Jim CRACE

Arkadia

Przekład
Arkadiusz Nakoniecznik

















AMBER Warszawa 1995


Tytuł oryginału Arcadia
Projekt graficzny okładki Maciej Sadowski
Projekt graficzny serii i  fotografia na  okładce Copyright © 1995 by Maciej Sadowski
Redakcja merytoryczna Mirella Remuszko
Redakcja techniczna Andrzej Witkowski
Korekta Agata Bołdok
Copyright © Jim Crace 1992
For the Polish edition
Copyright © 1995 by Wydawnictwo Amber Sp. z  o.o.
ISBN 83-7082-847-7
Wydawnictwo Amber Sp. z  o.o.
Warszawa 1995. Wydanie I
Druk: Zakłady Graficzne w  Gdańsku























Najwyższe budowle rzucają najdłuższe cienie —
w ten sposób wielcy ludzie zostawiają po  sobie
ślad na  ziemi.
Szukając ciepła przesłaniają słońce
skazując innych na  życie w  chłodzie.

EMILE DELL’OVA, Truizmy, Paryż 1774



CZĘŚĆ PIERWSZA
Targ mydlany




1




Nic dziwnego, że Wiktor nigdy się nie zakochał. Gdyby ktoś z  nas miał za  sobą 
takie dzieciństwo jak on, ani chybi zamieniłby się w  kostkę lodu. Przez pierwszych sześć 
lat żywił się mlekiem matki, później zaś zdobywał pożywienie dzięki żebractwu i  handlowi.
W dniu swoich osiemdziesiątych urodzin Wiktor jadł na  obiad rybę. Uwielbiał ryby. 
W  miarę jak z  upływem lat krew stygła w  jego żyłach, rosło zamiłowanie do  rybnych 
dań. Tego ranka na  dworzec kolejowy dotarło w  plastikowym pojemniku dziesięć żywych 
okoni z  jego własnej hodowli, które następnie przewieziono taksówką do  siedziby firmy. 
Kucharze doskonale znali upodobania Wiktora; okonie miały zostać namoczone w  piwie, 
a  po  ugotowaniu podane na  zimno z  oliwkami z  jego farmy. Do  tego szampan, również 
jego, oraz owoce, ma się rozumieć. A  wszystko to dla zaledwie pięciu gości zaproszonych 
na  przyjęcie urodzinowe. Byli to straganiarze, sprzedawcy warzyw, pośrednicy w  handlu 
owocami, wszyscy (tak jak Wiktor) starzy, ociężali i  niedosłyszący. Na  jego wyraźne 
żądanie nie było prezentów, nie przewidziano gry w  karty, nie upieczono ciast. Nie miał 
też zamiaru zadręczać siebie — ani pracowników — przemówieniami. Starzy ludzie cenią 
sobie spokój, swobodną atmosferę i  uwielbiają zachowywać się jak niesforni chłopcy.
Kazał przygotować prosty wiejski posiłek. Oczami wyobraźni widział następującą 
scenę: otoczony przyjaciółmi zasiada do  stołu pod płóciennym zadaszeniem. Stół to 
w  rzeczywistości długie deski ułożone na  drewnianych, chwiejących się kozłach i  nakryte 
białymi obrusami. Wieje lekki wiatr. Goście ściągają buty, stawiają bose stopy na  ziemi, 
odwracają się na  krzesłach i  stołkach, by wypluć za  siebie pestkę oliwki. Rybie skóry 
i  okruszki padają łupem kotów i  kur. Po  krótkich namowach i  otrzymaniu drobnej sumki 
tłusty syn kucharza decyduje się zagrać na  akordeonie. Tak właśnie Wiktor wyobrażał 
sobie doskonałe przyjęcie urodzinowe: tanie, zwyczajne, niewyszukane, takie, które byłby 
w  stanie urządzić każdy prosty człowiek mieszkający na  wsi, powiedzmy, trzydzieści lat 
temu. Jednak dla kogoś, czyj dom liczy sobie dwadzieścia siedem pięter i  sto metrów 
wysokości, kto może wszystko załatwić dzięki książeczce czekowej i  faksowi, kto 
spogląda z  góry przez przyciemnione, twarde szkło i  zamglone, gęste powietrze 
na  dachy biurowców, domów mieszkalnych i  pasaży handlowych, musiało ono pozostać 
jedynie marzeniem.
Niemniej jednak osobnik zwany Gawronem uczynił wszystko, aby w  możliwie 
największym stopniu spełnić pragnienia Wiktora. Z  białymi obrusami nie było problemu, 
podobnie jak z  kotami. Podmuchy powietrza z  klimatyzatora zastąpiły wiatr, wełniana 
wykładzina podłogowa ziemię, a  ucztujący starcy mogli pluć pestkami w  kelnerki. Czemu 
nie?
Niestety, musieli obyć się bez kur. Wiktor to jednak nie Salvador Dali — przynajmniej 
na  razie. Gawron zamówił natomiast w  agencji artystycznej zespół akordeonistów 
składający się z  dwóch sióstr oraz ich przyjaciela. Zastanawiał się, czy powinien rozpylić 
w  windzie sztuczny zapach nawozu albo puścić przez głośniki nagrany świergot ptaków; 
szef z  pewnością wzruszyłby się do  łez. I  tak się wzruszy, gdyż Gawron postanowił pójść 
na  całość. Zamierzał przystroić żywą zielenią specjalny fotel dla jubilata, dokładnie tak, 
jak czyniono w  rodzinnej wsi Wiktora, tak samo jak na  rycinie XVII w  „Księdze 
zwyczajów ludowych” Leyela, niewyraźnej, czarno-białej fotografii z  lat dwudziestych, 
przedstawiającej podekscytowanego, wystrojonego chłopca, siedzącego z  wypiekami 
na  twarzy w  udekorowanym fotelu. Wiktor będzie miał taki sam. Ochrona budynku 
z  pewnością zgłosi zastrzeżenia, ale Gawron doszedł do  wniosku, że chyba uda mu się 
przybrać jeden fotel nie paraliżując funkcjonowania całego biurowca. Odrobina zieleni 
jeszcze nikomu nie zaszkodziła.
Ciężar odpowiedzialności za  przygotowanie tego dnia spoczął w  całości 
na  barkach Gawrona. Stanowiło to bardzo pożądane urozmaicenie jego zwykłych 
obowiązków, polegających głównie na  bezczynnym obserwowaniu szefa podpisującego 
czeki i  dokumenty, obojętnie przeglądającego fachowe pisma lub czytającego (ze 
znacznie większym zainteresowaniem) „Ilustrowany przewodnik po  cieplarniach” 
Alkadiersa, towarzyszący mu w  łóżku, przy biurku i  w  toalecie. Poza tym Gawron 
wreszcie mógł wyrwać się na  ulicę. Najszczęśliwszy był wtedy, kiedy z  rozluźnionym 
krawatem zagłębiał się w  tłum, rzecz jasna po  to, by zarabiać pieniądze, wyciągać je 
z  kieszeni Wiktora, a  właściwie wyciągać je z  tylu kieszeni, z  ilu się dało.
W samym sercu warzywnego i  owocowego bazaru, niedaleko od  siedziby Wiktora, 
znajdował się skwer. Rosły na  nim róże, wawrzyny oraz rozmaite zielonoszare, 
skarłowaciałe krzewy. Kiedyś skwer pełnił funkcję ogólnodostępnej pralni, w  związku 
z  czym wśród okolicznych mieszkańców znany był pod nazwą Mydlanego Ogrodu; 
za  sprawą przedziwnej logiki, chyba bardziej związanej z  poezją niż rzeczywistością, 
okalający go ze  wszystkich stron bazar zwano Targiem Mydlanym, chociaż wcale nie 
handlowano tam mydłem. Pamiętające jeszcze czasy średniowiecza wytarte kamienie, 
na  których kobiety prały bieliznę, oraz ozdobione gargulcami fontanny otoczono 
ogrodzeniem z  metalowych prętów, natomiast właściciele pobliskich barów ustawiali 
na  skwerze stoliki i  krzesła. Były tam również trawniki, mała cukierenka oraz rosły krzaki, 
których gałązki nadawałyby się wyśmienicie do  przybrania fotela solenizanta. Właściwie 
mógłbym posłać kierowcę albo gońca, pomyślał Gawron. Jednak w  słoneczne dni, takie 
jak ten, można było zobaczyć wiele ładnych dziewcząt malowniczo upozowanych 
na  trawnikach. Dlaczego rezygnować z  odrobiny rozrywki na  rzecz gońca?
Powiedział Annie (kierowała pracą biura, zatrudniała i  zwalniała urzędników, 
a  także strzegła drzwi gabinetu Wiktora), że musi załatwić parę spraw na  mieście i  że 
zjawi się za  jakieś dwie godziny.
— Przynieś mi ciastko — poprosiła.
Nie była głupia. Zdążyła dobrze poznać Gawrona. Wiedziała, że rano, kiedy jest 
najwięcej pracy, najchętniej znika w  swoim pokoju; parę razy, kiedy tam weszła, zastała 
go siedzącego bezczynnie za  biurkiem. Nie cieszył się sympatią pracowników, nie 
uczestniczył w  ich życiu towarzyskim, nie słynął z  zamiłowania do  pracy ani nie 
wyróżniał się poczuciem godności. Był zaufanym człowiekiem Wiktora, i  to wszystko. 
Załatwiał i  robił to, co szef kazał, ale co robił i  co załatwiał — tego nikt nie wiedział.
Annie podobała się atmosfera tajemniczości otaczająca Gawrona. Nie ukrywała 
tego, wręcz przeciwnie: rozmawiając z  nim stawała się ożywiona, a  na  jej policzkach 
pojawiały się lekkie rumieńce. Zastanawiała się, czy odważyłaby się zjeść do  spółki z  nim 
ciastko, nie dzieląc go przedtem, tak żeby ich usta i  języki, walczące o  każdy okruszek, 
spotkały się wreszcie w  pocałunku. Już co najmniej tysiąc razy niewiele brakowało: jego 
ręka na  jej biodrze, ciepło jego oddechu na  jej karku w  kolejce po  kawę albo 
do  kserokopiarki, jej ręka na  jego ręce, kiedy codziennie stawali przed obliczem szefa 
albo kiedy ustalali rozkład dnia Wiktora. Jeżeli to była miłość, to mądra i  dojrzała, nie 
młodzieńcza, nie bojaźliwa ani nie szalona. Jeśli natomiast to tylko namiętność? Nic nie 
szkodzi. Zarówno Gawron, jak i  Anna byli na  tyle starzy (i na  tyle młodzi), by w  pełni 
z  niej skorzystać, póki czas. W  przypadku Anny ostrzeżenia, że czas mija, przybierały 
postać coraz wyraźniejszego drugiego podbródka, podkrążonych oczu, wiotczejących 
mięśni brzucha, stopniowo tracącej jędrność skóry na  wewnętrznej stronie ud i  coraz 
częściej nawiedzających ją czarnych myśli; za  każdym razem kiedy się myła, ubierała 
albo biegła do  pracy, powtarzała sobie, że ma już ponad czterdzieści lat i  powinna 
zmienić życiowe motto z: „Poczekaj, nie tak prędko!” na: „Gdzie i  kiedy zechcesz”.
Jeżeli chodzi o  Gawrona, to symptomy były bardzo podobne. Należało tylko dodać 
pozbawione połysku, siwiejące na  skroniach włosy oraz wąską, ptasią klatkę piersiową 
astmatyka, świadczącą o  tym, że na  przekór kolorowej koszuli i  krawatowi, utrzymanemu 
w  żywych barwach, ich właściciel nie cieszy się najlepszym zdrowiem. On sam lubił 
o  sobie myśleć jako o  smukłym, gibkim mężczyźnie. Istotnie, umysł miał z  pewnością 
gibki, ale kiedy stał nagi pod prysznicem, wydawał się raczej wychudzony niż smukły. 
Mimo to z  pewnością wydawał się atrakcyjnym, zagadkowym człowiekiem, nie zgnojonym 
przez życie jak inni znani jej mężczyźni. Spojrzała mu w  oczy, myśląc o  ciastku, które 
mieli wspólnie zjeść — a  może i  o  czymś więcej.
— Zobaczymy... — szepnęła, w  zamyśleniu przesuwając palcami po  brodzie, już 
teraz podniecona w  duchu perspektywą tego, co jeszcze może ją czekać tego dnia. Tak. 
Tutaj. Teraz. Gawron wyczuł jej nastrój, gdyż uśmiechnął się i  powiedział:
— Jakie tylko zechcesz. Na  co dasz się skusić? Zażyczyła sobie wiedeńskie 
z  owocami i  bitą śmietaną. Będzie świetnie pasowało do  znakomitego szampana, 
którym, jak należało się spodziewać, najbliżsi współpracownicy szefa wzniosą toast 
za  jego zdrowie. Gawron obiecał, że wszystko załatwi. Każda z  osób pracujących 
w  biurze dostanie ciastko i  lampkę szampana, po  czym wszyscy dołączą na  chwilę 
do  podstarzałych handlarzy zieleniną zaproszonych na  urodzinowe przyjęcie Wiktora. 
Z  pewnością świat nie zawali się od  tego, że każdy zje po  ciastku i  wypije łyk 
szampana, pomyślał, chociaż wizja walącego się świata wyjątkowo mocno przemawiała 
do  jego wyobraźni.
Tak więc owego piątku w  samym środku lata, w  samym środku naszego miasta, 
zjeżdżający prywatną windą Wiktora Gawron miał zdobyć ciastka oraz kwiaty i  gałązki 
do  przybrania fotela. Znalazłszy się na  parterze ruszył przed siebie wśród bujnej 
sztucznej roślinności głównego holu, biegnącego wokół budynku niczym spiętrzony, 
szklany lambrekin. Machnął strażnikowi przepustką, po  czym wszedł między skrzydła 
obrotowych drzwi. UWAGA: TE DRZWI OBRACAJĄ SIĘ AUTOMATYCZNIE głosił napis, 
będący jednocześnie informacją i  przechwałką. Uwaga, te drzwi są lepsze i  trwalsze 
od  ciebie! Zamknęły go w  trójkącie sztucznie oczyszczonego powietrza, a  następnie 
wypchnęły prosto w  objęcia słońca i  wiatru. Od  tej pory był zdany wyłącznie na  siebie.
Zwróćcie uwagę, że nie wziął samochodu. Przy drzwiach stał człowiek, który 
natychmiast wezwałby taksówkę albo jedną ze  służbowych limuzyn. Gawron cieszył się 
takimi samymi względami jak okonie Wiktora (jeśli nie większymi) i  wymagano od  niego, 
by dbał o  swoje bezpieczeństwo, ale on wolał poruszać się na  piechotę. Kto go tu 
rozpozna? Najdalej po  pięciu minutach wtopi się w  tłum ubranych tak samo jak on 
pracowników niezliczonych firm, którym zlecono jakieś sprawy do  załatwienia w  mieście. 
Czy może być coś przyjemniejszego niż niepostrzeżenie mijać znajomych nieznajomych 
albo od  czasu do  czasu skinąć głową lub uśmiechnąć się do  kogoś, czyja twarz wydaje 
się budzić jakieś skojarzenia? Cóż za  demokracja! Wymijać i  rozpychać się niczym jedna 
z  kijanek w  stawie. Najpierw jednak musiał pokonać rozgrzany i  pusty krużganek pasażu 
biurowo-handlowego, gdzie hałas nie tak przecież odległej ulicy wpadał w  pułapkę szumu 
wody tryskającej w  górę i  spadającej sztucznymi kaskadami dzień i  noc, dzień i  noc, 
z  rytmiczną nieomylnością, której nie zdołałby dorównać żaden górski strumień. Jednak 
Gawron nie skorzystał ze  sposobności, by przysiąść na  ławeczce pod którąś 
z  nagrodzonych w  konkursie architektonicznym latarni, ani nie zagrał w  klasy 
na  trotuarze z  różnobarwnego marmuru.
Szedł w  pełnym słońcu, ze  spojrzeniem utkwionym w  odległym horyzoncie, gdzie 
bezpretensjonalne wieże starego miasta walczyły o  światło i  tlen z  modliszkowatymi 
dźwigami i  przypominającymi szkielety konstrukcjami nośnymi nowych biurowców, dla 
zachowania przyzwoitości otulonymi furkoczącymi plastikowymi spódnicami. Gawron 
utrzymywał, że uwielbia widok dźwigów. Najbardziej podobały mu się podczas Święta 
Lata, obwieszone chorągwiami, światłami, doskonale widoczne na  tle rozbłyskających 
fajerwerków. Tylko wtedy ulice były ciemniejsze i  cichsze od  nocnego nieba. Lubił swoje 
hałaśliwe, tętniące życiem, odziane w  mrok miasto. Myślał o  sobie jako o  smukłym, 
czarnym cieniu, prawdziwej nocnej istocie. Swoje przezwisko zawdzięczał między innymi 
ciemnym ubraniom, jakie nosił, kiedy był młody i  żył na  ulicy, a  także podobnemu 
do  krakania nosowemu śmiechowi, upodobaniu do  tłoku, umiejętności plądrowania 
i  kryminalnym skłonnościom, przede wszystkim jednak ptasiej sylwetce — długonogiej, 
o  wypchniętej naprzód piersi.
Ludzie mówili, że dorobił się dzięki Wiktorowi, że Wiktor, bez dzieci, bez 
spadkobiercy, traktował Gawrona jak syna, swoje uczucia zaś okazywał dając mu 
pieniądze. Czek stanowił dla niego odpowiednik pocałunku. „Pieniądze zastąpią nawet 
największe czułości”, mawiał. Jednak w  tym przypadku plotki krążące wśród sekretarek 
i  urzędników miały niewiele wspólnego z  prawdą. Wiktor, stary człowiek, doskonale 
znający siłę pieniądza, świadom, że nie ma ludzi, których nie można kupić, płacił 
Gawronowi tylko pensję, nic więcej, a  Gawron był na  tyle mądry, by na  terenie biura 
zachować kryształową uczciwość. Świetnie zdawał sobie sprawę, jak cienka i  przetarta 
jest smycz łącząca go z  portfelem szefa i  jak słabe ręce dzierżą jej koniec. Jak na  dwóch 
ludzi spędzających razem mnóstwo czasu nie poczuwali się do  specjalnej lojalności 
wobec siebie ani też nie darzyli zbytnio sympatią. Wesołość Gawrona należało traktować 
nie jako objaw zadowolenia z  pracy lub podziwu dla szefa; był to raczej sposób 
wypełniania przestrzeni między ciężkimi meblami milczenia, wokół których krążyli przez 
większą część dnia. Wiktor nie pochwalał lekkomyślności Gawrona, jego gadatliwości, 
lekceważenia zasad dobrego wychowania ani nieróbstwa. Życiowe credo starca brzmiało 
następująco: „Jeśli człowiek nie zdecyduje się bez reszty poświęcić pracy, nigdy nie 
zdobędzie bogactwa, nie zyska szacunku ani podziwu, a  także, co najważniejsze, nie 
zazna prawdziwego spokoju”.
Mimo to nie ulegało wątpliwości, że Gawron był bogaty. Ubogi człowiek nie 
odmówiłby sobie przyjemności darmowej przejażdżki limuzyną. Jedynie ktoś naprawdę 
zamożny potrafi zdecydować się na  spacer wtedy, kiedy mógłby jechać samochodem. 
Musi także znać prawa rządzące ulicą i  mieć oczy dokoła głowy, aby wiedzieć, czy jest 
śledzony, a  jeśli tak, to przez kogo. Kiedy dostojne automatyczne drzwi wypchnęły 
Gawrona w  otchłań prawdziwego powietrza, jakiś dwudziestoparoletni osobnik 
w  wymiętym letnim garniturze wyłonił się z  mrocznego cienia kolumnady i  ruszył za  nim 
przez pasaż, niczym kot trzymając się blisko zacienionych ścian. Szedł beztroskim 
krokiem wagarującego ucznia, uważając, by nie stawiać stóp na  łączeniach marmurowych 
płyt, a  co jakiś czas zatrzymywał się, udając zainteresowanie fontannami lub lampami. 
Krótko mówiąc, starał się zachowywać jak najbardziej niewinnie, a  tymczasem każdy jego 
ruch, każdy gest stanowił ostrzeżenie: uwaga, oto typ spod ciemnej gwiazdy. Trzymajcie 
się z  daleka. Miejcie się na  baczności. Pilnujcie kieszeni.
Śledzący Gawrona typ spod ciemnej gwiazdy dopiero co przybył do  miasta. Miał 
popękane paznokcie, ręce i  kark spalone słońcem, oczy czerwone od  brudu i  pyłu, który 
wżarł się głęboko w  skórę twarzy. Nie zdążył jeszcze opanować typowo miejskiej 
umiejętności polegającej na  bezustannym, ukradkowym rozglądaniu się dokoła. 
Rozpierała go radość z  tego, że jest tutaj, daleko od  domu. Był sam, był biedny i  był 
wolny. W  kieszeni miał stary nóż sprężynowy, który nie zawsze chciał się otworzyć. 
Żadnych pieniędzy. Już niedługo, w  dzień urodzin Wiktora, stanie twarzą w  twarz 
z  Gawronem. Który z  nich wyjdzie ze  starcia obronną ręką? Był optymistą, chociaż 
na  dłuższą metę (naturalnie, jeśli nie chciał zabić) ktoś taki jak on miał znacznie mniejsze 
szansę. W  najlepszym razie czekała go nędza, pijaństwo, kolejne przestępstwa, 
handlowanie własnym ciałem na  ulicy. Przynajmniej dopóki się nie zestarzeje. Potem już 
tylko nędza i  alkohol.
Gdybyśmy szukali dwóch krańcowo przeciwstawnych przykładów obrazujących 
szczęście i  pecha, nie moglibyśmy wybrać lepiej. Wszędobylski cwaniak oraz jego cień 
zniknęli w  podziemnym przejściu dla pieszych pod torami kolejki oddzielającymi starą 
część miasta od  nowej. Tunel ten został chyba specjalnie pomyślany jako miejsce 
rozbojów, gwałtów, opróżniania pęcherzy oraz jako schronienie przed deszczem 
i  noclegownia dla bezdomnych. Włóczędzy urządzali sobie kryjówki za  potężnymi 
filarami. Dające niewiele światła jarzeniówki migotały i  bzyczały, często gasły, a  czasem 
rozbłyskały raptownie jak fotograficzne flesze. Wszędzie walały się brudne papiery, przy 
silniejszym podmuchu wiatru podrywające się w  powietrze niczym przerażone, osaczone 
gołębie. Czuć było wyraźny smród moczu połączony z  zapachami ulicy.
Gawron przypuszczał, że w  tunelu jego cień spróbuje się zbliżyć, by wyszarpnąć mu 
portfel albo poprosić o  „pożyczkę”, przyspieszył więc nieco kroku, z  coraz większym 
trudem łapiąc powietrze. Palce zacisnął na  pęku kluczy, by dodać siły swym ciosom, ale 
okazało się to niepotrzebne; z  ulgą dostrzegł dzienne światło spływające po  schodach 
na  końcu tunelu, a  zaraz potem do  jego uszu dotarł stukot kobiecych obcasów, 
pobrzękiwanie dzwonków, pokrzykiwania naganiaczy, trzaśnięcia drzwi, sygnały 
klaksonów i  pisk hamulców.


2




Błyskawicznie przeistoczył się w  zupełnie innego Gawrona, może nie tak 
zawadiackiego jak wtedy, kiedy był miody, ani nie tak beztrosko pogodnego jak płaszczący 
się lizus, którym jest teraz, ale w  kogoś znacznie bardziej zrelaksowanego. Zwolnił kroku, 
rozluźnił krawat, zgarbił się, a  jego ptasia pierś przestała gwałtownie unosić się i  opadać. 
Tutaj, w  publicznym miejscu, jedyne wyczuwalne napięcie występowało na  granicy 
między strumieniami pieszych i  pojazdów, tworzących wspólnie atonalne harmonie, 
na  które składały się zirytowane trąbnięcia klaksonów (blacha), nawoływania kramiarzy 
(soliści) oraz uderzenia niezliczonych podeszew o  kamienie (perkusja). Na  tych ulicach, 
gdzie salony piękności sąsiadowały z  eleganckimi butikami, a  te z  kolei z  drogimi 
restauracjami, Gawron rozglądał się w  poszukiwaniu zabawnych dziwaków, starych 
kumpli, ładnych dziewcząt lub atrakcyjnych towarów. Nadal był czujny, ale nie dlatego, 
żeby obawiał się napadu albo kradzieży. Już nie wypatrywał osobnika w  wymiętym 
kremowym garniturze, już nie ściskał pęku kluczy. Śledzący go typek zniknął gdzieś 
między starą a  nową częścią miasta, wchłonięty przez ludzkie mrowie.
Nie obeznany z  krokami tańca, nieświadom prostej zasady szybko-szybko-wolno, 
pozwalającej przemykać się wśród ciżby, „cień” Gawrona natychmiast utknął za  sunącą 
powoli barykadą samochodów, ugrzązł między zmierzającymi w  przeciwnym kierunku 
obywatelami miasta, został zmuszony do  zatrzymania się przez fortyfikacje utworzone 
z  toreb na  zakupy, stracił orientację, wymijając rozwrzeszczane dzieci. Roznosiciele 
ulotek reklamowych wpychali mu w  ręce sterty zadrukowanego papieru, kosze na  śmieci 
uderzały go boleśnie w  golenie i  kolana, hydranty usiłowały przewrócić, skrzynki 
pocztowe waliły niespodziewanie w  brzuch, znaki drogowe próbowały spoliczkować, 
a  parawany utworzone ze  stelaży na  prasę utrudniały widoczność. Na  przemian 
wzbierająca i  opadająca fala chaosu porwała go niczym źdźbło słomy, tak jak czyniła 
ze  wszystkimi przybyszami, którzy nie znali praw rządzących jej działaniem. To było 
miasto w  całej okazałości.
Gawron podążał naprzód bez najmniejszych przeszkód, natomiast młody człowiek 
w  garniturze (jeszcze przed końcem dnia poznacie jego imię) ugrzązł beznadziejnie, by 
po  chwili stracić z  oczu głowę swojej ofiary, sunącą wśród falującego morza innych głów. 
Zrezygnowany, zaczął przyglądać się wystawom, gdzie koronkowa bielizna unosiła się 
na  podobieństwo śnieżnobiałych mew, drogocenne kamienie leżały na  piasku, jakby 
wyrzucone przez morze, czekoladowe trufle pyszniły się na  atłasowych poduszeczkach, 
buty i  pantofle pięły się w  niebo stromymi tarasami, gdzie wszystko zdawało się krzyczeć: 
„Patrz, ale Nie Dotykaj!” Oparł się plecami o  jedną z  szyb, oczekując, że zaraz skierują 
się na  niego taksujące, pełne dezaprobaty spojrzenia, ale nic takiego nie nastąpiło. 
Jedyne oczy, jakie na  niego patrzyły, należały do  plastikowych manekinów — miały taki 
wyraz, jakby ulica była tylko snem, natomiast przechodnie zjawami zatopionymi w  szkle.
Kto jest w  stanie oprzeć się anonimowości tłumu? Tłum to ludzie, z  których każdy 
daje swoją obecnością wyraz poparcia dla siebie samego. „Cień” Gawrona dał się ponieść 
wzdłuż ulicy Wszystkich Świętych, wokół placu Fortecznego i  z  powrotem, między 
wystawione na  chodnik stoliki jednego z  barów. Usiadł. Posiedzi do  chwili, kiedy zjawi 
się kelner, a  wtedy sobie pójdzie. Wcale mu się nie nudziło. Ulica była jak kabaret, 
w  którym występowali także mimowie, a  wszystkie żartobliwe kwestie albo wykrzykiwano 
pełnym głosem, albo podawano szeptem. Postanowił zostać tu trochę, potem zaś wrócić 
tam, gdzie jest mniej ludzi, do  słabo oświetlonego tunelu pod torami kolejki miejskiej. 
Trudno wyobrazić sobie lepsze miejsce na  zasadzkę.
Tymczasem Gawron pozostawił za  sobą zatłoczoną ulicę z  butikami, przemknął 
obrzeżem parku Matematyków, gdzie klombom nadano rozmaite kształty geometryczne 
(oktagon dla prymulek, koło dla begonii, trójkąty i  prostokąty dla róż), natomiast przyrządy 
do  zabaw dla dzieci oraz ławki zostały skonstruowane na  podobieństwo figur 
niemożliwych. Dotarł do  okolicy, gdzie urodził się i  wychował: do  dzielnicy Przy 
Drewnianych Wrotach.
Co stało się z  prawdziwymi drewnianymi wrotami, od  których wzięła nazwę, 
z  pamiętającą czasy średniowiecza dębową bramą, strzegącą wejścia do  starożytnego 
miasta? Spłonęły przed siedemdziesięcioma czterema laty, kiedy Wiktor był sześcioletnim 
chłopcem. Podobno sprawcami pożaru okazali się członkowie Rady Miejskiej, pragnący 
„ucywilizować” ubogą dzielnicę zamieszkaną głównie przez żebraków, złodziei 
i  prostytutki. Na  miejscu spalonych domów postawili czteropiętrowe budynki: jedno piętro 
na  handel detaliczny, jedno na  handel hurtowy, dwa piętra mieszkalne, do  tego strych, 
piwnica, stajnia, podwórze i  wysoki czynsz. Jednak w  pośpiechu zapomnieli o  tym, by 
poszerzyć wąskie, kręte, średniowieczne uliczki, w  związku z  czym nawet 
po  przebudowie po  dzielnicy Przy Drewnianych Wrotach łatwiej było poruszać się konno 
niż samochodem. Uliczki, ślepe zaułki oraz alejki, zwane przez miejscowych Kiszkami, 
miały szerokość niewiele większą od  długości konia. Nie zawróciłby tam żaden 
samochód. Były tak ciasne, że pojawienie się w  nich czterokołowego pojazdu wywołałoby 
natychmiastową obstrukcję.
Ma się rozumieć, w  sąsiedztwie Drewnianych Wrót samochody poruszały się bez 
żadnych przeszkód. Miasto musi przecież oddychać, w  związku z  czym wybudowano 
proste, szersze ulice zapewniające dostęp do  Kiszek i  właśnie jedną z  tych ulic Gawron 
podążał teraz po  ciastka i  rośliny do  przybrania fotela. Była czterokrotnie szersza 
od  najszerszej Kiszki. To tutaj się wychował, to w  tych zatoczkach parkingowych, 
posapując astmatycznie, bawił się w  berka. Budynek, w  którym jego rodzice wynajmowali 
mieszkanie, został w  całości oddany we  władanie biznesowi: na  parterze działał fryzjer, 
na  pierwszym piętrze ulokowała się firma prowadząca księgi rachunkowe, wyżej były 
magazyny. Pokój Gawrona — przez dziesięć lat dzielił go z  bratem — wypełniały teraz 
od  ściany do  ściany słomiane maty, bieżniki, makatki oraz wełniane kaszmirskie dywany, 
jakby przeniesione prosto z  koszmarnego snu astmatyka.
„Sąsiedztwo” nie jest właściwym słowem. Tutaj nie było już żadnych sąsiadów. 
Wieczorem zarówno fryzjerzy, jak księgowi oraz magazynierzy wracali samochodami, 
autobusami i  pociągami do  domów usytuowanych na  obrzeżach miasta. Nocą Kiszki 
pogrążały się w  ciszy i  ciemności, ale domy wciąż pozostały takie same, jakie Gawron 
pamiętał z  dzieciństwa, w  powietrzu zaś unosiła się ledwie uchwytna woń pożaru, 
przytłumiona smrodem samochodowych spalin i  zapachem perfum sekretarek. Czuć też 
było odór gnijących roślin, jakby na  przekór zdrowemu rozsądkowi domy pobudowano 
na  podmokłym terenie, a  tymczasem smród brał się stąd, że tuż obok znajdował się Targ 
Mydlany. Woń gnijących liści kapusty, fig, oliwek, buraków oraz mnóstwa innych warzyw 
i  owoców przeciskała się Kiszkami, a  także sąsiednimi ulicami, już od  sześciuset lat. 
Podobno gdyby ktoś chciał, mógłby z  cegieł okolicznych domów i  z  ulicznego bruku 
ugotować sobie zupę jarzynową, gdyż wszystko było przesycone zapachem liści, łodyg 
i  korzeni. Wszystko, a  więc także Gawron. Zupa z  Gawrona byłaby w  równej mierze 
mięsna i  jarzynowa, zupełnie jak w  tej starej piosence o  małpiszonie hodowanym przez 
pewnego handlarza:
Jaja miał z  pestek mango,
(Małpom to zdarza się czasami),
Kutasa z  małego ogórka,
A srał świeżymi śliwkami.

Mimo swego obecnego zachowania i  wyglądu Gawron pozostał dzieckiem bazaru, 
straganiarzem do  szpiku kości. Zawdzięczał to rodzicom, którzy dzierżawili stoisko 
i  często namawiali go, żeby zamiast siedzieć w  szkole pomógł im przenosić skrzynie 
i  sprzedawać towar. W  wieku dziesięciu lat nie bardzo wiedział, jaki kształt mają 
kontynenty, toczył nierówne boje z  algebrą, ale za  to po  wyglądzie i  zapachu potrafił 
odróżnić czereśnię Teicknera od  Wijnkersa (bardzo trudne zadanie) oraz na  pierwszy 
rzut oka stwierdzić, które gruszki są jeszcze kwaśne, a  które zaczęły się już psuć 
od  środka.
Tak więc w  dniu urodzin Wiktora pogrążony w  sentymentalnych wspomnieniach 
Gawron pokonał doskonale sobie znany, stumetrowy odcinek dzielący jego stary dom 
od  granicy bazaru, gdzie — przynajmniej na  razie — kończyły się kolonizacyjne zapędy 
fryzjerów, księgowych i  magazynierów. Kończyły się tam również wąwozy ulic; dalej 
rozciągał się rozległy, brukowany plac w  kształcie litery O. Gawron mógłby potwierdzić, że 
okrążenie go na  rowerze zajmowało cierpiącemu na  astmę chłopcu co najmniej 
kwadrans. Z  wyjątkiem kilku usytuowanych w  centralnej części barów i  restauracji 
wszystkie zabudowania, to znaczy stragany i  ramy, były z  płótna i  drewna. Na  placu, 
przykrytym jedynie kopułą nieba, w  średniowieczu mogły się odbywać na  przykład 
dożynki, teraz jednak Wielki Wik (tak nazywano biurowiec Wiktora) oraz inne 
wysokościowce wzniesione w  nowej części miasta zasłoniły łagodne, zielone wzgórza, 
a  pomruk silników dobiegający bez przerwy z  pobliskiej autostrady przetaczał się nad 
dachami niczym odgłos grzmotu.
Na placu nie było wyznaczonych miejsc parkingowych, sygnalizacji świetlnej ani 
ciągów komunikacyjnych. Sprzedawcy zostawiali swoje pojazdy, gdzie im przyszła ochota 
albo tam, gdzie skierował ich Celofanowy Człowiek, który z  własnej woli podjął się 
niewykonalnego zadania sterowania ruchem. Opróżnione skrzynie, worki, palety i  kosze 
walały się bez ładu i  składu niczym pozostałości jakichś sprzedawanych na  wynos 
potraw. Złoczyńca uciekający przed policyjnym pościgiem mógł się tu poczuć jak w  niebie.
Zapachy były znacznie bardziej jednoznaczne i  dużo przyjemniejsze od  tych, jakie, 
niesione wiatrem, wypełniały okoliczne uliczki. Gdyby ktoś zamknął oczy idąc między 
straganami, koncentrując się na  zapachach, mógłby dzięki nim wiele się dowiedzieć. 
Człowiek o  wyćwiczonym węchu, na  przykład Gawron, doskonale wiedział, kiedy mija 
stoisko z  ziemniakami albo burakami, kiedy sprzedawca wywiesza warkocze czosnku, czy 
melony są całkowicie dojrzałe, gdzie sprzedaje się gwajawy i  ananasy. Po  co jednak 
ktokolwiek miałby zamykać oczy? W  żadnej galerii sztuki współczesnej nie dałoby się 
znaleźć tylu kolorów, tylu harmonizujących ze  sobą lub przeciwstawnych kształtów 
i  odcieni co właśnie tutaj.
Bakłażany przypominały jaja złożone przez jakiegoś ogromnego ptaka, dynia — 
turecki turban, małe melony kojarzyły się z  piłkami do  rugby, ułożonymi pracowicie 
w  piramidę i  tylko czekającymi na  kopnięcie. Czerwone porzeczki, zbite w  ciasne grona, 
pękały i  krwawiły obficie. Długie, poskręcane ogórki z  Sardynii wychylały się ze  skrzyń 
niczym zamarłe w  bezruchu węże. Czasem trafiały się prawdziwe węże, zielone i  zimne, 
owinięte wokół owoców mango albo kantalupów. Oprócz nich były tam również 
przylżeńce, kleszcze, wszy, gąsienice, muchy oraz wszelkie inne stworzenia żyjące dzięki 
ludziom i  zieleninie, w  tym także karaluchy, pluskwy i  wołki zbożowe, z  którymi dzielimy 
się strawą i  posłaniem.
Na obrzeżu targowiska usadowili się sprzedawcy bananów, specjaliści 
od  musaceae. Nie chcieli zapędzać się za  daleko w  gęstwinę straganów, gdyż kiście 
owoców ważyły zbyt wiele, aby się z  nimi swobodnie poruszać: każda składała się 
z  dziesięciu, czasem nawet dwudziestu ułożonych jedna nad drugą łap, każda łapa liczyła 
dziesięć, czasem dwanaście palców, a  każdy wilgotny i  ciężki po  długim leżakowaniu 
w  okrętowej chłodni, gdzie podczas podróży dojrzewały i  nabierały aromatu. Banany 
najczęściej sprzedawano bezpośrednio z  samochodów, nie na  wagę ani nie na  sztuki, 
lecz właśnie na  łapy. Ci, co nimi handlowali, znani byli ze  swoich niewyparzonych 
języków. Sypali jak z  rękawa sprośnymi dowcipami, w  których najważniejszą rolę 
odgrywał naturalnie ich żółto-penisiasty towar. Te właśnie żarty wywoływały najgłośniejsze 
wybuchy śmiechu oraz najbardziej intensywne rumieńce. Sprzedawcy bananów pełnili 
na  targu owocowym taką samą funkcję jak rzeźnicy na  targu mięsnym: każdy z  nożem 
w  garści, niczym senatorowie w  chwili śmierci Juliusza Cezara, gotowi fachowo odciąć 
łapę wskazaną przez klienta. Ich noże były równie ostre jak języki.
Obok stały furgonetki z  melonami — na  każdej zawsze leżał przynajmniej jeden 
rozcięty na  cztery części, aby każdy mógł zobaczyć, czy są dojrzałe i  jaką barwę ma 
miąższ — dalej zaś ignamy, tykwy, dynie, piramidy głów kapusty i  kalafiorów. Każdy 
gatunek zajmował swój teren, wyznaczony niewidzialnymi liniami granicznymi. Tylko Bóg 
mógł pomóc nierozważnej kapuście, która wtargnęłaby do  królestwa ignamów. Tylko Bóg 
mógł pomóc sprzedawcy, który zagarnąłby część terenu sąsiada.
Linie podziału nie zmieniały się od  tak dawna, że Gawron — tak przynajmniej 
twierdził — mógłby nie spoglądając na  boki ani pod stopy dotrzeć bez trudu aż 
do  samego serca Targu Mydlanego, nigdy jednak tego nie czynił, ponieważ nie należał 
do  ludzi, którzy przez takie miejsce przechodzą nie zauważeni i  sami niczego nie 
dostrzegają. Jego oczy były oczami Wiktora, a  ten bazar stanowił imperium szefa. 
Właśnie dzięki niemu Wiktor zdobył bogactwo. Targ niczym zwornik podtrzymywał solidną 
konstrukcję sklepienia, pod którym Wiktor gromadził swoją fortunę. Fortuna może jednak 
łatwo zniknąć, jeśli nikt jej nie dogląda, dlatego Gawron dopiero teraz stał się naprawdę 
czujny. Notował w  pamięci, kto ze  sprzedawców pozdrowił go skinieniem głowy lub 
ruchem ręki, kto miał wielu klientów, a  kto żadnego, gdzie pojawili się nowi pomocnicy, kto 
skrzywił się na  jego widok, kto się krył, a  kto spoglądał na  niego obojętnie, jakby widział 
go po  raz pierwszy w  życiu, kto życzył jego szefowi udanego przyjęcia urodzinowego, 
jakimi handlowali owocami, czy zmienili asortyment warzyw, kto był tam, gdzie miał prawo 
być, a  kto zjawił się w  miejscu, gdzie nikt go nie prosił.
Od czasu do  czasu przystawał, podziwiając niewyczerpaną rozmaitość towarów: 
jędrne warzywa, próżne, jakby malowane i  pudrowane brzoskwinie, prostolinijna sałata, 
ufna cebula, głupkowaty niesplik, uwodzicielska w  swej cierpkości pigwa, kupowana przez 
młodych mężczyzn pragnących zmiękczyć serca kobiet. Czy ta obfitość mogła 
kogokolwiek pozostawić obojętnym? Czy ktoś zdołałby oprzeć się pokusie pomarańczy 
ułożonych w  foremne piramidy? Na  pewno nie on. Zatrzymał się przed jednym 
ze  straganów. Otaczały go zigguraty cytrusów, przyozdobione małymi tabliczkami 
z  cenami. Były tu pomarańcze z  dwudziestu krajów świata: zielone griolle z  Kuby, 
żółtawe walencje z  Hiszpanii, czerwone sanginy z  południowych stoków Atlasu. Obok 
wysokich gór ciągnęły się niższe wzniesienia utworzone z  bergamotów, lemonów, lim 
oraz niezliczonych odmian mandarynek, granicę nizin wyznaczały natomiast spiętrzenia 
żółtych grapefruitów. Sprzedawca uczynił ze  swego straganu małe dzieło przemijającej 
pomarańczowej sztuki — nawet zawieszona pod płóciennym dachem lampa miała kształt 
pomarańczy i  rozsiewała pomarańczowe światło. Nie trzeba go było wiele, gdyż owoce 
zdawały się lśnić własnym blaskiem, same dla siebie stanowiąc najlepszą ozdobę.
Gawron wybrał jedną z  najtańszych pomarańczy. Co prawda jej skórka była 
popękana i  pokryta ciemnymi plamami, tworzącymi niezbyt zachęcający, księżycowy 
krajobraz, ale Gawron, który znał się na  owocach, wiedział, iż taki wygląd świadczy 
o  dojrzałości i  słodkości cytrusa. Takie pomarańcze dojrzewają w  upale, tam gdzie 
nawet noce są gorące, a  pragnienie zaspokajają pijąc łapczywie rosę, czyli pot księżyca. 
Gawron pokazał ją sprzedawcy, po  czym zaczął grzebać w  kieszeni w  poszukiwaniu 
drobnych, ale właściciel straganu potrząsnął głową na  znak, że nie trzeba. Prezent 
od  firmy.
Nadgryzł skórę, obrał owoc i  zjadł go, pochylając się, by nie zachlapać koszuli. Sok 
pozostawił mu na  policzkach i  brodzie słodkie, błyszczące plamy, a  nieco białego 
miąższu tkwiło pod paznokciami. Skórka wylądowała na  ziemi. Ogryzki, łupiny, skórki, 
pestki i  liście nie były tu traktowane jak śmieci, lecz stanowiły naturalny kobierzec 
przykrywający twarde kamienie.
Gawron kochał ten wybrukowany skrawek świata. Jaki to ma sens być właścicielem 
targu, a  jednocześnie nie móc, z  powodu podeszłego wieku, przechadzać się między 
straganami, wdychać zapachów i  napawać oczu widokami? — rozmyślał. Nie dajcie się 
jednak zwieść: Gawron wcale nie czuł się swobodnie. Chłopaczek z  bazaru przeistoczył 
się w  drapieżnika. To, co uczyniło Wiktora milionerem — opłaty za  dzierżawienie 
straganów, zmonopolizowanie handlu hurtowego, poważne inwestycje w  przemyśle 
przetwórczym — dało także bogactwo Gawronowi, tyle że odmiennego rodzaju. Żadnych 
limuzyn. Żadnych wystawnych obiadów. Żadnych rolexow. Tymi pieniędzmi nie można 
było się chwalić i  nie można było włożyć ich do  banku. Odbierał je w  gotówce cztery razy 
do  roku; do  jego kieszeni trafiały w  spiętych gumką zwitkach używanych banknotów, 
czasem przekazywane z  ręki do  ręki w  barze, częściej wsunięte do  papierowej torby 
z  owocami.
W porównaniu z  opłatami ściąganymi przez Wiktora Gawron brał naprawdę 
niewiele, czysto symboliczne sumy, żeby każdy ze  sprzedawców mógł spać spokojnie 
w  przekonaniu, że uczynił wszystko dla utrzymania i  rozwoju swojego interesu. Była to 
gwarancja nietykalności oraz coś w  rodzaju abonamentu dającego nadzieję na  to, że 
zgłaszane uwagi i  życzenia być może dotrą do  uszu Wiktora. Nazywano to 
„smarowidłem”. Miód dla Gawrona, ocet dla tych, którzy płacili. Świadczył o  tym wyraz 
twarzy mężczyzn podchodzących kolejno do  Gawrona, który, z  policzkami i  brodą wciąż 
wymazanymi słodkim sokiem, przyglądał się badawczo każdemu z  nich.
Jeden wręczył mu pieniądze z  miną grzesznika dającego jałmużnę. Inny ukrył zwitek 
banknotów w  dłoni i  uścisnął mu rękę. Jeszcze inny, zwany Rudzielcem, otwarcie podał 
dużą zaklejoną kopertę z  imieniem Gawrona wypisanym wielkimi czerwonymi literami. 
Wielu uważało, że dokonuje zwykłej transakcji handlowej: płacili, po  czym mówili 
o  problemach, które z  pewnością dałoby się rozwiązać, gdyby tylko Gawron szepnął 
słówko Wiktorowi. Oliwki są za  drogie w  hurcie. Gruszki przyjeżdżają poobtłukiwane, 
ponieważ Wiktor zaczął stosować mechaniczne otrząsacze drzewek. Nocni sprzątacze, 
spłukujący brukowaną nawierzchnię silnymi strumieniami wody z  hydrantów, często 
niszczą dekorację straganów. „Opowiedz Wiktorowi o  naszych kłopotach. Nie może nic 
zrobić, dopóki się o  nich nie dowie. Aha, oczywiście przekaż mu też od  nas wszystkich 
najlepsze życzenia urodzinowe”.
Życzenia, których nikt nie wypowiedział głośno, a  które towarzyszyły każdemu 
zwitkowi banknotów, brzmiały następująco: „Obyś zgnił w  piekle”.
Co więc powinniśmy myśleć o  Gawronie, kiedy z  na  poły zawstydzoną, a  na  poły 
hardą miną przepychał się między sprzedawcami, zmierzając wśród drewnianych, 
płóciennych, tekturowych straganów, kramów i  bud wypełnionych niezliczonymi 
zapachami, smakami i  kolorami, ku barom i  trawnikom Mydlanego Ogrodu? Że był 
niedobrym człowiekiem? Czy tylko sprytnym? A  może, jak my wszyscy, po  prostu miał 
słabość do  pieniędzy?


3




Kiedy Gawron dotarł do  zalanego blaskiem słońca Mydlanego Ogrodu, nie było tam 
już ani jednego wolnego miejsca. Bary pękały w  szwach, a  na  trawnikach rozsiedli się 
tragarze oraz kobiety zatrudniane przy ważeniu i  pakowaniu towarów. Ich pracodawcy 
usadowili się na  krzesełkach ustawionych w  cieniu parasoli. Handel owocami lub 
warzywami nie trwa bez przerwy; zawsze można znaleźć trochę wolnego czasu.
Właśnie o  tej porze sprzedawcy ściągali do  Mydlanego Ogrodu, by napić się 
wzmocnionej kawy oraz ustalić ceny, jakie miały obowiązywać danego dnia. Na  widok 
Gawrona niektórzy odwracali wzrok albo kurczyli się na  krzesłach, inni spoglądali 
na  niego obojętnie, a  jeden czy dwóch (znacznie starsi i  zamożniejsi od  pozostałych, 
zaproszeni na  urodzinowe przyjęcie Wiktora) podniosło się z  miejsc, dając mu 
do  zrozumienia, że zapraszają go do  stolika i  że czuliby się zaszczyceni, gdyby zechciał 
się z  nimi napić. Jednak Gawron musiał zdobyć rośliny do  przybrania fotela Wiktora 
i  kupić Annie ciastka. Przysiadzie się później, kiedy wszystko załatwi. Najpierw skierował 
się do  niewielkiej cukierni, gdzie wybrał tuzin ciastek: cztery z  owocami, cztery z  bitą 
śmietaną, cztery z  czekoladą. Czekając, aż zostaną zapakowane w  kolorowy papier 
i  przewiązane szeroką czerwono-srebrną wstążką, oparł się o  ladę, obserwując siedzące 
na  trawnikach dziewczęta, a  także pobliskie krzewy i  zarośla.
Spośród wszystkich, jakie rosły w  ogrodzie, najbardziej odpowiednie wydawały się 
krzewy laurowe, o  jędrnych, lśniących liściach. Łatwo było do  nich sięgnąć, 
a  w  przeciwieństwie do  róż i  głogów posadzonych wokół trawników, ich gałązki nie miały 
niebezpiecznych kolców. Gawron wybrał krzak rosnący tuż przy cembrowinie 
średniowiecznej fontanny, którego cień sięgał nie tylko do  wytartych kamieni, ale 
obejmował także wychudzone gargulce oraz groteskowe chimery, zdające się zaspokajać 
pragnienie w  płytkim basenie. Po  spacerze przez targowisko niewiele sobie robił z  opinii 
innych; po  prostu wyciągnął rękę, złapał cienką gałązkę i  pociągnął, jakby oczekując, że 
oderwie się równie łatwo jak nać selera. Tymczasem gałązka wyślizgnęła mu się z  ręki, 
a  w  zaciśniętych palcach zostało mu tylko parę listków oraz pączków, usadowionych przy 
każdym kolanku. Skąd znał ten zapach?
Z drugą gałązką postąpił znacznie ostrożniej: najpierw przygiął ją mocno, chwycił 
u  nasady, po  czym spróbował oderwać, kręcąc nią we  wszystkie strony. Złamała się, ale 
nie do  końca, gdyż była zielona i  sprężysta. Z  trudem przerwał silne włókna i  wziął się 
do  następnej. Niebawem miał już całe naręcze gałązek laurowych, w  sam raz tyle, ile 
potrzebował do  przybrania fotela.
Był lekko rozdrażniony nie tylko oporem stawianym przez krzak, ale także wonią 
drewna, świeżego i  przesiąkniętego sokami, wonią jakby znajomą, choć zarazem 
niepokojącą. Powąchał palce, a  potem przytknął nos do  ułamanej końcówki gałęzi.
— Co to może być? — mruknął, po  czym kichnął głośno.
Ruszył przez trawnik w  kierunku grupki sprzedawców stojących przy jednym 
z  barów. Wszystkich znał z  imienia, wszyscy też byli mniej więcej w  jego wieku, 
za  młodzi i  za  mało zamożni, aby uczestniczyć w  urodzinowym przyjęciu Wiktora. Każdy 
z  nich wychowywał się na  bazarze, pomagając ojcu w  prowadzeniu straganu, 
a  w  wolnych chwilach urządzając z  kolegami szalone gonitwy między nogami 
kupujących lub grając w  piłkę, którą zastępowała dorodna rzepa. Znali się od  kilkunastu 
lat. Dwaj najbardziej hałaśliwi byli braćmi, handlowali bananami. Ten lekko łysiejący, 
zwany Pyrą, niepozorny, leniwy człowieczek, miał żonę i  dzieci bardzo podobne 
do  niego. Inny, przezwany Rudzielcem, wcześniej wręczył Gawronowi wypchaną kopertę, 
teraz zaś opowiadał, jak to niewiele brakowało, by z  samego rana zawartość jego kieszeni 
stała się łupem złodzieja. Na  widok Gawrona umilkł w  pół zdania; dzisiaj widział go już 
o  jeden raz za  dużo, w  sumie kilkaset razy, jeśli policzyć wszystkie ich spotkania. Ten 
człowiek, Gawron, zdradził handlarzy, gdyż kiedyś, stojąc na  czele ich strajku, przeszedł 
na  stronę Wiktora, znęcony jego pieniędzmi, jakby ideały i  moralne zobowiązania nie były 
warte tyle samo co forsa. Ten człowiek sprzedałby nawet złote zęby swojej matki, 
pomyślał Rudzielec, na  głos zaś powiedział:
— Uwaga, zbliża się żarłoczna gąsienica.
Rudzielec nie miał zrozumienia dla ludzi. Z  rozkoszą udusiłby Gawrona albo 
przynajmniej zapłacił komuś, kto by to zrobił.
Inni byli bardziej pobłażliwi. Gdyby nie to, że wciąż zalegali mu z  wypłatami, mogliby 
nadal zaliczać się do  grona jego przyjaciół. Pobieranie „smarowidła” kosztowało Gawrona 
utratę mnóstwa przyjaciół. Uśmiechnęli się na  powitanie, ale nie były to serdeczne 
uśmiechy; po  prostu tym konkretnym, rzeczowym mężczyznom kumpel z  czasów 
dzieciństwa wydawał się teraz dość zabawny: w  garniturze, z  naręczem świeżo urwanych 
gałęzi i  elegancko zapakowanym pudełkiem ciastek.
Gawron zatrzymał się przy nich i  ponownie kichnął, znacznie donośniej niż 
za  pierwszym razem.
— Co to za  zapach? — zapytał, ocierając oczy rękawem marynarki, po  czym 
wepchnął gałęzie między porozstawiane na  ladzie szklanki i  kieliszki. Każdy z  mężczyzn 
wziął do  ręki jedną gałązkę, każdy powąchał ją uważnie, a  następnie podrapał się 
po  głowie. Ich nosy doskonale znały tę woń, ale właściwa nazwa zapodziała się gdzieś 
w  pamięci.
— Coś jakby kokos — zaryzykował jeden.
Inny uważał, że gałęzie pachną jak pewien szczególny rodzaj ciastek. Wezwali 
na  pomoc swoją ulubioną kelnerkę, która nawet nie musiała zbliżyć gałązki do  nosa.
— To marcepan — powiedziała, oddając ją Gawronowi.
Jeszcze raz powąchał ułamany koniec. Dziewczyna miała rację. Teraz wyraźnie 
poczuł jajka, cukier i  migdały, tak jak wtedy, kiedy był dzieckiem i  pomagał matce 
przygotowywać świąteczne wypieki.
— Zgadza się — potwierdził. — Ciekawe, czy tak samo smakuje?
Wsadził gałązkę do  ust.
Dziewczyna parsknęła śmiechem.
— To trucizna. Nie ssij tego. Widzisz?
Wskazała miejsce, gdzie spod rozerwanej, cienkiej kory sączył się bezbarwny sok.
— Skąd mam wiedzieć? Przecież nie jestem ze  wsi — odparł Gawron i  kichnął 
jeszcze raz. Zawsze chełpił się swoim miejskim pochodzeniem. Bez spalin 
i  wypełniającego ulice tłumu zginąłby w  ciągu pięciu minut.
Kelnerka należała do  tych, które chętnie korzystają z  każdej okazji, by wdać się 
w  pogawędkę z  klientami, zupełnie zapominając o  swoich obowiązkach.
— Te listki bobkowe to paskudztwo — powiedziała, posługując się ludową nazwą 
rośliny. — Pogoni cię na  oba końce.
Zachęcona wybuchem śmiechu zaczęła opowiadać, jak to kiedyś kobiety z  jej wsi 
wygotowywały z  liści laurowych truciznę, aby potem nasączyć nią chleb i  rozłożyć go 
w  charakterze trutki na  myszy.
— Jedna z  nich pomyliła się i  dała tę zupę swojemu staremu. Mówię warn, jak 
pogonił do  wychodka, to siedział tam przez tydzień, a  potem kipnął. Ładna śmierć, nie 
ma co.
— Zdaje się, że ja już kiedyś jadłem taką zupę — powiedział Rudzielec i  mrugnął 
porozumiewawczo do  kolegów. Tym razem wybuch śmiechu był znacznie głośniejszy. 
Wszyscy wiedzieli, że w  wolnych chwilach kelnerka pomaga także w  kuchni.
— Lepiej zapomnij o  śniadaniu ze  mną — poradziła Rudzielcowi, po  czym wróciła 
do  opowieści o  krzewie laurowym: — Moja ciotka miała sąsiada, który chciał dostać 
po  matce mały sad z  jabłoniami, ale ona jak na  złość nie umierała. Im była starsza, tym 
lepiej się trzymała. No więc pewnego dnia ten człowiek i  jego żona zaprosili starą 
na  obiad. Dostała zupę z  liści laurowych. Zaczęło nią rzucać, jeszcze zanim zjadła 
pierwszy talerz, ale twarda z  niej była bestia, więc kojfnęła dopiero wtedy, kiedy siłą wlali 
w  nią drugi. No i  sąsiad mojej ciotki dostał swój sad.
Kelnerka umilkła na  chwilę, aby przeczekać eksplozję śmiechu i  kolejne kichnięcie 
Gawrona.
— Nikt się nie domyślił, dlaczego umarła, chociaż zabrali ją do  szpitala i  pokroili 
na  kawałeczki. Po  liściach laurowych nie zostaje żaden ślad. Podobno tylko trochę 
piecze w  ustach. — Spojrzała na  Gawrona. — Lepiej uważaj na  siebie.
Nie usłyszał rady, gdyż znowu kichnął. Był blady jak ściana. Wydawało mu się, że 
czuje dziwną suchość i  pieczenie w  ustach, ale nie mógł stwierdzić, czy przyczyną jest 
niedawno zjedzona pomarańcza, czy sok z  krzewu laurowego. Polał sobie ręce wodą 
z  dzbanka, wytarł je starannie, wychylił kieliszek podsunięty mu przez sprzedawców, 
wypłukał alkoholem gardło i  wypluł go na  ziemię, po  czym otarł piekące kąciki ust. Myślał 
tylko o  tym, co w  nich czuje. Przeklął w  duchu swojego pecha. Wiedział, że zbliża się 
atak astmy. Tracił węch. Zacisnął dłonie tak mocno, że paznokcie wbiły się w  skórę, 
pozostawiając trwałe czerwone ślady.
— Nie bój się, nie umrzesz — pocieszyła go kelnerka. — Musiałbyś zjeść te 
wszystkie gałęzie, a  nie tylko liznąć trochę soku.
Gawron postawił na  ziemi pudełko z  ciastkami. Kolejne kichnięcie wezbrało mu 
w  nosie, ale detonacja nie nastąpiła. Wciągał gwałtownie powietrze, by czym prędzej 
rozbić bąbel wypełniający mu głowę, łapał je szeroko otwartymi ustami, walił się pięścią 
w  pierś, jakby zjadł za  wiele sera i  chciał pozbyć się gazów, które zawędrowały tam aż 
z  żołądka. Jednak im bardziej się starał, tym trudniej było mu osiągnąć cel. Jego ślina 
przypominała konsystencją słoninę. Właśnie w  takich chwilach najbardziej brakowało mu 
rodziców. Kiedy był mały, pomagali mu przetrwać ataki: zapalali specjalną świeczkę, 
stawiali ją na  stole i  kazali mu wdychać dym, nakrywając mu dodatkowo głowę 
ręcznikiem albo kocem. Wcierali mu w  klatkę piersiową kojący balsam z  koniczyny, 
jałowca i  mięty. Oboje umarli piętnaście lat temu.
Początkowo sprzedawcy wcale się nie przejęli, wręcz przeciwnie: rozbawiło ich 
przedstawienie, jakie urządził Gawron. Nie zdawali sobie sprawy, czym jest astma ani jak 
poważne konsekwencje może mieć jej atak wywołany smakiem i  zapachem soku krzewu 
laurowego. Gawron oddychał płytko i  nierówno. Jego drogi oddechowe, poczynając 
od  najszerszych, kończąc na  najwęższych, zostały niemal całkowicie zablokowane. 
Koniecznie musiał odkrztusić. Nie był w  stanie normalnie odetchnąć nie rozumiał, co się 
do  niego mówi.
Mógłby tam umrzeć. Kelnerka z  całej siły rąbnęła go w  łopatki, bo pomyślała, że 
listek lub kawałek gałązki wpadł mu do  gardła. Cios był tak silny, że zostawił ślad 
na  skórze i  zwalił Gawrona na  kolana. Wypluł kłąb różowej flegmy.
— O  to chodzi — powiedziała kelnerka.
Usta, paznokcie, język i  stopy Gawrona zsiniały, twarz stała się fiołkowo-różowa. 
Dziewczyna uderzyła go ponownie. Zachował jeszcze tyle przytomności umysłu, a  może 
po  prostu za  sprawą szczęśliwego zbiegu okoliczności upadł na  plecy, dzięki czemu był 
bardziej bezpieczny, gdyż teraz mogła bić go już tylko w  klatkę piersiową lub żołądek, 
albo kopać, leżącego na  ziemi. Przekonał się, iż w  takiej pozycji, to znaczy na  wznak, 
pod ladą, oddycha mu się znacznie łatwiej. Jego twarz odzyskała mniej więcej normalną 
barwę. Odetchnął kilka razy i  wreszcie kichnął. Znowu mógł normalnie myśleć. Szybko 
zrozumiał, co się stało: w  ciągu kilku minut został zaatakowany przez paru przeciwników. 
Pyłki. Trawa. Sok pomarańczowy. Liście laurowe. Wiejskie czynniki drażniące skwapliwie 
skorzystały z  okazji, by dokuczyć jego miejskim płucom.
Pomacał się po  kieszeniach w  poszukiwaniu rozpylacza, ale go nie znalazł. Został 
w  górnej szufladzie biurka. Zbeształ się w  duchu za  lekkomyślność. Powinien był 
przewidzieć taką sytuację. Ogród to nie miejsce dla niego. Czym prędzej musi wrócić 
do  Wielkiego Wika i  nabrać pełne płuca ożywczej mgiełki z  rozpylacza. Wziąłby 
taksówkę, ale akurat tutaj było to całkowicie niemożliwe. W  godzinach handlowych 
na  targ nie przedostałaby się ani taksówka, ani nawet karetka pogotowia. Po  bazarze 
dało się poruszać wyłącznie pieszo lub co najwyżej z  wózkiem służącym do  rozwożenia 
skrzyń. Gawron starannie wytarł chusteczką krople soku z  gałązek, po  czym wziął jakąś 
starą gazetę i  owinął ułamane końcówki, a  następnie skierował je w  dół, by nie zatruwały 
powietrza, którym oddychał.
— To do  przystrojenia urodzinowego fotela Wiktora — wyjaśnił.
Sprzedawcy przyglądali mu się obojętnie, więc Gawron spojrzał na  kelnerkę, 
spodziewając się od  niej więcej zrozumienia. Bądź co bądź pochodziła przecież ze  wsi. 
Spotkał go jednak zawód, gdyż jej oczy były równie puste jak oczy mężczyzn. Nigdy nie 
słyszała o  zwyczaju przystrajania fotela, na  którym siedział solenizant. Zakłopotanie 
Gawrona zaczęło powoli ustępować miejsca irytacji i  żalowi: irytacji spowodowanej nagłą 
zmianą nastroju sprzedawców, najpierw hałaśliwie wesołych, teraz chłodno obojętnych, 
żalowi za  tym, co utracił. Powinien teraz siedzieć obok nich i  zaśmiewać się z  jakiegoś 
przysłanego tu przez szefa żałosnego urzędniczyny w  garniturku, który dostał konwulsji 
zaledwie liznąwszy soku z  krzewu laurowego. Zadanie zdobycia zielonych gałązek 
i  ciastek, które jeszcze niedawno wydawało mu się nieść obietnicę wolności i  niezłej 
zabawy, teraz stało się najbardziej idiotycznym i  najmniej ekscytującym pod słońcem. 
A  czy można wyobrazić sobie większe upokorzenie niż to, na  jakie jest skazany dorosły 
mężczyzna, który w  miejscu publicznym padnie ofiarą ataku astmy?
Gawron, ze  swymi gałązkami i  ciastkami, ruszył w  drogę powrotną przez labirynt 
ciasnych alejek handlowych. Szło mu się znacznie gorzej niż wtedy, kiedy podążał ku 
trzewiom miasta, w  kierunku Mydlanego Ogrodu. Obciążony sprawunkami z  trudem 
torował sobie drogę przez tłum. Był zły na  siebie, a  w  dodatku odczuwał trudny 
do  wytłumaczenia lęk. Wreszcie dotarł do  granicy bazaru, gdzie sprzedawcy bananów 
i  melonów czekali z  nożami w  pogotowiu. Celofanowy Człowiek zniecierpliwionym 
machnięciem dał mu znak, żeby nie tamował ruchu. Tutaj zaczynała się dzielnica, w  której 
się wychował. Czekały na  niego butiki przy ulicy Wszystkich Świętych, tory kolejki 
miejskiej, typek spod ciemnej gwiazdy, Wielki Wik. Pogrążony jakby w  przedziwnym 
półśnie Gawron opuścił stare miasto i  podążył w  kierunku nowego.


4




Osobnik, który śledził Gawrona, miał na  imię Józef. Po  trzech latach pracy 
na  jednej z  farm należących do  Wiktora dorobił się połamanych paznokci, ogorzałego 
karku i  odcisków na  rękach. Wymięty kremowy garnitur nabył w  firmie wysyłkowej. Ten 
letni fason nazwano „stylem miejskim”. Zdjęcie w  katalogu przedstawiało młodego, 
przystojnego mężczyznę ubranego w  ten właśnie garnitur, siedzącego na  barowym 
stołku z  okularami przeciwsłonecznymi wystającymi z  zewnętrznej kieszeni marynarki. 
Jedną rękę (tę z  dużym, błyszczącym sygnetem) oparł na  kolanie, drugą obejmował 
w  talii atrakcyjną barmankę. Złoty zegarek widoczny na  jego przegubie wskazywał 
za  pięć dwunastą, nie wiadomo, w  nocy czy w  południe. Na  ladzie stała butelka 
muscatino oraz trzy szklanki, co sugerowało, że gdyby zdjęcie wykonano trochę później 
albo trochę wcześniej, byłaby na  nim jeszcze jedna kobieta. A  może trzecią szklankę 
przygotowano z  myślą o  Józefie?
Zaraz po  otrzymaniu paczki z  garniturem Józef wyciął zdjęcie z  katalogu i  włożył je 
do  kieszeni marynarki, jakby w  ten sposób chciał zapewnić swemu nowemu ubraniu 
szlachetny rodowód oraz, a  może przede wszystkim, wytyczyć sobie cel w  życiu. Ręka 
swobodnie oparta na  kolanie, a  szczególnie ta druga, spoczywająca na  biodrze 
barmanki, dokładnie pasowały do  wyobrażeń Józefa na  temat swobodnego miejskiego 
życia, gdzie zacierała się granica między dniem i  nocą, alkohol zaś, pieniądze i  kobiety 
były nadzwyczaj łatwo dostępne. O  czym innym mógł rozmyślać całymi dniami, okopując 
drzewka owocowe, siedząc za  kierownicą ciągnika, nawożąc pole, szatkując kapustę lub 
nosząc skrzynie ze  śliwkami? To nie była praca, która dałaby satysfakcję komuś takiemu 
jak Józef. Mięśnie, wspaniale rozwinięte dzięki ciężkiej harówce, uczyniły go próżnym, 
a  na  wsi próżność nie czuje się najlepiej. Deszcz, brud oraz praca w  samotności, 
za  niewielką zapłatę, są tego główną przyczyną.
Jedyna okazja, by rozprostować kości i  zaprezentować imponującą muskulaturę, 
trafiała się w  te dni, kiedy jeździł na  stację ładować warzywa i  owoce do  wagonów. Co 
prawda najczęściej odbywało się to w  nocy albo o  świcie, więc Józef nie mógł się 
spodziewać wielkiej publiczności, ale w  każdy czwartek o  19.10 na  stacji zatrzymywał 
się tak zwany „Kapuściany Ekspres”, wypełniony pasażerami jadącymi na  weekend 
do  miasta. Zamożne kobiety oraz ich córki przyciskały nosy do  szyb wagonu sypialnego, 
obserwując ludzi ładujących palety z  truskawkami, rzeżuchą i  cykorią, przeznaczone dla 
najlepszych hoteli i  restauracji. Niektórzy pasażerowie otwierali okna i  kupowali owoce 
zawinięte w  tutkę z  liści przez wiejskie dziewczęta, dla których weekend miał się zacząć 
dopiero w  sobotni wieczór.
Właśnie wtedy Józef, wykorzystując dramatyczny efekt, jaki dawała chłodna 
przedwieczorna mgła, wirująca na  peronach pospołu z  gorącą parą, która wydobywała 
się spod wagonów, ściągał koszulę i  paradował po  stacji niczym zawodowy bokser, 
półnagi, umięśniony i  młody. Często stawiał sobie na  głowie kilka palet i  przytrzymywał 
je rękami. Wiedział, że w  takiej pozie jego muskularne ciało prezentuje się najlepiej: 
z  napiętymi mięśniami, płaskim brzuchem i  torsem zupełnie pozbawionym owłosienia. 
Cieszyło go, że palety zasłaniają mu twarz, gdyż zdawał sobie sprawę, iż nie dorównuje 
ona urodą reszcie ciała. Nosy i  czoła przyciśnięte do  szyb były upudrowane, miały 
piękne, symetryczne kształty; w  każdym uchu błyszczał kolczyk, włosy prosto od  fryzjera, 
a  ciała wyperfumione, pachnące. Nos i  czoło Józefa wyglądały zupełnie inaczej; nie były 
brzydkie, tylko niezgrabne i  nieporządne, a  to ze  względu na  pracę, ubóstwo 
i  niewinność właściciela. Kąciki ust popękały od  słońca i  potu. Na  nosie rozpościerał się 
archipelag pryszczy. Brakowało prawej górnej jedynki. Na  policzku pyszniło się znamię 
wielkości i  barwy czereśni. Podbródek wydawał się stanowczo za  ciężki, sama twarz zaś 
za  szczupła, aby mógł jej pomóc rzadki, hodowany z  mozołem wąsik. Ponad wszelką 
wątpliwość była to wiejska twarz, natomiast ciała, może z  wyjątkiem kilku blizn, nie 
powstydziłby się żaden mieszczuch. Józef często marzył o  dniu, kiedy to on przyciśnie 
nos do  zaparowanej szyby i  odjedzie w  siną dal „Kapuścianym Ekspresem”. Pracował 
ciężko, oszczędzał na  czym się dało, planował wyprawę, aż wreszcie pewnego dnia 
zamówił kremowy garnitur.
Nie był zanadto bystry. Nie bardzo potrafiłby powiedzieć, czego właściwie szuka 
w  mieście, a  szukał tam anonimowości. W  mieście mógłby w  samo południe wejść 
do  baru, zamówić drinka, objąć towarzyszącą mu dziewczynę, podać jej ogień. Nikt nie 
znałby jego imienia ani nazwiska, nikt nie wiedziałby, gdzie mieszka i  pracuje, skąd 
pochodzi, jak radził sobie w  szkole, kiedy miał metr wzrostu, ani że wtedy właśnie zyskał 
reputację złodziejaszka. Mógłby rozkoszować się anonimowością tłumu, identycznych 
mieszkań, niemal takich samych ulic. Sąsiadów znałby tylko z  widzenia; ich kontakty 
ograniczałyby się do  zdawkowego skinięcia głową rano lub wieczorem. Stanowiłby dla 
nich całkowitą zagadkę, a  gdyby jednak przyszła mu ochota coś im o  sobie powiedzieć, 
mógłby wygadywać co tylko mu ślina na  język przyniesie, bez obawy, że prawda wyjdzie 
na  jaw, szczególnie że prawda zupełnie nie pasowała do  nowego garnituru. W  środę 
wieczorem, a  więc na  dzień przed urodzinami Wiktora, założył go po  raz pierwszy 
na  roboczą koszulę w  kolorze khaki i  zaczął ładować skrzynie do  „Kapuścianego 
Ekspresu”. Kobiety przyciskały nosy do  szyb. Tym razem Józef nie obnażył torsu, aby 
zaprezentować prężące się mięśnie. Tym razem obiektem podziwu miał być jego garnitur. 
Kiedy rozległ się sygnał do  odjazdu, Józef dźwignął ostatni ciężar, plastikowy, wypełniony 
wodą pojemnik z  napisem UWAGA: ŻYWE RYBY, wniósł go do  wagonu, na  którego 
zewnętrznej ścianie wymalowano wielkimi literami imię Wiktora i  przyczaił się tam, 
nieruchomy i  cichy jak robak w  jabłku, do  chwili, kiedy „Kapuściany Ekspres” ruszył 
w  drogę. Naiwny chłopak, bez biletu, w  wymiętym i  przybrudzonym garniturze, porzucił 
wiejski świat roślin i  pór roku na  rzecz miejskiego, w  którym obowiązywały wyłącznie 
prawa kupna i  sprzedaży.
Na podłodze znalazł papierosa, więc miał co palić, do  jedzenia były owoce, łóżko 
zaś zrobił sobie z  czterech worków szpinaku. Nie mógł tylko ruszyć odsuwanych drzwi, 
żeby wysikać się na  tory, a  nawet gdyby mógł, to chybaby tego nie zrobił z  obawy, że 
któryś z  jego gadatliwych kuzynów albo znajomków akurat przestanie na  chwilę machać 
motyką albo szpadlem, podniesie wzrok i  ujrzy go, polewającego moczem gęstniejący 
zmierzch. Zależało mu na  tym, by zniknąć ludziom z  oczu i  pamięci, a  nie zostać 
unieśmiertelnionym po  wsze czasy w  dykteryjce o  Głupku, Który Szczał z  Pociągu. 
Jednak dla kogoś o  słabym, a  w  dodatku pełnym pęcherzu nie ma większej tortury niż 
jazda trzęsącym pociągiem. Józef nie widział żadnego powodu, by znosić okrutne katusze. 
Przemknęło mu przez głowę, żeby odlać się na  jabłka albo warzywa, ale zbyt wiele lat 
spędził pracując przy nich w  sadzie i  na  polu, by teraz potraktować je w  taki sposób. 
Znacznie logiczniej, a  jednocześnie zabawniej, było dolać wodę do  wody. Odkręcił korek 
pojemnika z  rybami, ukląkł, rozpiął rozporek i  wepchnął kutasa w  otwór. Dziesięć okoni, 
przyzwyczajonych do  karmienia z  ręki, natychmiast zaczęło skubać czubek penisa, ale 
kiedy z  cewki wytrysnął strumień gorącego moczu, ryby pospiesznie uciekły w  głębsze, 
chłodniejsze rejony.
Wkrótce potem umysł Józefa także umknął w  głębiny snu. Chłopak obudził się 
dopiero na  krótko przed brzaskiem, kiedy światła przedmieść poczęły coraz śmielej 
wspomagać nowy dzień w  walce z  ustępującym mrokiem. Zadrżał, stojąc przy niewielkim 
okienku i  wypatrując oznak nędzy i  przepychu, potęgi i  obojętności, bogactwa, seksu 
i  gwałtownej energii, przeznaczenia. Szukał wzrokiem wysokich, napawających 
optymizmem budynków, wysokich, optymistycznych dziewcząt, błyskających neonów oraz 
eleganckich samochodów, lecz spotkał go zawód, gdyż przedmieścia były jeszcze 
pogrążone w  głębokim śnie, i  jak każde ludzkie osiedle o  tej porze wykazywały 
niewielkie zainteresowanie wstającym dniem. Dostrzegł zaledwie kilka niedużych 
samochodów, posłusznych światłom na  skrzyżowaniach, nie zaś logice pustych ulic. Jakiś 
rowerzysta pedałował spokojnie środkiem jezdni. Tu i  ówdzie w  oknach pojawiało się 
światło, włączone przez kogoś pogrążonego jeszcze w  półśnie, kto dopiero co wstał, by 
pójść do  łazienki albo zrobić sobie kawę. Rzęsiście oświetlone były jedynie wystawy, ale 
zgromadzone na  nich towary mogły podziwiać tylko koty i  nietoperze.
Na Józefie ogromne wrażenie wywarł spokój miejskiej nocy. Na  wsi nocą dzieje się 
niemal tyle samo co za  dnia, lecz tutaj nie było drzew, które kołysałyby się na  wietrze, 
chwiejących się drogowskazów, a  nawet jeśli obłoki przesuwały się po  niebie, to robiły to 
niezauważalnie, onieśmielone blaskiem elektrycznych świateł. Nawet deszcz, pozornie 
taki sam jak wiejski, wyglądał niczym podświetlona dekoracja teatralna. Nie mógł wsiąknąć 
w  ziemię, więc spływał po  chodnikach, okrążał każdą kostkę i  kamień, pędził 
rynsztokami, wpadał do  studzienek ściekowych, wypełniał podziemne kanały, niosąc 
na  grzbiecie śmieci i  odpadki, podobne do  żagli widmowych feluk. Przeciskał się przez 
osadniki. Gnał przepływami, by dołączyć do  podziemnej rzeki płynącej pod miastem, 
utworzonej z  niezliczonych cieków, a  następnie dotrzeć do  gigantycznych zbiorników 
oczyszczalni, stamtąd zaś trafić do  wodociągów, rur, poprzez kran do  dzbanka z  kawą, 
a  potem do  zlewu i  znowu pod ziemię, aby od  początku powtórzyć całą drogę.
Tylko ktoś obdarzony tak nieskomplikowanym umysłem jak Józef mógł się 
zastanawiać, dlaczego miejski deszcz został w  ten sposób zniewolony. Był za  mało 
inteligentny, aby zadać sobie pytanie — kiedy senne, jednopiętrowe domki i  puste ulice 
zaczęły ustępować miejsca magazynom, bocznicom kolejowym i  biurowcom — co on sam 
powinien uczynić, aby niepostrzeżenie wsiąknąć w  glebę miasta, pozostając wolnym, 
w  przeciwieństwie do  niezliczonych młodych ludzi, którzy dali się unieść prądowi, 
a  po  szaleńczej podróży znaleźli się w  głębi cuchnących kanałów, gdzie nie docierają ani 
promienie słońca, ani nadzieja. Nie miał głowy, nie miał czasu, żeby myśleć o  takich 
sprawach.
Pociąg dotarł na  stację o  świcie. Tragarze otworzyli drzwi, a  Józef bez trudu 
wmieszał się między nich, podtrzymując oburącz skrzynkę sałaty opartą na  głowie, 
i  opuścił teren dworca. A  potem? Co zrobił potem? Wstawił skrzynkę do  oczekującej 
furgonetki. Wkrótce samochód ruszył, przeciskając się przez poranny ruch wolniej niż 
ciągnik wykonujący orkę, wolniej nawet niż człowiek z  taczkami, więc Józef podążył 
za  nim zupełnie obojętnymi ulicami (bardziej obojętnymi, niż oczekiwał), by wkrótce 
dotrzeć na  Targ Mydlany. Oczywiście. Gdzie chłopak ze  wsi mógłby znaleźć lepszą 
kryjówkę?
Było piętnaście po  szóstej. Co prawda sprzedawcy przygotowujący się 
do  kolejnego dnia handlowego w  niczym nie przypominali ludzi uwiecznionych 
na  zdjęciach w  katalogach, ale Józef i  tak wiedział, co ma robić. Mieszczuchy 
z  pewnością stanowiły łatwą ofiarę. Byli bogaci i  beztroscy. Słabi. Te delikatne nosy 
rozpłaszczone na  szybach wagonów sypialnych kichały banknotami. Ci urzędnicy 
i  sekretarki mieli wypchane portfele, pękające w  szwach portmonetki, mnóstwo zbędnych 
pieniędzy. Do  tej pory nigdy jeszcze nie okradał zupełnie obcych ludzi, lecz nie ulegało 
dla niego wątpliwości, że poradzi sobie z  tym zadaniem. Na  pewno go nie złapią. Nikt nie 
zażąda, żeby pokazał, co ma w  kieszeniach. Był człowiekiem bez twarzy, bez nazwiska, 
bez reputacji. To jego szczęśliwy dzień.
Widywał już podobne beztroskie tłumy podczas wiejskich świąt i  uroczystości, toteż 
tłok panujący na  Targu Mydlanym nie stanowił dla niego nowości. Nie stracił orientacji ani 
nie wpadł w  panikę. Ciasno poustawiane stragany i  wąskie alejki miały swoją logikę. 
Widoczny z  daleka po  prawej stronie wysoki biurowiec stanowił znakomity punkt 
odniesienia. Józef wiedział, że tragarze odwożą puste skrzynie do  furgonetek 
zaparkowanych w  okolicznych uliczkach, a  jak każdy chłopiec ze  wsi dysponował dobrą 
orientacją w  terenie, konieczną do  bezpiecznego poruszania się po  rozległych sadach, 
polach i  lasach. Przede wszystkim starał się zapamiętać jak najwięcej szczegółów — 
stragan z  szalotkami, muzyka dobiegająca z  nastawionego głośno radia, sprzedawca 
z  czarną brodą przetykaną pasemkami siwizny, człowiek w  celofanowym płaszczu, 
zapach brukwi — aby później łatwo zorientować się, gdzie jest, gdyby musiał uciekać albo 
szukać kryjówki.
To prawda, zaskoczyła go obowiązująca w  mieście monotonia, niemal takie same 
budynki i  poubierani prawie tak samo ludzie. Zdziwił go brak odcieni, a  także 
nieobecność morza, strumieni i  ziemi uprawnej. Jakiś głupiec zbudował miasto 
na  zupełnie płaskim, kamienistym terenie, gdzie rósł tylko niesmak. Szczerze mówiąc, 
było to chyba najgorsze miejsce na  założenie miasta. A  gdzie obfitująca w  ryby zatoka, 
szeroka rzeka, wygodny port, przełęcz między wzgórzami, miejsce, w  jakim podobno 
starożytni najchętniej zakładali siedziby? Gdzie pokłady węgla, które zapewniłyby miastu 
dobrobyt, gdzie wzniesienia i  skarpy, które zagwarantowałyby mu bezpieczeństwo? Gdzie 
piękne widoki, które dawałyby natchnienie poetom? Co sprawiło, że to wiecznie 
spragnione, niefortunnie usytuowane miasto — za  daleko na  południe, by czerpać zyski 
z  uprawy chmielu, za  daleko na  północ, by sadzić winogrona — stało się tak wielkie 
i  zamożne? Odpowiedź rzucała się w  oczy na  każdym kroku, pętała się pod nogami, 
potrącała go i  naciskała ze  wszystkich stron. Bazar! Miasto pozbawione atutu dogodnego 
położenia musi zająć się handlem. Morza, rzeki, wzgórza, złoża węgla zapewniają byt 
miastom żyjącym z  rybołówstwa, przemysłu lub turystów, natomiast ludzie z  miast takich 
jak nasze nie mają innego wyjścia, jak tylko zająć się sprzedawaniem, kupowaniem oraz 
pośrednictwem, naturalnie z  wyjątkiem tych, co decydują się pójść drogą wybraną przez 
Józefa, to znaczy żyć ze  złodziejstwa.
Gdyby był mądrzejszy, z  pewnością nie przystąpiłby od  razu do  pracy, lecz 
zaczekał przynajmniej godzinę albo dwie. Było jeszcze za  wcześnie na  beztroskich 
kupujących; o  tej porze na  targu przebywali wyłącznie sprzedawcy. Natychmiast zwrócili 
na  niego uwagę, podejrzewając, że jest jednym z  tych, co to chętnie jadają na  śniadanie 
darmowe owoce. Przez cały czas był obserwowany, więc nic dziwnego, że szczęście, 
które do  tej pory tak bardzo mu sprzyjało, teraz go opuściło. Dostrzegł swoją szansę. 
Jakiś rudy mężczyzna wsadził do  tylnej kieszeni wypchaną kopertę z  wielkim czerwonym 
napisem, po  czym nachylił się, by dźwignąć z  ziemi worek marchwi. Józef działał 
błyskawicznie, ale w  aż nadto widoczny sposób. Wyszarpnął kopertę z  kieszeni, lecz 
w  tej samej chwili kilku sprzedawców zawołało: „Rudzielec, uważaj!”, właściciel koperty 
złapał go za  nogę, pociągnął, Józef przewrócił się, a  sekundę później leżał na  wznak, 
przyciśnięty do  ziemi. Wokół niego natychmiast zebrał się tłum. Dostał pierwszego 
kopniaka tego dnia.
— Zapłacisz mi za  to — warknął Rudzielec, który od  razu wpadł na  pomysł, jak 
wykorzystać pechowego szczeniaka.
Kilka godzin później Józef ruszył w  miasto, by dokonując napadu na  zlecenie 
odpokutować ze  swe krótkie przestępcze życie. Czy to właśnie była szansa, o  której 
marzył? Czyżby tak prędko trafiła mu się znakomita sposobność zdobycia bogactwa? 
Zgodnie z  otrzymanymi instrukcjami najpierw uczepił się Gawrona w  pasażu, aby 
zapamiętać jego twarz, teraz zaś czekał na  niego w  tunelu pod torami kolejki miejskiej. 
Przysiadłszy na  piętach palił papierosa i  wpatrywał się w  fotografię otrzymaną 
od  Rudzielca. Przedstawiała ona jeden ze  straganów na  Targu Mydlanym oraz nieco 
młodszego, uśmiechniętego Gawrona, ubranego na  czarno, z  apaszką owiniętą luźno 
wokół szyi. Właśnie tego człowieka miał napaść, sterroryzować i  ograbić. Rudzielec 
powiedział mu, że Gawron, wracając z  bazaru do  Wielkiego Wika, będzie miał przy sobie 
sporo pieniędzy, w  tym także kopertę, którą Józef niedawno próbował ukraść: brązową, 
zaklejoną taśmą samoprzylepną, z  napisem zrobionym czerwonym flamastrem. Pokazał 
mu ją jeszcze raz.
— Dobrze się jej przyjrzyj. Ten człowiek na  pewno będzie miał ją przy sobie.
Zadanie Józefa polegało na  tym, żeby machnąć nożem, odebrać kopertę 
i  dostarczyć ją, zaklejoną, z  powrotem na  stragan Rudzielca. Wszystko, co oprócz niej 
znajdzie przy Gawronie, może zatrzymać dla siebie. Jeśli wywiąże się z  zadania, jego 
występek pójdzie w  zapomnienie, obejdzie się bez zawiadamiania policji i  otrzyma 
z  powrotem dokumenty, które Rudzielec zatrzymał jako zastaw. Kto wie, może nawet 
dostanie ofertę pracy. Jaka to praca? Tego na  razie się nie dowie. W  każdym razie 
z  pewnością taka, przy której będzie mógł zrobić użytek ze  swoich mięśni.
Józef wypalił już ostatniego papierosa. W  podziemnym tunelu głód doskwierał mu 
znacznie bardziej niż na  ulicy. Schował zdjęcie dostarczone przez Rudzielca, pewien, że 
bez trudu rozpozna twarz Gawrona, po  czym w  mdłym, migającym świetle zaczął 
wpatrywać się w  inną fotografię, wyciętą z  katalogu. Czuł się teraz blisko spokrewniony 
z  mężczyzną w  kremowym garniturze. Im dłużej przyglądał się pobudzającym 
wyobraźnię szczegółom — nienagannie czystej marynarce, ręce opartej na  kolanie, 
trzeciej szklance — tym bardziej był pewien, że już niedługo on także zasiądzie w  jakimś 
barze.
Bardzo szybko znudziło mu się siedzenie na  piętach w  mrocznym tunelu. Męczył go 
głód, z  irytacją marzył o  papierosie. Odczuwał też coś w  rodzaju zażenowania, gdyż 
pewna starsza kobieta przeszła przez tunel z  taką nerwowością i  pośpiechem, że 
zupełnie nie zwróciła uwagi na  uprzejmy uśmiech, jakim ją obdarzył. Nigdy do  tej pory nie 
spotkał kobiety w  tym wieku, która nie znałaby go z  imienia, nie wiedziała, kim są jego 
rodzice i  nie zatrzymałaby się, żeby zamienić kilka słów. Krzyknął za  nią, najpierw 
pozdrowienie, potem obelgę. Nie odwróciła się. Zupełnie jakby go nie słyszała. Zupełnie 
jakby była jedną z  tych, co to nienawidzą młodych.
Pragnął jak najszybciej udowodnić, że zasługuje na  miano obywatela miasta. Ruszył 
w  kierunku kaskady dziennego światła spływającego po  schodach w  nadziei, że 
dostrzeże w  tłumie twarz Gawrona. Znacznie łatwiej byłoby mu zaatakować ofiarę 
od  tyłu. Jednak akurat wtedy, kiedy miał zamiar wejść na  schody, dokładnie przed sobą, 
zaledwie trzy stopnie wyżej, ujrzał Gawrona. Mężczyzna nie wyglądał najlepiej: jedną rękę 
przyciskał do  piersi, bladość jego twarzy świadczyła albo o  gorączce, albo o  poważnym 
zaniepokojeniu. Oddychał szybko i  płytko, wyraźnie zmęczony marszem przez zatłoczone 
ulice. Niósł naręcze gałązek krzewu laurowego oraz elegancko zapakowane duże 
pudełko, sprawiające wrażenie, jakby zawierało jakieś nadzwyczaj cenne rzeczy. W  taki 
oto sposób doszło do  spotkania Józefa i  Gawrona. Zorientowawszy się, kogo ma przed 
sobą, wystraszony Gawron usunął się pospiesznie na  bok w  nadziei, że jego 
prześladowca podąży w  górę schodów, lecz Józef nie ruszył się z  miejsca. Dopiero kiedy 
Gawron niepewnie postąpił dwa kroki w  głąb cuchnącego, mrocznego tunelu, młodzieniec 
objął ramieniem jego cienką szyję i  przytrzymał co najmniej tak mocno, jak mężczyzna 
ze  zdjęcia barmankę.
— Mam nóż — szepnął.
Aby udowodnić, że mówi prawdę, gwałtownym ruchem wysunął prawą rękę, w  której 
trzymał swój sprężynowy nóż, po  raz ostatni używany przy podcinaniu pomidorów, 
i  otworzył go zaledwie kilka centymetrów od  twarzy Gawrona.
— Rzuć paczkę — polecił.
Gawron pozwolił ciastkom upaść na  posadzkę tunelu.
— A  teraz opróżnij kolejno kieszenie. Zacznij od  marynarki.
Gawron wydobył grubą kopertę, zwitki banknotów, wszystkie pieniądze, jakie zebrał 
tego dnia. Powoli, starając się nie wykonać żadnego gwałtownego ruchu, wyciągnął je 
przed siebie, jak najdalej od  groźnego noża.
— Bierz je — powiedział.
Ale Józef nie miał jak wziąć pieniędzy. Przecież jednym ramieniem uciskał szyję 
Gawrona, w  drugiej ręce zaś trzymał nóż.
— Rzuć.
Gawron wykonał polecenie. Koperty i  banknoty, w  sumie więcej pieniędzy, niż Józef 
kiedykolwiek widział, spadły na  pudełko z  ciastkami. Wśród nich była także koperta 
Rudzielca.
— Teraz spodnie.
Napadnięty bez protestu opróżnił obie kieszenie, po  czym wywrócił je na  lewą 
stronę, niczym mały chłopiec przyłapany na  kradzieży słodyczy.
— Zobaczmy, co tam jest.
Gawron ponownie wyciągnął rękę. Trzymał w  niej chusteczkę do  nosa, przepustkę, 
klucze i  trochę drobnych.
— Możesz to sobie zostawić — powiedział Józef.
Spodobały mu się jego słowa, jego wielkoduszny gest. Uwolnił szyję Gawrona 
z  uścisku i  cofnął się o  krok. Laurowe gałązki dołączyły do  ciastek i  pieniędzy. — 
Odwróć się. Cofnij.
Gawron stanął twarzą w  twarz z  napastnikiem, zrobił dwa kroki do  tyłu 
i  znieruchomiał w  oczekiwaniu. „Możesz to sobie zostawić” potwierdziło jego 
przypuszczenia: nóż był tylko na  pokaz, chłopak nie używał go do  podcinania gardeł 
i  rozpruwania wnętrzności. „Możesz to sobie zostawić” znaczyło tyle co „Będziesz żył”. 
Strach począł ustępować miejsca irytacji i  wstydowi; Gawron był na  siebie wściekły, że 
pozwolił ośmieszyć się temu wieśniakowi w  idiotycznym garniturze, i  to akurat dzisiaj, 
zaledwie kilkanaście minut po  tym, jak on sam, bez niczyjej pomocy, zrobił z  siebie idiotę 
na  oczach wielu ludzi. Zacisnął palce na  kluczach w  taki sposób, by końcówka jednego 
z  nich wystawała poza kostki ręki. Przygryzł też dolną wargę, już nie ze  strachu, lecz 
po  to, by powstrzymać wybuch gniewu. Kręciło mu się w  głowie, porwały go nudności 
i  w  ogóle czuł się trochę jak zwierzę. Okazało się, że to wcale nie takie trudne zrobić 
jeden długi krok w  kierunku Józefa, który akurat pochylił się, by zgarnąć z  ziemi 
pieniądze, utkwić spojrzenie w  intensywnie czerwonym znamieniu na  jego twarzy i  zadać 
cios zaciśniętą pięścią.
Gawron chciał trafić w  nos albo podbródek, lecz chybił. Uderzył w  czoło, tuż nad 
lewym oczodołem. Ostro zakończona końcówka klucza przebiła skórę, pozostawiając ślad 
bardzo podobny do  tych, jakie sójki czynią dziobami w  dojrzewających gruszkach. Zaraz 
potem Gawron uderzył ponownie, trafiając tym razem w  ucho. Klucz znowu zostawił ślad, 
mniej foremny, znacznie bardziej poszarpany. Z  rany popłynęła krwawa łza. Trzeci cios, 
a  właściwie kopniak, został zadany w  pierś; później mógł o  tym zaświadczyć odcisk buta 
na  kremowej marynarce oraz wielki siniak w  kształcie półksiężyca na  skórze Józefa. 
Zaskoczony chłopak osunął się na  ziemię, łapiąc powietrze szeroko otwartymi ustami. 
Zmiażdżył kartonowe pudełko z  ciastkami, jego twarz zaś przycisnęła się do  gałązek 
krzewu laurowego, lecz zapach marcepanu nie osłodził mu goryczy porażki. Gałązki były 
już zupełnie bezwonne. Najbardziej charakterystyczną cechą roślin jest brak stałości: 
wszelkie barwy i  aromaty nikną z  biegiem czasu. Józef czuł jedynie paskudną woń 
brudnej posadzki tunelu. Do  otwartych ust ściekały mu krew i  łzy. Wkrótce przekona się, 
że krew pochodzi z  rany na  czole. Łzy także miały czerwoną barwę. Zmarszczki wokół 
oczu, usta, włosy, klapa i  rękaw marynarki — wszystko było we  krwi. Zdjęcie wycięte 
z  katalogu i  fotografia Gawrona wysunęły się z  kieszeni na  piersi.
Gawron wytrącił Józefowi nóż z  ręki i  mocnym kopnięciem posłał broń daleko pod 
ścianę podziemnego przejścia. Zaraz potem ciałem mężczyzny wstrząsnął atak silnego 
kaszlu. Pierś falowała mu jak głuptakowi.
Józef z  trudem podniósł się na  nogi i  z  pustymi rękami pobiegł po  schodach 
w  górę, ku światłu i  bezpieczeństwu, jakie dawała ulica. Niech Bóg błogosławi ulicę.
Gawron powoli zbierał swoje rzeczy: pieniądze, koperty, przepustkę, rozpłaszczone 
pudełko z  ciastkami. Podniósł także nóż Józefa, schował ostrze i  wsunął go do  tej samej 
kieszeni, w  której trzymał klucze. Gałęzie nie nadawały się już do  przystrojenia fotela 
Wiktora, więc przesunął je nogą pod ścianę tunelu. Oddychał z  największym trudem, ale 
sam był zdumiony swoim spokojem. Przede wszystkim kilka psiknięć rozpylaczem, zaraz 
potem lampka szampana.
Nie czuł gniewu do  chłopca. Starcie było zbyt krótkie i  prawie zupełnie pozbawione 
dramatyzmu, więc nie mogło stać się przyczyną długotrwałej wrogości. Znacznie boleśniej 
odczuł upokorzenie, jakie stało się jego udziałem w  Mydlanym Ogrodzie. Gdyby jego 
dawni przyjaciele mogli zobaczyć bójkę w  tunelu, gdyby mogli przekonać się na  własne 
oczy, jak szybko rozprawił się z  uzbrojonym w  nóż napastnikiem! Przemoc to najlepsza 
riposta — znacznie bardziej wymowna od  słów. Czuł się tak, jakby powrócił do  swoich 
korzeni, do  dzieciństwa, do  miasta, do  świata pracy. Był podekscytowany, 
z  niecierpliwością czekał na  to, co mu jeszcze przyniesie dzień. Był twardy, a  zarazem 
sentymentalny jak gwiazdor filmowy. Nie mógł się doczekać, kiedy do  spółki z  Anną zje 
kupione ciastka. Nie mógł się doczekać, kiedy znowu nadarzy się okazja, by puścić 
w  ruch pięści.
Schylił się, aby podnieść jeszcze jeden banknot, wilgotny od  krwi Józefa. Obok leżał 
wycinek z  katalogu, częściowo zasłonięty zdjęciem, które Rudzielec wręczył chłopakowi. 
Zdumiony Gawron długo wpatrywał się w  Gawrona. Po  raz ostatni widział to zdjęcie wiele 
lat temu; skąd wzięło się tutaj, na  posadzce tunelu? Może któryś ze  sprzedawców wsunął 
je do  koperty razem z  pieniędzmi? Ale po  co? Bez wątpienia po  to, by dać mu coś 
do  zrozumienia. Groźba albo może ostrzeżenie związane z  przeszłością. Właśnie czegoś 
takiego należało oczekiwać od  zgorzkniałych, mściwych ludzi w  rodzaju Rudzielca. 
Gawron wziął zdjęcie do  ręki, a  wówczas ujrzał ukrytą pod nim fotografię wyciętą 
z  kolorowego katalogu. Przyjrzał się uważnie mężczyźnie, garniturowi, barmance. Czy 
na  tym obrazku było coś znajomego? Na  przykład bar? Albo twarz mężczyzny? Schował 
oba zdjęcia do  tej samej kieszeni co nóż, otrzepał spodnie i  marynarkę, po  czym ruszył 
w  kierunku schodów po  drugiej stronie tunelu.
Choć mocno zadyszany i  zmęczony, szedł po  marmurowych płytach pasażu 
sprężystym, zawadiackim krokiem. Wszędzie wokół niego, choć ukryci przed jego 
wzrokiem, pracowali niezliczeni bankierzy, wykorzystujący każdą sekundę dnia. Dolary 
zamieniały się w  liry, te z  kolei w  marki; ceny towarów i  ludzkich losów to pięły się 
w  górę, to raptownie spadały, by zaraz potem znowu rozpocząć mozolną wspinaczkę; 
na  monitorach pojawiały się informacje dostarczane światłowodowymi magistralami, 
niczym plotki wymieniane nad płotem dzielącym dwa ogródki, wysoko w  górze zaś 
przesuwające się nieprzerwanie po  świetlnej tablicy cyfry i  litery słały w  miasto 
elektroniczną informację. Notowania giełdowe. Wiadomości miejskie. Powódź 
w  Bangladeszu. Życzenia urodzinowe dla szefa. Zwyżka kursu akcji Fuji Film. 
Ostrzeżenia o  korkach ulicznych. Do  Nowego Jorku tylko Pan Amem.
Gawron wreszcie znalazł się na  bezpiecznym terenie. Automatyczne drzwi wessały 
go w  przestrzeń wypełnioną sztucznie oczyszczonym powietrzem. Pokazał przepustkę, 
poprawił krawat i  wezwał prywatną windę szefa. Czekając, aż metalowa klatka zjedzie 
z  dwudziestego siódmego piętra, wybrał kilka plastikowych gałęzi spośród mnóstwa 
zdobiących wnętrze głównego holu. Nie musiał niczego ciąć ani urywać; każdy listek, 
każda gałązka i  każdy konar były zakończone czymś w  rodzaju miniaturowej wtyczki 
tkwiącej w  doskonale dopasowanym gniazdku. Autentyczna, zakonserwowana kora 
trzymała się na  sztucznych pniach dzięki samoprzylepnym taśmom, a  ziemia, chociaż 
prawdziwa, miała jedynie wprowadzać w  błąd ludzi miasta.


5




Gawron skontrolował wygląd pokoju, podczas gdy kelnerki i  personel kuchni 
przygotowywały stół oraz potrawy na  urodzinowe przyjęcie Wiktora. Ani zaciśnięcie 
krawata, ani smutny fakt powrotu do  pracy w  najmniejszym stopniu nie pogorszyły 
nastroju Gawrona. Postawiwszy na  biurku Anny spłaszczoną piramidę ciastek powiedział, 
widząc jej zdziwione spojrzenie:
— Musiałem o  nie walczyć!
Anna nie zadawała żadnych pytań, tylko przymknęła oczy i  westchnęła głęboko.
— Ach, jaki jesteś rycerski!
Jednak w  tym żarcie nie było ani odrobinę złośliwości. Anna doskonale wiedziała, że 
tego rodzaju kpiny zawsze działają na  mężczyzn, którzy w  sprawach miłości i  seksu 
przypominają nakręcane zabawki. Wystarczy wykonać kilka ruchów kluczykiem, rzucić 
parę słów, a  natychmiast zaczynali maszerować, tańczyć i  walić w  bębenek. 
Postanowiła, że jeśli nadarzy się okazja, wypróbuje tę metodę na  Gawronie. Dlaczego by 
nie? Przecież nie jest żonaty, a  ona zdążyła się już rozwieść. Jest od  niego starsza tylko 
o  rok. Z  pewnością nie brakuje mu pieniędzy, więc chyba byłby zadowolony mogąc 
wydać ich nieco na  jej potrzeby, a  przy okazji spędzić z  nią trochę czasu.
Bez wątpienia to dziwak, ale dziwacy wyjątkowo silnie oddziaływali na  Annę. Lubiła, 
kiedy ją inspirowali i  zaskakiwali mężczyźni niewiele sobie robiący z  utartych zwyczajów. 
Podobała się jej tajemniczość Gawrona. Nie dała się zwieść jego sardonicznemu 
uśmiechowi; jaki człowiek, dysponujący takimi możliwościami jak on, spędziłby cały ranek 
w  mieście i  wrócił do  biura ze  stosem rozgniecionych ciastek oraz naręczem 
plastikowych gałęzi? Tylko ktoś wart bliższego poznania. Była pewna, że Gawron jest 
właśnie kimś takim. Na  razie jednak obojgu wystarczała świadomość, że zbiorą owoce 
swego filtru, i  to już wkrótce, zanim upływający nieubłaganie czas zdąży zniszczyć ich 
kolor, smak i  zapach. Niech najpierw Wiktor nacieszy się swym urodzinowym przyjęciem. 
Niech szampan rozwiąże języki i  rozgrzeje serca. Później Gawron i  Anna zostaną 
po  godzinach, żeby uporządkować dokumenty, żeby posprzątać, żeby być razem 
w  zapadającym mroku, wśród szelestu opuszczanych rolet. Nie zamienią ze  sobą ani 
słowa, gdyż oboje są wystarczająco dorośli i  bystrzy, aby zrozumieć obietnicę zawartą 
w  czterech prostych słowach: „Ach, jaki jesteś rycerski!”
Gawron zabrał do  magazynku plastikowe gałęzie, taśmę samoprzylepną oraz żyłkę 
i  zajął się przystrajaniem oparcia zabytkowego drewnianego fotela. Końcówki gałązek 
sterczały na  boki, co świadczyło o  tym, że dekorację wykonywał amator, w  dodatku taki, 
któremu się bardzo spieszyło. Gawron mocował się z  żyłką, próbując odgryźć krótkie 
kawałki, którymi mógłby poprzywiązywać niesforne końcówki, lecz żyłka była równie 
sztuczna i  wytrzymała jak one. Zaczął rozglądać się w  poszukiwaniu nożyczek, ale 
w  porę przypomniał sobie o  nożu, który zabrał z  tunelu, o  sprężynowym nożu 
porzuconym przez niezdarnego napastnika w  zbyt obszernym letnim garniturze 
i  ze  znamieniem na  policzku.
Ten za  duży garnitur! Wspomnienie paskudnie uszytej marynarki i  takich samych 
spodni pozwoliło mu błyskawicznie rozwikłać tajemnicę drugiego zdjęcia, znalezionego 
w  miejscu starcia. A  więc dlatego wydawało się dziwnie znajome! Gawron wyjął je 
z  kieszeni i  jeszcze raz przyjrzał się uważnie. Ani twarze, ani bar nie wywoływały 
żadnych skojarzeń. Tylko ten garnitur. Gawrona rozbawił jego krój i  cena, a  także myśl, 
że druga fotografia, przedstawiająca znacznie młodszego Gawrona, wcale nie wypadła 
z  jednej z  kopert wypełnionych pieniędzmi, lecz z  kieszeni chłopaka. A  więc spotkanie 
nie było przypadkowe. Napastnik wykonywał zleconą robotę. Bóg jeden wie, skąd miał 
informacje, że Gawron akurat tego poranka będzie miał przy sobie znaczną sumę 
pieniędzy. Kto jednak dał mu tę niezbyt aktualną fotografię? Jakiś zbuntowany handlarz? 
Jakiś oportunista z  Wielkiego Wika? Jakiś pieniacz pragnący odpłacić za  wyimaginowaną 
obrazę? Kto dokładnie zna wszystkich swoich wrogów?
Wziął nóż do  ręki, otworzył go i  przystąpił do  pracy, odcinając kawałki żyłki 
i  przywiązując nimi sterczące końcówki plastikowych gałązek. Dopiero po  dłuższej chwili 
zauważył wyżłobiony niezbyt wprawną ręką napis na  rękojeści: NUŻ JÓZEFA. Przez 
głowę przemknęła mu myśl, że chętnie spotkałby się z  właścicielem, bynajmniej nie 
po  to, by dać mu szansę rewanżu za  kopnięcie w  pierś i  oszustwo z  kluczami użytymi 
w  charakterze kastetu, tylko po  to, aby dowiedzieć się, kto i  dlaczego nasłał na  niego 
tego Józefa. Na  razie jednak był całkowicie usatysfakcjonowany trzymając nóż w  ręku 
oraz używając go w  najwłaściwszy ze  sposobów, to znaczy ku pożytkowi Wiktora i  jego 
fotela. Dekoracja wyglądała teraz znacznie porządniej. Widać było tylko liście. Ktoś 
mógłby pomyśleć, że stare, wysuszone, od  dawna martwe drewno nagle ożyło, 
wypuszczając korzenie i  pędy, niczym zaczarowane krzesła, o  których słyszało się 
w  bajkach. Odrobina śliny i  politury dopełniły dzieła. Ślina pozwoliła usunąć grubą 
warstwę kurzu, politura natomiast (w aerozolu, o  zapachu lasu) nadała zabytkowemu 
meblowi kolor i  połysk. Kilka energicznych ruchów chusteczką przywróciło sztucznym 
liściom intensywną zieloną barwę.
Obiecał Wiktorowi, że na  przyjęciu będą obecne koty. Stanowiły one część 
marzenia starego człowieka. Miał je trzy — płoszyły gołębie przylatujące na  dach 
budynku. Gawron sprowadził je do  gabinetu, a  one rozsiadły się wygodnie: dwa 
na  kanapie, jeden pod biurkiem. Obrus był śnieżnobiały, tak jak należało, tłoczone przez 
klimatyzację powietrze udawało wiosenny wiatr, w  poczekalni troje muzyków ćwiczyło 
ludowe melodie, które mieli grać podczas obiadu, owoce i  sery stały na  swoich 
miejscach, szampan chłodził się w  kubełkach z  lodem. Gawron wszedł do  sąsiedniego, 
mniejszego gabinetu, gdzie znajdowało się biurko Wiktora, i  zadzwonił do  szefa kuchni. 
Okonie zostały już ugotowane, wystudzone i  zalane piwem. Kelnerki czekały 
w  pogotowiu. Pięciu wiekowych handlarzy warzywami i  owocami siedziało w  ciszy 
i  skupieniu w  atrium na  parterze, czekając, kiedy zostaną wezwani do  windy. Gawron 
przeniósł fotel Wiktora do  przedsionka i  postawił go plecami do  ściany, dzięki czemu 
widać było jedynie sztuczną zieleń liści, natomiast plątanina żyłek, taśmy samoprzylepnej 
i  nagich plastikowych końcówek skryła się przed ludzkim wzrokiem.
Kiedy nadeszła wiadomość, że obiad jest już przygotowany, a  goście czekają przy 
stole, Wiktor przebywał w  wybudowanej na  dachu biurowca cieplarni i  przyglądał się 
żółtym mszycom skupionym w  licznych koloniach na  spodniej stronie liści oraz 
na  młodych pędach. Było ich mnóstwo i  tylko jedna jedyna mrówka, pałaszująca słodkie 
odchody szkodników. Wiktor, z  aerozolowym pojemnikiem w  ręku, zawahał się przez 
chwilę. Lubił owady prawie tak bardzo jak rośliny — ale tylko prawie. Mszyce są zbyt 
pospolite, żeby się do  nich przywiązywać. Spryskał je środkiem owadobójczym, ale 
darował życie mrówce. Zastanawiał się, jak wysoki musiałby postawić budynek, żeby 
uwolnić się od  gołębi, much, mszyc i  mrówek. Czterdziesto — czy może 
pięćdziesięciopiętrowy? A  czy byłoby tam jeszcze dosyć tlenu, żeby umożliwić życie 
pszczołom zapylającym rośliny? Spojrzał przez zazielenione, pokryte od  wewnątrz 
kropelkami wilgoci szyby na  północ, poza pasaż, poza autostradę i  wysokościowce, 
na  stare miasto, na  przedmieścia i  wzgórza. Drapacze chmur to najwięksi optymiści 
miejskiego krajobrazu: do  nich najwcześniej docierają promienie wschodzącego słońca, 
one najdłużej cieszą się jego ciepłem. Spoglądają z  góry na  spłaszczoną, kartograficzną 
panoramę miasta, ujętą w  schludne geometryczne reguły północy, południa, wschodu 
i  zachodu.
Wiktor znał swoje miasto równie dobrze jak jastrząb zna pola stanowiące jego tereny 
łowieckie. Z  dwudziestego ósmego piętra, gdzie niegdyś mieściła się restauracja „Na 
Wierzchołku”, która jednak nie cieszyła się szczególnym powodzeniem, gdyż gościom 
przeszkadzał widok chwiejących się na  wietrze wieżowców, wnętrze miasta było 
widoczne jak na  dłoni. Nie przygotowany obserwator dostrzegłby jedynie zagadkowy 
chaos. Z  biegiem czasu Wiktorowi udało się dokładnie poznać przebieg splątanych 
wnętrzności, czyli ulic, zlokalizował także najważniejsze kości i  organy: uniwersytet, 
stadion, cmentarze oraz parki. Potrafił bez trudu wskazać „Bunkry”, gdzie najubożsi 
obywatele mieszkają stłoczeni jak pszczoły w  ulu. Znał usytuowanie otynkowanych 
w  różne odcienie żółci budynków użyteczności publicznej, wzniesionych w  osiemnastym 
stuleciu za  pieniądze potentatów handlowych, a  także przypominającej kilka ustawionych 
obok siebie książek kwatery głównej policji, stojącej na  terenie, gdzie niegdyś rozciągały 
się parterowe slumsy.
Układ komunikacyjny był nadzwyczaj przejrzysty. Przez środek miasta przebiegała 
nie rzeka, lecz wyniesiona w  górę na  wysokich palach autostrada oraz linia kolejowa, 
natomiast główne drogi dojazdowe, wchodzące w  skład obwodnicy, tworzyły coś 
w  rodzaju ram spajających obie połówki. Całość miała kształt rombu, który w  gorącym 
letnim powietrzu zdawał się mienić wszystkimi barwami tęczy niczym pudełeczko 
obwiązane kolorowymi tasiemkami połączeń drogowych. A  co zaczynało się zaraz 
za  jego granicami? Rozległe rezydencje bogaczy, ukryte za  wysokimi ceglanymi murami 
lub ogrodzeniami z  drucianej siatki. Podmiejskie zagajniki. Wielkie supermarkety, 
sąsiadujące z  gigantycznymi asfaltowymi parkingami. Coraz mniej liczne, rozkoszne 
zakątki, przeznaczone pod zabudowę.
Jednak Wiktor najbardziej lubił szare i  zielone bulwary, proste linie drzew 
i  trawników wbijające się w  skórę miasta niczym żywe drzazgi. Lubił przytłumione 
odgłosy miasta, pogodne kłęby dymu unoszące się z  płonących kup śmieci, kominów 
fabryk i  krematoriów, odległy pomruk ruchu ulicznego, kadencje grane przez wiatr.
Przedmieścia, oglądane z  dwudziestego ósmego piętra nie najlepszymi już oczami 
Wiktora, przypominały kupony wzorzystego materiału, nie do  końca żywe, natomiast 
migoczące jak zielono-szaro-brązowy jedwab. Usytuowane znacznie bliżej, pasiaste 
i  jaskrawe płócienne daszki bazaru, którym nieco powagi dodawało jedynie sąsiedztwo 
Mydlanego Ogrodu z  jego szarobrązowymi, sięgającymi na  dwa piętra w  górę, 
drzewami, wydawały się stanowczo zbyt frywolne i  zupełnie nie na  miejscu wśród 
skomplikowanych wzorów staromiejskiej zabudowy o  stromych, łamanych dachach 
upstrzonych sterczącymi jak wykrzykniki kominami.
Wiktor nie lubił bazaru. Nie lubił pstrokatych straganów i  panującego na  nim 
rozgardiaszu. Nie lubił tłoku, przez który nie mogła się przecisnąć żadna taksówka. Nie 
podobał mu się zwyczaj sprzedawania towarów z  samochodu, zgiełk, nieudolność 
i  marnotrawstwo. Nie odwiedzał targu już od  siedmiu lat (był na  to za  stary i  zbyt 
delikatny), ale codziennie oglądał go z  okna: pstrokaty zator w  samym środku miasta, 
którego istnienie urąga zarówno prawom logiki, jak i  geometrii. Miał zamiar zrobić z  tym 
porządek. Czemu by nie? Czy to nie najbardziej odpowiednie zajęcie dla mężczyzny? 
W  ciągu piętnastu minut, jakie spędził w  cieplarni, zarobił trzy razy tyle, ile trzeba, by 
spędzić miesiąc w  Nicei, kupić nowy samochód lub zaopatrzyć się na  cały rok w  nowe 
ubrania. Farmy i  hurtownie, biura i  akcje, kapitał zainwestowany w  stu miastach 
rozrzuconych po  co najmniej dziesięciu krajach, co minutę powiększały jego fortunę. 
Trzydzieści milionów miesięcznie. Tyle, ile Maroko wydaje w  ciągu roku na  oświatę 
i  opiekę zdrowotną. Wystarczająco dużo, by nadać marzeniom konkretny kształt, by 
zbudować je z  cegły, szkła lub kamienia.
Jego księgowi i  doradcy pracowali nad tym już od  ponad roku. Ich zdaniem bazar 
w  swojej obecnej postaci stanowił całkowity anachronizm, przynosząc stanowczo 
za  małe zyski, jeśli wziąć pod uwagę jego centralne położenie. W  porównaniu 
z  nowoczesnymi przetwórniami był prawdziwym wąskim gardłem, ograniczającym 
sprzedaż świeżych owoców. Władze miejskie sugerowały już wielokrotnie, że nie będą 
stawiały żadnych przeszkód, gdyby dostały do  zaakceptowania nowe plany 
zagospodarowania tego terenu albo przeniesienia bazaru w  inne miejsce. Żadnych 
przeszkód, dobre sobie! Wiktor nie był tak naiwny, aby uwierzyć, że wszystko pójdzie jak 
po  maśle. Doskonale wiedział, iż sprzedawcy to uparta hałastra, dla samej zasady gotowa 
przeciwstawić się wszystkim zmianom. No, ale to już głowa Gawrona w  tym, żeby 
siedzieli cicho, pomyślał. Problem polegał na  tym, że Wiktor nie mógł dopuścić Gawrona 
do  swoich planów. Nie wierzył w  jego lojalność, nie ufał jego radom, miał poważne 
wątpliwości, czy tamten zdoła utrzymać język za  zębami. Gawron to nie biznesmen. Jaki 
biznesmen byłby aż tak towarzyski? Jaki biznesmen zgodziłby się tak długo pracować 
za  tak niskie wynagrodzenie? Jaki biznesmen prędzej czy później nie wpadłby w  szał, 
codziennie obserwując urągające wszelkim zasadom ekonomii funkcjonowanie bazaru? 
Tymczasem Gawron kochał Targ Mydlany, uwielbiał panujący tam ścisk i  tłok. „Dla mnie 
to prawdziwy raj”, tak właśnie mawiał. Zdaniem Wiktora mógł to być wyłącznie raj 
termitów.
Starzec wziął do  ręki laskę i  całkiem pewnym krokiem podążył w  kierunku windy 
(oraz urodzinowego przyjęcia), mijając donice z  sadzonkami pieprzu i  pomidorów. 
Przystanął na  chwilę, by zgnieść opuszkiem kciuka kilka mszyc, które przycupnęły 
na  spodniej stronie liści wielkich fikusów, stojących po  obu stronach drzwi 
na  podobieństwo strażników. Wytarł palec o  futrynę, zakasłał, odchrząknął, po  czym 
celnie splunął do  jednej z  donic. Flegma błysnęła na  brunatnej, pulchnej ziemi niczym 
srebrzysty śluz pozostawiany przez ślimaki.
— Na  szczęście — mruknął Wiktor pod nosem. Tak właśnie mówi gospodarz, kiedy 
spluwa na  ziemię. Chodzi o  szczęście dla roli, jak również dla spluwającego. Wiktor miał 
na  myśli bardzo konkretną postać szczęścia: żeby dożyć przynajmniej dziewięć — 
dziesiątki i  odcisnąć trwałe piętno na  wyglądzie miasta. Wiek nie był jego nieprzyjacielem 
— wręcz przeciwnie, wydawało mu się, że dzień osiemdziesiątych urodzin stanowi 
doskonałą okazję, by zacząć wydawać nagromadzone miliony. Nie ma przecież rodziny, 
której mógłby zostawić pieniądze, nie ma długów, więc co powinien zrobić? Oddać 
wszystko na  żer instytucji dobroczynnych, urzędu podatkowego oraz niewiele wartych 
łapserdaków w  rodzaju Gawrona? Czy raczej udawać zramolałego głupca i  zaorać to, co 
wyhodował?
Podobno drugie dzieciństwo zaczyna się właśnie po  osiemdziesiątce, a  on nigdy 
nie miał nawet tego pierwszego. Nigdy nie był chłopcem, tylko oseskiem, a  potem 
od  razu mężczyzną. A  więc najwyższa pora stać się dzieckiem, pomyślał. Trzeba być 
starcem pełnym energii, pomysłów i  nadziei. Trzeba zapomnieć o  goryczy i  pogodzić się 
ze  światem. Splunął do  drugiej donicy, bardziej po  to, by oczyścić oskrzela, niż po  to, 
żeby zapewnić sobie więcej szczęścia, niż powinno przypaść mu w  udziale.


6




Całkiem zwyczajne marzenie Wiktora, który zapragnął obchodzić swoje 
osiemdziesiąte urodziny w  wiejskim stylu, nie mogło zostać zrealizowane. Powietrzu 
wypełniającemu wnętrze Wielkiego Wika brakowało świeżości. Było ciężkie i  nieruchome. 
Przypominało zupę. Tworzyły je dwutlenki pochodzące z  klimatyzatorów, tlenki z  systemu 
ogrzewczego, związki amoniaku i  formaldehydy z  dymu papierosowego, ozon 
z  kserokopiarek, duszące wyziewy z  tworzyw sztucznych, rozpuszczalników 
i  jarzeniówek. W  niewielkiej ilości tlenu, jaka jeszcze została, unosiła się zawiesina kurzu, 
pyłu i  mikroorganizmów, włókien z  wykładziny dywanowej, ameb rozmnażających się 
w  wypełnionych wodą zbiornikach nawilżaczy, celulozowych drobin z  papierowych 
odpadów, a  także grzybów i  roztoczy. To powietrze za  dużo ważyło, a  przeciskając się 
opornie przez nosy i  usta zaproszonych gości zmuszało ich do  kaszlu i  kichania. Robiło 
im się coraz bardziej gorąco, łzawiły im oczy, bolały głowy, odzywały się bóle reumatyczne 
w  stawach. Wielki Wik był chory. Błyskawicznie zaraził swoją chorobą tych starców, którzy 
całe życie spędzili na  świeżym powietrzu, czekających na  pojawienie się szefa. Oni sami 
winą za  swoje dolegliwości obarczali napięte nerwy. Ich zdaniem nieprzyjemną suchość 
w  ustach spowodował niepokój, ten zaś z  kolei wywołało wydrukowane na  eleganckim 
papierze zaproszenie, by zechcieli „jako najbliżsi przyjaciele spędzić w  miłej, swobodnej 
atmosferze pewien czas u  boku dostojnego jubilata oraz towarzyszyć mu przy uroczystym 
obiedzie”. Swobodnej? Żaden z  nich nie mógł czuć się swobodnie w  pobliżu Wiktora, 
chyba że wtedy, kiedy chodziło o  interesy albo o  załatwienie jakiejś konkretnej sprawy. 
Najbliżsi przyjaciele? Czyżby oni właśnie mieli być najbliższymi przyjaciółmi Wiktora? 
Na  samą myśl o  tym uśmiechnęli się z  niedowierzaniem. Jednak, z  drugiej strony, kogo 
miałby zaprosić, jeśli nie tę piątkę? Nie miał rodziny ani sąsiadów; bądź co bądź to nie 
była wieś, gdzie ludzie mieszkają blisko siebie, a  jednocześnie czują się ze  sobą na  tyle 
mocno związani, by co pewien czas z  przyjemnością zasiąść przy wspólnym stole, czy to 
z  okazji pogrzebu, chrztu albo wesela lub choćby po  to, żeby pomóc starcowi zdmuchnąć 
osiemdziesiąt świeczek na  urodzinowym torcie.
— Zaprosił nas, bo nie miał wyboru — zauważył jeden ze  sprzedawców.
— A  my przyjęliśmy zaproszenie, bo ostatnio musimy robić wszystko, czego Wiktor 
zapragnie — uzupełnił drugi. — Jesteśmy tutaj, bo to my nie mieliśmy wyboru.
To prawda, że dawno temu, kiedy imperium Wiktora było znacznie mniejsze, tak 
małe, jak każdego z  nich, żyli z  nim znacznie bliżej. Wówczas jego zgryźliwość nie 
przerodziła się jeszcze w  oschłość, milczenie natomiast wydawało się tylko dziecinne, nie 
złowróżbne. Teraz jednak on grał rolę starego imperatora, oni zaś płaszczących się, 
zastraszonych, niespokojnych dworzan. Przyjęcie zostało przygotowane w  taki sposób, 
jakby starzec istotnie był jakimś średniowiecznym władcą, przywykłym odbierać wyrazy 
czci i  uszanowania od  każdego, kto znalazł się w  pobliżu. Kiedy wyszedł z  rzęsiście 
oświetlonej windy, powitała go huczna owacja. Gnąca się w  ukłonach służba utworzyła 
coś w  rodzaju korytarza, którym przeszedł, nie niepokojony przez dawnych kolegów. Troje 
akordeonistów zagrało marsz z  „La Reginy”; radosne dźwięki instrumentów doskonale 
harmonizowały z  młodymi, zdrowymi uśmiechami urzędników stłoczonych przy drzwiach.
Pociągający nosami i  pokasłujący goście otoczyli Wiktora dopiero wtedy, kiedy ten 
znalazł się w  pobliżu stołu. Za  każdym krzesłem, z  wyjątkiem tego, na  którym miał 
zasiąść Wiktor, stał kelner lub kelnerka. Obok miejsca solenizanta czekał Gawron, 
zupełnie jak następca tronu albo nieślubny syn władcy z  jakiejś bajki, bijąc brawo zarówno 
jubilatowi, jak i  muzykom. Nawet Wiktor dał się ogarnąć wzruszeniu; co prawda nikt nie 
mógł tego dostrzec na  jego twarzy, ale sprawiło, że szedł mniej pewnym krokiem 
i  mocniej podpierał się laską.
Rzecz jasna poprosili, aby zechciał usiąść, po  czym jeszcze przez pewien czas 
klaskali z  zapamiętaniem. Miał ochotę na  wodę, ale w  takiej chwili można było podać 
wyłącznie szampana. Wniesiono tace z  kieliszkami — dla Wiktora i  jego gości, dla 
służby, dla wszystkich pracowników. Nawet dla akordeonistów. Ci ledwo zdążyli przełknąć 
pierwszy łyk, a  już musieli pospiesznie odstawić kieliszki, by zagrać — i  odśpiewać — 
urodzinową polkę. Wiktor siedział niczym Król Warzyw, otoczony pracownikami, 
kelnerami, służącymi, znajomymi oraz kotami; wszyscy oni w  to popołudnie mieli mu 
służyć, podczas gdy dwie zażywne kobiety i  jeden korpulentny mężczyzna wpompowywali 
skoczną, radosną melodię do  wypełnionego ciężkim powietrzem pomieszczenia. Ci, co 
znali słowa, przyłączyli się do  śpiewu, pozostali natomiast nucili pod nosem albo tylko 
uśmiechali się szeroko.
W pewnej chwili, kiedy jeden z  trzech kotów wskoczył na  stół, między tace 
z  serami i  owocami, po  czym wetknął nos w  talerzyk z  masłem, wydawało się, że 
wiejskie obyczaje mimo wszystko znalazły drogę do  miasta. Wystarczyła jednak uniesiona 
brew Gawrona oraz ledwo dostrzegalne skinięcie głową, by kocia przygoda dobiegła 
końca: któryś z  kelnerów, chyba niezbyt obeznany ze  zwyczajami zwierząt, zdjął 
nieszczęśnika ze  stołu trzymając go za  tylne łapy, jakby kocisko było królikiem 
przeznaczonym do  garnka.
Muzyka dobiegła końca. Gawron ponownie skinął głową; na  ten znak wszyscy 
pracownicy opuścili pokój, udając się z  powrotem do  swoich komputerów, biurek, 
telefonów i  dokumentów. Znowu rozległy się dźwięki akordeonów — tym razem 
largamente. Goście zasiedli przy stole nakrytym śnieżnobiałym obrusem, kelnerzy podali 
rybę, Gawron natomiast życzył Wiktorowi bon appetit i  dołączył do  Anny oraz pozostałych 
urzędników, którzy w  sąsiednich pomieszczeniach zajęli się rozpłaszczonymi ciastkami 
oraz kolejnymi butelkami szampana. Urodzinowy fotel wjedzie później, po  posiłku, kiedy 
Wiktor stanie się nieco bardziej przystępny.
Pomimo wysiłków kucharza główne danie pozostawiało sporo do  życzenia. Okonie, 
choć świeże, miały dziwny, niezbyt przyjemny zapach i  sprawiały wrażenie, jakby 
podróżowały w  nie najlepszych warunkach. Tylko jeden spośród gości, namiętny palacz 
o  całkowicie zdrewniałym podniebieniu, zajadał swoją porcję z  prawdziwym apetytem. 
Pozostali nadrabiali miną, co chwila sięgając po  pieczywo, oliwki, ser i  owoce, i  starali 
się ukryć nie dojedzone resztki pod rybią skórą, kręgosłupami i  ośćmi.
Nie minęło wiele czasu, a  posiłek dobiegł końca i  kelnerki pozbierały talerze, by 
starcy, pobudzeni do  życia szampanem i  winem, mogli bez przeszkód oddać się 
rozmowom oraz wspomnieniom. Zgodnie z  życzeniem Wiktora w  programie nie 
przewidziano ani oficjalnych przemówień, ani wręczania upominków. Pomimo tkwiącego 
w  uchu brzęczącego i  chimerycznego aparatu miał za  słaby słuch, aby wytężać go, 
wsłuchując się w  wyświechtane banały. Jednak tego rodzaju życzenia, szczególnie 
formułowane przez jubilatów, są zazwyczaj interpretowane jako zaszyfrowana wiadomość 
o  całkowicie odmiennej treści. Nikt przecież nie mówi wprost, co chciałby otrzymać, każdy 
natomiast powtarza: „Nie trzeba. Dajcie spokój. Nie zawracajcie sobie głowy. 
Najważniejsze, że przyszliście”.
Przyjaciele Wiktora dołożyli wszelkich starań, aby złamać szyfr, którym posłużył się 
solenizant. Jaki podarunek mógłby sprawić radość słabowitemu, bezdzietnemu 
milionerowi, wkraczającemu w  dziewiątą dekadę życia? Naturalnie taki, którego nie 
sposób kupić za  żadne pieniądze. Pięciu podstarzałych handlarzy owocami miało nielichą 
zabawę, co prawda zaprawioną sporą dawką goryczy, wynajdując rzeczy niemożliwe 
do  kupienia, a  jednocześnie drogie sercom ludzi w  podeszłym wieku. Zdrowie. 
Prezencja. Zęby, włosy i  szczupła sylwetka. Rozkosze łoża. Cierpliwość. Energia. Ciepły 
kącik w  czyimś sercu. Lepsze zwieracze. Wszystko to minęło bezpowrotnie, pozostając 
poza zasięgiem możliwości wyznaczonym stanem kont bankowych. A  więc, co ofiarować 
Wiktorowi na  urodziny? Miejsce w  historii? Sławę? Tej nie sposób kupić; trzeba na  nią 
zasłużyć.
— Wznieśmy mu pomnik!
Propozycja została rzucona żartem, ale wiekowi sprzedawcy bardzo szybko 
dostrzegli zalety tego pomysłu i  zaczęli poważnie kiwać głowami. Postawią w  Mydlanym 
Ogrodzie posąg, naturalnie opatrzony tabliczką ze  stosownym napisem. Fundusze 
uzyskają drogą zbiórki publicznej — z  pewnością żaden ze  sprzedawców handlujących 
na  terenie bazaru nie odmówi swego wsparcia. Tak, to znakomity pomysł. Dar złożony 
miastu dla uczczenia osiemdziesiątej rocznicy urodzin wielkiego człowieka. Zamówili 
projekt u  kobiety, która wykonała odlany w  brązie pomnik upamiętniający rajców 
miejskich, zadźganych włóczniami w  1323 roku. Pomnik stanął u  wejścia do  nowej sali 
koncertowej. Spodobał się im. Na  twarzach rajców malowało się autentyczne cierpienie, 
włócznie były proste i  bezlitosne jak palec samej Śmierci, ręce, które próbowały wyrwać je 
z  ran, wyglądały tak jak moje lub twoje, tyle że dużo większe i  także odlane z  brązu. 
Dzieło z  całą pewnością nie stanowiło abstrakcyjnej metafory, artystka zaś ponad wszelką 
wątpliwość nie należała do  żadnej ze  szkół współczesnego rzeźbiarstwa. Rozmawiając 
z  nimi posługiwała się znanymi im terminami: umowa, termin płatności, termin dostawy, 
cena. A  więc, na  przekór życzeniu Wiktora, zostało jednak wygłoszone przemówienie 
i  nastąpiło wręczenie prezentu. Pięciu starych sprzedawców ofiarowało jubilatowi teczkę 
z  rysunkami artystki.
— To tylko projekty — powiedzieli. — Sam wybierzesz ten, który ci się najbardziej 
podoba. Będzie gotowy przed następnymi urodzinami.
Wiktor nie wygłosił mowy, tylko skinął głową i  schował teczkę do  biurka.
— Zajmę się tym później — odparł, po  czym znowu usiadł przy stole, dołączając 
swoje wyniosłe skrępowanie do  ich, znacznie bardziej rzucającego się w  oczy.
Usiłowali otworzyć któreś z  okien, by wpuścić nieco miejskiego powietrza, ale 
na  próżno. Wszystkie okna powyżej pierwszego piętra miały podwójne szyby, były 
hermetycznie zamknięte, otworzyć się mogły zaś jedynie na  rozkaz centralnego mózgu 
budynku, komputera sterującego wszystkim, od  ogrzewania poczynając, na  sygnalizacji 
przeciwpożarowej kończąc. Starali się wskrzesić wspomnienia o  wiejskich 
podwieczorkach, w  jakich uczestniczyli wiele lat temu, kiedy osobiście jeździli 
na  prowincję, by wyszukiwać najlepszych dostawców. Próbowali śpiewać sentymentalne 
piosenki podsuwane im przez zespół akordeonistów. Pili alkohol z  nadzieją, że ich ożywi, 
zamiast usypiać, ale wszystko na  próżno. Bóle głowy i  stawów, nasilające się od  chwili, 
kiedy weszli do  budynku, pogłębiały zażenowanie mężczyzn oraz zmarszczki na  ich 
czołach. Choć kasłali prawie bez przerwy, nie odczuwali żadnej ulgi. Piekły ich oczy. 
Twarze mieli czerwone i  nabrzmiałe jak grzebienie kogutów. Wprost trudno sobie 
wyobrazić warunki bardziej sprzyjające zawałowi serca lub wylewowi krwi do  mózgu.
Wiktor siedział tak samo otumaniony jak jego goście, tyle że przyczyną jego 
paskudnego nastroju nie była atmosfera panująca w  budynku, gdyż do  tej zdążył się już 
przyzwyczaić, lecz zażenowanie, jakie odczuwał w  ich obecności. Nigdy nie opanował 
sztuki konwersacji, nie potrafił dać wyrazem twarzy do  zrozumienia, że dobrze się czuje 
w  towarzystwie osób siedzących wraz z  nim przy stole, nie sypał dowcipami jak 
z  rękawa, nie miał łatwości w  nawiązywaniu kontaktów. Można by zapytać: „Cóż to 
za  człowiek miasta, który nie docenia uroków rozmów o  niczym, wypełniających na  równi 
z  ludźmi sklepy, biura i  ulice?” Nic go to nie obchodziło, bo nie musiało go obchodzić. 
Szef może mówić mało, albo nawet wcale, i  nie potrzebuje wychodzić ani do  sklepu, ani 
nawet na  ulicę. Prawdę powiedziawszy, irytowały go nawet naciągane żarty i  płaskie 
pochlebstwa, kierowane pod jego adresem przez gości w  przerwach między atakami 
kaszlu. Ciągłe pochrząkiwania, posapywania i  pot, który obficie występował im na  czoła, 
uważał za  dowód rozpustnego trybu życia, folgowania zdradliwym przyjemnościom 
w  rodzaju nadmiernego picia i  palenia tytoniu, a  także braku tego, co określa się mianem 
gravitas. Spoglądał na  nich z  mniejszą życzliwością i  pobłażliwością niż na  żółte 
mszyce, które pozabijał nie tak dawno temu.
Jego oddech, zawsze płytki i  dość słaby, także stał się chrapliwy, a  to za  sprawą 
papierosowego i  fajczanego dymu, którego kłęby pojawiły się nad stołem w  chwili, kiedy 
kelnerki podały brandy. Coś niepokojącego działo się również w  jego żołądku.
— Panowie... — powiedział i  podniósł się z  krzesła z  kieliszkiem w  ręku. Goście 
umilkli i  czym prędzej poderwali się na  nogi, oczekując jakiegoś toastu — ...na świeże 
powietrze — rzekł Wiktor. Zdanie uległo nieznacznemu skróceniu, ponieważ w  chwili, 
kiedy otworzył usta, chwycił go atak kaszlu. — Zapraszam na  dach.
Poprowadził ich ku prywatnej windzie czekającej cierpliwie na  jego rozkazy. Troje 
akordeonistów, którzy otrzymali polecenie towarzyszenia „zabawie” aż do  chwili 
otrzymania innych poleceń, podążyło za  nimi z  instrumentami przytroczonymi do  piersi 
na  podobieństwo aparatów tlenowych. Za  muzykami niezbyt pewnie ruszyła kelnerka 
z  tacą zastawioną kieliszkami, na  końcu zaś nadeszły koty. W  niewielkim wnętrzu, 
pomyślanym dla jednej osoby, zrobiło się dosyć tłoczno. Winda zatrzęsła się nieco, kiedy 
jubilat i  jego pięciu gości zakasłali prawie jednocześnie, ale gdy tylko otworzyły się drzwi 
na  dwudziestym ósmym piętrze, wypuszczając pasażerów do  zajmującego cały dach 
ogrodu, wiekowi handlarze owocami zapomnieli o  kaszlu, nabrali pełne płuca 
zanieczyszczonego, ale jednak świeżego powietrza, zwrócili twarze ku słońcu i  wiatrowi, 
po  czym skierowali wzrok ku centrum miasta, a  następnie dalej, ku przedmieściom, 
błękitno-zielonym wzgórzom i  szarozielonym lasom.
Akordeoniści błyskawicznie wyczuli zmianę nastroju. Melodia, którą zagrali, była 
słodka i  sentymentalna. Zazwyczaj towarzyszyła dożynkowym zabawom, kiedy to chce 
się jednocześnie skakać z  radości i  płakać ze  szczęścia. W  dźwięku akordeonu jest coś 
takiego, co nawet filiżankę herbaty może zmusić i  do  tańca, i  do  płaczu. To jedyny 
instrument, który muzyk nosi na  sercu i  który, gdy się na  nim gra, układa się w  kształt 
uśmiechu.
Goście rozproszyli się po  dachu, rozluźnieni, w  mgnieniu oka wyleczeni magią tego 
miejsca ze  wszystkich dolegliwości, pobudzeni do  życia świadomością, jak wiele pasji 
i  miłości trzeba było poświęcić każdej z  widocznych dokoła roślin. Na  samym środku 
znajdował się niewielki staw otoczony ścieżką z  płaskich kamieni. Nie było w  nim ryb, 
rosły natomiast lilie, kaczyńce, tatarak, oraz zgarbiona jak czapla, karłowata wierzba, 
dająca cień niewielkim kępkom bagiennej roślinności. Wszędzie dokoła pieniło się 
mnóstwo krzewów; niektóre posadzono w  glinianych donicach, inne w  pięknych amforach 
pomalowanych na  delikatny żółty kolor, jeszcze inne na  wysokich rabatach. Drewniana 
pergola, obrośnięta gęstwiną pnących róż i  kapryfolium, prowadziła ku wejściu 
do  cieplarni. Goście podążyli tam w  ślad za  Wiktorem, by pocierać liście ziół i  oceniać 
rozsady z  takimi minami, jakby byli właścicielami ziemi, na  której to wszystko wyrosło. 
Do  cieplarni wezwano także muzyków.
— Grajcie, grajcie!
Kelnerka dolała brandy. Starcy podawali sobie kieliszki niczym chłopcy na  pikniku, 
a  każdy starał się zachować dla siebie ten, w  którym było najwięcej. Każdy znalazł też 
sobie miejsce, by odpocząć: postawioną do  góry dnem donicę, drewnianą ławkę, niski stół 
pod sadzonki. Koty korzystały, ile się da, z  pieszczot rozdawanych szczodrze przez 
starcze kościste palce. Kelnerka zarumieniła się lekko, gdyż nagle zewsząd wyciągnęły się 
ku niej drżące ręce, niektóre po  kieliszek, inne w  całkowicie odmiennym celu. Z  kolei 
dwie postawne akordeonistki oraz ich odrobinę szczuplejszy kolega okraszali 
zaimprowizowane przyjęcie w  cieplarni uśmiechami i  gestami jak z  klubu nocnego.
— Zdrowie Wiktora!
— Oby ci wyrosły nowe zęby! — dodał ktoś inny.
Wszyscy podnieśli kieliszki, a  zespół ponownie wycisnął z  instrumentów 
urodzinową polkę. Goście przyłączyli się do  śpiewu, by po  chwili podać kelnerce 
opróżnione kieliszki. Wiktor wstał, powiedział dokładnie siedem słów...
— Zupełnie jak na  wsi, panowie. Wasze zdrowie...i usiadł. Miało to być 
podziękowanie, które zarazem podtrzymywało bliski jego sercu mit: że tak naprawdę, 
w  głębi duszy, był i  pozostał chłopcem z  prowincji. Już po  raz drugi tego dnia spojrzał 
w  kierunku pstrokatej plamy utworzonej przez stłoczone na  placu targowym stragany, 
zaczekał, aż otrzyma napełniony kieliszek i  wzniósł jeszcze jeden toast:
— Za  nasze miasto!
Drugą rękę wyciągnął przed siebie na  wysokość oczu i  przesunął ją energicznie 
z  lewa w  prawo, jakby wymazywał bazar z  krajobrazu miasta. Gdyby był bardziej 
gadatliwy, z  pewnością powiedziałby coś w  tym rodzaju: „Przed śmiercią chcę zrobić 
z  tym porządek. Zacząć wszystko od  nowa. Wybudować targ z  prawdziwego zdarzenia, 
godny tego miasta”. Zamiast tego po  raz kolejny podniósł kieliszek.
— Za  interesy, panowie!
Spełnili toast.
— Przypuszczam, że wiedzie wam się nie najgorzej? Chyba nie macie żadnych 
problemów, o  których chcielibyście porozmawiać?
Nikt nie odważył się powiedzieć prawdy. Starzy handlarze potrząsnęli głowami 
i  roześmiali się, jakby sama myśl o  problemach była tak niedorzeczna, że wywoływała 
rozbawienie.
— Bardzo dobrze — ciągnął Wiktor. — Tak właśnie powinno być. Przecież właśnie 
za  to płacę Gawronowi: żeby rozwiązywał wszystkie problemy.
— My też mu za  to płacimy...
Człowiek, który to powiedział, potraktował swoją uwagę jako żart. Nigdy do  tej pory 
nie zastanawiał się, czy Gawron dzieli się ze  swoim chlebodawcą haraczem ściąganym 
od  sprzedawców. Teraz jednak było już za  późno.
— Jak to?
— Och, nie ma o  czym mówić. To tylko dowód naszej wdzięczności za  wszystko, 
co robi.
— A  co takiego robi, że nie wystarcza mu pensja, którą dostaje ode mnie?
Wiktor bez trudu rozszyfrował wyraz zakłopotania, jaki pojawił się na  twarzach 
gości. Nic dziwnego, że Gawron czuł się na  Targu Mydlanym jak w  raju; pracujące tam 
pszczółki hojnie obdarowywały go miodem. Mówiąc krótko, brał łapówki. Wiktor 
natychmiast zrozumiał, jak powinien zareagować, i  że zdarzenie to sprzyja jego 
dalekosiężnym planom. Człowiek, który służył przede wszystkim sobie, a  nie pracodawcy, 
człowiek, którego nie można było obdarzyć pełnym zaufaniem, nie miał co liczyć 
na  zachowanie posady. Zwolnienie go nie stanie się aktem zemsty: tak jak zadaniem 
ogrodnika jest walka ze  szkodnikami, tak zadaniem dobrego szefa jest pozbywanie się 
kanciarzy.
— Ile dokładnie mu płacicie? — zapytał.
Nie było chętnego do  zabrania głosu. Nie chcieli odgrywać roli ofiar oszusta, ale nie 
chcieli też, by uważano ich za  wspólników naciągacza. Wiktor wyjął z  kieszeni notes 
i  pióro.
— Niech każdy z  was powie mi, ile dokładnie dał Gawronowi — polecił tonem nie 
znoszącym sprzeciwu. — Nie mogę pozwolić, żeby moi przyjaciele płacili więcej niż 
powinni.
Zrobili, co im kazał.
Tymczasem piętro niżej Gawron i  Anna uznali, że nadeszła odpowiednia pora, by 
usadowić szefa na  urodzinowym fotelu, wśród sztucznych liści, i  złożyć mu życzenia 
wszystkiego najlepszego. Wniesiono fotel z  poczekalni, do  kieliszków nalano szampana. 
Fotel stanął pośrodku sekretariatu sąsiadującego bezpośrednio z  apartamentem Wiktora, 
gdzie, jak przypuszczali, wciąż trwało urodzinowe przyjęcie. Gawron, z  szerokim 
uśmiechem na  twarzy, stanął za  fotelem, Anna zaś zastukała do  drzwi, otworzyła je, 
po  czym weszła do  pokoju. Był pusty i  zupełnie cichy, jeśli nie liczyć szumu powietrza 
sączącego się z  klimatyzatorów.
— Wynieśli się gdzieś — powiedziała do  Gawrona, który wyszedł zza  fotela, stanął 
obok niej tuż za  drzwiami i  spojrzał na  to samo, co ona ujrzała chwilę wcześniej: na  stół, 
pestki oliwek, resztki alkoholu w  kieliszkach, niedopałki papierosów w  popielniczkach, 
skórki pomarańczy, nie dojedzone ryby. Anna roześmiała się, opierając głowę na  ramieniu 
mężczyzny.
— Widocznie poleźli na  dach — mruknął i  objął ją w  talii. Czuł uniesienie 
przemieszane pół na  pół z  zażenowaniem. Pusty pokój, ciepło kobiecego ciała, pusty 
urodzinowy fotel, stojący nie wiadomo po  co na  środku sekretariatu — nie tak to sobie 
zaplanował.
— Mimo wszystko napijmy się szampana — zaproponował, po  czym odwrócił się, 
podszedł do  fotela i  z  wyzywającym, przekornym uśmiechem na  twarzy zasiadł wśród 
sztucznej zieleni. Podniósł kieliszek, spojrzał w  górę na  Annę, a  ona uniosła swój 
i  powiedziała głośno:
— Za  nas!
Jej głos odbił się echem w  pustym pomieszczeniu.


7




Los bazaru został przesądzony, podobnie jak los Gawrona. Tego dnia zapadły 
najważniejsze decyzje, zmieniające horyzonty naszego miejskiego życia. Pięciu 
zramolałych handlarzy, zespół akordeonistów, kelnerka oraz szef raczyli się świeżym 
powietrzem i  brandy na  zamienionym w  ogród dachu Wielkiego Wika, podczas gdy niżej, 
na  dwudziestym siódmym piętrze, Gawron i  Anna, oboje już pod dobrą datą, zajmowali 
się zupełnie innymi sprawami. Wreszcie będziemy świadkami romansu (och, jakże lubimy 
to słowo!) oraz przynajmniej jednej śmierci (w tym przypadku jesteśmy nieco bardziej 
wstrzemięźliwi). Na  ulicach zapanuje chaos, narodzi się kilka fortun, kilka innych legnie 
w  gruzach, a  wszystko dlatego, że pewien zasuszony stary milioner, który już dawno 
powinien umrzeć, wypił trochę za  wiele i  wpadł w  pułapkę pragnienia, aby żyć wiecznie 
nawet po  śmierci.
Kiedy Wiktor wznosił toast „za miasto”, myślał chyba nie o  tym, co miał przed sobą, 
lecz o  tym, co widział oczami duszy, o  swoich planach i  zamierzeniach. Przesunął ręką 
po  panoramie miasta i  wymazał z  niej bazar tak, jakby ścierał z  szyby wilgotną mgiełkę, 
zasłaniającą ukrytą po  drugiej stronie szkła przyszłość, która miała po  wsze czasy 
zapewnić mu miejsce w  podręcznikach historii.
Jednak sensacja, jaką tego wieczoru żyło miasto, nie miała żadnego związku 
z  czyjąkolwiek przyszłością, nie mogła wpłynąć na  czyjkolwiek los — chyba że ktoś 
z  was jest rybą. Historia, która rozbawiła sprzedawców i  tragarzy, zebranych 
w  Mydlanym Ogrodzie, by wypić ostatnią tego dnia kawę i  wychylić ostatni kielonek, która 
wzburzyła plotkarzy, filantropów oraz proroków rewolucji społecznej, nie pozwalając im 
zasnąć do  późnej nocy, dotyczyła ryb Wiktora. Według informacji zawartej w  wieczornym 
wydaniu miejskiej gazety potraktowano je znacznie lepiej niż gości zaproszonych 
na  urodzinowe przyjęcie. Dziesięć żywych okoni przewieziono ze  stacji taksówką. 
Bagażowi postawili plastikowy pojemnik na  tylnym siedzeniu, kierowca zaś otrzymał 
polecenie, by jechać z  prędkością powozu. Należało się domyślać, że okonie stracą 
niepowtarzalny smak i  aromat, jeśli zostaną nadmiernie wytrzęsione na  tylnym siedzeniu 
taksówki, co zdarza się na  przykład bankierom spieszącym na  lunch. Mięso ryb utraci 
jędrność i  pomimo wysiłków kucharza nie zadowoli smakoszy, gdyż będzie galaretowane 
i  przesiąknięte lekką goryczką.
Taksówkarz (sam nieco rozgoryczony i  przekonany, że ktoś zakpił sobie jego 
kosztem) ustawił lusterko wsteczne pod takim kątem, aby móc obserwować plastikowy 
kanister wypełniony żółtawą wodą. W  ten sam sposób często zaglądał pod spódnice 
pasażerek. Tydzień albo dwa tygodnie temu trafił mu się dodatkowy zarobek, gdyż 
zauważył, jak ręka pewnego znanego polityka zabłądziła na  krótko między opięte 
jedwabnymi pończochami uda pewnej kobiety. Kobieta ta była aktorką, bynajmniej nie 
żoną polityka, a  taksówkarz dostał pieniądze ode mnie, gdyż doniósł mi o  tym zdarzeniu, 
nie tając nazwisk jego uczestników. Z  pewnością jednak nie będziecie mieli nic przeciwko 
temu, jeśli, pokazawszy się na  krótko, ponownie zniknę w  cieniu. To nie moja historia — 
to znaczy moja, ale w  takim samym stopniu, w  jakim jest historią każdego obywatela 
naszego miasta. Jestem... a  raczej byłem dziennikarzem. Posługiwałem się 
pseudonimem Mieszczuch. W  owym czasie pełniłem funkcję złośliwego, wścibskiego 
kronikarza, pilnie odnotowującego wszelkie plotki i  skandale.
W dzień urodzin Wiktora taksówkarz zadzwonił do  mnie ponownie i  sprzedał mi 
historyjkę o  rybach.
— Przysięgam, że woda śmierdziała szczynami — powiedział.
Natychmiast uznałem... To znaczy, Mieszczuch uznał, iż jest to znakomity, zabawny 
przykład dziwactw milionerów, wart jednak najwyżej jedną czwartą kwoty i  połowę miejsca 
w  gazecie, jakie Mieszczuch poświęcił rękom polityka błądzącym pod spódnicą aktorki. 
Historyjka znalazła się na  ostatniej stronie wieczornego wydania, opatrzona satyrycznym 
rysunkiem: taksówka wypełniona wodą, bąbelki powietrza, wodorosty, kierowca 
w  aparacie tlenowym, z  peryskopem, na  rogu elegancko ubrany okoń z  podniesioną 
płetwą, w  dymku tekst: „Szybko, do  Wiktora! Muszę zdążyć na  obiad”.
Nikt nie miał odwagi pokazać tego Wiktorowi, który nie znosił plotek i  płaskich 
dowcipów. Gawron przeciwnie: właśnie teraz miał najlepszy nastrój, by czytać o  plotkach 
i  zaśmiewać się z  rysunkowych żartów. Jak co piątek kupił wieczorną gazetę 
u  sprzedawcy na  rogu, po  czym zabrał ją do  łóżka wraz z  kawą, herbatnikami 
i  pokrojonym melonem, jakby chciał pokazać Annie rysunek i  notatkę, zanim dowcip 
zdąży się zestarzeć, a  druk zblaknąć. Okazało się jednak, że Anna zostawiła okulary 
w  torebce, a  o  znalezieniu torebki wśród porozrzucanych ubrań, butów i  bielizny nie 
mogło na  razie być mowy, w  związku z  czym Gawron zdjął kapcie i  szlafrok, po  czym 
wskoczył do  łóżka, aby przeczytać jej na  głos felieton Mieszczucha. Śmiech dał początek 
długiej serii pocałunków, te z  kolei utorowały drogę namiętności, do  jakiej są zdolni 
jedynie ludzie już nie najmłodsi wiekiem. Wpadający przez szeroko otwarte okno wiatr 
szeleścił gazetą rzuconą byle jak na  podłogę. Z  rozpalonymi twarzami, ciałami 
obrzmiałymi od  uścisków, na  wpół rozchylonymi ustami, zakończyli dzień tak samo jak 
tysiące innych par pod dachami i  kominami miasta. Ich okrzyki i  westchnienia szybko 
zgubiły się w  szmerze wypełniającym ulice, zaułki alejki i  skwery. Wiatr. Niezliczone 
odgłosy miasta. Szczyt nocnego uniesienia. Beztroska snu.
Targ również odpoczywał, choć wcale nie był pogrążony w  ciszy. Niektóre stragany 
zostały starannie złożone i  zapakowane do  zamykanych na  kłódki pięciometrowych 
skrzyń, na  innych tylko zwinięto jaskrawe płachty płótna i  poprzywiązywano je 
do  metalowych stelaży jak żagle na  jachtach, jeszcze inne zdemontowano zaledwie 
częściowo i  pozostawiono samym sobie na  podobieństwo byle jak skleconych 
wigwamów. Można było odnieść wrażenie, że nad targowiskiem przeszła gwałtowna 
wichura; zamiast różnobarwnego, krzykliwego przepychu zostały tylko nagie rusztowania 
i  goły bruk. Hałas czyniły głównie ekipy sprzątaczy ubranych w  żółte nieprzemakalne 
stroje. Ludzie ci zbierali za  pomocą zamiatarek tony śmieci i  odpadków, następnie zaś 
myli brukowaną nawierzchnię wodą tryskającą silnymi strumieniami z  węży podłączonych 
do  hydrantów. Zachowujące się znacznie ciszej grupy, nie tylko mężczyźni, ale także 
kobiety i  dzieci, starały się ocalić wszystko, co dało się wykorzystać jako pożywienie lub 
odzież — nadpsute pomarańcze, połamaną marchew, kartonowe pudła, foliowe płachty — 
zanim te skarby znikną w  paszczach zamiatarek albo zostaną spłukane przez wodę. 
Zaraz po  odejściu sprzątaczy ich miejsce zajęli nocni mieszkańcy Targu Mydlanego 
i  zaczęli szykować sobie legowiska. Zdemontowane stragany — naturalnie jak trochę 
podeschną — stanowią znakomite kryjówki dla ludzi pozbawionych domów. Celofanowy 
Człowiek w  dalszym ciągu trwał na  stanowisku, jakby bardziej błyszczący i  pękaty, gdyż 
uzupełnił swój strój kilkoma kawałkami szeleszczącego, srebrzystego tworzywa. Pijacy 
zgromadzili się w  tym samym miejscu co zawsze. Nocą nigdy nie spali, tylko siedzieli 
szerokim kręgiem, racząc się winem lub rumem i  skracając sobie oczekiwanie na  świt nie 
kończącymi się monologami oraz sprzeczkami. Kobiety o  zawstydzonych twarzach, 
którym dopiero niedawno zabrakło szczęścia i  pieniędzy, trzymały się nieco na  uboczu 
i  drzemały na  siedząco, w  rozpaczliwym odruchu usiłując za  wszelką cenę zachować 
resztki dobrych manier. Tylko młodzi chłopcy i  dziewczyny nie wahali się wyciągnąć 
na  ziemi — byli to ci, którzy opuścili domy i  przyjechali do  miasta zwabieni perspektywą 
łatwego zarobku, skończyli zaś jako złodzieje, prostytutki albo narkomani. Niektórzy, tacy 
jak Józef, zjawili się całkiem niedawno. Targ Mydlany stanowił miejsce ich pierwszego 
noclegu, lecz mimo to wierzyli, że następny dzień okaże się dla nich bardziej szczęśliwy. 
Słusznie, w  jakie inne miejsce mógł trafić Józef? Na  pewno nie do  baru. Kieszenie jego 
letniego garnituru w  dalszym ciągu były puste, nawet jeszcze bardziej niż jakiś czas temu. 
Przecież zgubił fotografię wyciętą z  katalogu, stracił nóż. Starcie w  tunelu zakończyło się 
dla niego znacznie gorzej niż dla Gawrona. Spał z  głową opartą na  poduszce z  liści 
szpinaku, na  materacu z  desek.
Dobrze, że przynajmniej nie miał kłopotów z  zaśnięciem. Pomimo pecha, jaki 
towarzyszył mu w  ciągu dnia, chłopak zachował umiejętność korzystania ze  snu jako 
oręża w  walce ze  zmęczeniem i  zniechęceniem. Początkowo niepokoiły go światła 
i  hałasy; rozwydrzeni młodzi ludzie co noc przyjeżdżali na  targ na  motocyklach, zwabieni 
perspektywą wyścigów na  mokrym bruku oraz możliwością napędzenia strachu 
„śmieciom”, które szukały tam schronienia. Jednak ryk silników wkrótce umilkł, w  mieście 
zaś zaczęła zapadać cisza. Ułożywszy się najwygodniej jak mógł, Józef obserwował 
miasto szykujące się do  snu. Automaty, nocni stróże i  ludzie cierpiący na  bezsenność 
wyłączali ostatnie palące się jeszcze światła, aż wreszcie pozostały jedynie uliczne 
latarnie oraz milcząca choinka żarówek sięgająca dwadzieścia siedem pięter w  górę. Tak 
właśnie wyglądał Wielki Wik nocą. Kierujący funkcjonowaniem budynku komputer wiedział, 
które żarówki należy włączyć i  kiedy, by oświetlone okna utworzyły wizerunek pięknego, 
foremnego świerku. Na  wierzchołku drzewa migotał samotny robaczek świętojański — to 
Wiktor, dręczony bezsennością, przechadzał się po  swoim apartamencie, włączając 
i  wyłączając światło w  kolejnych pomieszczeniach.
To była jego urodzinowa noc. Trochę za  wiele wypił. W  tym wieku nawet jeden 
kieliszek to za  dużo. Żołądek nie dawał mu spokoju. Obsikany okoń tonął w  szampanie. 
Wiktor odniósł wrażenie, że kiedy jest w  ruchu, czuje się trochę lepiej. Beknął, by pozbyć 
się gazu uwolnionego z  szampana. Przypomniał sobie, że w  szufladzie biurka ma tabletki 
pomagające zwalczyć niestrawność. Odszukał je, a  przy okazji znalazł także teczkę 
z  rysunkami, robocze szkice artystki pracującej nad projektem pomnika, którym 
postanowili obdarować go współcześni. Z  teczką pod pachą podszedł do  fontanny 
szemrzącej w  holu przed jego gabinetem, wsadził do  ust suchą jak popiół tabletkę, 
rozgryzł ją i  popił wodą z  fontanny. Była zimna, przyniosła mu natychmiastową ulgę. 
Beknął ponownie. Wreszcie poczuł się całkiem dobrze. W  każdym razie nie wydawało mu 
się, że jest chory, że lada chwila zemdleje.
Zaczął przeglądać szkice. Były to romantyczne, utrzymane w  realistycznym stylu 
rysunki wykonane w  różnych odcieniach brązu. Sprzedawca ważący owoce. Dziewczynka 
z  naręczem winogron i  kwiatów. Tragarz niosący na  głowie trzy skrzynie. I  nagle, 
zupełnie niespodziewanie, obrazek z  przeszłości: żebraczka z  dzieckiem przy piersi, 
z  wyciągniętą ręką, w  którą ktoś wetknął jabłko. Wiktor opadł ciężko na  stary drewniany 
fotel, nie wiadomo dlaczego ustawiony przy ścianie, po  czym długo, bardzo długo 
wpatrywał się w  rysunek, na  którym rozpoznał swoją matkę i  siebie sprzed ilu?... Prawie 
osiemdziesięciu lat. Krew odpłynęła mu z  twarzy, w  głowie huczała burza. Chce mieć ten 
pomnik. Dzięki niemu wskrzesi matkę, przywoła ją z  przeszłości. Już wiedział, gdzie 
posadzi jej żebrzącą, odlaną z  brązu postać: dokładnie w  połowie drogi między Targiem 
Mydlanym i  skwerem. Dopiero teraz w  pełni pojął znaczenie gestu, jaki wykonał 
po  południu na  dachu swego biurowca. Zacznie wszystko od  nowa, dokładnie tak, jak 
zalecali mu doradcy. Zbuduje targ wart pomnika, targ podobny do  katedry, ogromny 
i  wspaniały. Taki, na  jaki może sobie pozwolić milioner. Siebie unieśmiertelni 
w  kamieniu, a  matkę w  brązie. Miało to głęboki sens także z  czysto finansowego punktu 
widzenia, choć z  pewnością Gawron byłby odmiennego zdania. Ani chybi usiłowałby 
ocalić swój raj.
Czy można sobie wyobrazić lepszy czas i  bardziej odpowiednie miejsce do  podjęcia 
decyzji? Usunąć wszelkie przeszkody. Puścić w  ruch maszynę. Wiktor napisał kartkę 
do  Anny. Niech zajmie się Gawronem. Ktoś bardziej małostkowy zawiadomiłby policję, ale 
on postanowił zostawić sprawę w  rękach Anny. Przecież za  to jej płaci.
Wiktor, uszczęśliwiony faktem, że znalazł zadanie, którego realizacji będzie mógł 
poświęcić dziewiątą dekadę życia, oraz zajęty podziwianiem dzieła artystki, nie zauważył 
nawet ani nie poczuł plastikowych liści wbijających mu się w  plecy.


CZĘŚĆ DRUGA
Mleko i  miód




1




W noc po  skończeniu osiemdziesięciu lat Wiktor po  raz pierwszy w  życiu usiadł 
w  urodzinowym fotelu, który przystroił dla niego Gawron. Był mieszczuchem niemal 
do  szpiku kości. Wbrew temu, co twierdził, miał bardzo niewiele wspólnego z  prowincją, 
gdyż opuścił ją w  wieku zaledwie trzech tygodni, a  więc niemal jako rówieśnik tego 
obcesowego, brutalnego stulecia. Jego ojciec zmarł na  poty podczas wielkiej epidemii 
jeszcze przed przyjściem na  świat syna. Rodzinna wioska Wiktora nie mogła sobie 
poradzić z  niespodziewanym urodzajem wdów i  sierot, które nagle, bez ostrzeżenia, 
zostały pozbawione środków do  życia. Mężczyzna mógłby dalej pracować i  zarabiać 
na  swoje utrzymanie, co jednak miała począć żona wytwórcy uprzęży, który umarł, 
pozostawiając ją z  nowo narodzonym dzieckiem? Przecież zabrał ze  sobą do  grobu 
swoje umiejętności. Przecież nie miała ani ziemi, ani zapasów żywności, które mogłaby 
sprzedać. Chałupa, służąca jednocześnie za  mieszkanie i  warsztat, należała 
do  właściciela pobliskiego majątku. Jego rządca pozwolił kobiecie mieszkać aż 
do  urodzenia dziecka, a  potem — czy miał jakiś wybór? — zgłosił się po  zaległą zapłatę. 
Pieniądze, jakie uzyskała ze  sprzedaży nie wyprawionej skóry, narzędzi i  konia nie 
wystarczyły nawet na  pokrycie długu, a  cóż dopiero mówić o  życiu. Matka i  jej maleńkiej 
pomarszczone dziecko byli biedni jak myszy kościelne.
Jednak mimo to Wiktor nie zaznał głodu. Ubóstwo nawet w  najmniejszym stopniu 
nie wpłynęło na  funkcjonowanie gruczołów mlekowych jego matki, choć była ciągle 
osłabiona z  powodu utraty krwi i  braku pożywienia. Najlepszy posiłek, na  jaki mogła 
liczyć, składał się z  gruszek na  wierzbie i  wspomnień o  pełnej spiżarni.
A co z  darmową żywnością, rzekomo tak łatwo dostępną na  wsi? Co z  grzybami 
i  orzechami? Co z  pełnymi kłosami pozostałymi na  polu po  żniwach? Co z  jagodami 
i  ptactwem, miodem i  rybami? Niestety, życie wygląda zupełnie inaczej, niż próbują nam 
wmawiać autorzy książek dla dzieci. Płody natury spadają z  drzew i  gniją, zanim zdążą 
dojrzeć, zwierzęta są szybsze od  ludzkiego oka i  ręki. To, co nadaje się do  zjedzenia, 
pada łupem psów i  ptaków, to, co zostaje, może wykarmić najwyżej muchy i  myszy.
Dlatego matka Wiktora nie miała innego wyjścia, jak spakować płócienną torbę 
(prezent od  męża, uszyty przez niego jeszcze przed ślubem) i  wyruszyć z  niemowlęciem 
do  miasta, do  swojej siostry, znacznie młodszej od  niej, która dostała posadę służącej 
przy jakiejś zamożnej rodzinie. Znała nawet jej adres: poste restante, Poczta Główna. 
Poprosiła rządcę, by napisał krótki liścik: „Siostro, mój mąż umarł, nawet nie miał 23 lat. 
Mam dziecko. Nazywa się Wiktor. Dlatego musimy do  ciebie przyjechać, bo mamy już 
tylko Ciebie, i  niedługo będziemy, żebyś nam pomogła. Dziś jest poniedziałek, 26 
czerwca. Niech Cię Bóg błogosławi. Twoja Emma”. Wybłagała znaczek i  zostawiła list 
na  wiejskiej poczcie. Co drugi dzień wszystkie przesyłki odjeżdżały pociągiem do  miasta. 
Siostra z  pewnością znajdzie dla nich jakiś kąt, zatroszczy się o  jedzenie i  poszuka 
pracy.
Emma zawinęła Wiktora w  chustkę i  przywiązała go sobie do  piersi, po  czym 
zarzuciła torbę na  plecy, położyła na  progu kilka ziaren kukurydzy — to na  szczęście — 
i  zapaliła świecę. Zawsze należało przenieść światło ze  starego domu do  nowego, 
gdziekolwiek by on był. Światło to pomyślność. Podniosła świecę, ale płomień natychmiast 
przygasł. Spróbowała jeszcze dwa razy. Cóż, światło musi zostać. Wiatr szybko ugasiłby 
wątły płomyk świecy.
— Zostawimy ją dla niego — powiedziała do  syna. — Twój ojciec bardzo lubił 
siedzieć przy blasku świec.
Jednak Wiktor wybuchnął płaczem, jak tylko stracił z  oczu pełgający płomyk. Była to 
jego pierwsza i  jedyna zabawka. Chciał ją mieć. Emma pośliniła palce i  zgasiła świecę, 
po  czym dała ją chłopcu, a  on natychmiast zacisnął paluszki na  ciepłym wosku. Uspokoił 
się zupełnie, kiedy wyruszyli w  drogę do  miasta, o  tej porze roku wiodącą dolinami wśród 
falującego zboża. Nocą zarówno niebo, jak i  ziemia zdawały się utkane z  tej samej 
przędzy koloru wód Morza Karaibskiego.
Małemu Wiktorowi niewiele trzeba było do  szczęścia. Wystarczyło mu, że mógł 
ściskać w  rączce świecę, ssać i  spać, kołysany rytmem kroków matki i  utulony ciepłem 
jej piersi. Trzytygodniowe niemowlę potrafi spać bez względu na  wszelkie niewygody — 
i  całe szczęście, gdyż wędrówka do  miasta trwała aż siedem dni, jej trasa zaś wiodła 
przez lasy, wąwozy i  odludne miejsca, które z  pewnością przeraziłyby starsze dziecko. 
Emma bała się, że napadną ją wilki, że nagle zrobi się zimno albo że złamie nogę, 
natomiast Wiktor niczym się nie przejmował, tylko beztrosko napełniał maleńki żołądek 
mlekiem z  matczynej piersi. Brudne pieluszki prała w  strumieniach, po  czym suszyła je 
na  własnym ciele. Kiedy wreszcie ujrzeli pierwsze ślady cywilizacji — cmentarze, 
wysypiska śmieci, obozowiska Cyganów, podmiejskie osiedla, rzeźnie, ulice — Wiktor 
odzyskał wagę, którą miał zaraz po  urodzeniu, natomiast jego matka była chudsza 
i  bledsza, a  ciało miała bardziej wychłodzone niż piskorz żyjący w  lodowatych 
podziemnych strumieniach.
Pola zostały daleko za  nimi. Dotarli do  brukowanych ulic i  stojących rzędami 
domów okolonych trawnikami, z  podjazdami dla powozów. Po  długiej wędrówce przez las 
znaleźli się w  okolicy poznaczonej regularnymi plamami szarości, czerwieni i  brązu, nad 
którą unosił się migotliwy płaszcz dymu; odnosiło się wrażenie, że rysujące się 
niewyraźnie na  horyzoncie wzgórza także stanowią produkt fabrycznych kominów, oraz 
że niebo pokryto wilgotną dachówką. Było to zupełnie inne miasto od  tego, które znamy: 
mniej egoistyczne, za  to znacznie bardziej okrutne.
Emma, z  Wiktorem w  objęciach, ruszyła przed siebie wysadzaną drzewami aleją, 
która biegła środkiem jednego z  zewnętrznych bulwarów, kierując ku centrum przybyszów 
napływających z  prowincji. W  tamtych czasach toczyła się jeszcze zażarta walka między 
stopami, kopytami i  kołami o  panowanie nad miastem, a  ponieważ szala zwycięstwa 
coraz wyraźniej przechylała się na  stronę kół (samochodami dysponowali wyłącznie 
najzamożniejsi), dla świętego spokoju piesi chodzili po  torowiskach tramwajowych.
Zapytała jakiegoś starszego mężczyznę o  drogę do  Poczty Głównej.
— To daleko stąd — powiedział, wskazując część miasta, gdzie wznosiły się 
najwyższe budynki. — Będziesz musiała pojechać tramwajem.
Zaprowadził ją na  przystanek i  poczekał, aż Emma ustawi się w  kolejce, ale kiedy 
tylko odwrócił się i  ruszył w  swoją stronę, kobieta podążyła pieszo wzdłuż stalowych szyn 
ku centrum miasta. Bała się ludzi. Bała się hałaśliwych, trzęsących się i  mruczących coś 
do  siebie tramwajów z  kręconymi schodami i  odkrytymi górnymi pomostami. Bała się 
ruchu panującego na  ulicy. Ale przecież pod tymi szerokimi spódnicami, pod tymi 
kapeluszami i  wstążkami kryją się chyba takie same kobiety jak ona? Czego się właściwie 
spodziewała? Że ludzie z  miasta będą chodzić na  czworakach? Usiłowała spojrzeć 
w  twarz którejś z  kobiet, lecz miała z  tym poważne kłopoty, gdyż wszystkie unikały jej 
spojrzenia, jakby miały coś na  sumieniu, albo kierowały się nakazami nadzwyczajnej 
skromności, albo nie miały sił, żeby się choć uśmiechnąć. Emma uśmiechała się 
do  wszystkich przechodniów w  nadziei, że któryś zrewanżuje się jej w  ten sam sposób. 
Skąd miała wiedzieć, jak niezwykły i  niepokojący przedstawiała widok, z  podniesioną 
głową i  uśmiechniętą twarzą? Od  czasu do  czasu całowała Wiktora w  główkę lub 
szeptała mu do  ucha starą wiejską rymowankę:

Mieszczuchy, łapciuchy, okropne wstręciuchy.
Straszne zarozumialce, nieszczere padalce.

Wygląd Poczty Głównej stanowił dla Emmy całkowite zaskoczenie. W  świecie, 
w  którym żyła, słowo „poczta” oznaczało skromną izbę w  budynku dworcowym, gdzie 
zostawiało się listy i  paczki, które miały powędrować w  szeroki świat — naturalnie, jeśli 
umiało się pisać i  jeżeli miało się coś, co można było gdzieś wysłać. Przypuszczała, że 
tutaj będzie tak samo i  że ujrzy swoją siostrę, dokładnie taką samą jak wtedy, kiedy przed 
trzema laty wyjeżdżała do  miasta, czekającą przy drzwiach. A  nawet jeśli nie będzie 
czekać, myślała Emma, to podam numer jej poste restante, a  ktoś pójdzie po  nią albo 
naciśnie przycisk dzwonka, żeby zawiadomić dziewczynę o  przyjeździe siostry. Jeżeli 
w  małych, prowincjonalnych miasteczkach odszukanie konkretnej osoby nie nastręcza 
żadnych problemów, to o  ileż łatwiejsze musi to być tu, w  wielkim mieście, gdzie 
wszystko toczy się o  tyle sprawniej i  szybciej! Tymczasem, ku swemu zdumieniu, ujrzała 
ogromny, wielopiętrowy gmach z  piaskowca z  mnóstwem drzwi. Dostępu do  niego 
broniły niezliczone powozy i  tramwaje, o  miejsce na  chodnikach i  jezdni walczyli ludzie 
podążający w  przeciwnych kierunkach dwoma strumieniami. Nigdy w  życiu nie widziała 
takiego zamieszania, nie przypuszczała, że w  jednym miejscu mogą współistnieć tak 
wielka pewność siebie i  przerażająca bezradność. Nigdy też jeszcze nie widziała tylu koni 
naraz; pomimo ogromnej liczby hałaśliwych samochodów wszystkie zwierzęta były 
zupełnie spokojne.
Emma podążyła za  dwoma brzuchatymi mężczyznami w  mundurach i  wkroczyła 
do  budynku poczty głównym wejściem, między wielkimi kolumnami i  skrzydłami 
ogromnych drzwi z  brązowej blachy. Odruchowo ściągnęła kapelusz i  przycisnęła go 
do  piersi. Niewiele brakowało, a  przeżegnałaby się i  padła na  kolana. Sala była 
przerażających rozmiarów, prostokątna, przypominająca wnętrze grobowca, ponura. 
Światło sączyło się przez kopułę z  mlecznego szkła oraz spływało z  gazowych lamp, 
które szeptały jak zakonnice, i  odbijało się w  posadzce z  lśniącego pożyłkowanego 
marmuru. Przez całą długość pomieszczenia biegł wysoki kontuar, nad którym znajdowało 
się kilkanaście zakratowanych okienek; przed każdym z  nich stała co najmniej 
kilkuosobowa kolejka. Wszyscy oczekujący trzymali albo pieniądze, albo wypełnione 
blankiety, albo listy i  paczki, i  choć rozmawiali przyciszonymi głosami, jak w  kościele, to 
gwar wypełniający pomieszczenie był donośniejszy i  bardziej złowróżbny niż ten, który 
panował na  zewnątrz. Nikt nie zwracał na  nią uwagi. Ludzie potrącali Emmę, nie 
zatrzymując się ani na  chwilę, i  choć wyciągnęła przed siebie kartkę z  adresem siostry, 
nikt nie zaofiarował się z  pomocą. Zawołała ją po  imieniu, co natychmiast zaniepokoiło 
Wiktora, do  tej pory śpiącego spokojnie mimo odgłosów miasta. Zaczął się wiercić, 
rozdrażniony hałasem, a  może zaalarmowany smakiem strachu, który wyczuł w  mleku 
matki. Emma wepchnęła mu ponownie sutek do  ust, lecz on tylko ugryzł go bezzębnymi 
dziąsłami, po  czym wybuchnął płaczem, upodabniając się do  starca krzyczącego co sił 
z  zaciśniętymi powiekami i  twarzą pokrytą gęstą siatką zmarszczek. Jeszcze raz 
zawołała siostrę, lecz bez skutku; podszedł do  niej natomiast strażnik, który zmarszczył 
brwi i  nakazał jej, żeby natychmiast wyszła, albo przestała wrzeszczeć. Zajęła miejsce 
na  końcu jednego z  ogonków. Ludzie, w  większości z  kopertami w  rękach, odsunęli się 
od  niej, od  jej oczywistej bezdomności, od  krzyku dziecka, od  woni moczu.
— Czy to tutaj? — zapytała, pokazując kartkę.
Zobaczyli słowa poste restante i  wskazali jej drogę do  przedsionka, gdzie było 
mnóstwo metalowych skrzynek, każda zaopatrzona w  zamek, każda ze  szczeliną 
na  przesyłki, jeszcze jedna lada i  jeszcze jedna kolejka. Kiedy wreszcie dotarła 
do  okienka, pokazała urzędniczce kartkę z  nazwiskiem siostry i  numerem skrytki. 
Kobieta bez słowa wstała z  krzesła i  zniknęła gdzieś na  zapleczu, by po  chwili wrócić 
z  listem; był to ten sam list, który dwa tygodnie wcześniej wysłała Emma.
— To wszystko — powiedziała urzędniczka, po  czym dodała: — Proszę okazać 
jakiś dowód tożsamości.
Emma nie z  tego nie zrozumiała.
— Czy moja siostra jest tutaj? — zapytała z  nadzieją i  jeszcze raz powtórzyła jej 
nazwisko. Prowadziła rozmowę, która nie miała najmniejszego sensu. Pozostali 
kolejkowicze poganiali ją niecierpliwymi syknięciami albo spoglądali na  siebie 
z  rozbawieniem. Urzędniczka odłożyła list na  bok.
— Przykro mi, nie mogę pani pomóc — powiedziała i  zaczęła obsługiwać następną 
osobę.
Znalazłszy się na  zewnątrz, Emma na  próżno rozglądała się w  poszukiwaniu 
miejsca, w  którym mogłaby odpocząć i  zastanowić się, co robić dalej. A  więc teraz tak 
wygląda moje życie, pomyślała. Zupełnie sama, zagubiona, zdezorientowana i  daleko 
od  domu. Na  szczęście mały Wiktor znowu usnął. Jego matka niepewnie obracała 
w  palcach nadtopioną świecę.
Dopóki było jasno, włóczyła się bez celu po  mieście w  nadziei, że przypadkowo 
natknie się na  siostrę. Pierwszą noc spędzili w  stajniach niedaleko dworca kolejowego, 
ale nad ranem zwęszyły ich psy i  swoim wściekłym ujadaniem przestraszyły Wiktora. 
Znowu ruszyła na  ulice, by spoglądać w  twarze mijanych ludzi. Jak tylko zobaczyła młodą 
kobietę wyglądającą na  służącą, zatrzymywała ją, pytała o  swoją siostrę oraz prosiła 
o  radę i  pomoc.
— Z  tym na  pewno nie znajdziesz pracy — powiedziała jedna z  nich, wskazując 
główkę Wiktora. — Co to, chłopiec czy dziewczynka? W  mieście jest sporo łudzi, którzy 
daliby sporo pieniędzy za  takiego szkraba. Jeśli chcesz, to znajdę kogoś, kto zapewni 
twojemu dziecku dobre życie. — Wzięła Emmę pod ramię. — Chodź, zaprowadzę cię 
w  miejsce, gdzie będziesz mogła najeść się do  syta i  przespać.
Puściła ją dopiero wtedy, kiedy Emma zaczęła krzyczeć.
Drugą noc przespali na  zadaszonych ławkach w  zajezdni tramwajowej. Świeciły 
tam jaskrawe światła, a  sprzątaczki czyniły spory hałas. Dozorca kazał Emmie wynosić 
się do  wszystkich diabłów, ale kiedy zobaczył dziecko, pozwolił jej zostać.
— Pamiętaj, tylko na  tę jedną noc — ostrzegł ją. — A  potem najlepiej zrobisz 
wracając z  nim tam, skąd przyszłaś. Taki okruszek nie wytrzyma zbyt wielu niewygód.
Emma wyjaśniła, że ma w  mieście siostrę, która z  pewnością jej pomoże. 
Powiedziała dozorcy jej nazwisko oraz zrelacjonowała mu przebieg wydarzeń na  Poczcie 
Głównej. Mężczyzna potrząsnął głową.
— Ty naprawdę nie masz o  niczym pojęcia. Twoja siostra to tylko mały wiejski 
ziemniaczek, zagrzebany głęboko w  worku z  setkami innych. Na  pewno jej nie 
znajdziesz, jeśli będziesz siedziała przy tym worku i  wyciągała codziennie kilka sztuk 
z  samego wierzchu. Miasto jest ogromne. Sama widziałaś te tłumy na  ulicach. Jeżeli nie 
zdobędziesz adresu siostry, możesz uważać ją za  nieżywą.
Nieco później wrócił. Obudziła się, czując na  sobie jego spojrzenie. Przyniósł 
wędzoną rybę i  trochę chleba.
— Jesteś nawet niebrzydka — powiedział, patrząc nie na  jej twarz, lecz na  główkę 
Wiktora przyciśniętą do  jej piersi. — Powinnaś poszukać jakiegoś mężczyzny, który 
zechciałby cię przyjąć. Powinnaś poszukać ojca dla swojego dziecka.
Emma pokręciła głową i  powiedziała, że nie ma ochoty ani na  chleb, ani na  rybę. 
Nie czuła głodu, a  poza tym obawiała się, że dozorca będzie od  niej czegoś chciał 
w  zamian za  poczęstunek. Miał płonące oczy, rozpalone jak u  podnieconego knura. Jej 
matka powiedziałaby zapewne, że wygląda tak, jakby serce wpadło mu do  spodni. 
Zamknęła oczy, naciągnęła chustę pod samą szyję i  po  dłuższej chwili usłyszała jego 
kroki. Odszedł, zabierając ze  sobą jedzenie.
Nazajutrz, trzeciego dnia włóczenia się po  ulicach, nie narzucała się nikomu 
ze  swoimi problemami. Nie wpatrywała się w  twarze mijających ją kobiet i  mężczyzn. Nie 
szukała ich litości. Przez pewien czas, z  Wiktorem w  objęciach, siedziała na  stopniach 
przed wejściem do  budynku Poczty Głównej, po  czym jeszcze raz spróbowała szczęścia 
w  dziale poste restante. Urzędnik zażądał od  niej dowodu tożsamości, jeszcze zanim 
poszedł sprawdzić zawartość skrytki, której numer widniał wypisany na  kartce. Patrzył 
na  Emmę i  na  Wiktora w  taki sposób, jakby oboje byli nosicielami zarazy. Tym razem 
nie zdołała powstrzymać łez. Płynęły jej po  policzkach nawet wtedy, kiedy już uciekła 
z  gmachu poczty i  przysiadła w  jakimś nasłonecznionym miejscu. Co powinna zrobić? 
Wrócić do  dozorcy z  zajezdni tramwajowej? Sprzedać Wiktora temu, kto da najwięcej? 
Wyruszyć w  drogę powrotną do  wsi, ukrytej za  wzgórzami koloru morskiej wody? 
A  może rzucić się pod tramwaj albo pod koła powozu? Była zbyt twarda, żeby wybrać 
któreś z  najprostszych rozwiązań. W  tamtych czasach życie było ciężkie. Składało się 
z  pracy, długów, głodu i  chłodu. Te trzy dni i  trzy noce, które spędziła w  mieście bez 
dachu nad głową, i  tak wydawały się lepsze od  trwającej siedem dni i  nocy wędrówki 
przez pola i  lasy. Sprawy szły więc ku lepszemu. Z  pewnością każdy kolejny dzień okaże 
się bardziej udany od  poprzedniego.
Nadal z  całego serca pragnęła odszukać siostrę, ale na  ten dzień wyznaczyła sobie 
znacznie bardziej realny, konkretny cel: znaleźć jakieś bezpieczne miejsce, w  którym 
będą mogli spokojnie spać, nie obawiając się dyszących pożądaniem mężczyzn ani 
złodziei, a  potem zatroszczyć się o  coś do  jedzenia. Marzyła o  dojrzałym soczystym 
jabłku. Takie właśnie jabłka stanowiły na  wsi najlepszą pociechę dla małych zapłakanych 
dziewczynek oraz nagrodę dla grzecznych dzieci. „Nie martw się, Emmo”, mawiała jej 
matka. „Wytrzyj buzię, idź do  stodoły i  weź sobie z  kojca ładne, dojrzałe jabłko”.
Emma uśmiechnęła się do  wspomnień. Chyba właśnie ten uśmiech sprawił (a także 
widok Wiktora przytulonego do  jej piersi), że dwie przechodzące obok niej kobiety 
przystanęły na  chwilę, także obdarzyły ją uśmiechem, rzuciły jej na  podołek kilka 
drobnych monet, po  czym ruszyły dalej. Mogły być siostrami: pulchne, skromnie ubrane, 
z  małymi kapelusikami przypiętymi do  włosów, w  pantoflach na  niskim obcasie. Niosły 
puste wiklinowe koszyki, takie, jakie często widuje się również na  wiejskim targu. 
Wyglądały na  służące zatrudnione w  jakimś zamożnym domu, na  dziewczyny 
z  prowincji, którym powiodło się w  mieście. Emma podążyła za  nimi. Wydawało jej się, 
że to najmądrzejsza rzecz, jaką może uczynić. Szły coraz węższymi ulicami, zaułkami 
i  alejkami, przez średniowieczną drewnianą bramę, by wreszcie dotrzeć 
do  różnobarwnego, hałaśliwego Targu Mydlanego, gdzie natychmiast zarówno one, jak 
i  Emma, wtopiły się w  tłum. Jeżeli moja siostra służy u  jakiegoś bogatego człowieka, to 
z  pewnością także przychodzi tutaj po  zakupy, pomyślała Emma. Wśród znajomych 
zapachów, wśród płodów ziemi czuła się swojsko i  pewnie. Czy może być coś bardziej 
naturalnego niż robienie sprawunków na  bazarze? Dziesięć, może dwadzieścia razy 
wydawało jej się, że widzi pulchne siostry, ale tutaj wszystkie kobiety wyglądały 
jednakowo, nosiły podobne suknie i  chodziły parami. To one właśnie były skłonne 
z  własnej woli dać trochę drobniaków ubogiej wdowie karmiącej piersią niemowlę. Emma 
wiedziała już, że znalazła miejsce, gdzie da się żyć.
Tej nocy dołączyła do  innych bezdomnych, szukając owoców i  monet wśród 
odpadków zalegających brukowaną nawierzchnię placu. Wysysała powodujący 
przeczyszczenie sok z  łodyg rabarbaru, zjadała niedojrzałe pomidory i  daktyle, podczas 
gdy Wiktor pożywiał się mlekiem płynącym z  jej piersi. Wiedziała, co powinna uczynić. 
Kiedy obudziła się rano, mokra od  moczu Wiktora, zesztywniała z  zimna, wystraszona 
hałasem czynionym przez sprzedawców i  tragarzy rozładowujących towary, natychmiast 
wyciągnęła rękę w  błagalnym geście. Nie musiała długo czekać: jeden z  handlarzy, który 
miał miękkie serce dla dzieci, dał jej piękne jabłko.
Przez kolejne osiem... nie, dziewięć miesięcy, Wiktor mieszkał pod straganowym 
parasolem, znalezionym przez matkę na  śmietniku. Przypuszczalnie wyrzucił go jakiś 
sprzedawca kwiatów, kiedy sprawił sobie nowy, ładniejszy. Drzewce złamało się na  pół, 
zielono-pomarańczowe pokrycie było dziurawe w  wielu miejscach. Emma naprawiła 
parasol najlepiej jak mogła, nie dysponując żadnymi materiałami ani narzędziami. Zrobiła 
coś z  niczego. W  tamtych czasach kobiety musiały to potrafić. Nieco podartego płótna 
na  złamanym kiju i  tak zapewniało lepszą ochronę przed zimnem i  deszczem niż okopy, 
w  których jakiś czas później musieli zamieszkać ich mężowie, kiedy wybuchła wojna. 
Emma ustawiła swój parasol w  samym środku bazaru, między dwoma barami, w  pobliżu 
miejsca, gdzie prało się bieliznę. Wilgotny pień drzewa służył jej jako oparcie pod plecy, 
zgarnięte na  stertę śmieci i  słoma pełniły funkcję fotela. Trudno było o  lepsze miejsce. 
Na  stopniach kościołów gromadzą się pijacy, szaleńcy, kaleki i  oszuści, błagając o  datki 
uczestników nabożeństw, pogrzebów i  ślubów. Ci, co potrafią żonglować, połykać ogień 
lub chodzić na  szczudłach, szukają zarobku na  zatłoczonych ulicach lub przed 
kawiarnianymi ogródkami. W  przypadku Emmy, demonstrującej przechodniom los, jaki 
mógł stać się udziałem każdego z  nich, najważniejsza była czystość, a  tę zapewniała 
woda dostępna w  Mydlanym Ogrodzie przez dwadzieścia cztery godziny na  dobę. 
Potrzebowała także tłumu, któremu nigdzie się nie spieszy. Akurat w  tym miejscu 
krzyżowały się drogi sprzedawców, kelnerek, ich klientów, kobiet niosących pranie, 
mężczyzn, którzy przyszli porozmawiać przy szklaneczce czegoś mocniejszego. Każdy 
miał przy sobie przynajmniej trochę pieniędzy — przecież bary i  stragany to nie instytucje 
dobroczynne, więc po  co je odwiedzać, jeśli nie dysponuje się gotówką?
Matka Wiktora nie ograniczała się do  żebrania. Sprzedawała uśmiechy i  spokój, 
i  robiła to całkiem dobrze. Pomagało jej w  tym dziecko oraz kolorowy zniszczony parasol, 
bardzo podobny do  parasolek używanych w  czasie słoty lub upałów przez kobiety 
ze  wsi, które przyjeżdżały do  miasta, by sprzedawać kwiaty albo główki czosnku. 
Przechodnie odruchowo spoglądali w  dół, pod parasol, aby zobaczyć, co też ta kobieta 
ma do  sprzedania. Twarz Emmy była zasłonięta, natomiast piersi doskonale widoczne — 
piersi i  Wiktor, zajęty ssaniem. Biedne, nieszczęśliwe dziecko. Prawa ręka, ta z  obrączką, 
spoczywała na  kolanie zwrócona dłonią do  góry, druga podtrzymywała chłopca przy 
piersi. Emma wystawiała się na  sprzedaż. Nie czuła wstydu. Wstyd odczuwa się wobec 
rodziny albo ludzi z  tej samej wsi, nie wobec obcych. Bała się tylko jednego, 
a  jednocześnie bardzo na  to liczyła: że jej siostra zjawi się przypadkowo na  targu 
i  zajrzy pod parasol. Dlatego starała się żebrać z  godnością. Bądź co bądź to nie jej wina, 
że tutaj trafiła. Przypięła do  krawędzi parasola pożółkłą fotografię męża przekreśloną 
żałobną wstążeczką. Oto wdowa i  jej dziecko. Spójrzcie, tak wyglądał jej mąż. Umarł, 
pozostawiając tych dwoje w  nędzy i  bez dachu nad głową.
A jak miały się sprawy z  Wiktorem? Czy niespełna pięciotygodniowe dziecko jest tak 
bardzo zaabsorbowane własnymi sprawami, że nie zwraca uwagi na  świat zewnętrzny, 
przynajmniej dopóty, dopóki jest nakarmione, nie odczuwa zimna i  nie męczą go gazy? 
Odpowiedź brzmi: tak. Kontakt następuje wyłącznie w  chwili zetknięcia ust z  brodawką. 
Wiktor należał do  dzieci, które przysysają się do  piersi z  siłą pijawki. Dopóki jadł, 
wszystko było w  porządku. Wystarczyło jednak odsunąć go od  piersi, choćby 
najdelikatniej, a  natychmiast protestował co sił w  małych płucach, głosem równie 
donośnym i  kłótliwym jak wrzaski mew walczących o  zdobycz.
Początkowo Emma przypuszczała, że dzięki temu uda jej się zwielokrotnić zarobki, 
że piskliwe zawodzenie Wiktora poruszy serca nawet najbardziej obojętnych 
przechodniów, skłaniając ich do  ofiarowania jej paru drobnych monet. Zaczęła nawet 
celowo odstawiać chłopca od  piersi właśnie wtedy, kiedy panował większy tłok. Chyba 
nikt nie jest tak okrutny, żeby nie ulitować się nad płaczącym niemowlęciem, myślała. 
Jednak się myliła. My, mieszkańcy tego miasta, jesteśmy sentymentalni, nie lubimy 
natomiast tragedii. Właśnie dlatego pijaczyna, który chwieje się na  nogach przy wejściu 
do  gmachu dworca kolejowego i  fałszywie wyśpiewuje fragmenty arii operowych, udając, 
że czyni to po  włosku albo francusku, zbierze znacznie więcej pieniędzy 
od  nieszczęśnika na  wózku, który w  jakiejś dawno zapomnianej wojnie utracił żonę, obie 
nogi i  rozum. Rzucając pieniążek pijakowi dajesz wyraz swoim liberalnym poglądom, 
swojej otwartości na  świat, przekonaniu, że wszystko jest w  porządku. Jeśli wspomogłeś 
beznogiego biedaka, który nawet nie podziękował ci uśmiechem, w  pewnym sensie 
wyznaczyłeś cenę za  życie jego żony, za  jego amputowane nogi i  utraconą osobowość. 
Jaka to cena? Bardzo niewielka. Za  te pieniądze mógłbyś kupić dwa bilety tramwajowe, 
wstążkę dla córki, parę plasterków szynki. Stanowczo za  mało, żeby z  czystym 
sumieniem wejść na  teren dworca i  udać się w  podróż. Dlatego właśnie z  drzwi, przy 
których ulokował się beznogi kaleka, korzystało niewiele osób, natomiast ryczący bez 
opamiętania pijak nie mógł uskarżać się na  brak publiczności.
Podobnie miała się rzecz z  Emmą. Jak tylko odstawiała Wiktora od  piersi, wokół 
kolorowego parasola robiło się pusto. Kupujący nie zatrzymywali się, by sprawdzić, co jest 
wystawione na  sprzedaż. Już wiedzieli. Słyszeli płacz dziecka i  pospiesznie odwracali 
spojrzenia od  żywego obrazu zatytułowanego: „Nieszczęście”. Gapienie się było tu 
zupełnie nie na  miejscu. Tak samo jak uśmiech albo położenie paru monet na  dłoni 
Emmy. Poza tym na  co takiemu berbeciowi pieniądze? Przecież nie zmienią jego życia. 
Wobec tego, co należało uczynić? Zacząć grzebać po  kieszeniach w  poszukiwaniu 
jakiegoś materialnego dowodu miłości? Zaproponować tym dwojgu, żeby zamieszkali 
za  darmo w  nie wykorzystanym pokoju? Dać pracę? Podzielić się zbyt obfitym obiadem? 
Kupić bilet do  domu? Nie, łzy Wiktora nie były tego warte. Czy można sobie natomiast 
wyobrazić bardziej wzruszający widok niż dziecko ssące matczyną pierś, te dwie 
najpiękniejsze geometryczne krzywizny: policzek niemowlęcia i  pierś kobiety? Taka 
nagość nie skłania do  odwrócenia wzroku. W  kościołach i  galeriach można oglądać 
bardziej intymne sceny: Madonna z  Dzieciątkiem, dzieciństwo Chrystusa, nowo 
narodzony Syn Boży. Nawet na  używanych wówczas srebrnych monetach znajdowała się 
pomniejszona reprodukcja płaskorzeźby przedstawiającej kobietę o  imieniu Concorde 
z  dzieckiem w  objęciach, z  odsłoniętymi piersiami, wyrastającą z  drzewa tkwiącego 
głęboko korzeniami w  ojczystej ziemi. Emma i  Wiktor stanowili sentymentalny 
odpowiednik pijaka wyśpiewującego fałszywie fragmenty operowych arii. Wyglądali 
naprawdę wzruszająco, szczególnie wtedy, kiedy chłopiec usnął, przytulony do  matczynej 
piersi. Pieniądze, które obfitym strumieniem spływały do  nadstawionej ręki 
i  do  rozłożonej chusty, były dziesięciną, płaconą przez ludzi uznających i  szanujących 
cnoty rodzinnego życia. Emma szybko to zrozumiała. Żeby zasłużyć na  współczucie oraz 
na  datki obywateli naszego miasta, musiała zachowywać się godnie i  spokojnie, musiała 
być żywą rzeźbą zatytułowaną: „Macierzyństwo”.


2




Dla mężczyzn, na  których „Macierzyństwo” nie wywierało większego wrażenia, 
Emma przeistaczała się w  Ewę. Wyraz wstrzemięźliwej niewinności malujący się na  jej 
twarzy był dla nich równie podniecający jak wyzywające miny i  krzykliwy makijaż 
dziewcząt oferujących za  pieniądze prawdziwy seks. Sprzedawcy, którzy często 
przechodzili obok Emmy i  widzieli, jak zmieniają się rysy jej twarzy, uważali ją za  lekko 
upośledzoną umysłowo. Mawiali, że ma mniej rozumu od  kalafiora i  przezywali 
Rzodkiewką. W  ten właśnie sposób określali wiejskie dziewczyny o  czerwonych twarzach 
i  rękach brudnych od  ziemi, która wżarła się głęboko w  skórę oraz za  paznokcie. Trzeba 
przyznać, iż mieli powody, by wątpić w  jej intelekt; oprócz tego, że wyraz twarzy Emmy 
ulegał częstym metamorfozom, kobieta przez cały czas mruczała coś do  dziecka 
w  wiejskim dialekcie, który nakazywał przeciągać samogłoski i  skracać spółgłoski, tak że 
ostateczny efekt bardziej przypominał jękliwe zawodzenie niż artykułowaną mowę. Mylili 
się jednak, gdyż wdowa wykazała się instynktownym sprytem: ludzie dający jałmużnę 
oczekują w  zamian bezmyślnej wdzięczności. Nigdy nie wspomogliby kogoś, kto by 
wyglądał na  mądrzejszego od  nich. Nie5 wbrew pozorom matka Wiktora na  pewno nie 
była głupia. Głupiec wyciągałby do  przechodniów pustą rękę, na  jej dłoni zaś zawsze 
leżało kilka miedziaków.
Rzecz jasna, bardzo pomocny okazał się jej wygląd. Istotnie przypominała rzodkiew: 
miała okrągłą, dziecinną twarz, jędrne piersi nabrzmiałe od  mleka oraz ładnego kształtu 
zawsze odsłonięte szyję i  ramiona. Szeroko rozkraczone nogi tworzyły coś w  rodzaju 
kołyski dla dziecka. Spod spódnicy wystawały bose stopy i  nagie łydki, zupełnie jakby była 
małą dziewczynką, która przysiadła na  chwilę, by odpocząć w  cieniu łanu pszenicy. 
Każdy mężczyzna, który rzucił parę monet w  nadstawioną dłoń, płacił za  to, by móc przez 
kilka chwil przyglądać się kobiecie z  dzieckiem przy piersi; gdyby jednak podszedł 
za  blisko, parasol zasłoniłby mu cały widok. Emma nie patrzyła tym mężczyznom w  oczy. 
Jedno spojrzenie z  jej strony wystarczyłoby, żeby się zmieszali albo wepchnęli 
z  powrotem do  kieszeni drobne, które mieli zamiar jej dać. Inaczej wyglądała sprawa 
z  kobietami. Większość z  nich była zbyt dobrze wychowana, aby nie odpowiedzieć 
uśmiechem na  uśmiech żebraczki, a  kiedy już to uczyniły, nie miały innego wyjścia, jak 
wymamrotać coś niewyraźnie o  tym, jaka dzisiaj ładna (albo brzydka) pogoda, lub jakie to 
śliczne dziecko, po  czym za  parę drobnych pieniążków uwolnić się od  konieczności 
wygłaszania kolejnych banałów i  rozdawania uśmiechów.
Czasem jednak tłum był tak gęsty, że uśmiechy przestawały działać. Kupujący 
po  prostu odwracali wzrok, nie reagując na  sygnały wysyłane przez kobietę pod 
parasolem. Emma bardzo szybko nauczyła się wzmacniać siłę uśmiechu słowami. „Niech 
Bóg błogosławi miłosiernych!”, mówiła. „Łaskawa pani! Łaskawa pani!”, wykrzykiwała 
takim tonem, jakby nagle spostrzegła jakieś niebezpieczeństwo albo rozpoznała kogoś 
znajomego. Jeśli udało się jej zatrzymać jedną osobę, która poczuła się zobligowana, by 
dać jałmużnę, mogła liczyć na  to, że miedziaki posypią się obfitym strumieniem. Pierwsza 
ryba prowadzi do  sieci całą ławicę.
Tak więc Wiktor i  jego matka spędzali całe dnie pod parasolem, noce zaś wśród 
poskładanych straganów lub na  tyłach barów. Nie byli zamożni, to chyba oczywiste. Jak 
mogliby się wzbogacić na  żebraninie? Mimo to jakoś egzystowali. Utrzymywało ich przy 
życiu miłosierdzie bliźnich, nadzieja na  odnalezienie siostry Emmy, pewność, że 
w  mieście zawsze uda im się przetrwać, lęk, jaki mimo wszystko w  dalszym ciągu 
wzbudzał w  nich moloch, który ich połknął, a  także przedziwny optymizm, częstokroć 
charakterystyczny dla tych, których życie wisi na  włosku.
Czy Wiktor czuł się szczęśliwy? Na  razie tak. Jadał do  syta, spał, ile chciał. Objęcia 
matki stanowiły jego królestwo, jej sutki były jego zabawkami. Jednak po  pewnym czasie, 
kiedy wzmocniły mu się mięśnie karku i  ramion, ssanie przestało mu wystarczać. 
Próbował podnieść główkę, by rozejrzeć się po  ruchliwym, wielobarwnym świecie. 
Odpychał mocno pierś, kiedy Emma wołała za  jakąś kobietą albo, kiedy zgiełk ulicy stawał 
się głośniejszy lub bardziej interesujący od  bicia matczynego serca. Przekonał się, że 
najbardziej lubi chwile, kiedy matka sadza go na  kolanie i  zmusza do  beknięcia, żeby 
pozbył się powietrza, które połknął podczas ssania. Jedną ręką podtrzymywała go 
wówczas z  przodu, drugą natomiast bardzo delikatnie poklepywała po  plecach, między 
maleńkimi łopatkami. Czasem robiła to brudną, zdeformowaną świeczką, którą miała 
zamiar zapalić po  znalezieniu nowego domu. Na  krótkiej szyi chłopca nagromadziły się 
fałdki niemowlęcego tłuszczu. Z  rozchylonymi ustami czekał na  falę ciepłego, 
przesyconego zapachem mleka powietrza, która powinna napłynąć z  jego żołądka. 
Czasem przechodnie cmokali do  niego albo posyłali całusa, czasem przebiegł pies lub 
dziecko. Zawsze działo się coś interesującego: tragarz wiozący skrzynie z  cebulą 
na  rozklekotanym wózku, sprzeczka między dwoma handlarzami, dobiegająca gdzieś 
z  daleka piosenka, bójka, a  przede wszystkim nie ustająca ani na  chwilę parada ludzi 
poszukujących miłości, bogactwa, przyjemności i  szczęścia. Nawet jeżeli zdarzało się, że 
ulica w  bezpośredniej bliskości parasola była pusta i  cicha, Wiktor przyglądał się 
siedzącemu nie opodal motylowi albo stłuczonej butelce, w  której wspaniale załamywały 
się promienie słońca, albo poruszającym się palcom swoich stóp, albo rozlanej wodzie, 
najpierw płynącej z  gulgotem, potem zaś pełznącej powoli, z  wahaniem, między 
brukowymi kamieniami. Kiedy wreszcie beknął, najchętniej zostałby w  półleżącej pozycji, 
oparty plecami o  pierś Emmy, z  paluszkami zaciśniętymi na  jej kciuku, i  spod nieco 
przymkniętych powiek w  dalszym ciągu przyglądał się światu. Niestety, wzywały go 
obowiązki. Piersi matki były jego kołem garncarskim, warsztatem, maszyną dziewiarską. 
Emma przyciskała synka do  piersi, wsuwała mu sutek do  ust, po  czym szeptała mu 
do  ucha słodkie słówka, starając się go uspokoić. Jej wysiłki były z  góry skazane 
na  niepowodzenie. Dziecko nie może być ciche i  spokojne przez cały dzień. Dziecko jest 
stworzone po  to, by podnosić główkę, rozprostowywać nóżki, chwytać wszystko, co 
znajdzie się w  zasięgu rąk. Emma śpiewała Wiktorowi kołysanki, opowiadała bajki, mówiła 
o  swoim mężu, a  jego ojcu. Wszystko na  próżno. Ciche, potulne niemowlę stawało się 
coraz mniej uległe. Chłopca męczyły wzdęcia, którym nie mogło zaradzić nawet 
wielokrotne bekanie, na  jądrach i  wewnętrznej powierzchni ud pojawił się piekący rumień, 
jeszcze bardziej dokuczliwy po  każdorazowym kontakcie z  moczem lub kałem dziecka. 
Wiktor płakał głośno, zawinięty w  mokre pieluchy, wierzgał nóżkami i  przyciskał do  oczu 
zaciśnięte piąstki.
Emma wiedziała, jak należy postępować w  takiej sytuacji. Zapalenie pieluszkowe 
skóry to nie czarna ospa ani żadna inna zaraza. Wystarczy zdobyć trochę białka, 
zapewnić dostęp powietrza i  uzbroić się w  cierpliwość. Wyżebrała jajko, wybiła je 
do  łupiny zdartej z  dużej pomarańczy, po  czym delikatnie posmarowała białkiem 
zaognione miejsca i  ułożyła Wiktora, nagiego od  pasa w  dół, na  kolanach, pozwalając 
promieniom słońca oraz wiatrowi swobodnie wędrować między jego nóżkami. Dzieciak, 
z  ogniście czerwonym przyrodzeniem pokrytym płatami zaschniętego białka, wyglądał jak 
namalowana krzykliwymi barwami postać z  łuszczącego się fresku. To tyle, jeśli chodzi 
o  Ewę i  „Macierzyństwo”. Nowy obraz nie utrafił w  gusta publiczności. Miedziaki coraz 
rzadziej trafiały do  wyciągniętej ręki wdowy. Przechodnie starannie unikali jej wzroku. 
Poważni mężczyźni nie płacili za  sposobność popatrzenia na  Wiktora przytulonego do  jej 
piersi.
Tym razem wystarczyłoby sięgnąć po  jeszcze prostszy środek zaradczy. Problemy 
wzięły się stąd, że Emma jadała zbyt wiele owoców. Jej dzienna dieta składała się 
z  pomarańczy, grapefruitów, pomidorów oraz jabłek, które dostawała od  okolicznych 
sprzedawców. To jadła na  śniadania, obiady i  kolacje, dodatek zaś stanowiły inne owoce, 
które znalazła, częściowo niedojrzałe, poobijane lub na  wpół zgniłe, wśród śmieci 
zalegających brukowaną nawierzchnię targu. Odżywiała się pektyną i  fruktozą, więc nie 
tylko jej pot, mocz i  ślina, ale także mleko było kwaśne jak rosa na  torfowisku. Atakowało 
wnętrzności Wiktora niczym skoncentrowana żółć, paliło i  raniło jego delikatną skórę. 
Podczas karmienia stawał się coraz bardziej niespokojny. Zaciskał dziąsła na  sutkach, 
próbował gryźć, aż wreszcie stało się: jedna brodawka pękła i  nie chciała się zagoić, 
w  znacznej mierze z  powodu kwasu zawartego w  mleku. Emma mogła teraz karmić 
synka tylko prawą piersią, ale on rósł jak na  drożdżach i  chciał więcej. Jedna pierś już mu 
nie wystarczała. Miał ponad sześć miesięcy. Jego usta i  żołądek domagały się stałego 
pożywienia: bananów rozgniecionych w  mleku, gruszek, ziemniaków, jabłek, potraw 
mącznych. Emma z  niepokojem myślała o  dniu, kiedy chłopczyk przestanie ssać. Lubiła 
czuć go ciągle przy sobie. Mogła jedynie dawać mu wciąż tę samą pierś licząc na  to, że 
bolesna rana na  sutku zagoi się wcześniej, zanim skończą się pieniądze.
Jej monotonna dieta oraz ogólne wycieńczenie organizmu sprawiły, że mleka było 
coraz mniej. Wiktor stracił zainteresowanie światem zewnętrznym. Ssał przez cały dzień, 
lecz nie mógł już najeść się do  syta, w  związku z  czym nocami był zmęczony 
i  niespokojny. Spał krótko, budził się, marudził, po  czym znowu zapadał w  krótkotrwałą 
drzemkę. Matczyne piersi wywoływały jego coraz większą irytację: jednej nie mógł nawet 
dotknąć, druga prawie zupełnie wyschła. Emma bardzo cierpiała. W  ranę wdała się 
infekcja. Wkrótce pojawiła się gorączka. Napęczniały wrzód wielkości orzecha tętnił 
przeszywającym bólem.
— Wyschłam jak stara studnia — mruczała pod nosem skubiąc popękane, 
zrogowaciałe płytki, które kiedyś były jej paznokciami.
Kolejne dni i  noce mijały im na  monotonnym kołysaniu się w  przód, w  tył 
i  na  boki. Emma nie myślała już o  tym, by prezentować siebie oraz dziecko 
w  odpowiedni sposób. Jej rumiana do  tej pory twarz stała się żółtoszara, 
po  przyniesionych ze  wsi znakomitym zdrowiu i  odporności zostały tylko wspomnienia. 
Nie miała pojęcia, co robić dalej. Skulona w  cieniu parasola zawodziła żałośnie, 
przekrzykując wrzaski Wiktora:
— Pomóżcie mi! Błagam, pomóżcie! Moje dziecko umiera!
Próbowała łapać przechodniów za  nogawki, skraje sukien. Pokazywała na  swój 
brzuch, na  usta, przyciskała rękę do  serca. Miotała wyzwiska, rynsztokowe słowa, 
których nie znała przed przybyciem do  miasta.
Wszystko na  nic. Zamożni nie dostrzegają hałaśliwej nędzy. Na  jej widok ludzie 
przyspieszali kroku. Wychudzona wariatka pod kolorowym parasolem nie miała szans 
na  zdobycie ich serc. Z  każdym dniem zbliżała się chwila, kiedy miasto ostatecznie 
odwróci się od  niej, pozostawiając ją wraz z  dzieckiem w  otchłani głodu, choroby 
i  rozpaczy. I  właśnie wtedy uśmiechnęło się do  nich szczęście: los zesłał siostrę Emmy, 
ciotkę Wiktora, by uratowała im życie.


3




Nie była służącą przy zamożnej rodzinie. Była żebraczką, jak Emma, a  nawet czymś 
gorszym. Przed trzema laty utraciła posadę w  kuchni — pierwszą i  ostatnią, jaką znalazła 
po  przyjeździe do  miasta. Kiedy umarł jej owdowiały ojciec, najstarsi mieszkańcy wsi 
uznali wraz z  wójtem, że dobrze będzie znaleźć jej zatrudnienie w  charakterze pomocy 
kuchennej, bo w  ten sposób zdobędzie pożyteczny zawód, a  przy okazji może trochę się 
ustatkuje. Niestety, nic z  tego nie wyszło. Nie znalazła uznania w  oczach kucharki, jej 
pierwszego — i  ostatniego — pracodawcy. Każde, nawet najmniejsze zaniedbanie, 
niestaranna fryzura, brak ogłady oraz pryszcze na  czole i  policzkach były traktowane jako 
dowód niesłychanej bezczelności.
Nadzieja, że dziewczyna zdoła szybko i  bez problemów przeistoczyć się z  wiejskiej 
prostaczki w  sumienną podkuchenną, musiała pozostać tylko nadzieją. Ciotka Wiktora nie 
wykazywała najmniejszych uzdolnień w  pożądanym kierunku.
— Nie potrafiłaby nawet zagotować wody fryzjerowi — mawiała kucharka. — Tyle 
z  niej pożytku w  kuchni co z  kota.
Należała do  osób, które postrzegają miasto nie jako miejsce pracy, lecz zabawy. 
W  przeciwieństwie do  życia na  wsi, życie w  mieście toczyło się pod dyktando zegara, 
dzieliło się na  pory pracy, snu i  jedzenia, a  każda pora była dobra, żeby się bawić. Co 
mogło ją obchodzić, że kucharka znalazła długi płowy włos w  cieście albo w  zupie pani, 
zwinięty niczym jakiś wychudzony węgorz? Po  co to całe zamieszanie? Przecież nikt 
jeszcze nie umarł od  połknięcia włosa. Albo co z  tego, że na  widelcach zostały 
zaschnięte resztki jajecznicy lub rynienkę czuć było tłuszczem? Tym lepiej! Każdy, kto miał 
dość oleju w  głowie, czym prędzej złapałby kawałek chleba i  wytarł smakowite resztki! 
Dawniej zawsze toczyła o  to boje z  Emmą, swoją starszą siostrą, teraz już zamężną.
Ciotka Wiktora najzwyczajniej w  świecie nie rozumiała przedziwnych praw 
rządzących życiem w  mieście, gdzie marnotrawstwo przewyższało konsumpcję, gdzie 
śmiech, ziewnięcia oraz wiatry były traktowane dokładnie tak samo: jako coś wstydliwego, 
co należało zasłonić ręką, zagłuszyć kaszlnięciem. Nie lubiła przebywać w  zamkniętych 
pomieszczeniach, uwielbiała natomiast krzątaninę wypełniającą ulice, anonimowość tłumu, 
kapelusze, ubrania, tramwaje, wolność. Co pewien czas mogła uszczknąć z  tego nieco 
dla siebie — kiedy kucharka wysyłała ją na  targ po  jajka albo warzywa, w  co drugą 
sobotę, kiedy dostawała pół dnia wolnego, a  także jeden jedyny raz pewnej nocy, kiedy 
wspięła się na  mur z  tyłu posesji, zeskoczyła na  chodnik i  do  białego rana wędrowała 
ulicami w  tej części miasta, gdzie życie wrzało przez całą dobę. Wracając z  eskapady 
natknęła się na  psy strzegące domu, które wzięły ją za  złodzieja, i  choć często dawała 
im odpadki z  kuchni, okazały się za  głupie albo zbyt złośliwe, żeby pozwolić jej przejść 
spokojnie przez podwórze. Ich ujadanie obudziło pana, a  ten wezwał policję. Dla kucharki 
zdarzenie to stanowiło kroplę, która przepełniła czarę. Za  nic nie chciała uwierzyć, że 
dziewczyna tylko wyszła na  spacer.
— Wy, dziewuchy ze  wsi, wszystkie jesteście takie same — powiedziała. — Kto się 
urodził chamem, już nim zostanie.
Rozmawiając wcześniej z  chlebodawcą podzieliła się z  nim swymi podejrzeniami co 
do  tego, że ciotce Wiktora chyba brakuje piątej klepki. Teraz nie wspomniała o  tym, ale 
nie miało to większego znaczenia: wręczyła dziewczynie pieniądze na  bilet do  wsi, 
z  której ta przybyła zaledwie piętnaście miesięcy temu w  pogoni za  lepszym losem, jaki 
miał czekać na  nią w  mieście, i  kazała jej wynosić się do  diabła. Ciotka wydała całą 
sumę na  kapelusz.
Potem, z  lekkim sercem i  uśmiechem na  twarzy, wyruszyła na  obchód barów 
i  restauracji. Rzecz jasna na  głowie miała nowy kapelusz: wysoki, o  szerokim słomianym 
rondzie, ozdobiony futrzanymi kłaczkami. Tego roku właśnie ów fason cieszył się 
największą popularnością wśród młodych kobiet. Szerokie rondo zakrywało krosty 
szpecące jej twarz, czyniąc ją znacznie bardziej atrakcyjną, niż była w  istocie. Często 
podchodziła do  grupek znudzonych mężczyzn przesiadujących godzinami w  kawiarniach 
i  barach. Wystarczyło, żeby zakręciła kapeluszem na  ręce lub zrobiła parę zabawnych 
min, a  oni zaśmiewali się do  łez i  dawali jej pieniądze albo zapraszali na  poczęstunek. 
Nigdy nie przypuszczała, że to może być takie łatwe.
Po tej samej okolicy kręciło się co najmniej kilka dziewcząt ze  wsi, bardzo 
podobnych do  niej. Mieszkały wspólnie w  dwóch izbach na  strychu jednego z  domów 
w  pobliżu Drewnianych Wrót, o  rzut kamieniem od  Targu Mydlanego. Ubogie rodziny 
oraz robotnicy gnieżdżący się na  niższych piętrach nazywali je z  przekąsem 
Księżniczkami. Wszystkie pracowały wcześniej jako pomoce kuchenne lub pokojówki, ale 
utraciły posady i  wylądowały na  ulicy. Niektóre kradły, niektóre handlowały swoimi 
wdziękami, jeszcze inne zarabiały na  życie sprzedając zapałki albo załatwiając drobne 
sprawunki eleganckim, wychudzonym damom, popijającym mocne trunki w  zbytkownie 
urządzonych lokalach. Ciotka Wiktora postanowiła zająć się żebractwem — trzeba 
przyznać, że radziła sobie z  tym naprawdę nieźle. Bardzo szybko doszła do  takiej 
wprawy, że w  ciągu zaledwie kilku godzin zarabiała na  symboliczny czynsz za  kąt 
na  strychu. Brakowało tam przyzwoitego oświetlenia, bieżącej wody oraz kuchni, 
na  której można by przygotowywać posiłki, było natomiast pod dostatkiem świec oraz 
koleżeństwa. Wszyscy wiemy, że nędza ma niewiele powabów, ale jeżeli jesteś młody 
i  biedny, i  żyjesz wśród ludzi takich samych jak ty, wówczas wstyd, przygnębienie 
i  samotność nie powiększają ciężaru, który musisz dźwigać na  grzbiecie. Znacznie łatwiej 
niż bogactwem jest dzielić się niczym lub prawie niczym.
Ciotka Wiktora była całkiem zadowolona z  życia. Żadnego zmywania. Żadnych 
zlewek. Żadnych drobiazgowych, zrzędliwych kucharek. Żadnych srebrnych sztućców. 
Księżniczki dzieliły się, tak jak potrafią tylko kobiety, wszystkimi dochodami, zdobyczami 
i  łupami. Jeżeli któraś z  nich chciała być przez chwilę sama (na przykład po  to, by 
załatwić potrzebę fizjologiczną), musiała ukryć się za  rozwieszoną w  poprzek strychu 
bielizną albo zaczekać do  zapadnięcia zmroku. Po  co jednak kryć się przed 
przyjaciółkami, skoro nawet tak zwyczajna czynność jak sikanie może dać okazję 
do  żartów i  wesołych przekomarzań?
— Ejże, zdejmij kapelusz! — mawiały do  ciotki Wiktora, która niemal przez cały 
dzień nie rozstawała się z  nakryciem głowy. — To niegrzecznie sikać w  kapeluszu 
w  obecności Księżniczek. — A  kiedy strumień moczu trafiał do  metalowego naczynia, 
zrywały się z  miejsc i  wołały: — Baczność! Oddać honory! — Albo: — Uwaga, zaraz 
zmykamy przed powodzią!
Potem wybuchały śmiechem, w  którym nie było ani okrucieństwa, ani złośliwości.
Wieczorami ciotka Wiktora przysłuchiwała się opowieściom o  tym, w  jaki sposób 
łatwo zapanować nad mężczyznami, jak uwolnić nieostrożnego kelnera od  niedawno 
otrzymanego napiwku, do  którego szefa kuchni należy się zgłosić, żeby za  wyszorowanie 
podłogi dostać darmowy posiłek, gdzie kręci się najwięcej przybyszów z  prowincji, których 
bez trudu można oskubać z  pieniędzy. Dowiedziała się, że wystarczy odrobina maści 
cynkowej i  octu, żeby symulować gorączkę. Na  mężczyzn to nie działało, ale kobiety — 
zwłaszcza te starsze — chętnie dawały pieniądze, żeby tylko zostawić je w  spokoju. 
Dowiedziała się, w  jaki sposób udawać niedorozwiniętą umysłowo, a  w  jaki szaloną, oraz 
że dłubanie w  nosie może przynieść całkiem spore profity, pod warunkiem, że robi się to 
na  tarasie kawiarni, i  nie w  wulgarny, lecz dziecinny, wstydliwy sposób.
Dzięki temu radziła sobie coraz lepiej. Według standardów obowiązujących na  wsi 
stała się niemal zamożna. Była znacznie bardziej pulchna niż większość pomocy 
kuchennych. Kapelusz traktowała jak talizman, Księżniczki zaś jak rodzinę. Nie 
zastanawiała się, co przyniesie następny dzień, nie rozpamiętywała też tego, który minął. 
Lubiła włóczyć się po  ulicach, naturalnie w  kapeluszu na  głowie, jakby wędrowała 
ścieżkami wiodącymi wśród pól i  sadów, niczym wiejska dziewczyna szukająca owoców, 
które spadły z  drzewa. Kiedy tylko nadarzała się okazja, wyciągała rękę po  datek albo (to 
była jej w  ulubiona sztuczka) zachęcała podpitych mężczyzn do  zabawy polegającej 
na  rzucaniu drobnych monet na  szerokie, zawinięte do  góry rondo jej kapelusza.
Jednak nawet najelegantsze nakrycie głowy nie mogłoby zmienić faktu, że siostra 
Emmy pozostała nieproporcjonalnie zbudowaną, mało atrakcyjną dziewczyną. Krosty 
i  dziury po  pryszczach, pokrywające jej twarz, odstraszały zbyt natarczywych adoratorów, 
więc w  pewnym sensie okazywały się nawet przydatne. Tak, z  pewnością nie 
dorównywała urodą siostrze, ale za  to mogła się poszczycić czymś innym, w  owych 
czasach znacznie rzadziej spotykanym od  dobrej prezencji: brakiem kompleksów oraz 
poczuciem godności. Podobała się sobie taka, jaka była. Dlatego zupełnie jej nie 
zaskoczyło, nie zmartwiło ani nie zmieszało, kiedy pewnego dnia usłyszała na  targu głos 
siostry, dobiegający spod połatanego, pstrokatego parasola: „Pomóżcie mi! Pomóżcie, 
moje dziecko umiera!” Przecież wysłuchała dziesiątków wstrząsających opowieści 
o  koszmarnych przejściach, jakie miała za  sobą większość Księżniczek. Nieraz 
zastanawiała się, jak to możliwe, żeby te delikatne, młode istoty mimo wszystko zdołały 
odbić się od  dna, pokonać lodowate, groźne otchłanie i  wypłynąć na  powierzchnię. 
Natychmiast domyśliła się, że na  swojej drodze Emma także musiała napotkać jakieś 
nieszczęście w  rodzaju choroby albo utraty pracy, i  wcale nią to nie wstrząsnęło. Wręcz 
przeciwnie: wydawało się jej całkiem naturalne, że koleje losu sprowadziły jej siostrę w  to 
samo miejsce, gdzie i  ona się znalazła. W  tamtych czasach los kobiety urodzonej na  wsi 
nie miał nic wspólnego z  przypadkiem ani ślepym trafem. Biedacy zawsze jeżdżą 
tramwajami, które poruszają się ciągle po  tych samych torach. Tylko zamożni wsiadają 
do  powozów i  jadą tam, gdzie ich wzrok poniesie.
Ciotka Wiktora zatrzymała się, nachyliła, po  czym zajrzała pod parasol, by 
sprawdzić, czy twarz siedzącej tam kobiety pasuje do  głosu, który rozpoznała jako głos 
siostry. Wszystko się zgadzało, może tylko z  tym wyjątkiem, że Emma wyglądała nędzniej 
niż kłos zboża po  zakończonej młócce. Wystarczyło jedno spojrzenie, aby stwierdzić, że 
jest zrozpaczona, chora i  głodna. Chwilę później siostra Emmy usłyszała zawodzenie 
dziecka, jej siostrzeńca lub siostrzenicy. Ucieszyła się, że znowu ma siostrę, że została 
ciotką. Wiedziała, że będzie mogła im pomóc.
Tak więc Emma została najstarszą z  Księżniczek, Wiktor zaś ich małym Księciem. 
Początkowo dziewczęta zachwycały się chłopczykiem; przekazywały go sobie z  rąk 
do  rąk, głaskały jak kotka, wsadzały mu palce do  ust i  podziwiały siłę jego szczęk, kiedy 
zaciskał bezzębne dziąsła. Uwielbiały brać go od  matki po  karmieniu, sadzać 
na  kolanach i  pukać po  plecach, by pozbył się nadmiaru powietrza z  żołądka. 
Przyciskały nosy do  jego główki i  głęboko wdychały zapach dziecka. Obsypywały 
pocałunkami fałdki tłuszczu na  ramionach, grzbiecie i  pod brodą, nazywały „małym 
hultajem”, śpiewały piosenki, wydawały odgłosy jak gapie w  zoo, zgromadzeni przed 
klatką z  gadającymi papugami. Jednak Wiktor nie miał nastroju do  żartów. Już wtedy był 
malkontentem, i  to bynajmniej nie tylko ze  względu na  swoje odparzenia. Po  prostu 
chciało mu się jeść. Pocałunki i  słodkie słówka nie zastąpią kolacji. Sięgał rączkami 
do  ich piersi, ślinił bluzki, usiłując dotrzeć ustami do  sutków.
— Wszyscy mężczyźni są tacy sami — powiedziała któraś z  Księżniczek. — Tylko 
jedno im w  głowie.
W najniższej części strychu ciotka znalazła dla nich trochę miejsca na  podłodze, 
ukradła skądś materac, kilka prześcieradeł i  koców, po  czym wyszła z  Wiktorem 
na  ulicę, by zaledwie po  dwudziestu minutach wrócić ze  słoikiem wypełnionym masą 
ze  zgniecionych ziemniaków, jarzyn oraz sosu. Wszystko to wyżebrała na  zapleczu 
pobliskiej restauracji.
— Ten dzieciak to prawdziwa kopalnia złota — oznajmiła. — Starczy tego dla nas 
wszystkich — dodała znacznie ciszej, aby nie ulegało wątpliwości, że „dla nas wszystkich” 
oznacza ją, Wiktora oraz Emmę. Ugniotła z  gęstej mazi cztery duże kulki i  kilka 
mniejszych, dla siostrzeńca. Pierwszy stały pokarm w  jego życiu. Wiktor miał wówczas 
dziewięć miesięcy i  zaczynały mu się już wyrzynać mleczne ząbki.
Kulka, którą wepchnęła mu do  buzi, okazała się za  sucha. Chłopczyk zaniósł się 
kaszlem, a  kiedy zamknął usta, papka przecisnęła się między jego wargami i  spadła 
na  nadstawioną rękę matki. Jednak Wiktor nie zapłakał. Nie bał się, tylko po  prostu nie 
zdążył się jeszcze nauczyć, jak należy postępować z  tego rodzaju pokarmem. 
Na  szczęście siostry nie zniechęciły się początkowym niepowodzeniem. Wpadły 
na  pomysł, że czubki palców mogą znakomicie udawać sutki, a  jeśli Wiktor da się nabrać 
na  ten podstęp, wówczas zacznie ssać, i  to będzie właśnie to, o  co im chodziło. Wiktor 
dał się nabrać. Część nasączonej sosem papki trafiła do  jego przewodu pokarmowego. 
Przypadł mu do  gustu zarówno zapach sosu, jak i  nie znany do  tej pory smak soli. 
Napełniwszy żołądek zasnął z  dala od  matczynej piersi.
Emma opowiedziała siostrze, w  jaki sposób dotarła do  miasta i  jak niewiele 
brakowało, żeby dała mu się pożreć. Ciotka Wiktora zrewanżowała się swoją historią, 
z  której wynikało, że miasto stało się jej najlepszym przyjacielem. Miasto, 
w  przeciwieństwie do  wsi, potrafiło zatroszczyć się o  bezdomne wdowy i  sieroty.
— Gdyby działo się inaczej, wszystkie uciekłybyśmy na  prowincję. Pola i  łąki byłyby 
pełne wdów i  sierot. Widziałaś tam choć jedną? Rozejrzyj się dokoła, Emmo. Spójrz 
na  ulice. Miasto przyjmuje nas z  otwartymi ramionami. — A  po  chwili dodała: — 
W  mieście czujesz się wolna.
Dyskutowały o  żebraczej profesji niczym dwaj rzemieślnicy o  swoim fachu. Cóż, 
zawód jak każdy inny. Dlaczego akurat je otaczano powszechną pogardą? Przecież miały 
koleżanki i  kolegów po  fachu, rywali, klientelę, przestrzegały pewnych zwyczajów, 
odczuwały nawet coś w  rodzaju dumy zawodowej. Problem polegał jedynie na  tym, że 
piersi Emmy prawie całkiem wyschły, a  prawa wciąż jeszcze się nie zagoiła. Teraz, kiedy 
Wiktor zaczął dostawać stały pokarm, będą miały okazję odpocząć, ale czy chłopiec 
zechce je ssać, kiedy matka wróci na  ulicę, żeby zarabiać pieniądze?
— Kiedy nie ssie, ludzie nic mi nie dają — poskarżyła się Emma.
— Jeśli nie masz większych kłopotów, to prawdziwa z  ciebie szczęściara! — odparła 
ciotka i  poklepała matkę Wiktora po  ręce. — Śpij spokojnie. Mówię ci, Wiktor to 
prawdziwa żyła złota. Dzieciak przy piersi zarabia mnóstwo forsy. Wcale nie potrzebujesz 
do  tego mleka. Przecież nie musi cię swędzieć język, żebyś pogmerała nim facetowi 
w  uchu, prawda?
O świcie, kiedy Emma i  Wiktor jeszcze spali, ciotka założyła kapelusz i  wyruszyła 
na  obchód barów, w  których sprzedawcy, hurtownicy i  tragarze pili pierwszą tego dnia 
wzmocnioną kawę. Przekrzywiła kapelusz pod zabawnym kątem. Przywołała na  twarz 
najsłodszy, najgłupszy uśmiech. Namawiała mężczyzn, żeby rzucali w  nią pieniążkami, 
a  tym, których miedziaki zatrzymały się na  rondzie kapelusza, pokazywała w  nagrodę 
pulchne kolano. Jeden z  nich podszedł bez słowa i  położył kilka monet; nagrodziła go 
widokiem obu kolan naraz, a  on odszedł, przekonany, że wszystkich przechytrzył. 
W  krótkim czasie zarobiła wystarczająco dużo pieniędzy, by kupić taniego, poobijanego 
banana, świeży, jeszcze ciepły bochenek chleba, butelkę wody mineralnej, słoiczek miodu, 
trochę sera. Wyglądała naprawdę wspaniale biegnąc ulicą, jakby nagle ubyło jej połowę 
lat. Dotarła na  strych przeskakując po  dwa stopnie, przemknęła między pogrążonymi 
we  śnie Księżniczkami, rozłożyła sprawunki na  podłodze. Najpierw połamała chleb i  ser, 
potem podzieliła banana na  trzy części, a  następnie rozgniotła jedną w  poobijanym 
kubku, dodając stopniowo wody mineralnej, aż wreszcie uzyskała coś w  rodzaju rzadkiej 
zupki, której przełknięcie nie powinno nastręczyć Wiktorowi żadnych problemów.
Obudziła siostrę i  siostrzeńca. Chłopczyk nie był jeszcze gotów na  powitanie dnia. 
Od  razu zaczął skwierczeć jak wilgotny pień wrzucony w  ogień. Uszczypnęła go mocno 
w  ramię, raz, potem drugi; natychmiast rozbudził się i  zapłakał wniebogłosy. Emma 
usiłowała odepchnąć siostrę, lecz ta była od  niej znacznie silniejsza. Złapała Wiktora 
i  przytrzymała mocno. Bił ją maleńkimi piąstkami, lecz nie zwracała na  to najmniejszej 
uwagi.
— Patrz! — nakazała siostrze.
Rozpięła bluzkę i  kaftan, umoczyła palec w  miodzie, posmarowała nim blady, 
niewielki sutek, który od  razu zaczął błyszczeć, jakby nakapano na  niego stearyny. 
Jeszcze raz uszczypnęła Wiktora; rozdarł się tak głośno, że gołębie z  łopotem odleciały 
z  dachu. Przycisnęła go do  piersi. Zapanowała cisza tak samo nagła i  komiczna, jak 
w  chwilę po  przekłuciu balonu, a  zaraz potem chłopczyk zaczął wydawać odgłosy, jakie 
mogłyby towarzyszyć gromadce starszych dzieci pijących sok przez słomki.
— Widzisz? On nie potrzebuje noża ani widelca. Ani mleka. — Wytłumaczyła 
Emmie, w  jaki sposób będą dzieliły się dzieckiem. Czekała je praca na  zmiany. — Cztery 
cycki to więcej niż dwa. Każda krowa ci to powie. A  mleko nie umywa się do  miodu. 
Zapytaj byle pszczołę.
Emma przyglądała się swojemu dziecku przyssanemu do  piersi siostry, równie 
spragnionemu przysmaków jak dorośli miłości. Wiktor poruszał energicznie główką, 
usiłując jak najmocniej chwycić niewielki sutek, znaleźć oparcie na  jałowej piersi udającej 
plaster miodu. Był całkowicie zaabsorbowany, w  pełni usatysfakcjonowany i  — 
przynajmniej na  razie — nie pragnął niczego więcej. Niewiele brakowało, by jego matka 
zaczęła żałować, że nie zostali we  dwójkę pod kolorowym parasolem.


4




Tak właśnie wyglądało życie, a  raczej dwa życia Wiktora. Podczas gdy inne dzieci 
uczyły się raczkować, chwytając za  wszystko, do  czego zdołały dosięgnąć, jakby cały 
świat był jedną wielką zabawką, on ssał piersi dwóch kobiet. Jego dziąsła, zamiast coraz 
bardziej jędrne, z  każdym dniem stawały się mniej sprężyste, natomiast nos robił coraz 
bardziej rozpłaszczony.
Emma w  dalszym ciągu najbardziej lubiła pracować na  bazarze. Znała tam 
większość twarzy oraz wszystkie zapachy, które były zapachami wsi, skondensowanymi 
i  zgromadzonymi w  jednym miejscu. Straciła parasol, którego kij spłonął zapewne 
w  jakimś ognisku. Z  kolorowego płótna zostały tylko strzępy. Przystępując do  pracy („My 
nie żebrzemy, tylko pracujemy”, powtarzała przy każdej okazji jej siostra) siadała 
po  turecku na  swoim starym miejscu, przy jednej z  alejek wiodących do  Mydlanego 
Ogrodu, i  opierała się plecami o  to samo drzewo co zwykle. Widok produktów najwyższej 
klasy — kto wie, może niektóre przyjechały z  jej rodzinnej wsi? — sprawiał jej ogromną 
przyjemność: wielkie, żółtawe ziemniaki, jędrna marchew, cebula wielkości pięści, słodko 
pachnące dynie, dorodna fasola, wszystko to przypominało dawno minione dni, kiedy wraz 
z  całą wiejską dzieciarnią była zaganiana do  pracy, aby jak najprędzej zebrać płody ziemi 
i  w  nie naruszonym stanie zwieźć je z  pola.
Wciąż jeszcze potrafiłaby rozpoznać każdego mieszkańca wioski, widząc tylko jego 
wypięty, poruszający się rytmicznie zadek. Pole fasoli w  porze, kiedy zaczynały pękać 
strąki, wyglądało jak pole wypiętych zadków, których właściciele zabawiali się w  akuszerki 
zabierające ziemi to, co ta urodziła. Tak samo miała się rzecz z  polem ziemniaków. 
Najpierw ciągnięty przez konia pług wzruszał glebę, a  potem zadki wędrowały w  górę 
i  już do  zmierzchu kobiety, mężczyźni oraz dzieci szukali żółtawych bulw wydobytych 
na  wierzch, przysypanych cienką warstwą ziemi lub przyczajonych nieco głębiej pod jej 
powierzchnią. Mieszczuchy mogły zajadać świeże warzywa wyłącznie dzięki temu, że 
mieszkańcy wsi byli wystarczająco pracowici, a  także na  tyle mało zarozumiali, by 
spędzać całe dnie z  zadkami wypiętymi ku niebu. Emma przy pomocy siostry powoli 
dochodziła do  przekonania, że drobniaki, które teraz dostaje, stanowią zapłatę 
za  niezliczone godziny ciężkiej pracy w  polu, bez żadnego wynagrodzenia, z  rękami 
czarnymi od  ziemi i  grzbietem pękającym z  wysiłku.
Teraz poświęcała swemu zajęciu znacznie mniej serca niż wcześniej, przed 
pojawieniem się siostry. Teraz miała własny kąt, rodzinę, przyjaciółki, coś w  rodzaju 
godzin pracy, wolny czas. Nie odczuwała już tak wielkiej różnicy między sobą a  kobietami 
robiącymi sprawunki na  targu, kelnerkami i  sprzedawczyniami, prostytutkami; była tak 
samo znudzona rutyną powtarzanych codziennie czynności jak każda z  nich.
Ciotka Wiktora miała zwyczaj wstawać bardzo późno, w  związku z  czym Emma 
chodziła do  pracy na  pierwszą zmianę, trwającą od  rana do  wczesnych godzin 
popołudniowych. Wtedy właśnie na  bazarze panował największy ruch, a  tłum 
wypełniający Targ Mydlany, przylegające do  niego uliczki oraz Mydlany Ogród, najmniej 
liczył się z  pieniędzmi. Uczciwie wypełniała swoje obowiązki, z  Wiktorem przytulonym 
do  piersi. Miała jeszcze trochę mleka, a  oprócz tego nie rozstawała się ze  słoiczkiem 
miodu, żeby zawsze mieć kontrolę nad cokolwiek przerośniętym niemowlęciem. A  jeśli 
próbował podnieść główkę albo odwrócić się, by popatrzeć na  świat? Wówczas 
wystarczyło otulić go szczelnie chustą, żeby uspokoił się i  zasnął. Ciemność była dla 
niego jak narkotyk. W  ciemności puls uderzał mu znacznie wolniej niż wówczas, kiedy 
do  jego uszu i  oczu docierały odgłosy i  barwy miasta. Kiedy zaczynał płakać, Emma 
uciszała go, wtykając mu w  usta sutek posmarowany miodem oraz wszeptując do  ucha 
kojące rymowanki.
— Jeśli ktoś piszczy, to mu się głos niszczy. — Albo: — Mały kotek płakał dużo, bo 
zmęczony był podróżą.
Wymyślała też zabawne sytuacje i  powiedzonka.
— Zadzwoń do  drzwi — mówiła, pociągając za  niesforny kosmyk włosów synka. — 
Zastukaj cichutko — ciągnęła, delikatnie bębniąc palcami w  jego czoło. — Naciśnij klamkę 
— dodawała, uciskając lekko nosek. — Wchodź do  środka! — śmiała się, wpychając mu 
w  otwarte usta sutek pomazany miodem.
Wczesnym popołudniem zjawiała się ciotka chłopca z  serem lub chlebem, zależnie 
od  tego, co udało się jej wyżebrać. W  połączeniu z  owocami albo sałatą, zdobytymi 
przez Emmę, stanowiło to obiad sióstr. Wiktor nie dostawał nic do  jedzenia; karmiły go 
dopiero wieczorem.
— Głodny kundel nie szczeka — mawiała ciotka. Sypała takimi bezsensownymi 
porzekadłami jak z  rękawa, kpiąc sobie nie tylko z  Emmy, ale i  z  siebie, gdyż w  barach 
i  restauracjach chętnie dzieliła się „mądrościami ludowymi” z  głupcami, którzy byli gotowi 
za  nie zapłacić. Naturalnie nie miała racji, jeśli chodzi o  obyczaje głodnych kundli, 
natomiast całkiem słusznie odradzała Emmie karmienie Wiktora podczas pracy. 
Najedzone dziecko nie zainteresuje się miodem. Najedzonego dziecka nie da się 
przekupić obietnicą posiłku. Foki, które w  cyrku wspinają się posłusznie na  stołki 
i  żonglują piłkami, muszą być głodne. Im bardziej są najedzone, tym mniej uwagi zwracają 
na  polecenia tresera i  tym częściej popełniają błędy.
Po obiedzie Wiktor przechodził w  nowe ręce. Jego twarz stykała się z  młodszymi 
piersiami, także smakującymi miodem, ale pozbawionymi nawet tej niewielkiej ilości 
ciepłego mleka, jaką udawało mu się czasem wyssać z  piersi matki. Ciało, do  którego go 
przyciskano, także było młodsze, a  zarazem pulchniejsze. Ciotka układała go 
na  szerokim szalu, który zakładała sobie na  szyję. Chłopiec urósł już na  tyle, a  także 
przybrał na  wadze, że musiała wyraźnie przechylić się na  bok, by zrównoważyć jego 
ciężar. Emma mogła teraz wrócić na  strych albo wydać zarobione pieniądze na  coś 
do  jedzenia, albo zanieść pranie do  fontanny usytuowanej pośrodku Mydlanego Ogrodu, 
albo położyć się spać.
Jej siostra wyruszała na  obchód swego tradycyjnego terenu łowieckiego, w  labirynt 
średniowiecznych uliczek rozciągający się na  wschód od  dworca kolejowego, do  barów, 
restauracji i  kawiarni. Wiktor pełnił tę samą funkcję co jej kapelusz: był jednym 
z  rekwizytów, elementem wyposażenia niezbędnym podczas występu. Pokazywała 
kolana już nie tylko tym, którym udało się rzucić pieniążek na  szerokie rondo kapelusza, 
ale także każdemu, kto zdołał z  daleka umieścić monetę na  policzku dziecka. Jeśli jakiś 
szczęściarz zbyt długo grzebał po  kieszeniach w  poszukiwaniu drobniejszego bilonu, 
posyłała porozumiewawcze spojrzenie jego kompanom i  pytała z  udawaną naiwnością 
subretki:
— Co z  nim? Ma węża w  kieszeni, czy jak?
Pochylała się nad stolikami, z  Wiktorem przyssanym do  piersi niczym pijawka, 
i  zachęcała gości, żeby położyli po  srebrnej monecie na  powiekach dziecka, „jeśli 
chcecie mieć dużo pieniędzy i  cieszyć się dobrym zdrowiem”. Wyglądało to na  jakiś 
starodawny obyczaj, choć w  rzeczywistości pomysł narodził się w  jej głowie. Jeśli Wiktor 
akurat wtedy odwrócił główkę, żeby zaprezentować ociekające miodem ząbki i  odstraszyć 
potencjalnych klientów płaczem, ciotka błyskawicznie przyciskała go z  powrotem 
do  piersi ze  stanowczością i  siłą majstra zaganiającego do  roboty dzieci stojące przy 
maszynach w  fabryce. Nie robiła tego z  okrucieństwa; po  prostu była zadowolona 
ze  swego losu i  nie życzyła sobie żadnych zmian. Jaki miałoby sens, gdyby postępowała 
z  chłopcem tak, jakby przyszedł na  świat w  zamożnej rodzinie i  nie musiał robić nic 
więcej, tylko spać, bawić się i  jeść? Na  jaki mogłaby liczyć zarobek, gdyby Wiktor 
zachowywał się jak zwyczajne dziecko, to znaczy raczkował, wrzeszczał do  woli i  bawił 
się kamykami? Co by zwojowała, gdyby uważano ją za  jedną z  niezliczonych 
„zwyczajnych” matek? Kto płaciłby jej za  tę zwyczajność? Prawda przedstawia się w  ten 
sposób, że dziecko musi ssać pierś; jeśli tego nie robi, można pożegnać się co najmniej 
z  połową zarobku, a  więc, do  piersi, smarkaczu! Pod tym hasłem upływał każdy dzień 
pracy.
Było jej trochę przykro, że Wiktor nie przejawia nadmiernej ochoty do  współpracy. 
To przecież ona odkryła, że „ten dzieciak to prawdziwa kopalnia złota”. To przecież ona 
troszczyła się o  sprawy bytowe, to dzięki niej obie siostry prowadziły się przyzwoicie, bez 
grzechu. Nie musiały kraść, sprzedawać swoich ciał ani szukać zapomnienia w  alkoholu. 
Nie musiały bawić się w  „doliniarzy”, przynajmniej dopóty, dopóki widok małego 
chłopczyka przyssanego do  piersi poruszał nawet najtwardsze serca kobiet i  mężczyzn, 
zmuszając ich, by sięgnęli do  kieszeni po  parę miedziaków.
To prawda, używały dziecka jako przynęty, co pozwala chyba stwierdzić, że nie 
traktowały go najlepiej, ale „traktować kogoś nie najlepiej” znaczy zupełnie co innego niż 
zupełnie kogoś nie kochać. Po  prostu Wiktor był nie tylko ich ukochanym maleństwem, 
lecz także kartką żywnościową. Kochały go za  to, że ocalił je przed zmieleniem w  trybach 
miasta, które czyhały na  kobiety takie jak one, wciągały je w  mroczne otchłanie, po  czym 
wypluwały, postarzałe o  całe dziesięciolecia, chore i  zgorzkniałe. Wyobraźcie sobie 
Emmę i  ciotkę bez Wiktora. Albo jeszcze lepiej pomyślcie o  tych wszystkich 
dziewczynach ze  wsi, które żebrały i  głodowały w  miastach takich jak nasze, zanim 
bogacze dorobili się sumień, zanim zaczęto powszechnie korzystać z  telefonów 
i  samochodów, zanim wynaleziono ubezpieczenia społeczne. Te, co miały najwięcej 
szczęścia, znajdywały pracę. Zatrudniano je w  kuchniach, do  szorowania posadzek, 
obsługiwania obłożnie chorych. Czasem flirtowały ze  stajennymi, a  te bardziej ambitne 
obściskiwały się po  kątach z  szoferami. Czasem zakochiwały się, a  wówczas, jeśli 
dostawały wychodne w  tym samym czasie, co ich kawalerowie, przez godzinę lub dwie 
przechadzały się z  nimi po  zatłoczonych ulicach, wiedząc doskonale, iż nie mogą liczyć 
na  nic lepszego, gorzej zaś może zacząć im się dziać w  każdej chwili, na  przykład jeśli 
narażą się chlebodawcy albo jeżeli opuści je szczęście. Wówczas znajdą się na  ulicy, bez 
dachu nad głową, z  pustym żołądkiem, bez nikogo, kto zechciałby je objąć i  przytulić.
Cóż więc dziwnego, że siostry traktowały Wiktora jak błogosławieństwo, które 
niespodziewanie spłynęło na  nie z  nieba? Co dziwnego w  tym, że starały się go 
odpowiednio wykorzystać, a  jednocześnie nadal go kochały, może nawet jeszcze bardziej 
niż poprzednio? Były zadowolone z  niezależności, jaką im zapewniał, nie zdając sobie 
sprawy (podobnie jak on), iż zrabowały mu jego niezależność, że ich żebra są dla niego 
jak pręty klatki, ich ramiona jak strażnicy, piersi jak środki otępiające.
Pracowały ciężko, od  świtu do  zmierzchu, dzięki czemu bardzo szybko, bo jeszcze 
zanim Wiktor skończył trzy lata, zarobiły wystarczająco dużo pieniędzy, żeby wynająć 
piętro niżej samodzielny pokoik w  zatłoczonym mieszkaniu. Był tylko ich. W  mieszkaniu 
znajdował się zlew oraz kuchnia węglowa, do  toalety zaś chodziło się na  korytarz, 
głównie po  to, by opróżnić nocnik Wiktora. Czy właśnie o  takim „mieszczańskim” życiu 
marzyły obie siostry? Brakowało czasu, żeby o  tym porozmawiać, żeby usiąść gdzieś 
w  kącie i  zacząć wspólnie pleść nić składającą się z  plotek, nadziei oraz miłości. Emma 
musiała być na  stanowisku, jeszcze zanim sprzedawcy dotarli do  barów na  śniadanie, 
ciotka wracała z  pracy dopiero wówczas, gdy pozamykano ostatnie restauracje, 
a  podpici, zamożni klienci udali się do  domów. W  związku z  tym Wiktor rósł i  stawał się 
coraz słabszy: miejskie dziecko, którego życie składało się z  dotyku kobiecych piersi 
i  zapachu miodu. Był ciągle odwrócony plecami do  ulicznego zgiełku; wyglądu tamtej, 
obcej rzeczywistości mógł się jedynie domyślać na  podstawie odgłosów, jakie docierały 
do  jego uszu.
Co właściwie może wiedzieć niespełna czteroletnie dziecko, berbeć, który jeszcze 
nie nauczył się raczkować, nie dotleniony pędrak spędzający całe godziny z  nosem 
wciśniętym w  miękkie kobiece ciało, chłopiec potrafiący tylko ssać i  leżeć bezwładnie 
w  objęciach matki, niczym jakiś przerośnięty kangur, któremu nawet nie pozwala się 
wystawić głowy na  zewnątrz? Z  pewnością nie stanowił dobrego materiału ani 
na  rewolucjonistę, ani na  mistyka, szukającego porządku w  nie uporządkowanym 
świecie. Był najzwyklejszym robakiem: otwór gębowy, odbyt, umiejętność wicia się 
i  wyginania. Wyszukiwał najbardziej miękką ziemię, najcieplejsze miejsca, omijał wszelkie 
ostre krawędzie, drzemał w  półmrocznej, bezpiecznej bliskości piersi. Nie miał wyboru, 
gdyż został wytresowany jak pies. Wiedział, że jeśli spróbuje podnieść głowę i  odwrócić ją 
do  światła, czyjaś silna ręka natychmiast pospieszy z  interwencją. Wiedział, że jeśli 
wypchnie językiem sutek i  zacznie płakać, może spodziewać się tylko bolesnych 
uszczypnięć w  nogi albo tego, że ciotka zaciśnie palce na  jego nosie, zmuszając 
do  szerszego otwarcia ust, by ponownie wetknąć mu sutek do  buzi.
Miał nie do  końca wykształcony zmysł węchu. Wszechobecna, słodkawa woń miodu 
połączona z  wyziewami ciała zabijała wszystkie zapachy miasta: koni, owoców, ludzi, 
dymu, moczu i  kałuż. Z  powodu nadmiaru snu miał częściowo sklejone powieki, miał też 
kłopoty ze  skoncentrowaniem wzroku w  pełnym świetle, a  z  kolei w  nocy, kiedy 
wreszcie dostawał jeść, z  oczu ciekły mu łzy, gdyż natężał się, aby dostrzec cokolwiek 
w  słabym blasku świec. Miał bardzo słabe nogi i  ramiona, ponieważ prawie wcale nie 
musiał czynić z  nich użytku. Miał ręce, które nie były w  stanie na  niczym się zacisnąć. 
Żył w  świecie dźwięków. Zatkano mu usta i  oczy, ale uszy czujnie nasłuchiwały odgłosów 
świata. Znał wszystkie dźwięki rozbrzmiewające na  targu: pokrzykiwania sprzedawców, 
turkot kół wózków, przekleństwa tragarzy uginających się pod ciężkimi skrzyniami, 
pogwizdywania ludzi zadowolonych z  siebie i  życia. Potrafił bez trudu odróżnić kojący 
szept matki od  zaczepnego pokrzykiwania ciotki, które miało przyciągnąć uwagę 
przechodniów. Znał to wszystko, lecz nie potrafił ubrać w  konkretny kształt. Dźwięki wciąż 
pozostawały tylko dźwiękami. Dźwięk jest czymś w  rodzaju „cielesnego” stanu skupienia 
powietrza, a  przecież nikt nie zdoła wyżyć samym powietrzem.
W miarę jak rósł i  przybierał na  wadze, matce i  siostrze coraz bardziej nudziła się 
„praca” na  ulicy. Życie w  maleńkim pokoiku, z  dala od  krzykliwych, wiecznie 
roześmianych, bałaganiarskich Księżniczek, było pozbawione przyjemności. Siostry 
dogadywały się ze  sobą całkiem nieźle, jednak głównie dlatego, że prawie się nie 
spotykały. Gdyby działo się inaczej, z  pewnością szybko przekonałyby się o  tym, o  czym 
przekonało się przed nimi niejedno rodzeństwo: że fakt, iż wyrosło się w  jednym 
gnieździe, wcale nie musi oznaczać podobieństwa charakterów i  temperamentów. 
Wszystko robiły osobno — tylko spały wspólnie, na  zsuniętych materacach, z  Wiktorem 
pośrodku. Ich ciała stały się dla niego poręczami dziecinnego łóżeczka.
Odkąd skończył cztery lata, ciotka z  coraz mniejszym entuzjazmem zabierała go 
na  ulicę. Był za  ciężki i  za  długi; kiedy ssał, jego stopy wisiały koło jej kolan. Taszczenie 
go ze  sobą nie miało sensu, ale nie wyobrażała sobie, żeby zdołała wysiedzieć z  nim 
przez cały dzień w  jednym miejscu, na  schodkach wiodących do  restauracji albo przy 
wejściu do  jakiegoś baru, czekając, aż zarobek sam spłynie jej do  rąk. Należała 
do  energicznych osób, które lubią coś robić, które starają się (jak sama mawiała) 
„zarabiać gębą, nie tyłkiem”. Usiłowała jakoś zabawiać chłopca, tak jednak, żeby był 
spokojny i  trwał nieruchomo przy jej piersi. Niestety, mało wiedziała o  sposobach 
zabawiania dzieci; maluchy lubią przyjazne odgłosy, bezsensowne mruczanki i  piosenki 
o  najprostszych rymach. Jakie dziecko zrozumiałoby, a  tym bardziej polubiło, komentarze 
ciotki odnoszące się do  otaczającego ją świata, złośliwe żarciki, cyniczne uwagi?
— Z  tej na  pewno uda nam się coś wycisnąć — mamrotała pod nosem, zbliżając 
się (z Wiktorem w  objęciach) do  kobiety, która siedziała przy stoliku w  kawiarnianym 
ogródku. — Tylko spójrz na  ten płaszcz! Czuję w  powietrzu zapach pięćdziesiątki. — 
A  potem: — Dwudziestak! Boże, ale sknera! Tylko popatrz, jak ona chodzi: zupełnie jakby 
miała tyłek z  blachy. Współczuję temu, co pójdzie z  nią dziś do  łóżka...
Albo:
— Ej, ten chłoptaś zerka na  mnie spod oka! Ssij, Wiktor, ssij. To ich podnieca. 
Trzymaj mocno. Trochę przekrzywię kapelusz, uśmiechnę się... A  nie mówiłam? Widzisz, 
jak urósł mu rabarbar? Ha, dwie pięćdziesiątki i  na  dodatek mrugnięcie! Założę się, że 
jego żona nie ma pojęcia, na  co jej mężuś wydaje pieniądze. Chyba dostałaby spazmów, 
gdyby dowiedziała się prawdy.
Albo:
— Oho, idzie jakiś zrzęda z  taką miną, jakby najpierw żona nie dawała mu spać 
przez całą noc, a  potem dostał burę od  szefa. Halo, panie! Połóż srebrną monetę 
na  powiece mojego dziecka, to pozbędziesz się pecha!... No, no, wcale się nie dziwię. 
Wolał, żebyśmy sobie jak najprędzej poszli, bo wyglądałoby na  to, że żałuje grosza 
biedakom.
Albo (nieco ciszej i  znacznie szybciej):
— Uśmiechamy się, uśmiechamy! Ci chłopcy są tak pijani, że na  pewno zechcą 
rzucić mi parę miedziaków na  kapelusz.
Wiktor nawet polubił gadaninę ciotki, mimo że nie rozumiał ani słowa. Lubił, kiedy 
pewnym siebie krokiem przemierzała ulice, włączając się w  każdą sprzeczkę i  stukając 
do  tylnych drzwi restauracji, gdzie dawano jej — a  raczej im — resztki zgarnięte 
z  talerzy. Coraz częściej odwracał głowę, by popatrzeć choć kątem oka na  świat pełen 
nieznanych kształtów i  zapachów, i  nawet uchodziło mu to płazem, ponieważ ciotce 
znudziło się ciągłe zmuszanie go do  ssania, podobnie jak nieustanne pranie bluzek 
powalanych lepkim miodem oraz noszenie przerośniętego „maleństwa”. Życie było 
znacznie weselsze, a  przede wszystkim przynosiło więcej profitów, kiedy sadzała go 
na  podłodze i  pozwalała raczkować pod stolikami oraz między nogami gości i  kelnerów, 
sama zaś wyruszała na  obchód sali, posługując się swoją najskuteczniejszą bronią, to 
znaczy językiem i  kapeluszem. Dla chłopca oznaczało to początek czegoś w  rodzaju 
nauki. Poznał różnicę między nogami krzeseł a  nogami ludzi, a  pewnego dnia dowiedział 
się, że wystarczy mocno pociągnąć, by obrus z  całą zastawą zsunął się ze  stołu. Co to 
była za  radość, kiedy miska pełna ciepłych klusek roztrzaskała się z  ogromnym hukiem! 
Nigdy jeszcze nie miał tak wspaniałej zabawki jak te kluski i  skorupy z  rozbitej miski.
Rzecz jasna, właścicielka restauracji nie podzielała zachwytu Wiktora, nie ucieszył 
jej także widok klusek rozwleczonych po  podłodze i  ubabranego obrusa.
— Nie chcę cię tu więcej widzieć — oświadczyła ciotce chłopca, podczas gdy ten 
z  zachwytem owijał sobie kluski wokół palców. — Chyba że będziesz chciała coś 
zamówić. Wynoś się stąd. Wracaj do  obory, gdzie twoje miejsce. Tutaj nie ma miejsca dla 
żebraków, rozumiesz? — Chwyciła ciotkę Wiktora za  ramię i  pchnęła ją w  stronę drzwi. 
— Tylko nie zapomnij zabrać małego — dodała. — Ktoś taki jak ty w  ogóle nie powinien 
mieć dzieci. Spójrz tylko, jak on wygląda! Do  czego to podobne, żeby zostawiać dziecko 
zupełnie bez opieki? Przecież mógł sobie zrobić krzywdę!
— Już dobrze, dobrze! — bąknęła ciotka. Goście siedzący przy stolikach 
z  rozbawieniem obserwowali Wiktora, który właśnie odkrył, że ciepłe kluski wspaniale 
rozmazują się po  twarzy. — Nie ma o  co strzępić sobie języka.
— Przecież to mogła być waza z  gorącą zupą! — wykrzyknęła Emma, kiedy 
wieczorem siostra zrelacjonowała jej swoje przygody. — Mógł się poparzyć!
Ciotka Wiktora zrozumiała, że oto nadeszła chwila, kiedy siostra stała się dla niej 
ciężarem, zresztą podobnie jak chłopiec. Sama mogłaby zarobić znacznie więcej. Mając 
ponad cztery lata, prawie pięć, był już stanowczo za  duży, żeby swobodnie poruszać się 
z  nim po  mieście. Coraz częściej nie zjawiała się na  targu, by przejąć go od  Emmy, albo 
przychodziła tylko po  to, by powiedzieć: „Zostań z  nim trochę dłużej. Więcej zarobisz. 
Każdy widzi, że to ty jesteś prawdziwą matką. Choćbym się nie wiadomo jak starała, mnie 
i  tak nikt nie uwierzy”.
W ten oto sposób Wiktor stracił szansę na  częstsze odwracanie głowy, 
na  obserwowanie jednym okiem nóg przechodniów i  górnych pięter domów. Znowu 
spędzał całe dnie tam, gdzie było jego miejsce, to znaczy przyciśnięty do  matczynej 
piersi. Znowu został zamknięty w  klatce.


5




A co z  Emmą? Jak ona się czuła? Czym wypełniała sobie czas? Otóż myślała 
niemal wyłącznie o  powrocie do  domu, lecz nie do  tego, który dzieliła z  siostrą, ale 
do  pochylonej wiejskiej chałupy krytej strzechą, z  podwórzem, po  którym włóczyły się 
świnie, albo do  warsztatu męża, gdzie przed wyruszeniem w  drogę zgasiła świeczkę, 
stanowiącą potem przez długi czas jedyną zabawkę jej synka. Tak jak Wiktor 
w  późniejszym wieku stworzył na  swój użytek wymyśloną, nieprawdziwą wizję życia 
na  prowincji, tak teraz we  wspomnieniach Emmy jej rodzinna wioska wydawała się 
prawdziwym rajem, obfitującym we  wszelkie dostatki i  przyjemności, cudowną krainą, 
gdzie słodkie, dojrzałe owoce wisiały w  zasięgu ręki, tak że wystarczyło po  nie sięgnąć. 
Taką właśnie zapamiętała — a  raczej chciała zapamiętać — wioskę, w  której urodziła się 
i  mieszkała aż do  chwili, kiedy jej mąż „dostał na  własność kawałek ziemi”.
Jakże wspaniałe wydawało się jej niegdyś miasto, ile obiecywało! Teraz jednak 
Emma była niemal pewna, że osiągnęła już wszystko, co mogła osiągnąć, i  że od  tej pory 
może dziać się tylko gorzej. Ile jeszcze czasu minie, zanim nie kończąca się pogoń 
za  jedzeniem i  pieniędzmi tak bardzo ją otępi, że stanie się jak inne matki, których wiele 
spotykała, wynajmujące swoje dzieci każdemu, kto był gotów zapłacić. W  jakim celu? 
O  to nie odważyły się zapytać. Albo jak te, co smarowały twarze dzieci różnymi 
obrzydlistwami, żeby nadać im niezdrowy wygląd. Albo jak te, które wciąż trzymały 
przerośnięte dzieci przy piersi, otumanione wyciągiem z  maku lub naparem z  korzenia 
mandragory.
Kobieta zajmująca się żebractwem, tak jak ona, musi albo przyciągać wzrok 
atrakcyjnym wyglądem, albo wywoływać litość widokiem bezradnego niemowlęcia 
przytulonego do  piersi. Emma powoli traciła oba te atuty. Jej włosy przypominały zwiędłą 
nać pietruszki, ubranie zaś wisiało jak na  strachu na  wróble. Ciotka Wiktora, która nie 
miała kłopotu ze  znajdowaniem celnych określeń, powiedziała, że jej siostra wygląda tak, 
„jakby jej pępek postanowił za  wszelką cenę pocałować się z  kręgosłupem”. Poza tym 
czas mijał nieubłaganie. Pięć lat w  mieście wystarczyło w  zupełności, by doprowadzić 
do  ruiny dobry powóz, zabić młody dąb przesadzony ze  wsi, ususzyć kwiaty na  klombie, 
pozbawić twarze przybyszów z  prowincji rumieńców, pokrywając je w  zamian głębokimi 
bruzdami. Co prawda nadal miała Wiktora, ale jaki będzie z  niego pożytek, kiedy jeszcze 
urośnie? Na  razie pozostawał bezradny i  całkowicie od  niej uzależniony, ale 
utrzymywanie go w  tym stanie kosztowało ją sporo wysiłku. Ile minie czasu, zanim 
chłopiec powie: „Dosyć tego. Za  długo zamykałaś mnie w  swoich objęciach. Teraz 
otworzę oczy, rozprostuję nogi i  ramiona i  zacznę życie na  własny rachunek”.
W alejce, gdzie Emma miała swoje stałe miejsce, zawsze roiło się od  dzieci. Były 
młodsze od  Wiktora, ale już miały donośne głosy, mocne nogi i  bez przerwy były 
w  ruchu. Jej synek natomiast, chociaż coraz starszy, wykazywał coraz mniejszą 
aktywność, zupełnie jakby długie lata spędzone przy matczynej piersi pozbawiły go 
życiowej energii.
Emma doskonale wiedziała, że można zmusić kurę, by leżała na  ziemi bez 
najmniejszego ruchu, zupełnie jak martwa. Wiele razy widziała, jak to się robi; sztuczkę tę 
znał prawie każdy wieśniak. Kładło się kurę na  ziemi, przytrzymywało jej skrzydła, 
przyciskało łebek, po  czym szybkim ruchem rysowało na  ziemi prostą linię, stanowiącą 
przedłużenie dzioba. Kura leżała jak zahipnotyzowana. Nie była w  stanie odwrócić głowy. 
Dopiero kiedy klepnęło się ją mocno w  grzbiet, podrywała się z  miejsca i  wracała 
do  życia. Gdyby tego nie zrobić, przypuszczalnie zdechłaby z  pragnienia i  głodu, 
przyciśnięta do  ziemi niewidzialnym ciężarem. Co ona, Emma, powinna uczynić, by zdjąć 
niewidzialny ciężar z  główki syna? Obawiała się, że jak ta kura będzie trwał bez ruchu, 
słabnąc i  chudnąc z  każdym dniem, sparaliżowany otaczającą go zewsząd geometrią 
matczynych objęć i  piersi. Jeśli pozostanie w  mieście miało oznaczać konieczność 
dalszego uprawiania żebractwa, to jedynym środkiem zaradczym wydawał się powrót 
na  wieś. Musi ruszyć z  powrotem szerokimi bulwarami, wzdłuż torów tramwajowych, 
i  wytrwale podążać przed siebie coraz węższymi ulicami, aż wreszcie dotrze do  polnych 
dróg, gdzie blask gazowych latarni nie rozprasza nocnego mroku ani nie przyspiesza 
nadejścia świtu.
— Jak tylko tam dotrzemy, na  pewno zauważysz, że nasza wioska zdaje się mieć 
własny rozum — szeptała do  chłopca otulonego szczelnie jej chustą. — Rzeka nie płynie 
tak szybko i  z  takim szumem jak woda w  rynsztoku. Rzece nigdzie się nie spieszy. 
Przypomina leniwego węża, który wije się między polami tak powoli, że prawie tego nie 
widać. Szybciej rusza się tylko wtedy, kiedy nikt nie patrzy: nocą albo kiedy leje jak 
z  cebra i  wszyscy siedzimy w  domu. Tylko twój ojciec nigdy nie chował się przed 
deszczem. Uwielbiał wychodzić na  dwór w  największą ulewę i  stać z  twarzą zwróconą 
ku niebu. Mówił, że w  ten sposób spłukuje z  siebie zapach skóry. Ten zapach spływał 
z  deszczem na  ziemię, wsiąkał w  piach, przedostawał się do  rzeki, a  ona niosła go 
prosto do  morza. Tak właśnie mówił twój ojciec: „Prosto do  morza”, chociaż nasza wioska 
wcale nie leży nad morzem. Lubiłam, kiedy tak mówił, bo wtedy wydawało mi się, że 
morze należy do  nas, że pachnie jak uprzęże, które wyrabiał twój ojciec.
Emma opowiadała Wiktorowi o  zabawach, w  jakich brała udział — w  jakich oboje 
będą brali udział — podczas żniw, kiedy dzieciaki uganiały się po  polu, łapiąc wypłoszone 
zwierzęta: króliki, jaszczurki i  węże. Króliki trafiały do  garnka, jaszczurki dostarczały 
krótkotrwałej rozrywki, zazwyczaj okupując się stratą ogona, niegroźne węże zaś były 
wrzucane za  koszule kobiet lub do  szuflady babki. Opowiadała, jak pakowaczki dla żartu 
kładły padalca do  skrzyni z  jabłkami, przygotowanej do  wysyłki na  targ.
— Kto wie, może nawet na  ten? — zastanawiała się głośno.
Zaśmiewały się do  rozpuku na  myśl o  tym, jaki wrzask podniesie sprzedawca, 
który, wykładając towar na  ladę, natknie się na  chłodne, gibkie ciało pokryte suchą skórą.
Opowiadała mu też, skąd się wziął na  świecie.
— Po  prostu wymyśliliśmy cię pewnego niedzielnego popołudnia. Był to wrzesień, 
a  więc pora największego wysypu grzybów. Twój ojciec i  ja poszliśmy do  lasu, a  że 
byliśmy dopiero dwa miesiące po  ślubie, więc sam rozumiesz, że zaczęliśmy się ściskać 
i  całować. Myślę, że to stało się właśnie wtedy, bo po  powrocie do  domu znaleźliśmy 
między grzybami małego żuczka, który zjawia się zawsze tam, gdzie ma przyjść na  świat 
dziecko. Twój ojciec uwiązał klucz do  nitki i  zawiesił go nad moim brzuchem; kręcił się 
w  prawo, więc od  razu wiedzieliśmy, że urodzi się chłopiec. Gdyby kręcił się w  lewo, 
przyszłaby na  świat dziewczynka. Szybko wybraliśmy dla ciebie imię. Nigdy nie 
myśleliśmy o  tobie „dzidziuś” albo „mały” czy jakoś w  tym rodzaju. Zawsze byłeś 
Wiktorem, choć dziadek ze  strony twojego ojca upierał się, że wszystko pomyliliśmy i  że 
w  prawo oznacza dziewczynkę, a  w  lewo chłopca. Żeby wiedzieć na  pewno, wziął 
nożyczki i  nóż, położył je na  dwóch stołkach, nakrył ściereczkami, po  czym zawołał mnie 
do  kuchni. Stali tam twój ojciec i  twoja ciotka... Nie, ona poszła już szukać pracy 
w  mieście. Twój dziadek powiedział:
— Podejdź do  stołka, który wydaje ci się czekać na  ciebie, na  którym będzie ci 
najwygodniej.
Wybrałam stołek z  nożyczkami.
— To wyjaśnia sprawę — stwierdził dziadek. — Urodzisz dziewczynkę. Nożyczki 
oznaczają dziewczynkę, a  nóż — chłopca.
Żaden z  nich nie doczekał twojego przyjścia na  świat. Obaj umarli: najpierw twój 
dziadek, potem ojciec. Kiedy się urodziłeś, zrozumiałam, że klucz był mądrzejszy 
od  stołka. Pewnej nocy przyśnił mi się twój dziadek, który przyszedł z  tamtego świata, 
żeby zobaczyć wnuczkę. Okropnie się zdziwił, kiedy zauważył twojego siusiaka.
— No i  co, tatusiu? — zapytałam. — Jeżeli nożyczki oznaczają dziewczynkę, to 
skąd wziął mu się ten supełek między nogami?
— Nie mam pojęcia — odparł. — Całe szczęście, że nie wyrósł mu na  policzku jak 
kurzajka.
Takie właśnie historie opowiadała synowi, który chłonął je jak gąbka, leżąc 
z  zamkniętymi oczami w  jej objęciach. Nie rozumiał jednej czwartej słów, połowy zdań. 
Co to znaczy, że klucz jest mądrzejszy od  stołka, że nóż oznacza chłopca, a  nożyczki 
dziewczynkę? Co to znaczy, że leje jak z  dziurawego wiadra na  blachę? Co to znaczy, że 
morze ma zapach uprzęży? Normalne, cztero lub pięcioletnie dziecko potraktowałoby to 
jako dziwną i  na  dłuższą metę nużącą zabawę, polegającą na  łączeniu słów 
w  zagadkowy, bynajmniej nieinteresujący sposób. Normalne dziecko w  tym wieku 
znałoby język ulicy, lakoniczne komunikaty dotyczące jedzenia, wydalania oraz zabawy, 
proste słowa, zmierzające najkrótszą drogą do  celu. Wiedziałoby, że oprócz dźwięku 
ważne są także zapachy, kształty i  odległości, że słowa pełnią funkcję 
wyspecjalizowanych narzędzi, które służą natychmiastowemu osiągnięciu celu, po  czym 
znikają, nie pozostawiając żadnych odpadów. Jednak Wiktor, z  czego doskonale zdajemy 
sobie sprawę, nie był normalnym dzieckiem. Dla niego słowa wypowiadane przez matkę 
miały tylko dwa wymiary, stanowiły cienką zasłonę z  dźwięków, materię utkaną 
ze  wspomnień. Jego rola polegała wyłącznie na  tym, by leżeć nieruchomo i  słuchać.
Nie dowiedział się jeszcze, jak posługiwać się zdaniami ani osiągać cel za  pomocą 
słów. Nie nauczył się krzyczeć, przedrzeźniać, układać bezsensownych rymowanek. Przy 
nielicznych okazjach — na  przykład wieczorem albo wówczas, gdy przebywał pod opieką 
ciotki — kiedy zwracali się do  niego obcy ludzie, nie potrafił im odpowiedzieć. Nie umiał 
mówić. Pod tym względem, podobnie jak pod wieloma innymi, znajdował się jeszcze 
na  etapie niemowlęctwa. Poczucie bezpieczeństwa zapewniała mu wyłącznie pierś matki. 
Nie potrafił samodzielnie jeść, nie wiedział, co to znaczy wstrzymywać się z  załatwieniem 
potrzeb fizjologicznych. Wsadzał do  ust wszystko, co nawinęło mu się pod rękę: ogryzki, 
gwoździe, martwe karaluchy. Na  nogach czuł się niezbyt pewnie. W  ogóle nie biegał. Nie 
potrafił się ubrać, nie umiał zawiązać sznurowadeł. Trudno byłoby się domyślić, że ma 
jakikolwiek charakter, że potrzebuje czegokolwiek oprócz mleka, miodu oraz kojącego 
szeptu, który przez większą część dnia sączył mu się do  uszu.
W owym czasie, jeszcze zanim nasze miasto, razem z  wieloma innymi, zostało 
rzucone w  płomienie wojny, Wiktor tylko pod jednym względem rozwijał się szybciej, niż 
wynikało z  jego wieku: otóż dysponował sprawną, wygimnastykowaną wyobraźnią, bo 
choć opowieści szeptane przez matkę wprowadzały zamęt w  jego umyśle, to zarazem 
wypełniały go tak samo jak muzyka, która dostarcza strawy duchowej nawet dzieciom 
stanowczo za  małym, aby pojęły choćby najprostsze z  rządzących nią zasad. Kiedy więc 
słuchał po  raz trzeci, trzynasty albo trzydziesty, jak to „został wymyślony podczas 
grzybobrania”, pod jego opuszczonymi powiekami przesuwały się obrazy, w  których 
najważniejszą rolę odgrywały wiklinowe łubianki wypełnione wystawionymi na  sprzedaż 
grzybami. Widywał je na  straganach na  obrzeżu Mydlanego Ogrodu. Wyobrażał sobie 
samego siebie jako dorodnego, jednodniowego, trochę poobijanego prawdziwka. Łubianka 
stanowiła jego kołyskę. Traktował ten obraz tak, jak dzieci traktują ilustracje w  książce 
z  bajkami. Im mocniej zaciskał powieki, tym bardziej wyrazista stawała się wizja: grzyb był 
coraz bardziej dorodny, las coraz bardziej zielony i  pachnący, pola, stanowiące 
wszechobecne tło dla jego plastycznych rozmyślań, bardziej pofalowane. W  porównaniu 
ze  światem skonstruowanym na  podstawie opowiadań matki, ten świat, który widywał 
od  czasu do  czasu, kiedy zdarzało mu się otworzyć oczy i  odwrócić głowę, wydawał się 
chaotyczny, pozbawiony wszelkiego sensu.
Ironia losu polegała na  tym, że jedyne bogactwo, jakiego do  tej pory zaznał 
w  życiu, było bogactwem z  drugiej ręki. Wspomnienia matki o  dzieciństwie, o  jej 
młodych latach spędzonych na  wsi, z  upływem czasu wydawały się coraz piękniejsze. To 
one stały się teraz dla Wiktora miodem i  mlekiem. Karmił się nimi. Dawały mu spokój. 
Syciły go. Był wiejskim dzieckiem. Miasto przeistaczało się w  sen. Zamykając oczy budził 
się, otwierając je dostrzegał kłębiące się bez ładu i  składu koszmary. Bezpiecznie czuł się 
tylko w  świecie, z  którego przyszła jego matka, upiększonym i  udoskonalonym, pod 
wysokim niebem, w  powiewach pachnącego wiatru, w  koniunkcjach nieznanych miejskim 
astronomom. Pomyślcie tylko, jaki świat, piękny i  czysty, mógł wyobrazić sobie chłopczyk 
słuchający wyidealizowanych opowieści o  życiu na  prowincji, skulony w  zacisznym, 
mrocznym cieple niczym wróbel w  paszczy wilka. Do  czego byłby najbardziej podobny? 
Do  skansenu? Dekoracji do  musicalu w  stylu country? Do  sielankowego stanu Kansas, 
przez który trzeba przejść podążając ku krainie Oz?
Jakie dziecko nie dałoby się oczarować wiejskim nocom podziurawionym tysiącami 
gwiazd albo snom przerywanym odgłosem owoców spadających z  drzew w  sadach, 
gdzie grusze, śliwy i  jabłonie rosły obok siebie w  niczym nie zakłóconej harmonii? Jakie 
dziecko oparłoby się cudownej przewrotności zamka, który dziadek zainstalował 
w  drzwiach chałupy: żeby je otworzyć, należało przekręcić klucz w  odwrotną stronę. Jaki 
wreszcie chłopiec nie pragnąłby wziąć udziału w  zabawie pod gołym niebem albo zasiąść 
na  urodzinowym fotelu, przystrojonym najpiękniejszymi kwiatami i  zielonymi gałązkami?
— Daję ci słowo, że jak tylko zrobi się cieplej, wrzucimy wszystkie rzeczy do  torby 
i  ruszymy z  powrotem do  domu — powtarzała Emma synowi, przesuwając mu 
po  policzku brudnym, zdeformowanym kawałkiem świecy. — Zapalimy ją i  będziemy 
czuwać przez całą noc, licząc spadające jabłka. Na  szóste urodziny sama przygotuję ci 
pięknie przybrany fotel.
Myślała o  tym całkiem poważnie, choć wiedziała, że Wiktor jest za  słaby, żeby 
dojść o  własnych siłach choćby do  granicy bazaru.
Z pewnością nie dałaby rady go nieść; był na  to stanowczo za  duży. Nie 
przejmowała się jednak, gdyż już dawno wpadła na  pomysł, co powinna zrobić. Po  prostu 
pożyczy sobie jeden z  wózków, które tragarze zostawiali na  noc w  brukowanych 
alejkach między straganami. Wybrała już nawet najlepszy. Należał do  handlarza, który 
zawsze był dla niej dobry i  często dawał jej nadpsute owoce. Wózek miał koła z  oponami, 
a  że pomalowano go w  żywe kolory, prezentował się nadzwyczaj okazale.
— Oto twój powóz, kochanie — mówiła synowi za  każdym razem, kiedy wózek 
pojawiał się w  zasięgu jej wzroku. — Co prawda teraz są w  nim melony, ale już niedługo 
będziesz podróżował nim jak mały król.
Nie ominęła żadnej okazji, by uśmiechnąć się z  wdzięcznością do  swego nie 
zdającego sobie z  niczego sprawy dobroczyńcy. Zabierając wózek takiemu dobremu 
człowiekowi z  pewnością nie popełni grzechu. Umości Wiktorowi wygodne gniazdko 
i  wyruszy w  drogę pod osłoną nocy. Choć nie należała do  szczególnie sentymentalnych 
osób ani nie dawała się łatwo ogarnąć nieuzasadnionemu optymizmowi, w  szczególnie 
ciężkich chwilach wyobrażała sobie swoje dziecko śpiące słodko w  kolorowym wózku, 
który bezszelestnie mija miejsce, gdzie kończy się miasto, a  zaczynają pola koloru 
morskiej wody, i  od  razu robiło się jej lżej na  sercu.


6




Tak naprawdę Emma uwolniła się od  miasta o  świcie pewnego majowego dnia, 
na  miesiąc przed szóstymi urodzinami Wiktora. Odzyskała wolność w  większym zakresie, 
niż kiedykolwiek o  tym marzyła. Spała wówczas, a  we  śnie zrobiło jej się tak gorąco, że 
odrzuciła koc, podniosła nagie ramiona i  pozwoliła opaść im za  głową. Na  jej 
zaczerwienionym czole zebrały się kropelki potu. Nos miała prawie zupełnie zablokowany, 
tak że oddychała z  dużym trudem, sapiąc głośno. Czuła się fatalnie. Atak kaszlu pozwolił 
jej zasnąć dopiero sporo po  północy. Przy każdym ruchu z  desek i  koców unosiły się 
kłęby kurzu. W  powietrzu czuć było ciężki zapach wilgotnych ubrań, dymu i  snu. Gdyby 
się obudziła, przekonałaby się, że ból, który ulokował się w  głębi głowy za  oczami, sięga 
już swymi mackami do  tyłu czaszki i  w  dół, aż do  karku.
Wiktor, rzecz jasna, spał jak zwykle, a  przynajmniej przeleżał bez ruchu całą noc. 
Jak tylko pierwsze promienie słońca zaczęły sączyć się do  środka przez zachlapane 
wapnem szyby, usiadł na  posłaniu, a  następnie ruszył na  czworakach w  kierunku 
nocnika. Stanął nad nim jak osioł, z  szeroko rozstawionymi nogami, i  oddał mocz 
podobnie jak to właśnie zwierzę; może tylko było przy tym mniej pary. Sporo moczu 
pociekło na  deski. Chłopiec obserwował w  milczeniu, jak jego uryna wsiąka w  deski, 
pozostawiając skomplikowany, wilgotny wzór na  do  tej pory szarej, beznadziejnie ponurej 
powierzchni. Zawołał matkę, żeby też obejrzała jego dzieło, a  kiedy nie zareagowała, 
ze  złości kopnął nocnik, rozlewając całą jego zawartość.
Co prawda nie miał zamiaru wywołać aż takiego potopu, ale teraz, kiedy już to się 
stało, był z  siebie nawet zadowolony. Przysiadłszy na  piętach patrzył 
z  zainteresowaniem, jak mocz oddany w  ciągu nocy przez troje członków rodziny płynie 
wezbraną falą, błyskawicznie zdobywając coraz większy teren. Po  chwili pierwszy impet 
osłabł, cuchnący sfermentowanymi jabłkami żywioł uspokoił się, podzielił na  kilka 
strumyków, a  następnie popełzł powoli i  dostojnie niczym leniwy wąż. Jeden ze  strumieni 
zawahał się przed przeszkodą, jaką stanowiła wypaczona deska, zmienił kierunek, 
utworzył małe jeziorko w  zagłębieniu terenu, znowu skręcił. Kiedy już prawie dotarł 
do  ramienia ciotki, Wiktor zawołał:
— Powódź!
Siostra Emmy poderwała się z  posłania i  potoczyła wokół błędnym spojrzeniem, 
spodziewając się ujrzeć wodę kapiącą z  sufitu albo potop jak w  dniu Sądu Ostatecznego. 
Emma była zanadto zmęczona, żeby obudzić się z  tak błahego powodu. Ciotka 
i  siostrzeniec przez chwilę wspólnie obserwowali coraz mniej energiczną wędrówkę 
żółtawych strumieni, której towarzyszył akompaniament posapywań i  kaszlnięć Emmy.
— Chyba powinniśmy to posprzątać — powiedziała wreszcie ciotka. — Naszykuj 
wiadro na  wodę.
Ubrała chłopca w  sięgające do  kolan spodnie i  wyświechtany kaftan — żadnej 
bielizny, ani słowa o  butach — po  czym narzuciła na  nocną koszulę płaszcz, na  głowę 
zaś wsadziła kapelusz.
— Zobaczymy, czy przy okazji uda nam się zdobyć pachnący, ciepły bochenek 
chleba.
Zeszli po  schodach: najpierw ciotka, potem Wiktor, przysiadając na  co drugim 
stopniu. Zostawili wiadro w  kącie podwórka, wyszli na  ulicę, przegrodzoną potężną 
drewnianą bramą, i  zapuścili się w  labirynt zaułków zbyt wąskich oraz zbyt krętych, żeby 
mógł się tamtędy przecisnąć choćby dwukołowy wózek ciągniony przez osła. Do  piekarni 
mieli całkiem niedaleko. Pierwsze bochenki już stygły w  blaszanych formach, 
a  mężczyźni, którzy mieli sprzedawać je na  ulicach z  płytkich wiklinowych koszy, oglądali 
je starannie, aby wybrać tylko te bez żadnych wad. Nieudane bochenki zostawały 
w  piekarni, gdzie można było kupić je po  niższej cenie, a  jeśli trafił się jakiś naprawdę 
marnie wyrośnięty lub wyjątkowo zdeformowany, piekarz rzucał go gołębiom lub 
czekającym nie opodal nędzarzom. Zdarzało się to dość rzadko, więc zazwyczaj musieli 
obyć się samym zapachem, ale nawet zapach świeżo wypieczonego chleba jest znacznie 
bardziej sycący od  tego, jaki wypełnia inne ulice, gdzie jest może więcej bogactwa, za  to 
nie ma niczego do  jedzenia. Akurat tego ranka wypiek udał się znakomicie i  wszystkie 
bochenki były wspaniale wyrośnięte. Prezentowały się doskonale, więc nie ulegało 
wątpliwości, że nie będzie kłopotów z  ich sprzedażą, i  to po  wysokiej cenie, gdyż cena 
mąki osiągnęła tego roku wyjątkowo wysoki poziom.
Ciotka nie uległa prośbom Wiktora i  nie wzięła go na  barana, ale trzymała chłopca 
za  rękę, a  od  czasu do  czasu pozwalała uczepić się ramienia. Wydawał się mocno 
zaniepokojony faktem, że nie może przytulić się mocno do  matki. Mógł za  to przyłączyć 
się do  rówieśników, biegających po  jeszcze prawie pustych, budzących się do  życia 
ulicach. Intrygowały ich dwa zapachy: dochodzący z  przodu, od  strony piekarni, zapach 
świeżego pieczywa, oraz napływający z  tyłu, płonącego drewna.
Trudno powiedzieć, która z  Księżniczek przewróciła świecę albo rzuciła nie 
zgaszoną zapałkę. Same dziewczęta obarczały winą tę, którą najmniej lubiły, albo 
podpalacza działającego na  zlecenie właściciela, albo jakiegoś włóczęgę, albo mściwych 
sąsiadów. Czy ktoś kiedyś twierdził, że płomień świecy przynosi szczęście?
Nikt nie był w  stanie wytłumaczyć, skąd o  świcie wzięły się na  strychu świece, 
zapałki albo podpalacze. Tylko jedno nie ulegało wątpliwości: na  pewno były płomienie 
i  dym. Kiedy obudziła się pierwsza Księżniczka, ogień wypuszczał już coraz dłuższe 
języki, szczególnie tam, gdzie odnalazł pełznące nad podłogą nitki przeciągu. Inne 
płomienie, niższe i  jakby bardziej leniwe, wspinały się po  ścianach, pożerając płaty 
czerniejącej błyskawicznie farby. Dym, początkowo tak rzadki, że prawie niewidoczny, 
zgęstniał natychmiast, kiedy tylko płomienie ogarnęły materace i  ubrania dziewcząt. 
Wkrótce stał się czarny jak węgiel, a  cuchnął jak zgoniony koń.
Księżniczki nie traciły czasu na  ustalanie przyczyny pożaru, bo na  strychu już 
prawie nie dało się oddychać. Dwie albo trzy zaczęły przeraźliwie krzyczeć, wszystkie zaś 
rzuciły się... Nie, nie po  wodę, lecz ku świeżemu powietrzu i  bezpieczeństwu czekającym 
na  nie na  ulicy. Schody były wąskie, kręte i  mocno nadwerężone. Jedna z  Księżniczek 
złamała sobie rękę, dzięki czemu później zgromadziła małą fortunę, przez ponad półtora 
roku prezentując przechodniom unieruchomione ramię. Inna skręciła sobie kark i  niewiele 
brakowało, by skończyło się to dla niej tragicznie. Tak się jakoś stało, że żadna 
z  dziewcząt nie doznała poparzeń, żadna też nie została na  strychu, by zginąć z  braku 
tlenu w  gorącej, wypełnionej dymem otchłani. Biegnąc na  dół łomotały pięściami w  drzwi 
na  wszystkich piętrach. Ludzie zrywali się z  łóżek, ale nikomu nie przyszło do  głowy 
sprawdzić, czy w  jakimś pomieszczeniu nie zostało śpiące dziecko, mały kociak albo 
jakieś inne, bezradne stworzenie. Po  prostu przekazywano sobie informację o  pożarze, 
ale takie wieści, a  właściwie każde, docierają tylko do  tych, którzy chcą i  mogą je 
usłyszeć. Kiedy wreszcie wszyscy dotarli bezpiecznie na  ulicę, rozejrzeli się dokoła 
i  zaczęli pocieszać najbardziej wystraszonych i  poszkodowanych, nikt nie zwrócił uwagi 
na  nieobecność Emmy. Mało tego: niektórzy przysięgali później, że widzieli ją, zajadającą 
chleb razem z  Wiktorem i  jej siostrą.
Tymczasem Emma spała. Była bardzo zmęczona, a  w  dodatku śniła. Niektórzy 
mówili potem, że zapewne śniły jej się dym i  płomienie i  że właśnie, dlatego nie 
zaniepokoił jej ani zapach, ani odgłosy pożaru. Dym, powiadali ludzie, wpełzł do  pokoju 
przez szpary w  suficie, otulił ją czarnym woalem i  zadusił, zanim ogień zszedł 
po  schodach ze  strychu. Twierdzili, że umarła we  śnie, nie czując żadnego bólu, ale kto 
może wiedzieć to na  pewno? Być może jednak się obudziła; kto by się nie obudził w  tym 
potwornym hałasie, w  tym trzeszczeniu belek stropowych, w  huku płomieni? Piekły ją 
oczy — w  pierwszej chwili pomyślała, że od  nadmiaru snu, ale woń spalenizny, ryk ognia 
i  coraz większy żar szybko wyprowadziły ją z  błędu. Natychmiast zawołała Wiktora, 
a  następnie padła na  kolana i  macając przed sobą rękami zaczęła przeszukiwać 
miejsce, gdzie zazwyczaj spał. Ile czasu minęło, zanim nabrała pewności, że nic mu nie 
grozi, albo zanim doszła do  wniosku, że zginął w  pożodze? Ile minęło czasu, zanim 
postanowiła ratować swoje życie?
Dym był już wtedy tak gęsty i  gryzący, że całkowicie zasłonił niewielkie okno, przez 
które nawet w  słoneczny dzień nie przedostawało się zbyt wiele światła. Emma mogła się 
jedynie domyślać, gdzie są drzwi. Czy dotarła po  omacku do  ściany i  szła wzdłuż niej, 
szukając futryny, a  potem, zdezorientowana i  przerażona, uległa instynktowi 
nakazującemu uciekać, czym prędzej uciekać, i  wbiegła do  sąsiedniego pomieszczenia, 
gdzie panował jeszcze większy żar, gdyż tamtędy właśnie próbowało wydostać się 
na  zewnątrz gorące powietrze z  wypalonej klatki schodowej? Czy tam właśnie umarła, 
z  szeroko otwartymi ustami, niczym ryba spragniona ożywczego, zimnego tlenu? A  może 
po  prostu zwinęła się w  swoim pokoju w  kłębek pod kocem z  ciepłego, gęstego dymu, 
ściskając w  dłoni coraz bardziej miękki ogarek świecy, gdyż nie wyobrażała sobie życia 
bez swego dziecka? Rozlany mocz powstrzymał płomienie, ale tylko przez chwilę.
Takie pytania stawiali sobie wszyscy przez dzień lub dwa po  pożarze, ale nikt nie 
zadał sobie trudu, by na  serio zająć się poszukiwaniem prawdy albo zastanowić się, 
dlaczego Księżniczki miałyby bawić się ogniem o  świcie, albo przesłuchać właściciela 
posesji. Nikomu także nie przyszło do  głowy zapytać, dlaczego w  trzypiętrowym domu, 
przeznaczonym dla dziesięciu mieszkańców, spało sześćdziesiąt siedem osób, w  jaki 
sposób radziły sobie z  zaledwie trzema kranami, bez gazu i  dwiema toaletami 
na  korytarzu, czy po  pożarze znalazły sobie jakieś nowe „domy”, ani dlaczego nie zgłosił 
się nikt, kto mógłby zidentyfikować zwęglone zwłoki i  zająć się pogrzebem.
Trudno obarczać jakąkolwiek winą ciotkę Wiktora. Stała wraz z  siostrzeńcem 
w  tłumie i  razem z  innymi została odegnana przez policjantów, których nie obchodziło, 
czy mają do  czynienia z  gapiami czy mieszkańcami budynku.
— Rozejść się, rozejść! — powtarzali w  kółko, jakby dramat rozgrywający się 
na  ulicy stanowił prywatny spektakl, który z  bliska mogli podziwiać jedynie nieliczni 
wybrańcy. Nie zjawił się ani jeden strażak, ani jedna sikawka. W  dzielnicach takich jak ta 
nie walczono z  epidemiami, nie tłumiono zamieszek ani nie gaszono pożarów, ponieważ 
tutejsi mieszkańcy, budynki i  prawa nie byli warci ratunku. Zaledwie tydzień wcześniej 
jeden z  rajców miejskich powiedział nawet, że jedyną nadzieją dla miasta jest wielki 
ogień, który zniszczy starą zabudowę i  przepłoszy gnieżdżący się w  niej motłoch, 
zmuszając go do  ucieczki przed płomieniami.
— Wtedy będziemy mogli zbudować wszystko od  nowa — oznajmił.
Ciotka i  Wiktor zostali odpędzeni w  kierunku piekarni. Chłopiec płakał, wstrząśnięty 
widokiem płomieni. Chciał do  matki, chciał natychmiast do  matki. Nie było mowy o  tym, 
żeby poszedł z  własnej woli, więc ciotka musiała taszczyć go na  plecach aż do  chwili, 
kiedy policjanci uznali, że tłum znalazł się w  wystarczającej odległości od  miejsca 
zdarzenia. Dopiero wtedy ludzie mogli zatrzymać się, odwrócić i  przyglądać, jak czarny 
dym kładzie się gęstym szalem nad dachami, a  od  czasu do  czasu w  niebo strzelają 
fontanny pomarańczowych, szybko gasnących iskier. Ciotka wypytywała o  Emmę 
Księżniczki, które dostrzegła w  pobliżu. Tak, chyba widziały Emmę, choć nie są pewne. 
Oczywiście, przecież niedawno stała na  ulicy razem z  nią i  dzieckiem, i  jadła świeży 
chleb. Nie, ostatni raz mignęła im parę dni temu. Emma, a  co dalej? Nawet nie znały jej 
nazwiska.
Ciotka nie dała się ogarnąć panice. Była pewna, że siostrze nic się nie stało. Ktoś 
powiedział, że wszyscy zostali w  porę ewakuowani, a  poza tym pożar zaczął się 
na  strychu, lecz mimo to mieszkające tam dziewczęta były całe i  zdrowe, choć trudno 
powiedzieć, żeby w  tych strojach mogły udać się na  bal albo nawet na  zakupy. Emma 
miała znacznie więcej czasu niż one, żeby wstać, ubrać się, zejść na  dół i  wyruszyć 
na  poszukiwania siostry oraz syna. Należało zachować spokój i  czekać. Ciotka Wiktora 
była najspokojniejszą kobietą na  ulicy. Na  całe szczęście wychodząc z  domu założyła 
już cokolwiek sfatygowany, ale nadal imponujący, słomkowy kapelusz. Jak powszechnie 
wiadomo, ogień nie najlepiej obchodzi się ze  słomą.
Tłum gęstniał, gdyż ludzi przyciągał widok dymu i  płomieni. Kilku mężczyzn 
usiłowało przedrzeć się przez kordon policji. Mieszkali w  domach stojących w  pobliżu 
płonącego budynku. Wiedzieli, że ogień ma nie tylko nogi, lecz również skrzydła, i  że ich 
domostwa są następne w  kolejce. Wybiegli na  ulicę tylko po  to, by zorientować się, co 
jest powodem zamieszania lub poszukać jakiegoś bezpiecznego miejsca dla swoich 
rodzin, lecz zostali brutalnie odepchnięci i  odegnani precz, na  równi z  gapiami 
podziwiającymi majestat szalejącego żywiołu.
— Trzeba gasić ogień! — wołali rozpaczliwie. — Przynajmniej pozwólcie nam wrócić 
po  dobytek, zanim wszystko pójdzie z  dymem!
— Cofnąć się, cofnąć! — powtarzali policjanci.
Ich dowódca nie zorganizował żadnej akcji ratunkowej; nie kazał ludziom ustawić się 
rzędem z  wiadrami, nie posłał po  pielęgniarki, nie zawiadomił straży pożarnej. Wezwał 
natomiast posiłki, w  tym między innymi oddział jazdy. To był jego teren. Zdawał sobie 
sprawę, że jeśli dopuści do  zamieszek, odbije się to niekorzystnie na  jego dalszej 
karierze.
Plotka o  tym, że jednemu z  rajców udało się przekonać całą Radę Miejską 
do  swego planu polegającego na  zniszczeniu ogniem najnędzniejszych dzielnic rozeszła 
się lotem błyskawicy. Gdyby było inaczej, to skąd o  tej porze wzięłoby się tutaj tylu 
policjantów? I  dlaczego nikomu nie pozwolono gasić pożaru? Policja, politycy, bogacze 
i  arystokraci, którzy pragnęli zagarnąć dla siebie całe miasto, zakradli się przed świtem 
i  podłożyli ogień, by rozprawić się z  biedotą. Już nie tylko wartogłowi awanturnicy zaczęli 
schylać się po  kamienie i  kije, już nie tylko zawodowi hultaje coraz mocniej szturchali 
mundurowych funkcjonariuszy. Płomień ogarniał całą dzielnicę, na  razie bardziej 
w  przenośni niż dosłownie. Mieszkańcy napierali na  policyjny kordon jak ćmy 
przyciągane przez ogień.
Trudno wyobrazić sobie okolicę lepiej nadającą się do  walk ulicznych, bardziej 
obfitującą w  ochotników pragnących wziąć w  nich udział. Młodzi mężczyźni, którzy nie 
mieli nic innego do  roboty, wyskakiwali z  łóżek i  wybiegali z  domów. Żebracy, 
straganiarze, prostytutki, bezrobotni, młodzież, przestępcy, mężczyźni i  kobiety 
z  niezliczonymi urazami i  nielicznymi zasadami — wszyscy, którzy mieli do  wyrównania 
jakieś rachunki z  miastem albo policją, ochoczo użyczali swoich mięśni i  gardeł. Wciąż 
zjawiali się nowi ludzie, podjudzani przez doświadczonych mąciwodów, wykrzykujących 
z  ukrycia pogróżki i  oskarżenia. Miotane przez nich słowa padały w  środek tłumu, by 
zaraz poszybować dalej pod postacią gradu twardych, jak najbardziej materialnych 
pocisków.
Zamieszki są jak pożar: najlepiej oglądać je w  nocy. Na  tle ciemnego nieba 
prezentują się znacznie bardziej okazale. Kuszą i  hipnotyzują. Te przedśniadaniowe 
zamieszki trwały bardzo krótko. Miasto ich nie potrzebowało. Musiało zająć się swoimi 
sprawami, dotrzymać terminów, wywiązać się ze  zobowiązań. Mężczyźni i  kobiety 
spieszący do  pracy mieli tylko tyle czasu, żeby na  chwilę wetknąć nosy w  boczne, ciasne 
zaułki, obrzucić pospiesznym spojrzeniem policję, wciągnąć w  płuca zapach dymu 
i  usłyszeć jedno lub dwa przekleństwa. Gdyby jednak działo się to nie o  świcie, lecz 
wieczorem, kiedy wracali do  domu, uporawszy się z  obowiązkami, wówczas jedynie 
najostrożniejsi, najbardziej prawomyślni zdołaliby powściągnąć ciekawość. Każdy żebrak 
wie dobrze, iż w  porze śniadaniowej nie ma co liczyć na  przyzwoity zarobek — co innego 
o  zmierzchu, kiedy ludzie są po  pracy, kiedy nikt nie mówi, że czas to pieniądz. 
O  zmierzchu rozruchy błyskawicznie ogarnęłyby sąsiednie, szersze ulice, położone 
z  dala od  płonącego budynku. Posypałyby się wystawowe szyby, z  kieszeni wielu 
przechodniów zniknęłyby portfele, powstałoby kilka barykad z  przewróconych tramwajów, 
pożary wybuchłyby także w  zamożniejszych dzielnicach. Jednak teraz, z  samego rana, 
zawziętość chrapała jeszcze smacznie pod kołdrą. Policja bez trudu opanowała sytuację 
dzięki koniom, pałkom oraz podpatrzonej u  psów pasterskich taktyce, polegającej 
na  oddzielaniu prowodyrów od  stada.
Spłonęło pięć domów oraz drewniane wrota, od  których dzielnica wzięła swą nazwę, 
ale Emma była jedyną ofiarą śmiertelną. Zwęglone belki i  poprzepalane deski padały 
wokół niej jak drzewa podczas ogromnej wichury, która kiedyś, dawno temu, nawiedziła jej 
rodzinną wieś, gnąc ku ziemi czubki nawet najpotężniejszych sosen. Po  raz pierwszy 
od  wielu lat — kto wie, jak wielu? — promienie słońca dotarły do  ulicznego bruku. 
Skorzystały z  tego, że pięć budynków zamieniło się w  zgliszcza, nad którymi unosił się 
rzednący dym; kiedy powiał mocniejszy wiatr, dym natychmiast wykorzystał sposobność, 
zatańczył jak światło na  wodzie i  pognał gdzieś daleko wraz z  nieważkimi drobinkami 
popiołu.
Tłum ucichł. Ci, których domy znalazły się poza zasięgiem policyjnego kordonu, 
wrócili do  mieszkań; ci, którzy nie mieli takiego szczęścia, zostali na  ulicy, modląc się, 
żeby wiatr jednak przycichł i  nie rozniósł ognia. Z  kolei mieszkańcy pięciu spalonych 
budynków chętnie zobaczyliby, jak płomienie pną się w  górę i  rozprzestrzeniają na  boki, 
tak by ich rozpacz udzieliła się całemu miastu, żeby każdy się dowiedział, co to znaczy 
obudzić się pewnego ranka w  czyśćcu, bez winy i  bez żadnej nadziei na  nagrodę 
w  niebie. Niestety, wiatr nie kieruje się poczuciem sprawiedliwości, nie osłabł więc, lecz 
bardzo szybko sprowadził deszcz, który ugasił resztki ognia, stłumił zarzewie buntu 
i  oczyścił ulice z  ciepłego jeszcze popiołu.
Ciało Emmy upiekło się, po  czym zostało przysypane popiołem, ale deszcz wystąpił 
w  roli przedsiębiorcy pogrzebowego: umył ją tak, że aż błyszczała, dzięki czemu dwie 
godziny później bez wstydu mogła pokazać się najpierw dwóm psom, a  potem sierżantowi 
policji, który odnalazł ją na  pogorzelisku. W  południe przywieziono trumnę, ale okazało 
się, że nie będzie łatwo przenieść do  niej zwłoki, ponieważ doskonale upieczone, kruche 
mięso dosłownie odpadało od  kości. Wreszcie zawinięto ją w  koc, włożono 
do  drewnianej skrzyni, po  czym przewieziono do  miejskiej kostnicy. Tam, w  lodzie 
i  ciemności, czekała kilka dni, lecz nikt się po  nią nie zgłosił, więc została pogrzebana 
w  bezimiennej mogile, w  rejestrze cmentarnym opatrzonej adnotacją: „Nieznana kobieta”.
Ciotka Wiktora nadal była spokojna. Wiedziała, gdzie powinna szukać siostry: 
naturalnie na  bazarze, w  miejscu pracy Emmy. Tam gdzie całymi dniami siedziała 
z  Wiktorem u  piersi i  wyciągniętą ręką.
— Musisz iść — powiedziała do  chłopca. — Nie jestem mułem. Dalej, ruszaj się! — 
Postawiła go na  ziemi i  wzięła za  rękę. — Chodźmy. Na  pewno już na  nas czeka. 
Przejdź chociaż kawałek, to może znowu wezmę cię na  barana.
Wiktor przeżył szok. Nie, bynajmniej nie z  powodu pożaru ani nie dlatego, że został 
oddzielony od  matki. Oszołomił go widok tłumu, woń dymu, rżenie koni, świst kamieni 
przecinających powietrze, gniewne okrzyki, płacz, a  przede wszystkim zadziwiająca 
mieszanina brutalności i  troskliwości, spokoju i  lęku, jaką wyczuwał w  głosie oraz 
zachowaniu ciotki.
Spoglądając na  te wydarzenia z  perspektywy prawie osiemdziesięciu lat, Wiktor 
doszedł do  wniosku, iż właśnie wtedy po  raz pierwszy ujrzał miasto takim, jakie ono jest 
naprawdę. Do  tej pory oglądał z  żabiej perspektywy wózki z  owocami, stragany 
uginające się od  warzyw, sprzedawców, tragarzy, bywalców barów. To, co widział teraz, 
wcale mu się nie spodobało, więc kurczowo ścisnął rękę ciotki i  przywarł do  jej spódnicy. 
Po  policzkach płynęły mu łzy, ramiona i  pierś drżały jak w  febrze, częściowo z  powodu 
porannego chłodu, a  częściowo za  sprawą rozpaczliwego szlochu, którego nie mógł 
powstrzymać. Szedł, co prawda dosyć chwiejnie, ale jednak szedł przed siebie. Był bardzo 
młody, bardzo słaby i  marzył o  tym, żeby znaleźć się gdzieś indziej. Głowę wypełniały mu 
wizje wsi utkane na  kanwie opowieści matki: wijąca się jak wąż rzeka, drzewa oblepione 
owocami, mały król wracający do  domu powozem przeznaczonym dla melonów, płonąca 
świeca na  progu, urodzinowy fotel o  nogach z  młodych drzewek i  oparciu przybranym 
girlandami kwiatów.


7




Kiedy Wiktor był już znacznie starszym i  bogatszym człowiekiem, 26-letnim 
mężczyzną o  wspaniałych perspektywach, rządzącym co najmniej połową Targu 
Mydlanego, poświęcił nieco czasu, by poszperać w  przetrzymywanych w  miejskim 
archiwum starych rocznikach gazet. Pamiętał, w  którym roku i  miesiącu zaginęła Emma. 
Pamiętał też pożar, który obserwował znad ramienia ciotki.
Potrzebował całego przedpołudnia, żeby znaleźć krótką notatkę wciśniętą między 
informacje o  cenach warzyw i  owoców, plotki miejskie oraz wiadomości ze  świata 
ogarniętego szaleństwem wojny: „Wczoraj wczesnym rankiem w  dzielnicy Przy 
Drewnianych Wrotach wybuchły krótkotrwałe zamieszki, w  wyniku których spłonęło pięć 
budynków zamieszkanych przez włóczęgów, żebraków oraz prostytutki. Zatrzymano 
kilkunastu najbardziej aktywnych uczestników zajść, którym zarzuca się czynną napaść 
na  funkcjonariuszy policji, utrudnianie prowadzenia akcji ratunkowej i  dokonanie włamań 
do  pobliskich sklepów. Wszystko wskazuje na  to, iż przyczyną rozruchów stały się walki 
między rywalizującymi gangami przestępczymi. W  szczątkach jednego z  budynków 
znaleziono zwęglone zwłoki nieznanej kobiety”. Notatka nosiła tytuł: ARESZTOWANIE 
PODPALACZY.
Jednak wtedy, kiedy rozgrywały się te wydarzenia, Wiktor ani przez chwilę nie 
podejrzewał, że jego matkę mogło spotkać coś złego. Przecież ciotka powiedziała: 
„Chodźmy, ona już na  pewno na  nas czeka”. Bał się tylko tego, że będzie musiał długo 
iść, zanim ciotka znowu weźmie go na  barana, więc uwiesił się jej ręki w  nadziei, że 
szybko znudzi jej się wlec go za  sobą. Ona jednak była twarda, zupełnie inna niż Emma; 
na  każde jego szarpnięcie odpowiadała swoim, znacznie silniejszym. Uścisk jej ręki był 
delikatny tylko wtedy, kiedy chłopiec szedł równo z  nią. Wystarczyło, żeby został nieco 
z  tyłu, a  natychmiast odnosił wrażenie, jakby jego palce dostały się w  stalowe imadło.
— Ruszaj się! — poganiała go niecierpliwie. — Szybciej!
Musiał podbiegać, bo w  przeciwnym razie chyba wyrwałaby mu rękę. Cztery jego 
kroki na  jeden jej. Do  tej pory bardzo rzadko zdarzało mu się biegać, a  jeśli już, to tylko 
podczas zabawy w  maleńkim pokoiku. Nie zdawał sobie sprawy, co oznacza pośpiech, 
jak bardzo bywa niewygodny, czasem nawet bolesny.
Co dzieje się ze  społeczeństwem termitów albo mrówek, kiedy dzieci lub uczeni 
zabiją królową? Jego struktura przestaje istnieć. Nawet osobniki, które znajdowały się 
daleko od  gniazda i  nie były świadkami zniszczenia królewskiej komnaty, w  chwili 
śmierci królowej tracą orientację i  zaczynają zachowywać się jak szalone. Wiele lat 
później Wiktor doszedł do  wniosku, że tego dnia w  jego przerażonych oczach świat 
wyglądał tak, jakby zamieszkiwały go mrówki, które właśnie utraciły królową. Jak inaczej 
mógłby sobie wytłumaczyć potworny ścisk panujący na  ulicach, pełznące na  oślep przed 
siebie tramwaje, powozy i  samochody, pozbawiony jakiegokolwiek sensu, ogłuszający 
hałas, wreszcie nagłe zmiany nastroju ciotki, to poganiającej go bezlitośnie, to znowu 
współczującej i  nadopiekuńczej?
Wlokąc siostrzeńca w  kierunku bazaru, ciotka była pewna jednocześnie dwóch 
rzeczy: że Emma czeka na  nich w  tym samym miejscu co zwykle i  że zginęła 
w  płomieniach. Chwilami wyobraźnia podsuwała jej koszmarny obraz, stanowiący 
połączenie obu możliwości: zwęglone ciało Emmy, oparte plecami o  pień drzewa 
na  skraju Mydlanego Ogrodu, z  wyciągniętą, poczerniałą ręką...
Gdyby znaleźli Emmę całą i  zdrową, ich przyszłość wyglądałaby tak jak przeszłość: 
w  maju wróciliby do  „domu”, czyli na  wieś, gdzie nawet w  najgorszym razie czekały 
na  nich posłania z  mchu i  liści, znacznie wygodniejsze od  dymiącego pogorzeliska 
w  sercu miasta. Jednak matka Wiktora była już zupełnie gdzie indziej, ciotka natomiast 
ani trochę nie tęskniła za  rozkoszami życia na  prowincji. Cały dzień przesiedziała 
po  turecku na  miejscu Emmy. Postanowiła dać jej czas do  wieczora, potem zaś, jeśli 
siostrze nie uda się zmartwychwstać, miała zamiar wyruszyć na  poszukiwanie nowego 
lokum. Nawet nie próbowała udawać, że karmi chłopca piersią, ani nie wyciągała ręki 
do  przechodniów. Wiktor mógł cieszyć się całkowitą swobodą. Nareszcie. To, co widział, 
spodobało mu się, a  jednocześnie wzbudziło jego niechęć. Czuł się tak jak każdy z  nas 
pierwszego dnia w  szkole: skazany na  wolność zamkniętą w  granicach znacznie 
ciaśniejszych niż te, które wyznaczają obszar więzienia zwanego czasem rodziną lub 
domem. Świat nie zwracał na  niego specjalnej uwagi; trochę go posiniaczył, trochę 
poturbował, trochę przestraszył feerią barw i  kakofonią dźwięków.
Ciotka nie była gruboskórną kobietą. Kiedy do  zmroku Emma nie pojawiła się 
na  swoim stałym miejscu, domyśliła się prawdy i  nawet uroniła kilka łez. Nie należała 
jednak także do  mazgajów. Nawet jeśli Emma zniknęła, umarła, zaginęła, uciekła albo 
trafiła do  szpitala, to świat nadal się kręcił, po  wschodzie słońca następował zachód, 
człowiek na  zmianę jadł i  wydalał, życie toczyło się dalej. Poprawiła kapelusz, strząsnęła 
kurz ze  zdobiącego go bukietu polnych traw, zawinęła do  góry szerokie rondo, po  czym 
przywołała na  twarz stosowny uśmiech, otarła oczy, zgarnęła Wiktora i  wyruszyła 
w  kierunku centrum. Jeżeli można powiedzieć, że miasto ma jakąś specjalność, to jest nią 
bez wątpienia stwarzanie niespodziewanych okazji. Mocno sfatygowany kapelusz ciotki, 
jej uśmiech, a  przede wszystkim chłopiec, którego taszczyła na  grzbiecie, przyciągały 
uwagę i  prowokowały komentarze co śmielszych mężczyzn. Jeden z  nich — mniej więcej 
w  jej wieku, ale ubrany znacznie lepiej, w  skórzanych półbutach, ze  spinką 
w  kołnierzyku, filcowym kapeluszu, modnej marynarce i  spodniach z  odprasowanym 
kantem — zagadnął ją wprost.
— Co tam masz na  plecach? — zapytał. — Pewnie dzieciak zobaczył twój kapelusz 
i  pomylił go z  łbem osła!
Ciotka nie dała się zbić z  tropu. Odparła, że chłopak płaci za  przejazd, ona zaś jest 
czymś w  rodzaju tramwaju.
— Wskakuj, jeśli stać cię na  bilet — powiedziała z  uśmiechem i  mrugnęła 
porozumiewawczo. — Ktoś nie za  duży powinien się jeszcze wcisnąć.
— Może być większy, niż ci się wydaje — odparował mężczyzna, rewanżując się jej 
identycznym mrugnięciem. — Zaraz możesz się o  tym przekonać.
— Zaraz, czyli kiedy?
— Na  pewno prędzej, niż tobie język kołkiem stanie!
Nazywali go Wędkarzem, choć był znany także pod wieloma innymi imionami. Jego 
żywioł stanowił tłum. Zanurzał rękę w  twojej kieszeni i  wyławiał z  niej portfel, ty zaś 
zdawałeś sobie z  tego sprawę dopiero wtedy, kiedy było już po  wszystkim. Potrafił 
niepostrzeżenie odpinać broszki, wyciągać zegarki z  wąskich kieszonek i  wkładać na  ich 
miejsce kamienie o  odpowiedniej wadze, wyjmować banknoty z  ciasnych zwitków bez 
zdejmowania banderoli, zabrać wszystkie kamienie z  naszyjnika, pozostawiając samą 
nitkę. Krótko mówiąc, ukradłby ci nawet okulary z  nosa. Kobiety, które z  wdzięcznością 
przyjęły jego pomoc przy wsiadaniu do  tramwaju lub przechodzeniu przez jezdnię, 
popełniły poważny błąd, gdyż jedną ręką trzymał je pod ramię, drugą natomiast badał 
zawartość ich torebek. Pecha miał elegancko ubrany dżentelmen, z  którym Wędkarz 
zderzył się na  ulicy; wystarczył trwający sekundę lub dwie kontakt, krótkie zamieszanie, 
przeprosiny, żeby zawartość kieszeni nieszczęśnika, a  także złoty medalion, padły łupem 
złodzieja.
Początkowo jego zainteresowanie ciotką Wiktora było czysto profesjonalnej natury. 
Kobieta niosąca na  barana zmęczone dziecko z  pewnością nie poświęca zbyt wiele 
uwagi torebce ani zewnętrznym kieszeniom płaszcza, które można rozpruć szybkim 
ruchem ostrego jak brzytwa noża. Obejrzawszy ją z  bliska stwierdził ze  zdziwieniem, że 
jest całkiem młoda, bardzo biedna i  dokładnie w  jego typie. Lubił wiejskie dziewczyny, 
lubił ich jowialność i  bezpośredniość, lubił ich cięte języki. Co prawda akurat ta była trochę 
za  pulchna i  lekko nie domyta, a  ukryte pod szerokim rondem czoło i  policzki 
przypominały upstrzoną ciemnymi plamkami skórę grapefruita, ale za  to miała wesołe 
oczy, pogodną twarz oraz zabawny dołek w  brodzie, a  także, co najważniejsze (Wędkarz, 
jak każdy mężczyzna, hołdował własnym, indywidualnym upodobaniom), zaspokajała jego 
pociąg do  kobiet w  kapeluszach. Jeszcze nigdy nie spotkał kobiety, która nosiłaby 
nakrycie głowy z  takim wdziękiem i  kokieterią. Wystarczyło, że na  nią spojrzał, 
a  natychmiast poczuł niepokojące poruszenie w  spodniach.
— Pomogę ci — powiedział. — Dokąd idziesz?
Wzruszyła ramionami.
— Przed siebie.
— Jak ma na  imię twój synek?
— Wiktor, ale on wcale nie jest mój. Lepiej zajmij się swoimi sprawami.
Tak właśnie powiedziała, lecz myślała zupełnie co innego: Bóg zesłał tego 
człowieka, żeby zastąpił nam Emmę.
Z udawanym ociąganiem pozwoliła Wędkarzowi, żeby zdjął jej chłopca z  grzbietu 
i  posadził sobie na  ramionach.
— Dokąd? — zapytał ponownie.
Opowiedziała mu wtedy o  pożarze, o  Emmie i  o  ich dotychczasowym życiu, 
usypując nagrobek nad jeszcze ciepłymi wspomnieniami. Życie jest za  krótkie i  zbyt 
brutalne, żeby tracić je na  łzawe sentymenty.
Wędkarz był oczarowany sposobem, w  jaki ciotka obracała kapelusz na  głowie. 
Czyniła to za  każdym razem, kiedy zastanawiała się, co powiedzieć lub szukała 
właściwego słowa. Słuchając jej opowieści o  tym, jak to bywalcy barów zabawiali się 
rzucaniem monet na  jej kapelusz, ona zaś nagradzała najwytrwalszych pokazując kolana, 
aż wstrzymał oddech, jakby bał się o  całość swoich płuc. Nie ulegało już dla niego 
wątpliwości, że oto spotkał kobietę, która była jednocześnie darem piekła i  nieba. 
Wepchnąwszy rękę do  kieszeni przesypywał między palcami skradzione monety, mając 
nadzieję, że i  on będzie mógł kiedyś spróbować szczęścia.
Wreszcie nie wytrzymał i  powiedział, że mieszka blisko stąd. Tak blisko, że w  jego 
pokoju wyraźnie czuć zapach owoców sprzedawanych na  targu. Jeśli ona nie ma nic 
przeciwko temu, to on zaprasza ją do  siebie.
— A  co z  dzieciakiem? — zapytała.
To prawda, pomyślał. Dzieciak będzie przeszkadzał. Chociaż... Przecież jest jeszcze 
mały, więc pewnie szybko zaśnie, a  wtedy... Kto wie, co się wtedy zdarzy?
Położyli Wiktora spać, a  sami nie zwlekając wzięli się do  pracy. Ciotka starała się 
udawać doświadczoną w  tych sprawach, choć w  rzeczywistości po  raz pierwszy znalazła 
się w  sytuacji sam na  sam z  mężczyzną. Rzecz jasna wiedziała, co się wtedy robi, lecz 
fundamenty tej wiedzy stanowiły doświadczenia z  barów, wspomnienia poczerwieniałych 
męskich twarzy oraz nagłej ciszy, jaka zapadała zawsze, gdy zadzierała spódnicę, by 
pokazać nogi.
Te spośród Księżniczek, które wybrały najłatwiejszą drogę i  zostały prostytutkami, 
często opowiadały zabawne historyjki o  klientach. Na  przykład o  takim, co dawał 
dziewczynie mnóstwo forsy tylko za  to, żeby pluła mu na  stopy, albo o  innych, co chcieli, 
żeby lizano ich pod pachami („Moja żona nigdy mnie tam nie całuje!”)j lub marzyło im się 
od  tyłu, albo kazali obsypywać się wyzwiskami, od  których zwiędłyby uszy samym 
strażnikom piekieł. Opowiadały o  tym, jak wujowie, ojcowie chrzestni lub przyjaciele 
rodziny przyprowadzali im nastoletnich chłopców z  dobrych, mieszczańskich domów, 
żeby „skosztowali owocu”, a  ci najczęściej nie okazywali najmniejszego zapału, błagali 
o  litość, łkali, nie mogli „postawić kijka”, rozmyślali się w  ostatniej chwili, kończyli robotę 
jeszcze przed jej rozpoczęciem albo moczyli się w  spodnie.
W związku z  tym ciotka była przygotowana na  wszelkie niespodzianki, a  także 
oczekiwała dobrej zabawy. Z  opowieści Księżniczek wynikało przecież jasno, że 
dziwactwa stanowią nieodłączny składnik uprawiania miłości, a  Wędkarz wyglądał 
na  człowieka ceniącego rozrywkę. Czekało ją jednak rozczarowanie: pocałunki 
mężczyzny bardzo szybko stały się dziwnie nieśmiałe, jego ręce — te same, które z  taką 
wprawą wślizgiwały się do  kieszeni, torebek i  pod poły marynarek — nagle straciły 
wprawę, palce zaś, wyszkolone w  odpinaniu, rozwiązywaniu i  otwieraniu, drżały jak 
w  febrze, nie mogąc sobie poradzić z  tasiemkami koszuli nocnej, którą wciąż miała pod 
płaszczem. Sprawiał wrażenie, jakby nie wiedział, jak odpina się haftki. Nie mógł, a  może 
nie chciał ściągnąć samodzielnie spodni. Oddychał tak gwałtownie i  nierówno, że kobiecie 
przyszło do  głowy, czy nie powinni przestać, zanim biedak dostanie zawału serca 
i  zabierze ze  sobą do  grobu jej kiełkujące nieśmiało marzenie o  życiu u  boku 
przystojnego, zamożnego złodzieja. Podskoczyła mu temperatura, twarz poczerwieniała, 
pewność siebie i  nonszalancja, które tak bardzo się jej spodobały, znikły bez śladu. 
Przeistoczył się w  człowieka nie potrafiącego złożyć sensownego zdania, a  jego 
postępowanie zaczęła cechować gwałtowna, pozbawiona subtelności łapczywość 
charakterystyczna dla dziecka usiłującego dostać się do  piersi. Istotnie, usta Wędkarza 
bardzo szybko przywarły przez materiał do  jej piersi, jedna ręka podciągnęła koszulę 
nocną powyżej pasa, druga natomiast uwięzła beznadziejnie pod zbyt ciasno zapiętym 
paskiem jego spodni.
Wystarczyło jedno niezbyt mocne pchnięcie, a  rozciągnąłby się jak długi, kompletnie 
bezradny, na  podłodze swego pokoju. Jednak ciotce Wiktora ani w  głowie było takie 
zachowanie. Choć wciąż nieco zaskoczona, czuła coraz większe zadowolenie, że znajduje 
się w  centrum uwagi Wędkarza, że jest obiektem jego nieudolnych, ale bez wątpienia 
szczerych zabiegów. Ta świadomość dawała jej szansę zapomnienia o  bólu po  utracie 
siostry. Pozwoliła mu położyć się na  łóżku, przycisnąć głowę do  swojej piersi... brzucha... 
podbrzusza... krocza... ud... kolan. Pozwoliła mu wsunąć język między palce stóp. 
Roześmiała się raz, drugi, trzeci. Nic dziwnego, że prostytutki są zawsze takie wesołe.
— Zdejmij wszystko — powiedział. — Oprócz kapelusza.


8




Czy teraz już wiecie, na  czym polega urok miasta? Ta przygoda z  pewnością nie 
mogłaby zdarzyć się na  wiejskiej łące, gdzie obie siostry po  raz pierwszy całowały się 
z  chłopcami. Na  wsi nie spotyka się eleganckich, nonszalanckich złodziei w  skórzanych 
półbutach, ze  spinkami w  kołnierzyku koszuli, dysponujących samodzielnymi 
mieszkaniami. Mężczyźni, których się tam widywało, to albo kuzyni, albo synowie 
sąsiadów, albo wiejskie przygłupy. Równie solidni i  namiętni jak drzewa, równie 
bohaterscy i  oryginalni jak kury łażące po  podwórzu. Należy przez to rozumieć, że byli 
tępi, choć bez grzechu, sam na  sam ze  sobą pozostawali zaś tylko wtedy, kiedy spali 
albo srali. Jednak miejskie powietrze ma cudowne, wyzwalające właściwości; oddychające 
nim wiejskie kurczaki mogą łatwo przeistoczyć się w  strojne kakadu, bojowe koguty albo 
wspaniale śpiewające słowiki, pod warunkiem, że strząsną ze  skrzydeł resztki siana. 
Ciotka Wiktora i  Wędkarz, dwie prowincjonalne dusze, które dopiero w  mieście zaznały 
prawdziwej swobody, nie mogli pozostać na  siebie obojętni.
Złodziejstwo i  żebractwo przestały być ich jedynymi zajęciami. Poświęcali im teraz 
znacznie mniej czasu, gdyż żyli niemal wyłącznie suchym chlebem i  miłością. Na  razie 
w  zupełności im to wystarczało. Budzili się, wtuleni w  siebie niczym dwa banany z  tej 
samej kiści, ciotka skulona jak dziecko w  ramionach Wędkarza, Wędkarz oddychający 
przez filtr włosów ciotki, i  nie mijało wiele czasu, a  już kotłowali się pod kołdrą, próbując 
dosięgnąć to piersi, to jąder, to jakiejś rozkosznej fałdki tłuszczu. Miłość, którą spożywali 
na  śniadanie, dawała im energię na  cały dzień. Niekiedy sycili się do  woli, nie licząc 
czasu, kiedy indziej znowuż ciotka odwracała się tyłem do  Wędkarza, pozwalając mu 
najwyżej przez minutę sapać i  dyszeć za  jej plecami. Nigdy nie lubiła obfitych śniadań, 
więc i  teraz jej apetyt na  miłość narastał stopniowo, z  upływem dnia. Chętnie jednak 
pozwalała Wędkarzowi korzystać z  siebie przed wstaniem z  łóżka, naturalnie pod 
warunkiem, że po  południu i  wieczorem on będzie gotów zaspokoić wszystkie jej 
oczekiwania.
Codziennie rano myli się w  wodzie z  dzbanka, który ciotka napełniła poprzedniego 
wieczoru w  publicznej fontannie, i  czekali, aż osuszy ich powietrze. Potem zakładali 
najlepsze ubrania i  szli w  miasto, nie jak karaluchy, którymi w  istocie byli, lecz jak 
pełnoprawni obywatele, z  podniesionymi głowami, trzymając się za  ręce. Sama miłość 
jednak nie wystarczała do  tego, by przeżyć, więc od  czasu do  czasu musieli coś zjeść. 
Tym zajmowała się ciotka. Doskonale wiedziała, którzy straganiarze chętnie rozstają się 
z  nadpsutymi owocami, którzy piekarze wystawiają przy śmietniku kosze z  nie 
wyrośniętymi albo przypieczonymi bochenkami, gdzie łatwo ukraść jajko, a  gdzie można 
liczyć na  resztki zgarnięte z  talerzy.
Potrzebowali również pieniędzy. Młodość i  miłość nie mają nic wspólnego 
z  oszczędnością. Na  szczęście dzięki doświadczeniu Wędkarza mogli liczyć na  dość 
regularne dochody. Nie obywało się jednak bez niespodzianek: czasem trafiał się portfel 
tak wypchany pieniędzmi, że wystarczyło ich na  tydzień, czasem przez cały tydzień łowił 
wyłącznie portmonetki zawierające guziki, klucze, flakony perfum oraz chusteczki, za  to 
ani jednej monety. Trzeba przyznać, że nie najlepiej radził sobie z  doborem ofiar. 
Stanowczo więcej satysfakcji dawały mu improwizowane przedstawienia, złodziejskie 
etiudy, odgrywane na  użytek ciotki Wiktora obserwującej go z  drugiej strony ulicy. Wcale 
nie starał się specjalnie skoncentrować. Działał pod wpływem natchnienia. Puchł z  dumy 
po  tym, jak udało mu się zwędzić bezwartościową szklaną broszkę jakiejś ponurej babie, 
natomiast rezygnował z  cennych łupów, po  które wystarczyło sięgnąć ręką. Dzięki swojej 
partnerce czuł się jak polujący drapieżnik. Jakiś czas potem będzie nalegał, żeby czekała 
na  niego w  domu, twierdząc, iż przynosi mu pecha, ale przez kilka pierwszych miesięcy 
wcale się nie przejmował, jeśli łup okazał się niezbyt obfity. Wystarczył banknot albo dwa 
oraz parę srebrnych monet, żeby wzięli się za  ręce i  ruszyli w  poszukiwaniu taniego 
baru, podczas gdy Wiktor czekał na  nich w  pokoju, mając do  zabawy kilka zwiniętych 
koców.
Ciotka polubiła tani, bezbarwny trunek znany na  wsi pod nazwą „wesołej wody”, 
w  mieście zaś, po  ucywilizowaniu przez właścicieli gorzelni i  rozlewaniu do  butelek 
z  zielonego szkła, występujący jako „Likier Bulwarowy”. Niewiele potrzebowała, żeby się 
upić. Po  pierwszym kieliszku opierała przystrojoną kapeluszem głowę na  ramieniu 
Wędkarza, kładła mu rękę na  kolanie i  szturchała stopą w  kostkę. Po  drugim przyciskała 
usta do  jego ucha i  szeptała, co będą robić po  powrocie do  domu, naturalnie pod 
warunkiem, że Wiktor znowu zaśnie. Zamieni się w  jedną z  Księżniczek i  sprzeda mu się 
na  całe popołudnie. Stanie się dla niego twarda i  bezwzględna albo, jeśli przyjdzie jej 
ochota, ruszy trochę wyobraźnią. „Usiądźmy naprzeciwko siebie i  zacznijmy się 
masturbować”. Albo: „Kupmy trochę miodu i  posmarujmy sobie to i  owo. Ty będziesz lizał 
mnie, a  ja ciebie”. Albo: „Chcesz, żebym została w  kapeluszu? W  porządku, urządzę ci 
małe przedstawienie. Rzucaj monety, a  za  każdy celny rzut ja zdejmę coś z  siebie”.
Kiedyś, obserwując Wędkarza polującego na  portmonetki elegancko ubranych 
kobiet, wpadła na  niezwykły pomysł.
— Dlaczego nie spróbujesz tego ze  mną? Wyobraź sobie, że jesteśmy na  ulicy. 
Postanawiasz mnie obrabować, więc cichcem zakradasz się od  tyłu, wsadzasz mi rękę 
pod ubranie i  szukasz pieniędzy...
Rzadko zdarzało się jej powtarzać pomysły. Uprawianie miłości traktowała jak coś 
w  rodzaju przedstawienia; najchętniej wcielała się w  role bohaterek młodszych, 
szczuplejszych i  ładniejszych od  niej, dominujących nad partnerem, trudnych 
do  usidlenia i  traktujących mężczyzn z  wyższością, ponieważ wyobrażała sobie, że takie 
właśnie są te wszystkie szykownie ubrane damy, które widywała codziennie na  ulicy.
Księżniczki się myliły. „Wesołość” nie była odpowiednim słowem, chociaż śmiech 
stanowił ważny składnik seksualnej przyjemności. To, co o  n a  czuła, zasługiwało 
na  miano euforii. Kiedy kochała się z  Wędkarzem, wydawało jej się, że trzyma w  szachu 
cały świat. Dlaczego to nie miałoby trwać cały dzień? Po  co ten pośpiech? Nie rozumiała, 
dlaczego mężczyźni pragną jak najprędzej przeżyć tę żałośnie krótką chwilę, jakże 
podobną do  momentu opróżnienia pęcherza! Nie rozumiała, dlaczego rano, przy 
„śniadaniu”, jej partner tak szybko osiąga spełnienie. „Zrób mi dobrze”, powtarzał 
za  każdym razem. Dla niej chwile, kiedy się nie kochała, oznaczały konieczność tłumienia 
tej części osobowości, która najpełniej realizowała się właśnie w  miłosnym akcie.
Za pierwszym razem położyli dzieciaka spać, ale przecież nikt nie mógł od  niego 
wymagać, żeby spał bez przerwy. Z  kolei jeśli ciotka i  Wędkarz chcieli prowadzić taki tryb 
życia, jaki im najbardziej odpowiadał (to znaczy kochać się przy każdej sposobności, 
a  w  przerwach popijać mocne trunki), musieli jak najczęściej przebywać sami, 
we  dwójkę, a  nie we  trójkę. Obecność dziecka w  wieku Wiktora praktycznie wyklucza 
wszystko, co wykracza poza granice niewinnego pocałunku. Oboje prędko zrozumieli, że 
jeżeli płomień ich namiętności ma być coraz gorętszy i  silniejszy, dając rozkoszne ciepło, 
nie zaś wysuszając wszystko niszczącym żarem, to powinni mieć dużo czasu wyłącznie 
dla siebie.
— Poślemy chłopaka do  pracy — postanowił Wędkarz pewnego dnia, kiedy 
szczególnie dała mu się we  znaki konieczność okiełznania rozszalałych żądz.
Uniesione brwi ciotki prawie dotknęły ronda kapelusza.
— Do  jakiej pracy? — zapytała. — Przecież on ledwo potrafi ustać na  nogach, a  ja 
nie chcę posyłać go na  żebry. Poza tym to przecież jeszcze dziecko, choć tak wyrósł. 
Do  niedawna był karmiony piersią. Jest mało rozgarnięty, nie przyzwyczajony 
do  niewygód...
— Ja go poduczę — przerwał jej Wędkarz. — Na  ulicach aż roi się od  dzieciaków 
takich jak on i  jakoś wszystkie świetnie sobie radzą.
— Tak, ale co właściwie miałby robić?
Tego Wędkarz nie wiedział, lecz musiał szybko coś wymyślić, gdyż zdawał sobie 
sprawę, że już wkrótce straci cierpliwość do  chłopca i  da temu wyraz spuszczając mu 
tęgie lanie.
— Może zająć się jajkami.
— Jakimi jajkami?
— Tymi, które kradniesz w  tym wielkim magazynie.
— I  co? Ma zbudować gniazdo i  wysiadywać kurczęta?
— Coś ty. Ugotowalibyśmy jajka...
— Żeby mógł nimi żonglować?
— Cicho bądź. Ugotowalibyśmy je, a  on sprzedawałby je z  jakiejś torebki albo 
koszyka. Naturalnie, trzeba też do  tego trochę soli. Kiedy byłem dzieckiem, właśnie to 
jadało się podczas żniw albo podróży. Zamiast soli był pot. Moja babcia potrafiła wróżyć 
ze  skorupek. Podobno dało się z  nich wyczytać, jak długo będziesz żył. Może dzieciak 
też się tego nauczy?
— Jeszcze nie ma siedmiu lat!
— W  tym mieście siedmioletni chłopak to już mężczyzna.
W ten oto sposób jeszcze przed ukończeniem siedmiu lat Wiktor został bazarowym 
handlarzem. W  towar zaopatrywała go ciotka. Późną nocą, kiedy pociągi dostarczyły już 
transporty świeżych jaj, odsunęła obluzowaną deskę w  ścianie i  wślizgnęła się 
do  magazynu, z  którego wiele razy podbierała jajka, ale na  znacznie niniejszą skalę. 
Bardzo się bała. Do  tej pory nie groziło jej nic wielkiego: nawet gdyby strażnik przyłapał ją 
na  kradzieży, z  pewnością nie wzywałby policji dla paru głupich jajek, tylko zbeształby ją, 
a  w  najgorszym razie zażądał łapówki w  naturze. Teraz jednak było inaczej; 
potrzebowała co najmniej pięćdziesięciu jaj, a  tak znaczny ubytek musiał zostać 
zauważony i  odnotowany. Nikt nie uwierzy, że to wszystko stłuczki. Jeżeli ją złapią 
i  wsadzą do  więzienia, wówczas Wiktor zostanie sierotą po  raz drugi. Wędkarz nie da 
chłopcu domu, opieki i  miłości. Nie widziała, żeby choć raz pogłaskał go po  główce. 
Wędkarz należał do  ludzi, którzy jako dzieci nigdy nie zaznali czułości, wobec czego 
uważali, że wszelkie pieszczoty i  miłe słówka są tylko sztuczkami, którymi mężczyźni 
posługują się w  celu zdobycia przychylności kobiet. Co prawda udało mu się pokonać 
opór ciotki Wiktora i  wytłumaczyć jej, że chłopiec z  pewnością będzie znacznie 
szczęśliwszy, jeśli pozwoli mu się uprawiać przez cały dzień trudny zawód sprzedawcy jaj 
na  twardo, lecz ona w  dalszym ciągu uważała, iż jej podstawowym obowiązkiem jest 
zapewnienie siostrzeńcowi dachu nad głową na  noc. Wiedząc, że dzieciak ma gdzie spać, 
mogła z  czystym sumieniem zostawić go na  cały dzień jego własnemu losowi.
Była osobą o  pogodnym usposobieniu. Jaki sens mogło mieć roztrząsanie 
problemów winy i  moralności? Kto skorzystałby na  tym, że przez cały dzień siedzieliby 
we  dwójkę z  chłopcem, skuleni w  jakimś kącie, drżąc z  zimna i  z  każdą chwilą coraz 
bardziej słabnąc z  głodu? Wślizgując się do  magazynu miała pewność, że dokonuje 
szlachetnego, całkowicie słusznego czynu, ponieważ jajka, które chciała ukraść, pozwolą 
chłopcu uwolnić się od  niej, a  jej od  niego, w  ten sposób dając im obojgu wolność.
Tej nocy w  magazynie nie było zupełnie ciemno. Zimowy księżyc wypełniał 
umieszczone w  suficie świetliki płynnym srebrem, a  jego blask sprawiał, że 
pomieszczenie przypominało ogromną chłodnię, której sufit wyłożono półprzeźroczystymi 
tafiami lodu. Chłodna poświata spływała na  tysiące obłych, przypominających czaszki, 
kształtów; skorupki nie odbijały światła, lecz wchłaniały je całkowicie, toteż nie sposób było 
dostrzec słomy, na  której spoczywały jajka. Wyglądało to tak, jakby wyrastały z  czarnej 
nicości.
Ciotka Wiktora wędrowała ostrożnie między pryzmami jaj. Silny zapach, który 
wypełniał pomieszczenie, przywoływał wspomnienia z  dzieciństwa: kurze łajno, siano, 
deski, żółtko i  białko — uproszczona wieś w  pigułce. Brała po  pięć jaj z  palety, licząc 
po  cichu, aż wreszcie zgromadziła w  torbie sześćdziesiąt sztuk. Wszystkie miały wielkość 
i  wagę dorodnych śliwek. Słyszała tylko dobiegające z  zewnątrz pogwizdywanie 
Wędkarza (ostrzegał ją w  ten sposób, że na  ulicy są ludzie) oraz przytłumione, odległe 
wrzaski pijaków i  awanturników, szukających w  nocnym mroku drogi do  domu. Nie 
zauważyła ani jednego szczura, a  strażnik z  pewnością spał smacznie w  swoim pokoiku, 
lecz mimo to ogarnęło ją przerażenie. Jaja przypominały duchy. Wyglądały jak dusze albo 
grzechy zamknięte w  torebkach ze  skamieniałej skóry. Kradnąc je czuła się tak, jakby 
bezcześciła groby. We  wnętrzu każdej skorupki znajdował się ktoś martwy, ktoś, kogo 
niegdyś darzono miłością. Na  której tacy leżeli jej rodzice? Gdzie byli mieszkańcy wioski, 
których pamiętała z  dzieciństwa? Do  którego jajka trafiła dusza Emmy?
Stała jak sparaliżowana. Wędkarz gwizdał bez przerwy; gdyby na  ulicy zjawili się 
policjanci, z  pewnością ściągnąłby na  siebie ich uwagę. Gdyby jednak przestał, to co 
wtedy?
Przycupnęła w  kącie, delikatnie tuląc do  piersi torbę z  łupem. Nie wiadomo skąd 
przyleciała ćma, wielka, czarno-szaro-czerwona. Wylądowała na  ręce ciotki, złożyła 
skrzydła i  znieruchomiała, grzejąc się jej ciepłem. Nic prawie nie ważyła, ale żaden, nawet 
największy ciężar, żadne kajdany nie unieruchomiłyby ciotki skuteczniej niż ten nocny 
motyl. W  tej samej chwili obudził się Wiktor. Usłyszała, jak Wędkarz zaklął pod nosem, 
a  zaraz potem znowu zaczął gwizdać, tym razem cichszą, spokojniejszą, bardziej kojącą 
wersję poprzedniej melodii. Jednak Wiktor nie dał się oszukać namiastką kołysanki. 
Donośnym zawodzeniem wyrażał protest przeciwko ciemności, swojemu sieroctwu, 
przeciwko zbyt mocnemu uściskowi niewprawnych męskich rąk.
— Zamknij się! — syknął Wędkarz.
Jednak chłopiec wiedział już, jaka siła drzemie w  jego płucach, i  zrobił z  niej 
użytek. Nic nie mogło go ukoić. Był sam, w  środku nocy, w  środku miasta. Nazajutrz miał 
zacząć samodzielne życie jako sprzedawca gotowanych jaj, ale na  razie Emma nie żyła, 
ukradzione jajka leżały w  torbie, ciotka zaś tkwiła jak wrośnięta w  ziemię wśród stosów 
upiornych, miniaturowych czaszek oświetlonych lodowatym blaskiem księżyca. Nie 
potrafiła powiedzieć, co ją zatrzymało: krzyk chłopca, monotonne gwizdanie czy ćma. 
Wiedziała tylko to, z  czego zdaje sobie sprawę każdy człowiek urodzony na  wsi, którego 
los rzucił do  miasta: że noc jest najgroźniejsza tam, gdzie światło ulicznych lamp 
przesłania życzliwie mrugające gwiazdy.
Ostrożnie wzięła ćmę za  skrzydełka i  przesadziła ją na  paletę z  jajkami. Musiała 
zaryzykować, musiała podjąć próbę powrotu na  ulicę. Wrzaski Wiktora oraz rozpaczliwe, 
nerwowe pogwizdywanie Wędkarza dawały w  sumie hałas, który mógłby obudzić całą 
armię. Uniosła obluzowaną deskę i  wyjrzała ostrożnie na  zewnątrz; chyba wszystko było 
w  porządku. Postawiła na  podłodze torbę z  łupem, przecisnęła się przez otwór, sięgnęła 
po  torbę i  starannie zasłoniła dziurę deską. Wędkarz przestał gwizdać, natomiast Wiktor 
darł się w  najlepsze. Pomimo późnej godziny na  ulicy kręciło się sporo ludzi, przede 
wszystkim mężczyzn spieszących do  czynnych przez całą noc barów, gdzie można kupić 
nie tylko drinka, ale także kobietę. Mijali parę obarczoną krzyczącym bachorem nie 
rzuciwszy na  nich nawet jednego spojrzenia. Nikogo nie obchodziło, że kobieta przed 
chwilą dokonała kradzieży, że jej towarzysz na  co dzień trudni się złodziejstwem. Ani 
zbrodnia, ani cierpienie nie budzą w  mieście niczyjego zdziwienia.


9




Sześcio lub siedmioletnie wiejskie dzieci w  porze żniw często pracują przez cały 
dzień bez przerwy. Ta praca to prawdziwa harówka: ustawianie snopków, zbieranie 
warzyw, zrywanie owoców z  najtrudniej dostępnych gałęzi, karmienie świń i  kur. 
Do  obowiązków najmłodszej córki należało dojenie krów, najmłodszy syn zaś 
przyprowadzał o  zmierzchu zwierzęta z  pastwiska, a  jeśli przy okazji nie zebrał trochę 
chrustu, grzybów lub orzechów, często nie dostawał kolacji. „Kto przychodzi z  pustymi 
rękami, ten idzie spać z  pustym brzuchem”, głosiło stare porzekadło. W  porze kocenia się 
owiec, albo kiedy owoce dojrzewały na  drzewach, chłopcy strzegli zagrody przed lisami 
i  na  zmianę pełnili wartę w  sadzie, odstraszając szpaki. Dziecko było najtańszą siłą 
roboczą, nawet dość wydajną, naturalnie pod warunkiem, że zachowało czujność i  nie 
zdarzyło mu się przysnąć. Nikt nigdy nie powiedział: „Słuchajcie, ten pędrak pracuje ponad 
siły. Jak można zostawiać go samego na  cały dzień albo całą noc, kiedy wokoło czyha 
tyle niebezpieczeństw?” Odpowiedzialne zadania, jakie im powierzano, uszlachetniały ich 
dzieciństwo, praca zaś czyniła je zdrowszymi, bardziej niezależnymi i  zaradnymi. 
Dlaczego więc ktoś miałby załamywać ręce nad dziećmi w  miastach? W  porównaniu 
z  tymi ze  wsi, nawet najbiedniejsze z  nich, pozbawione rodzin i  domu, prowadziły 
naprawdę komfortowe życie na  ulicy. Przede wszystkim zawsze świetnie się bawiły. Jeżeli 
akurat znudziło im się otwieranie drzwi powozów, sprzedawanie zapałek, gazet lub 
własnego ciała, zawsze mogły wypalić na  spółkę z  przyjaciółmi papierosa, dołączyć 
do  gromady drobnych złodziejaszków uwijających się po  Mydlanym Ogrodzie, spróbować 
żebractwa, współzawodniczyć z  gołębiami w  wyszukiwaniu czerstwego chleba, zbierać 
nadpsute owoce albo pluskać się beztrosko w  publicznej fontannie.
Rzecz jasna rozmaici filantropi czynili wszystko, żeby zagonić ławice do  sieci 
i  umieścić najbardziej rozgarnięte dziewczęta w  szkołach, gdzie nauczyłyby się prać, 
prasować, słać łóżka oraz podawać do  stołu. Starali się ze  wszystkich sił, aby 
odzwyczaić chłopców od  palenia papierosów i  przeklinania, i  uczynić z  nich 
budowniczych powozów, robotników albo kogokolwiek, kto zgodziłby się za  marną zapłatę 
pracować ciężko przez cały dzień. Dobroczyńcy ci uważali, że sierociniec jest stanowczo 
lepszy od  ulicy, żaden z  nich jednak nie potrafił wyjaśnić, dlaczego dzieci, które się tam 
znalazły i  dostały nie tylko własne łóżko, ale również miały pod dostatkiem jedzenia, 
zabawek, modlitewnik, ubranie na  zmianę oraz szansę nauki, korzystały z  pierwszej 
nadarzającej się okazji, by wrócić na  ulicę.
Wyjaśnienie jest tymczasem bardzo proste i  brzmi jak następuje: otóż drogi wiodące 
ku piekłu i  nędzy są zazwyczaj znacznie ciekawsze i  atrakcyjniejsze od  tych, które 
prowadzą ku cnocie i  zbawieniu. Gdyby było inaczej, to dlaczego gromady dzieci 
uwijające się po  Mydlanym Ogrodzie i  bazarze czyniłyby wszystko, aby nie dać się 
wyrwać z  objęć ubóstwa, które jest niepodzielnym władcą ulic miasta? Nie powinniśmy 
więc zanadto użalać się nad małym Wiktorem, a  przynajmniej jeszcze nie teraz. 
Na  kipiącym życiem i  wesołym targu siedziało się znacznie przyjemniej niż w  pustym 
pokoju, a  natłok wrażeń dostarczał dużo więcej energii niż cztery wyschłe piersi, które 
karmiły go aż do  tego poranka, kiedy wybuchł pożar. Dwukrotnie osierocony, słaby, 
niespecjalnie bystry, był jednak na  tyle młody i  niedoświadczony, żeby omyłkowo uznać 
pasmo nieszczęść za  naturalny porządek swego życia.
Tkwił obok tacy z  jajkami, zadowolony, a  zarazem zrezygnowany, w  tym samym 
miejscu i  pod tym samym drzewem (a gdzież by indziej?), gdzie przez tyle lat siadywała 
Emma. W  pewnym sensie to także był jego dom. Choć nikt nie znał twarzy Wiktora (bo 
i  jak miałby poznać, skoro najczęściej leżał odwrócony od  świata i  wtulony w  pierś 
matki?), to chłopiec wiedział wystarczająco dużo o  trudnej sztuce handlu, by unieść kąciki 
ust i  obdarzać przechodniów promiennym uśmiechem. Nie musiał się wcale wysilać, gdyż 
ogarnął go stan bliski euforii. Jaki siedmiolatek nie czułby się uszczęśliwiony, siedząc 
na  ruchliwym bazarze obok tacy z  sześćdziesięcioma jajami, za  które ponosił całkowitą 
odpowiedzialność?
Pierwszymi klientami byli ciotka i  Wędkarz. Odgrywając rolę przypadkowych 
przechodniów zatrzymali się przy „kramie”, zapłacili chłopcu, po  czym odegrali małe 
przedstawienie, wybierając najlepszy towar. Pukali w  skorupki, obwąchiwali je 
ze  wszystkich stron, a  kiedy wreszcie podjęli decyzję, zjedli jajka na  miejscu, schylając 
się co chwila po  szczyptę soli.
— Dobry Boże, ależ pyszności! — zachwalali głośno posiłek. — U  tego dzieciaka 
można zjeść najtańsze śniadanie w  mieście!
Wiktor bardzo się ucieszył, kiedy wreszcie sobie poszli. Mógł teraz w  spokoju 
obracać pieniążki w  ręku, ślinić palec, nabierać na  niego trochę soli i  wkładać do  ust, 
gapić się na  ułożone w  równych rzędach jajka, wyszukując drobne pęknięcia, jakie 
pojawiły się na  skorupkach w  trakcie gotowania, wreszcie czekać na  próżno 
na  kolejnych klientów.
Interes ruszył z  miejsca dopiero wtedy, kiedy chłopiec opuścił swój kącik i  zaczął 
wędrować między kawiarnianymi stolikami oraz straganami. Nie musiał się nawet 
uśmiechać. Nie musiał zachwalać towaru. Piskliwy głosik stanowiłby zresztą znacznie 
gorszą reklamę od  widoku milczących, twardych jak kamienie jaj. Tutaj, na  targu, nie 
trzeba nikogo informować, czym się handluje; wystarczy pokazać towar, i  to wszystko. 
Późnym popołudniem tego pierwszego dnia z  pięćdziesięciu ośmiu jaj zostały zaledwie 
trzy. Sól zniknęła bez śladu. Kieszenie Wiktora w  każdej chwili mogły się pourywać, 
wypełnione po  brzegi brzęczącymi monetami. Co prawda utarg nie był imponujący, ale 
do  wyobraźni dziecka znacznie bardziej przemawia ilość niż abstrakcyjna wartość. Każde 
dziecko woli dużo monet, którymi można się wspaniale bawić, od  jednego banknotu, 
choćby o  najwyższym nominale.
Wiktor sam zjadł ostatnie trzy jajka. Nie bardzo radził sobie z  ich obraniem, 
w  związku z  czym musiał wypluwać kawałki skorupek na  bruk Targu Mydlanego. 
Po  skończonej uczcie miał zamiar pójść na  skwer, by tam opłukać usta i  twarz wodą 
z  fontanny, ale jego uwagę przykuł chudy jak szczapa człowiek sprzedający soki 
owocowe, trzymane w  ogromnych szklanych słojach. Zależnie od  pory roku można było 
kupić u  niego sok malinowy, jagodowy, jabłkowy, jeżynowy, pomarańczowy i  wiele 
innych. Wiktor bez słowa wskazał jeden ze  słojów. Nie miał pojęcia, jaki sok zawierał. 
Sprzedawca opłukał szklankę wodą z  bukłaka, wytrząsnął z  niej resztki wody, po  czym 
wprawnym ruchem przechylił słój i  napełnił szklankę sino-granatowym płynem. Wręczył ją 
chłopcu, po  czym wziął z  jego wyciągniętej ręki odpowiednią monetę. Wiktor stał jak 
zaczarowany. Olśniła go bajecznie prosta zasada sprzedaży i  kupna, która tak szybko 
i  bez trudu przeistoczyła gotowane jajka w  szklankę soku.
Dzieci ulicy czyniły wszystko, żeby Wiktor stał się jednym z  nich. Tworzyły rozmaite 
gangi: Ćmy, Koksy, Straganiarze, Nocne Marki. Jeżeli Wiktor zamierzał w  dalszym ciągu 
kuśtykać między kramami ze  swoim ładunkiem gotowanych jaj lub sprzedawać je 
gościom odwiedzającym bary i  kawiarnie w  Mydlanym Ogrodzie, to powinien zawrzeć 
pokój z  brutalnymi chłopcami i  dziewczynkami stojącymi na  czele band, które działały 
na  tym terenie. Ponieważ potrafili wszystko, od  celnego rzucania kamieniami poczynając, 
na  mordowaniu ludzi kończąc, wydawali się naturalnymi sojusznikami każdego dziecka, 
które musiało wyjść na  ulicę i  starać się tam jakoś zarobić na  życie. Niestety, Wiktor zbyt 
długo był sam. Nie rozumiał zasad rządzących życiem w  stadzie. Nie chciał zawierać 
znajomości z  rówieśnikami, nie życzył sobie nawiązywać kontaktów innych niż handlowe, 
nie lubił tracić czasu na  coś, co nie przynosiło zarobku. Inni chłopcy zdobywali pieniądze 
jak dorośli, twardzi mężczyźni, wydawali je zaś na  słodycze, zabawki i  papierosy. Taka 
rozrzutność po  prostu nie mieściła mu się w  głowie.
Początkowo młodociani gangsterzy tylko otaczali go ciasnym kręgiem i  szturchali 
palcami lub kijami, jakby był jakąś dziwaczną złotą rybką. Brali jajka z  tacy, zjadali je 
i  obrzucali go skorupkami. Wymyślali mu różne przezwiska, na  przykład „Gęś”, bo chodził 
niezbyt pewnie, kołysząc się na  boki, no i  miał mnóstwo jajek. Mówili mu, że musi 
przyłączyć się do  gangu albo zapłacić haracz, albo wynosić się z  targu, bo jak nie, to... 
Właśnie, no jak nie, to co? W  odpowiedzi na  to pytanie podsuwali mu pod nos zaciśnięte 
pięści, wykręcali ręce albo zrzucali jajka na  bruk. W  ten sposób starali się dać mu 
wyobrażenie o  tym, co spotyka głupców, którzy nie podporządkowują się tyranii grupy.
Wiktor nie rozumiał, co oznaczają kopnięcia, szturchańce, groźne gesty, machnięcia 
nożem. Nie znał ich języka. Jaki sens miały te demonstracje siły? Wiedział natomiast, iż 
życiu na  ulicy towarzyszą znacznie poważniejsze zagrożenia. Każdy dzień niósł ze  sobą 
mnóstwo niebezpieczeństw: że się rozpada deszcz; że nie znajdzie się nikt, kto miałby 
ochotę zjeść na  śniadanie gotowane jajko; że ktoś da mu przez pomyłkę za  dużo 
pieniędzy, a  potem zacznie się domagać zwrotu całej kwoty; że któregoś dnia wypadnie 
święto, targ będzie nieczynny, kawiarnie i  bary pozamykane, a  bruk goły i  odstręczający, 
jak materac na  nie zasłanym łóżku. Tak, te sprawy istotnie nie dawały mu spokoju. 
Handel stał się jego zawodem i  powołaniem. Manipulował gotowanymi jajkami 
ze  sprawnością żonglera. Żaden szturchaniec, żaden kopniak nie mogły odwrócić jego 
myśli od  tego jednego, całkowicie pochłaniającego go, tematu. Wiktor jeszcze nie zdążył 
się zorientować, jak wielką władzę dają pieniądze. Nie miał nic przeciwko temu, że 
wieczorem Wędkarz zabierał mu cały utarg jako „zaliczkę na  jutrzejsze jajka”. Poznał 
za  to znacznie bardziej skomplikowaną i  bezwzględną zasadę od  tej, która pozwoliła 
gotowanym jajkom przemienić się w  szklankę soku; otóż jego całodzienny wysiłek służył 
wyłącznie temu, by ciotka i  Wędkarz mogli kupić parę butelek piwa lub pozwolić sobie 
na  jakieś inne uciechy. On był tylko ostatnim, najmniej ważnym ogniwem łańcucha, 
w  związku z  czym bezlitośnie go wykorzystywano.
Ma się rozumieć, ciotka nie wślizgiwała się już po  kryjomu do  magazynu, żeby 
ukraść jajka dla Wiktora. Wystarczyły trzy dni, żeby kierownik zauważył ubytki, oraz by 
zorientował się, że powstają one nocą.
— Albo z  tych jaj wykluwają się nietoperze, albo ktoś nas robi w  konia — powiedział 
do  strażnika.
Wyruszyli na  poszukiwania, które szybko doprowadziły do  odkrycia obluzowanej 
deski. Kierownik i  strażnik zastawili pułapkę: uzbrojeni w  tęgie kije usiedli na  skrzynkach 
po  obu stronach tajnego wejścia, zjedli suto zakrapianą kolację, po  czym nie pozostało 
im nic innego, jak tylko czekać. Jeden spał, a  drugi w  tym czasie czuwał.
O północy zjawiła się ciotka, mocno pokrzepiona, ale i  oszołomiona alkoholem. Nie 
miała najmniejszej ochoty znowu zapuszczać się do  królestwa owalnych duszków, lecz 
jednocześnie żal jej było tracić łatwy zarobek, a  nie mogła liczyć na  to, by Wędkarz 
zechciał ją zastąpić. Oboje nie posiadali się ze  zdumienia, jak dużo Wiktor zarobił 
pierwszego dnia. Przyniósł tego tyle, że doczekał się nawet czegoś w  rodzaju uścisku 
od  Wędkarza. Rzecz jasna, nikt nie zdołałby się za  to ubrać albo najeść, ale sumka 
okazała się aż nadto wystarczająca, żeby porządnie przepłukać dwa spragnione gardła.
Ciotce nie chciało się nawet zdjąć kapelusza. Sfatygowany i  zdefasonowany nie 
do  poznania, przypominał nieporadnie ulepiony, wyszczerbiony garnek. Wędkarz dał 
znak, że nikt nie nadchodzi, więc odsunęła deskę nogą i  wsadziła w  otwór głowę 
przystrojoną słomkowym kapeluszem. Kierownik magazynu, wypełniony po  dziurki 
w  nosie obfitą kolacją oraz samozadowoleniem, obudził się w  samą porę, by zobaczyć, 
jak kij strażnika uderza w  jakiś tajemniczy, nieforemny kształt. Kapelusz spadł, ale zdążył 
jeszcze oddać właścicielce przysługę, gdyż znacznie osłabił siłę uderzenia. Ciotka Wiktora 
gwałtownie cofnęła głowę, zahaczając brodą o  kant deski, zerwała się na  nogi i  rzuciła 
do  ucieczki, choć równie dobrze mogła odejść spokojnym krokiem. Otwór był za  wąski, 
żeby zmieścił się w  nim któryś z  mężczyzn, więc strażnik i  kierownik musieli zadowolić 
się niezbyt okazałym, słomkowym trofeum, prawie wcale nie przypominającym 
eleganckiego niegdyś nakrycia głowy, symbolu próżności i  kokieterii.
Co mieli teraz począć Wędkarz i  ciotka? Gdzie mogli zdobyć jajka, które należało 
ugotować i  wystawić nazajutrz na  sprzedaż? Na  szczęście ciotkę nauczono kiedyś 
rachunków, więc wzięła zapałki, rozłożyła je na  podłodze i  wyłożyła Wędkarzowi 
podstawowe zasady handlu. Otóż kupią jaja od  hurtownika, całkowicie legalnie, jak 
na  uczciwych obywateli przystało. Może nie pierwszej jakości i  nie najświeższe, ale też 
nie zepsute. Ugotują je, a  następnie poślą Wiktora na  targ z  przykazaniem, żeby żądał 
za  każde takiej to a  takiej ceny, naturalnie wyższej od  tej, jaką oni zapłacili w  hurtowni. 
Dziesięć zainwestowanych zapałek pozwoli im uzyskać piętnaście, a  tych piętnaście da 
ponad dwadzieścia dwie. Wszystko zgodnie z  prawem. Zyski gwarantowane, 
przynajmniej dopóty, dopóki gotowane jaja będą znajdować nabywców. Gdyby tak jeszcze 
ciotce udało się odzyskać stary kapelusz albo kupić nowy, wówczas nie potrzebowaliby 
niczego więcej do  szczęścia.
Wszystko przebiegało zgodnie z  jej planem — przynajmniej do  pewnego stopnia. 
Początkowo ona i  Wędkarz kupowali i  przygotowywali jajka, Wiktor zaś sprzedawał je 
na  ulicy, ale bardzo szybko znudziło im się gotowanie ich po  cztery sztuki w  jedynym 
garnku, jakim dysponowali, i  obarczyli tym zadaniem chłopca, potem zaś zaczęli także 
wysyłać go do  hurtownika. Dzięki temu Wiktor nauczył się liczyć pieniądze i  płacić nimi. 
Nauczył się też żebrać o  węgiel lub wyszukiwać drewno, którym następnie palił w  kuchni. 
Sam gotował jajka, starając się, żeby skorupki były czyste i  nie popękane. Dzielił się 
zyskami z  ciotką i  Wędkarzem, ale prowadził swój interes na  uboczu, starając się nie 
rzucać im zanadto w  oczy. Mało ze  sobą rozmawiali, rzadko się widywali. Kiedy dorośli 
wracali do  domu, Wiktor leżał już zwinięty w  kłębek, z  rękami przyciśniętymi 
do  bolącego żołądka i  pogrążony we  śnie. Jajka, które stanowiły główny składnik jego 
pożywienia, wywoływały chroniczne zaparcia i  wzdęcia. Napompowane gazami jelita były 
twarde jak zdrętwiałe z  zimna węże, pierdnięcia głośne i  regularne jak bicie zegara 
bardzo śmierdziały, ale w  pokoju czuć było także inne, niezbyt przyjemne zapachy: woń 
gotowanych jaj, resztki odoru tych, które okazały się nieświeże, smród palonych skorupek. 
Całą trójkę prześladowały siarkowe koszmary, wszyscy troje mieli ubrania i  oddechy 
przesycone siarką, zupełnie jakby mieszkali na  Etnie lub w  kraterze nieczynnej kopalni 
siarki. W  pokoju unosiło się słodkawe, gorące i  ciężkie powietrze. Wnętrzności chłopca 
wiły się i  skwierczały jak kiełbaski nad ogniem, którym zapomniano przekłuć skórkę. 
Ciotka nie chrapała, tylko przez całą noc sapała głośno, jakby bojąc się wziąć głębszy 
oddech.
Wędkarz nie spał prawie wcale. Całymi nocami włóczył się po  ulicach. Odczuwał 
wielką pokusę, by znowu zanurzyć ręce w  kieszeniach obcych ludzi. Nie miał najmniejszej 
ochoty na  uprawianie miłości z  ciotką Wiktora, na  picie z  nią, nie miał ochoty na  ciotkę 
Wiktora pozbawioną kapelusza. Którejś nocy w  ogóle nie zjawił się w  domu. Poszukał 
szczęścia w  innej części miasta. Wówczas ciotka, przerażona perspektywą samotności, 
szybko znalazła sobie innego mężczyznę. A  co z  synkiem jej siostry? Zostawiła go razem 
ze  swoimi rzeczami w  mieszkaniu, które kiedyś należało do  Wędkarza, a  teraz 
do  niego. W  ten sposób rozpoczął samodzielne życie.
Mając osiemdziesiąt lat Wiktor nie potrafił sobie przypomnieć ani twarzy matki, ani 
ciotki, ani Wędkarza. Pamiętał natomiast parasol, skórzane półbuty oraz spinkę 
w  krawacie. Pamiętał kolorowy wózek załadowany melonami, którym matka obiecała 
zawieźć go na  skraj miasta, gdzie kończą się tory tramwajowe, a  zaczynają drzewa. 
Pamiętał też brudny ogarek świeczki zabranej przez Emmę z  domu na  wsi.
Z nikim o  tym nie rozmawiał, choć jego dzieciństwo obrastało cegły i  kamienie 
brukowe miasta tak jak mech obrasta wilgotne ściany, stamtąd zaś przedostawało się 
do  plotek, które, przekazywane z  ust do  ust, po  latach przeistaczały się w  legendę. On 
sam, kiedy już stał się ważnym człowiekiem, trzymał w  zanadrzu tylko jedną historyjkę 
o  czasach, kiedy był nędzarzem i  sprzedawał gotowane jajka. Sięgał po  nią zawsze, 
kiedy nie mógł uniknąć obowiązków związanych z  faktem bycia milionerem i  musiał 
wygłosić przemówienie w  Izbie Handlowej, udzielić wywiadu dla radia albo prasy, lub 
napisać artykuł wstępny do  gazetki wydawanej przez pracowników firmy.
Wszyscy wiedzieli, że zaczynał od  jaj, ale co działo się dalej? Co sprawiło, że począł 
piąć się coraz wyżej, coraz dalej od  ustawicznych wzdęć i  zatwardzeń? Jak to się stało, 
że mały chłopiec potrafił stworzyć wizję prowadzącą go od  jaj do  owoców, od  owoców 
do  chleba i  sera sprzedawanych najpierw z  pięknie przystrojonej tacy, a  potem 
z  wózka? Skąd brał energię i  siły, żeby wieczorem zdejmować przybranie z  wózka 
i  wynajmować się do  wożenia towaru ze  stacji, aż wreszcie miał dwa wózki, potem pięć, 
potem dwadzieścia pięć oraz dziesięciu pracowników, własne stragany, farmy, 
przetwórnie, a  wreszcie, zanim skończył czterdzieści lat, cały Targ Mydlany?
Dlaczego nie spasował, kiedy został uznany Owocowym Królem miasta? Co kazało 
mu zakładać kolejne firmy eksportowo-importowe i  przewozowe, wznieść gigantyczną 
siedzibę koncernu, jeszcze bardziej powiększać fortunę w  mieście, w  kraju i  na  świecie, 
aż wreszcie osiągnął to, że każda cytryna, jaką obywatel naszego miasta wyciska sobie 
rano do  herbaty, pochodzi z  drzewka, które zostało zasadzone i  wyrosło na  plantacji 
Wiktora, przypłynęła jego statkiem, przyjechała jego ciężarówką, a  wreszcie została 
kupiona na  jednym ze  straganów na  bazarze stanowiącym jego własność?
„Kto sieje, ten zbiera owoce”, powtarzał często. Albo: „Urodziłem się na  wsi, 
a  ludzie ze  wsi zawsze sieją to, co zbiorą”. Obie sentencje zapożyczył od  Gawrona, ale 
ta jedna jedyna historia z  jego przeszłości nie stanowiła niczyjego wymysłu. Była 
prawdziwa. Pewnego wieczoru (miał wtedy dziewięć albo dziesięć lat, ciotka i  Wędkarz 
dawno już zniknęli, on zaś nadal żył dzięki gotowanym jajkom) kręcił się jak zwykle między 
stolikami w  barach i  restauracjach Mydlanego Ogrodu. Gotowane jajka znakomicie 
pasowały do  piwa, nie miało natomiast sensu oferowanie ich amatorom wina lub kawy. 
Jajko i  piwo uzupełniają się, tworząc smakowitą całość, natomiast jajko i  wino albo kawa 
walczą ze  sobą, pozbawiając się nawzajem wszelkich zalet.
Przychodził tam jednak człowiek, który niemal zawsze kupował trzy jajka i  zjadał je 
naraz, niezależnie od  tego, czy pił piwo, wino czy kawę z  odrobiną czegoś mocniejszego. 
Dawał Wiktorowi niewielki napiwek za  to, żeby ten obrał mu jajka. Zamiast soli używał 
cukru. Przegryzał jajko wzdłuż, po  czym z  głośnym mlaskaniem pałaszował najpierw 
jedną połówkę, a  potem drugą, nie przejmując się tym, że z  ust sypią mu się obficie 
okruchy. Trudno było stwierdzić, co to za  człowiek. Siedział zawsze sam przy stoliku, ale 
każdy, kto przechodził w  pobliżu, kłaniał mu się z  szacunkiem. Był tak otyły, że chodząc 
podpierał się laską, nie dlatego, iż brakowało mu sił, ale po  to, żeby łatwiej utrzymać 
równowagę, gdyby musiał usiąść, wspiąć się po  schodach, albo — co zdarzało się 
niezwykle rzadko — ustąpić komuś z  drogi. Laska była czarna, ze  srebrną gałką, nie 
rzucająca się zanadto w  oczy, ale elegancka i  twarda jak maczuga. Jej cienki, lekko 
zdeformowany koniec miał nieco jaśniejszą, jakby rdzawą barwę; plotka głosiła, że 
od  zaschniętej krwi.
O mężczyźnie tym krążyło także wiele innych plotek. Według nich był właścicielem 
ziemskim, stręczycielem, dawnym konsulem w  jakimś tropikalnym kraju, który zbił majątek 
na  handlu złotem, niewolnikami i  przemycie broni, impresariem, fałszerzem pieniędzy, 
światowej sławy śpiewakiem operowym, który musiał zaprzestać występów w  związku 
z  udziałem w  jakimś wielkim skandalu, wreszcie tajniakiem. On sam prawie się nie 
odzywał. Siadywał zawsze w  tym samym miejscu, przy stoliku stojącym z  samego 
brzegu, dzięki czemu nie musiał przeciskać się między stołami, krzesłami i  gośćmi. 
Wypijał, co miał wypić, zjadał jajka, czytał gazetę lub czasopismo, niekiedy notował coś 
w  oprawionym w  szare płótno zeszycie. Laskę trzymał w  taki sposób, jak pasterz gotowy 
w  każdej chwili odpędzić kruka lub bezpańskiego psa. Sprawiał wrażenie człowieka, który 
zawsze osiąga to, co zamierzył.
— Nie wiedzieliśmy, jak się nazywa ani czym się zajmuje — opowiadał Wiktor. — 
Tylko jedno nie ulegało wątpliwości: na  pewno wart był szacunku.
W związku z  tym młody Wiktor wychodził ze  skóry, żeby zadowolić otyłego 
mężczyznę. Dokładał wszelkich starań, by podać mu jajka świeże, dokładnie obrane 
i  czyściutkie. Kładł je zawsze na  metalowej tacy na  rachunek i  pieniądze, którą kelner 
stawiał obok kufla piwa albo kieliszka z  winem, albo filiżanki z  kawą, po  czym cofał się 
o  krok i  skromnie czekał na  zapłatę. Zawsze musiał trochę poczekać. Komuś tak 
otyłemu trudno jest wydobyć portfel z  kieszeni spodni lub marynarki. Tego 
najważniejszego, szalonego wieczoru mężczyzna właśnie wsadził rękę do  kieszeni, kiedy 
ktoś pchnął go mocno w  plecy. Stolik zatrząsł się, a  co z  piwem? Kufel zatoczył się jak 
pijany i  z  pewnością spadłby na  podłogę, gdyby nie to, że gruby mężczyzna wyciągnął 
rękę z  szybkością i  zwinnością, o  jaką nikt by go nie podejrzewał, i  w  ostatniej chwili 
chwycił go za  ucho. Ocaliwszy w  ten sposób kufel z  piwem odwrócił się, by sprawdzić, 
kto go potrącił. To znaczy, jego tułów pozostał nieruchomy, obróciła się natomiast głowa 
i  szyja. Chwilę potem otrzymał kolejne uderzenie i  tym razem nie zdążył wykonać 
żadnego ruchu. Kufel roztrzaskał się na  podłodze, obrane jajka wyskoczyły poza niską 
krawędź tacy, prześlizgnęły się po  stole, zawahały się przez chwilę, po  czym runęły 
z  zabójczej wysokości.
Grubas nie doczekał się trzeciego pchnięcia. Dwaj walczący mężczyźni — jeden 
atakował, zadając na  oślep razy pięściami, drugi cofał się, usiłując powalić przeciwnika 
celnym kopnięciem — wpadli na  stół, przewracając go do  góry nogami. Sądząc 
po  oskarżeniach i  wyzwiskach, jakie sypały się z  ich ust, nieporozumienie było tak 
poważne, że mogła je zakończyć tylko śmierć któregoś z  nich.
Okazało się, że dwaj straganiarze, sąsiedzi, wspólnicy, długoletni przyjaciele, 
posprzeczali się o  coś, co nie jest warte nawet splunięcia, a  cóż dopiero mówić 
o  obelgach, jakie teraz miotali na  siebie z  bezpiecznej odległości. Otóż młodszy z  nich 
postanowił zakpić sobie z  przyjaciela, informując klientów żartobliwym tonem, że 
sprzedawane na  sąsiednim straganie produkty nie są pierwszej świeżości.
— Dzisiaj można u  niego kupić same antyki i  skamieliny — powiedział.
Sprzedawca, który stał się obiektem żartu, przysięgał, że to głupie gadanie, te 
bezczelne kłamstwa kosztowały go utratę zarobku. I  nie tylko. Podejrzewał... Ba, był 
całkowicie pewien, że kiedy odwrócił się plecami, młodszy wspólnik schował do  kieszeni 
należność za  pęczek młodej cebuli, której całą skrzynię kupili we  dwóch i  mieli podzielić 
się zyskiem. W  ogóle nie przyjmował do  wiadomości twierdzenia przyjaciela, iż: „kiedy 
odwróciłem się plecami” znaczy w  istocie: „kiedy poszedłem zalać się w  trupa, 
zostawiając cały interes na  łasce losu”. Tak jak to bywa w  życiu, wcześniej także zdarzały 
im się drobne nieporozumienia, które teraz, na  żyznej glebie gniewu i  podniecenia, urosły 
do  gigantycznych rozmiarów.
— Obyś do  końca życia żarł to, co wysrasz! — powiedział jeden, na  co drugi 
pokazał mu wyprostowany środkowy palec i  odparł, daremnie starając się zachować 
resztki godności:
— Już nigdy nie odezwę się do  ciebie ani słowem!
Grubas nabrał powietrza w  płuca i  tak mocno zacisnął palce na  lasce, że aż 
pobielały mu kostki. Wyglądało to tak, jakby za  chwilę miał zamiar ściąć głowy obu 
awanturnikom jednym czarno-srebrnym ciosem, ale on tylko zbierał siły, by podnieść się 
z  miejsca. Kiedy już to uczynił (obaj adwersarze natychmiast umilkli i  wlepili w  niego 
zaniepokojone spojrzenia), wyjął z  wewnętrznej kieszeni marynarki portfel, otworzył go, 
wydobył jeden banknot, po  czym rozprostował go i  teatralnym gestem podniósł nad 
głowę, tak by wszyscy mogli go zobaczyć. Był to błękitny banknot o  nominale pięciu 
tysięcy. Dwumiesięczny zarobek robotnika. Tyle, ile trzeba zapłacić za  dobrego konia albo 
za  tysiąc jaj. Grubas złożył banknot w  pół, nie w  poprzek, lecz wzdłuż, tak samo jak 
rozgryzał jajka, a  następnie starannie rozdarł wzdłuż linii złożenia. Kimże był? Magikiem? 
Czyżby zamierzał podpalić obie połówki, połknąć popiół, a  potem odtworzyć banknot? 
A  może to tylko falsyfikat?
W Mydlanym Ogrodzie zapanował całkowity bezruch. Nawet kelnerzy i  kelnerki stali 
jak zaczarowani z  tacami wzniesionymi nad głowy. Nie tylko Wiktor pierwszy raz w  życiu 
widział banknot o  tak wysokim nominale. Kim mógł być człowiek, który beztrosko 
zniszczył tak ogromny majątek?
Tłuścioch rozłożył szeroko ramiona. W  każdej ręce trzymał połówkę banknotu. Kiedy 
przemówił, jego głos brzmiał dostojnie, a  zarazem całkiem zwyczajnie. Jak na  tak 
wielkiego mężczyznę wydawał się też odrobinę zanadto piskliwy.
— Po  jednym dla każdego. — Niecierpliwie potrząsnął bezwartościowymi 
papierkami. — Chodźcie tutaj. Bierzcie.
Pierwszy zareagował ten młodszy. Ruszył naprzód, starając się nie patrzeć 
grubasowi w  oczy. Całą uwagę skoncentrował na  połowie fortuny i  na  lasce, jakby 
oczekując jakiejś sztuczki albo uderzenia, które spadnie na  niego znienacka. Jego obawy 
okazały się zupełnie nieuzasadnione. Połówka błękitnego banknotu bez przeszkód trafiła 
do  jego ręki.
Starszy wahał się nieco dłużej, chyba dlatego, że częściowo przejrzał zamiary 
grubasa. On sam stosował podobną sztuczkę, kiedy jego dwaj synowie nie dawali mu 
spokoju; wystarczyło wówczas przełamać lizak na  pół i  podzielić go między urwisów. 
Różnica polegała jednak na  tym, że pół lizaka smakuje dokładnie tak samo jak cały, 
natomiast pół banknotu nie ma żadnej wartości. Wietrzył podstęp, nie bardzo wiedząc, 
na  czym miałby on polegać. Tylko jedno nie ulegało dla niego wątpliwości, kiedy patrzył 
na  swego sąsiada i  obcego mężczyznę, z  których każdy trzymał w  ręku połowę fortuny: 
byłby głupcem, gdyby się teraz wycofał. Co mu szkodzi, weźmie swoją połówkę. 
Rezygnując postąpiłby nadzwyczaj nieroztropnie. Prawdziwy handlarz nie może 
zaprzepaścić żadnej, choćby nie wiadomo jak nikłej szansy na  zarobienie pieniędzy, tym 
bardziej jeśli w  ogóle nie musi się przy tym natrudzić.
Nie poruszył się jednak, tylko wyciągnął rękę. Przekorny petent. Niech mamona 
sama do  mnie przyjdzie. Tłuścioch nie był pyszałkiem. Nie przeszkadzało mu, że musi 
zrobić parę kroków. Zatrzymał się po  trzech. Rozstawił szeroko nogi. Oparł laskę 
o  krzesło. Z  ironicznym uśmiechem zwinął połówkę banknotu w  kulkę. Położył ją 
na  wyprostowanej dłoni. A  potem, zupełnie niespodziewanie, ujął rękę straganiarza 
w  obie swoje i  zacisnął ją mocno.
— Teraz znowu możecie rozmawiać — oznajmił.
Obaj straganiarze poczuli się tak głupio jak jeszcze nigdy w  życiu. Prędko wyszli 
z  restauracji. Rzecz jasna, nie uczynili tego w  zgodzie, objęci ramionami, dopasowując 
połówki banknotu. Wymknęli się jak koty, chyłkiem, z  pochylonymi głowami, przygarbieni, 
rzucając na  boki ukradkowe spojrzenia. Tego wieczoru z  pewnością nie zamienili ani 
słowa, ale chyba nikt nie wątpi, iż nazajutrz uśmiechnęli się do  siebie nieśmiało, potem 
zaś uścisnęli sobie ręce? Ponownie dostrzegli sens życia w  zgodzie i  przyjaźni. Grubas 
nawet nie odprowadził ich wzrokiem. Oparty na  lasce zaczekał, aż trzej kelnerzy ustawią 
stolik i  krzesło, wytrą kałuże piwa, sprzątną resztki jajek. Nowy kufel, wypełniony 
najprzedniejszym trunkiem, przyniósł sam właściciel lokalu.
— To na  koszt firmy — powiedział, wdzięczny za  ograniczenie rozmiarów 
zniszczeń oraz za  przedstawienie, jakiego świadkami był on sam, jego pracownicy 
i  goście.
Tłuścioch spokojnie zajął się swoim piwem, w  najmniejszym stopniu nie poruszony 
ani sprzeczką, ani utratą pieniędzy. Pięć tysięcy? — zdawał się mówić wyraz jego twarzy, 
a  raczej brak jakiegokolwiek wyrazu. Dla mnie to błahostka. Rozdałbym sto takich, żeby 
tylko w  spokoju wypić piwo i  zjeść jajka. Nagle drgnął i  podniósł głowę; na  myśl 
o  jajkach na  twardo oblizał się i  rozejrzał dokoła.
Wiktor stał tam gdzie zawsze, całkowicie zahipnotyzowany. Otyły mężczyzna 
pokazał mu trzy palce. Chłopiec ocknął się, wybrał trzy najdorodniejsze jajka, rozbił 
skorupki z  grubszego końca, wprawnymi ruchami obrał jajka do  czysta, przyniósł 
cukiernicę z  sąsiedniego stolika, przyjął należność od  tłuściocha. Po  cichu liczył na  to, 
że on też otrzyma połówkę banknotu. Był jeszcze za  mały, żeby w  pełni zrozumieć to, co 
widział: jak podstępnie, bezwzględnie, a  zarazem skutecznie działa bogactwo, jakimi 
prawie nieograniczonymi możliwościami dysponuje ten, kto nim włada, ile może dzięki 
niemu osiągnąć. Wtedy jeszcze tego nie pojmował, ale niebawem, z  upływem czasu, 
zrozumiał aż nadto dobrze i  uczynił z  tych prawd swoją Biblię.
— Od  Grubasa dowiedziałem się, że pieniądze mówią — wyjaśniał Wiktor 
wszystkim, którzy pragnęli poznać morał historii. Nie zdawał sobie sprawy, że jest to 
cokolwiek wyświechtana, mocno uproszczona prawda ani że jej popularne warianty — 
takie jak: „Pieniądze czynią zgodę” albo: „Kto ma pieniądze, ten ma władzę” — całkiem 
niepotrzebnie ją komplikują. W  rzeczywistości gruby mężczyzna zademonstrował cynizm 
polegający na  tym, że pozornie narażał się na  niebezpieczeństwo, w  rzeczywistości nie 
ponosząc najmniejszego ryzyka. Pieniądze same w  sobie nie mają nic wspólnego 
z  moralnością, natomiast bogacze dysponują dzięki nim wystarczającą siłą, żeby 
interweniować, leczyć lub niszczyć wedle własnej woli. Rzućcie pieniądze na  ring, 
a  zaraz zobaczycie, że staną się przyczyną wielu dramatów. Przewaga bogaczy nad 
tłumem polega w  gruncie rzeczy na  tym, że jeśli tylko chcą, mogą pozostać milczący 
i  niezauważalni jak mnisi, gdyż są w  stanie wznieść mur (i to było największe marzenie 
Wiktora, z  którego nawet nie zdawał sobie sprawy), ba, całą fortecę, a  następnie skryć 
się w  niej przed światem pełnym nieszczęść, rozpaczy i  pożądania.
Dotychczasowe życie Wiktora — miał wówczas dziewięć albo dziesięć lat — 
obfitowało w  najbardziej dramatyczne wydarzenia. Śmierć ojca. Wędrówka do  miasta. 
Dnie i  noce spędzane pod parasolem. Pożar. Wspólne życie z  ciotką i  Wędkarzem. 
Wyzwolenie i  tyrania gotowanych jaj. Jego los stanowił doskonały przykład, jak nędznie 
może się wieść na  świecie małej, bezradnej płotce. Ktoś mógłby przelać na  papier 
historię pierwszych lat jego życia i  księga ta wystarczyłaby za  opis wszystkich 
nieszczęść, jakie kiedykolwiek wydarzyły się w  naszym mieście. Nic więc dziwnego, że 
Wiktor marzył o  czymś przyjemniejszym od  ubóstwa. Marzył o  tym, aby stać się właśnie 
takim grubym człowiekiem, odgrodzonym od  wszelkich niebezpieczeństw zawartością 
portfela. Wiele lat później dokładnie tego samego pragnął Józef. Obu im chodziło 
o  prywatność. Wiktor wyobrażał sobie, jak siedzi zupełnie sam w  jakimś ogólnie 
dostępnym miejscu, naturalnie znacznie starszy i  zamożniejszy niż obecnie. Czasem 
myślał o  restauracji w  centrum miasta, czasem zaś o  prostym stole ustawionym w  cieniu 
drzew. Panowała całkowita cisza, zakłócana jedynie brzęknięciami sztućców, on natomiast 
czuł się bezpieczny i  pewny siebie. W  pobliżu nie było nikogo, kto mógłby go skrzywdzić 
lub oszukać. Potrzebował tylko dobrze opłacanego kelnera. Żadnych przyjaciół ani 
rodziny. Nie zależało mu na  towarzystwie, pogaduszkach i  pochlebstwach. Nikt nie mógł 
podkraść się niepostrzeżenie, żeby dać mu kuksańca albo boleśnie wykręcić rękę. Nikt nie 
mógł sprawić mu zawodu albo zniknąć bez uprzedzenia. Wszystko dało się kupić, każdy 
problem można było rozwiązać przedzierając banknoty na  pół. Czy istnieje coś bardziej 
pewnego i  niosącego większe poczucie bezpieczeństwa niż tarcza własnej zamożności?
Nic więc dziwnego, że Wiktor poczuł się niejako zobligowany, by zrezygnować 
z  odtwarzania dramatycznej roli. Miał własny pokój, pracę, obowiązki, miał także ambicję, 
ale — przynajmniej na  razie — niewielkie możliwości. Z  ogromnym wysiłkiem osiągał 
kolejne cele, z  których każdy znajdował się w  zasięgu jego wzroku: większa sprzedaż, 
własny stragan, sad, pole, własna furgonetka, kilku pracowników, księga przychodów 
i  rozchodów, biurko... Wciąż sobie obiecywał, że pewnego dnia, kiedy już stanie pewniej 
na  nogach, zastosuje sztuczkę z  przedartym banknotem, rzecz jasna nie 
pięciotysięcznym. Był na  to zbyt skromny. Na  początek wystarczy setka. Jednak ten 
dzień nigdy nie nadszedł, mimo iż Wiktor stawał się coraz bogatszy. Może dlatego, że 
na  przekór faktom nie czuł się pewnie ani bezpiecznie? A  może dlatego, że był 
małostkowy i  brakowało mu zamiłowania do  hazardu? Taki właśnie wyrok wydało miasto. 
Bądź co bądź nikt przy zdrowych zmysłach nie mógł oczekiwać od  kogoś takiego, 
w  dodatku w  tym wieku, żeby nagle zapomniał o  zasadach, jakimi kierował się przez 
całe życie, i  rzucił pieniądze na  ring.


CZĘŚĆ TRZECIA
Miasto Wiktora





1




Działo się to w  poniedziałek po  dniu, kiedy Wiktor — najpierw nie mógł wyzwolić się 
spod władzy matczynej piersi, potem spod władzy sakiewki — uczcił swoje osiemdziesiąte 
urodziny uroczystym obiadem składającym się ze  świeżych ryb, świeżego powietrza 
i  akordeonowej muzyki. Działo się to w  poniedziałek po  dniu, w  którym po  raz pierwszy 
i  zarazem ostatni w  życiu dał się ponieść fantazji: postanowił wreszcie użyć swego 
niesłychanego bogactwa wznosząc bazar wart żebraczki i  milionera. Był wilgotny, 
wietrzny poranek, tuż przed dziewiątą, a  cierpiący na  bezsenność Wiktor jeszcze nie 
pojawił się w  gabinecie, choć zazwyczaj już bladym świtem siedział za  biurkiem.
Gawron i  Anna pokonali na  piechotę dwukilometrową odległość dzielącą jego 
mieszkanie od  tunelu pod torami kolejki miejskiej. Kobieta trzymała go pod ramię. Oboje 
wydawali się młodsi o  kilkanaście lat, jakby niespodziewane, a  zarazem zbyt długo 
oczekiwane zetknięcie dwóch ciał w  miłosnym uścisku cofnęło ich w  czasy młodości. Nikt 
jednak nie wziąłby tych dwojga — on szpakowaty, o  ptasiej klatce piersiowej, ona ciepła 
i  pulchna jak bułeczka — za  męża i  żonę. Takie gruchające rozkosznie parki nigdy nie 
są małżeństwami. Dojrzalsi ludzie nie dają się tak łatwo ogarnąć szaleństwu uczuć, 
natomiast ci, którym jeszcze w  głowie przelotne, gwałtowne romanse, zachowują się 
właśnie tak jak tych dwoje. Sprawa była jasna na  pierwszy rzut oka: oto posezonowa 
grande affaire między dwojgiem ludzi tak starych, że prawie za  starych, zbyt zaspanych 
na  wielką miłość. Słowem „zaspany” sadownicy określają gruszkę albo jakiś inny miękki 
owoc, który co prawda dojrzał we  właściwej porze, ale pomimo swego zdrowego wyglądu 
szybko zacznie tracić zarówno smak, jak i  zapach. Kto skosztuje takiego owocu, pozna 
cierpki smak średniego wieku.
Podążając przez miasto pękające w  szwach od  ludzi i  samochodów, przykryte 
płytką czaszą szarożółtego nieba, Gawron i  Anna wydawali się zupełnie nie na  miejscu, 
jakby byli niedzielnymi spacerowiczami, którzy nie zauważyli nadejścia nocy, a  potem dali 
się zaskoczyć poniedziałkowemu świtowi. Spieszący we  wszystkie strony ludzie — 
zapach kawy i  pasty do  zębów w  ustach, głowy zaprzątnięte myślami o  pracy, przed 
oczami obraz biurka, obrabiarki, warsztatu — ustępowali im z  drogi, jakby pary nie 
widzące poza sobą bożego świata miały pierwszeństwo ruchu niczym jachty zdążające ku 
ciasnemu kanałowi. Każdy z  nas odczuwa na  widok przytulonej pary coś w  rodzaju 
szacunku, nieprawdaż? Kobieta i  mężczyzna trzymający się za  ręce mogą zmusić 
do  ustąpienia z  drogi nawet najbardziej niegrzecznego człowieka, ba, mogą nawet 
zatrzymać tramwaj!
Tej parze nigdzie się nie spieszyło. Nie ciągnęło ich ani do  biurek, ani do  kolegów 
i  telefonów. Trzymali się za  ręce, czasem za  łokieć, czasem za  przedramię, zdarzało się 
też, że się obejmowali. Kiedy dotarli do  tunelu — tego samego, w  którym Gawron dodał 
kluczami siły swoim ciosom i  gdzie zmiętoszone, zdeptane liście wawrzynu wciąż jeszcze 
walały się pod ścianą — wykorzystali nadarzającą się okazję, ciemność i  samotność, 
żeby się pocałować. Jednak kilka minut później, w  pasażu, dzieliła ich odległość co 
najmniej metra. Weekend spędzony w  mieszkaniu Gawrona napełnił oboje nowymi siłami. 
Za  dnia prawie nie wychodzili z  łóżka, wieczorami zaś wyruszali na  obchód miasta, by 
w  restauracjach i  barach wchłaniać zawracający w  głowie alkohol tłumu, afrodyzjaki 
zawarte w  najbardziej niewinnych drinkach, wyszukiwać w  oczach partnera obietnice 
kolejnych rozkosznych chwil. Teraz szli skromnie, przyzwoicie, stawiając pospiesznie 
stopy na  różnobarwnych marmurach. Publiczne okazywanie uczuć nie przyniosłoby im nic 
dobrego. Ktoś mógłby spoglądać na  nich z  cieplarni na  dwudziestym ósmym piętrze albo 
zza  szyby gabinetu na  dwudziestym siódmym. Kto wie, czy Wiktor — ten beznamiętny, 
pozbawiony emocji starzec, który wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nigdy nie zaznał 
rozkoszy cielesnego kontaktu z  kobietą, który nie wiedział, ile szczęścia może dać 
dotknięcie uda, języka, podbrzusza, piersi — nie postanowiłby w  jakiś sposób ukarać 
dwojga kochanków.
Pasaż w  zmyślny sposób przygotowywał przechodniów na  to, co czekało ich 
w  głównym holu Wielkiego Wika. Dawał im czas, by zdążyli ochłonąć i  poczuć się bardzo, 
bardzo mali. Powtarzał echem stuknięcia obcasów, trzaśnięcia drzwi taksówek, 
westchnienia wentylatorów. Lśniące marmury, wykładane lustrzanymi płytkami kolumny, 
przypominające pułapki krużganki wiodące do  pałaców pieniądza i  przybytków handlu, 
zniechęcały do  bezcelowego łażenia i  marnotrawienia czasu. Mizantropia tego miejsca 
uderzyła w  Annę i  Gawrona z  siłą gromu, wprawiając ich w  stan podobny 
do  oszołomienia, taki sam, jaki ogarnia w  sosnowym lesie ludzi, którzy weszli tam 
z  rozsłonecznionego pola. Umilkli, a  nawet trochę się zarumienili, jakby wydawało im się, 
że wystarczy jeden rzut oka, by domyślić się, co zaszło między nimi podczas weekendu. 
Do  budynku weszli zakłopotani jak nigdy dotąd; Anna z  twarzą nieruchomą jak maska, 
Gawron odwrotnie — uśmiechnięty, pozdrawiający wylewnie portierów i  strażników, 
z  których żaden nie odpowiedział choćby skinieniem głowy. Razem dali się wessać 
obrotowym drzwiom, razem wjechali na  dwudzieste siódme piętro, ale kiedy tylko 
wkroczyli do  korytarza, natychmiast każde z  nich pospieszyło do  swojego biurka, jakby 
jedyną miłością, jaka ich łączyła, była miłość do  pracy.
Gawron, co całkiem zrozumiałe, miał wyśmienity nastrój. Z  ulgą stwierdził, że jego 
biurko jest puste; zazwyczaj w  poniedziałek o  tej porze leżała tam już sporządzona przez 
Wiktora lista Rzeczy do  Załatwienia: gruby plik notatek, pytań, poleceń i  upomnień. 
Wiktor nie lubił rozmawiać z  interesantami przez telefon ani nawet spotykać się z  nimi 
twarzą w  twarz. Z  czego mogło to wynikać? Z  jego ospałego usposobienia? A  może 
miało związek z  wadą słuchu lub koniecznością choćby chwilowego odsunięcia na  bok 
tarczy bogactwa? Czytał za  to raporty. Sprawdzał rachunki. Obserwował na  ekranie 
monitora tańczące wskaźniki i  zmieniające się ceny akcji. Jeżeli cokolwiek trzeba było 
zrobić, zawiadamiał Gawrona, który miał młodsze nogi i  uszy. Jednak w  ten poniedziałek 
Gawron nie znalazł na  swoim biurku żadnych poleceń od  szefa; nie musiał obsztorcować 
przez telefon kierownika jednej z  farm („Zauważyliśmy, że w  tym roku fasola jest 
znacznie drobniejsza niż w  ubiegłym, a  w  dodatku zebraliście ją trochę za  późno”), 
załagodzić bezsensownego sporu między dwoma sprzedawcami, napisać i  wysłać 
odmownego listu („Przykro nam, ale nie możemy skorzystać z  Pańskiej oferty”), zwołać 
zebrania zarządu i  przewodniczyć mu, ponieważ Wiktor niemal zawsze zdołał wynaleźć 
jakiś pretekst, by pozostać w  swoim gabinecie albo na  dachu.
Taka wolność! Gawron nie miał nic przeciwko niej. Wcześniej poczynił już pewne 
plany na  ten dzień; znalazło się w  nich miejsce także dla małej przygody erotycznej 
na  biurku. Kochanie się z  Anną w  łóżku zdążyło mu już trochę spowszednieć. Jeżeli 
przez dwa dni prawie bez przerwy powtarzamy jakąś czynność, naturalną koleją rzeczy 
musi ona szybko stracić powab nowości. Oczywiście było to nadzwyczaj rozkoszne, ale 
mało ekscytujące. Czuł, że jego potrzeby seksualne rosną w  zawrotnym tempie. Pomysł, 
żeby kochać się z  nią w  biurze, w  krótkim czasie stał się jego obsesją. Powaga 
ogromnego budynku, zamiast skłonić go do  opamiętania, działała na  niego jak wyjątkowo 
silny środek podniecający. Jeśli wydaje się warn, że potrzeba pośpiechu oraz zachowania 
całkowitej dyskrecji może odebrać apetyt na  „te rzeczy”, to jesteście w  poważnym 
błędzie. Uprawianie miłości daje najwięcej satysfakcji właśnie wtedy, kiedy burzy 
uświęcony tradycją porządek, narusza powszechnie akceptowane obyczaje i  zbacza 
z  wydeptanej ścieżki w  gęste, splątane zarośla, gdzie nie sposób odróżnić pożądania 
od  ryzyka.
Gawron pragnął czegoś znacznie śmielszego niż zwykłe ugniatanie łóżka. Chciał 
kochać się z  Anną w  tym samym miejscu, gdzie przez wiele miesięcy marzył o  niej. 
Chciał kochać się w  biurze, w  godzinach pracy, przy włączonych komputerach, szybko, 
w  pośpiechu, ze  spodniami spuszczonymi do  kolan. Z  pewnością nikt nie będzie 
niczego podejrzewał, jeśli trochę później wezwie Annę do  swego pokoju. Przyjdzie 
od  razu, niczego się nie domyślając. Miał pewne wątpliwości, czy od  razu podzieli jego 
zapał, ale sądząc po  zaangażowaniu, z  jakim kochała się w  łóżku, mógł chyba liczyć 
na  to, że bez oporów zaakceptuje jego pomysł.
Powiesił marynarkę na  oparciu krzesła, po  czym — nie miał nic innego do  roboty 
— przeszedł do  części biura stanowiącej prywatny apartament szefa. Urodzinowy fotel 
wciąż stał w  korytarzu, przystrojony wiecznie zielonymi plastikowymi liśćmi. Gawron nie 
był w  stanie zrozumieć, dlaczego poświęcił tyle czasu i  energii na  przygotowanie 
prezentu dla człowieka, który nie potrafi tego docenić, a  w  dodatku jest zupełnie 
pozbawiony uczuć. Kilkoma szarpnięciami oderwał samoprzylepne taśmy. Później każe 
komuś znieść sztuczne gałązki na  dół, do  holu, i  przyczepić je w  miejscach, gdzie 
zostały oderwane... Albo może wsadzi je do  wazonu i  postawi na  biurku Anny; byłby to 
zabawny wstęp do  zalotów, które miały zakończyć się pośpiesznym spółkowaniem 
w  jego pokoju, na  jego biurku. Na  razie jednak, z  plastikowym bukietem w  ręku, 
zastukał do  drzwi Wiktora. Po  chwili zastukał ponownie. Odczekał jeszcze trochę, 
po  czym nacisnął klamkę. Drzwi były zamknięte na  klucz. Staruszek zaczyna się pomału 
kończyć, przemknęło Gawronowi przez głowę. Po  raz pierwszy zdarzyło mu się zaspać. 
Spróbował zajrzeć do  środka przez dziurkę, ale nic nie zobaczył, gdyż klucz tkwił 
w  zamku.
— Żadnych oznak życia! — zawołał wesoło i  zupełnie bez sensu do  jednego 
z  księgowych, który właśnie szedł korytarzem z  filiżanką gorącej kawy w  ręku i  plikiem 
wydruków pod pachą, a  raczej przemykał na  palcach, jakby zależało mu na  tym, by 
ukryć się przed całym światem. — Gdzie on mógł się podziać?
Księgowy potrząsnął w  milczeniu głową, starannie unikając spojrzenia Gawrona.
— Gdzie jest Wiktor? — zapytał ponownie Gawron.
— Dzisiaj nie będzie nikogo przyjmował.
— Dlaczego?
Zamiast odpowiedzi musiało mu wystarczyć kolejne potrząśnięcie głową. Księgowy 
wślizgnął się do  swojego pokoju i  zatrzasnął nogą drzwi.
Gawron udał się z  bukietem do  sekretariatu. Trzy kobiety, które siedziały tam przy 
biurkach, miały pełne ręce roboty.
— Gdzie jest plan zajęć Wiktora na  dzisiaj?
Musiał dwa razy powtórzyć pytanie.
— Wszystkie spotkania są odwołane.
— Aha. Dlaczego?
Nikt mu nie odpowiedział. Nikt nie przejawiał najmniejszej ochoty, by porozmawiać 
o  niesłychanym wydarzeniu, jakim była nieobecność Wiktora w  gabinecie, ani o  jeszcze 
bardziej niesłychanej rzeczy, czyli odwołaniu wszystkich planów przewidzianych na  ten 
dzień. Zdumiewająca sprawa: oto personel pogrążył się po  uszy w  pracy, zamiast 
skorzystać ze  sposobności i  urwać trochę czasu na  plotki.
— Co tu się właściwie dzieje?
Wszystkie trzy sekretarki jak na  komendę wzruszyły ramionami.
— Dlaczego jesteście takie ponure? — nie rezygnował Gawron. — Bolą was głowy? 
Za  dużo wypiłyście do  kolacji? Uszy do  góry, jutro też będzie dzień!
Uśmiechnęły się, ale jakoś blado i  bez przekonania. Nie ulegało wątpliwości, że coś 
je dręczy. Gawron czekał cierpliwie. Powód musiał być dość poważny, skoro nawet te 
kobiety, wybrane między innymi ze  względu na  łatwość nawiązywania kontaktów 
z  ludźmi i  ujmujący sposób bycia, zachowywały się z  tak wyraźnym skrępowaniem.
— W  porządku, o  co chodzi?
Nadal żadna nie chciała spojrzeć mu prosto w  oczy. Wreszcie najstarsza z  nich 
powiedziała nienaturalnym, drżącym głosem:
— Nie nam o  tym mówić.
„Nie nam o  tym mówić”. Innymi słowy, sprawa była natury osobistej, na  tyle 
wstydliwa, że nawet sekretarki, znane w  całym budynku z  zamiłowania do  plotek, wolały 
nie wypowiadać się na  ten temat. Niepokój Gawrona ulotnił się bez śladu. Bez trudu 
odgadł przyczynę ich zakłopotania podszytego palącą zazdrością: ktoś z  urzędników 
widział go w  towarzystwie Anny, kiedy włóczyli się w  niedzielę po  mieście albo dziś rano 
szli pod rękę do  pracy. Wiadomość rozeszła się lotem błyskawicy. Romans! Należało się 
tylko dziwić, dlaczego ich związek, tak świeżej przecież daty, spotkał się z  powszechnym 
potępieniem. Można by pomyśleć, że żyjemy w  jakimś średniowiecznym klasztorze, 
pomyślał Gawron, siadając za  biurkiem w  swoim pokoju. Czy w  grę wchodziła wyłącznie 
zazdrość, czy może także irytacja, że złamał niepisane prawo nakazujące bliskim 
współpracownikom szefa hołdować takiej samej wstrzemięźliwości jak on? A  może naraził 
się, zachowując daleko posuniętą dyskrecję? Czyżby sekretarki, księgowi, a  także 
strażnicy i  portierzy z  głównego holu mieli do  niego pretensję o  to, że starał się 
przynajmniej przez jeden weekend utrzymać w  tajemnicy swój związek z  Anną?
— Idiotyczne! — powiedział na  głos.
Rzeczywiście, to było idiotyczne, a  w  dodatku mało prawdopodobne. Kobiety 
i  mężczyźni pracujący w  Wielkim Wiku nie należeli do  osób, które oburzają się każdym 
skandalem i  dopatrują się nie wiadomo czego w  każdej tajemnicy. Wręcz przeciwnie, 
uwielbiali pieprzne smaczki życia. Szczególnie dotyczyło to trzech sekretarek. Właśnie 
na  ich twarzach gościły najbardziej szelmowskie, bezwstydne uśmiechy, kiedy 
informowały współpracowników o  jakichś sensacyjnych, pikantnych szczegółach. Nie 
miały w  zwyczaju opuszczać skromnie wzroku ani zachowywać się jak panienki 
z  prowincji. Gdyby chodziło akurat o  tę sprawę, z  pewnością spojrzałyby Gawronowi 
prosto w  oczy i  powiedziały: „No, no, ładne rzeczy!” Albo: „Zdaje się, że miałeś bardzo 
udany weekend? Podobno widziano cię w  barze z  Anną, jak piliście sobie z  dzióbków...”
Skoro nie o  tę sprawę chodziło, to o  jaką? Dokonał w  pamięci starannego 
przeglądu wszystkich piątkowych wydarzeń, próbując znaleźć to, które mogło stać się 
przyczyną poniedziałkowego zlodowacenia. Wszyscy z  zadowoleniem wchłaniali 
szampana i  ciastka, on zaś był taki jak zwykle — Książę Ironii i  Nonszalancji. Czyżby 
jednak kogoś uraził? Coś ich dręczyło, to jedno nie ulegało żadnej wątpliwości. Szczerze 
mówiąc, jego także coś dręczyło. Nie miał zupełnie czystego sumienia. Wiedział już nawet, 
co jest tego przyczyną: bójka z  Józefem. Podstęp z  kluczami. Kopniak na  pożegnanie. 
Przyjemność, jaką odczuwał po  zwycięstwie odniesionym dzięki nieuczciwym metodom. 
To wszystko było jednak jego prywatną tajemnicą, znacznie trudniejszą do  odkrycia niż 
romans z  Anną. Kto mógł wiedzieć, co wydarzyło się w  pogrążonym w  mroku tunelu, bez 
świadków, a  przede wszystkim, kto mógłby przejmować się losem jakiegoś idiotycznie 
ubranego wieśniaka nie mającego żadnych powiązań z  Wiktorem?
Gawron ponownie wrócił pamięcią do  minionego piątku, szukając przyczyny zmiany 
otaczającej go atmosfery. Pod pierwszym lepszym pretekstem wymknął się na  Targ 
Mydlany. Zjadł pomarańczę. Urwał kilka gałązek krzewu laurowego. Potem najadł się 
wstydu, ponieważ atak astmy złapał go w  najmniej odpowiednim momencie. Wrócił 
do  biurowca, by wziąć udział w  świętowaniu urodzin szefa. Zakończył dzień małym 
osobistym triumfem, z  roześmianą Anną w  łóżku, zachwyconą jego zgryźliwością, jego 
poszukującymi rękami, zaimprowizowanym przed stawieniem, jakie urządził ściągając 
bieliznę. „Za nas! Za  nas! Za  nas!” Przeczytał też zamieszczoną w  wieczornym wydaniu 
gazety notatkę niejakiego Mieszczucha (uwaga, tu znowu pojawiam się na  chwilę 
na  scenie!), wyśmiewającego sposób, w  jaki świeże okonie trafiły na  urodzinowy stół 
Wiktora. Z  pewnością felieton ten przeczytał też każdy pracownik firmy... I  kto wie, czy 
w  czyjejś głowie nie pojawiło się podejrzenie, że informatorem Mieszczucha był właśnie 
on, Gawron? Przecież to do  niego całkiem podobne! Czyżby unikali jego wzroku dlatego, 
że okazał się niegodnym rybiego zaufania? Bzdura!
Nagle zaświtało mu inne podejrzenie. Może sobie oszczędzić wysiłku i  przestać 
analizować wydarzenia sprzed kilku dni. Oczywiście! Ponury nastrój personelu mógł mieć 
tylko jedną przyczynę: starzec umarł! „Ani śladu życia”, dobre sobie! Poczuł niemal ulgę, 
bo wreszcie tajemnica została wyjaśniona. W  jednej chwili wszystko stało się jasne: brak 
poleceń od  szefa, zamknięte drzwi, anulowany porządek dnia, zagadkowe odpowiedzi 
na  jego pytania. Co innego niż śmierć albo poważny zawał serca lub udar mózgu mogło 
oderwać Wiktora od  pracy? Nawet gdyby przewrócił się i  złamał biodro, karteluszki 
z  poleceniami sfruwałyby z  jego łóżka jak gołębie z  dachu. Dopóki mógł nabrać 
powietrza w  płuca i  utrzymać pióro w  dłoni, nic nie powstrzymałoby go przed osobistym 
kierowaniem sprawami przedsiębiorstwa.
A więc o  to chodzi. Kij w  końcu nie wytrzymał i  trzasnął. Wiktor umarł, a  nikt 
z  pracowników nie miał dość odwagi, żeby poinformować o  tym Gawrona. A  może — 
taką ewentualność również należało brać pod uwagę — przypuszczali, że już wie 
o  wszystkim, i  byli oburzeni jego doskonałym nastrojem, brakiem powagi, żartobliwymi 
uwagami? „Nie nam o  tym mówić”, stwierdziły sekretarki. Miały rację. Przecież to on pełnił 
funkcję oczu i  uszu szefa, to on był jego posłańcem i  człowiekiem do  wszystkiego, to on 
żył z  nim tak blisko, jak blisko można żyć z  kostką lodu. Nic dziwnego, że zabrakło 
chętnych do  przekazania mu tej wiadomości. Nic dziwnego, że dopiero za  jakiś czas 
z  któregoś z  niższych pięter przyjedzie sam dyrektor d/s finansowych, by osobiście 
powiadomić go o  „przykrym zdarzeniu”. Kto wie, może uczyni to sama Anna? 
W  hierarchii służbowej zajmowała wystarczająco wysokie stanowisko. Gawron siedział 
za  biurkiem i  czekał w  nadziei, że tak właśnie się stanie. Po  pewnym czasie zamknął 
oczy i  oparł brodę na  piersi. Po  raz pierwszy od  piątkowego wieczoru poczuł, że 
przydałoby mu się trochę snu.
Drzwi do  jego pokoju były otwarte, więc Anna nie musiała pukać w  wytartą okleinę. 
Była jednak dość mądra, żeby zapukać i  czekać. Gawron natychmiast ocknął się 
z  drzemki i  dał jej znak, żeby weszła. Zdążył nawet przywołać na  twarz wyraz 
melancholijnej zadumy, zdążył zacząć się zastanawiać, jakie konsekwencje mogła mieć 
dla niego śmierć Wiktora. Awans? Przeniesienie? Może jakiś zapis w  testamencie? 
Na  pewno oznaczało to jedno: nie pora na  amory, nie pora na  wpychanie rąk pod 
spódnicę i  bluzkę Anny.
Kobieta nie patrzyła na  Gawrona. Miała taką samą minę jak sekretarki, jak 
księgowy, który pospiesznie umknął do  swego pokoju, jak portierzy i  strażnicy, którzy 
zignorowali radosne pozdrowienia Gawrona, kiedy wchodził do  budynku. Był już 
całkowicie pewien, że jego domysły okazały się trafne. Anna sprawiała wrażenie, jakby 
znajdowała się w  głębokim szoku. W  niczym nie przypominała kobiety, która jeszcze nie 
tak dawno leżała roześmiana w  jego łóżku.
— Wejdź, proszę. Co się stało?
— Mam złe wiadomości — odparła.
Nogi ugięły się pod nią. Gawron zerwał się z  fotela, doskoczył do  niej, chwycił ją 
w  ramiona. Nieważne, co pomyślą inni. Jej łzy spływały na  marynarkę i  krawat.
— Usiądź. — Chętnie sam by się rozpłakał. Czuł się zdezorientowany, 
a  jednocześnie niesłychanie potężny. Fakt, że starzec nie żyje, jes2cze nie utorował sobie 
do  końca drogi do  jego świadomości. — Co się stało? — zapytał powtórnie.
Kilka razy odetchnęła głęboko, po  czym wreszcie spojrzała mu prosto w  oczy.
— To okropne, że właśnie ja muszę ci o  tym powiedzieć.
— Nie musisz niczego mówić, Anno. Już wiem. Domyśliłem się.
— Czego się domyśliłeś?
— Chodzi o  Wiktora, prawda? Jest bardzo chory albo nie żyje.
Pokręciła głową. Niewiele brakowało, a  parsknęłaby śmiechem.
— Byłoby dla ciebie lepiej, gdyby nie żył. Ale on nie umarł. Chodzi o  ciebie... O  nas! 
— Otarła łzy 2 twarzy, a  po  krótkim milczeniu odezwała się prawie normalnym głosem: — 
Poinformował mnie, że musisz odejść. Chyba dowiedział się o  naszym spotkaniu, ale 
skąd? Poza tym to przecież nie jego sprawa! Co za  szaleństwo!
Wręczyła mu pismo na  firmowym papierze. Wiktor zostawił je na  biurku Anny. 
Nawet nie zadał sobie trudu, by zakleić kopertę. Wystarczyło, żeby jakiś wścibski urzędnik 
2ajrzał do  środka i  wiadomość lotem błyskawicy rozeszła się po  całym budynku, 
od  głównego holu na  parterze poczynając, na  dwudziestym siódmym piętrze kończąc. 
Tych kilka zdań Wiktor napisał ołówkiem w  piątek wieczorem, w  dzień swoich urodzin.
„Jego pozasłużbowe kontakty i  działania sprawiły, że nie mogę w  dalszym ciągu 
darzyć go zaufaniem. W  mojej firmie, gdzie stosunki między pracownikami, producentami, 
sprzedawcami oraz klientami opierają się na  zasadzie kryształowej uczciwości oraz 
wzajemnego zaufania, nie ma miejsca dla kogoś takiego jak on. Zwalniam go. Proszę go 
poinformować, że musi opuścić swój pokój do  południa w  poniedziałek, oraz że 
ewentualne dalsze rozmowy między nami będą się odbywać wyłącznie za  pośrednictwem 
prawników”.
Załącznik do  pisma stanowiła jeszcze jedna, mniejsza koperta, zawierająca oficjalną 
informację o  zwolnieniu.
— On zupełnie zbzikował! — skarżyła się Anna. — Jest stary, szalony i  okrutny! 
Zamknął się tam na  górze jak tchórzliwy, wredny szczeniak! Czy jemu się wydaje, że jest 
naszym właścicielem? Czy nie możemy mieć żadnych „pozasłużbowych kontaktów”, 
których on by wcześniej nie zaakceptował?
Jednak Gawron doskonale zdawał sobie sprawę, co oznacza zwrot „pozasłużbowe 
kontakty i  działania”. Ktoś — chwilowo jeszcze nie wiedział kto — puścił farbę. Teraz 
Wiktor wie o  haraczu płaconym co kwartał przez straganiarzy, o  haraczu, który uczynił 
Gawrona bogatym... i  nieostrożnym.
— On wcale nie oszalał — mruknął. — Ta sprawa nie ma nic wspólnego z  tobą ani 
z  nami.
— Będziemy walczyć o  ciebie!
Była gotowa stanąć na  czele strajku, zbierać podpisy pod petycjami, zaryzykować 
utratę pracy, dać Wiktorowi tęgi wycisk. Chciała zostać strażniczką serca Gawrona. 
Gawron pokręcił głową. Po  co walczyć, jeśli walka prędzej czy później musi zakończyć się 
klęską? Kto go poprze, kiedy wyjdą na  jaw prawdziwe przyczyny zwolnienia, kiedy stanie 
się jasne, że był nie tylko cynikiem, ale także oszustem? Gdyby zdecydował się podnieść 
raban, wówczas Wiktor wraz ze  swymi prawnikami mógłby zgotować mu przykrą 
niespodziankę. Wystarczy jeden meldunek złożony na  policji, żeby stanął przed sądem 
oskarżony o  wymuszanie haraczu i  przywłaszczenie korzyści majątkowych. Bardzo 
szybko trafiłby do  pudła. Ukrywający się piętro wyżej starzec uczynił mu ostatnią 
grzeczność, pozbawiając go pracy, ale nie wolności.
— Proszę, Anno — powiedział i  jeszcze raz pokręcił głową. — Żadnych awantur.
Na więcej nie starczyło mu odwagi. Już pożegnał się z  posadą, zrezygnował 
z  Anny. Zależało mu tylko na  tym, by odejść z  podniesionym czołem. Najchętniej 
od  razu spakowałby się i  wyszedł z  pokoju, ale ona tego nie rozumiała. Nie chciała 
ustąpić.
— Zrób coś! — zażądała.
Jej odwaga i  niewinność sprawiły, że poczuł coś w  rodzaju wstydu.
— W  porządku. Spróbuję z  nim porozmawiać. Chyba była jeszcze niewielka 
szansa, żeby Wiktor zmienił zdanie. Spróbuje mu jakoś wytłumaczyć, dlaczego ściągał 
haracz od  sprzedawców. Bądź co bądź czynił to w  dobrze pojętym interesie Wiktora. 
Dzięki temu straganiarze siedzieli cicho, a  w  przypadku jakichś nieporozumień on, 
Gawron, miał zagwarantowaną rolę pośrednika. „Musiałem brać od  nich pieniądze”, powie 
starcowi. „Nie zaufaliby nikomu, kogo nie musieliby opłacać”.
Ponownie zastukał do  drzwi apartamentu. Usiłował dodzwonić się przez telefon 
wewnętrzny, ale za  każdym razem słyszał informację, że szef „będzie nieuchwytny aż 
do  późnego popołudnia”. W  rzeczywistości Wiktor ukrył się w  cieplarni na  dachu, 
prowadząc uporczywą walkę z  mszycami, podlewając rośliny, spoglądając przez szyby 
na  smagane deszczem i  wiatrem dachy okolicznych budynków. Po  co stawać oko w  oko 
z  Gawronem, skoro wystarczyło podpisać jego zwolnienie i  zapomnieć, że ktoś taki 
w  ogóle istniał? Przecież wraz z  wybiciem dwunastej w  południe zniknie bez śladu.
Jednak Gawron nie mógł ulec bez walki, nie mógł po  prostu zniknąć, przynajmniej 
dopóty, dopóki w  pobliżu była Anna. Nie mógł zabrać rzeczy z  biurka i  wyparować. 
W  związku z  tym postanowił, że ostatnie godziny spędzi siedząc i  nic nie robiąc. Otworzy 
szeroko drzwi, rozwali się w  fotelu, położy nogi na  blacie i  poczeka tak długo, aż 
wreszcie Wiktorowi znudzi się ukrywać na  dachu. Niech zjedzie na  dwudzieste siódme 
piętro. Omówią tę sprawę w  cztery oczy, a  wtedy zobaczymy, czy starzec potrafi być 
tyranem w  inny sposób niż za  pośrednictwem pism i  notatek. Może jednak jeszcze nie 
wszystko stracone?
W południe Gawron nadal siedział w  swoim pokoju, zupełnie sam, spoglądając 
na  miasto zalewane strumieniami deszczu. Mimo wczesnej pory kierowcy włączyli światła, 
a  neony jarzyły się intensywnym blaskiem. Z  tego miejsca nie sposób było dostrzec ani 
różnobarwnych straganów stłoczonych na  Targu Mydlanym, ani porośniętych lasami 
wzgórz, ani nawet zielonych plam parków. Miasto wydawało się szare i  nieciekawe jak 
wysłużony garnitur. Gawron usłyszał, że jakiś mężczyzna pyta o  niego, ale nie rozpoznał 
głosu. Sekretarka odpowiedziała coś szeptem, a  chwilę później rozległy się ciężkie kroki 
i  w  otwartych drzwiach stanęli dwaj umundurowani strażnicy. Twarz jednego z  nich 
wydała się Gawronowi znajoma; przypuszczalnie często pełnił służbę w  głównym holu.
Właśnie ten strażnik odchrząknął, po  czym zapytał:
— Czy jest pan gotów?
— Gotów? Na  co?
Czyżby jednak szef postanowił go wezwać?
— Już południe, proszę pana.
— I  co z  tego?
— Przyszliśmy, żeby pana odprowadzić... na  zewnątrz.
Na zewnątrz! Te dwa słowa podziałały jak mocny cios w  żołądek. Na  zewnątrz. 
W  deszcz i  zimno. Tyłkiem na  bruk.
Potrząsnął głową.
— Jeszcze nie.
— Już pora, proszę pana.
— Mówię warn, że jeszcze nie!
Weszli do  pokoju.
— Proszę wstać i  pójść z  nami.
— Nie zabrałem rzeczy z  biurka.
Otworzył szufladę, aby udowodnić, że mówi prawdę, i  przy okazji spomiędzy 
kalkulatorów, ołówków i  temperówek wyłowił rozpylacz. Wsadził końcówkę do  ust, 
nacisnął, wziął głęboki wdech. Czuł, jak gąbczaste pęcherzyki w  jego płucach stają się 
coraz twardsze i  trudniej przenikliwe.
— Dostaliśmy rozkaz, proszę pana. Miał pan czas do  południa.
Pomogli mu. A  może to nie była pomoc, tylko objaw stanowczości? Chwycili go 
za  łokcie, podnieśli, odsunęli fotel, zatrzasnęli szufladę. Robili to wszystko tak delikatnie 
jak sanitariusze; wrażenie pogłębiał fakt, że twarz Gawrona miała barwę papieru.
— Musi pan oddać nam przepustkę.
Gawron wsadził rękę do  kieszeni, żeby zrobić, co mu kazano. Postanowił 
zrezygnować z  wszelkiego oporu. Pójdzie potulnie jak owieczka. Jednak zamiast 
laminowanego prostokącika o  ostrych krawędziach poczuł pod palcami stary spężynowiec 
i  pęk kluczy; przecież jeszcze nie tak dawno poradził sobie w  pogrążonym w  mroku 
przejściu podziemnym z  uzbrojonym napastnikiem! Nadarzała się okazja, żeby ponownie 
zrobić użytek z  pięści.
Wreszcie znalazł przepustkę. Chętnie przedarłby ją na  pół, gdyby nie to, że folia, 
w  którą była oprawiona, nie dawała się nawet zgiąć, a  na  dodatek bardzo trzęsły mu się 
ręce.
— Chodźmy już — powiedzieli strażnicy, a  następnie poprowadzili go korytarzem 
do  sekretariatu, stamtąd zaś do  windy. Nigdzie nie widział żywego ducha. Nawet Anna 
znikła bez śladu. Ktoś miał przynajmniej tyle poczucia przyzwoitości, żeby odwołać 
personel na  czas, kiedy Gawron będzie eskortowany „na zewnątrz”. Pozwolił doprowadzić 
się do  windy. Pozwolił dowlec się do  wielkich obrotowych drzwi. Pozwolił, żeby 
wypchnęły go na  deszcz i  wiatr. Przez cały czas ściskał w  ręce pęk kluczy; ostre 
końcówki sterczały spomiędzy palców, żeby zadać jak najwięcej bólu i  uczynić jak 
najwięcej szkód. Niestety, odpowiednia chwila nie nadeszła. Takie chwile nigdy 
nadchodzą, chyba że w  książkach albo filmach. Dwaj strażnicy byli zbyt ostrożni 
i  za  silni, żeby z  nimi walczyć.
— Dziękujemy panu — powiedział ten o  znajomej twarzy, do  końca zachowując 
dobre maniery. Chwilę potem Gawron znalazł się „na zewnątrz”, w  deszczu i  chłodzie. 
Nikt nie pospieszył z  wielkim czarnym parasolem, nikt nie wezwał taksówki. Teraz musiał 
sam dawać sobie radę. Był mniej ważny od  okonia przeznaczonego na  urodzinowe 
przyjęcie.
Wiedział, czuł to w  kościach, że Wiktor przestał już ukrywać się przed światem 
i  pojawił się w  swoim gabinecie. Jak tylko zameldowano mu, że Gawron opuścił budynek, 
zjechał piętro w  dół i  zasiadł za  biurkiem, jakby nie miał nic wspólnego z  tym, co się 
wydarzyło i  co się jeszcze miało wydarzyć. Czy będzie mu brakowało Gawrona? A  jakie 
właściwie zalety miał człowiek stojący teraz samotnie przed wejściem do  biurowca? Spryt, 
znajomość realiów bazaru, zjadliwe poczucie humoru, ogładę towarzyską? Wiktor jest 
wystarczająco majętny i  potężny, żeby to wszystko sobie kupić, żeby znaleźć innego, 
uczciwszego Gawrona, który z  wdzięcznością przyjmie propozycję podjęcia pracy u  jego 
boku. Wiktor natychmiast zapomniał o  swoim długoletnim współpracowniku. W  tym wieku 
nie można obciążać sobie pamięci nieistotnymi wspomnieniami.
Za przyciemnianymi, wzmocnionymi szybami apartamentu Wiktora wiatr huczał bez 
ustanku, niosąc ze  sobą niezliczone krople deszczu. Wielki Wik chwiał się lekko w  górnej 
części i  pogwizdywał cichutko. Kawa kołysała się w  filiżance Wiktora. Drzwi jego gabinetu 
otworzyły się, a  zaraz potem trzasnęły głośno. Przycisk do  papieru przejechał na  drugą 
stronę biurka.
Gawron po  raz kolejny w  życiu znalazł się na  samym dnie wąwozu, między 
lśniącymi, chwiejącymi się, poświstującymi ścianami ze  szkła, stali i  kamienia.


2




Czego spodziewaliście się po  Gawronie? Że nagle wyzwolony z  reżimu dnia pracy 
straci sens życia? Większość ludzi miasta, a  przynajmniej większość mężczyzn, jest tak 
silnie związana ze  swoją pracą, że kiedy ją utraci, staje się krucha i  pusta w  środku jak 
wydmuszka. Praca została stworzona z  myślą o  leniwych; dopisuje do  życia fabułę 
podzieloną na  rozdziały kolejnymi dojazdami i  powrotami, gdzie funkcję znaków 
interpunkcyjnych pełnią przystanki tramwajowe; opróżnia przedmieścia i  satelitarne 
osiedla, ofiarowując ich mieszkańcom tasiemcowy serial, którego kolejne odcinki są 
wyznaczane uderzeniami zegara. Daje ludziom do  ręki banknoty, książeczki czekowe 
i  karty kredytowe, czyniąc ich obywatelami z  prawdziwego zdarzenia, gdyż ani samo 
przyjście na  świat, ani kilkunasto — lub kilkudziesięcioletnie życie nie zdołały tego 
uczynić. Cotygodniowa wypłata sprawia, że nawet przybysz z  daleka czuje się wszędzie 
jak u  siebie w  domu, natomiast ten, kto ma puste kieszenie, wszędzie czuje się obco. 
Jednak Gawron, choć sprawiał wrażenie bezradnego i  zrozpaczonego, nie załamał się 
pod ciężarem nieszczęścia. Tak jak każdy, w  miarę rozsądny człowiek, był zbyt wielkim 
egoistą, żeby zrobić sobie jakąś krzywdę. Przez trzy dni nie wychodził z  domu, nie 
odbierał telefonów, nie wpuścił Anny, która przychodziła dwa albo trzy razy, nie 
zareagował również wtedy, kiedy przysłała mu swoje zdjęcie, zrobione chyba przed kilku 
laty, z  podpisem: „Spotkajmy się i  porozmawiajmy”. Jaki miałoby to cel? Nie przeczytał 
nawet nabazgranego pospiesznie listu, który zostawiła mu w  skrzynce. „Decyzje Wiktora 
nie mają żadnego wpływu na  to, co do  ciebie czuję”. Gawron wiedział lepiej. Zdawał 
sobie doskonale sprawę, że Anna odwróci się od  niego, kiedy tylko zrozumie, co kryje się 
za  określeniem „pozasłużbowe kontakty i  działania”. Po  co pielęgnować uczucie, które 
i  tak musi zwiędnąć? Starał się o  niej nie myśleć, starał się nie szacować rozmiarów strat. 
Teraz najważniejsze było znalezienie sposobu na  rozładowanie i  wykorzystanie gniewu, 
jaki ogarniał go z  coraz większą siłą. Gawrona zżerała wściekłość. Co takiego uczynił 
oprócz tego, że starał się zachowywać jak pragmatyk, który wykorzystuje każdą okazję, 
jaka wpadnie mu w  ręce? Za  wszystko winił ponurego milionera. Winił też handlarzy 
z  Targu Mydlanego, a  przede wszystkim tchórza, który go sypnął. Kto to mógł być? 
Z  pewnością jeden ze  starych kompanów Wiktora, któryś z  rozsypujących się wraków 
biorących udział w  urodzinowym przyjęciu. Ale który? Tego Gawron nie wiedział, więc, 
przynajmniej na  razie, winił ich wszystkich.
Widział kiedyś film — „Śmiertelny pocałunek”, w  którym pewien angielski lord tropił 
i  kolejno zabijał pięciu pasażerów dyliżansu. Jaki miał motyw? Otóż jeden z  tych 
mężczyzn pocałował, a  następnie obrabował jego żonę, kiedy ta zasnęła na  jakiś czas, 
zmorzona trudami podróży. „Lepiej niech zginą wszyscy, niż miałby przeżyć ten, co 
zdeptał cześć mojej żony, a  w  przyszłości mógłby uczynić to samo z  czcią innej damy” 
— powiedział ów lord z  akcentem typowym dla angielskiej arystokracji, a  także dla 
angielskich aktorów. Od  przekupionego woźnicy uzyskał listę pasażerów, po  czym, 
uniesiony szlachetnym oburzeniem, wyruszył w  szaleńczą podróż po  kraju. Zabijając 
kolejne ofiary nie wiedział, że każdy z  pasażerów dyliżansu popełnił w  mniej lub bardziej 
odległej przeszłości jakąś odrażającą zbrodnię (morderstwo, podpalenie lub oszustwo), 
a  więc, że wszyscy „zasługiwali” na  śmierć. Nie wiedział również (jakie proste są te 
filmy!), że żaden z  nich nawet nie dotknął jego żony; prawdziwym winowajcą był woźnica, 
który dotrwał szczęśliwie do  końcowych napisów i  mógł zaraz potem dokonać kolejnego 
odrażającego czynu.
Anglicy uwielbiają takie przekorne zakończenia, a  pod tym względem Gawron nie 
był wyjątkiem. Teraz często śnił mu się ten film, tylko że na  miejscu pasażerów zasiadali 
starzy sprzedawcy, dyliżans zaś zamieniał się w  urodzinowe przyjęcie Wiktora. On, 
Gawron, został zapalczywym młodzieńcem ubierającym się wyłącznie na  czarno. 
Bezlitośnie rozprawił się ze  wszystkimi pięcioma biesiadnikami. Ginęli wśród stert 
owoców, umierali na  łożach ze  szpinaku. A  co stało się z  woźnicą, gotowym ponownie 
zgrzeszyć?
Niestety, Gawron za  każdym razem budził się przed końcowymi napisami.
Za dnia śnił na  jawie. W  tych podsycanych gniewem fantazjach mścił się 
za  zniewagę, jaką było wyrzucenie na  bruk z  Wielkiego Wika. Stawał się wówczas 
angielskim lordem, tyle że znacznie bardziej bohaterskim, natomiast mniej 
dystyngowanym. Jego bronią stał się sprężynowy nóż Józefa. Brał go do  ręki, otwierał 
ostrze, po  czym odgrywał długie sceny, w  których demonstrował, co uczyniłby ze  swymi 
przeciwnikami. Potem walił pięścią w  drzwi łazienki. Albo gryzł paznokcie u  obu rąk. Albo 
masturbował się, ale nawet wtedy nie mógł utrzymać pod powiekami obrazu żadnej 
kobiety. Wstawał późno z  łóżka, pił za  dużo likieru, który kupił podczas weekendu 
z  myślą o  Annie. Oddychał z  coraz większym wysiłkiem — najpierw ze  zdenerwowania, 
potem w  związku z  astmą, która ściskała mu płuca żelazną obręczą. Częściej niż 
powinien korzystał z  rozpylacza. Połączone działanie alkoholu, lekarstwa oraz nadmiaru 
sennych marzeń sprawiło, iż miał problemy ze  skupieniem myśli.
Jednak po  pewnym czasie (gniew jest jak sprinter; jeśli kazać mu biec na  dłuższym 
dystansie, szybko opada z  sił) spłynęło na  niego uspokojenie. Co prawda psychicznie był 
mocno poturbowany i  obolały, ale powoli zaczął sobie uświadamiać, że niedawne 
przejścia wcale go nie osłabiły, a  raczej wręcz przeciwnie, uczyniły znacznie silniejszym. 
W  gruncie rzeczy Wiktor wyświadczył mu przysługę, zdejmując z  rąk kajdany. Praca, 
którą Gawron stracił, nie była warta nawet tego, żeby na  nią splunąć. Jakie to szczęście, 
że nie musi już sobie zawracać nią głowy! Wiele lat temu za  jej uzyskanie zapłacił... 
duszą. Tak, „dusza” to najwłaściwsze słowo. W  chwili, gdy Gawron przyjął pierwszy czek 
od  Wiktora, musiał pożegnać się ze  swoim dotychczasowym siedliskiem. Mały miejski 
ptaszek rozpostarł skrzydła i  dał się unieść łagodnym, wstępującym prądom powietrza aż 
na  zawrotne wysokości, gdzie szybują jastrzębie. Teraz po  prostu wrócił na  ziemię.
Na myśl o  jedzeniu chwytały go mdłości, ręce drżały mu tak bardzo, że nie mógł 
utrzymać widelca ani nalać sobie kawy, ale przynajmniej zaczął poświęcać przyszłości 
prawie tyle samo uwagi co przeszłości. Jaki użytek powinien zrobić ze  swojej nowej siły 
i  odzyskanej duszy? Za  późno już, by zaczynać od  początku nową karierę, ale przecież 
zdołał zgromadzić wystarczający kapitał, żeby uruchomić jakiś mały biznes. Sprawdził stan 
oszczędności, przeliczył zachomikowane banknoty. Nie miał długów, zobowiązań ani 
rodziny na  utrzymaniu. Z  pewnością mógłby znaleźć się w  znacznie gorszej sytuacji. 
Łatwiej być zamożnym człowiekiem bez pracy niż nędzarzem obarczonym nadmiarem 
obowiązków. Nie musiał się spieszyć. Odpocznie przez miesiąc albo dwa, naturalnie przez 
cały czas rozglądając się za... Właśnie, za  czym? Może za  jakimś barem? A  może 
sklepem? Niepokoiła go jedynie perspektywa długotrwałej bezczynności. Czy zdoła 
wytrzymać pół roku bez żadnego zajęcia? Albo nawet dziewięć miesięcy? Z  drugiej strony 
przyda mu się trochę czasu, żeby spokojnie zaplanować przyszłość, a  w  dodatku 
wreszcie będzie mógł się dobrze zabawić. Teraz może robić wyłącznie to, co sprawia mu 
przyjemność. Nie musi wiązać krawata. Nie musi nosić garnituru, tego uniformu 
świadczącego o  tym, że jest się niewolnikiem. Nie musi wybiegać w  pośpiechu z  domu, 
nawet nie dopiwszy kawy, i  pędzić przez miasto, żeby nie spóźnić się do  pracy.
Poczuł, że wreszcie może wyjść na  ulicę. W  szafie znalazł czarną skórzaną kurtkę, 
którą kiedyś nosił. Co prawda była już mocno sfatygowana, ale nadal pasowała jak ulał, 
a  zamek błyskawiczny działał bez zarzutu. Czuć ją było lekko bazarem, na  podszewce 
zaś pod pachami i  na  plecach zostały ciemne plamy potu. Co prawda nie miał 
odpowiednich spodni ani koszuli, lecz okazało się, iż do  kurtki całkiem nieźle pasuje 
najmniej eleganckie z  jego biurowych ubrań, naturalnie z  wyjątkiem marynarki. Od  razu 
poczuł się przeistoczony. Stara kurtka zwróciła mu wolność. Dzięki niej wskrzesił 
człowieka, którym był kilkanaście lat temu. Przełożył do  zapinanych na  suwaki kieszeni 
klucze, portfel, rozpylacz, a  także sprężynowy nóż Józefa, posprzątał mieszkanie, 
przeczytał list od  Anny, postawił jej fotografię na  kominku, po  czym wyruszył w  miasto.
Od urodzin Wiktora minął zaledwie tydzień, Gawron zaś zdążył w  tym krótkim czasie 
odkryć na  nowo miłość, stracić pracę i  został wyrzucony na  bruk z  dwudziestego 
siódmego piętra. W  sumie czuł się jak chłopak, który właśnie zeskoczył ze  zderzaka 
tramwaju przejechawszy na  nim przez całe miasto: brakowało mu tchu w  piersi, 
a  zarazem rozpierała go nadzwyczajna energia. Skierował się prosto ku Targowi 
Mydlanemu; im wcześniej go tam zobaczą, przechadzającego się jakby nigdy nic między 
straganami, tym szybciej uda mu się odzyskać szacunek do  samego siebie.
Początkowo nikt na  niego nie spojrzał, nikt go nie pozdrowił. Nie dlatego, żeby go 
ignorowano: po  prostu nie poznali go. Stara skórzana kurtka okazała się najlepszym 
przebraniem. Inaczej w  niej wyglądał, inaczej się w  niej poruszał: z  rękami wbitymi 
w  kieszenie, szeroko stawiając nogi, kołysząc się na  boki. Gawron w  garniturze i  pod 
krawatem sprawiał wrażenie odrobinę wyższego, był wyprostowany, jakby kij połknął. 
Właściciele straganów poznali go dopiero wtedy, kiedy usiadł wśród nich w  jednym 
z  barów w  Mydlanym Ogrodzie. Do  jego uszu dotarły szepty, kątem oka dostrzegł 
zaintrygowane spojrzenia i  ruchy głów. Kelner jak zwykle stanowił uosobienie 
grzeczności, ale kelnerzy się nie liczą. Tragarze i  ekspedientki nie odzywali się do  niego, 
ale oni nigdy nie śmieli się do  niego odezwać. Był dla nich za  wysoko. Był wysłannikiem 
Starego Człowieka, jego reprezentantem na  Ziemi.
Gawron czynił wszystko, aby sprawić wrażenie, że zachowuje się zupełnie 
swobodnie, ale nie mógł nawet utrzymać filiżanki w  ręce. Trzęsła się tak bardzo, że kiedy 
słodził kawę, kostka cukru podskakiwała na  łyżeczce. Marzył o  tym, by móc zasłonić się 
gazetą, marzył o  tym, by skryć się za  papierosem, choć wtedy bardzo szybko poczułby, 
jak płuca wypełniają mu się ogniem. Obawiał się trochę, że dostrzeże jednego 
z  uczestników urodzinowego przyjęcia Wiktora, któregoś z  tych podpierających się laską 
starców, i  niejako będzie zmuszony urządzić mu scenę, ale przede wszystkim bał się 
reakcji straganiarzy, którzy z  pewnością wiedzieli już, że wypadł z  łask Wiktora. Lękał się 
kpin, docinków, a  także szturchańców, i  miał ku temu poważne powody. Przecież 
pierwszą myślą, jaka każdemu z  nich przyszła do  głowy, było to, że te łapówki, te 
pieniądze, ściągane przez Gawrona co kwartał jako „opłata manipulacyjna” 
za  pośredniczenie między handlarzami a  Wiktorem, za  szepnięcie właściwego słówka 
w  odpowiedniej chwili, mogli równie dobrze wyrzucić przez okno albo spuścić z  wodą 
w  ustępie. Jedynym człowiekiem, który nie miał co marzyć o  uzyskaniu dostępu 
do  Wiktora, był teraz właśnie Gawron. Owszem, mógł rozmawiać z  dawnym szefem, lecz 
wyłącznie „za pośrednictwem prawników”. Jednak wczesny ranek to nie pora na  kłótnie 
ani awantury. Na  targu panował nazbyt duży ruch, a  handlarze zanadto byli pochłonięci 
ustalaniem cen na  dany dzień, żeby poświęcać Gawronowi dużo czasu. Istotnie, wszyscy 
już wiedzieli, że stracił posadę, ale nikt nie miał pojęcia dlaczego. Żaden z  pięciu starców 
nie puścił pary z  ust. Starzy ludzie mają i  tak wielu wrogów, a  znacznie więcej 
przyjemności niż rozpuszczanie plotek daje im dotrzymywanie tajemnic — tym bardziej, 
jeśli tajemnice te narodziły się podczas prowadzonej w  cieplarni rozmowy z  szefem. Tak 
więc Gawron został dostrzeżony, ale nie osądzony. Ludzie, którzy nigdy go zanadto nie 
lubili, nie widzieli powodu, aby nie lubić go jeszcze bardziej tylko dlatego, że — podobno 
— stracił pracę. Jakie to mogło mieć znaczenie? Ich zachowanie nie wynikało z  nakazów 
dobrego wychowania, gdyż o  tych nie mieli najmniejszego pojęcia. Upadek Gawrona mógł 
stanowić dla nich dobrą nowinę; kto wie, może oszczędzą trochę pieniędzy? Jednak 
z  drugiej strony przecież na  jego miejsce zapewne zjawi się ktoś nowy, bardziej 
bezwzględny, bardziej chciwy. Już chyba lepiej dogadywać się z  tym astmatykiem. Co 
prawda nie dało się go lubić, ale na  swój sposób bywał dowcipny, a, przede wszystkim, 
łatwo można się z  nim porozumieć. Bądź co bądź wyrósł właśnie tu, na  targu. To prawda, 
okradał ich w  bezczelny sposób, ale przynajmniej nie czynił krzywdy. Taka właśnie jest 
pokrętna logika ulicy: oto Gawron zyskał uznanie w  oczach niedawnych wrogów, tak 
samo jak zyskuje uznanie zabijaka, który wypuści z  rąk lekko podduszoną ofiarę.
Ci, co zawsze mieli z  nim poprawne układy i  sądzili, że za  wręczane mu co kwartał 
pieniądze w  pewnym sensie kupili go sobie, nadal uważali go za  coś w  rodzaju swojej 
własności, mimo iż wartość „ich człowieka w  Wielkim Wiku” spadła praktycznie do  zera. 
Niektórzy odczuwali nawet wyrzuty sumienia, podejrzewając, że przyczyną jego 
zwolnienia stały się zapewne te pieniądze. Jednocześnie bali się trochę. Jak zareaguje 
Wiktor? Najlepiej po  prostu zaczekać, a  prędzej czy później wszystko się wyjaśni. 
Znalazło się jednak kilku — byli to najmłodsi, a  także ci, co pili mniej kawy, a  więcej 
„czegoś mocniejszego” — którzy wstali z  miejsc i  podeszli do  Gawrona. Uścisnęli jego 
drżącą rękę.
— Przykra sprawa — wymamrotali współczująco, licząc na  to, że Gawron uchyli 
przed nimi rąbka tajemnicy. — Daj nam znać, gdybyś czegoś potrzebował — wydukali 
niedługo potem, by zakończyć niezręczne milczenie. Jeden czy dwóch zaproponowali 
nawet, że postawią kolejkę, aby mógł spłukać smak pecha odrobiną alkoholu.
Tak więc Gawron mimo wszystko został ponownie zaakceptowany na  targu, dzięki 
czemu miał gdzie się zastanawiać, co począć ze  swoim życiem. Przychodził teraz 
codziennie rano, wymieniał kilka uprzejmych gestów z  Celofanowym Człowiekiem, który 
jak zwykle kierował ruchem ludzi, wózków i  furgonetek, po  czym zasiadał w  barze, wśród 
niedawnych wrogów, a  obecnych sojuszników. Jeśli pytali go, dlaczego stracił pracę, nie 
opowiadał im kłamstw, ale nie mówił też prawdy. Najczęściej po  prostu milczał, dając 
do  zrozumienia spojrzeniami oraz ruchami ust, że spotkała go niezasłużona krzywda. 
Po  kilku dniach straganiarze zachowywali się tak, jakby nigdy nie był pośrednikiem 
między nimi a  Wiktorem, jakby nigdy nie wyłudzał od  nich pieniędzy, jakby oni nigdy nie 
proponowali mu łapówek; z  rozbawieniem słuchali jego suto zaprawionych sarkazmem 
opowieści o  starcu mieszkającym z  kotami, roślinami i  owadami na  dwudziestym 
ósmym piętrze drapacza chmur. Na  ulicy nikt nie nosi długo urazy w  sercu, naturalnie 
pod warunkiem, że rachunki zostaną szybko wyrównane. Jeśli czas mija, a  nienawiść nie 
gaśnie, oznacza to tylko tyle, że zostały jeszcze do  spłacenia jakieś długi.
Gawron wędrował wąskimi alejkami między stertami warzyw i  owoców, spoglądając 
na  bazar z  całkowicie nowej perspektywy. Nie musiał już bez przerwy zachowywać 
czujności, nie musiał notować w  pamięci cen ani twarzy, nie musiał ukradkiem zbierać 
haraczu ani wysłuchiwać utyskiwań na  zbyt wysokie hurtowe ceny owoców lub jakość 
oliwek albo gruszek. Jeżeli wziął do  ręki dorodne jabłko, żaden sprzedawca nie dawał mu 
do  zrozumienia lekkim ruchem głowy, że może je potraktować jako prezent. Teraz był 
po  prostu kimś z  tłumu rządzonego prostymi prawami rynku, które jeden z  handlarzy, 
zapewne zniecierpliwiony powtarzającymi się bez końca prośbami o  udzielenie kredytu, 
wypisał w  zwięzłej formie na  kawałku tektury i  wywiesił na  straganie: „Tutaj kupisz 
wszystko, ale tylko za  gotówkę” oraz: „Weksel to nie pieniądz”.
Gawron nie miał nic przeciwko temu, żeby stać się skromnym klientem, jednym 
z  mnóstwa kupujących, którzy uważnie oglądali każdy owoc, ważyli go w  ręku, wąchali, 
starając się ocenić smak i  stopień dojrzałości. Różnił się od  nich tylko większym 
doświadczeniem. Wiedział, jaki odgłos powinien wydać smaczny melon, jeśli zastukało się 
w  niego palcami, wiedział, że wystarczy lekko zadrapać ziemniak, aby przekonać się, czy 
łatwo będzie go obrać, wiedział, jak należy opukiwać kapustę oraz że najczerwieńsza 
marchew jest najmniej smaczna i  nadaje się tylko do  gotowania. Potrafił na  pierwszy rzut 
oka stwierdzić, czy sałata jest dzisiejsza oraz zdemaskować każdy, nawet najbardziej 
przemyślny podstęp. Gdyby miał kupować mięso, wówczas nie czułby się tak pewnie, ale 
jeśli chodzi o  owoce i  warzywa, to nikt na  całym Targu Mydlanym nie dorównywał mu 
wiedzą i  doświadczeniem.
Czy nie szkoda marnować takich zdolności? Czy nie mógłby wrócić tam, skąd 
wyszedł (był przecież synem straganiarza) i  zająć się handlem, tak jak jego ojciec? Może 
ze  względu na  Wiktora? A  może dlatego, że po  kilkunastu latach spędzonych 
za  wygodnym biurkiem nie miał najmniejszej ochoty wstawać o  piątej, schylać się, 
dźwigać, nosić i  sprzedawać? Może po  prostu był już na  to za  stary? Jakoś 
nieszczególnie przemawiała do  niego wizja przygarbionego, siwiejącego Gawrona 
ukrytego za  szańcami jabłek i  gruszek, szacującego swój majątek na  podstawie liczby 
rozdanych papierowych toreb. Jednak druga możliwość także nie wywoływała jego 
entuzjazmu: Gawron, który nie ma nic innego do  roboty, tylko siedzieć bezczynnie, 
starzeć się i  wydawać pieniądze. Ta perspektywa mogła stać się atrakcyjna tylko 
w  jednym wypadku: gdyby znalazł w  sobie dość odwagi i  bezczelności, żeby podnieść 
słuchawkę i  porozmawiać z  Anną.
W głębi duszy żywił nadzieję, że pewnego dnia spotka ją przypadkiem na  ulicy. Był 
psychicznie przygotowany na  taką możliwość. Tylko jej widok mógł sprawić mu 
autentyczną przyjemność. Jeżeli natomiast chodzi o  napastnika z  tunelu to — co chyba 
oczywiste — nie miał najmniejszej ochoty ponownie go zobaczyć. Chłopiec, którego „nuż” 
wciąż nosił w  kieszeni, był dla niego nikim. A  jednak, podczas dziesiątej wizyty w  barze, 
dostrzegł Józefa, wyładowującego worki z  cebulą (po trzy naraz) z  furgonetki Rudzielca 
zaparkowanej na  obrzeżu targowiska. Gawron nie był zachwycony faktem, że jego dwaj 
najwięksi wrogowie — handlarz, który zawsze traktował go z  obrzydzeniem i  pogardą 
oraz niedoszły rabuś z  tunelu — są w  tak dobrej komitywie. W  pierwszej chwili nawet 
ogarnął go lęk. Nie potrafił sobie wytłumaczyć, jakie zrządzenie losu, jaki zbieg 
okoliczności zetknął tych dwóch ludzi. Jego zmieszanie nie trwało jednak długo, bo 
w  chwili, kiedy uświadomił sobie niezwykłość sytuacji, pojął prawdę. Nagle wszystko stało 
się jasne. Zagadka napadu sprzed dwóch tygodni przestała być zagadką. Szczegóły, które 
wówczas umknęły jego uwagi, teraz pojawiły się z  całą ostrością, jakby wydobyte 
z  mroku światłem reflektora. Przypomniał sobie, że Rudzielec wręczył mu wypchaną 
pieniędzmi kopertę z  drwiącym uśmiechem na  ustach, a  zaledwie dwie godziny później 
Józef, uzbrojony nie tylko w  nóż, ale także fotografię, spróbował... Właśnie, co? 
Spróbował odebrać kopertę i  zwrócić ją Rudzielcowi. Plan jednak się nie powiódł, więc co 
uczynił zawiedziony Rudzielec? Jeszcze tego samego popołudnia zadzwonił do  Wiktora 
albo wysłał do  niego nie podpisany list. Teraz Józef pracuje dla Rudzielca, Gawron zaś 
włóczy się po  targu, bez pracy, bez zajęcia, bez perspektyw. Ci nieszczęśni, niewinni, 
nieszkodliwi starcy! I  pomyśleć, że chciał wymierzyć im sprawiedliwość, ukarać ich 
za  czyn, którego nie popełnili! Teraz już wie, kto stał się przyczyną nagłego, 
niekorzystnego zwrotu w  jego życiu. Uczyni wszystko, żeby wystawić za  to Rudzielcowi 
rachunek.
Najpierw jednak powinien zająć się Józefem. Już raz przetrzepał mu skórę, więc nic 
nie stało na  przeszkodzie, żeby uczynić to powtórnie. Kiedy kilka dni później znowu 
zauważył chłopaka na  targu, postanowił, że musi z  nim porozmawiać. Zapadł już zmrok, 
było bardzo ciepło, a  miasto za  nic nie mogło zasnąć. Po  raz pierwszy w  życiu Gawron 
został w  barze do  chwili zamknięcia lokalu; on i  jeszcze trzej mężczyźni, z  którymi grał 
w  kości, wstali od  stolika dopiero wtedy, kiedy sale już posprzątano, a  personel przebrał 
się i  szykował do  wyjścia.
Barman opuścił żaluzje, opłukał ostatnie szklanki, po  czym zaczekał, aż zapóźnieni 
goście wyjdą w  ciepłą czerwcową noc i  zamknął za  nimi drzwi. Gawron nie najlepiej grał 
w  kości, toteż przez cały czas przegrywał, aby w  ostatniej kolejce pójść na  pełne ryzyko; 
ku swemu zdziwieniu wygrał, w  związku z  czym był teraz bogatszy o  dziesięć tysięcy. 
Wepchnął je do  kieszeni skórzanej kurtki i  ruszył przed siebie.
Ekipy sprzątaczy oraz ludzie z  wężami skończyli już pracę. To, co jeszcze niedawno 
przypominało brudny, cuchnący śmietnik, teraz lśniło niczym kamienista, spłukana 
deszczem plaża — różnica polegała na  tym, że nocą na  kamieniste plaże pada 
srebrzysty blask księżyca, można tam usłyszeć nokturn grany przez morze i  wiatr, 
w  powietrzu zaś czuć orzeźwiający, słony zapach, tutaj natomiast pachniało zupą 
jarzynową, rozbrzmiewał jazzowy utwór na  klaksony samochodów i  ludzkie głosy, 
a  odległe konstelacje okien w  mieszkaniach, gdzie nikt nie mógł wykrzesać z  siebie 
choćby tyle energii, by nacisnąć wyłącznik lub zaciągnąć zasłony, rozsiewały żółte światło.
W letnie noce Targ Mydlany jedynie z  najwyższym trudem mógł pomieścić 
wszystkich ubogich i  bezdomnych, którzy zjawiali się tłumnie, by tu właśnie spędzić czas 
do  świtu. Po  co gnieździć się w  ruderach i  noclegowniach, po  co wpełzać pod mosty, 
do  podziemnych przejść, tuneli kolejki? Po  co wegetować w  ciemnych norach, 
na  cuchnącym, zleżałym materacu przysuniętym do  ściany, kiedy na  dworze jest 
czerwiec, na  niebie nie ma ani jednej chmurki, a  słońce tak grzało przez cały dzień, że 
nawet teraz, w  środku nocy, powietrze wciąż jeszcze jest ciężkie od  gorąca?
Nie było potrzeby, żeby rozpalać ogień, ale i  tak płonęło sporo ognisk, ponieważ 
biedacy zawsze są zziębnięci psychicznie i  potrzebują optymistycznego hipnotyzmu 
ognia, żeby przetrwać do  następnego dnia, żeby doszukać się choćby odrobiny radości 
w  stanowiącym ich żywioł morzu nędzy. Niektóre ogniska żyły bardzo krótko; miały tylko 
stworzyć iluzje domu, wznieść chybotliwe, tańczące ściany i  sufit, wykroić z  ciemności 
jasny, kulisty pokój; ta iluzja pomagała zasnąć dzieciom, z  reguły łaknącym poczucia 
bezpieczeństwa, jakie daje przebywanie w  zamkniętych pomieszczeniach. Inne płonęły aż 
do  świtu, otoczone wianuszkiem istot, którym alkoholowy głód doskwierał znacznie 
bardziej niż zmęczenie albo rozpacz. Przy jednym z  ognisk ulokowali się hałaśliwi 
zwolennicy hazardu, przy innym prażono kukurydzę wyłuskaną ze  znalezionych kolb, przy 
jeszcze innym zgromadzili się miłośnicy sztuki wokalnej, których śpiew często przerywały 
ataki kaszlu. Nocni mieszkańcy bazaru, ze  swoim zwyczajnym ciepłem, światłem 
i  dźwiękami, spośród wszystkich obywateli miasta byli najbliżsi trwającym wiecznie 
żywiołom; tylko oni wiedzieli o  tym, z  czego zdaje sobie sprawę nawet najzwyklejsza 
ćma: że płomień jest zarówno przyjacielem, jak i  wrogiem. Niektórych bawiła ta 
świadomość, inni dawali się ogarnąć palącym wizjom rozsiewanym przez płomienie, 
większość jednak siedziała lub spała z  dala od  innych, rozżalona, zdegustowana, 
drażliwa, przepełniona pretensjami do  życia, które potraktowało ich jak nikomu 
niepotrzebne chwasty, walczące o  byt wśród korzeni wybujałych, pnących się ku słońcu, 
roślin. Niektórzy spali w  pozycji siedzącej, oparłszy głowy na  kolanach i  objąwszy 
ramionami podkulone nogi; inni zwinęli się w  kłębek na  materacach z  tektury albo 
umościli sobie gniazda między stelażami i  markizami straganów. Kobiety — z  reguły 
starsze od  mężczyzn i  znacznie mniej liczne — drzemały albo udawały, że drzemią, nie 
wypuszczając z  objęć plastikowych toreb wypchanych po  brzegi ciuchami. Pozorny sen 
stanowił tarczę, za  którą kryły się przed złodziejami i  wszelkimi niegodziwcami, 
a  dodatkowo pozwalał im przynajmniej na  jakiś czas zapomnieć o  bólu opuchniętych 
stóp, powykrzywianych reumatyzmem palców, o  ssaniu w  żołądku, kaszlu, migrenie 
i  dreszczach. Mężczyźni rozmawiali między sobą zachrypniętymi głosami lub mamrotali 
coś bez sensu pod nosem. Tylko nieliczni zachowywali milczenie, odważnie i  bez wstydu 
patrząc w  oczy swemu nieszczęściu, przynajmniej dopóki nie zmorzył ich sen. Kto 
bowiem potrafi odróżnić odwagę od  rozpaczy, kiedy wszystko przykrywa gruby koc 
mroku, przesiąknięty wonią uryny i  wspomnieniami o  utraconej niewinności?
Gawron starał się iść możliwie najszybciej przez to zbiorowisko nędzarzy 
i  włóczęgów, pijaków i  kalek. Stanowił łatwy cel zarówno dla ich docinków, rzucanych 
półgłosem obelg, jak i  dla wyciągniętych błagalnie rąk, które kiwały na  niego i  szarpały 
go za  nogawki. Nie lubił przebywać na  targu nocą, kiedy znikały kolorowe stragany, 
apetyczne, dzienne barwy ustępowały zaś miejsca wilgotnym szarościom nocy. Nie 
reagował ani na  zaczepki, ani na  prośby. Nierozsądnie byłoby dać się omamić 
nieszczęściu tych ludzi. Jeśli podzieliłby się swoim czasem i  pieniędzmi z  jednym z  nich, 
pozostali rzuciliby się na  niego niczym kaczki w  parku, wrzeszcząc, przepychając się 
i  walcząc o  każdy, nawet najmniejszy okruszek.
Przed sobą dostrzegł trzech młodych mężczyzn, chwiejących się jak jednodniowe 
źrebięta. Zawołali go do  siebie, lecz on udał, że niczego nie słyszy. Nawet nie wysilał się, 
żeby zrozumieć, czego od  niego chcieli, chociaż domyślał się, co zawierały papierowe 
kubki i  plastikowe talerzyki, które trzymali w  rękach. Takich jak oni nazywano 
Taksówkarzami; byli powolni, niezgrabni, hałaśliwi. Całymi dniami i  nocami wąchali 
paliwo. Jakiekolwiek. Nie przejmowali się tym, że od  pewnego czasu rafinerie zaczęły 
dodawać do  swoich produktów specjalny cuchnący środek, który miał zniechęcić takich 
jak oni. NIEBEZPIECZEŃSTWO: TIOALKOHOL ETYLOWY! Ostrzegały napisy 
na  dystrybutorach. Śmierdziało jak skunks. I  co z  tego? Ci chłopcy i  tak śmierdzieli już 
jak skunksy. Ich apetyt nie zmalał ani trochę, chociaż ów specjalny środek wywoływał bóle 
głowy, nudności, nadpobudliwość, agresję. Kiedy jego działanie mijało, nie potrafili 
wydukać nawet jednego zdania, ich ciałami zaś wstrząsały nieustające dreszcze 
i  drgawki, jakby byli stuletnimi starcami przymierzającymi się do  pokonania poważnej 
przeszkody w  postaci kilku schodków lub krawężnika.
Gawron szedł z  opuszczoną głową, nie reagując na  bełkotliwe zaczepki 
Taksówkarzy ani nawet na  wskazówki Celofanowego Człowieka, który trwał 
niewzruszenie na  posterunku i  poganiał go, wskazując mu drogę, jakby Gawron był jakąś 
furgonetką, która swoim bezprawnym przejazdem sparaliżowała na  kilka chwil 
funkcjonowanie bazaru. Wybrał trasę wzdłuż granicy targowiska, w  pobliżu domu, 
w  którym spędził dzieciństwo. Lubił przechadzać się tymi ulicami i  spoglądać w  górę, 
na  zastawione od  środka okna magazynu dywanów. Czy to właśnie do  tej pękniętej 
szyby przyciskał twarz — ile? — trzydzieści lat temu, by zerknąć na  jakąś ładną 
dziewczynę? Teraz także myślał o  kobietach. Był czerwiec, gorąca noc, od  chwili, kiedy 
po  raz ostatni leżał w  łóżku z  Anną, minęło już sporo czasu... Zastanawiał się, jak by 
postąpił, gdyby któraś z  kobiet nocujących na  targu zaproponowała mu siebie w  zamian 
za  pieniądze. Nie wiedział, co wówczas by zrobił. Nie ufał sobie. Bał się.
Przyspieszył kroku, czując, jak ogarnia go coś bardzo podobnego do  paniki, 
i  właśnie wtedy niewiele brakowało, żeby potknął się o  Józefa, śpiącego między spiętymi 
łańcuchem i  zamkniętymi na  kłódkę wózkami. Chłopakowi chyba coś się śniło, ponieważ 
jego twarz nie była ani harda, ani nieśmiała, lecz co chwila zmieniała wyraz, nie czyniąc 
żadnej tajemnicy ani z  brakującego zęba, ani z  niekształtnego podbródka, ani znamienia 
na  policzku, ani nędznego, nie pasującego do  całości wąsika, ani świeżej blizny pod 
okiem, gdzie wylądował cios zadany pięścią zaciśniętą wokół pęku kluczy. Skórę miał tak 
samo porowatą i  popękaną jak wtedy, kiedy uciekał ze  wsi „Kapuścianym Ekspresem”, 
nie ulegało natomiast wątpliwości, że jest znacznie bledsza. Życie w  mieście wyprało 
Józefa z  barw wsi. Wyglądał teraz tak samo nieszkodliwie i  nieciekawie jak bochenek 
chleba.
Co sprawiło, że Gawron znowu poczuł się bezwzględny, a  zarazem sentymentalny 
jak gwiazdor filmowy? Wspomnienie odniesionego dość dawno temu zwycięstwa? Echo 
uczuć, jakie żywił wobec Wiktora, Anny, Rudzielca? A  może wzbierające w  nim 
pożądanie przeistoczyło się nagle w  brutalność?
W pierwszym odruchu chciał obudzić go kopniakiem. W  porę jednak uświadomił 
sobie, że jeśli Józef zacznie krzyczeć, w  krótkim czasie otoczy ich zwarty tłum 
chwiejących się na  nogach pijaków i  Taksówkarzy. Potem musiał zwalczyć silną pokusę 
nakazującą mu wrzucić w  otwarte usta monetę, odsunąć się na  kilka kroków i  czekać 
spokojnie, aż chłopak obudzi się albo udławi. W  końcu wyjął z  kieszeni nóż, otworzył 
ostrze, po  czym przykucnął u  boku Józefa i  niczym troskliwy ojciec, który budzi 
ukochane dziecko, ścisnął lekko płatek ucha śpiącego. Kiedy chłopiec otworzył oczy, 
machnął nożem.
— „Nuż Józefa”, przez „u” zwykłe — powiedział. — Czy to należy do  ciebie? — 
Dotknął ostrzem nosa Józefa. — Nie ruszaj się. Nie uważasz, że mamy wobec siebie 
pewne zobowiązania? Lepiej nie kręć głową. W  ogóle nic nie rób. — Wskazał na  bliznę. 
— To ja cię tak upiększyłem. Przestraszyłeś mnie. Powinienem był odstawić cię 
na  policję. Przynajmniej mógłbyś się porządnie wyspać.
Józef usiadł. Wreszcie rozpoznał Gawrona, choć ten zmienił się bardzo bez garnituru 
i  krawata. Wcale nie bał się noża ani gróźb tego człowieka o  wychudzonej twarzy. Jego 
własna twarz była wystarczająco duża, żeby pomieścić jeszcze wiele blizn. Niewiele go to 
obchodziło. Rozszarpie tego gościa za  to, że go obudził. Ukarze go za  to, że jest bogaty, 
podczas gdy on, Józef, biedny. Gawron wstał i  cofnął się o  krok, niepewnie obracając 
nóż w  ręku.
— Masz pieniądze? — zapytał Józef.
— Co to cię obchodzi?
— A  papierosy?
Gawron pokręcił głową. Józef oskarżycielskim gestem wycelował w  niego palec.
— Obudziłeś mnie. Lepiej uważaj, gdzie chodzisz. Pamiętam cię. Zapłacisz za  to, co 
mi wtedy zrobiłeś... A  teraz daj mi coś jeść albo odpal trochę forsy.
— Idź do  diabła.
— A  ty odwal się ode mnie!
Gawrona ogarniało coraz większe zdenerwowanie. Zdawał sobie sprawę z  siły 
chłopaka. Widział go, zarzucającego sobie bez wysiłku po  trzy worki na  plecy, zupełnie 
jakby były wypełnione nie cebulą, lecz helem. Może powinien odejść, póki jeszcze pora? 
Jednak słowa Józefa: „Lepiej uważaj, gdzie chodzisz. Zapłacisz za  to, co mi wtedy 
zrobiłeś”, przekonały go, że należy rozpocząć negocjacje.
— W  porządku — powiedział ugodowym tonem. — Chciałem tylko oddać ci nóż. — 
Schował ostrze i  podał broń Józefowi, po  czym wymacał w  kieszeni wymięty zwitek 
banknotów i  zaczął je wyciągać pojedynczo, szukając pięćdziesiątki. Niestety, jeden 
za  drugim pojawiały się tysiące, które niedawno wygrał w  kości. Rozprostował je, 
przełożył do  lewej ręki, a  kiedy wreszcie znalazł pięćdziesiątkę, rzucił ją tak, by spłynęła 
na  bruk tuż przy stopach Józefa. Następnie rozłożył tysiące jak wachlarz i  pokazał je 
chłopakowi.
— Chciałbyś dostać tyle szmalu?
— Za  co?
Józef był niemal pewien, że Gawron szuka kogoś do  łóżka. Proponowano mu to już 
kilka razy, ale nigdy za  tak dużą sumę. Za  takie pieniądze chyba zdecydowałby się 
zaryzykować. Po  to, żeby zarobić na  życie, był gotów robić różne „brzydkie rzeczy”; to 
proste wyrażenie obejmowało zarówno kradzieże, jak łamanie żeber oraz dotykanie 
obcych mężczyzn tam, gdzie sprawiało im to przyjemność. Bez względu na  to, co miał 
do  zaproponowania Gawron, z  pewnością istniał sposób, by go okpić. Dziesięć tysięcy? 
Co można za  to kupić? I  czego ktoś taki jak Gawron może od  niego oczekiwać za  te 
pieniądze?
Tego akurat nie wiedział jeszcze nawet sam Gawron, ale nie na  darmo wychował 
się na  bazarze. Zdawał sobie sprawę, że Józefa może kupić Wiktor albo Rudzielec, albo 
ktokolwiek. Wiedział, że jeśli ich nie uprzedzi i  nie zrobi tego teraz, taka okazja może się 
już nie powtórzyć. Szkoda ją było tracić. Co prawda kupuje w  pośpiechu, ale później 
skorzysta z  zakupu wtedy, kiedy przyjdzie mu na  to ochota. Z  pewnością wymyśli temu 
chłopaczkowi jakieś zadanie, coś, co uderzy w  Wiktora albo Rudzielca.
— Możesz być pewien, że cię znajdę — powiedział. — Jeżeli wtedy zrobisz, co ci 
każę, forsa należy do  ciebie.
Józefowi to nie wystarczyło.
— Nie najem się twoimi obietnicami — odparł, ale mimo to przez chwilę wydawało 
mu się, że już zajął miejsce elegancko ubranego mężczyzny z  katalogu, a  kieszenie ma 
wypchane banknotami. Będzie mógł siedzieć do  woli w  barze i  obejmować barmankę. 
Będzie od  rana do  wieczora pił muscatino. Wyciągnął rękę po  pieniądze.
— Zaczekaj trochę.
— Rzygać mi się chce od  czekania. Daj mi coś już teraz!
Gawron zamknął wachlarz, który trzymał w  ręce, po  czym złożył w  pół plik 
banknotów.
— W  takim razie ty daj mi nóż.
Nóż tak często przechodził z  rąk do  rak, iż wydawało się dziwne, że nie czyni tego 
bez przerwy. Józef wręczył go Gawronowi. Ostrze było wysunięte. Gawron 
zdecydowanym ruchem przeciął banknoty na  pół.
— Pieniądze są najlepszym gwarantem pokoju — zacytował słowa Wiktora. — 
Połowa dla ciebie, połowa dla mnie. — Schował swoją część do  kieszeni, drugą zaś dał 
chłopakowi. — Teraz masz pewność, że mówię serio.
— Ale ja nie mogę tego wydać!
— Ani ja.
— Więc jaki to ma sens?
— Taki, drogi Józefie, że będziemy musieli spotkać się jeszcze raz, już jako 
przyjaciele. Mam dla ciebie pracę. Na  razie nie pytaj jaką. Kiedy ją wykonasz, moja 
połowa dołączy do  twojej.


3




Wiktorowi bardzo pochlebiał optymizm architektów. Podobał mu się język, którym się 
posługiwali, oraz swoboda, z  jaką mówili o  szczytach, wierzchołkach, galeriach, terenach 
zielonych i  niszach, zupełnie jakby projektowali nie budowle, lecz wzgórza, lasy i  doliny, 
wszczepiając w  serce miasta implanty wiejskiego krajobrazu.
W listopadzie — pięć miesięcy po  wyrzuceniu Gawrona — Wiktor przyjął w  swoim 
gabinecie ludzi, którzy przynieśli plany budynków ubiegających się o  przywilej zajęcia 
miejsca starego bazaru. Wszyscy wyglądali na  poetów lub kompozytorów ubranych jak 
restauratorzy: opalenizna przywieziona z  ciepłych krajów, garnitury o  luźnym kroju, 
błyszczące nieruchome oczy przypominające oczy barrakudy. Tak wyglądają ci, co 
zarabiają na  życie dzięki intelektowi i  wyobraźni. Nikt nie kwestionował opinii, że targ 
w  swojej obecnej postaci nie może dalej istnieć. Wszystkie diagnozy były jednakowe. 
Zidentyfikowano chorobę, zalecono leczenie operacyjne. Targ Mydlany przypominał 
złośliwy guz, który wyrósł w  sercu miasta, i  musiał zostać czym prędzej usunięty. 
Specjaliści przepisali chemoterapię buldożera oraz naświetlania wielką żelazną kulą.
— Trzeba zrównać z  ziemią te nędzne resztki, a  potem zbudować wszystko 
od  nowa.
Architekci, którzy przybyli do  gabinetu Wiktora, nie zajmowali się tak pospolitymi 
rzeczami jak szkoły i  domy mieszkalne. Interesowały ich wyłącznie muzea, przystanie 
jachtowe, hotele, sale koncertowe, banki, ratusze, pasaże handlowe. Wznosili je nie tylko 
w  naszym mieście, ale na  całym świecie. W  Tokio. Amsterdamie. Barcelonie. 
W  Zagrzebiu. Także w  znacznie mniejszych miastach, które sami stworzyli, wskazując 
palcem miejsce na  mapie, a  następnie stawiając ogromny, wspaniały uniwersytet tam, 
gdzie jeszcze niedawno były tylko pola, lasy oraz parę rozpadających się chałup.
Biurko Wiktora, a  także krzesła i  fotele, zniknęły pod wielkimi płachtami kalki 
technicznej pokrytej ołówkowymi rysunkami. Makiety, symulacje komputerowe i  filmy 
animowane pokazywały zupełnie nowe wcielenia Targu Mydlanego, prezentowane przez 
ich twórców z  zapałem godnym telewizyjnych kaznodziejów. Trójwymiarowe rzuty 
aksonometryczne sprawiały, że płaskie plany przeistaczały się w  pełnowymiarowe, 
przestrzenne bryły.
Wiktora nie interesował kształt ani forma. Oceniał projekty na  podstawie słów, jakimi 
je zachwalano. Usłyszał kiedyś, że architektura to muzyka unieruchomiona w  pułapce 
geometrii, i  spodobało mu się to określenie, mimo jego pozornej, fałszywej 
ekstrawagancji. Analizował brzmienie i  rytm planów wsłuchując się w  głosy architektów, 
w  żargon, jakim się posługiwali. Jak tylko podejmie decyzję, natychmiast przekaże sprawę 
w  ręce księgowych, inżynierów oraz specjalistów od  inwestycji.
Anna umówiła całą dwunastkę — jedenastu mężczyzn i  kobietę — na  ten sam 
dzień. Czekała już na  parterze, w  głównym holu, by podczas podróży windą 
na  dwudzieste siódme piętro poinformować gościa, że ma do  dyspozycji maksimum 
czterdzieści minut oraz że powinien unikać nadmiernego wdawania się w  szczegóły 
techniczne.
— Wiktor skończył już osiemdziesiąt lat — tłumaczyła z  uprzejmym uśmiechem. — 
Nie jest zbyt cierpliwy, a  w  dodatku ma kłopoty ze  słuchem.
Pierwszy architekt stwierdził, że najważniejszą cechą jego projektu jest 
nieskrępowany rozmach, typowy dla każdego żywego organizmu, jakim przecież jest 
targowisko. Nie ma tam miejsca dla ukradkowości charakteryzującej większość siedzib 
banków. Hala targowa musi tryskać energią, optymizmem, musi być hałaśliwa, atakować 
zmysły barwami, kształtami i  dźwiękami. Jego projekt stanowił kliniczny przykład 
cierpiącego na  jadłowstręt modernizmu, z  żyłami rur, tętnicami ciągów klimatyzacyjnych, 
systemem nerwowym instalacji elektrycznej pozbawionymi osłony ciała i  wystawionymi 
na  widok publiczny na  tle skóry z  ciemnego, półprzeźroczystego szkła.
— Za  bardzo żylakowate — stwierdził Wiktor. Nieco później wyraził swój pogląd 
w  mniej dosadny sposób, a  raczej uczyniła to Anna w  uprzejmym liście 
z  podziękowaniem za  udział w  konkursie, który jeszcze tego samego popołudnia 
doręczono architektowi.
Inni przedstawiali plany utrzymane w  koktajlowym, postmodernistycznym stylu, tak 
cenionym przez hotelarzy i  właścicieli supermarketów: odrobina królewskiego przepychu, 
dwa chlusty zdrowego rozsądku, łyżeczka metalowej retoryki, całość dosłodzona 
ozdóbkami w  pastelowych odcieniach.
Jedyna w  tym towarzystwie kobieta, stojąca twardo obiema nogami na  ziemi 
pragmatyczna, wyznawczyni tych samych zasad, którymi kierowali się twórcy Pomnika 
Ofiar Muru Berlińskiego, nie zawracała sobie głowy żadnymi krzywiznami ani zawijasami. 
Inspirację stanowił dla niej kształt grobowców, książek, kontenerów, pudełek z  proszkiem 
do  prania, Czarny Kamień w  Mekce, Pentagon, pudełka zapałek, skrzynie, kości do  gry. 
Największy podziw budziły w  niej głębokie, proste, demokratyczne wąwozy Manhattanu. 
Zamierzała uczynić otoczenie bazaru tak prostym, jak tylko możliwe, aby w  ten sposób 
podkreślić kontrast między uporządkowanym, linearnym, horyzontalno-wertykalnym 
światem architektury a  niezorganizowanym, chaotycznym, bałaganiarskim światem 
targowiska, przy okazji zaś obniżyć koszty realizacji, co pozwoliłoby wyraźnie zwiększyć 
czysty zysk, który trafiłby do  jej kieszeni.
— Spróbujmy nie ukrywać wstydliwie uczciwości prostokątów i  sześcianów, lecz 
z  podniesionym czołem pokażmy ją całemu światu! — wołała.
Pewien młody, przystojny architekt z  naszego miasta, ulubieniec dziennikarzy 
redagujących działy towarzyskie, a  to ze  względu na  całkowite lekceważenie opinii 
publicznej oraz pomiatanie kobietami, które miały nieszczęście znaleźć się na  jego 
drodze, chciał tworzyć wizualne metafory dążeń i  pragnień ludzi żyjących w  mieście. Ta, 
którą przygotował dla Targu Mydlanego, byłaby najlepiej czytelna dla Boga, ponieważ 
budowlę należałoby oglądać z  Jego perspektywy, z  pokładu helikoptera lub przynajmniej 
z  cieplarni na  dachu Wielkiego Wika. Miała kształt krzyża albo szybującego ptaka 
o  prostokątnych skrzydłach. Dla ludzi poruszających się po  ziemi jego rozdwojony 
jaskółczy ogon był dwoma wysokimi, stykającymi się klinami, które zdawały się zapraszać 
wszystkich, by zechcieli skryć się w  zacisznej, wąskiej przestrzeni między nimi, gdzie nie 
docierał ani wiatr, ani promienie słońca. U  nasady ogona znajdowało się główne wejście 
prowadzące na  targowisko.
— Ten budynek nawiązuje dialog z  ludźmi, którzy do  niego wchodzą — twierdził 
młody architekt. — Doskonale go rozumieją, gdyż posługuje się językiem ulicy.
Jednak Wiktor był głuchy na  to, co miał mu do  powiedzenia ptak o  rozdwojonym 
ogonie. Gdyby zależało mu na  stworzeniu metafory przeznaczonej dla Boga, kazałby 
zbudować kościół.
Znacznie więcej cierpliwości i  zrozumienia okazał przybyłym z  odległych 
kontynentów projektantom, którzy udekorowali fasady swoich hal ornamentami 
nawiązującymi do  architektury Marakeszu, do  piramid i  pagod, do  cmentarnego 
klasycyzmu Rzymu, Grecji i  Pere-Lachaise, do  wiszących ogrodów Babilonu, do  Garden 
Plaza przy 56. Ulicy w  Nowym Jorku i  do  Madison Square Garden, a  także do  małych 
nadmorskich uzdrowisk, wiejskich targowisk oraz rzecznych parostatków. Było to 
nadzwyczaj interesujące przeżycie podróżować przez style i  mody obowiązujące 
w  odległych zakątkach świata, słuchać o  rusztowaniach z  bambusa i  ze  stali, 
o  dachach z  blachy falistej, a  także o  modułach handlowych, wyposażonych 
w  marmurowe lady ozdobione plintami i  frezami typowymi dla grobowców.
W chwili, kiedy przed Wiktorem stanął signor Claudio Busi, stało się jasne, że tylko 
on może wygrać konkurs.
— Moje credo brzmi następująco — powiedział. — Robię to, czego sobie życzy 
klient. Wspaniałe budowle, takie jak ta, muszą odzwierciedlać wizję człowieka, który 
za  nie płaci. Myślę tak samo jak dell’Ova: „Najwyższe budowle rzucają najdłuższe cienie 
— w  ten sposób wielcy ludzie zostawiają po  sobie ślad na  ziemi”.
Trafił w  dziesiątkę. Bóg tylko wie, jakim sposobem, gdyż nikt nie znał obsesji 
i  upodobań Wiktora, a  podczas krótkiej podróży windą Anna była co prawda urocza, lecz 
nie powiedziała nic, co mogłoby okazać się naprawdę pomocne. Może więc ów Busi 
dysponował umiejętnością wszczepiania własnych wyobrażeń do  pustych głów 
za  pomocą umiejętnie dobranych pochlebstw? Bez względu na  to, jak naprawdę miały 
się sprawy, każde jego słowo trafiało bezbłędnie w  cel.
Claudio Busi był 69-letnim żylastym mężczyzną, najstarszym partnerem w  spółce 
projektowej słynącej na  całym świecie z  doskonałego gustu i  pragmatyzmu. To on 
właśnie stworzył plan zabudowy nabrzeży w  Port St Phillips, zniszczonym dwa lata temu 
przez huragan Edward i  do  dzisiaj nie odbudowanym. To spod jego ręki wyszedł projekt 
hali wystawowej w  Amsterdamie oraz osiedla mieszkaniowego w  Mediolanie — za  ten 
drugi otrzymał nagrodę Organizacji Narodów Zjednoczonych. „Oszałamiająca przygoda 
przyprawiająca o  zawrót głowy” — tak pisano o  realizacji tego przedsięwzięcia. Także on 
był autorem Centenary Centre nad jeziorem Michigan. Jego książka zatytułowana „Świat 
pod jednym dachem” zapoczątkowała krótkotrwałą modę na  „przestrzeń traktowaną jako 
stadion i  budowle będące rozgrywkami sportowymi” oraz zapewniła mu udział 
w  niezliczonych zjazdach architektów i  programach telewizyjnych. Wydawał się uroczy, 
podobał się kobietom, roztaczał wokół siebie dyskretną aurę mądrości, a  swoim ciepłym 
głosem potrafiłby poruszyć nawet serce z  kamienia.
Młodsi wspólnicy musieli traktować go z  szacunkiem, ale jednocześnie robili 
wszystko, żeby jak najrzadziej siadał przy desce kreślarskiej. Stał się zanadto beztroski, 
zbytnio oderwany od  rzeczywistości. Nie rozumiał obsesji klientów, którzy żądali 
„przepychu na  zewnątrz, a  nędzy w  środku”, co oznaczało szerokie wejścia, obszerne 
hole oraz mnóstwo biur wielkości więziennych cel, i  równie spartańsko wyposażonych. 
Ubrany zawsze w  oliwkowy garnitur podróżował między pracowniami w  Nowym Jorku, 
Paryżu i  Mediolanie niczym biskup objeżdżający diecezję, z  wielką pompą, nie mając 
jednak prawie nic do  powiedzenia. Stał się figurantem, a  w  opinii wspólników także 
człowiekiem wprost stworzonym po  to, żeby zapewnić im kontrakt na  przebudowę Targu 
Mydlanego. Osiemdziesięciolatek może traktować z  góry sześćdziesięciodziewięciolatka, 
ale zarazem nic nie stoi na  przeszkodzie, aby obdarzył go zaufaniem. Dlatego właśnie 
Busi został wysłany z  Mediolanu, by wywalczyć kontrakt, a  także po  to, żeby uwolnić ich 
od  swego nieznośnego wdzięku i  gadatliwości.
Signor Busi znacznie chętniej przedstawiłby Wiktorowi własne plany, ale ostatecznie 
doszedł do  wniosku, że koledzy obarczyli go tym mało wdzięcznym zadaniem, ponieważ 
uważali (podobnie jak rywale), że jest „filozofem wśród rzemieślników”. W  ten właśnie 
sposób określił go kiedyś pewien dziennikarz, mając jednak na  myśli to, że signor Busi 
mówi znacznie więcej, niż robi, także w  dziedzinie kontaktów damsko-męskich.
Zatrzymał się w  hotelu Excelsior, po  czym spędził cały dzień na  wędrówkach 
po  Targu Mydlanym i  Ogrodzie. To samo, tyle że przez dwa miesiące i  nieco wcześniej, 
robił trzyosobowy zespół przysłany do  naszego miasta przez Biuro Projektowe Busi 
i  S-ka. W  wyczerpującym raporcie podsumowującym wyniki obserwacji znalazło się 
stwierdzenie, że bazar w  swojej obecnej postaci jest „nędzny, słabo zorganizowany 
i  archaiczny”. Busi całkowicie zgadzał się z  tą opinią. „Szaleństwo!” — to słowo mruczał 
niemal przez cały czas pod nosem. Taksówka nie zdołała dowieźć go na  miejsce, więc 
musiał dotrzeć na  piechotę; nic wielkiego tam, gdzie są trakty dla pieszych, sensowne 
ciągi komunikacyjne, przejrzysty układ ulic. Tutaj jednak zetknął się z  całkowitym 
chaosem, prawdziwym koszmarem dla człowieka poruszającego się na  własnych nogach. 
Przejść na  piechotę przez bazar znaczyło tyle co zagłębić się w  ciasny labirynt korytarzy 
mrowiska. Nie było tu mowy o  pięknie ani funkcjonalności, nikomu nawet nie śniło się 
o  boiskach i  rozgrywkach sportowych. Na  lakmusowej skali ocen signora Busiego 
po  raz pierwszy zabrakło barw. Zwykłe zakupy przeistoczyły się w  wyczerpującą 
ekspedycję. Zdumiała go liczba tłoczących się tu ludzi oraz cierpliwość sprzedawców, 
codziennie rano montujących na  nowo stragany, dowożących wózkami owoce i  warzywa, 
tylko po  to, żeby wieczorem powtórzyć wszystko w  odwrotnej kolejności. Szaleństwo. 
Czyste szaleństwo.
Po pokonaniu połowy dystansu signor Busi nie mógł złapać tchu w  piersi, miał 
wymięty garnitur i  tak zdeptane buty, że nie sposób było poznać, jakiego są koloru. 
Zaszedł do  jednej z  kawiarni w  Mydlanym Ogrodzie, ale kawa okazała się niesmaczna, 
ciastko nieświeże, kelner zaś zwijał się jak w  ukropie, nie poświęcając gościom należnej 
uwagi. Signor Busi ruszył z  powrotem, lecz wkrótce przekonał się, że nie potrafi odnaleźć 
ulicy, na  którą dowiozła go taksówka. Targowisko było zorganizowane wbrew 
podstawowym zasadom logiki. Nikt nie zatroszczył się o  ustawienie znaków, nikt nie 
wytyczył przelotowych alejek. Jakiś człowiek owinięty kawałkami celofanu skierował go 
jeszcze głębiej w  mrowisko. Signor Busi musiał wreszcie zapłacić małemu chłopcu, żeby 
ten doprowadził go do  najbliższego postoju taksówek. Pomimo zmęczenia odczuwał 
także radość, a  nawet uniesienie na  myśl o  tym, że być może właśnie Biuro Projektowe 
Busi i  S-ka dostąpi zaszczytu wprowadzenia na  ten teren Porządku i  Celowości. 
Nowoczesnym, rozwijającym się planowo miastem muszą rządzić nie odruchy tłumu, lecz 
precyzyjna logika linii tramwajowych, chodników, sygnalizacji świetlnej, rozkładów jazdy, 
przepisów. Nowoczesne, rozwijające się planowo miasto nie może pozwolić sobie 
na  tolerowanie takiego cuchnącego nędzą rozgardiaszu.
Kiedy wreszcie doszło do  ich spotkania, signor Busi pogratulował Wiktorowi 
koncepcji Wielkiego Wika oraz pasażu prowadzącego do  głównego wejścia do  budynku.
— Jest elegancka i  czytelna — powiedział. — Gorąco popieram pański pomysł 
wprowadzenia geometrycznej harmonii do  starego centrum miasta, gdzie, co łatwo 
stwierdzić, elegancja i  czytelność nie wydają się w  najwyższej cenie.
Umilkł na  chwilę, dając Wiktorowi szansę na  udzielenie równie uprzejmej 
odpowiedzi, ale błyskawicznie zrozumiał, iż gospodarz nie jest szczególnie rozmowny, co 
jednak wcale nie oznacza, że nie wsłuchuje się z  uwagą w  jego słowa. W  związku z  tym 
nie zwlekając rozpiął przywiezioną z  Mediolanu czarną tekę ze  szkicami, wyprężył się 
w  eleganckim oliwkowym garniturze i  obdarzył potencjalnego klienta najbardziej 
ujmującym spośród swoich uśmiechów.
— Wiemy, co to nostalgia i  wiemy, co to eksperymenty, ale pana nie interesuje ani 
jedno, ani drugie — odezwał się ponownie. — Pan jest człowiekiem, którego obchodzi 
„tutaj” i  „teraz”, więc nie traćmy czasu na  te relikty przeszłości. — Machnął pogardliwie 
ręką w  kierunku walających się wszędzie projektów rywali, po  czym ujął w  dwa palce róg 
arkusza kalki z  rysunkiem przygotowanym przez Studio Ultra i  podniósł brwi. — Nie 
zawracajmy też sobie głowy fantastyką, która staje się zabytkiem już w  chwili przecięcia 
wstęgi. Z  tego, co widzę, mój kolega ze  Studia Ultra stworzył kolejną wersję Filharmonii 
w  Lyonie: same rury, kable i  przewody wentylacyjne. Nam jednak chodzi o  miejsce, 
gdzie sprzedaje się kapustę, a  nie słucha muzyki. Jego zdaniem wywrócenie budynku 
na  lewą stronę i  pokazanie jego wnętrzności świadczy o  poczuciu humoru projektanta, 
ale ja wiem, że pan ma osiemdziesiąt lat i  nie żarty panu w  głowie. Pan chce odrobiny 
godności. Pan chce zbudować targ, którego wygląd odzwierciedlałby skalę pańskiego 
talentu i  zmysłu handlowego, a  nie szalone wizje architekta. Wydaje mi się, że mam 
rację, więc damy sobie spokój z  wywracaniem wszystkiego na  lewą stronę. Uczynimy coś 
dokładnie przeciwnego: wprowadzimy świat zewnętrzny do  środka.
Rozłożył rysunki na  biurku. Jego wspólnicy sporządzili je w  skali 1:500, żeby przede 
wszystkim oddać ogólny zamysł, nie wdając się na  razie w  szczegóły. Dla signora 
Busiego koncepcja, żeby wprowadzić do  wnętrza budynku to, co teoretycznie powinno 
znajdować się poza nim, oznaczała nie tylko zamiar trwałego osłonięcia bazaru przed 
zmiennymi warunkami atmosferycznymi; „świat zewnętrzny” obejmował lasy, wzgórza, 
wieś.
— Czym właściwie jest targ, jeśli nie kawałkiem wsi przeniesionym do  miasta? — 
zapytał. — Dajmy więc ludziom szansę, żeby w  centrum wielkiej metropolii mogli zażyć 
przechadzki jak na  wsi. — Wskazał konceptualizacje wykonane tuszem i  akwarelami. — 
Proszę, może zechce pan rzucić okiem? Z  czym kojarzą się panu te elewacje?
Uśmiechnął się, ale bez efektu, gdyż Wiktor tylko pokręcił głową. Koledzy z  Milanu 
nazwali ten fragment Szklanymi Bezami. Cztery ogromne szklane owale przypominały nie 
tylko ciastka, ale także lepkie kopuły meczetów. Ze  środka konstrukcji rozbiegało się 
we  wszystkie strony dziewięć alejek nakrytych szklanymi dachami wspartymi 
na  stalowych i  drewnianych kolumnach. Im dalej od  centrum, tym alejki stawały się 
węższe, a  dachy niższe. Na  pierwszy rzut oka ich układ wydawał się zupełnie 
przypadkowy, ale w  przyjemny, zrównoważony sposób, nasuwający skojarzenia 
z  grubymi korzeniami, które rozchodzą się po  powierzchni ziemi od  pnia drzewa, by 
w  pewnej odległości zniknąć w  glebie.
— Oto naturalny krajobraz w  samym środku miasta — ciągnął Busi. — Nie ma tu 
żadnych linii prostych, żadnych doskonale równych płaszczyzn, stykających się ze  sobą 
pod ściśle określonym kątem. Zamiast tego odtworzyliśmy nieregularnie pofalowany, 
naturalny horyzont. Szklane krzywizny stwarzają złudzenie, że patrzymy na  wzgórza 
i  równiny. Przede wszystkim zależało nam na  spójności wizji, a  także na  osiągnięciu 
całkowitej harmonii. Wpuściliśmy do  środka naturalne światło, którego zabarwienie 
pozwala uwierzyć, że znajdujemy się w  wiejskiej szklarni. Wewnętrzna strona ścian 
nośnych jest wyłożona lustrzanymi taflami, wszystkie zaś elementy konstrukcyjne są 
wykonane ze  stali nierdzewnej i  wypolerowanego drewna, dzięki czemu światło odbija się 
bez żadnych przeszkód, nic nie tracąc na  intensywności. Jesteśmy więc w  cieplarni. 
Dzięki najnowocześniejszej klimatyzacji możemy stworzyć idealne warunki dla drzew, 
krzewów i  kwiatów. Mamy oddychające ściany. Na  zewnątrz jest miasto, w  środku wieś. 
Windy o  przezroczystych podłogach zawożą klientów na  wyższe piętra, sunąc między 
gałęziami autentycznych drzew. Dla ludzi przeznaczyliśmy dziewięć ciągów handlowych, 
ale pomyśleliśmy też o  boskich istotach, spoglądających na  nasze dzieło z  pewnego 
oddalenia: cztery gigantyczne kopuły, największa o  wysokości pięćdziesięciu metrów, 
widoczne z  bardzo, bardzo daleka. To rzeźba stworzona ze  szkła i  roślinności. To 
przezroczysta skorupa żółwia inkrustowana metalem. To... — Signor Busi zawiesił 
na  chwilę głos, po  czym rozłożył szeroko ramiona i  ujawnił nazwę projektu: — Arkadia! 
Tyle że unowocześniona. Z  kontrolowanym mikroklimatem. Wydajna. Dostępna. 
Na  miarę naszych czasów. Przygotowana do  obrony. — Wzruszył ramionami ze  smutną 
miną pragmatyka, który już z  niejednego pieca chleb jadał. — Tak, Arkadia musi być 
gotowa także i  na  tę ewentualność. Niestety nie uciekniemy od  rzeczywistości. Skoro 
pragniemy przyciągnąć do  niej solidnych obywateli, dysponujących dobrym gustem oraz 
nadmiarem gotówki, musimy zapewnić im ochronę przed... — ponownie rozłożył ręce — 
...przed samym miastem. Pomyśleliśmy o  ukrytych kamerach, antywłamaniowych 
żaluzjach, siatkach uniemożliwiających samobójcze skoki, strażnikach. Ten budynek to 
prawdziwa forteca. Nawet wybuch ręcznego granatu nie roztrzaska żadnej z  jego szyb. 
Wytrzyma uderzenie transkontynentalnego samolotu pasażerskiego. Ale to nie wszystko. 
Naszym obowiązkiem jest chronić klientów przed pijakami, włóczęgami, demonstrantami 
oraz ludźmi, którzy wchodzą do  sklepów nie po  to, by coś kupić, lecz po  to, żeby 
schronić się przed deszczem, znaleźć kąt do  spania albo powodować zamieszanie. Jak 
pan sam się przekona, tacy jak oni nie mają czego szukać w  Arkadii.
Zabrał Wiktora na  wycieczkę, zaczynając od  dwukondygnacyjnej piwnicy 
o  ścianach i  stropach ze  wzmocnionego betonu, do  której prowadziła rampa ukryta 
za  szpalerem drzew. Pokazał mu chłodnie przeznaczone dla mięsa, dojrzewalnie 
bananów, jabłek i  awokado, gdzie owoce osiągały barwę i  zapach najbardziej kuszące 
dla klientów. Przeszedł wraz z  nim przez biura, podziemne gabinety, warsztaty, a  potem, 
już na  poziomie gruntu, poprowadził go między kolorowymi straganami, starannie 
oznakowanymi alejkami, wśród wszechobecnej roślinności łapczywie chłonącej naturalne 
światło.
Cztery ogromne bezy były połączone usytuowaną centralnie piastą, przez co bardzo 
przypominały poczwórne zwieńczenie słupka nasturcji. Piasta podtrzymywała liczne tarasy 
i  balkony, z  których roztaczał się widok na  głowy kupujących oraz różnobarwne dachy 
kramów. Na  niższych poziomach umieszczono bary, restauracje i  amfiteatr, wyżej 
natomiast, za  rozpiętą siatką nasuwającą skojarzenia z  podziurawionym jak sito płótnem 
namiotu Tuarega, znalazło się miejsce dla największej na  świecie ptaszarni, gdzie Biuro 
Projektowe Busi i  S-ka zamierzało umieścić między innymi gadające papugi oraz kruki, 
w  nadziei, że po  pewnym czasie ptaki te zaczną powtarzać okrzyki sprzedawców 
zachwalających swoje towary: „Świeże owoce! Świeże owoce!” „Gruszki, najlepsze 
gruszki! Tylko u  mnie, szanowni państwo!”
— A  oto punkt centralny — powiedział signor Busi, podając Wiktorowi kolejny plik 
szkiców. — Jak pan widzi, nie jesteśmy barbarzyńcami. Szanujemy historię. Nie 
zburzyliśmy starej pralni, ale daliśmy jej nowe życie.
Szkice pokazywały rozmach prac rekonstrukcyjnych: dzięki zabiegom dentystycznym 
przeprowadzonym przez współczesnych mistrzów młotka i  dłuta średniowieczne gargulce 
miały otrzymać nowe uzębienie, stare, omszałe kamienie miały zabłysnąć jak za  dawnych 
lat, zniszczone schody zaś miały odzyskać wszystkie stopnie. Tam gdzie do  tej pory woda 
płynęła z  wiecznie psujących się kranów, pojawiły się nowe fontanny i  wodospady.
Signor Busi pokazał fotografie liczących sobie kilkaset lat basenów, gdzie odgłosy 
towarzyszące uderzaniu mokrą bielizną o  kamienie mieszały się ze  szmerem wody, 
a  zaraz potem zademonstrował rysunki jego współpracowników: baseny zmieniły się nie 
do  poznania, pojawiło się mnóstwo świateł i  roślin, woda, czysta i  bulgocząca, była 
tłoczona niewidocznymi rurami, by spływać po  kamieniach malowniczymi kaskadami, 
a  następnie uciec ze  szmerem w  gęstą sieć kanałów dostarczających życiodajną wilgoć 
drzewom i  krzewom. Nocą, kiedy przestaną działać pompy, klimatyzacja oraz ukryte pod 
wodą lampy, zapłoną potężne reflektory, oświetlając od  środka cztery szklane bąble. 
Nieruchome powietrze Arkadii będzie wówczas zdawało się świecić własnym blaskiem, 
poprzecinanym cienkimi kreskami cieni rzucanych przez uwięzione w  donicach rośliny.
— Co prawda jestem mediolańczykiem, ale muszę przyznać, że ten budynek stanie 
się równie piękny i  funkcjonalny, a  może nawet piękniejszy i  bardziej funkcjonalny niż 
Galeria Wiktora Emanuela II. Nosicie takie samo imię. Kto wie, może kiedyś będą pana 
nazywać Wiktorem III? Może zajmie pan równie eksponowane miejsce w  historii, jeśli 
pozwoli pan mojej firmie sprawić, aby te projekty stały się rzeczywistością? — Signor Busi 
po  raz trzeci rozłożył ramiona i  roześmiał się łagodnie. — Nie mam nic więcej 
do  dodania. — Wyciągnął obie ręce do  Wiktora. — Aż do  niedzieli pozostaję do  pańskiej 
dyspozycji. Tante grazie, signor Wiktor.
Wiktor wezwał Annę, która zaprowadziła signora Busiego do  prywatnej windy szefa 
i  zjechała z  nim na  parter. Architekta rozpierała radosna energia, niczym aktora, który 
przed chwilą odniósł wielki sukces na  scenie. Spodobała mu się kobieta u  jego boku. 
Zapach jej perfum, apetyczna obfitość kształtów i  ciasnota panująca w  windzie rozbudziły 
wyobraźnię Włocha. Jego żona była daleko stąd. Dotknął dwoma palcami ręki Anny 
i  powiedział:
— Jestem pewien, że pani pracodawca wybierze właśnie moją ofertę. Dzisiaj 
wieczorem zamierzam to uczcić i  czułbym się zaszczycony, gdyby zechciała mi pani 
towarzyszyć.
Anna pokręciła głową.
— To bardzo miło z  pańskiej strony, ale czy nie wydaje się panu, że trzeba trochę 
zaczekać ze  świętowaniem zwycięstwa? Zostało jeszcze trzech konkurentów.
— Moja droga — odparł signor Busi, cofając rękę. — Jakiś wewnętrzny głos szepcze 
mi do  ucha, że wygramy. Nasz projekt zajmie pierwsze miejsce.
— A  jeżeli Wiktor postanowi zachować targ w  takiej postaci, w  jakiej jest obecnie?
Busi roześmiał się głośno.
— Nie ma czego zachowywać, bo tam niczego nie ma. Nawet nie trzeba tam nic 
wyburzać. Wystarczy zerwać bruk i  ułożyć go staranniej, w  jakieś ładne wzory oraz 
rozwiązać sprawę tych ohydnych barów i  restauracji stłoczonych wokół Mydlanego 
Ogrodu. Będą musiały zniknąć, a  kiedy to się stanie, zbudujemy wszystko od  podstaw. 
Wydaje mi się, że jeszcze wiele razy nadarzy się nam okazja, by porozmawiać.
Promieniujący zadowoleniem signor Busi wsiadł do  samochodu. W  górze, 
na  dwudziestym siódmym piętrze, jego plany leżały rozrzucone na  biurku i  podłodze. 
Wiktor stał nad nimi ze  Słownikiem Wyrazów Obcych w  ręku. Arkadia — wiejska kraina 
wiecznej szczęśliwości. Arkadyjski — sielankowo prosty i  nieskomplikowany. Arkada — 
element architektoniczny składający się z  dwóch podpór połączonych łukiem. Arkady 
zazwyczaj występują w  rzędzie, są często wykorzystywane jako miejsce prowadzenia 
działalności handlowej.
Przez trzy dni signor Busi czekał w  hotelu na  telefon. Doczekał się czwartego. 
Dzwoniła Anna z  informacją, że Biuro Projektowe Busi i  S-ka zwyciężyło w  konkursie 
na  projekt przebudowy Targu Mydlanego. Natychmiast zostanie wysłane oficjalne pismo 
z  zawiadomieniem, a  Wiktor byłby ogromnie zobowiązany, gdyby signor Busi zechciał 
przedłużyć swój pobyt o  kolejne trzy dni w  celu wzięcia udziału w  konferencji prasowej 
oraz przedstawienia ogólnego harmonogramu robót. Wiktor prześle mu także szkice 
niewielkiej rzeźby, stanowiącej urodzinowy prezent od  najzamożniejszych handlarzy. 
Rzeźba ta przedstawia matkę i  dziecko, i  powinna zostać włączona do  projektu Arkadii.
— Rzeźba? Pomnik? To tylko doda splendoru temu miejscu! A  czy pani zechciałaby 
dziś wieczorem dodać splendoru restauracji hotelu Excelsior, zasiadając ze  mną 
do  kolacji? Wydaje mi się, że teraz możemy już świętować zwycięstwo.


4




Anna jadała owoce i  warzywa nie częściej i  nie rzadziej niż inni, ale bardzo rzadko 
zdarzało się jej odwiedzać Targ Mydlany. Mieszkała dość daleko od  centrum: dziesięć 
minut autobusem, czterdzieści na  piechotę. Nie dysponowała tak wielką energią ani nie 
musiała tak bardzo liczyć się z  pieniędzmi, żeby robić zakupy na  bazarze, a  potem, 
obciążona torbami, wlec się na  przystanek. Zaledwie sto metrów od  jej domu znajdował 
się niewielki sklepik spożywczy, gdzie zawsze można było dostać świeże warzywa 
i  owoce. Rzecz jasna, od  czasu do  czasu wyruszała „w miasto”, żeby kupić sobie coś 
z  ubrania, nowe pantofle lub prezenty dla siostrzenic, niekiedy zaś zapuszczała się nawet 
do  dzielnicy najdroższych sklepów, zdecydowana wydać na  swoje potrzeby jakąś 
większą sumę.
Tego dnia, kiedy signor Busi po  raz pierwszy zjawił się u  Wiktora, a  potem dotknął 
w  windzie jej ręki, Anna czuła się tak bardzo z  siebie zadowolona, tak szczęśliwa, że ktoś 
próbuje z  nią flirtować (nawet jeśli ten ktoś był mocno podstarzałym, gadatliwym amantem 
z  Mediolanu), że po  pracy postanowiła nieco zaszaleć. Jakiś czas temu zobaczyła 
na  jednej z  wystaw piękną, wykonaną ręcznie broszkę, galaktykę srebrnych gwiazdek 
otaczającą samotną perłę barwy księżyca. Do  tej broszki poszuka eleganckiej ciemnej 
marynarki. Potem kupi sobie trochę belgijskich czekoladek, do  domu zaś wróci taksówką.
Sklep jubilerski, na  którego wystawie zauważyła broszkę, mieścił się w  pewnej 
galerii przy ulicy Wszystkich Świętych. Anna poszła tam najkrótszą drogą. Obawiała się, 
że małe sklepiki są zamykane wcześniej niż duże domy towarowe, ale na  szczęście drzwi 
były otwarte. Właściciel pracował nad bransoletą, której ogniwa miały kształt lecących 
rzędem dzikich gęsi. Anna z  drżeniem serca zapytała o  broszkę, ponieważ wydawało jej 
się, że nie ma jej na  wystawie. Niestety, nie pomyliła się.
— Sprzedałem ją dwa albo trzy tygodnie temu — powiedział jubiler, nie podnosząc 
głowy.
— Ma pan może coś podobnego? Z  gwiazdami, księżycem...
— Nie robię już gwiazd, galaktyk ani księżyców. Teraz najlepiej idą ptaki i  motyle.
Anna czekała na  jakieś słowo pocieszenia, może na  oznakę współczucia, 
na  pewno na  uprzejme pożegnanie. Tymczasem jubiler, który chyba nie należał 
do  zanadto rozmownych, oschłym tonem udzielił jej dość oczywistej rady:
— Niech pani spróbuje gdzieś indziej.
Anna była zanadto zirytowana, żeby z  niej skorzystać. To niesłychane, żeby w  taki 
sposób traktować klientów! Zaczęła żałować, że zaraz po  pracy nie wsiadła do  autobusu 
i  nie wróciła do  domu. Już nie potrzebowała ciemnej marynarki. Nie kupi sobie belgijskich 
czekoladek (i bardzo dobrze, ze  względu na  jej tuszę). Nie weźmie taksówki. Po  prostu 
pojedzie autobusem do  swego szycia i  telewizora, i  spędzi wieczór jak wiele innych, 
samotnych kobiet w  milczeniu, skulona w  fotelu, nastroszona jak przepiórka. Jednak 
najpierw postanowiła rzucić okiem na  Targ Mydlany. I  tak musi go minąć w  drodze 
na  przystanek. Trwająca przez cały dzień procesja architektów, a  szczególnie 
stwierdzenie signora Busiego, że „nie ma tam czego zachowywać”, rozbudziły jej 
zainteresowanie. Przy okazji kupi sałatę na  kolację.
Miesiąc temu Anna obraziła się na  makaron, pieczywo i  ryż, postanawiając, że 
wystarczy jej sałata i  fasola. Wyjątek czyniła jedynie dla czekoladek. Kiedy Gawron, niby 
przypadkiem i  od  niechcenia, kładł ręce na  jej talii, a  ona czuła, jak nadmiar ciała 
gromadzi się między jego palcami w  postaci obfitych fałd tłuszczu, ogarniały ją 
zmieszanie i  wstyd. Odpychała go pospiesznie, a  on nazywał to kokieterią. Sądził, że to 
znakomity początek flirtu dać jej żartobliwie do  zrozumienia, że potrafi zauważyć 
i  docenić obfitość kobiecych kształtów, ona zaś uważała takie zachowanie 
za  grubiańskie. Mężczyźni nigdy nie są do  końca zadowoleni z  wyglądu kobiet, które 
kochają. Potwory bez serca.
Kiedy jednak Gawron zamknął się na  cztery spusty w  swoim mieszkaniu, nie 
reagował na  jej pukanie i  nie odpowiadał na  listy, które mu zostawiała, Anna bardzo 
prędko uznała, że wina leży po  jej stronie. Przeraziła go, okazując za  wielką namiętność. 
Zbyt chętnie szła z  nim do  łóżka. Stała się powodem jego zwolnienia z  pracy. Wyglądała 
nie tak, jak powinna. Gdyby miała trzydzieści pięć lat i  była smukła jak pantera, wówczas 
na  pewno otworzyłby przed nią drzwi na  oścież. Ona jednak nie miała trzydziestu pięciu 
lat, a  linię straciła już dość dawno temu. Ale przynajmniej nie wyglądała jak sucha 
szczapa, w  przeciwieństwie do  niego. Oddychała też swobodniej i  nie tak płytko, choć 
nie ulegało wątpliwości, że byłoby jej jeszcze łatwiej, gdyby zrzuciła, powiedzmy, trzy 
kilogramy. Wkrótce winą za  utratę Gawrona obarczyła nie siebie3 lecz swoją tuszę, ani 
przez chwilę natomiast nie przyszło jej do  głowy, żeby obwiniać, a  tym bardziej 
znienawidzić dawnego partnera.
W krótkim czasie straciła sporo na  wadze i  nawet jeśli nie stała się szczupła, to bez 
wątpienia jej wygląd znacznie się poprawił. Kupiła nowe ubrania, ponieważ stare zrobiły 
się nagle za  obszerne. Kazała skrócić sobie włosy. Co wieczór ćwiczyła skłony 
i  przysiady. Lżejsza i  lepiej ubrana pozbyła się wprawdzie części poczucia winy, lecz 
w  dalszym ciągu dręczył ją kłujący ból w  piersi za  każdym razem, kiedy myślała 
o  nagłej, niespodziewanej utracie Gawrona. Jaki sens miało życiowe credo: „Gdzie 
i  kiedy zechcesz”, jeśli „Gdzie i  kiedy” oznaczało biuro, dom i  łóżko bez niego?
Jednak tego wieczoru, kiedy nie udało się jej kupić broszki, ze  zdziwieniem 
stwierdziła, że na  zatłoczonym targu odczuwa niemal coś w  rodzaju radosnego 
uniesienia, oraz że różnobarwne stragany mają niezwykły, trudny do  nazwania urok. 
Na  jednym z  nich sprzedawano wyłącznie rośliny okopowe. Leżała tam marchew 
krwistoczerwona i  bladoróżowa, okrągła jak buraki, prosta i  długa jak stalaktyty, 
z  odnogami i  bez. Były także ziemniaki we  wszelkich możliwych kształtach i  odmianach, 
każda w  oddzielnym koszu. Białe, żółte, różowe, czerwone, do  gotowania, do  pieczenia, 
na  frytki, na  sałatki, almy, amerykany, irysy, twarde, miękkie, słodkie, gorzkie. Niektóre 
pochodziły z  gospodarstw ekologicznych; łatwo było je poznać po  tym, że ich nie umyto, 
aby przynajmniej częściowo ukryć liczne guzy i  przebarwienia.
Anna zapuszczała się coraz głębiej. Minęła piramidy ułożone z  pomarańczy, cytryn, 
grepefruitów, szańce arbuzów i  melonów, stosy jabłek i  gruszek, aż wreszcie dotarła 
do  znacznie spokojniejszego królestwa roślin liściastych. Zamierzała kupić jedną, zwykłą 
sałatę, lecz teraz stanęła jak wryta, oszołomiona mnogością odmian, barw i  zapachów. 
Po  raz pierwszy w  życiu przekonała się, że sałata pachnie. Ta, którą kupowała 
w  sklepie, była zupełnie pozbawiona zapachu, ale tutaj w  powietrzu unosiła się wyraźna 
cmentarna woń wilgotnej ziemi, którą wyrzucono z  dna dołu, by zrobić miejsce dla trumny. 
Wreszcie wybrała główkę o  ciasno zbitych, grubych, ale kruchych liściach, 
przypominających kształtem muszle, o  zupełnie białych końcówkach. Właśnie tych liści 
używają w  charakterze talerzy Polne Duchy podczas odbywających się o  północy uczt, 
kiedy strzegą plantacji przed zakradającymi się cichaczem przymrozkami. Sprzedawca 
włożył Annie sałatę do  torby i  przyjął należność z  taką miną, jakby się obawiał, że Polne 
Duchy lada chwila przestaną darzyć go swoją przychylnością.
Dlaczego Anna nie odwróciła się na  pięcie i  nie ruszyła w  stronę przystanku? Czy 
dlatego, że oczarowała ją różnorodność owoców i  warzyw? Dlatego, że straciła orientację, 
oszołomiona napierającymi zewsząd barwami, dźwiękami i  zapachami? Dlatego, że 
Celofanowy Człowiek skierował ją w  niewłaściwą alejkę? A  może dlatego, że kobieta, 
która przed chwilą odkryła śmierć w  liściach sałaty, bez trudu wyczuła obecność 
Gawrona, siedzącego nad filiżanką kawy w  Mydlanym Ogrodzie?
Dostrzegł ją, kiedy zastanawiała się nad wyborem miejsca w  kawiarni. Przez kilka 
sekund przyglądał się jej z  umiarkowanym zainteresowaniem, myśląc, że właśnie taki typ 
kobiet najbardziej mu odpowiada; zapewne to żona zamożnego straganiarza, a  może 
nawet właścicielka jakiegoś butiku. Dopiero potem rozpoznał ją, dokładnie w  tej samej 
chwili, kiedy ona go zauważyła. Natychmiast poczuł ucisk w  piersi... i  spodniach. 
Kochankowie nie rozmawiali ze  sobą już od  pięciu miesięcy. Nie dotykali się. Gawron 
czuł się podwójnie winny: nie dość, że potraktował Annę w  mało elegancki sposób, to 
jeszcze teraz zareagował na  jej widok jak prymitywny samiec. Chciał znaleźć się tysiąc 
kilometrów stąd, a  jednocześnie dziesięć metrów bliżej, tak blisko, żeby móc ją całą zjeść, 
od  ust i  języka poczynając.
— Zmieniłaś się — powiedział. — Obcięłaś włosy.
Wydawała się zażenowana. Zarumieniła się, kiedy pochwalił jej wygląd. Czy był to 
rumieniec gniewu, czy może zadowolenia? Bez słowa położyła na  stole torbę z  sałatą 
i  usiadła na  krześle, nie spuszczając wzroku z  Gawrona. Niech on mówi.
— Czy mam rozumieć, że masz kogoś nowego?
— Dlaczego tak myślisz?
— Bo widzę, jak wyglądasz.
— To znaczy jak?
— Znacznie lepiej niż wtedy, kiedy widziałem cię po  raz ostatni. Masz kogoś?
— Oczywiście — odparła zgodnie z  prawdą. Twarz Gawrona przypominała balon, 
z  którego nagle uszło powietrze.
— Kto to taki?
— Architekt. Zaprosił mnie na  kolację do  Excelsiora. Będziemy świętować.
— Co będziecie świętować, jeśli wolno zapytać?
— Koniec tego wszystkiego!
Podniosła ręce i  klasnęła w  dłonie, jakby była iluzjonistą, który jednym gestem 
potrafi sprawić, by rzeczywisty świat rozpłynął się w  nicość.
W pewnym sensie była nim. Większość kobiet jest iluzjonistami, przynajmniej 
dopóty, dopóki są młode. Dysponują umiejętnością zatrzymywania wskazówek zegarów 
lub przyspieszania ich biegu, obniżania temperatury lub podwyższania jej, stawania się tak 
godnymi pożądania, że inni ludzie i  przedmioty wydają się przezroczyści, jakby utkani 
z  pajęczyny. Czary, jakimi się posługują, są dosyć proste: odpowiednia fryzura, makijaż, 
starannie dobrane perfumy, szelest sukni. Gawron nawet nie próbował się bronić, Anna 
zaś, która natychmiast zdała sobie z  tego sprawę, poczuła ogromną radość, że nie jest 
za  stara ani za  tłusta, żeby utrzymać władzę nad tym mężczyzną. Położyła ręce 
na  stoliku; Gawron okazał się na  tyle odważny i  na  tyle bezwstydny, żeby musnąć jedną 
z  nich palcami.
— Zupełnie jak mój architekt — powiedziała.
Opowiedziała mu o  wszystkim: w  jak wielkiej tajemnicy utrzymywał Wiktor swoje 
zamiary, jak kolejno przyjmował w  gabinecie projektantów, którym nie pozwolono 
kontaktować się ani ze  sobą, ani z  personelem biura. Opowiedziała o  obsesji szefa, 
o  tym, że fachowe książki omawiające metody walki ze  szklarniowymi szkodnikami 
zniknęły z  jego biurka, ich miejsce zaś zajęły makiety i  modele nowego Targu 
Mydlanego. Opowiedziała, że nie dalej niż tego popołudnia signor Busi oplótł Wiktora 
siecią gładkich słówek, a  teraz był pewien, iż jego firma uzyska atrakcyjny kontrakt, ona 
zaś podziela to przekonanie.
— Mógłbym go powstrzymać. Na  pewno bym go powstrzymał! — wycedził przez 
zęby Gawron, wzburzony tak, jak nie zdarzyło mu się co najmniej od  dziesięciu lat. — Ale 
teraz, kiedy nie ma mnie u  jego boku, kto udzieli mu dobrej rady?
— Więc dlatego cię wyrzucił? Chciał usunąć cię z  drogi?
— Co mówi Wiktor?
— To co zawsze, czyli nic. Ani słowa. Przecież wiesz, jaki on jest.
Położyła drugą rękę na  wierzchu, tak że troje rąk splecionych na  stoliku utworzyło 
model skomplikowanej rzeźby, sporządzony z  kości, ciała i  skóry. Gawron poczuł się jak 
skazaniec, któremu dostarczono wiadomość o  odroczeniu wyroku; Anna nic nie wiedziała 
o  jego machlojkach. Wiktor nie powiedział jej prawdy i  przypuszczalnie nigdy tego nie 
uczyni. Gawron podniósł głowę, wyprostował zgarbione plecy. W  mgnieniu oka 
przeistoczył się w  zawadiacką, pewną siebie papugę.
— Chodź do  mnie — zaproponował. — Uczcimy nasze spotkanie.
— Pukałam do  twoich drzwi kilka razy dziennie. Dzwoniłam i  zostawiałam listy, ale 
ty nie odpowiadałeś.
— Więc tym bardziej powinnaś teraz pójść ze  mną. Wszystko ci wyjaśnię.
— No, nie wiem. Poza tym nie jesteś tak elegancki jak mój architekt.
— Ach, ten Włoch... — Gawron wysunął rękę spod dłoni Anny i  przesunął palcami 
po  klapie jej płaszcza. — Jeśli rzeczywiście wygra, chciałbym obejrzeć jego plany.
— Wygra. Mogę się założyć.
Głos Anny stał się jakby łagodniejszy. Nie spuszczała wzroku z  palców mężczyzny.
— Kiedy będziesz wiedziała na  pewno?
— W  przyszłym tygodniu. Zostanie zwołana konferencja prasowa, podczas której 
będą omówione główne założenia projektu.
— Gdzie?
— W  Wielkim Wiku.
— Muszę zobaczyć plany wcześniej, przed konferencją. Możesz to załatwić?
— O  czym mówisz?
— O  tym, żebyś umożliwiła mi obejrzenie zwycięskiego projektu.
— Dlaczego miałabym ryzykować?
— Ponieważ cię o  to proszę.
A także dlatego, że staruch chce to wszystko zniszczyć, dodał w  myślach. Dlatego, 
że w  całym Wielkim Wiku nie ma nikogo, kto ująłby się za  straganiarzami i  targowiskiem.
Podniósł ręce i  klasnął, parodiując gest Anny sprzed kilku minut. On jednak nie 
dysponował żadną czarodziejską mocą; choć nie chciał, żeby zniknął otaczający go świat, 
nie miał najmniejszego zamiaru ingerować w  życie ludzi, którzy od  pokoleń związali swój 
los z  Targiem Mydlanym, krzątając się na  nim z  niewinną pracowitością wołków 
zbożowych.
— Jak mam to zrobić? — zapytała Anna. — Wiktor zawsze zamyka gabinet 
na  klucz, a  każdy z  tych planów jest wielkości dużego obrusa.
— A  co z  twoim eleganckim architektem?
Pozwoliła wziąć się za  rękę.
— Mówisz o  Busim?
— Właśnie. Na  pewno ma kopie.
Anna skinęła głową, ale zaraz potem wzruszyła ramionami na  znak, że i  tak nic 
z  tego nie wynika.
— Wydaje mi się... — powiedział Gawron, pochylając się nad stolikiem i  wsuwając 
drugą rękę pod płaszcz Anny. — Wydaje mi się, że powinnaś jednak skorzystać z  okazji 
i  pójść na  tę kolację do  hotelu Excelsior.


5




Gawron stał się żonglerem. Trzymał w  rękach, podrzucał i  chwytał losy pięciorga 
ludzi. Zmuszał je do  wykonywania skomplikowanych ewolucji w  powietrzu. Wyrzucał 
w  górę w  taki sposób, by spadały mu z  powrotem do  rąk w  odpowiedniej chwili i  pod 
odpowiednim kątem. Musiał zadbać o  to, żeby osoby, których losami żonglował, nigdy się 
ze  sobą nie zetknęły, gdyż pragnął jak najdłużej utrzymywać je w  nieświadomości, 
a  jednocześnie szybko, sprawnie i  dyskretnie spłacić długi i  odebrać należności. 
Zależało mu na  wyrównaniu rachunków z  Busim, Józefem, Anną oraz Rudzielcem, ale 
najbardziej z  Wiktorem. Ostateczny cel tej zabawy nie był jeszcze dla niego zbyt jasny, 
lecz z  pewnością zamierzał ukarać Rudzielca i  Wiktora za  to, że utracił pracę, 
dodatkowe dochody, a  także szacunek do  samego siebie.
Wciąż nie dawało mu spokoju wspomnienie chwili, kiedy dwóch umundurowanych 
strażników wyrzuciło go z  Wielkiego Wika. Tak, koniecznie musiał zemścić się za  tę 
zniewagę, pragnienie zemsty zaś pod wieloma względami przypomina pożądanie, gdyż 
zaślepia i  odbiera zdolność logicznego myślenia. Gawrona w  najmniejszym stopniu nie 
obchodziło, że Busi, Anna, Józef, a  nawet Wiktor i  Rudzielec są jedynie w  bardzo 
niewielkim stopniu odpowiedzialni za  przykrości, jakie spotkały go w  życiu. Gdyby potrafił 
okiełznać chciwość i  zrezygnować z  pokusy w  postaci wypchanych kopert, w  dalszym 
ciągu urzędowałby na  dwudziestym siódmym piętrze Wielkiego Wika, pozostając 
w  najlepszych układach z  Wiktorem, Anną, Rudzielcem oraz wszystkimi innymi. Ludzie 
ze  wsi zdają sobie z  tego sprawę znacznie lepiej niż ludzie z  miasta, gdyż ukuli nawet 
specjalne powiedzenie: „Jeśli siejesz ciernie, będziesz je musiał zebrać. Nie trzeba ich 
podlewać — rosną same i  tylko czekają na  okazję, żeby cię dotkliwie pokaleczyć”.
Gawron nawet w  duchu nie chciał przyznać się do  małostkowości, nie chciał 
powiedzieć jasno i  wyraźnie, że zależy mu wyłącznie na  tym, by zadać ból, odpłacić 
pięknym za  nadobne. Wmawiał sobie, że kierują nim szlachetniejsze motywy. Oto co 
sobie wymyślił: kilka miesięcy nieróbstwa spędzonych z  dala od  Wielkiego Wika 
i  Wiktora wskrzesiły w  nim dawnego, szlachetnego Gawrona, gotowego walczyć 
do  upadłego o  wzniosłe ideały. Jak mógł kiedykolwiek zapomnieć siebie sprzed 
dwunastu lat, kiedy straganiarze organizowali bojkot towarów pochodzących z  hurtowni 
Wiktora? Słuchali go wtedy z  zapartym tchem. Nagradzali huczną owacją każde jego 
zdanie. Ubrany na  czarno stał na  podium z  pustych skrzyń po  owocach i  wygłaszał 
przemówienie, które potem zostało w  całości wydrukowane we  wszystkich gazetach.
— Targ Mydlany istnieje po  to — powiedział między innymi — żeby jak najwięcej 
zwykłych ludzi mogło kupić dobrą sałatę, smaczne warzywa i  świeże owoce, nie po  to, 
żeby nieliczni bogacze pomnażali swoje miliony. Dlatego my, którzy tu handlujemy, nie 
możemy dopuścić, by ceny rosły ponad wszelką dopuszczalną miarę.
Wszyscy go wtedy poparli i  strajk trwał siedem tygodni. Świat stanął na  głowie: 
klienci przynosili ciastka, ser i  pieczywo, żeby nakarmić handlarzy, stragany zaś stały 
zupełnie puste.
Strajkujący uczynili Gawrona swoim przedstawicielem. Zaufali mu. Ale Wiktor także 
znał sztuczkę z  dzieleniem banknotów na  pół.
— Dlaczego chcecie doprowadzić do  śmierci bazaru? — zapytał, zaskakując 
wszystkich niezwykłą jak dla niego gadatliwością, kiedy po  siedmiu tygodniach stało się 
jasne, że nawet tak bogaty człowiek może jednak ponieść dotkliwe straty. — Przecież 
w  ten sposób działacie na  swoją niekorzyść.
Jego agenci i  prawnicy zaproponowali Gawronowi kompromis: kończycie bojkot 
i  godzicie się na  nasze ceny, a  w  zamian za  to my zamrażamy na  dwa, może nawet 
na  trzy lata opłaty za  dzierżawę straganów. Dobra, niech będą trzy. W  ten sposób 
zostanie warn w  kieszeni trochę grosza, a  jednocześnie ocalicie swoje miejsca pracy.
Gawron odparł, że co prawda jest tylko wyrazicielem opinii strajkujących, ale 
osobiście bardzo wątpi, czy zdecydują się odstąpić od  swoich zasad. Wtedy ponownie 
odezwał się Wiktor. Najpierw zadał sobie w  duchu pytanie: „Ile kosztują zasady?”, 
na  głos zaś powiedział:
— Doszedłem do  wniosku, że byłoby dobrze, gdyby pańscy... moi... to znaczy, nasi 
koledzy z  targowiska mieli stałego reprezentanta, który przypominałby mi o  zasadach, 
do  których wydają się tak bardzo przywiązani. — Nie patrząc na  Gawrona napisał coś 
na  kartce i  położył ją przed nim na  stole. — Człowiek ów otrzymywałby roczne 
wynagrodzenie właśnie w  takiej wysokości.
Gawron uścisnął rękę Wiktora i  przyjął propozycję.
Teraz doszedł do  wniosku, że nadarza się okazja wyrównania rachunków, 
przywrócenia do  życia człowieka, który wychował się na  bazarze, który potrafił rozpoznać 
każdy rodzaj rzodkwi i  pomarańczy, który uwielbiał tłum i  wrzawę. On, Gawron, ocali Targ 
Mydlany. Stanie się bohaterem straganiarzy. Ponownie wdrapie się na  podium, by dawać 
głośno wyraz ich nadziejom i  obawom. Kiedy jednak nieco ochłonął, pozwoliwszy ulecieć 
z  głowy wzniosłym myślom, począł na  spokojnie zastanawiać się nad tą sprawą. 
Płomienne przemówienia topią autentyczną pasję w  powodzi gładkich słów. Gracz, który 
dysponuje najsilniejszą kartą, nie może pokazać jej zbyt wcześnie — taka zasada rządzi 
polityką. Tak, Gawron tak bardzo przywiązał się do  myśli o  altruizmie swojej misji, że 
przez nikogo nie proszony oddał się do  dyspozycji obywateli. W  polityce znacznie 
bardziej efektywne od  wrzaskliwych oracji są prowadzone bez rozgłosu działania 
komplikujące życie przeciwnikowi, zmieniające układ sił, prowadzące do  powstania 
niespodziewanych, kryzysowych sytuacji. W  jego głowie zrodził się plan, jeszcze nie 
do  końca sformułowany, ale stuprocentowo skuteczny; dzięki temu planowi Anna znajdzie 
się znowu w  jego łóżku, Rudzielec i  Wiktor poniosą zasłużoną karę, osiłkowaty Józef 
zrozumie zaś raz na  zawsze, że intelekt w  połączeniu z  pieniędzmi zawsze pokona 
niedoświadczoną młodość. Signor Busi z  Mediolanu także dostanie za  swoje, on zaś, 
Gawron, będzie nie kwestionowanym bohaterem targowiska.
Tak więc cztery dni po  spotkaniu w  Mydlanym Ogrodzie, w. dniu, kiedy signor Busi 
uzyskał kontrakt na  budowę Arkadii i  po  raz drugi zaprosił Annę na  kolację, Gawron 
i  Anna szli do  hotelu Excelsior. Spędzili razem całą noc, a  spali tak głęboko, przyciśnięci 
do  siebie plecami, że nie obudziły ich ani sny, ani pochrapywania uświetniające 
odrodzenie łączącej ich namiętności. Oboje czuli się odświeżeni uczuciami, które dawali 
i  otrzymywali, Anna zaś uznała, że łatwo dostrzegalna zmiana, jaka zaszła w  Gawronie 
— stał się jakby młodszy, bardziej ożywiony, energiczny — stanowi oznakę 
odwzajemnionej miłości. Czy w  innym przypadku ona, ostrożna kobieta ceniąca swoją 
pracę, zgodziłaby się przyjąć zaproszenie signora Busiego i  zaryzykować kontakt z  jego 
niecierpliwymi rękami tylko po  to, żeby stać się zwykłym złodziejem?
Gawron okazał się zbyt nieostrożny. Powinien był opuścić Annę kilka metrów przed 
wejściem do  hotelu, ale ona odczuwała wielką tremę. I  nic dziwnego: perspektywa kolacji 
w  towarzystwie obcego mężczyzny, w  najelegantszym hotelu w  mieście, napełniłaby 
lękiem każdego z  nas. W  związku z  tym Gawron odprowadził ją aż do  podnóża 
lśniących marmurowych schodów.
— Ach, moja droga! Widzę, że nie jesteś sama?
Signor Busi stał na  skraju szkarłatnego dywanu, taksując bacznym spojrzeniem 
kobiety na  ulicy. Anna natychmiast wyszarpnęła rękę spod ramienia Gawrona, 
zawstydziła się i  wsunęła ją tam ponownie.
— To... przyjaciel — wykrztusiła, ale zachowała dość zdrowego rozsądku, żeby nie 
wymienić jego imienia.
Gawron poczuł się onieśmielony wzrostem Włocha, jego wiekiem, elegancją.
— Spotkaliśmy się przypadkiem — powiedział. — Życzę miłego wieczoru.
Odszedł, nie tak szybko jednak, żeby nie stwierdzić, iż głos signora Busiego jest tak 
samo marmurowy i  dywanowo miękki jak schody hotelu.
Gawron nigdy się nie dowiedział, co zaszło między Anną a  Busim, ona zaś nie miała 
pojęcia, co w  tym czasie robił Gawron, choć, rzecz jasna, często rozmawiali na  ten temat, 
drażniąc się nawzajem aluzjami i  półsłówkami.
Oboje doskonale zdawali sobie sprawę, że są niewolnikami erotycznego napięcia, 
które narasta, kiedy zapada zmrok. Trójkąt, który się uformował, miał wszystkie trzy 
wierzchołki naładowane seksem: starzejący się, elegancki uwodziciel; onieśmielona, 
szykownie ubrana kobieta, w  jedwabnej czarno-złotej bieliźnie, otoczona dyskretnym 
zapachem perfum; astmatyczny kochanek o  wychudzonej twarzy, przeistoczony 
w  astmatycznego alfonsa o  wychudzonej twarzy. Do  tego należy dodać zastawiony 
stolik, piękną różę w  wazonie, srebrne wiaderko z  lodem, blask świec — 
współodpowiedzialnych za  stworzenie wrażenia, że nie ma nic złego w  kupczeniu 
miłością. Hotelowy pokój z  balkonem i  szerokim łóżkiem nakrytym kapą z  tego samego 
materiału co zasłony. Lubieżność zimowej pory.
Wcześniej Gawron powiedział Annie:
— Zrób wszystko, co w  twojej mocy, żeby zdobyć kopię tych planów. Wszystko, 
rozumiesz? Sama zdecydujesz, jak wiele to będzie.
Nie nakazał jej, żeby poszła do  łóżka z  signorem Busim, ale też nie poprosił, by 
tego nie czyniła. Podniecała go siła, jaką w  swoim pojęciu dysponował. Podobało mu się, 
że Anna bez sprzeciwu daje się wplątać w  uknutą przez niego intrygę, oraz graniczące 
z  pewnością przeczucie, że gdyby zażądał tego od  niej, przespałaby się z  włoskim 
architektem. Jakież to było ekscytujące, jak wspaniałe i  dowartościowujące! Skoro 
wykazała gotowość, by oddać się innemu mężczyźnie, to czy istniała rzecz, jakiej mogłaby 
mu odmówić, kiedy znowu znajdą się w  jego łóżku, na  jego podłodze, na  jego dywanie?
Jeśli chodzi o  Annę, to nie zastanawiała się zbyt długo, co Gawron rozumiał przez: 
„Zrób wszystko, co w  twojej mocy”. Naturalnie zdawała sobie sprawę z  dwuznaczności 
jego prośby, lecz uznała ją za  żart. Nie chciała nawet myśleć o  tym, że Gawron, 
na  przekór niedawnym deklaracjom miłości, mógłby posłużyć się nią jako przynętą. Nie 
życzyła sobie być jego ambasadorem w  ramionach Busiego. Jednak ze  względu 
na  pasję i  zaangażowanie, z  jakimi opowiadał o  swojej misji mającej na  celu uratowanie 
Targu Mydlanego, szybko zmieniła stanowisko; teraz uważała się za  kobietę, która, 
okazując we  wszystkim posłuszeństwo kochankowi, utrwala uczucie, jakie on do  niej 
żywi.
Rzecz jasna, nie było mowy o  tym, żeby pozwoliła architektowi na  cokolwiek więcej 
niż przelotne dotknięcie bladej, mało wrażliwej skóry na  przegubie. Popełniła jednak 
poważny błąd przyjmując za  pewnik, że widoczna aż nadto obojętność Gawrona na  to, 
co się z  nią stanie, nie jest równoznaczna z  obrazą. Nie powiedziała nic w  rodzaju: 
„Dobrze, ale jeśli ten stary kogut spróbuje mnie dziobnąć, kolacja wyląduje na  jego 
ślicznym garniturku”, ani: „Skoro tak ci zależy na  tych planach, to dlaczego sam nie 
prześpisz się z  Busim? On chyba nie jest zbyt wybredny, zresztą tak samo jak ty”, ani 
„Daj mi spokój, nie jestem dziwką”. W  ogóle nic nie powiedziała, pozwalając, by atmosfera 
nabrała nieco zmysłowego ciepła, podgrzana wieloznacznością jego przyzwolenia, żeby 
„zrobiła wszystko, co w  jej mocy”.
Wykąpała się, a  następnie ubrała w  rzeczy, które przywiozła ze  swojego 
mieszkania do  pokoju Gawrona. Stała przed lustrem, zakładając pas, pończochy 
i  bieliznę, zapinając naszyjnik i  bransoletkę, a  Gawron siedział i  patrzył. Oddychał 
płytko, miał sucho w  ustach, serce biło mu w  przyspieszonym tempie. Nie były to objawy 
astmy, lecz dolegliwość, na  którą cierpią wszyscy męczennicy, polegająca 
na  beznadziejnej walce, jaką toczą szlachetne zamiary i  postanowienia z  tyranią seksu. 
Cuchnął jak cap. Nabrzmiały penis rozpychał mu nogawkę spodni. Musiał założyć nogę 
na  nogę, ale zaraz potem zerwał się jak ukłuty sprężyną, żeby pomóc Annie zapiąć suwak 
na  plecach, a  przy okazji złożyć wilgotny pocałunek na  jej karku i  otrzeć się o  jej 
pośladki.
— Nie teraz — powiedziała krótko, po  czym poklepała go po  kroczu gestem 
właściciela potwierdzającego swoje prawa.
Gawron był oczarowany, niemal zahipnotyzowany perspektywą tego, co mogło się 
wydarzyć wieczorem, ale stracił szansę dania wyrazu rozpierającym go żądzom 
i  pragnieniom. Nie miałby nic przeciwko temu, żeby Targ Mydlany zniknął z  powierzchni 
ziemi, Wiktor bez przeszkód zrealizował swoje plany, signor Busi zaś spożył kolację 
w  samotności, gdyby tylko Anna odwróciła się i  wzięła go w  objęcia. Bez zastanowienia 
zamieniłby marzenia o  misji i  zemście na  pięć cudownych minut spędzonych w  jej 
pachnących, gładkich ramionach.
Ona jednak zakładała już pantofle, poprawiała sukienkę, wsuwała do  torebki 
szczoteczkę do  zębów. Wkrótce potem schodzili po  schodach, szli ulicą niczym 
szacowne małżeństwo, kilka chwil później zaś Gawron spojrzał w  górę, na  twarz 
stojącego na  stopniach signora Busiego, i  powiedział: „Życzę miłego wieczoru”.
Teraz, już sam, skierował kroki do  Mydlanego Ogrodu i  usiadł przy odosobnionym 
stoliku, żeby się spokojnie zastanowić. I  napić. Jak przebiega kolacja? Czy są już przy 
deserze? Anna przepadała za  słodyczami, a  signor Busi z  pewnością będzie nalegał, 
żeby zamówiła wszystko, na  co ma ochotę. Na  pewno chichotała i  gadała głupstwa; 
zawsze szybko reagowała nawet na  niewielkie dawki alkoholu. Stary Włoch ponad 
wszelką wątpliwość zachowywał się z  nonszalancką galanterią, sypiąc jak z  rękawa 
anegdotami, jak zazwyczaj czynią mężczyźni w  zaawansowanym wieku, by oczarować 
młodsze od  siebie partnerki. Gawron wyobraził sobie Busiego, jak delikatnie kładzie rękę 
na  odkrytym ramieniu towarzyszącej mu kobiety i  wzywa kelnera, tak by ta poufałość 
mogła ujść za  objaw troskliwości. Może przy okazji zapytał ją, czy ma ochotę na  odrobinę 
mocniejszego trunku? A  jak ona na  to zareaguje? Czy uda, że nie poczuła jego ręki, czy 
też skłoni go do  cofnięcia jej? A  może pozwoli mu głaskać się po  ramieniu?
Gawron potrząsnął głową i  wyobraził sobie inną sytuację. Tym razem architekt 
milczał, natomiast Anna zachowywała się jak światowa dama, sterując swobodną, zalotną 
konwersacją. Pochlebiała Włochowi, chwaląc jego garnitur i  znajomość win, on natomiast 
podreślał swoje zawodowe osiągnięcia, główny nacisk kładąc na  pracę, jaką włożył 
w  stworzenie Arkadii. „Chętnie obejrzałabym te plany” — powiedziała w  pewnej chwili 
Anna. „Są w  moim pokoju” — odparł, a  ona na  to: „W takim razie chodźmy je zobaczyć. 
Tylko niech pan nie zapomni zamówić jeszcze jednej butelki wina”.
Nie, to zupełnie bez sensu. Wymyślił sobie kobietę drapieżnika, a  tymczasem Anna 
wcale taka nie jest. Nawet jeśli pójdzie na  górę, to tylko zwabiona gładkimi słówkami, 
niechętnie, mając w  pamięci zadanie, jakiego się podjęła. Może nawet powie: 
„Chciałabym zobaczyć plany”. A  Busi na  to: „Bardzo proszę, ale musisz pójść ze  mną 
na  górę”. Da jej do  zrozumienia, że kolacja nie była tania i  że oczekuje czegoś 
w  zamian. Gawron bez trudu wyobraził sobie plany leżące na  łóżku Włocha, a  także 
wyraz twarzy Anny, kiedy architekt ściągnął nienagannie odprasowane spodnie, złożył je 
starannie, po  czym odwrócił się i  obserwował szeroko otwartymi oczami, jak z  ciała 
kobiety zsuwają się jedwabne, czarno-złote szmatki. Wciągnęła brzuch, żeby wydawać się 
jak najszczuplejsza, signor Busi zaś zgarnął plany z  łóżka, chwycił Annę za  ramiona, 
przyciągnął do  siebie i  szepnął:
— Na  imię mam Claudio...
Gdyby Gawron był młodszy, silniejszy, bardziej porywczy, z  pewnością zerwałby się 
z  krzesła i  pognał co sił w  nogach do  hotelu Excelsior, ogarnięty wcale nie gniewem ani 
zazdrością — był za  mądry, żeby ulegać tak mało produktywnym uczuciom — lecz 
pożądaniem. Chciał się kochać. Dać upust swojej żądzy, zanim ta rozsadzi go 
od  wewnątrz. Nie potrafił utrzymać filiżanki z  kawą. Nie mógł usiedzieć. Wstał i  ruszył 
na  oślep przed siebie, chwiejąc się lekko na  nogach, jakby się upił.
Szybko znalazł dziewczynę. Miała nie więcej niż siedemnaście lat, pochodziła 
ze  wsi i  jeszcze nigdy nie całowała mężczyzny, którego by kochała. Zaprowadziła go 
do  pokoiku na  drugim piętrze w  pobliżu domu, w  którym się urodził i  wychował. 
Rozpięła bluzkę, zadarła do  pasa bawełnianą spódnicę. Nie miała na  sobie bielizny. 
Szczupła, prawie chuda, i  zupełnie nieprzystosowana do  życia w  mieście, stanowiła 
dokładne przeciwieństwo Anny.
— Na  imię mam Claudio — powiedział Gawron.
Na materacu widniały dwie brudne plamy w  miejscach, gdzie opierały się setki, 
tysiące kolan. Gawron położył pieniądze na  stoliku.
— Rozbierz się — poleciła. A  potem: — Umyj go.
Zrobił, co mu kazała. Chłodna woda spływająca po  jego penisie trochę go 
otrzeźwiła, ale kiedy dziewczyna podeszła do  niego i  założyła mu prezerwatywę, był już 
znowu pijany. Położyła się na  łóżku, wyjęła z  ust gumę do  żucia, zdjęła zegarek, 
przykleiła gumę do  koperty i  położyła zegarek na  podłodze.
— W  porządku — powiedziała. — Twoja kolej.
Co prawda pochodziła ze  wsi, ale wykonywała swoją pracę z  taką samą 
nonszalancją i  obojętnością jak każda urzędniczka, robotnica albo pomoc domowa. 
Po  prostu zarabiała na  życie, nic więcej. Chęć zysku i  odraza do  samej siebie niemal się 
równoważyły, ale ona była na  tyle sprytna, żeby udawać minimalne zainteresowanie 
klientem. Jeśli chce się jeść chleb, trzeba najpierw zasiać, a  potem zebrać zboże. 
Potrząsała głową i  zamykała oczy wtedy, kiedy wydawało jej się to najbardziej stosowne, 
a  na  dziesiątki stęknięć i  westchnień Gawrona odpowiedziała jednym swoim.
Mężczyźni, kiedy już skończyli, wszyscy wyglądali tak samo: jakby lekko 
rozczarowani i  zawstydzeni. Zawsze prędko wychodzili. Dziewczyna wsadziła do  ust 
gumę, wciąż jeszcze ciepłą i  trochę wilgotną. Obserwowała w  milczeniu, jak Gawron 
grzebie w  kieszeniach spodni, a  potem skórzanej kurtki. Wreszcie znalazł chusteczkę, 
oczyścił nos, po  czym wsunął do  ust końcówkę rozpylacza i  kilka razy odetchnął 
głęboko, jakby pragnął pozbyć się smaku i  zapachu owocowej gumy. Był czerwony 
na  twarzy, jak wszyscy. Nie bez powodu. Tamci szybko wracali do  normy, ten natomiast 
wciąż miał krwistoczerwone wypieki i  oddychał z  wysiłkiem, łapiąc powietrze płytkimi 
łykami, jakby niedawny orgazm przeniósł się do  jego ptasiej klatki piersiowej i  zagnieździł 
się tam na  stałe. Zresztą, co to ją obchodzi? Zapłacił za  kwadrans i  czas właśnie dobiegł 
końca. Lada chwila w  pokoju zjawi się kolejna dziewczyna. Zdjęła jego spodnie z  krzesła 
i  wetknęła mu je do  ręki.
— Chyba powinieneś wyjść na  świeże powietrze.
Zaczekała, aż schowa rozpylacz, ubierze się i  wyjdzie z  pokoju, po  czym wróciła 
na  ulicę, gdzie miała przyjaciół i  gdzie w  ciemności jej zwyczajna, pryszczata twarz 
nabierała tajemniczego uroku.
Gawron wreszcie odzyskał spokój umysłu. Najprędzej jak mógł — to znaczy wcale 
nie szybko, lecz z  opuszczoną głową, ręką przyciśniętą do  piersi i  flegmą wypełniającą 
usta — wrócił do  swojego mieszkania, położył się na  łóżku i  zamknął oczy. W  jego 
myślach Anna, signor Busi oraz prostytutka zlali się w  jedno. Wili się niczym pęk 
dżdżownic, tak że trudno było stwierdzić, gdzie kończy się jedno, a  zaczyna następne. 
Zaraz potem Gawron zapadł w  płytki, niespokojny sen — za  dużo rozpylacza. Józef, 
ubrany w  mundur strażnika, wyrzucał go kolejno przez najróżniejsze drzwi — mieszkań, 
biur, barów. Ten sam Józef kochał się z  Anną, ona kochała się z  Wiktorem, a  signor Busi 
z  Gawronem, wszystko zaś działo się jednocześnie w  tym samym łóżku. Była tam też 
młoda prostytutka; nie chciała odejść, mimo że na  schodach rozległy się kroki Anny. Nie 
szła sama. Ktoś wskoczył zaraz za  nią do  łóżka i  położył mu rękę na  piersi.
— Nie wyglądasz najlepiej — powiedziała. Jej oddech pachniał czosnkiem i  drogimi 
papierosami. Zamiast perfumami skropiła się chyba likierem.
Siedziała przed lustrem, czekając, aż Gawron się obudzi. Zdjęła już biżuterię, teraz 
zaś zabrała się do  zmywania makijażu.
— Jak ci poszło? — zapytał.
Anna była zbyt zadowolona z  siebie, żeby powiedzieć prawdę. Jakże łatwe okazało 
się jej zadanie! Signorowi Busiemu znacznie bardziej niż na  zwabieniu jej do  łóżka 
zależało na  jej podziwie i  uznaniu. Nie dotknął Anny ani razu, jakby obawiając się, że 
niechcący zapędzi się na  teren, na  którym niełatwo uzyska jej uznanie. Okazał się 
znawcą win i  cygar, kelnerzy odnosili się do  niego z  najwyższym szacunkiem, szef 
kuchni — także mediolańczyk — opuścił na  chwilę swoje królestwo, aby uścisnąć mu 
rękę. Busi był także mistrzem konwersacji; potrafił jednocześnie opowiadać, pić i  jeść, 
czyniąc to wszystko z  niewymuszoną elegancją i  swobodą, niczym żongler podrzucający 
pięć piłek tenisowych. Prawił Annie urocze komplementy. Mógł nie podejmować próby 
uwiedzenia jejj a  i  tak jego reputacja nie doznałaby najmniejszego uszczerbku. Gdyby 
jednak spróbował szczęścia, to co wtedy? W  najlepszym razie zaprowadziłby ją 
do  pokoju, a  wówczas przekonałaby się, że pod eleganckim garniturem kryje się stary 
człowiek, zachowujący nienaganną sylwetkę wyłącznie dzięki pasowi przepuklinowemu. 
Potrzebowałby kilku minut, żeby zdjąć marynarkę, kolejnych kilku, żeby ściągnąć buty 
i  spodnie. Nie było mowy o  tym, żeby położyć się do  łóżka w  ubraniu, bo wtedy czułby 
się jak postać z  „Marata-Sade’a” albo uczestnik inscenizacji „Krematorium” 
Przewalskiego.
Zostali więc przy stoliku, w  bezpiecznym, publicznym miejscu. Busi stwierdził, że 
jest mile podekscytowany perspektywą spędzenia kilku miesięcy w  mieście. Jego młodsi 
koledzy znakomicie sobie radzą z  tworzeniem nowych pomysłów, znacznie gorzej idzie im 
natomiast doglądanie samej budowy. On, Busi, należy do  wymierającego gatunku 
architektów: stara się mieć romans z  każdym ze  swoich dzieł. Umilkł na  chwilę, żeby 
ukryte znaczenie jego słów nie umknęło uwagi Anny, a  następnie pospiesznie je 
zneutralizował:
— Proszę mi wybaczyć te ekstrawagancje starego człowieka. Obiecuję, że podczas 
konferencji prasowej będę bardziej rzeczowy. Dziennikarzom zależy przede wszystkim 
na  konkretach.
Anna natychmiast postanowiła skorzystać z  okazji.
— Właśnie, skoro pan o  tym wspomniał: Wiktor będzie potrzebował drugiego 
zestawu planów... jeszcze przed konferencją.
— Oczywiście, moja droga. — Przez cały wieczór ani razu nie zwrócił się do  niej 
po  imieniu. Nawet nie zapytał, jak ono brzmi. — Jutro poślę gońca.
— Wolałabym wziąć je dzisiaj, jeśli to możliwe. Wiktor byłby bardzo zadowolony, 
a  ja miałabym poczucie, że zapracowałam na  tę wspaniałą kolację.
— Ważą co najmniej dziesięć kilogramów.
— Jestem silniejsza, niż się panu wydaje.
Signorowi Busiemu wcale nie spieszyło się, żeby zaprowadzić ją do  swojego pokoju. 
Szczerze mówiąc, nie miał najmniejszej ochoty odbyć tej wędrówki nawet w  pojedynkę. 
To tak daleko, a  on był zmęczony i  objedzony. Wezwał hotelowego boya i  wręczył mu 
klucz.
— Bądź tak dobry, pójdź do  mojego pokoju i  przynieś żółtą teczkę. Jest bardzo 
gruba i  mniej więcej taka długa. — Rozłożył ręce. — Są trzy takie same, ale weź tylko 
jedną.
Wręczył boyowi setkę, po  czym wdał się w  opowieść o  kliencie, który kiedyś 
zostawił plany w  nowojorskiej taksówce. Był już tak bardzo znużony, że szybko stracił 
wątek, ale na  szczęście boy wkrótce dostarczył żółtą teczkę. Architekt z  trudem stłumił 
ziewnięcie.
— Myślę, że już chyba pozwolę panu pójść do  łóżka — powiedziała Anna.
Signor Busi wstał i  wyprostował się powoli, czując, jak strzyka mu w  krzyżu. Ujął jej 
dłoń w  obie ręce.
— Dobrej nocy, moja droga. Sprawiła mi pani ogromną przyjemność.
Odprowadził ją wzrokiem, kiedy zmierzała z  tryumfalnie uniesioną głową ku wyjściu 
z  restauracji. To naprawdę niezwykle atrakcyjna kobieta — pomyślał, a  następnie ruszył 
w  drogę powrotną do  pokoju.
Gawron usiadł na  łóżku.
— Jak ci poszło? — zapytał ponownie.
Anna wskazała drzwi prowadzące do  kuchni. Oparta o  futrynę stała tam wielka, 
żółta, pękata teczka.
— Zaufaj mi — odparła.
Dlaczego miałaby mówić mu coś więcej? Niech sobie wyobraża co chce. Gawron 
jednak nie nalegał ani nawet w  żaden sposób nie wyraził dezaprobaty. Być może miało to 
jakiś związek z  faktem, że na  jego sumieniu widniały dwie brudnoszare plamy 
w  miejscach, gdzie tak jak inni oparł kolana.
Przez jakiś czas siedzieli w  milczeniu: Anna przed lustrem. Gawron na  łóżku. 
Każde z  nich miało swoją tajemnicę, ale tylko jedno czuło się na  tyle pewnie, żeby się 
uśmiechnąć.


6




Gawron uśmiechnął się do  Rudzielca.
— Pogadajmy — zaproponował.
— Po  co?
— Po  to, żeby twojej budy szlag nie trafił. — Wykonał szeroki gest ręką. — Razem 
z  tym wszystkim dokoła.
— Znikaj.
Rudzielec także się uśmiechnął, ale w  jego uśmiechu nie brały udziału ani oczy, ani 
policzki. Tylko usta, w  dodatku zaciśnięte w  wąską kreskę. W  połączeniu z  tym 
uśmiechem krótkie „Znikaj” świadczyło nie tyle o  niechętnej obojętności, co o  totalnej 
pogardzie. Klasyfikowało Gawrona jako człowieka nie wartego nawet splunięcia. Jednak 
Gawron nie zniknął, tylko wyciągnął rękę, aby powstrzymać Rudzielca przed zwijaniem 
straganu na  noc. Spodziewał się jego wrogości. Liczył na  nią. Nic by nie osiągnął, gdyby 
Rudzielec należał do  ludzi łatwo puszczających w  niepamięć dawne urazy. Gawron potarł 
kciukiem o  palec wskazujący, jakby rozcierał coś w  pył.
— Znikaj — powtórzył Rudzielec. — Mam robotę.
— Nie na  długo — odparł Gawron. — Bardzo szybko możesz ją stracić i  wylądować 
na  bruku, tak jak ja. Tyle że nie zdążyłeś odłożyć dość dużo, żeby móc przyjemnie 
spędzać czas.
— Nie wiem, czy mówisz, czy pierdzisz — odparł Rudzielec, ale słowa Gawrona 
zaintrygowały go na  tyle, że przerwał pracę i  zwrócił się do  niego twarzą.
Gawron starannie przygotował sobie przemowę.
— Słuchaj mnie uważnie — zaczął w  taki sposób, jakby rozmawiał 
z  sześciolatkiem. — Nie bądź głupi. Mamy ze  sobą więcej wspólnego, niż myślisz, a  ja 
nie chowam do  ciebie urazy.
— Urazy? Niby o  co?
— O  tę sprawę z  chłopakiem i  konszachty z  Wiktorem. O  to, że straciłem posadę. 
I  co ty na  to?
— Akurat o  to możesz mieć pretensję tylko do  siebie — odparł Rudzielec.
Nawet nie próbował zaprzeczać, że to on wynajął Józefa w  celu odzyskania haraczu 
wręczonego Gawronowi. Dlaczego miałby się wykręcać? Przecież chciał tylko odebrać 
swoją własność. Nie rozumiał też, co znaczą „konszachty z  Wiktorem” ani czemu ma czuć 
się odpowiedzialny za  to, że Gawron wyleciał z  pracy. Nic go to nie obchodziło. Jego 
zdaniem Gawron był nikczemnikiem, ale obecnie stwarzał zagrożenie nie większe niż wąż, 
który utracił cały zapas jadu i  może tylko straszyć sykiem. To, co wiedział albo czego 
domyślał się na  temat zdarzenia w  tunelu, zupełnie się nie liczyło. Rudzielec chciał tylko 
wiedzieć, w  jaki sposób Gawron mógł mu zaszkodzić, skoro wedle wszelkich oznak 
na  niebie i  ziemi stracił na  zawsze dostęp do  byłego szefa?
— Należało ci się, ale wykpiłeś się tanim kosztem — powiedział. — Gdybym posłał 
nie jednego, ale czterech ludzi, chodziłbyś teraz o  kulach. Myślisz, że powinienem się 
wstydzić? Nic z  tego. Żałuję tylko, że mnie tam nie było.
— Nie zgrywaj bohatera — poradził mu Gawron. — Gdybym miał do  ciebie 
pretensje, nie przyszedłbym tutaj, tylko załatwiłbym cię po  cichu. Chcę ci pomóc, mimo że 
wcale na  to nie zasługujesz.
— Znikaj.
Gawron zacisnął palce wokół kluczy. Jakże nienawidził tego człowieka, jego 
zapachu, stroju, zawziętej, bezlitosnej twarzy! Musiał się jednak opanować. Rudzielec 
stanowił jego jedyną szansę. Pohamował gniew, położył żółtą, pękatą teczkę na  ladzie 
wśród pogniecionych owoców i  śmieci, po  czym wyjął pierwszy rysunek z  wierzchu. 
Przedstawiał bezy z  topiącego się szkła, korytarze w  kształcie rozgwiazdy, drzewa 
rosnące w  wielkich donicach, odświeżony bruk, odremontowane kamienie w  basenach 
fontann, podświetlone wodą. Podpis głosił: „Arkadia — szkic ogólny”.
— Co to jest?
— Coś, czym Wiktor pragnie uraczyć was wszystkich.
Dopiero teraz Gawron rozpoczął zasadniczą przemowę. Poinformował Rudzielca, że 
Wiktor nie był usatysfakcjonowany wysokością dochodów, jakie przynosi mu bazar, że 
bankierzy i  planiści tak długo namawiali go do  podjęcia stanowczych kroków, że wreszcie 
zdecydował się zacząć przebudowę, że signor Busi zdołał przekonać starca do  swojej 
Arkadii. Zadanie nie należało do  trudnych, ponieważ Wiktor cierpiał na  nasilającą się 
demencję, niestrawność, a  także na  obsesję wzniesienia pomnika.
— Wyobraź sobie, że to ma być pomnik jakiejś kobiety z  dzieckiem!
Gawron kilkakrotnie podkreślał z  ubolewaniem i  zaprawioną goryczą ironią, jak 
fatalnie się złożyło, że właśnie teraz zabrakło go u  boku Wiktora. Gdyby on, człowiek 
znający od  podszewki wszystkie problemy Targu Mydlanego, w  dalszym ciągu mógł 
służyć radą bogaczowi, z  pewnością nie doszłoby do  obecnej, bardzo niebezpiecznej 
sytuacji.
— Chroniłem, was — powiedział. — Może nie bardzo mieliście ochotę za  to płacić, 
ale broniłem was własną piersią. Teraz sam widzisz, do  czego doprowadziłeś: nie macie 
w  Wielkim Wiku nikogo, kto by się za  wami ujął. — Zabębnił palcami w  rysunek. — 
Za  trzy dni ma się odbyć konferencja prasowa. Wiktor jest przekonany, że tylko on 
dysponuje pełnym zestawem planów, ale sprytny Gawron i  tym razem zdołał go 
przechytrzyć. — Powtórzył Rudzielcowi groźnie brzmiące zapowiedzi Busiego: „Tam nie 
ma czego zachowywać”, „Zrównamy to śmietnisko z  ziemią”, „Zaczniemy wszystko 
od  początku”.
— Moim zdaniem jesteście bez szans, jeśli nie zdołacie się dogadać i  zjednoczyć — 
zakończył, po  czym pchnął teczkę z  papierami w  kierunku Rudzielca.
— Dlaczego akurat ja? — zapytał handlarz. — Dlaczego nie poszedłeś do  któregoś 
z  tych starych pierników, z  którymi przesiadujesz w  barze?
— Bo, tak jak powiedziałeś, to stare pierniki. Ty natomiast jesteś zupełnie inny: 
wiecznie niezadowolony, chętny do  walki. Ty jeden spośród ilu?... Dwustu ośmiu 
straganiarzy usiłowałeś dać mi prztyczka w  nos za  to, że wyciągam od  was forsę. Jeden 
na  dwustu ośmiu! Po  prostu urodziłeś się po  to, żeby brać udział w  awanturach, i  życzę 
ci, żebyś po  śmierci zdążył przynajmniej na  godzinę wpaść do  nieba, zanim diabeł 
zorientuje się, że nie żyjesz!
— W  porządku, może i  masz rację, ale przecież ty jesteś taki sam, a  do  tego 
świetnie znasz się na  robieniu zamieszania! Poza tym zdobyłeś plany, znasz zamiary 
Wiktora, masz tyle wolnego czasu, że mógłbyś spokojnie wywołać wojnę światową. 
Dlaczego wybrałeś właśnie mnie?
Tym razem Gawron mówił z  autentyczną pasją, prosto z  mostu, nie odwołując się 
do  żadnych abstrakcyjnych porównań. Mówił o  swojej paskudnej reputacji na  targu, 
o  tym, że przez niektórych mógłby być nadal uważany za  oko i  ucho Wiktora, 
za  podwójnego agenta zmieniającego mocodawców jak rękawiczki. Istniało także 
prawdopodobieństwo, iż jego wysiłki zostaną uznane za  próbę załatwienia własnych 
porachunków z  wiekowym milionerem. Z  pewnością zainteresowałyby się tym prasa 
i  telewizja, gdyż dziennikarze uwielbiają doszukiwać się wszędzie nieszlachetnych 
motywów. Pokrętna intryga jest zawsze lepsza od  jasnej, prostej sprawy.
Nikt by mu nie zaufał. Starsi handlarze wciąż jeszcze pamiętali jego zdradę sprzed 
lat, kiedy wystarczył jeden czek podpisany przez Wiktora, żeby Gawron przeistoczył się 
z  przywódcy strajku w  wiernego sługę milionera. On na  tym zyskał, inni stracili. 
Na  przebaczenie i  zapomnienie mógłby liczyć jedynie wówczas, gdyby miał do  czynienia 
z  zastraszonymi ciągłym biciem psami, nie zaś z  silnymi, znającymi swoją wartość 
ludźmi.
— Poza tym muszę trzymać się w  cieniu. Ten architekt widział mnie 
w  towarzystwie... w  towarzystwie osoby pracującej w  Wielkim Wiku, która wykradła te 
plany. Na  razie nie mogę podać żadnych nazwisk. Im mniej wiesz, tym bezpieczniejsza 
będzie ta osoba. Jeśli dopisze nam szczęście, nigdy nie ustalą źródła przecieku, ale gdyby 
Busi zobaczył mnie z  jego planami, natychmiast dodałby dwa do  dwóch. Co prawda to 
cudzoziemiec, w  dodatku już nie najmłodszy, ale nie jest głupi. Gdyby zaczął się czegoś 
domyślać, w  najlepszym razie utracilibyśmy dostęp do  bezcennych informacji, a  nasz 
człowiek pożegnałby się z  pracą. Nasza siła polega głównie na  tym, że możemy działać 
z  zaskoczenia. I  co ty na  to?
Rudzielec nic nie odpowiedział, tylko zgarnął teczkę z  planami do  torby, w  której 
miał gazetę, koszulę na  zmianę i  całodzienny utarg. Zastanowi się przez noc, a  nazajutrz 
z  samego rana zwoła zebranie straganiarzy, aby zasięgnąć ich opinii. Jego dalsze 
postępowanie będzie zależało od  nich, nie od  Gawrona.
Ponownie przystąpił do  demontażu stoiska. Najnowsze wieści wprawiły go 
w  ponury nastrój, choć zazwyczaj, kiedy kończył pracę, przez pewien czas był prawie 
zadowolony z  życia. Miał nadzieję, że człowiek Wiktora (nie potrafił inaczej myśleć 
o  Gawronie) zrozumie czytelną aluzję i  odejdzie. Powiedział już, co miał do  powiedzenia. 
Zatruł atmosferę. Powinien czym prędzej zniknąć. Jednak Gawronowi najwyraźniej nigdzie 
się nie spieszyło; na  jego twarzy pojawił się nawet ten sam uśmiech, jakim obdarzył 
Rudzielca na  początku rozmowy.
Pomógł handlarzowi zdjąć metalowy stelaż, przestawił kilka skrzynek, odwiązał 
sznurki i  zaczął — niewprawnie, nieudolnie — zwijać płachtę różnobarwnego 
impregnowanego płótna. Ręce miał czyste i  miękkie jak mydło. Rudzielec odsunął go 
na  bok, rozłożył płótno, po  czym kilkoma ruchami złożył je ponownie, tak że utworzyło 
płaską, foremną kostkę.
— Nie potrzebuję pomocy — burknął.
Gawron wzruszył ramionami.
— Wszyscy potrzebujemy pomocy.
— Znikaj — powtórzył po  raz kolejny Rudzielec, a  kiedy odwrócił się do  niego 
plecami, pozwolił sobie na  przelotny uśmiech, taki, który obejmował także oczy i  policzki. 
Gawron miał rację: Rudzielec uwielbiał walczyć. Jako jedyny z  dwustu ośmiu.


7




Kiedy Rudzielec wraz z  dwustu kolegami wyruszył z  Mydlanego Ogrodu, Wiktor 
i  signor Busi jedli właśnie śniadanie na  dwudziestym ósmym piętrze Wielkiego Wika. 
Manifestacji towarzyszyła spora grupa fotoreporterów oraz ekipa lokalnej stacji 
telewizyjnej.
Gawron po  raz kolejny wcielił się w  rolę ukrytego przed wzrokiem publiczności 
animatora, poruszającego marionetkami i  wykonał kilka telefonów do  redakcji najbardziej 
poczytnych gazet. Rzecz jasna nie był tak głupi, żeby wziąć udział w  demonstracji, ale 
przyglądał się jej z  zadowoleniem ze  swego stałego miejsca przy kawiarnianym stoliku. 
Dwustu na  dwustu ośmiu to całkiem niezły wynik, nawet jeśli wziąć pod uwagę, że nie 
tylko straganiarze uczestniczyli w  pochodzie — znalazło się kilku tragarzy, parę żon, 
a  także garstka bywalców restauracji oraz tanich hoteli z  dzielnicy Przy Drewnianych 
Wrotach, którzy regularnie zaopatrywali się na  Targu Mydlanym, gdzie owoce i  warzywa 
zawsze były świeże, a  ceny niskie. Wszyscy lękali się zmian, wszyscy też uważali, że 
zmianom można się przeciwstawić i  powstrzymać ich nadejście. Pamiętacie, jak 
mieszkańcy niewielkiego zamożnego przedmieścia Stephens Well dali do  wiwatu 
budowniczym nowego biurowca? Zmusili architektów do  wprowadzenia zmian 
w  projekcie i  obniżenia budynku o  trzy piętra, ponieważ przez czterdzieści minut 
każdego dnia gmach rzucałby cień na  park, pozbawiając rośliny i  spacerowiczów 
bezcennych promieni słońca, co stało w  jaskrawej sprzeczności z  odwiecznym Prawem 
do  Światła. Pamiętacie, jak organizacje obrońców środowiska uniemożliwiły poszerzenie 
wielu ulic, jeśli wiązało się to z  koniecznością wycięcia drzew? Każde duże drzewo 
podlegało ochronie na  mocy ustawy Parlamentu z  roku 1910. Na  Targu Mydlanym rosło 
wiele drzew, docierało tam światło, więc była również nadzieja.
Gawron popijał kawę przyglądając się mijającym go ludziom. Nawet nie zajrzał 
do  gazety, która leżała na  jego kolanach. Nie miało żadnego znaczenia, o  czym donoszą 
nagłówki, ku czemu zmierza świat, ani — jeśli obliczenia naukowców z  NASA okażą się 
prawidłowe — czy asteroid o  średnicy jednego kilometra, mknący przez kosmos 
z  prędkością 74 000 kilometrów na  godzinę, przeleci w  południe koło Ziemi, mijając Targ 
Mydlany (także liczący sobie kilometr średnicy) w  astronomicznie mikroskopijnej 
odległości pół miliona kilometrów. Myśli Gawrona dotyczyły jego życia, nie zaś zagadek 
Wieczności. Tu i  teraz, zaledwie rzut kamieniem stąd, jemu oraz wszystkim straganiarzom 
zagrażało niebezpieczeństwo znacznie bardziej realne, które dało się pojąć i  oszacować 
w  ludzkich jednostkach miary. Dotyczyło mikrokosmosu, w  którym żyli i  który mogli 
ocalić.
Rzecz jasna, ruch na  targu nie zamarł. Protestujący mieli przecież wspólników, 
przyjaciół i  krewnych, którzy zastąpili ich na  stanowiskach, by nie dopuścić do  powstania 
strat. Wszystkie stragany były czynne, tłum zaś taki sam jak każdego dnia, a  przynajmniej 
taki sam jak każdego równie deszczowego dnia. Demonstranci zasłaniali się przed 
deszczem transparentami i  tablicami; naciągali na  głowy kaptury, ekipa telewizyjna otuliła 
kamerę nieprzemakalną folią. Ktoś wpadł na  pomysł, żeby przynieść bęben i  natychmiast 
został wezwany przez Rudzielca na  czoło pochodu. Tłum ruszył, trochę nieśmiało i  jakby 
z  zakłopotaniem, przeformowując się, dzieląc i  łącząc zgodnie z  poleceniami 
Celofanowego Człowieka, który jeszcze nigdy nie widział w  tym miejscu tak imponującego 
pokazu zbiorowej jednomyślności.
Trudno dumać o  krzywdach, kiedy wokoło tylu przyjaciół. Rudzielec zatrudnił 
kilkunastu chłopców do  rozrzucania ulotek wydrukowanych za  pieniądze z  Funduszu 
Mydlanego — rezerwy finansowej wykorzystywanej w  celu pokrycia kosztu pogrzebu, 
wspomożenia wdowy lub sierot albo wsparcia tych, którzy doznali wypadku podczas pracy 
i  nie mogli samodzielnie zarabiać na  życie. Na  ulotce widniał sporządzony tuszem 
i  akwarelami szkic Arkadii, u  góry znajdował się wielki, ułożony z  czarnych gotyckich liter 
napis: ARKADIA — KTO ZA TO ZAPŁACI? Pod spodem natomiast rozbita na  kilka 
wierszy odpowiedź: Ty, kupujący... Ja, sprzedający... My, obywatele... Wszyscy, którzy 
kochają historię i  tradycję.
Chłopcy wzięli się do  roboty dopiero wtedy, kiedy pochód przegrupował się przy 
parku Matematyków, minął plac Forteczny i  skręcił w  ulicę Wszystkich Świętych. Biegli 
chodnikami i  jezdnią, wciskając ulotki przechodniom i  wkładając je za  wycieraczki. 
Ludzie idący ulicą zwalniali kroku i  rozstępowali się na  boki, robiąc miejsce 
straganiarzom. Nie mieli wyboru. Nie mogli skręcić w  boczne alejki, ponieważ nie 
przecisnęliby się tamtędy ze  swymi parasolami, a  poza tym łoskot niesionego na  czele 
pochodu bębna działał paraliżująco na  system nerwowy, zmuszając do  zatrzymania się, 
odwrócenia głowy, sprawdzenia, co jest przyczyną tego niezwykłego hałasu. To samo 
działo się z  kierowcami — kilku z  nich zatrzymało na  chwilę pojazdy, a  wtedy ruch 
całkowicie zamarł. Gorąca lawa, wypełniająca zazwyczaj ulice, ostygła i  zaczęła tężeć. 
Rozległy się klaksony oraz gniewne okrzyki. Ci, którym się spieszyło, schodzili na  jezdnię, 
próbując znaleźć drogę wśród unieruchomionych pojazdów. Jakiś chłopak na  motorynce, 
zatrudniony w  firmie kurierskiej, wjechał na  chodnik i  zaczął torować sobie drogę wśród 
gapiów.
Demonstranci także mieli poważne kłopoty z  utrzymaniem tempa marszu. Tylko 
groźnie wymachujący pałeczkami dobosz podążał naprzód bez większych przeszkód. 
Ekipa telewizyjna i  fotoreporterzy cofali się krok za  krokiem; bezkształtny chaos oglądany 
przez prostokątne wizjery aparatów fotograficznych całkiem niespodziewanie nabierał 
pozorów zaplanowanej anarchii. Wreszcie nastąpiło to, co musiało nastąpić: pochód stanął 
przy wtórze rytmicznego łoskotu bębna, gniewnej kakofonii klaksonów, podekscytowanych 
okrzyków. Podstawowa zasada rządząca funkcjonowaniem wielkich miast mówi, że nogi 
i  koła muszą się albo poruszać, albo trzymać z  dala od  centrum, kiedy zaś się tam 
pojawią, powinny uszanować linię graniczną, jaką jest garb krawężnika.
Zjawiła się policja w  osobie samotnego funkcjonariusza, przemoczonego do  suchej 
nitki i  mocno zniecierpliwionego. Widzowie lokalnych stacji telewizyjnych oraz czytelnicy 
gazet mogli oglądać komiczną scenkę utrwaloną przez kamery i  aparaty fotograficzne, 
przedstawiającą stróża prawa i  dobosza stojących oko w  oko. Obaj podnieśli pałki, obaj 
szykowali się do  zadania ciosu. Policjant okazał jednak znacznie więcej opanowania, 
ponieważ rąbnął w  bęben, dobosz natomiast udowodnił, że ma słabsze nerwy, gdyż 
wybębnił capstrzyk na  hełmie stróża porządku. Na  jednym ze  zdjęć widać było także 
dwóch straganiarzy przeciskających się przez tłum, by rozdzielić oponentów, ale 
wyglądało to tak, jakby zamierzali zatłuc policjanta na  śmierć tablicami z  wypisanymi 
odręcznie hasłami. Na  jednej widniał napis: NIE PRZEJDĄ!, co mogło stanowić ironiczny 
komentarz do  wydarzeń rozgrywających się na  ulicy, na  drugiej natomiast umieszczono 
prośbę: RATUJCIE NASZ TARG PRZED MILIONEREM. Taki właśnie obraz ujrzało miasto 
i  w  ten oto sposób jego mieszkańcy po  raz pierwszy zetknęli się z  Arkadią.
Demonstrantów ogarnęło uniesienie, przekonali się bowiem, że dwustu ludzi może 
— przynajmniej na  pewien czas — całkowicie sparaliżować ruch w  mieście. Pochód 
przeistoczył się w  rozbawiony, ożywiony tłum, falujący niespokojnie u  wejścia do  tunelu 
pod torami kolejki miejskiej. Po  pewnym czasie udało mu się przecisnąć na  drugą stronę, 
a  wtedy ruszył środkiem pasażu, wykrzykując jednym głosem wymyślane naprędce hasła. 
Krzyk wydobywający się z  setek gardeł odbijał się rykoszetem od  szklanych fasad; 
chwilami brzmiał niczym ostry, donośny strzał, po  którym następuje charakterystyczne 
głuche uderzenie świadczące o  tym, że pocisk utkwił w  ciele łosia. Hałas osiągnął takie 
natężenie, że signor Busi i  Wiktor przerwali śniadanie, by podejść do  przeszklonej ściany, 
a  okna Wielkiego Wika zapełniły się twarzami urzędników, wśród których była także Anna.
W pasażu nie widziano takiego zamieszania od  chwili, kiedy budowniczowie zabrali 
swoje maszyny i  wynieśli się, ustępując miejsca biznesowi. Każda płaszczyzna, każdy 
szczegół architektoniczny zdawał się upominać: Nie podnoś głosu. Nie biegaj. Nie włócz 
się bez celu. Ci, którzy codziennie chodzili tędy do  pracy, posłusznie stosowali się 
do  tych zaleceń. Wędrówka przez pasaż przygotowywała ich psychicznie do  biurowego 
rytuału, tak jak wędrówka przez kościelną nawę przygotowuje wiernych do  złożenia hołdu 
świętości umieszczonej na  ołtarzu. Jednak manifestanci, ośmieleni obecnością kamer, 
a  także zachęceni echem polatującym między szklanymi ścianami, ochoczo wznosili 
okrzyki, a  im bardziej zbliżali się do  Wielkiego Wika, tym większe ogarniało ich 
podniecenie. Widząc ich twarze można by pomyśleć, że są wściekli, wręcz rozjuszeni, 
podczas gdy w  rzeczywistości po  prostu znakomicie się bawili. Czyż można bowiem 
wyobrazić sobie lepszą zabawę niż wszczynanie burdy w  miejscu, w  którym cię nikt nie 
zna, w  towarzystwie przyjaciół równie chętnych do  rozróby jak ty? Wreszcie poczuli się 
nie jak goniący za  zyskiem, małostkowi handlarze, ale prawie jak krzyżowcy. Tego dnia 
urośli we  własnych oczach. Ich słuszne oburzenie oraz łoskot bębna ocalą Targ Mydlany 
przed Arkadią.
Ustawili się ze  swymi transparentami i  tablicami przed wejściem do  Wielkiego 
Wika, smagani biczami deszczu, uszlachetnieni niepokojem, ośmieleni lękiem przed utratą 
pracy. I  co dalej? Nikt nie wpadł na  pomysł, żeby wygłosić mowę, wysłać delegację 
z  petycją albo rozpocząć zbiórkę podpisów pod listem protestacyjnym skierowanym 
do  Wiktora.
— Wystarczy, że nas zobaczą — powiedział Rudzielec. — I  usłyszą.
Stali więc niewzruszenie, coraz bardziej mokrzy, skandując hasła, klaszcząc, 
gwiżdżąc i  wręczając ulotki każdemu, kto wchodził do  twierdzy Wiktora lub z  niej 
wychodził.
Tuż przed jedenastą zaczęli ściągać zaproszeni na  konferencję przedstawiciele 
czasopism architektonicznych, ale oprócz nich zjawili się także dziennikarze z  gazet, które 
zazwyczaj nie zajmują się zagadnieniami budownictwa, planowania przestrzennego ani 
urbanistyki. Telefony od  Gawrona, zawiadomienia rozesłane przez Wiktora, a  przede 
wszystkim doniesienia o  ulicznych niepokojach, rozbudziły zainteresowanie panów 
redaktorów. Przybył także Mieszczuch we  własnej osobie (znowu moja twarz wyłania się 
na  chwilę z  cienia), gdyż miałem wielką ochotę napisać kolejną historyjkę, podobną 
do  tej z  rybami, żeby jeszcze raz ośmieszyć bogacza. Od  razu wpadło mi w  oczy jedno 
z  haseł: RATUJCIE NASZ TARG PRZED MILIONEREM, a  kiedy wziąłem do  ręki ulotkę, 
natychmiast wpadłem na  pomysł, jakby ośmieszyć pękate bąble signora Busiego. 
Straganiarze mieli już przywódcę, właściwie nie bardzo wiadomo skąd, bo jak na  razie 
wyróżnił się jedynie chęcią siania destrukcji. Mieszczuch nienawidził tych, którzy doszli 
do  władzy i  zbudowali fortuny dzięki handlowi.
— Co to za  ludzie?
Signor Busi chętnie skorzystał ze  sposobności, by wstać od  stołu, podejść do  okna 
i  spojrzeć w  dół. Podczas trwającego już prawie godzinę spotkania przekonał się, że ma 
do  wyboru dwie możliwości: siedzieć w  milczeniu, poświęcając całą uwagę posiłkowi, 
albo wygłaszać monolog. Ponieważ Wiktor nie okazywał ani oznak znudzenia lub 
zniecierpliwienia, ani rozbawienia, monolog — gdyż, co nietrudno było przewidzieć, 
właśnie na  to rozwiązanie zdecydował się włoski architekt — płynął jak leniwa rzeka 
szerokimi zakolami, zahaczając o  różne, często odległe od  siebie tematy, najczęściej 
jednak dotyczył uroków światowego życia. Weźmy na  przykład Nowy Jork... Czy Wiktor 
był w  Nowym Jorku? Nie? Wobec tego Busi przerzucił się na  Mediolan, miasto, które 
najbardziej ukochał i  którego zarazem najbardziej nienawidził. Miało szczególny, celtycki 
charakter, zupełnie różny od  innych włoskich miast. Czy Wiktor zdaje sobie sprawę, że 
z  Mediolanu jest bliżej do  Londynu niż na  Sycylię? Wiktor nie zdawał sobie z  tego 
sprawy, ale wyglądało na  to, iż jest gotów uwierzyć signorowi Busiemu na  słowo.
Architekt znalazł się w  potrzasku: im więcej mówił, tym mniej miał do  powiedzenia. 
Nic więc dziwnego, że teraz z  ulgą wstał, zbliżył się do  okna i  opowiedział gospodarzowi 
co widzi: tłum, transparenty, awantura. Nie, Wiktor nie miał pojęcia, co to może oznaczać. 
Wynajmował dwadzieścia trzy piętra biurowca czternastu firmom, więc istniało co najmniej 
piętnaście potencjalnych przyczyn zamieszania.
Przyszła Anna, by zaprowadzić Wiktora i  jego gościa na  konferencję prasową. 
Uprzedziła, że należy liczyć się z  niewielkim opóźnieniem. Oczekiwali najwyżej pięciu, 
sześciu osób, w  tym jednego fotografa, a  tymczasem zjawiło się trzydziestu dziennikarzy, 
łącznie z  ekipą telewizyjną i  dwoma wysłannikami stacji radiowych. Salka konferencyjna 
okazała się stanowczo za  mała, więc spotkanie postanowiono przenieść do  innego 
pomieszczenia.
— Niech przejdą do  mojego apartamentu — powiedział Wiktor, po  czym dodał 
z  pretensją w  głosie: — Powinnaś była domyślić się, jak duże zainteresowanie wzbudzi 
nasze przedsięwzięcie.
Anna uznała, że lepiej nie informować szefa, jak duże zainteresowanie wywołało 
„nasze przedsięwzięcie” przed wejściem do  biurowca, odpowiedziała uśmiechem 
na  szarmancki ukłon signora Busiego i  poszła po  dziennikarzy.
Obaj starcy z  wielką radością szykowali się do  przedstawienia swego projektu tak 
licznie zgromadzonej publiczności. Kamery zaczęły pracować w  chwili, kiedy mężczyźni 
wysiedli z  prywatnej windy Wiktora. Anna rozdawała materiały informacyjnej każda teczka 
zawierała kilka szkiców, ogólny plan obiektu, a  także wycinek z  International Gazette 
z  artykułem o  Biurze Projektowym Busi i  S-ka. Konferencję otworzył szef działu 
prasowego Wielkiego Wika, który przedstawił obu głównych bohaterów. Oznajmił, że 
najpierw signor Claudio Busi powie kilka słów, potem zaś będzie można zadawać pytania, 
robić zdjęcia oraz częstować się winem.
Signor Busi nie zwlekając rozpoczął już drugi monolog tego ranka, lecz tym razem 
dobrze przygotowany. Przemowa, którą uraczył Wiktora, także by w  zupełności 
wystarczyła, tyle że musiałby opuścić fragmenty wychwalające osobę finansującą całe 
przedsięwzięcie.
— Przypuszczam, że znacie moje wcześniejsze dokonania — powiedział, sugerując 
tym samym, że Arkadia jest wyłącznie jego dziełem. — Nazywano mnie już... — Tu 
roześmiał się na  znak, że traktuje te określenia z  przymrużeniem oka — ... „guru 
urbanistyki” i  „filozofem wśród rzemieślników”. Jak wiecie, stworzyłem pojęcie „budynku 
jako wydarzenia sportowego”, co oznacza, że wznosząc budowlę powinniśmy 
doświadczać takich samych uczuć jak podczas górskiej wspinaczki, kiedy podziwiamy 
coraz to inne widoki i  elementy krajobrazu.
Na razie pióra i  długopisy wisiały nieruchomo nad notesami. Co oni chcą zbudować 
na  miejscu starego targu? Planetarium? Disneyland? Operę? Zoo? Mont Blanc?
— W  codziennym życiu równie często stykamy się z  nostalgią co 
z  eksperymentami — ciągnął. — Mamy także do  czynienia z  nowoczesnością. Jeśli 
otworzycie teraz teczki i  spojrzycie na  panoramiczny szkic Arkadii, natychmiast stanie się 
dla was jasne, że tym razem postawiliśmy na  nowoczesność, czyli na  zastąpienie 
upokarzającego chaosu średniowiecznego bazaru harmonią i  godnością współczesnego, 
dostosowanego do  aktualnych potrzeb. — Wziął do  rąk dużą fotografię przedstawiającą 
projekt Arkadii i  pokazał ją zebranym. — Co wam to przypomina? — zapytał, po  czym 
sam udzielił sobie odpowiedzi, nie dając nikomu czasu na  zastanowienie. — Oto wiejski 
krajobraz w  samym centrum miasta albo... — zawiesił na  chwilę głos, by zaraz dodać 
żartobliwym tonem: — coś, co z  pewnością was rozbawi. Moi koledzy z  Mediolanu 
nazwali Arkadię Szklanymi Bezami. Znakomity pomysł, nieprawdaż?
Dopiero teraz moje pióro, pióro Mieszczucha, wzięło się do  pracy. Signor Busi 
podsunął mi znakomity pomysł. Dzięki niemu zarówno rysownik zatrudniony w  naszej 
gazecie, jak i  moja złośliwa wyobraźnia zyskały znakomite pole do  popisu.
— Czy wy wiecie, co to są bezy? — zapytał Busi, zaniepokojony brakiem reakcji 
ze  strony słuchaczy.
Wiktor siedział w  milczeniu za  biurkiem, poruszając intensywnie brwiami. 
Przypuszczalnie zastanawiał się, czy ten Włoch jest zupełnie normalny albo może czynił 
wszystko, żeby nie parsknąć śmiechem.
Odpowiadając na  pytania dotyczące budżetu przedsięwzięcia oraz terminarza prac 
budowlanych, signor Busi i  szef działu prasowego podawali mnóstwo nikomu 
niepotrzebnych szczegółów. Potem do  głosu doszli bardziej dociekliwi dziennikarze.
— Czy przeprowadzono konsultacje z  osobami dzierżawiącymi powierzchnię 
handlową na  bazarze?
— Jakie podjęto kroki w  celu ochrony interesów handlarzy od  lat pracujących 
na  starym targu?
Szef działu prasowego udzielał wymijających, uspokajających odpowiedzi. Jego 
zdaniem inwestycja mogła przynieść korzyści zarówno miastu, jak i  handlarzom.
— Skoro tak, to czemu straganiarze pikietują wejście do  budynku?
Mieszczuch wstał z  krzesła, po  czym moimi ustami odczytał pytania zamieszczone 
na  ulotce oraz odpowiedzi:
— „Arkadia — kto za  to zapłaci? Ty, kupujący... Ja, sprzedający... My, obywatele... 
Wszyscy, którzy kochają historię i  tradycję”. Demonstranci niosą hasła wzywające nas, 
byśmy pomogli im bronić targu przed milionerem — dodałem. — Milioner, o  którym mowa, 
milczy jak zaklęty. Myślę, że wszyscy chcielibyśmy dowiedzieć się od  niego, co ma 
do  powiedzenia protestującym.
Wiktor nie podniósł się z  miejsca. Nie chciał zabierać głosu, ale teraz nie miał 
wyboru. Starzy ludzie z  reguły działają bez pośpiechu, co wcale nie znaczy, że sprawiają 
wrażenie ociężałych. Przez dłuższą chwilę patrzył na  ręce, a  kiedy wszystkim wydawało 
się już, że nic nie powie, podniósł głowę, lecz nie spojrzał na  zebranych, tylko 
na  chłostane deszczem i  wiatrem szyby.
— Bazar rozrasta się w  górę, to wszystko. Kiedy byłem mały, sprzedawcy układali 
towar na  ziemi, na  deskach lub płachtach. Trzeba było się schylić, żeby dokonać wyboru. 
Potem wprowadziliśmy kryte stragany, dzięki czemu nie trzeba się schylać, natomiast 
czasem nie obejdzie się bez wyciągnięcia szyi albo ręki, ponieważ część produktów jest 
powiązana w  pęczki lub powkładana do  siatek i  wisi przyczepiona do  stelaża. Teraz 
będziemy mieli Arkadię ze  schodami, windami i  balkonami. Targ jest jak roślina: musi 
rosnąć i  kwitnąć, bo w  przeciwnym razie zginie. Nie spodziewam się żadnych problemów 
ze  strony sprzedawców. Arkadia uczyni ich bogatymi.
— Ci, którzy zgromadzili się na  dole, nie podzielają pańskiego optymizmu — 
zauważył ktoś.
— Przekonam ich — odparł Wiktor. — Sam z  nimi porozmawiam.
Nikt nie wiedział, co właściwie chciał przez to powiedzieć. Wszyscy podnieśli się, 
kiedy on wstał, po  czym odprowadzili go wzrokiem, kiedy zmierzał do  prywatnej windy 
z  Anną u  boku i  dokumentami w  ręku. Pojedzie w  dół czy w  górę? Mógł przecież 
polecić Annie: „Zadzwoń do  strażników i  każ im wybrać z  tłumu kilku najprzyzwoiciej 
wyglądających. Porozmawiam z  nimi. Aha, wezwij też policję, żeby zrobiła porządek 
przed wejściem do  budynku”. On jednak rzekł: „Załatwmy to najszybciej jak można”.
— W  górę czy w  dół?
Wskazał na  swoje buty.
Do podjęcia tej decyzji skłoniło go nie poczucie obowiązku ani nie nadmiar odwagi, 
lecz zwykła ludzka ciekawość. Widok, jaki ujrzał niedawno z  dwudziestego ósmego piętra, 
nawet przy pomocy signora Busiego występującego w  charakterze dodatkowej pary oczu, 
bynajmniej go nie usatysfakcjonował. Wszystko wydawało mu się niewyraźne, 
przytłumione, nieostre, coś jak fonia i  wizja w  telewizorze, nie tylko dla niego, ale dla 
większości starych ludzi. Słowa i  obrazy umykały, zanim zdołał je sobie przyswoić. 
Podczas trwającego cały ranek monologu signora Busiego Wiktor tylko wpatrywał się 
we  Włocha, nie wiedząc, kiedy powinien skinąć głową lub parsknąć śmiechem, a  kiedy 
okazać życzliwe współczucie. Aparat słuchowy płatał mu ciągłe figle; znacznie lepiej 
działał w  małych pomieszczeniach niż w  dużych albo na  otwartej przestrzeni. Słabe 
światło mniej tłumi dźwięki, nie zniekształca spółgłosek, nie deformuje wyrazów. Przy 
śniadaniu światło było za  mocne, a  w  gadaninie signora Busiego słyszał za  dużo 
obcego akcentu. Wiktorowi wydawało się chwilami, że architekt mówi po  włosku, albo że 
recytuje jakiś niezrozumiały współczesny wiersz, w  którym przerwy między słowami są 
wypełnione jeszcze większą liczbą zgłosek niż same wyrazy. O  co on właściwie pytał? 
Na  wszelki wypadek Wiktor pokręcił głową, mając nadzieję, że akurat ten gest okaże się 
w  miarę na  miejscu. Podekscytowanie architekta coraz bardziej go nużyło. Co to 
za  zwyczaj gadać przy jedzeniu? Co to za  gość, który nie potrafi dostosować swoich 
manier do  zachowania gospodarza?
Poczuł ogromną ulgę, choć i  zdziwił się trochę, kiedy signor Busi raptownie zerwał 
się od  stołu i  podbiegł do  okna.
— Co to za  ludzie?
Wiktor nie miał najmniejszego pojęcia. Odnosił wrażenie, jakby stał zanurzony 
po  szyję w  wodzie, która wraz z  początkiem odpływu zaczęła coraz szybciej opadać, 
zabierając ze  sobą część wrażliwości jego zmysłów. Niedługo będą docierać do  niego 
wyłącznie bolesne doznania związane z  Emmą, ciotką i  jajkami na  twardo, a  on nawet 
się nie zorientuje, że to tylko wspomnienia.
Jednak teraz, kiedy razem z  Anną zjeżdżał windą na  parter, aparat słuchowy 
funkcjonował bez zarzutu. Wiktor słyszał szept stalowych lin, szelest papierów 
przekładanych przez Annę, skrzypienie własnych kości. Słyszał nawet — i  czuł — jak 
powietrze staje się coraz gęstsze, w  miarę jak winda zsuwa się coraz niżej. Ile czasu 
minęło od  chwili, kiedy po  raz ostatni był w  głównym holu? Ile czasu minęło od  chwili, 
kiedy po  raz ostatni przeszedł przez obrotowe drzwi? Co najmniej trzy miesiące. Ile czasu 
minęło od  dnia, kiedy Bóg po  raz ostatni zstąpił z  wysokości i  stanął na  ziemi, pośród 
zwykłych śmiertelników?
Po przemowie, którą wygłosił przed audytorium złożonym z  dziennikarzy, 
po  celnych sformułowaniach, które znajdował bez najmniejszego trudu, jakby miał je już 
gdzieś zapisane, a  teraz tylko korzystał z  notatek, starzec był całkowicie pewien, iż 
proste zapewnienie: „Arkadia uczyni was bogatymi”, wystarczy aż nadto, by uspokoić 
wzburzony tłum. Nie odczuwał najmniejszego niepokoju — może z  wyjątkiem tego, jaki 
zawsze mu towarzyszył podczas jazdy windą. Wydawało mu się, że podróż trwa bez 
końca i  odbywa się z  szaleńczą prędkością. Oparł się najpierw o  ścianę, potem 
na  ramieniu Anny. Nie był ani trochę rozczarowany, kiedy jego pierwsza od  trzech 
miesięcy podróż wreszcie dobiegła końca. Drzwi rozsunęły się, ukazując atrium 
wypełnione sztuczną roślinnością. Cały personel zatrudniony na  parterze, to znaczy 
recepcjonistki, portierzy i  strażnicy, spoglądał przez wielkie szyby na  zewnątrz, 
na  moknący, falujący niespokojnie tłum. Wiktor ogarnął włosy z  czoła (zupełnie 
niepotrzebnie), zapiął płaszcz, wyszedł z  windy, przeszedł przez atrium i  stanął 
za  plecami ludzi blokujących dostęp do  drzwi. Był najstarszy i  najniższy ze  wszystkich. 
Nikt nie ustąpił mu z  drogi, nikt nie okazał szacunku, ba, nikt nie zwrócił na  niego uwagi. 
Nie znali go, ponieważ nie przechodził tędy rano i  po  południu, idąc do  pracy i  wracając 
do  domu.
Anna próbowała utorować mu drogę, lecz nie miała ani dość siły, ani wystarczająco 
donośnego głosu. Dopiero kiedy z  ogólnodostępnych wind wysypała się gromada 
podekscytowanych dziennikarzy, zrobiło się przejście, Wiktor zaś znalazł się w  centrum 
powszechnej uwagi, odarty z  anonimowości przez reporterów pragnących dowiedzieć się 
od  niego, co ma zamiar powiedzieć straganiarzom zgromadzonym po  drugiej, mokrej 
stronie szklanej ściany.
Dopiero teraz ochrona oraz strażnicy wzięli się do  pracy. Oczyścili szefowi drogę, 
odepchnęli dziennikarzy, po  czym doprowadzili Wiktora, Annę oraz zasapanego szefa 
biura prasowego, którego twarz dobrze znali, do  obrotowych drzwi. Tutaj jednak wszystko 
sprzysięgło się przeciwko wiekowemu milionerowi; nikt nie śmiał wcisnąć się przed niego, 
ale natura obrotowych drzwi jest taka, że trzeba przechodzić przez nie pojedynczo, 
w  związku z  czym Wiktor znalazł się na  deszczu i  chłodzie zupełnie sam, bez żadnej 
obstawy. Na  szczęście portier, do  którego obowiązków należało wzywanie taksówek 
i  limuzyn, poznał go natychmiast, gdyż pracował na  tym stanowisku od  chwili otwarcia 
Wielkiego Wika; podbiegł z  otwartym parasolem, osłonił nim starca i  wraz z  Wiktorem 
pokonał kilka metrów dzielących prywatny teren milionera od  ogólnie dostępnego 
chodnika. Nie zerwał się gwałtowny wiatr, słońce nie wyjrzało nagle zza  chmur, aby 
uświetnić chwilę spotkania władcy z  poddanymi. Deszcz okazał się zwolennikiem 
demokracji i  padał wszędzie jednakowo, tyle że Wiktor nie był mokry, ponieważ miał nad 
sobą rozpięty parasol, a  w  dodatku teraz już towarzyszyła mu świta: Anna, szef biura 
prasowego oraz portier.
Solidnie zbudowany strażnik — ten sam, który grzecznie, ale stanowczo wyprowadził 
Gawrona z  biurowca — uznał za  stosowne zablokować drzwi. Jeżeli szef wyszedł 
na  ulicę, to stała się ona jego prywatnym terenem, a  nikt bez wiedzy i  zgody właściciela 
nie może wkraczać do  jego posiadłości. W  związku z  tym fotoreporterzy oraz 
kamerzysta musieli przycisnąć obiektywy do  zachlapanych deszczem szyb, natomiast 
dźwiękowcy i  dziennikarze uzbrojeni tylko w  notatniki stali bezradnie lub usiłowali 
przeprowadzić wywiad z  signorem Busim.
W pełnym świetle, na  otwartej przestrzeni, aparat słuchowy Wiktora odmówił 
posłuszeństwa. Milionera otaczały transparenty, tablice z  hasłami oraz gniewne twarze, 
ale towarzyszące obrazom dźwięki były dla niego zupełnie nieczytelne. Przez tłum lotem 
błyskawicy przebiegła wiadomość, że to właśnie jest Wiktor. Transparenty zafalowały 
żywiej niż do  tej pory, demonstrantów zaś na  krótko ogarnęły gwałtowne uczucia, niczym 
raptowny podmuch wiatru poprzedzający nastanie całkowitej ciszy. Postąpili krok, dwa 
kroki naprzód, zaczęli machać ulotkami i  tablicami, a  niektórzy nawet pięściami. Gdyby 
Wiktor mógł rozeznać się w  kłębowisku dźwięków, łatwo pojąłby przyczynę ich gniewu: 
oto człowiek mieszkający w  zbytku i  luksusie na  szczycie drapacza chmur postanowił 
z  dnia na  dzień pozbawić ich środków do  życia, zgarnąć ich do  kupy, zgnieść i  wyrzucić 
jak śmieci zbierane na  koniec każdego handlowego dnia.
— Kto jest waszym przywódcą?
Wypchnęli naprzód Rudzielca i  ustawili go półtora metra przed Wiktorem, tak że 
krople wody kapiące z  wielkiego parasola rozbryzgiwały się u  jego stóp.
— Zostaliście źle poinformowani — oświadczył starzec. — Ktoś was oszukał. — 
Wyjął ulotkę z  ręki Rudzielca i  wskazał na  panoramiczny szkic Arkadii. — Nie wiem, 
w  jaki sposób udało wam się to zdobyć, ale gdybyście okazali więcej cierpliwości, 
usłyszelibyście dobrą wiadomość, jaką dla was przygotowałem. „Arkadia — kto za  to 
płaci?” — pytacie w  swojej ulotce. — Przyłożył palec do  piersi. — Odpowiadam: ja płacę. 
A  któż by inny? Koszty wyniosą sześćdziesiąt milionów dolarów, ale nawet jeden dolar nie 
będzie pochodził z  waszych kieszeni. Ja biorę na  siebie ryzyko, ja płacę wszystkie 
rachunki. A  kto odniesie największe korzyści? Kto będzie mógł pracować w  ludzkich 
warunkach, pod dachem, ze  wszystkimi cywilizacyjnymi udogodnieniami w  zasięgu ręki? 
Kto nie będzie już musiał codziennie składać i  rozkładać straganów? Kto przestanie wozić 
towar wózkami, bo będzie miał do  dyspozycji windy, rampy rozładunkowe i  chłodnie? — 
Rozłożył szeroko ramiona, obejmując tym gestem wszystkich zgromadzonych. Obiecał im, 
że nigdy nie zdradzi swoich „starych przyjaciół”. Obiecał, że będą zapraszani 
na  spotkania, podczas których projektanci i  inwestorzy wysłuchają wszystkich pomysłów, 
zastrzeżeń oraz propozycji. Zasugerował, by spotkania te odbywały się raz na  tydzień, 
oraz zgodził się z  góry na  utworzenie czegoś w  rodzaju parlamentu decydującego 
o  najważniejszych sprawach Arkadii, w  którym sprzedawcy mieliby liczną grupę 
przedstawicieli. Wreszcie rozejrzał się dokoła, aby sprawdzić, czy nigdzie w  pobliżu nie 
ma dziennikarzy, po  czym wypowiedział te same słowa, które nieco wcześniej tego dnia 
wywarły tak znakomite wrażenie:
— Nasz targ po  prostu rozrasta się w  górę, i  to wszystko. Mam już osiemdziesiąt 
lat. Od  dawna obserwuję jego rozwój. Kiedy byłem mały, wasi ojcowie i  dziadkowie 
rozkładali towary na  płachtach i  całymi dniami siedzieli na  bruku niczym buddyjscy mnisi. 
Kiedy wprowadziliśmy składane stragany, te same, z  których wszyscy obecnie 
korzystacie, podnieśli bunt, twierdząc, że to nowoczesny wymysł, który doprowadzi ich 
do  ruiny. Mówili, że nikt nie zechce kupować ze  straganu. Tymczasem dzięki temu 
„wymysłowi” każdy z  was stał się zamożniejszy. Teraz proponujemy warn Arkadię, piękną 
i  wygodną. Wszyscy będą chcieli robić tam zakupy, nie tylko ubodzy, ale także ci 
najbogatsi. Gdyby miało stać się inaczej, czy zdecydowałbym się zainwestować w  was 
tyle pieniędzy? Czy uważacie, że zależy mi na  tym, aby uczynić was na  powrót tak 
biednymi, jak byli wasi dziadowie? Zaufajcie mi, przyjaciele. Dzięki Arkadii staniecie się 
bogaci.
Rudzielec coś odpowiedział i  choć Wiktor nie zrozumiał co najmniej połowy słów, 
stało się dla niego jasne, że nastroje demonstrantów uległy radykalnej zmianie. Nikt już nie 
wymachiwał transparentami ani pięściami. Bądź co bądź, sam szef opuścił swoją twierdzę, 
żeby z  nimi porozmawiać. Potraktował ich jak kolegów po  fachu. Obiecał im spotkania, 
gwarancje, parlamenty. Mówił całkiem do  rzeczy. Istotnie, dlaczego miałoby mu zależeć 
na  doprowadzeniu ich do  ruiny? Przecież on sam bogacił się między innymi właśnie 
dzięki ich pracy.
Wiktor wymienił długi, krzepki uścisk ręki z  Rudzielcem, po  czym odwrócił się 
i  podążył ku wejściu do  Wielkiego Wika, za  nim zaś potruchtali Anna i  portier 
z  niepotrzebnym już nikomu parasolem. Wiktor nie zamierzał rozmawiać 
z  dziennikarzami. Od  tego miał szefa biura prasowego, chwilowo otoczonego zewsząd 
przez straganiarzy. Wiktor czuł ogromne zmęczenie i  niepokój; nie dlatego, że był stary, 
lecz dlatego, że każdy, komu tylko przyszła na  to ochota, mógł wziąć pod lupę jego 
najbardziej osobiste, hołubione od  wielu lat plany i  grzebać w  nich do  woli, on zaś, mimo 
swego całego bogactwa, musiał walczyć o  nie i  targować się pod gołym niebem, jakby 
wciąż był siedmioletnim chłopcem sprzedającym jajka na  twardo.
— Dopilnuj, żeby jak najprędzej zorganizowano pierwsze spotkanie — powiedział 
w  windzie do  Anny. — Musimy przestrzegać zasad demokracji. — Przyjrzał się z  bliska 
ulotce autorstwa Gawrona. — Te plany były ściśle tajne. Musiał nastąpić przeciek. — 
Spojrzał na  Annę. Spojrzał przez Annę. — Dowiedz się gdzie. Muszę znać nazwisko 
człowieka, który mnie zdradził. Nieważne, kto to jest ani ile to miałoby kosztować. Zapłaci 
mi za  to.
Niewiele brakowało, żeby Anna podała szefowi dwa nazwiska, swoje i  signora 
Busiego. Czy starzec wynagrodziłby jej szczerość? Czy odesłałby Busiego do  Mediolanu, 
razem z  jego planami? Wątpiła w  to. Poza tym, dlaczego miałaby brać na  siebie część 
winy? Przecież był jeszcze jeden człowiek, prawdziwy winowajca, całkowicie bezpieczny, 
bo poza zasięgiem Wiktora. Nie można wyrzucić z  pracy kogoś, kto już ją stracił. Gdyby 
kiedykolwiek poczuła, że grunt usuwa się jej spod nóg, wówczas wyciągnie z  zanadrza 
Gawrona. Będzie jej tajną bronią. Dzięki niemu zasłuży się w  oczach szefa.
— Popytam wśród personelu — obiecała.
Wiktor zażyczył sobie posłodzoną herbatę. Czekał na  nią przy oknie apartamentu, 
spoglądając w  dół, na  pasaż. Zrobiło się tam już prawie zupełnie pusto. Wiatr włóczył 
z  hałasem po  marmurowych płytach nadłamaną tablicę, kilka ulotek przylepionych albo 
klejem, albo deszczem odznaczało się niebieskawymi plamami na  ścianach i  szybach. Ci 
straganiarze, którzy jeszcze się nie rozeszli, stali w  niewielkich grupach wokół fontanny, 
obojętni i  nieruchawi jak piłkarscy kibice, omawiający zakończony remisem nudny mecz 
z  udziałem swojej drużyny.
W wieczornych wydaniach gazet ukazało się zabawne zdjęcie przedstawiające 
starcie dobosza z  policjantem. Mieszczuch dzielił się z  czytelnikami najnowszymi 
plotkami dotyczącymi małżeńskiego pożycia pewnego znanego pisarza i  dopiero pod 
koniec felietonu, pod nagłówkiem „Szklane bezy Wiktora”, zamieścił długą i  — muszę 
przyznać — mało zabawną dykteryjkę z  architektami, milionerami oraz ciastkami w  rolach 
głównych. Wydrukowany wielką czcionką na  pierwszej stronie gazety tytuł głosił: 
OSZUKANO WAS! Wydawca, dla którego pracował Mieszczuch, był finansowo 
zainteresowany jak najszybszym powstaniem Arkadii, a  w  dodatku miał udziały 
w  jednym z  przedsiębiorstw należących do  koncernu Wiktora. Nic dziwnego, że zależało 
mu na  tym, by staremu bogaczowi wiodło się jak najlepiej.


8




Oto na  czym polega czarodziejskie działanie miast: my, którzy w  nich żyjemy, 
rzadko wyruszamy w  świat w  pogoni za  sławą, bogactwem albo wolnością. Czy nawet 
miłością. Jeśli już zaczynamy wzdychać do  innego, niespokojnego życia, nie kierujemy 
się ku otwartym przestrzeniom, lecz instynktownie szukamy tłumu. Kto twierdzi (naturalnie 
oprócz urbanistów i  filozofów), że nie lubimy tłoku, że nie cieszy nas widok ulic 
wypełnionych mrowiem nieznajomych ludzi? Nawet jeżeli nie doznajemy wtedy żadnych 
pozytywnych uczuć, to przynajmniej stajemy się bogatsi, gdyż każdy kontakt, każde 
otarcie się i  zderzenie potwierdza oczywistą prawdę: miodu należy szukać tam, gdzie jest 
dużo pszczół.
Wyjaśnienie tajemnicy wydaje się całkiem proste. Otóż my, porządni obywatele, 
jesteśmy posłuszni światłom na  skrzyżowaniach, dopasowujemy swoje plany 
do  rozkładów jazdy, tolerujemy cień i  zgiełk. Nie przekraczamy jezdni w  niedozwolonym 
miejscu, nie parkujemy tam, gdzie nie wolno, nie wpychamy się bez kolejki, nie wkraczamy 
na  cudzy teren — naturalnie z  wyjątkiem sytuacji, kiedy ktoś nam każe to zrobić. 
Poświęcamy się całkowicie pracy, posłusznie kupujemy bilety. Cieszymy się mniej więcej 
taką samą swobodą jak drobinki soli w  rozkołysanym morzu, lecz mimo to uważamy się 
za  szczęśliwszych od  mieszkańców wsi, którzy muszą zadowolić się pyrkotaniem 
ciągnika i  krakaniem wron, żyją zaś w  rytmie wyznaczanym porami roku, pogodą oraz 
posiłkami. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ my, mieszczuchy, jesteśmy jedynymi 
istotami we  wszechświecie potrafiącymi odnosić korzyści ze  zniewolenia, prosperować 
dzięki ograniczeniom, nosić nasze ciężkie, niewygodne uprzęże, jakby to były suto 
zdobione szaty plutokratów.
Kto zatem jest w  większym stopniu ubezwłasnowolniony: bankier wiodący życie 
stateczne, uporządkowane i  jednostajne, czy bezdomny włóczęga? Którego z  nich los 
potraktował łaskawiej, nakazując jednocześnie mieć się na  baczności przed tymi, którzy 
nie przestrzegają żadnych zasad postępowania? Kto jest więźniem, a  kto libertynem? 
Jednak, z  drugiej strony, kto z  własnej woli zgodziłby się zostać bezdomnym włóczęgą? 
Czy znalazłby się choć jeden wieśniak, który nie marzy o  tym, by stać się zamożnym 
plutokratą? Uciekamy do  miasta, ponieważ pragniemy mieć nadzieję na  poprawę 
naszego losu, ulice miast zaś są wybrukowane właśnie nadzieją, nie złotem.
Wynika z  tego, że Józef był szczęśliwszy od  Gawrona. Rzecz jasna, wiódł życie 
o  wiele mniej komfortowe, ale jego majątek stanowiła nadzieja. Miał przed sobą jeszcze 
wiele lat i  mnóstwo możliwości, podczas gdy Gawron zdawał sobie sprawę, że nie 
powinien już liczyć na  zbyt wiele. Nikt nie zdjął mu uprzęży. Miasto nie mogło mu dużo 
obiecać. Kimże był, jak nie bezrobotnym, samotnym, chorym człowiekiem, polanem 
częściowo obróconym w  popiół? Kto zdecydowałby się go przygarnąć, jaki pracodawca 
odważyłby się go zatrudnić? Zależało mu głównie na  tym, co stanowi marzenie 
większości ludzi w  średnim wieku: na  uczuciowym komforcie. Jego życie kręciło się 
wokół Anny, plotek na  temat Wiktora oraz Wielkiego Wika, które przynosiła. Pogodził się 
nawet z  myślą o  powstaniu Arkadii, jeżeli za  tę cenę miałby to, czego pragnął.
Oczywiście w  dalszym ciągu spędzał każde przedpołudnie przy stoliku w  Mydlanym 
Ogrodzie, pijąc coraz mniej kawy, za  to coraz więcej alkoholu, a  od  czasu do  czasu — 
bardzo nierozsądnie — sięgając nawet po  cygaro. Łatwo było namówić go do  gry 
w  karty, kości lub domino, przy czym zarówno wygrane, jak przegrane traktował znacznie 
lżej niż inni gracze. Większość popołudni spędzał w  łóżku, ale nie spał. Nie interesowało 
go ani radio, ani telewizja. Prawie nic nie czytał, oprócz popołudniowych gazet. Rzadko 
przyrządzał sobie do  jedzenia coś bardziej wyszukanego niż zupa i  jajka. Początkowo 
widywał się z  Anną co wieczór. Zostawała u  niego na  noc. Miała w  jego mieszkaniu 
własną szufladę w  komodzie oraz walizkę z  rzeczami. W  szafie, obok jego spodni, 
wisiały jej bluzki i  sweterki. Goliła sobie nogi jego brzytwą, on natomiast używał jej 
dezodorantów. Snuli plany sprzedaży obu mieszkań i  nabycia jednego, większego, 
położonego z  dala od  miasta. Za  to, co by zostało, kupiliby samochód i  wyjechali 
na  wakacje do  Nicei, Stambułu lub Amsterdamu. Gawron często powtarzał, że zacznie 
rozglądać się za  pracą, lecz nie uczynił tego. Obiecywał, że przyniesie foldery z  biura 
podróży, ale wciąż zapominał to zrobić. Nie odwiedził żadnego biura pośrednictwa 
w  handlu nieruchomościami, aby dowiedzieć się, ile są warte ich dwa mieszkania, 
i  poszukać jakiegoś zacisznego lokum na  obrzeżach miasta. Ograniczał się 
do  opowiadania o  tym, jak wyglądałoby ich życie, gdyby byli razem, razem zaś bywali 
tylko w  łóżku.
Nie minęły dwa miesiące, kiedy Anna zrozumiała, że potrzebuje dla siebie więcej 
czasu. Po  pracy czuła się zanadto zmęczona, by znosić natrętne amory Gawrona, coraz 
więcej radości natomiast sprawiały jej krótkie podróże autobusem do  jej mieszkania, 
spokój pustych pokoi, chwile wytchnienia, kiedy mogła usiąść w  szlafroku przed 
telewizorem i  o  niczym nie myśleć. Spotkania z  Gawronem ograniczyła do  środowych 
wieczorów oraz weekendów; ma się rozumieć, nie był z  tego powodu zachwycony, lecz 
w  pewnym sensie on także miał z  tego pewne korzyści, ponieważ mógł teraz pić, palić 
i  uprawiać hazard nie tylko za  dnia, ale również nocami.
Z biegiem czasu środowe wizyty Anny zaczęły mu sprawiać coraz mniej 
przyjemności. Najczęściej chciała po  prostu odpocząć, oderwać się od  obowiązków, 
przygotować smaczną kolację, pokochać się bez pośpiechu i  nadmiernych uniesień, 
posiedzieć w  milczeniu w  łóżku, z  czasopismem w  ręku. Nie miała ochoty wychodzić 
na  miasto, odwiedzać barów, kochać się wiele razy, gwałtownie, agresywnie. Coraz 
częściej okazywało się, że zniknął gdzieś erotyczny urok, którym kiedyś zawróciła 
Gawronowi w  głowie. Chwile całkowitego zjednoczenia — usta, piersi, genitalia wtulone 
w  siebie z  ogromną siłą, ręce wbite w  grzbiety, nogi splecione w  warkocz — oddalały ich 
szybko od  siebie. Tak to już jest z  mężczyznami i  miłością. Każdy kolejny orgazm 
pozwalał Gawronowi pozbyć się części uprzęży, przeistaczając go w  okamgnieniu 
z  człowieka zafascynowanego Anną i  łóżkowym wszechświatem w  takiego, który myśli 
tylko o  tym, by jak najprędzej wciągnąć spodnie i  ruszyć w  miasto. Poświęcał mniej 
uwagi jej doznaniom, niż gdyby była prostytutką. Przez pewien czas posłusznie, tak jak on 
zrywała się z  łóżka, brała prysznic, ubierała się i  biegła za  nim, mimo iż najbardziej 
w  świecie pragnęła wtedy choć krótkiego masażu, gorącej herbaty i  mnóstwa snu. 
Gawron zawsze prowadził ją do  Mydlanego Ogrodu, jakby w  całym mieście nie było 
innych barów.
— Dlaczego nie zostajesz na  noc na  targu, z  żebrakami i  alkoholikami? — 
zapytała wreszcie. Nie ulegało dla niej wątpliwości, że Gawron cierpi na  obsesję, niestety, 
nie związaną z  jej osobą. Sprawiał wrażenie, jakby ubiegał się o  względy Targu 
Mydlanego, pragnąc je zdobyć, zanim bazar wraz ze  wszystkim dokoła bezpowrotnie 
odejdzie w  przeszłość.
Gdyby Anna była bardziej pewna siebie, zapanowałaby nad nim. Wzięłaby go 
za  rękę, jak dziecko, i  zaprowadziła do  biura podróży albo pośrednika w  handlu 
nieruchomościami, albo do  agencji zatrudnienia. Zabroniłaby mu wstępu do  barów. Był 
tak słabym człowiekiem, że z  pewnością by się jej podporządkował, ale ona nie 
skorzystała z  okazji. Próbowała sama usprawiedliwiać go przed sobą.
Pewnego środowego wieczoru, pomimo kuszących zachęt kołdry i  prześcieradła, 
nie został w  łóżku, tylko ubrał się ponownie i  powiedział, że idzie kupić mleka. 
Potrzebował świeżego powietrza. Nie mógł oddychać. Czekała na  niego, lecz w  końcu 
zmorzył ją sen. Wrócił dopiero grubo po  północy. Nie musiała nawet pytać, gdzie był.
Przestała odwiedzać go we  środy, a  on wcale się tym nie zmartwił. Po  zamknięciu 
ostatniego baru często dołączał do  włóczęgów nocujących na  placu targowym. Lubił 
patrzeć w  płomienie pochłaniające resztki skrzyń i  kartonów, śpiewać, palić papierosy, 
jeść prażoną kukurydzę, pić wino, przeklinać. Jego stara skórzana kurtka była tak 
zniszczona, że nikt nie podejrzewał, iż jest bogaty. Nocni mieszkańcy bazaru uważali go 
za  jednego z  tych, co to staczają się w  dół, ale jeszcze nie sięgnęli dna. Nie wiedzieli ani 
nawet się nie zastanawiali, co robił, kiedy ich opuszczał.
Sądzili, że zapewne ma gniazdo gdzieś w  pobliżu — na  przykład na  skraju 
targowiska — albo może mieszka trochę dalej, w  okolicy jednej z  pętli tramwajowych 
na  peryferiach miasta, w  jakimś tanim domu, którego nawet nie zdążyli jeszcze 
zdewastować lokatorzy, bo sam zaczął się rozpadać, wzniesiony w  pośpiechu z  byle 
jakich materiałów. Nikt z  nich nie słyszał o  Arkadii. Kiedy Gawron opowiadał im 
o  zmianach, jakie może przynieść przyszłość, nie robiło to na  nich większego wrażenia. 
Dlaczego mieliby się martwić? Przyszłość, szczególnie ta odległa, była im całkowicie 
obojętna. Czekali tylko na  chwilę, kiedy butelka wykona pełne okrążenie wokół ogniska 
i  znowu trafi do  ich rąk. Liczyli tylko na  to, że drewna starczy aż do  świtu.
Natomiast za  dnia Arkadia była głównym tematem rozmów między straganiarzami. 
Nic dziwnego. Do  pracy przystąpili geometrzy, rozdawano kwestionariusze, 
na  trawnikach w  Mydlanym Ogrodzie pojawiły się pierwsze, próbne wykopy. Kobiety 
z  przypiętymi plastikowymi identyfikatorami liczyły klientów odwiedzających poszczególne 
sektory bazaru. Do  publicznego wglądu udostępniono szczegółowe plany przebudowy. 
Sprzedawcy byli lekko zaskoczeni, że nagle znaleźli się w  centrum uwagi, choć trzeba 
przyznać, że trochę im to pochlebiało, szczególnie kiedy doszło do  skutku pierwsze 
ze  spotkań zapowiedzianych przez Wiktora. Uzgodnili między sobą, że organizowanie 
kolejnych demonstracji i  zbieranie podpisów pod petycjami nie ma najmniejszego sensu. 
Co znaczył choćby najliczniejszy tłum albo nawet najdłuższa lista nazwisk wobec potęgi 
pieniądza? Nie, oni zachowają się jak rozsądni obywatele, czyli zapanują nad emocjami 
i  spróbują wyciągnąć jak największe korzyści ze  swego pragmatyzmu. Szef dał im słowo. 
Protestacyjny pochód wywabił Wiktora z  leża. Stanął wśród nich, w  strumieniach 
deszczu, by rzucić im wyzwanie: zmieńcie się i  bogaćcie wraz ze  mną.
Próbowali sobie wyobrazić, jak to jest, kiedy pracuje się pod szklanym dachem: 
ciepło zimą, chłodno latem, zawsze sucho i  zacisznie, bez względu na  pogodę. 
Pozostaną w  tym samym gronie, tyle że zaczną oddychać powietrzem tłoczonym przez 
kanały wentylacyjne. Warzywa i  owoce będą świeże i  jędrne kilka dni dłużej, więc dłużej 
też będzie można nimi handlować. Zmniejszy się ilość odpadków, a  na  tych, które 
pozostaną, także da się zarobić, ponieważ właściciele ferm hodowlanych chętnie kupią 
wszelkie roślinne resztki. Straganiarze widzieli oczami wyobraźni, jak podjeżdżają 
furgonetkami pod rampy wyładowcze. Nie będą zatrudniać tylu tragarzy, zaoszczędzą 
na  czasie. Ma się rozumieć, na  samym początku trzeba liczyć się z  pewnymi stratami, 
choćby podczas budowy, ale ogólnie rzecz biorąc nastroje były znakomite. Niektórzy 
zaczynali się już nawet niecierpliwić. Mieli już dość bycia zwykłymi handlarzami; chcieli 
stać się obywatelami Arkadii, i  to jak najprędzej.
Zupełnie nie przejmowali się złowróżbnym krakaniem Gawrona. Jego dezaprobata 
dla ich poczynań nie miała żadnego znaczenia. Człowiekiem, którego należało słuchać, 
był Rudzielec, ten zaś, choć z  natury ostrożny i  podejrzliwy, uważał, iż mniejsze 
niebezpieczeństwo zagraża im ze  strony postępu niż apatii. Gawron nie na  długo oszukał 
go swymi ponurymi przepowiedniami. „To wszystko zniknie. Niedługo stracisz pracę 
i  wylądujesz na  bruku jak ja”. Obecnie Rudzielec był znacznie bardziej skłonny wierzyć 
Wiktorowi. Drażniło go też ciągłe przesiadywanie Gawrona w  knajpach; czy ten człowiek 
nie ma szacunku dla samego siebie albo choćby odrobiny taktu? Jeśli pojawienie się 
Arkadii ma oznaczać koniec Gawrona, to on, Rudzielec, nie zgłasza żadnych zastrzeżeń. 
Gawron w  dalszym ciągu roztaczał przed tymi, którzy chcieli go słuchać, ponure wizje, ale 
każdy widział — i  czuł — że jego poglądy uległy rozcieńczeniu przez alkohol oraz zostały 
doprawione sporą dawką goryczy wywołanej osobistymi urazami. Wkrótce nadejdzie 
dzień, kiedy tacy jak on, pasożyty, nieroby i  włóczędzy, znikną bez śladu, i  oby ta chwila 
nie kazała na  siebie zbyt długo czekać!
Biuro Projektowe Busi i  S-ka potrzebowało niespełna dwunastu miesięcy 
na  uzupełnienie planów, sporządzenie budżetu przedsięwzięcia i  sformułowanie 
warunków, które musieli spełnić wykonawcy stający do  przetargu. Architektura, dziedzina 
i  tak w  znacznym stopniu zbiurokratyzowana, tutaj uległa jeszcze większej biurokratyzacji 
ze  względu na  konieczność połączenia sztuki z  handlem, pogodzenia doznań 
estetycznych z  zasobnością kieszeni, zaspokojenia wymagań estetów i  biznesmenów.
Wiktor przeznaczył na  niższych piętrach Wielkiego Wika kilka biur dla włoskich 
architektów; nie było wśród nich „jedynego filozofa wśród rzemieślników”, ponieważ młodsi 
koledzy zdołali namówić go do  wyjazdu na  zimę do  Nowego Jorku. Weekendy spędzał 
na  Manhattanie, pozostałe dni tygodnia natomiast w  Cornell, gdzie jako visiting professor 
prowadził wykłady z  historii architektury, wynosząc pod niebiosa Włoskich Mistrzów, to 
znaczy Giovanniego Michelucci, Franco Fronellego oraz, ma się rozumieć, Giovanniego 
Busiego.
Koledzy mieli mu za  złe, że obiecał Wiktorowi zostawić miejsce na  otrzymany 
w  urodzinowym prezencie pomnik. Jako zwolennicy nowoczesności nie widzieli potrzeby 
stawiania pomników, które, według nich, były „równie pretensjonalne jak figurki 
z  miśnieńskiej porcelany, ale, niestety, znacznie większe”. Marzyło im się coś ze  szkła 
albo plastiku, z  dodatkiem stali, coś potężnego i  poruszającego. stanowiącego symbol 
Arkadii. Niestety, musieli się pogodzić z  „Żebrzącą kobietą z  dzieckiem”, w  stylu 
z  początku XX wieku, w  brązie.
Wiktor wskazał nawet miejsce, gdzie powinien stanąć pomnik: przy wejściu 
położonym najbliżej dzielnicy Przy Drewnianych Wrotach, mniej więcej w  połowie drogi 
między nie istniejącym drzewem, pod którym siadywała Emma, a  nie istniejącym domem, 
w  którym zginęła.
— Może uda nam się namówić operatora spychacza, żeby przejechał po  tym 
ohydztwie — powiedział podobno jeden z  architektów. — Mielibyśmy wtedy piękną 
nowoczesną rzeźbę: „Spłaszczona kobieta z  dzieckiem”.
Mój Boże, jakże nudziły ich nie kończące się zebrania, wieczory spędzane 
w  hotelach, wprowadzanie ciągłych zmian spowodowanych względami 
oszczędnościowymi, co z  kolei pociągało za  sobą konieczność tworzenia nowych planów 
i  przeprowadzania ponownych obliczeń. Nie podobało im się nasze miasto, zresztą jak 
prawie wszystkim przybyszom, którzy nie potrafią się w  nim zorientować. Mieli nadzieję, 
że nigdy nie będą musieli go poznać. Marzyli tylko o  tym, by skończyć pracę i  wrócić 
do  domu. Początek zaplanowanej na  dwa lata budowy wyznaczyli na  pierwszy dzień 
nowego roku; tym samym Sylwester miał zakończyć nie tylko dekadę, ale także 
funkcjonowanie starego targu.
Natychmiast pojawił się problem. Nie trzeba było nadzwyczajnej przenikliwości, żeby 
dostrzec dwuletnią lukę między zamknięciem Targu Mydlanego a  otwarciem Arkadii. Stało 
się jasne, że nie uda się dotrzymać rozdawanych lekką ręką obietnic, według których nie 
powinno być najmniejszych kłopotów z  tymczasowym współistnieniem bazaru z  placem 
budowy. Czy ci, co ich udzielali, działali w  złej wierze, czy po  prostu padli ofiarą własnej 
naiwności? W  jaki sposób ktokolwiek mógł wpaść na  pomysł, że sprzedawane 
na  kilogramy pomidory mogą współegzystować z  sześciotonowymi koparkami, 
wywrotkami i  ludźmi w  kaskach? Budowlani złożyli stanowczy protest. Wystarczy, że 
jakaś starsza pani obładowana ogórkami i  ziemniakami potknie się i  uderzy o  byle 
deskę, a  już zażąda od  inwestora odszkodowania za  utratę zdrowia, mówili. Ludzie 
Wiktora dowiedzieli się więc, że na  okres co najmniej dwóch lat muszą przenieść bazar 
w  inne miejsce.
Sam Wiktor także otrzymał w  tej sprawie memorandum, ale od  czego zatrudniał tylu 
dyrektorów? Poza tym wystarczyło, żeby wyjrzał przez okna swego apartamentu, 
a  od  razu ujrzał rozwiązanie problemu: ogromne, pokryte asfaltem place, parkingi dla 
dziewięciu tysięcy pracowników biur i  urzędów mieszczących się wzdłuż pasażu oraz co 
najmniej trzy razy tyle dla gości i  klientów. Dwie trzecie tego obszaru, jakieś sześć 
hektarów, było prawie zawsze puste, ze  względu na  zbyt dużą odległość od  biurowców 
oraz zbyt małą od  torów kolejki miejskiej. W  pęknięciach w  asfaltowej powierzchni 
zagnieździły się rachityczne rośliny, którym zamiast gleby wystarczyła warstwa brudu 
zmieszanego z  deszczówką. Samochody zjawiały się tu tylko nocą; w  większości z  nich 
prostytutki zaspokajały życzenia klientów, w  nielicznych siedzieli podglądacze, usiłując 
dojrzeć cokolwiek przez zaparowane szyby. Za  dnia było tu pusto jak na  więziennym 
dziedzińcu. Ze  względu na  dogodne położenie oraz bliskość tunelu dla pieszych miejsce 
to znakomicie nadawało się na  bazar. Oto dobra wiadomość dla wszystkich 
zainteresowanych — tak przynajmniej twierdzili dyrektorzy z  Wielkiego Wika.
Ludzie bardzo chętnie dają się oszukiwać. Na  tym polega optymizm.
— Oto cena, jaką musicie zapłacić za  Arkadię — usłyszeli straganiarce, kiedy 
próbowali znaleźć jakieś wyjście z  sytuacji, uchronić się przed zesłaniem na  pusty 
parking. — Jeśli chcecie uczestniczyć w  podziale zysków, musicie wziąć na  siebie część 
ryzyka, doświadczyć pewnych niewygód. Przecież mówimy o  robieniu interesów, nie 
o  działalności dobroczynnej.
Kto im to powiedział? Naturalnie Gawron. Świetnie się bawił, kpiąc sobie z  ich 
głupoty i  łatwowierności. Na  jakiej podstawie przypuszczali, że Wiktor przedsięwziął coś 
w  rodzaju krucjaty, której głównym celem stało się uczynienie ich zamożniejszymi?
— Rudzielec wprowadził was w  ślepą uliczkę. Możecie być pewni, że on spadnie 
na  cztery łapy. Zrobią wszystko, żeby tylko siedział cicho jak mysz pod miotłą. 
Za  wszelką cenę chcą uniknąć kłopotów, więc dopilnują, żeby Rudzielcowi nie stała się 
krzywda. Na  pewno otrzyma najlepsze miejsce, możecie być o  to spokojni. Ale co stanie 
się z  pomniejszymi handlarzami, którzy nie potrafią robić zamieszania, tylko z  trudem 
wiążą koniec z  końcem, sprzedając owoce z  furgonetek? Albo z  tymi, którzy muszą 
wykarmić pięcioro dzieci? Albo z  tymi, co...
Gawron, wystarczająco pijany i  sprytny, żeby ciągnąć tę wyliczankę 
w  nieskończoność, udowadniał tym samym, iż jedyną osobą, która odniesie korzyść 
z  przeprowadzki na  parking, jest Rudzielec.
Naturalnie nikt nie wierzył w  szczerość intencji Gawrona. Zbyt dobrze wiedziano 
o  jego skłonności do  krętactw i  oszustw, zbyt często zmieniał front, pozostawiając 
na  lodzie niedawnych sprzymierzeńców. Nie da się jednak ukryć, że nawet głupcy, pijacy 
i  kłamcy mogą zasiać niepokój w  sercach. Czy to ważne, kto krzyknął „Pożar!”, jeśli 
widać płomienie? Pozornie Targ Mydlany funkcjonował w  te ostatnie dni tak samo jak 
zawsze. Nikt nie wyprzedawał towaru po  obniżonych cenach, codziennie rano dowożono 
świeże produkty, które musiały zostać sprzedane do  zmroku. Jednak w  powietrzu unosił 
się niepokojący zapach, zupełnie odmienny od  woni odpadków i  ludzkiego potu; był to 
gnilny odór rozkładu, charakterystyczna woń lenistwa, które zaczęło z  wolna ogarniać 
sprzedawców, przyzwyczajonych od  lat do  tego, że zrywali się z  łóżek o  piątej, by 
wytargować jak najlepszą cenę u  hurtownika, by zdobyć jak najlepszy towar, który 
następnie z  dumą wykładali na  stoisko, dobrodusznie przekomarzając się z  sąsiadami. 
Teraz budzili się bez ochoty do  pracy. Nie cieszyli się każdym rozpoczętym dniem. 
Traktowali byle jak zarówno towar, jak i  klientów. Nie interesowało ich, w  jakim stanie 
owoce dotrą na  stragan. Zostawiali interes w  rękach synów albo siostrzeńców, sami zaś 
zbijali się w  gromadę, z  rękami wepchniętymi głęboko w  kieszenie i  przygarbionymi 
plecami, by wysłuchać najnowszych plotek lub potwierdzonych wiadomości o  tym, jaki los 
ich czeka w  ciągu dwóch lat, które upłyną między likwidacją starego bazaru a  otwarciem 
Arkadii.
Najwięcej powodów do  obaw mieli właściciele barów i  restauracji okalających 
Mydlany Ogród. Dla nich nie przewidziano miejsca na  asfaltowym parkingu. Co prawda 
obiecano im nowe lokale w  Arkadii, a  także odszkodowanie wynegocjowane przez 
prawników Wiktora, ale przez dwa lata musieli podziać się gdzieś indziej. Kto jednak 
wynajmie im lokal tylko na  dwa lata, a  poza tym, jak się tam urządzić, nie inwestując 
za  wiele pieniędzy, których i  tak nie zdąży się odzyskać? Stanęli wobec dylematu 
nadzwyczaj trudnego do  rozwiązania: przenieść się czy zostać i  poczekać, jak wszystko 
się potoczy? Jednak, w  miarę zbliżania się Nowego Roku, nastroje w  Mydlanym 
Ogrodzie ulegały wyraźnej poprawie. Bary pękały w  szwach, straganiarze przesiadywali 
całymi godzinami przy stolikach, zupełnie nie licząc się z  pieniędzmi przy składaniu 
zamówień. Można by pomyśleć, że mają mnóstwo wolnego czasu i  nieograniczone 
zasoby gotówki, liczba opróżnianych butelek zaś świadczyła o  tym, że świętują jakieś 
nadzwyczaj radosne wydarzenie. Tymczasem ich euforia była euforią rozbitków, którzy co 
prawda zbliżają się na  wątłej tratwie do  zbawczego lądu, ale oddziela ich od  niego 
barykada skał, o  które z  hukiem rozbijają się wzburzone fale. Nikt nie jest tak głupi, żeby 
ruszyć wpław ku brzegowi, lecz nikomu też nie uśmiecha się perspektywa roztrzaskania 
o  skały.
Opróżniając kolejne butelki bawili się w  „co by było, gdyby...” Co by było, gdyby 
położyli uszy po  sobie, potulnie podporządkowali się wyrokom losu i  starali się robić jak 
najlepiej to, co potrafią, to znaczy sprzedawać owoce i  warzywa, wszystko jedno gdzie 
i  w  jakich warunkach? Czy na  nie używanym parkingu udałoby im się osiągać takie 
same zyski jak na  Targu Mydlanym? Może już na  wiosnę przyzwyczailiby się do  nowego 
miejsca, licząc w  duchu na  opóźnienia w  budowie Arkadii? A  co by było, gdyby stanęli 
murem i  powiedzieli: Zostajemy tutaj! Ten bruk należy do  nas! Nie chcemy ryzyka ani 
niepewności. Chcemy, żeby bazar się nie zmieniał. A  co by było, gdyby Gawron, ten 
bufonowaty Gawron, ten: „A nie mówiłem warn?” Gawron, nie wyleciał z  pracy, tylko nadal 
urzędował w  Wielkim Wiku, mogąc w  razie potrzeby wstawić się za  nimi u  Wiktora? Czy 
udałoby mu się doprowadzić do  wstrzymania budowy Arkadii, tak jak twierdzi? A  co by 
było, gdyby Wiktor nie dożył tak późnego wieku?
Gawron stał się teraz Kasandrą, prorokiem bez wyznawców, którego przepowiedni 
mało kto chciał słuchać. Już nie przyjaźnił się z  Anną. Kobieta w  jej wieku nie potrzebuje 
takiego balastu. Trzymała się z  dala od  niego, a  kiedy go wspominała, to zawsze 
z  gniewem, nigdy z  sympatią. Im bardziej on oddalał się od  Wielkiego Wika, tym bardziej 
ona czuła się związana ze  swoją pracą, o  której myślała teraz jako o  swojej „karierze”. 
Zależało jej na  uznaniu szefa i  robiła wszystko, aby na  nie zasłużyć.
— Zdobyłam dla pana to nazwisko — powiedziała pewnego dnia Wiktorowi. — 
Pamięta pan? Chodziło o  człowieka, który wykradł tajne plany signora Busiego. Kazał mi 
pan ustalić, kto to był. Jestem pewna, że to zrobił Gawron, tego samego dnia, kiedy pan 
go zwolnił. Wszedł do  pańskiego gabinetu, skorzystał z  kserokopiarki... Mam 
informatorów na  Targu Mydlanym, którzy twierdzą, że do  dzisiaj chełpi się swoim 
wyczynem.
Naturalnie Anna doskonale zdawała sobie sprawę, iż jej wyjaśnienia nie mają 
najmniejszego sensu, ponieważ Gawron zniknął z  horyzontu przed pojawieniem się 
planów, ale liczyła na  słabą pamięć starego człowieka. Mocno wątpiła, czy Wiktor 
odtworzy chronologię wydarzeń, które miały miejsce ponad rok temu.
Nagrodził ją kilkoma skinieniami głowy. Chętnie uwierzył, że złodziejem jest Gawron. 
Czułby się trochę niezręcznie, gdyby musiał znowu wyrzucić kogoś z  pracy.
— To dobrze — powiedział. — Wydaje mi się, że przysporzyliśmy mu więcej 
kłopotów niż on nam.
Był już gotów zająć się innym sprawami, lecz Anna wiedziała, że siedząc cicho jak 
mysz pod miotłą niczego nie osiągnie. Właśnie zdradziła dawnego przyjaciela i  choć 
należało wątpić, czy mu tym w  jakikolwiek sposób zaszkodziła, to jednak taki mało 
szlachetny czyn, prawdziwy grzech, powinien zaowocować czymś więcej niż dwoma lub 
trzema obojętnymi skinieniami głowy.
— Przez ostatni rok wykonuję wszystkie obowiązki Gawrona. Pracuję dla pana już 
siedem lat, więc pomyślałam sobie, że może...
— Zobaczymy — odparł krótko, ale już wiedział, co zrobi. Po  zniknięciu Gawrona 
teraz Anna była oczami i  uszami Wiktora. Robiła to samo co Gawron, tyle że lepiej 
od  niego orientowała się w  biurokratycznych zawiłościach Wielkiego Wika, gorzej zaś 
w  tym, co działo się na  targu. Zresztą, jakie to mogło mieć teraz znaczenie? Każe 
przygotować dla niej oficjalne zawiadomienie o  awansie, da jej gabinet Gawrona, jego 
posadę, pensję, umożliwi nieskrępowany dostęp do  swego apartamentu oraz pustelni 
na  ostatnim piętrze. Niewiele brakowało, a  powiedziałby jej o  tym od  razu, lecz oparł się 
pokusie, gdyż oznaczałoby to nadmierną poufałość, i  polecił, żeby przyniosła mu 
czekające na  jego podpis czeki oraz dokumenty. Wdzięczność była dla niego pustym 
słowem. Różnica między nią a  długiem polegała na  tym, że nie dało się od  niej uwolnić 
za  pomocą czeku.
Tak więc Gawron i  Anna zostali oficerami we  wrogich armiach. Nic jednak z  tego 
nie wynikło. Nie spotykali się ani nawet nie widywali przelotnie na  ulicy, ponieważ chadzali 
różnymi ścieżkami, Gawron zaś miał już niedługo zniknąć na  dobre. Pozostała między 
nimi nie wyrażona do  końca gorycz. Pewnego dnia Gawron przekonał się, że nazwisko 
Anny figuruje w  tym samym miejscu, w  którym dawniej figurowało jego: na  listach 
kierowanych do  sprzedawców z  Wielkiego Wika, na  dokumentach finansowych.
— Nie ufajcie jej — ostrzegał, trochę przerażony łatwością, z  jaką z  jego ust płyną 
kłamstwa. — Ona myśli wyłącznie o  sobie.
Wyjawił, że to właśnie Anna zdobyła plany, które następnie trafiły do  Rudzielca. Co 
z  tego wynikało? Kobieta, która postawiła na  szali zawodową karierę, by wykraść tajne 
dokumenty, teraz została prawą ręką Wiktora. Według Gawrona sprawa była oczywista: 
wszystko zostało ukartowane.
— Pamiętajcie, że nie wolno wam nie doceniać tego człowieka. To on zaplanował 
waszą demonstrację, zawiadomił wcześniej prasę, przygotował przemówienie. Jestem 
pewien, że ten wyfraczony szympans z  biura prasowego pisał je od  paru tygodni, 
konsultując z  nim każde słowo. „Targ po  prostu rozrasta się w  górę”, tak? Dobre sobie! 
A  kto stał u  boku Wiktora, kiedy ten obiecywał wam bogactwo i  wygody? Naturalnie 
nasza mała, słodka Anna! Kto obskakiwał Busiego w  hotelu? Kto doprowadził do  tego, że 
wyleciałem z  roboty? Kto zajął moje miejsce? Anna staje się coraz potężniejsza, podczas 
gdy wy, biedacy, w  Sylwestra będziecie musieli potulnie spakować manatki, ponieważ 
zesłano was na  dwa lata ciężkich robót!
Gawron malował czarnymi barwami przyszłość, jaka ich czeka; zgodnie z  jego 
przepowiedniami mieli szybko utonąć w  morzu nie sprzedanych, gnijących ziemniaków, 
pomarańczy i  bananów. Nikt nie przetrwa dwóch lat „w tej dziczy”. Na  tym właśnie 
polegał mistrzowski plan Wiktora: pozbyć się straganiarzy i  zagarnąć Arkadię wyłącznie 
dla siebie. Jednak ponure proroctwa Gawrona trafiały w  próżnię. Ludzie odwracali się 
do  niego plecami i  odchodzili w  poszukiwaniu weselszego towarzystwa, a  na  brak 
takowego nie można było narzekać. W  połowie grudnia bazar opanował wirus zabawy. 
Po  raz pierwszy w  historii naszego miasta ludzie zaczęli z  przyjemnością odwiedzać 
jego centrum. Może to jeszcze nie był raj, ale też z  pewnością nie piekło. Sprzedawcy 
znali mnóstwo lepszych miejsc, lecz także dużo o  wiele gorszych. Kto na  przykład 
zgodziłby się z  własnej woli zamieszkać w  dwudziestomilionowym Mexico City, 
w  przeludnionym getcie, z  którego uciekały nawet karaluchy? Albo w  Hongkongu, gdzie 
podobno mieszkania są tak małe, a  przestrzeń tak bardzo w  cenie, że jeśli w  nocy 
chcesz przewrócić się na  drugi bok, to musisz popłynąć promem do  Chin i  dopiero tam 
zrobisz to bez żadnych przeszkód? Kto odważyłby się spędzić choćby jedną noc 
w  Londynie, gdzie podobno połowa ludności regularnie zażywa środki nasenne? Kto 
chciałby napełnić płuca powietrzem w  Tokio, skąd nie sposób już ujrzeć świętej góry 
Fudżi, ukrytej za  całunem smogu? Albo wypić szklankę wody w  Detroit, gdzie rzeka 
Rouge jest tak zanieczyszczona, że na  zdjęciach z  kosmosu w  podczerwieni niczym się 
nie różni od  stałego lądu? Kto pragnąłby zamienić nasze skromne korki uliczne 
na  chroniczne zatwardzenia paraliżujące Los Angeles? W  porównaniu z  tymi wielkimi 
miastami nasze mało romantyczne, skromne centrum wydawało się prawdziwym darem 
niebios.
Im bliżej było do  końca grudnia, tym więcej ludzi przybywało na  Targ Mydlany, żeby 
obejrzeć go po  raz ostatni. Przyprowadzali ze  sobą dzieci. Blokowali ulice samochodami. 
Kupowali warzywa i  owoce, traktując je jako pamiątki, po  czym przechadzali się między 
straganami, wymieniając między sobą uwagi o  niezwykłym uroku tego miejsca. 
Posłusznie podporządkowywali się poleceniom Celofanowego Człowieka, traktując go 
z  większym szacunkiem niż ktokolwiek w  całym jego długim życiu. Niektórzy stali przez 
długie minuty jak zahipnotyzowani, przyglądając się, jak kieruje ruchem pieszych albo 
blokuje przejazd zabłąkanej furgonetce.
Sprzedawcy witali z  otwartymi ramionami tych sentymentalnych klientów, którym 
nigdzie się nie spieszyło, którzy kupowali nawet najgorsze owoce nie wykłócając się 
o  cenę, którzy byli gotowi uwierzyć w  każdą, nawet najbardziej nieprawdopodobną, 
historię. Jeden ze  straganiarzy, zapytany po  raz setny, w  jaki sposób stracił koniuszek 
małego palca u  prawej ręki, posłał żonie porozumiewawcze spojrzenie, po  czym uraczył 
ciekawskiego przechodnia opowieścią o  tym, jak to miesiąc temu w  skrzynce 
z  brzoskwiniami znalazł węża owocowego.
— Był nie dłuższy od  mojej ręki, ale te węże owocowe są diabelnie jadowite. 
Wystarczy jedno ukąszenie i  po  trzydziestu sekundach jesteś trup — chyba że ważysz 
tyle co ja i  masz silne serce, które wytrzyma tak długo. No więc, co mogłem zrobić? 
Złapałem scyzoryk i  po  prostu uciąłem kawałek palca, zanim trucizna zdążyła 
rozprzestrzenić się po  ciele.
Przy innych okazjach okazywało się, że przeprowadził operację nie za  pomocą 
scyzoryka, lecz wielkiego noża do  dzielenia bananowych kiści, kawałka szkła, siekiery, 
łyżeczki do  kawy. Kiedyś posunął się jeszcze dalej:
— No więc, co miałem zrobić? Wsadziłem palec w  usta mojej kobiecie, a  ona 
ugryzła, i  po  krzyku. Wypluła go potem do  skrzynki z  ziemniakami, ale do  tej pory nie 
udało nam się go odnaleźć.
Inny sprzedawca, handlujący jabłkami, który nigdy nie rozstawał się z  butelką, 
wygłaszał wykład następującej treści:
— Jedząc jabłko, jecie najbardziej uczony owoc na  świecie. To właśnie spadające 
jabłko dało nam prawo ciążenia, choć żadne z  tych, które widzicie na  moim straganie, nie 
spadło z  drzewa. Wszystkie zostały starannie zerwane i  ułożone w  miękko wysłanej 
skrzynce. Jeśli pamiętacie, to właśnie jabłko skusiło Ewę. Widzicie, jak po  dziś dzień 
rumieni się ze  wstydu? Sam wielki Einstein wykorzystywał do  swoich eksperymentów 
gotowane jabłka. Mają masę, mają energię i  wspaniale smakują z  serem.
Jeszcze inny znalazł wśród owoców pasażera na  gapę, czyli zielonego żuka, tak 
opitego smakowitym sokiem, że dorównywał wielkością dojrzałemu, dużemu winogronu. 
Pokazał go wszystkim na  otwartej dłoni, a  spostrzegłszy, że wiele osób, w  tym także 
dziecij przygląda się z  zainteresowaniem, ukradkiem zamienił go na  prawdziwe 
winogrono, wrzucił do  ust, zmiażdżył zębami i  wysunął język, na  którym leżała 
bezkształtna grudka zielonego miąższu.
Klienci, znacznie zamożniejsi i  bardziej naiwni od  tych, którzy zazwyczaj robili tu 
zakupy, byli zachwyceni. Czy to cyrk, czy bazar? Gdyby tylko było łatwiej znaleźć miejsce 
do  parkowania, gdyby podróż z  podmiejskich osiedli nie trwała tak długo, z  ochotą 
przyjeżdżaliby tutaj przy każdej okazji. Owoce prezentowały się znacznie lepiej niż 
w  sklepach, każdy mógł dotknąć, powąchać i  wybrać to, na  czym mu zależało. I  ten 
oszałamiający wybór! I  ta zabawa — co prawda związana z  odrobiną niewygody — 
nieosiągalna w  sterylnie czystych sklepach trzy minuty od  biura, dwie minuty od  domu, 
minutę jazdy samochodem. Jaka radość znaleźć uroczy zielony zakątek w  samym sercu 
targu! I  to z  mnóstwem zadziwiająco tanich kawiarni oraz barów jakby przeniesionych 
w  całości ze  wsi, ze  stołami z  szerokich desek, drzewami dającymi cień latem, a  osłonę 
przed wiatrem zimą, kelnerami i  kelnerkami, którzy nie byli ani obrzydliwie służalczy, ani 
wyniośle opryskliwi. Goście z  odległych części miasta mogli tam skosztować 
najdziwniejszych trunków oraz usłyszeć rozmowy, przekleństwa i  propozycje, jakich nie 
usłyszeliby w  żadnym innym miejscu.
Do Mydlanego Ogrodu, niczym pszczoły do  miodu, zaczęli ściągać wędrowni 
muzykanci. Zazwyczaj grali stare ludowe melodie oraz nieco nowsze standardy 
z  Ameryki. Panował taki ścisk, że Cygan przygrywający na  akordeonie miał problemy 
z  rozciągnięciem instrumentu, natomiast kelnerzy musieli nosić tace wysoko nad głowami. 
To, że wśród ogólnej wesołości siedział ponury Gawron i  przepowiadał wszelkie możliwe 
nieszczęścia, stanowiło kolejne potwierdzenie faktu, iż tutaj, w  tej zielonej, otoczonej 
wiekowym brukiem enklawie, życie było znacznie barwniejsze niż gdzie indziej.
Niektórzy zostawali przez cały dzień, wielu na  znaczną część nocy. W  ostatnim 
tygodniu roku, między Świętami a  Nowym Rokiem, noc pokonała dzień. Alkohol zastąpił 
owoce, rozrywka zajęła miejsce handlu. Paru straganiarzy w  ogóle przestało handlować. 
Nie zrywali się już przed świtem, żeby zwieźć towar na  stoisko. Wstawali późno, późno 
kładli się spać i  pili jak wielbłądy. Czy to ważne, jaka przyszłość czeka ich na  asfaltowym 
parkingu? Trzeba iść na  kolejne przyjęcie. Co to jest — stypa, chrzest, a  może jedno 
i  drugie? Nie było czasu się zastanawiać. Nawet pięciu mężczyzn, którzy uczestniczyli 
w  urodzinowym przyjęciu Wiktora, a  byli już za  starzy, żeby bez pamięci oddawać się 
pijaństwu i  wesołości, wracało do  domu mocno chwiejnym krokiem. Przecież nie mogli 
odmówić spełnienia toastu: „Za nas wszystkich!” A  potem: „Za te lata, które spędziliśmy tu 
razem!” A  potem: „Za naszych klientów!” „Za Nowy Rok, żeby nie był gorszy od  starego!” 
„Za Arkadię!” Nie wiadomo skąd przy stole zjawił się Cygan z  akordeonem i  wnętrze baru 
wypełniła sentymentalna melodia.
Czyś ty na  sprzedaż, słodka dzieweczko?
Czy mogę sprawdzić, jak bardzoś dojrzała?
Ile kosztuje kilogram cycuszków?
Chętnie wezmę oba, bylebyś tylko dała.
Ile za  udko,
Ile za  oczko?
Och, powiedz, żeś ty na  sprzedaż cała!
Słodka dzieweczko, czy dasz się kupić?
Ile kosztujesz? No, dajże się skusić!
Usiądź mi na  kolanach
Nim przyjdzie moja stara...

Te noce były tak wspaniałe, że powinny trwać wiecznie; grzeszne, a  jednocześnie 
niewinne i  radosne. Niestety, wszystko co dobre ma swój kres. Rankiem pierwszego 
stycznia targ przestanie istnieć. Miejsce sprzedawców i  kupujących zajmą robotnicy 
w  kaskach, którzy zdejmą bruk, po  raz pierwszy od  sześciuset lat odsłaniając ukrytą pod 
nim ziemię.
Gawron pragnął za  wszelką cenę ocalić ten bruk, a  zarazem siebie. Dla niego nie 
było miejsca ani na  parkingu Wiktora, ani w  Arkadii. Nie wyznaczono mu straganu, 
w  którym mógłby handlować wspomnieniami chłopca z  dzielnicy Przy Drewnianych 
Wrotach, który najpierw został przywódcą strajku, potem prawą ręką Wiktora, wreszcie 
liderem buntu bez buntowników. Od  Nowego Roku jego świat będzie się składał 
z  czterech niewielkich pokojów, kuchni i  łazienki. Stanie się nie kwestionowanym władcą 
ścian, podłogi i  mebli. Ludzie przestaną poznawać go na  ulicy — chyba że wykorzysta 
ostatnią okazję, by przypomnieć miastu o  swoim istnieniu i  dokonać aktu zemsty.
Kiedy w  Sylwestra zjawił się przy swoim stoliku w  Mydlanym Ogrodzie, stwierdził, 
że nie ma tam dla niego miejsca. Wszędzie tłoczyli się młodzi mężczyźni i  kobiety, których 
nigdy do  tej pory nie widział na  oczy, oraz mieszkańcy okolicznych domów, którzy 
przyłączyli się do  sprzedawców, tragarzy i  kierowców, aby wspólnie uczcić koniec 
starego roku oraz zamknięcie Targu Mydlanego.
O siódmej wieczorem przybył burmistrz w  otoczeniu kamerzystów, przedstawicieli 
Biura Projektowego Busi i  S-ka oraz wysokich urzędników z  Wielkiego Wika. Policja 
utorowała mu drogę i  ustawiła barierki, dzięki czemu burmistrz został pierwszym, 
a  zarazem ostatnim człowiekiem w  historii, który mógł zrobić na  Targu Mydlanym zakupy 
bez ścisku, w  komfortowych warunkach, nie potrącając innych ani nie będąc przez nich 
potrącanym. Wcześniej ustalono nie tylko trasę jego spaceru, lecz także stragan, przy 
którym się zatrzyma. Spośród handlarzy wybrano mu partnera do  krótkiej pogawędki, 
natomiast spośród owoców jedną, dojrzałą i  soczystą pomarańczę, którą urzędnik z  jego 
świty starannie umył i  zawinął w  kawałek celofanu. Tę właśnie pomarańczę burmistrz 
miał kupić, obrać i  zjeść na  miejscu pod ostrzałem fotoaparatów i  kamer telewizyjnych. 
Program przewidywał następnie krótką rozmowę z  dziennikarzami, minutę lub dwie 
uśmiechów, po  czym pospieszny odjazd na  doroczne, sylwestrowe spotkanie 
z  biznesmenami. Jeden z  sekretarzy dostojnika zanotował w  pamięci, że za  dwa lata 
burmistrz — ten sam, a  może już inny — będzie musiał zjeść publicznie kolejną 
pomarańczę, uświetniając w  ten sposób dzień otwarcia Arkadii.
Na tym zakończyła się część oficjalna i  sprzedawcy mogli po  raz ostatni 
zdemontować stragany. Nie składali ich jednak tak jak zwykle, tylko zastosowali się 
do  instrukcji przesłanych z  Wielkiego Wika przez Annę; metalowe stelaże, drewniane 
lady oraz płócienne nakrycia należało umieścić w  specjalnie przygotowanych skrzyniach, 
opatrzyć numerem i  nazwiskiem, po  czym dostarczyć do  jednego z  dwóch punktów 
zbiorczych, gdzie o  świcie zjawią się ciężarówki Wiktora, by przetransportować dobytek 
handlarzy w  nowe miejsce, na  ogromny asfaltowy parking po  drugiej stronie torów kolejki 
miejskiej.
Sprzątacze, którzy jak zwykle wkroczyli na  teren bazaru, wreszcie mogli pofolgować 
fantazji, nie przejmując się ewentualnymi zniszczeniami. Strumienie wody z  gaśniczych 
węży spłukiwały wszystko bez wyjątku, pozostawiając czysty, lśniący bruk. Tymczasem 
straganiarze dołączyli do  zabawy, która już na  dobre trwała w  Ogrodzie Mydlanym. Ich 
charakterystyczne fartuchy oraz nakrycia głowy pełniły tę samą funkcję co stroje 
żałobników podczas stypy; dzięki nim byli szybciej obsługiwani i  cieszyli się objawami 
powszechnego szacunku.
Brukowany owalny plac, w  którego centrum znajdował się skwer, był tak pusty, jak 
nigdy do  tej pory. Uczestnicy zabawy skorzystali z  okazji, by zaparkować samochody 
w  pobliżu barów. Wystarczyło, że jeden pojazd wtargnął na  pamiętającą czasy 
średniowiecza kamienną nawierzchnię, a  zaraz potem to samo uczyniło sto, dwieście, 
pięćset innych. Nie obowiązywały żadne opłaty. Parkowało się za  darmo. W  ten sposób 
na  krótko wytworzyła się interesująca symetria: parking za  Wielkim Wikiem przeszedł 
we  władanie handlarzy, plac targowy w  centrum miasta przeistoczył się w  parking.
Targ Mydlany lśnił i  błyszczał. Światło ulicznych latarni oraz blask sączący się 
z  okien domów odbijały się w  dachach i  szybach samochodów przypominających syte 
żuki usadowione na  jeszcze ciepłych, wilgotnych zwłokach. Rozsądni kierowcy przed 
opuszczeniem pojazdów pozamykali okna, schowali anteny, upewnili się, czy zatrzasnęli 
drzwi. Nie podobał im się wygląd włóczących się tu ludzi, żebraków i  pijaków, 
bezdomnych, bezrobotnych, nędznie ubranych wąchaczy paliwa, oszołomionych tak 
wielką liczbą zbiorników, z  których będzie można zaczerpnąć nieco wonnego nektaru.
Gdzie mieli się podziać nocni mieszkańcy bazaru? Co mieli ze  sobą począć? 
Z  czego mieli rozpalić ogniska? Ci, którzy znali Gawrona z  widzenia, żądali od  niego 
wyjaśnień.
— Co tu się dzieje? — pytali ze  zniecierpliwieniem.
Inni, spokojniejsi, po  prostu wędrowali bez celu między samochodami. Niektórzy 
brali za  klamki, inni otwierali korki wlewu paliwa i  wdychali opary benzyny, jeszcze inni 
przysiadali na  maskach lub bagażnikach, podawali sobie z  rąk do  rąk butelki, nagabywali 
gości o  pieniądze lub papierosy. Było już za  późno, żeby coś wymyślić. Tutaj znajdował 
się ich dom, więc nic dziwnego, że czuli się jak ktoś, komu tłum obcych nie daje spokoju 
w  jego własnych domowych pieleszach.
Gawron obserwował ich w  milczeniu, zastanawiając się, czy aby nie nadeszła 
właściwa pora — zanim napyta sobie jakiejś biedy — żeby pójść do  domu i  spokojnie, 
w  czterech ścianach, we  własnym łóżku przywitać Nowy Rok. Nie czuł się dobrze. 
Wieczorna wilgoć usiadła mu na  piersi. Głowa pękała mu z  bólu. Był bliski łez. I  właśnie 
wtedy, po  raz czwarty, a  zarazem ostatni, zobaczył Józefa. Pogrążony we  śnie chłopak 
siedział w  ciasnym kącie, wśród skrzyń z  przyszykowanymi do  transportu straganami. 
Jedyny śpiący w  okolicy. Pokusa okazała się zbyt silna i  Gawron pochylił się, by go 
obudzić.
— To ja — powiedział, potrząsając Józefem niczym diabeł Faustem.
Chłopcu kapało z  nosa, miał załzawione oczy, cuchnął alkoholem i  benzyną. Nie był 
w  stanie utrzymać prosto głowy. Bez trudu można by podpalić jego oddech.
— Mam dla ciebie robotę. — Gawron sięgnął do  kieszeni, wyjął portfel, wydobył 
z  niego dziesięć połówek banknotów. — Chyba nie zgubiłeś swoich? Dzisiaj dostaniesz 
moją część. Staniesz się bogaty, jeśli...
Jeśli machniesz czarodziejską różdżką i  ocalisz bazar. Jeśli zwrócisz mi moją pracę. 
Jeśli porwiesz Annę z  Wielkiego Wika i  wsadzisz mi ją do  łóżka. Jeśli wygładzisz 
zmarszczki na  mojej twarzy, zamalujesz siwiznę w  moich włosach, zwrócisz mi młodość. 
Jeśli uda ci się powstrzymać rozwój miasta.
— Jeśli co? — zapytał na  wpół przytomny Józef.
Gawron rzucił plik połówek na  ziemię i  popchnął go czubkiem buta.
— Może rozpalimy ognisko? — zaproponował. — Żeby uczcić odejście starego roku. 
— Wcisnął Józefowi w  rękę pudełko zapałek z  firmową etykietką hotelu Excelsior. — 
Podpal te stragany, a  potem to samo zrób ze  skrzyniami po  drugiej stronie placu. Tylko 
tyle od  ciebie żądam. Nie przepracujesz się.
— Po  co to wszystko?
— Nie twoja sprawa. Po  prostu zrób to, bo jak nie, to ja podpalę t o... — Schylił się, 
podniósł połówki banknotów, machnął nimi chłopcu przed nosem. — Zaczekaj dziesięć 
minut, zrób, co ci kazałem, a  jutro przyjdź tutaj po  pieniądze. Zaczniesz Nowy Rok 
bogatszy o  dziesięć tysięcy.
Tej nocy Gawron nie poszedł do  domu, by spokojnie, we  własnym łóżku powitać 
Nowy Rok. Pragnął przekonać się osobiście, jak wielkie zamieszanie uda mu się wywołać, 
ale zdawał sobie sprawę, że będzie potrzebował alibi. Musi na  tyle rzucać się w  oczy, 
żeby potem nikt nie miał wątpliwości, iż w  chwili, kiedy pojawił się ogień, on, Gawron, 
znajdował się daleko od  jego źródła. Ruszył przed siebie między ciasno zaparkowanymi 
samochodami, przepchał się przez tłum aż do  Mydlanego Ogrodu, zdobył skądś kieliszek, 
a  kiedy o  północy polał się szampan i  zaczęto wznosić toasty za  Pomyślność 
i  Szczęście, należał do  najbardziej hałaśliwych uczestników przyjęcia, zupełnie jak 
zatwardziały grzesznik okazujący największą pobożność podczas nabożeństwa. 
Wrzeszczał jak szaleniec, życzył wszystkiego najlepszego Wiktorowi i  Arkadii, właził 
na  stoły, deptał po  pantoflach kobietom, potrącał straganiarzy, rozpychał się wśród 
młodych, elegancko ubranych mężczyzn. Każdemu, kto chciał i  kto nie chciał, mówił, jak 
się nazywa:
— Jestem Gawron, a  to moje podwórko!
Doprawdy, trudno było go nie zapamiętać. Nikt nie zwrócił uwagi, że jakiś czas temu 
na  zachodzie pojawił się migotliwy, pomarańczowy brzask, nad nim zaś kłęby dymu. Nikt 
jeszcze nie poczuł gryzącego, zakurzonego zapachu, jaki towarzyszy wypiekowi chleba 
w  starych wiejskich piecach oraz pożarom lasu.
Pierwszymi, którzy z  wdzięcznością zwrócili ku płomieniom zziębnięte twarze i  ręce, 
byli nocni mieszkańcy bazaru. Co prawda ich nędzne legowiska padały, jedno za  drugim, 
łupem pożaru, ale im największą radość sprawiało światło oraz różnobarwne odbłyski 
w  szybach i  karoseriach stłoczonych samochodów. Przysiadali na  piętach, podnosili 
butelki do  ust, cieszyli się ciepłem, które ogarniało ich w  wyniku połączonego działania 
ognia i  alkoholu. Każdy wystrzał płomieni witali huczną owacją. W  miarę jak pożar stawał 
się coraz gwałtowniejszy, zachwycona publiczność wycofywała się w  głąb 
zaimprowizowanego parkingu, gdzie było ciemniej, nie tak gorąco, bezpieczniej.
Tłum rósł z  każdą chwilą. Spóźnieni goście, którzy zostawili samochody 
na  chodnikach w  dzielnicy Przy Drewnianych Wrotach i  teraz podążali w  kierunku barów 
Mydlanego Ogrodu, nagle stawali przed ścianą ognia i  dymu. Ani trochę ich to jednak nie 
zaniepokoiło. Pożar w  środku nocy, w  tym miejscu, nie stanowił dla nich żadnego 
zagrożenia. Oznaczał po  prostu koniec starego roku oraz zamknięcie starego bazaru, 
uświetniał niezwykłego Sylwestra. Pijacy i  żebracy, wyłudzający papierosy 
od  rozbawionych gości, przypalali je żarzącymi się głowniami.
Tymczasem pożar wyraźnie się zmienił. Przygasł, stracił rozmach, dostał zadyszki. 
Powinien rozprzestrzeniać się coraz bardziej, zagarniając nowe tereny, ale tutaj, otoczony 
brukiem, nie miał na  to żadnych szans. Co prawda żar wciąż przybierał na  sile, lecz dało 
to tylko taki efekt, że tłum od  czasu do  czasu falował niespokojnie, wystraszony głośną 
detonacją kilkusetletniego brukowca, rozgrzanego do  wysokiej temperatury pod warstwą 
płonącego drewna.
Zimą w  mieście wieje czasem wiatr zwany Nocnym Westchnieniem. Powstaje on 
wówczas, gdy w  miejsce przyciąganego przez księżyc, ogrzanego życiem powietrza 
napływa znacznie chłodniejsze, sunąc nisko nad chodnikami, jezdniami i  torami 
tramwajowymi. Ów wiatr zerwał się właśnie w  tę sylwestrową noc, a  zetknąwszy się 
z  płomieniami chwycił je w  objęcia i  porwał do  walca. Natychmiast wstąpiło w  nie nowe 
życie. Zaczęły prężyć się i  wyginać, podskakiwać i  przysiadać, jakby próbowały 
dotrzymać kroku wiatrowi toczącemu bokserski pojedynek z  cieniami nocy. Najmniejszy 
i  najbardziej niepozorny płomyk niespodziewanie wydłużył się tak bardzo, że dosięgną 
bezlistnych gałęzi dwóch karłowatych drzewek rosnących za  którymś z  barów. Ogień 
ledwie ich dotknął, ale ci, co akurat patrzyli w  tym kierunku, zobaczyli, jak pięćdziesięciu 
niewidzialnych palaczy jednocześnie zaciągało się pięćdziesięcioma wonnymi 
papierosami; końce gałązek ochoczo zajęły się ogniem i  rozżarzyły w  ciemności jak oczy 
małych sówek. Chwilę potem papierosy zamieniły się w  pochodnie, ogień zaś począł 
przeskakiwać z  gałęzi na  gałąź, z  konaru na  konar, łapczywie pożerając korę. Kiedy 
tłum zebrany na  skwerze spojrzał w  górę, drzewa płonęły już całe, a  na  dachy padały 
z  łoskotem pierwsze gałęzie. W  powietrzu nagle zrobiło się gęsto od  uciekających 
owadów. Pojawiły się też nietoperze, na  ziemi zaś szczury oraz karaluchy, umykające 
przed ogniem.
Wiatr nagle zmienił kierunek. Pomógł drzewom runąć na  ziemię, a  następnie 
pognał na  targ, gdzie tłum wypełniający ciasne przejścia między samochodami znacznie 
przycichł i  z  każdą chwilą stawał się coraz bardziej niespokojny. Ogień syczał wściekle, 
płomienie wystrzeliwały z  pożogi jak chińskie fajerwerki, liżąc maski i  przednie szyby 
najbliżej zaparkowanych pojazdów. Klubowy szalik przywiązany do  anteny jednego 
z  pojazdów najpierw sczerniał, potem skulił się i  spłonął w  okamgnieniu.
Kiedy Gawron zobaczył płonące drzewa, ogarnęła go burza uczuć, spośród których 
najsilniejszy był strach, poczucie winy oraz uniesienie. Bezzwłocznie dołączył 
do  powszechnej paniki, starając się ją jak najbardziej powiększyć; powtarzał okrzyki 
przerażonych handlarzy, doszukujących się śladów spisku w  każdej twarzy, każdym 
płomieniu, każdym obcym człowieku.
— Spalili nasze stragany!
Za późno, żeby cokolwiek ratować. Za  gorąco, zbyt niebezpiecznie.
— Podpalili nas!
Kim byli ci „oni”, nikt nie miał pojęcia. „Oni” oznaczali zarówno burmistrza, jak 
architektów, biznesmenów oraz Wiktora. „Oni” to byli ludzie, którzy mieli zjawić się 
o  świcie, by „zacząć wszystko od  nowa”.
Kto pierwszy przewrócił samochód? Na  pewno nie Gawron. Był za  słaby, żeby 
zrobić to w  pojedynkę, a  nie miał nikogo, kto mógłby mu w  tym pomóc. Paru młodych 
mężczyzn kochających swoje samochody usiłowało wyprowadzić je poza zagrożony teren, 
wciskając się w  wąskie przestrzenie wypełnione ludźmi, ocierając się zderzakami 
o  zderzaki innych aut, chcąc wykręcić tam, gdzie nie było nawet tyle miejsca, by zawrócić 
ręcznym wózkiem. Ci, którzy trąbiąc wściekle próbowali przecisnąć się przez tłum, znaleźli 
się w  poważnych opałach, ponieważ ludzie nie zamierzali się rozstąpić, a  co bardziej 
krewcy z  nich przewracali pchające się na  oślep pojazdy. Jeden z  kierowców — opony 
na  tylnych kołach jego auta dymiły już porządnie, przednia szyba rozbryzła się na  kawałki 
— szukał zemsty, wymachując płonącym kijem. Był gotów zabijać, żeby tylko ocalić swój 
samochód.
Nie było mowy o  tym, by wszystkie pojazdy, jakie znalazły się na  Targu Mydlanym, 
zdołały szybko go opuścić, tym bardziej że nieliczne, wąskie uliczki prowadzące 
na  targowisko zostały dokumentnie zablokowane innymi samochodami oraz tłumami 
zwabionymi odgłosami zabawy, blaskiem ognia i  dymem. Jakie szansę mieli w  związku 
z  tym strażacy? Mogli podejść tylko na  tyle, na  ile pozwalały im węże podłączone 
do  hydrantów na  placu Fortecznym i  ulicy Wszystkich Świętych, co oznaczało, że musieli 
zatrzymać się daleko przed granicą brukowanego placu. Wcale się tym nie przejęli. 
Przecież pożar był zlokalizowany, nie miał żadnych szans, żeby rozprzestrzenić się 
na  pozostałą część miasta. Poza tym, o  czym wszyscy wiedzieli, o  świcie miały się 
rozpocząć prace rozbiórkowe.
— Niech się sam wypali — poradziła strażakom policja. — Oczyścimy tylko targ 
z  ludzi, żeby nikt nie doznał obrażeń.
Spróbujcie jednak odgonić pijany tłum od  ognia albo właścicieli od  samochodów, 
albo straganiarzy od  resztek tego, co stanowiło dorobek ich życia. Nikt nie słuchał 
powtarzanych przez megafon wezwań.
Dwa rachityczne drzewka nie potrzebowały wiele czasu, by doszczętnie spłonąć. 
Ogień spełzł ze  zwęglonych pni i  rozprzestrzenił się dokoła, wspinając się 
po  drewnianych ścianach barów i  restauracji, ogarniając kryte papą dachy. Pijacy 
i  żebracy mężnie stawali z  nim w  szranki, kradnąc co się da, zanim piwo i  wino zostaną 
wypite przez płomienie. Wywlekali na  zewnątrz skrzynie z  butelkami, łapali, co tylko 
nawinęło im się pod rękę, bardziej podochoceni walczyli z  żywiołem za  pomocą 
niemieckiego pilznera, inni podsycali płomienie rumem, szkocką i  drewnianymi krzesłami. 
Bary, restauracje i  kawiarniane ogródki nie miały najmniejszych szans; za  dużo tu było 
drewna. Tylko krzewy laurowe dzielnie opierały się płomieniom, jakby ich liście zostały 
zawczasu zaimpregnowane, gałązki zaś wydawały się zbyt giętkie i  ruchliwe, aby dać się 
schwytać pożodze. Kiedy jednak one także uległy szalejącemu żywiołowi, marcepanowe 
obłoki zawisły na  chwilę w  powietrzu, po  czym osiadły na  ziemi niczym jesienny szron 
na  polu.
Funkcjonariusze miejskiej policji są znacznie mniej cierpliwi od  swoich kolegów 
z  prowincji. Prędko doszli do  wniosku, że są świadkami protestu, który wymknął się spod 
kontroli organizatorów. Dobrze pamiętali, jak wielkie zamieszanie spowodowali w  mieście 
straganiarze maszerujący do  Wielkiego Wika, a  także — wiele lat temu — podczas 
trwającego tygodniami strajku. Sprzedawcy zyskali opinię ludzi butnych i  niezależnych. 
Nie cieszyli się nadmierną sympatią policjantów, którzy jeszcze mniej życzliwym okiem 
spoglądali na  nocnych mieszkańców bazaru. Teraz do  obu tych grup dołączyła trzecia, 
złożona z  pijanych, agresywnych młodych mężczyzn. Wybuchło zamieszanie, rozpoczęły 
się grabieże, pojawił się ogień. Niepokoje ogarnęły nawet uliczki położone poza obrębem 
Targu Mydlanego. Młodzi ludzie atakowali policyjne auta, tarasowali tory tramwajowe, 
niszczyli roślinność w  parku Matematyków. Mścili się na  wszystkim i  na  wszystkich, 
jakby przemoc była jedynym sposobem na  zwrócenie na  siebie uwagi. Instynktownie 
wyczuwali, że dopóki nie zaczną niszczyć, kraść i  burzyć, dopóty pozostaną niewidzialni. 
Kiedy już wezmą się do  roboty, ich twarze zagoszczą na  ekranach telewizorów.
Wystraszeni, zszokowani policjanci nie czekali na  rozkaz z  centrali ani 
na  polecenie burmistrza, by wyciągnąć pałki i  ruszyć na  tłum. Po  co czekać, po  co 
oszczędzać przeciwnika? Jeśli szybko nie zdołają położyć kresu temu zamieszaniu, kto 
wie, do  czego może ono doprowadzić i  jak duże przybrać rozmiary?


9




Początkowo nie działo się nic nadzwyczajnego; ot, małe zamieszanie, wyrosłe 
na  żyznym gruncie sylwestrowej zabawy. Jednak mimo że bruk utrzymywał ogień 
w  ryzach, to gorące nastroje stopniowo sięgały coraz dalej. Wkrótce poleciały pierwsze 
butelki napełnione paliwem z  samochodowych zbiorników i  zatkane gałganami. Niektóre 
spadały na  zaparkowane pojazdy, inne eksplodowały w  powietrzu, ale było też sporo 
takich, które roztrzaskiwały się pod nogami policjantów i  strażaków, zalewając ich 
płynnym ogniem. Jeszcze nie tak dawno starsi straganiarze nawoływaliby krewką 
młodzież do  zachowania spokoju, ale czy teraz mieli coś do  stracenia? To nie powinno 
kończyć się w  ten sposób, myśleli, lecz brakowało im chęci, żeby przeciwstawić się 
tłumowi. Znacznie łatwiej było się do  niego przyłączyć. Pod osłoną ciemności nabrali 
odwagi, elokwencji, bezczelności.
Co skłoniło dowódcę miejscowej policji do  wezwania posiłków? Dlaczego stracił 
zimną krew? Czy obawiał się, że nie zdoła powstrzymać swoich ludzi przed rozbijaniem 
głów przeciwnikom? Może przeraziły go butelki z  benzyną i  płonące samochody? 
A  może ocenił na  zimno sytuację i  doszedł do  wniosku, że jego oddział nie sprosta 
rozjuszonemu tłumowi, który przerwie wątły kordon i  ruszy w  miasto?
Tak czy inaczej, pięć po  pierwszej w  nocy, sześćdziesiąt pięć minut po  rozpoczęciu 
nowego, wypełnionego płomieniami i  dymem roku, poprosił przez radio o  pomoc, choć 
do  dzisiaj nie ustalono, co dokładnie powiedział swoim zwierzchnikom. Prowadzone 
później dochodzenie nie zdołało oddzielić prawdy od  kłamstw, nie ulega jednak 
wątpliwości, iż jego prośba o  przysłanie około pięćdziesięciu ludzi (zaklinał się, że nie 
żądał niczego więcej) zakłóciła spokój najważniejszych ludzi w  mieście. Szef policji, 
burmistrz, wydawca wszystkich trzech lokalnych gazet (a więc mój szef), trzej spośród 
czterech czołowych finansistów (czwartym, nieobecnym, był naturalnie Wiktor), wszyscy 
z  żonami lub przyjaciółkami, brali udział w  tradycyjnym przyjęciu urządzanym przez 
biznesmenów. Jak co roku wygłaszali przemówienia, wymieniali uściski dłoni, składali 
obietnice. Śpiewali także wesołe pieśni przy akompaniamencie tego samego zespołu 
akordeonistów, który uświetnił urodzinowe przyjęcie Wiktora. Po  północy przenieśli się 
do  zacisznej prywatnej rezydencji, gdzie mogli być we  własnym gronie, naturalnie nie 
licząc kelnerek i  barmanów.
Szef policji właśnie starał się zrozumieć anegdotę opowiadaną przez burmistrza, 
kiedy jedna z  kelnerek przyniosła mu na  srebrnej tacy karteczkę z  wiadomością 
następującej treści: „Szczęśliwego Nowego Roku. Na  dobry początek mamy zamieszki 
w  rejonie starego targowiska. Podpalenia, niszczenie własności prywatnej (sporo 
samochodów), ranni. Dowódca miejscowego posterunku wpadł w  panikę i  domaga się 
pomocy. Co robić?” Zamaszyste „BL” u  dołu strony świadczyło o  tym, że autorem listu 
jest zastępca szefa.
— Panie i  panowie, wybuchła rewolucja — oznajmił szef policji, a  następnie 
odczytał na  głos treść wiadomości.
Jego żona uniosła brwi.
— Przypuszczam, że zaraz będziemy musieli wyjść. Mój Boże, czemu związałam się 
z  policjantem? Nigdy nie zdążę się najeść ani napić. Najdziwniejsze, że te wszystkie 
„nadzwyczajne sytuacje” zdarzają się wyłącznie po  godzinach pracy.
— Nigdzie nie idziemy — oświadczył jej mąż. — To moje postanowienie na  ten rok. 
Nigdy nie wyjdziemy z  przyjęcia, dopóki nie wypalisz wszystkich petów i  nie dopijesz 
resztek z  kieliszków.
— A  co z  rewolucją, kochanie? Ten nakrochmalony człowieczek, który uważa się 
za  twojego zastępcę, nie da ci spokoju, dopóki mu nie odpowiesz. Doprawdy, czasem 
sama nie wiem, kto tu kim dowodzi.
Szef policji znacznie łatwiej tolerował żonę, kiedy była trzeźwa i  daleko od  niego. 
Tym razem nie miał innego wyjścia, jak zrobić dobrą minę do  złej gry i  udać, że to zwykłe 
rodzinne przekomarzania.
— Nie mam najmniejszego zamiaru psuć sobie miłego wieczoru — oświadczył, 
po  czym wyjął długopis z  wewnętrznej kieszeni marynarki i  napisał u  dołu strony dwa 
słowa: „Poślij MOSR”. Chciał się zamaszyście podpisać, ale uczynił to z  nadmiarem 
energii i  rozdarł papier. — To powinno wystarczyć — stwierdził. — Przypuszczam, że 
rewolucja dobiegnie końca, zanim wypalimy nasze cygara.
W święta takie jak Nowy Rok nie jest łatwo poradzić sobie z  podobnymi problemami, 
gdyż większość policjantów ma wtedy wolne i  albo wyjeżdża z  miasta, albo jest pijana, 
albo uczestniczy wraz z  innymi w  ulicznych zabawach. Jednak w  koszarach czeka 
zawsze w  pogotowiu spora grupa młodych mężczyzn, którzy nie piją, nie palą, nie 
świętują wraz z  obywatelami miasta. Szef policji zapewnił pozostałych uczestników 
przyjęcia, że Miejski Oddział Szybkiego Reagowania w  krótkim czasie zaprowadzi 
na  ulicach... przez chwilę szukał odpowiedniego określenia, aż wreszcie je znalazł: „nagły 
porządek”. Jakże łatwo, w  luksusowej rezydencji i  dobranym towarzystwie, rozwiązywać 
nabrzmiałe problemy za  pomocą gładkich słów. Szef policji położył kartkę na  tacy, 
kelnerka zaś wyszła pospiesznie, by przekazać wiadomość posłańcowi.
Miejscowi policjanci działali bez przekonania, opierając się w  głównej mierze 
na  improwizacji, niczym jazzmeni prawa, funkcjonariusze MOSR zaś byli doskonale 
wyszkolonymi, zgranymi, całkowicie podporządkowanymi dyrygentowi artystami 
wykonującymi, w  pełnej harmonii, muzykę klasyczną. Kiedy zaczynali grać jakiś utwór, 
dokładnie wiedzieli, czym go zakończą. Pierwszym dźwiękiem był alarmowy sygnał, który 
w  ciągu niespełna czterech minut zapełnił plac przed budynkiem koszar dwustu 
dwudziestoma młodymi mężczyznami w  pełnym rynsztunku bojowym. Trafili do  MOSR, 
ponieważ byli posłuszni, potężnie zbudowani, pragnęli wykonywać rozkazy, nie zawracali 
sobie głów głupotami w  rodzaju solidarności klasowej. W  hełmach z  pleksiglasowymi 
wizjerami, w  czarno-granatowych mundurach bojowych słuchali poleceń („Zlokalizować, 
stłumić, aresztować”) z  zapałem piłkarzy zgromadzonych na  przedmeczowej odprawie. 
Nie mogli się doczekać, kiedy wreszcie rozprostują kości po  długim wieczorze spędzonym 
na  grze w  domino, pastowaniu butów i  pisaniu listów do  domu. Obrońcy otrzymali 
wysokie, przezroczyste tarcze, napastnicy, podzieleni na  osiem sześcioosobowych 
oddziałów uderzeniowych, dostali małe tarcze, pałki ze  wzmocnionego PVC oraz lekkie 
buty, ułatwiające bieganie i  zadawanie celnych, bolesnych kopnięć. Rozgrywający mieli 
broń krótką, karabiny przystosowane do  strzelania gumowymi pociskami, granaty 
z  gazem łzawiącym, psy oraz — jako najlepsi z  najlepszych — piersiówki wypełnione 
rumem, pomagającym dotrwać w  dobrej formie do  chwili, kiedy nadejdzie rozkaz ataku. 
Ktoś uderzył pałką w  tarczę, a  chwilę potem dołączyli do  niego pozostali, wybijając 
jednostajny, rytmiczny „hymn” oddziału: ŁUP! ŁUP! ŁUP, ŁUP, ŁUP!
Popędzili przez miasto granatowo-czarnymi opancerzonymi pojazdami o  wąskich, 
przesłoniętych siatkami szybach i  przednich zderzakach ukształtowanych 
na  podobieństwo pługów śnieżnych. Za  nimi podążyły inne samochody, wiozące 
przenośne toalety, cywilne oddziały wsparcia, sanitariuszy. Stara część miasta została już 
zamknięta dla ruchu kołowego, tramwaje zaś skierowano na  inne trasy. Snajperzy 
wyposażeni w  karabiny z  celownikami laserowymi zajmowali miejsca na  wyższych 
piętrach i  dachach budynków, których okna wychodziły na  obrzeże Targu Mydlanego. 
Śmigłowce — zarówno policyjne, jak i  z  emblematami stacji telewizyjnych na  kadłubach 
— krążyły w  górze bzycząc jak muchy zwabione wonią padliny. Częstotliwości używane 
przez policję były już przeciążone jak linie telefoniczne w  pogodny letni wieczór, kiedy 
najprzyjemniej plotkuje się z  dawno nie widzianymi znajomymi. Miasto zebrało wszystkie 
siły, aby — tak jak potrafią to tylko miasta — Zlokalizować, Stłumić i  Aresztować chaos, 
jaki zapanował w  ludzkich sercach.
Co mogli począć ludzie zgromadzeni na  targu, kiedy zjawił się MOSR? Rozproszyć 
się? W  jaki sposób? Przecież byli „zabutelkowani”, żeby użyć określenia zapożyczonego 
z  żargonu funkcjonariuszy Oddziału, albo „zlokalizowani”, jeśli zechcielibyśmy sięgnąć 
do  słownika oficerów. Jedyną drogę ucieczki odcięły im płomienie. Ci, co chcieli spokojnie 
opuścić targowisko, prędko wracali, wystraszeni rytmicznym łomotaniem w  tarcze, 
zwaleni z  nóg silnym strumieniem wody z  armatki, poturbowani, skopani, pobici. Nawet 
jeśli nie spotkała ich żadna z  tych przykrości, to usłyszeli wycedzone przez zaciśnięte 
zęby słowa: „Wracajcie! Zostańcie tam, dopóki was nie zawołamy!”
Studzienki ściekowe, w  większości zatkane resztkami warzyw i  skórkami owoców, 
nie dawały sobie rady z  odprowadzaniem nadmiaru wody, która płynęła po  bruku licznymi 
wzburzonymi strumieniami. Płomienie przeglądały się w  niespokojnej toni, pląsając 
ze  swymi pomarańczowymi braćmi bliźniakami w  strumieniach srebrzystego światła 
lejących się z  reflektorów zainstalowanych na  policyjnych i  telewizyjnych śmigłowcach.
Ci, co mieli najwięcej oleju w  głowie, stali na  środku rynku, po  kostki w  wodzie, 
oszołomieni zamieszaniem, częściowo zaczadzeni dymem. Znalazł się wśród nich 
Gawron. Przyciskał ręce do  piersi. Przyciskał chusteczkę do  ust. Czuł jednocześnie 
nadzwyczajne uniesienie i  przerażenie. Kto teraz mógł wątpić w  potęgę bogaczy? 
Panowali na  ziemi i  w  powietrzu, mieli całe miasto dla siebie. Czy on, Gawron, nie 
ostrzegał przed tym straganiarzy? Spojrzał w  kierunku świecącej choinki, w  jaką 
zamieniał się nocą Wielki Wik; czy Bezsenny Wiktor spogląda teraz w  dół, na  Targ 
Mydlany? Czy zapytano go o  zgodę, zanim przysłano MOSR, który otoczył szczelnym 
kordonem jego ludzi zgromadzonych na  jego terytorium? Ten, kto wybrał Wiktorowi imię, 
miał znakomity pomysł; teraz nie ulegało już najmniejszej wątpliwości, kto został 
zwycięzcą.
Gawron wyjął rozpylacz, wsunął końcówkę do  ust, wciągnął w  płuca wilgotną 
mgiełkę. Nie odczuł prawie żadnej ulgi. Nagle zatęsknił za  biurkiem, na  którym mógłby 
oprzeć głowę, za  piersią Anny. Żałował, że nie dysponuje możliwością wzniesienia się 
na  wysokość, powiedzmy, dwudziestu siedmiu pięter nad dym, hałas 
i  niebezpieczeństwa czyhające na  ulicy.
Jeśli Gawron był cichy jak oko cyklonu, to Józef stanowił uosobienie 
niszczycielskiego huraganu. Zrzucił marynarkę, nie zważając na  porę roku i  dnia, 
podwinął rękawy. Wyrywał bruk. Rzucał butelki z  benzyną. Przewracał samochody. Miotał 
obelgi w  kierunku oddalonego o  dwadzieścia metrów szpaleru policji. Potem ściągnął 
także koszulę. Dym unoszący się nad płomieniami był prawie taki sam jak mgła i  opary 
ścielące się na  stacji kolejowej w  porze odjazdu „Kapuścianego Ekspresu”, do  którego 
wielokrotnie wnosił skrzynie z  owocami i  warzywami, prezentując stłoczonym przy 
oknach pasażerom swój wspaniale umięśniony tors. Różnica polegała tylko na  tym, że 
teraz nie krył twarzy, nad głowę podnosił nie skrzynie czy palety, lecz zaciśnięte pięści, 
nosy i  czoła za  szybami zaś nie należały do  zamożnych kobiet ani do  ich córek 
udających się na  weekendowe zakupy, lecz do  funkcjonariuszy MOSR. Nie były to 
upudrowane czoła i  nosy czy umalowane wargi, lecz usta, z  których buchała para 
osadzająca się na  wizjerach hełmów i  przezroczystych tarczach oraz oczy i  uszy 
czekające na  rozkaz.
To właśnie Józef znalazł stertę nie tkniętych przez ogień owoców i  warzyw. Schylił 
się, wziął do  ręki fiołkowo-różową, luźną kapustę, sporą, ale ważącą nie więcej niż puszka 
piwa. Był teraz dzieckiem. Stracił resztki samokontroli. Wybiegł na  wolną przestrzeń 
oddzielającą wrogie obozy i  z  całej siły cisnął kapustę w  powietrze. Dawniej, na  wsi, 
wiele razy zabawiał się w  ten sposób zbierając kapustę z  pola, kiedy natrafił na  nadpsutą 
lub mocno niedojrzałą główkę. Ten trening bardzo mu teraz pomógł. Wyglądało to tak, 
jakby fiołkowo-różową kapusta pokonała na  chwilę grawitację i  zawisła w  powodzi 
jaskrawego światła niczym pastelowy księżyc, który dopiero o  świcie ma zetknąć się 
z  horyzontem.
Policjanci spojrzeli w  górę, na  główkę kapusty mknącą ku nim przez noc 
roziskrzoną niezliczonymi światłami i  łuną pożaru. Żaden z  nich nie wiedział, jakie może 
im grozić z  jej strony niebezpieczeństwo, ale z  pewnością wyglądała znacznie groźniej 
od  brukowców i  butelek z  benzyną. Co to za  diabelski wymysł? Czy ich plastikowe 
tarcze wytrzymają uderzenie równie dużego pocisku, rozsiewającego oślepiający blask, 
choć jednocześnie dziwnie ciemnego? Wysokie tarcze zetknęły się krawędziami, oddział 
pochylił głowy, a  czterej ludzie, w  których kierunku zmierzał pocisk, padli na  ziemię. 
Spadająca z  nieba kapusta budziła powszechne przerażenie. Uderzyła w  jedną z  tarcz, 
nie wydając prawie żadnego odgłosu. Więcej hałasu (i więcej szkód) uczyniłoby chyba 
nawet jajko o  nadpękniętej skorupce. Kapusta rozpadła się na  kawałki, trafiony nią 
funkcjonariusz runął na  plecy i  gdyby rumieńce wstydu ważyły tyle co kamienie, ani chybi 
zginąłby pod ich ciężarem.
Radosny ryk, jaki zerwał się na  Targu Mydlanym, zagłuszył nawet łoskot wirników. 
Wszyscy pobiegli na  wyścigi do  nowo odkrytego arsenału, by uzbroić się w  owoce 
i  warzywa. Jeszcze nigdy sprzedawcy i  bazarowi złodzieje nie działali w  takiej harmonii. 
Przed chwilą przekonali się (to olśnienie prędzej lub później spływa na  wszystkich 
buntowników), że śmiech i  kpina stanowią znacznie groźniejszą broń niż kule. Co poradzi 
doborowy oddział policji przeciwko kapuścianej kanonadzie? Odłoży tarcze, wystawiając 
się na  cel? Zasłoni się nimi, narażając się na  śmieszność?
Wkrótce w  powietrzu zrobiło się gęsto od  zieleniny. Najwięcej szkód wyrządzały 
ziemniaki, można też nimi było ciskać na  znaczną odległość. Jabłka, gruszki i  awokado 
wybijały nierówny rytm na  plastikowych tarczach. Pomidory zostawiały na  nich krwawe 
plamy albo rozbryzgiwały się na  czarno-granatowych mundurach lub błyszczących jak 
lustro butach. Dowcipnisie ciskali nawet bananami.
— Uwaga, leci bumerang!
Rzeczywiście, niektóre wracały. Trudno zapanować nad temperamentem młodych 
funkcjonariuszy MOSR, którzy zdają sobie sprawę, że robi się ich w  balona. Celnie 
rzucona gruszka strąciła czapkę oficerowi, inna trafiła jednego z  policjantów w  odsłoniętą 
część policzka. Któryś z  telewizyjnych kamerzystów przekonał się na  własnej skórze, jak 
zdradliwa potrafi być brzoskwinia: najpierw omamiła go aksamitnym dotknięciem skórki, 
potem ucałowała soczystym plaśnięciem miąższu, by wreszcie dotkliwie zranić twardą 
pestką. Popłynęła krew, trysnął sok. Sok stał się krwią, krew stała się sokiem.
Józef był z  siebie w  pełni zadowolony. Wreszcie poczuł się pełnoprawnym 
obywatelem. Występował w  pierwszoplanowej roli, najczęściej schylał się po  pociski, 
najcelniej i  najmocniej rzucał. Szybko ściągnął na  siebie uwagę dowódcy grupy 
szturmowej.
— Najpierw weźmiemy się za  tego ze  znamieniem na  policzku — powiedział oficer 
swoim ludziom. — Jak z  nim skończymy, będzie miał ich dużo więcej na  całym ciele.
Na Józefa skierowały się obiektywy dziennikarskich i  policyjnych aparatów. Zrobiono 
mu zdjęcie z  podniesionymi nad głowę, zaciśniętymi pięściami. Zrobiono mu zdjęcie 
z  brukowcem w  ręku. I  z  kapustą. I  z  melonem. I  z  granatem, który wreszcie zasłużył 
na  swoją nazwę.
Za kwadrans druga wysoki rangą oficer policji został raniony w  pierś burakiem, który 
ugodził go między sercem a  lewym naramiennikiem i  powalił na  ziemię. Co ów 
przeczulony na  punkcie własnej godności człowiek mógł powiedzieć wszystkim, którzy 
widzieli go w  tej upokarzającej sytuacji?
— Dość tego. Bierzcie się do  roboty. Oczyśćcie bazar. Pokażcie im, kto rządzi 
miastem.
Ponownie rozległo się walenie w  tarcze, lecz tym razem każdemu uderzeniu 
w  przezroczysty plastik towarzyszył jeden krok przybliżający oddział do  straganowych 
bombardierów, poprzewracanych samochodów, zwęglonych resztek drzew, straganów 
i  barów, pyszniącego się obnażonym torsem Józefa oraz do  Gawrona.
— To klasyczny manewr mający na  celu przywrócenie porządku publicznego — 
wyjaśnił rzecznik prasowy policji.
Złamać opór popisem siły i  sprawności. Ogłuszyć buntowników hałasem. Wyłapać 
prowodyrów. Ostrzelać tłum pojemnikami z  Zielonym Gnojem, gazem, który powoduje 
intensywne łzawienie, w  połączeniu z  powietrzem tworzy zielony, lepiący się do  ubrania 
i  skóry dym, zmusza ludzi, by wykrzywiali twarze jak kubistyczni kochankowie z  obrazu 
Picassa. A  na  koniec oczyścić teren.
Najpierw ostrzelano centralną część placu, gdyż policja chciała uniknąć 
zagazowania własnych ludzi, chociaż wszyscy byli wyposażeni w  maski przeciwgazowe. 
Gawron kopnął pojemnik, który wylądował obok niego. Zielone, wilgotne opary sięgnęły 
mu do  kolan, pasa, do  piersi. Wielka szkoda, że wszystkie cytryny, jakie zostały 
na  targu, poszybowały w  kierunku szeregów policji w  charakterze pocisków, gdyż sok 
z  cytryny wtarty w  twarz daje pewną ochronę przed Zielonym Gnojem.
Gawron rozpaczliwie szukał kryjówki. Przycupnął za  jednym z  samochodów. 
Powieki miał mocno zaciśnięte, podobnie jak drogi oddechowe. Demonstrantom nie 
wychodzi na  zdrowie mieszanie alkoholu z  gazem łzawiącym, astmatykom nie wychodzi 
na  zdrowie przebywanie w  tłumie. Jedną ręką oparł się na  oponie samochodu, drugą 
podnosił do  ust na  przemian chusteczkę i  rozpylacz. Kasłał prawie przez cały czas, lecz 
nie odczuwał żadnej ulgi. To, co wypluł, pochodziło aż z  jego płuc. Odnosił wrażenie, 
jakby w  jego wnętrzu płonął żywy ogień. Dym i  gaz, przedostające się z  każdym 
oddechem do  płuc, jeszcze potęgowały ból. W  powietrzu było za  mało tlenu, za  dużo 
dwutlenku węgla. Próbował krzyczeć, ale nie mógł. Oddychał szybko i  płytko jak żaba, 
z  rozdętą piersią, płucami cisnącymi się do  gardła, górnymi drogami oddechowymi 
zatkanymi woskowatą flegmą.
Ludzie ze  wsi powiadają, że umierający człowiek koncentruje się na  własnych 
myślach. Radosne i  smutne wydarzenia z  jego życia przesuwają się przed nim jak 
paciorki różańca. Jest zajęty sporządzaniem bilansu porażek i  zwycięstw. „Umierający nie 
kłamią”, głosi ludowa mądrość. A  jednak Gawron okłamywał samego siebie. W  jego 
różańcu brakowało mnóstwa paciorków, te zaś, które pozostały, były wszystkie koloru 
białego. Wcale się nie skoncentrował. Czuł się tak, jakby mózg utkwił mu w  gardle, 
pchany od  dołu przez woskowatą flegmę, naciskany od  góry przez cuchnące, przesycone 
dymem i  gazem powietrze. Zsiniały mu wargi, paznokcie, język. Pocił się, jego ciałem 
wstrząsały gwałtowne dreszcze. Pomału zapadał w  śpiączkę. A  może jednak wcale nie 
umierał? Może wilgotne powietrze, wiatr, osłona, jaką dawał samochód, dobroczynne 
działanie płynącej po  bruku wody, w  którą osunął się twarzą, zanurzając ucho i  policzek, 
zdołałyby pokonać gwałtowny atak astmy? Może Gawron miał jeszcze szansę — 
naturalnie, jeśli natychmiast otrzymałby pomoc?
A jak wyglądał teraz bazar, kiedy policjanci zrezygnowali z  utrzymywania zwartego 
szyku i  rozbiegli się po  placu, niczym chłopcy płoszący na  plaży stada mew, by zmusić 
do  ucieczki zdezorientowany, podekscytowany tłum? Hełmy sunęły po  morzu odkrytych 
głów. Ludzie zbijali się w  ciasne grupki, odbiegali na  boki, zrywali się do  biegu, by 
natychmiast przystanąć; krótko mówiąc, na  widok policyjnych mundurów reagowali tak 
samo jak antylopy na  widok myszkujących szakali. Funkcjonariusze MOSR, choć 
zdecydowanie mniej liczni, przystąpili do  pracy bez lęku i  bez litości, zupełnie jakby 
dostali rozkaz podsycenia zamieszek, nie zaś stłumienia ich w  możliwie najkrótszym 
czasie. Józef uciekał jak jeszcze nigdy w  życiu. Otrzymał już kilka uderzeń w  obnażone 
ramiona i  grzbiet. Policjanci zapamiętali jego twarz. Został obfotografowany 
ze  wszystkich stron. Stał się główną nagrodą w  konkursie.
— Bierzcie tego bez koszuli!
Lawirował między ludźmi i  samochodami równie łatwo jak wówczas, gdy jako 
chłopiec bawił się w  berka z  rówieśnikami w  sadzie, wśród drzew i  krzewów. Ta chwila 
stanowiła kulminację jego dotychczasowego życia. Miał nawet plan: znajdzie otwarty 
samochód, wciśnie się za  przednie fotele albo do  bagażnika. To jedyna dostępna 
kryjówka, jedyny sposób, żeby wymknąć się pogoni. Policja „zabutelkowała” tłum, 
naznaczyła go zielonym barwnikiem, za  pomocą gazu przemieniła ludzi z  buntowników 
w  gromadę płaczek.
Józef bez powodzenia szarpał za  klamki kolejnych samochodów, aż wreszcie — 
tak, dokładnie tak! — potknął się o  Gawrona. Natychmiast rozpoznał twarz, 
charakterystyczne kasłanie, skórzaną kurtkę. Schylił się i  pomógł mu usiąść.
— Co ci jest? — zapytał.
Był za  głupi, żeby znaleźć inne, bardziej dramatyczne słowa. Gawron nie 
odpowiedział. Miał zamknięte oczy, jedno ucho pełne wody, drugie zatkane brudem 
zmieszanym z  zielonym osadem. Przed chwilą stracił przytomność, za  co powinien być 
wdzięczny Bogu. Nieprzytomny człowiek łatwiej poradzi sobie z  atakiem astmy, ponieważ 
nie walczy o  każdy oddech, wciąga powietrze płyciej, równiej, nie tak często. Józef oparł 
go plecami o  błotnik; głowa Gawrona natychmiast opadła na  pierś, przepona poruszyła 
się, do  płuc napłynęło nieco powietrza. Przypadek sprawił, że w  jego obecnej sytuacji 
właśnie ta pozycja była najbezpieczniejsza. Józef rąbnął go w  plecy.
— Ej, ty, obudź się! Daj mi moje pieniądze!
Uderzył Gawrona w  twarz, która powoli przestawała być zielona i  nabierała 
normalnych barw.
— Dawaj! — nie ustępował chłopak. — Miałeś swój pożar, więc teraz za  niego 
zapłać!
Gawrona ogarnął cudowny spokój. Czuł się zbyt dobrze, żeby otworzyć oczy 
i  cokolwiek powiedzieć. Wydał natomiast odgłos, jaki wyrywa się z  piersi sportowców 
po  ukończonym maratonie: głośno, z  jękiem, prawie krzykiem wypuścił powietrze, by 
zaraz potem gwałtownie napełnić nim płuca, rekompensując długotrwały niedostatek tlenu. 
Uderzenia, które otrzymał od  Józefa, ocaliły mu życie — przynajmniej na  chwilę.
Józef nie miał czasu do  stracenia. Słyszał zbliżający się szybko tupot ciężkich 
kroków, okrzyki bólu, odgłosy uderzeń. Jego kryjówka przy przednim kole samochodu 
wkrótce zostanie odkryta. Szarpnął za  kurtkę Gawrona, ale była zapięta i  dość ciasna, 
więc straciłby mnóstwo czasu ściągając ją z  nieprzytomnego mężczyzny. Niewiele myśląc 
dobył noża, otworzył go, wsunął ostrze pod kurtkę, pod wełnianą koszulę, i  jednym 
gwałtownym ruchem rozpruł całość na  plecach od  pasa aż do  karku, jakby Gawron był 
zaszlachtowanym wieprzem, którego należało teraz wypatroszyć. Józef nie zamierzał 
wyrządzić mu najmniejszej krzywdy; interesowały go wyłącznie pieniądze. Obmacał 
wewnętrzną część lewej połówki, potem prawej, sprawdził kieszenie, wyczuł zarys portfela 
i  z  pewnością rozciąłby podszewkę, żeby się do  niego dostać, ale policja była już 
za  blisko. Ściągnął obie połówki rozciętej kurtki, poderwał się z  klęczek i  mocno 
pochylony pognał przed siebie, jednocześnie wsuwając ręce w  rękawy i  próbując ukryć 
nagie ciało pod dwuczęściowym, powiewającym na  wietrze strojem. Umięśniony tors tylko 
częściowo zniknął pod skąpym przykryciem, Józef zaś upodobnił się do  potężnie 
zbudowanego punka, który ocknął się z  narkozy na  stole operacyjnym i  w  ostatniej 
chwili uciekł spod skalpela.
Gawron nie zarejestrował pojawienia się i  zniknięcia Józefa, nie zdawał też sobie 
sprawy, że chłopak niechcący ocalił mu życie. Czuł tylko przejmujący chłód noworocznego 
przedświtu, ponieważ ogień już zgasł, on zaś nie miał ani kurtki, ani nawet koszuli. 
Odzyskawszy przytomność przekonał się, że drży z  zimna. Zdumiał go rwetes, 
zaskoczyła własna nagość. Spróbował wstać z  ziemi, a  wtedy dwaj funkcjonariusze 
MOSR zauważyli jego nagi tors. To ten typek bez koszuli! Doskoczyli do  niego, złapali 
za  kark, obalili na  bruk, zasypali gradem ciosów. Dźgali go pałkami, jakby to były sztylety. 
Kopali w  twarz i  jądra. Byli doskonale wyszkoleni. W  policji obowiązywała zasada, że 
funkcjonariusze, którzy dopadną podejrzanego, nie aresztują go, lecz poddają „wstępnej 
obróbce”, a  następnie zostawiają kolegom, by ci mogli dokonać oficjalnego zatrzymania 
i  z  czystym sumieniem stwierdzić, iż nieszczęśnik został poturbowany przez „nieznanych 
sprawców”.
Józef, w  rozciętej kurtce, z  portfelem Gawrona przyciśniętym do  serca, znalazł 
wreszcie samochód z  lekko uchyloną szybą. Otwarcie jej i  wpełznięcie do  środka zajęło 
mu pół minuty, kolejne pół trwało przedostanie się do  bagażnika. Był przerażony, 
dobrowolnie zamykając się w  pułapce bez wyjścia, ale miał nadzieję, że będzie tam 
bezpieczny. Nie mylił się. Nikt nie zaglądał do  samochodów, bo na  placu było jeszcze 
dość ludzi, żeby zapewnić zajęcie gorliwym stróżom porządku. Chłopak skulił się 
w  ciemności. W  pewnej chwili samochód zakołysał się gwałtownie, kiedy jeden 
z  uciekających uczestników zajść wpadł z  rozpędu na  maskę. Chwilę potem ktoś 
krzyknął rozdzierająco. Poza tym Józef prawie nic nie słyszał, z  wyjątkiem szumu krwi 
w  uszach i  własnego oddechu. Nie usłyszał także zduszonego kaszlnięcia i  słabego 
pluśnięcia, kiedy kilka samochodów dalej Gawron po  raz ostatni przewrócił się na  bok 
i  znieruchomiał z  martwą twarzą przyciśniętą do  bruku.


10




Józef poruszył się dopiero wówczas, gdy do  jego uszu dotarło zawodzenie syren 
karetek pogotowia. Przecisnął się z  powrotem do  kabiny i  wyjrzał w  półmrok. Świt 
uprzedzał o  swoim nadejściu rysując srebrzystą kreskę w  poprzek przedniej szyby. Dotarł 
już do  granic miasta i  teraz podążał wzdłuż bulwarów, torując drogę pierwszym 
tramwajom. Wyższe piętra Wielkiego Wika nikły w  chmurach. Wyglądało na  to, że 
pierwszy dzień nowego roku będzie pochmurny i  deszczowy.
Nieliczni policjanci i  oficjele, którzy pozostali na  Targu Mydlanym, stali odwróceni 
plecami do  Józefa. Nie usłyszeli ani nie zauważyli, kiedy otworzył tylne drzwi i  wysiadł 
z  samochodu. Lampy zainstalowane na  dachu ambulansu wysyłały regularne impulsy 
zimno-niebieskiego światła; Józefowi natychmiast skojarzyły się z  automatycznymi 
polewaczkami, wyrzucającymi w  równych odstępach czasu fontanny wody. Schylał się 
za  każdym razem, kiedy promień kierował się w  jego stronę, jakby bał się zamoczyć 
w  jego błękitnym blasku. Podziękował w  duchu świętemu Józefowi, swemu patronowi, 
pierwszemu spośród robotników, że jest w  stanie opuścić bazar na  własnych nogach. 
Udało mu się dotrwać do  Nowego Roku bez lania, na  które solidnie zapracował. Bolały 
go jedynie mięśnie grzbietu, nadwerężone podczas rzucania owocami.
Między północą a  świtem najróżniejsze obrażenia odniosły setki ludzi (część z  nich 
dorobiła się siniaków i  zadrapań nie na  targowisku, lecz w  zaciszu policyjnych cel), ale 
była tylko jedna ofiara śmiertelna. Ciało znaleziono dopiero wtedy, kiedy z  terenu bazaru 
usunięto wszystkich pijaków i  rewolucjonistów. Było już za  późno na  wszelką pomoc. 
Gawron spaliłby się ze  wstydu, gdyby podejrzewał, że kiedyś zostanie przyłapany w  tak 
kompromitującej sytuacji: zupełnie zimny, na  wznak w  płytkiej wodzie, obnażony od  pasa 
w  górę, z  wypchniętą w  górę ptasią piersią, brzuszkiem nieco zbyt zaokrąglonym jak 
u  mężczyzny o  takiej budowie ciała, chlubiącego się swoją sylwetką. Chłopak z  bazaru 
umarł bazarową śmiercią, na  bruku, zielony od  gazu, porzucony niczym poobijana 
gruszka, równie zwyczajny i  nieciekawy jak kamienie, które posłużyły mu za  łoże śmierci. 
Oto najmniej wiarygodny Męczennik za  Sprawę — a  jednak, o  czym przekonamy się już 
wkrótce, został za  takiego uznany. Może dlatego, że niełatwo było o  nim zapomnieć. 
Przecież wszyscy go znaliśmy.
Józef rozpoznał twarz nieboszczyka, ale nie czekał, aż ciało zostanie włożone 
do  czarnej plastikowej torby. Przywłaszczył sobie miotłę, którą ktoś oparł o  opancerzony 
bok jednego z  pojazdów MOSR i  przyłączył się do  gromady zamiataczy sprzątających 
pozostałości po  krótkotrwałej rebelii. Stał się niewidzialny. Powoli wędrował po  placu, 
mijając funkcjonariuszy MOSR, reporterów, gapiów rozchodzących się powoli do  pracy, 
młodych ludzi wracających po  swoje (jak mieli nadzieję) nie naruszone samochody. 
Stopniowo zbliżał się do  granicy bazaru, do  uliczki, na  której jeszcze nie tak dawno 
parkowały furgonetki z  bananami. Po  pewnym czasie, nie zwracając na  siebie niczyjej 
uwagi, wtopił się w  spory tłumek tych, co za  późno wstali do  pracy lub w  ogóle 
zapomnieli położyć się do  łóżka. Szedł przed siebie poskręcanymi Kiszkami dzielnicy Przy 
Drewnianych Wrotach, zastanawiając się, czy jest już bogaty, czy nadal biedny. Kto wie, 
czy Gawron nie umarł tylko po  to, by w  ten podstępny sposób pozbawić go obiecanych 
połówek banknotów?
Dopiero po  dłuższym czasie Józef znalazł zaciszne miejsce: niewielki cmentarz 
pełen wysokich grobowców i  strzelistych cyprysów, na  którym wyrosły także dwa 
bliźniacze platany, otoczone wianuszkami poskręcanych, wyschniętych strzępów trującej 
kory. Nie było tam żywej duszy, jeśli nie liczyć kilku gołębi oraz dwóch czy trzech 
bezpańskich psów. Józef wyjął portfel Gawrona z  kurtki i  począł systematycznie układać 
jego zawartość na  zimnym kamieniu: fotografia Anny podpisana „Spotkajmy się 
i  porozmawiajmy”. Klucze. Dziesięć połówek banknotów. Dowód tożsamości ze  zdjęciem 
Gawrona, małym prostokącikiem wypełnionym ziarnistą szarością i  czernią, z  jego 
adresem i  podpisem. Kilkakrotnie złożony wycinek z  katalogu firmy wysyłkowej, 
przedstawiający młodego mężczyznę siedzącego w  barze i  obejmującego kelnerkę. Pięć 
całych banknotów, pięćdziesiątek. Prezerwatywa. Karty kredytowe. Jakiś środek 
w  aerozolu.
Józef zatrzymał pieniądze i  klucze, po  czym ukrył resztę pod kamieniem. Wróci tu, 
gdyby udało mu się znaleźć nabywcę na  nie używaną prezerwatywę lub skradzione karty 
kredytowe. Rozejrzał się, by dokładnie zapamiętać miejsce, lecz nie na  wiele się to zdało, 
gdyż zaraz po  jego odejściu bezpańskie psy wywlokły spod kamienia skórzany portfel 
i  częściowo go zeżarły, resztki zaś porzuciły na  stercie śmieci przy murze cmentarza. 
Józef ruszył dziarskim krokiem pod adres, który znalazł w  dowodzie Gawrona, by przejąć 
spadek po  zmarłym.
Z lakonicznej informacji w  dokumencie wynikało, że Gawron nie miał rodziny, 
w  związku z  czym należało się spodziewać, iż jego dom będzie pusty. Czy istnieje lepszy 
sposób na  spędzenie Nowego Roku niż w  mieszkaniu nieżyjącego człowieka, w  jego 
łóżku, przy jego stole, w  bezpiecznym zaciszu czterech ścian?
Na parterze, zaraz za  drzwiami wejściowymi, stała jakaś paczka; Józef wziął ją pod 
pachę i  podążył schodami na  górę. Czy o  tej porze kogokolwiek może zdziwić widok 
posłańca z  paczką? Nikogo jednak nie spotkał. Bez trudu odnalazł drzwi do  mieszkania 
Gawrona, wyjął klucze. Dwa zamki. Trafił za  pierwszym razem. Po  chwili był już 
we  wnętrzu. Oto zrealizowało się marzenie, które towarzyszyło mu zawsze, kiedy ładował 
warzywa i  owoce do  pociągu: własne mieszkanie w  wielkim mieście. Zamknął za  sobą 
drzwi, odgradzając się od  całego świata. Jeszcze nigdy nie stąpał po  równie miękkiej 
wykładzinie, nigdy nie przypuszczał, że gdziekolwiek może być równie cicho i  spokojnie. 
Wędrował z  pokoju do  pokoju. Otwierał każdą szafę, każdą szufladę. Zajrzał do  lodówki. 
Na  razie niczego nie brał do  ręki, nie jadł, nie kradł. Na  to przyjdzie czas. W  tej chwili 
szukał jednej, konkretnej rzeczy: przezroczystej taśmy klejącej. Znalazł ją w  wiklinowym 
koszyku wraz z  nożyczkami. Usiadł przy stole i  oddychając głośno przez nos (łatwiej było 
mu się wtedy skoncentrować), z  dwudziestu połówek skleił sobie fortunę. Przyszłość.
Policja stwierdziła, że przyłapała go na  gorącym uczynku, kiedy plądrował 
mieszkanie denata. Zdążył już ukraść paczkę z  książkami przeznaczoną dla 
mieszkającego piętro wyżej bibliofila. Wszystkie szafki i  szuflady były pootwierane, 
kosztowności znikły bez śladu. Policja stwierdziła, że wedle wszelkiego 
prawdopodobieństwa zamierzał ogołocić mieszkanie z  całego wyposażenia, że jego 
wspólnicy mieli przyjechać ciężarówką, aby wywieźć meble, lodówkę i  telewizor, 
wszystko, co zostało po  człowieku zwanym Gawronem. Kto wie? Józef z  pewnością nie 
był święty, choć został w  pewnym sensie bohaterem — przynajmniej na  pół nocy.
Jego zdjęcie ukazało się na  pierwszej stronie pierwszej noworocznej gazety, ale nie 
w  związku z  włamaniem. Jeszcze nie. Przedstawiało go z  nagim torsem, gruszką 
w  ręku, ramieniem podniesionym wysoko nad głowę. Stał się „Symbolem anarchii”, 
„Bazarowym wandalem”. Musiał jednak podzielić się sławą z  Gawronem, gdyż na  tej 
samej stronie znajdował się drugi tytuł, wydrukowany równie wielką czcionką: „Śmiertelna 
ofiara zamieszek”, poniżej zaś umieszczono relację reporterów składającą się głównie 
z  obszernych fragmentów komunikatu policji. „Wśród najaktywniejszych uczestników 
zajść zidentyfikowano trockistowsko-anarchistycznych aktywistów, szkolonych przez 
zagranicznych radykałów w  tajnych obozach usytuowanych na  terenie Niemiec”. Nie 
podano nazwiska ofiary, ale po  mieście rozeszły się plotki, iż mężczyzna został 
zatłuczony na  śmierć przez funkcjonariuszy MOSR. Jedynym wykroczeniem, jakie 
popełnił, było to, że chciał dać głośno wyraz swoim obawom. Minionej nocy policyjne pałki 
waliły w  setki głów, ale w  tę jedną uderzyły trochę za  mocno.
Dowództwo MOSR milczało jak zaklęte, natomiast rzecznik prasowy policji czynił 
wszystko, aby jak najprędzej podać prasie nazwisko denata i  ogłosić, co było przyczyną 
jego śmierci. W  południe wszystko stało się jasne. Znaleźli się świadkowie. Jeden 
ze  sprzedawców obserwował, jak półnagi Gawron pada na  ziemię i  już się nie podnosi. 
Inny widział dwóch uciekających pospiesznie ludzi w  mundurach MOSR. „To policja 
wywołała zamieszki, nie my” — powiedział. Powtórzy to stwierdzenie w  radio oraz 
w  krótkim wywiadzie, jakiego udzieli dziennikarzowi z  sentymentalnej, lewicującej 
gazetki. Tak więc Gawron stał się Męczennikiem za  Sprawę. Człowiek, który osiągnął 
wysoką pozycję w  Wielkim Wiku, ale odszedł od  Wiktora, by stanąć w  obronie Targu 
Mydlanego; człowiek, który walczył ze  wszystkich sił z  pomysłem zbudowania Arkadii; 
człowiek, który był synem straganiarza, został zgładzony — właśnie takiego użyto słowa 
— za  pomocą pałek i  kopniaków. Przypadek? Obudźcie się! Wyszukali go, napiętnowali, 
skazali na  śmierć.
Szef policji prawie zapomniał, co to znaczy sen. Razem z  burmistrzem i  dwoma 
finansistami świętował Nowy Rok jeszcze długo po  tym, jak kierowcy odwieźli ich żony 
do  domów. Palili jak lokomotywy, pili jak wyschnięte gąbki. Nic dziwnego, że po  krótkiej 
drzemce żaden z  nich nie miał najlepszego nastroju. Ochrypli od  gadaniny, alkoholu 
i  pikantnych zakąsek, a  jeśli chodzi o  szefa policji, to dodatkowo rozjuszyły go nagłówki 
porannych gazet. Co się stało z  „nagłym porządkiem”, którego zaprowadzenia zażądał 
w  nocy? Otrzeźwiał tylko po  to, by stwierdzić, że ma do  czynienia z  nielichym 
skandalem. W  nie wyjaśnionych okolicznościach zginął człowiek, miasto zaś huczało 
od  plotek. Ile jeszcze upłynie czasu, zanim jakiś pismak zapyta: „Gdzie był szef policji, 
kiedy jego ludzie tłukli na  śmierć porządnych obywateli?” Pewną ulgę sprawił mu raport 
sporządzony po  sekcji zwłok, w  którym stwierdzono, że przypuszczalną przyczyną zgonu 
była niewydolność układu oddechowego, najprawdopodobniej astma. Niestety, ciało ofiary 
(Jakiej „ofiary”? Dlaczego oni wciąż używają tego słowa?) nosiło także ślady pobicia. 
Mężczyzna miał połamane żebra, zmiażdżone jądra, popękaną skórę, mnóstwo siniaków 
i  zadrapań, na  policzku wyraźny odcisk podeszwy buta. Jego nos wskazywał 
na  południowy wschód. Już po  śmierci został przejechany przez samochód. Jeśli za  to 
wszystko miała być odpowiedzialna astma, to każdy z  nas ryzykował życie przy lada 
kichnięciu.
— Znajdźcie coś lepszego — polecił szef policji swemu zastępcy.
Miał szczęście. Funkcjonariusze, którzy udali się do  mieszkania Gawrona, aby 
zawiadomić o  nieszczęściu jego bliskich — jeśli miał takowych — zastali drzwi otwarte, 
klucz w  zamku, w  środku zaś jakiegoś osobnika śpiącego smacznie przy kuchennym 
stole, z  głową na  poduszce ze  sklejonych banknotów. Natychmiast go rozpoznali: był to 
chłopak z  fotografii, szalony anarchista wyszkolony w  jednym z  obozów na  terenie 
Niemiec. Potrzebowali niecałego dnia na  zebranie dowodów. Dwaj świadkowie widzieli 
Józefa klęczącego u  boku Gawrona; jeden z  nich zeznał pod przysięgą, że słyszał 
odgłosy szamotaniny, uderzeń, jęki i  błagania o  pomoc. Drugi dodał, że zauważył nóż. To 
znaczy, wydaje mu się, że to był nóż, bo błyszczał. Chociaż, jeśli się zastanowić, to równie 
dobrze mógł to być na  przykład brukowiec. Walało ich się tam całe mnóstwo. Za  pomocą 
brukowca bez trudu można zmiażdżyć jądra i  połamać żebra.
Czy Józef miał jakąkolwiek szansę? Przecież to właśnie on z  największym zapałem 
obrzucał policjantów owocami i  warzywami. Zapewne postanowił upatrzyć sobie ofiarę 
wśród ludzi w  średnim wieku, sprawiających wrażenie dość zamożnych, którzy nie 
powinni stawiać oporu. Zapewne początkowo chciał tylko zabrać kurtkę i  wykorzystać ją 
jako przebranie, ale potem spostrzegł portfel i  zabił, żeby go zdobyć. W  rodzinnej wsi 
zapracował sobie na  opinię nieudolnego złodziejaszka. Prokurator miał proste zadanie: 
oto dwaj świadkowie, oto skradziona kurtka i  koszula przecięte na  pół, oto „nuż”, oto 
ciężkie czarne buty o  wzorze podeszwy takim samym jak ten, który odcisnął się 
na  policzku Gawrona, oto przestępca przyłapany w  domu ofiary, z  fortuną w  rękach. Co 
Józef miał na  swoją obronę? Obłąkańczą, niewiarygodną historię o  napadzie w  przejściu 
podziemnym, o  przeciętych banknotach, o  podpaleniu na  zamówienie. Starał się 
dowieść, że on i  Gawron nie byli wrogami, lecz wspólnikami.


11




Podobnie jak każdego innego dnia, również w  sylwestra Wiktor do  późnej nocy nie 
kładł się spać. Jego wędrówki po  pokojach na  ostatnim piętrze Wielkiego Wika zakłócały 
ułożony z  oświetlonych okien rysunek przedstawiający strzelisty świerk. Tuż przed 
północą wyszedł na  dach, by pozbyć się balastu flegmy, użyźniając nią ziemię 
w  donicach. Ludzie ze  wsi przywiązywali wielką wagę do  tego zwyczaju.
— Trzeba wypluć stare długi — mawiali, jeśli byli kupcami, albo: — Za  urodzaj — 
jeśli pracowali na  roli. Kupcy pluli jakby śrutem, rolnicy robili to jak piekarze dodający jajek 
do  ciasta.
Wiktor wcale nie musiał pluć w  samotności. Mógł spędzić sylwestra w  towarzystwie, 
gdyż jak zwykle otrzymał zaproszenie na  tradycyjne przyjęcie wydawane przez 
biznesmenów, lecz Anna, także jak zwykle, wysłała w  jego imieniu list z  uprzejmymi 
podziękowaniami oraz datek na  fundusz charytatywny. Wiktor doszedł do  wniosku, że 
jest już za  stary, aby cieszyć się z  odejścia kolejnego roku.
— Będzie pan tam obecny duchem — powiedziała Anna, podsuwając mu czek 
do  podpisu.
Jednak myśl o  tym, że znajdzie się zupełnie sam, kiedy wszystkie zegary w  mieście 
wybiją północ, wcale mu się nie uśmiechała. Kusiło go, by poprosić Annę, żeby została 
w  biurze i  wzniosła z  nim noworoczny toast; ostatecznie nie zrobił tego, gdyż nie chciał 
stawiać jej w  kłopotliwym położeniu. Przecież była dla niego obcą osobą i  nie miała 
obowiązku poświęcać mu swego wolnego czasu.
Jednak niewiele brakowało, by po  dwunastym uderzeniu zegara wsiadł do  windy 
i  zjechał na  dół, żeby uścisnąć ręce postawnym mężczyznom w  mundurach, którzy 
przez całą dobę strzegli bezpieczeństwa Wielkiego Wika. Nie musiałby z  nimi rozmawiać; 
całkowicie wystarczyłaby sama jego obecność. Po  raz pierwszy poczuł coś w  rodzaju 
żalu z  powodu odejścia Gawrona. Co prawda nie był ani uczciwy ani pracowity, ale 
z  biegiem lat stał się niemal kimś w  rodzaju rodziny. Można powiedzieć, że odgrywał rolę 
nonszalanckiego siostrzeńca, bardziej zabawnego niż irytującego. Poza tym należało 
przyznać, że potrafił zatroszczyć się o  weteranów. Zorganizowane przez niego 
urodzinowe przyjęcie stanowiło nie lada wydarzenie, dokładnie tak samo jak wiejskie 
zabawy, o  których Wiktor wiele słyszał, lecz w  żadnej nie uczestniczył. Zanucił pod 
nosem kilka taktów marsza z  „La Reginy”, który tamtego letniego dnia grał na  dachu 
zespół akordeonistów. W  tym roku skończy osiemdziesiąt jeden lat; czy dotrwa 
do  kolejnych urodzin?
O północy na  dachu było bardzo zimno, ale z  drugiej strony starym ludziom zawsze 
jest zimno, gdyż są zimni jak ryby. Nie znoszą upału, hałasu ani gwałtownych poruszeń. 
Wiktor drżał z  chłodu, ale był zadowolony, że wyszedł na  zewnątrz — jedyne „zewnątrz”, 
jakie znał od  dłuższego czasu — uwalniając się od  szumiącej wszechobecności 
klimatyzatorów. Wiatr porywał jego plwocinę i  rozwiewał poły szlafroka. Starzec podążył 
przez ciemność ku wejściu do  cieplarni, wymacał pstryczek i  włączył dwie słabe 
pomarańczowe żarówki, obowiązkowe wyposażenie prawie wszystkich szklarni. 
Pomarańczowe światło rozproszyło nocny mrok. Wiatr przedostawał się do  środka przez 
szczeliny między elementami metalowego szkieletu a  szklanymi taflami, które drżały 
i  dzwoniły cicho przy każdym silniejszym podmuchu. Dwa gazowe piecyki utrzymywały 
w  pomieszczeniu odpowiednią temperaturę. Dzięki nim żyły nie tylko palmy i  miniaturowe 
drzewka owocowe, lecz także muchy, mszyce oraz mrówki.
Wiktor przysiadł na  jakiejś skrzynce, wśród spryskiwaczy ze  środkami ochrony 
roślin znalazł butelkę brandy, splunął ponownie. Za  urodzaj. Pociągnął łyk prosto 
z  butelki. Piekący płyn sparzył mu usta. Nie zważając na  to przełknął, napił się ponownie, 
zdecydowany zażyć odpowiednią dawkę najlepszego środka nasennego, jaki udało się 
stworzyć. Podniósł butelkę i  spojrzał na  nią pod światło. Jej zawartość przypominała 
roztopiony pszczeli wosk. Pił tak długo, aż poziom płynu obniżył się do  krawędzi nalepki; 
wystarczy, żeby zacząć pomrukiwać i  pogwizdywać razem ze  szklanymi taflami. Nie było 
mu ani zimno, ani gorąco. Jego ciało miało taką samą temperaturę jak otaczające go 
rośliny. Przycisnął nos do  szyby, spoglądając ku odległym wzgórzom i  obrzeżom miasta. 
Na  niebie nie widział ani jednej gwiazdy, pokryta zielonkawym nalotem szyba odgradzała 
go od  nocy niczym ceglany mur. Nagle gdzieś z  tyłu dobiegło zawodzenie syren; Wiktor 
odwrócił się i  ujrzał płomienie, ogarnięte pożarem drzewa, mokry bruk targowiska po  raz 
pierwszy w  historii błyszczący w  światłach samochodów. Przez chwilę nie mógł 
umiejscowić pożaru ani w  czasie, ani w  przestrzeni. Świat oglądany przez szyby cieplarni 
przypominał dwuwymiarowy, stary film, co prawda kolorowy, ale już mocno wyblakły, 
w  dodatku odtwarzany na  rozregulowanym projektorze. Znał tę scenę. Wstrzymał 
oddech, starał się nie mrugać. Wytężył pamięć. Oprócz płomieni pojawili się także ludzie, 
rozległy dźwięki. Ujrzał stary słomkowy kapelusz. Poczuł zapach świeżego chleba i  woń 
moczu. Usłyszał pomruki i  pochrząkiwania pogrążonych we  śnie ludzi, przewracających 
się z  boku na  bok na  drewnianej podłodze. Jęk syren przeistoczył się w  krzyk jego 
matki, we  wrzaski Księżniczek uciekających z  pożaru, w  lament ludzi oddzielonych 
od  swoich domów, w  syk przesiąkniętych wodą desek, które schły raptownie, by wkrótce 
także zająć się ogniem.
Ponownie podniósł butelkę do  ust, opróżnił ją do  końca. Wstał ze  skrzynki, 
podszedł do  szyby, żeby lepiej przyjrzeć się pożarowi, wytarł ją połą szlafroka. Film 
wreszcie odzyskał trzeci wymiar. Płomienie zdawały się machać do  niego i  przyzywać go 
do  siebie; dawała o  sobie znać odwieczna, hipnotyzująca siła przyciągania ognia, równie 
milcząca i  elokwentna jak noc. Pożar oglądany przez wilgotne szkło wydawał się blisko, 
tak blisko, jakby był własną namiastką, niegroźną miniaturą skonstruowaną z  kilku 
świeczek ustawionych na  parapecie za  szybą. Wiktor zamrugał i  świeczki uciekły hen, 
daleko. Zamrugał ponownie, a  one zbliżyły się posłusznie. Zaraz za  nimi dostrzegł swoją 
matkę, pakującą dobytek do  płóciennej torby i  układającą niemowlę w  szalu 
przewiązanym ukosem przez pierś. Na  progu chałupy położyła kilka ziaren kukurydzy, 
zapaliła świecę, postawiła ją na  chwilę na  stole, zgasiła, schowała do  torby, wyszła, 
zamykając za  sobą drzwi.
Nagle obraz się zmienił: stół płonął, podobnie jak drzwi. Matka nie była w  stanie 
opanować ognia. Wołała Wiktora, ale jego nie było. Osunęła się na  podłogę. Nie mogła 
oddychać. Zwinęła się w  kłębek. Nie wiedziała, czy jej syn jest bezpieczny, czy zginął 
w  pożarze. W  południe znajdą jej doskonale upieczone ciało. Deszcz podejmie się funkcji 
przedsiębiorcy pogrzebowego. Zawiną ją w  koc, wsadzą do  skrzyni, pochowają 
w  bezimiennej mogile. Wiktor znowu zamrugał, by sprowadzić pożar do  rozmiaru 
płonących świec. Do  oczu napłynęły mu łzy, ale starym ludziom oczy często łzawią bez 
żadnego wyraźnego powodu. Takie są prawa podeszłego wieku. Poza tym gazowe piecyki 
trochę dymiły, a  dym wyciska łzy równie bezwzględnie albo nawet jeszcze bezwzględniej 
niż wzruszenie.
Kiedy w  powietrzu pojawiły się śmigłowce z  włączonymi potężnymi reflektorami, dla 
Wiktora stało się jasne — najpierw jednak musiał uwolnić się od  wspomnień 
i  skoncentrować na  teraźniejszości — że na  Targu Mydlanym dzieje się coś 
niezwykłego. Widok helikopterów podziałał na  niego trzeźwiąco. Stanowiły doskonałą 
przeciwwagę dla brandy, rozczulania się nad samym sobą i  obaw. Wyszedł z  cieplarni, 
pozostawiając włączone światło, stawił czoło nocnemu wiatrowi, dotarł do  windy, zjechał 
piętro niżej i  położył się do  łóżka. Zasnął prawie od  razu, spał głęboko, nie budząc się 
ani razu, by oddać mocz. Kiedy w  pokoju zrobiło się jasno, leżał na  łóżku wykręcony 
niczym artretyczny paragraf. Pytanie, które chciał zadać, brzmiało następująco: dlaczego 
czuję się kompletnie wypalony i  pusty? Był Nowy Rok. Wiktor, nie po  raz pierwszy 
w  życiu, odczuwał trudny do  określenia niepokój. Kto umarł? Co się stało? Co oznaczał 
pożar i  śmigłowce? Ciężaru, który leżał mu na  piersi, mógł pozbyć się tylko w  jeden 
sposób: wstając z  łóżka i  udając się osobiście do  miasta. Spróbował przypomnieć sobie 
twarz matki — bez powodzenia. Zamiast niej ujrzał ciotkę, a  zaraz potem Targ Mydlany 
taki, jakim zapamiętał go z  czasów, kiedy był młody i  biedny. Taca z  jajkami na  twardo. 
Żadnych klientów. Na  pierwszy rzut oka wydawało się, że na  bazarze jest mnóstwo 
towaru, ale przyjrzawszy się uważniej stwierdził, iż worki, kosze, piramidy owoców 
i  warzyw to w  rzeczywistości trupy. Na  bruku leżało co najmniej tysiąc ciał; kamienie 
brukowe także były trupami, ciasno upakowanymi, sztywnymi, niewzruszonymi jak jajka 
na  twardo.
Nic dziwnego więc, że kiedy przyszła Anna, by przypomnieć mu o  planach na  ten 
tydzień, Wiktor był przygotowany na  niedobre wieści.
— Słyszał pan, co się stało?
Pokręcił głową, więc wręczyła mu poranne gazety i  raporty policji. Pierwsze strony 
zajmowało zdjęcie Józefa oraz informacja o  nie zidentyfikowanym trupie. Mężczyzna 
w  średnim wieku, obnażony do  pasa, ze  śladami ciężkiego pobicia na  całym ciele, 
posiniaczony jak nadpsuty banan.
— Miałem sen — powiedział Wiktor. — Przyśniła mi się jego śmierć.
— To nie sen, tylko prawdziwy koniec świata — odparła Anna. — Nie nadążamy 
odbierać telefonów. Dzwonią wszyscy: handlarze, prasa, policja, architekci, wykonawcy. 
Arkadia będzie musiała poczekać jeszcze jeden dzień. Nie możemy wprowadzić tam 
buldożerów, dopóki nie pochowają tego biedaka. — Wskazała jeden z  podtytułów, 
informujący o  „Śmiertelnej ofierze zamieszek”.
— Trzeba złożyć rodzinie wyrazy współczucia — zadecydował Wiktor. — Naturalnie, 
jeśli miał jakąś rodzinę. Przygotuj mi czek do  podpisu.
Zanotowała polecenie.
— Na  razie wszystko jest pod kontrolą, choć oczywiście pojawiły się pewne 
problemy.
— Co masz na  myśli?
— Na  przykład sprawę straganów. Wszystkie spłonęły w  pożarze, więc jak dadzą 
sobie radę sprzedawcy, kiedy jutro uruchomimy nowy bazar na  parkingu? Przecież ludzie 
muszą mieć gdzie kupować owoce i  warzywa.
Wiktor nie sprawiał wrażenia zaniepokojonego. Jego zdaniem handlarze powinni bez 
trudu znaleźć wyjście z  sytuacji. Z  pewnością nie sprawi im różnicy, jeśli przez pewien 
czas będą sprzedawać towar z  furgonetek, naturalnie pod warunkiem, że nie odbije się to 
niekorzystnie na  ich dochodach. Przejąłby się znacznie bardziej, gdyby ogień i  zamieszki 
wyrządziły jakieś szkody Arkadii, ale nic takiego się nie stało, bo nie mogło się stać. 
Przynajmniej na  razie. Rozruchy na  pustym placu rzadko stanowią powód do  niepokoju. 
Wzruszył ramionami, jakby chciał powiedzieć: „Nie zawracaj mi głowy głupstwami”, ale 
na  głos powiedział co innego:
— Nie wydaje ci się, że powinienem się tam pokazać?
— To znaczy gdzie?
— Na  Targu Mydlanym, a  gdzież by indziej? Mam wrażenie, że powinienem okazać 
zainteresowanie, ale całkiem prywatnie. Nie trzeba robić zamieszania. I  żadnej prasy. 
Po  prostu chcę przekonać się na  własne oczy, że wszystko jest w  porządku.
Wczesnym popołudniem czarna limuzyna Wiktora podjechała tyłem przed główne 
wejście do  Wielkiego Wika. O  tym, że szef zamierza gdzieś jechać, kierowca dowiedział 
się w  ostatniej chwili, tak że ledwo zdążył przewietrzyć samochód i  zetrzeć kurz 
z  karoserii. Ochroniarze przeprowadzili Wiktora od  drzwi windy do  drzwi pojazdu. 
Towarzyszyła mu Anna, ubrana w  nowe czarne palto sięgające do  połowy łydki. Jej szef 
miał na  sobie piętnastoletni wełniany płaszcz. Oboje wiedzieli, jak zimno potrafi czasem 
być w  pierwszy dzień nowego roku, jak nieprzyjemny jest deszcz rozbryzgujący się 
na  chodnikowych płytach, jak łatwo złapać przeziębienie lub sprowokować atak 
reumatyzmu.
Anna niedawno zrzuciła ostatni kilogram z  zaplanowanych trzech, w  związku 
z  czym chłód dokuczał jej bardziej niż do  tej pory. Pod paltem miała elegancki kostium 
z  tego samego kremowego materiału co garnitur Józefa, choć oczywiście bez porównania 
lepiej skrojony i  uszyty. Wciąż strzygła się dość krótko, ale pozwoliła fryzjerowi „dodać 
odrobinę ognia”, to znaczy lekko rozjaśnić włosy. W  niczym nie przypominała dawnej, 
swojskiej Anny i  była z  tego bardzo zadowolona. „Swojskość” stanowi ostatnią deskę 
ratunku dla kobiet w  jej wieku, zastępuje młodość i  atrakcyjność, nie oferując nawet 
odrobiny godności. Anna upodobniła się do  swego stroju, stała się chłodna, opanowana 
i  rzeczowa. Przyrzekła sobie, że w  tym roku przestanie za  wszelką cenę szukać 
aprobaty u  mężczyzn, obejdzie się bez ich seksualnej protekcjonalności, nie będzie 
czekała z  nadzieją na  każde, choćby najmniejsze skinięcie. Teraz ona strzegła dostępu 
do  Wiktora i  każdy, kto pragnął się z  nim zobaczyć, spotkać, porozmawiać, musiał 
najpierw zastukać do  jej drzwi.
Portierzy nie uśmiechali się już do  niej jak kiedyś. Niewiele brakowało, by zaczęli 
mówić do  niej „proszę pana”, tak bardzo męska stała się w  swoim nowym wcieleniu. Ona 
z  kolei także nie musiała już uśmiechać się bez przerwy od  ósmej rano do  piątej 
po  południu, być zawsze uprzejma, dygać przed mężczyznami w  garniturach 
i  mundurach. Awans sprawił, że przestała się starzeć, a  przynajmniej o  tym myśleć. 
Miała teraz własny gabinet, podwładnych, prawo podejmowania decyzji oraz wydawania 
poleceń. Postanowiła w  pełni korzystać z  tych przywilejów. Postanowiła, że nie będzie 
naśladować Gawrona, jego nonszalancji, rozlazłości, lekceważenia obowiązków. Nie 
będzie zostawiała otwartych drzwi gabinetu. Nie będzie panią Gawron. Zamierzała 
natomiast skorzystać z  okazji, aby zobaczyć się z  nim po  raz ostatni, zademonstrować 
mu, jak bardzo się od  niego uniezależniła. Niech przekona się na  własne oczy, że teraz 
ona dzierży w  ręku władzę, że jest atrakcyjna, że ma swoją godność. Zmusi go, by się 
przed nią ukorzył. Potraktuje go jak Wiktora, jak dziecko.
Starzec siedział już w  samochodzie. Twarz miał bezmyślną, naburmuszoną. 
Potrzebował jej tak, jak jeszcze żaden mężczyzna, to znaczy do  wszystkiego z  wyjątkiem 
miłości. Gdzie powinna usiąść? Obok kierowcy? Z  tyłu, obok szefa? Z  kłopotu wybawił ją 
portier, otwierając przednie drzwi oraz środkowe, mniejsze, co oznaczało, że jej miejsce 
było na  składanej kanapie tyłem do  kierunku jazdy, tam gdzie siadywał Gawron podczas 
nielicznych okazji, kiedy podróżował z  Wiktorem. Jednak Anna w  porę przypomniała 
sobie o  swoim noworocznym postanowieniu, przeszła na  drugą stronę limuzyny, sama 
otworzyła sobie tylne drzwi i  usiadła na  tej samej kanapie co Wiktor, metr od  niego. 
Dzięki temu nie będzie brał jej za  rękę ani dotykał jej kolan, ani nawet patrzył na  nie. 
Siedzieli obok siebie jak równy z  równym. Zastukała w  szybę oddzielającą przestrzeń 
pasażerską od  kierowcy i  samochód ruszył w  kierunku centrum.
— Jedziemy na  Targ Mydlany — powiedziała w  imieniu Wiktora do  interkomu. — 
Będziemy tam potrzebować parasola.
Potem w  limuzynie zapadła cisza. Szofer prowadził głęboko pogrążony w  myślach, 
zdegustowany naruszeniem protokołu, zbulwersowany obecnością kobiety u  boku szefa. 
Wiktor przymknął oczy; na  pierwszy rzut oka trudno było stwierdzić, czy oddycha.
Anna siedziała z  dłońmi złożonymi na  podołku. Ssała miętowego cukierka, który 
odświeżał oddech i  wypełniał żołądek przyjemną niskokaloryczną słodyczą. Jak powinna 
zareagować, kiedy zobaczy Gawrona na  targu, wśród straganiarzy? Próbowała go sobie 
wyobrazić, stojącego z  rękami w  kieszeniach wśród milczących mężczyzn, gapiącego się 
wraz z  innymi na  limuzynę. Spojrzy mu prosto w  oczy, naturalnie jeśli istotnie go tam 
spotka i  jeśli znajdzie w  sobie dość odwagi, by podnieść głowę, stawić czoło tylu obcym 
ludziom. Na  szczęście nie musi się uśmiechać; było na  to zbyt wietrznie i  deszczowo. 
Poszła w  ślady starca siedzącego u  jej boku i  opuściła powieki. Wycieraczki posapywały 
jak respirator tłoczący powietrze do  płuc dwojga nieruchomych pasażerów. Jeżeli deszcz 
przestanie padać, on umrze, pomyślała. Jej serce uderzało w  rytmie narzuconym przez 
wycieraczki. Czarna, długa limuzyna sunęła dostojnie po  mokrych ulicach. Nie było 
powodu do  pośpiechu; jechali niczym żałobnicy w  karawanie, opanowani, lekko 
zażenowani, niezbyt ufni, o  oczach zapuchniętych nie od  płaczu, lecz ze  zmęczenia.
Kiedy wreszcie dotarli do  dzielnicy Przy Drewnianych Wrotach i  samochód zagłębił 
się w  labirynt uliczek prowadzących do  brukowanego placu, na  którym jeszcze niedawno 
mieścił się Targ Mydlany, wszystko wydawało się w  porządku. Uprzątnięto już większość 
zniszczeń, te samochody, które nie miały poważniejszych uszkodzeń, odjechały 
o  własnych siłach, inne odholowano lub odwieziono na  lawetach. Rozpoczęły się już 
prace przy wznoszeniu drewnianego ogrodzenia mającego otoczyć teren budowy, 
robotnicy zaś rozbierali szczątki spalonych barów i  restauracji. Po  raz pierwszy 
od  sześciuset lat przy kamiennych fontannach było zupełnie pusto; wydawały się równie 
absurdalne i  niepotrzebne jak piramidy. Wkrótce zostaną zdemontowane, zapakowane 
w  skrzynie i  wstawione do  magazynu, aby w  spokoju czekać na  renowację 
i  na  umieszczenie w  gotowej już Arkadii.
Na placu pozostali tylko policjanci i  robotnicy. W  zaparkowanej na  krawędzi 
targowiska furgonetce przesłuchiwano tych świadków i  uczestników niedawnych 
wydarzeń, którzy mieli ochotę mówić. Policjanci grzebali w  stertach śmieci 
w  poszukiwaniu dowodów zbrodniczej działalności prowodyrów zajść, zbierając 
do  foliowych woreczków fragmenty potłuczonych butelek, resztki owoców i  pogruchotane 
fragmenty brukowców. Ubrani po  cywilnemu funkcjonariusze rozmawiali z  młodymi 
ludźmi, którzy jako ostatni zgłosili się po  swoje samochody. Nad miejscem, gdzie 
znaleziono zwłoki Gawrona, stał płócienny namiot; wewnątrz płonęło kilka świec i  leżało 
trochę kwiatów, co upodabniało małe, przewiewne pomieszczenie do  prowizorycznej 
świątyni. Nikt nie był pewien, kto zapalił te świeczki, nikt też nie miał odwagi ich zgasić.
Wstępu na  teren byłego targowiska strzegło dwóch umundurowanych policjantów. 
Na  widok czarnej limuzyny zawahali się przez chwilę, ale czapka szofera oraz aroganckie 
mruganie światłami przeważyły szalę i  prowizoryczny szlaban powędrował w  górę. 
Samochód zatrzymał się dwadzieścia metrów dalej. Wielki parasol pasował kolorem 
do  lakieru na  paznokciach i  palta Anny. Wiktor i  jego towarzyszka musieli przycisnąć się 
do  siebie, żeby żadne z  nich nie było narażone na  zmokniecie. Anna ujęła szefa 
za  łokieć. Już dawno nie musiał radzić sobie z  niebezpieczeństwami w  rodzaju mokrego 
bruku, potłuczonego szkła, rozdeptanych liści, połamanych desek. Ruszył naprzód 
pierwszy, lecz szybko stracił orientację, gdyż na  opustoszałej przestrzeni nie pozostał 
prawie żaden ślad dawnego chaosu mającego jednak znamiona jakiegoś porządku. 
W  którym miejscu siedziały kwiaciarki? Którędy wiodła główna alejka, niegdyś 
sprawiająca wrażenie równie starej i  wiecznej jak rzymska droga? Kto zdecydował się 
podłożyć ogień, kto zaryzykował życie, by ocalić tak puste, ponure miejsce?
Wiktor nie należał do  ludzi lubiących dzielić się wspomnieniami. Był dokładnie takim 
człowiekiem, na  jakiego wyglądał: wiekowym, bogatym, zbyt wyniosłym, aby zwracać 
uwagę na  drobnostki w  rodzaju deszczu. Nie zamierzał nikomu okazywać swoich 
prawdziwych uczuć. Stawiając ostrożnie kroki, podtrzymywany pod rękę, osłaniany 
parasolem, dotarł do  Mydlanego Ogrodu. Z  drzew i  krzewów rosnących jeszcze nie tak 
dawno na  skwerze zostały tylko osmalone kikuty, trawniki były zdeptane, czarne, martwe. 
Jednak płomienie nie mogły zaszkodzić ani kamieniom, ani wodzie; średniowieczne 
fontanny wyglądały tak samo jak tydzień, rok, sto lat temu, a  wypływająca z  gargulców 
woda prawie niczym nie różniła się od  górskich strumieni, rozbryzgując się wesoło 
na  kamieniach, doskonale obojętna na  cierpienia żywych istot. Przez pewien czas 
w  milczeniu przyglądali się szemrzącej wodzie, a  następnie ruszyli z  powrotem 
do  samochodu, tyle że nieco inną drogą, zaciekawieni, co też może się kryć pod 
niewielkim, oświetlonym od  środka blaskiem świec, namiotem.
— Zdaje się, że właśnie tutaj zginął ten człowiek — powiedziała Anna. — To chyba 
na  jego cześć. — Przyklękła, by ułożyć rzucone byle jak kwiaty. — Okropne, że doszło 
do  czegoś takiego. — Ani Wiktor, ani szofer nie odezwali się słowem, więc Anna wstała 
i  mówiła dalej za  nich: — Miał rodzinę, był czyimś mężem i  ojcem albo może należał 
do  tych bezdomnych nieszczęśników, którzy ściągali tu na  noc. Kto wie, czy kiedykolwiek 
poznamy jego nazwisko. Pewnie pochowają go w  bezimiennej mogile.
— Mój ojciec leży tu, na  cmentarzu Przy Drewnianych Wrotach — powiedział szofer. 
— Razem z  moją matką. Mieszkaliśmy w  pobliżu. Można powiedzieć, że wychowywałem 
się na  bazarze...
Przez chwilę stali w  milczeniu niczym turyści w  świątyni jakiegoś nieznanego 
obrządku. Świece i  kwiaty wyglądały znajomo, ale trzepoczące na  wietrze ściany 
i  niezrozumiały szept deszczu uderzającego o  płótno tworzyły tajemniczy, niepokojący 
nastrój. Pogoda psuła się coraz bardziej. Wiatr przybierał na  sile. Płomienie świec chwiały 
się w  podmuchach zimnego, wilgotnego powietrza przedostającego się przez płócienne 
ściany kaplicy. Woda sączyła się do  środka między kamieniami, tworząc poszerzającą się 
szybko kałużę. Łatwo można było odnieść wrażenie, że są na  jakimś afgańskim 
płaskowyżu trzysta lat temu, osaczeni chłodem, pustym niebem i  bezludną przestrzenią. 
Otaczające ich poszarpanym pierścieniem biurowce i  domy mieszkalne przeistoczyły się 
w  pionowe urwiska, wystawione od  tysiącleci na  bezlitosne działanie zimna, wiatru oraz 
deszczu.
— Pójdę po  samochód — odezwał się wreszcie szofer, któremu spieszno było 
wyzwolić się spod uroku kwiatów i  świec. — Leje jak z  dziurawego wiadra na  blachę.
W namiocie ponownie zapadła cisza.
— Otóż to — przerwał ją Wiktor, kiedy stała się już nie do  wytrzymania. — Jak 
z  dziurawego wiadra na  blachę. Tylko posłuchaj tego deszczu... W  Wielkim Wiku brzmi 
zupełnie inaczej. Jak z  dziurawego wiadra na  blachę... Ona też tak mówiła, ale dopiero 
teraz zrozumiałem, co miała na  myśli.
— Kto taki?
Nie odpowiedział. Bał się wyjść na  głupca, jak szofer, bał się okazać słabość, 
ulegając sentymentom. Pochylił się najniżej jak mógł, by spojrzeć z  bliska w  płomienie.
— Zabierzemy stąd jedną świeczkę — powiedział. — Temu człowiekowi i  tak nie 
sprawi to różnicy. — Ułamał jeden ze  stearynowych kikutów. — To taki wiejski zwyczaj: 
trzeba przenieść zapaloną świecę ze  starego domu do  nowego, bo w  ten sposób zabiera 
się ze  sobą wszystko co dobre.
Anna wyciągnęła rękę.
— Ja ją wezmę.
Tak jak myślała, jej szef już niczym nie różnił się od  dziecka.
— Nie, nie...
— Jaki „nowy dom” ma pan na  myśli? Arkadię? Ta świeca zgaśnie na  długo przed 
upływem dwóch lat.
— Zawieziemy ją na  parking. Jako symbol. Anna skinęła głową. Okazywała w  ten 
sposób posłuszeństwo i  cierpliwość, lecz ani krzty zrozumienia.
— To prawda, że nie sposób wzbogacić się na  sentymentach, przynajmniej nie 
w  handlu — ciągnął Wiktor. — Tutaj najważniejsza jest ciężka praca i  zdrowy rozsądek, 
ale znajdzie się też miejsce dla szczypty zabobonu. Nie powinniśmy lekceważyć... — Nie 
dokończył. Zabrakło mu właściwych słów, gdyż był człowiekiem stąpającym obiema 
nogami po  ziemi. — W  porządku, weź ją. — Wręczył świecę Annie. — Tylko uważaj, 
żeby nie zgasła, bo to oznaczałoby pecha przez najbliższych sto lat.

* * *

Kto zadzwonił do  Mieszczucha? Naprawdę nie wiem. Nie ja odebrałem telefon. 
Może szofer. Anna? Na  pewno nie. Policjant, który podniósł szlaban i  pozwolił czarnej 
limuzynie zniknąć w  krętych uliczkach starej części miasta? Jeden z  robotników 
zatrudnionych przy adaptowaniu parkingu dla potrzeb tymczasowego targowiska? Jakiś 
niespokojny, wszędobylski duch? W  tym mieście zawsze znajdzie się ktoś gotów 
opowiedzieć jakąś historię, kto zawsze trafi na  swojego Mieszczucha, który ubierze jego 
relację w  inne słowa i  opublikuje w  gazecie. Znalazłszy na  biurku notatkę 
z  wiadomością dostarczoną przez anonimowego informatora napisałem krótki felieton. 
Ukazał się w  porannym wydaniu nazajutrz po  pielgrzymce Wiktora na  targ. Tym razem 
pierwszą stronę gazety prawie w  całości wypełniały zdjęcia Gawrona i  Józefa, oraz tytuł: 
„Awanturnik z  Targu Mydlanego oskarżony o  morderstwo”. Gawron został przedstawiony 
jako „zwolniony w  wyniku redukcji kadr specjalista w  dziedzinie handlu produktami 
spożywczymi”.
O dziewiątej rano drugiego stycznia, kiedy Anna dała się wepchnąć obrotowym 
drzwiom do  wnętrza Wielkiego Wika, nazwisko Gawrona było już znane w  całym mieście. 
Urzędnicy wyrywali sobie z  rąk gazety, rozprawiając z  podnieceniem o  losie, jaki stał się 
udziałem długoletniego zausznika Wiktora.
Anna długo siedziała za  biurkiem nieruchoma jak posąg. Starała się oddychać 
spokojnie i  miarowo, pomimo niewidzialnej obręczy, która ściskała jej klatkę piersiową. 
Czy teraz zrozumiała, co naprawdę zaszło w  niewielkim namiocie rozstawionym 
na  środku bazaru, a  także później, podczas przebiegającej w  milczeniu podróży 
samochodem, kiedy czyniła wszystko, by uchronić przed zgaśnięciem płomień nadtopionej 
świecy? Dzień wcześniej słowa, których użyła („Okropne, że doszło do  czegoś takiego”), 
wydały jej się zbyt silne, teraz brzmiały wręcz trywialnie. Mimo to nie byłaby w  stanie 
wymyślić nic innego. Jej umysł nie mógł przyswoić sobie informacji wydrukowanej czarno 
na  białym w  gazecie.
Rzecz jasna Mieszczuch, za  moją namową, traktował sprawy znacznie mniej 
poważnie. „Ostatnio niezmiernie rzadko można było ujrzeć na  ulicy Wiktora, naszego 
osiemdziesięcioletniego Króla Warzyw” — napisał moją ręką. „Jednak gdybyście wczoraj 
po  południu zdołali zajrzeć za  przyciemnione szyby limuzyny sunącej ku 
zdewastowanemu Targowi Mydlanemu, ujrzelibyście go, podążającego tam z  pewnością 
po  to, by złożyć hołd Gawronowi, swemu byłemu współpracownikowi, który padł martwy 
na  bruk o  świcie pierwszego dnia nowego roku.
Bystroocy obywatele twierdzą, iż Wiktor nie odjechał z  bazaru z  pustymi rękami. 
Ten kochający szklarniowe roślinki odludek, który, jeśli sobie przypominacie, fundował 
rybom przejażdżki taksówką, wyszedł z  prowizorycznej kaplicy z  zapaloną świecą 
w  ręce. Świeczka przejechała następnie przez miasto wielką, czarną limuzyną. Nie ma 
w  tym nic dziwnego; czy ktoś twierdzi, że bogacze muszą zachowywać się racjonalnie?
Mój kolega specjalizujący się w  problematyce religijnej powiedział mi w  drodze 
z  jednego baru do  drugiego (odbywa coś w  rodzaju pielgrzymki, która przypuszczalnie 
zajmie mu całe życie), iż »blask świecy wydobywa z  ciemności mroczne zaułki, w  które 
każdy z  nas będzie musiał się zagłębić, kiedy nadejdzie jego pora i  kiedy nie zostanie już 
ani jedna pełna butelka«. Czyżby w  tych ciężkich czasach narodził się nowy obyczaj, 
polegający na  oddawaniu czci zmarłym poprzez zabieranie świec z  miejsca ich 
wiecznego spoczynku? Kiedy w  Waszym imieniu zadałem przez telefon to proste pytanie 
rzeczniczce Wiktora, nie uzyskałem odpowiedzi, mogłem natomiast zapoznać się 
z  aktualnymi cenami fasoli.
Jestem przekonany, że człowiek o  takim praktycznym zmyśle jak Wiktor znajdzie 
zastosowanie dla świeczki zabranej z  kaplicy Gawrona — na  przykład użyje jej 
do  smarowania prowadnic wind w  Arkadii. Kto wie, może nasz wiekowy zieleniarz 
zacznie teraz odwiedzać miejskie cmentarze i  kostnice w  poszukiwaniu kolejnych łupów? 
Nagrobki wyśmienicie nadają się na  fundamenty. Podobnie jak kości”.


CZĘŚĆ CZWARTA

Arkadia





1




Dzisiaj w  mieszczącej się w  Arkadii restauracji „U Wiktora” odbywa się 
comiesięczny wspólny lunch weteranów Klubu Dziennikarza. Wynajmujemy osobną salę 
w  głębi zajmującego kilka poziomów lokalu, odwiedzanego przez najlepszą, 
najzamożniejszą, najlepiej ubraną klientelę. Ja do  niej nie należę.
Kierowniczka sali (dla nas „madame”, dla młodszych mężczyzn po  prostu Sophia) 
prowadzi mnie po  schodkach, między parweniuszowskimi biznesmenami i  świeżo 
upieczonymi rekinami finansowymi siedzącymi przy stolikach, gdzie eleganckie nakrycia 
oraz salaterki z  pięknie przystrojonymi sałatkami dzielą miejsce z  kalkulatorami 
i  telefonami komórkowymi. Mijam wewnętrzny bar, a  następnie zaciszne gabinety, tam 
dwukrotnie młodsi ode mnie mężczyźni i  kobiety, rozparci w  wygodnych fotelach, 
zawierają umowy opiewające na  wielomilionowe sumy. To nie są zwyczajni ludzie przy 
lunchu, to nawet nie obywatele, lecz Niedosiężni, oddzieleni od  miasta bastionami 
butelkowanej wody, zezwoleniami na  parkowanie, klimatyzowanymi samochodami, 
przesyconym zawiścią szacunkiem okazywanym przez kelnerów, portierów, 
recepcjonistów, policjantów. Jadają wyłącznie przy zarezerwowanych stolikach. 
Uczęszczają do  prywatnych klubów, prywatnych dentystów, prywatnych krawców, 
a  granic ich posiadłości strzegą tablice z  napisami: „Uwaga, teren prywatny!”, co 
oznacza, że nie ma tam wstępu nikt, kto nie dorównuje im zamożnością, urodzeniem albo 
pozycją społeczną. Rzadko zdarza im się stać w  kolejce lub chodzić po  ulicy, gdyż 
organizują sobie życie za  pomocą faksów, kart kredytowych oraz firm dostarczających 
towary do  domów, lub też zlecają wszelkie niewygodne zadania sekretarkom, asystentom 
albo służącym, których zadanie polega między innymi na  utrzymywaniu reszty świata 
w  pełnym szacunku oddaleniu. Nic więc dziwnego, że pomimo napięcia panującego 
na  ulicach twarze tych ludzi są tak spokojne, ich garnitury i  suknie zawsze czyste 
i  wyprasowane, reakcje takie zrównoważone. Nic dziwnego, że idąc między nimi muszę 
walczyć z  pokusą, by powylewać im na  ubrania zawartość butelek i  kieliszków.
Nasza sala znajduje się na  najwyższym piętrze Arkadii. Sophia opuszcza mnie 
u  podnóża schodów. Musi zatroszczyć o  tych weteranów, którym słabe płuca, nogi oraz 
serca poważnie utrudniają wspinaczkę. Najmłodszy z  nas liczy sobie sześćdziesiąt dwa 
lataj jaki dziennikarz w  tym wieku zdołałby wbiec po  schodach bez odpoczynku? Jaki 
dziennikarz w  tym wieku w  ogóle zdecydowałby się na  męczącą wspinaczkę, gdyby 
na  górze nie czekało smaczne jedzenie, wyborne trunki oraz najświeższe plotki? Nie 
jesteśmy już tak potrzebni w  naszych redakcjach, żeby nie móc od  czasu do  czasu pójść 
na  lunch w  coraz szybciej topniejącym gronie starych znajomych. W  naszym wieku 
wznosi się toast „Za przyjaciół” mając na  myśli przede wszystkim tych, którzy już nie żyją, 
dopiero w  drugiej kolejności tych, którym się powiodło, w  związku z  czym nie zdołali 
oderwać się od  obowiązków i  przybyć na  spotkanie; są to nieliczni redaktorzy naczelni 
i  wydawcy, siwi i  potężni jak stare niedźwiedzie, podczas gdy my jesteśmy siwi i  bezsilni 
jak stare gołębie.
Co więc czynimy, zbyt leniwi na  to, aby przepuścić okazję? Wspinamy się 
po  schodach restauracji „U Wiktora” nie obciążeni ani bogactwem, ani pozycją społeczną, 
ani nadmiarem energii. Spożywamy ucztę z  przeszłości. Posilamy się wspomnieniami 
o  tym, kim kiedyś byliśmy, zanim odebrano nam gabinety, zanim zdegradowano do  roli 
redaktorów odpowiedzialnych za  rubrykę „Listy od  czytelników”, zanim zagoniono 
do  poprawiania błędów w  ogłoszeniach, zanim pozbawiono możliwości publikowania 
felietonów.
Mieszczuchem jest teraz ktoś inny, pewna młoda kobieta. Nie interesuje jej los 
milionerów ani poczynania najbardziej wpływowych ludzi w  mieście. Wybrała sobie inny 
temat, inny rodzaj władzy. Popołudnia i  wieczory spędza w  kawiarniach, restauracjach, 
hotelowych barach. Informuje czytelników o  życiu gwiazd telewizji, właścicieli lokali 
dancingowych, dzieci bogaczy. To ona wymyśliła określenie Niedosiężni. Żeruje 
na  plotkach, skandalach, niedyskrecjach. Jej informatorami są kelnerzy, kierownicy sal, 
recepcjoniści oraz boye hotelowi, przynoszący śniadania do  pokojów.
Rzecz jasna, przemawia przeze mnie rozgoryczenie. Jaka podstępna sztuczka 
sprawiła, że świat nadal kręci się wokół osi, ja zaś stoję w  miejscu? Przenieśli mnie 
do  Poczekalni, czyli do  pokoju, gdzie tacy jak ja, z  a  s ł u  ż e n i  dziennikarze siedzą 
do  chwili, kiedy wreszcie odejdą na  zawsze, wpędzeni do  grobu głodowymi emeryturami. 
Nazywają mnie „ostatnim zastępcą kierownika wydania”, gdyż odpowiadam za  prognozę 
pogody, wiadomości sądowe oraz nekrologi. Życie płata nam czasem złośliwe figle. 
Spośród moich czterech poprzedników trzej zmarli na  zawal serca, czwarty jeszcze 
walczy z  rakiem krtani. Ostatni zastępca kierownika wydania? Poczekalnia? Weterani 
Klubu Dziennikarza? Parsknąłbym śmiechem, gdyby nie to, że jestem stary, otyły i  łatwo 
mógłbym dostać zadyszki.
Dzisiaj przyszedłem pierwszy i  bardzo się z  tego cieszę. Zdążę trochę odsapnąć, 
a  może nawet czegoś się napić. Nasze spotkania przebiegają według ściśle 
przestrzeganych zasad: najpierw każdy dzieli się z  pozostałymi najświeższymi 
informacjami, a  dopiero potem siadamy do  posiłku. Dziś opowiem im o  Wiktorze, 
człowieku, który zbudował Arkadię, użyczył swego imienia tej restauracji, który jest już 
za  stary, aby moja następczyni poświęciła mu choć odrobinę uwagi. Niedawno skończył 
dziewięćdziesiąt lat, lecz ona nie wspomniała o  tym ani słowem.
Dlaczego właśnie Wiktor? Jestem tak podekscytowany, że niewiele brakuje, bym 
zaczął podskakiwać jak mały chłopiec. Pół roku temu, na  wszelki wypadek przygotowując 
jego nekrolog, sięgnąłem do  niezawodnej pamięci każdego dziennikarza, czyli do  teczek 
z  wycinkami, po  to tylko, aby stwierdzić ze  zdumieniem, że jedyne informacje na  jego 
temat, jakie ukazały się drukiem — naturalnie oprócz doniesień z  giełdy i  raportów 
handlowych — pochodzą właśnie ode mnie. Pewnego dnia, w  dzień swoich urodzin, kazał 
przewieźć taksówką pojemnik z  żywymi rybami przeznaczonymi na  uroczysty obiad, 
kiedy indziej ukradł świeczkę z  grobu byłego współpracownika. Było tego dosyć, żeby 
rozbudzić zainteresowanie starcem, ale stanowczo za  mało na  epitafium. Zadzwoniłem 
do  Wielkiego Wika. Anna, prawa ręka Wiktora, jego oczy i  uszy, pięćdziesięciu-paroletnia 
kobieta o  szczupłej twarzy, ubrana z  odrobinę przesadną elegancją, ale wciąż jeszcze 
dość atrakcyjna, zrobiła wszystko co mogła, by mi pomóc. Później, po  zapoznaniu się 
z  treścią nekrologu, powiedziała:
— Wiktor poszukuje kogoś do  pomocy przy spisywaniu wspomnień. Czy byłby pan 
zainteresowany?
Tak więc podjąłem się spisania jego Historii Życia. Ślepy traf obdarzył mnie na  stare 
lata dobrze płatnym zajęciem. Podpisałem już umowę i  zdążyłem nawet spędzić kilka 
godzin w  towarzystwie mego pracodawcy. Przez większą część czasu milczał, choć 
opowiedział mi anegdotę o  grubasie z  pięciotysięcznym banknotem oraz ujawnił nieco 
szczegółów ze  swego dzieciństwa. Tylko czy to właściwe słowo? Czy „dzieciństwo” nie 
jest zbyt niewinnym określeniem piekła, które między innymi odebrało mu matkę? Tak, 
starzec miał kiedyś matkę. Nazywała się Emma. Wbrew pozorom nie narodził się 
ze  związku dyni z  ogórkiem. Dzięki Annie uzyskałem częściowy dostęp do  jego 
prywatnego archiwum, a  także do  j e j wspomnień, ukazujących pewne wydarzenia 
z  życia szefa w  nowym, bardzo interesującym świetle. Jednak Anna najchętniej mówi 
o  Gawronie i  o  chłopcu, który go zamordował. Wręczyła mi stenogramy rozpraw, 
a  nawet obiecała, że zawiezie do  położonego na  wsi więzienia, gdzie Józef odsiaduje 
dożywotni wyrok, dzień w  dzień pracując ciężko na  polu. Chyba pomyłkowo wzięła mnie 
za  jednego z  dziennikarzy-detektywów, jakiegoś Woodwarda albo Bernsteina, 
i  oczekuje, że spróbuję wyjaśnić, co naprawdę wiele lat temu przydarzyło się Gawronowi. 
Prosiłem ją kilka razy, by zechciała pójść ze  mną na  obiad, zaprzyjaźnić się, 
porozmawiać o  powstającej książce, lecz ona wciąż odmawia. Można by pomyśleć, że 
więcej uwagi poświęca Gawronowi niż swojemu szefowi. Nie okazuje najmniejszego 
zainteresowania ani jego dzieciństwem, ani młodością. Gdybym chciał dowiedzieć się 
czegoś o  ostatnich latach życia Wiktora, nie musiałbym o  nic pytać; wystarczy rozejrzeć 
się dokoła, popatrzeć na  naszą salę, na  nasze zmienione nie do  poznania miasto.
Znajduję się w  szklanej oranżerii. Po  obu stronach rozciągają się napięte sieci 
oplecione niezliczonymi pnączami, bluszczami i  powojami, tak że przypominają piękną, 
mieniącą się wieloma odcieniami zieleni tkaninę. Rośliny te wyrastają z  tych samych 
ogromnych donic co filodendrony i  palmy, których zadanie — wszystko, co umieszczono 
we  wnętrzu Arkadii, ma jakiś cel i  sens — polega na  oczyszczaniu powietrza 
z  dwutlenku węgla, benzenu oraz formaldehydów.
Zieleń wyznacza granice „największej ptaszarni na  świecie” signora Busiego. 
Mieszka w  niej sto ogromnych papug, tysiąc zięb, sześćdziesiąt gołębi, mnóstwo papużek 
falistych, szpaków i  trznadli. Bardziej niż drzewa upodobały sobie metalową konstrukcję 
i  szklane dachy Arkadii. Wiją sobie gniazda na  podwieszanych pod sufitem nawilżaczach 
powietrza, pozostających, jak każde, nawet najmniejsze urządzenie, pod rozkazami 
głównego komputera budynku przezwanego Zefirem. Siadają na  stalowych dźwigarach 
i  szklanych kopułach, obskubują łuszczącą się farbę, która stopniowo przegrywa nierówną 
walkę z  rdzą. W  tropikalnym lesie rdza zawsze będzie górą. Tylko szklane dachy spełniły 
swoją funkcję; nie dopuszczają do  wnętrza skrzydlatych drapieżców, którzy nieraz całymi 
dniami unoszą się nad przezroczystym bąblem, spoglądając łakomym wzrokiem w  dół, 
na  obfitość smacznego jadła.
Chyba domyślacie się, co taka gromada ptaków potrafi zrobić ze  szkłem. Pionowe 
szyby są pokryte białymi smugami odchodów, zapewniającymi doskonałe warunki 
bytowania miliardom much, przylżeńców oraz pcheł. Jaki architekt mógł to przewidzieć? 
Jaki szklarz mógł przechytrzyć ptaki i  odżywiające się ich odchodami owady? Jaki 
projektant był w  stanie wyobrazić sobie skalę i  gwałtowność terytorialnych konfliktów 
rozgrywających się w  górze, nad pasażami handlowymi Arkadii? Spoglądam przez 
zabrudzoną szybę, aby stwierdzić, co jest przyczyną nadzwyczajnego zamieszania, jakie 
wybuchło wśród różnobarwnego, pierzastego tłumu. Oto do  wnętrza Arkadii przedostał się 
mały, brunatny intruz, najzwyklejszy w  świecie uliczny wróbel. „Hermetyczna konstrukcja” 
signora Busiego nie zdołała obronić się przed głodnym ptaszkiem. Wcisnął się 
w  szczelinę przy którejś z  belek stropowych, a  potem odważnie podążył przed siebie 
kanałem wentylacyjnym. Teraz zabrał się z  apetytem do  jedzenia, ale niedługo będzie się 
cieszył pełnym żołądkiem; kilka gołębi runęło już na  niego z  góry, łopocąc przeraźliwie 
skrzydłami, a  wielka papuga przymierza się do  zadania śmiertelnego ciosu potężnym, 
zakrzywionym dziobem. W  dole, na  gęstej siatce oddzielającej ludzi od  ptaków, leży 
sporo zwłok śmiałków, którzy co prawda przedarli się do  tego klimatyzowanego ptasiego 
raju, lecz zaraz potem przypłacili to życiem.
Tylko jedna szklana ściana pomieszczenia jest zupełnie czysta. Nic nie przeszkadza 
mi w  prowadzeniu obserwacji, z  wyjątkiem nielicznych pnączy, bambusowych liści oraz 
mego słabego wzroku. Spoglądam w  dół, na  centralną część budowli, łącznik, piastę. 
Tam właśnie zbiegają się wszystkie alejki handlowe, korytarze, na  tę stronę wychodzą 
balkony, tarasy i  okna widokowe. Przez pewien czas przyglądam się podświetlonym 
fontannom pełnym kryształowo czystej wody, równie wesołej i  pogodnej jak kameralna 
muzyka, której dźwięki dobiegają z  niewielkiej estrady przy piwiarni. Przez cały dzień 
rozrywka za  darmo. Wkrótce miejsce kwartetu smyczkowego zajmie sześciu 
Afrykańczyków grających na  instrumentach perkusyjnych, potem młoda dziewczyna 
zaprezentuje żonglerkę owocami, jeszcze później wystąpi zespół akordeonistów złożony 
z  dwóch zaawansowanych wiekiem, korpulentnych sióstr oraz ich nieco szczuplejszego 
przyjaciela.
Turyści piją kawę i  fotografują się na  tle odbudowanej średniowiecznej pralni, 
za  którą zaczyna się gęsta roślinność. Za  pomocą aparatu z  obiektywem o  długiej 
ogniskowej można zrobić zdjęcie przedstawiające tylko wodę, promienie słońca, bajecznie 
kolorową papugę, gęste listowie. Uwieczniona w  ten sposób Arkadia mogłaby znajdować 
się na  Jukatanie albo w  Abisynii. Niestety, turyści nie mogą pozować do  zdjęcia wśród 
odrestaurowanych gargulców, nie wolno im też zanurzyć ręki w  wodzie. Pilnuje tego 
umundurowany strażnik. Tym, którzy protestują, odpowiada zawsze w  ten sam sposób:
— Jeśli pozwolimy ludziom wsadzać ręce do  wody, wkrótce będą chcieli moczyć 
w  niej nogi, potem pływać, a  wreszcie zaczną do  niej sikać.
Właśnie teraz strażnik przechadza się wzdłuż cembrowiny z  krótkofalówką w  ręku. 
Wskazuje drogę, udziela wyjaśnień, upomina i  ostrzega. Informuje, gdzie można znaleźć 
fotele na  kółkach przeznaczone dla niepełnosprawnych gości, gdzie można zostawić 
na  godzinę lub dwie dzieci, aby w  spokoju pójść na  zakupy lub wstąpić do  któregoś 
z  lokali. Rzecz jasna, nie ma mowy o  spożywaniu posiłków na  ławkach, przy fontannie 
ani pod drzewami. Nie ma mowy o  tym, by obrać pomarańczę albo banana, bo od  razu 
wszędzie nagromadzi się pełno śmieci. Nie ma mowy o  jedzeniu przyniesionych ze  sobą 
kanapek. Żadnych papierosów, chyba że w  wyznaczonych miejscach. Taka jest cena 
luksusu.
Nie ulega wątpliwości, iż Arkadia to prawdziwy triumf. Trzeba to przyznać. Z  każdą 
chwilą pokrywa ją patyna czasu, coraz bardziej wtapia się w  krajobraz. Nie ma w  niej 
samozadowolenia, tylko rozmach i  ambicja, dzięki którym rozrastają się miasta. 
Najchętniej stałbym tak cały dzień, zupełnie sam, ze  szklaneczką w  ręku; z  pewnością 
nie znudziłaby mnie ani jej ociekająca przepychem jednolitość, ani małoduszne 
podporządkowanie terrorowi geometrii, ani udawana pogoda ducha. Dajcie mi szansę. 
Dajcie mi czas. Dajcie mi napełnioną szklankę. Wolę patrzeć na  Arkadię niż 
na  jakąkolwiek inną budowlę w  naszym mieście; niestety, wzywają mnie obowiązki 
towarzyskie. Sala zapełnia się powoli, zaczynają się pozbawione znaczenia rozmowy 
wśród roślin i  ptaków. Wytykamy światu jego podłości. Rozprawiamy się bezlitośnie 
z  deszczem, wymieniamy ironiczne uwagi na  temat polityki i  handlu. Na  razie nikt nie 
dzieli się najbardziej interesującymi plotkami — przynajmniej do  szóstej albo siódmej 
szklaneczki.
Po posiłku, po  uprzejmych formalnościach, wstajemy od  stołu i  rozpraszamy się 
po  sali, stając tu i  tam w  mniejszych lub większych grupkach albo nawet parami, 
i  pogrążeni w  rozmowie patrzymy na  ptaki, lub przez znacznie czystsze szyby 
na  ziemski raj Wiktora. Jak wtedy wyglądamy, swobodni, syci, ze  szklaneczkami 
w  rękach? Przyciskam nos do  szyby dwadzieścia metrów nad główną promenadą 
krytego bazaru, by obserwować wędrujących w  dole ludzi. Przypominam w  tej chwili 
Wiktora stojącego przy szklanej ścianie cieplarni na  dwudziestym ósmym piętrze jego 
biurowca. Przypominam każdego z  dostojnych bogaczy, wymuskanych, niedosiężnych, 
wyniosłych. Mimo to zdaję sobie sprawę, że już niedługo będę musiał odbyć wędrówkę 
w  dół po  schodach i  dołączyć do  ludzi, wśród których wyrosłem. Miasto upomina się 
o  swoich obywateli. Taksówkami jeżdżą młodzieńcy, starcy zaś okupują fotele 
w  sunących powoli tramwajach — ma je niebawem zastąpić metro. Na  ulicach widzi się 
tylko osoby w  podeszłym wieku, słabe, ubogie. Nie zostawię po  sobie pomnika. Żaden 
bar, żadna restauracja, żadna hala targowa nie będzie nosiła mego imienia. Co prawda 
na  książce — jeśli dożyję dnia jej publikacji — znajdzie się także moje nazwisko, ale nie 
ulega dla mnie wątpliwości, iż będzie trudno zauważalne przy nazwisku Wiktora, 
wydrukowanym ogromnymi, złoconymi literami na  obwolucie, okładce i  stronie tytułowej. 
Moje skromne wysiłki wynoszą go jeszcze wyżej na  piedestał, jego potęga wtłacza mnie 
coraz głębiej w  ziemię.
Już po  lunchu. Na  lekkim rauszu, nieco przejedzeni, rozchodzimy się do  pracy lub 
do  domów. Ja mam dość czasu, by odbyć spacer po  Arkadii. Wmawiam sobie, że w  ten 
sposób zbieram materiały do  książki, ponieważ wszystko, co widzę, nosi piętno odciśnięte 
przez Wiktora. O  dziwo, nie jest to nudne, mimo iż każda rzecz, która ma jakikolwiek 
związek z  Wiktorem, powinna być właśnie taka. Arkadia stanowi wytwór sztuki wspieranej 
przez pieniądze i  arogancję, ale, z  drugiej strony, czym byłoby nasze miasto bez tej 
trójcy? Zapewne nędzną wsią. Arkadia odwróciła się czworgiem pleców do  miasta, nieba, 
do  świata. Czy osoba wędrująca jej szklanymi korytarzami jest w  stanie stwierdzić, jaka 
pora dnia i  roku panuje na  zewnątrz, gdzie jest północ, a  gdzie południe, czy już 
przestało padać? Przede wszystkim: kto ma ochotę zaprzątać sobie głowę takimi 
problemami? Arkadia jest (uwaga, znowu pojawia się to słowo) Niedosiężna.
Wybieram alejkę, która kiedyś poprowadziłaby mnie od  barów Mydlanego Ogrodu 
aż na  skraj dzielnicy Przy Drewnianych Wrotach. Zewsząd atakują mnie barwy i  zapachy. 
Nie czuję wiatru ani chłodu, promienie słońca wpadające przez szklany dach odbijają się 
w  niezliczonych błyszczących płaszczyznach, załamują w  szybach, ulegają 
wielokrotnemu rozproszeniu i  skupieniu. Każda woń niesie ze  sobą dźwięki muzyki: 
świeży chleb to Paganini, pomarańcze to kwintet Osvaldo Bosse. Nie słyszę ptaków. Tutaj, 
do  poziomu gruntu, nie dociera nawet ryk nawilżaczy pracujących pełną mocą pod samą 
kopułą budowli. Strumyki wody wypływają z  paszczy gargulców równie cicho jak mleko 
z  dzbanka. Sprzedawcy nie krzyczą, nie zachwalają głośno swoich towarów. Zdążyli już 
dawno przekonać się o  tym, co ja uświadamiam sobie dopiero w  tej chwili: że 
w  zamkniętej, choć ogromnej przestrzeni, w  nieruchomym powietrzu, ludzki głos 
zachowuje się jak przepiórka, to znaczy nie jest w  stanie daleko polecieć, bezradnie 
trzepocze na  ziemi, szybko zamiera w  bezruchu, przerażony własną zuchwałością. 
Nawet najbardziej wrzaskliwemu straganiarzowi o  najsilniejszych płucach nie 
odpowiedziałoby żadne, choćby nie wiadomo jak słabe, echo. W  najlepszym wypadku 
usłyszałby co najwyżej głuchy odgłos, z  jakim jego nawoływania rozbiły się o  tafle 
hartowanego szkła.
Choć akustyka Arkadii nie może budzić zachwytu, owoce i  warzywa wywołują 
podziw swoją urodą i  różnorodnością. Sprzedawcy urzędujący w  gustownych budkach 
lub pod eleganckimi markizami kuszą potencjalnych klientów najnowszymi osiągnięciami 
inżynierii genetycznej, pięknie wyeksponowanymi, starannie odświeżonymi, elegancko 
zapakowanymi. W  przefiltrowanym pomarańczowym świetle każda rzodkiew, każde 
winogrono, każdy super-owoc prezentuje się naprawdę wspaniale. Obok cebuli i  buraków 
pysznią się bezpestkowe ogórki, winogrona w  kolorze pomarańczy, banany z  Barbadosu 
w  kształcie awokado, awokado nie różniące się na  pierwszy rzut oka od  gruszek, 
wyhodowana w  laboratoriach sałata (czerwona, zielona i  biała), brokuły rozmiarów i  wagi 
kalafiorów, bezbarwny rabarbar dojrzewający w  blasku jarzeniówek, zmodyfikowane 
gruszki, unowocześnione jabłka. Młodzi mężczyźni o  romantycznych duszach nadal mogą 
kupić wybrankom swego serca soczyste maliny, tyle że dwa razy większe niż dawniej, 
zapakowane w  srebrne pudełeczka, przewiązane wstążką i  opatrzone perfumowaną 
przywieszką w  kształcie serca. Do  każdego zakupu dodawana jest gratis plastikowa 
torba, każda plastikowa torba opatrzona jest godłem Arkadii, każde godło to roztańczone 
zielone jabłuszko z  szerokim, higienicznym uśmiechem na  pyzatej twarzy.
Gdybym był bogaty, mógłbym kupić ubranie i  biżuterię w  jednym z  butików 
sąsiadujących z  warzywnymi straganami. Gdybym był chory, mógłbym wybrać tuzin leków 
na  moje dolegliwości w  sklepie ze  świeżymi ziołami: szakłak na  kłopoty żołądkowe, 
jałowiec na  słabnący wzrok, rumianek na  sen, arum na  męskość, jemioła na  nerwy, liść 
laurowy do  ginu. Gdybym lubił grzyby (a nie lubię), mógłbym wybierać spośród 
pięćdziesięciu gatunków zgromadzonych w  specjalistycznym sklepie. Są tam podgrzybki, 
kurki, prawdziwki, nawet maślaki, obrane, umyte i  przygotowane do  duszenia.
Gdybym szukał dla kogoś prezentu, miałbym do  wyboru mnóstwo interesujących 
ofert: pierwsze, nieco sfatygowane wydanie „Truizmów” dell’Ovy, z  odręcznymi notatkami 
nieślubnego syna Pierre’a Loti; ręcznie szyte rękawiczki z  pięknie wyprawionej skóry; 
piernik w  kształcie domku z  marcepanowymi ścianami i  dachem z  orzechów; 
bawełniana koszulka z  wydrukowanym moim imieniem albo jakimkolwiek, dowolnym 
napisem; pocztówka z  trójwymiarowym zdjęciem Arkadii. Mógłbym zapalić świeczkę 
w  intencji przyjaciela obchodzącego właśnie urodziny. Wciśnięta między stragany i  butiki 
kaplica traktowana jest jak zwykły sklep i  także ma wyznaczony czynsz, więc po  to, by go 
zapłacić, musi sprzedać dużo, bardzo dużo świec. Rzecz jasna, wszystko jest drogie. 
Udając się tu na  zakupy lepiej nie liczcie na  przeceny i  okazje. Arkadię wzniesiono 
w  celu wydrenowania kieszeni, opróżnienia portfeli, osuszenia kont, powyrywania kartek 
z  książeczek czekowych. To gigantyczny, monstrualny Wędkarz. Wiktor stworzył 
doskonałą maszynę do  robienia pieniędzy. Straganiarze płacą nie tylko czynsz, ale także 
dzielą się z  nim zyskiem niczym feudalni chłopi ze  swoim panem. A  więc jednak, mimo 
całej tej nowoczesności, udało się zachować odrobinę średniowiecza! (Gdybym nadal był 
Mieszczuchem, napisałbym na  ten temat felieton.)
Nie ulega wątpliwości, iż należy zachwycać się tą różnorodnością towarów, tym 
przepychem wnętrz, nie zwracając uwagi na  ponure krakania proroków, ostrzegających, 
że miasto chyli się ku upadkowi, popadając coraz bardziej w  niewolę pieniądza. Jak 
jednak sprzedawcy, którzy niedawno handlowali na  zwykłych straganach lub wręcz 
z  furgonetek i  ciężarówek, dali sobie radę z  dostosowaniem się do  standardów Arkadii, 
w  jaki sposób zdołali sprostać finansowym wymaganiom Wiktora? Wyjście było tylko 
jedno: unowocześnić się albo zwinąć interes. Każde zwolnione miejsce już następnego 
dnia zajmowali biznesmeni realizujący ambitne, pełne rozmachu wizje. Dlaczego te same 
owoce muszą być sprzedawane w  tylu różnych miejscach? Dlatego, że wówczas stwarza 
się ludziom iluzję, że mają prawo wyboru.
Wystarczy przez chwilę rozejrzeć się dokoła, aby stwierdzić, że zmiany odniosły 
zmierzony skutek. Spójrzcie na  tych wcale nie tak zamożnie ubranych klientów, którzy 
biegają od  sklepu do  sklepu z  torbami wypchanymi pietruszką, jedwabnymi szalikami, 
kozim serem. Spójrzcie na  te majętne wdowy o  rękach powykręcanych przez artretyzm, 
przesiadujące godzinami w  butikach. Spójrzcie na  pękające w  szwach bary 
i  restauracje, wypełnione ludźmi, którzy z  obawy przed motłochem nigdy nie odważyli się 
zajrzeć do  lokali w  Mydlanym Ogrodzie. Spójrzcie na  cudzoziemskie twarze, 
na  turystów, którzy przybyli z  różnych stron świata, by na  własne oczy ujrzeć to, co 
przewodniki nazywają „triumfalnym połączeniem współczesności i  tradycji, porządku 
i  spontaniczności, życia i  sztuki, biznesu i  rozrywki”.
Rzecz jasna, nie zobaczymy tutaj nocnych mieszkańców Targu Mydlanego. Przepisy 
zakazują włóczęgostwa, prowadzenia działalności handlowej bez zezwolenia, żebractwa, 
organizowania na  własną rękę występów artystycznych, poruszania się pojazdami (ten 
punkt dotyczy także wrotek i  deskorolek), wprowadzania zwierząt (z wyjątkiem 
psów-przewodników), przebywania osób budzących odrazę swoim wyglądem lub 
wywołujących zagrożenie zachowaniem. „W Arkadii będziesz całkowicie bezpieczny” 
głoszą hasła reklamowe. „Klienci mogą bezpłatnie korzystać ze  strzeżonego parkingu 
na  dwa tysiące samochodów”. Kierowcy oraz pasażerowie nie są ani przez chwilę 
narażeni na  konieczność oddychania miejskim powietrzem, ale czy znajdzie się ktoś, kto 
tak bardzo się go obawia, by nie zaryzykować wycieczki do  krużganków strzegących 
głównego wejścia do  Arkadii? Przetrwały tam ucywilizowane, sterylne pozostałości targu 
pod gołym niebem; rumiane dziewczyny w  strojach ludowych sprzedają owoce, inne 
obsługują gości w  małej knajpce, klientom przygrywa ludowa kapela jeszcze bardziej nie 
na  miejscu niż zespoły i  soliści, które występują wewnątrz budynku.
Myszkuję wśród skromnych straganów, dzierżawionych przez drobnych 
rzemieślników oraz ludzi parających się chałupnictwem. Mogę wybierać spośród słoików 
z  domowym dżemem, naszyjników z  drewnianych kulek, ręcznie rzeźbionych broszek. 
Jakiś mężczyzna sprzedaje plecione torby, jego sąsiadka, której towarzyszy pies, wyłożyła 
na  ladę świece w  setkach odmian i  kolorów, inna handluje pocztówkami. Mogę pokręcić 
się na  pomalowanej w  krzykliwe barwy karuzeli, pojechać na  zwiedzanie Starego Miasta 
dwukołowym wózkiem ciągniętym przez kucyka, nakarmić zamknięte w  klatkach prosiaki, 
króliki albo uwiązane kozy i  lamy. Mogę także po  prostu stać bez ruchu, skąpany 
w  blasku słońca spływającym na  mnie po  wzdętym bąblu Arkadii albo pójść do  pracy. 
Zdecydowałbym się na  to ostatnie, ale kipiące wokół mnie życie napełnia mnie otuchą, 
a  w  dodatku dostarcza sporo rozrywki. Z  zainteresowaniem obserwuję kupujących, 
z  zapartym tchem śledzę dramat, jaki rozgrywa się przy wejściu, kiedy umundurowani 
strażnicy nie chcą wpuścić do  środka jakiegoś pijaka lub zabraniają wstępu niechlujnie 
ubranemu brodaczowi z  naręczem ulotek. Zamiast iść do  pracy wolę tu sobie stać 
i  obserwować samobieżne maszyny podjeżdżające co pewien czas do  koszy na  śmieci 
i  wytrząsające ich zawartość do  swego pojemnego wnętrza. Gdyby nie było to wbrew 
przepisom, najchętniej usiadłbym w  jakimś zacisznym kąciku, oparłbym się plecami o  coś 
solidnego i  uciął krótką drzemkę.
Jednak nie odraza do  pracy, lecz ciekawość i  chęć dowiedzenia się jak najwięcej 
każą mi wyruszyć na  spacer wzdłuż smaganej wiatrem, obłej zewnętrznej ściany Arkadii. 
Szklana Beza. Pułapka na  Homary. Przezroczysta Ośmiornica. Dynia. Arkadia ma 
dziesiątki nazw, lecz tylko jedna z  nich naprawdę przyjęła się wśród ludzi, którzy albo nie 
są wpuszczani do  środka, albo nie mogą sobie pozwolić na  to, by tam wejść i  cokolwiek 
kupić. Nazywają ją Tłustym Wikiem, bratem Wielkiego Wika. Jeden stoi wyprostowany jak 
świeca, drugi przysiadł niczym rozdeptana żaba. To najdziwniejsze rodzeństwo 
w  mieście.
Wreszcie docieram do  urodzinowego prezentu Wiktora, do  odlanego w  brązie 
pomnika, daru straganiarzy z  Targu Mydlanego. Pomysł, który jakiś czas temu zrodził się 
w  zrozpaczonych sercach, żeby zburzyć go, a  na  jego miejscu postawić pomnik 
Gawrona, nie doczekał się realizacji. Urodzinowy prezent Wiktora przetrwał wszystkie 
burze. Kobieta siedzi ze  skrzyżowanymi nogami, przed nią stoi miska, w  której artysta 
umieścił nawet kilka prawdziwych monet. Kobieta trzyma niemowlę przy piersi. Niemowlę 
ma szeroko otwarte oczy i  wpatruje się w  Arkadię. Dawniej na  pomnik wspinały się 
gromady dzieci, młodzi mężczyźni wypisywali na  rzeźbie imiona swoich wybranek albo 
malowali na  czerwono sutki kobiety. Akty wandalizmu ustały, kiedy pomnik znalazł się pod 
dachem, w  bezpiecznym zamknięciu szklanych ścian. Autorka nazwała go „Żebrzącą 
kobietą z  dzieckiem”, lecz my wszyscy nie mówimy o  nim inaczej niż „Klatka”.
A więc to jest Emma. A  więc to jest Wiktor, przyciśnięty do  jej piersi. Zastygli bez 
ruchu, więc można by przypuszczać, że ich skromne szczęście będzie trwało wiecznie, ale 
to nieprawda. Skończyło się już dawno temu, i  to w  płomieniach. Emma zmartwychwstała 
jako posąg z  brązu. Nie ma mowy o  tym, żeby podniosła się, zgięła grzbiet i  chwyciła 
za  rączkę kolorowego wózka służącego do  przewozu owoców. Już za  późno, żeby 
ułożyć w  nim synka i  wyruszyć w  kierunku granicy miasta, gdzie granatowe pola łączą 
się z  sino-granatowym niebem. Już wiem, jak będzie brzmiało pierwsze zdanie jego 
biografii: „Nic dziwnego, że Wiktor nigdy się nie zakochał”.


2




Nigdzie mi się nie spieszy. Mijam ostatnie kamienne płyty i  brukowce tworzące 
wzorzystą posadzkę Arkadii, zagłębiam się w  miasto. Chodniki dzielnicy Przy 
Drewnianych Wrotach są stare, popękane i  pozapadane. Na  takich chodnikach 
najczęściej tworzą się kałuże, rośnie trawa, najłatwiej spotkać spacerowicza. Zaglądam 
w  boczne zaułki i  alejki, wyglądają bardziej odświętnie niż kiedyś. Być może ożywiło je 
bliskie sąsiedztwo Arkadii. Z  uliczek drugiej kategorii przeistoczyły się w  zadbane trakty 
handlowe, pełne barów, butików oraz sklepów ze  starociami.
Tutaj nie wolno wjeżdżać samochodami. Przestrzegania tego przepisu pilnują 
strażnicy i  policjanci, ale pokażcie mi takiego policjanta, który wygra ze  straganiarzem 
z  krwi i  kości. Zaczęło się niewinnie, od  jednego lub dwóch niezadowolonych 
sprzedawców, dla których zabrakło miejsca w  korytarzach Tłustego Wika. Musieli gdzieś 
pracować, musieli zarabiać na  życie, więc ustawili swoje furgonetki w  plątaninie Kiszek 
i  zaczęli sprzedawać tańsze, nie tak piękne i  przebrane owoce tym, co nie mieli czasu 
albo pieniędzy na  odwiedziny w  Arkadii. Wkrótce pojawiły się prowizoryczne stragany, 
kolorowe markizy, stoły i  lady. Nigdzie indziej nie moglibyście znaleźć takich brudnych 
pieczarek, takich poobijanych gruszek, takich plamistych pomarańczy, niedojrzałych 
jabłek, stoczonych przez robaki rzodkiewek, lekko zapleśniałej marchwi, w  dodatku 
po  tak niskich cenach.
Niedługo potem półlegalny bazar otrzymał nazwę: Targ Mydlany 2, zupełnie jak film. 
Wydaje ci się, że bohaterowie zginęli, a  tu nagle w  kinach pojawia się ciąg dalszy. Teraz 
wiemy już ponad wszelką wątpliwość, iż nieprawdą jest, jakoby „miasto pożerało 
słabszych” albo że „na zmartwychwstanie stać tylko bogaczy”. Oto skazani na  zagładę 
dają sobie świetnie radę na  ulicy. Zawsze wydawało mi się, że w  mieście mogą 
przetrwać tylko solidne budynki, ale wygląda na  to, iż ludzie także nie są pozbawieni 
szans. Korzystają z  każdej okazji, improwizują, kopią, biją i  drapią, pozostawiają 
po  sobie ślad nie z  cegły i  nie z  kamienia.
Ci, co zjawili się jako pierwsi, zdążyli się już całkiem nieźle urządzić. Mają stałych 
klientów, stały dochód, przestrzegają ustalonych zwyczajów. Jakiś spryciarz przeciągnął 
kabel, dzięki czemu na  straganach jest jasno już przed świtem i  jeszcze po  zmierzchu. 
Targ Mydlany 2 działa nawet w  nocy, kiedy Arkadia jest już dawno pozamykana na  cztery 
spusty. Prąd jest kradziony z  latarni poprzez pajęczą sieć przewodów, demontowanych 
dziesięć razy dziennie, kiedy tylko na  horyzoncie pojawi się człowiek w  mundurze. Kto 
zapłaci rachunek? A  kogo to obchodzi? Na  pewno nie Celofanowego Człowieka. On 
zupełnie się tym nie przejmuje. Jest ponad takie przyziemne sprawy. Odgrodził się 
od  nich celofanowym gorsetem. Przez cały dzień i  przez całą noc pląsa po  targowisku, 
błyszczący jak sardynka. Czasem, jak za  dawnych lat, kieruje ruchem, czasem kładzie się 
w  poprzek jezdni, uniemożliwiając przejazd samochodom, czasem żebrze, czasem 
kradnie, bez przerwy wykrzykuje przekleństwa, niekiedy zbiera owoce, które pospadały 
ze  straganu. Najczęściej kręci się blisko granicy bazaru, nagania ludzi, przyciąga ich 
uwagę, kieruje w  głąb Targu Mydlanego 2. Nie obchodzi go, co tu robią, czy cokolwiek 
kupią, czy mają czas przeciskać się wąskimi uliczkami. Jak ryba wody, tak on pożąda 
ekstazy tłumu.
Dzielnica Przy Drewnianych Wrotach, niegdyś apatyczna i  ponura, jest teraz równie 
hałaśliwa, ruchliwa i  niebezpieczna jak dawno temu Targ Mydlany. Wystawiane 
na  sprzedaż towary tworzą konstrukcje urągające prawom fizyki: krzywe wieże 
pomidorów, graniastosłupy pomarańczy, piramidy jabłek, chwiejące się przy lada 
wstrząsie. Prowizoryczny bazar rozkwita w  hałasie, deszczu i  brudzie. Rozkwita także 
dzięki ubóstwu. „Tutaj jest prawdziwe życie”, twierdzą szowiniści; nikt przy zdrowych 
zmysłach nie powiedziałby tego o  Arkadii, której drzwi strzegą strażnicy, która zapewnia 
klientom bezpieczeństwo, która nie toleruje włóczęgów, żebraków, naciągaczy, obnośnych 
sprzedawców, rozwydrzonych nastolatków, pijaków, narkomanów ani psów. Tutaj jest 
prawdziwe życie, pomimo wiatru, deszczu, zanieczyszczonego powietrza, śmieci pod 
nogami.
Po wizycie „U Wiktora” nadal jestem głodny. Kupuję sobie gruszkę. Jej skórka jest 
pomarszczona i  poorana bliznami jak twarz oracza. Handlarz, który mi ją sprzedaje, 
opuszcza swoją grzędę na  masce samochodu, przerywa rozmowę z  sąsiadem, uśmiecha 
się do  mnie, prezentując pożółkłe zęby, między którymi tkwią resztki kilku ostatnich 
posiłków.
Wyciera moją gruszkę o  nogawkę spodni, by nabrała choć trochę połysku. Wrzuca 
ją do  papierowej torby. Biorę gruszkę, on bierze pieniądze. Mogę ją zjeść, kiedy zechcę, 
więc robię to od  razu. Sok ścieka mi po  brodzie. Nie mogę jeść idąc, toteż zatrzymuję się 
przy ścianie między niewielką knajpką a  sklepem z  różnościami i  obserwuję, jak 
Celofanowy Człowiek wprowadza coraz większy zamęt wśród sunących powoli 
samochodów. Nie wiem, gdzie jadło mi się przyjemniej: w  Tłustym Wiku czy tutaj. 
Na  szczęście wybór należy wyłącznie do  mnie. Nie jestem jednym z  Niedosiężnych. 
I  dzięki Bogu. Nie jestem Wiktorem, zbyt starym i  niedołężnym, żeby czuć się tu, 
na  dole, jak u  siebie w  domu. Być może doczeka się książki stanowiącej zwieńczenie 
jego życia. Ma już Arkadię i  pomnik. Przypuszczam jednak, iż gruszki i  jabłka, które jada, 
docierają do  Wielkiego Wika pociągiem i  taksówką. Starzec dostaje życie na  talerzu. 
Korzysta z  serwetki. Nie może — tak jak ja w  tej chwili — po  prostu cisnąć na  ziemię 
papierowej torby, stanąć w  zacisznym miejscu i  czuć, jak słodki sok ścieka mu 
po  brodzie.
Zza chmur nieśmiało prześwieca słońce. Jego promienie padają na  moją twarz, 
koszulę, nadgryzioną gruszkę. Wbijam w  nią zęby. Pożeram ją. Ogonek i  ogryzek 
wylądują na  chodniku, gdzie zostaną zmiażdżone przez tysiące stóp; w  taki właśnie 
sposób miasto pozbywa się tych, których czas dobiegł końca, którzy już się do  niczego 
nie nadają.
Przez chwilę słońce rozbłyskuje z  pełną mocą, by zaraz potem zniknąć. Cumy 
trzymające na  uwięzi ołowiane chmury przegrały walkę z  wiatrem i  zerwały się wszystkie 
naraz. Nadeszła pora deszczu. Zaczyna padać całkiem niespodziewanie i  jest ulewny, jak 
zawsze w  naszym mieście. Na  wsi szybko wsiąka w  ziemię, tutaj jednak łomocze 
w  dachy samochodów, rozpryskuje się z  impetem na  chodnikach i  jezdni. Wąskie uliczki 
nie mogą sobie z  nim poradzić. Nikną pod szybko rosnącą warstwą wody. Studzienki 
ściekowe są zatkane skórkami, łupinami, ogryzkami, zużytymi opakowaniami. Chodniki 
zamieniają się w  grzęzawiska; wejść na  nie oznacza zaryzykować całość swoich kości. 
Nam, klientom, nie pozostaje nic innego jak ukryć się pod markizami, stłoczyć się 
w  bramach, pozostać w  samochodach albo szukać schronienia — i  pokrzepienia — 
w  którymś z  barów.
Nie udaje mi się uniknąć zmoknięcia, mimo że mój sąsiad trzyma nad głową rozpięty 
parasol. Mam zupełnie mokry rękaw marynarki, skarpetki i  buty. Po  czole ściekają mi 
krople deszczu. Zabawa trwa w  najlepsze. Deszcz zamienia ulice w  parkiet, na  którym 
bryluje tylko jeden tancerz: Celofanowy Człowiek wyczynia niesłychane łamańce, 
wymachując nogami i  rozbryzgując fontanny wody. Chyba oczekuje od  nas zapłaty 
za  występ. Kłania się nisko i  w  tej samej chwili na  niebie rozkwita tęcza, łącząc stare 
miasto z  nowym, Wielkiego Wika z  Arkadią. Przegląda się w  oknach obu budowli. Nie 
należy jednak z  tego faktu wyciągać żadnych daleko idących wniosków. Wszyscy 
przecież wiemy, że tęcza zaczyna się i  kończy wszędzie, że to tylko promienie słońca, 
efektowna sztuczka spowodowana załamaniem światła. Tęcza nie stanowi dobrej wróżby, 
ale oznacza, iż można znowu bezpiecznie wyjść na  ulicę, że deszcz lada chwila 
przestanie padać.
Moja twarz i  oczy są zupełnie mokre. Wychodzę z  cienia, zaciskam powieki 
i  potrząsam głową, by pozbyć się upartych kropli. Przechodząc przez ulicę omijam kałuże 
i  samochody, staram się uniknąć zderzenia z  ludźmi. Jest ich mnóstwo, a  każdy podąża 
przed siebie w  jakimś celu. Zbyt wielu, żeby znać wszystkich.
Cieszę się, że nie jestem zbyt dostojny, by chodzić po  ulicach, bo wtedy byłbym 
pozbawiony radości, jaką daje roztapianie się w  tłumie. Podobno najwyższe budynki 
rzucają najdłuższe cienie — tak mawiają ci, co spędzają życie na  kontemplacji pomników, 
jakie wznieśli, a  także ci, którzy lepiej niż w  świecie rzeczywistym czują się w  świecie 
cieni. Jednak większość z  nas, mieszkańców miast, po  śmierci zabiera swoje cienie 
do  grobu. Nie budujemy sobie nieśmiertelności ze  szkła i  cegieł. Powiada się także, iż 
wielcy ludzie mają największe nagrobki, dzięki czemu nawet po  śmierci rzucają 
najdłuższe cienie. To prawda, o  czym można przekonać się na  każdym cmentarzu. Ja 
jednak wolę myśleć, że robaki, wilgoć i  rozkład są demokratami, traktującymi nas 
wszystkich w  jednakowy sposób. Dopiero wtedy wszyscy naprawdę jesteśmy 
obywatelami — przynajmniej do  chwili, kiedy zamienimy się w  glebę.
Ja także zostawiam ślad na  obliczu miasta. Żywy ślad. Przebierając nogami 
najszybciej jak mogę, idę ulicą. Mokre ślady moich butów na  chodniku prędko wyschną, 
ale nawet one, a  także setki przesiąkniętych wodą papierowych toreb, tysiące ogryzków, 
ogonków, nieprzeliczone mnóstwo odpadków zwykłego życia, są trwalsze od  cieni. 
Od  nich puchną śmietniki miasta.
Przemoknięci, ubodzy ludzie idą chodnikami radosnym, sprężystym krokiem, jakby 
widok kałuż, popękanych kamiennych płyt i  nierównego bruku sprawiał im ogromną 
radość. Wielu pogwizduje wesoło. Moje nogi są już bardzo stare — gdyby nie to, 
z  pewnością zacząłbym podskakiwać i  rozbryzgiwać wodę nagromadzoną 
w  zagłębieniach chodnika. Dłubię językiem w  zębach, usiłując wydobyć spomiędzy nich 
kawałeczek skórki gruszki — gdyby nie to, z  pewnością nabrałbym pełne płuca powietrza 
i  zaczął gwizdać.
 
 
 
 
Jim Crace                                                                                                                                              Arkadia


7