieniu? Czy może odwrotnie — łatwe dojście do 
podnóża góry, a później trudna wspinaczka w słońcu.
Studiowałem słowo po słowie wszystkie sprawozdania z poprzednich wypraw. O dziwo, wszyscy, którzy 
atakowali zimą południową stronę, narzekali na bardzo głęboki śnieg. Trochę mnie to zaskoczyło, bo zimą 
śniegu powinno być mniej, jest na ogół wywiewany przez wiatr.
Miałem nad czym myśleć. Wreszcie postanowiłem.
— Idziemy drogą francuską od strony północnej. Jakoś chyba przez te początkowe trudności przebrniemy.
Myślę, że była to decyzja słuszna, chociaż w czasie karawany mieliśmy rzeczywiście problemy. Dość 
powiedzieć, że z 60 tragarzy doszło do bazy 19. Wyposażyliśmy zresztą wszystkich w ciepłe, kupione w 
Polsce buty, ubrania i namioty. Ostatnie odcinki szli wahadłowo. Po dojściu do bazy wracali po następne 
ładunki i tak dalej. Trochę nam się pizez to karawana wydłużyła w czasie, ale jakoś jednak, powolutku 
doszliśmy wszyscy do bazy.
Jacek Pałkiewicz też, chociaż widać było po każdym jego kroku, że w tych górach naprawdę nie czuł się 
pewnie. To, że doszedł do bazy uważam za jego wielkie osiągnięcie. Tu przeżył jednak na samym wstępie 
coś, co nawet na obeznanych z najwyższymi górami musi wywrzeć wrażenie. Było to normalne trzęsienie 
ziemi, po którym wszystko dookoła, wszystkie ściany, wszystkie wiszące lodowce z hukiem ruszyły. Dla 
mnie też było to zjawisko niezwykłe, nie mieszczące się w kryteriach normalności, ale on był tego 
świadkiem po raz pierwszy. Widział i słyszał, jak lecą bryły lodu, rośnie biały tuman, pył podchodzi do 
samej bazy. Musiało to nim wstrząsnąć i wcale się temu nie dziwię. Miał w dodatku jakieś kłopoty z 
nerkami, w efekcie zrezygnował po kilku dniach z dalszego udziału w wyprawie. W każdym razie, 
podsumowując już jego uczestnictwo, muszę dodać, że wielce mi pomógł. Nie tylko w tej wyprawie. 
Nawiązał także kontakty z firmami, które utrzymuję do tej pory. Zainteresował je moją osobą, powiedział, że 
jestem „do wzięcia”, polecił, aby mnie sponsorowali i w efekcie, zaraz po wyprawie, byłem już we 
Włoszech, gdzie nawiązałem bardzo ciekawe znajomości.
Wróćmy jednak do bazy. Jest położona dosyć nisko, na 4200, bardzo ładnie usytuowana, znajduje się na hali, 
gdzieniegdzie spod śniegu przeziera nawet trawa. Ale żeby tutaj dojść, trzeba było pokonać z karawaną 
wysokość 4400, przełęcz, na której latem wypasają bydło, ale zimą jest niemalże nie do przejścia. Nikt z 
wioski tam nie dociera. Miejscowi ludzie wręcz boją się tędy zimą chodzić. Zdarzało się, że tragarze rzucali 
tutaj ładunki, stawali się głusi na wszelkie zachęty i uciekali. My płaciliśmy tej ostatniej dziewiętnastce 
stawki pięciokrotnie wyższe niż normalnie i może dzięki temu jednak jesteśmy w „sanktuarium” północnym. 
Możemy rozbijać bazę.
Docieramy tutaj w pierwszej grupie 20 stycznia i decydujemy się niejako z marszu iść dalej pod górę. Bo 
zanim powstanie baza, upłynie co najmniej pięć dni, a czas ucieka. Jesteśmy bardzo spóźnieni.
Ruszamy zaraz następnego dnia pierwszą, trzyosobową „szpicą” do góry, nie czekając na zagospodarowanie 
bazy. Zaczynamy się wspinać. Udaje nam się znaleźć drogę do obozu I, co wymaga ominięcia groźnego 
lodospadu. Biwakujemy. Następnego dnia dochodzimy jeszcze wyżej i po trzech dniach zakładamy obóz III! 
Wszystko więc stawiamy jakby na głowie. Nie mamy jeszcze bazy, ale już gotowy jest obóz III. Udaje nam 
się to dlatego, że działa jeszcze aklimatyzacja z poprzedniej wyprawy, nie musimy więc rozważnie 
stopniować wysokości, na której działamy.
Problemem, który najbardziej dokucza, jest zimno. Wchodzimy na górę, ukrytą cały czas w cieniu. Jest 
styczeń, słońce i tak sprawiło nam miłą niespodziankę, że przez parę godzin dziennie jednak ogrzewa pro-
mieniami bazę. Zimą to bardzo dużo znaczy — przynajmniej w bazie są chwile, w których można 
przeciągnąć się w ciepłych, radosnych promieniach.
Styczniowa łaskawość słońca nie sięga jednak północnego zbocza góry. Tylko alpiniści wiedzą, co to znaczy 
zimny cień. Ciągły lodowaty cień. w którym nie można ani chwili odpocząć od przenikającego do wnętrza 
mrozu, deprymującego, odbierającego nadzieję. W namiocie zimno, wyjdziesz — zimno, idziesz — nadal 
zimno, tylko ruch jest w stanie nie tyle ogrzać, co ledwie trochę wybronić przed tym sinym, chłodnym 
żywiołem.

 

Annapurna, pierwsze zimowe wejście, 3 lutego 1987

Kiedy schodzimy do bazy, w górę rusza Rysiek Warecki z Michałem Tokarzewskim, niosąc zaopatrzenie. I 
właśnie oni zakładają dopiero obóz II. Ta odwrotna od tradycyjnej kolejność ma jednak w tych warunkach 
swój sens: mamy już przecież „zagospodarowaną” połowę góry w momencie, gdy do bazy docierają dopiero 
ostatni tragarze. Moglibyśmy w tym odwrotnym rytmie pójść jeszcze wyżej, ale nie było... z czym. Reszta 
sprzętu właśnie teraz „dochodzi” do podnóża góry. Wśród niej sporo lin, namiotów i śpiworów, bez których 
atakowanie wyższych partii jest niemożliwe.
Następuje chwila luzu, która jednak prowokuje do wstępnych przymiarek kto idzie z kim, jak podzielić siły 
naszej wyprawy.
Chociaż nikt mi tego nie mówi, odczuwam teraz skutki mojej „polityki personalnej” w budowaniu 
ekspedycji. We wszystkich głosach można było wyczytywać mniej czy więcej skrywaną aluzję:
— Przyjechałeś z babą na wyprawę, to się nią zajmij.
Teraz dopiero zdaję sobie sprawę, że czy mi się to podoba, czy nie, jestem uwiązany do Wandy.
W efekcie, następnego dnia ruszamy w czwórkę, to znaczy Krzysiek, Artur, Wanda i ja. Mamy zamiar 
założyć obóz IV, a może nawet V, zejść do bazy, by zebrać ponownie siły na następne wejście, które będzie 
już atakiem szczytowym.
Idziemy systemem trochę alpejskim, chociaż perfekcjoniści mogliby się tutaj dopatrzeć pewnych odstępstw. 
Bierzemy namioty ze sobą, zawsze wynosimy cały sprzęt jak najwyżej, z założeniem, że dopiero schodząc 
będziemy ewentualnie zakładali obozy.
Cały czas dokucza mróz. Ten zimny mrok, w którym się posuwamy, wrył mi się w pamięć chyba na zawsze. 
Do tego lód. Zimą ta ściana przeobraża się w szklaną górę. Stąpamy po lodzie tak twardym, że trudno jest 
weń wbić nawet ostre zęby raków. Przy każdym kroku trzeba kilka razy mocno kopnąć butem, by stalowe 
zęby raka znalazły wreszcie oparcie. Ta „szklanka” zaczyna się już od 6000 metrów. Dlatego wspinaczka 
idzie nam dosyć wolno.
Powyżej obozu III stajemy wobec konieczności biwaku w miejscu, w którym pod namiot trzeba w tym 
szczerym lodzie wykuć platformę. Zabiera to bardzo dużo czasu, więc by zaoszczędzić chociaż trochę sił, 
kujemy tylko jedną platformę pod jeden, dwuosobowy namiot. Śpimy w nim w czwórkę. Gnieciemy się 
niemiłosiernie, ale nie to jest najgorsze. Mamy świadomość, że znajdujemy się w miejscu, łagodnie mówiąc, 
niezbyt bezpiecznym. Co chwila słyszymy bębnienie o tkaninę namiotu spadających z góry drobnych grudek 
lodu. Czasem ten dźwięk kojarzy się z sypnięciem w namiot garścią grochu, czasem grubszego żwiru. Dla 
nikogo z nas nie ulega jednak wątpliwości, że w każdej chwili może w nasz namiot uderzyć coś znacznie 
większego. Ale innego miejsca pod namiot nie ma. Musimy tę noc jakoś przetrwać.
Na szczęście nie uderzyło...
Jednak rano okazuje się, że płachta naszego namiotu jest podziurawiona jak sito. To nie tylko grudki lodu, 
ale i drobne kamienie bębniły w nasz „dom” tak długo, że zrobiły swoje. Widok dziurawego dachu nie 
podnosi bynajmniej na duchu. Tym bardziej że niespełna dobę temu, na poprzednim biwaku, nocą, przeszła 
nam koło nosa lawina.
Też wyrwał nas ze snu szelest czegoś drobnego, sypiącego się na namiot. Później zaczął narastać, 
przechodził w dudnienie coraz mocniejsze, w pewnym momencie coś bardzo blisko przewaliło się, wydając 
odgłos przypominający westchnienie gigantycznej bestii.
Lawina poszła żlebem, którym poprzedniego dnia wspinaliśmy się, by dojść właśnie tutaj. W nasz namiot 
waliły przy tym wprawdzie tylko okruchy lodu, ale ta mieszanina narastających dźwięków kazała przypu-
szczać, że sunie wprost na nas. Na brak mocnych wrażeń nie możemy więc narzekać. Przecież wykuta z 
takim mozołem w lodzie platforma pod namiot, który całą noc był „ostrzeliwany” lodowym i kamiennym 
śrutem, znajdowała się w wyższej partii tego samego żlebu, którym przetoczyła się wczoraj tamta lawina.
Rano żegnamy się z tym miejscem bez żalu. Szybko uciekamy z tego przeklętego żlebu, dochodzimy w 
bezpieczniejsze miejsce, gdzie możemy rozbić biwak z prawdziwego zdarzenia.
Jesteśmy na wysokości 6800 metrów. Tutaj, po przenocowaniu, chcemy zostawić namioty, by zejść do bazy 
na odpoczynek i przy następnym podejściu, z tego właśnie miejsca atakować szczyt.
Wieczorem w namiocie zaczynam myśleć nad sytuacją, jaka się wytworzyła. Czuję się w zasadzie dobrze, 
mam prawo więc wnioskować, że dzięki niedawnej wyprawie na Manaslu, aklimatyzacja moja i Artura jest 
wystarczająca. Może by spróbować i przeskakując kolejny etap adaptacji organizmu, już jutro pójść wyżej? 
Kiedy siedzę w namiocie z Wandą i popijam herbatkę, ni stąd, ni zowąd krzyczę:
— Idę jutro wyżej! Kto idzie ze mną?
Zapada cisza, w oczach Wandy widzę wyraźne zaskoczenie. Musiała upłynąć dobra chwila, nim z tamtego 
namiotu dobiegł głos Artura:
— Ja!
I w tym momencie sytuacja jakby się trochę rozwiązuje. Bo Wanda iść nie może, ma aklimatyzację dużo 
słabszą. Krzysiek Wielicki też nie jest jeszcze aklimatyzacyjnie „dotarty” jak my. Niejako więc naturalnie 
stworzył się zespół, jaki właściwie powinien powstać od początku.
Osobnych wyjaśnień wymaga tutaj sprawa Krzyśka, który, jak sądzę, powinien też pójść z nami. Jest 
człowiekiem o żelaznym zdrowiu i kondycji, zaszokował niedawno wszystkich akcją na Broad Peaku — z 
bazy na szczyt i z powrotem w ciągu... niecałych 22 godzin! Jest więc znakomitym „szybkościowcem”, 
należy przypuszczać, że gdyby się teraz „zaciął”, to mógłby wejść na szczyt mimo pewnych braków akli-
matyzacyjnych, pod warunkiem, że odbyłoby się to szybko. I na pewno też by z nami poszedł. Na jego 
psychice ciąży jednak poprzednia wyprawa na Makalu. Tragiczna. Wytworzyła się wówczas podobna 
sytuacja jak teraz, tutaj. Szedł ze słynnym Szwajcarem Marcelem Ruedi, który miał już na swoim koncie 
jedenaście szczytów ośmiotysięcznych. Szli z bazy takim „strzałem”, właściwie bez aklimatyzacji. W 
efekcie Ruedi pozostał na własną prośbę w namiocie, nie zdradzając objawów choroby. Zmarł nagle, chyba 
na odmę płucną, która przebiega bardzo gwałtownie i nie ma na nią ratunku. Po tej tragicznej wyprawie 
zaczęto Krzyśkowi zarzucać, że zostawił partnera. Twierdzono, że ruszyli w górę świadomi 
niewystarczającej aklimatyzacji, że Krzysiek idąc w górę nie ogląda się na partnerów. Tamta sytuacja 
sprzyjała budowaniu różnych tego typu nieuzasadnionych pretensji. Znam ciężar takich słów, odczuwałem 
go bardzo długo po Kangchendzondze, po K-2.
Wspominam teraz o tym, by wyjaśnić bagaż psychiczny, z którym Krzysiek poszedł z nami na Annapurnę 
Na pewno próbowałby z nami iść na szczyt, ale obawiał się, że Wanda może chcieć schodzić sama. Dlatego 
powiedział, a każde z jego słów było doskonale słychać przez ściany dwóch namiotów, bo wieczór był 
spokojny, bez wiatru.
— Dobra. To ja schodzę z Wandą. Zaatakujemy szczyt w kolejnej próbie.
Gdy znowu zapadła cisza, słychać było tylko, jak każdy z nas mościł się wygodnie w swoim śpiworze. 
Kokosząc się w nim, uprzytomniłem sobie, że trochę Krzyśka wrobiłem. Zaczęły mnie męczyć wyrzuty 
sumienia. Ratowałem się przed nimi tylko jednym jednak nie powinien z nami iść, ma przecież jeszcze 
bardzo „dziurawą” aklimatyzację.
Rano, po noclegu w obozie IV, pakujemy z Arturem namiot i idziemy wyżej. Dochodzimy do 7500 i z tej 
wysokości dostrzegam, że coś się chyba zmienia pogoda. Do tej pory było pięknie, to znaczy świeciło 
słońce, chociaż wiało. Teraz przestaje wiać, ale zaczynają nadciągać chmury. Zimą może to być zapowiedzią 
lepszych warunków, bo w chmurach nigdy nie jest tak przejmująco zimno. Ale chmury to także świeży 
śnieg, który może utrudniać znalezienie drogi.
Rozbijamy namiot i tutaj czuję po raz pierwszy, że ta wspinaczka kosztowała mnie trochę zdrowia. Ruszam 
się coraz bardziej jak mucha w rosole. Jestem jednak dobrej myśli. Prześpimy się, rano będziemy znowu w 
pełni sił, pójdziemy do góry.
W nocy zaczyna sypać śnieg. Mgła, nic nie widać, pogoda jest zła. Mimo wszystko zaczynamy się ubierać, 
liczymy na to, że przed świtem może się poprawi, zobaczymy chociaż drogę. Czuję przy tym, i to samo 
widzę u Artura, że jesteśmy strasznie słabi. Ledwo się ruszam. Artur też jest jakiś wyraźnie nieswój.
— Artur — odzywam się — To, co ci zaproponuję, jest wbrew wszelkiej logice i taktyce, spróbujmy jednak 
zostać tu jeden dzień, bo czuję się nietęgo. Przeczekajmy, może się poprawi.
Artur tylko coś mruknął i z wyczuwalną ulgą zakopał się z powrotem w śpiworze.
Ten odpoczynek dobrze nam zrobił. Tylko że cały czas sypie śnieg, a w miarę przybywania go, nasza 
„psycha” jednak siada. Musimy co chwila wychodzić i odkopywać namiot. Tak nam upływa dzień.
Początkowo dmucha, idziemy w tumanie zwiewanego śniegu, nie jest to jednak ten wiatr, który wiał 
przedtem. Bo z bazy, ilekroć było słonce, widzieliśmy zawsze nad szczytem ogromne, białe pióropusze. 
Widoczność jest kiepska. Szczyt pokazuje nam się tylko od czasu do czasu, wtedy staram się zapamiętać 
tyle, by nie stracić kierunku. Widzę, że dzielą nas od niego jeszcze dwa, już ostatnie żleby! Musimy wyjść 
tym drugim. Tylko tędy, bo jeżeli wcześniej wyrwiemy w górę, możemy znaleźć się na grani szczytowej, kto 
wie, czy nie bardzo trudnej. A tutaj jest droga w miarę łatwa. Czyli tuptanie, tuptanie i tak powoli do tych 
żlebów, które okazują się trudne, bo wypełnione bardzo twardym lodem.
Jeszcze na 200 metrów przed szczytem mamy więc trudności techliczne. Zostawiamy tutaj linę, ufni, że odda 
nam usługi przy powrocie.
Na szczyt wchodzimy o godzinie 16. Jak na zimę — to bardzo późno. Została nam tylko godzina jasnego 
dnia.
Ilekroć w swoich opowiadaniach dochodzę do szczytu, zasypywany jestem pytaniami w rodzaju „No i co? 
Co tam przeżyłeś?”
I sprawiam wtedy wszystkim zawód. Cóż tu odpowiedzieć, kiedy często nie czuję NIC i skupiam się tylko na 
oddychaniu. Mówię więc „Kiedy jestem na szczycie, sam fakt zdobycia góry przestaje się liczyć. Ważne jest 
tylko to, by jak najszybciej zejść i dotrzeć do namiotu To jest mój główny cel.
Tak jest i teraz. Szczyt już „odfajkowany” jest historią. Ważne, naprawdę ważne, tak jak życie, staje się to, 
by zejść przed nocą do namiotu.
Przed nocą udaje nam się jednak zejść tylko z tego stromego, wybitego lodem twardym jak szkło, żlebu.
I robi się ciemno.
Idziemy tylko w świetle latarek. Idąc w górę, starałem się cały czas zapamiętać drogę, którą będziemy 
przecież przemierzać jeszcze raz. Ale w ciemnościach cała ta zapamiętana wiedza jest nieprzydatna. O dzie-
wiątej jest już noc. Jesteśmy zmęczeni, próbujemy jednak odnaleźć namiot. Schodzimy coraz niżej. 
Powinien gdzieś tu być Szukamy, nie ma po nim śladu. Chyba jeszcze niżej. Słaniamy się przy tym na 
nogach, a poszukiwania są ciągle daremne.
O dziesiątej, brnąc w śniegu i tracąc wiarę w owocność naszych poszukiwań, nadeptuję nagle na coś 
miękkiego.
Nasz namiot!
Jest zawalony kompletnie śniegiem i to, że na niego natrafiłem, było czystym przypadkiem. Odgrzebujemy 
go, wchodzimy do środka pomrukując z radości. Wszystko znowu staje się inne, weselsze, warte nawet 
największego wysiłku. Po chwili czar trochę pryska. W namiocie wszystko robi się mokre. Zależność jest 
prosta. Jeżeli się gotuje, woda paruje i wszystko wilgotnieje. Kiedy przestaje się gotować, wszystko 
momentalnie zamarza na sztywno. Chwilowo mokre są śpiwory, wszystkie rzeczy, a przy tym doskwiera 
mróz.
Mamy radiotelefon, ale zamarzł, nie jesteśmy w stanie nacisnąć przycisku, nie możemy powiedzieć co się z 
nami dzieje. Udaje nam się ta sztuka dopiero nazajutrz, 4 lutego. Łączymy się z bazą, mówimy, że byliśmy 
na szczycie. Gratulacje, przez które przebija ulga, bo musieli się zdrowo niepokoić.
Czeka nas jeszcze zejście.
W ciągu tych dwóch dni, w czasie których „zarządziliśmy” sobie wypoczynek na 7500, a później wyszliśmy 
na szczyt, pogoda na dole kompletnie się załamała. Spadło tam pół metra śniegu.
Zalega również w żlebach, którymi musimy schodzić.
Co chwila uciekają nam spod nóg potężne śnieżne deski, powodujące lawiny. Cały czas schodzimy z duszą 
na ramieniu. Na szczęście mamy tę drogę w miarę dobrze oznaczoną, w najniebezpieczniejszych miejscach 
są liny. Przykrywa je wprawdzie półmetrowa warstwa śniegu, spod której trzeba je wyrywać, ale ten wysiłek 
jest opłacalny — dzięki linom możemy szybciej wyjść poza najgroźniejsze strefy.
Kiedy dochodzimy do bazy, Wanda i Krzysiek szykują się do wyjścia w górę.
My jesteśmy „cali szczęśliwi”. Mamy to już za sobą.
Pogoda się poprawia, ale w słońcu, za którym się tak stęskniliśmy, widać znowu nad szczytem te wielkie 
białe pióropusze. Wieje. Cholernie wieje.
Wanda z Krzyśkiem wychodzą następnego dnia, dochodzą do obozu III. Wanda nie czuje się dobrze. 
Ruszają w kierunku „czwórki” i tutaj Wanda orzeka, że dalej nie pójdzie, bo czuje się coraz gorzej. Decydują 
się na odwrót.
Idą bardzo, bardzo długo. Wnioskuję z tego, że z Wandą musi być coś niedobrego, szła w górę z nie 
wyleczoną anginą. Mamy z nimi łączność, lekarz zna już objawy, ciągle „leczy”, to znaczy sugeruje co i 
kiedy Wanda ma zażyć. W pewnym momencie jednak nie wytrzymuje i wyrusza im naprzeciw.
Następuje sytuacja, w której po raz pierwszy ja zaczynam się bać o kogoś. Najczęściej do tej pory ja byłem 
tym, który zostawał gdzieś wysoko, nie dając znaku życia, a kierownik wyprawy drżał o mnie. Teraz nie 
wypuszczam z dłoni radiotelefonu i patrzę z uporem w górę.
Boję się.
O jedenastej w nocy docierają do namiotu w obozie III. Wanda bierze środki z obficiej zaopatrzonej tam 
apteczki. Czuje się, chwała Bogu, lepiej.
Krzysiek... Właściwie mógłbym od nowa przypomnieć wszystko to, co przeżył tak niedawno na Makalu.
Są już tak blisko bazy, że potrafiłby na upartego znowu startować w górę. Samotnie. Jego na to stać. Jednak 
zostaje i schodzi z Wandą.
Wkrótce w bazie jesteśmy wszyscy razem. Powoli ją likwidujemy. 12 lutego wyprawa jest właściwie 
zakończona. Jej przebieg, jak na zimową porę, był wręcz błyskawiczny. Przecież już w dziewiętnastym dniu, 
po dojściu do bazy, byliśmy na szczycie. Gdybyśmy liczyli to od faktycznego założenia bazy, trwałoby to 
jeszcze krócej. Powstawała przecież wtedy, kiedy my już pięliśmy się w górę.
Była to więc wyprawa ze wszech miar nietypowa. Wszystko w niej było pomieszane, wszystko robiliśmy 
„do góry nogami”, wbrew utartym zasadom. A mimo to akcja poszła nam sprawnie, cel: pierwsze zimowe 
wejście na Annapurnę został osiągnięty.
W karawanie powrotnej atmosfera jest fajna. Mamy poczucie dobrze odwalonej roboty. Duża w tym zasługa 
Krzyśka, który mimo że tym razem nie zaspokoił swoich sportowych ambicji, zachowuje się wspaniale.
Nie daje mi w niczym odczuć, że żywi jakieś pretensje, nie robi najmniejszych wymówek. Idzie z nami, 
żartuje. Może gdzieś głęboko w sobie, bardzo po męsku, ukrył gorycz porażki. Na zewnątrz okazuje 
pogodzenie się z nią — nie udało się i już...
Ma prawo mieć do mnie żal. że w pewnym momencie poszedłem w górę z Arturem, a nie z nim.
Schodzę, uginając się pod ciężkim plecakiem, oglądam się i patrzę mu prosto w oczy, w których tego żalu 
nie widzę.
A później wracam myślami do Jacka Pałkiewicza, który właśnie tutaj po raz pierwszy widział wysokie góry 
na własne oczy. Pod Annapurną zderzył się z zupełnie nową dla niego i groźną rzeczywistością. I nie sądzę, 
żeby rezygnację odebrał jako osobistą porażkę.
Zostawiamy za sobą Annapurnę, która po raz pierwszy uległa ludziom zimą.
Tylko dwóm.
I nie dopisała ani jednego nazwiska do długiej listy, tworzącej jej ponurą sławę.











Kaczka po pekińsku

Do tej pory ani jedna polska wyprawa nie dotarła do Tybetu. Był zamknięty dla europejskich alpinistów do 
końca lat siedemdziesiątych. Później przyszła odwilż, zaczęto wydawać pierwsze zezwolenia, jednak tylko 
wyprawom zachodnim. Granica między Chinami a krajami naszego bloku była nadal bardzo szczelna. Na 
dodatek Chińczycy żądali początkowo bardzo wysokich opłat, stosowali także niezwykle wysokie ceny za 
wszystko, co jest niezbędne wyprawie, w wyniku czego dotarcie na terytorium Chin i Tybetu było 
wielokrotnie droższe niż do Nepalu.
Shisha Pangma jest jedynym ośmiotysięcznikiem, który w całości leży na terytorium chińskim, oddalony o 
28 kilometrów od granicy nepalsko-tybetańskiej.
Już w 1984 roku rozmyślaliśmy z Wojtkiem Kurtyką nad tym, czy by po prostu nie pójść na Shisha Pangmę 
przez... zieloną granicę. Jest taka możliwość. Prowadzi przecież tędy stary szlak tybetański, którym jeszcze 
w średniowieczu handlarze przenosili sól i ryż. Szlak przechodzący przez bardzo wysoką przełęcz Nang 
Pala. Toteż dostanie się pod Shisha Pangmę, szczególnie dla alpinisty, wielkich problemów nie powinno 
nastręczać. Był za to bardzo duży problem polityczny.
Ponieważ nie było innej możliwości, byliśmy zdecydowani iść na tę górę „na lewo”. Jakoś to się jednak w 
końcu rozpłynęło. Życie zaczęło budzić inne nadzieje.
Chyba na początku lat osiemdziesiątych, Chińczycy otwarli przejście graniczne z Nepalu do Tybetu przez 
Kodari Pass, co bardzo uprościło drogę. Nie trzeba było już jechać przez Pekin i później tysiące kilometrów 
przez całe Chiny, żeby się dostać do podnóży Himalajów. Teraz wystarczyło dostać się do Nepalu, dokąd 
podróż jest stosunkowo tania, szybka i nieźle przez nas, Polaków, opanowana.
Chcąc zaliczyć wszystkie ośmiotysięczniki, wiedziałem, że w końcu, wcześniej czy później, będę musiał 
jakoś tę granicę niemożliwości przekroczyć. Już na Manaslu zacząłem rozglądać się za szansą zorgani-
zowania w te strony wyprawy. Wcześniej, bo pod K-2, rozmawiałem na ten temat z Herrligkofferem, który 
sam napomknął mi chyba nieprzypadkowo:
— Mam bardzo dobre układy z chińskim Ministerstwem Turystyki, w ogóle dobre kontakty w Chinach, więc 
gdybyś kiedykolwiek czegoś potrzebował, to chętnie ci pomogę...
„Gdybym czegokolwiek potrzebował”... Karl jest przecież zbyt starym himalajskim wygą, by nie wiedział, 
że bez Shisha Pangmy nie zamknę swojej wymarzonej kolekcji ośmiotysięczników. Potraktowałem te słowa 
poważnie, kiedy byłem już w Polsce, pomyślałem: „Spróbuję, co mi zależy”. Zasiadłem do pisania listu do 
Herrligkoffera. Powołałem się na naszą rozmowę i spytałem, czy rzeczywiście byłoby to możliwe, by swym 
autorytetem poparł mnie u władz chińskich, a może wystąpił sam wprost do nich z prośbą o zezwolenie 
podjęcia wyprawy na Shisha Pangmę. List zaadresowałem, przylepiłem znaczki i wysłałem do Monachium.
Na wszelki wypadek postanowiłem przy tym atakować na dwóch frontach. W drodze na Manaslu, za 
pośrednictwem Ambasady ChRL w Katmandu. osobiście wysłałem identyczną prośbę.
Nie minęło wiele czasu, bo już w bazie pod Manaslu, dostałem wiadomość z Pekinu:
„W odpowiedzi na teleks, pragniemy poinformować, że spełnienie zawartej w nim prośby jest w podanym 
terminie, niestety, niemożliwe...”
Odłożyłem kawałek papieru z rezygnacją. Prosiłem o zezwolenie poza normalnym sezonem, w którym jest 
mnóstwo wypraw, zależało mi na czasie. Wyczuwałem zresztą, że za tymi okrągłymi, wyświechtanymi 
sformułowaniami kryje się jedno stanowcze słowo: „nie”.
I oto po kilku dniach goniec przynosi mi teleks. Też z Pekinu:
„Przeprowadzenie projektowanej przez pana wyprawy jest możliwe w terminie od 15 listopada do 10 
grudnia 1986 roku...”
Przedziwne zderzenie, w ciągu zaledwie kilku dni, dwóch krańcowo różnych w swojej treści odpowiedzi 
wystosowanych przez tę samą instytucję. Jeszcze dziwniejszy jest termin wyznaczony w tej drugiej. Ani to 
zima, ani lato.
Zaczynam się zastanawiać, co się za tymi teleksami kryje.
Wywnioskowałem zresztą w sposób mniej dyplomatyczny niż sformułowania międzynarodowej 
korespondencji, że do Pekinu dotarły niemal równocześnie dwa teleksy. Najpierw mój, który sobie spokojnie 
„olali” jak wiele podobnych, a później ten drugi, podpisany przez doktora Karla Herrligkoffera, którego 
zbagatelizować już nie mogli.
Tutaj krótka dygresja, pozwalająca zrozumieć wagę słów kierowanych przez doktora z Monachium. Otóż 
jest on szkolnym kolegą wybitnego bawarskiego polityka Franza Josepha Straussa, który w tym czasie 
rozkręcał w Chinach zakrojone na szeroką skalę interesy, podpisywał opiewające na olbrzymie kwoty 
umowy gospodarcze. Herrligkoffer wiedział, że kolega że szkolnej ławy nie odmówi mu żadnej przysługi, 
zwłaszcza takiej, która w zestawieniu ze skalą olbrzymich wspólnych przedsięwzięć gospodarczych była dla 
Chińczyków wyświadczeniem drobnej, niewiele znaczącej uprzejmości. I Karl doskonale sobie z tego 
wszystkiego zdawał sprawę. Mówił mi wprost:
— Drobiazg. Nie powinni mi tego odmówić.
I, jak się okazało, nie mylił się.
Dopiero później, na spokojnie, skojarzyłem sobie, że kiedy dwa lata wcześniej Strauss był w Pekinie, nadano 
tej wizycie światowy rozgłos. Skąd jednak mogłem przypuszczać, że i dla mnie ona zaprocentuje?
Kiedy obracam ciągle w dłoni tę drugą, pozytywną w istocie odpowiedź z Pekinu, zaczynam na nią patrzeć 
inaczej. To zezwolenie jest właściwie ni w pięć, ni w dziewięć. Właśnie takie, którego nie jestem w stanie 
przyjąć.
Bo jest październik, jestem na wyprawie. Przy najlepszych układach skończę w listopadzie wyprawę na 
Manaslu. A zezwolenie na Shisha Pangmę opiewa na okres od... 15 listopada do 10 grudnia. Czyli nie ma 
fizycznej możliwości, bym pogodził te dwie sprawy. Występowałem o termin zimowy. Dostałem 
zezwolenie, ale właściwie w jedynym okresie, który jest dla mnie nie do przyjęcia. Czyli, że wilk jest syty 
(przychylnie ustosunkowano się do prośby popartej przez Karla Herrligkoffera) i owca cała (po co jacyś tam 
Polacy, będą się nam pętać po naszych górach?).
To znaczy wszystko jest OK, tylko że moje szansę na Shisha Pangmę są nadal równe zeru.
Odpisałem, że:
„Z przykrością zawiadamiam, iż nie mogę przyjąć proponowanego terminu, ponieważ właśnie jestem na 
wyprawie, a przygotowanie kolejnej, w dodatku tak ważnej i atrakcyjnej, wymaga dużo czasu. W związku z 
powyższym bardzo proszę o przesunięcie mi przyznanego zezwolenia na zimę, to znaczy styczeń - luty 
1987, względnie na najbliższy sezon wiosenny”.
Nie cytuję tutaj, oczywiście, tego teleksu słowo w słowo, oddaję jedynie jego ogólny ton. Podpisałem w 
każdym razie „Jerzy Kukuczka” i dałem gońcowi, który pobiegł z tym do Katmandu. A dobry goniec potrafi 
dojść do stolicy w 5-6 dni.
Przez miesiąc nie mogłem doczekać się odpowiedzi.
Wyprawa dobiegła końca, wróciłem do kraju, wiadomość z Pekinu nie nadchodziła.
Mój pesymizm pogłębia się, nie zwalnia mnie to jednak z określonych obowiązków, jakie wypełniam zawsze 
po zakończeniu każdej wyprawy. I tym razem składam tradycyjną już wizytę w katowickim WKKFiS-ie , w 
czasie której staram się opowiedzieć przebieg wyprawy, zrelacjonować osiągnięcia, złożyć sprawozdanie 
wobec instytucji, która prawie zawsze uczestniczy w finansowaniu moich wyjazdów w Himalaje. Jak 
zawsze, przywożę drobne pamiątki z Nepalu, odbywam wyraźnie kurtuazyjną rozmowę. Ale tym razem jest 
inaczej. Dyrektor Lenart, jakby teraz dopiero to wszystko skojarzył, oznajmia:
— Panie Jurku! Właśnie podejmujemy w Katowicach chińskiego ministra sportu. Jest teraz w terenie, ale 
wieczorem będzie wspólna kolacja w „Centrum”. Zapraszam, może się to panu przydać...
Pomyślałem sobie: „Cholera, co mi szkodzi. Spróbuję. Zobaczymy co to będzie”.
Włożyłem ciemny garnitur, krawat, w którym czuję się fatalnie, i po dziewiątej wieczorem wkroczyłem do 
restauracji. Na kolacji tej był też wiceprzewodniczący GKKFiS-u .
Kiedy dyrektor Lenart przedstawia mnie chińskiemu ministrowi, zbieram się w sobie i zagajam:
— Szczerze mówiąc, panie ministrze, mam pewne problemy, ale równocześnie związaną z tym określoną 
propozycję. Czy nie byłoby słuszne, by kontakty polsko-chińskie zacząć od najwyższego poziomu?...
Zawieszam głos, dając czas tłumaczowi, który wszystko przekłada na absolutnie niezrozumiały dla mnie 
język. Z twarzy ministra nie potrafię wyczytać nic, mówię więc dalej:
— ...to znaczy zacząć od alpinistów, a ściślej: himalaistów. Byłby to w naszej wymianie krok bardzo 
efektowny i godny uwagi.
Widzę skupienie na twarzy mojego rozmówcy, idę więc za ciosem:
— Zamierzam właśnie zorganizować wyprawę na Shisha Pangmę.
Po tych słowach dostrzegam, że skupienie ministra wyraźnie pogłębia się i półgłosem żąda od tłumacza 
bliższych wyjaśnień. Nie znam tego języka, powtarzam, ale dałbym sobie uciąć rękę, że w przekładzie na 
polski słowa ministra brzmią mniej więcej tak:
— „Shisha Pangma? O co tu chodzi? Co to jest?” Odważnie przedstawiam sprawę już do końca.
— Mam jednak problemy związane z dzielącą nas odległością, która utrudnia kontakty. Występowałem o 
wymagane zezwolenie władz chińskich, ale nie przyniosły jeszcze rezultatu...
Chyba to co mówię budzi zainteresowanie ministra, bo zwraca się z czymś do tłumacza, swojego doradcy, a 
później skłania wyraźnie życzliwie głowę w moim kierunku.
— Pan minister właśnie prosił o zapisanie poruszonej przez pana sprawy, i gdyby pan miał dalej jakieś 
problemy, to proszę jeszcze raz napisać do Pekinu i powołać się na dzisiejszą rozmowę...
Uśmiecham się szeroko, czuję, że pchnę wreszcie jakoś tę sprawę. Zaczynam znowu być optymistą. Mało 
tego, postanawiam wykorzystać sytuację już do końca. Proszę jeszcze na bok tak przychylnego mi 
wiceprzewodniczącego GKKFiS-u:
— Dzięki pana poparciu, panie przewodniczący, czuję, że to zezwolenie mam już prawie w kieszeni. Skąd 
teraz tylko wziąć na to wszystko pieniądze? To na pewno będzie dobre kilka tysięcy dolarów... Nie mówię 
już o samej Shisha Pangmie, ale o Annapurnie, na którą ruszamy za trzy tygodnie. Bez dodatkowego 
przydziału trzech tysięcy dolarów nasza wyprawa może się w ostatniej chwili rozkraczyć...
Minister, czego się bałem, nie został wyprowadzony z równowagi.. Jest ciągle w świetnym humorze.
— Dobra, panie Jurku. Niech pan wpadnie do mnie pojutrze do Warszawy, złożymy odpowiednie pismo, 
jakoś je tam popchnę.
Odetchnąłem z ulgą. Nigdy nie przypuszczałem, że w ciągu jednej kolacji będę mógł załatwić aż dwie tak 
ważne dla mnie sprawy. Nie dość, że złapałem bardzo mocny kontakt z Pekinem, ale uratowałem stojącą pod 
wielkim znakiem zapytania wyprawę na Annapurnę.
Po powrocie z wyprawy na Annapurnę, wysyłam do Pekinu kolejne teleksy, ale oddźwięku właściwie nie 
ma.
Traf chce, że w tym samym czasie zgłasza się do mnie włoska telewizja RAI UNO. Chcą ze mną 
przeprowadzić dłuższą rozmowę, zapraszają do Włoch. Powiedziałem, że nie przyjadę, bo nie mam czasu. 
Mogę znaleźć parę dni luzu, jeżeli oni przyjadą między Świętami Bożego Narodzenia a Nowym Rokiem 
tutaj, do Katowic. Przyjechało ich dwóch: realizator i kamerzysta. Chodzi o prowadzony przez Reinholda 
Messnera cykliczny program o górach i ludziach gór. Teraz przyszła kolej na mnie. Wszystko to nie jest 
takie ważne. Naprawdę ważne może być to, że facet, który przyjechał do Katowic, jest pracownikiem 
Trekking International, organizatorem między innymi wypraw himalajskich i właśnie mi komunikuje:
— Chcesz jechać na Shisha Pangmę? Żaden problem. Organizujemy na nią co roku wyprawy komercyjne. 
Masz sprawę zaklepaną, miejsce jest.
— Fajno, ale... — bo lubię sprawy postawione jasno — jest jeszcze sprawa pieniędzy. Ile to kosztuje?
— O pieniądze się nie martw. W waszym przypadku pieniądze nie są ważne.
A mówi to mnie i obecnemu przy tym Krzyśkowi Wielickiemu. Zacieram ręce: „No, to wyprawę mamy z 
głowy. Mało tego, że nic mnie już nie obchodzą korowody z zezwoleniem, ale spadają w dodatku ze mnie 
wszelkie sprawy organizacyjne...”
Włosi wrócili do siebie tuż przed Nowym Rokiem, ja w sylwestra wyjechałem na Annapurnę. Wracam z niej 
zadowolony.
Mam już trzynaście ośmiotysięczników.
Brakuje mi tylko jednego.
Jednak w domu nie zastaję żadnej wiadomości ani z Pekinu, ani z Włoch.
Korzystam z zaproszenia na wielki meeting ludzi gór, zwołany przez Reinholda Messnera w jego własnym 
zamku. Jadę. Wśród tłumu gości jest także Renato Moro. właśnie ten, który kilka miesięcy temu był u mnie 
w Katowicach. Rozmawiamy początkowo trochę o wszystkim, trochę o niczym, po chwili jednak poruszam 
temat dla mnie najważniejszy:
— Co z naszą wyprawą na Shisha Pangmę?
— Wszystko załatwione. Wyjeżdżamy w sierpniu — odpowiada Renato.
Sierpień, sierpień, kiepska pora, akurat monsun — przemyka mi przez myśl. Chodzi jednak nie tylko o to.
— Dobra. A... jak tam sprawy finansowe? — przyciskam. I widzę, że nie sprawia to przyjemności mojemu 
rozmówcy.
— No, wiesz. Potraktujemy ciebie ulgowo.
— Ale ile wynosi to „ulgowo”?
— Czy zaraz musisz wszystko wiedzieć dokładnie? — Renato nie jest zadowolony z tej rozmowy. — Jak dla 
ciebie, to dwa tysiące dolarów. A Krzysiek jakoś tam przecież sobie pieniądze znajdzie — wydusił wreszcie.
Już wiem, że udział w tej wyprawie nie będzie bynajmniej darmowy. Nie brzmi to nawet tak bardzo groźnie, 
bo 2 tysiące dolarów za taką wyprawę, to w zachodnioeuropejskich stosunkach jest naprawdę mało. Ale ile 
będzie musiał zapłacić Krzysiek? W pierwszej wersji właściwie wszystko miało być gratis.
Postanawiam nie rezygnować bynajmniej z tej szansy, ale przecież czekam ciągle na odpowiedź z Pekinu. 
Jest dopiero wiosna, może uda się zrobić tę wyprawę na własną rękę? Do sierpnia jeszcze daleko — 
kalkuluję sobie w duchu. Postanawiam więc włoską możliwość trzymać niejako w odwodzie.
Zaczynam od nowa bombardować Pekin teleksami z prośbą o termin wiosenny. Na pierwszy nie ma 
odpowiedzi, na drugi też. Po trzecim przychodzi identyczna jak ta, która kiedyś dotarła do mnie pod 
Manaslu.
„W proponowanym przez pana terminie wyprawa jest, niestety, niemożliwa”...
Krótko, ale stanowczo. Nie kryje nawet szansy, że ewentualnie, powiedzmy, za 10 lat...
Nie daję jednak za wygraną. Teleksuję znowu do Pekinu, że jeżeli ten termin nie odpowiada, to bardzo 
proszę o wyznaczenie innego. Mało tego. Mogę przyjąć termin nawet poza sezonem, by moja wyprawa nie 
kolidowała z wcześniej wydanymi zezwoleniami.
Jednak teleks długo, bardzo długo milczy. Wreszcie po kilku kolejnych monitach wystukuje:
„Bardzo nam przykro, ale nie możemy podać terminu, o który pan prosi...”
Co tu robić? Jestem bliski decyzji, by pojechać do Pekinu. W ciemno. Ale jak tu zanurzyć się w zupełnie 
obcym, wielkim mieście, gdzie nie mam żadnych możliwości, nikogo nie znam, z nikim się nie dogadam? 
Trochę się boję. Z drugiej jednak strony, gdybym się tam pojawił, to zawsze będzie coś innego niż 
korespondencja. Pójdę do kogoś, porozmawiam, złapię jakiś kontakt. Właściwie innego wyjścia nie ma. 
Jakoś chyba wybębnimy z klubu te pół miliona na bilety i pojedziemy.
Jest to jednak decyzja desperacka.
I akurat w tym czasie spotyka mnie duże wyróżnienie. Dostaję przyznawaną co roku Nagrodę Ministra 
Spraw Zagranicznych.
Gala, kamery, trzask migawek aparatów fotograficznych, długi uścisk dłoni ministra Mariana 
Orzechowskiego. Kiedy wszystko trochę się rozluźnia, trzymam w ręku kieliszek z winem, gdy szturcha 
mnie w bok jeden z wysokich urzędników GKKFiS-u:
— Panie Jurku, to może być świetna okazja, wie pan do czego... Łapię w lot aluzję. Krążąc z tym 
kieliszkiem w dłoni wśród wielu zgromadzonych, manewruję tak, by znaleźć się blisko ministra 
Orzechowskiego. Podchodzę wreszcie do niego i mówię:
— Tak między nami, panie ministrze, mam pewne problemy z uzyskaniem zezwolenia władz chińskich na 
polską wyprawę na Shisha Pangmę...
Minister wysłuchał zwięzłej informacji o naszych korowodach, a kiedy skończyłem, poprosił któregoś z 
dyrektorów ministerstwa i powiedział:
— Dobrze. Poprę pana. Pan dyrektor — tutaj wskazał na mężczyznę, który pojawił się koło nas — wyśle 
teleks do ministra sportu Chińskiej Republiki Ludowej, jako nadany przeze mnie.
Nie rzucał słów na wiatr. Nie upłynęło 10 dni, jak otrzymaliśmy teleks:
„Zapraszamy na rozmowy do Pekinu...”
To już było coś. Razem z Januszem Majerem, który ma być kierownikiem organizacyjnym naszej wyprawy, 
spakowaliśmy walizki i wylatujemy do Pekinu. Jest maj 1987 roku. Jeszcze w drodze głowimy się z 
Januszem nad jednym. Wiemy, że wyprawy organizowane na terenie Chin kosztują około 50 tysięcy 
dolarów. Skąd się biorą tak zawrotne kwoty? Otóż w Nepalu działają wyspecjalizowane agencje, które zała-
twiają wszystkie ważne sprawy związane z wyprawą. Opłatę za zezwolenie, wynajęcie sirdara, kucharza, a 
wszystko kosztuje stosunkowo tanio. A Chińczycy liczą sobie pełny serwis. Im, po prostu, wpłaca się 
pieniądze na wszystkie wydatki wyprawy. To znaczy na zezwolenie, na karawanę, na wynajęcie jaków, na 
transport, na ciężarówki. Te ostatnie, jeżeli chce się wynająć, trzeba ściągać z odległości 750 kilometrów, za 
co, oczywiście, też trzeba płacić, a wszystko po to, żeby pomogły w transporcie na dystansie 200 
kilometrów. Naciąganie na każdym kroku. Trzeba im tylko wpłacić duże pieniądze, a oni już sobie tym 
gospodarują. Na dodatek ja już teraz, tutaj w Pekinie, muszę ustalić wszystko w najdrobniejszych 
szczegółach. Że potrzebuję 30 tragarzy, 10 jaków — no wszystko. Zaplanować drobiazgowo i o niczym nie 
zapomnieć, bo jeżeli za pół roku przyjedziemy i okaże się, że przywieźliśmy z kraju nie 50 ładunków, a 55, 
nikt nam tego nie uzna, bo przecież nie były zaplanowane. Wynikają z tego cholerne koszty. A trzeba do 
tego jeszcze ubrać kierowcę, opłacić mu hotel. Hotele stosują wobec nas, jak wobec normalnych 
cudzoziemców, ceny oszałamiające. Najtańszy hotel w Nialam kosztuje 80 dolarów od głowy, za miejsce na 
żelaznym łóżku, w budynku po dawnych koszarach i pokoju wyposażonym dodatkowo w... termos z ciepłą 
wodą do mycia.
W Pekinie proponują nam z miejsca zrobienie kosztorysu wyprawy:
— Wypiszcie tutaj wszystko, czego potrzebujecie i ile chcecie nam za to zapłacić — mówi jeden z wysokich 
urzędników Chińskiego Związku Alpinizmu obdarzony tytułem doktora.
Przypomina mi to trochę drenaż kieszeni zagranicznych turystów w Polsce, która dzięki odpowiednim 
stawkom i kursie dolara wziętym z... nieba, jest najdroższym turystycznie krajem w Europie. Nie ma się 
czemu dziwić, zarówno u nas, jak i w ChRL działają te same „mechanizmy ekonomiczne”.
Wiemy już wszystko. Ile kosztuje kilometr jazdy ciężarówki, ile jeepa, ile wynajęcie jaka, ile jakmana, 
zwanego tutaj oficjalnie „kierowcą jaka”, ile tragarza...
Siadamy z Januszem i wszystko dokładnie liczymy. Stawki są takie, że włos się jeży.
— Może zróbmy to tak, żeby wyszło jak najmniej — podsuwam — bo jeżeli zaplanujemy jakieś bajońskie 
sumy, to trzeba będzie później je zapłacić. Tu nie ma żadnych szans zrobienia oszczędności. Pieniądze 
znikną i koniec.
Janusz przyznał mi rację. I tak powstał kosztorys, uwzględniający mniej niż minimum naszych potrzeb. 
Wyszło jednak 28 tysięcy dolarów. Byliśmy dumni z niego, bo kosztował nas bardzo wiele wysiłku. Kiedy 
jednak zanieśliśmy go naszym gospodarzom, specjalista od wypraw wziął w rękę ołówek i całe nasze dzieło 
skorygował. Musi do tego jeszcze dojść to, to i to.
Razem 45 tysięcy dolarów.
Rozmowy trwały tydzień. Rano przeprowadzaliśmy je w urzędach, później specjalny samochód zabierał nas 
na wycieczkę. I tak dzień w dzień. Kiedy wreszcie ustalona została ta ostateczna już kwota, powiedziałem to, 
co dla nas jest najważniejsze:
— Ale, pamiętajcie, my jesteśmy z Polski. U nas nie ma dolarów.
— Nieważne — odpowiada nasz chiński partner. — Równie dobrze mogą być marki zachodnioniemieckie 
albo franki szwajcarskie.
— A ruble transferowe? — pytam, chociaż nie bardzo mam pojęcie, co się za tą dziwną walutą kryje. 
Myślałem w każdym razie, że to jest coś, czego powinniśmy mieć w kraju pod dostatkiem.
— W zasadzie tak — jakby trochę się przy tym skrzywił. — Chyba mogą być.
Noooo, to już jest nieźle. W myśli szukam już „dojścia” do kogoś, kto będzie wiedział jak w kraju 
„przepompować” złotówki na ruble transferowe. Ale to, co usłyszeliśmy po chwili, przeszło nasze 
oczekiwania.
— Myślę nawet, że ponieważ jesteście pierwszym krajem komunistycznym, który wpuszczamy w nasze 
góry, moglibyśmy was potraktować wyjątkowo. Niech będą nawet złotówki — urzędnik podsumowuje ten 
niełatwy dialog.
Jest coraz lepiej. Nauczony jednak różnymi doświadczeniami, proszę tylko jeszcze:
— Świetnie. To ustalamy kwotę, jaką sugerujecie w kosztorysie, bardzo bym jednak prosił o to na piśmie, z 
uwagą, że połowę możemy zapłacić w złotówkach. Musimy coś takiego zawieźć do kraju.
— Dobrze. W ostatnim dniu pobytu będziemy na przyjęciu z udziałem ministra i będzie to najlepsza okazja, 
by podnieść tę sprawę.
Przewodniczący Chińskiego Związku Alpinizmu jest w istocie urzędnikiem w randze ministra, jeździ 
czarnym mercedesem z firankami, prowadzonym przez kierowcę w białych rękawiczkach. Jest tutaj kimś. 
Widząc, że wszystkie lody tak szybko puszczają, idziemy z Januszem na całość. Proponujemy wymianę:
— Możemy zaprosić waszych alpinistów do Polski, zorganizować dla nich jakiś obóz. Jeżeli nie 
alpinistyczny, to chociażby narciarski.
Nasz rozmówca tylko przez moment się zastanawia.
— Oczywiście, to jest możliwe.
Przedostatniego dnia jesteśmy cali „w skowronkach”, mamy to przyjemne dla człowieka w delegacji 
służbowej poczucie, że nie zmarnowaliśmy czasu. Osiągnęliśmy w ciągu tygodnia rozmów więcej niż 
zamierzaliśmy. W dodatku dużo zwiedziliśmy. Tego dnia zawieziono nas na jeszcze jedną wycieczkę, 
ciekawą jak wszystkie — na chiński mur. Po powrocie z niej nasz tłumacz, a zarazem przewodnik, porusza 
kwestię, wobec której cały czar naszych organizacyjnych dokonań pryska jak bańka mydlana.
— Panowie — oznajmia — dzisiaj trzeba zapłacić za hotel. Jutro może już nie być na to czasu...
— Jak to za hotel?
— No, za te wszystkie doby, za obsługę. Najpóźniej jutro rano trzeba to uregulować.
Zaniemówiliśmy. Przecież w teleksie było napisane wyraźnie „zapraszamy do Pekinu”, co potraktowaliśmy 
jednoznacznie. Ale poruszać taką sprawę akurat teraz, w dodatku z tłumaczem?
— Ile tego jest? — pytamy tonem ludzi, którzy przywykli służbie hotelowej dawać bardzo wysokie napiwki
— Tysiąc osiemset dolarów.
Bez słowa skrzyżowaliśmy z Januszem spojrzenia. Nie pozostanie nam chyba nic innego, jak odpracować 
ten pobyt w hotelowej kuchni myjąc gary, albo diabli wiedzą gdzie. Była to kwota, znajdująca się absolutnie 
poza zasięgiem wszelkich naszych możliwości.
Noc i godziny, dzielące nas od tego ostatniego obiadu, ciągnęły się jak guma. Ostatnią szansą mogło być 
właśnie to spotkanie z przewodniczącym Związku Alpinistycznego w randze ministra. Właściwie wszystko, 
co do tej pory uzgodniliśmy, on musi jeszcze zaakceptować. Również to, czego nie uzgodniliśmy To znaczy 
ten astronomiczny rachunek za hotel.
W końcu zajeżdża samochód, wiezie nas do lokalu, w którym jest spotkanie. Rozmowa z ministrem układa 
się łatwo, jest człowiekiem, który był już parokrotnie w Europie, także w Szwajcarii. Częstuje nas drinkami, 
po chwili oznajmia tonem dobrego gospodarza.
— A teraz przejdźmy do innej sali, zapraszam panów na kaczkę po pekińsku.
W tej drugiej sali zastajemy również polskiego konsula I tutaj, dosłownie w ostatniej chwili, minister tonem 
człowieka, który o mały włos byłby czegoś zapomniał rzuca.
— Czy wszystko zdążyliście panowie załatwić? Macie może jeszcze jakieś problemy?
Więc „nawijamy”, że nasze rozmowy w Pekinie były bardzo owocne, absolutnie po naszej myśli, wywozimy 
niezwykle bogate wrażenia. A kiedy już wyczerpaliśmy tę dziękczynną litanię okrągłych zdań, dodajemy, 
jak gdyby nigdy nic.
— Są właściwie tylko dwie sprawy. Jedna, to prośba, by rachunek hotelowy, jaki nam przedstawiono, 
wpisać na konto wymiany, myślimy tutaj o zaproszonych do Polski gościach chińskich. Chętnie podejmiemy 
na nasz koszt nawet czterech waszych przedstawicieli. Chcielibyśmy także uzyskać zgodę na zapłacenie 
połowy kosztów naszej przyszłej wyprawy na Shisha Pangmę w złotówkach.
Minister zamienił z kimś spośród osób najbliżej niego stojących tylko kilka słów, po czym uśmiechnął się 
szeroko.
— Panowie1 Przecież te drobne kwestie pieniężne możecie uważać za załatwione. Czeka nas teraz sprawa 
naprawdę ważna. Kaczka po pekińsku!
Natychmiast humory tak się nam poprawiły, że bez namysłu golnęliśmy po kielichu chińskiej wódki Było to 
coś strasznego. Mieszanina perfum z olejem jadalnym i spirytusem.
Ale co to wszystko znaczy wobec olbrzymiego kamienia, jaki spadł nam z serca.
Na drugi dzień wylecieliśmy do kraju, gdzie oczekiwali na nas niecierpliwie koledzy.
— Chłopcy! Wszystko w porządku. Nie pozostaje nic innego, jak szukać pieniędzy!
I wkrótce wyłaniają się problemy, których absolutnie nie jesteśmy w stanie przeskoczyć.
Nie ma żadnych możliwości wpłacenia złotówek na konto Chińczyków. Przepisy. Rubli transferowych też. 
Czegokolwiek. Okazuje się, że są to sprawy całkowicie nieprzenikalne. Koszty dewizowe mamy już 
właściwie pokryte udziałem trzech gości zagranicznych naszej wyprawy, nie ma więc kwestii dolarów. W 
żaden jednak sposób nie można przekazać złotówek. Głowi się nad tym sam prezes Narodowego Banku 
Polskiego, do którego dotarliśmy. Bezradnie rozłożyli ręce, niewątpliwie nam przychylni dyplomaci w 
chińskiej ambasadzie.
Nie da się i koniec.
Bardzo chce nam pomóc wiceprzewodniczący GKKFiS-u, niestety bez skutku. Zaczynamy szukać nowych 
możliwości. Oczywiście w wymianie.
Do Pekinu idą znowu teleksy. Że zapraszamy czterech chińskich alpinistów do Polski na dwa tygodnie.
Pierwsza odpowiedź brzmi, że oni nie mają jeszcze tylu tak dobrych alpinistów, dają przy tym także do 
zrozumienia, że Tatry nie są znowu tak atrakcyjnymi górami, by jechać do nich przez pół świata. W odpo-
wiedzi wysyłamy teleks z wyjaśnieniem, że wcale nie muszą to być alpiniści, może być grupa chińskich 
działaczy turystycznych. Skłonni jesteśmy podjąć ich nawet sześciu, zapewnimy im bogaty program, umo-
żliwiający poznanie naszego kraju. Wystukując na klawiaturze teleksu słowo „działacze”, wiemy doskonale, 
że jest to przynęta zastawiona na urzędników.
Chwyciło. Przychodzi odpowiedź, że przyjedzie czterech chińskich działaczy. Wpadamy przy tym w nową, 
trudną do przewidzenia pułapkę: zakup za złotówki biletów lotniczych dla obcokrajowców okazuje się 
przedsięwzięciem niezwykle trudnym. Stawiamy jednak na swoim, zyskujemy specjalne zezwolenie, po 
czym odkrywamy, że za każdy bilet musimy płacić dwukrotnie więcej. Koszty rosną, ale cel wydaje się już 
bliski.
Latem przyjeżdża czterech typowych „działaczy”. Przyjęliśmy ich tak serdecznie, jak tylko potrafiliśmy. 
Zwiedzili Warszawę, Śląsk, Kraków, zawieźliśmy ich także do Zakopanego.
Byli chyba zadowoleni, bo w czasie pożegnalnego już obiadu przewodniczący delegacji wyciągnął butelkę 
tej chińskiej wódki, na wspomnienie której do tej pory dostaję gęsiej skóry. Był przy tym wyraźnie przejęty, 
a może nawet trochę się rozkleił.
— Nie rozumiem jednego — powiedział. — Jak to właściwie jest? My nie mamy pieniędzy, sprzedajemy 
jakieś koszulki, żeby zarobić chociaż parę juanów na działalność naszego Związku Alpinistycznego. Wasi 
alpiniści muszą malować niebezpieczne kominy, a tutaj... — w tym momencie zatoczył krąg ręką wokół 
dobrze zastawionego stołu w sali restauracyjnej przyzwoitego hotelu — my sobie siedzimy na wasz koszt, 
zwiedzamy Polskę, wy jedziecie do Chin na wyprawę prawie za darmo...
Uśmiechnął się przy tym rozbrajająco.
— No właśnie... — odpowiedziałem.
A w duchu dodałem: „Przecież wszystko to jest takie proste...” I z rezygnacją sięgnąłem po kieliszek z 
chińską wódką.










Czternaście razy osiem

Shisha Pangma, zachodnia grań, 1987

Do wynajętego i oczekującego nas hotelu w Nialam docieramy późną nocą. Po całym dniu wędrówki 
jesteśmy cholernie głodni, więc z nadzieją w głosie pytamy:
— Czy tu jest restauracja?
— Oczywiście...
— To świetnie, bo chcielibyśmy coś zjeść. y — Nie. Nie można. Już zamknięta.
— Może jednak dałoby się zrobić cokolwiek, byle co. Przecież wiedzieliście, że przyjedziemy z długiej 
drogi.
— Rozumiemy. Postaramy się odnaleźć kucharza. Po chwili wrócili.
— Niestety, kucharz poszedł do kina. Musicie zrezygnować z obiadu.
Poczuliśmy się trochę jak... u siebie w kraju. Pogarsza jednak sytuację fakt, że tutaj nie możemy się z nikim 
dogadać. Jesteśmy głodni, wściekli, nasz bagaż starannie posegregowany spoczywa załadowany na 
ciężarówkach, trudno go rozgrzebywać tylko po to, by w hotelu urządzić biwak. Z rozpaczy idziemy „w 
miasto”, gdzie o pierwszej w nocy, w budzie pełniącej funkcję jadłodajni budzimy jej kierownika, który 
wstaje, by ugotować nam prywatnie michę ryżu z jakimiś jarzynami.
Zjedliśmy, nareszcie możemy pomyśleć o spaniu. Kiedy już mamy rozchodzić się po pokojach, pada 
pytanie:
— Kiedy wstajecie?
— Spać idziemy tak późno, że nie ma co podrywać się skoro świt. Wstaniemy tak o ósmej, żeby o dziewiątej 
wyjechać...
— O ósmej? — Chińczyk robi dziwny grymas. Jest wyraźnie zaskoczony, a nawet zdegustowany. Może to 
dla niego za późno? Diabli go wiedzą. Jesteśmy tak zmęczeni, że nie mamy już ochoty nad niczym się 
zastanawiać.
Idziemy spać.
I tak dobiega końca pierwszy dzień naszego pobytu w Chinach.
Jak się tutaj znaleźliśmy?
Zrobienie samej wyprawy na Shisha Pangmę było już tylko drobnostką. Przyjazd czterech chińskich 
urzędników rozwiązał problem „przepompowania” złotówek na dolary. Koszt zafundowanych im biletów 
lotniczych i utrzymania u nas w Polsce wyniósł więcej złotówek niż potrzebowaliśmy na pokrycie połowy 
wydatków naszej chińskiej ekspedycji.
Wyjechaliśmy na nią na przełomie lipca i sierpnia 1987 roku.
Organizatorem wyprawy jest mój klub katowicki, jej skład stanowi niezbyt liczna, zgrana już grupa: Janusz 
Majer, Artur Hajzer, Rysiek Warecki jako filmowiec, Wanda Rutkiewicz i lekarz Lech Korniszewski. Do 
tego dochodzi para meksykańska Elsa Avilla i Carlos Carsolio, Brytyjczyk Alan Hinkes. Amerykanin Steve 
Untch oraz dwie Francuzki: Christine de Colombel (ta, która była z Wandą na K-2) i Małgosia Fro-menty-
Bilczewska.
Już na miejscu, w Tybecie, okazało się, że droga z Katmandu do Kodari jest zniszczona przez powódź. 
Normalnie jedzie się tędy autobusem z Katmandu 6 do 8 godzin, a my, ponieważ droga była zerwana w 
ośmiu miejscach, musieliśmy organizować karawanę, co już na samym początku pociągnęło za sobą 
dodatkowe koszty i opóźnienie. Jakoś jednak dowlekliśmy się do granicy. Przechodzimy przez piękny Most 
Przyjaźni Nepalsko-Chińskiej i jesteśmy w Chinach. Musimy rozstać się z tragarzami nepalskimi, czeka na 
nas już chiński oficer łącznikowy, który przejmuje od tej chwili organizację całej karawany i w ogóle na-
szego pobytu.
W tym momencie rozstajemy się z Nepalem. Czeka nas spotkanie z zupełnie innym światem. Nie w sensie 
geograficznym, ale tutejszych stosunków i obyczajów.
Pierwsze zderzenie z nimi już znacie...
Nazajutrz wstajemy, patrzę na zegarek, ósma. Ale wszędzie panuje kompletna cisza. Nie ma psa z kulawą 
nogą.
A w Chinach obowiązuje czas... pekiński — pięć i pół godziny różnicy. To znaczy, że kiedy wstają, tak jak 
nakazuje wschodzące słońce, zegarki wskazują niemal południe. Od tej chwili uczymy się precyzyjniej 
określać porę. Ilekroć podawana była jakaś godzina, uściślaliśmy, czy czasu pekińskiego, nepalskiego czy 
europejskiego. Mylimy się jednak ciągle.
Wsiadamy na ciężarówki i jeepy, ruszamy w kierunku bazy. Jest to jedyna baza, do której prawie mogą 
dojechać samochody, to znaczy jeepy. Równina Tybetańska jest płaskim, słabo porośniętym kępkami trawy, 
stepem. Samochód jedzie sobie po tym jak po stole i z wysokości 2400 dojeżdża do prawie 5000 metrów. I 
suniemy sobie tak, jak na warunki innych wypraw, komfortowo, aż nagle w najbardziej nieoczekiwanym 
miejscu, oficer łącznikowy orzeka zdecydowanie:
— Stop! Stajemy. Tu jest baza chińska.
Gramolimy się zdezorientowani z samochodów, ale nie musimy zbyt długo rozglądać się po okolicy, by 
zorientować się, że jesteśmy jeszcze bardzo daleko od gór, ledwie majaczących dopiero na horyzoncie.
— Z tego co ja wiem, baza jest u samych stóp góry — próbuję wpłynąć na tę trochę zaskakującą decyzję.
— Nieee. Dalej już nie pojedziemy. Tam jest za wysoko, trudno i niebezpiecznie. O zdrowiu też trzeba 
myśleć — oficer jest nieprzejednany. — Tu rozbijemy bazę i koniec.
I tak dochodzi do pierwszej scysji, w której my mówimy wyraźnie, że nie przyjechaliśmy tutaj chodzić po 
stepach, ale wspinać się w górach. Do gór, z miejsca, w którym się znajdujemy, jest jeszcze jakieś dwa i pół 
dnia drogi i nie ulega dla nas najmniejszej wątpliwości, że samochód mógłby pojechać śmiało dalej. Oni 
mieli jednak widocznie już wcześniej ustalone, że baza „chińska” będzie właśnie tutaj i żadne argumenty nie 
odnoszą skutku.
Nie pozostaje nic innego jak zostawić tutaj oficera łącznikowego, tłumacza, a nawet kucharza, za którego 
słono płacimy, by zdjął z nas ciężar pracy w kuchni. Tę ostatnią sprawę zresztą oficer łącznikowy przeciął 
bardzo szybko:
— Kucharz jest do mojej dyspozycji.
I tak zostaliśmy bez kucharza. Ruszyliśmy dalej, ale to nie był bynajmniej koniec naszych problemów. Po 
pierwsze, mieliśmy więcej ładunków niż zamówiono jaków.
Po drugie... nafta.
Otóż chcąc sobie sprawę ułatwić i nie transportować nafty z Nepalu, zamówiliśmy 100 litrów nafty na 
miejscu — miały ją zabrać jadące po nas ciężarówki. Przywiozły. Okazuje się jednak, że nepalskie maszynki 
nie chcą za żadne skarby pracować na chińskiej nafcie. Robimy jedną próbę, drugą, nie chcą działać za 
cholerę. Syczą, kopcą, ale nie palą się.
Sytuacja wygląda bardzo poważnie. Nachodzą mnie już czarne myśli. Bez nafty rozkłada się kuchnia, bez 
kuchni rozkłada się wyprawa.
Wysłać jeepa w poszukiwaniu kuchenek? Przecież do najbliższej miejscowości jest 500 kilometrów. Innej 
możliwości jednak nie widzę. Mówię więc do oficera:
— Trudno. Wysyłaj natychmiast jeepa po kuchenki.
— Nie, bo nie ma tego w kosztorysie wyprawy — odpowiada.
— Oczywiście zapłacimy za to dodatkowo. To jest, po prostu, konieczność...
— Nie. Ja mogę robić tylko to, co mi zlecono — obruszył się wyraźnie oficer łącznikowy.
Sytuacja jest podbramkowa. Znajdujemy się ciągle w bazie „chińskiej”, w której jeszcze jest jeep. A jutro 
odjeżdża i koniec. Jesteśmy bez ciepłego jedzenia, bo nie ma go na czym ugotować. Najbliższe dwa dni 
mamy i tak zajęte, bo czeka nas przepakowanie całej żywności, ale co dalej? Odwlekamy decyzję do jutra i 
kładziemy się spać.
Rano sytuacja się komplikuje. Z mojej winy. Powinienem w końcu o tym wiedzieć, a jednak trochę 
przeszarżowałem. Prując tymi samochodami po stepie zrobiliśmy jednak za duży skok wysokościowy — w 
ciągu doby znaleźliśmy się w miejscu położonym o grubo ponad dwa tysiące metrów wyżej.
„Sieknęło” wszystkich. Jednych mocniej, innych słabiej, są nawet i tacy, którzy sinobladzi rzygają non stop. 
Dopiero po dwóch dniach pierwsi spośród nas zaczynają wracać do siebie.
I od tej pory wszyscy naprawiamy te cholerne maszynki. My, kierowcy, kucharz. Każdy ma jakąś własną 
koncepcję. Jedni, że do maszynek dociera za dużo powietrza, inni, że za mało, że nie jest dostosowane 
ciśnienie. Jeszcze inni zaczęli do ropy dolewać benzynę. Skutki tych eksperymentów były różne. Wreszcie 
jednak jeden z kierowców znalazł sposób na to nie dobrane małżeństwo chińskiej nafty z nepalskimi ma-
szynkami. Doszedł do wniosku, że nafta zmieszana z benzyną była tak kaloryczna, że zaczynała się już 
dusić, trzeba więc ograniczyć dopływ powietrza. Zaczęliśmy konstruować obudowy z cienkiej metalowej 
folii, które hamują dostęp do ognia i jakoś to wszystko zaczęło działać. Wreszcie ugotowaliśmy sobie coś 
ciepłego. Humory nam się poprawiły. Przyszli w dodatku poganiacze z jakami, nazywani w chińskim 
języku: „kierowcami jaków”. Każdy z nich musi zresztą dostać wszystko, począwszy od ubrania aż po buty. 
Można też, zamiast tego, zapłacić odpowiedni ekwiwalent, z tym, że z — powiedzmy — dwudziestu juanów, 
jakie bierze od nas związek, do „kierowców jaków” dociera jeden, najwyżej dwa. Musimy jakoś to delikatnie 
rozegrać, bo mamy przecież dodatkową prośbę — potrzeba nam więcej jaków. Stajemy więc znowu wobec 
wielkiego problemu.
Tybetańczycy żyją nadal w uwarunkowaniach cywilizacyjnych niezbyt chyba odległych od tych, jakie 
panowały tu tysiąc lat temu. Są ludźmi, którzy, na przykład, bardzo nie lubią się myć. Mają na sobie warstwy 
brudu, chodzą w łachmanach, co sugeruje na pierwszy rzut oka straszliwą biedę. Równocześnie jednak 
niejeden z nich wyciąga spod tych łachmanów gruby plik pieniędzy, świadczący wyraźnie o tym, że nie musi 
to być bieda w jednoznacznym, naszym pojęciu. Żyją tylko z jaków, z tego co one zapracują, z ich wełny, 
mięsa, także z baranów i kóz. mleka i nabiału i z handlu tymi produktami. Sądząc po nepalskich elementach 
ich ubioru, również z przemytu. I nic poza tym.
Musimy wdać się z nimi teraz w delikatne pertraktacje. Pamiętamy przy tym, że przestrzegano nas, by 
uważać, bo potrafią także kraść. Nie były to zresztą przestrogi na wyrost, już na drugi dzień zginęły nam dwa 
całe ładunki i to, co gorsza, zawierające akurat rzeczy osobiste, w wyniku czego wierny od lat naszym 
wyprawom Meksykańczyk Carlos został bez butów wspinaczkowych. Od tej pory zaczęliśmy na wszystko 
cholernie uważać. W sprawie tych jaków jakoś dogadaliśmy się i wreszcie ruszamy przed siebie, zostawiając 
naszych gospodarzy-służbistów w tej nieszczęsnej, nazwanej już od tej pory przez nas oficjalnie bazie 
„chińskiej”.
Karawana trwała wszystkiego trzy dni, ale warunki były trudne. Najpierw zaczęło padać, później deszcz 
przeszedł w śnieg. Droga prowadziła cały czas osuwającym się często zboczem, w dodatku miejscowe jaki 
okazały się strasznie dzikie. Byle co wyprowadza je z równowagi, wystraszone natychmiast wierzgają, 
zrzucają przy tym z grzbietów ładunki, które lecą gdzieś dwieście metrów w dół i lądują w rzece. Musimy 
biegać za nimi, ratować je, na skutek czego jesteśmy cały czas przemoczeni. To nie była zwykła karawana, 
ale walka o kilka kilometrów.
Kiedy dotarliśmy w pobliże bazy, do wysokości 5600, śnieg był tak głęboki, że przykrył piarg. A jaki nie 
zwykły chodzić po nie przetartym szlaku. Rozpierzchały się, nie wiedziały dokąd je pędzą. Musieliśmy więc 
brnąć w tym głębokim śniegu pierwsi, przetrzeć ślad, po którym one jakoś sobie tuptały. Co gorsza, 
odcinkami droga prowadziła wśród sporych „kamoli”, zdarzało się, że któremuś z jaków noga weszła między 
głazy, zakrwawił się, na co jakmani reagowali stanowczym:
— Dalej nie idziemy. Ta droga jest niebezpieczna.
Na około dwie godziny przed ustalonym przez nas miejscem na prawdziwą bazę, zrzucili zdecydowanie 
ładunki z jaków i oświadczyli, że dalej jaki nie zrobią już ani kroku. Widząc, że sprawa z jakami jest 
przegrana, zaczęliśmy namawiać „kierowców”, by może sami wzięli ładunki na plecy i pomogli cały ten 
majdan przenieść. Dla przykładu zaczęliśmy nosić bagaże sami.
Jakoś się zgodzili, chociaż kosztowało nas to sporo. Trudno powiedzieć — więcej czy mniej, gdybyśmy 
musieli do tego specjalnie wynajmować tragarzy. Irytuje głównie to, że przecież zapłaciliśmy za „pełny 
serwis”, czyli między innymi — transport do samej bazy. Mogliśmy się więc teoretycznie upierać przy 
swoim, ale nie mieliśmy już na to siły. Wpisaliśmy to w straty nieuniknione na każdej wyprawie, zwłaszcza 
wtedy, gdy podejmowana jest w zupełnie nowych warunkach.
Rozbijamy w każdym razie bazę, kopiemy platformy, rozkładamy namioty. Wszystko idzie planowo, gdyby 
nie to, że już na dzień przed dotarciem do bazy Janusz Majer czuł się coś kiepsko. Narzekał, że nie jest 
jeszcze w formie, czasem ktoś mu pomagał nieść plecak, kładliśmy to jednak na karb braku wystarczającej 
aklimatyzacji. Kiedy doszedł do bazy, rozłożył się i nie potrafił już wstać. Na drugi dzień rano zajrzałem do 
jego namiotu i solidnie się przestraszyłem. Janusz był tak chory, że nie tylko nie było mowy o wstaniu, ale 
trudno było się z nim dogadać. Majaczył. Zacząłem się bać, że może to być obrzęk mózgu albo płuc.
Zarządziłem natychmiastowy transport chorego w dół. Tutaj jednak wyłonił się trudny do pokonania 
problem. W drodze do bazy, jadąc samochodami, można było stosunkowo łatwo dostać się na wysokość 
około 5000 metrów, ale na pokonanie ostatnich 600 metrów potrzebowaliśmy aż trzech dni. I co z tego, że 
najskuteczniejszym środkiem na alarmujący stan Janusza jest jak najszybsze zmniejszenie wysokości, na 
której się znajduje. Jak to zrobić?
W dodatku lekarz wyprawy pozostał gdzieś w dole, bo był w drugiej grupie, czekającej na powrót po nią 
naszych jaków.
Najpierw, „na lekko”, dzień przed nami pobiegła w dół Christine de Colombel z poleceniem, by lekarz Lech 
Korniszewski szedł w górę, na spotkanie z nami, tak szybko jak potrafi. Tymczasem rozgrzebaliśmy ładunki, 
wyciągnęliśmy butle, Janusza daliśmy pod tlen, zrobiliśmy nosze i zaczynamy go znosić. Niesiemy go 
właściwie wszyscy z wyjątkiem Wandy, która taszczyła za to plecak z naszymi bagażami. Na takie półtora 
dnia trzeba nieść ze sobą śpiwory, namiot, żarcie, maszynkę, wszystko. Jest to właściwie kolejna wyprawa w 
dół. Jeżeli ja niosę człowieka, ktoś musi nieść mój bagaż.
Spotykamy się w miejscu, które później nazwaliśmy „lazaretem”. Lekarz bada tu starannie Janusza, stawia 
diagnozę, że jest to niewydolność krążenia związana z brakiem aklimatyzacji, do tego zapalenie żył.
Wszystko to brzmi bardzo poważnie, nie możemy jednak rozgryźć podstawowego problemu: jak chorego 
szybko sprowadzić w dół. Po dwóch dniach transportu jest ciągle na wysokości 5000 metrów! Płaskowyż 
jest tak zbudowany, że nie można go w żaden sposób ani skrócić, ani ominąć. Wyjaśnia nieco sprawę 
stanowisko lekarza, który wychodzi z założenia, że dalszy transport w tych warunkach może Januszowi tylko 
zaszkodzić ze względu na to zapalenie żył. Zaczyna go leczyć tutaj, na miejscu. Po upływie tygodnia stawia 
jakoś szczęśliwie Janusza na nogi. Wprawdzie z uwagi na zapalenie żył musiał zrezygnować z udziału w 
akcji, byliśmy jednak szczęśliwi, że tak szybko wrócił do zdrowia i siedzi z nami w bazie.
Nie jesteśmy w bazie sami. Poznajemy przebywającą w pobliżu wyprawę włoską, która w zasadzie kończy 
swoją działalność. Jest tutaj od miesiąca, wskórała niestety niewiele. Narzekają na pogodę i na śnieg, który 
sypie od początku naszego pobytu i wygląda to na opad typowo monsunowy.
Jest mgła, mało widać, nie widzimy właściwie gór, które są naszym celem 26 sierpnia, a więc po dwóch 
dniach od przybycia do bazy, zaczynamy jednak akcję górską.

Wiążę z Shisha Pangmą nadzieję na zrobienie dwóch nowych dróg. Wanda liczy na pierwsze wejście 
kobiece na tę górę. Ja chciałbym przy okazji wejść również na dwa dziewicze wierzchołki, które są w 
pobliżu
Baza położona jest na 5600, czyli bardzo wysoko. Z tej perspektywy góra nie wydaje się wysoka, ma zresztą 
tylko 8013 metrów. W porównaniu z innymi ośmiotysięcznikami bynajmniej nie przeraża. Tym bardziej ze 
wspinaczka zaczyna się tutaj od 7000 metrów. Wcześniej rozciąga się jeszcze plateau, tak zwany korytarz, 
równiusieńki prawie jak stół, po którym idzie się 12 kilometrów. A wspinaczka zaczyna się tam, gdzie on się 
kończy.
Shisha Pangma zaliczana jest do łatwiejszych ośmiotysięczników, dlatego też po raz pierwszy zabrałem ze 
sobą w Himalaje narty. Chcę na nich spróbować zjazdu z tej góry, łaskawszej niż wiele innych.
28 sierpnia podejmujemy wejście aklimatyzacyjne Pierwszy biwak zakładamy w miejscu, w którym w 
przyszłości powstanie obóz I.
I tutaj, zaraz na początku, przezywamy coś, co może być wyraźną przestrogą, że łatwych gór w 
rzeczywistości nie ma.
Spaliśmy w jednym namiocie razem z Arturem. Po przebudzeniu zaczynamy się kręcić, coś gotować, bardzo 
powoli ubieramy się.
I akurat wtedy doleciał naszych uszu ten przeklęty, typowy trzask.
Zamarliśmy. Gdy pojawił się narastający już huk, Artur pierwszy wysunął głowę z namiotu. Już widział, że 
pomyłka nie wchodzi w rachubę. Wrzasnął:
— Lawina!
I w tym momencie obaj rzuciliśmy się do malutkiego wyjścia z namiotu, jakoś wyrwaliśmy się wreszcie z 
objęć jego płacht.
Widzę sunący w naszym kierunku ogromny biały tuman.
Doleciał jeszcze moich uszu jakiś krzyk, ale wszystko przestało być ważne.
Tak jak stoimy, tylko w skarpetkach na nogach, gnamy w tym śniegu przed siebie. Każdy z nas wie to samo 
stawką tego biegu może być życie.
Ale na tej wysokości, brnąc w śniegu, nie da się biec szybko i daleko. Po niecałych stu metrach zatyka mnie 
już całkowicie. Odwracam się i widzę, że biały tuman traci powoli swój impet. Zwalnia.
Ja też staję, kiedy ta skłębiona masa śniegu już ledwo się posuwa, powoli zamiera jakieś 50 metrów nad 
naszymi namiotami. Ogarnęła nas tylko dławiąca chmura śnieżnego pyłu, która jednak nie kryje w sobie 
niebezpieczeństwa.
Teraz dopiero możemy pozbierać myśli.
Niedaleko naszego stoi przecież namiot, w którym Alan i Steve nie zorientowali się, że coś się dzieje. 
Usłyszeli nagle wrzask „lawina”, nie zdążyli jednak nawet wyjść z namiotu. Teraz wysuwają głowy i patrzą 
z niedowierzaniem na to śnieżne pobojowisko. Po chwili kręcą głowami tym typowym gestem ludzi, do 
których dopiero dociera świadomość tego, co się mogło stać.

 

Shisha Pangma, nowa droga zachodnią granią, 18 września 1987

Musieliśmy dobrze ochłonąć po tych nieoczekiwanych wrażeniach, by dopiero następnego dnia pójść wyżej
Plateau jest nie tylko długie, ale i szerokie na jakiś kilometr. Zamknięte z jednej strony Shisha Pangmą, a z 
drugiej tym dziewiczym szczytem wygląda rzeczywiście na korytarz.
Idziemy do jego końca na nartach. Deski mam specjalne. Są lżejsze niż te, na których jeżdżą narciarze 
„półkowi”, zaopatrzone w foki, mają nowoczesne, bezpiecznikowe, dwufunkcyjne wiązania, pozwalające za-
równo na wygodne człapanie w terenie płaskim, jak i unieruchamiające skutecznie stopę przy zjeździe. 
Cztery pary takich dostaliśmy od „Rossignola”.
Na końcu korytarza rozbijamy obóz i następnego dnia idziemy w kierunku tego dziewiczego szczytu, który 
jest jakby przeciwszczytem Shisha Panamy. Nie jest trudny, nie został do tej pory zdobyty chyba tylko 
dlatego, że ma tak atrakcyjnego i wysokiego sąsiada, który przede wszystkim przykuwa uwagę alpinistów 
Nazywa się Yebokangal Ri, liczy 7365 metrów.
Kiedy stajemy na jego wierzchołku, jest przepiękna pogoda, pod nami cały Tybet jak na dłoni. Następuje 
jedna z tych chwil nie zakłóconych ani nadmiernym zmęczeniem, ani lodowatym wichrem, ani dławiącą 
śnieżycą. Chwile, które się pamięta jak kolorowe zdjęcie z rodzinnej wycieczki.
Przed nami jednak eksperyment. Mamy przecież ze sobą narty, po raz pierwszy spróbujemy na nich zjechać 
z dużej góry.
Muszę przyznać szczerze, że nie mam zbyt dużego doświadczenia w zjazdach po takim terenie. Kiedy 
blokuję te wymyślne wiązania, wcale nie czuję się pewnie. W dodatku, kierując się wygodą raczej przy 
podchodzeniu niż zjeżdżaniu, poszliśmy na minimum — mamy narty zaledwie 160-centymetrowe.
Jakoś jednak udaje nam się zjechać.
Stajemy na dole i przeżywamy pierwszą podczas tej wyprawy satysfakcję. W ciągu trzech dni od wyjścia z 
bazy:
Zdobyliśmy dziewiczy szczyt.
Zjechaliśmy z niego na nartach.
Zdobyliśmy potrzebną w dalszej górskiej „robocie” aklimatyzację.
Już siedząc w bazie czujemy się w takiej formie, że nie wykluczamy pokuszenia się w następnym wyjściu o 
sam szczyt.
Moim i Artura celem jest zrobienie pierwszego przejścia zachodniej grani Shisha Pangmy, a także wejście na 
zachodni dziewiczy wierzchołek tej góry. Jest to bardzo rzucający się w oczy, najtrudniejszy grzbiet tej góry. 
Wymyśliliśmy sobie do tego jeden problem. Chcemy robić też żleb prowadzący środkiem ściany. Na to 
jednak nastawili się także Steve i Alan.
Tylko Wanda jest trochę zdezorientowana. Napalała się bardzo na zrobienie pierwszego kobiecego wejścia 
na szczyt, ale okazało się, że na Shisha Pangmie kobiety już były. Ponieważ nie zadowala jej łatwizna, 
szukając efektownej drogi, zamierza przyłączyć się do nas lub Steve’a i Alana.
Rodzi się z tego wszystkiego taka trochę nieskładna gadanina, że jesteśmy tu razem, więc pójdziemy też 
razem, może jednak... Poczuwam się do wyjaśnienia pewnych spraw:
— Jest nas tutaj dwanaścioro. Nie chciałbym traktować wyprawy w stylu tradycyjnym, gdzie wszyscy 
razem, murem, idziemy w górę i zakładamy jeden po drugim obozy. Ta góra stwarza akurat możliwości 
działania w stylu alpejskim. I umówmy się, że każdy realizuje swój własny plan. Chce ktoś iść na drogę 
normalną, proszę bardzo. Chce rozbić sobie po drodze jakiś obóz, proszę bardzo, jego sprawa. Kto chce, tak, 
jak to wymyślili sobie Alan i Steve iść żlebem, nic nie stoi na przeszkodzie. Obaj z Arturem idziemy na 
grań...
I sprawa właściwie rozwiązuje się sama. Każdy musi jedynie zadeklarować, gdzie, z kim i którędy idzie, 
żeby sobie wzajemnie nie przeszkadzać. Zależy mi wręcz na tym, aby była to wyprawa nietypowa. Nie 
tradycyjna himalajska, w której jest kierujący akcją dowódca, ale coś zupełnie innego. Dlatego mówię 
jeszcze:
— Jesteśmy tutaj właściwie na urlopie. Traktujmy to podobnie jak obóz wspinaczkowy w Alpach, gdzie 
każdy sobie wybiera drogę.
I tak się stało. Mamy, owszem, ten wspólny pierwszy obóz, przez który przechodzą wszystkie drogi 
prowadzące z bazy, konieczne jest więc uzgadniać między sobą kto kiedy idzie, żebyśmy się w tym jednym 
miejscu nie spotkali wszyscy na biwaku. Jest to jedyna rzecz, która nakazuje minimum koordynowania 
naszych górskich poczynań w czasie tej wyprawy.
Z Arturem przygotowuję się do przejścia grani w stylu alpejskim. Ale jak pogodzić styl alpejski z... nartami? 
Ubijamy więc następny interes z Ryśkiem Wareckim, który chce zrobić Shisha Pangmę drogą normalną: my 
przeczłapiemy na nartach do końca korytarza i tam narty zostawimy Ryśkowi, który będzie mógł na nich 
łatwiej pokonywać niektóre, zawalone śniegiem, fragmenty drogi tradycyjnej. Dokąd na nich dojedzie, tam 
je zostawi, a my z kolei, schodząc drogą normalną, zjedziemy na nich od tego miejsca w dół. Zgodził się na 
to, bo wie, co oznacza podchodzenie w głębokim śniegu na piechotę, jak bardzo narty mogą przy tym 
ułatwić życie. My, z kolei, musielibyśmy cały czas nieść deski przytroczone do plecaka.
Idziemy w kierunku plateau, na którym dopada nas zła pogoda. Zaczyna sypać. Czekamy jeden dzień, ale nie 
zanosi się na zmianę. Wracamy.
Czekamy w bazie na poprawę pogody.
Kiedy planowałem tę wyprawę, zależało mi na tym, by trwała krótko ze względu na związane z nią koszty. 
Akcja górska miała być szybka, projektowałem zamknąć ją w 20 dniach.
A tu mija jeden dzień, drugi, piąty, dziesiąty i pogoda z uporem paraliżuje wszystko. Włosi zeszli już z góry 
na samym początku września, właściwie z niczym. Zdołali dojść do korytarza i zawrócili. Skorzystał na tym 
Carlos, który odkupił od nich niektóre części odzieży, w miejsce skradzionej mu na początku wyprawy. 
Udało mu się także dobrać buty z zapasowych, jakie wzięliśmy ze sobą na wszelki wypadek, jest więc gotów 
do akcji.
Ale mija już dwunasty dzień czekania w bazie i wszystko wskazuje na to, że w tym szczęśliwie dobranym 
stroju Carlos uda się już prosto do domu, do Meksyku.
Wyczekiwanie w bazie, opowieści, bezczynność, to się daje we znaki najmocniej. Jedynym urozmaiceniem 
są dyżury kuchenne, bo przecież nasz prawdziwy kucharz obsługuje cały czas w bazie „chińskiej” pana 
oficera łącznikowego. Wynajęliśmy wprawdzie tybetańskiego chłopca jako pomocnika kucharza, w nadziei, 
że będzie chociaż zmywał gary, co wysoko w górach jest dość uciążliwe, ale wyraźnie mu to nie idzie.
Ratujemy się przed monotonią, wyszukując coraz to nowe potrawy, typowe dla różnych narodowości, jakie 
skupia nasza mała zbiorowość. Codziennie robimy inną kuchnię: raz francuską lub angielską, następnie 
meksykańską lub amerykańską. Gdyby na podstawie tego przeglądu ocenić jakość światowej kuchni, 
doszłoby się do zaskakującego werdyktu, że najgorsza jest kuchnia... francuska. Obie nasze francuskie kole-
żanki nie potrafią nawiązać do tradycji narodowych zawartych w wersetach „Fizjologii smaku” Brillat-
Savarina. Gotować nie umieją. Ale i ten fakt traktujemy jako urozmaicenie, powód do przekomarzań i 
żartów. Ratuje to jakoś atmosferę, która zwykle w czasie takiego beznadziejnego wyczekiwania bardzo 
szybko „siada”. Jedynie Wanda ciągle jest trochę spięta — nie może się uwolnić od pewnej urazy do nas, że 
nie zaproponowaliśmy jej udziału w naszym zespole, idącym zachodnią granią. Ale zna mój stosunek do 
kobiecego wspinania i wszystko jakoś rozmywa się w pogodnych docinkach i dowcipach.
Kiedy minęło dwanaście bezczynnych dni, zasiadłem do pisania listu z prośbą o przedłużenie wyprawy, 
kierowanego do naszego oficera łącznikowego, który leży sobie do góry brzuchem gdzieś tam daleko w dole. 
Ustalam nową datę przyjazdu jeepów, zaklejam starannie list i z westchnieniem wręczam gońcowi, który 
rusza z nim do bazy „chińskiej”.
I od tego dnia wszystko zaczyna się do nas uśmiechać.
Gdy wysyłałem list, „prało żabami”, teraz nagle robi się pogoda.
Przez moment żałuję, że się pośpieszyłem, później dochodzę do wniosku, że jeepy i tak będą ściągane z 
odległości tysiąca kilometrów, i tak muszą tutaj dojechać. Ze względu na wyjątkowo sztywne miejscowe 
przepisy, jakiekolwiek elastyczne dyspozycje nie wchodzą w grę. Tutaj każde słowo traktowane jest z 
niezwykłą powagą. Kiedyś muszą i tak przyjechać.
Chodzi mi tylko o to, by przyjechały wtedy, gdy już na pewno pokonamy górę. Nie będą w ten sposób 
czekać, co kosztuje — a w Chinach, jak wszystko, kosztuje znacznie więcej niż gdzie indziej.
Udaje nam się wejść na grań prawie planowo. Były na niej miejsca trudne, były i łatwe, w sumie nie 
przysparzała nam wielkich problemów. Była to taka Orla Perć na wysokości 7000-8000 metrów. W tym 
samym czasie drogą normalną wyszła w górę cała grupa, w jej składzie Wanda, Elsa, Carlos i Rysiek.
Nie tylko oni. Dochodzi jeszcze międzynarodowa austriacko-szwajcarsko-niemiecka wyprawa komercyjna 
organizowana przez Stefana Wörnera. Mają gdzie indziej bazę, ale działają również na drodze normalnej. I 
też czekali na pogodę.
Kiedy zaświeciło słońce, wszyscy nagle, jak na komendę, zupełnie niczym stawka koni, gdy „bomba” idzie 
w górę, ruszyli. Byle tylko zdążyć, bo przecież pogoda może zmienić się w każdej chwili.
I tak się złożyło, że czołówka dochodząca do szczytu drogą normalną liczyła... osiem osób. Wanda, Elsa, 
Carlos, Rysiek i czwórka z wyprawy Wörnera. Mieszanina.
Chociaż robiliśmy swoje drogi o różnych porach, w tym samym czasie spotykamy się wszyscy w okolicy 
przedwierzchołka Shisha Pangmy. Góra ta ma bowiem dwa wierzchołki. Pierwszy ma też osiem tysięcy 
metrów, ale głównym jest ten drugi. Spory o to, który z nich jest wyższy, ciągle trwają. To znaczy 
topografowie ustalili niezbicie, że wyższy jest ten, do którego jest dalej, nie brak jednak ciągle ludzi, którzy 
z uporem utrzymują, że ważniejszy jest ten przedwierzchołek.
Po poznaniu terenu wiem już nawet, dlaczego. Bo jest... bliżej.
O 3 godziny marszu po raczej urozmaiconej grani od prawdziwego celu. Z tego samego, wygodnego, punktu 
widzenia wychodzą Austriacy, którzy doszli do tego pierwszego, faktycznie niższego o 2 metry, napstryka-li 
zdjęć i oświadczyli:
— Dla nas to jest najwyższy szczyt. Nam to wystarczy.
I zeszli. Jednak my postanowiliśmy dotrzeć do tego prawdziwego, wiedząc, że 3 godziny jakiejkolwiek drogi 
na ośmiu tysiącach nigdy nie było i nie może być łatwe.
Jest jednak już czwarta po południu. Ja i Artur mamy ze sobą plecaki pełne sprzętu biwakowego, śpiworów, 
robimy przecież tę górę w stylu alpejskim. Jest nam więc wszystko jedno, gdzie zabiwakujemy. W 
trudniejszej sytuacji jest nasza czwórka, która doszła tu „na lekko”, swój obóz ma o 700 metrów niżej. 
Chociaż założyliśmy twardo na dole, że na tej wyprawie każdy działa według własnego, ustalonego planu, 
dochodzę do wniosku, że jednak muszę tutaj, na ośmiu tysiącach, zabrać głos.
— Zastanówcie się dobrze i zadecydujcie. Albo wracacie teraz
1 bezpiecznie zdążycie do obozu, nie wchodząc jednak na główny szczyt, albo idziecie na szczyt, ryzykując, 
że schodzić będziecie po nocy. Czeka was nocne zejście.
— Nie ma o czym gadać! Mamy latarki! Damy sobie radę — odpowiadają pełni wiary we własne 
możliwości.
Widzę, że moje przestrogi nie trafiają do nich. Trudno mi zresztą stawiać sprawę na ostrzu noża także 
dlatego, że Rysiek i Carlos wytaszczyli mi aż tutaj po... jednej narcie, bo ostatni odcinek ich drogi był za 
stromy, by z desek korzystać, więc nieśli je na plecach już tylko z myślą o mnie. Byli niezwykle w tym 
dzielni i koleżeńscy. Biorę od nich te deski z wdzięcznością, i zamiast się odwzajemnić miłym słowem, po-
uczam:
— Jest późno. Czy nie lepiej zejść i jutro, spokojnie, wstać wcześnie i dojść o wcześniejszej porze na szczyt?
Nie skończyłem jeszcze tego całego mentorskiego przemówienia, kiedy widzę, że wszyscy bez słowa ruszyli 
przed siebie, pędząc ile sił w nogach i płucach w kierunku prawdziwego wierzchołka.
Próbowałem sobie wyobrazić siebie w takiej sytuacji i jakiegoś kierownika, który truje mi, że mam zawrócić 
tuż przed szczytem. Jestem im po prostu wdzięczny, że nie powiedzieli mi tego, przed czym ja na ich 
miejscu nie powstrzymałbym się.
Pierwszy szedł Carlos, za nim Rysiek, później Elsa i Wanda. Puściliśmy ich z Arturem przed siebie, nie 
stawaliśmy do wyścigów, bo w przeciwieństwie do nich mieliśmy na sobie ciężkie plecaki, ale nie 
musieliśmy się obawiać biwaku.
Kiedy dotarliśmy do przełęczy między dwoma wierzchołkami, właściwie tuż przed prawdziwym szczytem, 
przystanąłem i mówię:
— Artur. I tak gdzieś w pobliżu będziemy musieli nocować. Rzućmy może gdziekolwiek, chociażby tutaj, 
tymi plecakami i przespacerujmy się na szczyt już „na lekko”.
— Coś ty? — obruszył się — przecież nie po to taszczę ze sobą kamerę, żeby kręcić zdjęcia po ciemku. 
Tutaj sobie spokojnie „zakiblujemy”, rano pójdziemy na szczyt, zrobimy fajne zdjęcia.
— Też racja — przytaknąłem.
Zaczęliśmy z ulgą zrzucać plecaki. Coś mnie jednak przy tym tknęło.
— Artur, przecież to, co chcemy zrobić jest głupotą. Szczyt jest tak blisko, a my tutaj siedzimy i zamierzamy 
rozbijać namiot. Idziemy w górę!
I tak też się stało. Zrzuciliśmy plecaki, ja postanowiłem ten ostatni odcinek przeczłapać na nartach. Zanim je 
założyłem, Artur wziął bez słowa kamerę i mnie wyprzedził.
Gdy dogoniłem go na nartach, czekał już na wierzchołku. Mam dzięki temu zdjęcia filmowe na szczycie. Są 
tak ostre, tak naturalne, że po powrocie nie brakowało głosów:
— No, nieźle ten film „ze szczytu” sfingowaliście. Wszystko wygląda prawie tak, jakbyście byli na nim 
naprawdę...
Notabene film był robiony starą jak świat francuską kamerą „bolie”, niezwykle prostą, jeszcze na korbkę. 
Tylko takie potrafią naprawdę zdać egzamin w wysokich górach. Okazuje się, że najlepsze są te, których 
używano jeszcze w czasach... drugiej wojny światowej. To, że coraz częściej w plecakach alpinistów można 
dziś znaleźć kamerę wideo, „ósemkę”, w niczym nie zmienia opinii, że najpewniejsze w wysokich górach są 
normalne, tradycyjne „szesnastki”.
Kiedy kręcimy te zdjęcia, szczyt już opustoszał, cała ta „wataha” akurat się przez niego przewaliła i wraca.
Zostajemy z Arturem sami. Słońce zbliża się do horyzontu. W jego blasku niezwykle rozległy widok nabiera 
niesamowitych wręcz kolorów.
Nigdy, nawet w najodważniejszych marzeniach, nie mogłem przypuszczać, że epilog rozegra się w tak 
wspaniałej scenerii.
Stoję przecież na szczycie ostatniego mojego ośmiotysięcznika.
Ostatni paciorek mojego himalajskiego różańca.
Stało się...
Wszystko dociera do mnie powoli. Jak zawsze na tej wysokości, musi torować sobie drogę przez zmęczenie, 
łomot spracowanego serca, oddech szarpany głodem tlenu. I nie potrafię w sobie wyzwolić radości, 
proporcjonalnej do tego przeżycia. Powinna być, teoretycznie, czternaście razy większa niż ze zdobycia 
każdego kolejnego szczytu. Jestem tym wszystkim trochę ogłuszony. Człowiek nie jest jednak przygotowany 
do tego, by w każdych warunkach potrafił się cieszyć. Tylko raz, wchodząc na Nanga Parbat, wymyśliłem 
sobie, że na szczycie podskoczę z triumfalnie wyrzuconymi w górę ramionami. Żałosny był to podskok, 
kosztował za to mnóstwo wysiłku i powiedziałem sobie po nim, że już nigdy więcej.
Ale dlaczego nie potrafię, nawet w takiej chwili jak ta, cieszyć się spontanicznie, naprawdę?
Zamiast tego schodzę na dół z przeraźliwie rzeczowymi myślami.
Że jednak wszedłem.
Że właściwie jest fajno...
To, że ten szczyt jest już czternasty, tu akurat nie jest ważne. Mógł być równie dobrze trzeci albo siódmy...
Idę granią z Arturem. Jesteśmy już sami. Tamci zeszli pewnie dawno do swojego obozu trzeciego, my 
dochodzimy dopiero do miejsca, w którym zostawiliśmy nasz namiocik. Rozbijamy go już po ciemku. Po 
omacku wszystko wykonuje się bardziej niesporo. W dodatku na ośmiu tysiącach i do tego wtedy, gdy 
gdzieś wewnątrz jeszcze tkwią te, chociaż wystudzone zmęczeniem, to jednak niedawne emocje. Na efekt 
tego nie trzeba długo czekać.
Jeden z masztów naszego namiotu spada w dół.
Ten namiocik ma kształt kopuły, którą tworzy tkanina rozpięta na dwóch skrzyżowanych pałąkach. Został 
nam tylko jeden. Próbujemy jakoś tę resztę sztukować, ale zamiast namiotu mamy kawał szmaty, trzepiący 
całą noc po naszych twarzach. Jest zimno, jakoś jednak udaje nam się przedrzemać tę noc.
Rano wstaję i po chwili dociera do mnie myśl:
„Rrrany! Gdybyśmy dzisiaj mieli iść na ten szczyt, to chyba nie zrobiłbym ani kroku...”
Jestem naprawdę strasznie szczęśliwy, że już nie muszę, że zrobiłem to wczoraj wieczorem.
Powoli pakujemy cały majdan. Czeka mnie jeszcze jedna przygoda. Mam przecież narty.
Zapinam je, czując przy tym, że narasta we mnie pewien rodzaj tremy. Jeżdżę na nartach, powiedzmy, 
nieźle. Jeżeli jednak zjeżdżałem, to zawsze na ubitych stokach, moje doświadczenia w narciarstwie alpej-
skim są naprawdę ubogie. Jazda w kopnym śniegu jest zupełnie inną sztuką, w dodatku z ważącym 23 
kilogramy plecakiem i z wysokości 8 tysięcy metrów.
Zaczynam zjazd długim trawersem omijającym przedwierzchołek. Śnieg jest głęboki, kopny. Nie widzę 
swoich nart, momentami posuwam się tak wolno, że wydaje mi się, iż stoję w miejscu. Artur schodzi za mną 
i dystans między nami wcale się nie powiększa.
Nie potrafię ujechać więcej niż dziesięć metrów. Po tych dziesięciu metrach jestem tak zmęczony, mam taką 
zadyszkę, że muszę siąść na śniegu i odpoczywać.
Po raz pierwszy uprzytamniam sobie, że jazda na nartach to jednak wielki wysiłek. Pryskają w okamgnieniu 
wizje łatwej, efektownej ucieczki z wielkiej góry, zapamiętane z jakichś strzępów filmu czy pokazów 
efektownych ewolucji na dziewiczych stokach, które stają się przedmiotem wielkich tęsknot współczesnej, 
wtłoczonej w miasta cywilizacji.
Tylko przez moment myślałem:
„A teraz ja. Pofrunę w dół jak ptak...”
I nic z tego. Wszystko zamienia się w upiornie ciężką pracę na stoku. Kiedy dojeżdżam do końca plateau, nie 
jestem bynajmniej dużo wcześniej niż Artur. Cały zysk, płynący z mojego „białego szaleństwa” sprowadził 
się do tego, że w zjeździe z 8000 metrów na płaskowyż zyskałem nie więcej niż godzinę nad Arturem, który 
nie jechał, ale w tym śniegu potulnie człapał, jak Pan Bóg przykazał, na własnych nogach.
W bazie ładujemy wszystko na plecy i ruszamy w dół. Nie ma czasu na roztkliwianie się wrażeniami z 
wielkiej góry. A jest czym.
Wanda weszła na swój czwarty ośmiotysięcznik i jest jedyną kobietą na świecie z tak imponującym 
dorobkiem.
Elsa jest pierwszą kobietą z krajów latynoamerykańskich, która postawiła stopę na tak wysokim szczycie, 
mało tego, jest najmłodszą z kobiet, które kiedykolwiek weszły na szczyt ośmiotysięczny. Ma dopiero 23 
lata.
Carlos wpisał na swoje konto drugi ośmiotysięcznik, co w jego ojczyźnie ma wysoką cenę.
Alan i Steve weszli bardzo ładną, nową drogą, prowadzącą na Shisha Pangmę środkiem żlebu.
Wszedł na szczyt Rysiek Warecki, który przy każdej okazji podkreśla, że jest pierwszym Polakiem na Shisha 
Pangmie, bowiem udało mu się na ostatnich metrach wyprzedzić Wandę.
Ja i Artur weszliśmy na szczyt nową drogą, granią oraz zdobyliśmy dwa, bardzo wysokie, dziewicze do tej 
pory, wierzchołki...
Schodzę, te cudze i własne powody do radości telepią się w głowie jak w źle spakowanym plecaku. 
Zamieniają się po chwili w litanię nazw himalajskich szczytów, każdego z czternastu, pomagają iść, nadają 
krokom rytm, jak wtedy, gdy resztą sił dochodzi się tam, najwyżej, i trzeba liczyć.
Czternaście...
Czternaście razy osiem...
Czy coś się naprawdę skończyło?
Nie. Pionowy świat nie kończy się nigdy. Trwa. Czeka.
Ja przecież tu jeszcze wrócę...
Zaraz... kiedyś już tak myślałem. Kiedy?
No jasne! Wtedy, gdy po raz pierwszy przegrałem z Nangą.
To było dawno, bardzo dawno...
Całe czternaście najwyższych gór temu.
Co jeszcze wtedy, po pierwszej porażce, myślałem sobie?
Aha... Że Himalaje też są dla ludzi.
I miałem rację.








Karty do kalendarium życia Jerzego Kukuczki

Co jest dla mnie najważniejsze w życiu? 
Odpowiem szczerze: GÓRY
Kim jestem?
Gdybym mieszkał gdzieś na Zachodzie,
nazwałbym się zawodowym alpinistą (...)

J. Kukuczka
1948
— Jerzy Kukuczka przyszedł na świat. Było to 24 marca, w Katowicach-Bogucicach, przy ulicy Markiewki 
94. Jego rodzice pochodzili z Istebnej. Ojciec był przed wojną urzędnikiem bankowym, a po wojnie 
robotnikiem kolejowym; uprawiał zawodniczo narciarstwo. Matka była pracownikiem fizycznym w 
Katowickiej Fabryce Narzędzi Górniczych.
Kukuczka powiedział kiedyś o swoim rodowodzie: „Nie jestem, używając śląskiej gwary, «krojcok»: jestem 
wprawdzie urodzony w typowym śląskim «farniloku» i wychowany na podwórku, gdzie w centralnym 
miejscu stoi «hasiok», czyli śmietnik — ale z rodziców beskidzkich górali. Dusza i serce są we mnie 
góralskie; o swoim istebniańskim pochodzeniu zawsze pamiętam”.

1962
— Został absolwentem Szkoły Podstawowej nr 12 w Katowicach-Bogucicach. Oceny na świadectwach 
miewał — jak mówił — „rozmaite”. Ale z wychowania fizycznego i geografii — bardzo dobre.
— Rozpoczął pracę w Zakładach Wytwórczych Urządzeń Sygnalizacyjnych w Katowicach i naukę w szkole 
zawodowej przy tych Zakładach.

1965
— Ukończył Zasadniczą Szkołę Zawodową.
— Przyszły zdobywca wszystkich najwyższych szczytów Ziemi został członkiem Harcerskiego Klubu 
Taternickiego w Katowicach. Zaczęło się od tego, że kolega — harcerz — namówił go na sobotnio-
niedzielny wyjazd w skałki, do Podlesie. „Dokonałem fantastycznego odkrycia — mówił później Kukuczka 
o tamtym czasie — skalna zabawa wzięła mnie tak, że wszystko inne przestało się liczyć.”
— Powołano go do reprezentowania barw klubu HKS „Szopienice”, w którym od roku trenował 
podnoszenie ciężarów (325 kg w trójboju). W dniu zawodów, zamiast zjawić się na pomoście, pojechał 
wspinać się w skałki. Po tym zdarzeniu trener postawił go przed wyborem: albo ciężary, albo góry. Wybrał 
góry.

1966
— Wstąpił do Koła Katowickiego Klubu Wysokogórskiego i ukończył kurs wspinaczkowy w Morskim Oku. 
Jego instruktorami na kursie byli Janusz Kurczab i Kazimierz Liszka, a stałym partnerem wspinaczkowym 
— Piotr Skorupa. Pierwszą samodzielnie pokonaną drogą wspinaczkową była „droga klasyczna” na pn.-
zach. ścianie Mnicha.
1967
— Wspinał się w skałkach i w Tatrach (chodził też — raczej z turystycznym niż sportowym nastawieniem 
— po jurajskich i tatrzańskich jaskiniach). W Tatrach przeszedł m.in. Filar Kazalnicy oraz „Wariant R” na 
Mnichu.

1968
— Uzyskał dyplom Technikum Urządzeń Sygnalizacyjnych i zdawał egzamin wstępny na Politechnikę 
Gliwicką. Nie dostał się z powodu niezdania egzaminu z języka rosyjskiego.

1969-1970
Długa przerwa we wspinaniu — przerwa w życiu: zasadnicza służba wojskowa.

1971
— Zima. Tatry. Kazalnica Mięguszowiecka. Nieudana, tragicznie zakończona próba pierwszego zimowego 
przejścia „Direttissimy” pn.-wsch. ściany. W czasie wspinaczki zginął Piotr Skorupa.
— Mały Młynarz: udział w pierwszym zimowym przejściu „Kurtykówki” — drogi cieszącej się wówczas 
sławą jednej z najtrudniejszych w Tatrach.
— Lato. Z Harcerskim Klubem Taternickim w górach Riła w Bułgarii. Tu, m.in., pierwsze powtórzenie — w 
8,5 godziny — drogi wiodącej słynną ścianą turni Zlijat Zyb (najlepsi alpiniści bułgarscy pokonywali ją w 
ciągu pięciu dni). Ponadto poprowadził nową drogę w masywie Diabelskich Igieł. Samotnie. Nazwał ją 
„Katowice”. Przejście to nie zostało uwzględnione w sprawozdaniu z wyjazdu opublikowanym w „Ta-
terniku” — były to bowiem czasy, w których w naszym kraju oficjalnie nie akceptowano solowego 
wspinania, ponieważ nie uznawano sukcesu jednostki.

1971/1972
— Zima. Tatry. Kukuczka uczestniczył w pierwszych przejściach zimowych dróg należących w tamtej epoce 
do repertuaru dróg ekstremalnych : „Direttissimy” pn.-wsch. ściany Małego Młynarza, drogi Bie-dermana na 
wsch. ścianie Młynarczyka i drogi zwanej „Grzybek” na pn. ścianie Mięguszowieckiego Szczytu 
Pośredniego.

1972
— Dzięki wynikom osiągniętym w sezonie zimowym w Tatrach, został przez centralne władze sportowe 
Klubu Wysokogórskiego zakwalifikowany na wyczynowy wyjazd w Dolomity.
— Dolomity. Nowa droga na Torre Trieste.
W drugim dniu wspinaczki Kukuczka miał wypadek. Obsunął się na niego blok skalny. Ranny stracił 
przytomność. Zespół chciał się wycofać, ale poszkodowany postanowił, że powinni ukończyć drogę, że 
wytrzyma. Po zejściu w doliny Kukuczka spędził sześć dni w szpitalu w Agordo — z powodu rozległych 
obrażeń nakazano wspinaczowi powrót do domu. Kukuczka wrócił — ale do obozu w górach i w ciągu 
kolejnych dziesięciu dni wraz z partnerami wytyczył nową drogę filarem Cima del Bancon oraz powtórzył 
drogę Astego na Punta Civetta.
Za drogę na Torre Trieste cały zespół otrzymał brązowy medal „Za Wybitne Osiągnięcia Sportowe”.

1973
— Zima. Ponownie Dolomity. Pierwsze zimowe przejście słynnej „Via deiridealle” na Marmolada d’ 
Ombretta.
I kolejny — tym razem srebrny — medal „Za Wybitne Osiągnięcia Sportowe”.
— Lato. Pierwszy wyjazd w góry lodowcowe — Alpy — rejon Mont Blanc, z bazą w Chamonix. 
Uczestniczył w zespole, który poprowadził nową drogę na Petit Dru, nazwaną „Petit Jean” i poświęconą 
pamięci Jana Franczuka, który zginął na Kunyang Chhish w Karakorum.

1974
— Został powołany w skład prestiżowej „Pierwszej Polskiej Wyprawy w Góry Ameryki Północnej”, 
zorganizowanej przez środowisko śląskie.
— Alaska. Mount McKinley. Powyżej zaledwie 4000 metrów Kukuczka zapadł na chorobę wysokościową, z 
którą — a raczej przeciwko której — wszedł na szczyt. Dopiero w trakcie zejścia zaczął się aklimatyzować. 
Okazało się, że proces ten przebiega u niego dłużej niż u innych; ale okazało się też, że jego efekty są 
bardziej niż u innych głębokie i trwałe. W czasie wielodniowego przeczekiwania burzy śnieżnej w zejściu 
był podporą zespołu. Doznał wtedy poważnych odmrożeń stóp.
Wszystko zakończyło się jednak szczęśliwie: amputacją jedynie części palca.

1975
— 22 czerwca, w kościółku na Kubalonce w Istebnej, Kukuczka wstąpił w związek małżeński z Cecylią 
Ogrodzińską. Na ślubie byli obecni wszyscy uczestnicy wyprawy „Alaska’74” (prócz Henryka Furmanika, 
jej kierownika, który zginął w drugiej części wyprawy — w Górach Św. Eliasza).
Żona w podróż poślubną pojechała na Mazury. A mąż — w Alpy. Uczestniczył wtedy w zespole, który 
poprowadził nową drogę na pn. ścianie Grandes Jorasses.
— Po ukończeniu zaocznego Studium Trenerów Alpinizmu w AWF w Krakowie uzyskał patent trenera 
alpinizmu II klasy. Jego praca dyplomowa nosi tytuł: „Działalność alpinistyczna w subarktycznych Górach 
Alaska i Górach Świętego Eliasza”. Zawiera ona skrupulatnie opracowane i rzetelnie źródłowo 
udokumentowane dzieje eksploracji wspinaczkowej tych rejonów górskich (Promotor: prof. dr hab. Ryszard 
Kozioł).

1976
— Hindukusz. Przygotowania do wyprawy były tak absorbujące, że na adres Kukuczki z Zakładów 
Konstrukcyjno-Mechanicznych Przemysłu Węglowego przyszło wypowiedzenie z pracy.
W górach zaczęło się także pechowo: angina z wysoką gorączką. Gdy inni osiągnęli cel wyprawy, Kukuczka 
dopiero się aklimatyzował po chorobie, wchodząc samotnie na Kohe Aval. Potem brał udział w akcji 
ratunkowej (wypadkowi uległ zespół schodzący z Kohe Tez) i — likwidacja bazy. Kukuczka nie pogodził 
się z niespełnieniem marzeń — namówił pozostałych kolegów na powtórzenie wejścia na szczyt. Wynik: 
kolejny prywatny rekord wysokości — Kohe Tez 7015 m.
Ujawniła się wtedy istotna cecha jego postawy sportowej, o której kiedyś później mówił: „nigdy nie 
umiałem pogodzić się z tym, żeby wracać z niczym. Zawsze próbowałem jeszcze raz. Czasem nawet wbrew 
logice, ale zgodnie z jakimś wewnętrznym przekonaniem”.

1977
— Pierwsza wyprawa Jerzego Kukuczki na ośmiotysięcznik i jego pierwsza himalajska porażka: Nanga 
Parbat. Na Nanga Parbat przed siedmiu laty pierwszy swój sukces himalajski odniósł Reinhold Messner — 
sukces okupiony jednak śmiercią brata — Güntera .

1978
— Druga wyprawa w Hindukusz. Kukuczka był jej kierownikiem sportowym. Celem wyprawy był 
najwyższy szczyt Hindukuszu — Tirich Mir 7706 m. Wraz z Kukuczka siedem osób stanęło na niższym 
wierzchołku tego szczytu — Tirich Mir East, 7692 m.
1979
— Pierwszy zdobyty ośmiotysięcznik Jerzego Kukuczki — Lhotse. W tym roku R. Messner wszedł na swój 
piąty — K-2 (po Nanga Parbat 1970, Manaslu 1972, Gasherbrumie I 1975, Evereście 1978).
Trzy lata po wejściu Kukuczki na Lhotse ukazała się książka kierownika wyprawy Adama Bilczewskiego pt. 
„Lhotse — czwarta góra Ziemi”. Kukuczka otrzymał od autora egzemplarz z dedykacją: „Najlepszemu z 
nas”.
— J. Kukuczka nie przyjął propozycji wzięcia udziału w narodowej wyprawie, której celem było pierwsze 
zimowe wejście na Mount Everest: żona spodziewała się dziecka. 31 grudnia urodził się syn Maciek, a kilka 
miesięcy później Kukuczka był już w bazie wyprawy przed jej powtórnym — wiosennym — atakiem na 
Everest nową drogą.

1980
— Drugi ośmiotysięcznik Jerzego Kukuczki — Mount Everest. R. Messner miał w tym roku na koncie pięć 
ośmiotysięczników i siedem wejść na szczyty ośmiotysięczne (Nanga Parbat i Everest dwukrotnie).

1981
— Wiosna. Harcerski, sportowo-turystyczny wyjazd w Alpy Nowozelandzkie. Dwie nowe, trudne drogi na 
Maltę Brun. Kukuczka miał w tych górach niezwykle groźny, choć szczęśliwie zakończony wypadek: w 
czasie zjazdu po skończeniu drogi wyleciał hak zjazdowy — Kukuczka zatrzymał się w eksponowanej 
ścianie na skalnym gzymsie.
— Jesień. Trzeci szczyt ośmiotysięczny Kukuczki — Makalu. Szósty R. Messnera (Shisha Pangma).
Na szczycie Makalu Kukuczka był jednym z pierwszych ludzi, którzy stanęli samotnie na ośmiotysięczniku 
(przedtem Hermann Buhl na Nanga Parbat  i Reinhold Messner na M. Evereście). W czasie wspinaczki 
powyżej 8 tysięcy metrów prześladowało go złudzenie, że nie jest sam. Łapał się na tym, że robił herbatę dla 
kogoś, że rozmawiał z kimś .
Wspominając to samotne wejście Kukuczka powiedział: „Jestem, człowiekiem bardzo wierzącym. Ta 
kilkudniowa walka z górą dostarczyła mi wielu niezwykłych doznań, które można by nazwać wspaniałą, 
głęboką modlitwą. W górach modlitwa jest bardziej naturalna, łatwiejsza. Góry potęgują doznania. 
Widziałem w górach ludzi, którzy nigdy nie chodzą do kościoła. A tam się modlili”.

1982
— Czwarty ośmiotysięcznik Kukuczki — Broad Peak. Siódmy i ósmy Messnera. (Kangchendzonga i Broad 
Peak).

1983
— Piąty i szósty ośmiotysięcznik Kukuczki — Gasherbrumy II i I. Dziewiąty Messnera (Cho Oyu).
W tym roku Messner ogłosił zamiar zdobycia wszystkich czternastu szczytów ośmiotysięcznych. Podczas 
wyprawy na Gasherbrumy — w czasie rozmowy z Wojtkiem Kurtyką — Kukuczka podjął pomysł 
Messnera.

1984
— Październik. Przyszedł na świat drugi syn Kukuczki — Wojtek. Wkrótce po tym szczęśliwym wydarzeniu 
ojciec wyjechał znów w Himalaje.

1985
— Siódmy, ósmy i dziewiąty ośmiotysięcznik Jerzego Kukuczki (Dhaulagiri, Cho Oyu, Nanga Parbat) —
jedenasty i dwunasty Messnera (Dhaulagiri, Annapurna).
Kukuczka stanął na szczycie Dhaulagiri w styczniu, a na Cho Oyu w lutym. Po raz pierwszy człowiek 
wszedł na dwa szczyty ośmiotysięczne w ciągu jednego sezonu zimowego.
Kukuczka: „W ciągu miesiąca intensywnego życia w górach przeżywa się kilka lat. To jest zajęcie dla ludzi 
zachłannych na życie.”
W momencie zdobycia przez Kukuczkę w ciągu jednej zimy Dhaulagiri i Cho Oyu, stan rywalizacji między 
nim a Messnerem wynosił 8:10 na korzyść Tyrolczyka. Była to, jak się później okazało, najmniejsza 
odległość, na jaką udało się Polakowi zbliżyć do konkurenta.
— Pierwsza porażka na południowej ścianie Lhotse. Zginął partner Kukuczki Rafał Chołda.

1986
— Dziesiąty, jedenasty i dwunasty ośmiotysięcznik Kukuczki (Kangchendzönga, K-2, Manaslu) — trzynasty 
i czternasty R. Messnera. (Makalu, Lhotse).
Jesienią tego roku Kukuczka brał pod uwagę szansę — gdyby udało mu się wejść na Manaslu i Annapurnę 
— przegonienia Messnera. Gdy oczekiwał na poprawę pogody pod Manaslu dowiedział się o wejściu 
Włocha na Makalu i Lhotse i tym samym zdobyciu przez niego „korony Himalajów”.
Telegram Kukuczki do Messnera: „Gratuluję wielkiego szlema”.
W wyprawie na Kangchendzöngę zginął partner i przyjaciel Kukuczki Andrzej Czok. „Andrzej Czok — 
wspominał ten tragiczny wypadek Kukuczka — był moim najlepszym przyjacielem. Z nim zaczynałem 
himalajską drogę. Bardzo przeżywałem jego śmierć. Kangchendzonga to był smutny sukces”. W wyprawie 
na K-2 zginął Tadeusz Piotrowski. Po tej ostatniej wyprawie dziennikarz zapytał Kukuczkę: „Ginie partner, a 
himalaista ponad tą śmiercią idzie dalej do celu.” Kukuczka: „Śmierć przeżywa się wszędzie jednakowo 
mocno. Tylko reakcja na nią w górach jest nietypowa, bo takie są warunki. Ginie mój partner, a ja nie mogę 
rozkleić się. Nie mogę usiąść i rozmyślać. Nikt przecież po mnie nie przyjdzie, nie pomoże mi. Muszę iść 
dalej, bo inaczej i ja zginę”. Inna jego wypowiedź po śmierci Piotrowskiego: „Zauważyłem u siebie coś w 
rodzaju skorupy, pancerza ochronnego. Może po latach wspinaczki, ocierania się o śmierć, oglądania jej, 
doszło do znieczulenia, pewnego rodzaju braku wrażliwości. Czymś przecież za to wszystko się płaci.”

1987
— Trzynasty i czternasty ośmiotysięcznik Kukuczki (Annapurna i Shisha Pangma).
Messner zdobył wszystkie szczyty ośmiotysięczne w ciągu 15 lat. Większość — w sezonach letnich i 
drogami klasycznymi.
Kukuczka — w ciągu dziesięciu lat; większość nowymi drogami i w sezonie zimowym.
Depesza Messnera do Kukuczki: „Nie jesteś drugi, jesteś wielki”.
— Kukuczka został przyjęty w Tarnowie przez papieża Jana Pawła II w czasie jego pielgrzymki do Polski. 
Przyjął gratulacje od ówczesnego prezydenta Polski i premiera. Otrzymał nagrodę ministra spraw zagrani-
cznych „Za rozsławienie imienia Polski w świecie.” W plebiscycie Telewizji Polskiej i „Trybuny Ludu” — 
wysokonakładowej gazety o ogólnopolskim zasięgu — został najlepszym sportowcem września 1987 roku. 
Zwyciężył w plebiscycie redakcji śląskiego „Wieczoru” na najlepszego sportowca województwa 
katowickiego. Został wybrany „Człowiekiem Roku” przez czytelników tygodnika „Perspektywy”. Zajął 
drugie miejsce — wśród dziesięciu najznamienitszych — w prestiżowym, dorocznym plebiscycie „Przeglądu 
Sportowego” na najwybitniejszego sportowca 1987 roku.
— Przebywał we Włoszech na zaproszenie wielkich firm produkujących sprzęt wspinaczkowy (m.in. Scarpa, 
Camp, Bailo), które sponsorowały jego wyprawę na Shisha Pangmę. Odbył tam szereg konferencji 
prasowych, udzielał wywiadów w radiu i telewizji.
— Został laureatem dorocznej nagrody jednej z włoskich „szkół przeżycia i przygody” (Schola di 
Scoraviveriza a Aventura). Spośród alpinistów, do tego czasu wyróżnienie to posiadał jedynie Reinhold 
Messner. W uzasadnieniu nagrody przyznanej Kukuczce wyeksponowano skromność wielkiego himalaisty i 
siłę woli okazywaną w ekstremalnie trudnych warunkach.
— Wanda Rutkiewicz, najwybitniejsza himalaistka swojego czasu, opublikowała w „Taterniku”, organie 
Polskiego Związku Alpinizmu, artykuł pod tytułem: „Jerzy Kukuczka, alpinista wielkiego formatu”.

1988
— Międzynarodowy Komitet Olimpijski przyznał R. Messnerowi i J. Kukuczce Srebrny Medal Orderu 
Olimpijskiego. Tyrolczyk nie przyjął odznaczenia, uzasadniając swój gest tym, iż uważa alpinizm za twór-
czość a nie rywalizację. Kukuczka wielokrotnie podkreślał sportowe wartości wyczynowego wspinania, a 
medal olimpijski przyjął jako ogromnie satysfakcjonujące wyróżnienie. „W alpinizmie, jak w szachach — 
mówił —jest miejsce na swego rodzaju twórczość i sportową rywalizację. Gdyby jej zabrakło, być może 
nigdy bym się nie wspinał.” „Mnie nie wystarczy być tylko w górach — dodał później — nie wystarczy być 
na wyprawie. Uważam, że jeżeli się podchodzi pod górę, to z jakimś celem, a tym celem jest wejść na tę 
górę.”
— Kukuczka o Messnerze: „Reinhold był dla mnie zawsze, i jest nadal, najsłynniejszym himalaistą świata. 
Człowiekiem, który dokonał w górach wspaniałych wyczynów, jest pionierem nowych kierunków w 
wysokogórskiej wspinaczce. Pierwszy zdobył wszystkie ośmiotysięczniki i historia mu tego nie zapomni”.
— Kukuczka o swoim wyczynie: „Podczas jednego ze spotkań z publicznością we Włoszech ktoś zapytał, 
jak oceniam swoje osiągnięcie jako drugi po Messnerze. Odpowiedziałem pytaniem: Czy jest na sali osoba, 
która pamięta, kto jako drugi stanął na Evereście? Nie pamiętał nikt.”
— Poczta Polska wydała okolicznościowy znaczek, zaprojektowany przez J. Konarzewskiego. Na znaczku 
widnieje panorama Himalajów, podobizna Jerzego Kukuczki i wizerunek jego olimpijskiego odznaczenia.

1989
— Wyprawa na południową ścianę Lhotse. Ostatnia wyprawa Jerzego Kukuczki.
W początkowym stadium organizacji wyprawa Kukuczki miała za cel trawersowanie wszystkich 
wierzchołków Kangchendzongi. Gdy działająca wiosną tego roku pod południową ścianą Lhotse ekspedycja 
R. Messnera zakończyła się fiaskiem, Kukuczka zmienił plany i zdecydował się na zaatakowanie tej słynnej 
z niedostępności ściany. Wyprawa Kukuczki była ósmą poważną próbą rozwiązania tego największego 
ówczesnego sportowego problemu himalajskiego, zaś dla samego Kukuczki była to już druga próba 
(pierwsza w 1985 r.).
Podczas pożegnania na warszawskim Okęciu padło pod jego adresem pytanie — zarejestrowane przez 
dziesiątki mikrofonów — skierowane przez wybitnego kierownika ekspedycji himalajskich Andrzeja 
Zawadę, dlaczego, mając za sobą tyle zwycięstw, będąc już u szczytu sławy, znów wybiera się na trudną i 
niebezpieczną górę. Kukuczka odparł: „A dlaczego kończyć, skoro tak dobrze idzie?” Wydaje się, że była to, 
wymuszona presją sytuacji, szybka replika, nieco przekorna, nieco obliczona na taki efekt, jakiego oczekują 
media od indagowanych sław. Replika — maska. Głębszą odpowiedź Kukuczki na pytanie Zawady można 
by znaleźć w jednej z dawniejszych wypowiedzi himalaisty, formułowanej w atmosferze sprzyjającej 
skupieniu i refleksji, jakiej domagało się, wbrew pozorom, owo pytanie: „W momencie, kiedy staje się na 
wierzchołku, nie ma wybuchu szczęścia — mówił Kukuczka — szczęście przeżywa się, gdy wszystko 
pozostaje jeszcze przed tobą, kiedy wiesz, że do celu masz jeszcze kilkaset, kilkadziesiąt metrów, gdy jesteś 
tuż przed. To właśnie jest czas szczęścia.” Inaczej mówiąc — szczęście jest w dążeniu, a nie w spełnieniu.
Kukuczka nie był oczywiście pierwszym, który tak właśnie ujął motywacje odwiecznego niepokoju i postaw 
poszukujących Człowieka (jako gatunku „homo irrequietus”), jak i samą nieuchwytną istotę szczęścia, 
rozpoznawalną jedynie w ulotnych momentach „między ustami a brzegiem pucharu”. Ale wypowiedź 
wielkiego człowieka gór ma tę wartość, że jeszcze raz potwierdza uniwersalność ludzkich przeżyć egzy-
stencjalnych, mimo nieskończonej różnorodności rodzących je konkretnych doświadczeń.
— 24 października, o 8 rano, przy bardzo dobrej pogodzie, Kukuczka wyruszył ze szturmowego namiotu 
ustawionego ponad najtrudniejszym odcinkiem bariery skalnej w górnej części południowej ściany Lhotse.
Mówi Ryszard Pawłowski, partner Kukuczki na jego ostatniej wspinaczce:
„...Po trzecim z kolei biwaku, jaki spędziliśmy powyżej wysokości 8000 metrów wstawaliśmy pełni nadziei. 
Od łatwej, jak sądziliśmy wówczas, grani dzieliło nas niespełna 70 metrów terenu, który wizualnie 
ocenialiśmy: „bez problemu”. Prowadził Jurek. Ja asekurowałem. Byliśmy związani liną około 80-metrowej 
długości. Miała ona 7 milimetrów grubości — była zatem nieco cieńsza od tych, jakich zazwyczaj się używa 
w niższych górach lub podczas wspinaczek w skałkach. Na tak dużej wysokości liczy się jednak każdy gram 
sprzętu. Zazwyczaj na tej wysokości teren jest również łatwiejszy, często alpiniści nawet jeśli idą razem — 
nie asekurują się w ogóle. My znajdowaliśmy się w miejscu, z którego w dół opadało trzykilometrowej 
długości, niemal pionowe urwisko południowej ściany Lhotse — ściany, której do tej pory nie udało się 
przejść nikomu. Tak więc nawet ta najcieńsza nić, którą byliśmy związani, dawała nam poczucie 
potrzebnego w tym miejscu bezpieczeństwa.
Jurek jak zawsze wspinał się pewnie i szybko. Lina przesuwała się w moich rękach wolno lecz prawie 
bezustannie. Przed wyjściem na grań Jurek napotkał jeszcze przysypane świeżym, nie związanym śniegiem 
płyty skalne. Czyżby na samym końcu miała nas czekać jeszcze niespodzianka? Lina zbliżała się do końca. 
Jurek musiał być nade mną jakieś 70 metrów. Wpatrywałem się w niego uważnie, jak to zawsze robię, 
próbując wspomóc partnera choćby tylko wzrokiem. Między nami nie było żadnego punktu asekuracyjnego. 
Lina była wpięta tylko w hak na moim stanowisku. Jurek wykonał dwa szybkie ruchy i kiedy wydawało mi 
się, że dotknął śnieżnej grani, zupełnie niespodziewanie zaczął się osuwać. Początkowo wolno, ale z każdym 
ułamkiem sekundy szybciej. Nie zdążyłem jeszcze ogarnąć całej tej sytuacji kiedy Jurek mignął obok mnie. 
Pomyślałem, że za moment będę leciał razem z nim. Stanowisko, na którym stałem, miało minimalne szansę, 
aby utrzymać stukilkudziesięciometrowej długości lot. Poczułem ogromne szarpnięcie, które rzuciło mnie na 
skałę. Uderzyłem kaskiem o jakiś skalny występ, co nieco mnie oszołomiło. Nagle siła, wobec której jeszcze 
przed chwilą byłem bezradny zelżała, co spowodowało, że momentalnie odrzuciło mnie w przeciwnym 
kierunku. Niemal równocześnie poczułem, że wiszę na pętli autoasekuracyjnej. Zauważyłem obok mnie 
luźno zwisający koniec liny — w tym właśnie miejscu lina urwała się...
— 26 października koledzy odnaleźli i pochowali w lodowej szczelinie ciało Kukuczki.

J. Kukuczka zginął na swojej siedemnastej wyprawie w Himalaje (ściślej: w góry najwyższe), trzeciej na 
Lhotse, w dziesięć lat po wejściu na swój pierwszy ośmiotysięcznik — Lhotse.

1990
Ukazała się drukiem książka Jerzego Kukuczki, opracowana przez Tomasza Malanowskiego — Na 
szczytach świata. Na jej okładce zamieszczono adnotację: „Maszynopis tej książki był już w drukarni, gdy 
nadeszła wiadomość o śmierci Jerzego Kukuczki. Największy polski himalaista(...), człowiek cieszący się 
światową sławą, a jednocześnie tak nam bliski, mówi o swoich zwycięstwach i rozterkach, niepowodzeniach 
i sukcesach szczerze i otwarcie. Przywiązywał dużą wagę do tego nowego doświadczenia, jakim miało się 
stać opublikowanie tej opowieści”.
W świetle faktu górskiej śmierci J. Kukuczki jego wypowiedzi o wspinaniu zawarte w tej książce nabierają 
dodatkowych sensów, podlegają relatywizacji —jak choćby te:
„Ja staram się w górach nie ryzykować, o ile to w ogóle jest możliwe”.
„Strach jest naturalnym stymulatorem zachowania się w niebezpiecznych sytuacjach. Ktoś, kto go nie 
odczuwa, nie powinien się wspinać. Jest skazany na rychłą śmierć”.

1991
— Ukazała się książka warszawskiej dziennikarki „Przeglądu Tygodniowego” Agnieszki Metelskiej pt. 
Szukanie pointy życia, zawierająca jej wywiady ze sławnymi ludźmi, „ludźmi, którzy —jak napisała — 
nadali swemu życiu indywidualny sens” — m.in. z pisarką Marią Kuncewiczową; lekarzem-społecznikiem, 
profesorem Julianem Aleksandrowiczem; publicystą, powieściopisarzem i kompozytorem Stefanem 
Kisielewskim; filozofem, księdzem profesorem Józefem Tischnerem oraz — z Jerzym Kukuczką.
Jedno z pytań dziennikarki zadane J. Kukuczce brzmiało: Nelson Piquet — kierowca Formuły I (...) 
powiedział kiedyś: „Pogodziłem się z myślą, że zginę na torze wyścigowym”. Czy pan godzi się ze śmiercią 
w górach? Odpowiedź himalaisty: „Wykluczam taką możliwość. Inaczej nie mógłbym się w ogóle wspinać”.

1994
— W Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach została obroniona praca magisterska pt. „Jerzy 
Kukuczka — czołowy polski alpinista (1948-1989)”. Wielki himalaista stał się częścią podlegającej 
zobiektywizowanym badaniom naukowym historii sportu. 

Oprać. Andrzej Matuszyk




Ważniejsze przejścia wspinaczkowe Jerzego Kukuczki 


SKAŁKI

(nowe drogi i warianty, pierwsze przejścia klasyczne)
Przed 1972 Brzuchata Turnia, Skałki Rzędkowickie, Mały Okiennik, wierzchołek pn.: Pierwsze przejście 
klasyczne (z dolną asekuracją), tzw. „Rysy Momatiuka”, pn.-wsch. ścianą (z A. Barą).
Przed 1972 Turnia Lechwora, Skałki Rzędkowickie, Mały Okiennik, wierzchołek pn.: Pierwsze przejście 
klasyczne, prawym skrajem pd.-wsch. ściany (z Z. Wachem).
Przed 1972 Turnia Lechwora, Skałki Rzędkowickie, Mały Okiennik, wierzchołek pd.: wariant do drogi G. 
Chwoły prawą częścią pd.-wsch. ściany (z P. Skorupą).
Przed 1972 Turnia Kaczor, Podzamcze, środkiem zach. ściany: nowa droga (z P. Skorupą).
Przed 1972 Zegarowe Skały, Smoleń, zacięciem ograniczającym z prawej strony płyty środka ściany 
najwyższej turni: nowa droga, zw. „Zacięciem Kukuczki”.
10 IX 1972 Mały Mur, Skałki Rzędkowickie, środkiem (rysą) pd. ścianą Turni 2: nowa droga.
10 IX 1972 Mały Mur, Skałki Rzędkowickie, trawers pd.-wsch. ściany Turni 3: nowa droga (z J. 
Skorkiem).
10 IX 1972 Mały Mur, Skałki Rzędkowickie, prawą częścią pd. ściany Turni 5: nowa droga (z J. 
Skorkiem).
1974 Brzuchata Turnia, Skałki Rzędkowickie, Mały Okiennik, wierzchołek pn., prawym skrajem i 
środkiem pn.-wsch. ściany: nowa droga.
1975 Turnia Kukuczki, Mirów, Szósta Grzęda, prawą rysą wsch. ściany: nowa droga, zw. „Rysą 
Kukuczki”.
1977 Mysia Skała, Góra Zborów, prawym skrajem wsch. ściany: nowa droga.
VI 1977 Grupa z Wielbłądem, Góra Zborów, lewym filarkiem wsch. ściany Skały 3: nowa droga.
VI 1977 Wielki Blok, Góra Zborów, ukosem przez pd. ścianę: nowa droga.


TATRY
(nowe drogi i warianty, pierwsze przejścia — zimowe, klasyczne, jednodniowe; ważniejsze próby)

20 II 1971 Mięguszowiecki Szczyt Pośredni: pierwsze przejście zimowe wariantu J. Łąckiego i M. Włodka 
tzw. „Grzybka”, środkiem ściany czołowej lewego filara pn.-wsch. ściany (z Danutą Gellner-Wach, J. 
Skorkiem i Z. Wachem).
24-26 III Kazalnica Mięguszowiecka: próba pierwszego przejścia
1971 zimowego direttissimy pn.-wsch. ściany (z A .Barą i P. Skorupą).
16-18 IV Mały Młynarz: pierwsze przejście zimowe „Kurtykówki”,
1971 drogi biegnącej prawym filarem pn.-wsch. ściany głównego wierzchołka (z J. Kalią i Z.Wachem).
1971 Cubrynka: pierwsze przejście zimowe drogi K. Liszki, J. Porębskiego i A. Skłodowskiego prawym 
filarem pn.-zach. ściany (z J. Kalią, J. Skorkiem i Z. Wachem).
3-6 I 1972 Mały Młynarz: pierwsze przejście zimowe „Direttissimy” pn.-wsch ściany głównego wierzchołka 
(z T. Gibińskim i Z. Wachem).
22 VII 1971 Wołowa Turnia: pierwsze polskie przejście, drugie w ogóle „Drogi Pająków” środkiem pn. 
ściany (z M. Piekutowskim i J. Skorkiem).
8-11 II 1972 Młynarczyk: pierwsze przejście zimowe „Drogi Bieder-mana” środkiem wsch. ściany (z J. 
Kalią, J. Kiełkowskim i J. Skorkiem).
VI 1972 Kazalnica Mięguszowiecka: pierwsze przejście jednodniowe „Drogi Pająków” środkiem pn.-
wsch. ściany (z Z. Wachem).
23-24 VI 1972 Mały Młynarz: nowa droga, kominem pn.-wsch. ściany, tzw. „Wielki komin” (z Ireną 
Gellner, J. Skorkiem i Z. Wachem).
8 VII 1972 Cubrynka: drugie przejście — własnym wariantem — drogi M. Łukaszewskiego i Z. Wącha 
lewą częścią pn.-zach. ściany (z P. Czokiem).
8 II 1977 Mały Durny Szczyt: nowa droga, pn. filarem (z A. Machnikiem).


RIŁA (Bułgaria)

2 VIII 1971 Maliowica: pierwsze polskie przejście, drugie w ogóle „Direttissimy” pn. ściany (z K. 
Baraniokiem).
4 VIII 1971 Diabelskie Igły (Diawolskite Igli): pierwsze polskie przejście drogi „Sliwien” (z K. 
Baraniokiem).
5 VIII 1971 Średni Kupen: pierwsze polskie przejście, drugie w ogóle drogi „WIF” (z M. Kuligiem). 
11 VIII 1971 Zlijat Zyb: pierwsze polskie przejście, drugie w ogóle „Superdirettissimy” pd.-wsch. ściany (z 
K. Baraniokiem). 
15 VIII 1971 Diabelskie Igły (Diawolskite Igli): nowa droga, nazwana „Katowice”. (Samotnie).


DOLOMITY

23-26 VII Torre Trieste: nowa droga, środkiem pd. ściany, nazwana 1972 przez Włochów „Direttissima 
delii Polacci” (z J. Kalią, T. Łaukajtysem i Z. Wachem).
4-5 VIII Cima del Bancon: nowa droga, pd.-wsch. filarem 1972 (z T. Łaukajtysem i Z. Wachem).
7 VIII 1972 Punta Civetta: powtórzenie drogi „Aste - Susati” pn.- zach. ścianą (z Z. Wachem). 
6-23 III 1973 Marmolada d’Ombretta: pierwsze przejście zimowe, czwarte w ogóle, drogi zw. „Via dell 
Idealle” środkiem pd. ściany (z M. Piekutowskim, J. Skorkiem i Z. Wachem).


ALPY ZACHODNIE

19 VII 1973 Aiguille du Moine: pierwsze polskie przejście drogi „Aureille-Fentren” wsch. ścianą (z M. 
Łukaszewskim). 
22 VII 1973 La Pell, masyw Vercors: pierwsze polskie przejście drogi „Paryżan” pd. ścianą (z M. 
Łukaszewskim). 
30 VII Tete Sud du Replat, masyw Ecrins: pierwsze polskie przejście lewą częścią pd. ściany (z M. 
Łukaszewskim). 
6 VIII 1973 Mont Blanc: pierwsze polskie przejście drogi „Major” wsch. ścianą (z M. Łukaszewskim, B. 
Kozłowską i J. Kurczabem).
12-14 VIII Petit Dru: nowa droga, lewą częścią pn. ściany (z M. Łu-1973 kaszewskim i W. Kurtyką).
3-4 VIII Grandes Jorasses: nowa droga, pn. ścianą na Pointę 1975 Helenę (z M. Łukaszewskim i W. 
Kurtyką).


ALASKA

20-26 VII Mount Mckinley, 6198 m: zach. żebrem pd. ściany
1974 (z J. Barankiem, A. Bilczewskim, H. Furmanikiem, J. Kalią i A. Zyzakiem).


HINDUKUSZ

I VIII 1976 Kohe Awal, 5800 m: nowa droga, środkiem pd. ściany. (Samotnie).
10-11 VIII Kohe Tez, 7015 m: od pd.-wsch. (z J. Barankiem, S. Cho-1976 lewą i H. Natkańcem).
9 VIII 1978 Tirich Mir East, 7692 m: nowa droga, wsch. granią
(z T. Piotrowskim i M. Wroczyńskim).
II VIII 1978 Bindu Ghul Zom, 6340 m: pierwsze wejście na szczyt zach. granią, w zejściu ze szczytu Tirich 
Mir East (z T. Piotrowskim i M. Wroczyńskim).


ALPY NOWOZELANDZKIE

19 II 1981 Maltę Brun, 3176 m: nowa droga, środkiem pd. Ściany (z L. Musiotem i R. Wareckim).
20 II 1981 Maltę Brun, 3176 m: nowa droga, prawą częścią zach. ściany (z L. Musiołem i R. Wareckim).
27 II 1981 Grań Mount Hicks, 3183 m — Mount Dampier, 3440 m (z R. Pawłowskim i K. Wielickim).


HIMALAJE I KARAKORUM

Jesień 1977 Nanga Parbat, 8125 m: próba wejścia pd. wsch. ścianą; osiągnięto wysokość ok. 7950 m — z 
M. Piekutowskim i M. Pronobisem. (Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Katowic; kier. A. Zyzak).
4 X 1979 Lhotse, 8511 m: drogą normalną, od zach. — z A. Czokiem, J. Skorkiem i A. Heinrichem. 
(Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Gliwic; kier. A. Bilczewski.)
19 V 1980 Mount Everest, 8848 m: nową drogą, pd. filarem — z A. Czokiem. (Polska Wyprawa 
Narodowa; kier. A. Zawada).
Jesień 1981 Makalu. 8463 m: próba poprowadzenia nowej drogi prawą częścią zach. ściany; osiągnięto 
wysokość ok. 8000 m — z A. Mclntyre’em i W. Kurtyką.
15 X 1981 Makalu, 8463 m: nową drogą, pd.-wsch żebrem i pn.-zach. granią, samotnie, w stylu alpejskim. 
(Międzynarodowa wyprawa; kier. W. Kurtyka.)
30 VII 1982 Broad Peak (Falchan Kangri), 8047 m: drogą klasyczną, zach. ścianą i pn. granią, w stylu 
alpejskim — z W., Kurtyką.
VII 1982 K-2 (Chogori), 8611 m: próba wejścia nową drogą, pd. ścianą; osiągnięto wysokość ok. 7400 m — 
z W. Kurtyką.
23-24 VI Gasherbrum II East, 7772 m: pierwsze wejście na szczyt,
1983 wsch. granią, w stylu alpejskim — z W. Kurtyką.
29 VI - Gasherbrum II, 8035 m: nową drogą, pd.-wsch. granią,
1 VII 1983 w stylu alpejskim — z W. Kurtyką. (Dwuosobowa wyprawa; kier. W. Kurtyka).
19-23 VII Gasherbrum I (Hidden Peak), 8068 m: nową drogą, pd.- 1983 zach. ścianą, w stylu alpejskim — 
z W. Kurtyką. (Dwuosobowa wyprawa; kier. W. Kurtyka).
15-17 VII 1984 Broad Peak (Falchan Kangri), 8047 m: nową drogą, trawersem poprzez wierzchołki pn. 
7700 m i środkowy 8016 m, w stylu alpejskim — z W. Kurtyką.
VII 1984 Biarchedi, 6781 m: pierwsze wejście na szczyt (w czasie powrotu z wyprawy na Broad Peak i 
Gasherbrum IV, w drodze na przełęcz Masherbrum La), samotnie w stylu alpejskim.
21 I 1985 Dhaulagiri, 8167 m: pierwsze wejście zimowe, drogą klasyczną, od pn. — z A.Czokiem 
(Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Gliwic; kier. A. Bilczewski).
13 II 1985 Cho Oyu, 8153 m: pierwsze wejście zimowe (jako drugi zespół po M. Pawlikowskim i M. 
Berbece, 12 II), nową drogą, pd.-wsch. filarem — z A. Heinrichem (Wyprawa polsko-kanadyjska; kier. A. 
Zawada).
13 VII 1985 Nanga Parbat, 8125 m: nową drogą, pd.-wsch. filarem — z C.-Carsolio, A. Heinrichem i S. 
Łobodzińskim (Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Krakowa; kier. P. Mularz).
IX, X 1985 Lhotse, 8511 m: próba wejścia nową drogą, pd. ścianą; osiągnięto wysokość ok. 8150 m. 
(Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Katowic; kier. J. Majer).
11 I 1986 Kangchendzönga (Kangchenjunga), 8598 m: pierwsze wejście zimowe, od pd., drogą pierwszych 
zdobywców — z K. Wielickim. (Wyprawa Klubu Wysokogórskiego w Gliwicach; kier. A. Machnik).
18 VII 1986 K-2 (Chogori), 8611 m: nową drogą, pd. ścianą, w stylu alpejskim — z T.Piotrowskim. 
(Międzynarodowa wyprawa; kier. K.M. Herrligkoffer.)
9 XI 1986 Manaslu East, 7922 m: pierwsze wejście na szczyt (podczas wejścia na wierzchołek główny), od 
pn.-wsch. — z C. Carsolio i A. Hajzerem.
10X1 1986 Manaslu, 8156 m: nową drogą, od pn.-wsch., w stylu alpejskim — z C. Carsolio i A. Hajzerem. 
(Wyprawa pod kier. J. Kukuczki).
3 II 1987 Annapurna I, 8091 m: pierwsze wejście zimowe, od pn., drogą zdobywców — z A. Hajzerem. 
(Wyprawa Klubu Wysokogórskiego z Katowic; kier. J. Kukuczka).
31 VIII 1987 Yebokangal Ri, 7365 m: pierwsze wejście na szczyt, nową drogą, od pn., w stylu alpejskim — 
z A. Hajzerem.
18 IX 1987 Shisha Pangma West, ok. 7950 m: pierwsze wejście na szczyt, nową drogą, zach. granią, w 
stylu alpejskim (podczas wejścia na wierzchołek główny) — z A. Hajzerem.
18 IX 1987 Shisha Pangma (Xixabangma), 8013 m: nową drogą, zach. granią, w stylu alpejskim — z A. 
Hajzerem. (Wyprawa pod kier. J. Kukuczki).
13 X 1988 Annapurna I East, 8010 m: nową drogą, od pd., w stylu alpejskim — z A. Hajzerem. (Wyprawa 
Klubu Wysokogórskiego z Katowic; kier. J. Kukuczka).
24 IX 1989 Lhotse, 8511 m: próba wejścia nową drogą, pd. ścianą; osiągnięto wysokość ok. 8380 m. 
(Wyprawa Śląskiej Grupy Himalajskiej; kier. J. Kukuczka).


Oprać. Andrzej Matuszyk







































Spis Treści

Od autora

Trochę w prawo od najwyższej góry świata...
Lhotse, północno-zachodnia ściana, 1979 

Everest „po polsku”
Mount Everest, południowa ściana, 1980 

Biedronka z plastyku
Makalu, północno-zachodnia grań, 1981 

„Skradziona” góra
Broad Peak, zachodnią ścianą, 1982 

Góra „na kredyt”
Gasherbrum II, południowo-wschodnia grań,
Gasherbrum I, południowo-zachodnia ściana, 1983 

Przejechany wąż
Broad Peak, trawersem poprzez Wierzchołki: Północny i Środkowy, 1984 

8167 metrów śniegu i mgły 
Dhaulagiri, zima 1985 

Wyłamane szczeble 
Cho Oyu, południowo-wschodni filar, zima 1985 

Nanga nie pobłaża 
Nanga Parbat, południowo-wschodni filar, 1985 

Plecak na zboczu
Lhotse, próba przejścia południowej ściany, 1985 

Wieczne odpoczywanie... 
Kangchendzönga, zima 1986 

„Rób swoje”
K-2, południowa ściana, 1986

Nic to...
Manaslu, północno-wschodnia ściana, 1986 

Zimne piekło
Annapurna, pierwsze wejście zimą, północną ścianą, 1987

Kaczka po pekińsku

Czternaście razy osiem
Shisha Pangma, zachodnia grań, 1987

Karty do kalendarium życia Jerzego Kukuczki

Ważniejsze przejścia wspinaczkowe Jerzego Kukuczki
  16 grudnia 1981 r. otwarto ogień do strajkującej załogi tej kopalni, w wyniku czego zginęło 9 górników.
  Por zdjęcie w W. Rutkiewicz, E Matuszewska, Karawana do marzeń, Kraków 1994, wyd AT Hudowski & Marcisz
  French Pass — w polskim piśmiennictwie alpinistycznym stosuje się na ogół polską nazwę tej przełęczy: „Przełęcz Francuzów” 
(Przyp. red).
  Thapa Pass —inne stosowane nazwy tej przełęczy: Da Col, Dambuss (Dampuss) Pass, Dapa Pass (Przyp. red.).
  Film dla Andrzeja Zawady wyszedł dobrze, mój aparat, niestety zamarzł i zdjęcia z Dhaulagiri i Cho Oyu były prześwietlone. 
(Pnyp. aut.).
  Mowa o spodziewanym nasileniu działań opozycji antykomunistycznej w rocznicę Konstytucji 3 Maja. (Przyp. red.).
  E. Chrobak i W. Wróż 19 V 1978 r., częściowo nową drogą, z lodowca Yalung (w wyprawie Polskiego Klubu Górskiego pod kier. 
P. Młoteckiego.(Przyp. red).
  A Z. Heinnch, W. Brański i K. Olech 22 V 1978 r., częściowo nową drogą, z lodowca Yalung (w wyprawie Polskiego Klubu 
Górskiego pod kier. P. Młoteckiego. (Przyp. red.).
  Yalung-Kang (Kangchendzonga Zachodnia), 8450 m — T. Karolczak i W. Wróż nową drogą — od południa, z lodowca Yalung — 
7 X 1984 r. (w wyprawie Klubu Wysokogórskiego z Poznania, pod kier. T. Karolczaka). Warto dodać, ze Polacy dokonali takzc 
pierwszego wejścia (od północnego-zachodu, z lodowca Ramtang) na Kangbachen (7902 m), szczyt w masywie Kangchendzöngi, 
uważany za jeden z jej wierzchołków (W. Kłaput, M. Malatyński, K.W. Olech, W. Brański, Z. Rubinowski 26 V 1974 r., w wy-
prawie Polskiego Klubu Górskiego, pod kier. P. Młoteckiego). (Przyp. red.).
  Karl Maria Herligkoffer (ur 1917), lekarz profesor psychologu uniwersytetu w Salzburgu, organizator wypraw himalajskich, autor 
licznych publikacji o Himalajach (Przyp red)
  WKKFiS — Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Sportu. (Przyp. red).
  GKKFiS — Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu. (Przyp. red).
  Do tego wydarzenia — które jak twierdził, zaciążyło na jego życiu — Messner często wracał w swych wypowiedziach; w bardzo 
poruszający sposób przedstawił je w książce Siódmy stopień (poi. wyd. AT, 1993).
  Swoje samotne wejście na Nanga Parbat opisał H. Buhl w książce Poniżej i powyżej 8000 metrów (wyd. poi. AT Hudowski & 
Marcisz, 1994).
  Podobnych uczuć doznawało wielu himalaistów, a ich reakcje — komentowane przez psychologów i lekarzy — rejestrowało 
piśmiennictwo alpinistyczne. Zdumiewające przypadki tego rodzaju opisał w pasjonujący sposób G. Child w książce Mieszane 
uczucia, w rozdziale noszącym znamienny tytuł „Ktoś obok nas” (wyd. poi. AT Hudowski & Marcisz, 1994).
  Przy opracowaniu Kalendarium wykorzystano teksty dwóch książek — J. Kukuczki i T. Malanowskiego Na szczytach świata 
(1990) i A. Metelskiej Szukanie pointy życia (1991) ponadto pracę magisterską T. Bobera Jerzy Kukuczka — czołowy polski 
alpinista, napisaną w Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach (1994) oraz materiały biograficzne dotyczące J. Kukuczki, 
zredagowane przez Harcerski Klub Taternicki w Katowicach (powiel, bez autora, miejsca i roku wydania).
  Przejście wspinaczkowe, to, w przyjętym tutaj znaczeniu, odpowiednik pojedynczego aktu walki sportowej w sportach 
nieprzestrzennych — jednostkowe, pełne dokonanie wspinaczkowe, respektujące konwencje i reguły „gry wspinaczkowej”. Wartość 
przejścia — eksploracyjna i sportowa — podlega środowiskowej ocenie i stanowi podstawę rywalizacji