
Wilhelmina Skulska

Sprawa nr 78/68
























Książka i  Wiedza Warszawa 1974


Nie szukajcie prawdziwych nazwisk,
adresów, numeru celi więziennej!
Tylko psychiatrzy z  Oleśnicy
i eksperci z  Wydziału Kryminalistyki MO
noszą w  tej książce swoje własne nazwiska,
Ale historia Wiesława Szwynera
jest prawdziwa,
oparta na  dokumentach,
cytowanych w  ich dosłownym brzmieniu.
Numer sprawy,
chronologia,
protokoły — nic nie zostało pominięte,
nic nie zostało dodane.
Nie liczcie na  rebus kryminalny,
którego rozwiązanie winno być
niespodzianką. Zagadka leży
w sferze przeżyć człowieka samotnego.
Czy zabił?
Jak to się dzieje,
że człowiek skromny,
łagodny, nieagresywny
znalazł się poza nawiasem społeczeństwa?


Miody, ciemnowłosy mężczyzna, ubrany w  przyciasny drelich więzienny, milczał. 
Spoglądał uparcie na  umundurowanych strażników, którzy zajęli pozycje przy drzwiach. 
Jakby więzień miał jakąkolwiek szansę wyjść, opuścić tę celę.
— Panie Wiesławie! Proszę na  mnie spojrzeć. Niech pan spróbuje odpowiedzieć mi 
możliwie wyczerpująco na  jedno jedyne pytanie: jak to się stało, że przyznał się pan 
wtedy do  popełnienia zbrodni?... A  dziś, po  pięciu latach milczenia, twierdzi pan, że jest 
niewinny?
Mężczyzna nadal unika mojego wzroku. Skręca w  palcach beret więzienny. 
Nieznaczny ruch zaciśniętych w  wąską linię warg obudził moją nadzieję. Może wreszcie 
przemówi! Nie. Dalej milczy. Wbił wzrok w  guziki zielonych mundurów, jakby z  nich sobie 
wróżył.
Próbuję z  innej beczki:
— Wiem! Nie ma pan zaufania do  obcej osoby... Nie jestem w  tej sprawie osobiście 
zainteresowana. Oto moja legitymacja! Nie stoi pan przed prokuratorem, sędzią. Nie 
pracuję w  milicji! Jestem dziennikarzem. Mieszkam w  Warszawie. Do  niedawna nic 
o  panu nie słyszałam. To pański ojciec... Wie pan, jak wciąż boleje... Znalazł mnie 
w  hotelu, dzwonił, czekał. Dopiero wczoraj pożegnałam się z  pana matką, siostrą. Matka 
wybiera się na  widzenie, szykowała paczkę. Piekła ciasto, kiedy zapukałam do  drzwi. 
Sama je przywiezie...
Nic z  tego. Jakby się zaparł, ogłuchł, oniemiał. A  więc przyjechałam do  Strzelec 
Opolskich dla przeprowadzenia rozmowy, której nie będzie? Przecież on sam o  nią 
prosił... Ostatnia próba. Zwracam się do  strażników:
— Czy panowie pozwolą, że pozostanę z  więźniem Wiesławem Szwynerem bez 
świadków?
Wiem, że woleliby pozostać. Taki dziennikarz potrafi porozrabiać, przekręcić. Czego 
oni tam nie zrobią dla sensacji. A  potem pisz na  Berdyczów. Więzień odsiaduje spokojnie 
wyrok, nie sprawia kłopotu. Co się nagle stało?
Nie zamierzam się tłumaczyć. Mam w  ręku papierek zaopatrzony w  podpisy 
i  pieczęcie. Błogosławiona biurokracja. Ociągając się, zamykają za  sobą drzwi.
Nie wtrącałabym się w  to spokojne, jednostajne życie, odgrodzone żelazną kratą, 
gdyby nie ojciec Szwynera. Na  jego zaproszenie wdrapałam się na  ostatnie pięterko 
małej, odrapanej kamieniczki kolejarskiego osiedla. Obok willowa dzielnica — Oporów: To 
ci, którzy wiedzieli, kiedy do  Wrocławia przyjechać. Umieli wytargować willę za  domek, 
pozostawiony w  Złoczowie, Tarnopolu. Przed każdym domkiem samochód. Nie zaraz 
Fiat. Ale chociaż Trabant. W  podziemiu garaż, to sól nie chwyci. Jak się należy. 
Szwynerowie przyglądają się codziennie zamożnym sąsiadom zza  miedzy i  wzdychają: 
świat był i  jest podzielony. Nie żeby byli zawistni. I  nie zgłaszają nadmiernych wymagań 
od  życia. Gdyby nie Wiesław!... Nawet to nieszczęście z  Anią jakoś by wytrzymali...
Zebrali się wszyscy w  kuchni. Na  ścianie ręcznie haftowana makatka: kurczak 
pieczony, wyszywany niebieskimi krzyżykami. I  podpis w  kolorze różowym: 
„Smacznego!” W  piecu się pali. Ciasto pięknie rośnie w  brytfance. Koło okna siadł ojciec. 
Jest szanowanym w  dzielnicy obywatelem. Kolejarz całą gębą. Choć już nie jest młody, 
pracuje: Żona nie lata po  sąsiadach, nie strzępi języka, dba o  gospodarstwo. Córka, 
atrakcyjna blondynka, przysłuchuje się milcząco rozmowie, karmiąc małego chłopczyka:
— Mąż w  pracy? — Szukam kontaktu, porozumienia. Taka młoda, łatwiej tę nić 
nawiązać...
— Ona nie ma męża — mówi surowo ojciec. — To wszystko zaczęło się 
od  Wiesława. Dramat na  miarę współczesnego Szekspira. Kiedy brat dziewczyny został 
aresztowany, znalazł się „ustosunkowany” sąsiad, który zapewniał, że wyciągnie Wiesława 
z  opresji. Zadatek pobrał od  dziewczyny. Rodzice widzieli, co się święci, ale w  takiej 
sytuacji, kiedy można ratować dziecko... Sąsiad ciągle przyrzekał, że lada chwila Wiesiek 
zapuka do  drzwi. Przyjmowali go, karmili. Jak napisali w  gazecie, że syn jest zabójcą 
i  wszystkie te szczegóły, ohydne, nieprawdziwe, nie pokazał się więcej. Wyjechał 
na  delegację służbową. Przedłużała się... Dziewczyna rozpaczała, ludzie gadali. Stary 
Szwyner chciał ratować dziewczynę z  opresji. Odnalazł łobuza, próbował pertraktować. 
Wrócił niewesoły. Nie patrzył w  stronę córki. No i  w  końcu wyjąkał: tamten nie chce się 
żenić z  siostrą zabójcy. Żeby go ludzie wytykali?... Chowają teraz wnuka.
— Może się jeszcze bieda naprawi...
Co mam mówić w  tej sytuacji?
Nie chcieliby już teraz takiego zięcia. Nie naprawi się tego, nie zmieni. Zresztą 
kochają wnuka. Co on winien?
Los się na  nich uwziął. Jak mogli fałszywie oskarżyć ich Wieśka? Że przyznał się 
do  popełnienia zbrodni? On się do  wszystkiego przyznawał. Jak ktoś stłukł, wyjadł 
ze  spiżarki — brał na  siebie. To jest właśnie Wiesław.
— Nie za  dużo mówię?
Słowa skierowane były do  męża, jakby szukała potwierdzenia u  głowy rodziny. To 
było widać od  razu. Stary Szwyner rządził tym domem.
— Proszę podać mi jak najwięcej szczegółów. Chciałabym wiedzieć, jaki on był, ten 
wasz Wiesiek?
Był pierworodny, był najlepszy. Oddawał matce zarobione pieniądze. Jak coś sobie 
kupował, nigdy bez niej. Lubił się starannie ubierać. Jak dziewczyna. Patrzał w  lustro, 
żeby krawat pasował do  garnituru, wiązał kilka razy. Aż dziwne było, że taki dbały, czysty. 
Bo przecież robotę miał czarną, brudzącą.
— Porządni ludzie nie mają szczęścia — przerwał żonie stary Szwyner. — Miałem 
pechowego chłopca...
Mówili cały czas w  czasie przeszłym. Jakby go już nie było na  tym świecie. 
A  przecież wystarczyło kilka godzin jazdy, żeby go zobaczyć, uścisnąć.
— Był za  dobry — kontynuował stary. — Nic mu nie wychodziło, bo nie miał tej 
bezczelności co inni. Jako suwnicowy trzy razy przepadł przy egzaminie. Przesunięto go 
na  palacza. Nie protestował. Powiedział, że i  tak dobrze. Z  natury był nieśmiały. Kiedy 
ktoś z  rodziny do  nas przyjeżdżał, nie siadał do  stołu. Chował się w  swoim pokoju. Spał 
tam z  bratem. Ten jest całkiem inny. Śmiały, wszystko wygimnastykuje. Widzi pani, co 
do  dziewcząt... Bo o  to pytali mnie, jego: Nie lubił dziewcząt, unikał ich. Nie chodził tak 
jak inni na  randki, przed dom. Ale jak długo tak można. Szło mu na  dwudziesty czwarty 
rok. Chcieliśmy mu pomóc. Zasługiwał na  to. Radziliśmy się z  sąsiadami, próbowaliśmy 
go wyswatać... Umówiliśmy się z  tamtą rodziną, co i  jak. Byli zgodni. Wiesiek miał 
pierwszorzędną opinię. O  to teraz u  młodych trudno. Powiedzieli, że przygotują kolację. 
Czekają... Trzeba było przekonać Wieśka. Na  początku nie chciał się zgodzić. Ale był 
posłusznym synem. Wiedziałem, że w  końcu pójdzie. Nie żebyśmy mu kazali. 
Przetłumaczyłem mu: dziewczyna jest porządna, nie pali papierosów, nie pije. Nie znosił 
dziewcząt, co kurzą. Jak taks przychodziła, wychodził z  pokoju. No to matka wyprasowała 
mu koszulę, spodnie. Wyglądał... pani sama się przekona, jaki to przystojny chłopak.
A więc już mnie mieli „w kieszeni”. Nie mieli wątpliwości, że pojadę do  tych Strzelec. 
Wcale nie byłam taka pewna. Połączenie kolejowe kiepskie, przesiadka. W  Warszawie 
czekała robota i  własna rodzina. Czy bywają łatwe rodziny?...
Szwyner wracał do  nieudanej próby wyswatania Wieśka.
— No to w  końcu poszedł do  tych ludzi. Jak wrócił, od  razu wiedzieliśmy, że coś 
nie wyszło. Za  krótko trwała ta wizyta. Zamknął się w  pokoju i  nie odzywał cały wieczór. 
Ale jak zobaczył, że matka się martwi, powiedział, że nic się nie stało, tylko żeby go już 
więcej nie namawiać... Moja stara poleciała do  tych ludzi. Mieli wydatki, przygotowali 
kolację. No i  ta dziewczyna... Co ona winna? Zapytałem, czy Wiesiek ich nie obraził, 
czegoś niestosownego nie powiedział? Wcale nie byli gniewni: syn był grzeczny, przyniósł 
nawet kwiatki. Zjadł, wypił, nie za  dużo. Tylko nic nie mówił. Posiedział kwadrans 
i  poszedł. Czy ich córka spodobała się?... No i  co miałem odpowiedzieć?
Czy człowiek jest tylko wtedy coś wart, kiedy jest z  natury bezczelny, agresywny? 
Znają Wieśka w  dzielnicy, wiedzą, że jest wzorowym synem. Kazali z  niego brać 
przykład. Taki nie zabije...
Szwynerowa nie może powstrzymać się od  płaczu.
— On tego nie mógł zrobić. Był bardzo wrażliwy. Widok krwi go przerażał...
Ojciec — człowiek rozumny, gorliwy czytelnik prasy, szuka klucza, który 
uzasadniałby zachowanie się syna. Mówi:
— Nie mieli dowodów, żadnych dowodów: Przyznał się, bo chciał mieć spokój. Jest 
z  usposobienia depresyjny. Przecież ludzie przyznają się do  winy nie popełnionej. Ile 
bywa omyłek... Musiał go ktoś namówić w  areszcie albo się bał. Teraz, jak się uspokoił 
w  tym więzieniu, chce mówić prawdę. Musi pani pojechać. Wysłuchać go!
Drzwi się otworzyły. Ktoś wszedł do  mieszkania. Sądziłam, że to brat Wiesława.
— Nie! Karol wyjechał na  Śląsk. Ożenił się. Ma już dwoje dzieci.
— Zaraz po  sprawie wyjechał — dodała matka.
Mąż spojrzał na  nią jakby ze  złością. A  może mi się zdawało? Zapytałam, czy Karol 
zeznawał na  sprawie?
— Nie! Miał prawo odmówić zeznań. Brata sądzono!
— Jeżeli mógł mu pomóc?
Starzy nie podjęli tematu. Dziewczyna wstała, oddała matce wrzeszczącego malca 
i  powiedziała sucho, przekornie:
— Wychodzę! Wrócę późno!
Nie wiem dlaczego, zdecydowałam nagle, że mimo przesiadki pojadę jednak 
do  tego więzienia w  Strzelcach Opolskich...
Pociąg odchodzi z  dworca wrocławskiego o  6 z  minutami. Bary mleczne jeszcze 
zamknięte. Na  szczęście dworcowa kawiarnia otwarta. Będzie można napić się kawy. 
Wioski ekspres, biała marynarka kelnera. Stoi tyłem, rozmawia z  bufetową, w  lokalu 
pusto. Mam kwadrans czasu do  odejścia pociągu.
— Czy można prosić na  stojąco o  małą. czarną?
Obleśna gęba odwraca się do  mnie:
— Na  stojąco lubimy robić co innego... Kelnerka aż zachichotała:
— Pani się śpieszy? Trzeba wsiąść do  pośpiesznego. Tutaj się czeka. Stolik wolny, 
można usiąść...
Niech to diabli! Może dadzą kawę u  naczelnika więzienia...
W Strzelcach Opolskich okazało się, że są dwa zakłady karne. Jeden dla 
chuliganów, złodziei, włamywaczy, wszelkiej „drobnicy”. I  tam w  pierwszej kolejności 
trafiłam. Szukają na  liście Szwynera. Nie ma takiego. Kłócę się, bo wiem swoje. 
Wartownik pyta, ile dostał?
— Dwadzieścia pięć lat?... To nie u  nas! W  drugim zakładzie. Tam siedzą zabójcy. 
— Umundurowany mężczyzna mówi te słowa poważnie, z  odcieniem szacunku. Przy 
takich wyrokach to i  żarty się kończą...
Dwie ulice dalej taka sama brama. Naciskam dzwonek.
— Pani do  kogo?
— Z  Warszawy! — Wyciągam z  torebki przepustkę. Wartownik sięga przez małe 
okienko po  urzędowy papier. Ciężka brama powoli się otwiera. Mężczyzna uśmiecha się 
życzliwie, zaprasza do  wnętrza:
— Niech pani pozwoli z  łaski swojej. Prosimy chwilę zaczekać!...
Wersal, jak Boga kocham! I  nawet kolorowo w  tej bramie więziennej. 
Na  sklepionych łukowo starych murach wywieszki: „Zawiadamiamy, że w  klubie przy ulicy 
Dworcowej organizowane są dansingi w  każdą sobotę od  godz. 19. Zapraszamy 
miłośników tańca i  życzymy dobrej zabawy!” A  co, personel więzienny to nie ludzie jak 
wszyscy? Nie mają prawa do  rozrywki, flirtu tylko dlatego, że ocierają się o  ludzkie 
nieszczęście? A  pielęgniarka na  oddziale szpitalnym nie lubi się zabawić?... Jaki ten 
plakat w  bramie wesoły: „Z wędką po  piękno i  przygodę”. Chłopiec i  dziewczyna 
nachyleni nad wielką rybą, która szamocze się w  sieci. Napis: „Wędka wprowadzi cię 
w  piękny świat natury”. Czy w  tej Odrze, tak zanieczyszczonej, mogą żyć ryby?... Już nie 
zdążę obejrzeć następnego plakatu. Otrzymuję przepustkę, otwierającą drugą z  kolei 
bramę, która prowadzi w  mniej piękny świat, do  kraju odosobnionych, którzy nie będą go 
mogli opuścić przez długie, bardzo długie lata. Jestem w  zakładzie przeznaczonym dla 
najcięższych z  ciężkich przestępców. I  tu znajdę Wiesława Szwynera.
Mój rozmówca otrzymał dożywocie. Generalną uchwałą kara ta została złagodzona 
do  25 lat. Kiedy za  Szwynerem zamknęła się brama więzienna, miał lat dwadzieścia 
cztery. Wyjdzie z  tych murów na  wolny świat, do  ludzi, jako pięćdziesięcioletni 
mężczyzna: Kilka lat pracy... czy będzie do  niej zdolny?... i  na  emeryturę. Do  tego czasu 
należy spodziewać się wcześniejszych emerytur.
Wróćmy jednak do  momentu, kiedy pozostałam sama ze  Szwynerem w  więzieniu 
dla najgroźniejszych. Mimo próśb, zachęty nie chce usiąść. Wciąż patrzy w  stronę drzwi. 
Coraz mniej szans na  rozmowę, która otworzy jakąś furtkę, światło, coś wyjaśni. Cała ta 
podróż na  nic. Wiem, że w  hotelu czeka stary Szwyner. Jest na  tym świecie margines 
nadziei dla każdego człowieka. Zawodnej nadziei. Uważam jednak, że mi się należy jakaś 
odpowiedź od  tego trudnego partnera. Formułuję pytanie:
— Co się stało dnia 12 stycznia 1968 roku, między 15.45, do  której to godziny pan, 
jako podejrzany o  zabójstwo Ireny Sobczak, uparcie twierdził, że takiej nie znał, nigdy jej 
nie widział i  z  nią nie rozmawiał, a  godziną 16.30, kiedy po  przerwie, trwającej trzy 
kwadranse, inspektor dochodzenia zanotował w  protokole pana zeznania, rozpoczynające 
się od  słów: „Znałem, spotykałem się wielokrotnie. To ja ją zabiłem!...”
„Pękł” — mówią między sobą inspektorzy służby kryminalnej, dla których ta chwila 
jest kulminacyjnym punktem, ukoronowaniem ich pracy. Później sprawa idzie 
do  prokuratora, do  sądu. Jak w  niezawodnej taśmie. Jeszcze jest szansa na  odwołanie 
się do  wyższej instancji. Rewizja nadzwyczajna! Ale to już nie jest sprawa pionu 
kryminalnego. Wypełnili swoje zadanie. Podejrzany sam się przyznał. Dochodzenie 
zamknięto. Sprawa poszła dalej ustalonym torem. A  teraz nagłe, po  pięciu latach, więzień 
przypomniał sobie, że jest niewinny?
— Ktoś panu groził, krzyczał?... Może chciał pan kogoś osłaniać?
Nie! Nikt mu nie groził. Tylko się bał. I  już zdecydował skończyć z  życiem. Ale nie 
zabił! Jego matka wie, że mówi prawdę. Bo on nie kłamie. Nikomu krzywdy nie zrobił. Jak 
kurę zabijali w  domu, to uciekał. Proszę ludzi zapytać. Nawet ten brat zabitej... nie 
powiedział o  nim złego słowa. Bo nie mógł powiedzieć. A  przecież go znał. Lubili się... 
Trudno mu formułować zdania. Aż dziw! Mężczyzna jak się patrzy, przystojny, schludny — 
nawet w  tym więziennym kitlu. I  całkowicie nieporadny. Coś tam musi być... Jakaś cecha 
charakteru, osobowości?... Ale coraz mniej spotykamy ludzi całkowicie normalnych, 
których działanie, reakcje nie budzą zdziwienia, niepokoju. A  może za  dużo wiwisekcji 
w  poszukiwaniu motywacji naszego działania? Życie jest jedno. Trzeba je przeżyć nie 
sprawiając bliźnim zbytnich kłopotów. Ten jest sprawcą cudzego nieszczęścia. Czy jednak 
jest? Niepokoi mnie zagadka tych trzech kwadransów. Co się zmieniło?... Milicja, 
wiadomo, ma swoje sposoby. U  nas i  na  całym świecie. Sztuka prowadzenia 
przesłuchania oparta na  znajomości psychologii drugiego człowieka — czy raczej 
patologii... Są metody i  sposoby, żeby skłonić podejrzanego człowieka do  zeznań. Nie 
myślę o  szykanach natury fizycznej. Zresztą jaki bandzior przestraszy się uderzenia? Nie, 
to nie tak. Inspektor może, niby prestidigitator, wyciągać raz po  raz z  rękawa 
niespodzianki w  postaci zaskakujących informacji. Szach, mat królowej! Jeżeli przeciwnik 
nie jest zanadto wyrafinowany — musi się w  końcu zdradzić. Można mieć wystarczającą 
ilość dowodów rzeczowych i  zagrać va banque. Odebrać szansę obrony!
A może Szwyner doznał wyrzutów sumienia? Nie możemy negować istnienia takiej 
reakcji, znanej skądinąd z  literatury i  zaklasyfikowanej przez psychologów do  grupy tzw. 
uczuć wyższych... Nie uwierzę w  to! Został zatrzymany przeszło cztery miesiące 
po  tragicznej śmierci tej dziewczyny. W  międzyczasie pracował, zapisał się na  kursy, 
urządził imieniny i  zaprosił na  nie brata zamordowanej. To nie sumienie go ruszyło! 
Zeznawał przecież w  dniu 11 stycznia 1968 roku przez cały okrągły dzień. Mówił: „Nie 
znam dziewczyny. Na  oczy jej nie widziałem”. 12 stycznia powtarzał tę swoją prawdę. 
Inspektor przesłuchujący go chciał już zrezygnować. Mieli po  uszy tej sprawy Sobczak. 
Ale następuje przerwa na  obiad. Czterdzieści pięć minut. Za  chwilę Szwyner podpisze się 
pod gęsto zapisanym arkuszem protokołu i  wyjdzie na  oświetloną zachodzącym słońcem, 
znajomą ulicę Wrocławia. I  nagle o  16.30 „pęka”. Przyznaję się do  winy!...
— Rozumiem! Przestraszył się pan indagacji inspektora, atmosfery pierwszego 
w  życiu przesłuchania... Ale później? Był pan pod opieką lekarzy, w  Oleśnicy. Opowiadał 
pan wielokrotnie wersję zabójstwa. Brał pan udział w  eksperymencie. Opowiedział 
szczegół po  szczególe przebieg tego wieczoru.
Uzyskałam tyle, że wyprowadziłam z  równowagi milczącego, upartego więźnia, który 
stał przede mną jak uczeń karcony przez nauczycielkę. Bełkotał jakieś słowa, nie patrząc 
w  moją stronę. Zrozumiałam, że nie potrafi się wytłumaczyć. Chciał mieć spokój 
od  świata.
Wciąż powtarzał swoje:
— To jest niemożliwe, żebym ja zabił. Niech pani zapyta kogokolwiek, sąsiadów, 
brata tej Ireny...
Zamilkł. Patrzy w  stronę drzwi. Wiem! Chciałby się znaleźć szybko po  drugiej 
stronie, przejść długim korytarzem, usłyszeć za  sobą brzęk oddziałowej kraty, uspokoić 
się w  ciszy własnej celi. Rezygnuję!... Do  pokoju zagląda rumiany pyknik z  działu 
penitencjarnego. Ten jest na  pewno wodzirejem sobotniego dansingu. A  może jest 
odwrotnie? Może wygląda jak pyknik, a  jest sfrustrowanym nieszczęśnikiem, jak ten 
więzień, który szuka spokoju?...
Mnie też dziś niewesoło. Nie posunęłam się na  krok naprzód. Nic nie wiem. Mniej 
aniżeli wtedy, kiedy przekraczałam próg zakładu karnego Strzelce Opolskie nr 1. O  czym 
tu mówić? Zagadka została już rozwiązana przez służbę kryminalną. Prawidłowość jej 
rozwiązania potwierdził wyrok sądu. Sprawa jest zamknięta... To prawda. Ale czy nie 
bywają omyłki? Znane, opisywane w  „prasie. Pamiętam pewną historię omyłki, 
opowiedzianą mi przez urzędnika nadzoru sądowego. Miał w  swoich rękach tę historię, 
był świadkiem aktywnym naprawiania błędu, który zabrał niesłusznie zasądzonej siedem 
lat młodości... Ofiarą był mąż. Niedobre pożycie małżeńskie. Sąsiedzi wiedzieli 
o  istniejącym trójkącie, gorszyli się i  gorliwie, nie bez złośliwości, obciążali żonę 
nieżyjącego. Przed sądem stanęli oboje: żona i  jej kochanek. Mężczyzna przyznał się 
do  współudziału w  zbrodni. Opisywał ze  szczegółami pomoc, a  nawet inicjatywę 
zbrodniczego czynu ze  strony kobiety. A  ona uparcie podtrzymywała wersję swojej 
niewinności. Skazano tych dwoje. A  po  siedmiu latach okazało się, że żona była 
niewinna. Kochanek kłamał, chciał ją pociągnąć za  kraty. Dzielny prokurator, uparty 
człowiek, walczył siedem lat o  uratowanie niesłusznie skazanej. I  wygrał! Minęło jeszcze 
kilka lat. Zabójca, już niemłody człowiek, w  obliczu śmiertelnie zagrażającej mu choroby, 
przyznał się do  fałszywego oskarżenia.
A jeśli ktoś był zainteresowany w  tym, żeby pogrążyć Szwynera?...
Zapytałam już bez większej nadziei... ot tak, żeby zamknąć kartę Strzelec Opolskich:
— Czy mogłabym rozmawiać z  wychowawcą oddziału, na  którym siedzi Szwyner?
Czekał na  swego podopiecznego nudząc się na  korytarzu. Odprowadzi go teraz 
na  oddział i  zaraz będzie do  mojej dyspozycji. Czy mógłby wstąpić po  drodze 
do  sekretariatu, żeby podstemplowali moją delegację? Mogę zapomnieć!...
Wrócił ze  stemplem, grzeczny, wesoły, pełen dobrej woli... Jest sam bardzo młody. 
Ma lat 23. Skończył szkołę i  kurs penitencjarny. Od  kilku miesięcy zajmuje się 
wychowywaniem więźniów, tych najtrudniejszych. Ma rozwiązać zadanie, nad którym 
biedzi się bez większego powodzenia cały świat. Twierdzi zresztą, że najlepiej pracuje się 
z  więźniami, którzy odsiadują długie wyroki. Najtrudniejsi są więźniowie młodzi, a  już 
zdemoralizowani: brutalni, pozbawieni kultury. Wsadzają ich czasem do  jednej celi 
z  przestępcami gospodarczymi. To są ludzie obyci, grzeczni. W  tym zestawie nie ma 
obawy infekcji. Chuligan nie pretenduje do  roli fałszerza w  księgowości. Oszust dewizowy 
nie przekwalifikuje się na  włamywacza.
Do rozmowy włączyli się dwaj bardziej doświadczeni i  chyba starsi rangą pracownicy 
penitencjarni. Przynieśli sobie kawę, poczęstowali gościa. Zawsze to jakaś sensacja — 
przyjazd dziennikarza, i  to ze  stolicy.
— Pani redaktor się śpieszy? A  myśmy zaprojektowali na  dziś spotkanie.
— Na  temat?
Mają zapewne też swój plan zebrań. Jest sposobność do  zaliczenia...
— Chodzi o  artykuł w  tygodniku „Kultura”. Pod tytułem „Grypsera”. Pamięta pani? 
Artykuł został w  naszym zespole krytycznie przyjęty. Czy można opierać swój sąd 
o  stosunkach w  więzieniu na  relacji lokatora tych murów? Czy nie byłoby słuszniej 
skonfrontować opinię przestępcy z  naszą?...
Rzeczywiście napisałam taki artykuł. Po  rozmowie z  mężczyzną, który wyszedł 
z  więzienia po  odsiedzeniu kary. Dzwonią do  mnie czasem tacy klienci. Pomogłam mu 
w  znalezieniu pracy. Chciał się jakoś odwdzięczyć. Zaserwował mi wiązkę sensacji. Taka 
była jego prawda o  więzieniu... Ale żeby do  Strzelec dotarł artykuł opublikowany 
w  literackim tygodniku?
Okazuje się, że wiedzą, czytają. Nie wszystkie tygodniki, ale „Politykę”, „Kulturę” — 
zawsze. Co do  „Grypsery” — odbieranie karze więzienia waloru resocjalizacyjnego 
wydaje im się niesłuszne i  szkodliwe.
Powiedziałam — może nie najuprzejmiej, kto z  nas lubi być krytykowany — że 
skłonna jestem przyjąć zaproszenie na  dyskusję, ale nie dziś. Przyjechałam w  określonej 
sprawie do  Strzelec Opolskich...
Szwyner! Nic więcej o  nim nie mogą powiedzieć. Jest ich czterech w  celi. Trzech 
zabójców i  włamywacz. Jeden zabił własną żonę. Drugi dla pieniędzy też zamordował. 
A  Szwyner, wiadomo! Zabił na  cmentarzu dziewczynę. I  do  tego nieletnią. Ten Wiesław 
jest inny aniżeli ta trójka. Tamci wciąż ze  sobą rozmawiają. W  dzień, w  nocy. 
Opowiadają sobie nieskończoną ilość razy, jak to zrobili, dlaczego, z  kim. Analizują 
wszystkie szczegóły raz po  raz. Tylko on jeden milczy! Nie odzywa się. Prosi, żeby mu 
dali spokój. Mówi, że potrzebny mu jest spokój, żeby wytrzymać wyrok... Taki wyrok. 
Kończą się żarty, przymus udziału w  „drugim życiu”. Jego nie zmuszą „za parówę”, 
za  „cwynę”. Rozumie pani?... Zdarza się w  więzieniu... mężczyzna do  mężczyzny... jak 
do  takiej na  ulicy.
— A  opinia administracji więziennej o  Szwynerze?
— Nic mu nie można zarzucić. Posłuszny, cichy. Uczy się na  szewca. Tyle że 
milczy. Nie wygląda na  mordercę. Ale skoro się przyznał? Widać zabił. Nikt nie zainkasuje 
za  frajer dwudziestu pięciu lat więzienia... Pani redaktor nie widziała tego filmu? No, tego 
filmu z  wizji lokalnej. Czarno na  białym... Pokazuje sam, jak zabił!
Ulicą Świdnicką idzie młody mężczyzna. Ubrany w  porządną jesionkę, kołnierz lekko 
podniesiony, w  ręku gazeta. Jest ciemnowłosy, ostrzyżony na  jeża, przystojny. 
Towarzyszy mu, nie odstępując na  krok, w  pewnej odległości — młody człowiek 
w  towarzystwie wspaniałego owczarka alzackiego. Zatrzymują się przy barze „Tempo”. 
Mężczyzna w  jesionce wchodzi do  wnętrza. Udaje się najpierw do  kasy, płaci. Otrzymuje 
resztę. Kelnerka podstawia pusty kufel pod złocisty, pieniący się płyn. Mężczyzna czeka, 
aż szkło napełni się piwem. Wypija je. Teraz wychodzi z  baru, udaje się do  kawiarni 
„Sezam”. Oddaje palto do  szatni. Siada przy stoliku pod ścianą. Jest niespokojny. 
Spogląda na  zegarek, na  drzwi wejściowe. Ale nikt znajomy w  nich się nie pokazuje... 
Kawiarnia jest wciąż pusta. Naprzeciw samotnego gościa ustawiło się pod ścianą pięć 
młodych kobiet. Ubrane w  koronkowe bluzeczki, białe fartuszki. Gapią się na  klienta, ale 
miny mają zakłopotane. Żadna do  niego nie podchodzi, nie zapyta: „Co panu podać?”... 
Klient chwilę posiedział, potem widać się zniecierpliwił. Wstaje, idzie do  szatni. Nakłada 
płaszcz, opuszcza lokal, kierując się do  najbliższego postoju taksówek. Za  nim, 
w  pewnej odległości, gęstniejący tłum gapiów. Ludzie są ożywieni, szturchają się, 
przepychają jeden przez drugiego. Mężczyzna w  jesionce nie odwraca głowy. Szofer wie, 
dokąd jechać. Na  twarzy pasażera, kiedy wsiada do  wozu, widać wyraz ulgi.
I oto jesteśmy na  terenie parku pocmentarnego. Ogołocone drzewa. Krajobraz 
zimowy. Dróżką idzie nasz brunet w  towarzystwie młodziutkiej dziewczyny. Rękę położył 
nieśmiałym ruchem na  piersi partnerki. Obejmuje ją. Mężczyzna jest słusznego wzrostu. 
Partnerka dużo niższa. Prawie unosi dziewczynę w  powietrzu... Teraz stanęli naprzeciw 
siebie. Brunet mówi gwałtownie, namiętnie. Może ją kocha, a  może czyni jej wyrzuty. 
Nagle uderza ją w  twarz. Czemu bije dziewczynę?
Ktoś jej broni, podbiega do  tej pary. Chwyta w  ramiona prześladowaną, biegnie 
z  nią w  głąb parku. Brunet goni porywacza. Potknął się o  przeszkodę. Schyla się. 
Na  ziemi leżała pusta butelka. Podnosi ją, ciska w  kierunku uciekającej dziewczyny. 
Trafił. Porywacz wypuścił ją z  rąk. Ofiara pada na  ziemię. Leży nieruchomo. Ten drugi, co 
ją ratował, znikł, jakby się pod ziemię zapadł. Brunet nachyla się nad partnerką, którą 
przed chwilą pieścił. Teraz chwyta ją za  gardło, dusi. Nieszczęsna nawet się nie broni. 
Mężczyzna zdejmuje z  niej dżinsy. Nie takie „Riffle”, co można je nabyć w  PKO na  bony. 
Widać, że to teksasy z  wrocławskiego cedetu. Taniocha! Napastnik szarpie te wiotkie 
spodenki, ale przeszkadzają mu botki na  nogach dziewczyny. Zdejmuje je, odrzuca 
na  bok. Poleciały na  pobocze dróżki. Ściąga z  niej majtki. Teraz spodniami owija szyję 
leżącej dziewczyny. Zaciska nogawki w  węzeł, coraz mocniej i  mocniej. Potem kładzie 
się obok niej. Ale zaraz wstaje, ucieka...
Widzimy go na  końcowym przystanku tramwaju, przy pętli na  wrocławskich 
Krzykach. Spojrzał na  ubranie, zauważył, że jest zabrudzone. W  obłędnym pośpiechu 
czyści je za  pomocą chusteczki zwilżonej śliną — plamy są na  spodniach i  marynarce... 
Czy zdąży? Bo już nadjeżdża tramwaj. Mężczyzna wskakuje w  biegu. Tramwaj zakręca, 
znika nam z  oczu. W  parku pozostała dziewczyna. Leży nieruchomo, sztywna, szczerzy 
w  uśmiechu idealnej białości zęby.
A swoją drogą mogli wybrać mniej wesolutki manekin. Może nie znaleźli? Trudno 
podejrzewać kierownika cedetu o  dowcip czy złośliwość po  otrzymaniu od  naczelnika 
wydziału kryminalnego MO listu następującej treści: „Zwracam się z  uprzejmą prośbą 
o  wypożyczenie manekina dziewczęcego, wysokości 150 cm, który jest potrzebny 
w  prowadzonym śledztwie”.
Z pewnością lepiej byłoby posługiwać się w  eksperymencie żywą dziewczyną. Ale 
wątpliwe, czy pracowniczka milicji podjęłaby się odegrania takiej roli. Na  przykład ta 
scena z  podawaniem szyi mordercy... Szwyner może być wariatem, maniakiem. Nie! Nikt 
by się nawet nie odważył zaproponować... Co prawda z  manekinem były pewne 
niewygody. Trzeba było podbiec, złapać lalkę, markować ucieczkę... Przecież brunet 
z  pewnej odległości rzucił w  nią butelką. Film odtwarza prawdziwy, autentyczny przebieg 
dramatycznego zajścia.
— Koniec rolki — powiedział operator. I  zaraz zapaliło się światło. Ekran błysnął 
plamą, od  której odcinał się napis: „Wizja lokalna zabójstwa Ireny Sobczak przy udziale 
Wiesława Szwynera”.
— Znam ciekawsze przypadki — mówi kpt. Gałecki. — Dziesięć lat pracy w  wydziale 
kryminalnym. Co tydzień powieść. Na  emeryturze spiszę to wszystko...
— Pamiętam taką sprawę gwałtu... Ale dziewczyna została intacta — powiedział 
mały blondyn w  cywilu. — Morderstwo miało tylko tło seksualne... Nie pamiętasz tej 
sprawy?... Skleroza w  młodym wieku i  tyle!... — Mówić o  sklerozie w  obecności Dadeja? 
— Bolek! Co ty tam robisz?
Dr Dadej podniósł siwą głowę, pochyloną nad czymś w  rodzaju rajzbretu. 
W  pokojach, w  których mieści się laboratorium kryminalistyczne — ciasno. Jest 
poniedziałek rano. Niedziela minęła spokojnie, nie pozostawiła remanentów. Tylko doktor 
medycyny kpt. Dadej, obstawiony różnymi chemikaliami, rozpina na  stole coś, co wygląda 
jak kawałek dziurawego wojłoku szarego koloru. Umacnia szmatę szpileczkami, wygładza. 
Wojłok okazał się wycinkiem skóry nieżyjącego człowieka. Pogotowie stwierdziło śmierć 
na  skutek rany. Denat nadział się na  jakieś żelastwo. Ale Bolesław Dadej ma wątpliwości.
— Czego można wymagać od  lekarza z  rejonu? Stwierdził śmierć, ranę i  koniec. 
Nie ma nic do  roboty. A  dla mnie się zaczęła. Nie podoba mi się ten przypadek!
— No i  widzisz, jak te szare komórki u  Dadeja pracują. Uczcie się, dzieci. On 
pamięta na  pewno sprawę Szwynera. Pięć lat, kawał czasu... To ten, co z  tą małą 
dziewczynką, na  cmentarzu... Pani redaktor ma wątpliwości co do  winy zabójcy?
— Dziennikarzom płacą za  to, żeby mieli wątpliwości — zauważył blondyn. — Pan 
major zetknął się z  tą sprawą?
Major Jan Długołęcki — humanista z  zainteresowań — uważał, że sprawa Szwynera 
zmusza do  zastanowienia. Dlaczego nagle się przyznał? Ten chłopak nie był 
zdemoralizowany. Dziewczyna nie miewała przygód...
— Znam te świętoszki — westchnął blondyn. — Gdzie te dziewczęta z  naszych pól? 
Może poczytacie sobie liścik chłopaczka, którego się głaszcze po  głowie. Pozwoliliśmy 
sobie naruszyć tajemnicę korespondencji...
Spojrzał na  mnie i  dodał:
— List jeszcze nie trafił do  skrzynki. Ujawniony w  czasie operacji „Porządek”. 
Chodzimy po  melinach, dworcach, wymiatamy brudy. Zatrzymaliśmy smarkacza. 
W  kieszeni miał procę, dwadzieścia złotych, jedną gumę do  żucia i  nie wysłany list. 
Poczyta pani?
Pomięta kartka papieru, dziecinne pismo: „Krzysiek! Przyjedź w  niedzielę. Jest 
okazja przebić automacik. Skowron wczoraj przebił jeden w  parku szczytnickim na  ławce. 
Trochę piszczała, ale potem była zadowolona. W  ubiegłą sobotę u  Bolka był ubaw 
na  całą noc. Migdaliliśmy się z  damulkami. Było w  dechę, możesz mi wierzyć...”
— No i  co z  tego? — zapytał kpt. Gałecki. — Co ten głupi list ma wspólnego 
ze  sprawą Szwynera?... Nie było tam innych dowodów poza przyznaniem się?
— Spotykamy się z  wypadkami przyznawania się do  win nie popełnionych — 
powiedział major. — Musimy wtedy podejrzanemu udowodnić niewinność. Bolek! 
Pamiętasz sprawę szofera?
Dr Dadej znajdował się na  innej orbicie, bo właśnie w  tym momencie wycinek skóry 
zaczął do  niego „przemawiać”. Jeszcze godzina, pięć, a  będzie miał pewność. Był dla 
nas stracony, przynajmniej na  dzisiejszy dzień. Za  to technik mechanoskopii — kpt. 
Semiczek — przypomniał sobie tego szofera i  całą awanturę. To on wpadł na  ślad przez 
te nożyczki, co leżą na  stole u  dra Dadeja.
— Kiedy sprawa wpłynęła do  komendy — zaczął opowiadanie major Długołęcki — 
wydawała się idealnie prosta: skradziono z  worka pocztowego 130 tys. złotych. Bez 
trudności udało się ustalić, że z  tego właśnie worka została zdjęta plomba i  z  powrotem 
zaciśnięta. Zatrzymano kierowcę wozu i  konwojenta. Szofer przyznał się do  winy. Ale 
samo przyznanie nie wystarczy. Musiał opisać, jak, czym, jakim narzędziem dokonał 
zdjęcia plomby. I  relacja ta winna być wiarogodna, sprawdzalna, przynajmniej 
teoretycznie. No i  okoliczności, w  których popełnił przestępstwo.
Szofer zeznał, że kiedy jechał ambulansem z  transportem pieniędzy, nawaliło mu 
koło. Zatrzymali samochód i  wtedy zdecydował się na  kradzież. I  rzeczywiście! 
Stwierdziliśmy, że przednia opona została zmieniona. Ale jakim narzędziem przeciął 
plombę? Tyle wiedział, że nie scyzorykiem. Ten brak pamięci u  człowieka, który przyznaje 
się do  winy, wzbudził wątpliwości. Minęło dopiero dwa dni od  popełnienia kradzieży. Nie 
zapomina się tak szybko szczegółów. Na  nosa ten szofer nie wyglądał na  złodzieja. 
Opinię miał dobrą. Ale ktoś jednak skradł te 130 tysięcy. Szofer uparcie podtrzymywał 
wersję własnej winy.
— Czymże on mógł otworzyć tę plombę? — zapytał wtedy i  właśnie w  tej pracowni 
major Długołęcki. Był już bardzo zły. Sprawy nas goniły. Nie mogliśmy się „wyrobić”.
Spojrzałem po  pokoju ze  złością, a  na  stole leżały te oto nożyczki. Kpt. Semiczek, 
wówczas jeszcze porucznik, powiedział bezmyślnie, tak, żeby zmienić nastrój:
— Uderz w  stół! Nożyce się odezwą!..
Długołęcki wykrzyknął:
— Nożyczki! Plombę otworzono nożyczkami, które musiały pozostawić jakieś 
odkształcenia na  tej blasze...
Nie znajdzie pani używanego narzędzia, które by nie miało własnych, indywidualnych 
cech mikrodeformacji... Odszukaliśmy te nożyce na  poczcie. I  człowieka, który ich użył. 
Nie był nim szofer. No więc prosimy go z  „przechowalni”. Od  nitki do  kłębka. Przyznał się 
w  końcu do... niewinności. A  dlaczego nas wprowadził w  błąd? Taką miał biedę, ludzką. 
Ma żonę i  narósł między nimi konflikt. Już nie można się było dłużej męczyć. Chciał się 
powiesić. A  tu los zesłał przypadek. Dwa lata odosobnienia i  wszystko się ułoży. Może 
nie będzie chciała mieć męża kryminalisty. Może zgodzi się na  rozwód? Nie można było 
dłużej żyć razem!... No i  co? Musiał wrócić do  żony. A  już mu się zaczęło życie 
klarować...
— A  czy nie sądzicie, że w  przypadku Szwynera mogła zaistnieć jakaś specjalna 
sytuacja? O  ile wiem, żadnych innych dowodo w, poza jego przyznaniem, nie znaleziono?
Major Długołęcki ani nie potwierdzał, ani nie zaprzeczał moim wątpliwościom. — Czy 
nie byłoby najlepiej przed wyciąganiem jakichkolwiek wniosków przejrzeć akta sprawy — 
milicyjne, kontrolne, sądowe?... Pani redaktor wie, gdzie znajduje się sąd we  Wrocławiu? 
My jak w  rodzinie. Gmach obok gmachu. W  czworokącie. Geometryczna figura wymiaru 
sprawiedliwości. Nawet budynek zespołów adwokackich jakoś się wkomponował. 
Wszystko dla wygody klienta... Zapisała pani numer sprawy?.
Wersja, w  której sprawca wraca 
na  miejsce zbrodni.
Jest 14 września 1967. Nie zwracając uwagi na  czerwone światło pedałuje ulicą 
Świerczewskiego niemłody mężczyzna w  roboczym ubraniu. Staje przed budynkiem 
Komendy Milicji Obywatelskiej, mija bez słowa wartownika, zgłasza się do  dyżurnego:
— Mam pilny meldunek!
— Wolno, bracie, spokojnie! — Ile to ludzi lubi byle czym zawracać głowę milicji? 
Na  wszelki wypadek dyżurny przygotowuje długopis, pusty arkusz protokołu. Mężczyzna 
siada, zerka przez okno, czy mu roweru nie zwędzili, zeznaję:
„Nazywam się Wacław Sujawa. Pracuję jako formierz w  spółdzielni pracy 
odlewnictwa żeliwa. Jednocześnie posiadam działkę pracowniczą przy ul. 
Chrzanowskiego, odległą o  1500 metrów od  zakładu, w  którym pracuję. W  dniu 
dzisiejszym, podczas przerwy śniadaniowej, o  godz. 10.30, pojechałem na  działkę 
w  celu ujęcia na  gorącym uczynku sprawcy kradzieży owoców i  warzyw, jakie 
na  działkach zdarzały się od  kilku dni... Ponieważ moja działka znajduje się obok 
cmentarza przy ul. Kamińskiego, nie jechałem przez ulicę Chrzanowskiego, lecz 
Kamińskiego. O  godz. 11.00 skończyłem reperować druty w  ogrodzeniu, wziąłem rower 
i  prowadząc go, szedłem alejką biegnącą równolegle do  działek w  kierunku łąki, w  celu 
załatwienia potrzeby fizjologicznej. Po  załatwieniu potrzeby szedłem z  powrotem 
do  mojej działki, ponieważ zdawało mi się, że ktoś właśnie teraz znowu rozplatał druty 
w  mojej siatce. A  jeżeli to uczynił, to tylko w  celu kradzieży. Po  upewnieniu się jednak, 
że wszystko jest bez zmian, zauważyłem idącego mężczyznę, który poszedł alejką 
w  kierunku polanki, gdzie z  lewej strony leżała jakaś nieruchoma postać. Czy to była 
kobieta, czy też mężczyzna, nie potrafię powiedzieć. Mogę natomiast podać rysopis tego 
przechodnia. Miał lat 18 do  20. Szczupły. Włosy czarne. Ubrany w  czarny garnitur. 
Zachowywał się jakby niespokojnie. Więcej nic w  tej sprawie nie mogę powiedzieć, bo 
zaraz wsiadłem na  rower, żeby złożyć zameldowanie milicji...”
Meldunek może być owocem wyobraźni podejrzliwego działkowicza. Ale 
zlekceważyć go nie wolno. Na  teren cmentarza udaje się dwóch funkcjonariuszy. 
Zabierają ze  sobą rowerzystę. Nastrój w  miarę pogodny. Nie bardzo wierzą Sujawie... 
Mijają działki.
— Panie władzo! Momencik! — Pan Wacław chciał jeszcze skoczyć do  swojego 
ogródka. Ta dziura w  ogrodzeniu chodzi mu po  głowie, nie daje spokoju.
— Pan zwariował — mówi milicjant. A  jeśli to jest zawracanie głowy?... — Prowadź 
pan do  tej alejki!
Nie! Nic się Sujawie nie przywidziało. Jest trup! Jeden z  milicjantów pozostał 
na  miejscu. Już się gromadzą ludzie.
— Proszę się nie zbliżać. Niczego nie dotykać!
Działkowicz widzi, że drugi milicjant wsiada do  radiowozu. Teraz się dopiero 
zdenerwował. Biegnie.
— Panie! Rower u  was zostawiłem. I  kto mi da zwolnienie? Mnie tego nie uznają 
na  słowo!
— Siadajcie do  wozu! — W  czasie jazdy milicjant coś sobie przypomniał. Odwrócił 
się do  Sujawy, który siedział w  tyle:
— Może jeszcze raz opiszecie tego mężczyznę?
— Zabił? — pyta działkowicz i  jest zadowolony, że będzie brał udział 
w  rozwiązywaniu zagadki kryminalnej. Opowiada, jak był ubrany i  że szedł właśnie tą 
alejką...
Na teren parku pocmentarnego przyjeżdża ekipa operacyjna. Jest i  pies milicyjny. 
Protokół z  pierwszych oględzin rozpoczyna się prawie lirycznym opisem przyrody:
„Idąc ulicą Kamińskiego do  ulicy Żmigrodzkiej w  kierunku północnym, od  łuku tej 
ulicy biegnie alejka, przy której rosną drzewa liściaste. Kolejno licząc od  ul. Kamińskiego: 
jesion, buk, jesion. Od  strony zachodniej: dwa świerki... Miejsce to tworzy rodzaj polanki, 
zamkniętej trzema drzewami liściastymi. Cała polanka porośnięta jest gęstym 
i  różnorodnym zielskiem. Z  tej alejki, w  zielsku o  wysokości 30-50 centymetrów, 
widoczne są zwłoki płci żeńskiej. Leżą one na  ziemi, skierowane głową w  kierunku 
wschodnim. Głowa skręcona jest na  prawy bark. Tułów prawie prosty, lekko łukiem 
wygięty w  stronę lewą. Kończyna górna dotyka prawie tułowia. Ramię przyciśnięte 
do  boku klatki piersiowej. Ręka oparta grzbietem o  podłoże. Zwłoki ubrane są 
w  amarantowy sweter z  długimi rękawami. Halka biała milanezowa z  koronką u  dołu. 
Spodnie, tak zwane teksasy, drelichowe. Nogawka lewa okręcona dookoła szyi 
i  związana z  przodu na  pojedynczy węzeł. Na  serdecznym palcu lewej ręki widoczny 
jest srebrzysty pierścionek z  czerwonym oczkiem: W  rzucie brzegu górnego mostka leży 
rewersem zwrócony do  podłoża swetra okrągły znaczek metalowy, przedstawiający kłosy 
stylizowane. Na  ich tle dwie skomponowane litery z  emalii czerwonej «AF». Znaczek ten 
zabezpieczono...”
— Pani redaktor jest z  pewnością zniecierpliwiona drobiazgowym opisem, 
obowiązującym technika dochodzenia — powiedział kpt. Gałecki. — Proszę się nie zrażać! 
I  zapamiętać te okoliczności, jeżeli chce nam pani towarzyszyć w  tej niesłychanie 
skomplikowanej podróży kryminalnej. Znaczek „AF” zadecydował o  ostatecznym wyniku 
śledztwa. To nie znaczy, by inne szczegóły nie odegrały swojej roli.
Nadal więc pozostajemy na  tej romantycznej polance „zamkniętej trzema drzewami 
liściastymi”, gdzie kilku inspektorów, lekarz, technik kryminalistyki dokonują dokładnych, 
precyzyjnych oględzin zbrodni. Gapiów odpędzono. Nie sposób było w  tych warunkach 
spokojnie pracować. A  liczyła się każda minuta. Najważniejsze są pierwsze godziny. Kpt. 
Gałecki notuje:
„W promieniu 60 cm od  zwłok leżą różnej wielkości kawałeczki szkła, na  których 
krawędzi przyczepiona jest nitka włóczki koloru amarantowego. W  odległości 3,2 metra 
w  tym samym kierunku znajduje się stłuczona część butelki koloru zielonego, od  wina, 
na  której przyczepiona jest etykieta: «Wino słodkie owocowe białe. Data produkcji: 7. IX. 
67, 0,75 litra, cena 19 zł». Dziesięć kawałków szkła zabezpieczono do  dalszych badań 
w  kierunku ujawnienia ewentualnych śladów linii papilarnych. W  odległości 3,5 metra 
od  zwłok w  stronę alejki ujawniono fragmenty śladu obcasa o  szerokości 3,8 cm 
i  długości 4 cm. Z  pięciu śladów, przedstawiających wyraźne odciski, sporządzono 
odlewy gipsowe i  oznaczono kolejnymi numerami od  2 do  6. Dalej, w  tym samym 
kierunku, leży torebka damska. Jest otwarta. Widać w  niej kalendarzyk kieszonkowy oraz 
kawałek wafla i  chusteczkę do  nosa. W  odległości 50 cm od  torebki leży słowniczek 
polsko-niemiecki w  plastykowej” popielatej okładce o  rozmiarach 5 na  8 cm. Słowniczek 
wydany jest przez «Wiedzę Powszechną». Na  karcie pierwszej wypisane jest nazwisko...”
— Można na  chwilę przerwać? — zapytał kpt. Gałecki. — Wiem, że zastanawia się 
pani, po  co było notować i  sprawdzać wszystkie te ślady, skoro niektóre prowadziły 
do  ślepej uliczki? Proszę jednak zauważyć: minęła dopiero jedna godzina od  chwili, kiedy 
na  skutek meldunku działkowicza przybyliśmy na  miejsce tragicznego zdarzenia. Nic nie 
wiemy! Jeszcze nie znamy nazwiska dziewczyny. Zanim ruszymy cokolwiek z  miejsca 
oględzin, musimy spisać, zabezpieczyć ślady. Taka „głupia” nitka na  butelce wina może 
odegrać rolę najlepszego przewodnika... Niech pani zamknie na  chwilę akta. Pozwólmy 
pracować wyobraźni!
...Kolor swetra dziewczyny był amarantowy. A  na  butelce zabezpieczyliśmy ślady 
papilarne opuszka palca, być może palca zabójcy. Butelka jest datowana. Wino 
z  określoną datą zostało dostarczone jedynie do  kilku sklepów. Inne po  prostu nie 
zamawiały tego gatunku. Idziemy od  sklepu do  sklepu. W  jednym z  nich ekspedientka 
zapamiętała dwoje młodych, którzy o  tej i  o  tej godzinie zakupili wino. Dziewczyna miała 
amarantowy sweter. Ludzie lubią zakochane pary, a  w  każdym razie zwracają na  nie 
uwagę. Chłopiec zresztą mieszka w  pobliżu sklepu. Sprzedawczyni mówi do  koleżanki 
po  wyjściu swoich klientów: „Nie każda ma takie szczęście. Fajnego chłopaka sobie 
znalazła!... Dobra rodzina ci Dobrowolscy” (czy inni Kowalscy).
Niestety! Nie tak potoczyło się dochodzenie, o  czym się pani przekona. Jest jeszcze 
sześć tomów, przeszło tysiąc stron protokółów. Długa droga...
Tymczasem do  akcji wkracza lekarz medycyny sądowej. Tak! Ten sam doktor 
Bolesław Dadej. Może nie był wówczas jeszcze siwy? Pięć lat i  nie przespane noce robią 
swoje! Ekspert medyczny kryminalistycznego laboratorium komendy wrocławskiej MO 
ustala temperaturę zwłok, objawy stężenia pośmiertnego: Dowiadujemy się, że ofiara 
miała 150 cm wzrostu. Była smukłej budowy, zęby miała nie zepsute. Obrażenia, których 
doznała, świadczą o  stoczeniu walki, Śmierć nastąpiła około 12 do  16 godzin temu. 
Narzędziem zbrodni mogła być rozbita butelka.
Dr Dadej proponuje kontynuację oględzin oraz przeprowadzenia sekcji w  Akademii 
Medycznej Wrocławia.
Badania dokonane w  Akademii wykazują obecność bardzo nieznacznego procentu 
alkoholu we  krwi. Wszystko wskazuje na  to, że charakter zbrodni był seksualny. 
Przyczyną nagłej śmierci — uduszenie przez zadzierzgnięcie. Przedtem jednak ofiara 
została zraniona, najpewniej butelką, która na  skutek uderzenia uległa stłuczeniu. Sekcja 
wykazała prawidłowy stan trzustki, zaczerwienione migdałki. W  czasie dokonywania sekcji 
okazało się, że na  prawym jajniku dziewczyny wyrosła torbiel. Prowadzący sekcję lekarz 
— młody, przystojny brunet — zauważył, że torbiel w  tym wieku jest zjawiskiem 
wyjątkowo rzadkim. Niestety tego rodzaju stosunkowo niewinne zwyrodnienia czasami 
zmieniają swój charakter, przekształcają się z  dobrotliwych w  złośliwe. Dziewczyna 
trafiłaby może za  lat trzydzieści — klimakterium bywa okresem niebezpiecznym — 
na  stół operacyjny. Kto wie, może wtedy będzie się mówiło w  czasie przeszłym o  klęsce 
raka?...
Studenci, którzy asystowali lekarzowi, zaczęli okazywać pewne zniecierpliwienie 
z  powodu przedłużającego się komentarza. Istotnie pora była późna, a  on sam umówił 
się na  ten wieczór z  pewną miłą dziewczyną. Zakończył więc czym prędzej opis wyników 
sekcji. Za  kwadrans orzeczenie lekarza medycyny sądowej wpłynie do  wydziału 
kryminalnego i  powinno posunąć o  krok naprzód dochodzenie w  sprawie zabójstwa Ireny 
Sobczak.
Oględziny zostały dokonane. Identyfikacja zwłok nie przedstawia trudności. 
Na  okładce słownika napisane jest imię i  nazwisko ofiary, choć — kto wie — książka 
mogła być wypożyczona. Ale już do  milicji dobija się rodzina dziewczyny. Zginęła im 
córka. Nie wróciła na  noc. Czy nie odnotowano jakiegoś wypadku na  jezdni? Mają 
niedobre przeczucia...
Kapitan Gałecki spojrzał na  młodszego, kolegę.
— Do  roboty! Rodzina, sąsiedzi. Musimy mieć zaraz wywiad. Może jeszcze 
prędzej!...
Porucznik Poreda westchnął. To jemu przypada rola posłańca tragicznej wiadomości.
Grupa operacyjna przystępuje do  realizacji pierwszej wersji, którą sugerowała 
relacja Wacława Sujawy. Mogłaby ona nosić przydługi tytuł: „Sprawca, który zabił, wrócił 
na  miejsce zbrodni”.
Zwrócić uwagę na  kolor garnituru! 
Szczegół ważny! Odegra rolę 
w  dochodzeniu!
Takie przypadki zdarzają się, i  nie tylko w  kryminalnych filmach. Fakt, że 
działkowicz widział następnego dnia po  popełnieniu zbrodni w  pobliżu zwłok mężczyznę 
w  czarnym garniturze, może mieć znaczenie dla dochodzenia. Do  akcji włączony zostaje 
pies milicyjny. Vide protokół:
„Tropienie zostało rozpoczęte dnia 14 września o  godz. 13. Po  nawęszeniu nosem 
przez psa udał się on (rozumiemy, że chodzi o  czworonoga — przyp. W. S.) do  leżącego 
obok denatki słownika. Po  obwąchaniu słownika pies poprowadził alejką. Po  dojściu 
do  ulicy Torowej pies wszedł do  rowu z  wodą, gdzie widoczne były ślady stóp. 
Stamtąd...”
Jeszcze kilka ulic psiego spaceru i  w  końcu zwierzę gubi ślad. I  mądrym 
zwierzakom zdarza się popełniać błędy. Ponieważ czworonogi pomocnik kryminalistyki 
wraca jednak dwukrotnie w  pobliże jednostki wojskowej, została wydana dyspozycja 
sprawdzenia wszystkich przepustek wydanych na  dzień 13 września. Tego dnia, zgodnie 
z  opinią biegłych lekarzy, popełniona została zbrodnia. Każdy żołnierz, który opuścił 
poprzedniego dnia koszary, jest zobowiązany opowiedzieć się: gdzie znajdował się 
w  godzinach wieczornych? Kto go o  tej porze widział i  czy może ten fakt potwierdzić?
Wersja ta, trzeba powiedzieć, narobiła niemało kłopotu, i  to nie tylko inspektorom 
wydziału kryminalnego. Pewien żołnierz opuścił koszary bez przepustki i  nie chciał 
kompromitować dziewczyny. Sytuacja między młodymi była napięta. Dziewczyna 
domagała się decyzji, powoływała na  swój stan... odmienny. Żołnierz zaś otrzymał 
anonim, że to nie on jest tym mężczyzną, który powinien poczuwać się do  obowiązku. 
Autorka listu podała mu miejsce i  godzinę spotkania i  przyrzekła podać osobiście bliższe 
informacje. Na  spotkanie przyszła najbliższa koleżanka narzeczonej żołnierza, 
rywalizująca o  względy chłopaka. Wyśmiał ją i  wrócił do  jednostki z  postanowieniem 
przyspieszenia terminu ślubu, a  na  drugi dzień już był przesłuchiwany. W  końcu 
zmuszony był odtworzyć przebieg wieczoru. Uwolnił się od  podejrzenia o  zbrodnię, ale 
zarobił trzy dni aresztu za  samowolne opuszczenie koszar. Przyjął tę karę jak 
dobrodziejstwo... A  wersja, którą można by nazwać kryptonimem: „Jednostka Wojskowa”, 
została zamknięta.
Misja por. Poredy, prowadzona równolegle z  tropieniem śladów przez psa 
milicyjnego, figuruje na  następnych stronach protokółu. Adres podany przez matkę ofiary 
prowadzi do  dzielnicy robotniczej Wrocławia, na  dalekie peryferie. Pośpiesznie 
zasięgnięta opinia o  rodzinie denatki brzmi: „Z dotychczasowych ustaleń wynika, że są to 
ludzie spokojni, przeciętnie sytuowani. Strona moralno-etyczna nie budzi zastrzeżeń...”
Wrocław to nie Londyn, chociaż jego patriotycznym mieszkańcom może się wydawać 
wielką metropolią. Wiadomości rozchodzą się błyskawicznie. Do  Sobczaków dotarła już 
straszliwa wiadomość.
Ojciec Ireny nie był w  stanie iść do  pracy. Jest zatrudniony w  hucie, nie figuruje 
w  statystyce absencji. Tłumaczy się, że musiał pozostać w  domu ze  względu na  żonę. 
Inspektorowi Poredzie sprawia pewną ulgę to, że może mu pomóc wystawiając urzędowe 
zwolnienie. Pierwsze zeznanie ojca:
Irena jest — przepraszam — była uczennicą VIII podstawowej. Średnio zdolna. 
Niezbyt pilna. Żadnych kłopotów wychowawczych nie sprawiała. Uczęszczała do  kościoła 
oraz na  lekcje religii. Raz jeden ją uderzył, bo spóźniła się wieczorem do  domu. A  może 
był wtedy „na żużlu”? Lubi wypić, ale nie często mu się to zdarza...
Później okaże się, że uderzył Irenkę kilka razy. Konflikty były spowodowane 
niewielkim spóźnieniem dziewczyny w  godzinach wieczorowych...
Matka relacjonuje:
„Pracuję jako sprzątaczka na  poczcie. Mam czworo dzieci. Dwóch chłopców oraz 
dwie dziewczynki. Tego dnia, to znaczy wczoraj, moja córka Irenka wyszła o  7 z  domu. 
Co córka jadła na  śniadanie?... Nie wiem, co jadła, gdyż ja się udałam do  pracy 
na  poczcie. Kiedy wróciłam do  domu, była już tam córka. Do  obiadu podałam zupę 
pomidorową z  ryżem. Nie, drugiego dania nie było. Tylko zupa. Moja córka Irena zapytała 
mnie, czy może iść na  zakupy. Dałam jej 20 złotych. Udała się do  sklepu, nie wiem 
którego, i  przyniosła dwa kg chleba i  margarynę. Potem wyczyściła rower na  podwórku 
i  przygotowała się do  pójścia na  naukę języka niemieckiego. Odprasowała sobie spodnie 
i  o  godz. 16 wyszła z  domu, udając się do  Młodzieżowego Domu Kultury, gdzie 
odbywały się kursy obcego języka. Ile mogła mieć przy sobie pieniędzy? Około 10 złotych. 
Prostuję: nie posiadała pewno żadnych pieniędzy, ponieważ tego dnia pożyczyła sobie 
od  swojej koleżanki Marioli Różyckiej złotówkę. Jak była ubrana? W  spodnie teksasy 
i  sweter koloru amarantowego. Posiadała przy sobie następujące przedmioty: kolczyki 
złote w  kształcie listka kwiatu polnego grochu. Pośrodku osadzony był koral. Na  palcu 
nosiła pierścionek srebrny z  czerwonym oczkiem. Nie! Nie miała żadnego chłopca, 
z  którym się przyjaźniła. Zawsze po  zajęciach w  MDK, koło godz. 19, wracała do  domu. 
W  dniu wczorajszym o  godz. 19.30 udałam się do  pętli tramwajowej, gdyż myśleliśmy, 
że tym tramwajem przyjedzie córka. Czekaliśmy do  22. W  nocy telefonowaliśmy 
do  pogotowia... Irenkę trzymaliśmy w  dyscyplinie, gdyż jak się zorientowałam, była 
skłonna ulec, szczególnie w  propozycji pójścia do  kina, ponieważ była kinomanką. 
Niejednokrotnie miała pretensje, że jej nigdzie nie puszczamy. Mówiłam, że dzieją się 
różne rzeczy. Odpowiedziała, że nie jest taka głupia i  nie dałaby się nigdzie zaciągnąć. 
W  dniu 13 września nie zauważyłam u  mojej córki Ireny zmian w  zachowaniu się lub 
jakiegoś podniecenia...”
Pytanie o  jadłospis obiadu, który Irena spożyła w  dniu 13 września, nie jest 
przypadkowe. Ustalono przecież dokładnie i  w  sposób naukowy na  sekcji, co 
dziewczyna spożywała przed śmiercią, co piła. Jeżeli znana będzie treść obiadu, można 
sobie postawić takie oto pytanie: czy między opuszczeniem domu a  udaniem się na  teren 
parku pocmentarnego dziewczyna nie wstąpiła do  restauracji? Z  tych nikłych śladów 
można by wydedukować, do  jakiego lokalu skierowała swoje kroki. Czy był to bar 
mleczny, rybny, ciastkarnia? I  dalej: każdy lokal gastronomiczny ma swoje dania, wyroby, 
specjały. W  ten sposób istniałaby pewna, naturalnie niewielka, szansa odnalezienia 
miejsca, w  którym dziewczynka się znalazła, i  to prawdopodobnie z  napastnikiem. 
Trudno bowiem było przypuszczać, żeby wstępowała sama do  restauracji czy baru. 
W  domu Sobczaków liczyła się każda złotówka. Niewykluczone, że gdy jadła z  apetytem 
dorsza po  grecku czy bigos — kelnerka zauważyła twarz mężczyzny, włosy, jakiś znak 
szczególny. Nadzieja słaba, wątła, ale może...
W tym wypadku jednak porównanie posiłku domowego z  wynikami sekcji nie wniosło 
nic nowego poza faktem wypicia przed zejściem — powiadają, że w  lepszy świat — 
niewielkiej ilości alkoholu. Mógł to być jeden kieliszek wina...
Mieścimy się wciąż w  dacie 14 września; Jedna wersja zawiodła. Kierunki 
następnych?
Żeby je wyznaczyć, należy zebrać jak największą ilość szczegółów, które pozwolą 
odtworzyć ostatni dzień życia Ireny Sobczak. Matka Ireny niewiele pamięta. Może jakieś 
drobne spostrzeżenia, najmniej znaczące? Próbowała sobie cokolwiek przypomnieć:
„Kiedy córka wychodziła o  godz. 16, kierując się do  tramwaju, na  ulicę Opolską, nie 
rozmawiałam z  nią. Tylko mąż zwrócił Irenie uwagę, żeby za  późno nie wracała. O  ile 
pamiętam, miała na  nogach skarpetki kolanówki oraz botki gumowe. Jaką bieliznę 
posiadała na  sobie moja córka Irena, nie pamiętam. Jakie reformy, także nie jestem 
w  stanie podać, bowiem nie byłam obecna w  domu, gdy się ubierała. Pragnę dodać, że 
mąż, pracujący wtedy w  ogródku, pytał Irenę, co ma za  spodnie. Zwróciłam mu uwagę 
z  powodu nierozpoznania tych spodni, które jej razem kupiliśmy. W  zasadzie córka moja 
nie wychodziła w  spodniach, jedynie wtedy, kiedy było zimno. Wkładała je za  namową 
męża...”
Brat Zygmunt, który odegra w  tej sprawie niemałą rolę, trochę inaczej interpretuje 
sprawę spodni:
„Po powrocie z  pracy do  domu dowiedziałem się, że siostra moja Irena chciała 
ubrać się w  wyjściową sukienkę, ale ojciec jej na  to nie pozwolił. W  związku z  tym 
prasowała sobie spodnie, aby w  nie się ubrać, wychodząc z  domu...”
Irena podkreśla w  rozmowach, że wybiera 
się do  MDK!
A więc może miała jakieś plany tego dnia? Piętnastoletnie dziewczęta wcześnie teraz 
dojrzewają. Ale inny świadek, który zeznaje za  chwilę, zaprzeczy tego rodzaju 
przypuszczeniom. Okazało się, że kwadrans przed 16 Irena spotkała swoją najbliższą 
przyjaciółkę i  sąsiadkę — Mariolę Różycką. Tę, co jej pożyczyła złotówkę. Dziewczynka 
zeznaje w  obecności swojej matki:
„Tego dnia widziałam Sobczak, jak czyściła rower i  schowała go do  piwnicy. Około 
15.45 rozmawiałam z  nią. Powiedziałam jej, że tego dnia, to jest 13.IX, nie pójdę 
na  lekcję języka niemieckiego, ponieważ mam zbiórkę harcerską. Zaznaczam, że razem 
z  Ireną chodziłam na  lekcje języka niemieckiego do  MDK, przy ul. Kołłątaja. W  tym roku 
lekcje odbywały się dwa razy w  tygodniu: o  godz. 16.30 w  środę i  o  17.40 w  piątek. 
Podczas gdy Irena czyściła rower, rozmawiałam z  nią, lecz nie zwierzała mi się, że jest 
z  kimś umówiona. Nigdy mi się również nie zwierzała, że ma jakieś sympatie. Będąc 
w  MDK nigdy nie widziałam, aby Irena Sobczak przyjaźniła się z  chłopcami. Zawsze 
po  skończonej lekcji, która trwała 45 minut, przyjeżdżałyśmy razem do  domu. 
Jeździłyśmy tramwajem linii 19”.
Linia tramwaju została podkreślona przez protokolanta czerwoną kreską. Może 
właśnie na  tej linii spotkała się dziewczynka ze  swoim zabójcą?...
Nie tracimy kontaktu z  Ireną do  16. Do  chwili, kiedy ojciec krzyknął za  wychodzącą 
dziewczynką: „Nie wracaj zbyt późno”! Spróbujmy iść dalej śladem gumowych botków 
Ireny Sobczak tak długo, aż nie stracimy jej z  oczu. Ubrana w  płócienne porcięta, 
z  tandetną torebką nylonową przewieszoną przez ramię, w  tanich kolczykach w  uszach 
i  ze  słownikiem polsko-niemieckim w  torebce ruszyła dziewczynka w  stronę pętli 
tramwajowej. Tam spotkała ją inna koleżanka — Zofia Santor, która wsiadła z  nią 
do  wozu tramwajowego. A  więc jest żywa, cała, wiemy, co mówiła, jak się zachowywała. 
Irena, Zofia i  jej mały brat przystanęli na  pomoście tramwaju. Można swobodnie pogadać. 
Ten brat przysłuchiwał się rozmowom starszych dziewczynek. Będzie mógł składać 
zeznanie w  sprawie zabójstwa Ireny Sobczak jako świadek.
Irena nie była tego dnia specjalnie gadatliwa. Powiedziała, że jedzie na  lekcję 
niemieckiego do  MDK. Akurat wtedy Zofia zerknęła na  zegarek. Była 16.25. Tramwaj 
przystanął. Irena pożegnała się i  wysiadła. Zofia odprowadzała ją wzrokiem. I  była 
zdziwiona, bo Irenka poszła w  kierunku przeciwnym niż MDK. A  mianowicie w  stronę 
Dworca Głównego. Miała co prawda trochę czasu do  rozpoczęcia lekcji. Był piątek. 
Powinna była trafić na  Kołłątaja o  godz. 17.40.
Dlaczego Irena Sobczak nie poszła 
do  MDK?
Ale nie poszła na  kurs tego dnia. Zofia Santor była prawdopodobnie ostatnim 
świadkiem, który rozmawiał z  dziewczyną przed dramatem, który za  kilka godzin się 
rozegra. Albowiem inny kolega — Andrzej Turek, który także uczęszcza na  kursy języka 
niemieckiego — pamięta dokładnie, że kiedy czekał na  rozpoczęcie lekcji, a  był zapisany 
na  następną turę, zaraz po  Irenie, nie widział Sobczak pośród dziewcząt opuszczających 
klasę. Nikt inny nie spotkał jej tego piątku w  MDK.
Pytanie: z  jakiego powodu, z  czyjej namowy czy przymusu znalazła się Irena 
Sobczak wieczorem, około 22 — taką godzinę ustalił w  ostatecznej ekspertyzie lekarz 
medycyny sądowej — na  terenie pocmentarnego parku Karłowic? Co przeważyło strach 
przed ciężką ręką ojca?...
Wersja „fryzjera”. Czyżby Fedecki był 
sprawcą
Nadal nie ma potrzeby zrywania kartki z  kalendarza. Jest wciąż 14 września! 26 
inspektorów penetruje miasto w  poszukiwaniu zabójcy.
Pierwsze pytanie: kto w  dniu 13 i  14 września na  terenie miasta Wrocławia musiał 
korzystać z  pomocy pogotowia ratunkowego?... Człowiek zraniony, skaleczony nie musi 
być sprawcą, ale może nim być. Przecież nikt się nie poddaje bez walki. Nawet słaba 
dziewczyna. Broni się, bije, drapie. Jeżeli w  grę wchodziło szkło (stłuczona butelka), 
zranienia bywają niebezpieczne, mogą zmusić przestępcę do  korzystania z  pomocy 
lekarskiej.
Lista pacjentów pogotowia była wcale pokaźna: złamanie kości nosa, tłuczone rany, 
podbiegnięcia — do  koloru, do  wyboru. Przypadek „podejrzenia na  wyrostek 
robaczkowy” zabrzmiał w  tym spisie optymistycznym akcentem. Wreszcie w  trakcie tych 
poszukiwań natrafiono na  ślad. Notatka służbowa oficera dyżurnego komendy brzmi 
następująco:
„Przy przejmowaniu służby przekazano mi Fedeckiego Zbigniewa, który w  dniu 14 
września o  godz. 9 rano obmywał się w  WC Dworca Głównego. Był cały podrapany 
i  pokrwawiony. Przyprowadzony jest podejrzany o  dokonanie morderstwa na  nieletniej 
dziewczynce”.
Natychmiast przesłuchuje się Fedeckiego; Podejrzany zaklina się, przysięga, że nie 
znał żadnej nieletniej dziewczynki. Nie ma takich rzeczy w  głowie.
— Skąd są te podrapania, zranienia?
Nie znajduje odpowiedzi na  to pytanie.
Gdzie mieszka? W  Wolsztynie!... To co robi we  Wrocławiu? W  jakim celu 
przyjechał? Czy ma delegację służbową? Przecież pracuje...
Nie może się uspokoić. Nie jest w  stanie] odpowiedzieć na  żadne z  pytań. Nie wie 
bowiem, w  jaki sposób znalazł się we  Wrocławiu... Podają mu walerianę. Powoli 
odzyskuje równowagę. Kpt. Gałecki wyjmuje z  szuflady pusty arkusz protokołu. Notuje 
zeznania podejrzanego:
„Dnia 2 września zostałem wydelegowany wraz z  grupą robotników naszego 
przedsiębiorstwa do  dokonania próbnych wierceń na  stacji w  Bo Janowie, pow. Leszno. 
W  zależności od  pracy nocuję w  wagonie kolejowym albo wracam do  domu, tj. 
do  Wolsztyna. W  dniu 13 września wyjeżdżałem do  pracy pociągiem o  godz. 5.52 rano. 
Pracowałem do  14.30, na  co mam wielu świadków. Później pojechałem do  Leszna, gdyż 
tam mam znajomego, od  którego chciałem pożyczyć pieniądze i  ogolić się, bo 
zapomniałem zrobić to rano. Przyjechałem do  Leszna o  15.10 i  z  kolegą Słupskim 
poszliśmy na  piwo do  restauracji kolejowej. Tam rozstaliśmy się i  ja poszedłem 
na  budowę przychodni lekarskiej, przy ul. Dworcowej, do  kolegi Leona Sterny, który 
na  tej budowie pracuje. Po  krótkiej rozmowie z  kolegą udaliśmy się do  budki z  piwem, 
gdzie również wypiliśmy po  jednej butelce piwa 0,33. Wróciłem na  wymienioną budowę 
i  spotkałem znajomego nazwiskiem Markowski, który to znajomy szykował się do  wyjścia. 
Sterna poszedł w  inną stronę, a  ja z  Markowskim udaliśmy się do  restauracji na  kawę. 
Tam wypiliśmy po  0,5 litra wódki czystej i  po  dużej kawie ze  śmietanką. 
W  «Ratuszowej» przebywaliśmy koło pół godziny, po  czym Markowski poszedł do  domu, 
a  ja skierowałem się do  mojego przełożonego, Edmunda Chrobaty, celem pożyczenia 
pieniędzy. Była godzina 17. Chrobata pożyczył mi 200 zł, w  dwóch banknotach po  100. 
I  wtedy poszedłem do  fryzjera celem ogolenia się. Zakład fryzjerski mieści się przy tej 
samej ulicy co CPN, tj. przy trasie prowadzącej do  Poznania. U  fryzjera byłem tuż przed 
zamknięciem lokalu. Znajdował się tam właściciel i  jeszcze jeden klient. Usiadłem 
na  fotel, gdzie zostałem ogolony przez jedną z  pracownic. Po  ogoleniu i  zapłaceniu 
należności w  kwocie 10 zł oraz dwóch złotych jako napiwku dla golącej mnie pracownicy 
zamierzałem opuścić lokal. W  związku z  tym jednak, że usłyszałem dyskusję między 
właścicielem zakładu a  tym klientem, dołączyłem się do  dyskusji, która była na  tematy 
polityczne. W  międzyczasie dwie pracownice wyszły z  lokalu, a  my pozostaliśmy 
w  trójkę. W  trakcie dyskusji kierownik oraz klient zaproponowali mi wypicie wódki. 
Zgodziłem się na  ich propozycję i  w  trójkę zaczęliśmy pić. Była to wódka gatunkowa, 
nazwy nie pamiętam, w  ilości pół litra. Ja pamiętam, wypiłem dwie kolejki 
w  musztardówce. Od  momentu wypicia drugiej szklanki straciłem przytomność i  już nic 
nie pamiętam... Dnia 14 września o  godz. 4.20 obudziłem się w  wagonie jadącego 
pociągu, po  czym uświadomiłem sobie, że jadę w  niewłaściwym kierunku. Zauważyłem 
przy sposobności, że cały jestem poplamiony krwią. Ponieważ nie miałem lusterka i  nie 
mogłem się sobie dokładnie przyjrzeć, na  najbliższej stacji wysiadłem. Zrozumiałem, że 
najlepsze połączenie, jakie mogę mieć do  pracy, to przez Wrocław, a  następnie 
w  kierunku Bojanowa. Do  Wrocławia przyjechałem o  godz. 7. Miałem kilka minut czasu 
do  mojego pociągu. Poszedłem do  toalety. Poprosiłem kobietę tam siedzącą o  ręcznik 
i  mydło. I  wtedy popatrzyłem do  lustra. Całą twarz miałem zawalaną krwią. Kiedy 
obmywałem te ślady, podszedł mężczyzna, pokazał mi legitymację i  odprowadził mnie 
do  komendy MO...”
— Uwierzyła pani w  zeznanie tego pijusa?... Mnie ono wydało się wiarogodne — 
powiedział kpt. Gałecki. — Nie stać go na  wymyślenie takiej ilości szczegółów. 
Konfabulacja wymaga sprytu, wyobraźni. Ale byłem zobowiązany sprawdzić, czy Fedecki 
nie wymyślił tego fryzjera: I  co robił po  zamknięciu zakładu? Stracił w  pewnym 
momencie pamięć? Dobra! A  jeżeli znalazł się we  Wrocławiu? Pijany? Może zaczepił 
piętnastoletnią Irenę? Skąd ta krew, zadrapania?... Służba kryminalna niczego nie 
mogłaby wykryć bez sieci ścisłej współpracy; Jeden telefon do  Leszna. I  oto rysuje nam 
się obraz drugiej połowy dnia „człowieka poczciwego”:
Pracowniczka zakładu — Jadwiga Lotna — przypomniała sobie od  razu tego klienta. 
To przez te dwa złote napiwku, które jej „dał. Warto być eleganckim. Mężczyzna ten, który 
prosił o  ogolenie, nie sprawiał wrażenia pijanego. Za  to szef sączył od  rana 
„Pomorzankę”. Do  opuszczenia przez nią zakładu nic się nie działo. Kiedy jednak 
na  drugi dzień wróciła do  pracy, blat stołu był stłuczony. Koleżanka z  sąsiedniego sklepu 
słyszała odgłos awantury. Lotna przeczytała protokół, podpisała.
Nie zawierzając pracowniczce zakładu, której zeznania mogą być nieobiektywne 
ze  względu na  widoczną niechęć do  szefa, przesłuchany zostaje inny świadek — 
mieszkanka Leszna, Zofia Przyjemska, która zeznaje:
„W dniu 13 września około 19 z  minutami wyszłam z  domu na  ulicę Karasia, gdzie 
posiadam kurnik. Przechodząc koło prywatnego zakładu fryzjerskiego, znajdującego się 
na  rogu ulicy Karasia i  Narutowicza, zostałam zaczepiona przez mężczyznę nazwiskiem 
Stefan Bryl. Była dokładnie godzina 19.50. Bryl był w  stanie nietrzeźwym i  zaczął mi 
ubliżać słowami... Stwierdzam jednak, że o  godz. 19.50 tylko dwóch mężczyzn piło 
w  zakładzie fryzjerskim...”
Z tego zeznania wynika, że koło godz. 18 Fedecki był już w  pociągu i  mógł być 
sprawcą zabójstwa. W  związku z  powyższym koledzy w  Lesznie przesłuchują dalszych 
świadków. Przede wszystkim Stefana Bryła, który chcąc bronić kompana zeznaje, co 
następuje:
„Sam wyszedłem z  zakładu wraz z  klientem Fedeckim, który wcale nie był 
zakrwawiony. To on właśnie zobaczył Zofię Przyjemską, podpatrującą ciekawie przez 
okno, co to się u  fryzjera dzieje. Ubliżenie polegało na  tym, że Fedecki jej powiedział: 
«Niech pani niczego nie przeoczy, wstrętny szpiegu!» A  pęknięta szyba jest stąd, że 
w  pewnym momencie dyskusji politycznej, cośmy się różnili zdaniem, właściciel zakładu 
uderzył w  stół i... pękła szyba...”
Sam właściciel zakładu, ob. Jan Kaczor, zeznał, że nic nie pamięta — ani 
Fedeckiego, ani Bryla, ani dyskusji politycznej, której nigdy nie prowadzi. Po  prostu 
pustka, w  której bulgocze „Pomorzanka”. Nadto Brył nieświadomie utrudnił sytuację 
swojego kumpla. Jeśli bowiem Fedecki nie został pokaleczony w  trakcie awantury 
u  fryzjera, musiał brać udział w  jakimś konflikcie. Może to miało miejsce w  parku 
pocmentarnym Wrocławia? W  dodatku wrabia przyjaciela w  sprawę o  ubliżanie 
Przyjemskiej. Murowane kolegium!... Na  szczęście znaleźli się świadkowie, którzy widzieli 
Fedeckiego z  twarzą poranioną, krwawiącą, kiedy wsiadał do  pociągu. Wraz z  tym 
ostatnim meldunkiem z  Leszna nadeszło orzeczenie eksperta medycyny — dra Dadeja. 
Opierając się na  bezstronnym autorytecie nauki orzeka, że „otarcie naskórka u  ob. 
Fedeckiego w  punktach: a, b, c, d powstało od  działania z  małą siłą narzędzia względnie 
narzędzi tępokrawędzistych. Rana policzka jest rezultatem działania narzędzia 
ostrokrawędzistego, poruszającego się wzdłuż jego osi”. A  więc jednak brzytwa!
Kpt. Jerzy Gałecki, który sam nie pije, a  więc z  trudnością znosi klientów Monopolu 
Spirytusowego, wezwał „z przechowalni” Fedeckiego. Spojrzał na  twarz, porżniętą 
na  skutek „namiętnej dyskusji politycznej”, i  powiedział krótko: „Szoruj stąd!” A  ob. 
Fedecki, szczęśliwy, że się wyplątał ze  sprawy, o  Jezu, za  zabójstwo, pobiegł truchtem 
przez planty nadodrzańskie do  fryzjera. Musiał się ogolić przed pokazaniem się żonie 
w  Wolsztynie. Czy jednak dojedzie?...
Niedługo przyjdzie zamknąć dzień 14 września. Jeszcze krótka notatka służbowa. 
Inspektor Kolat pisze:
„W dniu dzisiejszym z  polecenia z-cy naczelnika wydziału (rozumiemy, że 
kryminalnego — przyp. W. S.) udałem się na  ul. Kamińskiego w  celu przeprowadzenia 
rozmów z  mieszkańcami budynków znajdujących się w  okolicy parku pocmentarnego 
Karłowic. Zabrałem ze  sobą dzielnicowego KD MO Psie Pole, który zna dobrze tych ludzi. 
W  rozmowie z  lokatorami budynków ustaliłem, że na  cmentarzu, gdzie znaleziono zwłoki 
Ireny Sobczak, schodzą się codziennie chłopcy i  dziewczyny. Odbywa się tam picie wina, 
palenie papierosów, słychać krzyki. Ale w  dniu 13 września mieszkańcy ci niczego 
podejrzanego nie zauważyli. Panował tego dnia zupełny spokój...”
Dwie hipotetyczne wersje. Ale która się 
sprawdzi?
Zerwana kartka z  kalendarza. Mamy już 15 września. Pierwszy dzień po  odkryciu 
zabójstwa, dzień najważniejszy, nie przyniósł rozwiązania nagłej śmierci nieletniej Ireny 
Sobczak. Niedobrze! Pozostawiono sprawcy czas, szansę, by otrząsnął się z  szoku, 
którego doznaje prawie każdy zabójca, nawet najbardziej zdemoralizowany. Ale wstrząs 
związany jest z  przeżyciem wizualnym, samym aktem napaści. Za  kilka godzin, czasem 
prędzej, szok mija, instynkt samoobrony dominuje u  psychicznie zdrowego człowieka. 
Napastnik wygrywa czas dla namysłu, wykorzystuje go — przynajmniej może wykorzystać 
— dla znalezienia sobie zasłony w  postaci „alibi”. Może pojechać, zadzwonić 
do  przyjaciela, ustalić, gdzie był, co jedli, o  czym mówili... A  więc nie mą co liczyć 
na  szczęśliwy zbieg okoliczności. Zabójca nie pozostawił wizytówki w  postaci 
niezawodnego śladu, nie zgłosił się dobrowolnie — i  takie fakty mają miejsce. Trzeba 
wypracować plan dalszego działania. Naczelnik wydziału kryminalnego — tęgi, jowialny 
i  znany ze  znakomitego „nosa” — mjr Zenon Kowacz, prosi inspektorów na  odprawę.
Godzina 8 rano. Pokój pełen ludzi i  dymu. Szurają, przynoszą krzesła, próbują 
załatwić jakieś zaległe sprawy, spotkania: Dzwoni telefon. Żeby to jeden.
— Proszę się wstrzymać od  palenia papierosów!...
Major źle znosi niepowodzenia. A  kto je lubi? Sprawa Sobczak nie może się znaleźć 
w  kartotece „NN” — sprawcy nie znaleziono! Na  krzesłach, oknie, przy stole rozsiedli się 
inspektorzy sekcji zabójstw. Notatnik, długopis w  pogotowiu. Wiedzą dobrze o  „polce”, 
która ich czeka.
— Poproście panią Jankę!
Wchodzi sekretarka. Jest niemłoda, nie zadbana. W  konwencji książek kryminalnych 
sekretarki bywają fascynującej urody i  elegancji, uczestniczą w  śledztwie, a  wdzięczny 
inspektor poślubia je na  ostatniej stronie powieści. Nie mogę jakoś natrafić na  podobny 
układ w  naszej służbie kryminalnej. Pani Janka nie pretenduje do  roli modelki, ale za  to 
wie, że w  wypadku zabójstwa musi wyprzedzać życzenia majora. Wchodzi do  gabinetu 
i  bez słowa rozdaje każdemu z  obecnych spięte kartki maszynopisu. Plan strategiczny 
ścigania zabójcy Ireny Sobczak. W  sztabie wydziału opracowane zostały dwie wersje. 
W  ich ramach każdy z  inspektorów otrzyma dla siebie specjalne zadanie.
Plan wydaje się tak logiczny, że nic innego nie można by wymyślić. Oto jego 
pierwsza wersja:
Zabójstwa Ireny S. mogła dokonać osoba znana jej osobiście, z  którą od  miesiąca 
lub nieco dłuższego czasu utrzymywała kontakt. Znajomość taką mogła nawiązać 
dziewczyna:
a) w  miejscu zamieszkania, b) na  ulicy, c) w  MDK, czyli w  Młodzieżowym Domu 
Kultury, d) na  półkolonii.
Za powyższą wersją przemawiają następujące okoliczności:
1) W  dniu krytycznym Irena S. pojechała na  kurs języka niemieckiego, nie udając 
się jednak w  kierunku MDK.
2) Udanie się w  stronę Dworca Głównego może świadczyć o  tym, że Irena, 
dysponując wolną godziną czasu, jeszcze przed rozpoczęciem kursu poszła na  spotkanie 
z  umówionym mężczyzną bądź spotkała tego znajomego przypadkowo w  okolicy dworca.
3) Znalezienie jej zwłok w  rejonie Karłowic wskazuje, że musiała się tam udać 
dobrowolnie z  osobą jej wskazaną.
A teraz uwaga, druga wersja:
Zabójstwa Ireny S. dokonać mogła osoba nie znana jej bliżej, a  poznana 
krytycznego dnia w  okolicach Dworca Głównego Wrocławia. Za  powyższym przemawiają 
wymienione niżej, a  przypuszczalne okoliczności:
1) W  dniu krytycznym w  rejonie dworca PKP Wrocław dziewczyna, dysponując 
godziną czasu do  rozpoczęcia kursu niemieckiego, została „poderwana” przez 
nieznanego mężczyznę, który musiał dokonać tej namowy, używając przekonujących 
argumentów. Skłoniły one I. S. do  udania się z  nim w  kierunku Karłowic.
2) Wariant ten przewiduje posiadanie własnego lub pożyczonego samochodu. Jest 
możliwe, że mężczyzna pod jakimś pretekstem zwabił Irenę S. do  wozu i  wywiózł 
w  stronę Karłowic.
3) Dziewczyna poznała przypadkowo osobnika, z  którym, nie mając chęci na  udział 
w  kursie niemieckiego, udała się dobrowolnie na  teren pocmentarny w  dzielnicy 
Karłowice.
Każda wersja, jej poszczególne warianty były znakomicie logiczne. Każda z  nich 
mogła, ale nie musiała, odpowiadać faktycznemu przebiegowi tragicznego wieczora. 
Na  końcu jakiej to drogi czeka na  inspektora służby kryminalnej — zabójca? Człowiek 
nieszczęśliwy czy sadysta? Umierający co godzina ze  strachu czy planujący dalsze 
przestępstwa przeciwko ludzkiemu życiu? Osobnik zdemoralizowany czy chory 
psychicznie? Jedno można było antycypować bez ryzyka omyłki: sprawcą był mężczyzna! 
Kobiety, i  to na  całym świecie, rzadko są zabójczyniami. Nie w  tym jednak rzecz. Mimo 
że Irena Sobczak nie została zgwałcona, zabójstwo miało charakter seksualny. Winnym 
mógł być teoretycznie każdy osobnik płci męskiej, z  którym Irena zetknęła się 
przypadkowo czy świadomie. Bagatela! Wrocław zamieszkuje około 250 tys. mężczyzn: 
Jeżeli nawet wyłączymy najmłodsze roczniki...
Sytuacja w  wydziale kryminalnym nie zapowiadała spokoju. Był to fatalny okres: 
W  takim to czasie żony inspektorów mówią do  dzieci:
— Zejdź mi z  oczu!
A jeśli są mądre — nie każdy ma szczęście napotkać rozsądną kobietę — nie pytają 
mężów:
— No i  jak ci dzisiaj poszło?...
Zabójstwo Ireny S. było trzecim z  kolei w  pechowej serii. W  tym samym mniej 
więcej okresie zostały popełnione dwa morderstwa, które poruszyły opinię społeczną 
miasta. Zaginęła i  nie odnalazła się wśród żywych piętnastoletnia Maria Dunka. Ofiarą 
homoseksualisty padł mały chłopak. Za  dużo dramatów jak na  jeden Wrocław. Wiadomo, 
miasto jest kotłem, w  którym wymieszała się ludność ze  wszystkich regionów kraju. 
Okoliczność sprzyjająca anonimowości, poczuciu bezkarności. Ludzie z  jednej kamienicy 
nie znają się wzajemnie. Miasto wprawdzie zmieniło swoją twarz, i  to kilka razy. Ci, którzy 
przybyli kiedyś w  poszukiwaniu przygody, łatwych pieniędzy, awantury — dziś stanowią 
stateczną społeczność Wrocławia. Ale z  kolei osobnicy z  marginesu zaczęli zbyt często 
odwiedzać to miasto, i  to nie w  celach turystycznych. Miasto jest duże, w  pobliżu 
granica, zawsze się znajdzie coś do  roboty. Słowem — środowisko barwne, interesujące. 
Jednakże milicja nie może się zajmować studiami socjologicznymi. Musi wykryć 
przestępcę.
Na biurku majora zadzwonił wewnętrzny telefon. Podniósł słuchawkę i  z  wyrazu 
twarzy można się było domyślić treści rozmowy czy raczej czyjegoś nerwowego 
monologu.
Major Kowacz odłożył słuchawkę i  powiedział prawie pogodnie:
— Idę na  górę. Warszawa dzwoni i  pyta, czy nie chcielibyśmy, ażeby nam przysłali 
kogoś do  pomocy? Niech to wszyscy diabli!...
Wyszedł i  nawet nie trzasnął drzwiami.1 Teraz można było zapalić. Inspektorzy 
ruszyli się z  miejsc.
— Co to, czy tylko u  nas zdarzają się zabójstwa? — powiedział kpt. Gałecki. — 
Wiemy, na  jakim świecie żyjemy. A  jak się co zdarzy, zaraz nerwy... No dobrze! Opracuję 
wersję „podrywacza”. Już mi się rzygać chce od  tych śliniących się starszych panów 
z  wypożyczonymi samochodami... Matka mówi, że była posłuszna, nie zepsuta. Nie taka 
jak inne dziewczęta. Ale kto to wie? Najmniej własna matka!... Była podobno kinomanką: 
Tak twierdzi Sobczakowa. Co to znaczy kinomanka? Że do  kina chodziła? Trzeba z  nią 
porozmawiać!
Ale zaczął od  przesłuchania po  raz drugi Marioli Różyckiej...
Realizujemy wersję „podrywacza”. Pieszy? 
Zmotoryzowany?
Dzieci z  klasy Ireny trwały w  stanie podniecenia. Szkoda było marzyć o  normalnym 
prowadzeniu lekcji. Szczególnie dziewczęta. Przypominały sobie powiedzenia tej Ireny, jej 
znajomości, przyjaźnie. Wyolbrzymiały wagę szczegółów, być może, bez znaczenia, 
chociaż kto wie? Ciekawe, że w  tym małym, dziecinnym światku straszna wiadomość 
nikogo nie przeraziła. Zdrowe, młode, wesołe, nie pogodzą się tak łatwo z  faktem śmierci. 
Być może, wyobrażały sobie, że lada chwila Irena zjawi się w  klasie: — A  kuku! — 
Dorośli to zawsze coś wymyślą, nastraszą...
Dzwonek na  pauzę. Wybiegły z  klasy i  nie zwróciły uwagi na  mężczyznę, który 
wyczekiwał kogoś na  korytarzu. Ostatnia opuściła klasę wychowawczyni, obejmując 
ramieniem małą blondynkę. Szły w  stronę okna. Tym razem inspektor rozmawiał 
z  dziewczynką bez asysty jej matki. Okazało się, że poprzednim razem nie powiedziała 
wszystkiego, co wie o  sprawie, i  zgodziła się uzupełnić swoje zeznania:
„Jednego dnia, a  którego, to dziś nie pamiętam, kiedy wyszłyśmy obie z  MDK, 
poszłyśmy w  kierunku skrzyżowania ulicy Świerczewskiego i  Kołłątaja. Zatrzymałyśmy 
się obie przy sklepie «Czerwony Kapturek», oglądając wystawę. W  tym momencie 
doszedł nie znany nam osobnik, lat około 30, może 32. Twarz miał pociągłą, lekko 
piegowatą, nos spiczasty. Seplenił w  mowie na  literę «r». Ten osobnik zaproponował 
nam pójście do  kina. Sobczak wyraziła z  początku chęć, ale ja odeszłam. Po  upływie 
około trzech minut przybiegła do  mnie i  powiedziała, że nie pójdzie do  kina. Tego 
osobnika widziałam jeszcze dwa razy tam, gdzie poprzednio, lecz nie zaczepiał nas, tylko 
patrzył w  naszym kierunku. Uważam, że gdybym go zobaczyła, mogłabym go 
rozpoznać...”
Konsekwencją tej rozmowy jest notatka służbowa, dołączona do  akt sprawy:
„Za zgodą ob. Różyckiej zaprowadziłem w  dniu 17 i  18 września córkę jej Mariolę 
na  ulicę Świerczewskiego i  w  okolicę sklepu «Czerwony Kapturek». Chodziło 
o  rozpoznanie mężczyzny, który proponował jej oraz nieżyjącej Irenie Sobczak udanie się 
do  kina. Za  drugim razem świadek wskazała na  osobnika, który przechodził ulicą, 
mówiąc: «To ten!» Ponieważ świadek nie była pewna, poleciłem jej jeszcze raz dobrze się 
przyjrzeć, kiedy osobnik ten zatrzymał się przy budce z  wodą sodową, co świadek 
uczyniła i  po  krótkiej chwili namysłu orzekła, że chyba to jest ten”.
Mężczyznę wylegitymowano. Był to urzędnik biura geodezyjnego, który wracał 
po  pracy do  domu. Ponieważ z  wyglądu nie przypominał „podrywacza” opisanego przez 
świadka, nie seplenił, literę „r” wymawiał prawidłowo oraz zaprzeczał, jakoby kiedykolwiek 
zapraszał wskazanego mu świadka do  kina — inspektor wydziału kryminalnego nie 
widział potrzeby i  możliwości dalszego przesłuchiwania pana geodety. Zresztą był to 
człowiek, który miał opinię dobrą, nigdy nie był na  bakier z  prawem. Wersja: „Sprawca, 
z  którym znajomość Irena mogła nawiązać na  ulicy”, skończyła się w  końcu 
niepowodzeniem.
A może „podrywaczem” będzie mężczyzna, którego dziewczynka znała, choćby 
z  widzenia. Ktoś, kto mieszka w  okolicy, zna rodziców lub krewnych?
W tej nowej sytuacji kpt. Gałecki zdecydował ponownie nawiązać kontakt 
z  rodzicami ofiary. Pytania, zadawane w  sposób możliwie delikatny, dotyczyły mężczyzn 
zamieszkałych w  pobliżu i  nie cieszących się najlepszą reputacją. Chodziło o  kierowców 
lub właścicieli prywatnych taksówek, którzy objawiali zainteresowanie młodymi 
dziewczętami. Czy któryś z  nich nie odwoził raz lub więcej razy Ireny z  MDK do  domu? 
O  ile pamięta, matka wspominała, że jej córka bardzo lubiła jeździć taksówką.
Ze statystyk milicyjnych wynika, że wśród kierowców i  taksówkarzy trafiają się 
osobnicy o  wybujałej wyobraźni erotycznej. Wiadomo, że ludzie, którzy przekraczają 
barierę określaną jako norma seksualna — pchają się do  zawodów, w  których łatwiej 
o  intymną okazję. Samochód, który pędzi nocą, wagon kolejowy... Ze  statystyki światowej 
dotyczącej przestępstw seksualnych wynika, że wśród pracowników wagonów sypialnych 
spotyka się większy procent zboczeńców aniżeli w  szeregu innych zawodów. W  takich 
wypadkach można łatwo pomylić przyczynę ze  skutkiem. Najczęściej bowiem określone 
cechy osobowości determinują wybór takiego zawodu, który stwarza pożądane układy 
i  sposobności. Szkoda czasu na  filozofię. Trzeba „przeczesać” to środowisko!
Nie czas jednak na  refleksje, kiedy przed kpt. Gałeckim otwiera się nowa 
ewentualność. Sobczakowa przypomina sobie kierowcę nazwiskiem Przybylski, który woził 
dwa razy ich córkę taksówką. Jest to człowiek żonaty, mieszkający w  pobliżu ich domu. 
Jej nieżyjąca córka odwiedzała państwa Przybylskich kilkakrotnie. Kiedy w  dniu 13 
września dziewczynka nie wracała do  domu, matka udała się do  żony Jana 
Przybylskiego pytając, czy jej mąż, który wyczekuje w  taksówce na  gości przy Dworcu 
Głównym, nie widział czasem Irenki? Żona Przybylskiego odpowiadała niechętnie, może 
nawet wykrętnie. I  co jeszcze: chociaż obie rodziny nie utrzymywały zbyt bliskich 
stosunków, Przybylski wraz z  żoną i  dziećmi zjawili się na  pogrzebie Irenki. Ale od  tego 
czasu unikali wszelkich spotkań...
I właśnie w  tym momencie kpt. Gałecki otrzymuje z  komendy dzielnicowej MO 
wiadomość ważną dla dochodzenia. Oto jej treść:
„W dniu dzisiejszym zgłosił się do  mnie członek ORMO, który poinformował mnie, że 
jego żona w  rozmowie z  koleżanką, która z  nią wspólnie pracuje, dowiedziała się, że 
przy ul. Marka 15 zamieszkuje ob. Jan Przybylski wraz z  matką, która trudni się wyrobem 
koronkarskich obrusów. Kobieta ta zwierzała się, że jej syn, który posiada samochód, 
bardzo często nawiązuje kontakty z  młodymi dziewczętami. Wie o  tym, że wywozi te 
dziewczęta za  miasto w  celach intymnych. W  okresie, w  którym zamordowana została 
Irena Sobczak, również miał wozić jakąś dziewczynkę za  miasto”.
Kpt. Gałecki prosi do  siebie inspektorów. Informuje ich o  Przybylskim. Zdaje się, że 
natrafili na  właściwy ślad. Trzeba jak najszybciej, nie wzbudzając podejrzeń 
zainteresowanego, sprawdzić alibi „podrywacza”, uzupełnić jego opinię szerszym 
wywiadem.
Okazuje się, że opinia ta jest jednoznaczna. Sąsiadka Przybylskiego, ob. Borowicz, 
zaobserwowała, że Jan Przybylski przyprowadza do  domu bardzo często młode 
dziewczęta. Pani B. zeznaje, że „o tym, co robi z  tymi dziewczynkami, opowiada swoim 
znajomym po  to, by wzbudzić podziw. Albowiem ma już koło pięćdziesięciu lat. Posiada 
samochód osobowy, którym posługuje się do  uwodzenia dziewcząt”. Świadek potwierdza, 
że w  okresie, kiedy zaginęła I. S., sąsiad woził dziewczynę osiemnastoletnią. Dodaje 
jednak, że mogła być nieco młodsza.
Wersja: spotkała na  ulicy znajomego mężczyznę, który wywiózł ją w  stronę Karłowic 
itd. — personifikuje się w  osobie Przybylskiego. Trzeba postępować konsekwentnie 
po  tej linii. Dalsze zeznania świadków:
Wiesława Z. — pracowniczka rejonowej zbiornicy złomu — zeznaje, że u  Jana 
Przybylskiego mieszkały przez pewien czas dwie „kuzynki”, z  których jedna miała 
najwyżej lat 15. Wiadomo jej także o  przypadku, kiedy tenże usiłował zgwałcić pasażerkę 
taksówki, zamieszkałą w  tym samym co właściciel taksówki domu. Pasażerkę 
odnaleziono. Opowiedziała ona przebieg zajścia, który został załączony do  akt sprawy:
„Nazywam się Maria Hodko i  zamieszkuję w  jednym domu z  właścicielem taksówki, 
ob. Janem Przybylskim, W  roku 1960 wyszłam za  mąż za  Marka Hodko. Przez dwa lata 
żyliśmy wspólnie z  mężem. Jednak w  dalszym okresie nastąpił trwały rozkład małżeński. 
W  roku 1964, o  ile pamiętam, był to Dzień Kobiet, zostałam zaproszona przez koleżankę 
Danutę Stocką i  jej męża do  restauracji «Klubowa». Wychodząc z  domu spotkałam 
na  podwórzu Jana Przybylskiego i  zapytałam, czy mógłby mnie zawieźć do  miasta, 
na  co Przybylski wyraził zgodę. Wsiadłam do  taksówki, ale on jechał labiryntem wąskich 
uliczek, których nie znałam. W  pewnym momencie zauważyłam, że mijamy jakiś most, 
i  wtedy zapytał, czy byłam kiedyś na  cmentarzu Osobowickim, na  co odpowiedziałam, że 
nie. Po  chwili wjechał w  jakąś wąską polną drogę i  zatrzymał taksówkę. Powiedział 
do  mnie, żebym przesiadła się na  przednie siedzenie, a  gdy odmówiłam, sam wysiadł 
z  samochodu i  usiadł koło mnie na  tylnym. Zauważyłam wówczas, że Przybylski wygląda 
i  zachowuje się jakoś nienormalnie. Był bardzo blady i  na  ustach miał pianę. Zaczął mi 
wykręcać ręce, próbując mnie obezwładnić, co mu się udało. Sięgnął drugą ręką pod 
spódniczkę, rozrywając mi reformy. Wtedy udało mi się otworzyć drzwi samochodu, tak że 
upadłam na  trawę. Zażądałam, żeby Przybylski odwiózł mnie na  MO. Wtedy on odwrócił 
samochód, do  którego wsiadłam. W  czasie drogi zaczął mówić, po  co robię z  tego 
tragedię, przecież nic mi się nie stało. Po  przyjeździe pod «Klubową» wysiadłam 
z  samochodu nie opłacając za  kurs, ponieważ ze  zdenerwowania zapomniałam o  tym...”
Przybylski, zatrzymany jako podejrzany o  zabójstwo Ireny Sobczak, zeznaje nieco 
inaczej „na okoliczność próby gwałtu, dokonanej na  obywatelce Marii Hodko”.
Być może, ujawniam pewne szczegóły mechaniki pracy służby kryminalnej, ale 
rzadko kiedy przesłuchanie sprowadza się do  bezpośredniego pytania-ciosu: „Czyś ty 
ukradł, włamał się, zranił?” Inspektor dochodzeniowy prowadzi rozmowę dyplomatycznie, 
chce wzbogacić swoją wiedzę o  osobowości podejrzanego, stworzyć platformę normalnej 
rozmowy, nawet wymiany zdań, żeby w  którymś tam momencie zadać drapieżne pytanie: 
— Co pan robił dnia... o  godzinie...?
Wstępne pytanie dotyczyło bocznego toru, pokrzywdzonej Marii Hodko, o  której Jan 
Przybylski zeznaje, co następuje:
„Postanowiłem sobie tego dnia pracować przez całą noc, żeby zarobić na  święta. 
Wpadłem do  domu przegryźć na  jeden ząb i  spotkałem w  bramie Marię Hodko, która 
miała na  nogach srebrne pantofle i  powiedziała, że chciała właśnie zamówić taksówkę 
spod naszego domu do  restauracji «Klubowa». Zapytała, czy mógłbym zrobić ten kurs. 
Nie byłem zadowolony, ale zgodziłem się, bo pasażerka mieszka w  tym samym domu co 
i  ja. W  drodze zaproponowałem, abyśmy się przejechali, na  co chętnie się zgodziła. 
W  związku z  powyższym zawiozłem ją do  Osobowic, gdzie zamierzałem odbyć z  nią 
stosunek płciowy. Maria Hodko, kiedy przybyliśmy na  miejsce, powiedziała mi, że jest 
niedysponowana, i  ja z  tej przyczyny zrezygnowałem, odwożąc ją pod wymienioną 
restaurację. W  tej sytuacji, chociaż straciłem czas i  benzynę, nie pobrałem opłaty 
za  taksówkę, a  wymieniona nie wyrażała chęci zapłacenia za  kurs... W  uzupełnieniu 
do  moich zeznań podaję dodatkowo: Miałem kilka przypadków zawarcia znajomości 
w  ten sposób i  odbycia stosunku w  taksówce, gdyż kobiety same dość często narzucają 
się, kiedy wozi się je jako pasażerki. W  czasie gdy żona moja pojechała do  swoich 
rodziców, jeździłem jako kierowca u  właściciela taksówki, bo wówczas jeszcze nie miałem 
własnej. Stałem na  postoju, obok Dworca Głównego, kiedy podeszła do  mnie kobieta 
z  dziewczynką, która przyjechała z  Legnicy. Kobieta ta poprosiła mnie, żebym jej pomógł 
znaleźć miejsce w  hotelu. Ja zaproponowałem jej zamieszkanie u  mnie, wyjaśniając, że 
moja żona wyjechała na  urlop. Kobieta zgodziła się na  moją propozycję, wobec czego 
zawiozłem ją do  swojego mieszkania. Przebywała ona tam dwa dni i  dwie noce. 
Nazwiska tej kobiety nie znam. Mówiła, że jest z  Warszawy i  że mąż jej jest ministrem, 
lecz żadnych bliższych danych nie podała mi. Dziewczynka, która jej towarzyszyła, była 
w  wieku około 13 lat, lecz czy była to jej córka, czy też siostra (przypuszczalnie jest to 
nieletnia, o  której zeznają sąsiedzi — przyp. W. S.) — nie pamiętam. Kobieta ta miała 
około 30 lat, była szczupła, wysoka, dobrze ubrana. Włosy miała blond. Przy sobie 
posiadała około 2 tys. złotych, o  czym wiem, bo straciła te pieniądze, będąc u  mnie, 
na  wspólne libacje. Po  dwóch dniach na  moją prośbę przygotowała się do  wyjazdu. 
Kiedy ja poszedłem po  taksówkę, kobieta ta bez pożegnania się ze  mną zabrała rzeczy 
i  wyszła wraz z  dziewczynką z  mojego domu. Po  przyjściu — taksówka biła na  dole, 
czekając na  kobietę — stwierdziłem w  szafie brak sukni mojej żony, wiszącej w  szafie, 
i  drugiej, która leżała w  walizce. Poprosiłem sąsiada — Ignacego Czałko, żeby podwiózł 
mnie na  dworzec motocyklem, bo taksówka, zniecierpliwiona czekaniem, znalazła sobie 
innego pasażera i  odjechała. Na  dworcu odnalazłem kobietę z  dziewczynką 
i  odzyskałem sukienki mojej żony. Kobieta ta powiedziała mi, że suknie te chciała 
sprzedać, żeby kupić sobie bilet do  Warszawy. Ja jednak suknie zabrałem, a  w  zamian 
dałem jej 200 złotych na  podróż. Od  tej pory tych osób więcej nie widziałem...”
Przybylski został chwilowo zatrzymany w  areszcie, aby nie ułatwiać mu zatarcia 
śladów zbrodni. Gdzie należało ich szukać? Rzecz jasna w  samochodzie! Sam przyznaje, 
że taksówka służy mu nie tylko do  pokonywania przestrzeni. Jeżeli popełnił morderstwo 
na  terenie parku pocmentarnego, zawiózł tam Irenę Sobczak, w  samochodzie mogły 
pozostać ślady, na  przykład amarantowa nitka...
Prokuratura wydaje postanowienie o  powołaniu biegłego, „celem udzielenia 
odpowiedzi na  następujące pytanie: czy w  samochodzie znajdują się ślady związane 
z  zabójstwem, które miało miejsce dnia 13 września 67 r.?”
Tego rodzaju decyzja musi być oparta na  uzasadnieniu, które w  tym wypadku brzmi 
następująco: „W wyniku czynności operacyjno-śledczych przyjęto wersję, że sprawcą 
zabójstwa może być Jan Przybylski, właściciel taksówki zarobkowej, w  związku z  czym 
dokonanie oględzin samochodu uważa się za  uzasadnione”.
W międzyczasie trzeba sobie wyraźnie zarysować sylwetkę podejrzanego. Służą 
do  tego celu rozmowy z  ludźmi, którzy się z  nim zetknęli. Rozdział pt. Jak cię widzą 
sąsiedzi.
Przybylski jest człowiekiem brutalnym!
Najbliższy — pan Stanisław Szymczak — palacz w  fabryce maszyn i  urządzeń 
spożywczych, oświadcza, że przypomina sobie niejeden wyczyn Przybylskiego. Wie także 
o  fakcie wywiezienia Marii Hodko „w celach wiadomych”. Zeznaje:
„O tym fakcie powiedziała mi moja córka. W  tym czasie śmiałem się z  J. P., że nie 
udało mu się z  Hodko i  chce zdobyć moją córkę. Wyjaśniam w  tym miejscu, że 
Przybylski kiedyś powiedział, że musi moją córkę... Pewnego razu — niestety, nie 
przypominam sobie dnia i  godziny — poszedłem do  Jana Przybylskiego i  zwróciłem mu 
uwagę, że niewłaściwie postępuje w  stosunku do  kobiet. W  pewnym momencie tej 
rozmowy J. P. zdenerwował się, uderzył mnie w  twarz i  wybił mi ząb. Od  tej pory nie 
utrzymuję z  nim kontaktu...”
Przybylski nie nocował w  domu tego dnia, 
kiedy popełnione zostało morderstwo.
Należało teraz dowiedzieć się, co robił podejrzany wieczorem i  nocą z  13 na  14 
września. A  jeżeli był w  domu, położył się zbożnie spać i  świadkowie to potwierdzą? Ale 
żona Przybylskiego, Elżbieta, na  pytanie, jak spędził jej mąż 13 i  14 września, wyjaśniła, 
co następuje:
„Mąż mój w  dniu 13 września 67 r. na  kolacji nie był w  domu, wrócił dopiero nad 
ranem 14 września tego roku. Nie było mi wiadome, w  jaki sposób spędził wymienioną 
noc...”
Coraz ciaśniej wokół podejrzanego. Człowiek żonaty, uganiający się 
za  dziewczętami, brutalny i  w  dodatku nie spędził dramatycznej nocy we  własnym łóżku. 
Zobaczymy, co sam nam o  sobie powie. Jak zarysuje się jego osobowość przy najlepszej 
do  tego okazji — kiedy opowie nam swój życiorys.
Trzeba powiedzieć, że ludzie chętnie o  swoim życiu opowiadają. Prawdopodobnie 
nikt zbyt często przeciętnego człowieka o  jego życie nie pyta. A  prawie każdy człowiek 
uważa, że w  jego życiorysie były momenty niepowtarzalne, zupełnie wyjątkowe.
...W służbie kryminalnej nie ma czasu na  snucie takich dywagacji. Mówi się krótko: 
teraz taśma numer 1, czyli życiorys. Inspektor ma przed sobą pusty arkusz papieru i  tym 
razem o  nic nie pyta — słucha i  zapisuje. W  tej opowieści o  sobie może się podejrzany 
sypnąć, podać taki szczegół, który pozwoli go rozszyfrować prędzej czy później. Rzecz 
jasna, nie będzie mowy o  znajomości z  nieżyjącą Ireną Sobczak. Trzeba czekać z  tą 
jedną, docelową sprawą do  czasu zakończenia ekspertyzy taksówki, wyników porównania 
śladów linii papilarnych i  odcisków butów, utrwalonych odlewem gipsowym na  miejscu 
zbrodni. A  jeżeli te wszystkie elementy potwierdzą podejrzenie?... Łatwiej rozegrać 
najtrudniejszą rozmowę, kiedy ma się szlemika w  ręku.
Właśnie w  tym momencie kpt. Gałecki oczekuje u  siebie wyników pracy ekspertów. 
Niecierpliwi się! Nareszcie ma szansę „namierzyć” sprawcę! Jeżeli wszystkie te i  rozmaite 
inne klocki złożą się razem na  rozwiązanie zagadki śmierci Ireny S. Chciałby już 
zakończyć tę sprawę. Wyjątkowo mu na  tym zależy. Potrzebuje trochę czasu dla siebie. 
Idzie zima. Przyrzekł żonie, że zajmie się chłopcem, trzeba mu kupić sweter, buty. Żona 
mówi: „On się liczy tylko z  twoim zdaniem. Jak ja z  nim idę do  cedetu — wybrzydza! 
Chłopcu potrzebny jest ojciec. Zaniedbasz własne dziecko, będzie się nim milicja 
zajmować...” Naturalnie przesadza. Dawniej taka łagodna, staje się coraz bardziej przykra. 
Nie chce zrozumieć, że jego praca ma swoją specyfikę. Bywają tygodnie spokojne, 
godziny pracy unormowane. Ale jak jest zabójstwo, kiedy liczy się każda godzina!... Żeby 
choć w  domu interesowali się zagadnieniami kryminalistyki! Można by pogadać, czasem 
nawet poradzić się, kobiety miewają intuicję. Ale żona i  syn nie chcą na  te tematy 
rozmawiać. Mówią: Nie przynoś nam do  domu atmosfery prosektorium. Wyłącz się!... Jak 
tu się wyłączyć, kiedy ta sprawa nurtuje, wraca. Wydaje się, że można by jeszcze i  tędy, 
i  gdzie indziej... A  żona swoje. Że siedzi sama przy telewizorze. Nic na  to nie poradzi. 
Ekspertyzy nie przyśpieszy. Nie zawsze można jej dokonać w  laboratorium wojewódzkiej 
komendy. Trudniejsze zadania przekazywane są do  Zakładu Kryminalistyki 
w  Warszawie. A  tam wpływają zamówienia z  całej Polski. To nie wypiek bułeczek 
na  akord. Chemia nie znosi pośpiechu. Biologia wymaga obserwacji. A  więc znowu 
telefon do  żony:
— Przysięgam ci. Za  dwa dni kończymy. Jak tylko przekażemy sprawę 
do  prokuratora, zajmę się Jankiem!
Zmiana oświetlenia osoby domniemanego 
sprawcy. Spójrzmy nieco inaczej na  osobę 
Jana Przybylskiego!
W międzyczasie Jan Przybylski „dojrzewa” w  „przechowalni” — milicyjnym areszcie, 
do  przesłuchania, które zadecyduje o  jego losie, może o  życiu. Zabójstwo nieletniej?...
Podejrzany siedzi w  pojedynczej celi, niepokoi się. Dlaczego go nie przesłuchują? 
O  co chodzi? Wie, że zawezwą żonę, a  ona go obciąży winą za  wszystko, cokolwiek by 
się stało. Nie znosi go! Gdyby nie ta baba — tak mu się wydaje — nie latałby 
za  dziewczętami, nie kumałby się z  różnymi typami: Gdyby miał obiad na  czas, bieliznę 
wypraną... Trzymała się go, póki miał zdrowie i  własne zęby. Teraz chce się go pozbyć, 
żeby zatrzymać mieszkanie... Matka stara, długo nie pociągnie... Kiedy oni go tam wezwą, 
na  górę?...
Zgrzytnęły klucze w  zamku, ale to była tylko kawa, pajdy chleba, marmolada... Jeść 
się człowiekowi odechciewa. I  nawet nie wiadomo, o  co im chodzi. O  kogo? Ma się 
różne znajomości. Żeby wyłożyli kawę na  ławę!
Dopiero drugiego dnia przyszedł po  niego milicjant.
— Proszę ze  mną — powiedział, a  Przybylskiemu zaświtał promyk nadziei. Taki 
milicjant, co przychodzi wołać na  przesłuchanie, dużo nie wie, ale głos miał dziś jakby 
łagodniejszy, nawet przyjazny.
Kapitan Gałecki, zanim poprosi podejrzanego do  swojego pokoju, raz jeszcze 
przegląda zebrany materiał. Wszystkie ekspertyzy świadczą... na  korzyść Przybylskiego. 
Albo inaczej: nie świadczą na  jego niekorzyść! Ślady linii papilarnych znalezionych 
na  butelce oraz na  innych przedmiotach w  miejscu zbrodni nie odpowiadają jego 
własnym, pobranym przez eksperta daktyloskopii w  chwili zatrzymania Przybylskiego. 
Odciski butów mówią, że sprawca zbrodni miał niewielkie stopy. Podejrzany właściciel 
taksówki to wielkie chłopisko, z  dużą nogą. Koce i  fartuch, zabezpieczone 
w  samochodzie, poddane zostały działaniu promieni „V”. Nie ujawniły one ani plam krwi, 
ani białka. Również na  innych przedmiotach nie stwierdzono śladów, które mogłyby 
wzbudzić podejrzenie. Co jednak najważniejsze: taksówka Przybylskiego była 
unieruchomiona na  przestrzeni ostatniego tygodnia, obejmującego daty 13 i  14 września. 
Silnik został wymontowany i  znajdował się w  warsztacie. Przybylski nie informował o  tym 
inspektora. Nie wiedział, że wiążą jego osobę z  faktem zabójstwa córki Sobczaków. 
Pracownika laboratorium, dokonującego ekspertyzy, obchodzi tylko jego własne zadanie, 
obiektywny wynik naukowej analizy. Jeżeli jednak taksówka była nieczynna, Przybylski 
jako podrywacz nie ma atutu w  postaci przejażdżki, podwiezienia, którym mógłby skusić 
dziewczynę, zaprosić do  samochodu i  wywieźć za  miasto, na  spotkanie ze  śmiercią. 
Stawiało to osobę Jana Przybylskiego w  innym świetle. W  aktach pozostaje jego 
życiorys, wraz z  historią seksualnych przygód wrocławskiego taksówkarza. Co mówił 
Przybylski o  sobie? Ma lat 48, 6 klas szkoły podstawowej, pochodzi ze  wsi. Ziemi mają 
mało, rodzina liczna, w  wojsku zdobył zawód kierowcy. Zdecydował nie wracać na  wieś. 
Państwo dało mu mieszkanie. Ożenił się i  ma czworo dzieci, od  4 do  11 lat. A  więc 
przekroczył normę modelu 2 plus 3. Jeździł na  cudzej taksówce. Teraz jeździ na  własnej. 
Z  żoną pożycie układa się nie najlepiej. Wystąpił o  rozwód.
Mężczyźni bywają brutalni, kobiety zawzięte, kiedy ambicja ich zostaje urażona. 
Żona Przybylskiego powiedziała pół prawdy. Wiedziała bowiem aż za  dobrze, gdzie 
spędził jej mąż noc z  13 na  14 września.
Grupa Gałeckiego opracowuje dalej wersję podrywaczy-kierowców: szoferów albo 
właścicieli samochodów. Ludzi, którzy mają skłonności do  zbyt młodych dziewcząt, którzy 
byli za  tego rodzaju skłonności karani.
Ranna odprawa, ale już nie u  naczelnika. Zadania zostały rozdzielone. Grupa 
operacyjna kpt. Gałeckiego czeka w  jego pokoju. Cztery kawy po  polsku, to znaczy 
z  fusami, oraz pytanie:
— Co mamy dziś na  warsztacie?
— Czterech kierowców. Trzej zeznawali. Został jeden. Dziś do  niego startujemy!
— A  tamci?
Por. Kolat wyciąga trzy protokóły. — Zawracanie głowy!
— Może byś mnie pozostawił ocenę? — powiedział kpt. Gałecki. Zły jak osa. Tyle 
pracy z  tym Przybylskim... Wersja zdawała się „ciepła” i  co wyszło?
Por. Kolat zagląda do  protokółów, referuje z  wyrazem niesmaku:
„Zatrzymany kierowca Jerzy Podemski podał na  swoje alibi... nogę w  gipsie”.
Kolat spojrzał na  kapitana z  porozumiewawczym uśmiechem: Nie ma na  co liczyć... 
Ciągnął dalej:
„Sprawdziłem, że ten gips zdjęli mu 11 września, ale ledwo chodził. Miał dwie sprawy 
w  kolegium o  zaczepianie nieletnich, ale mówi, że już z  tym skończył. Nie uznaje teraz 
dziewcząt poniżej lat dwudziestu. Jest poza podejrzeniem. Do  16 września nie jeździł 
taksówką”.
— Tadeusz Pałuba ma lat 34. Pracuje w  przedsiębiorstwie handlu meblami. Jest 
u  nas notowany... w  tym rejestrze. Zeznał:
„Mam żonę i  trzyletnie dziecko, ale mieszkam z  mamusią, ponieważ moja matka nie 
lubi żony i  małego dziecka, mówiąc, że nie znosi płaczu. W  ubiegłym roku pracowałem 
w  ogrodzie zoologicznym jako dozorca i  karmiłem zwierzęta. W  tym czasie przytrafił mi 
się taki przypadek, że jeden z  chłopców posiadanym kijem bił słonia. Chłopiec miał około 
dwunastu lat. Ja kilkakrotnie zwracałem mu uwagę. Wreszcie wziąłem go za  ucho 
i  wyprowadziłem z  ogrodu. Oskarżony zostałem c usiłowanie gwałtu i  otrzymałem dwa 
lata więzienia, z  których rok został mi darowany. Nigdy nie miałem do  czynienia 
z  nieletnimi dziewczynkami. Nawet ich nie lubię...”
Kolat nie czekał na  pytanie kapitana.
— Sprawdziłem jego alibi. 13 wieczorem siedział z  „mamusią” przy telewizorze. Byli 
też sąsiedzi, nie mają własnego... Że też taki gnojek kręci się po  świecie!...
Trzeci jest o  key! Nazywa się Eugeniusz Stolarek, skończył liceum gospodarcze, nie 
pracuje w  swoim zawodzie, jeździ „na taksówce” i  ma 38 lat. A  samochód kupił, bo 
odziedziczył po  ojcu domek jednorodzinny i  sprzedał go. Sprawdziliśmy i  tę okoliczność. 
Zeznaje:
„Jestem stanu wolnego, o  żadne gwałty nie byłem nigdy podejrzany. Nie usiłowałem 
na  siłę zdobywać kobiet ani sprowadzać do  mojego mieszkania. Jeżeli byłbym skłonny, 
znalazłbym sobie kobietę i  ją poślubił. Ale nie jestem jak dotąd zdecydowany. 
O  zabójstwie dziewczynki nie wiem, bo gazet nie czytam. Dziewczynka, z  którą mnie 
widują, jest córką brata. Ma chorą nóżkę po  chorobie Heinego-Medina i  trudno jej 
chodzić. Bardzo lubi jeździć taksówką, to ją wożę...”
— Co do  dziewczynki — sprawdziłem. Zwyczajnie porządny człowiek. 
Odzwyczailiśmy się od  ich widoku. Jak tu się jeszcze kilka lat popracuje... Swoją drogą, 
skąd się taki wziął na  naszej liście?...
Okazało się, że wskazała go rodzina denatki. Kiedyś jadąc samochodem zaczepił 
Irenkę, którą znał. Trzeba było sprawdzić, a  nuż... Sto razy chybisz, ale w  końcu możesz 
trafić.
Był jeszcze jeden na  liście podejrzanych: Grzegorz Łuka. Zatrzymany w  czasie 
przeczesywania dworca, nie mógł wyjaśnić, co robił 13 września w  godzinach 
wieczornych. Co jednak ważniejsze — pytanie to wprawiło go w  stan nerwowego 
podniecenia. Opinię miał fatalną, kartotekę jeszcze gorszą. Trzeba było na  wszelki 
wypadek sprawdzić, co robił krytycznego wieczoru.
— Zwijać go? — zapytał Kolat.
— Po  co? Przesłuchaj go i  tyle!
A jednak trzeba było zatrzymać ob. Łukę, a  to z  powodu jego przykrótkiej pamięci. 
Uprzedzony o  odpowiedzialności itd., wyjaśnił:
„Zamieszkuję we  Wrocławiu od  roku 1950, przy ulicy Jedności Narodowej, z  moją 
nieślubną żoną Haliną, z  którą mam syna lat sześć. Obecnie nigdzie nie pracuję, 
a  utrzymuje mnie żona, która jest zatrudniona w  szpitalu jako pielęgniarka. Co do  dnia 
13 września, to przypominam sobie, że spotkałem kolegę z  zakładów mięsnych 
i  poszedłem z  nim do  «Sezamu». On przywitał się z  szatniarką, z  którą wypiliśmy 
po  0,50 — przyniesione przez kelnerkę, a  zamówione przez mojego kolegę. Potem ja 
udałem się na  ulicę Świerczewskiego, do  zakładu gry w  koniki. A  on poszedł też, ale nie 
wiem dokąd. Konkretnie to nie mogę wyjaśnić, co robiłem 13 września od  rana, a  także 
nie mogę podać mojego alibi, bo nie myślałem wtedy, żeby pamiętać, co i  jak w  którym 
dniu robiłem”.
Jednak wieczór i  noc spędzone w  „przechowalni”, w  której lepiej poinformowani 
towarzysze celi wytłumaczyli mu, co zdarzyło się w  dniu 13 września, wpłynęły 
na  znaczną poprawę jego pamięci. Następnego dnia zeznał:
„W dniu 13 byłem w  urzędzie zatrudnienia, przy ul. Sukiennice 10, żeby dowiedzieć 
się, czy nie ma dla mnie pracy kierowcy. Okazało się, że szukają szofera dla samochodu 
marki «Żuk». Kierownik transportu zapisał moje nazwisko i  kazał się zgłosić nazajutrz. 
Na  pośredniaku spotkałem kolegę Czesława, zamieszkałego na  ulicy Kołłątaja, nazwiska 
nie znam. Jest to blondyn wysokiego wzrostu, z  wyglądu przypominający profesora. Mówił 
mi, że także poszukuje pracy. Mogła to być godzina 12.00 Później poszedłem w  kierunku 
PDT. Tuż przy wyjściu spotkałem kolegę Kowalskiego Romana, który, pamiętam, że 
posiadał w  ręku parasol męski. Była wówczas 14.00 Pamiętam godzinę, ponieważ 
śpieszyłem się na  wyścigi konne i  spojrzałem na  zegarek. Szybko udaliśmy się 
do  restauracji «Centralna», gdzie wypiliśmy po  jednym piwie, i  następnie Roman 
poprosił mnie, żebym udał się z  nim w  celu odwiedzenia szatniarki w  barze «Sezam». 
Tam byliśmy krótko, gdyż Roman gdzieś poszedł, a  ja pobiegłem do  totalizatora 
wyścigów konnych przy ul. Świerczewskiego. Były to pierwsze wyścigi w  tym tygodniu. 
Nie grałem, bo nie miałem pieniędzy, ale głośno typowałem zwycięzców. I  szkoda, że nie 
miałem gotówki, bo zawsze prawidłowo zgadywałem. Spotkałem tam znajomego majstra, 
zatrudnionego w  cewkami, który jest zapalonym miłośnikiem koni, a  nazywa się Jan 
Kumorka. Adresu jego nie znam. Około 18.45 opuściłem totalizatora i  udałem się 
na  telewizję do  hotelu «Odra» przy ul. Rejtana, aby obejrzeć dziennik. W  świetlicy hotelu 
spotkałem Cześka z  ulicy Henryka Pobożnego. Po  dzienniku zaczął się prawdopodobnie 
francuski kryminał, ale już go nie oglądałem, bo opuściłem świetlicę i  udałem się sam 
w  kierunku PDT, do  tramwaju linii 8. Do  domu przyjechałem około 21.00. Drzwi mi 
otworzyła teściowa, Ewa Jankowska. W  domu nie zastałem żony, a  teściowa moja 
powiedziała, że żona udała się do  koleżanki. Udałem się tam i  wróciliśmy wspólnie 
do  domu... Prostuję! Przyszedłem sam, a  po  dziesięciu minutach wróciła żona. W  domu 
przepłukałem sobie nylonową koszulę i  w  tym dniu więcej z  mieszkania nie 
wychodziłem...”
Grzegorz Łuka przedstawia fałszywe alibi. 
A  więc co robił faktycznie w  dniu 13 
września?
Na wszelki wypadek inspektor Kolat przesłuchał współuczestników „dnia jak co 
dzień” Grzegorza Łuki. Szczególnie ważna była wizyta u  koleżanki żony, nazwiskiem 
Janina Kamola. Łuka twierdził, że odwiedził jej dom dnia 13 po  godzinie 21.00, czyli o  tej 
mniej więcej porze, kiedy dokonała się w  parku pocmentarnym Karłowic zbrodnia.
Okazało się, że podejrzany zrelacjonował ten dzień nad wyraz wiernie. Tyle że 
wszystkie te fakty, miłe spotkania, niewinne hazardy — miały miejsce nie 13 września, 
a  dwa dni przedtem. Dokładnie w  dniu 11 września 1967.
Wezwano na  przesłuchanie żonę podejrzanego, ową pielęgniarkę, pracującą 
w  bardzo przecież trudnym, wymagającym jakiejś postawy moralnej, zawodzie. Kobieta ta 
cieszyła się dobrą opinią w  swoim szpitalu. Zeznała:
„Po urodzeniu syna Mariana, gdy dziecko miało około miesiąca, Łuka został 
osadzony w  więzieniu, gdzie przesiedział się dwa lata. Za  co? Nie wiem. Powiadają, że 
był oskarżony o  paserstwo, ale nigdy mi się nie zwierzał. W  marcu przyjaciel mój wyszedł 
z  więzienia i  wprowadził się do  mnie. Podjął pracę jako kierowca. W  ogóle to zmieniał 
często pracę, gdyż żadna nie sprawiała mu zadowolenia. Nie pamiętam dokładnie, w  ilu 
zakładach pracował. Od  pewnego czasu nie jest już nigdzie zatrudniony. Był zawsze 
nerwowy i  na  temat podjęcia pracy nie pozwolił sobie zwrócić uwagi. Raczej nie pił. 
Jeżeli, to rzadko i  niewiele. Gdyby nie jego wstręt do  pracy, to życie nasze układałoby się 
bardzo dobrze, gdyż do  mnie i  do  dziecka odnosił się zawsze grzecznie, daleki był 
od  wszelkiej brutalności. Seksualnie odpowiadaliśmy sobie nawzajem. Byliśmy oboje 
zadowoleni. Stosunki między nami odbywały się zwyczajnie, jak mówią — normalnie. 
Nigdy nie próbował nawet odbyć stosunku ze  mną w  inny sposób. Nie pozwoliłabym 
na  to...”
— Nasuwa się niewesoła refleksja — mówi inspektor Kolat. — Coraz więcej 
spotykamy takich związków: ciężko pracujących kobiet, które łączą swój los z  nierobem. 
Utrzymują go, chwalą sobie „normalne stosunki”... Byleby nie pozostać samej! Kobieta ta 
sprawiła na  nas bardzo dobre wrażenie. A  wiemy, że oszukała nas. Było zaledwie kilka 
dni po  zabójstwie w  parku pocmentarnym i  przyjaciółka tego nicponia Łuki musiała 
dobrze pamiętać, którego dnia była z  wizytą u  Janiny Kamoli. Zwłaszcza że wieczór ten 
upamiętnił się sprzeczką z  przyjacielem czy, jak akcentuje — z  mężem. Tego wieczoru 
bowiem nie wrócili razem do  domu i  w  tym miejscu zeznań Łuka sprawiał wrażenie 
człowieka speszonego. Odtworzył wprawdzie dokładnie, godzina po  godzinie, wydarzenia 
dnia 13 września, ale my wiemy, że miały one miejsce w  11 dniu tego miesiąca. Właśnie 
dlatego tak bardzo ważny jest czas w  pierwszych godzinach czy dniach po  stwierdzeniu 
przestępstwa. Sprawca nie zdoła sobie jeszcze przygotować zasłony, a  świadkowie nie 
mogą zasłaniać się brakiem pamięci i  są w  stanie odtwarzać szczegóły, które z  czasem 
ulegają zatarciu. W  przypadku „pomylenia” daty przez Łukę brak pamięci nie mógł być 
przypadkowy. Wydarzenia były zbyt świeże, a  kłamstwo podawane zbyt zgodnie przez 
pana Grzegorza i  jego panią.
Zwracamy się do  pielęgniarki, mówiąc wyraźnie:
— Wprowadziła nas pani w  błąd. Jesteście w  zmowie! Pani i  jej przyjaciel 
sądziliście, że Kamola nie zapamięta daty, która dla niej najpewniej nie ma żadnego 
znaczenia. Ale teraz żarty się skończyły. Mąż jest podejrzany o  zabójstwo Ireny Sobczak. 
Jego sprawę przekażemy do  prokuratora. Będzie przez czas dłuższy na  utrzymaniu 
państwa!...
Kobieta błaga o  zgodę na  porozumienie się ze  swoim mężem bez świadków. Por. 
Kolat chwilę się zastanawia. Normalnie by się nie wahał. Tyle ma się tej samodzielności, 
żeby działać zgodnie z  własnym wyczuciem; Ale dochodzenia w  sprawach zabójstw 
podlegają specjalnym regułom. Jeżeli ci dwoje są faktycznie w  zmowie? Kobieta go 
w  jakiś sposób kocha, będzie kryła nawet zbrodnię... Pielęgniarka wciąż prosi, żeby dać 
jej szansę. Jedna chwila rozmowy z  Grzegorzem w  cztery oczy! Przyrzeka, że wszystko 
się wyjaśni. Jeżeli otrzyma zezwolenie od  porucznika, zapewnia, że jeszcze dziś, zaraz 
po  spotkaniu z  Grzegorzem, złoży szczere i  wyczerpujące wyjaśnienia.
Niech tam! Zaryzykujemy! Umundurowany funkcjonariusz milicji przyprowadza 
mężczyznę, bardzo zdenerwowanego. Pielęgniarka całuje Łukę w  policzek, powodując 
tym u  mężczyzny jeszcze większą konsternację... Pozostawiają ich samych w  małej 
poczekalni. Milicjant mówi do  inspektora:
— Znalazła sobie kawalera. Nawet niebrzydka!...
Funkcjonariusz wyczekuje przed drzwiami poczekalni, choć prawdę mówiąc wolałby 
być tam w  środku, a  inspektor wraca do  swojego pokoju. Za  chwilę puka do  niego 
pielęgniarka. Mówi:
— Ja już pójdę... Mój mąż prosi o  przesłuchanie.
Funkcjonariusz przyprowadza z  poczekalni Łukę. W  międzyczasie kobieta prosi 
o  podpisanie przepustki. I  może zwolnienie? Chociaż na  dwie godziny. Miała być 
o  siódmej w  pracy, jest dziewiąta. Por. Kolat wypisuje na  blankiecie zwolnienie na  cały 
dzień: Niech sobie coś załatwi dla siebie, dla dziecka. I  tak dzielnie dźwiga to brzemię...
Wchodzi Łuka. Jakiś zmieniony, nieśmiały, delikatny. Chciałby się schować w  mysią 
dziurę. Prosi, żeby go nie zaskarżać o  fałszywe zeznania. Wie, że jest taki paragraf. Już 
nigdy nie będzie wprowadzał milicji w  błąd.
Ale co robił w  dniu 13 września, w  godzinach wieczornych?
Był, no... nie ma co, powie. Był u  pasera. Nie zastał go w  domu. Czekał do  22.00, 
aż tamten przyszedł. Wszyscy go widzieli. Daje słowo, że mówi prawdę.
Zamilkł. Porucznik Kolat nie zamierza wyciągać od  Łuki słowa za  słówkiem. Huknął:
— Pospiesz się! Nazwisko! Adres? Nie rób ze  mnie wiatraka!
Podaje więc wszystkie dane, nie kryje, co zamierzał opylić. Nie jego szmalec.
— W  porządku. No to czyj?
Musi teraz grzecznie i  po  kolei opowiedzieć, co i  jak. Nie było żadnych wątpliwości, 
że był w  tej sprawie pośrednikiem między złodziejem a  paserem, jeżeli nawet sam nie 
brał udziału w  kradzieży. Właściwie w  grubszym włamaniu.
— I  w  ten sposób — mówi por. Kolat, zaglądając za  moimi plecami do  akt sprawy 
Ireny Sobczak — wyszła nam jako, można powiedzieć, produkt uboczny, kradzież, 
popełniona u  inż. G., właściciela pięknej willi na  przedmieściu Wrocławia. A  ten Łuka, 
swoją drogą, to cwaniak. Szare komórki pracują u  niego prawidłowo. To ona mogła nam 
powiedzieć, co i  jak. Ale wolał przyjść sam. Przyznanie dobrowolne liczy się w  sądzie 
jako okoliczność łagodząca...
Sprawdzamy na  wszelki wypadek alibi u  pasera. Ale zakładamy, że mówił prawdę. 
Nie omyliliśmy się! Inż. G. dzięki sfałszowaniu przez Łukę zeznania otrzymał z  powrotem 
znaczną część skradzionych mu rzeczy. I  nie na  tym koniec. Paser został zatrzymany, 
złodzieje również. Okazało się, że Łuka rzeczywiście nie brał udziału we  włamaniu. 
Należał do  tego rodzaju przestępców, którzy sami unikają ryzyka, ale chętnie służą 
pomocą, nie żądając nawet wygórowanej zapłaty. Żeby im coś kapnęło!... Kiedy milicja 
po  uzyskaniu nakazu rewizji znalazła u  pasera nakrycia stołowe, ubrania inżyniera, 
funkcjonariuszy zastanowiły dwie książeczki pornograficzne i  film tego rodzaju. Paser, 
z  pozoru dobroduszny staruszek, nie wyglądał na  kolekcjonera, który ma tego typu 
hobby. I  pan G. musiał się gęsto tłumaczyć. Wprawdzie posiadanie takich „ciekawostek” 
jest jedynie sprawą gustu, ale film bywał wyświetlany na  spotkaniach towarzyskich, 
a  rozprzestrzenianie pornografii jest odpowiednio zakwalifikowane w  paragrafie kodeksu 
karnego. I  oto łańcuszek konsekwencji, które chwalili sobie nasi koledzy z  innych sekcji. 
Ale nie my! Nie posuwamy się nadal „do przodu” w  sprawie zabójstwa dziewczynki 
w  parku pocmentarnym. Wersja: podrywacze starsi wiekiem, z  samochodem, bez, 
zdemoralizowani, zboczeńcy seksualni — została wyczerpana.
— Przesłuchaliśmy w  tym wariancie trzydziestu kilku osobników — powiedział kpt. 
Gałecki. — Pani notuje słowo w  słowo ich zeznania? Przecież czytelnik ma prawo 
pomyśleć, że to czysta fantazja...
— Nie sądzę! Te typy, ich sposób życia, rozumowania, swoista moralność... Taki 
szofer, który uważa, że nie ma prawa inkasować „taryfy” od  Marii Hodko... Tego nikt nie 
wymyśli!
Do gabinetu zajrzał major Długołęcki — „filozof” wydziału kryminalistycznego. Okazja 
do  pogawędki. Kapitan się zastanawia: skąd tyle tego barachła? Wiedzą przecież, jaki 
będzie epilog złodziejskiej przygody!
— Mówimy wciąż o  marginesie społecznym — zauważył major — jakby ta linia 
podziału była jednoznaczna. Tu margines, tam świat normalnych ludzi. A  tak nie jest, 
chociażby dlatego, że ci z  marginesu, którzy żyli na  Łyczakowie lwowskim, warszawskim 
Targówku, wchodzą dziś, jako pełnoprawni lokatorzy, do  nowych osiedli. Cocktail jak 
w  mikserze. Nawiązane zostają stosunki sąsiedzkie, zaprzyjaźniają się dzieci, słownictwo 
zostaje wyrównane. Skąd się wziął ten knajacki język w  naszym życiu codziennym? 
Słowa, które obijają się w  celach więziennych? Pozytywne zjawisko likwidacji 
wrocławskich ruder szerzy tę zarazę. Najczęściej bywa tak, że jeden z  członków rodziny 
decyduje się, nie bez wstrętu, iść do  pracy. Po  jakimś czasie otrzymuje M3. Za  nim 
ciągnie familia. Być może, ten styk przywróci część ludzi z  marginesu społeczeństwu 
świata normalnego... Tak go nazywamy. Ale działanie jest dwustronne. Społeczność 
marginesu jest barwna, będzie zawsze przyciągała słabych moralnie, psychopatycznych, 
dziewczęta, które ciągną za  chłopcem. Ta pielęgniarka... Można tego rodzaju związki 
powielać. Kobiety pracujące, często wartościowe, łączą swoje życie z  mężczyznami 
modelu Grzegorza Łuki. Innym przykładem jest rodzina Ireny Sobczak. Jeszcześmy jej 
dobrze nie poznali, ale z  tego, co już wiemy, dziewczynka była chowana surowo. Nie ma 
nadmiernych wymagań od  życia — skromna bluzka, spodenki krajowej produkcji. Oboje 
rodzice pracują. Ale Irenka bywa u  Przybylskich. Te dwie rodziny się przyjaźnią. 
Przypatrzmy się naszemu taksówkarzowi. Żyje tak jak bardzo wielu ludzi z  marginesu. 
Może to te kobiety winne, co uprawiają „miłość” w  taksówce? Albo ta matka z  córką, 
które przywiózł do  domu. Jeżeli jeszcze nie jest, to będzie naszym „klientem” — nie mamy 
wątpliwości... Świat się zachwiał! A  my byśmy chcieli przedzielić kordonem jednych 
od  drugich, stworzyć antyseptyczny klimat dla zdrowych, a  z  tym marginesem nie bardzo 
wiadomo, co począć. Jesteśmy praworządni! Bez powodu nie można żadnego wycirusa 
trzymać pod kluczem. Trzeba kończyć miłą dyskusję Polaków. Fakt, że jeden rozdział 
sprawy o  zabójstwo Ireny Sobczak został zamknięty. Następną wersję: „Zabójstwa I. S. 
mogła dokonać osoba znana jej osobiście, z  którą utrzymywała dłuższy czas kontakt” — 
prowadził por. Poreda i  jego operacyjna grupa. Strona akt 234 i  następne.
Osobowość dziewczynki jako punkt 
wyjścia w  poszukiwaniu sprawcy.
Wracamy do  dnia 14 września. Pokój por. Poredy (dziś już kapitana Poredy). Trzech 
inspektorów oczekuje dyspozycji. Na  stole przed porucznikiem leży lista uczniów klasy 
VIII szkoły nr 52.
Jeszcze wczoraj, na  piątej ławce pod oknem, Irena Sobczak próbowała rozwiązać 
zadanie matematyczne... Na  liście figuruje 27 nazwisk. Ten spis wręcza porucznik — 
inspektorowi Grudzie. Jest to najmłodszy pracownik grupy operacyjnej. Szkołę jeszcze 
dobrze pamięta. — Radzę ci, pogadaj z  wychowawczynią.
One mają oko. Wiedzą czasem więcej niż matka...
Nic o  niej nie wiedzą! Była szara, 
niepozorna. Jak wiele innych...
Por. Gruda udaje się do  szkoły. Poszczególne grupy prowadzą równolegle działania 
operacyjne w  tym samym czasie. Może por. Kolat akurat teraz rozmawia z  Grzegorzem 
Łuką... Inspektor Gruda nie spodziewa się znaleźć mordercy wśród szkolnych kolegów 
Irenki, lecz informacje, które pozwolą mu uzupełnić obraz, osobowość ofiary — jako punkt 
wyjścia do  poszukiwania napastnika. Wychowawczynię — panią Henrykę Gruszkową, 
znalazł porucznik w  pokoju nauczycielskim. Jest „cała w  nerwach”. Szkoła nigdy nie 
miała do  czynienia ze  służbą kryminalną. Co do  I. S. wyjaśnia:
„Znałam ją niezbyt dobrze, ale mogę powiedzieć, że żadnych trudności 
wychowawczych nie przedstawiała. W  dniu dzisiejszym o  13.15 przerwałam lekcje, żeby 
zapytać, co się dzieje z  Ireną, bo matka sygnalizowała o  zaginięciu córki. Wolałam nie 
mówić dzieciom prawdy. Choćby dlatego, żeby się czegoś od  nich dowiedzieć...”
Por. Gruda spojrzał z  pewnym uznaniem na  tęgą, korpulentną postać nauczycielki, 
która ciągnęła dalej:
„Pytałam, czy ktokolwiek i  o  której godzinie widział ją w  dniu wczorajszym. Klasa 
milczała. Tylko Zosia Santor wstała z  miejsca i  powiedziała zdyszanym głosem, że 
spotkała Irenkę wczoraj w  tramwaju. Dużo rozmawiały, a  Irenka wspomniała, że jedzie 
na  lekcję do  MDK. Jednak wysiadła wcześniej, zaraz przy dworcu. Następnie zwróciłam 
się do  klasy z  zapytaniem, czy Sobczak nie chodziła z  jakimś kolegą lub nie utrzymywała 
kontaktów bliższych z  chłopakami? Nie mogłam zadawać drastycznych pytań. Przecież to 
szkoła podstawowa, jeszcze dzieci. Ale na  moje wezwanie w  sprawie kolegów jedna 
z  dziewcząt poruszyła się na  ławce. Znak, że ma coś do  powiedzenia. Była to Janka 
Kozura. Powiedziała, że Irenka mówiła jej kiedyś o  jakimś chłopcu, nie wymieniając jego 
imienia. W  klasie podniosły się głosy. Mówili jeden przez drugiego, że ta Irena zmyślała, 
bo bardzo lubiła się chwalić. W  tej sytuacji przerwałam indagowanie dzieci...”
— Jak pan sądzi, poruczniku? Chyba nie było celu wdawać się z  nimi w  dyskusję, 
skoro niewiele wiedziały i  mogły tylko skierować śledztwo na  fałszywy ślad...
Jednak pani Gruszkowa uważała za  konieczne udzielić władzom śledczym pewnej 
pomocy. Uzupełniła więc swoje zeznania co do  wypowiedzi dzieci następującymi 
informacjami:
„W klasie, do  której uczęszcza — przepraszam, uczęszczała — Irena, uczy się 
trzydzieścioro dzieci. Z  tego 14 chłopców, reszta dziewczynki. W  dniu 13 września 
wszyscy byli obecni na  nauce oprócz Janka Szczypiora, który przedłożył zaświadczenie 
lekarskie. Był chory na  znaczne czyraki, które nie pozwalały mu uczęszczać na  lekcje. 
Wątpliwe, czy w  czasie zwolnienia spotkał się z  I. S... Co do  Irenki, mogę powiedzieć 
tylko tyle, że była średnio zdolna i  tak samo pilna. Z  charakteru spokojna, grzeczna 
i  dobrze wychowana...”
Wychowawczyni pożegnała się z  porucznikiem, zgarnęła ze  stołu stos zeszytów 
do  klasówek a  na  widok rozczarowanej twarzy porucznika dodała:
— Ta Sobczak powtarzała V klasę. Dlatego była starsza od  innych. A  może ktoś 
z  poprzedniej grupy lepiej ją zapamiętał? Byli to jej rówieśnicy... Może tam będzie pan 
miał więcej szczęścia!
Zaczęto szukać byłych kolegów Ireny, którzy znajdowali się już poza szkołą 
podstawową. Skomunikowanie się z  wieloma napotykało trudności. Niektórzy wyjechali 
z  Wrocławia do  internatów, szkół zawodowych. Okazało się, że żaden z  absolwentów 
nie utrzymywał kontaktów z  Ireną. Znowu niewypał!
Każda z  tych czynności dochodzeniowych pożera czas. A  czas, który mija, utrudnia 
ściganie winnego. Por. Gruda zreferował sytuację kapitanowi.
— Może byś porozmawiał jeszcze raz z  tą Mariolą — zaproponował kpt. Poreda. — 
Dziewczęta lubią się zwierzać.
Mariola, kiedy jej słów nie kontrolowało surowe spojrzenie matki, była skłonna coś 
niecoś o  I. S. opowiedzieć.
„O ile chodzi o  bliższą sympatię, Irena sympatyzowała w  tym roku z  Ryszardem 
Wyrozemskim i  jego bratem — Alkiem. Matka Ryśka pracuje na  poczcie i  roznosi 
telegramy. Tam również jest zatrudniona matka I. S... Irena mówiła, że była z  Ryśkiem 
na  randce w  kawiarni, ale w  jakiej kawiarni, tego nie mówiła. W  lipcu br. powiedziała, że 
zerwie z  Ryśkiem, bo jest za  smarkaty. Co to miało znaczyć, tego nie wiem. I. S. 
powiedziała po  pobycie na  półkolonii, że ma powodzenie u  chłopców. W  czym to 
powodzenie objawia się, nic nie wspomniała. Razu pewnego Irena mówiła, że w  domu 
swoim piła wino z  kolegą brata — Gienkiem z  Księża Małego i  paliła wtedy papierosy. 
Czy więcej razy piła, o  tym nie wspomniała. Czy ze  swoimi sympatiami odbywała 
stosunki cielesne, tego też nie wiem. Nic mi na  ten temat nie mówiła. Owszem, wiadomo 
mi jest, co to znaczy stosunek cielesny...”
To ostatnie pytanie zostało zadane przed wynikiem sekcji, która wykazała w  sposób 
niezbity, że dziewczynka „stosunków cielesnych” z  nikim i  nigdy nie utrzymywała... Być 
może jednak ten Rysiek ją napastował, broniła się, chłopiec przestraszył się, że opowie 
rodzicom... Zbrodnie bywają czasem spowodowane tragicznym splotem przypadków. 
I  ten więc ślad musiał zostać sprawdzony. Por. Gruda udał się do  matki I. S. Sobczakowa 
jeszcze raz podkreśliła, że córka jej nigdy nie wychodziła na  miasto bez ich zezwolenia. 
„Znała synów mojej koleżanki, Ryszarda i  Aleksandra Wyrozemskiego, ale te spotkania 
miały charakter przypadkowy”. Najpewniej matka Ryszarda i  Alka — koleżanka z  poczty, 
poprosiła, żeby nie wspominać o  jej chłopcach, po  co mają ich ciągać po  milicji? Z  tego 
rodzaju niedomówieniami stykamy się cały czas w  sprawie o  zabójstwo Ireny Sobczak, 
co utrudnia ściganie zabójcy. Por. Poreda nie podejrzewa tego Rysia, ale na  wszelki 
wypadek sprawdza jego alibi na  dzień 13 września:
„Jestem uczniem szkoły mechanicznej. Ojciec mój pracuje w  hucie. Na  jakim 
stanowisku pracuje, nie wiem! Czasem przychodzi do  domu w  mundurze strażaka. Matka 
zajmuje się gospodarstwem i  dorabia roznoszeniem telegramów. Mam trzy niezamężne 
siostry, które z  nami zamieszkują. Jedna jest nauczycielką, druga szuka pracy, 
a  najmłodsza kolegowała ze  zmarłą Irenką. W  domu z  nami mieszka dziadek — ojciec 
matki. Jest on na  rencie. Rodzina moja zajmuje mieszkanie na  pierwszym piętrze, 
składające się z  dwóch pokoi, kuchni i  łazienki... W  dniu 13 września o  godz. 9 rano 
pojechałem do  zakładów «Polar» na  zajęcia warsztatowe. Przebywaliśmy tam do  godz. 
10 i  było po  zajęciach. Skontaktowałem się wtedy z  kolegą Andrzejem Furtakiem 
i  pojechaliśmy jedynką na  rynek. Mogła być 11.30. Wspólnie udaliśmy się do  sklepu 
«Chatka Puchatka», gdzie Andrzej kupił pocztówkę z  dwiema melodiami, za  20 zł. 
Na  jednej stronie była piosenka Czerwonych Gitar o  nazwie: «Nikt na  świecie nie wie, że 
się kocham w  Ewie», drugiej zaś melodii nie pamiętam. Byliśmy w  jeszcze jednym 
sklepie, zabawkarskim, przy ul. Mikołaja, i  tam Andrzej kupił za  12 zł pocztówkę 
dźwiękową o  nazwie «Przed pierwszym bałem». Następnie nie mieliśmy już żadnych 
pieniędzy i  pojechaliśmy do  domu. W  domu odrabiałem lekcje. W  międzyczasie 
przyszedł ojciec z  pracy i  usiedliśmy razem do  obiadu. Po  obiedzie przyszedł do  mnie 
Andrzej Furtak i  przyniósł mi książkę. Miał przyjść później po  nią, ale nie przyszedł. 
O  godz. 17 kolega Jurek Swotela wstąpił po  mnie. Obaj wzięliśmy rowery i  jeździliśmy 
do  18.30. Nie przypominam sobie, żeby ktoś nas widział. Po  przyjściu do  domu zjadłem 
kolację i  wszyscy byli obecni z  wyjątkiem najstarszej siostry, która może przychodzić 
później do  domu. Oglądaliśmy film telewizyjny z  serii Al Capone, nie przypominam sobie 
tytułu. Prostuję. Tytuł sobie przypomniałem, coś o  browarze. O  godz. 22-ej położyłem się 
spać”.
Właśnie wtedy w  parku pocmentarnym rozegrał się dramat, w  którym jedna 
z  dwóch osób stała się ofiarą.
Powoli zarysowuje się nam obraz osobowości nieżyjącej dziewczynki, jej życia. 
Bardzo skromnego, prostego. Takiego, jakim był jej dom: solidny, uporządkowany, 
przestrzegający dyscypliny. Atrakcją były lekcje w  MDK. Przy tej sposobności — 
ploteczki, spacery. Nie za  długie, bo ojciec patrzył na  zegarek. Mógł przylać! Kino jako 
wymarzona rozrywka. I  raz w  roku półkolonie. Ojciec w  perspektywie obiecywał jej 
wyjazd do  NRD. Mieli tam rodzinę. Bo rodzice jej poznali się w  Niemczech, za  okupacji. 
Sobczakowa, wówczas panna, została wywieziona na  przymusowe roboty. Ojciec jest 
pochodzenia niemieckiego. Babka, ciotki żyją po  tamtej stronie. Ale on wybrał sobie tu 
żonę — i  Polskę. Nie narzeka, choć żyją skromnie. Teraz, kiedy syn Zygmunt zaczął 
pracować, można było nabyć produkty nowoczesnej techniki, która wzbogaciła ich życie: 
mają telewizor, adapter, płyty. Sobczak ze  wszystkich dzieci najbardziej lubił chyba tę 
Irenkę. W  jednym z  zeznań — wracano wciąż do  tego domu, by konfrontować zebrany 
materiał, uzyskiwać dodatkowe informacje — mówi: „Córeczka moja Irenka była dobrym 
dzieckiem, posłusznym. Była wesoła, lubiła muzykę, roboty ręczne”... Dziewczynka 
spotykała się z  rówieśnikami na  podwórku, na  ulicy. Poznaliśmy ich dzień jak codzień. 
Środowisko nie tknięte żadną infekcją. I  w  tym przekonaniu umacniały nas adresy 
z  kalendarzyka nieżyjącej dziewczynki:
Były to osoby, z  którymi I. S. utrzymywała listowne związki. W  sumie sześć adresów 
i  kilka zdjęć.
Jeżeli poznała go za  pośrednictwem 
korespondencji?
Zawieranie i  utrzymywanie latami kontaktów za  pośrednictwem korespondencji to 
ciekawy przyczynek do  poznania obyczajowości i  charakterów łudzi młodych, ale często 
i  starszych, którzy w  ten sposób — jeżeli nie uda się inaczej — próbują wyjść z  kręgu 
samotności, stworzyć sobie choćby pozory posiadania znajomych, przyjaciół, kontaktu 
ze  światem. Są dziewczęta, chłopcy, a  także i  ludzie dorośli, którzy latami korespondują 
z  nie znanym sobie osobiście adresatem, denerwują się, kiedy list nie nadejdzie w  porę, 
nigdy nie zapominają o  imieninach. W  ten sposób unikają uczucia niedosytu, który jest 
udziałem człowieka omijanego przez listonosza. Kartka pocztowa w  zielonej skrzynce 
zwiastuje niespodziankę. Nadzieja, choćby na  pięć minut! Czy adresaci, z  którymi Irena 
Sobczak utrzymywała regularną korespondencję, należą do  rzędu tych nieznanych, którzy 
zaspokajają potrzebę utrzymywania kontaktów z  ludźmi, tęsknotę za  posiadaniem 
przyjaciół? A  może będą więcej wiedzieli o  nieznanej dziewczynce aniżeli jej najbliżsi, 
rodzina? Bywa i  tak!... Niewykluczone, że adresat okaże się sprawcą zabójstwa.
Jedno ze  zdjęć podpisane było męskim imieniem: Zygmunt Gawlikowski. Trzy osoby 
spośród osób korespondujących z  Ireną były to dziewczęta. Odpadają więc z  listy 
podejrzanych, choć służba kryminalna wie najlepiej, jak często zdemoralizowane koleżanki 
podprowadzają swoje znajome czy napotkane na  ulicy dziewczęta „pod gwałt”. 
Zapraszają do  siebie na  herbatkę, potańcówkę i  nagle zza  kotary, z  drugiego pokoju 
wyłania się trzech, pięciu chłopców. Potem śmieją się z  bitej, maltretowanej koleżanki. 
Niewykluczone, że w  ten sposób mszczą się za  swój własny los, za  życie upodlone, 
które stało się ich udziałem. W  tym jednak wypadku — żadna z  dziewcząt nie była 
podejrzana. Ale też ani jedna spośród nich trzech nie umiała nic bliższego powiedzieć 
o  nieżyjącej. Dwie z  nich przekazały milicji skrzętnie zbieraną korespondencję. Trzecia 
nie przykładała do  niej żadnej wagi. Po  przeczytaniu wrzucała listy do  kosza.
Korespondencję z  I. S. referował por. Gruda na  codziennej odprawie.
— Zostaw ją u  mnie — powiedział porucznik Poreda. — Jeszcze dziś ją przejrzę.
Położył na  widocznym miejscu te kartki, listy, koperty, upstrzone rysunkami. Sam ma 
w  domu dziewczynkę, której zamiłowanie do  korespondencji przybiera rozmiary 
grafomanii. Wyszukuje adresy w  młodzieżowych pismach, bierze je z  radia i  pisze 
w  świat. A  z  wypracowań przynosi dwójki... Może nie ma żadnej bliższej koleżanki 
we  własnej szkole? Ostatnio jest jakaś nieswoja. Trzeba będzie przyjrzeć się Ewce! 
Przyrzekł sobie, że zaraz po  zamknięciu sprawy I. S. pójdzie z  nią na  lody, 
porozmawia... Tymczasem zaś przykazał porucznikowi Grudzie sprawdzić alibi chłopców, 
z  którymi korespondowała Irena Sobczak...
Jeden z  nich nie widział denatki nigdy na  oczy. Raz jeden przejeżdżał nocą przez 
Wrocław, ale nie wysiadł z  pociągu. Otrzymał od  niej zdjęcie, ale nie pokazywał go 
kolegom. Za  młoda. Śmieliby się. Adres Ireny dała mu Mariola Różycka, która jest jego 
cioteczną siostrą.
Drugi poznał Irenkę na  wsi, u  krewnych, było to kilka lat temu. Nigdy się więcej nie 
widzieli, ale posyłali sobie kartki na  każde święto i  imieniny. Było mu smutno, kiedy 
nadchodził Nowy Rok czy Wielkanoc, a  on nie otrzymywał żadnych życzeń. Nawiązał 
przez wrocławski MDK korespondencję z  kilkoma osobami i  przesyłają sobie życzenia 
dwa razy do  roku. Trzeci adres męski należał do  ojca chrzestnego Ireny. Staruszek leżał 
w  szpitalu, po  operacji kamieni nerkowych. Nie doniesiono mu nawet o  tragicznej śmierci 
chrześniaczki.
Właściciel podpisanej fotografii był w  wojsku. Ta okoliczność kazała uważniej 
zainteresować się postacią Zygmunta Gawlikowskiego. Mężczyzna w  mundurze 
wojskowym wraca kilkakrotnie w  różnych wersjach dochodzenia. Pies prowadził 
do  jednostki wojskowej. Któraś z  koleżanek twierdziła, że I. S. znała pewnego chłopca, 
który „służył”. Inspektor Gruda wybiera się z  wizytą do  Gawlikowskiego. Świadek 
zeznaje, co następuje:
„Znam I. S. oraz inne dziewczęta z  gry młodzieżowej, polegającej na  wymianie 
pocztówek”.
Adres I. S. dostał od  innej koleżanki. Tamtej też na  oczy nie widział. Czy podawał 
ich adresy innym kolegom? Nie! Przecież on sobie tę zabawę wymyślił. A  zdjęcie wysłał 
Irenie? Wysłał, prosiła o  nie...
Por. Gruda otworzył teczkę, popatrzył na  świadka, to znowu na  zdjęcie — Co 
za  głupi kawał?... — Pokazał fotografię Gawlikowskiemu. — Przecież to nie pan?
Świadek jąkając się przyznał, że ściągnął fotkę najprzystojniejszemu z  kolegów 
i  posłał ze  swoim podpisem. Nie przewidywał, że się kiedykolwiek z  Ireną Sobczak 
spotkają. I  tak też się stało.
Bajeczka była dziecinna, ale chyba prawdziwa. Jednakże na  wszelki wypadek 
przeprowadzono rozmowy z  szefem kompanii, kolegami zajmującymi wspólną sypialnię. 
Dnia 13 września Gawlikowski nie opuszczał koszar.
Porucznik Poreda przed opuszczeniem komendy przejrzał listy pisane przez I. S. 
do  koleżanek. Nie wnosiły nic do  sprawy, ale mogły stanowić przyczynek do  odtworzenia 
sylwetki dziewczynki. Jeden z  listów zaczyna się w  ten sposób:
„Droga Ewo! Za  widokówkę, która mi się bardzo podobała, serdecznie ci dziękuję. 
Chciałabym z  tobą stale korespondować. Ja mam piętnaście lat, mieszkam 
we  Wrocławiu. Mam brata, który ma dużo płyt, ale tylko on sam je może nastawiać. 
W  następnym liście napisz, kiedy obchodzisz imieniny, bo ja to 10 czerwca. Nie wiem, co 
jeszcze pisać. U  nas nic się nie dzieje. A  u  ciebie? Pozdrawiam i  proszę o  przekazanie 
ukłonów twoim rodzicom. Czy tylko ze  mną korespondujesz? Czy masz jakieś ciekawe 
adresy chłopców i  dziewcząt? Bo ja nie bardzo...”
W ostatnim liście do  Ewy, a  jest ich sporo, Irenka pisze:
„Za list i  kalkomanię dziękuję. Myślę, o  tym, co by ci sprawiło przyjemność? Jak tam 
u  ciebie w  szkole? U  mnie dobrze, ale nie za  bardzo. Może słyszałaś w  radio, że się 
zawalił dom we  Wrocławiu, pięciopiętrowy? Z  piątego do  pierwszego piętra wszystko 
trzasnęło. Dziesięcioro robotników jest nieżywych. Tylko dwóch się uratowało. Poza tym 
nic ciekawego. Tak więc życzę wszystkiego dobrego tobie, twoim rodzicom i  bliskim. 
Smacznego jajka i  wesołego śmigusa. Irena”...
A może poznała go na  prywatce? Ale czy 
naprawdę się odbywały?
W jakimś momencie prac inspektorów prowadzących wywiad o  denatce obraz 
dziewczynki, o  wdzięku jeszcze dziecinnym i  niewyszukanych aspiracjach życiowych, 
został zachwiany. A  mianowicie jedna z  kursantek MDK — Jolka Romanowska, która 
była koleżanką I. S. — zeznała:
„Irenka mówiła mi, że kilka razy była na  prywatce w  mieście i  z  jej słów wynikało, 
że urządzała także prywatki w  domu. Na  tych zabawach bywali koledzy jej starszego 
brata. Przeważnie tańczono, a  nawet na  jednej zabawie domowej paliła papierosy i  piła 
wino. Ostatni raz widziałam I. S. w  dniu 13 września. Wracałyśmy do  domu Irena chwaliła 
się, że «chodzi» z  chłopcem, który ma 19 lat i  służy w  wojsku. Bliżej jednak nic nie 
mówiła, gdzie służy i  w  jakim rodzaju broni...”
Na okoliczność prywatek por. Gruda rozmawiał z  bratem Ireny — Zygmuntem, oraz 
z  jej ojcem. Zygmunt Sobczak powiedział nam, że pracuje jako ślusarz w  Zakładzie 
Naprawy i  Budowy Maszyn Drogowych. Zarabia 2000 złotych. Z  tego połowę daje matce 
na  swoje utrzymanie. Na  osobiste wydatki pozostawia sobie 1000 zł oraz premie. Jeśli 
chodzi o  prywatki, to Irena nigdy z  nim na  zabawie nie była. Nieraz urządzał prywatki 
u  siebie w  domu, ale bez udziału siostry.
Ojciec obojga zeznał natomiast:
„Nie jest mi wiadome, aby moje dzieci urządzały prywatki u  siebie w  domu lub 
chodziły na  prywatki do  kogoś innego. I  nigdy nie było wypadku, aby którekolwiek 
z  dzieci nie wracało do  domu na  noc...”
Z wyjątkiem nocy z  13 na  14 września.
— Zastanawialiśmy się — mówi por. Poreda — nad sprzecznością między 
zeznaniami ojca i  syna: były w  końcu urządzane te prywatki czy też nie? Brała w  nich 
udział Irenka czy też z  kuchni nasłuchiwała muzyki rozrywkowej? Ojciec, który uderza 
córkę za  kwadrans spóźnienia po  godz. 20 i  nie dopuszcza myśli o  prywatce — 
spotkaniu towarzyskim, które dorosły syn mógłby urządzić we  własnym mieszkaniu. Co 
rodzice wiedzą o  swoich dzieciach? Czego nie chcą wiedzieć? Rozdział między 
najmłodszym pokoleniem a  ludźmi urodzonymi przed wojną — staje się coraz większy. 
Sobczak w  swojej młodości nie słyszał o  żadnych prywatkach. Pracował, jeżeli było 
gdzie, ciułał na  ubranie, rower. W  sobotę wieczór, po  wypłacie, wstępował do  bierstuby. 
Zygmunt upodabnia się do  modelu młodego chłopca z  roku 1974: płyty, tranzystor — 
towarzysz spaceru, magnetofon. Dziewczyna? Sprawa mniej ważna. Przyjrzyjmy się, 
w  jaki sposób ten młody robotnik gospodaruje swoim zarobkiem. W  tej skromnej rodzinie 
zatrzymuje na  swoje wydatki połowę zarobku — tysiąc złotych — plus premie. Jego 
matka za  nieco niższe uposażenie sprząta codziennie budynek poczty. Inspektor 
sprawdzał jego oszczędności na  książeczce PKO. Nie oszczędza. Rodzice zaakceptowali 
istniejący układ. W  sąsiednich domach, mieszkaniach jest podobnie. Są to dywagacje 
natury socjologicznej, które mają nam pomóc w  ustaleniu osobowości Ireny Sobczak 
i  w  ten sposób naprowadzić na  jakiś ślad. Może nim być na  przykład środowisko, 
w  którym znajdziemy sprawcę.
Usiłowaliśmy sobie naszkicować prawdziwy, ewentualny styl życia denatki — mówi 
porucznik Poreda. — Trzeba było z  góry założyć, że jej zwierzenia nie są pozbawione 
elementów mitomanii, przesady. Podobno kiedyś dobre wyniki w  nauce, pochwały majstra 
dodawały splendoru. Dziś młodzi opowiadają, ile potrafią wypić. „Chodzenie” polega 
na  współżyciu seksualnym. Skromność nie tylko jest staromodna, ale czymś wstydliwym. 
Wiele się zmieniło w  przyjętych normach obyczajowych i  dom Sobczaków nie jest 
wyjątkiem. Irenie imponował brat i  jego koledzy. Nie zwracali na  nią uwagi! A  może 
właśnie dlatego zależało jej na  powodzeniu u  starszych chłopców? Relację o  spacerach 
z  „wojskowym” włączyliśmy do  tego samego rozdziału. Nosiła zdjęcie Grabowskiego 
w  teczce. To znaczy fotografię jego przystojnego kolegi. Wszystkie te kontakty 
sprowadzały się do  wymiany widokówki, przelotnego spotkania w  MDK. I  to chyba 
wszystko. Wydawało się, że w  otoczeniu I. S. nie znajdziemy sprawcy.
Trzeba więc było i  tę wersję zamknąć niepowodzeniem. Ale daleko jeszcze 
do  wyczerpania wszystkich środków, którymi dysponujemy. Minęło zaledwie kilka dni 
od  zabójstwa. Rozważamy dalszy plan ścigania. Swoją drogą był to fatalny dla mnie 
okres. Zapisałem się na  zaoczne wyższe studia. Teraz bez dyplomu szkoda nawet 
marzyć o  awansie. Zdawałem, właśnie we  wrześniu, prawo karne. Trudno wymagać, by 
wspaniałomyślny los synchronizował daty zabójstw z  terminami egzaminów. Całą noc 
wkuwałem ze  skryptów, a  po  głowie chodziła mi ta sprawa i  wciąż widziałem zwłoki 
dziewczynki leżącej na  trawie. Ściganie wymaga skoncentrowania całej uwagi. Trzeba 
działać trzeźwo, z  dystansem i  nie włączać wyobraźni w  momencie, kiedy potrzebna jest 
rozwaga. Mam w  domu córkę w  wieku Ireny... No i  jak nietrudno się domyślić — nie 
zdałem tego egzaminu z  prawa karnego.
— Co robimy dalej? — zapytał mnie por. Gruda. — Jesteśmy wciąż „pod górkę”...
Wtedy zdecydowaliśmy zwrócić się o  pomoc do  prasy i  telewizji.
Apelujemy do  twojego sumienia! Pomóż 
w  wykryciu zbrodni!
W sąsiednim gabinecie urzęduje por. Edward Ofierski. Właśnie redaguje apel 
do  prasy. Apel do  wrocławskiego społeczeństwa brzmi:
„Prosimy wszystkie osoby, które widziały dziewczynkę (powyżej umieszczone jest 
zdjęcie — przyp. W. S.) po  godz. 16 w  dniu 13 września br., o  skontaktowanie się 
z  Komendą Milicji, pokój... telefon...”
Następuje rysopis, choć zdjęcie jest bardzo wyraźne. Drugi z  kolei komunikat brzmi:
„Wszystkie osoby, które przebywały dnia 13 września w  jakichkolwiek 
okolicznościach w  rejonie przyległym do  byłego cmentarza niemieckiego przy ul. 
Kamińskiego w  Karłowicach, względnie na  cmentarzu, proszone są o  zgłoszenie się 
do  Komendy Milicji, pokój... telefon...”
Na fotografii widzimy ładną dziewczynkę, ciemne faliste włosy, miła buzia, jeszcze 
dziecko, a  już kobieta... Zdjęcie opublikowane zostało w  prasie i  ukazało się na  ekranie 
telewizji tuż po  dzienniku.
— Teraz dopiero się zacznie — mówi por. Ofierski.
To znaczy telefony, listy, ostrzeżenia. Trzeba rozmawiać, sprawdzać, wysłuchać. 
Wśród informatorów znajdą się histerycy, sensaci, ci, którym się okropnie nudzi... Okaże 
się, że kontakt z  milicją miewa swoje uroki. Ale wśród tych fałszywych alarmów może 
trafić się jeden, z  pozoru nieważny, ślad, czyjaś uwaga, obserwacja, którą nam ktoś 
zasygnalizuje nieśmiało, na  „wszelki wypadek”, bo „przecież o  niczym nie świadczy”. 
I  ten sygnał, pomoc kogoś całkowicie postronnego, przypadkowo może pomóc 
w  rozwiązaniu zagadki kryminalnej. Przypadek w  tego rodzaju sytuacji bywa 
prawidłowością. Ktoś zanotował numer taksówki, która zatrzymała się w  dniu 13 września 
przy parku pocmentarnym, wysadziła chłopca i  dziewczynę, ale nie chciała zabrać 
pasażera w  stronę śródmieścia. Pasażer, obrażony, zapisał numer, żeby złożyć 
reklamację, może nawet za  pośrednictwem „Echa Wrocławia”, a  to może przyczynić się 
do  wykrycia sprawcy morderstwa. Na  przykład ktoś mógł zauważyć w  tramwaju, 
wracającym w  nocy z  13 na  14 września z  okolic parku — mężczyznę, który jechał 
na  pomoście, bez marynarki. Trzymał ją zwiniętą pod pachą, mimo że wieczór był 
chłodny... Te spostrzeżenia, uwagi, obserwacje, zgłaszane w  odpowiedzi na  apel milicji 
— dyktowane często dobrą wolą, czasem złośliwością, chęcią zabłyśnięcia, zwrócenia 
na  siebie uwagi — stanowią swoiste źródło wiedzy o  życiu. Świadkowie: przypadkowi 
przechodnie — z  różnych środowisk — opowiadają o  sobie i  swoich bliźnich. Życie bez 
makijażu, „jak leci”. Stosunki międzyludzkie, rodzinne, zawodowe...
A więc inspektor Edward Ofierski oczekuje na  wynik apelu prasowego. Porucznik 
jest mężczyzną przystojnym — wysoki, smagły, starannie ubrany. Kobiety, kiedy je 
przesłuchuje w  charakterze świadków czy podejrzanych — próbują uśmiechem, kokieterią 
przebić się przez urzędowy pancerz. Skłonne byłyby do  zwierzeń, jeśliby można w  ten 
sposób pozyskać odrobinę życzliwości inspektora o  wyglądzie gwiazdora filmowego.
— Jesteś najlepszy do  utrzymywania kontaktów — mówi por. Poreda. — Tobie 
wszystko powiedzą. — Mowa o  kobietach. A  to one zabiorą głos.
No więc rozpoczęło się. W  telefonie słychać miły, młody głosik. Nazywa się Grażyna 
Makowiecka. Zdaje jej się, że wpadła na  trop mordercy. Kiedy może przyjść?... Wolałaby, 
żeby nikt jej nie widział, jak wchodzi do  komendy.
— Umówiłem się, że będę czekał o  zmroku. Ściemnia się coraz wcześniej. Jest już 
koniec września. Przyszła młoda, ładna blondynka, 17 lat, nie więcej. Zadzwoniłem 
do  wartownika, żeby ją wpuścił bez przepustki. Poczęstowałem ją herbatą, własną. 
Właściwie powinniśmy mieć reprezentacyjną. Nie wysłuchujemy tylko przestępców... 
Zeznawała przerywając co chwila z  przejęcia:
„W dniu 20. IX w  godzinach popołudniowych moja koleżanka Alicja Szukańska 
opowiadała, że tego samego dnia około godz. 12 poszła ze  swoją dobrą koleżanką — 
Wandą Dróżdż, na  wzgórza, ale nie przypomina sobie, jakie. Siadły na  ławce. Zobaczyły 
jakiegoś chłopca, który szedł z  dziewczyną Kiedy ona odeszła, usiadł koło moich 
znajomych na  ławce, mimo tego że go nie zachęcały. Zaczął rozmowę z  obydwoma, ale 
szczególnie z  Alicją. Chciał koniecznie zapoznać się. Kiedy nie chciała powiedzieć, jak jej 
na  imię, chwycił ją za  włosy i  ciągnął. Krzyczała, więc puścił jej włosy, ale zabrał torbę 
z  zeszytem i  dowiedział się, jak jej na  imię i  nazwisko. Bo to było napisane na  okładce. 
Chciał się koniecznie z  nią umówić. Powiedział, że zajdzie po  lekcjach do  jej technikum. 
Ale ona nie chciała. Wtedy zaczął jej grozić, że jeżeli nie przyjdzie, stanie się z  nią to 
samo, co z  tą dziewczynką zgwałconą i  uduszoną”.
Jedno przypadkowe słowo może odegrać 
rolę decydującą.
— Stop! Proszę przerwać na  chwilę czytanie tych akt — powiedział porucznik. — 
Było to dla nas bardzo ważne, czy powiedział słowo „uduszona”? O  gwałcie ludzie mogli 
mówić, choć nie miał miejsca... Ale rodzaj zadanej śmierci był znany tylko nam... 
i  mordercy. Może jest nim ten chłopiec z  „zielonego wzgórza”?... Choć było to od  razu 
wątpliwe. Zabójstwo jest zbyt dużym szokiem, żeby morderca tak beztrosko je wspominał. 
Ale może być kolegą, powiernikiem sprawcy. Jeżeli znajdziemy chuligana, przez niego 
możemy dojść do  przestępcy.
Opowiadająca nie pamiętała jednak, czy padło takie słowo, czy też same sobie 
wydedukowały to „uduszenie”. Grażyna kończyła swoją relację:
„Mimo niechęci Ali ten chłopak naznaczył jej spotkanie następnego dnia. Godz. 17, 
koło Hali Targowej. Powiedział, że ma dużo kumpli, to ją znajdą. On sam ma pseudonim 
«Globus». Może się o  nim dużo dowiedzieć, bo mieszka na  Karłowicach. Ale mówiła, że 
włosy miał niekrótkie i  niedługie. Na  policzku pieprzyk. Chwalił się, że nosi nóż 
sprężynowy i  często go używa...”
Trzeba było przesłuchać Alicję Szukańską. Miła, spokojna dziewczyna, z  porządnej 
rodziny. Zeznawała mniej nerwowo niż jej koleżanka. Ów „Globus” powiedział 
rzeczywiście, że zrobi z  nią to samo, co uczynił z  dziewczynką w  Karłowicach 
na  cmentarzu poniemieckim. Podała nam też jego dokładny rysopis: włosy falujące, dość 
przystojny, z  lewej strony brak trzonowego zęba, w  okolicy dużego palca miał 
wytatuowany półksiężyc, na  lewym policzku, w  okolicy nosa, mała kropka wielkości 
ziarnka grochu. Ale o  uduszeniu nic nie mówił. Wspomniał tylko, że przebywa często pod 
„Orbisem”.
Por. Ofierski zapytał surowo, czy poszła na  spotkanie. Powiedziała, że nie, 
ponieważ bała się gwałtu. A  więc nie odstrasza uczennicy technikum, dziewczyny z  nie 
zdemoralizowanego domu, tatuowany facet, który chwali się, że operuje nożem 
sprężynowym?
— Świat się kończy, pani redaktor. Na  wszelki wypadek wyszukałem tego 
ancymonka w  naszym rejestrze. Sam się określił tatuażem jako złodziej kieszonkowy. 
Kropka wytatuowana na  policzku świadczy o  tym, że był używany w  więzieniu jako 
obiekt „miłości”. Naznaczyli go znakiem hańby, aby żył w  pogardzie do  końca życia. 
Chafakterniacy nie czytają, jak widać, rubryk porad medycznych. Wiedzieliby, że dzięki 
osiągnięciom nowoczesnej medycyny można drogą operacji plastycznej — bez wielkich 
kosztów — usunąć tatuaż.
A swoją drogą, poprosiłem do  nas „Globusa”. Powiedziałem mu: „Żadnych” 
sztuczek. Dlaczego straszysz dziewczęta? A  w  dodatku zdradziłeś się, że popełniłeś 
w  Karłowicach zbrodnię. Powiedziałeś im to w  parku. Mamy świadków. Siadamy, 
piszemy protokół. Podtrzymujesz swoje słowa?”
Był szczęśliwy, gdy stąd wyszedł. Pokornie przyrzekał, że już nigdy... Zamierzał się 
ustatkować, szuka pracy. Pożegnał się i  wiem, że poleciał... wprost pod „Orbis”. Może 
napotka jakąś pękatą torebkę? Lada dzień go znowu zobaczymy.
Jak tylko wyszła z  komendy ta Alicja z  „zielonego wzgórza” i  złodziej podrywacz, 
zadzwoniono ze  sklepu samoobsługowego. Przy telefonie czekała kierowniczka. Ma dla 
nas ważną wiadomość. Pracuje u  nich od  niedawna praktykantka, która mówi, że 
natrafiła na  zabójcę tej dziewczynki. Czy ma się zgłosić do  komendy? Poszedłem sam 
do  tego sklepu. Przy okazji okazało się, że przywieźli pomarańcze. Był czas, że nie było 
o  nie łatwo. Kupiłem kilogram. Niech w  domu wiedzą, że się o  nich troszczę. Płacę 
za  owoce i  w  tym momencie zbliża się do  mnie młoda, tęga dziewczyna w  białym 
fartuchu. Ładna specjalnie nie była, ale śmieszna. Obejrzała mnie od  stóp do  głów 
i  zapytała, czy można mi zaufać. Wie, że się naraża. Pociągnęła mnie na  bok i  szepnęła: 
„Nie przy ludziach!” Znalazła się i  kierowniczka. Poprosiła nas do  pokoju służbowego 
na  zapleczu, a  sama się usunęła. Sądzę, że ta dyskrecja kosztowała ją niemało 
samozaparcia. Zostaliśmy we  dwoje. Wyciągnąłem z  teczki arkusz protokołu, 
a  dziewczyna zeznała:
„Odbywam praktykę w  sklepie spożywczym, samoobsługowym. Przypuszczalnie 
w  miesiącu lipcu, przy kanale na  Karłowicach, poznałam Elżbietę, Elkę, w  towarzystwie 
chłopca około 18-19 lat. Ja znałam koleżanki tej Ełki i  kiedy ona szła w  ich towarzystwie, 
to mówiłyśmy sobie tylko «cześć» i  to właśnie z  tego tytułu poznałam Elkę. Dopiero 
później, kiedy otrzymałam zwolnienie lekarskie na  trzy dni, spotkałam ją znowu, kiedy 
wychodziła od  szewca, a  raczej ze  spółdzielni szewskiej, do  której ja też daję buty. Bo 
tam jest taniej niż u  prywaciarza, chociaż dłużej trzymają. Stanęłyśmy na  ulicy 
Siemińskiego i  w  toku rozmowy Elka powiedziała do  mnie słowami: «To ja ci powiem, 
tylko nikomu nie mów, że tę dziewczynkę, którą znaleziono na  cmentarzu, zamordował 
chłopak z  ulicy Dębickiego i  na  pewno go znasz, gdybyś go zobaczyła»... Nie jestem 
pewna, ale zdaje się, że Elka wymówiła imię: Andrzej. Ja osobiście w  dzielnicy, którą 
zamieszkuję, chłopaków nie znam, gdyż nie mam czasu. Nadmieniam, że w  sklepie, 
gdzie jestem na  praktyce, przebywam w  dziale samoobsługa, gdzie zwracam uwagę 
na  klientów. Natomiast istnieje również stoisko cukiernicze, na  którym jest już personel, 
który obsługuje klientów. Lecz ja nie mam z  tym stoiskiem nic wspólnego. Ełkę, której 
nazwiska nie znam, mogę w  każdej chwili rozpoznać. Lecz o  tym, co mi powiedziała, boję 
się mówić jej w  oczy, ponieważ obawiam się zemsty znajomych chłopców. To wszystko, 
co mi wiadomo w  tej sprawie”.
Podpisała „Danuta Koszałek”, zygzakiem, żeby nie można było odczytać.
Nie posuwamy się naprzód. Trzeba przejrzeć listy, które nadeszły. Niektóre pocztą 
ekspresową.
Pani Teresa Bogusz z  ulicy Wincentego Pola przesłała nam pomiętą kartkę papieru, 
znalezioną przez jej dwunastoletnią córkę w  dniu 13 września na  cmentarzu przy ul. 
Kamińskiego, w  pobliżu zwłok. Dopisała od  siebie: „Mam sama młodą córkę. Daj Boże, 
żeby panowie znaleźli sprawcę...”
Kartka była podarta, zamazana. Litery zachowane jedynie we  fragmentach. 
Przekazaliśmy dokument do  pracowni pisma. Ekspert pracował dwa dni. Z  wielkim 
trudem odtworzył treść pisma, które zaczynało się od  słów: „Szanowny panie! Proszę jutro 
przyjść na  godz. 10 rano lub też dać mojemu pomocnikowi pieniądze. Z  poważaniem Jan 
Wierzbowski. Zakład Krawiecki. Ulica...”
Data, której odczytanie sprawiło najwięcej trudu, była: 24 sierpnia. Nie mogło więc to 
mieć nic wspólnego ze  sprawą, która w  dalszym ciągu nie posuwała się ani o  krok 
naprzód. Cały czas jesteśmy „pod górę”. Nasi przełożeni czekają na  wyniki. A  my 
możemy tylko skrupulatnie sprawdzać różne wersje i  ich warianty. I  nie lekceważyć 
żadnego sygnału. Bo jeden z  nich zaprowadzi nas ostatecznie do  sprawcy.
Znów wraca wersja „żołnierza”. Sprzedawczyni jednego ze  sklepów ma dla nas 
ważną wiadomość: widziała kogoś w  towarzystwie dziewczynki ze  zdjęcia. 
Po  kwadransie byłem na  miejscu. Zostawiam kolegę przy telefonie. Zeznanie 
sprzedawczyni brzmiało:
„Z uwagi na  położenie naszego sklepu znamy większość naszych klientów, którymi 
są mieszkańcy najbliższej okolicy oraz żołnierze z  pobliskiego garnizonu. W  towarzystwie 
żołnierza, nazywanego przez kolegów Kajtek, widziałyśmy dziewczynkę, która została 
zamordowana. Rozpoznałyśmy ją na  podstawie zdjęcia w  gazecie. Żołnierz przychodził 
z  nią do  nas aż do  połowy września. I  nagle się więcej nie pokazał”.
Trzeba było odszukać „Kajtka”. I  był taki. Chodził we  wrześniu z  dziewczyną. 
Na  imię miała Barbara. Zanosiło się na  coś poważnego. Ale nagle ta Barbara obraziła się 
na  żołnierza. Nie chciała go więcej widzieć. Musieliśmy znaleźć dziewczynę, doprowadzić 
do  konfrontacji ze  sklepową. Kiedy wkroczyliśmy do  sklepu z  „dziewczyną ze  zdjęcia”, 
nie chciała wierzyć własnym oczom. Tym razem spełniliśmy chociaż pożyteczną misję. 
Barbara odwróciła się od  swojego żołnierza, bo koleżanka naopowiadała jej o  jego 
niewierności. Przysięgał, że na  nikogo nie spojrzał. W  drodze do  sklepu nietrudno mi 
było zauważyć, że są już całkowicie pogodzeni...
W komendzie kolega przywitał mnie wiadomością: czeka pewna kobieta z  terenu 
Karłowic. Kręci się po  korytarzu. Denerwował się:
— Od  rana jestem uwiązany do  twojego telefonu... Prowadzę przecież swoją 
sprawę.
Mój kolega zajmuje się oszustami. Fałszerstwa, wyłudzanie pieniędzy, kombinacje 
karciane. Bardzo ciekawa dziedzina przestępczości. Oszust jest z  reguły człowiekiem 
bystrym, inteligentnym. Żeby „na niego wyjść”, trzeba iść tropem jego kombinatorskich 
skojarzeń, podpatrzyć jego sposób działania. Ale kiedy mamy zabójstwo, wszyscy muszą 
nam pomagać. Zielone światło dla czynności związanych ze  ściganiem mordercy. Tak 
długo, aż sprawdzimy wszystkie wersje. W  wypadku zabójstwa Ireny Sobczak dalecy 
byliśmy od  realizacji planu wytyczonego nam na  pierwszej odprawie u  majora Kowacza. 
Zajrzyjmy do  tego planu. Trzeci punkt pierwszej wersji brzmi: „Znalezienie jej w  rejonie 
Karłowic wskazuje, że musiała się udać tam dobrowolnie z  osobą jej znaną”. I  przecież ta 
wersja w  ostatecznym rachunku się sprawdziła. Krążyliśmy koło tych Karłowic. Dlatego 
sygnał z  tej dzielnicy był dla mnie szczególnie ważny. Jeżeli I. S. jechała do  kogoś czy 
z  kimś do  Karłowic, a  może czyniła to nie po  raz pierwszy, musiał dziewczynkę ktoś 
zauważyć. Tego wieczoru lub któregoś z  poprzednich. Musimy przecież zakładać i  taką 
ewentualność, że rodzice, brat, koleżanki — nic o  niej nie wiedzieli. Że była kotem, który 
chodził swoimi drogami...
Sygnały z  „Karłowiczanki”. W  kierunku tej 
dzielnicy udała się dobrowolnie I. S.
Zadałem sobie pytanie: gdzie koncentruje się życie peryferyjnej dzielnicy miasta? 
Przede wszystkim w  okolicy restauracji, baru, kawiarni. Mieszkańcy Karłowic nie jeżdżą 
— z  wyjątkiem specjalnych okazji — do  drogich lokali śródmieścia. Istnieją tam dwa 
atrakcyjne punkty życia towarzyskiego: „Karłowiczanka” — bar-kawiarnia, i  restauracja 
„Rusałka”. Osoba, która do  mnie za  chwilę wejdzie, jest z  całą pewnością gościem 
jednego z  tych lokali. Powiesiłem na  zewnętrznej stronie drzwi tabliczkę: „Przesłuchanie. 
Proszę nie przeszkadzać”. Będę miał spokój. Zaś do  młodej kobiety, czekającej 
na  korytarzu, powiedziałem:
— Proszę bardzo. Właśnie na  panią czekam.
Wpisałem dane wstępne do  protokółu. Moja rozmówczyni nie odznaczała się 
specjalną urodą. Kobiety nieładne mają często odmienny punkt widzenia na  niektóre 
sprawy męsko-damskie. I  ten rys psychologiczny muszę wziąć pod uwagę, kiedy 
wysłuchuję relacji Stanisławy Biegalskiej.
„Jestem pracowniczką suszarni «Różanka». Do  pracy poszłam w  dniu 12 września 
o  godz. 6 rano. W  tym dniu, o  godz. 18, uda łam się do  restauracji „Karłowiczanka” 
na  spotkanie z  jednym chłopcem, który miał na  imię Jerzy, a  z  którym przypadkowo 
po  znałam się w  tramwaju. Nazwiska tego Jurka i  jego miejsca zamieszkania nie znam. 
Kiedy weszłam do  restauracji, przy jednym ze  stołów siedział Tadeusz Tuszyn i  jego 
brat. W  ich towarzystwie była młoda dziewczyna wyglądająca na  lat piętnaście. Rysopis: 
twarz okrągła, włosy krótkie, z  grzywką. Ubrana w  czerwony sweter i  buty bitelsówki, 
obcas grubszy. Piłam kawę i  obserwowałam to towarzystwo, bo jak już raz wspomniałam, 
czekałam na  mojego znajomego imieniem Jurek... Przebywałam w  restauracji około 
kwadransa. W  tym czasie Tuszyn i  jego towarzystwo piło kawę. Innych napojów nie 
widziałam. Zachowanie wyżej wymienionych osób było bardzo wesołe i  w  pewnym 
momencie zobaczyłam, jak Tadeusz Tuszyn wsypuje do  kawy tej dziewczynki jakiegoś 
proszku i  kawa poczęła się pienić. Z  tego tytułu bardzo się żywo śmieli. Po  kwadransie 
podniosłam się i  poszłam do  domu. Towarzystwo zaś Tuszyna pozostało na  miejscu. 
Nadmieniam, że dziewczynkę, w  której towarzystwie siedział, widziałam po  raz 
pierwszy... Dwa dni później tatuś powiedział, że na  cmentarzu zostało zamordowane 
dziecko. Ja zjadłam obiad i  z  synkiem na  wózku pojechałam prosto na  cmentarz. 
Z  odległości około 15 metrów widziałam leżącą dziewczynkę, jak przykrywano ją 
papierem. I  przypomniała mi się twarz dziewczyny, którą widziałam dwa dni temu 
w  «Karłowiczance». Mnie osobiście się zdaje, a  raczej jestem pewna, że była to ta sama 
dziewczynka. Poznałam ją po  twarzy i  po  włosach. Kiedy funkcjonariusz MO przykrywał 
ją, widziałam coś czerwonego i  skojarzyłam sobie z  tamtym swetrem. W  sobotę, w  dniu 
16 września, ukazał się w  «Słowie Polskim» komunikat, apelujący do  mieszkańców 
Wrocławia, aby zgłosili się do  komendy ci, którzy widzieli dziewczynkę. Podane było 
nazwisko i  zdjęcie. Przypomniało mi się to cale zdarzenie z  restauracji. Nie zgłaszałam 
się jednak od  razu do  milicji z  obawy przed Tuszynem i  jego kolegami. Kilka dni później 
spotkałam jego siostrę Teresę, która między innymi powiedziała mi, że jej brat znał tę 
dziewczynkę, która nie żyje...”
Por. Ofierski zapytał, czy Jurek, jej kolega, widział także Tuszyna w  towarzystwie tej 
młodej dziewczyny. Odpowiedziała, że nie widział, bo nie przyszedł na  spotkanie. 
Pozostaje jej niewiele czasu na  życie towarzyskie, bo ma na  wyłącznym utrzymaniu 
8-miesięcznego synka.
Z opinii dzielnicowego wynikało, że Tuszyn był człowiekiem, którego życie odbiegało 
od  przeciętnej normy, zamkniętej w  kręgu spraw: praca, rodzina, rozrywka. Miał dość 
duży krąg znajomych na  terenie Karłowic i  uznaliśmy, że może być sprawcą albo 
„dobrym przewodnikiem”, który naprowadzi nas na  właściwą wersję w  dochodzeniu. 
Posłałem dwóch wywiadowców w  rejon Karłowic. Niechże się czegoś dowiedzą o  tym 
pasażerze, który, o  ile się nie myliłem, uprawia jazdę przez życie „na gapę”.
Znał go Kazimierz Szafrański — magazynier Wytwórni Filmów Fabularnych. 
Powiedział o  nim, co następuje: Wiadomo mu jest, że Tuszyn robi w  domu nocne lampki. 
Kiedy się szuka Tuszyna, zawsze jest w  restauracji „Karłowiczanka”. Kiedyś zastał tam 
jak zwykle Tuszyna i  zwrócił mu uwagę — nie po  raz pierwszy — że nie jest to dla niego 
odpowiednie miejsce.
„Wzrokowo stwierdziłem, że towarzystwo, w  którym bywa, jest nieodpowiednie i  że 
w  końcu powinien iść do  pracy. Powiedziałem mu to w  oczy, na  co Tuszyn mi 
odpowiedział, co następuje: do  pracy nie może iść, bo teraz spotyka kolegów, którzy 
wiedzą, że nie pracuje, i  zawsze mu coś postawią. A  gdy będzie sam pracował, to on 
musi postawić, i  dlatego woli, żeby pozostało, jak jest”.
Nic więcej nie miał pan Kazimierz w  tej sprawie do  powiedzenia.
W towarzystwie Tuszyna bywał w  kawiarni „Karłowiczanka” niejaki Włodzimierz 
Sznuka — pracownik fizyczny. Jego sylwetkę kreśli nam jeszcze jeden bywalec lokalu — 
Lesław Kułakowski:
„Poznałem Włodzimierza Sznukę w  «Karłowiczance». Posiada on rzeczywiście 
skłonność do  dziewcząt, z  tym że pilnuje się, by dziewczyna nie była małoletnia. To 
znaczy, że zaczyna od  pytania: ile masz lat? Jak mniej aniżeli szesnaście, pędzi i  nie 
nawiązuje stosunku. Omawiany jest wyśmiewanym przez swoich kolegów z  pracy, bo ma 
już pięćdziesiąt sześć lat, a  młode dziewczyny są mu stręczone przez innych mężczyzn. 
Wiem nawet, że Sznuka ma znajomych, co mają samochody i  korzystają z  jego 
mieszkania. Jeden raz byłem u  niego i  widziałem tam dziewczynę koło 17 lat. Ktoś ją 
podwiózł samochodem. Później dowiedziałem się, że miał on nieprzyjemności o  tę 
dziewczynę, bo byli u  niego milicjanci i  jej matka...”
Poprosiliśmy naszych kolegów z  dzielnicowej komendy Psie Pole, żeby odwiedzili 
pana Tadeusza w  jego mieszkaniu. Funkcjonariusz KDMO udał się do  Tuszyna celem 
przeprowadzenia z  nim wywiadu oraz sprawdzenia alibi na  krytyczny dzień września. 
W  protokóle swym napisał:
„W mieszkaniu zastaliśmy Tadeusza Tuszyna samego. Zażądaliśmy okazania jego 
garderoby, na  co po  pewnym ociąganiu pokazał nam garnitur koloru czarnego. Tuszyn 
powiedział nam, że «miał go przybrudzony», ale nie mówił, z  jakiego powodu. Widziałem 
także jego półbuty czarne, przyniszczone, tzw. bitelsówki — nowoczesny fason...”

Uwaga! Czarny garnitur! Była już o  nim 
mowa.
Przypomnijmy sobie, że Wacław Sujawa — ów rowerzysta i  namiętny działkowicz, 
który pierwszy zobaczył ofiarę, mówił o  mężczyźnie w  czarnym garniturze. Ślad butów, 
zabezpieczony odlewem gipsowym w  czasie pierwszych oględzin, wskazuje na  fason 
właśnie bitelsówek. Może więc trafiliśmy na  właściwy ślad?
Ale Tuszyn podał, że dnia 13 września nie był w  ogóle na  cmentarzu. O  godz. 
17.10 udał się do  „Karłowiczanki” na  kawę z  kolegami, których nazwisk, jak również 
imion nie zna. Jest człowiekiem uprzejmym, nigdy o  takie rzeczy nie pyta. Mówią 
do  siebie przezwiskami, jak: pan doktor, inżynier, magister. I  każdy wie, o  kogo chodzi. 
Z  tymi kolegami złożył się na  wino i  kupili butelkę „pisanego patykiem” w  sklepie 
samoobsługowym „Kokos”. Wino to wypił z  kolegami i  dziewczętami na  wale rzeki Odry. 
Koledzy odeszli z  dziewczętami. A  on został sam i  wrócił do  „Karłowiczanki”, gdzie 
w  towarzystwie trzech pań: Elki, Zosi i  trzeciej, której imienia niestety nie zna, spędził 
czas do  godziny 21-ej. Potem poszedł do  innego lokalu, pod nazwą „Rusałka”, i  tam 
widział go Stanisław Koral — parkieciarz, który zatrudniony jest w  przedsiębiorstwie 
remontowo-budowlanym. Obaj prowadzili rozmowę do  zamknięcia lokalu, a  później ob. 
Koral odprowadził go do  domu. Była godzina 24. Tuszyn oświadczył, że nigdzie nie 
pracuje, tylko otrzymuje rentę i  zasiłki 132
z opieki społecznej. Stołuje się w  „Karłowi czance”, bo jego mama nie prowadzi 
kuchni.
Dziewczyna znaleziona w  parku 
pocmentarnym została uderzona butelką 
wina za  19 zł, noszącego datę 7 września.
 „Wobec powyższego, udaliśmy się (z protokółu funkcjonariuszy milicji komendy Psie 
Pole) do  sklepu «Kokos». W  tym sklepie zostało stwierdzone, że jest w  sprzedaży wino 
owocowe, cena 19 zł, datowane dnia 7 września...”
I byłby może spokój z  tym wesołym rencistą, gdyby nie fakt, że tę właśnie datę miała 
stłuczona butelka wina, znaleziona w  pobliżu miejsca zbrodni. Byliśmy zobowiązani 
sprawdzić alibi podane nam przez Tuszyna.
Późny wieczór, w  których to godzinach zgodnie z  opinią eksperta medycyny 
sądowej rozegrał się ów śmiertelny w  skutkach dramat, spędził Tuszyn w  towarzystwie 
parkieciarza. Trzeba było znaleźć Stanisława Korala, który zeznał:
„Ostatni tydzień, do  dnia 16 września, pracowałem od  godz. 7 do  13. Czy w  tym 
konkretnym dniu pracowałem dłużej — nie pamiętam. Za  godziny nadliczbowe nam nie 
płacono, a  tylko można było wykorzystać je w  dniu następnym, w  zależności od  potrzeb 
pracowników. Pod wskazanym adresem zamieszkuję sam od  dnia 18 marca br. 
Mieszkanie to, o  metrażu 14 m, otrzymałem z  wydziału kwaterunkowego MRN zaraz 
po  wyjściu z  więzienia, gdzie odbywałem karę 9 lat i  8 miesięcy za  włamanie i  kilka 
kradzieży”.
Na pytanie co do  Ireny Sobczak świadek zeznaje, co następuje:
„W połowie miesiąca, ściśle mówiąc 12 września, otrzymałem pobory. W  dniu 
następnym, to jest 13 i  14 września, posiadałem zwolnienie lekarskie. W  dniu 13 
września od  godzin rannych przebywałem w  restauracji «Rusałka» przy ulicy 
Trzebnickiej. Początkowo wypiłem około 300 gram wódki z  jednym pracownikiem straży 
więziennej, imieniem Kazimierz, zamieszkałym... Następnie poszłem do  fryzjera 
i  wróciłem z  powrotem do  «Rusałki», gdzie pozostałem do  wieczora. W  tym czasie 
dosiadły się dwie kobiety, ale w  starszym wieku. Kiedy wróciłem do  domu, stwierdziłem, 
że zostałem okradziony z  pieniędzy w  kwocie 1400 zł oraz kury, którą kupiłem sobie 
za  82 złote. Co do  dziewczynki znalezionej na  cmentarzu, nie jest mi znana. Mogę 
stwierdzić, że pożegnałem się z  ob. Tuszynem po  24-ej przed jego domem, gdzie wszedł 
do  środka...”
— Bardzo przepraszam panią redaktor... — porucznik sięgnął ręką do  szuflady 
i  wyjął sporą paczuszkę z  kanapkami. Zabierając się do  jedzenia westchnął: — Ludzie 
bywają różni, ale żyć muszą razem... Nie ma takiego podziału. Z  jednej strony porządni, 
z  drugiej — nasi podopieczni... Choćby w  tej „Karłowiczance”. Przychodzą do  kawiarni 
mieszkańcy z  osiedla. Tuszyn — typowy pasożyt, Koral — recydywista po  10 latach 
więzienia, i  młodzież, zakochane pary, koledzy z  jednej kamienicy. Siedzą, stolik przy 
stoliku, przyglądają się sobie nawzajem... Wzorzec towarzyskiej rozrywki. Innej nikt im nie 
oferuje. A  człowiek już taki się urodził, że szuka jeden drugiego... Pod ścianą Tadeusz 
Tuszyn z  dziewczynkami, których imion nie zna, i  żołnierz Kajtek z  Barbarą. Dziewczyna 
ma zasady, jest wierna, oczekuje tego samego od  swego chłopca. I  ta nieszczęsna 
Stanisława B. z  małym dzieckiem. Ciężko pracuje, utrzymuje ojca. Zazdrość w  niej kipi, 
kiedy przygląda się wesołemu towarzystwu Tuszyna. Samej dziewczynie głupio siedzieć 
w  kawiarni. To i  umówiła się z  pierwszym lepszym, z  Jurkiem poznanym w  tramwaju. 
Ale i  on nie przyszedł... Albo taki dom Sobczaków. Ta dyscyplina, spoistość rodziny, 
skromność... Może właśnie dlatego Irenę nęcił wzorzec znany z  kawiarni, z  ulicy? 
Niewykluczone przecież, że przyglądała się z  zachwytem Tadeuszowi Tuszynowi, kiedy 
fundował swojej kompanii w  „Karłowiczance”. Ładny chłopak, 24 lata, wesoły. Należałoby 
sądzić, że dziewczynka lubiła starszych chłopców. Jej brat Zygmunt nie dopuszczał jej 
do  swojej paczki... Nadal nie wiemy, czy bywała w  tej dzielnicy. I  właśnie w  tej kawiarni. 
Ale musiała tu kiedyś być, zajrzeć. Bo jakim fatalnym przypadkiem trafiła na  cmentarz, 
który znajdował się na  drugim końcu miasta, daleko od  jej dzielnicy, szkoły, rodzinnego 
domu? Może znała kogoś w  Karłowicach? Przyjąłem jednak wersję: „Musiała udać się 
dobrowolnie...” itd. Trudno sobie wyobrazić dziewczynkę wiezioną przemocą przez ludne, 
oświetlone miasto. Wrocław to nie Chicago.
Inspektor przerwał monolog. Z  półki zastawionej fachową prasą, podręcznikami 
prawa i  patologii zdjął termos i  nalał sobie herbaty.
— Pozostał do  sprawdzenia jeszcze jeden sygnał z  Karłowic: Roman Daszewski — 
pracownik transportu miejskiego, który po  zapoznaniu się z  treścią artykułu 140 § 1 K.K. 
(dotyczy składania fałszywych zeznań) Wyjaśnił:
„Było to już na  pewno po  dniu 20 września, ponieważ w  tym czasie otrzymałem 
podwyżkę i  dlatego tę datę pamiętam. Stałem na  ulicy Kamińskiego. Był to dzień 
powszedni. Godzina około 19. Ciemnawo na  dworze... Gdy tak staliśmy, wybiegła z  ulicy 
Roberta Kocha mieszkanka Karłowic, Alina Pokora, i  krzyczała, że goni ją wampir. 
Zaczęliśmy się z  niej śmiać. A  ona na  to: «Powiedziałabym wam coś» ale boję się, że 
wygadacie». Zapewniliśmy ją, że tego nie zrobimy. Wówczas oznajmiła nam, że wie, kto 
jest mordercą dziewczynki z  parku pocmentarnego. Zrobił to zamieszkujący w  pobliżu 
cmentarza Tadeusz Staroń. «Który to Staroń?» — zapytałem. Powiedziała, że ten, który 
mieszka na  ulicy Chrzanowskiego. W  dalszym ciągu mówiła, że Staroń jest zboczeńcem 
i  jak odbywa z  kobietami stosunki, to je bije, drapie lub dusi. Mówiła też, że żonę udusił 
czy zamordował, a  później powiesił, żeby sfingować samobójstwo... Ja się wtrąciłem 
do  rozmowy, że gdyby nawet tak uczynił, musiałby przecież pozostawić ślady. Alina 
Pokora powiedziała wtedy, że właśnie nie pozostawił, bo nosił rękawiczki. Kiedy ona 
poszła do  domu, nie mówiliśmy już więcej o  tej sprawie, tylko o  filmie, który grali 
w  naszym kinie, bośmy się chcieli wspólnie wybrać... Zgodnie z  moimi wyjaśnieniami, 
podpisuję...” Następuje nazwisko,
Alina Pokora z  kolei zaprzeczyła stanowczo, jakoby ją miał gonić wampir. 
O  Staroniu rozmawiali tamci. Mówili między sobą, że to on jest sprawcą mordu 
na  cmentarzu. O  tym człowieku wie znacznie więcej Tadeusz Balcerzak, który jest 
funkcjonariuszem MO, oraz Raszyński — imienia nie zna — bo Staroń mieszka u  jego 
rodziny.
Dramat w  dniu 13 września rozegrał się 
pod oknami Staronia
Co było robić, trzeba przesłuchać tego Franciszka Raszyńskiego, który — jak się 
okazało — był z  zawodu wysoko wykwalifikowanym ślusarzem. Siostra jego uczęszcza 
na  studium nauczycielskie, brat jest w  technikum wodno-melioracyjnym. Cała rodzina 
żyje spokojnie, w  poszanowaniu praw i  ładu społecznego. Dlatego też styl bycia Staronia, 
z  którym dzielą mieszkania, budzi w  nich poważne wątpliwości. Raszyński nie ma 
we  Wrocławiu żadnych znajomych i  po  pracy bywa zazwyczaj w  domu. Nikt go nie 
odwiedza. Za  to Staroń ma wielu znajomych, a  zwłaszcza znajome. Przychodzą 
przeważnie pielęgniarki z  pobliskiego szpitala i  pewien lekarz. Staroń utrzymuje stosunki 
ze  starszymi kobietami, w  wieku od  25 do  30 lat.
I sierżanta Balcerzaka nie wolno było ominąć. Co robi w  towarzystwie tego 
Staronia? Milicjant nie był uszczęśliwiony indagacją. Podał, że zna Staronia od  roku. 
Poznał go w  Lidze Obrony Kraju. Przy sposobności wspomniał, że jest członkiem 
prezydium LOK w  swojej dzielnicy. Staroń woził go kilka razy swoim samochodem 
„Skoda”. To prawda, że był z  nim także na  wódce, ale o  jego życiu osobistym nic nie wie.
— Trudno, żeby funkcjonariusz milicji żył w  izolacji społecznej — powiedział 
inspektor Ofierski. — Skąd mógł wiedzieć, kim jest Staroń? Można mieć nieskazitelnie 
białe mankiety i  zaszargany życiorys. Ale Tadeuszem Staroniem zajęliśmy się nie tylko 
z  powodu jego życiorysu. Mieszkał w  najbliższym sąsiedztwie cmentarza. Jeżeli jest 
właścicielem samochodu, mógł namówić dziewczynę do  przejażdżki. Po  prostu trudno 
sobie wyobrazić, że dziewczynkę zamordowano w  sposób niedostrzeżony w  pobliżu 
domów, w  których jeszcze świeciło się światło. Kiedy została uderzona przez napastnika 
butelką, niewątpliwie krzyknęła, choć jeden raz. Uciekając musiała przecież wołać 
o  pomoc, ktoś to musiał słyszeć. Może ktoś podszedł do  okna? Bo okna były zapewne 
otwarte, był ciepły wrześniowy wieczór...
Wezwany do  komendy, Tadeusz Staroń nie okazywał zdenerwowania. Ma lat 41, 
zdrowy, przystojny, potężnie zbudowany mężczyzna. Ma wyższe wykształcenie, jest 
inżynierem mechanikiem. Do  Wrocławia przybył w  roku 1946, wprost z  Donbasu. 
Rodzice umarli daleko od  Polski. Nie wie, czyim jest synem. Wojna... Dobrzy ludzie 
zabrali go do  kraju. We  Wrocławiu pracował zarobkowo przy odgruzowaniu miasta. 
Od  tej ciężkiej fizycznej pracy zaczynał, a  jednocześnie zapisał się do  szkoły średniej. 
Od  1950 pracował w  kopalni „Konrad”, jako kierownik rachuby. Potem przeniósł się 
do  Wrocławia i  zaocznie zdał maturę, jednocześnie pracując. Rozpoczął studia 
na  Politechnice Wrocławskiej, na  wydziale mechanizacji rolnictwa, ale nie mógł połączyć 
pracy z  nauką. Kilka lat popracował w  rozmaitych instytucjach — jako kontroler 
techniczny, technolog — i  wrócił na  studia zaoczne. Wreszcie ukończył politechnikę. 
W  sumie studiował dziesięć lat. Od  8 września 1967 r. rozpoczął pracę na  stanowisku 
głównego energetyka. Odpowiadając na  pytania zeznaje, że samochód marki „Skoda” 
sprzedał przed dwoma miesiącami, żeby kupić nowy. Na  razie czeka. Co do  nocy z  13 
na  14 słyszał szczekania psa, raz i  drugi. Odwiedziły go dwie panie. Są pielęgniarkami, 
pracują w  pobliskim szpitalu.
— A  czemu pan nie wspomina o  lekarzu? — zapytał por. Ofierski.
— A  skąd pan inspektor wie? Rzeczywiście był i  lekarz — przyznał inż. Staroń, 
bardzo zdziwiony, że milicja jest tak znakomicie poinformowana.
Nie przypuszczał zresztą, że w  tym Raszyńskim wzbudza tyle niechęci i  zazdrości... 
Owszem, były. dwie pary. Mała uczta z  powodu awansu. Nastawili adapter, żeby stworzyć 
nastrój. A  że było późno, zamknęli okno. Jeżeli ktoś krzyczał, nie mogli usłyszeć wołania 
o  pomoc. Owszem, bywa w  „Karłowiczance”. Przyjdzie się czasem z  kimś spotkać. Co 
robił o  godzinie 22 w  dniu 13 września? To był właśnie ten wieczór. Goście bawili się 
znakomicie. Wypili, zjedli i  opuścili jego dom dopiero po  2 w  nocy. Trzech świadków 
może potwierdzić jego alibi.
Sympatyczny ten Staroń. Tacy ludzie jak on zagospodarowywali kiedyś tereny 
złotego Klondike. A  że lubił kobiety i  wyróżniał wśród nich pielęgniarki? Dziewczęta 
w  białych czepeczkach i  fartuchach cieszą się powodzeniem. Mężczyźni liczą na  to, że 
zawód pielęgniarki wybierają kobiety o  miłym, łagodnym usposobieniu...
Słowem, wieczór, choć może nie całkiem zbożnie spędzony, stanowił murowane alibi 
Staronia. Wersja dobrowolnego udania się I.. S. do  Karłowic, z  ewentualnym 
wstąpieniem do  restauracji „Karłowiczanka”, została zakończona z  wynikiem 
negatywnym. W  takim stadium dochodzenia inspektorzy wydziału kryminalnego mówią: 
„jesteśmy wciąż pod górkę” — i  chodzą po  własnym mieszkaniu wściekli, kłócą się 
o  spóźniony obiad czy zajętą łazienkę. Gdzieś trzeba wyładować ten stan napięcia 
i  zdenerwowania... Jak dotąd ludzie: świadkowie, podejrzani, zboczeńcy, sensaci, gorliwi, 
zakompleksieni — nic nie wnieśli do  sprawy. Może przemówią przedmioty martwe? 
Zostały znalezione i  zabezpieczone na  miejscu zbrodni. Znajdują się obecnie 
w  laboratorium kryminalistycznym. Jedno piętro wyżej.
Jeden z  tych sześciu śladów może 
prowadzić do  mordercy.
Miejsce urzędowania majora Jana Długołęckiego. Pokoje laboratoryjne, mikroskopy, 
aparaty fotograficzne, ciemnia, ludzie w  białych fartuchach. Nauka w  służbie ścigania 
przestępcy. Jest i  dr Bolesław Dadej. Opowiada o  wczorajszej sprawie sądowej, w  której 
występował jako biegły. Każdy przypadek jest w  jego odczuciu wyjątkowy, niespotykany. 
Nieproszony, już rozpoczyna opowiadanie:
— Wyobraźcie sobie, wypadek samochodowy... Dwóch pasażerów zginęło, 
wyrzuconych z  samochodu na  pobocze. Jeden z  nich wpadł prosto na  drzewo. Trzeci 
żyje, lekko ranny. Nim przyjechała milicja i  pogotowie, wykaraskał się ze  zgniecionego 
wozu. Winny katastrofy jest kierowca. Jechał z  piekielną szybkością, nie pilnował prawej 
strony. Mężczyzna, który żyje, zostaje odwieziony do  szpitala, na  opatrunek. Przy 
sposobności pobierają próbę na  alkohol. Jest: 0.9. Niewiele, ale jest... Problem był 
następujący: Kto siedział przy kierownicy? I  trzeba na  to pytanie odpowiedzieć. Ekspert 
techniczny i  ja. Ekspertyza na  podstawie doznanych obrażeń. Nie było to takie proste. 
Ten, który wyleciał na  drzewo, został dwukrotnie uderzony: raz w  samochodzie, drugi raz 
— o  kikut starego drzewa. I  wyobraźcie sobie, że denat przemówił w  obronie żyjącego. 
Kierowcą był ten, który uderzył się o  drzewo. Uderzenie pierwsze spowodowane było 
wgnieceniem kierownicy. Samochód wywrócił się dwukrotnie i  wtedy prawdopodobnie 
wyrzucił nieżyjącego już człowieka na  drzewo. Został jakby zabity po  raz drugi. Pozostały 
przy życiu pasażer jest niewinny. Groziło mu dziesięć lat...
— A  czy przedmioty, które zostały zabezpieczone na  miejscu zabójstwa I. S., 
przemówiły?
Ranne pantofle w  torebce... A  więc 
wybierała się jednak do  MDK.
— Najgorsza robota była z  butami...
W laboratorium jakby umniejsza się wymowa strasznego czynu. Obraz dziewczynki, 
człowieka składającego się z  krwi i  ciała, zaciera się, schodzi na  plan drugi, 
najważniejsze zaczynają być przedmioty, żyjące samodzielną egzystencją. Każdy ma swój 
własny życiorys. Przypominam, że na  miejscu zbrodni znaleziono: bilety tramwajowe, 
torebkę, słownik, stłuczoną butelkę, ślady męskich butów, ślady linii papilarnych, znaczek 
z  literami „AF”.
Każdy z  tych przedmiotów został opisany w  aktach sprawy o  zabójstwo I. S. 
Załączone zostały zdjęcia biletów tramwajowych, naklejonych na  karton, fotografia 
rannych pantofli, tych najtańszych, które po  tygodniu wyglądają jak szmatki. Znaleziono je 
w  torebce dziewczynki. Pierścionek wygląda jak prawdziwa biżuteria, botki gumowe, pod 
botkami zdjęcie swetra. Czarno-białe. Kolor został uwzględniony w  „legendzie”. 
Podpisano: „sweter koloru czerwonego, wełna, strona przednia”.
Karta z  fotografią odłamków szkła oraz pytanie: „Czy na  zabezpieczonych 
kawałkach szkła po  butelce od  wina, zabranych z  miejsca przestępstwa, jest pozostałość 
po  winie?” Pytanie zadane jest ekspertowi pracowni biologicznej.
Porównanie śladów butów nie daje 
żadnych rezultatów.
Fotografia śladu butów. Pismo skierowane do  odpowiedniej pracowni z  prośbą 
o  porównanie z  obuwiem noszonym czy znalezionym u  podejrzanych x, y, z. Dołączony 
jest rachunek eksperta (za wykonaną pracę) i  opinia: „Stwierdza się, że wgłębione ślady, 
utrwalone odlewami gipsowymi, oznaczonymi nr 1 do  6, nie pochodzą od  nadesłanych 
butów”.
Linie papilarne. Jest ich 31, utrwalonych na  przedmiotach znalezionych w  miejscu 
zbrodni. Konkretnie na  torebce, notesie, podręczniku, zdjęciach fotograficznych, które 
miała I. S. przy sobie. Pracownik laboratorium kryminalistycznego twierdzi, że ślady są 
czytelne i  przedstawiają fragmenty nie ustalonych wzorów palców. Stwierdza ponadto, że 
kształt i  cechy charakterystyczne niektórych śladów różnią się od  śladów na  odbitkach 
stanowiących materiał porównawczy. Materiałem tym były ślady pobrane od  rodziny, 
Marioli Różyckiej, jej brata. To znaczy od  osób, o  których wiadomo było, że utrzymywały 
z  denatką codzienne kontakty, a  nie są podejrzane o  udział w  zbrodni. Odrzucenie tych 
śladów jako obiektu zainteresowania pozwala na  wnikliwsze zanalizowanie pozostałych. 
Z  31 śladów — 6 nie należało do  żadnej z  osób znanych i  sprawdzonych. Uwaga! Te 
sześć śladów, utrwalonych na  zdjęciach, może, ale nie musi być śladami mordercy.
Ponadto odbitki fotograficzne przedstawiają kawałek wafelka, znaleziony w  torebce 
słownik i  ów znaczek z  literami „AF”. Nie zwrócono na  niego z  początku specjalnej 
uwagi, a  zasługiwał na  nią.
I ostatnia ekspertyza: badania brudu spod paznokci, zabezpieczonego w  dniu 14 
września u  ofiary. Ten brud może odegrać rolę bardzo ważnego, czasem decydującego 
dowodu oskarżenia. Może pomóc w  zidentyfikowaniu napastnika. Wystarczy wyobrazić 
sobie moment napaści. W  chwili zagrożenia życia każdy człowiek, choćby to była młoda, 
słaba dziewczyna — broni się. W  jaki sposób mogła walczyć o  życie 15-letnia I. S.? 
Krzyczała, drapała paznokciami twarz, ręce napastnika. Być może, pod paznokciem 
utrwalono ślad krwi z  naskórka mordercy. Byłby to bardzo ważny dowód oskarżenia — 
poprzez porównanie grupy krwi w  wypadku, gdyby któryś z  podejrzanych nosił ślady 
zadrapań. Przekazano zachowane wyskrobiny do  Zakładu Medycyny Sądowej Akademii 
Medycznej. Koperta wklejona do  akt ma napis: „Brud spod paznokci denatki I. S., 
zabezpieczony na  miejscu zbrodni”.
Lecz eksperci biologii wkrótce wyjaśniają, że „nabłonki płaskie zrogowaciałe i  białko 
ludzkie, znalezione w  wyskrobinach, można wykazać w  każdym brudzie spod paznokci. 
Jeżeli zaś chodzi o  krew znalezioną pod paznokciem palca lewej ręki, zachowana została 
w  tak małej ilości, że nie może służyć do  przeprowadzenia badań grupowych”.
To znaczy, nie pozwoli na  odczytanie grupy krwi sprawcy. Zresztą nawet 
w  najlepszym przypadku określenie tej grupy może być jedynie dowodem pomocniczym. 
Określona grupa krwi nie charakteryzuje jednego tylko człowieka, tego właśnie, którego 
ścigają. A  więc przedmioty martwe, które mogłyby wystąpić w  końcowej fazie sprawy 
o  zabójstwo jako dowody rzeczowe — zawodzą. Nie wnoszą na  razie nic do  sprawy I. S. 
Jednak nie wolno z  tej szansy rezygnować. Jeżeli zabezpieczonym materiałem, 
zbadanym przez ekspertów, posłużą się żywi ludzie, doświadczeni inspektorzy wydziału 
kryminalnego — być może, zmuszą je, by przemówiły.
A jeśli po  drodze kupili butelkę słodkiego 
wina?
Znowu poranna odprawa. Samopoczucie nie najlepsze. Ciągle pracujemy w  ciemno. 
Zdecydowaliśmy skoncentrować poszukiwania posługując się niektórymi przedmiotami 
zabezpieczonymi w  dniu 14 września. Wzięliśmy na  warsztat: wino, buty, wafelki, bilety 
tramwajowe. Odbywamy kilometrowe spacery. Poznajemy sprzedawców, kierowników 
sklepów, producentów obuwia, pracowników miejskiej komunikacji. Ludzie ci mają swoje 
własne sprawy i  codzienne troski. Ktoś im przeszkadza, pyta, każe mobilizować pamięć, 
wytrąca z  porządku codziennego dnia pracy. Będzie pani redaktor miała sposobność 
poznać tych ludzi. Okazja nie byle jaka dla dziennikarza. Ale my ścigamy sprawcę. I  taki 
będzie kontekst naszych spotkań, gdy będziemy szli śladem przedmiotów martwych. Być 
może, stłuczka po  butelce od  wina okaże się dobrym przewodnikiem?
Butelka zawierała słodkie wino, 0,75 litra. Data — 7 września. Zakładamy 
hipotetycznie: mężczyzna idąc do  parku z  dziewczyną kupił butelkę wina. Wypili ją 
wspólnie, o  czym może ewentualnie świadczyć niewielki procent alkoholu we  krwi 
stwierdzony w  czasie sekcji. Gdzie wino zostało zakupione? Jeżeli spotkali się na” 
dworcu, to dokonali zakupu gdzieś na  tej linii. Najpewniej w  Karłowicach lub w  sklepach 
niedaleko parku pocmentarnego. Mężczyzna nie kupiłby wina w  śródmieściu. Obawiałby 
się wzbudzić niepokój tej młodziutkiej dziewczyny, prawie dziecka. Jednak gdy zgodziła 
się na  spacer w  odludnej okolicy... Jest sklep spożywczy tuż w  pobliżu parku. 
Rozmawiamy z  ekspedientką. Czy nie pamięta mężczyzny i  dziewczynki (pokazujemy 
zdjęcie), którzy w  dniu 13 września zakupili butelkę właśnie tego wina? — wskazujemy 
na  półkę. Stoi ich jeszcze cały rząd. Datowane: 7 wrzesień.
Niestety, ekspedientka ta 13 września nie pracowała. W  sklepie była wówczas 
koleżanka, która mieszka — zgodnie z  logiką organizacji naszego handlu — w  zupełnie 
innej stronie miasta. Co było robić? Pojechaliśmy do  niej.
Pani Krystyna poświęciła swój wolny dzień na  robienie generalnych porządków. 
Przerwała sprzątanie i  ze  szczotką w  ręku — na  głowie wypłowiała chusteczka — 
prowadziła z  nami rozmowę. Kobiety nie lubią pokazywać się w  takim stanie nawet 
funkcjonariuszowi milicji.
Nie. Nie pamięta takiej pary. Wino „patykiem pisane” kupują młodzi, zabawiający się 
w  tym parku, dosyć często. Już wielki czas, żebyśmy z  tą smarkaterią zrobili porządek, 
a  przede wszystkim oświetlili lepiej teren. Milicja powinna wiedzieć, co tam się wyrabia.
Podziękowaliśmy za  życzliwą radę i  szukamy dalej. Zdobyliśmy fakturę, do  jakich 
sklepów na  interesującej nas trasie zostało wysłane wino tego gatunku, z  tąże datą. 
Sklepów takich było piętnaście.
Nikt spośród pracowników tych placówek nie pamiętał opisywanej przez nas pary. 
I  prawdę mówiąc trzeba by niemałego szczęścia, żeby trafić na  ich ślad. Mężczyzna mógł 
przecież wejść do  sklepu sam. Dziewczyna krępowała się lub wolała oglądać sweterki 
w  sąsiedniej witrynie. Zresztą sprawca mógł kupić butelkę dwa dni wcześniej, jeżeli 
zaplanował sobie wyprawę na  cmentarz i  gwałt, którego nie dokonał. Eksperci (16 godzin 
pracy) orzekli, że „cukier znaleziony na  kawałkach szkła mógł, ale nie musiał być 
pozostałością po  winie, gdyż przy takiej dużej powierzchni parowania (rozbita butelka) 
płyn wyparowałby w  ciągu krótkiego czasu”. A  więc mogła to być herbata w  butelce 
od  wina. Zresztą, być może, nie sprawca przyniósł ją na  teren parku. I  taka była 
ostateczna wersja dramatu. Minie sporo czasu, nim zostanie ustalona...
Może wstąpili do  sklepu, żeby zakupić 
kruche, znakomite wafelki?
Wafelki. Znakomite, kruche wafelki. Sprawiły stosunkowo najmniej kłopotu 
inspektorom i  w  tym wypadku zdołano wyjaśnić sprawę do  końca. Nie uprzedzajmy 
jednak, jaki był wynik żmudnych poszukiwań. Zakładaliśmy od  początku, że Irena mogła 
kupować ulubione andruty w  towarzystwie swojej sympatii, kolegi, który stał się sprawcą 
zbrodni na  skutek dramatycznego rozwoju wydarzeń tego wieczora. Może widziano z  nią 
tego mężczyznę w  sklepie sprzedającym słodycze?
Sprawdzono wszystkie punkty sklepowe sprzedające andruty tej firmy. Trafiono 
do  producenta, żeby ustalić spis dystrybutorów. Były to Śląskie Zakłady Przemysłu 
Cukierniczego w  Siemianowicach. Zakłady te wykorzystały protokół milicyjny 
do  zareklamowania swoich wyrobów oraz poruszenia zagadnienia rozwoju produkcji. 
Stwierdzają, że „na artykuł ten istnieje bardzo duży popyt na  rynku” i  można by 
sprzedawać znacznie więcej andrutów, gdyby nie... i  tu jest mowa o  trudnościach 
technicznych. Nie ma złych okazji dla dobrego gospodarza. Ale nie warunki techniczne 
produkcji wafelków interesowały porucznika z  sekcji zabójstw. Ustalono nowe zadanie: 
skontrolować sprzedaż andrutów we  Wrocławiu na  przestrzeni czasu od  1 do  13 
września. A  jeżeli denatka kupowała te andruty w  sierpniu? Może leżały w  kuchennej 
szafce i  właśnie tego dnia I. S. zabrała je ze  sobą, żeby urozmaicić sobie w  ten sposób 
lekcję niemieckiego w  MDK?
20 października, a  więc już jesteśmy w  następnym miesiącu kalendarza, 
przesłuchano sprzedawczynię sklepu nr 279. Placówka handlowa znajduje się 
naprzeciwko MDK. Sprzedawczyni pamiętała dziewczynkę pokazaną jej na  zdjęciu. 
Przychodziła tu często. Kupowała dżem, pieczywo, margarynę. Wspominała ją mile. 
Zeznała jako świadek:
„Pamiętam ją dlatego, że często miała już część zakupów zrobionych w  innym 
sklepie. I  zawsze mi ten fakt zgłaszała, zaraz po  przekroczeniu progu, w  sposób bardzo 
grzeczny”.
Ostatnim razem ekspedientka widziała ją w  dniu 6 września. Zakupiła za  3 zł 
andruty. A  więc sprawa „zabezpieczonego wafelka” została wyjaśniona, nic nie wnosząc 
do  śledztwa. Chyba tyle, że dodała szczegół uzupełniający osobowość ofiary. Było to 
dobre, spokojne dziecko.
Teraz kolej na  buty. Morderca kupił je zapewne w  jednym ze  specjalistycznych 
sklepów. Być może zresztą, bywał tam częściej? Wracamy chętnie do  znajomego 
magazynu.
Notatka z  protokołu brzmi:
„Inspektor wydziału kryminalnego udał się do  Przedsiębiorstwa Handlu Obuwiem, 
gdzie udostępniono mu obejrzenie znajdujących się tam wzorców. Obejmują one 
wszystkie fasony obuwia, jakie dotychczas otrzymywał Wrocław. W  wyniku 
przeprowadzonych oględzin tego obuwia, które miało miejsce przy udziale zastępcy dyr. 
WPHO — ob. Augustyna Z. — nie stwierdziliśmy, by kształt obcasów obuwia, 
znajdującego się we* wzorcowni, odpowiadał rozmiarom odlewów gipsowych, które 
okazałem. Rzeczoznawcy WPHO nie zastałem, ponieważ otrzymał wezwanie do  sądu. 
Przeprowadziłem jednak na  miejscu szereg rozmów. Okazało się, że mogą to być tak 
zwane bigbitówki. Ale młodzieży ten fason nie odpowiada, więc sobie prywatnie, 
u  szewca podwyższa obcasy”.
Bigbitówki czy bitelsówki, ale ślad odlewu 
gipsowego buta zawodzi.
Następuje interesujący i  dosyć długi wykład na  temat obuwnictwa, które wygłosił 
kierownik działu kontroli. Ob. Edmund. P. stwierdza, że produkcją bigbitówek zajmują się 
prywatni producenci, którzy wyczuli koniunkturę rynkową. Ponieważ jednak on sam jest 
patriotą społecznej produkcji, oświadcza przy sposobności, co następuje: „Jak mi 
wiadomo, w  bieżącym roku państwowy przemysł kluczowy również rozpoczyna produkcję 
tego typu obuwia”. Do  oświadczenia dołączony jest spis 83 prywatnych zakładów 
rzemieślniczych.
Opis tej wędrówki śladem następców wielkiego Kilińskiego zająłby zbyt dużo miejsca, 
choć nie byłby pozbawiony i  momentów humorystycznych. Niektórzy rzemieślnicy skłonni 
byli sądzić, że pod pretekstem poszukiwań amatora bigbitówek na  podwyższonym 
obcasie przeprowadza się zakamuflowaną kontrolę podatkową. Na  koniec jednak 
znakomity mistrz wrocławski — Józef Przybylski, wydaje ostateczną opinię, w  której 
stwierdza, że są to ślady butów młodzieżowych — tzw. bitelsówek, których w  żadnym 
wypadku nie należy mylić z  bigbitówkami. Są to buty produkcji prywatnej, a  sądząc 
z  długości odbitego śladu, który wynosi 24 cm — mógł to być but numer 39. I  teraz, 
mając już pewne konkretne i  miarodajne dane, można było przystąpić do  poszukiwań 
w  prywatnych zakładach. Żaden z  nich nie przyznawał się do  zrobienia tego właśnie 
buta, a  więc tym bardziej trudno było wymagać, by właściciele przypomnieli sobie klienta, 
który go nabywał. Być może, sprawca kupował obuwie w  Warszawie. Możliwe również, że 
ślad po  obuwiu, utrwalony odlewem gipsowym, mógł pozostawić przypadkowy 
przechodzień. Park pocmentarny nie służył wyłącznie do  popełniania przestępstw, 
chociaż to nie było pierwsze...
Najwięcej nadziei wiązano z  biletami tramwajowymi, znalezionymi w  torebce I. S. 
Była to piekielna robota. Jeszcze dziś, kiedy inspektorzy wydziału kryminalnego 
wspominają sprawę tego zabójstwa, kojarzy im się to z  niesłychanie skomplikowanym 
dochodzeniem w  sprawie biletów tramwajowych. Było ich sporo. Za  dużo jak na  bieżące 
potrzeby. Może dziewczynka zbierała bilety tramwajowe? Należało to przypuszczenie 
potwierdzić albo odrzucić po  skonsultowaniu się z  rodziną I. S.
Rozmowę poprzedziliśmy analizą biletów: Żeby wiedzieć, o  co pytać. Należało 
sprawdzić serie, miejsca skasowania w  okresie przynajmniej września. A  więc 
zapoznaliśmy się z  rozkładami jazdy, cedułami, rozliczeniami kasowymi, działaniem 
automatów. I  co się okazało? Czytajmy uważnie.
„Na skutek kontroli biletów udało się stwierdzić, że dwa kolejne bilety, o  numerach 
655136 oraz 655137, zostały wykupione i  skasowane między godz. 17.58 i  18.32. 
Z  biletów tych korzystały dwie osoby... Bilet z  automatu nr 37181 został wykupiony 
w  dniu 10 września w  tramwaju linii 7, podczas kursu Krzyki-Karlowice, o  godz. 6.32”.
A więc jechała do  Karłowic? Gdzie, skąd 
i  do  kogo? Dokąd wybierała się 10 
września o  godzinie 6.32 rano?
Ojciec Ireny S. oświadczył, że jego córka nigdy do  Karłowic nie jechała. Ciągle 
zakładał, że znał każdy jej krok. Oni sami w  tej dzielnicy nikogo nie znają. W  dodatku 
wyklucza, żeby Irenka w  dniu 10 września wyszła z  domu koło 6-ej rano. Wszyscy 
zwróciliby na  ten fakt uwagę.
Brat Zygmunt, z  którym przyjdzie się nam jeszcze spotkać, podkreślił z  całą 
stanowczością, że siostra zbierała jedynie znaczki i  pocztówki. W  Karłowicach nikogo nie 
znała. Nie wie, skąd się u  niej wzięły te bilety. Po  prostu tego nie rozumie.
Jeszcze raz wracamy do  dyrekcji MPK. Jak najbardziej autorytatywnie stwierdzają, 
że bilety, to znaczy sposób ich kasowania dowodzi, że pasażerka jechała, i  to nie jeden 
raz, na  linii Rynek-Karłowice i  z  powrotem. Miała w  kieszeni te bilety, więc widać taki 
kurs odbywała. Rodzice stanowczo zaprzeczają. A  my dalej jesteśmy w  lesie...
Rozmawiamy z  konduktorami tych linii. Pokazujemy zdjęcie nieżyjącej. Kto jest 
w  stanie zapamiętać twarz pasażera? Tłok, ludzie się pchają! Wysłuchujemy uwag, żalów, 
słów krytyki. I  za  to wszystko my, milicja, jesteśmy odpowiedzialni. Już nie mówiąc 
o  sprawie zabójstwa Ireny Sobczak, które nie posuwa się ani na  krok naprzód.
Po dłuższych rodaków rozmowach wreszcie jedna z  konduktorek — starsza już 
wiekiem kobieta, ob. Genowefa Kurek — rozpoznała młodą pasażerkę. Skłoniło to 
inspektora Wygodzkiego do  spisania jej uwag w  protokóle, w  którym czytamy:
„Dnia 13 września pracowałam na  drugą zmianę. Rozpoznaję bilet sprzedany 
przeze mnie. Było to na  linii idącej w  kierunku Dworca Głównego. Godzina 21.45. 
Zauważyłam, że do  mojego wozu wsiadła dziewczynka, która rzuciła mi się w  oczy 
dlatego, że byłe bardzo późno, a  ona była młodziutka. Jechała sarna...”
W tym miejscu pokazano zdjęcie fotograficzne denatki. Świadek po  pokazaniu 
fotografii oświadczyła, że rozpoznaje tę dziewczynkę, o  której powyżej mowa. 
I  w  dalszym ciągu zeznaje:
„Rozpoznanie moje opieram na  tym, że pamiętam tę dziewczynkę, o  której mowa, 
z  rysów i  ubrania. Była dokładnie tak samo ubrana, jak na  zdjęciu, z  tą tylko różnicą, że 
spod sweterka wychodził biały kołnierzyk, ok. 12 cm, który mógł być od  bluzeczki. 
Dziewczynka ta zapłaciła za  bilet normalny (?) i  przeszła w  stronę pomostu. Na  tym 
samym przystanku wsiadła grupa mężczyzn, dokładnie nie pamiętam, ale było ich siedmiu 
czy ośmiu. Zwróciłam na  nich uwagę, bo byli podobnie do  siebie ubrani. Wszyscy mieli 
garnitury uszyte z  aksamitu czy flauszu, w  beżowym kolorze. Jeden z  nich miał 
parasolkę z  aksamitu w  kolorze fioletowym, ściśle: fioletowym w  kwiaty, na  białym tle. 
Widać było, że gonili za  tramwajem, żeby wsiąść. Stali na  tylnym pomoście. Mężczyźni ci 
wysiedli przystanek przed tą dziewczyną albo razem z  nią. Jak mi się zdawało, rozmawiali 
na  jej temat, ale nie słyszałam dokładnie. Grupa tych mężczyzn wydała mi się dziwnie 
podejrzana...”
— Tego nikt nie wymyśli! Jak z  filmu... surrealistycznego. Siedmiu facetów 
we  flauszach i  jedna parasolka w  kwiatki, nocą, w  tramwaju wrocławskim? Jak odróżnić 
chorą wyobraźnię od  rozsądnej chęci udzielenia pomocy w  ujawnieniu sprawcy? 
Sprawdzać tyle szczegółów?
— Tego bym nie powiedział... — por. Wygodzki zastanawiał się chwilę, czy podjąć 
dyskusję, ale w  końcu powiedział:
— Nie wydaje mi się, że przesadzaliśmy w  sprawdzaniu szczegółów. Przeciwnie! 
Jeżeli prześladowała mnie wtedy jakaś myśl natrętna, a  fala niepokoju nie pozwalała 
zasypiać bez relanium czy innej „farmakologii”, to była to obawa, że pominąłem jakiś detal, 
czyjś sygnał, ważny adres. Na  przykład adres jednego z  rzemieślników, którzy produkują 
bitelsówki — nie mylić z  bigbitówkami na  wysokim obcasie. Mogłem przecież pominąć 
jednego, ale tego właściwego... Wyobraźnia w  nocy pracuje ze  szczególną siłą. I  widzę 
wyraźnie młodego mężczyznę, typ agresywny, bezczelny, który wchodzi do  małego 
zakładu — a  jest to ów pominięty adres — i  zamawia sobie buciki. Rzemieślnik zwraca 
na  klienta uwagę z  powodu wyjątkowo małej, delikatnej stopy. W  zestawieniu 
z  wyrazem twarzy mężczyzny, jego arogancją w  sposobie zachowania się — ten 
szczegół fizyczny skłania do  zapamiętania wizyty. Szewc zapisuje w  starym, pomiętym 
notatniku imię, nazwisko zamawiającego. Obrysował stopę, potargowali się chwilę i  klient 
wyszedł... Zresztą może ten facet wcale nie zamawiał nowych butów, a  tylko oddawał 
do  naprawy stare? Nowe czy stare, ale ta kobieca noga i  brutalna twarz zostawiły ślad 
w  pamięci szewca. Podaje mi bez wahania jego adres. O  ile ludzie bronią chętnie pijaka, 
a  czasem nawet złodziejaszka, nie będą osłaniać mordercy! Udajemy się więc pod 
wskazany nam adres. Znajduję garnitur, który ktoś starał się oczyścić. Ubranie zostało 
oddane do  pralni, ale znajdujemy nikłe ślady plam. Tego rodzaju szarpanina, która miała 
miejsce tamtej nocy, musi pozostawić jakieś ślady! Oczyścił je? Nic mu nie pomoże! 
Pracownia biologiczno-chemiczna naświetli materiał promieniami „V” i  odczyta ślady, 
a  nawet grupę krwi ze  spranego materiału garnituru. No i  jesteśmy „z górki”. Wprawdzie 
praca nasza jeszcze się nie zakończyła. Jeszcze trzeba przesłuchać niejednego świadka, 
zorganizować wizję lokalną, która potwierdzi zeznania sprawcy. No ale mam konkretne 
terminy, szansę, że lada dzień przekażemy sprawę I. S. — prokuratorowi. Odetchnę! 
Załatwię zaległe sprawunki, sprawy osobiste, spotkania. Umówię się na  brydża — 
nareszcie mam z  głowy!... Ale z  marzeń trzeba wracać do  realnego świata. Wariant 
trafienia na  sprawcę poprzez odlew gipsowy obuwia zawiódł! I  nie z  powodu ominięcia 
jakiegoś adresu. Gdyby nawet taki przypadek miał miejsce, tyle było szumu w  środowisku 
rzemieślników, że pominięty szewc, nie czekając na  moją wizytę — zgłosiłby się sam. 
Zabójstwo nieletniej dziewczyny wywołuje oburzenie najbardziej obojętnego człowieka.
Oto jest nasza praca! Musimy być przygotowani na  tysiące niepowodzeń dla 
uzyskania jednego sukcesu. W  tym rachunku nie liczą się przepracowane godziny nocy. 
To nie jest tylko kwestia obowiązku, funkcji; nie chcemy pogodzić się z  faktem, że 
po  świecie spaceruje, pije piwo i  żartuje z  dziewczętami mężczyzna, który zabił 15-letnie 
życie...
A teraz wyjaśnienie w  sprawie siedmiu mężczyzn w  aksamitach z  fioletową 
parasolką. Okazało się, że tacy rzeczywiście jechali tramwajem. Byli to chłopcy z  zespołu 
muzycznego, którzy występowali w  lokalu rozrywkowym w  pobliżu dworca. Może nawet 
uganiali się za  jakąś dziewczyną. Ale nie była to Irena. Musiała jechać w  tym czasie 
w  zupełnie innym kierunku, jeżeli znalazła się na  terenie Karłowic.
Z przedmiotów martwych pozostał jeszcze znaczek „na wgłębieniu szyjnym”, 
o  którym mówi pierwszy protokół z  oględzin na  miejscu zbrodni.
Znowu pokazaliśmy się w  skromnym mieszkaniu rodziców dziewczynki. Że też nie 
możemy ich pozostawić w  spokoju! Zapytaliśmy o  znaczek. Nie! Nigdy takiego nie 
widzieli. Ich córka miała zwyczaj, że kiedy otrzymywała prezent, chwaliła się nim przed 
rodzicami, bratem. I  tyle!
Znaczek „AF” nie symbolizował żadnej polskiej organizacji, nie był wydany z  okazji 
takiego czy innego święta. Być może, Irena otrzymała go od  uczestnika zagranicznej 
wycieczki, bo i  tacy odwiedzają czasami Młodzieżowy Dom Kultury? Przekazałem 
znaczek grupie inspektorów, którzy w  tym czasie, kiedy my sprawdzaliśmy wersję 
„przedmioty martwe”, rozpracowywali MDK i  środowisko z  nim związane. Należało wziąć 
pod uwagę i  tę okoliczność, że Irenka była najstarszą uczennicą w  swojej klasie. Miała 
naturalny w  tym wieku, nieco pogardliwy stosunek do  młodszych od  siebie dzieci. 
W  MDK spotykała młodych, którzy wkraczali w  trudny wiek rozwoju seksualnego. 
Niespokojni chłopcy i  rozkwitające dziewczęta. Do  tego rodzaju środowiska lubią wkręcać 
się rozmaici odchyleńcy. Szukają łatwych okazji do  spotkań. Może w  MDK ukrył się 
sprawca zbrodni?
Pozostaje znaczek „AF”. Od  kogo Irena 
mogła go dostać?
Krąg, w  którym dokonujemy eliminacji — zawęża się. Na  szczęście! (Inspektorzy 
służby kryminalnej mawiają w  tym stadium dochodzenia: „wchodzimy w  etap 
wybiórkowy”. Wybiórka oznacza ograniczenie poszukiwań do  określonego środowiska, 
w  tym wypadku do  grupy młodzieży, z  którą I. S. spotykała się dwa razy w  tygodniu 
na  kursach języka niemieckiego. W  międzyczasie sprawdzono, że MDK organizował 
półkolonie, na  których przebywała czasem i  młodzież z  zagranicy, między innymi 
z  NRD. Ponieważ Irenka znała język niemiecki lepiej od  innych dziewcząt — rodzice jej 
mieli bliskie związki z  ro — dziną zamieszkałą w  Niemczech — wytypowano I. S. 
do  uczestnictwa, a  nawet aktywnego udziału w  półkoloniach dla dzieci z  Polski 
i  z  Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Tyle wiemy na  razie o  Młodzieżowym Domu 
Kultury.
Wersję pierwszą: „zabójstwa I. S. mógł dokonać mężczyzna znany jej osobiście, 
którego poznała w  MDK (punkt c)”, realizował nasz dobry znajomy — kpt. Jerzy Gałecki. 
Zakończył swoje pierwsze zadanie niestety z  wynikiem negatywnym. Rozpoczyna 
następne! Nie można większej liczby pracowników komendy absorbować jedną sprawą, 
jakiejkolwiek by ona była wagi. Wrocław — trudne miasto, przodowało w  tych latach 
w  statystyce przestępczości, a  długa droga „pod górkę” zniechęcała najwytrwalszych.
— Jeszcze jeden wysiłek — zapewniał szef. — To już ostatni! Tęgi, jowialny major 
Kowacz ma ponoć znakomitego „nosa” do  zabójstw. Ale i  on osłabł w  zapale.
Cały sęk w  tym, że dramat rozegrał się w  środowisku moralnie zdrowym. Już wtedy 
byliśmy przekonani, że nie mógł być sprawcą osobnik notowany w  kartotekach 
milicyjnych. „Wyszedłby nam” po  tej eliminacji. Zabójcą mógł być człowiek, którego mało 
kto znał i  który nigdy nie zahaczył o  żaden z  paragrafów K.K. Takie było nasze 
przeświadczenie.
Przekonanie jest jednak sprawą prywatną, a  działać trzeba nadal zgodnie z  planem 
aż do  sprawdzenia wszystkich wersji. Pozostał tylko Młodzieżowy Dom Kultury.
Mariola Różycka, z  którą przeprowadziliśmy jeszcze jedną, nie pamiętam, którą 
z  kolei rozmowę, powiedziała stanowczo: „Nie! Irena nigdzie nie latała. Chodziła dwa razy 
w  tygodniu do  kościoła parafialnego przy ul. Swiętnickiej. I  dwa razy do  MDK. Tam 
instruktor imieniem Alan uczył ją tańczyć. Tylko te dwa tygodnie na  półkolonii... — I  tu 
dziewczynka westchnęła prawie żałośnie. Były to piękne dni w  ich mało urozmaiconym 
życiu.
Do kościoła nie było po  co zaglądać. Być może, spowiednik I. S. był jedyną osobą 
poinformowaną o  chłopcu czy może mężczyźnie, który jest sprawcą. Ale tajemnicy 
spowiedzi nikt nie jest w  stanie naruszyć. Niewykluczone nawet, że spowiednik, gdyby 
morderca wyznał swój czyn, osłoniłby go, przekazując sprawiedliwość wyrokowi niebios. 
Myśmy jednak chcieli to rozliczenie przeprowadzić nieco prędzej i  w  naszej komendzie 
MO. Nie ma rady, trzeba przystąpić do  ostatniej chyba z  eliminacji. MDK! Młodzież, 
pracownicy, księgowi i  wychowawcy. Szukamy podejrzanego, który mógł dokonać 
zabójstwa I. S.
Coraz częściej zastępujemy imię dziewczynki inicjałami. Jej osoba przestaje żyć 
i  w  naszej wyobraźni. Staje się sprawą opatrzoną kryptonimem. Może ta Irenka — mała, 
ładna, wesoła — ożyje na  chwilę w  otoczeniu kolegów z  MDK i  owego instruktora Alana, 
z  którym lubiła tańczyć?
Na terenie takiego ośrodka mamy sposobność obserwować młodych, sposób 
nawiązywania stosunków koleżeńskich, miłosnych. Alan jest instruktorem, a  więc 
wychowawcą młodzieży. Należałoby sądzić, że w  związku, z  nadprodukcją absolwentów 
wyższych uczelni — przynajmniej ich wydziałów humanistycznych — kadra kierownicza 
młodzieżowego domu składa się z  pedagogów, psychologów, magistrów wf. Alan Luliński 
zeznaje jako świadek. A  zaczyna swoją relację od  przypomnienia okoliczności, w  jakich 
został zatrudniony w  MDK:
„Otrzymałem od  koleżanki list z  NRD, w  którym napisała, że przyjeżdża 
w  odwiedziny do  Wrocławia. W  związku z  tym poszedłem na  dworzec, żeby ją spotkać. 
Tym samym pociągiem przyjechała grupa młodzieży z  NRD. Było bardzo wesoło i  razem 
z  tą młodzieżą udałem się do  MDK, gdzie mieli się zatrzymać. Dyrektor Domu 
Młodzieżowego zaproponował mi, żebym mu pomógł w  rozlokowaniu przybyłych. Później 
zaś, kiedy już mieli swoje pokoje, a  było to wieczorem, zapytał mnie, czybym nie pozostał 
jako instruktor w  MDK. Wyraziłem na  tę propozycję moją zgodę”.
Alan jest z  zawodu elektromonterem, co jednak nie wyklucza, że posiadł pewne 
umiejętności w  zakresie tańca. Ale na  ten temat wypowiada swoją opinię w  protokole 
następny z  kolei świadek — koleżanka I. S. z  MDK, Bożena Gebert. Mówi, co następuje:
„W czasie niepogody mieliśmy zajęcia świetlicowe, podczas których uprawialiśmy gry 
i  zabawy. W  czasie podobnych zajęć jeden z  instruktorów, chodzi mi o  Alana, uczył nas 
tańca seksualnego. Polegał on na  tym, że dziewczyna trzymała ręce jak do  modlitwy, 
a  chłopiec chwytał ją za  przeguby rąk. Krok taneczny mógł być różny: szybki, wolny 
i  we  wszystkich kierunkach. Irena często tańczyła z  Alanem...”
To ostatnie zdanie zostało podkreślone przez inspektora służby kryminalnej 
czerwonym ołówkiem. Nietrudno się domyślić, że w  tym kierunku pójdą dalsze 
poszukiwania. Osoba Alana stanie się obiektem zainteresowania sekcji zabójstw. 
Zwłaszcza że inni pracownicy MDK powtarzają zgodnie:
— O  Irenie S. najwięcej mógłby powiedzieć Alan Luliński.
Czy Luliński nie jest mężczyzną zdemoralizowanym, a  może nawet zboczonym? 
Po  cóż by bowiem, w  jakim celu, dobry fachowiec wkręcał się do  MDK, rezygnując 
z  pracy zawodowej na  rzecz gorzej płatnego zajęcia? To ciekawe! A  czy Alan ma alibi 
na  dzień 13 września? Ta data jest punktem wyjścia, choć coraz trudniej będzie 
egzekwować odtworzenie tego dnia. Od  daty zbrodni minęło kilka miesięcy. Zbliżamy się 
do  końca roku 1967. Przed decydującą rozmową, dotyczącą alibi, zbieramy pośpiesznie 
wiadomości o  amatorskim a  gorliwym instruktorze i  nauczycielu tańca. Znała go ponoć 
dobrze uczestniczka półkolonii — Alicja Szymczak. Poprosiliśmy i  ją na  rozmowę, 
upamiętnioną protokółem:
„Właśnie tego dnia, 13 września, wyszłam po  zajęciach o  godz. 18. Na  portierni 
MDK siedział, milcząc, Alan. Kiedy mnie zobaczył, zaproponował, że odprowadzi mnie de 
tramwaju. Widziałam też Lulińskiego na  wieczorku tańcującym...”
— Z  kim tańczył?
— Ze  swoją siostrą.
„Zaznaczam, nawiązując do  moich zeznań w  dniu 18 (a więc zeznaje już po  raz 
drugi — przyp. W. S.), że Alana Lulińskiego zauważyłam w  dniu 13 września, jak wchodził 
do  sali ćwiczeń, gdzie wraz z  całym zespołem tańczyłam. Luliński stał na  balkonie, 
przyglądając mi się dziwnym wzrokiem, po  czym został wyproszony przez instruktorkę 
tańca klasycznego. Właśnie po  tych zajęciach wyczekiwał mnie Alan na  portierce. Kiedy 
zaproponował mi odprowadzenie do  tramwaju, zgodziłam się. Była to z  całą pewnością 
godz. 18.30. W  trakcie tej drogi Luliński zapytał mnie, dlaczego nie chcę się z  nim 
spotykać? Na  to ja wsiadłam do  tramwaju, a  on poszedł. Nie wiem, w  jakim kierunku”. 
Dopisano: „Protokół na  tym zakończono, który po  odczytaniu mi, jako zgodny z  prawdą 
i  sporządzony zgodnie z  moimi zeznaniami, podpisuję”. Nazwisko...
Luliński zeznaje także sam o  sobie:
„W czasie tańców, które miały miejsce w  MDK, nie wyróżniałem I. S. spośród innych 
dziewcząt. A  to z  tego powodu, że dobrze nie tańczyła i  była zbyt niska dla mnie... Co 
do  przebiegu dnia 13 września, od  godzin popołudniowych mogę podać: Spotkałem 
Alicję Szymczak, która ćwiczy w  zespole tanecznym. Prosiła mnie, żebym popatrzył, jak 
ona ćwiczy, bo bardzo liczy się z  moim zdaniem. Nie miałem czasu, ale nie wypadało 
odmówić. Wszedłem na  balkon, ale zaraz zwróciła się do  mnie instruktorka tańca, 
mówiąc, żebym wyszedł na  korytarz, to sobie trochę pogadamy, co też uczyniłem... Kiedy 
opuszczałem MDK, przez portiernię, szła też Alicja Szymczak w  moją stronę. Zapytała, co 
teraz robię. Powiedziałem, że umówiłem się w  domu. Kawałek drogi do  tramwaju szliśmy 
razem z  Alicją, później musiałem skręcić na  prawo i  pożegnałem się... Tego wieczoru, 
dnia 13 września, byłem w  domu i  nie wychodziłem. Widziała mnie matka, siostra 
i  kuzynka, które też zostały wieczór w  domu. Ja «trzaskałem» prztyczki do  kontaktów, 
żeby sobie dorobić...”
I wychodził jakoś na  swoje. A  może w  tym MDK było po  prostu zabawniej niż 
w  warsztacie, choć rozkwitające dziewczęta bywają czasem kłopotliwe...
Nie koniec jednak z  MDK. Inspektorów niepokoi jeszcze jedna postać związana 
z  Młodzieżowym Domem Kultury. Jeden z  pracowników administracji sygnalizuje milicji, 
co następuje: „Przychodzi tu do  nas osobnik o  nazwisku Jerzy Krasiński i  mówi, że boi 
się milicji, gdyż dopuścił się kilku wykroczeń i  jest poszukiwany”. Okazało się, że 
przebywał on cały czas w  mieście, ale 13 września wyjechał nagłe poza Wrocław, nie 
wiadomo w  jakim kierunku!
A więc recydywista, który dramatycznego dnia ucieka z  miasta. Udajemy się 
do  rodziny Jerzego K. Ojciec podejrzanego uchyla się od  odpowiedzi. Nic go 
postępowanie syna nie obchodzi. Nie jest w  stanie udzielić żadnych wyjaśnień. A  więc 
może trafiliśmy na  prawdziwy ślad?
Sprawa Jerzego K. wyjaśnia się błyskawicznie. Podejrzany okazał się stałym 
pacjentem przychodni psychiatrycznej, oraz okresowym — szpitala dla umysłowo chorych 
w  Lubiążu. Odnaleziony wreszcie u  własnej ciotki, w  uroczym domku podwrocławskim, 
obrośniętym malwami, zeznaje, co następuje:
„Od dziewięciu lat chodzę do  klubu MDK przy ul. Kołłątaja, gdzie uczestniczę 
w  programach rozrywkowych. W  czasie przerw przebywałem na  leczeniu szpitalnym... 
Owszem, przypominam sobie wypadek, kiedy uprowadziłem dwie dziewczynki, których 
nazwisk i  imion dziś nie pamiętam. Dziewczynki te były w  wieku około dziesięciu lat. 
Pamiętam, że zawiozłem je rowerem na  cmentarz przy ul. Borowskiej i  tam 
przetrzymałem od  dwóch do  czterech dni. Utrzymywałem je z  własnej renty. W  klubie 
MDK przebywam w  godzinach popołudniowych. Jestem tam znany przez całą dyrekcję. 
Utrzymuję kontakty towarzyskie z  dziećmi w  wieku 12, 13, 14 lat...”
Dlaczego tak nagle, bez uprzedzenia rodziców, wyjechał dnia 13 września 
z  Wrocławia?... Wyjaśnia i  tę okoliczność:
„Pojechałem do  ciotki, gdyż jestem przewrażliwiony i  wydawało mi się, że matka 
chce wezwać pogotowie, które zabrałoby mnie znowu do  Lubiąża”.
Zaprzecza, jakoby był człowiekiem chorym. To bliźni chcą się go pozbyć. Ta 
nieuzasadniona podejrzliwość w  stosunku do  otoczenia jest właśnie jednym z  objawów 
psychicznej choroby. I  trudno mu się właściwie dziwić, że raźniej się czuł 
w  Młodzieżowym Domu aniżeli w  szpitalu, i  do  tego psychiatrycznym... Przy 
sposobności sprawdzono informację odnośnie udziału Jerzego K. w  działaniach 
przestępczych. Rzeczywiście figurował w  kartotece milicyjnej. „Drobna rybka”, ale 
dokuczliwa, wciąż przypominająca o  sobie. Kary więzienia nie można takiemu 
zaaplikować. Jest człowiekiem chorym. Stale trzymać w  szpitalu? Nie ma właściwie 
powodu ani miejsca. No i  co z  takim zrobić?... Z  takimi! Krążą między szpitalem 
a  komendą milicji. W  międzyczasie „opiekują” się małymi dziewczynkami.
Na początku 1973 roku, kiedy wróciłam do  sprawy zabójstwa I. S., w  związku 
z  czym przebywałam we  Wrocławiu, dowiedziałam się przypadkowo, że Jerzy K. nadal 
bywa w  MDK, zaś kierownictwo domu szczerze jest zmartwione, że jakiś dziennikarz 
z  Warszawy zgłasza zastrzeżenia w  stosunku do  miłego wariata, który doprawdy tym 
dziewczynkom wywiezionym na  cmentarz przy Borowskiej — nic złego nie zrobił. 
A  przecież trzeba przewidzieć i  taką ewentualność, że obecny, stosunkowo niegroźny 
stan niepokoju psychotycznego wybuchnie nagłe groźnym płomieniem.
To fakt, że w  sprawie zabójstwa Ireny Sobczak Jerzy K. jest niewinny jak łza. 
Penetracja na  terenie MDK została zakończona. Żadnych nici prowadzących do  kłębka 
nie znaleziono. Pozostał do  sprawdzenia epizod pobytu Irenki na  półkolonii w  Srebrnej 
Górze. W  trakcie tego pobytu odbyła się wycieczka, w  której brały udział polskie dzieci, 
w  tym i  Irena S., oraz młodzież przybyła z  NRD.
Istniała obawa, że eliminacją zostanie objęta także Srebrna Góra. I  znowu: starsi 
panowie podrywający dziewczęta, ludzie z  marginesu społecznego, zboczeńcy, 
restauracje, dworzec!... Nikt już tej inicjatywy — na  szczęście — nie podjął. Poszukiwania 
zbliżały się do  końca. Major Kowacz, z  którym przyjdzie dziennikarzowi warszawskiemu 
rozmawiać pięć lat później — a  jest już wówczas pułkownikiem, pracownikiem służby 
kryminalnej, o  którym jego koledzy, nie tylko wrocławscy, mawiają: O! Ten to ma „nosa”! 
— powiedział wówczas:
— Był to moment, kiedy sądziliśmy, że sprawa zabójstwa I. S. zostanie lada chwila 
zamknięta z  wynikiem negatywnym... dla nas i  sprawiedliwości. Zabójca pozostawał 
na  wolności... Jak wiadomo, nawet w  przypadkach „NN” nigdy się zupełnie nie rezygnuje. 
Nie mówiąc już o  takich doświadczeniach, kiedy sprawca zostaje ujawniony przy okazji 
następnego z  kolei przestępstwa. Mamy także zwyczaj wracać do  nie zakończonych 
spraw działów w  naszej pracy... W  każdym razie wówczas to ja zdecydowałem, że nie 
powiększamy środowiska eliminacji o  mieszkańców Srebrnej Góry. Dosyć! Inspektor 
naszego pionu — był to chyba wtedy por. Poreda — pojechał na  kilka godzin do  Srebrnej 
Góry, żeby krótką rozmową z  pracownikami obozu, jeżeli ich zastanie na  miejscu, 
zamknąć ostatni protokół. Prawdopodobnie nie pamiętali już Irenki. A  jeżeli nawet, to 
znowu wróci refren o  miłej, ładnej dziewczynce, która się gdzieś tam plątała. Nawet tyle 
mu nie powiedziano! Ale przy sposobności wyjaśnił sprawę owego znaczka „AF”, który nie 
pozwolił nam zamknąć wariantu pt. „przedmioty martwe”. Okazało się, że taki znaczek 
nosili młodzi Niemcy, którzy byli uczestnikami obozu. Być może nawet któryś z  tych 
przybyszy podarował jej ów znaczek?
Znowu nasiadówka u  naczelnika.
— Jak wyglądamy? — zapytał major Kowacz. Nie oczekiwał odpowiedzi. Wszyscy, 
którzy realizowali rozmaite wersje sprawy o  zabójstwo I. S., są obecni, ale milczą.
— Proszę nie palić! — powiedział major surowo, jakby dając do  zrozumienia, że 
fiasko dochodzenia bynajmniej nie oznacza prawa do  naruszania dyscypliny, która 
obowiązuje na  odprawie.
Kpt. Gałecki wyrwał się:
— Bywają przypadki „NN”. Ale po  takiej pracy? „Namierzaliśmy” się tyle razy. 
I  ciągle to samo. Tango nie z  tej operetki. „Zwijać”, żeby wypuszczać? Gdyby natrafić 
na  jedną „cieplejszą” wersję...
— Panowie nie umieją mówić po  polsku? Major był w  podłym humorze. Reszta 
w  nie lepszym. Por. Poreda, znany ze  swego umiarkowanego optymizmu na  każdą 
pogodę — dziś nie zgłaszał żadnych propozycji. Porucznik Ofierski — najmłodszy w  tym 
gronie — bąknął:
— A  może jednak ten znaczek? Panowie! Sprawcą może być któryś z  tamtych 
chłopaczków... Podarował jej fikuśną haleczkę. Taką miała na  sobie. Zapisałem treść 
metki... — Zajrzał do  notatnika i  wyrecytował swoją fatalną niemczyzną: — „Vorsicht 
beim waschen und bügeln”
— Mówi się bügeln... ciągnąć trzeba to „i”, wymawiać, jakbyś chciał gwizdać. 
A  halką nie zawracaj nam głowy. Handel zaimportował większą partię „pod choinkę”... — 
Kpt. Gałecki wyciągnął z  pękatej teczki protokół. Czytał głośno:
„W okresie 3-16 lipca moja córka Irenka przebywała na  półkoloniach. Wówczas 
wychodziła codziennie z  domu o  7 rano. O  ile wiem, na  koloniach przebywali także 
młodzi Niemcy z  Bautzen, po  naszemu Budziszyn. Córka nigdy nie informowała mnie, 
żeby któryś z  mężczyzn przejawiał w  stosunku do  jej osoby zainteresowanie...”
— Co z  tego? — zauważył major. — Co wiedzą rodzice o  własnym dziecku?... 
Ofierski ma rację. Tyle włożonej pracy! Zastanówmy się nad wersją młodych chłopców 
z  Budziszyna. Czy żaden z  nich nie wrócił tu we  wrześniu?
— Sprawdziłem tę okoliczność — szybko odpowiedział kpt. Gałecki. Miał, prawdę 
mówiąc, dosyć tej zabawy. — Nikt się nie pokazał...
— Ale utrzymywali kontakt korespondencyjny — wtrącił por. Ofierski i  brzmiało to jak 
zaproszenie do  walca. Chęć do  poprowadzenia nowej wersji...
Znowu cisza! Major chwilę rozważał i  powiedział tak głośno, jakby sam siebie chciał 
przekonać:
— Poprowadzimy wersję znaczka. I  koniec na  tym. Zamykamy sprawę I. S. Musimy 
zaryzykować jeszcze tę szansę. Któryś z  kolegów niemieckich mógł dać jej ten znaczek. 
Może nawiązała się między nimi przyjaźń? Właściwie niewiele o  tej dziewczynce wiemy. 
Każdy człowiek ma jakąś indywidualność. Czyżby była taka szara? Nie miała żadnych 
przeżyć, sekretów? A  może zwierzyła się z  nich obcemu chłopcu? Dziewczęta prędzej 
otworzą się przed obcym niż przed rodzoną matką. Zdarza się, że ktoś opowiada 
o  swoich najintymniej szych przeżyciach osobie spotkanej przypadkowo w  wagonie 
kolejowym, na  wczasach... — Major napisał coś szybko na  kartce i  poprosił panią Jankę.
— Trzeba to przepisać. W  dwóch egzemplarzach. Wystarczy!
Za chwilę wróciła, kładąc na  stole krótki maszynopis. Były na  nim dwa zdania:
„1) Ustalić, w  jakim okresie, kiedy i  przez kogo oraz w  jakich okolicznościach 
i  z  jakiej okazji wydany został znaczek okolicznościowy «AF».
2) Przeprowadzić rozmowy z  wszystkimi osobami, które zgodnie z  załączonym 
wykazem przebywały gościnnie w  Młodzieżowym Domu Kultury. Pokazać im zdjęcie 
denatki. Zapytać, jakie wiązały ich z  nią stosunki? Opinia ich o  I. S. oraz który z  nich 
i  w  jakich okolicznościach podarował jej pamiątkowy znaczek”.
Tekst zawierający te zadania przechodził z  ręki do  ręki. Nikt się nie odezwał, nikt 
nie przerywał milczenia. Major czuł, że zespół jest zmęczony, nieprzekonany o  potrzebie 
rozszerzania eliminacji na  nowe środowisko. No bo tak, a  nie inaczej należało rozumieć 
nowy plan. Ale on sam był najmocniej przekonany o  potrzebie tego kroku. Powiedział 
łagodniej niż zwykle:
— Widzicie... w  takim chłopcu, który u  siebie, w  swoim mieście jest bezkonfliktowy, 
mogą się na  obcym gruncie wyzwolić ukryte kompleksy, namiętności... A  dlaczego mamy 
tyle kłopotów z  migracją? Przecież u  siebie, na  wsi nie kradł, nie gwałcił... Młodzież, 
która przyjechała na  kolonie, była tu obca. Nic nie znaczący uśmiech dziewczyny mógł 
ktoś poczytać za  zachętę... Trzeba z  nimi porozmawiać.
— W  każdym razie nie ja — powiedział por. Poreda. — Uczę się angielskiego, 
a  po  niemiecku ani be, ani me...
Kpt. Gałecki spojrzał na  kolegę z  ironią: Zgłupiał? Nie rozumie, że trzeba będzie 
uruchomić kolegów ze  służby kryminalnej w  Bautzen?
Zorganizowane zostaje spotkanie przedstawicieli wydziałów kryminalnych polskiej 
milicji i  niemieckiej policji w  Zgorzelcu. Współpraca międzynarodowa w  tej dziedzinie 
daje czasem znakomite wyniki.
Inspektorzy niemieccy wyjaśnili, że znaczek został wydany w  czerwcu na  terenie 
okręgu drezdeńskiego, przez młodzieżową organizację sportową „Arbeit Freispiele”, 
z  okazji święta pracy młodzieży. Inspektorzy służby kryminalnej NRD zobowiązali się 
do  przeprowadzenia niezbędnych ustaleń, zawartych w  pytaniach, które im wręczono.
Przedstawiciel wrocławskiej komendy MO opowiedział w  skrócie o  dotychczasowej 
eliminacji. Niemiecka policja kryminalna świetnie rozumiała impas, w  którym znaleźli się 
ich polscy koledzy. Major Kowacz, żegnając się w  Zgorzelcu, zaapelował jeszcze raz 
o  pomoc. Trzeba próbować, choć nie wiąże z  tym wielkich nadziei. Upłynęło już tyle 
czasu. Jesteśmy już w  roku 1968.
Z NRD nadchodzi w  krótkim czasie przesyłka zawierająca wypowiedzi z  Bautzen. 
W  załączonym liście niemiecka policja kryminalna stwierdza, że „zbadano sprawę 
znaczka «AF» skrupulatnie i  ustalono, że każdy młody chłopiec czy dziewczyna, którzy 
posiadali wyżej wymieniony znaczek, mieli prawo zabrać go ze  sobą do  Wrocławia 
i  obdarować tam swoją polską koleżankę, kolegę”... Komisariat Bautzen 
po  przeprowadzonych rozmowach komunikuje, że dziewczynka pokazana na  zdjęciu 
została przez dzieci niemieckie zapamiętana, a  to z  tego powodu, że wygłosiła 
na  pożegnanie mowę w  ich języku. Mówią o  niej różnie. Chłopcy przyjaźnie. 
A  dziewczęta lubią mieć za  złe, choć nie mają jej nic do  zarzucenia. Oto wypowiedzi 
trzech chłopców, które mogą mieć jakieś znaczenie dla dochodzenia: „Wychodziła z  MDK 
w  towarzystwie instruktora Alana”. (Jak wiemy — znajomość bez znaczenia!)
„Czekał na  nią mężczyzna w  wieku lat 50-ciu. Był dziwnie niespokojny. Mówił 
dobrze po  niemiecku”. (To był ojciec, który był bardzo przywiązany do  dziewczynki 
i  obawiał się jej wieczornych powrotów do  domu. Mówił po  niemiecku, bo jest Polakiem 
pochodzenia niemieckiego).
„Zbyt łatwo nawiązywała znajomości”.
Taki jest chyba styl, moda młodzieżowa. I. S. — zgodnie z  ogólną opinią — nie 
należała do  dziewcząt zbyt śmiałych, zaczepnych. Z  dalszych zeznań chłopca wynika, że 
on sam ma pewne trudności w  zawieraniu nowych znajomości. A  więc żal do  innych, 
których podejrzewa o  łatwe sukcesy... Zresztą inny chłopiec — Heinz — wydaje 
odmienną opinię o  Irenie S., pisząc: „Sie hat sich mit jedem unterhalten und alle Spiele 
mitgemacht”. A  więc rozmawiała z  każdym i  uczestniczyła we  wszystkich zabawach. 
Ktoś napisał, że lubiła starszych chłopców. Tego rodzaju opinia powtarza się w  wielu 
zeznaniach, także polskich kolegów I. S. Jedno z  dzieci oddało zdjęcie pamiątkowe. Może 
przyda się dla wykrycia sprawcy? Na  fotografii jest Alan, dwaj niemieccy chłopcy oraz 
dziewczynka wyglądająca na  dziecko. To Irena Sobczak. Jakiś Klaus przekazał policji 
kartkę pocztową otrzymaną od  polskiej koleżanki. Na  pocztówce widoczek i  podpis 
dużym, dziecięcym pismem: „Grüss aus Wrocław sendet Irena”.
Ważne dla śledztwa zeznanie. To ono 
zadecyduje!
Wszyscy uczestnicy wycieczki do  Wrocławia byli bardzo przejęci wiadomością 
o  strasznej śmierci polskiej koleżanki i  przypominali sobie rozmaite szczegóły pobytu 
na  kolonii, spotkań i  rozmów, które, być może, przydadzą się w  rozwiązaniu zagadki 
kryminalnej. Peter S. — miody, piętnastoletni pionier — zeznaje, co następuje: Kiedyś 
widział, że Irenę odwiedziło w  MDK dwóch dorosłych chłopców. Jeden z  nich miał chyba 
24 lata. Wzrostu mniej więcej 1.80. Sprawiał wrażenie silnego. Włosy miał ciemnoblond, 
prawie czarne, przystrzyżone na  jeża. Mówił, że pracuje czy będzie pracował 
na  parowozie. A  ten drugi, młodszy, wyglądał na  18 lat. Zatrudniony był przy maszynach 
matematycznych. Ten starszy nosił niebieski garnitur i  był wesoły, otwarty. A  ten młodszy 
raczej przeciwnie, milczał.
Inspektorzy z  Bautzen pytali innych uczestników kolonii, czy ktoś jeszcze może 
widział w  towarzystwie dziewczynki ze  zdjęcia dwóch chłopców, których opisuje Peter, 
lub przynajmniej jednego z  nich?
Nie! Nikt inny spośród niemieckich pionierów nie widział opisanych chłopców 
w  towarzystwie dziewczynki ze  zdjęcia.
Zeznanie o  dwóch chłopcach będzie determinowało dalszy przebieg śledztwa, 
przesądzi o  jego wynikach. Dochodzenie będzie prowadzone w  ściśle określonym 
kierunku, z  myślą o  tej jednej jedynej szansie „wyjścia na  sprawcę”. I  dlatego autorka 
książki, a  właściwie komentator prawdziwej historii kryminalnej, proponuje, by czytelnik 
utożsamił się z  inspektorem służby kryminalnej, sam poprowadził dalsze dochodzenie 
i  zapamiętał wszystkie pro i  contra, które będą się mnożyć, spiętrzać. Już zaistniała 
pierwsza sprzeczność! Czy rzeczywiście sprzeczność? Notujemy:
Peter — ów świadek z  Budziszyna (Bautzen), stwierdził, że starszy ze  spotkanych 
chłopców — jak wyniknie później, będzie to właśnie Wiesław Szwyner — sprawiał 
wrażenie wesołego, otwartego chłopca. Drugi, młodszy — był milczący, ponury. Nikt, ani 
rodzina, ani sąsiedzi, koledzy, lekarze, nie charakteryzują Wiesława Sz. jako osobnika 
wesołego. Wręcz przeciwnie! Wszyscy zwracają uwagę na  jego ponure usposobienie, 
wygląd człowieka zamkniętego w  sobie. Natomiast brat Szwynera (bo to on miał wraz 
z  nim odszukać Irenę S. w  MDK) był wówczas chłopcem o  wyjątkowo pogodnym 
usposobieniu. Można by też krytycznie odnieść się dc szczegółów określających wygląd 
starszego chłopca, zaobserwowanych przez Petera: „Włosy ciemnoblond, prawie czarne”. 
Więzień ze  Strzelec Opolskich jest zdecydowanym brunetem! Nikt by jego włosów 
przymiotnikiem „dunkelblond” nie określił!...
A z  drugiej strony, czy można od  15-letniego chłopca wymagać tak ścisłej relacji, 
i  to po  upływie kilku miesięcy? Mógł mu się pomylić młodszy chłopiec ze  starszym, ich 
wygląd, sposób zachowywania się. Nie wpadło mu wówczas do  głowy, że jego informacja 
zaważy, zadecyduje o  wyniku śledztwa!
Nie uprzedzajmy jednak dalszej chronologii wypadków. Na  razie jesteśmy 
w  Bautzen! Inspektorzy niemieckiej służby kryminalnej kończą rozmowy w  środowisku 
uczestników kolonii we  Wrocławiu. Pada pytanie: kto podarował znaczek „AF” 
dziewczynce pokazanej na  zdjęciu?
Nikt sobie takiego faktu nie przypominał. I  przypomnieć nie mógł! Gdyby nie wierzyć 
w  przeznaczenie, można by mówić o  ironii losu, bowiem sprawa wyglądała następująco: 
W  jednej z  rozmów, która będzie miała miejsce po  zakończeniu „epizodu” w  Bautzen, 
już na  terenie Wrocławia, pewna uczestniczka kursu niemieckiego i  półkolonii, w  których 
brała udział Irena, zeznała, co następuje:
„W czerwcu przyjechali do  Wrocławia samochodem pracownicy Domu Pioniera 
w  Bautzen i  jeden z  nich podarował mi odznakę taką samą, jaką pokazano mi w  milicji. 
Irenę S. poznałam w  lipcu na  półkoloniach, gdzie obie byłyśmy uczestniczkami. Z  tego 
powodu jeździłyśmy razem na  basen. Pewnego razu urwał się Irenie guzik w  bluzce, przy 
kołnierzyku. Było to na  terenie basenu. I  wtedy ja jej dałam odznakę, która nie bardzo mi 
pasowała, żeby sobie mogła nią spiąć bluzkę pod szyją...”
Jeżeli odtworzymy bieg wydarzeń, należałoby westchnąć nad rolą przypadku 
w  życiu ludzkim i... kryminologii. Gdyby bowiem Irena nie zgubiła głupiego guziczka, a  jej 
koleżanka nie musiałaby użyczyć jej znaczka w  charakterze broszki — Peter z  kolei nie 
miałby okazji do  podzielenia się z  policją swoją obserwacją o  dwóch odwiedzających 
półkolonię chłopcach.
A więc nie znaczek „przemówił”, tylko przypadkowa obserwacja Piotra — 
po  niemiecku Peter — do  której w  dochodzeniu doszło się po  niesłychanie skrupulatnej 
eliminacji. Śledztwo potoczy się teraz błyskawicznie. Nareszcie „z górki”!...
— Przedtem jednak trzeba było wdrapać się na  trampolinę, żeby odbić się do  skoku 
w  głęboką wodę — powiedział kpt. Gałecki. — Musieliśmy znaleźć owych dwóch 
chłopców, o  których wspominał Peter. Znalezienie ich nie oznacza bynajmniej „wyjścia” 
na  sprawcę. Mogli to być z  równym powodzeniem koledzy Ireny. Należało ich w  każdym 
wypadku przesłuchać, a  więc odnaleźć!... Zastanawialiśmy się, czy nie pokusić się wraz 
z  tym Piotrem o  odtworzenie portretu chłopców lub przynajmniej jednego z  nich. 
Ponieważ o  tym, który ponoć pracował przy maszynach matematycznych, mówił Peter 
dosyć niepewnie, skoncentrowaliśmy uwagę naszych inspektorów na  drugim chłopcu, już 
mężczyźnie, którego niemiecki chłopak opisał dokładniej. Można by, za  pomocą 
laboratorium kryminalistycznego i  jego plastyka, odtworzyć przypuszczalny portret 
pamięciowy podejrzanego... Właściwie wciąż nie mamy prawa mówić o  człowieku 
podejrzanym. Dlaczego ktoś, kto zajrzał pewnego popołudnia do  MDK, powiedział Irenie 
„dzień dobry”, wymienił dwa słowa z  przybyszami — ma być koniecznie sprawcą? 
Na  nasze życzenie? Bo nam się eliminacja przeciąga? Przecież mógł to być znajomy, 
sąsiad, kolega sąsiada. Choćby syn pracownika poczty, na  której zatrudniona jest matka 
dziewczyny? Że nie zgłosił się czytając apele milicji umieszczone w  prasie? Mógł uważać, 
że to spotkanie w  MDK nie wniesie niczego do  sprawy. Na  razie nie wolno niczego 
przesądzać. Trzeba ustalić nazwisko tego człowieka. Wyjaśnić jego związki z  I. S. 
Sprawdzić alibi! Jeżeli się uda... po  tylu miesiącach. Można zapomnieć, co się robiło 
pewnego dnia, o  pewnej porze... pół roku temu.
Najprostsza droga to rozpocząć poszukiwania przez brata Ireny. Powiadają, że 
dziewczęta wygrywają los na  loterii życia, jeżeli mają starszego brata. Najlepiej kilku! 
Do  braci wpadają koledzy, posiedzą, pogadają, a  któryś z  nich zerknie na  siostrę. 
Po  jakimś czasie może zdecydować, że chciałby ją oglądać codziennie, np. przy 
śniadaniu...
Kpt. Gałecki zdecydował, że do  Sobczaków uda się inspektor Ofierski. Należy mu 
się. To on forsował „wersję znaczka”. Porucznik powiedział pod nosem, co myśli o  tego 
rodzaju nagrodach, ale głośno nie odważyłby się sarkać. W  wydziale kryminalnym panuje 
dyscyplina. Inaczej pogubiliby się po  drodze. Na  przykład po  drodze tak szerokiej 
eliminacji, jaka była prowadzona w  sprawie o  zabójstwo Ireny Sobczak. — U  Sobczaków 
nie ucieszą się twoim widokiem — powiedział kapitan. — Musisz ich zrozumieć! Mają 
po  uszy naszych wizyt. Starają się zapomnieć... a  my naszymi pytaniami, samą 
obecnością w  ich domu wprowadzamy element niepokoju w  życie tej rodziny. Ale co 
robić? Może to już ostatni raz? I  nie sugeruj żadnych podejrzeń, naszych hipotez. Pytasz 
o  ewentualnego kolegę Zygmunta i  tyle! Nie znajdziemy go, to trudno! Zamykamy sprawę 
na  „NN”. A  jeśli nawet ustalisz nazwisko... Człowieku! Ile razy wersja wydawała się 
„ciepła”, już, już „gorąca”. A  tu nic. Lepiej ostrożnie, nie licz na  sukcesy...
Po tej rozmowie por. Ofierski zastanowił się, na  jakim gruncie będzie mu 
najwygodniej rozmawiać z  bratem nieżyjącej? W  domu? Gałecki ma rację! Dosyć 
nachodzono tych nieszczęsnych rodziców. Tragedia, która nawiedziła ich dom, powoli 
schodziła na  drugi plan wobec codziennych, trudnych problemów życia starzejących się 
ludzi. Minęły cztery miesiące, prawie pięć. Jeden ze  świadków — a  przewinęło ich się 
o  wiele więcej aniżeli liczba osób występujących w  dziennikarskiej relacji — Jan Kuryło, 
kolega Zygmunta, który go odwiedził w  styczniu 1968, nic nie wiedząc o  śmierci Ireny, 
zeznał, co następuje:
„Przyszedłem do  Zygmunta i  wówczas powiedzieli mi, że zmniejszyła się im 
rodzina, nadmieniając, że młodsza córka została zamordowana. Pokazali mi jej portret 
oraz wycinki z  prasy. Powiedzieli, że pokazane było jej zdjęcie w  telewizji...”
Dlatego, a  także z  innych względów, por. Ofierski wolał rozmawiać z  Zygmuntem 
na  neutralnym terenie. Czekał na  niego pod zakładem.
— Piwko?
— Znowu mam zeznawać?
— Tym razem, krótko! — zapewnił go oficer i  okazało się, że nie miał racji. — 
Chodzi o  to, czy nie przypomina pan sobie pewnego kolegi, a  może znajomego ojca, 
który pracuje na  kolei, może przy parowozach albo jako maszynista?
Nie pamiętał. Zdołał już uciec od  koszmaru tej sprawy i  związanych z  nią rozmów. 
W  końcu jednak przypomniał sobie, że na  Klecinach ojciec znał jakiegoś kolejarza. Tam 
ich pełno mieszka. Trzeba zapytać ojca, bo ten człowiek jest już na  rencie.
— Nie! To nie chodzi o  starszego człowieka. — Por. Ofierski opisał chłopca 
na  podstawie relacji Petera. A  więc włosy na  jeża, niebieski garnitur... Nie znaczy, że 
ten, o  którego pyta, jest od  razu podejrzany. Może być na  przykład świadkiem i  pomóc 
w  doprowadzeniu dochodzenia do  końca. Sprawca musi być ujęty i  ukarany!... — Pan 
jest bratem Ireny! — zaapelował porucznik.
— Dajmy spokój! Nie jestem mściwy... Niech jej ziemia lekką będzie.
Ale przypomniał sobie, że latem ubiegłego roku — jesteśmy w  1968 — poznał 
na  obozie kolegę, który pracował na  parowozie, ale teraz już tam nie jest zatrudniony.
— Jak się nazywał?
— Wiesław Szwyner! To był taki dziwny chłopak. Zjawił się nawet raz u  mnie...
Porucznik bardzo go przeprasza, ale musi go zabrać do  komendy. „Wie pan, taki 
mam fach. Wszystko muszę zapisać. Inaczej wyleciałoby mi z  pamięci. No, ostatni raz!...” 
— I  to też nie było prawdą. Bo stało się tak, że musiał jeszcze kilkakrotnie zeznawać 
w  sprawie Wiesława Szwynera.
Pierwszy raz pada nazwisko Szwynera. 
I  teraz będzie nam towarzyszyć 
do  rozwiązania zagadki kryminalnej.
W komendzie, w  zacisznym pokoju porucznika, chronionym wywieszką 
„Przesłuchanie!”, Zygmunt Sobczak wyjaśnił:
„Na obozie mieszkaliśmy wspólnie z  Rogalskim, Szwynerem i  jeszcze kilkoma 
chłopakami, których nazwisk nie pamiętam. Z  całej naszej szóstki najspokojniejszy był 
Szwyner, który jest człowiekiem raczej małomównym i  nieśmiałym. Przez okres pobytu 
na  obozie nabrał do  mnie zaufania i  chyba przywiązał się. Wolał iść na  kajaki, kąpać 
się, spacerować ze  mną aniżeli z  kimkolwiek innym. Do  dziewcząt był nieśmiały i  nigdy 
sam rozmów nie wszczynał. Nigdy mi się też nie zwierzał, czy miał jakąś dziewczynę. 
Powiedział, że dziewcząt się wstydzi, ponieważ jest starszy (miało to znaczyć najpewniej: 
starszy, ale jeszcze niedoświadczony — przyp. W. S.)... Nigdy nie mówił, że zna moją 
siostrę Irenkę. Wspomniałem mu, że mam dwie siostry, ale nie zauważyłem, by Szwyner 
zainteresował się tym, co mówię. By zareagował nieco żywiej... Nigdy nie otrzymywał 
korespondencji ani jej nie wysyłał... Zaprosiłem Szwynera i  Rogalskiego do  siebie 
w  pierwszych dniach września (a więc na  kilka dni przed morderstwem I. S. — przyp. W. 
S.). Kiedy weszliśmy do  naszego domu, Irena była w  tym czasie w  kuchni, do  której 
drzwi były otwarte. Ona nas nie widziała. Ale myśmy, to znaczy ja, Szwyner i  Rogalski, 
powiedzieli siostrze: «dzień dobry!» i  weszliśmy do  pokoju. W  pokoju przebywaliśmy 10 
minut, gdyż puszczaliśmy taśmę magnetofonową. W  międzyczasie do  pokoju weszła 
siostra Irena, lecz po  co, dziś już nie pamiętam. Po  czym zaraz wyszła. Po  jej wyjściu 
któryś z  nich, ale nie pamiętam, który to był — zapytał mnie, kto to jest. Odpowiedziałem, 
że moja siostra. Następnie wyszliśmy z  mieszkania i  udaliśmy się w  stronę pobliskiego 
sklepu na  piwo. Po  tych odwiedzinach siostra moja Irena nigdy nie pytała o  Szwynera. 
Nie interesowała się, kto to jest... Tydzień po  pogrzebie mojej siostry spotkałem Szwynera 
przed barem «Tempo» przy ul. Dworcowej we  Wrocławiu. W  rozmowie Szwyner zapytał 
mnie... prostuję: to ja zapytałem Szwynera, czy słyszał o  wypadku z  mcją siostrą. 
Powiedział, że słyszał z  komunikatu w  telewizji, i  zapytał, czy już jest po  pogrzebie i  czy 
było na  nim dużo ludzi...”
Uwaga! Szwyner widzi Irenę. Nie wita się. 
Jeżeli ją znał?...
Do pokoju wszedł kpt. Galecki. Wziął do  ręki protokół. Zapytał Zygmunta:
— Jak to było z  tym przyjściem Rogalskiego i  Szwynera w  odwiedziny. Raz tylko 
byli?
— Tak, panie kapitanie!
Zygmunt pamiętał Gałeckiego z  pierwszych dni po  zamordowaniu siostry. Miał 
do  niego zaufanie, tak bez powodu. Rozgadał się:
— To było właśnie po  pobycie na  obozie. Mówiłem panu porucznikowi. Zbliżyliśmy 
się do  siebie. Trochę mi było żal tego Szwynera. My na  zabawę, a  on do  namiotu idzie 
kimać. Taki chłopak. Strasznie spokojny:.. Ale wtedy ta wizyta u  mnie trwała nie dłużej 
aniżeli kwadrans. Do  pokoju weszła moja siostra Irena w  celu zabrania czegoś, ale nie 
pamiętam, czego. Ona z  moimi kolegami nie rozmawiała i  oni do  niej nie powiedzieli ani 
słowa. Irena po  zabraniu tego czegoś, nie pamiętam, czego, zaraz wyszła... Kiedy razem 
opuściliśmy mieszkanie... wtedy, we  wrześniu, to poszliśmy kupić piwo w  sklepie przy ul. 
Tarnogajskiego. W  tym sklepie piwa nie było, wobec czego któryś z  nas zaproponował 
kupno wina. Na  powyższą propozycję wyraziliśmy zgodę. Zakupiliśmy jedną butelkę wina 
owocowego, białego, za  21 zł i  udaliśmy się na  łąki, w  pobliże rzeki. Wino wypiliśmy 
tylko ja i  Rogałski, gdyż Szwyner nie chciał go pić... Jeszcze co do  napoi — widać chciał 
wyczerpać temat, żeby mu dano spokój — to Irena lubiła ajerkoniak. Piła go kilka razy 
do  roku z  okazji świąt. Mieliśmy również w  małej ilości wino własnej produkcji, które przy 
okazji piliśmy wspólnie. Alkoholu — mówię o  mojej siostrze, która nie żyje — nigdy nie 
piła!...
— Panie Zygmuncie! To bardzo ważne! Proszę sobie przypomnieć, co mówił 
Szwyner na  waszym spotkaniu po  śmierci siostry pana?
— Było to w  październiku. Spotkaliśmy się przy kasie w  barze „Tempo”. Ale każdy 
przyszedł oddzielnie, z  miasta. Piwa nie było, więc udaliśmy się w  stronę Dworca 
Głównego. Wypiliśmy po  jednym piwie i  zjedliśmy sałatkę śledziową na  zewnątrz, żeby 
być na  powietrzu. W  czasie drogi na  dworzec Szwyner pytał mnie, czy to prawda, że 
moja siostra została zabita, gdyż czytał o  tym w  prasie, pytając jednocześnie, czy to nie 
żyje ta, którą widział wtedy u  nas w  mieszkaniu.
— I  to wszystko? Więcej razy nie spotkaliście się?... Może pan odpocznie. Godzina 
przerwy?...
— Nie, nie trzeba. Chciałbym wyczerpać temat. Zapomniałem o  tym Szwynerze. Tak 
małośmy się znali... Ale zaprosił mnie kiedyś, było to już w  listopadzie ubiegłego roku, 
na  imieniny. Mnie i  Rogalskiego. Z  powodu tej znajomości na  obozie. Był wtedy 
w  domu brat Wiesława. Na  imię mu Karol. A  kiedy wszedłem, słyszałem, jak Wiesiek 
powiedział do  brata: „To jest ten chłopak, co jego siostrę zamordowali na  Karłowicach”.
Na horyzoncie nowy Wiesiek. W  dodatku 
nosi buty na  podwyższonym obcasie!
Należało jeszcze rozpracować osobę drugiego kolegi z  obozu — Rogalskiego. Czy 
to nie on był wtedy w  MDK? Nie było żadnej pewności, że to był Szwyner! Informacji 
o  Rogalskim udzielił jego krewny, u  którego mieszkał. Chłopak pochodził ze  wsi. 
Wprowadzał się w  miasto... Pan Zbigniew Markowski, właśnie ten krewny, charakteryzuje 
Rogalskiego, który ma na  imię także Wiesław, w  sposób następujący:
„Mimo że krewny, nie był to chłopak w  moim guście. Ubierał się modnie, lecz 
niegustownie. Nosił spodnie tak zwane dzwony. Buty kupował u  prywatnego szewca 
i  tylko na  wysokim, i  do  tego podwyższonym obcasie. Jeśli chodzi o  uczęszczanie 
do  lokali, nie zaglądał do  śródmieścia. Bał się trochę miasta... Zainteresowań nie 
posiadał żadnych. Lubił towarzystwo dziewcząt. Oglądał chętnie filmy telewizyjne. 
U  dziewcząt miał nawet powodzenie...”
— Pamiętam dobrze — mówi kapitan Gałecki — jak ten Markowski zeznawał. 
O  dziewczętach mówił takim tonem, jakby się dziwił, co im się w  tym Wieśku podoba?
A więc mamy dwóch chłopców o  tym samym imieniu, którzy, być może, wniosą 
jakieś niespodziewane a  nowe elementy do  sprawy Ireny S.? Jednym z  nich jest 
Szwyner. Pochodzi z  robotniczej rodziny, żyjącej od  wielu lat w  mieście. Rodzice jego są 
w  swojej dzielnicy, na  Klecinach, szanowani. Ich syn cieszy się także dobrą opinią, dba 
o  jej utrzymanie. Zeznania brata denatki — Zygmunta, mówią o  tym, że Wiesław Sz. nie 
przejawia brutalnych uczuć. Nie pije, a  więc alkohol nie wyzwala w  nim zamiarów 
agresywnych. Jest spokojny. Ma charakter. Kiedy koledzy wraz z  nim udają się na  łączkę 
dla wypróżnienia butelki wina „patykiem pisanego” — odmawia udziału w, skromnej 
zresztą, popijawie. Nie lubi napić się albo zabawiać jak inni. Ma odwagę zostać sam 
w  namiocie, kiedy koledzy na  obozie udają się na  potańcówkę...
No i  Wiesław Rogalski! Pierwsze pokolenie na  miejskim bruku. Dopiero co wypasał 
krowy albo pomagał przy żniwach. Być może, teraz swój kompleks niższości wiejskiego 
chłopca kompensuje najnowszym fasonem bitelsówek na  specjalnym, podwyższonym 
obcasie. To właśnie odlew takiego obuwia został zabezpieczony na  miejscu zbrodni.
Jednak zdecydowaliśmy rozpocząć nowy etap dochodzenia od  realizacji „wersji 
Wiesława Szwynera”. Diabli wiedzą dlaczego? Rogalski był blondynem. Ten Peter mówił 
o  ciemnych, prawie czarnych włosach... Szwyner pracował kilka lat temu na  kolei. 
Uczęszcza na  kurs obsługi lokomotyw spalinowych. Wygląd jego odpowiada sylwetce 
zanotowanej w  pamięci pioniera niemieckiego. Jeżeli to nie on, trudno! Jeżeli ten Szwyner 
jest poza podejrzeniem, jeżeli nie potrafi nam nic nowego o  Irenie S. i  jej kontaktach 
powiedzieć... Trudno! Będziemy przynajmniej pewni, że sprawdziliśmy wszystkie sygnały. 
Poprosiłem do  siebie por. Ofierskiego.
— Proszę sprawdzić alibi Szwynera na  dzień 13 września. Trzeba z  nim 
porozmawiać. Ustalić życiorys, otoczenie. Sprawy seksu... Co wam zresztą będę 
opowiadał!
Nie wierzyłem w  jakąkolwiek szansę realizacji tej nowej wersji. Tyle miesięcy! Gdyby 
nawet był sprawcą?... Już dawno zorganizowałby sobie niezachwiane alibi. Jedyna nasza 
nadzieja to ujawnione na  miejscu zbrodni ślady. Jeżeli przedmioty martwe „przemówią”... 
Odlew gipsowy butów? Może akurat ten Wiesław będzie miał małą, prawie kobiecą stopę? 
Ślady linii papilarnych? Ślady na  garniturze?... Z  tymi to klops. Mógł je już sprać, i  to 
po  kilka razy... Odczytałem podobny tok myśli z  twarzy porucznika Ofierskiego. Wiedzieć 
— to jedno. A  drugie — trzeba wykonać zadanie. W  dodatku uzgodnione z  majorem. 
Powtórzyłem bardziej surowo, aniżeli zamierzałem:
— Nie dyskutować! Musimy doprowadzić sprawę do  końca!... — Co prawda dawno 
już nie czułem się tak zmęczony...
Jeżeli pracował na  nocnej zmianie, jego 
udział zostałby wykluczony!
W przedsiębiorstwie zatrudniającym Szwynera pracują na  trzy zmiany. Może 
Wiesław zatrudniony był w  dniu 13 września na  nocnej zmianie? W  takim przypadku 
jego udział w  zbrodni jest wykluczony. Nocna zmiana rozpoczyna się o  godz. 20, 
a  kończy o  6 rano. Murowane alibi. W  takim przypadku weźmiemy „na warsztat” 
Rogalskiego. Raz-dwa sprawdzimy jego zeznania i  zamykamy sprawę! Będę moim 
wnukom opowiadał o  tej eliminacji!
Por. Ofierski wsiadł do  radiowozu. Było ciepło, przytulnie, za  oknami pędzącego 
wozu straszyła śnieżna zawierucha. Inspektor drzemał i  wymarzył sobie tę trzecią zmianę 
dla Szwynera. Pracował w  nocy. To murowane! Takiego frajera dają zawsze na  nocną 
zmianę... Zatrudniony jest, jak poinformowali przez telefon, jako palacz. Nie może odejść 
na  chwilę od  pieca. A  co dopiero jechać z  dziewczyną na  teren parku pocmentarnego? 
Zresztą jest wartownik, portier, musieliby go widzieć. Czemu jednak, z  jakiego powodu 
zmienił pracę na  gorszą? Z  zeznań Zygmunta Sobczaka wynika, że chłopiec jest 
wartościowy, solidny. Po  prostu wyjątkowy egzemplarz. Dlaczego ten ma być 
mordercą?...
Przy okazji zanotujmy: czynności dochodzenia jako przyczynek do  poznawania 
prawdziwych realiów życia codziennego zakładu produkcyjnego, rodziny, kamienicy. Tym 
razem rzecz się rozgrywa w  przedsiębiorstwie zatrudniającym Szwynera. Inspektor 
zwraca się do  administracji z  zapytaniem, czy Szwyner był w  pracy dnia 13 i  14 
września. A  jeżeli tak, to na  jakiej zmianie?
Zaraz odpowiedzą, tylko muszą w  „sposób naukowy” sprawdzić. Odczytują 
obecności i  absencje na  podstawie karty pracy. Jest! Codziennie, regularnie odbijany 
na  zegarze — specjalnie zainstalowany automat — rozkład zajęć. Przeglądają karty z  13 
i  14 września 1967. Godzina rozpoczęcia pracy przez palaczy, a  było ich trzech, wybita 
jest przez zegar: 5.48. Zakończenie o  13.57.
Porucznik jest zdumiony. A  więc wszyscy palacze pracują na  jednej zmianie, 
rannej? A  co później? Piec gaśnie, czy sam utrzymuje wysoką temperaturę? Coś to nie 
tak! Inspektor rozmawia z  mistrzem zmianowym, który wyjaśnia:
„Jak mi wiadomo, wspomniani trzej palacze podzielili między sobą obsługiwanie 
powierzonego im pieca na  dwunastogodzinny dzień pracy, mimo że harmonogram 
przewiduje zmianę co 8 godzin. Ułożyli sobie jednak ten plan inaczej. Na  kartotekach 
figurują odnotowania zegara rozpoczęcia pracy o  5.48. Ale nie jest to prawda, żeby o  tej 
porze trzech palaczy rozpoczynało pracę przy obsłudze pieca. Wybijanie tej godziny 
związane jest z  taką okolicznością, że w  miesiącu wrześniu portierka kończyła pracę 
około 14 i  następne zmiany nie miały dostępu do  zegara kontrolnego. System taki 
stosowany był od  kilku lat. Jedyne prawidłowe rozeznanie może nastąpić po  rozmowie 
z  trzema palaczami...”
Przypomniałam por. Ofierskiemu, że dane z  kartoteki, dotyczące zmianowości 
w  tym konkretnym przedsiębiorstwie, składają się na  sprawozdawczość centralną. Ale 
rzetelność danych statystycznych nie interesowała porucznika. Jego zadanie służbowe 
zostało utrudnione. Fikcyjna sprawozdawczość przekreśliła możliwość skontrolowania 
godzin pracy robotników, a  więc i  Szwynera. Jeżeli był winien, pamiętał dzień 13 
września jak żaden inny, ale nie chciałby go odtworzyć. Jeżeli zaś był niewinny, miał 
prawo w  roku 1968 zapomnieć, jak spędził, co robił w  ciągu jednego z  nic nie 
znaczących dni ubiegłego roku!
Na szczęście jeden z  palaczy był w  stanie pomóc służbie kryminalnej, wyjaśniając:
„W dniu 13 września nie przypominam sobie, kto i  na  jakiej zmianie pracował. Ale 
można to obliczyć, gdyż pamiętam, że 18 września udałem się do  stacji krwiodawstwa, 
a  więc w  tym dniu musiałem pracować na  rannej zmianie”.
Opierając się na  kolejności zmian wyliczono, że w  dniu 13 września Wiesław 
Szwyner powinien był zjawić się na  rannej zmianie, a  więc pracował od  8 rano do  18. 
Palacz kolega Szwynera zeznaje w  dalszym ciągu:
„Nadmieniam, że w  trakcie pracy nie można pieca opuszczać na  dłużej aniżeli pół 
godziny. Jest to bowiem piec parowy. W  okresie września nie przypominam sobie, 
żebyśmy między sobą robili jakieś zmiany dotyczące godzin pracy...”
A co robił Szwyner krytycznego dnia po  godzinie 18? Na  to pytanie nie znalazł 
odpowiedzi. Wyjąkał niewyraźnie, że był z  bratem, czy że brat wie... Zatrzymaliśmy 
obydwóch jednocześnie, do  wyjaśnienia. Za  godzinę mogą być w  domu, opowiedzieć 
rodzicom o  nieporozumieniu! Prawdę mówiąc po  czterech miesiącach trudno pamiętać, 
jak spędziło się wyrywkowy dzień czy wieczór... A  jednak Wiesław zachowywał się 
w  sposób, który budził nasze podejrzenie. Próbował coś przekazać swojemu bratu 
Karolowi w  sprawie tego alibi, że się na  niego powołuje. Próbę tę zauważył 
funkcjonariusz milicji i  zasygnalizował nam. Starszy ze  Szwynerów płakał, kiedy szedł 
schodami na  przesłuchanie. Dlaczego miał płakać, jeżeli nie miał nic na  sumieniu? 
Trzeba było wersję Wiesława Szwynera wyjaśnić do  końca.
Tylko Karol wrócił tego dnia na  Kleciny!
Szwyner zeznaje jako świadek. Nie zna, 
nie widział, nie miał powodu zabić!
Następnego dnia 11 stycznia — Szwyner zeznaje od  rana do  nocy. Wciąż jako 
świadek! Wszystko, co mówi, brzmi niesłychanie logicznie. Przebiegu dnia 13 września nie 
pamięta. Pamięć ma w  ogóle nie najlepszą. Dlatego musiał objąć niżej zaszeregowaną 
pracę. Dopiero teraz kończy kurs na  maszynistę. Co do  I. S., nie znał jej, nie spotykał. 
Raz jeden był u  jej brata. Było to w  pierwszych dniach września. Jakaś dziewczyna co 
prawda kręciła się w  kuchni. I  jeszcze druga. Gdyby je znał, przywitałby się. Był wtedy 
pierwszy raz w  życiu u  Zygmunta. Poznał go przecież dopiero na  obozie. To było 3 czy 4 
września. A  13 I. S. została zamordowana. Czyżby między 4 a  13 mógł się między nim 
a  dziewczyną nawiązać taki węzeł, żeby chciał zabić?... Mogą się o  niego zapytać. 
Za  dziewczętami nie gania. Całe swoje życie ciężko pracuje, a  pieniądze oddaje 
do  domu.
Wyobrażam sobie stan psychiczny tego człowieka, któremu wypowiedzenie kilku 
zdań sprawiało zawsze trudność. Wyłączał się najczęściej z  każdej rozmowy, bał się 
obcych ludzi. — Teraz miał mówić cały dzień! Powtarzać, wracać jeszcze raz do  tematu. 
Nie zapomnieć wątku! Mówić o  jednej sprawie po  kilka razy. Można oszaleć!
I rozumiem por. Poredę, kiedy przesłuchiwał podejrzanego po  kilku miesiącach 
dochodzenia. Inspektor był w  tym momencie jedynym rzecznikiem okrutnie zamordowanej 
dziewczyny. Nie dano jej przeżyć życia. Jakiekolwiek by ono było — ludzie trzymają się go 
spazmatycznie.
Ale nie Szwyner, o  czym przekona nas następny dzień przesłuchania. Do  godziny 
15.45 podtrzymuje wersję: nie znam, nie widziałem. A  po  45 minutach przerwy 
w  zeznaniach rozpoczyna o  godz. 14.30 słowami:
„Przyznaję się, że Irenę Sobczak znam od  m-ca lipca 1967 roku. Co do  dnia 13 
września, wyjaśniam: Pracowałem tego dnia do  godz. 18. Ponieważ zakład mój znajduje 
się koło domu, w  którym mieszkam, udałem się do  siebie, ażeby się przebrać i  udać 
na  spotkanie z  Ireną. Jak pamiętam, umówiliśmy się na  przystanku przy ul. Świdnickiej, 
o  godz. 19. Na  przystanku jednak Ireny nie było. Żeby nabrać śmiałości do  rozmowy z  I. 
S., udałem się do  baru «Tempo», gdzie jednorazowo wypiłem trzy kufle piwa a  0,5 1. 
Po  wyjściu z  baru «Tempo» spotkałem Irenę na  przystanku i  zaproponowałem jej 
pójście do  kina. Ona odmówiła mi. Wobec czego zaproponowałem jej udanie się 
do  kawiarni «Sezam», na  co się od  razu zgodziła. Weszliśmy więc do  «Sezamu» 
na  pierwsze piętro, gdzie było już dosyć dużo gości, ale znaleźliśmy wolny stolik 
w  środkowym rzędzie, gdzieś w  połowie sali...”
Następuje przerwa w  zeznaniach. Do  jutra! Nikomu teraz się nie śpieszy. Sprawca 
został „ustalony”. Strzał w  dziesiątkę. Teraz łatwiej o  wspaniałomyślność. Kończy się 
operacja „ścigany”, rozpoczynają czynności dochodzenia. Trzeba „popracować” 
z  podejrzanym, żeby prokuratorowi przekazać sprawę jako tako uporządkowaną.
Dnia 12 stycznia 1968 roku — Wiesław Szwyner w  dalszym ciągu zeznaje 
przeciwko sobie.
„W kawiarni «Sezam» przebywaliśmy od  godz. 19.30 do  21. Po  wyjściu z  kawiarni 
zaproponowałem I. S., że odwiozę ją do  domu taksówką. Prostuję: zaproponowałem jej 
przejażdżkę taksówką, na  co ona zgodziła się. Udaliśmy się w  stronę postoju, na  róg 
ulicy Komandorskiej i  Świerczewskiego. Stała tam «Warszawa» starego typu, numeru 
rejestracyjnego ani bocznego nie pamiętam. Przypominam sobie, że powiedziałem 
do  szofera, żeby jechał do  Karłowic, w  pobliże cmentarza. W  samochodzie ja 
siedziałem obok kierowcy, a  I. S. z  tyłu. Kierowca zawiózł nas pod cmentarz i  zatrzymał 
się... Pamiętam, że zapłaciłem za  kurs 20-30 złotych. Po  wyjściu z  samochodu 
taksówkarz odjechał, a  my z  Ireną udaliśmy się na  cmentarz. Już wówczas na  dworze 
było ciemno. Idąc na  cmentarz robiłem Irenie wymówki, że nie chce ze  mną chodzić. Tak 
że doszło między nami do  sprzeczki. W  toku tej sprzeczki Irena powiedziała mi, że nie 
będzie ze  mną chodzić, i  zaczęła wyliczać mi moje wady, których obecnie nie pamiętam, 
i  oświadczyła, że ma innego chłopaka. Pamiętam, że wówczas odczułem chęć odbycia 
stosunku. Zacząłem więc prosić Irenę, żeby mi się oddała, czego ona kategorycznie 
odmawiała. Mimo to chciałem wziąć ją silą i  próbowałem zdjąć z  niej spodnie. Jednak 
Irena broniła się, bijąc mnie rękoma i  kopała nogami. Ja w  dalszym ciągu starałem się ją 
zdobyć. Uciekała, krzycząc, w  głąb ciemnego cmentarza, w  bok od  ścieżki, na  której 
staliśmy. Wówczas ja wpadłem w  złość i  uderzyłem ją w  okolice głowy — kułakiem. 
Irena zachwiała się i  zaczęła uciekać krzycząc «ratunku» albo «pomocy». Wtedy ja 
zacząłem ją gonić i  potknąłem się o  jakiś przedmiot, a  była to butelka, i  uderzyłem nią 
Irenę w  okolicę głowy. Lecz jak to zrobiłem i  gdzie ją uderzyłem, tego nie pamiętam. 
Po  kilku uderzeniach Irena upadła na  ziemię. Wówczas odrzuciłem od  siebie butelkę, 
chwyciłem Irenę za  gardło obiema rękami i  zacząłem ją dusić. Następnie ściągnąłem jej 
spodnie i  reformy i  chciałem odbyć z  nią stosunek. Jednak nie odbyłem, bo mi odeszła 
chęć... Wówczas nachyliłem się nad ciałem Ireny i  ogarnął mnie strach, więc uciekłem 
do  tramwaju. Prostuję — na  przystanek tramwajowy, zostawiając ciało na  miejscu swego 
czynu. Przypomniałem sobie, że przed próbą odbycia stosunku wziąłem spodnie 
i  zawiązałem jej na  szyi w  jeden węzeł, który silnie zacisnąłem, żeby mieć pewność 
uniknięcia odpowiedzialności karnej. Na  przystanku tramwajowym zauważyłem, że mam 
pobrudzone krwią oba rękawy i  przód marynarki oraz spodnie na  nogawkach z  przodu 
oraz koszulę na  kołnierzu. W  tym dniu byłem ubrany w  garnitur w  niebieskie prążki, 
krawat w  białe paski, półbuty czarne na  niskim obcasie. Po  stwierdzeniu plam krwi 
na  ubraniu starałem się je wytrzeć posiadaną przeze mnie gazetą oraz śliną. Wsiadłem 
do  tramwaju linii 7, potem przesiadłem się do  17 i  dojechałem na  Kleciny. Do  domu 
dotarłem około 12 w  nocy. W  domu ubranie schowałem, a  następnego dnia wyczyściłem 
proszkiem «Ixi» i  ciepłą wodą, używając do  tego szczoteczki”. W  tym miejscu 
przesłuchanie przerwano i  po  odczytaniu Szwyner je podpisał. Nazwisko...
Jak łatwo jest zabić! Wiesław Szwyner, zapytany później przez prokuratora, dlaczego 
popełnił tak straszne przestępstwo — milczał. Nie rozumiał swojego czynu, samego siebie. 
Prokurator jednak powtarzał pytanie, próbował wyegzekwować odpowiedź — sądzę, że 
nie tylko z  zawodowego obowiązku. Ten siedzący przed nim młody mężczyzna różnił się 
od  innych, którzy zajmowali jego miejsce po  drugiej stronie prokuratorskiego stołu, 
oskarżeni o  najcięższe z  przestępstw. Wreszcie Szwyner przemówił:
„Zaznaczam, że poprzednio, przy innych spotkaniach, nie proponowałem nigdy I. S. 
odbycia ze  mną stosunku ani w  inny sposób nie próbowałem tego stosunku odbyć. 
Dlaczego w  dniu 13 września zacząłem się do  niej dobierać, nie jestem w  stanie bliżej 
wyjaśnić. Niemniej wydaje mi się, że wpłynęło na  to, co się stało, moje podejrzenie, że 
ona z  innymi chłopcami takie stosunki utrzymuje...”
Niewykluczone, że taka jest prawda Wiesława Szwynera. Był zawsze nieśmiały, 
samotny. Nie miał wzięcia u  dziewcząt. Musiał bardzo z  tego powodu cierpieć, 
zastanawiać się: właściwie dlaczego? Przecież jest przystojny, dobrze ubrany, pracowity 
i  solidny. Nie używa ordynarnych, wulgarnych słów... Należałoby sobie jednak zadać 
pytanie: czy określenie „solidny” stanowi w  środowisku młodzieżowym komplement? 
Szwynera nie stać było na  uogólnienia. Wydawało mu się, i  takie jest prawo każdego 
człowieka, że jego przypadek jest specjalny, całkowicie odmienny. Bo przecież inni 
chodzili z  dziewczętami. Był pewny, bo w  tym przekonaniu umacniali go koledzy, że 
każda „utrzymuje stosunki”. Nie z  nim! Wciąż bał się, że go odtrącą. Młoda Irena nie 
przerażała go tak jak te starsze, wymądrzone, obyte. Ale i  ta mała, niepozorna Irenka jego 
nie chciała!... Przyjmując wersję winy Szwynera, należałoby sobie dopowiedzieć pewne 
oczywiste prawdy: dramat rozgrywa się w  czasach, w  których nastąpiło zachwianie 
tradycyjnych norm współżycia, wypróbowanych z  gorszym czy lepszym skutkiem przez 
stare społeczeństwo. Obrzydziliśmy młodym kanony moralności mieszczańskiej 
dokumentnie i  nawet nie bez racji. Kreowany jest nowy wzorzec, nowy fason życia, 
którym zafascynowani są w  jakimś stopniu zarówno ofiara, jak i  sprawca... Irena nie była 
zdemoralizowaną dziewczyną. Oględziny lekarskie położyły kres wszystkim plotkom, które 
po  zabójstwie — określonym jako zabójstwo na  tle seksualnym — krążyły po  mieście.
Kontynuując wątek osobowości Wiesława Szwynera, trzeba powiedzieć, że był 
chłopcem wyjątkowo skromnym, wyśmiewanym przez swoich kolegów 
za  wstrzemięźliwość. Miał obsesję swojej odmienności. Chciał być taki jak inni. A  nie 
potrafił. Czy był przekonany, że Irena jest łatwą dziewczyną? Miał prawo tak sądzić, skoro 
ona, nie ciesząc się tak zwanym powodzeniem, bo nawet Alan nie chciał z  nią tańczyć, 
taka była mała, nieefektowna — opowiadała mu wtedy na  cmentarzu, że chodzi z  innym 
chłopcem. Uważała widocznie, że taki fakt się liczy, dodaje splendoru, podnosi walor 
dziewczyny... I  te cechy, odwiecznie dziewczęce czy kobiece, w  warunkach dżungli 
moralnej mogą prowadzić do  niejednej katastrofy. Obiecanki, cacanki... zachęty 
i  ucieczki. Czy Irena nie zdawała sobie sprawy, że nocna wyprawa na  cmentarz jest 
zachętą? Że mężczyzna, jeśli jest prymitywny, nieprzystosowany, mógł potraktować ten 
nocny spacer po  alejkach ciemnego parku jako obietnicę? Nie zawiózł jej tam przecież 
na  siłę. Wystarczyło jedno słowo, by taksówkarz zawrócił! Nowoczesna kryminologia 
powołała do  życia nową gałąź wiedzy — wiktimologię. Studium o  zachowaniu się ofiary, 
która czasami prowokuje swoim zachowaniem sprawcę, wyzwala w  nim agresję. 
We  Francji dyskutuje się o  konieczności powołania instytutu wiktimologii. Wydaje się, że 
należałoby częściej mówić na  ten temat, może nawet z  ekranu telewizji. Nie prowokować 
złego losu! Tego rodzaju teza czy jej popularyzacja może mieć znaczenie prewencyjne, 
może ostrzegać potencjalne ofiary agresji. Błędy popełnione przez ofiarę nie umniejszają 
jednak winy sprawcy. I  tylko ta wina będzie się liczyła, kiedy sąd wyda wyrok 
na  Wiesława Szwynera.
Tymczasem jednak, zanim Szwyner zajmie miejsce w  sali sądowej, na  ławie 
oskarżonych — muszą zostać dokonane podstawowe czynności dochodzenia. 
Przesłuchanie w  pokoju kapitana Gałeckiego trwa.
— Na  temat okoliczności poznania Ireny Sobczak co mógłby nam pan powiedzieć?
Nie pamięta dobrze. Bardzo mu jest trudno mówić. Ale wie, że nie dadzą mu milczeć, 
że będzie musiał często siadać przed rozmaitymi biurkami, w  różnych pokojach i  mówić, 
przypominać sobie, odpowiadać na  pytania. Były to czynności, które nigdy nie 
przychodziły mu łatwo. A  teraz? Wie, że kiedy już zaczął mówić, a  ci mężczyźni 
w  mundurach czy bez, należący do  zupełnie innego świata, będą mu zadawać pytania, 
nalegać — nie uda mu się schronić w  milczenie. Nie ma drogi odwrotu. Wie, że będzie 
musiał męczyć się do  końca.
— Na  tym etapie dochodzenia — powiedział mi pięć lat później Szwyner — byłem 
przekonany, że czeka mnie śmierć. I  ta myśl przynosiła mi ulgę!
Kpt. Gałecki przygotował czysty arkusz, napisał datę 12 stycznia 1968. Czeka 
cierpliwie. Podejrzany mówi:
„Idąc od  strony arkadów chodnikiem, obok «Orbisu», natknąłem się na  samotnie 
spacerującą dziewczynę, która na  oko wydawała mi się, że jest w  wieku 16, 17 lat. 
Przystąpiłem więc do  niej i  zagaiłem z  nią rozmowę. Dziewczyna ta odwzajemniła mi się 
też rozmową i  po  jakimś czasie przedstawiłem się jej, że mam na  imię Wiesiek, a  dna 
mnie, że Irenka. W  trakcie tej rozmowy zaproponowałem następne spotkanie, na  które 
się zgodziła. Na  tym następnym spotkaniu dowiedziałem się, że nazywa się Irena 
Sobczak i  mieszka na  Ciążynie, ale nie przypominam sobie ulicy. Przypominam sobie 
natomiast, że mówiła o  szkole, ale raczej zawodowej. Tym razem spędziłem z  nią dwie 
godziny i  dałem jej do  poznania, że chciałbym z  nią chodzić. Jak się zorientowałem, 
zgodziła się na  moją propozycję. Wówczas umówiliśmy się na  trzecie spotkanie 
i  udaliśmy się po  krótkiej naradzie do  baru «Tempo». Tam zjedliśmy po  jednym ciastku, 
do  tego wypiliśmy kawę. Treści rozmowy nie pamiętam, ale wiem, że dowiedziałem się 
od  Ireny, że ma rodziców i  troje rodzeństwa. Wtedy to powiedziałem jej, że jadę na  obóz 
szkoleniowo-wypoczynkowy i  przez dwa tygodnie nie będę we  Wrocławiu. Z  tych 
względów nie umówiliśmy się, licząc, że jakoś się spotka my po  1 września. Ja sam 
wyjechałem na  obóz i  tam poznałem Zygmunta S., który jak się okazało, był bratem 
Ireny. W  czasie pobytu w  Łagowie, gdzie był obóz, ani też później nie zwierzałem się 
Zygmuntowi i  innym kolegom, że znam Irenę i  z  nią chodzę: Zwierzyłem się jedynie 
mojemu bratu Karolowi w  czasie, kiedy był na  urlopie wypoczynkowym z  wojska”.
— Może zrobimy przerwę? Jutro będzie pan dalej zeznawać...
— Wie pani redaktor — powie mi kilka lat później kpt. Gałecki, siedząc na  tym 
samym stołku, bogatszy o  pasmo siwych włosów i  jeden stopień służbowy — kiedy 
podejrzany siada naprzeciw mnie, żeby zeznawać, każdy... może poza psychopatą, jest 
cichy, taki malutki. Ale ja wiem, znam bestię! Ujawnił się w  swojej brutalnej osobowości, 
kiedy na  ciemnej uliczce podszedł do  dziewczyny z  żyletką i  powiedział łagodnie: „Po co 
cię matka-ziemia nosi? Zaraz się dowiesz. Zaznasz szczęścia za  darmo”. Zbije, zgwałci 
i  zabierze ostatnie dziesięć złotych... I  kiedy tak tu siedzi skromnie, na  brzeżku krzesełka 
— nie do  mnie z  taką mową!... Jednakże przypadek Szwynera był inny. To nie jest łobuz. 
Ten człowiek nie chciał tego zrobić! Nie dawał sobie rady z  życiem... Ale zabił! Musi 
odpowiadać!
Następnego dnia przesłuchiwał Szwynera por. Poreda. Przeczytał tekst poprzednich 
zeznań i  zapytał:
— A  jak tam było z  wizytą w  MDK? Proszę nam to dokładnie opowiedzieć!
„Na stosowne pytanie przesłuchującego wyjaśniam, że podczas drugiego spotkania 
z  Ireną dowiedziałem się, że ona uczęszcza do  MDK we  Wrocławiu, przy ul. Kołłątaja. 
Nie pamiętam, w  którym dniu — po  drugim spotkaniu z  I. S. — udałem się do  MDK. 
Pamiętam natomiast, że byłem tam dwa, do  trzech razy. Będąc w  MDK stwierdziłem, że 
faktycznie przebywa tam grupa dziewcząt i  chłopców z  Niemieckiej Republiki 
Demokratycznej. Widziałem salę języków obcych, zespołów muzycznych i  tanecznych, 
salę telewizyjną i  modelarską oraz pracownie modelarskie. Irenę Sobczak spotkałem 
na  parterze, w  towarzystwie chłopców i  dziewcząt niemieckich. Będąc w  towarzystwie 
Ireny, prowadziłem rozmowy z  chłopcami niemieckimi, jak też oni ze  mną, na  różne 
tematy. Porozumiewaliśmy się w  ten sposób, że oni znali trochę język polski, ponadto 
Irena znała język niemiecki i  tłumaczyła niektóre zdania. W  takiej dyskusji Niemcy 
interesowali się zabytkami Wrocławia, natomiast ja obyczajami, warunkami pracy 
i  zarobku w  NRD. Opowiedziałem, że mam zamiar skończyć kurs maszynistów silników 
spalinowych i  że już się rozpoczął, ale było za  mało kandydatów, więc został rozwiązany. 
Opowiedziałem też, że poprzednio pracowałem na  kolei, jako nastawniczy. Imion tych 
chłopców w  tej chwili nie pamiętam...”
Jednakże samo przyznanie się, jakkolwiek ważne, nie zamyka dochodzenia. Znają 
takich! Przyzna się w  wydziale kryminalnym, przed inspektorem, bo chce mieć spokój! 
A  na  rozprawie sądowej wstanie i  powie: Bujda! Nic podobnego!... Sąd wydaje wyrok 
na  podstawie wymowy dowodów rzeczowych, zeznań świadków i  pracownicy wydziału 
dochodzeniowego są zobowiązani przygotować materiał, „dopiąć” śledztwo, by prokurator 
miał dostateczny materiał do  wygłoszenia mowy oskarżycielskiej.
W tym kierunku pracowali inspektorzy, pracownicy laboratorium, eksperci przez długi 
okres czasu. Zostały zachowane odlewy gipsowe odcisku butów, ślady linii papilarnych, 
garnitur niebieski, ten sam, w  którym widział Szwynera mały Peter S. Są kursantki 
z  MDK, uczennice szkoły nr 52, które towarzyszą Irenie przy każdym jej kroku. Sam 
oskarżony, bo już nim teraz jest, zeznaje, że dwa razy spotkał Irenę w  towarzystwie 
koleżanek i  odeszła od  nich na  moment, żeby z  nim porozmawiać. Był z  Ireną 
w  „Sezamie”. Widziały go kelnerki. I  szofer „taksy”, która zawiozła ich na  ten przeklęty 
cmentarz.
Jaka jest wymowa martwych przedmiotów i  żywych, zabierających głos świadków 
w  sprawie o  zabójstwo I. S.?
Na garniturze nie znaleziono plam ani 
śladów po  plamach!
Decyzją wydziału kryminalnego znaleziona garderoba, ów garnitur koloru 
niebieskiego, który miał na  sobie Wiesław Szwyner w  dniu 13 września, zostaje 
przesłany do  Zakładu Medycyny Sądowej przy Akademii Medycznej Wrocławia. Prośba 
o  zbadanie śladów krwi ludzkiej i  określenie jej grupy. Ekspert biologiczno-medyczny 
może przeprowadzić tego rodzaju analizę i  po  oczyszczeniu zabrudzonych miejsc!
Odpowiedź eksperta brzmi następująco:
„Na nadesłanych dowodach rzeczowych nie wykazano obecności śladów krwi. Nie 
stwierdzono również śladów jej spierania, z  wyjątkiem koszuli non-iron, na  której śladów 
nie dałoby się stwierdzić...”
A więc pierwsza sprzeczność! Wiesław Szwyner opowiada na  wizji, jak to zaraz 
po  dokonaniu zabójstwa biegnie w  stronę tramwajowej pętli, spostrzega na  garniturze 
plamy krwi. Zatrzymuje się w  zaciemnionym zakątku, sczyszcza ją gazetą. W  domu, 
znacznie później, starannie i  kilkakrotnie sprał plamy proszkiem „lxi”. A  jeżeli 
na  niebieskim garniturze stwierdzono drogą naukową nie tylko brak plam, ale i  śladów 
po  ich usuwaniu?
I nauka nie zawsze jest doskonała. Może więcej szczęścia będą mieli eksperci przy 
ujawnianiu śladów linii papilarnych?
Badanie linii papilarnych nie wniosło nic 
nowego.
Laboratorium Kryminalistyki Komendy Wojewódzkiej MO bada linie papilarne 
Wiesława Szwynera i  jego brata (ów kolega, z  którym ponoć — zgodnie z  zeznaniem 
niemieckiego pioniera — podszedł Szwyner do  Ireny w  MDK). Wynik badania:
„Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdza się, że ślady linii papilarnych 
utrwalone na  fotogramach (tu wymienione są liczby porządkowe) nie pochodzą od  osób, 
których odbitki linii papilarnych palców i  dłoni dostarczono”.
Chodzi o  odbitki linii papilarnych Wiesława oraz Karola Szwynera.
W tym wypadku nie ma mowy o  sprzeczności. Siady linii, utwierdzone 
na  fotogramach, były pobrane z  torebki, słownika polsko-niemieckiego, z  potłuczonych 
odłamków butelki. Tych przedmiotów nie musiała dotykać ręka sprawcy. Mogła — ale nie 
musiała! Na  przedmiotach stanowiących własność dziewczynki mógł pozostawić ślad 
opuszków palców zarówno nauczyciel z  MDK, jak i  koleżanki ze  szkoły. A  wino z  pustej 
butelki, której użył Szwyner jako narzędzia zbrodni — wypił ktoś inny. Pozostał ślad linii 
papilarnych anonimowego amatora wina „patykiem pisanego”. Mało to takich?
Szwyner nie nosi bitelsówek, nie uznaje 
podwyższonego obcasa.
Odlewu gipsowego butów nawet nie porównywano. Szwyner jest silnym mężczyzną, 
o  dużej stopie i  w  dodatku nosi obuwie wyłącznie na  płaskim obcasie.
Sprawa butów nic nie wnosi do  sprawy. Ani za, ani kontra. Gdyby odlew gipsowy 
pasował do  buta Szwynera, byłby to posiłkowy dowód przeciwko sprawcy. Jednak 
w  przeciwnym wypadku — a  o  takim mowa — nie wolno zapominać, że miejscem 
zabójstwa był park, ulubiony park spotkań i  spacerów. Wilgoci we  Wrocławiu więcej 
aniżeli gdzie indziej, spulchniona ziemia utrwala odcisk obuwia każdego przechodnia.
Na „rykowisku” nigdy tej pary nie spotkano!
Teraz przemówią świadkowie. Korowód znajomych zarówno ofiary, jak i  agresora. 
Ludzie z  rozmaitych środowisk. Najbardziej miarodajni są koledzy i  koleżanki. Mówią 
o  Irenie, że lubiła się przechwalać powodzeniem. Opowiadała, że chodzi na  filmy 
dozwolone od  lat 16-tu i  że zna wielu chłopców. Pokazywała zdjęcia nawet tych, których 
nie znała. Przypadkowo trafiła na  fotografię i  chwaliła się, że to jej znajomy. W  tych 
rozmowach nie padło nigdy imię czy nazwisko Szwynera!
Koleżanki I. S. przypominają sobie pewne wydarzenie, utkwiło im ono w  pamięci. 
Pewnego razu w  Wesołym Miasteczku podszedł do  Ireny nieznany chłopiec i  zdjął jej 
z  oczu słoneczne okulary. Dziewczęta wyjaśniają, że jest to modna forma młodzieńczego 
flirtu: zabieranie pierścionka, broszki i  żądanie w  zamian „okupu”. Na  temat tej zaczepki 
zeznaje kilka koleżanek — świadków incydentu. Nieznajomy chłopiec zwrócił ich uwagę, 
został zapamiętany. Kiedy inspektor pokazał im fotografię ciemnego, ponurego chłopca, 
powiedziały zdecydowanie: Nie! To nie ten! Zresztą był to rok 1967. Irena nie znała 
wówczas Szwynera. Każdy ze  świadków potwierdza, że I. S. była otwarta, szczera, 
wszystkim o  wszystkim opowiadała. Na  „rykowisku” (deptak wrocławski w  pobliżu 
„Orbisu”) każdego znają. Irena bywała tam, przechodziła nie jeden raz dziennie. Ani jeden 
świadek spośród bywalców „rykowiska” nie łączył osoby I. S. z  młodym mężczyzną, który 
odsiaduje karę w  Strzelcach Opolskich.
A jednak ten fakt, że nikt nigdy nie widział tych dwoje razem — zastanawia! Nie mieli 
powodu do  ukrywania spotkań, skoro sprowadzały się do  wypicia wspólnie kawy, 
spaceru? Nikt nie podejrzewa — nawet w  mowie oskarżycielskiej — Szwynera 
o  morderstwo z  premedytacją, co kazałoby mu utrzymywać znajomość z  Ireną 
w  tajemnicy.
Swoją drogą, dzieją się czasem rzeczy — nie tylko u  Szekspira — które się nikomu 
nie śniły. Istnieje taka ewentualność, która nazywa się przypadkiem. Zbieg okoliczności 
mógł sprawić ujawnienie tej znajomości, jak i  odwrotnie — ukrycie jej przed otoczeniem: 
Bo jakże inaczej tłumaczyć sobie zachowanie się Szwynera i  Ireny, kiedy spotkają się 
w  domu, u  Sobczaków?
Jeżeli go znała, czemu nie powiedziała: 
„dzień dobry” czy „sie masz”?...
Wiesław Sz. odwiedził Zygmunta Sobczaka jeden raz, z  początkiem września. 
Z  uzasadnienia wyroku dowiadujemy się, że zabójca spotkał się wiele razy z  I. S. 
od  lipca. W  czasie tej jedynej wizyty w  domu Sobczaków Irena była w  kuchni. Drzwi 
do  pokoju były otwarte i  w  pewnym momencie dziewczynka weszła do  pokoju, 
w  którym siedział jej brat z  kolegami. Nie przywitała się z  Wiesławem Sz. Ani on na  nią 
nie spojrzał. Stwierdza ten fakt zarówno Zygmunt, jak i  obecny wtedy Rogalski. Tego 
rodzaju gry uprawiają wyrafinowane bohaterki książek Tołstoja, Prousta. Ale Irena, 
dziewczyna otwarta, chełpiąca się każdą znajomością? Czy nie powiedziałaby zwyczajnie, 
młodzieżowo: „Cześć, Wiesław! Sie masz”?
Chyba, że bała się brata. Może powiedziałby ojcu, że siostra chodzi z  jakimś 
starszym chłopcem? A  jeżeli Wiesław ją prosił, żeby nic nie mówiła w  domu? Miała 
piętnaście lat!...
Dlaczego nie udała się do  MDK? Kogo 
czy czego szukała na  Dworcu Głównym?
Dnia 13 września, godz. 15.45, rozmowa na  schodach w  domu Sobczaków. Mariola 
Różycka prosi Irenkę, by usprawiedliwiła ją na  kursach niemieckiego. Jest dziś bardzo 
zajęta. Nie może jechać do  MDK. Dziewczynka przyrzekła to zrobić. Zabrała ze  sobą 
ranne pantofle, ponieważ dyrektor młodzieżowego domu dbał o  czystość budynku. 
A  więc wybierała się na  lekcję niemieckiego? Gdyby nawet była umówiona ze  swoim 
przyszłym mordercą na  godz. 19 (pracował do  18! Umyć się, przebrać, dojechać 
do  śródmieścia) — zdążyłaby spokojnie zaliczyć kurs, który trwał 45 minut. Dlaczego 
jednak zamiast do  MDK skierowała swoje kroki w  stronę Dworca Głównego?
Było to pytanie, na  które dziennikarz, wracający raz po  raz do  sprawy Szwynera, 
nie mógł sobie odpowiedzieć. I  przecież inspektorzy sekcji zabójstw w  pierwszej fazie 
działania operacyjnego krążyli wokół dworca i  jego stałej klienteli.
Dworce bywają ulubioną „poczekalnią” dla rozmaitych typów żądnych przygody. 
Pociągi, pociągi, a  z  wagonów wysiadają dziewczęta z  małych osiedli, ze  wsi — naiwne, 
w  każdym razie nie przystosowane do  życia w  dużej aglomeracji. Epilogi spotkań 
dworcowych nie muszą być tragiczne, ale bywają niewesołe. Także i  miejskie dziewczęta, 
te skromne, rozsądne, przyciąga magnes „teatru dworcowego”. Przyjazdy, pożegnania. 
Coś się dzieje!... Może Irenka z  tego powodu zajrzała na  Dworzec Główny? Żeby się 
pogapić? W  MDK nudno. A  brat sam się bawi, jej nie dopuszcza do  towarzystwa. 
Dziewczynka pokręciła się w  poczekalni i  spóźniła na  lekcję niemieckiego. Wielka 
sprawa! I  tak lepiej znała ten język od  koleżanek. Nie dowiemy się, co robiła I.S. między 
godz. 16.30 a  19! Nikt nam dziś na  to pytanie nie jest w  stanie odpowiedzieć!...
Za to przebieg wieczoru opowiada szczegółowo, w  rozbiciu na  kwadranse i  minuty 
— sam Wiesław Szwyner, który już niczego nie ukrywa. A  więc wieczorem, w  dniu 13 
września, na  którymś z  kolei spotkaniu, zajęli stolik w  kawiarni „Sezam”, Szwyner i  Irena 
Sobczak...
Kelnerki tej pary nigdy w  „Sezamie” nie 
widziały!
Przesłuchano w  charakterze świadków pięć kelnerek zatrudnionych w  tym lokalu. 
Każdej z  nich pokazano trzy zdjęcia rozmaitych kobiet i  mężczyzn. Wśród sześciu 
odbitek była fotografia Ireny i  Szwynera. Teraz kelnerki odpowiadają kolejno na  pytania 
porucznika Poredy: Czy mogą wskazać jednego z  mężczyzn, który był w  kawiarni w  dniu 
13 września i  zajął stolik w  towarzystwie jednej z  dziewcząt, widocznych na  jednym 
z  przedstawionych zdjęć?... Każda z  kobiet zastanawia się dłuższą chwilę. Nikt nie chce 
ukrywać mordercy, ale i  przyczynić się do  skazania niewinnego człowieka, a  przecież 
całe miasto mówi o  zabójstwie w  parku pocmentarnym... Odpowiadają jedna po  drugiej: 
nie, nigdy takiej pary w  „Sezamie” nie spotkały. Z  tych sześciu zdjęć nikogo nie 
rozpoznają. I  do  końca przesłuchania żadna z  kelnerek nie może sobie przypomnieć 
Szwynera jako swego klienta! Chociaż później jedna z  nich... Ale było to już w  dniu wizji, 
jakiś czas po  pierwszym przesłuchaniu.
Wizja lokalna. Kelnerki stoją pod ścianą, ubrane w  fartuszki i  czepeczki. Szwyner 
siedzi przy jednym ze  stolików. Nie widać kajdanek na  rękach. Widocznie mu zdjęli, 
ponieważ współpracuje lojalnie w  dochodzeniu. Siedzi sobie wygodnie na  krześle, 
przystojny, ciemny. Gość jak gość!
— Przyjrzyjcie się — mówią inspektorzy kelnerkom. — Może któraś z  pań 
obsługiwała tego klienta w  dniu 13 września ubiegłego roku?
Zaprzeczają! Wreszcie jedna z  kobiet przypomina sobie tego ciemnego mężczyznę. 
I  właśnie ona, gdy sięgnięto wstecz, obsługiwała stolik, który jako „swój” wskazał Szwyner 
na  wizji. Krystyna N. pamięta tę twarz. Szwyner bywał czasem w  kawiarni. Czy jednak 
tego dnia, o  którym mówią panowie z  milicji? Tego nie pamięta! Jedno wie z  pewnością: 
nigdy nie widziała tego klienta w  towarzystwie dziewczyny zademonstrowanej na  kilku 
zdjęciach. Zresztą jej fotografia była publikowana także w  prasie. Zwróciłaby uwagę pani 
Krystyny, gdyby dziewczynkę spotkała choć przelotnie.
We wrocławskim „Słowie Polskim” ukazuje się komunikat prokuratury, apelujący 
do  kierowcy taksówki, który w  dniu 13 września, w  porze wieczornej, zawiózł 
na  cmentarz karłowicki młodego mężczyznę i  dziewczynę.
Jedyny świadek oskarżenia! Twierdzi, że 
woził tę parę do  parku.
Przesłuchano wielką liczbę kierowców. Strach pomyśleć, ile to pracy, ile protokółów! 
Przy wysokich cenach miejskich hoteli i  braku pokoi — odludne peryferie służą w  porze 
letniej jako lokale zastępcze. Ludzie muszą się gdzieś kochać. Zresztą w  jakim celu jadą 
wieczorową porą do  parku? Kogo tam kierowcy nie wozili! Starych, młodych... starego 
z  młodą dziewczyną i  sporo kobiet niemłodych z  młodymi chłopakami. Ten ostatni układ 
staje się coraz modniejszy: Żywotność starzejących się pań przerasta biologiczne szansę 
rówieśników mężczyzn. Kierowcy, jak i  fryzjerzy, to kopalnia wiadomości o  życiu... Jeden 
z  szoferów pamiętał, że wymienionego dnia woził mężczyznę w  wieku lat 30, ubranego 
w  garnitur ciemny beż (?). Ten pasażer zajął miejsce obok niego, a  jego partnerka siadła 
z  tyłu. Nie wie, czy była ubrana w  spodnie, czy też w  spódnicę. Ludzie ci wyglądali 
na  skłóconych, a  mężczyzna wręcz groźnie...
Kierowca taksówki jest jedynym świadkiem oskarżenia! Ale i  w  jego zeznaniach są 
pewne sprzeczności: wszyscy świadkowie zwracają uwagę na  wyjątkowo dziecinny 
wygląd ofiary. Miała wzrostu 148, a  twarz dziecka. Jeśli kierowca obawiał się tego 
pasażera, a  tak zeznaje, czemu zawiózł go i  pozostawił na  ciemnym cmentarzu 
w  towarzystwie młodziutkiej dziewczyny? Jeśli się bał, dlaczego po  odwiezieniu 
pasażerów nie zawiadomił milicji?... Przypuśćmy jednak, że kierowca nie był człowiekiem 
o  rozwiniętym poczuciu odpowiedzialności społecznej. Czy jednak nie zwróciłby uwagi 
na  dziecinny wygląd Irenki? W  zeznaniu mowa jest „o partnerce, która usiadła w  tyle 
wozu”.
Znajdzie się jeszcze niejedna sprzeczność: para ta, zgodnie z  zeznaniami szofera 
taksówki, była skłócona. Czy Irena, „skłócona” z  Wiesławem, niechętna mu, 
a  jednocześnie obawiająca się ojca, który karał bezlitośnie córkę za  każde spóźnienie, 
jechałaby o  godz. 21 na  odległy cmentarz? I  drobne niedokładności: kierowca twierdzi, 
że pasażer pozostawił zapłatę na  siedzeniu. A  Szwyner zeznaje, że dał szoferowi 
pieniądze do  ręki i  nawet otrzymał jakąś resztę w  bilonie.
Na rozprawie kierowca, patrząc na  ławę oskarżonych, zeznaje: „Tak! To jest ten 
mężczyzna, który jechał ze  mną. A  w  każdym razie podobny!”... Będzie to jedyny 
świadek oskarżenia, sumując zeznania istot żywych i  wymowę przedmiotów martwych. 
Jedyny poza Szwynerem, który uparcie oskarża sam siebie!
Teraz zorganizowana zostaje wizja lokalna. Kręcą film, w  którym Szwyner zagra rolę 
mordercy. Tego rodzaju metoda stosowana jest przez prawie wszystkie służby kryminalne 
świata. Jest sprawdzianem, czy zeznanie stanowi logiczną całość, mieści się w  ramach 
miejsca i  czasu... Pobyt w  kawiarni, jazda taksówką. To Szwyner ma wskazać kelnerkę, 
która mu podawała kawę, szofera, który ich wiózł na  cmentarz. I  czyni to posłusznie. 
Oskarża wciąż sam siebie.
Zastanawiałam się niejednokrotnie, dlaczego Szwyner, który już niczego dla siebie 
nie oczekiwał, godził się na  udział w  wizji? Na  spektakl dla gapiów. Na  błysk aparatów 
fotograficznych. Na  powtórzenie chronologii zajścia, które nawet dla brutalnego mordercy 
jest szokiem.
Wydaje mi się, że w  pewnym momencie pragnienie spokoju nie pozwala mu 
na  sprzeciw. Niech będzie, jak chcą! Nie bronił się już do  końca, do  momentu, kiedy 
znalazł się w  Strzelcach Opolskich. Przedtem jednak czekało go jeszcze kilka ważnych, 
decydujących przystanków.

U prokuratora przyznaje się do  winy! 
Podpisuje to wyjaśnienie...
8 kwietnia przesłuchanie przed rozprawą sądową. Ostatni dzwonek! Przywieziony 
z  więzienia śledczego, siada przed prokuratorem. Może teraz zmienić zeznania, 
powiedzieć, że żył w  stressie, choć może użyłby innego słowa. Że zeznawał nieprawdę! 
Nie zabił!... Ale Szwyner składa krótkie oświadczenie:
„Nawiązując do  składanych już uprzednio przeze mnie wyjaśnień w  sprawie 
postawionego mi zarzutu, w  dniu dzisiejszym potwierdzam w  całości złożone w  tej 
sprawie wyjaśnienia...”
Prokurator pyta — rozstrzyga się teraz sprawa następnego z  kolei ludzkiego życia 
— czy oskarżony nie ma nic do  dodania, uzupełnienia?
Szwyner zastanawia się i  składa dodatkowe wyjaśnienie treści następującej:
„Właściwie wyjeżdżając z  Ireną Sobczak taksówką 13 września na  cmentarz 
w  Karłowicach nie miałem żadnego celu na  myśli. Po  prostu chciałem się przejechać 
i  wrócić później z  nią autobusem. Do  zajścia na  cmentarzu w  tym dniu doszło 
przypadkowo; Sprowokowało je moje zachowanie się wobec niej, jej stosunek do  mnie, 
niechęć, opór, wymówki, no i  że od  pewnego czasu obserwowałem niezbyt przychylne 
ustosunkowanie się. Podejrzewałem, że z  powodu innego chłopca...”
Kończy wyjaśnienie słowami:
„Dziś zdaję sobie sprawę z  tego, że pozbawiłem życia młodą dziewczynę. Żałuję 
tego”.
Niewykluczone, że te ostatnie słowa ktoś mu podsunął, może nawet współwięzień 
czy ktoś ze  straży? Wiadomo przecież, że oskarżony winien okazać skruchę.
Rodzina na  swoich Klecinach przeżywa straszne dnie i  tygodnie. Żyjący 
ze  skromnego uposażenia do  15 każdego miesiąca — a  później jakoś to będzie — 
pozbawieni pomocy dobrego syna, wykosztowują się na  adwokata. 19 kwietnia pan 
mecenas Julian M. — człowiek niemłody, doświadczony — odwiedza Szwynera 
w  więzieniu. Ma przed sobą trudnego klienta. Nie można od  niego wydusić słowa. 
Milczek! Tak go przezywali koledzy. Później powie, że myślał wtedy tylko o  śmierci. Pan 
mecenas pyta, czy chciałby przejrzeć akta? Takie jest prawo oskarżonego. Nie chce! Nie 
zamierza niczego zmieniać! Podpisuje oświadczenie:
„Podtrzymuję moje wyjaśnienia w  całości, z  ponownego przeglądania akt 
rezygnuję”.
Sprawa została zamknięta. Szwynerowi grozi duża kara. W  takich wypadkach 
przeprowadza się badania zdrowia psychicznego. Dla ludzi chorych są łóżka szpitalne, 
a  nie więzienne cele. Jeżeli nie są w  stanie ponosić odpowiedzialności...
Badania przeprowadzają dwaj znani psychiatrzy z  Oleśnicy: dr Jadwiga Kozarska 
i  dr Mieczysław Dworski. Oleśnica jest malowniczym miasteczkiem, położonym w  pobliżu 
Wrocławia. Odznacza się między innymi tym, że posiada więzienie, które jest szpitalem. 
Jeżeli ktoś woli inaczej, może mówić o  szpitalu, który stanowi jednocześnie więzienie. 
W  tym szpitalu-więzieniu znajdują się osobnicy, którzy omijają większym lub mniejszym 
zakrętem paragrafy kodeksu karnego, a  objawiają pewne odchylenia od  normy 
psychicznej. Nie chodzi tu o  psychotyków, coraz rzadziej — nawet w  języku ludowym — 
nazywanych wariatami. Pacjentami Oleśnicy są psychopaci, charakteropaci, ludzie 
sprawiający trudności światu i  sobie. Jakiś przypadek w  wieku przed niemowlęcym, 
głupia różyczka czy grypa ciężarnej matki, źle przeprowadzony kleszczowy poród (na 
szczęście dziś już zaniechany), a  istota dwunoga, która ma szansę przeżyć prawie wiek, 
jest skazana, czy może. być, na  dokonywanie kradzieży, gwałtów, a  czasem znowu 
na  dokonywanie dzieł wielkich czy nawet genialnych. Mechanizm zależności deformacji 
charakteru i  usposobienia od  uszkodzeń fizjologicznych stanowi nadal problem zarówno 
dla neurofizjologii, jak i  genetyki. No i  w  związku z  powyższym kręcą się 
w  więzieniu-szpitalu Oleśnicy pacjenci kryminaliści i  gwoli prawdzie nikt nie wie, co 
z  takim zrobić. Szansa wyleczenia tych ludzi jest żadna! Według przyjętych kryteriów nie 
są ludźmi chorymi. Mówi się o  psychoterapii, to znaczy o  próbie pogodzenia ich z  życiem 
poprzez rozmowy. A  kiedy pacjent jest bardzo niespokojny, lekarz aplikuje mu łagodny 
neuroleptyk. Kto ich dzisiaj nie bierze? W  tej chwili wielkie ośrodki badań na  świecie 
zajmują się etiologią, szukaniem przyczyn, dla których jeden człowiek rodzi się 
psychopatą, a  drugi jest „w normie”. Badają ilości, proporcje chromosomów i  na  pewno 
za  ileś tam lat odkryją przyczynę tego kłopotliwego zdeformowania osobowości czy 
charakteru. Do  dziś jednak, jeżeli nawet dr Kozarska stwierdzi u  więźnia psychopatię — 
sąd nie potraktuje go łagodniej. A  w  ogóle nie lubią ich na  świecie, mimo że bywają 
wśród nich jednostki genialne. Wolimy jednak ludzi przeciętnych, którzy nie dokonywają 
samouszkodzeń ani prawą ręką nie sięgają uparcie do  lewego ucha.
Szwyner nie może liczyć na  taryfę ulgową 
w  ocenie jego czynu.
Wiesław Szwyner nie jest psychopatą. W  Oleśnicy będą go obserwować, rozmawiać 
z  nim, oceniać jego stan psychiczny, poziom inteligencji. Nie będzie to interesujący 
pacjent dla dr Kozarskiej. Byłam w  Oleśnicy, poznałam ciekawszych pacjentów tego 
szpitala. Niespokojnych i  niepokojących, ale inteligentnych, czasem nawet wybitnie. 
Szwyner jest bardzo przeciętnym człowiekiem. Porządnym, spokojnym chłopcem, któremu 
trudno było żyć.
Zgodnie z  wymaganiami postępowania sądowego szpital w  Oleśnicy wydaje 
charakterystykę oskarżonego. Brzmi ona następująco:
„W rodzinie nikt psychicznie i  nerwowo nie chorował. Wiesław był w  dzieciństwie 
spokojny, grzeczny, ustępliwy. Powtarzał klasy. W  szkole nie bił się z  chłopcami. Mówili 
o  nim, że nie ma inicjatywy, obojętny, małomówny. Został skierowany do  badania 
psychologicznego. Zalecono naukę w  szkole normalnej. Podjął pracę w  betoniarni, ale 
po  weryfikacji został usunięty i  objął pracę palacza. Jedyną rozrywką jego był sport. 
Na  zabawy nie chodził. Był nieśmiały ł przeważnie pozostawał w  ponurym nastroju. 
Wolny czas spędzał w  domu. Alkohol pił, ale rzadko. Źle go tolerował. Nie interesował się 
dziewczętami. Nigdy nie miał dziewczyny. W  tej dziedzinie czuł się nieszczęśliwy. Miał 
o  to pretensję do  losu. Lubił oglądać telewizję. Przeważnie filmy przygodowe. Nie lubił 
miłosnych. Przykładał wagę do  ubierania się. Łatwo wzruszał się do  łez. Bardzo był 
przywiązany do  rodziców... Już w  czasie spotkań lipcowych z  Sobczakówną całowali się 
ze  sobą, przy czym dziewczyna nie broniła się przed tymi pieszczotami. Podobała mu się. 
Chciał ją zdobyć dla siebie. Myślał, żeby mieć z  nią stosunek i  wtedy ona będzie bardziej 
przywiązana. Denatka mówiła mu cały czas, że ma skończonych lat 16. Proponując jej 
przejażdżkę, miał na  myśli rozmówić się na  temat, jak to będzie dalej, bo w  kawiarni nie 
było atmosfery. Ale już w  kawiarni przyszło mu na  myśl, żeby rozmówić się i  mieć z  I. S. 
stosunek. Udając się na  cmentarz, nie brał pod uwagę użycia siły”.
Teraz następuje orzeczenie sądowo-psychiatryczne:
„U badanego Wiesława Szwynera nie stwierdza się obecnie i  nie ma podstawy 
do  przyjęcia, by cierpiał on uprzednio na  chorobę umysłową lub niedorozwój psychiczny. 
Nie wykazuje zaburzeń w  sferze życia seksualnego. Badaniu poddaje się chętnie. Kontakt 
słowno-emocjonalny nawiązuje łatwo. Uwaga nie zaburzona. Przez cały czas badania 
siedzi z  opuszczoną głową. Wypowiedzi są zborne, wyczerpujące. Przy poruszaniu 
tematyki seksualnej staje się mniej produktywny. Wniosek: Wiesław Szwyner nie cierpi 
na  takie dolegliwości, które by znosiły lub w  znacznym stopniu ograniczały jego zdolności 
rozpoznania tego czynu i  pokierowania swoim postępowaniem...”
Słowem: nie będzie taryfy ulgowej w  ocenie czynu przestępczego Szwynera!
30 kwietnia 1968. Rozprawa sądowa! Z  samego rana Szwyner otrzymuje cywilne 
ubranie. Ten sam niebieski garnitur, jeszcze raz wyczyszczony. Ma wyglądać przyzwoicie. 
Wyraz poszanowania dla osoby sądu. Na  sali będzie z  pewnością fotograf ze  „Słowa 
Polskiego”, może nawet ktoś z  prasy centralnej. Sprawa narobiła sporo hałasu. Ale 
w  końcu znaleziono sprawcę. A  więc nie ma winy bez kary! Ludzie gromadzą się na  kilka 
godzin przed zapowiedzianą rozprawą. Nie wszyscy zmieszczą się na  sali. Są tacy 
amatorzy, że przesiedzą od  początku do  końca, choćby rozprawa trwała kilka dni. Nie 
wtedy, kiedy sądzą za  kradzież czy za  oszustwo, alimenty. Nuda... Ale zabójstwo? 
Na  takiej sprawie nie ma miejsca na  drzemkę... Ciekawe, czy wpuszczą telewizję? Sąd 
tego nie lubi. Może chociaż fragment... Ci dziennikarze z  telewizji lubią czasem pokazać 
i  publiczność. Można potem siebie na  małym ekranie zobaczyć. Fajnie!... Ale teraz 
uwaga. Nie pchać się! Zaraz wprowadzą tego zabójcę!
W tym czasie, kiedy ludzie przygotowują się do  nie lada sensacji, Wiesław Szwyner 
pod opieką dwóch umundurowanych milicjantów wsiada do  karetki więziennej. Jazda 
w  kierunku śródmieścia. Stara, znajoma ulica Świerczewskiego. Kanał na  Odrze. Ludzie 
spacerują, prowadzą dzieci do  szkoły. Może wśród tych przechodni są jego rodzice, 
którzy śpieszą do  sądu? Karetka więzienna zwalnia biegu. Gmach Komendy 
Wojewódzkiej MO, sąd... Wszystkie gmachy w  tym kwadracie są do  siebie podobne. Styl 
prusko-niemiecki, ciężki, czerwona cegła, z  pewnością klinkier. Budowa solidna, 
na  stulecia. Projektodawcy nie mogli przewidzieć korekty historycznej. Ale kto by teraz 
miał sumienie burzyć te szkaradzieństwa architektury?
Karetka zatrzymała się, zazgrzytał hamulec. Dają znak Szwynerowi, że musi wysiąść 
z  wozu. Próbuje to opóźnić, jeszcze parę sekund zwłoki, ale wie, że nie ma dla niego 
ucieczki. Będzie musiał godzinami spowiadać się od  początku, od  tego spotkania 
na  „rykowisku” do  momentu, kiedy oczyszczał gazetą plamy krwi na  garniturze, który ma 
obecnie na  sobie. Więzień wysiadł, przekracza bramę sądu, wstępuje na  schody 
prowadzące do  sali na  pierwszym piętrze. Za  chwilę rozpocznie się epilog dramatu pt. 
„zbrodnia i  kara”.
Szwyner zajmuje miejsce z  prawej strony, na  ławie oskarżonych. Przy nim z  obu 
stron usiedli milicjanci. Ścisnęli go między sobą jak w  imadle. Jakby się obawiali, że im 
ucieknie... Naprzeciw oskarżonego — ława obrońcy. Tęgi pan mecenas i  młoda, kurnosa 
aplikantka. Widzi siebie wygłaszającą mowę obrończą. Jedna mowa w  takiej sprawie i  już 
się ma nazwisko. Tymczasem trzeba asystować. Ale patron już niemłody, minie rok, dwa... 
Mogłaby przejąć jego klientelę. W  zespołach adwokackich? Szkoda marzyć!... Jest 
i  prasa. Tylko miejscowa. Mało to sensacji w  Warszawie? Zasuwać do  Wrocławia przy 
tych skromnych dietach?
Przy stole sędziowskim wszyscy w  togach, poza młodą protokolantką. Siedzi sobie 
na  takim ważnym miejscu w  kwiecistej, letniej sukience. Cudowna wiosna wrocławska.
Jak się tylko wyjdzie nad Odrę, na  planty...
Świadkowie wydają jednoznacznie dobrą 
opinię!
Wstaje prokurator, wyjmuje z  teczki akta, notatniki. Jeszcze raz nerwowo przerzuca 
kartkę za  kartką. Za  chwilę odczyta z  emfazą akt oskarżenia. Nie darmo powiadają: sąd 
— teatr życia. Niektórzy w  tym „teatrze” są po  raz pierwszy w  życiu. Wiesław Szwyner 
nie patrzy w  stronę ław dla publiczności. Nie jest w  stanie wytrzymać spojrzenia starego 
ojca, płaczu matki... Jacyś ludzie kręcą się, dają sobie znaki, zmieniają miejsca. Woźny 
zaraz dopilnuje, żeby był spokój. Miał i  tak utrapienie z  młodymi dziewczętami, które się 
pchały na  salę. Nieletnim wstęp wzbroniony. Chociaż, być może, wymowa sprawy 
z  punktu widzenia wiktimologii mogłaby być dla koleżanek Ireny pouczająca.
Poruszenie, sala zafalowała i  nagła cisza. Wracamy do  dramatu, do  owej nocy, 
w  której pozbawiono życia nieletnią Irenę Sobczak. Akt oskarżenia rozpoczyna się 
słowami:
„Dnia 13 września, we  Wrocławiu, działając w  zamiarze pozbawienia życia nieletniej 
Ireny Sobczak, sprowadzonej podstępnie w  godzinach wieczorowych na  teren byłego 
cmentarza w  celu zmuszenia jej przy użyciu siły, przemocy do  poddania się czynowi 
nierządnemu... spowodował jej śmierć przez uduszenie...”
Dalszy ciąg znamy aż za  dobrze. Tyle razy został opowiedziany ustami najbardziej 
miarodajnej osoby — oskarżonego. Nie trzeba go powtarzać. Sąd przystępuje 
do  przesłuchania świadków. Są w  trudnej sytuacji. Wysłuchali aktu oskarżenia, ale nie 
mogą sobie zestawić obrazu straszliwej zbrodni z  osobą Szwynera, jago umiarem, 
spokojem. Są pod wrażeniem aktu oskarżenia, gdzie czyn Szwynera — tak jest i  być musi 
— został opisany, wyeksponowany na  plan pierwszy. Ale przysięgają przed obliczem 
sądu i  gwoli prawdzie wszyscy, nawet brat zamordowanej, i  mówią o  oskarżonym tylko 
dobrze, występują wyłącznie w  jego obronie.
Dyrekcja przedsiębiorstwa, w  którym był zatrudniony, stwierdza, że Wiesław 
Szwyner był uprzejmy, koleżeński, zdyscyplinowany i  sumienny. Strona etyczno-moralna 
wymienionego pracownika nigdy nie budziła ich zastrzeżeń.
Przewodniczący zespołu sędziowskiego prosi na  salę świadka w  osobie inspektora 
dzielnicowej komendy MO. Tacy nie stosują taryfy ulgowej w  ocenie przestępcy. Ale 
z  wywiadu dzielnicowego wynika, że Szwyner cieszył się w  swojej kamienicy i  osiedlu 
dobrą opinią. Czas po  pracy spędzał z  reguły w  domu. Nigdy nie kierowano wniosków 
w  jego sprawie do  kolegium orzekającego. I  jednostka wojskowa (odbył służbę, jak 
i  jego koledzy) podaje, że był kilkakrotnie wyróżniany, może tylko mało energiczny...
W tym momencie rozprawy — a  zbliża się południe — dr Kozarska, biegły sądowy 
w  dziedzinie medycyny, zgłasza wniosek o  „umożliwienie przeprowadzenia 
u  oskarżonego badań psychometrycznych. Badania te pozwolą uściślić stopień 
stwierdzonych przez nas ograniczeń w  sferze jego intelektu”.
Okazuje się, że tego rodzaju badania można jeszcze przeprowadzić w  dniu 
dzisiejszym. Wobec powyższego sąd przychyla się do  wniosku biegłych psychiatrów 
i  orzeka przerwę w  rozprawie do  dnia następnego.
Na sali sądowej ruch, nastrój napięcia opada. Niektórzy okazują wyraźne 
zadowolenie z  tej przerwy. Aplikantka mecenasa M. ma okazję, by wpaść do  fryzjera. 
Wieczorem umówiła się z  pewnym mężczyzną. Przystojny, elegancki, ale niewykluczone, 
że jest na  bakier z  prawem... Prawnika, nawet w  mini-spódnicy, tak łatwo się nie oszuka! 
Ale właściwie dlaczego nie miałaby się po  prostu podobać? Przecież nie zapraszałby 
na  kolację, weekend?... Pobiegła czym prędzej do  fryzjera. Nie wszystkim ta przerwa 
w  obradach dogadza. Wujek nieżyjącej przyjechał aż z  Łodzi. Musiał postarać się 
o  zwolnienie z  pracy. Jakoś wydostał świadectwo od  zakładowego lekarza. Nie 
za  darmo, choć nie zapłacił grosza. Ale ma zobowiązanie. I  będzie się musiał „uiścić”... 
Transakcje wiązane, jako powszechnie zaakceptowana baza współżycia.
Jest jeden człowiek na  sali, którego wniosek biegłych psychiatrów wprawia 
w  rozpacz. To Szwyner! Był już w  Oleśnicy. Lekarze, ludzie w  białych fartuchach 
zadawali mu pytania — intymne, zmuszająca do  rozważenia problemów własnego życia, 
o  których nie chciał myśleć. Znowu go wezmą w  obroty! Będą pytali i  egzekwowali 
odpowiedź. Po  co to wszystko? Żeby już raz był koniec!
W pracowni psychologicznej są rozmaite urządzenia. Niektóre sprowadzamy 
z  zagranicy. Każde z  urządzeń ma swego konstruktora o  sławie światowej. Badania 
według metody Ravena. Punkty Weksłera. Wiesław Szwyner musi grzecznie układać 
jakieś klocuszki, przesuwać symbole na  kratkowanym papierze, wypełniać rubryki testów. 
Automatyczne maszyny psychologiczne pozwolą wyważyć obiektywną ocenę: w  teście 
Ravena udało się Szwynerowi uzyskać 12 punktów, u  pana Wekslera skala słowna 
wynosi 70 punktów, bezsłowna — 73. Koniec badań! Nie komentując wymowy tych 
punktów, trzeba przewidzieć, że gdyby Szwyner nie wplątał się w  żaden dramat 
kryminalny — miałby minimalną szansę zdobycia tytułu naukowego czy nawet stopnia 
technicznego. Jak wiadomo jednak, nie sami ekonomiści czy inżynierowie tworzą wartości 
naszego życia. Potrzebne są ręce do  pracy. A  te ręce uczciwie pracowały od  wczesnych 
lat młodości...
Pani psycholog sformułowała swoją opinię na  piśmie, wystawiła za  jej sporządzenie 
rachunek i  przekazała jedno i  drugie wysokiemu sądowi. W  orzeczeniu czytamy, że:
„Wiesław Szwyner był pozytywnie ustosunkowany do  badania. Próby testowe 
rozwiązywał wolno. Tam, gdzie liczy się czas, wyniki są niskie. Gdy pozostawia się 
badanemu dłuższy czas do  rozwiązania prób testowych, wiele z  nich udaje mu się 
rozwiązać. Myślenie na  poziomie przeważnie funkcjonalnym, abstrakcyjne mało 
rozwinięte. Wnioskowanie i  antycypacja na  niskim poziomie”.
Opinia została włączona do  akt. Co do  rachunku, podejrzewam, że upłynie jakiś 
czas, zanim pani psycholog zainkasuje, bardzo zresztą skromną, sumę za  swoją pracę. 
Nie ma powodu, by sąd był jedyną w  kraju instytucją wolną od  biurokracji. Słowem, 
wszystko w  swoim porządku. Dwaj umundurowani funkcjonariusze milicji odprowadzą 
więźnia do  aresztu, gdzie zostało wystawione zapotrzebowanie na  dodatkowy obiad. 
W  międzyczasie woźna uprzątnie salę sądową przed jutrzejszą sesją, klnąc 
na  publiczność, która rzuca papierki po  cukierkach na  podłogę. Aplikantka mecenasa M. 
spotka się za  godzinę ze  swoim nowym znajomym, który zwróci uwagę na  twarzowe 
uczesanie pani mecenas. A  wujek nieżyjącej dziewczyny zakupi pół litra gatunkowej 
(gdzie, u  licha, podziała się czysta?) i  pójdzie z  wizytą do  krewniaków. Sobczakowa 
wysupła swoje oszczędności i  przygotuje zagrychę. Życie płynie swoją koleją. Jak 
potwornie samotny jest człowiek, którego nawiedziła katastrofa! I  będzie nim Wiesław 
Szwyner, kiedy spotka się drugiego dnia rozpraw ze  swoim ojcem, który wystąpi jako 
świadek.
Najpierw zezna biegły psychiatra, stwierdzając, że pewna ociężałość umysłowa 
oskarżonego stanowi wprawdzie odchylenie, niedobór w  zakresie jego psychiki, ale 
mieści się jeszcze w  granicach szeroko pojętej normy.
W miejscu przeznaczonym dla świadków staje ojciec oskarżonego. Straszna 
sytuacja dla niego i  jego syna. I  wstyd przed ludźmi! A  jest to wzgląd, który liczy się 
w  rodzinie Szwynerów. Jeżeli ich syn, siedzący teraz na  ławie oskarżonych, popełnił tę 
zbrodnię, to nie wykluczam, że impulsem do  zbrodni był strach, żeby się ktoś nie 
dowiedział o  tym, iż uderzył dziewczynę, chciał ją siłą przymusić, zranił. I  ten impuls mógł 
go pchnąć do  tragicznie konsekwentnej próby ukrycia swego czynu.
Ojciec zeznaje nie patrząc na  swojego pierworodnego syna:
„Mój syn w  wieku szesnastu lat dostał się dzięki moim znajomościom 
do  przyzakładowej szkoły przy ul. Rychtalskiej. Sam fakt, że nie potrafił sobie nigdy sam 
zaradzić i  coś załatwić, świadczy o  jego bezradności. Mam pięcioro dzieci, ale z  ręką 
na  sercu mogę powiedzieć, że ten był najspokojniejszym chłopcem. Widząc jego wysiłek, 
chciałem, żeby skierowali go do  pracy na  nastawniczego. Chroniłoby go to od  wojska. 
Ale on mi oświadczył stanowczo, że chce iść do  wojska. Poszedł na  szkołę podoficerską 
i  ukończył ją ze  stopniem starszego szeregowca. Pięć dni po  wyjściu z  wojska już 
zaczął pracować. Był domatorem. Zaznaczam, że syn mój nie mógł popełnić takiego 
czynu. Był chłopcem wrażliwym i  ja oraz bardzo wiele osób przekonani jesteśmy o  jego 
niewinności. Musiał się załamać w  czasie śledztwa. Był zawsze bezradny wobec 
otoczenia. Nigdy nie usłyszałem od  niego głośniejszego słowa. Wiedząc, że nam trudno 
utrzymać czworo młodszych dzieci, pracował w  godzinach nadliczbowych, cichy, dobry, 
wyrozumiały. Nikomu nie wchodził w  drogę. Muszę go bronić, bo on sam nie potrafi tego 
uczynić...”
Jeśli nie potrafi, wyręczy go obrońca. Zorganizowanie pomocy adwokackiej jest 
niemałym wysiłkiem dla tej skromnej rodziny. Najpierw zwrócili się do  znanego, ponoć 
energicznego adwokata, ale odradzono im. Nie jest dobrze widziany! Z  jakiego palca ktoś 
wyssał tego rodzaju opinię — nie wiadomo. A  w  ogóle obrońcy nie przepadają 
za  sprawami, w  których oskarżony jest człowiekiem mało efektownym, nikomu nie 
znanym, anonimowym obywatelem tego świata. Co innego głośny skandal, sprawa 
znanego aktora, wielkiego cwaniaka! Cichy, milczący Szwyner? Broni się i  takiego 
człowieka, Każdy wykonuje swój zawód... I  ja także! Notuję moje spostrzeżenia nie 
po  raz pierwszy. Coraz mniej jest namiętnych, nie oglądających się na  kuluary sądowe 
obrońców. A  przecież żył kiedyś i  bronił: Hofmokl-Ostrowski, Rettinger, Wacław 
Barcikowski...
Obrońca Wiesława Szwynera — mec. Julian M., nie wykorzystuje nawet drobnego 
procentu argumentów, które mogłyby służyć obronie. Sprawa, w  której żaden dowód nie 
świadczy o  popełnionym przestępstwie — poza przyznaniem się oskarżonego 
i  zeznaniem szofera taksówki o  „podobnych pasażerach” — mogłaby być nie lada gratką 
dla utalentowanego obrońcy. Sądzę, że mec. Maślanko czy de Virion, gdyby znaleźli się 
na  tej sali jako słuchacze, opuściliby ją szybko dla bufetu, który znakomicie obsługuje 
klientów, a  mieści się w  budynku zespołów adwokackich, naprzeciwko sądu... A  jednak 
z  okazji jednego z  następnych pobytów we  Wrocławiu przyjdzie mi nieco skorygować 
opinię o  panu mecenasie. Powtarzam: nieco! Po  pięciu latach refleksja przeważa nad 
stanem emocjonalnym. Ale wówczas, na  sali sądowej, brak energii, namiętności 
w  koncepcji obrony musiał rzucać się w  oczy!
Wiesław Szwyner, jak słusznie zauważa jego stara matka, nie umiał nigdy bronić 
swojej osoby. Jest to ważny przyczynek do  pełnego zarysowania sylwetki oskarżonego. 
Jego nieprzystosowanie do  życia, w  którym jednostka staje niejednokrotnie naprzeciw 
trudnościom — u  Szwynera wywołuje z  reguły odruch ucieczki, reakcję bierną. Chęć 
zachowania spokoju jest silniejsza aniżeli instynkt samoobrony. Żyje w  dżungli trudnych, 
bo międzyludzkich stosunków. Stoi dziś przed wielkim zagrożeniem. Powiedzmy sobie 
otwarcie: przegrał życie! Powinien i  mógłby się bronić. Nie czyni tego! W  pewnym jednak 
momencie, kiedy ataki i  zarzuty wydają mu się niesprawiedliwe w  stosunku do  jego 
osoby, zbyt surowe — próbuje wycofać się, chociażby częściowo, ze  złożonych 
w  śledztwie samooskarżeń. A  więc zeznaje, to znaczy wyjaśnia wysokiemu sądowi, że 
nie zamierzał jadąc na  cmentarz odbyć „na siłę” stosunku z  dziewczyną. Ta myśl 
przyszła mu dopiero do  głowy, kiedy uderzył ją w  twarz...
Opierając się na  psychologii, literaturze pięknej i  na  zwykłym, ludzkim 
doświadczeniu, uważamy, że wyjaśnienie to jest całkowicie logiczne. Przecież w  wielu 
wypadkach chęć zbliżenia rodzi się na  skutek konfliktu, jest próbą znanego sposobu 
„pogodzenia się w  łóżku”. Jednakże prokurator kwestionuje to wyjaśnienie. Żąda 
od  Szwynera konsekwencji: „Czy oskarżony zamierza wycofać słowa wypowiedziane 
na  przesłuchaniach, utrwalone na  wizji?”
Pytanie skierowane jest do  człowieka siedzącego na  ławie oskarżonych i  tylko on 
może na  nie odpowiedzieć:
— Tak było jak na  wizji!
Ale za  chwilę dodaje, a  wypowiedź jego warta jest zanotowania:
— Ja sobie wyobrażałem tak, jak pokazałem na  wizji, że tak było!
Sąd udaje się na  naradę. Wraca. Przewodniczący odczytuje wyrok. Kara 
dożywotniego więzienia! Jednocześnie sąd orzeka zwrot mienia w  postaci sweterka, 
gumowych botków, rannych pantofli — rodzinie oraz zniszczenie takich oto dowodów, jak 
dziesięć kawałków szkła z  butelki po  winie, dwóch andrutów połamanych oraz gipsowych 
odlewów śladów butów. A  także biletów tramwajowych, choć nie zostały skasowane.
Adwokat — mecenas Julian M., odwołuje się od  tej decyzji do  Sądu Najwyższego, 
podając jako uzasadnienie fakt, że „jedynym dowodem przemawiającym za  uznaniem 
winy oskarżonego o  popełnienie zbrodni zabójstwa było jego przyznanie się w  toku 
śledztwa, jak i  na  rozprawie sądowej”. Sąd Najwyższy zatwierdza decyzję instancji 
wojewódzkiej, podając w  konkluzji, że „oskarżony należał do  niebezpiecznych 
przestępców i  konieczne było trwałe zabezpieczenie przed nim społeczeństwa poprzez 
zastosowanie kary eliminacyjnej”.
Jest i  uzasadnienie tak surowej decyzji: „Kara wymierzona oskarżonemu jest 
surowa, jednak mimo surowości nie może być uznana za  rażąco surową... Sposób 
dokonania zbrodni przez oskarżonego ujawnił u  niego ujemne cechy charakteru, jak 
bezwzględność, brutalność i  okrucieństwo. Oskarżony wykorzystał zaufanie Ireny 
Sobczak, wprowadził ją w  stan odurzenia alkoholowego, wywiózł w  odludne miejsce, 
następnie będąc sam w  zawinionym stanie nietrzeźwości, co stanowi ustawowo 
okoliczność obciążającą... zaczął w  sposób bezwzględny realizować swoje egoistyczne 
cele”.
Jest styczeń 1969. Nowy kodeks karny znosi generalnie karę dożywotniego 
więzienia, zamieniając ją na  25 lat pozbawienia wolności.
Od tej strony książki-dokumentu rozpoczyna się mój własny wątek, dziennikarski 
wtręt w  sprawę o  zabójstwo Ireny S. Datuje się od  wiadomości, która nadeszła drogą nie 
całkowicie formalną. Z  małej notatki wynikało, że w  Strzelcach Opolskich znajduje się 
pewien więzień, nazwiskiem Wiesław Szwyner. Przyznał się do  zbrodni, której nie 
popełnił.
Światowa historia kryminalistyki zna niejeden taki wypadek. I  z  naszych, polskich 
doświadczeń można by też coś niecoś dorzucić.
Przejrzałam akta sprawy. Szereg okoliczności zastanawiał. Porozumiałam się 
z  rodziną skazanego. Ojciec Szwynera podtrzymywał wersję niewinności syna. Zwróciłam 
się do  Ministerstwa Sprawiedliwości o  przepustkę, która otworzyła przede mną bramę 
więzienną zakładu w  Strzelcach Opolskich. Rozmawiałam ze  Szwynerem. Relacjonuję to 
spotkanie na  wstępie. Wciągałam się w  tę sprawę coraz głębiej i  coraz bardziej 
osobiście. Odtworzyłam przebieg śledztwa z  bogatej dokumentacji i  osobistych relacji. 
A  w  grudniu 1972 odwiedzam znajomą komendę wrocławską, jej wydział kryminalny, 
żeby znaleźć ostateczną odpowiedź na  nurtujące mnie pytanie: kiedy Szwyner mijał się 
z  prawdą? W  sądzie? Czy w  rozmowie z  dziennikarzem?... Ileż jest zagadek 
kryminalnych, które splątały się w  węzeł nie do  rozwiązania? Trzeba rozmawiać 
z  ludźmi, którzy zajmowali się bezpośrednio dochodzeniem, dokonywali ekspertyz, 
wywiadów i  wizji lokalnej! Strach pomyśleć, jaki liczny, wielki zespół specjalistów pracuje 
miesiącami, by sprostać odpowiedzi: winny? niewinny? Czy ich spotkam? Mogli rzucić 
posady, przenieść się do  stolicy, wyjechać za  granicę, ba — zmienić specjalizację. No 
i  mają prawo nie pamiętać chronologii wypadków sprzed pięciu lat!
Zarezerwowanie pokoju hotelowego w  „Monopolu” przez komendę MO powoduje 
grzeczne, ale ostrożne zachowanie się portiera. Nie wita się z  wchodzącą do  kawiarni 
córą wrocławskich nocy, choć dziewczyna przyjaźnie mruga. Teraz szybko śniadanie, 
kawa, coraz droższa, i  wizyta w  komendzie. Ulica Świerczewskiego, wały nadodrzańskie. 
Jestem na  miejscu. I  są wszyscy, jakby na  umówionym spotkaniu po  latach. Zmienili 
pokoje, piętra, czasem naszywki. Jest kapitan Gałecki i  major Kowacz. Już nie major, 
a  pułkownik.
— Czy mogłabym prosić o  rozmowę? W  starej sprawie...
— Jutro będzie na  nocnym dyżurze. Okazja, żeby spokojnie porozmawiać...
W planie „zaprogramowałam” sobie ponadto spotkanie z  obrońcą Szwynera 
i  psychiatrą — dr Kozarską. Lekarz ma jednak odmienne spojrzenie na  ludzkie 
nieszczęścia aniżeli inspektor dochodzenia... Telefonuję do  Oleśnicy. Pani doktor ma 
dyżur w  poradni. Ale po  południu będzie na  odczycie w  Zakładzie Medycyny Sądowej. 
Temat? Przestępstwa seksualne młodzieży. Właściwie jak raz „pod moją sprawę”!...
Stary budynek, w  którym mieści się zakład. Wchodzę w  towarzystwie pracownika 
komendy. Na  sali zajęli miejsca psychiatrzy, psycholodzy, lekarze medycyny sądowej. 
Od  czasu do  czasu wchodzi na  salę znajomy inspektor służby kryminalnej. Sojusz nauki 
z  życiem... W  pierwszych rzędach zasiadła dr Kozarska, obok dr Dworski. Skorzystałam 
z  zaproszenia na  odczyt, poszukując lekarzy z  Oleśnicy, ale nie wypada przeszkadzać. 
Głos zabrał referent.
We wstępie prelegent zasypał zebranych tytułami książek autorów angielskich, 
francuskich, cytował jak z  rękawa źródła. Ale w  sumie o  problemie z  punktu widzenia 
polskiej medycyny sądowej dowiedziałam się niewiele. Inny autorytet naukowy, tym razem 
z  dziedziny kryminalistyki — wysunął rewelacyjną tezę o  konieczności uświadamiania 
młodzieży od  dzieciństwa. Opowiedział zebranym, jak to sam wytłumaczył swojej 
córeczce problemy seksu na  przykładzie poczciwych czworonogów. Dla wprowadzenia 
pogodnego nastroju prelegent wsparł swą wypowiedź anegdotą z  życia: jak to po  lekcji 
uświadamiającej zjawił się w  mieszkaniu pewien stolarz, który miał zreperować 
uszkodzony mebel. A  miał spore brzuszysko. Wprowadzona w  procesy biologiczne 
córeczka prawnika zapytała ojca, czy pan rzemieślnik nie zamierza urodzić dziecka... Sala 
przyjęła ten głos w  dyskusji z  uśmiechem aprobaty, najpewniej ze  względu 
na  stanowisko naukowe dowcipnego taty. Ktoś jednak zaalarmował, że jest tych gwałtów 
zbiorowych za  dużo jak na  znakomity wiek dwudziesty. Wypowiadano się na  temat 
moralności. Największą pewność siebie zachował lekarz, który jest znany we  Wrocławiu 
ze  swoich skłonności homoseksualnych. Jeśli jest się człowiekiem przystosowanym 
do  życia w  społeczeństwie, skłonność ta nie musi pociągać za  sobą konfliktów 
z  prawem... Wreszcie udało mi się dotrzeć do  dr Kozarskiej:
— Czy mogłabym prosić o  rozmowę w  sprawie Wiesława Szwynera, który 
przebywał w  Oleśnicy na  obserwacji?
— Nieciekawy typ — odpowiedział za  panią dr Kozarska jej kolega, pan doktor 
Dworski, i  pożegnali się, uważając rozmowę za  skończoną...
Spotkałam kiedyś bardzo interesujący „typ” chłopca w  Oleśnicy. Pisał piękne 
wiersze. Miał niewielki wyrok za  kradzież. Był zdecydowanym psychopatą. Do  dziś mam 
w  pamięci bluzę więzienną czy szpitalną, zapiętą na  nie te guziki, co potrzeba, skarpetki 
opadające do  kostek, każda w  innym kolorze. Powiedział mi, że chce zdawać maturę 
i  dzięki pomocy Państwowego Wydawnictwa Naukowego przesłałam mu do  Oleśnicy 
pełny zestaw książek. Otrzymałam po  pewnym czasie list, ale bez stempla więziennego. 
Pisał, że miał z  powodu książek i  korespondencji z  dziennikarzem mnóstwo przykrości. 
Rezygnuje zarówno z  nauki, jak i  kontaktów. Przyrzeka jedynie, że będzie pisał wiersze. 
Musi pisać!... Nie spotkałam nigdy, a  minęło dobrych kilka lat, jego nazwiska w  prasie 
literackiej. A  bo to redaktorzy lubią psychopatów?
Następnego ranka odszukałam zespół adwokacki, do  którego należy mecenas 
Julian M. Zespoły mają swój budynek, pokoje do  przyjęć, kawiarnię. Po  troszku, ale się 
bogacimy. W  kawiarni grzeczna obsługa, można zakąsić. Nawet flaki serwują. I  wcale 
smaczne! W  przerwie rozprawy obrońcy wpadają tu na  skromny posiłek. Czasem 
dosiądzie się klient, klientka, jeśli są „z towarzystwa”. Ci skromniejsi, z  „rządzącej klasy”, 
czekają w  poczekalniach biura zespołów. Nie stać ich na  wyrównywanie różnicy między 
stawką oficjalną, obowiązującą za  społeczną pomoc adwokacką, a  rynkową wartością 
pracy utalentowanego obrońcy. Stary Szwyner powiedział, kiedy spotkałam go wczoraj, 
wyczekującego godzinami w  holu starego hotelu wrocławskiego: „gdyby on miał innego 
adwokata...” Ciekawe, co mi pan mecenas dzisiaj powie, jeżeli zjawi się na  umówione 
spotkanie?
Przy stolikach wrocławska adwokatura. Na  pewno narzekają, że nie ma teraz 
ciekawych spraw. Kiedyś Gorgonowa... Ale jak się znalazł we  Wrocławiu profesor, który 
otruł żonę, i  to w  perfidny sposób, całe miasto się trzęsło od  plotek i  nikt nie chciał 
uwierzyć w  winę sławnego profesora... Argumenty służby kryminalnej były żelazne 
i  potwierdziły się w  miażdżącym akcie oskarżenia, sporządzonym przez prokuratora. Ale 
plotki przetrwały do  dziś! Od  pewnego stopnia drabiny społecznej człowiek jest 
nieskazitelny!...
Siadam przy wolnym stoliku. Ciekawe, jak w  tym tłoku rozpozna mnie obrońca 
Wiesława Szwynera? Po  pewnym czasie podchodzi wysoki mężczyzna i  przedstawia się: 
mecenas Julian M. Jest człowiekiem niemłodym, wybiera się na  emeryturę. O  sprawie 
Szwynera mówi z  niechęcią. Nie dziwię się. Sławy mu nie przysporzyła. Dlaczego nie 
wykorzystał wszystkich argumentów, a  było ich niemało, w  obronie Szwynera?
Ale nie dla zadania tego pytania starałam się o  spotkanie, które ma dla mnie 
decydujące znaczenie. To przecież mecenas Julian M. jest, być może, jedynym 
człowiekiem, który zna prawdę. Wie, czy Szwyner jest winny, czy też nie umiał, nie chciał 
się bronić lub osłaniał kogoś innego? Przecież musiał się raz otworzyć, jak czyni to nawet 
małża, kiedy czuje się bezpieczna? Rozmowa miała miejsce w  cztery oczy i  z  pewnością 
nie jeden jedyny raz?
Mecenas zasłania się — i  ma do  tego najzupełniejsze prawo — tajemnicą 
zawodową. Chciałby nic nie powiedzieć, ale jednak przyjaźnie pożegnać się 
z  dziennikarzem. Dowiedziałam się w  międzyczasie od  adwokatów z  palestry 
warszawskiej, że pan Julian jest doświadczonym, uzdolnionym obrońcą. A  więc?... 
W  końcu mówi:
— Obrońca sam nie może zmienić biegu rzeki. Sprawa leżała w  jego własnych 
rękach. To on by musiał chcieć i  umieć się bronić. Nie był do  tego zdolny! I  nie zamierzał 
walczyć o  siebie. Gdyby chociaż mnie pomógł w  swojej własnej obronie. Także nie! 
Chciał mieć spokój.
— A  brat Szwynera? Dlaczego nie widać go w  tej sprawie? Przejrzałam kilkakrotnie 
akty: materiał milicyjny, sądowy. Ani jednego zeznania tego chłopca, z  którym ponoć 
widział Peter Wiesława Szwynera w  MDK! Pamięta pan mecenas? Był to punkt wyjścia, 
jedyny ślad, który zaprowadził do  sprawcy!
Mecenas Julian M. energicznie mieszał dawno już rozpuszczony cukier w  szklance 
napełnionej nietkniętą herbatą.
— Widzi pani redaktor... Nie mogę mówić wszystkiego. Nie mam prawa. Sekrety 
adwokackie... podobnie jak tajemnice lekarskie. Brat Wiesława Szwynera odmówił zeznań 
na  rozprawie sądowej. Jako najbliższy krewny skorzystał z  tego prawa. Rodzina i  sam 
oskarżony nalegali, żeby nie mieszać Karola „w to wszystko”...
Jeśli nie brat Szwynera był w  MDK, to 
kto?
Kilka miesięcy później otrzymałam list z  domu Szwynera. Była to odpowiedź 
na  moje zapytanie. Ojciec skazanego pisał: „W związku z  zapytaniem uprzejmie 
informuję, że syn mój Karol nic nie wiedział w  tej sprawie, ponieważ w  tym czasie był 
w  wojsku”. Nic nie rozumiem! W  MDK Peter spotyka dwóch chłopców, którzy przyszli 
w  odwiedziny do  Ireny S. Byli to ponoć bracia Szwyner. Jeżeli tak, to odmowa zeznań 
ze  strony Karola potwierdza winę jego brata! Jeżeli zaś ten brat był w  wojsku, nie 
korzystał tego dnia z  urlopu lub ze  zwolnienia — ktoś inny musiał towarzyszyć 
Szwynerowi. Najważniejszy świadek obrony lub oskarżenia! Czemu nie było go na  sali 
sądowej? Wiadomo skądinąd, że Peter nie mógł sobie przypomnieć dnia, w  którym 
poznał „braci Szwyner”. Spotkanie to musiało mieć miejsce w  czasie pobytu dzieci 
z  Bautzen we  Wrocławiu. Czy na  tej ściśle określonej przestrzeni czasu pokazał się 
Karol choć na  kilka dni czy jeden dzień u  rodziny? A  jeśli nie, kto towarzyszył 
Wiesławowi? Brat czy ktoś obcy? Przecież Bogiem a  prawdą — nikt inny, żadna osoba 
z  żyjących nie widziała Wiesława Szwynera w  towarzystwie dziewczyny, z  którą, jak 
zeznaje sam — widywał się, bywał w  kawiarni, spacerował w  pobliżu „rykowiska”!
Mecenas Julian M. traci w  końcu zawodowy spokój. Wyrzuca z  siebie pośpiesznie, 
nerwowo:
— Niechże pani zrozumie! Pytałem go, dlaczego nagle przyznał się po  tych trzech 
kwadransach? Może ktoś go nastraszył, uderzył? Stanowczo zaprzeczył! Chciał mieć 
spokój, żeby móc wrócić do  celi!
Pożegnałam się z  panem mecenasem w  przekonaniu, że świat należy 
do  spryciarzy, cwaniaków. Taki by się wybronił!...
Za to pułkownik Kowacz pamiętał sprawę Szwynera, jak i  wszystkie inne, z  którymi 
zetknął się przechodząc kolejne szczeble służby kryminalnej. Niezawodna pamięć! Zapis 
jak w  magnetofonie Grundiga. Opowiada mi sprawy z  lat pięćdziesiątych i  przypomina 
sobie, jak był ubrany sprawca... A  więc siedzimy w  pokoju dyżurnego. W  komendzie 
cicho, maszyny do  pisania nie turkocą, na  korytarzach wygaszono światła. Nareszcie 
spokój! Sprawy bieżące koncentrują się w  pokoju dyżurnego oficera.
Wygodne, miękkie fotele, pachnąca kawa. Wyjmuję notatnik z  pytaniami. Zbliżam 
się do  końca mojej pracy. Wiem znacznie więcej aniżeli na  początku, kiedy to 
otrzymałam list, który zakładał niewinność Wiesława Szwynera. Ale wciąż nie potrafię 
sobie odpowiedzieć na  podstawowe pytanie: zabił czy jest niewinny?... Jeśli adwokat nie 
rozwiał moich wątpliwości, wierzę w  doświadczenie pułkownika.
Nie mają w  tej sprawie sobie nic do  wyrzucenia. Przeprowadzono wyjątkowo trudną 
eliminację.
A więc może otrzymam teraz jedno dodatkowe wyjaśnienie, które przekreśli 
wszystkie moje wątpliwości, pozwoli rozwikłać zagadkę i  zakończyć ten dziennikarski 
reportaż.
Pułkownik nie denerwuje się. Tyle czasu minęło od  tej sprawy. Pięć lat! A  każdy 
dzień w  komendzie przynosi zagadnienia, zagadki! Przypomina sobie dokładnie 
okoliczności ujęcia sprawcy zbrodni popełnionej w  parku pocmentarnym. Spróbuje 
odpowiedzieć na  moje pytania.
Do pokoju ktoś zapukał. Wchodzi elektryk z  wielką drabiną i  pękiem żarówek. Kazali 
mu zmienić na  silniejsze... Bardzo mi ten majster nie na  rękę w  planowanej rozmowie. 
Ale pułkownik zaprasza go do  środka. Dziennikarka pobędzie i  wyjedzie do  Warszawy, 
a  oświetlenie jest zdecydowanie niewystarczające.
— Niech pan da 150 volt najmniej — mówi do  elektryka, a  3o mnie: — Możemy 
spokojnie rozmawiać, pani redaktor!...
— Panie pułkowniku, pan zna sprawę. Jeździł pan sam do  Zgorzelca. Pamięta pan 
ten moment krytyczny, kiedy byliście w  kompletnie martwym punkcie po  tej piekielnej 
eliminacji? Ale mnie się to wszystko nie trzyma kupy!... Powtarzam moje wątpliwości, 
spisane, uszeregowane w  punkty. A  więc kolejno:
Dowody rzeczowe zawiodły. Ani jeden „nie” przynależy” do  Szwynera.
Nikt ze  świadków nie widział nigdy sprawcy z  Ireną! Szwyner zeznaje o  rozmowach 
na  mieście, kiedy zaczepiał Irenę, przebywającą w  towarzystwie koleżanek. Gdzie jest 
choćby jedna z  nich?
Ta wizyta u  jej brata, kiedy między młodymi istniała zwykła znajomość, przed próbą 
nawiązania intymniejszego stosunku. Czemu wówczas nie przywitał się z  Ireną?
Niech mi pan powie, pułkowniku, czy gdyby Szwyner popełnił tę zbrodnię, to czy 
chłopak o  jego osobowości, człowiek nieśmiały, lękliwy — zaprosiłby po  śmierci 
dziewczyny jej brata na  swoje imieniny? Po  co? Żeby sobie ten straszny dzień, który 
minął bezkarnie, przypomnieć? Jeśli sam nie był zbyt rozsądny, brat jego, Karol, jest 
inteligentnym chłopcem. Ponoć on jeden wtajemniczony był w  znajomość Wiesława 
z  Ireną. Przynajmniej tak twierdzi sprawca. Czy w  tej sytuacji rozsądny brat nie 
powiedziałby Wiesławowi: po  co zapraszasz do  nas Zygmunta? Trzeba się od  tej rodziny 
trzymać z  daleka!
Dlaczego Szwyner przyznał się po  trzech kwadransach przerwy obiadowej, skoro 
cały poprzedni dzień twierdził, że jest niewinny? Czy nie chciał kogoś bliskiego uchronić? 
Może szedł świadomie na  zatracenie za  cudzą winę?
— Nie mamy wątpliwości, że Szwyner jest sprawcą — powiedział pułkownik i  w  tym 
momencie elektryk wyłączył światło. — Jedna chwilka — powiedział — tu chyba jest 
spięcie! Dwa razy po  150 volt nie wytrzyma... — Był sprawcą tej zbrodni — powtórzył 
pułkownik i  nawet nie mogłam odnotować wyrazu jego twarzy, kiedy mówił te słowa, bo 
elektrykowi nie udało się znaleźć przyczyny spięcia... — Opieram się na  zapisie 
pamięciowym tej historii. Minęło jednak pięć lat — westchnął mój rozmówca. Spróbujemy 
podyskutować punkt po  punkcie:
Dowody rzeczowe zawiodły! Ale nikt nie zakładał, że ślad linii papilarnych, odcisk 
gipsowy obuwia musiał „przynależeć” do  Szwynera. Zabezpieczamy każdą szansę, która 
może doprowadzić do  sprawcy. Ale nie musi! Odcisk buta, owej bitelsówki, mógł należeć 
do  zabójcy. Jego pech, nasze szczęście... Ale niewykluczone, że tą samą dróżką, między 
„brzózkami a  świerkiem”, szedł pół godziny przed pojawieniem się naszej pary 
na  cmentarzu jakiś obojętny dla sprawy przechodzień.
Nie widziano sprawcy w  towarzystwie tej dziewczynki? Jeżeli jednak Irena była 
wychowywana w  atmosferze surowej dyscypliny, jeżeli obawiała się ojca, nawet brata — 
czy pokazywałaby się w  towarzystwie znacznie starszego od  siebie chłopca? Może 
z  tego samego względu, kiedy zobaczyła Szwynera we  własnym mieszkaniu (wizyta 
na  zaproszenie brata!) — nie przywitała się, obawiając się rodziny. Przypuszczalnie ta 
młoda dziewczyna przeżywała rozterkę. Wiedziała, że inne dziewczęta chodzą 
z  chłopcami. Imponowało jej to. Ale może nie Szwyner był tym chłopcem, z  którym 
chciała się pokazać na  „rykowisku”? Zaproszenie na  imieniny brata swojej ofiary? 
Rozumiem pewne wątpliwości. Ale czy ten sam wzgląd, jak obawa, strach, prześladujący 
sprawcę, nie może prowokować chęci odbycia rozmowy, zasięgnięcia wywiadu, informacji 
z  domu Sobczaków? Chciał wiedzieć, czy śledztwo trwa, o  kogo pytają, co wiedzą?... 
A  w  ogóle życie nie układa się według logicznej konsekwencji szczegółów... No 
i  dziękuję panu bardzo — powiedział pułkownik w  stronę elektryka, bo nagle zapaliło się 
jaskrawe światło żyrandola.
— Dałem mocniejszy bezpiecznik — pochwalił się majster, zabrał drabinę i  spojrzał 
w  moją stronę nieprzychylnie. Kręcą głowę pułkownikowi jakąś przebrzmiałą historią. 
Może by się choć trochę zdrzemnął? Czeka go całonocny dyżur...
O spaniu nie mogło być mowy. Teczka papierów do  podpisu czekała na  stole. Ale ja 
nie zamierzałam kończyć rozmowy:
— Panie pułkowniku! Chciałabym wyjść z  tego gabinetu całkowicie przekonana 
o  tym, że moje; wątpliwości są bezpodstawne. Niech mnie pan zrozumie!
— Nie wszystkie sprawy są do  siebie podobne... — Pułkownik chciał uraczyć gościa 
jeszcze kawą, ale z  dzbanka wylały się same fusy. Jest człowiekiem wyjątkowo 
uprzejmym, a  w  dodatku ma słabość do  ludzi filmu, teatru i  prasy. Niejeden kłopot 
sprawili mu ci pasażerowie, ale swoich sympatii nie zmienił. Wiem, że mi poświęci tych 
kilka godzin i  kawę świeżą zaparzy... Kiedy siadamy znowu przy stoliku, ciągnie dalej:
— Mówiłem o  naszych trudnościach. Rzecz jasna, trafiają się w  naszej praktyce 
zagadki kryminalne, które, jak to powiedzieliby dziennikarze, na  jeden odcinek nie 
starczą. Sprawa zabójstwa Ireny Sobczak była skomplikowana, wyjątkowo trudna. 
Rozgrywała się w  środowisku ludzi prostych, porządnych, małżeństw skonsolidowanych, 
wśród młodzieży pracującej, uczącej się. Ale psychologią zajmował się specjalista. My 
mamy określone zadania i  w  tych ramach naszego działania i  naszych kompetencji 
sprawa Wiesława Szwynera była i  jest prosta. Prowadziliśmy pracochłonną eliminację, 
która pozwoliła nam „wyjść na  sprawcą”. Podejrzany mężczyzna przyznał się do  winy. 
Przeprowadziliśmy wizję lokalną. To wszystko! Przekazaliśmy sprawę prokuratorowi. 
Jeżeli ktoś od  nas zajdzie na  salę sądową, to tylko z  ludzkiej, zwykłej ciekawości... Ale 
sąd położył zapewne na  wadze Temidy: z  jednej strony wiele niejasnych okoliczności, 
a  na  drugiej szali oświadczenie osoby podejrzanej o  zbrodnię. Gdyby Szwyner przyznał 
się jeden raz, u  nas, w  wydziale kryminalnym — można by mieć wątpliwości. Pierwsze 
w  życiu zetknięcie z  milicją, aresztem... Inni zatrzymani... Nastrój paniki. Wyobraźnia 
podsycona strachem. Nie każdy inspektor jest łagodnego usposobienia. Może się zdarzyć, 
że podejrzany przyznaje się do  przestępstwa, a  później odwołuje swoje zeznania. Jest to 
rzadki wypadek, który źle świadczy o  pracy inspektora służby kryminalnej.. Jeżeli już nie 
zaufanie, to zrozumienie, że nasze błędy muszą wyjść w  przysłowiowym „praniu” — 
na  rozprawie sądowej czy jeszcze u  prokuratora — wyklucza lekkomyślne zamknięcie 
dochodzenia... Ale jak pani wie, podejrzany powtórzył kolejno swoje zeznanie na  wizji 
lokalnej, u  prokuratora, w  szpitalu — lekarzowi oraz swemu adwokatowi, który by 
zadziałał w  interesie klienta i  swoim, gdyby widział jakąkolwiek szansę. Jeśliby Szwyner 
powiedział swojemu obrońcy, że jest niewinny i  będzie podtrzymywał swoją prawdę 
na  rozprawie sądowej, to przecież mecenas Julian M. przyjąłby całkowicie inną linię 
obrony! Proszę mi wierzyć. Nikt nie stosuje takiej samobójczej taktyki! I  najważniejsze: 
skąd Szwyner mógł znać taką ilość szczegółów? Opisał, jak była ubrana Irena. Gdzie pili 
kawę. Czym jechali na  cmentarz. A  jak mógł odtworzyć chronologię wieczoru 13 
września, gdyby nie był sprawcą?
— Mógł! Jeżeli dyskutujemy na  kruchej bazie hipotez, mógł jak najbardziej! Jaką 
mamy pewność, że Szwyner i  Irena byli w  kawiarni „Sezam”? Zakładamy fakt tego 
pobytu tylko na  podstawie zeznań: podejrzanego, oskarżonego, skazanego, słowem — 
tylko samego Szwynera. Przecież kelnerki nigdy tej pary nie oglądały. Jeśli zaś mowa 
o  szczegółach ubrania, wyglądu... Całe miasto huczało plotką. Przecież jeden 
z  pierwszych świadków — dziewczyna sensatka, mówi wyraźnie o  uduszeniu spodniami. 
Na  miejscu zbrodni, w  parku pocmentarnym oglądały nieżyjącą dziewczynę tłumy 
gapiów. Z  kolorowej fotografii nie było trudno odczytać kolor sweterka. Rysopis 
dziewczynki podawany był w  telewizji. Jeżeli ogłoszenie, dane w  celu odszukania szofera 
taksówki, brzmiało: kto wiózł mężczyznę w  towarzystwie dziewczynki dnia 13 września, 
o  takiej to i  takiej godzinie w  kierunku Karłowic... Wiadomo, przynajmniej 
z  podręczników psychologii czy patologii oraz wielu przypadków, odnotowanych 
w  światowej kryminalistyce, że można dokładnie odtworzyć historię zbrodni na  podstawie 
zasłyszanych informacji, strzępków rozmów, plotek. Na  podstawie samo przyznania się 
ludzi chorych psychicznie można trafić do  właściwego sprawcy. Wystarczy iść śladem 
źródła informacji, z  których czerpała „natchnienie” wyobraźnia psychotyka!... A  czy nie 
jest możliwe, że ktoś, komu zadają tysiące pytań, przyzwyczaja się do  myśli, że zabił. 
Adaptuje, zapisuje trwale we  własnej pamięci film, którego nie przeżył. I  powtarza 
nieprawdziwą wersję, ponieważ już nie może, nie ma wytrwałości ani zdolności, 
sprawności intelektualnej, żeby obronić inną wersję? Przypomnę panu fragment 
rozprawy... Szwyner próbuje zmienić zeznania. Prokurator pyta surowo, niezadowolony 
z  tej nagłej komplikacji:
— Czy oskarżony zamierza wycofać słowa wypowiedziane na  przesłuchaniach, 
utrwalone na  wizji?
— Tak było jak na  wizji — przyznaje oskarżony. I  dodaje: — Ja sobie wyobrażałem 
tak, jak pokazałem na  wizji, że było...
— A  teraz, pani redaktor, proszę zastanowić się nad inną wersją: Szwyner nie może 
przeżyć myśli o  hańbiącym czynie! Nawiedza go rozpacz, wyrzuty sumienia w  stosunku 
do  rodziny, którą pogrążył w  nieszczęściu. Siostry, brat, rodzice... Wie, jak ojciec dbał 
o  opinię. Jak układają się teraz ich stosunki z  sąsiadami, ekspedientką w  znajomym 
sklepie? Wobec siebie i  środowiska lżej mu zaadaptować wersję własnej niewinności. 
Mało to omyłek na  świecie? Można we  własnej pamięci zamazać obraz przeżytego 
wieczoru. Uczyć się owego kłamstwa przez tyle bezsennych więziennych nocy, aż zniknie 
prawdziwy obraz wydarzeń na  rzecz fikcji. Ojciec na  widzeniu przyjmuje wersję 
o  niewinności syna z  ulgą. Wcale niewykluczone, że sam mu ją podsunął. Stary Szwyner 
wraca ze  Strzelec Opolskich, mówi do  sąsiadów: Teraz wiem, jak było naprawdę! Syn 
mój nie popełnił tego czynu. Sąsiedzi potakują: gdzieżby pan Wiesiek mógł skrzywdzić 
młodą dziewczynę? Zawsze wierzyliśmy w  jego niewinność... Łatwiej jest przetrwać 
więźniowi z  legendą skrzywdzonego — rodzicom lżej żyć, czekając na  ofiarę pomyłki. 
Czy taka wersja nie wydaje się pani redaktor bardziej prawdopodobna?
Wiem! Istnieje taka możliwość, że wbrew zdrowemu rozsądkowi, prostej logice 
rozumowania — Szwyner, którego nikt nigdy nie widział, nie spotkał z  Ireną Sobczak, 
mógł znać dziewczynę! Ludzie idą sobie naprzeciw jedną ulicą. Wystarczy różnica kilku 
sekund, odwrócenie uwagi atrakcyjną wystawą sklepową, ażeby wspólny spacer tych 
dwoje uszedł uwagi koleżanek Ireny. Kelnerka z  „Sezamu” za  dużo ogląda twarzy, by 
zapamiętać jedną z  tysiąca par. Jakie tajemnice ukrywała 15-letnia, posłuszna córka 
Sobczaków? Była jeszcze dzieckiem, ale już kobietą. Nie na  darmo wąż jest odwiecznym 
symbolem kobiecości!...
BARDZO TRUDNA ODPOWIEDŹ! SZUKAŁAM WERSJI PRAWDZIWEJ. I  SĄDZĘ, 
ŻE NIKT POZA SZWYNEREM NIE ZNA PEŁNEJ PRAWDY. ŚWIADEK MIARODAJNY, 
A  JEDYNY — IRENA SOBCZAK, NIE ŻYJE!...


Redaktor techniczny Elżbieta Przedpełska Korektor Zofia Bulisz
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza
„Prasa-Książka-Ruch”
Wydawnictwo Książka i  Wiedza”, październik 1974 r.
Wyd. I. Nakład 50 000+350 egz.
Obj. ark. wyd. 8,6. Ob], ark. druk. 16,5 (10,6)
Papier druk. m/jł. kl. V, 65 s, 92X114 cm
Oddano do  składu 10.1.1974 r.
Podpisano do  druku w  październiku 1974 r.
Druk ukończono w  listopadzie 1974 r.
Łódzka Drukarnia Dziełowa
Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45.
Zam. nr 667/A/74. C-3. Cena zł 18.
Osiem tysięcy dziewięćset dwudziesta szósta publikacja „KiW
 
 
 
 
Wilhelmina Skulska                                                                                                              Sprawa nr 78 / 68


5